Şevket Süreyya Aydemir - Enver Paşa Cilt 1

makedonya'dan ortaasya'ya

ŞEVKET SÜREYYA AYDEMİR

Ş evket S ü r e y y a Aydemir

MAKEDONYA’D A N ORTA ASYA’YA

ENVER

PAŞA

Birinci Cilt

( 1 8 6 0 - 1908)

İs t a n b u l REMZİ K İ T A B E V İ 93. Ankara Caddesi, 93

önsöz BİR KANUNİYET; Bu kitap, bir insanın değil, bir devrin hikayesidir. Bu devir ne ac­ ınan başlar? Nerede biter? Bunu belirtmek bile güçtür. Çünkü tarih içinde devirlerle, bu devirlere müdahalesi olan kahramanlar, daha öncelerden ge­ lişen birtakım şartların, birtakım oluşların mahsulüdürler. Onları bu şart­ lar. ve bu oluşlar hazırlar. Onları bu şartlardan, bu oluşlardan kesin sınır­ larla ayırmak mümkün değildir. Bir devri ve kahramanlarını, kendilerin­ den evvelki devrin doğum ağrılarından kopardığımız zaman, bu devir ve bu şahsiyetler, köksüz ve havada kalırlar. Bu esasa bağlı kalaraktır ki biz de, «Makedonya'dan Orta Asya’ya Enver Paşa» eserimizde ele aldığımız devri, onun eşhasını ve başlıca da­ valarını verirken, onları hazırlayan daha önceki şartları ve olayları, müm­ kün olduğu kadar öncelerden aldık. Konumuzu tarihin akışı içine yerleş­ tirmeye çalıştık. Böylece de bir devri ve onun kahramanını hayat sahne­ sine atan doğum ağrılarını, derinlere inen uzunca bir zamanın akışı içinde izlemeye gayret ettik. Ama bunu işlerken, yalnız şartlarla ve olaylarla yetinmek yeterli midir? Elbette hayır! Diğer eserlerimizde de ve her vesile ile işaret etti­ ğimiz gibi, şartların ve olayların yanında bir de atmosfer var. Yani bu şartların, olayların, içinde şekilleştikJeri hava! Ve en başta psikolojik fak­ törler. Kişilerin ve toplumun ruh hali. Çünkü bizim hikâyemiz nihayet, insanın hikâyesidir. İnsan ise, eşya demek değildir. İnsanın bir ruhu vardır. Ve bir toplumda insanların ruh hali, o toplumda, şartlara ayrıca müessir olan psikolojik atmosferi verir. Bu toplumun psikolojik atmosferi içinde kişilerin ve kahramanların ruh yapıları da, şartların ve olayların oluşuna, ayrıca damgalarını vururlar. Hu-

ENVER

6

PAŞA

Usa; şartlar, olaylar ve psikolojik atmosfer, bizim bu eserimizin de örgü­ sünü teşkil eder. Çalışmalarımıza etkili olan asli unsurlar bunlardır.

ı

*

**

ENVER P A ŞA N IN H İKAYESİ DE BU K A N U N İY E TİN İÇ İN D E : Meselâ bu kitapta hayatını ele aldığımız Enver Paşa, evvelâ ve elbetceki, kendi devrinin mahsulüdür. Ama Enver Paşayı bir gün ve bir efsane kahramanı gibi ortaya çıkaran o devrin de kurdelesi, daha Enver Paşa dünyaya gelmeden dönmeye başlamıştır. Yani bir tarihî şahsiyet olarak Enver Paşa, yalnız kendi ömrünü sınırlayan yılların ve şartların değil, bu şartları hazırlayan dalıa önceki devrin Ye oluşların da bir hâsılasıdır. İmparatorluğun yapısında biriken iç ve dış etkileş bu etkilerin hareket haline getirdiği olaylar ve bu olayların toplum ve kişi ruhiyatında geliş­ tirdiği oluşumlar, İkinci Meşrutiyetin ve onun en aktif unsurlarından bîri olan Enver Paşanın, hem zuhuruna, hem hareketlerine, elbette kİ müessir oldular. Onun içindir ki bu kitapta Enver Paşanın ve devrinin hikâyesi, daha Envet Paşa doğmadan başlatılır... +

**

GENÇ TÜRKLER H AREKET! N E Z A M A N BAŞLAR ? Meselâ Enver Paşa tarih sahnesine, 23 temmuz 1908‘de, Genç Türkler ihtilâlinin bir yıldızı olarak doğdu. Ve milletin muhayyilesinde, hızla, bir efsane kahramanı olarak parladı. Ama Geııç Türkler hareketi, 23 tem­ muz 1908’de başlamaz kil Onun da bir geçmişi ve bu geçmiş içinde kök­ leri, çileleri, kahramanlan var. işte bu kurdelenin filmi bunun için, daha Enver Pasa doğmadan dönmeye başlar. Meselâ daha 1860’krdaL O halde yakın tarihimizde Enver Paşanın ve devrinin hikâyesine biz de, hiç değilse Meşrutiyet hareketinin Öncüleri, mübeşş ideriyle girmeli­ yiz. Çünkü Enver Paşa 1908’de açıLan ikinci Meşrutiyet devrinin bir kahramanıdır ama, İkinci Meşrutiyet, Birinci Meşrutiyetin bir devamı­ dır (187b). Birinci Meşrutiyet de, onu hazırlayan daha önceki bir hare­ ketin, Yeni Osmanlılar hareketinin bir sonucudur. Hatta son Osmanlt im­ paratorluğunda ilk siyasî mahiyetli gizli cemiyet, ne kadar programsız olsa da ilk siyasî örgütlenme çabası, Yeni OsmanlIlardan da önceleri be­

ENVER

PAŞA

7

lirmiştir. Meselâ Hüseyin Daim Paşa ve arkadaşlarının Sultan Abdülmecit’e karşı hazırladıkları suikast ve hükümet darbesi teşebbüsü, böyle bir ön hareket olarak alınabilir (18551). Hulâsa en az 1859-1860’tan başlayarak Türkiye'de bir nizam çabası, hareket halindedir. Çünkü eski nizam artık hastadır. Tanzimat bekleneni getirmemiştir. Fazla olarak imparatorluğa yabancı sermayeye borçlandır­ ma suretiyle, tam bir siyasî ve iktisadı kontrol altına da sokmuştur. Milletlerarası deyimiyle Osmanlı devleti, Hasta Adamdır. Bu hastalığı, Yeni Osmanlılar ve Birinci Meşrutiyet de giderememiştir. Çünkü son Osmanlı imparatorluğunun en büyük devler adamının canına da kıymak suretiyle İkinci Abdülhamİt, Birinci Meşrutiyeti boğmuştur. Bıı biiyük molozun, büyük cehaletin elinde imparatorluk, her gün biraz daha koflaşır. Biraz daha kağşar. Biraz daha çöker. Hatta artık tedavi kabul etmez bir kan­ grenleşme, devletin bünyesini kemirir. Abdülhamİt her başı sıkıldıkça, ülkeden bir parçayı kurban eder. Romanya, Bulgaristan, Sırbistan'ın bir kısmı, Bosna-Hersek. Girit, Kıbrıs, Tunus, onun zamanında imparator­ luktan koparlar. Hatta güya zaferle biten 1897 Osmanlı-Yunan harbin­ den sonra bile Yunanistan'a, Osmanlı ülkesinden toprak hediye edilir. Gerçi bu toprakların er geç kopması mukadderdi. Ama asıl fada, imparatorluğun iç yapısında, iç idaresinde oynanır. Ordu, donanma, tam bir halsizlik içinde çökertilir. Mali esaret tamdır. Siyasî haysiyetsizlik, utanç verecek dereceye varır. Bunlar bu kitapta, ayrı ayrı işlenecektir. îşte Enver Paşayı sahneye atan İttihat Terakki ve Genç Türkler ha­ reketi, bu şartlar altında belirir. Mithat Paşalar, Namık Kemaller, bu yeni Genç Türkler hareketinin manevî öncüleri olarak hafızalarda yaşatılırlar. Namık Kemal'in vatan şiirleri, mekteplerdeki ihtilâlci gençliğin ruhî gıdası olur. Ye bu şiirler hakikaten ruhu besleyicidir:

«Felek her türlü esbâb-ı cefâsın toplasın gelsin, Dönersem kahpeyim m illet yolunda bir azimetten,

N e gam, püf-âteyt hevl oha da gavga-yt hürriyet, Kaçar mt merd olan bir can için meydân** gayretten...» Daha Harp Okulu sırasındayken yakalanıp Yıldız sarayında özel mah­ keme karşısına çıkarılan Enverfer» kurmay okulunu bitirdiği günde tevkif

8

ENVER

PAŞA

edilen ve aylarca süren hapislerden sonra Suriye'ye sürgün edilen Mustafa Kemal ve arkadaşları, daha 22 yaşında bir kurmayken» Edirne gizli ihtilâl cemiyetinin başı haline gelen Yüzbaşı îsmet (İnönü) ve benzerleri, bu şiir­ leri, fırsat buldukça haykırdılar. Mi d u t Paşaların, Namık Kemallerin hatıraları ve bu şiirler, mısralar, yeni ve mücahit neslin İçinde yaşadığı ruh hali, uyarıcı bir havadır. Şartlar ve olaylar, yanı İmparatoıluğun çöküş faciası ise, onların bu ruh halini dur­ madan besler. Hulâsa bu genç nesil, Sultan İkinci Abdülhamit'c vc onun ilkel nizamına karşı elbette savaşa geçeceklerdi. 1908 temmuzunda bu nizam devrilir. Ama imparatorluk denilen he­ yula da artık, ancak harita üstünde bir varlıktır. Fakat Genç Türkler ümit lidir. Netekim Enver Paşa 23 temmuz 1908'de Makedonya'nın Tikveş ilçesi hükümet konağı balkonundan hürriyeti İlân ettiği gün: — Hastayı tedavi ettik, diye haykırır. Ama ne var ki, yabancıların «Hasta Adam» ve Enver Be­ yin «hasta» olarak aldığı bu imparatorluk artık, içinden son liflerine kadar çürüyen ulu bir çınarın, ayaktaki son vç aldatıcı görünüşü için­ dedir. Adına Abdülhamie devri denilen uyuşukluk ve değersizlik devri, baştan sona bir haysiyetsizleşmenin, tedavisi imkânsız çöküntüsü içindedir. İhtilâlciler, son nefesine yaklaşmış bu hastayı devralıyorlardı. Ve şimdi ihtilâlcilere, ya çağın gidişi üstünde çok cepheli ve hatasız bir dünya görüşüne ulaşarak imparatorluğu lopyckun bir refornıasyona kavuşturmak, yahut da bilinmeyen ve beklenmeyen başka bir mucize yaratmak düşüyordu. Tabiî bunların İkisi dc olmadı... *

** Hulâsa bu giriş cümlelerinden de anlaşılacaktır kİ «Makedonya’dan Orta Asya’ya - Enver Paşa» eseri, Enver Paşa ve devrini hazırlayan ilk hareketlerden, yani ta 18<$0larda.n başlayarak İkinci Meşrutiyet yıllarını içine alacak ve bu son devrin mihver konusu olan Enver Paşanın, Orta Asya'daki teşebbüsleri ve ölümüyle sona erecektir. Onun zuhuruyle ölü­ mü, yani 19081e 1922 arasındaki devre ise, bizim yakın tarihimizin çok önemli olaylarını ve gelişmelerini içinde toplar. Eserin birinci cildi, 1860-1908 devresinin işlenmesine tahsis edilmiş­

ENVER

PAŞA

9

tir. Bu cilt 190$ ihtilâlini hazırlayan şartlan da içine alır. Ve Enver Paşa­ nın zuhuruyle biter. İkinci ciltte 1908-1918 devresi ele alınmıştır. Yani Enver Paşanın, mihver şahsiyet olarak rol oynadığı Ictilıaı ve Terakki nin iktidar çağı ve nihayet imparatorluğun çöküşü bu ciltte işlenmiştir. Üçün­ cü ciltte ise, Birinci Dünya Harbi sonunda imparatorluğun yenilgisiyle yurt dışına çıkan Enver Paşa vç arkadaşlarınım Almanya, Rusya ve Asya’daki hayat ve hareketleri İşlenir. Bazı safhalarını yakından gördüğüm, veya yaşa­ dığım bu devrin akışı, orijinal el yazıları, notlar, mektuplarla âdeta günü gününe izlenir. Bu vesaik hazînesine bittabi! diğer tamamlayıcı malzeme de dahildir. Bu arada meselâ Ankara ve Mustafa Kemalle olan muhabere­ ler, orijinal belgeleriyle ortaya konur. Şimdiye kadar hemen hiç biri yayın­ lanmamış ve bir kısmı artık Türk Tarih Kurumana İntikal ettirilmiş 3000 kadar el yazısı belge, bu arada incelenmiştir. Bunlar arasında Enver Paşa­ nın, daha 1908 ihtilâlinden önce ve Makedonya’daki çete savaşlarına kadar inen belgeler bulunduğu gibi, onun başkumandanlık vekilliği ve harbiye nazırlığı devresini canlandıran çok önemli gizli vesikalar da vardır. N iha­ yet Enver Paşanın Rusya ve Orta Asya’daki hayat ve teşebbüsleriyle ruhî hallerini kendi el yazısıyle aksettiren ve ta ölümüne kadar muntazaman devam eden özel mektup ve notlar da, aynı belgeler lıazinçsi içinde yer alır. Bütün bunlar, bu üç ciltlik kitabımızın kaldırabileceği nispette sayfalarımız­ da, metinleri veya fotokopileriyle görünecektir. Müşahede, bilgi ve hüküm­ lerimizin yoğrulurunda, bütün bunlar, ayrı ayrı gözden geçirilmiş, ayrı ayrı etkilerini yapmışlardır. Hulâsa, öyle sanıyorum ki bu üç citiik,. «Makedonya'dan Orta Asyaya - Enver Paşa» eserimiz, bizim yakın tarihimiz İçin yalnız bizim millî kitaplığımıza değil, milletlerarası arşivlere de bazı yeni bilgiler ve belgeler getirecektir.

A

*W Nihayet şunu da ilâve etmek isterim: 1860’can başlayıp üç cilt teşkil edecek olan bu eserle, gene iiç cilt olan Tek Adam ve keza tiç ciltlik İkinci Adanı ve bir de tek cilt halindeki Menderes'in Dramt m, yani hepsi 10 cilt tutan bu eserlerimizi bir arada aldığımız zaman, 18<>0’tan 19d0’a kadar, yani tam son 100 yıllık tarihimizi, şahsiyetleri, şartları, olayları ve atmosferiyle, millî kitaplığımıza sunmuş olacağız.

10

ENVER

PAŞA

Bu son satırları yazarken, elbette ba2i hata paylatma rağmen, yıllarca suren çalışmaların verdiği bu 10 ciltlik hâsılanın ruhumuzda uyandırdığı heyecanı açığa vurduğumuz için, okuyucuların beni hoş göreceklerine ina­ nıyorum. Çünkü nihayet, yazar da bir insandır ve elbette ki, o da baz* heyecanlar duyar...

Ankara

-

Bahçdievler § . S. A Y D E M İR

BİRİNCİ KISIM ( G İ R İ Ş )

Teni OsmanlIlardan, Birinci M eşrutiyete! Yakın tarihimizde Tanzimat devri, sürekli bir doğum ağrısıdır. Fakat bu ağrı bekleneni hiç bir zaman vermedi, öndersizllk, kısırlık ve düşünür yoksunluğu, bu devTİn hem şanssızlığı, hem ayırt edici vasfıdır. Gerçi Tanzimat, büsbütün karan­ lık bir Abdülhaınit İstibdadına gö­ mülürken, seçkin ve teşkilâtçı bir devlet adamı yaratabildi. Fakat o devrin son ümidi olan, bu büyük İnsan da, temsil ettiği değerlerin bedelini, yakın tarihimizin kara almyazısı olan bir padişahın em­ riyle, Taif zindanında boğdurula­ rak, hayatiyle M edi..

I I

İLK SİYASİ MÜCAHİTLER:

Yakın tarihimizde siyasî mücadele, hangi nesille başlar? Yani yakın tarihimizde siyasî mücadelenin bayrağım, ilkönce hangi nesil açmıştır? Bu soruyu belki de: — tik Tanzimatçılar... şeklinde cevaplandırmak isteyenler olacaktır. Fakat OsmanlI imparatorluğunda siyasi mücadele­ nin tarihini, o kadar gerilere götürmek mümkün olmasa ge­ rektir. Bunu daha iyi belirtebilmek için, önce siyasî mücadele kavramını birkaç kelimeyle formülleştirmeye çalışmak yerinde olacaktır. Siyasî mücadele; bir siyasî düzen mücadelesidir. Ve bu mücadele; düzeni yönetenler tarafından değil, düzeni yöneten­ lere karşı yürütülür. Yani yürürlükteki siyasî düzen, öyle ak­ saklıklar, öyle çelişmeler veya yetersizlikler verir ki, bu dü­ zene karşı güvensizlikler ve şikâyetler, toplum içinde bazı söz­ cüler yaratmaya başlar. Mücadele önce bir ruhi direniş şek­ linde belirir. Bu direniş; siyasî memnuniyetsizlikler, mevcut nizamı çeşitli yönlerden eleştirmeler, mevcut nizâmda bir dü­ zen değişikliği hasreti şeklinde gelişir. Nihayet bu gayri mem­ nunlar, yavaş yavaş çevrelerini etkilemeye başlarlar. Yavaş yavaş kendi aralarında görüş, fikir birliğine varırlar. Bundan da bir hareket birliği ihtiyacı, hatta hareket birliği doğar. Aynı fikir ve görüşleri paylaşanlar; aralarında direniş ve hareket cemiyetleri teşkil ederler. Ve sonunda bu akım ve eğilimler; ya fiilî bir mücadele, yani mevcut düzene karşı bir isyan ve ayaklanmayla su yüzüne çıkarlar. Yani azınlık, fakat aktif bir kadro, mevcut siyasî nizamı, cebir ve zorla değiştirmeye çalı­ şır. Yahut da bu mücadele, bu kadronun mevcut siyasî nizam

16

ENVER

PAŞA

üstünde, kanunlara ve şekillere uygun şekilde söz sahibi ol­ ması imkânını yaratarak, siyasi nizamda değişiklik tekâmülcü bir akış takip eder. İşte bu ölçüler açısından bakıldığı zaman görülür ki, Tan­ zimat bunların hiç biri değildir. Tanzimat; yukarıdan gelen, yani siyasî nizamı yürütenler taralından ve daha ziyade dış etkenler altında, hatta yabancı devletlerin, kefaletlerine bağ­ lanarak baş vurulan bir ıslahat çabasıydı. Gayesi, devletin de­ vam ve bekasıydı. Çünkü, Avrupa, Asya ve Afrika’ya yay il­ miş olan Osmanh imparatorluğunun siyasî nizamı, XIX. yüzyılın getirdiği ilkeler ve ihtiyaçlarla çelişen bir Asya despo­ tizmi halinde donmuş, kalmıştı. Halbuki imparatorluğu teşkil eden ırklar ve milletlerden, Avrupa kıtasında yaşayan Sırplar, Kumlar, Romenler ve Bulgariar arasında milliyetçi akımlar almış yürümüştü. Hatta bazı millî istiklâl savaşları muvaffak olmuştu bile. Netekiın Sırplar ve Yunanlılar istiklâllerini ilân ettiler. Romanya bir prenslik oluyordu. Zaten imparatorluğun varlığı, kendi gücünden ziyade, onun hemen parçalanmasının doğuracağı ihtilâtlardan endişe eden, bu parçalanma şekli üs­ tünde uyuşamavan yabancı devletler arasındaki kuvvet denge­ sine dayanıyordu (1). O halde zamana idare için memleketin diğer kısımlarında da; İslâm ve Hıristiyan bütün Osmanlılar arasında hak eşitliğini, can, mal, namus emniyetini ilân etmek, artık kaçınılmaz hale gelmişti. Çünkü mevcut nizamda, bu eşitlik ve emniyet yoktu... <1) Yeni OsmanlIlar hareketinin siyaset, kalem ve edebiyat alanlarında önde gelen mücahidi Namık Kemal, bu gerçeği söyle ifa­ de ediyordu: «Osmanh devleti, bünyece kuvvetli ve büyük himmet sahibi bir vücut iken. birçok illetlerin ihastalıkların) zaman içinde birbirlerini kovalaması ile kuvvet ve takati kesilmiş ve siyaset dilinde «Hasta Adam'9 unvanı ile anılmaya başlamıştı... Yalnız mülkün taksiminde, önlenmesi mümkün olmayacak müşkülât ile, Rusya'nın bu taraUara doğru akıp gelmesinden, bütün medeniyet cihanı için meydan ala­ bilecek tehlikeler; bizim (yani Osmanh devletinin) bekamıza (var­ lığımıza ve devamımıza) sebep oluyordu». İbret Gazetesi, No. 28 ve 48. 1872

Sultan Aziz

(1861-2876)

ENVER

PAŞA

17

Hulâsa Tanzimat ilân olunurken durum buydu. Artık ta­ mamen çürüdüğü için 1826'da kaldırılan yeniçeri ocakları ye­ rine yeni ordu, henüz kurulamamıştı. 1826 hareketi ile fiilen ortadan kalkan eski toprak hukuku yerine, yeni toprak hu­ kuku henüz getirilememişti Memleketin her tarafı âyanlar, mütegallibeler eline düşmüştü. Millî istiklâl çabalarıysa almış yürümüştü. Ve bu mücadele, hem saltanata karşı bir istiklâl sa­ vaşı, hem de mevcut toprak ağalığına, âyanlığa karşı toprak­ sızların bir sosyal mücadelesi halinde gelişiyordu. Halbuki Tan­ zimat, sadece devletin bir nevi kendini savunması ve genel dağılışı önlemek için girişilen bir idare-i maslahat tedbîriydi Yukarıdan gelen bir hareketti. Nizamı yönetenlerin eseriydi. Yani aslında yetersizdi. Mevcut siyasî nizama ve bumın yöneticilerine karşı ilk ha­ reket ise, daha sonra belirdi. Ve tabiî aydınlar arasında doğ­ du. Bilhassa Fransız ihtilâlinin getirdiği fikir ve akımların et­ kisi altında kalan aydınlar arasında. Bu hareket evvelâ, mev­ cut nizama karşı bir uyan ve müdahale ümidi şeklinde be­ lirdi. Bizim yakın tarihimizde ilk siyasî mücadele çabasını teş­ kil eden bu akım, ancak 1860-1870 arasındaki devrede canlanır. Hatta fiilî gruplaşma, 1865-1868 arasındaki dört yıllık bir dev­ reyi içine alır. Hareket evvelâ İstanbul’da, ilerici aydınlar arasında görün­ dü. Bir süre gizli teşkilât halinde devam etti. Daha sonra Av­ rupa'ya kaçan bazı elemanlar tarafından orada, saraya karşı açılan bir basın ve propaganda mücadelesi şeklinde yürütüldü. Bu hareketi AvrupalIlar, Jeunes Turques, yani Genç Türkler hareketi olarak adlandırırlar. Fakat hareketi temsil ve devam ettiren mücahit unsurların kendi hareketlerine verdikleri isim, Yeni OsmanlIlar hareketidir. Ama bu hareket, siyasî edebiyatı­ mızda genellikle, Genç Osmanlılar hareketi olarak da tanıtır. Hareketin öncülerine ve mensuplarına da Genç Osmanlılar de­ nilir (1).1 (1) Genç Osmanlılar hakkında kaynaklar pek fazla değildir. Onların yazılı bir program veya nizamnameleri de bulunamadı. Ko-

F* Z

18

ENVER

PAŞA

Hareketin bizim için önemi, Genç OsmanlIların güttükleri davaya mihver olarak aldıkları Meşrutiyet (eonstitution) niza­ mının, bir süre sonra Osmanlı devletinde, geçici de olsa tahak­ kuk etmesi ve bu suretle Genç OsmanlIlarla Birinci Meşruti' yet arasında, tarihî bir fikir ve hareket bağlantısının bulunu­ şudur. Zaten bu hareketin öncülerinden bir kısmı, Birinci Meş­ rutiyet öncesindeki çilelerinden başka, Birinci Meşrutiyet dev­ resindeki rolleri, hizmetleri ve bu devreyi takip eden ıstıraplarıyle de, adlarım îkiııci Meşrutiyet mücadelesine sıkı sıkıya bağlamışlardır. Meselâ Namık Kemal ve Ziya Paşa bunlardan­ dır. O halde Genç Osmanlıları, Türkiye’de siyasî mücadelenin ilk ve öncü kadrosu olarak almakta hata olmasa gerektir (1). Bu hareketin, bu kitaba konu olan Enver Paşa hikâyesiyle bağnuyu, kendi hatıraları şeklinde ilk yayınlayan, aynı zamanda ilk Genç OsmanlIlardan olan Tevfik Bey (Ebüzziya Tevfik) oldu Bu hatıralar, onun 1903’den sonra yayınlamaya başladığı Tasvir-i Efkâr gazetesinde, gayrı muntazam fasılalarla, parça parça çıktı. Başlı­ ğı Yeni Osmatılılar Tarihi9dir. Fakat tarihçiler, bazı ihtiyat ka­ yıtları ile alırlar. Zamanımız Avrupa Siyasi Tarihi isimli ve An­ kara Hukukundaki derslerini içine alan eserinde Yusuf Akçora da, bu hususta aynı davranış içindedir. Son zamanlarda Yeni OsmanİLlar bahsi, Amerika’da neşredilen bir eserde de, fakat gene hbüzziya’ya dayanılarak işlenir. Tarih Kurumunun Osmanlı tarihinde (cilt VIII; ve îlk Meşrutiyeti anlatan diğer yayınlarda da, konuya ışık tutan yeni belgeler verilmemiştir. Ama, şimdi, Yeni OsmanlIlardan, Avru­ pa'ya kaçamayanların muhakemelerine ait zabıtlar bulunmuştur (Ta­ rih Kurumu), Fakat henüz yayınlanmamıştır. (1> Gerçi 13 eylül 1859’da İstanbul'da gizli bir siyasî cemiyete mensup oldukları için £1 kişi tevkif edilmiştir. Başta sadrazamla, şeyhülislâm ve seraskerden kurulu bir soruşturma heyeti, bu gizli cemiyetin maksadım «halkı ve askeri saltanat aleyhine tahrikle, he­ yet-! devleti ve kanunları bozmak» şeklinde özetledi. Suçlama ağırdı. Kurucular arasında, başta KafkasyalI Hüseyin Daim Paşa ile, Arna­ vut Cafer Paşa, Arap Şeyh Ahmet gibi kimseler vardı. Cemiyetin varlığını» kendisine üyelik teklif edilen Hüseyin Paşa hükümete inti­ kal ettirdi. Soruşturmalar Çengelköy’de Kuleli kışlasında cereyan e t­ tiği İçin, bu vaka, yakın tarihimizde «Kuleli vakası» olarak anılır. Soruşturma sonunda ve vükelâ heyetine getirilen evraka göre sanık­ lardan, kurucular idama mahkûm oldular. Fakat padişah Abdülme-

ENVER

PAŞA

15

’Jarı tısı ise şudur ki, Enver Paşanın, aktif bir mücahidi olarak katıldığı ve daha ilk günden bir bayrak, bir fesane kahramanı gibi parladığı İkinci Meşrutiyet ihtilâli, işte bu Birinci Meşru­ tiyet hareketinin devamıdır. Namık Kemal ve arkadaşları gibi .Enver ve arkadaşları da, Genç Türklerdiler. Namık Kemaller gibi onlar da, Meşrutiyet için mücadele ediyorlardı. Meşrutiyet bu mücadelenin, hem temeli, hem mihveri, hem gayesiydi. İkin­ ci Meşrutiyetin mücahitleri ihtilâl heyecanlarını, Namık Ke­ m al’in şiirlerinden, Birinci Meşrutiyet hareketinin hatıraların­ dan ve bilhassa, imparatorluk sonunun en büyük şahsiyeti olan şehit Mithat Paşa'nın mücadelelerinden alıyorlardı. 10 tem­ muz 1908’de İkinci Meşrutiyet ilân olunduğu gün, Namık Ke­ mal'le Mithat Paşanın isim ve resimleri, 10 temmuz ihtilâli kah­ ramanlarının isim ve resimleriyle beraber, birer bayrak gibi sokaklarda dolaştırılıyordu. Hulâsa Enver Paşa, daha 1860’larda başlayan Genç Türkler hareketinin ve mücadelesinin bir takipçisi, bir devamcısı olarak tarih sahnesine çıktı. Öyle decit, bu hükmü müebbet hapse çevirdi. Yabancı tarihçiler bu hare­ keti, ilk Meşrutiyet çabası gibi gösterirler. İncelemelere ve vesika­ lara göre, bu cemiyet daha ziyade bir irtica hareketi, daha doğ­ rusu, Tanzİ matın getirdiği veya savunduğu ilkelere karşı, bir di­ reniş çabası gibi de görünür. Cemiyetin teşebbüsü, nihayet bir suikast . etrafında toplanır. Bu konuda bütün vesikalar, Uluğ İğdemir'in Ku­ le li Vakası Hakkında Bir Araştırma eserinde toplanmıştır. Mese­ lâ imparatorluğun XIX. yüzyıl tarihi üstünde değerli incelemeler ya­ pan yabancı tarihçilerden Engelhard ve Vambery, 1850 teşebbüsünü. Türkiye'de Meşrutiyet hareketine doğru ilk adım olarak alırlar. Os­ manlI tarihçilerinden Ahmet Rasim dc bu hareketi, İstibdattan Ha­ kimiyetti Milliyeye isimli eserinde «ilk Meşrutiyet ayaklanması» ola­ rak sarahatle İşaret eder. Hareket 13 eylül 1859’da haber alındı. Muhakemeler İki ay kadar sürdü. O zaman vekiller heyeti genel sek­ reteri mevkiinde bulunan Mithat Efendi (Mithat Paşa) bıı mahke­ menin de başkâtipliğini yapmak gibi gûç bir vazife yüklendi. Abdûlmecit’in vefatıyla Abdülaziz tahta geçtikten bir süre sonra ise, mahkûmlar affedildiler. Hatta Hüseyin Daim Paşaya rütbesi de iade edildi. Yalnız Süleymaniyeli Şeyh, Ahmet Efendi, Magosa’da sürgün ■olarak bulunduruldu. Namık Kemal de Magosa’da sürgünken tanı­ ndığı şeyh Ahmet’ten çok övgüyle bahseder.

20

ENVER

PAŞA

nebilir ki onun hikâyesi, ta 1860larda başlar. Netekim biz de öyle başlattık. * ♦t FİKİRLER BELİRİYOR l

Yeni Osmanlılar hareketinin Avrupa’da Genç Türhler hare­ keti olarak adlandmldığına daha önce işaret etmiştik. Netekim AvrupalIlar arasında, Yeni OsmanlIlarla başlayıp 1908 ihtilâ­ line, yani «hürriyetin ilânı» na kadar varan gizli veya açık bü­ tün Meşrutiyetçi hareketler, Genç Türkler hareketleri olarak tek bir safha halinde alınır. Türkiye’de Tanzimat Fermanı, yani (Gülhane Hatt-ı Hüma­ yunu) 1839'da ilân edilmişti. Padişah, Sultan Mecit’ti. Teşeb­ büs, dış etkiler altında olsa da, Sadrazam Reşit Paşanın gay­ retiyle olumlu sonuçlandı. Gene Sultan Abdülmecit zamanında, 1854*te, İngiltere, Fransa ve Sardunya (İtalya) gibi Avrupa devletlerinin safında Rusya’ya karşı Kırım harbine katılan Os­ manlI padişahı, 1856’da bir de «ıslahat fermanı» neşretti. Artık Avrupa topluluğu cephesinde yer almak niyetlerini bir daha açıkladı. Ancak, gerek Tanzimat, gerek ıslahat fermanlarında., devletin Meşrutiyet idaresine yöneleceği yolunda bir işaret yoktur. Abdülmecit, haziran 186Fde ve henüz kırk yaşında iken öldü. Yerine Sultan Abdülaziz padişah oldu. Bu iki padişahın ikisinin de, aslında bazı iyi niyetlerine delâlet eden hareket­ leri vardır. Fakat her iki padişah zamanında da dış borçlanma ve israf, zirve noktalarına varmıştı. Netekim Osmanlı devleti­ nin iflâsı demek olan 20.XII.1881 (Muharrem) kararnamesi ve devlet içinde devlet demek olaıı «Düyurı-İ Umumiye» teşkilâtı,, böylece mali bünyemizde yer aldı. Reşit Paşanın Tanzimat, ruhunu benimseyen bir kısım aydınlar ise, iş daha buralara varmadan, devlette fiilî ıslahat ve bunun için de Meşrutiyet idaresine geçiş lüzumu üzerinde kesin kanaatlere varmışlardı. Bunlar için hedef olan gelişme, Reşit Paşanın uyandırdığı ısla­ hat ruh ve teşebbüslerini ilerletmek ve daha da ileri giderek,. Meşrutiyet için mücadele etmekti. Bu idareyi kurmaktı. İşte;

ENVER

PAŞA

21

■bu gençlerden bir kısmıdır ki, kendi görüş ve eleştirilerini teş­ kilâtlı bir direniş gücüne vardırabilmek için, aralarında gizli bir cemiyet kurulması kararına vardılar. Kaldı ki bir taraftan; rgerek Tanzimat, gerek ıslahat fermanlarının beklenilen neti­ celere ulaşmadığını gören yabancı devletlerin Türkiye üzerin­ deki müdahale ve baskı teşebbüsleri de güçlenip gidiyordu. Sultan Aziz ise, artan güçlükler karşısında, ıslahata değil, daha ziyade iç baskı rejimine kaymak temayülleri gösteriyordu. îşte bütün bu hava içindedir ki, ne kadar dar bir çerçeve içinde 'olsa da bir kısım aydınlar, devlet nizamına karşı siyasî bir mücadele yoluyle bu nizamı değiştirmek çabasına koyuldular. Mevcut nizam, mutlakiyet-istibdat nizamıydı. Yani yasama (teş­ rii kuvvet) padişahın elinde toplanıyordu. Yargı ve icra me­ kanizması, padişahın iradesine bağlıydı. Yeni, yahut Genç Osmanidar, işte bu nizamın yerine Meşrutiyet rejimini getirmek istiyorlardı. Yani Osmanlı devleti gene bir monarşi, bir hü­ kümdarlık (padişahlık) nizamı olarak kalacaktı» Fakat iki Mec­ lisli bir parlamento (Mebusan ve Ayan Meclisleri) yasama yet­ kisini elinde toplayarak, padişahın yetkileri kısıtlanacaktı. Genç OsmanlIların hedefi buydu. Bizim yakın tarihimizde siyasî mü­ cadelenin tarihi işte bu sloganlarla başlar. Aşağıda izleyeceği­ miz olaylar sonunda ve 1876'da bu hedefe, geçici olarak ulaşı­ lacaktır. 1908'de îkinci Meşrutiyet ise, bu Birinci Meşrutiyetin bir restorasyonu olacaktır. * **

BİR İMPARATORLUĞUN GÖRÜNÜŞÜ:

Evet, bizde devlet şekli üzerinde siyasî mücadelenin tarihi, aslında, Yeni Osmanlılarla başlar. Fakat, devlet şekli üzerinde mücadele derken bu mücadelenin, yalnız devletin siyasî niza­ mını değil, ekonomide, idarede, sosyal yapıda da birtakım de­ ğişiklikleri hedef tuttuğunu elbetteki gözden uzak tutmama­ lıyız. Çünkü devlet nizamı: millî yapının, yahut o devletin sınırları içinde yaşayan halklar topluluğunun üzerinde şekilleşir. Osmanlı imparatorluğu da bir halklar topluluğu idi. Bu nizamda gerçekleşecek her değişiklik, esaslarını eJbetteki bu halklar topluluğunun ihtiyaç ve meselelerinden alacaktı. Bu

22

ENVER

PAŞA

değişiklik meselelere cevap verirken, bu topluluğun yapısında;elbetteki etkilerini yapacaktı. Acaba Genç Osmanlıların pro­ gram ve çabalarında bu ihtiyaç ve zaruretler nasıl formülleştiriliyordu? Bunlar için düşünülen tedbirler ve hedefler ne­ lerdi? Bunları daha sonra Özetleyeceğiz. Fakat daha önce, Genç; OsmanlIlar hareketinin hangi şartlar ve zaruretler içinde belir­ diğini kısaca kaydetmezsek, bu hareketin içinde doğduğu şartları5 ve atmosferi ihmal etmiş oluruz. Bunun için de şu durumu hemen tekrar edelim: Genç Os­ manlIlar hareketinin içinde doğduğu devlet, Osmanlı devletiy­ di. Bu devlet, bir imparatorluktu. Bu imparatorluk, çok geniş ve yaygın sınırlar içinde, çok çeşitli bir halklar ve milletler topluluğuydu. İmparatorluğun topraklan; bağlılık şekilleri ve hukukî ilişkileri az çok farklılıklar göstermekle beraber, Kuzey Afrika’da Tunus, Libya ve Mısır'la Sudan’ı da içine almak üzere Avrupa’da Bosna-Hersek ve Karadağ’ı, Makedonya'yı, Trakyalan, Bulgaristan’ı, Eflak-Buğdan’ı (Romanya) kapsıyor­ du. Asya’da, Anadolu ve Kars yüksek yaylasıyle, Doğu ve Güney-doğu Anadolu dağlık bölgeleri, Irak, Arabistan yarımadası ve Akdeniz’de Girit, Kıbrıs, Ege adaları bu imparatorluğa da­ hildi. Gerçi Osmanlı devleti, 1699 Karlofça antlaşmasından beri, Avrupa’da her biri bir devlet halinde şekilleşen büyük ülkeler kaybetmişti (Kırım, kısmen Macaristan gibi). Sonra, Sırbistan, Yunanistan gibi parçalar da gitti. Fakat 1860’larda imparator­ luk; artık kağşamış ve yapı sağlamlığım kaybetmiş olmaklaberaber, dünyanın üç kıtası üstünde gene de, çok geniş top­ raklara yaygın bir saltanat manzarası gösteriyordu. Karlofça antlaşmasından önce imparatorluğun üç kıtada. 5.481.560 kilometre kare yer kapladığı hesaplanabilmektedir; 1860’larda, yani Sultan Abdülazız saltanatında, devletin Tunus ve Mısır üzerindeki hükümranlık haklan şekilden ibaret olsa da, Osmanlı saltanatı gene de 4.466.542 kilometre karelik arazi üzerinde hâkim görünüyordu. Hatta bu yekûna, 1829 Edirne* antlaşmasıyle bir prenslik haline gelmekle beraber şeklen, 131.353 kilometre karelik Eflak ve Buğdan’ı (Romanya) bile, katmak icap eder.

ENVER

PAŞA

23

Fakat işaret ettiğimiz gibi, bu imparatorluk sağlamlığım kaybetmişti. Kağşamıştı. Bilhassa Avrupa'da milliyetçilik akım­ larının gelişmesi ve bunun Balkanlara da yayılması, 1829 Edir­ ne antlaşmasıyle muhtariyete kavuşan Romanya (131.353 ve 37.224 kilometre kare) ve Sırbistanla (11.079 kilometre kare), 1830’da istiklâli kabul edilen Yunanistan'dan (44.657 kilometre kare) başka, 1860’larda diğer Balkan halklarım da harekete getirmeye başlamıştı. Genç OsmanlIlar hareketinin doğuşunda da etkisi olan, çünkü bir kısmı aydınlarda işlerin, kötü gittiği ve devletin tehlikeye sürüklendiği fikrini uyandıran bu iç ka­ rışıklıkları, şimdi burada kısaca Özetlemeliyiz: H e r s e k i s y a n ı : 1861-1884 arasında Hersek (BosnaHersek) vilâyeti isyanlarla çalkanır. Bıı vilâyet, büyük derebey­ likler bölgesiydi. Halkın hem derebeylerden, hem Osmanlı hü­ kümetinden şikâyeti vardı. Fakat isyanın asıİ hedefi Osmanlı hükümeti oldu. İsyanı bastırmaya memur edilen Ömer Paşa, Hersek bölgesinde çetin askerî hareketlere girişmek zorunda kaldı. K a r a d a ğ m u h a r eb e s i : Hersek isyanı as3İ Kara­ dağ prensliğinden besleniyordu. İşlerin akışına daima yabancı devletler ve bilhassa 1858 Paris antlaşmasına katılan devletler de karışıyordu. Sultan Aziz, Ömer Paşanın ordusuyle Kara­ dağ'a girmesini emretti. Gerçi Karadağ yenildi ama, bun­ dan devletin, ciddî herhangi bir istifadesi olmadı. Hersek'teki çatışmalar ise, 1864’te sona ermiş görünmekle beraber, gergin­ lik ve karışıklık durmadı. E f l a k - B u ğ d a n ( R o m a n y a) o l a y l a r ı : 6 aralık 1856 Paris anlaşmasıyle Eflak-Buğdan, devletin hükümranlığı altmda muhtar (otonom) bir ülke haline gelmişti. Fakat yeni nizam bir türlü yerleşemedi. Gerçi idarenin başında bir Os­ manlI valisi yerine, bir AvrupalI prens bulunacaktı. Bu prense bir yerli divan (meclis) yardım edecekti, kanunlar böyle çıka­ caktı. Fakat işte bu düzen bir türlü arızasız yürü yemedi. Ni­ hayet 1860-1861 sırasında ülkede büyük olaylar baş gösterdi. Ve tabiî bu olaylar. AvrupalI devletlerin İstanbul üzerinde

24

JENVEK

FAŞA

baskı ve müdahalelerine yol açtı. Karışıklık 1861’den 1866’ya kadar sürdü. S ı r b i s t a n o l a y l a r ı : Sırbistan da, 1856’da OsmanlI devletinin hükümranlığı altında bir muhtar ülke halini almıştı. Fakat 1862-1867 arasında burada da büyük olaylar çıktı. Sırbis­ tan da bir prens idaresine verilmişti. Belgrat’ta ve kalelerde ise, Türk askerî birlikleri de bulunuyordu. Olaylar patlak ve­ rince ülkede hakikî bir muharebe hali başladı. Belgrat paşası şehri topa tutmak zorunda kaldı. Karışıklıklar genişledi. Dış müdahale mekanizması hemen işlemeye geçti. Gaileler aldı yürüdü. Nihayet Avrupa büyük devletlerinin temsilcileriyle İs­ tanbul’da toplanan bir konferans, 8 eylül 1862'de Osmanh dev­ letinin aleyhine kararlarla sonuçlandı. Bazı kaleler Sırplara terk edildi ve muhtariyet hukuku genişletildi. Fakat anlaşmaz­ lığın sonu gelmedi. Hatta 1867’de Belgrat kalesi de Sırplara bırakıldı. Sırbistan’ın fiilî istiklâline doğru yeni adımlar atıldı. G i r i t i s y a n ı ; Abdülaziz çağının çok daha karışık bir gailesi, Girit isyamyle patlak verdi. Girit Doğu Akdeniz’in en büyük adasıdır. 245 kilometre uzunluk ve 32 kilometre ge­ nişliğiyle 7.740 kilometre karelik bir saha işgal eder. Halk ço­ ğunluğu, Hıristiyan ve îslâm olmak üzere Girit yerlilerinden teşekkül ediyor ve bunların hepsi Rumca konuşuyordu. Fakat Yunan isyanı ve istiklâlinden sonra Rumluk gayreti ve Osmanlı idaresinden çıkarak Yunanistan'la birleşme çabası, adanın Hı­ ristiyan halkı arasında ciddî isyan dalgaları yarattı. Girifin dağlık oluşu, askerî hareketleri güçleştiriyordu. Bir aralık, Sad­ razam Âli Paşanın dahi Girit’e kadar gitmesine sebep olan ka­ rışıklıklar, alınan yarım kararlar ve işi idare tedbirleriyle ön­ lenemedi. AvrupalI büyük devletler ise, gene sahnedeydiler. Hu­ lâsa, vaktiyle fethedilmesi de yıllarca süren muharebelere mal olan Girit’in, imparatorluktan ayrılışı da aynı derecede gaileli oldu. Ve bu mesele, ancak Balkan harbi sırasında ve tabiî Tür­ kiye aleyhine olarak, adanın Yunanistan’a geçmesiyle netice­ lendi. Ve Genç Osmaıılılar hareketinin doğum ağrıları dev­ rinde olduğu gibi, ondan sonra da Girit, devletin en belâlı gai­ lesi olarak sürdü gitti.

ENVER

PAŞA

25

Kaldı ki Asya’da da pek sükûnet yoktu. Meselâ Arabis­ tan’ın güney-batı kısmım teşkil eden Yemen’de, geniş askerî harekât yapıldı. Anadolu’da eşkıyalık, ayanlık belâları ise dur­ madan artıyordu. Mısır’a gelince, orada başka bir rekabet devleti işgal ediyordu. Mısır; Mehmet Ali Paşanm elde ettiği, hanedan­ lık şeklinde bir valilik olarak, Osmanh devletinin hukukî hü­ kümranlığı altındaydı. Yani OsmanlIların Mısır vilâyetinde va­ lilik, bir hanedanlık şeklini aldı. Hanedanın en yaşlı üyesi, sı­ rası gelince vali oluyordu. Mısır’a hükmediyordu. Abdülaziz za­ manında Mısır valisi olan İsmail Paşa, yürürlükte olan bu vera­ set sisteminde değişiklik yapmaya çalıştı. Kendinden sonra vali olacak olan üvey kardeşi Mustafa Fazıl Paşanın yerine, kendi oğ­ lu için hıdivlik hakkını padişahtan elde etti. Ve bu netice, o za­ manlar İstanbul’da bulunan ve hatta bir aralık Osmanh kabiI nesinde maliye ve nafia nazırlıkları yapan Mustafa Fazıl Pa­ şanın padişaha küskünlüğüne yol açtı. Paşa bu duygularım, biraz da tahrikler şeklinde açığa vurunca, Sadrazam Fuat Pa­ şa ona, 24 saat içinde memleketi terk etmesini tebliğ ettirdi. Paşa Avrupa’ya gitti. Ve bundan garip bir netice doğdu: Aşa­ ğıda maceralarım vereceğimiz Genç OsmanlIlardan bir kısmı ve bu arada meselâ Namık Kemal ve Ziya Bey gibi seçkin mücahitlerin, kimisi davet, kimisi kaçmak suretiyle Avrupa’ya gidince, Mustafa Fazıl Paşa orada bunları, koruyucu kanatları altına aldı. Onlara maaşlar bağladı. Bu kadroyu, kendi küs­ künlüğü yüzünden padişaha karşı açtığı mücadelede, kendi da­ vası hesabına çalışanlar vaziyetine düşürdü. Bu gelişmeleri iz­ leyebilmek için, şimdi Genç Osmanlılar veya Yeni Osmanlılar hareketi üzerinde biraz durmalıyız. *** YENİ OSMANLILAR î

Yukarıdan beri özetlediğimiz şartlar ve olaylar, Yeni Os­ manlIların hem zuhurunda, hem harekete geçişlerinde, elbetteki müessir oldu. İstanbul’da bir kısım aydınlar arasında uya­ nan ve devletin, mutlakıyetten (padişahın kayıtsız şartsız hâ­ kimiyeti) Meşrutiyet idaresine (yasama yetkilerinin, halktan seçilmiş millî Meclislerde olması) geçmesini isteyen hareketin

26

ENVER

PAŞA

fikir başlangıcını, 1360’a kadar götürmek mümkündür (1). ö r ­ gütlenme 1865’te başlar. Ve hareketi, gerek fikir, gerek gizli çalışma safhası, gerek mensuplarından bir kısmının Avrupa'ya kaçarak orada yürüttükleri açık faaliyet ve nihayet, Meşrutiye­ tin kuruluşuna varan çeşitli çalışmalarla beraber, 1876 yılma kadar uzatabiliriz. Fakat hareketin İstanbul'daki asıl gizli faaliyet safhası, çok kısadır. Ve ancak iki yıl kadar sürer. Genç, yahut Yeni OsmanlIlar gizli cemiyetinin İstanbul’da kuruluş tarihi haziran 1865 olarak bilinir. Anlaşıldığına göre cemiyet evvelâ «İttifak-ı Vatan Cemiyeti» adı altında ve Bel­ grat ormanlarında yapılan bir toplantıda doğdu. Fakat İstan­ bul'daki gizli teşkilâttan haber alınıp da, bir kısım mensupla­ rın Avrupa’ya kaçmalarından sonra, bunlar Paris’te, 20 mart 1868’de, bir grup halinde yeniden faaliyete geçtiler ve kendi­ lerini «Yeni Osrnanlılar» olarak adlandırdılar. İstanbul’da, ilk nüvenin kurucuları arasında şu isimler bilinir: Mehmet Bey, Kaya zade Reşat Bey, Menapir zade Nuri Bey, Suphi Paşa zade Ayetullah Bey, Kemal ve Tevfik beyler. Bu nüve, taraftarla­ rım çoğaltmaya çalıştı. Öyle görünüyor ki, cemiyet duyulup tevkifler başladığı zaman, cemiyet üyelerinin sayısı 250 ka­ dardı (245). Bu üyeler içinde önemli şahsiyetler vardı. Meselâ 1876’da Mithat Paşa ve arkadaşlarıyle birleşerek, Sultan Abdülaziz'i tahtından indiren ve daha sonra İkinci Abdülhamit’i Meşrutiyetin tesisine sevk edenlerden Harbiye Mektebi Ku­ mandanı Süleyman Paşa, bu üyeler arasında sayılır. İstanbul karakolları kumandanı ve Macar Ömer Nailî ve Zaptiye Na­ zırı yardımcısı Mustafa Asım Paşalar, kazanılmış görünürler. Yani cemiyet İstanbul’da, kilit noktası mevkiindeki bazı ma­ kamlara ve şahsiyetlere el atmıştı. Cemiyete gizlilik esası hâ­ kimdi (2). Fakat ilk safhada cemiyette, bir tethiş ve darbe (1) Meselâ, Genç OsmanlIların fikir babası ve manevî önderi sayılan Şinasi, Tasvir-i Efkâr gazetesini 1861'de çıkarıyor. Bu gaze­ tenin idarehanesi ise, Yeni OsmanlIların toplanm a yeri ve merkezi gibidir. (2) 1830'dan sonra ve Fransa Cumhuriyet Fırkasını taklit ede­ rek Avrupa'da, çeşitli gizli cemiyetler kurulmuştu. Almanya'da, Orta

ENVER

PAŞA

27

eğilimi görünmemektedir. Çünkü, evvelâ saf ve idealist duy­ gular içinde çalışan kurucular, kendileri tarafından iyi niyetle ve sadakat duygularıyle hazırlanacak bir ıslahat ve meşrutiyet lâyihasının, padişah tarafından tasviple karşılanacağını ve belki de padişahın kendilerini vazifeye çağırarak, bu lâyihadaki gü­ zel esasları uygulamaya geçeceğini umuyorlardı. Bu sebeple ilk hedef, her yönden mükemmel böyle bir lâyihayı hazırlayarak, bir heyet halinde padişaha sunmaktı. Onlara göre, böyle bir lâyihayı hazırlamayı gerekli kılacak sebepler çoktu ve mem­ lekette dertler artık son haddine varmıştı. Hakikaten ve daha önce de özetlediğimiz gibi, Avrupa Türkiyesinde millî hareketler almış yürümüştü. Anadolu; zu­ lüm, eşkıya baskınları, ayanlar istibdadı ve idaresizlikler içinde çalkalanıyordu. Rüşvet, zirve noktalarına varmıştı. Valiliklerle önemli mevkilere tayinlerde, saraya ve saray adamlarına çata­ rak ikbal sağlamak usulleri, iyice yerleşmişti. Devlet gelirleri iyi kullanılmıyordu. Dış borçlanmalar ve bu yoldan çok yüksek komisyonlar ve ağır garantilerle sağlanan paralar, daha çok israf ve sefahate harcanıyordu. Gerçi Abdülaziz, orduyu ihmal etmemişti. Sultan Mahmut tarafından başlanıp Sultan Mecit zamanında geliştirilmeye çalışılan Avrupa sisteminde ordu, az çok güçlenmişti. Abdülaziz’in önem verdiği, daha sonra İkinci Abdülhamit’in elinde bir enkaz yığını haline gelecek olan do­ nanma üzerindeki çalışmalar, iyi neticeler vermişti. Sultan Aziz donanma ve tersane işleriyle yakından alâkalıydı. Gerçi kurulan tersane, memlekette İktisadî temele ve zamanın gerekli sanayi kollarına dayanmadığı için biraz havadaydı. Ama yapı­ lanlar gene de önemliydi. Fakat Sultan Aziz’in pahalı saraylar İtalya’da, Lehistan'da, azası gençlerden olan bu türlü cemiyetlerin sayısı çoktur. 1848 ihtilâlleri de Avrupa'da çeşitli ve ihtilâlci cem i­ yetlerin teşekkülünde etkili oldu. Genç İtalya, Genç İngiltere gibi isimlerle kurulan cemiyetler bu arada sayılabilir. Türkiye’de Genç OsmanlIlar, öyle görünüyor ki, daha ziyade İtalya’daki Karbonari gizli cemiyetinin teşkilât ve usullerine sempati göstermişlerdir. Karbonari (Charbonnerie) gizli cemiyeti, İtalya’da mutlakiyete karşı mü­ cadeleyi hedef tutm akla beraber, İtalya dışında ve bilhassa Fransa'da da nüveler meydana getirmiş bulunuyordu.

28

ENVER

PAŞA

kurmak, aşın ve süslü mefruşat tedarik etmek ve bu yolda ölçüsüz paralar sarf etmek merakı da, aşırı derece taşkındı. Bu taşkınlık gittikçe artıyordu. Bu son ve olumsuz işlerin davet ettiği söylentiler ve şikâyetler ise, bunlara cesaret eden­ lerin sürgünlüğü ve ezilmesiyle karşılanıyordu. Hulâsa Sultan Aziz, makul tavsiyeleri dinlemek yerine, gittikçe istibdada ve baskıya yöneliyordu. Bu gidiş, Yeni Osmanlılann iyi niyetle­ rini de etkiledi. Bu hava içindedir ki, galiba mayıs 1867’de, İstanbul’da Veliefendi çayırında yaptıkları özel bir toplantıda durum gözden geçirildi. Neticede, Sultan Abdülaziz’i kuvvet yoluyle tahtından indirmek, bunun için de Babıâli’yi basmak, Sadrazam Ali Paşayı devirmek, hatta öldürmek gibi kararlar görüşüldü. Bu işler için 40 kişilik bir müteşebbis veya fedaî heyet de teşkil olunuyordu. Âli Paşanın yerine Mahmut Ne­ dim. Paşa sedarete getirilecekti. Gerçi Mahmut Nedim Paşa daha sonra, iki defa sadarete gelmiştir. Ve bizim Tanzimat devri sadrazamlarımız arasında o, kaypak, karaktersiz, zararlı bir in­ sandır. Ama o günlerde onun sadrazamlığının düşünülmesi, Mahmut Nedim Paşanın, Genç Osmanlılar Cemiyetinin ileri ve görünüşe göre en bilgili kurucularından Mehmet Beyin amcası olmasından ileri gelse gerektir. Ve ihtimal ki Mehmet Bey ar­ kadaşlarına, amcası hakkında bazı teminat da vermiştir. Ama kararlar zaten yürürlüğe giremedi. Cemiyetin ku­ rucularından ve bir ihtilâlciden ziyade, şair ruhlu, yumuşak huylu bir genç olan Suphi Paşa zade Ayetullah Bey, işlerin gidişatından ürktü. Gizli cemiyetin varlığını ve kararlarım ev­ velâ babasına haber verdi. Olup bitenler, bu kanaldan sadra­ zama duyuruldu (1). Tabiî derhal tevkifat başladı. Fakat bu ara­ da bir kısım cemiyet azalan Avrupa’ya kaçmanın yolunu bul­ a t Ayetullah Bey. bir nevi kendini savunma niteliğinde ola­ rak bu olayı, ve Yeni Osmanlılar hakkındaki bilgilerini, kardeşi Ha­ şan Beye anlatm ış ve Haşan Bey bunları kendi imzası ile «Ayetullah Bey ve Yeni Osmanlılar» başlıklı bir makalede yayınlamıştır. Bu makaleye göre Ayetullah Bey, Veli Efendi Çayırı'nda yapılan ve bazı terör hareketlerim Öngören teklifler üzerine cemiyeti ihbar etmiş görünmektedir.

ENVER

PAŞA

29

dular. Meselâ Mehmet Bey, Nuri Bey, Reşat Bey, Tevfik Bey bu kaçanlardandılar. Bu suretle de Veliefendi çayın toplan­ tısı, Yeni Osmanlılar Cemiyetinin, memleket içindeki faaliyet­ lerinin ilk safhasının sonu oldu. Genç Osmanlılann memleket içinde, iki yıl kadar süren teşkilâtlı faaliyetleri, artık mem­ leket dışına intikal ediyordu. Bu gençler orada kendilerine, hiç de onların geldiği yoldan gelmeyen ve başka maksatlarla Sultan Aziz’e ve vezirlerine karşı mücadeleye atılan, bir de zengin koruyucu buldular. Bu zengin koruyucu, Mısırlı Mustafa Fazıl Paşadır. * fr * ÇELİŞMELİ BİR MÜCADELE KADROSU VE MUSTAFA FAZIL P A Ş A :

Daha önce de bir vesileyle değindiğimiz gibi, Mustafa Fazıl Paşa Mısır valiliği hanedanındandır. Bu valiliği bir hanedanlık şeklinde kendi sülâlesine geçirtmeyi Kavalalı Mehmet Ali Paşa başardı. Mustafa Fazıl Paşa, Mehmet Ali Paşanın oğlu İbrahim Paşanın çocuklarından biridir. Bu çocuklardan İsmail Paşa, o sırada Mısır valisi bulunuyordu. Ondan sonra valiliğe, onun baba tarafından kardeşi Mustafa Fazıl Paşa geçecekti. Fakat İsmail Paşa bu veliahttan kurtulmak istiyordu. Veraset usu­ lünde değişiklik yaptırarak, kendinden sonra, oğlunun valili­ ğini sağlamak peşindeydi. Bu da padişahın elindeydi. Çünkü Mısır hukukan, Osmanlı ülkesinin bir parçası sayılıyordu. Hu­ lâsa İsmail Paşa padişah ve Osmanlı vezirleri üzerinde bin bir yolla ve yazılanlara göre büyük rüşvetlerle etkiler yaparak, hem bu veraset değişikliğini sağladı. Hem de Mısır valiliği un­ vanı Mısır hıdivliğine çevrildi. Mısır’ın başmdakilere, biraz da hükümdarlık manasına gelen bir hüviyet verildi. Bu netice tabiî Mustafâ Fazıl Paşayı küstürdü. Onu, padişahla Osmanlı vezirleri aleyhine çevirdi. Mısır valisi İsmail Paşa, kardeşinin Mısır’daki toprakla­ rım, o zaman astronomik sayılan rakamlarla satın almış ve Fazıl Paşanın Mısır’la ilgisini âdeta kesmeye çalışmıştı. Mus­ tafa Fazıl Paşa artık, İstanbul’a yerleşti. Bir İstanbul Paşası oldu. Hatta iki defa nazır da oldu. Ama gözü sadrazamlıktaydı.

30

ENVER

PAŞA

Lâkin netice böyle gelişince, İstanbul’da rahat durmadı. Bazı tahriklere girişti. Bu tahrikler arasında, Osmanh saltanatında padişahın mutlak yetkilerinin kısıtlanarak, devletin Meşrutiyet idaresine geçişi gibi söylentiler de olsa gerektir. Ve bu bakımdan onun bu eğilimiyle, Genç OsmanlIların Meşrutiyet yolundaki mücadeleleri bir noktada birleşiyordu. Fakat iki tarafı harekete getiren temel sebeplerde çelişme vardı. Çünkü Mustafa Fazıl Paşanm mücadeleye atılış sebebi, Meşrutiyet sevgisinden, ziya­ de, hanedanlık davası, yani Mısır’da post kavgasıydı. Bu hava içinde olaylar gelişiyordu. O sırada İstanbul’da, basın yoluyle de beslenen ilk siyasî cereyanlar güçlenme çağındaydı. Tasvir-i Efkâr ve Muhbir gibi gazetelerde, meselâ Mısır’da kısmen geliştirilen parlamento sistemini övücü yazı­ larla Sultan Aziz idaresine, dolaylı çatmalarda bulunuluyordu, tdare de tedirgindi. Nihayet 1866 başlarında Sadrazam Fuat Paşa, 24 saat içinde memleketi terk etmesini Mustafa Fazıl Pa­ şaya tebliğ ettirdi. Paşa Fransa’ya hareket etti. Paris’te yerleşti. Orada ilk mücadelesine, Sultan Aziz’e yazdığı Fransızca uzun bir mektupla girişti. Avrupa’da da yayınlanan bu mektup, 21 şubat 1866’da Ali Suavi’nin İstanbul’da neşredilen Muhbir ga­ zetesinde çıktı, îki gün sonra da Şinasi, aynı mektubu Tasvir-i Efkâr’da yorumladı. Bunun üzerine, 9 martta Muhbir gazetesi Sadrazam Âli Paşa tarafından kapattırıldı. Ali Suavi Kasta­ monu’ya sürüldü. Böylece de Ali Suavi, 10 sene sonra, feci bir şekilde sona erecek olan siyasî hayatının, aktif mücadele dev­ rine girdi. 15 gün sonra da Tasvir-i Efkâr kapattırılarak, basın susturulmuş oldu. Bu devrede İstanbul basınında, istidatları ve değerleri git­ tikçe göze çarpan bazı gençler belirmektedir. Meselâ Namık Kemal, Ziya Bey {Paşa), Agâh Efendi gibi Âli Paşa bu kad­ royu da dağıtmak istedi. Çok genç bir gazeteci olan Namık Kemal’i, Erzurum vali muavinliğine, Ziya Beyi Kıbrıs muta­ sarrıflığına tayin etti. Ama Paris’te Mustafa Fazıl Paşa tetik­ tedir. Hemen harekete geçer. Yalnız bunları değil, Kastamonuda sürgün olan Ali Suavi’yi de gizli yollardan Paris’e çağırır. Bu kadro ile orada mücadelesini güçlendirecektir. Padişah üs-

ENVER

PAŞA

31

tünde etki yapmaya çalışacaktır. Namık Kemalle Ziya Beyin (Paşa) fiilen tanışmaları ve dostlukları bu vesileyle ve îstanbulda başlar. Hulâsa, Ali Suavi de dahil olmak üzere gençle­ rin Türkiye'den kaçışları sağlanır. Namık Kemal ve Ziya Bey, çevrelerindeki Fransız dostlarının delâletleriyle ve Fransız se­ faretinde elbise değiştirdikten sonra (1), Fransız bandıralı Bosfor vapuruna binerler (17 mayıs 1867). Ama hareketten evvel, yapacakları önemli bir ziyaret vardır; Bir büyük Osmanlıyı ziya­ ret edecekler ve duasını alacaklardır. Bu Osmanlı, Mithat Pa­ şadır. Ve tam bu ziyaret sırasında şu da anlaşılır ki, Mithat Paşa saraya davet edilmektedir. Bu davette ona ikinci defa olarak Tuna valiliği verilecek, ama işin esasında Mithat Paşa da İstanbul’dan uzaklaştırılacaktır. Çünkü, Mithat Paşa gerçi Yeni Osmanlılar Cemiyetinin fiilen mensubu değildir. Ama bu hareketi benimser. Bizde Meşrutiyet mücadelesinin ve fikrî­ nin büyük temsilcisi ve imparatorluğun yakın tarihinin en bü­ yük devlet adamı odur. Daha ileride onu tanıyacağız. Ama şimdi burada, aynı hareketin büyük mücadelecisi ve bu yolda gelecek neslin ruh ve heyecan kaynağı olan genç bir insan üs­ tünde duralım. Bu ateşli ve çığır açıcı insan, Namık Kemal’dir. * *• *

NAMIK KEMAL’İN ZUHURU VE VATAN FİK Rİ:

XIX. yüzyıl, milliyetçilik akımlarının doğuşu asrıdır. Bu akımların; Osmanlı imparatorluğunun evvelâ Balkan ülkelerin­ de yaşayan halkları arasında gelişerek, imparatorluğun yapı-

(1) Fransız sefareti île ilgili ve Bevoğlu’nda Fransızca olara yayınlanan «Courier d’orient» gazetesi sahip ve yazan Jean Pietri’yi, Genç OsmanlIlardan bahsederken» ehemmiyetle hatırlam ak gerekir. Bu zat, hepsi de yazar olan veya yazarlığa özenen ilk Genç Osman­ lIların devamlı dostuydu. Tasvir-i Eikâr ve Courier d’orlent idareha­ neleri arasında, devamlı dostluk temasları vardı. J. Pietri, Fransız ih ­ tilâlinin ve Avrupa’da yayılan hürriyet fikirlerinin hareketli bir sa­ vunucusu olarak görünüyordu. Genç OsmanlIlardan Mehmet Bey de Paris’te edebiyat ve siyaset tahsil etmişti. Hulâsa Genç OsmanlIlara Fransa’dan yaydan fikirler ve çağdaş akımlar, şiddetle müessirdi. Fazla olarak Jean Pietri, Genç OsmanlIların Fransa’ya kaçışlarında ve belki de diğer gizli münasebetlerinde, aktif roller oynadı.

32

ENVEH

PAŞA

sında, kader tayin edici etkiler yarattığını, bu bahsin başında özetlemiştik. Fakat milliyetçilik akımlan, imparatorluğun sa­ hibi sayılan Türkler ve Türk aydınları arasında beliremedi. Çünkü daha önce de işaret ettiğimiz gibi Osmanlı devleti, bir millî kuruluş değildi, bir ırklar ve halklar topluluğuydu. Bu devleti; millî ve hatta dinî bağlar değil, tarihî şartlar birleş­ tiriyordu. Devrin idareci ve aydınlarının istediği de bu birli­ ğin, yahut hukukî hâkimiyetin devam etmesiydi. Onlar hatta ümmetçi olabilirler, ama milliyetçi olamazlardı. Netekim işler böyle gelişti. Genç Osmanlılar mücadelesi de, ne ırk, ne millet esası üzerinde bir mücadeleydi. Bu mücadele sadece, devlet şekli üzerinde merkezleşiyordu: Devletin şekli ve devamı mü­ cadelesi. Yani Meşrutiyetçilİk... Ama bu arada bir genç Osmanlı, bilhassa Magosa kalesin­ deki çileli yıllarında yeni nesle, yeni bir terim ve yeni bir kavram getirebildi. Bu kavram, vatan fikri ve vatan anlayı­ şıdır. öyle bir fikir ve heyecan konusu ki, kendi neslinden, yani Birinci Meşrutiyet mücadelecilerinden ziyade, kendinsonraki nesle, yani ikinci Meşrutiyet mücadelecilerine, muh­ taç oldukları idealin sembolünü, bütün coşkunluğuyla ver­ di. Boylece de meselâ Enver Paşa ve onun nesli, yani Mus­ tafa Kemaller, Karabekirler, Ali Fuat Paşalar ve 1908ün bü­ tün öncü mücahit subayları, muhtaç oldukları enerjinin ruhî gıdasını, hep vatan fikrinden ve sevgisinden aldılar, işte bu fikri ve sembolü geliştiren ve bir müşterek heyecan mihrakı yapan Genç Osmanlı, Namık Kemal’dir. Gerçi bugün onun hiç bir şehrimizde, ona lâyık bir anıtı yoktur. Ama, Namık Kemal’in vatan fikrinde ve sevgisindeki önder ululuğu, yakın tarihimi­ zin akışı üzerine, onun kutsal gölgesini vurur (1). Çünkü Namık Kemal bir bayrak adamdır. Ve bayrak adamlar tarihte, (1) Atatürk'ün; Türk tarihinin derinliklerine olan içten ve ıs­ rarlı ilgisinin, Osmanlı tarihinin ve yakın tarihim izin problemlerine ve kahram anlarına aym ihtirasla yönelmediği bir gerçektir. Onun bu davranışım, Osmanlı devletini tasfiye eden ve onun yıkıntıları üzerinde yeni ve millî bir devlet kuran bir önderin, eski im parator­ luğu halkın hatırasından, h a tta geçici de olsa bir süre için silmek

Mustafa Fazıl Paşa

r*

ENVER

PAŞA

33

pek fazla yetişmezler... Aile soyunda âlimler, şairler, devlet adamları vardır. Ama bu soyda aynı zamanda devletle becelleşmiş insanlar da yetişmişti. Cetlerinden idam edilen, sürgün olan, malları haczedilenler oldu. *** Kemal, 21 aralık 1840'ta Tekirdağ'da doğdu. Asıl adı Meh­ met Kemal'di. Babası, Birinci Abdülhamit'in saray mensuplanndandı. Fakat Kemal daha ziyade dedesi Abdüllatif Paşanın yanında büyüdü. Abdüllatif Paşa Arnavutluk'ta Koniçe'dendi. Devlet hizmetlerinde yurdun çeşitli yerlerinde dolaşıyordu. Ke­ mal dünyaya geldiği zaman Tekirdağ'da mutasarrıftı. Sonra gene böyle vazifelerle Afyon'da, Kütahya'da, Kars'ta, Sofya'­ da bulundu. 1859'da dedesi İstanbul'da öldüğü zaman Kemal 19 yaşındaydı. Kemal, klasik tahsil yolundan yetişmedi. Zaten dedesinin gezginci hayatı ve vazifeleri de buna engel oluyordu. 7-8 aylık bir ilkmektep devresini bırakırsak, hayatında başka mektep tah­ sili görmedi. Daha ziyade kendi kendini yetiştirdi. Hulâsa Nave eski devirle hemen bütün bağıntıları koparmak gibi bir düşün­ ceyle izah etmek mümkündür. Ama bu elbetteki, yakın mazinin Ye imparatorluğun olumlu hatıra ve müesseselerinin, tarihimizden büs­ bütün silinmesi demek değildi. Ketekim bizzat Mustafa Kemal de askerî okullarda ilk vatan duygu ve heyecanını, Namık K em alin şiir­ lerinden almıştı. H atta bu ilgisini bir defasında ve en sıkıntılı gün­ lerden birinde, Büyük Millet Meclisinde Namık K em alin bir beytini, yeni bir ümit sloganı halinde işleyerek milletvekillerine sunmakla gösterdi. Bu beyit şudur:

«Vatanın bağrına düşman dayamış hançerini, Yok mudur kurtaracak bahtı kara maderini?..» Mustafa Kemal bu beyti şu şekilde sundu:

«Vatanın bağrına düşman dayasın hançerini Bulunur kurtaracak bahtı kara maderini...» Netekim bulundu da... (Mustafa Kemal'in evvelâ Manastır Askerî İdadisinde ve sonra Harbiye'deki Namık Kemal bağlılığı hakkında: Tek Adam, cilt I. îlk va­ tan heyecanı, Harbiye ve Kurmay fasılları)

34

ENVER

FAŞA

mık Kemal, dikkate değer bir otodidakttır. Ama dedesi Abdüllatif Paşa, zamanının bütün devlet adamları veya idarecileri gibi, din* tarikat bahislerine ve akımlarına kendini vermişti, Kemal'i de, her tayin olunduğu yerde» .oranın seçkin dîn ve tarikat adamlarının terbiyesine bıraktı. Meselâ Kemal Afyon'da (1845) ve henüz 5 yaşında bir çocukken Mevlevi ayinlerini gör­ dü, Onlara merak sardı. Zaten büyükannesi, dedesi ve babası Mevlevîydiler, Kemal gene Afyon'da, Şark ve Garp dillerinde bilgisi olan, aydın ve seçkin bir insan olarak tanınan Buharalı Şeyh Abdülvahit Efendiden ilk telkinleri aldı. Kütahya'da gene böyle bir çevre içinde serpilmeye başladı. Kars'ta, aynı zamanda şair bir zat olan vaiz ve müderris Şeyh Seyit Meh­ met Efendinin tesirleri altında kaldı. Dedesi Sofya kaymakamlığındayken Kemal orada artık delikanlılık çağına basıyordu. Ata binmek, ava gitmek gibi eğlencelerin yanında, kendini bir şeyler öğrenmeye de verdi. Şiir, tarih, tasavvufla beraber* Fransızcava da başladı. Asıl şiire merak sardı. Mehmet Kemal ye­ rine Namık Kemal adım orada aldı. Bu adı da ona, o zaman meşhur bir şair olan İstanbullu Eşref Paşa verdi. Osmanlıcada kemal kelimesinin, olgunluk, bilgi ve ahlâk yetişkinliği ifade eden bir manası vardı (I). Kemal o sırada ve çok genç olarak Sofya'da evlendi, 1857'de İstanbul'a döndükleri zaman ise, Ke­ mal'in, bir divan dolduracak kadar şiirleri vardı. Bu şiirler tabiî, hep eski Divan Edebiyatı tarzında yazılmıştı. Çünkü o devirde şiir demek, divan edebiyatı demekti. Namık Kemal'in asıl fikrî serpilmesi İstanbul'da gelişir. Burada ilk şansı, Ha­ riciye Nezareti Tercüme kalemine girmiş olmasıdır. Derhal be­ lirtelim ki bu kalem; o zaman, hemen bütün aktif Genç Os­ manlIları ilk gençliklerinden kucağında barındırmış olan çok Önemli bir çevredir. Çünkü Tercüme Kaleminde yabancı dil­ lerle ilgiler vardı. Tanzimata kadar Rum tercümanların ve bil­ hassa Fener beyzadelerinin inhisarında olan tercüme işleri o

(1) Netekim Mustafa Kemal de Kemal adım, M anastır Asker İdadisinde okurken ve öğrencisinde üstün değerler sezen hocası Mus­ tafa Bey vermişti.

Natntk K&mal

36

ENVER

PAŞA

devrede, artık Türklere geçiyordu. Bu kalem İstanbul'un, âde­ ta Batıya açılmış bir penceresi gibiydi. Gene bu kalemde Na­ mık Kemal, divan edebiyatının usta şairlerinden Leskofçalı Ga­ lip Beyle tanıştı. Onun edebî tesiri altma girdi. Namık Ke­ mal’in büyük bir divan dolduran eski biçim şiirlerinin çoğu, o sırada yazılmıştır (1). Ama Kemal, Leskofçalımn yalnız edebî tesiri altında kalmadı. Onun delâleti ile, İstanbul’un divan şair­ lerinin çevresine de girdi. Fakat ne yazık ki bu çevre, aynı za­ manda bir içki âlemiydi. İçkiye alıştı ve bu alışkanlık onun kısa süren hayatında, zararlı etkilerini yaptı. Namık Kemal’in politika ile meşguliyeti de gene bu devreye rastlar. Çünkü o sı­ ralardadır ki Sinasi ile tanıştı. Şinasi öğrenimini Avrupa’da yap­ mış, genç, devrimci olmaktan ziyade mutedil ıslahatçı bir ay­ dındı. Tasviri Efkârı çıkarıyordu. Namık Kemal de bu gazete­ de yazmaya başladı (1362). Yeni fikirlerle karşılaştı. Tasviri Efkâr idarehanesi, gençlerin bir fikir kulübü gibiydi. Lisanını da ilerleten Namık Kemal, orada asıl aradığı çevreyi buldu. Hatta 1865’te Şinasi tekrar Avrupa’ya gidince, Tasviri Efkârı Namık Kemal’e bıraktı. Kemal henüz 25 yaşındaydı. Ama im­ paratorluğun merkezinde ve o zamanki İstanbul’un en önemli Türkçe gazetesinin başına geçmiş bulunuyordu. Bu vaziyet ona, yalnız Türklerle değil, İstanbul'daki yabancı ve bilhassa Fran­ sız çevreleri ile de temaslar kurmak imkânını verdi. Bu çevre ise Genç OsmanlIları, Batının Meşrutiyet ve siyaset fikirleri ile besliyordu. Meselâ Üçüncü Napoîyon’un İstanbul sefiri Nikola P. Beuree, İstanbul Fransız sosyetesinden Radikal Jeanne Pietri gibi aydın Fransızlar, Genç Namık Kemal’le tanışanlardandırlar. Meselâ Kemal şöyle konuşur: «— Geçen gün Mösyö Jeanne Pietri ile Constitution(1) Namık Kemal’in bütün şiirleri tek cilt veya birkaç cilt h a­ linde, çeşitli müesseseierce basılmıştır. Eski ve Divan Edebiyatı ta r­ zında şiirler bu ciltlerde en büyük yeri işgal ederler. Vatan şiirleri, a 2 sayıda, fakat asıl m uhtevalı eserleridir. Başlıca 13 gazete ve der­ gide çeşitli yazılar yazdı. Altı piyes vücuda getirdi. Tarih yazmaya girişti ve çeviriler yaptı. En faal yazı hayatı 1862-1875 devresine rastlar.

ENVER

PAŞA

37

nalizme'i (meşrutiyetçilik) disküte (münakaşa) ettik. Tki saat konuştu ve benim eşrutiyetin bizde yürüyeceğine ik­ na etti. Sonra devam eder: — Bir rejim. değişikliği için efkârı umumiyeyi (halk oyunu) yeni meselelerle aydınlatmak lâzım. OsmanlIlar arasında müsavat esası, ekaliyetleri (azınlıkları) inkâr et­ miyorr fakat çeşitli cemaatların hak ve vazife sahibi olma­ sını istiyor...» a y O sırlarda Kemal, Mısır’daki parlemento sistemini öven yazılar da yazmış ve bazı kayıtlara göre, Fuat Paşadan gizlice tebrikler de almıştır. Kemal’in Montesçuieu’den «Roma'nın Yükselişi ve Çöküşü» eserini Türkçeye çevirerek yayınlamaya başlaması da bugünlere rastlar. Hulâsa 1865’te bir teşkilât halinde «îttifak-ı Hamiyet» ismi altında şekilleşmeye başlayıp, daha sonra Yeni OsmanlIlar ola­ rak gelişen ve kendilerini yazılarında «Türkistan’ın erbâb-ı Şebâbı Türk Gençleri» olarak (2) vasıflandıran bu yeni zümre­ nin en genç elemanlarından biri Namık Kemal’di. Ve günden güne fikren de serpiliyor, olgunlaşıyordu. -ir

*W GENÇ OSMANLILAR AVRUPA’DA

Yeni OsmanlIları AvrupalIların. JeuTies Turqu.es, yani Genç Türkler olarak andıklarım daha önce işaret etmiştik. 17 mayıs 1867’de Ziya Bey (Paşa) ile beraber Avrupa’ya kaçan Namık Kemal, orada, bir süre sonra gelen diğer Yeni OsmanlIlarla birleştiler. Artık Mısırlı Mustafa Fazıl Paşanın çevresindedirler. Yeni OsmanlIların Avrupa’daki siyasî mücadeleleri bu su­ retle başlar. Mücadele vasıtaları gazeteleridir. Mustafa Fazıl Paşa, bu işlerin bütün malî külfetlerini karşılar. Kemal Paris’te (1)

Nermin Menemencioğlu. <2> o devrede Türkiye’de Genç OsmanlIlar, zam an zam an «Tür­ kistan» sözünü kullanırlardı.

38

ENVER

PAŞA

evvelâ, Ali Suâvi ile «Muhbir» gazetesinde çalışır. Fakat b a ­ şına buyruk bir zat olan Suâvi ile pek anlaşamazlar. Ayrılır. Bu. sefer Londra’da Ziya Beyle «Hürriyet» gazetesinde çalışırlar. Fakat gazetenin 64’üncü sayısında, oradan da çekilir. Ama Ke­ mal Londra’yı sevmiştir. Güzel bir dairede oturur. Orada ede­ biyat, felsefe, sosyoloji, hukuk alanlarında bilgilerini genişle­ tir. Birçok ünlü kişileri görmüş olur. Siyasî görüşleri genişler.. Ziya Bey ise Hürriyeti bir süre yalnız çıkarır. Sonra Cenev­ re'ye göçer. Bu gazete orada 101’inci sayıya kadar çıkar. Ke­ mal’in Londra’dan babasına mektupları, onun ve diğer Genç OsmanlIların Avrupa’daki hayat ve faaliyetleri hakkında renkli-: bilgiler verir. Fakat bütün bu gençlerin maddî dayanağı Mustafa Fazıl Paşadır. Mustafa Fazıl Paşanın siyasî mücadelesinin sebepleri ise, nihayet bir taht kavgası, yani kısacası menfaattir. Ona aca­ ba ne kadar güvenilebilecekti? Bu sorunun düğümü pek ça­ buk çözülür: Sultan Abdülaziz haziran 1867’de Fransa’ya ihti­ şamlı bir seyahate çıkar. Fransa’da Üçüncü Napolyon impara­ tordur. Mustafa Fazıl Paşa bu seyahati fırsat bilir. Padişahı; Tolon limanında saygılarla karşılar. Padişahtan da itifat görür. Paris’te ise padişaha sığınır. Böyiece de onun Genç Türkter üzerindeki koruyuculuğu fiilen sona ermiş olur. Gerçi Paşanıntahsis etiği 250.000 Franklık fon, daha bir süre gidebilirdi. Fakat Fazıl Paşa İstanbul’a dönüp, hatta Hürriyet gazetesininde kapanmasını salık verince, Genç Türkler Avrupa’da kendi başlarına kalırlar. Bu vaziyette, fakat, artık uysal bir tempoiçinde bir süre çalışırlar. Zaten hiç bir zaman aşırı isyan ta­ vırları almamışlardır. Hulâsa, ergeç İstanbul’a dönmek vazi­ yeti hasıl olur. Hükümet de kendilerinin dönüşüne müsaade etmektedir. Nihayet Namık Kemal de, evvelâ Brüksel’e, daha» sonra Viyana’ya gider. 24 kasım İ970’te ise İstanbul’a döner. Diğer Genç Osmanlılar da dönerler, ilk Genç Türklerin Avru­ pa’daki siyasî faaliyetleri safhası böyiece kapanır. Ama bu es­ ki arkadaşlar İstanbul’da basın sahasında gene buluşurlar. Bir­ leştirici davaları aslında gene aynıdır: Meşrutiyet... İstanbul’a dönen gençler evvelâ, İstanbul’da İbret gazete-

N am ık K e m a lin yazı yazdığı g azetelerd en b irin in başlığı

«M uhbir» G a z e te s i (L o n d ra )

***•>-*ij+w*+m

hürriyete- - a*

■*. \

a ** j-y -JT#«* wV

^

*»*'>

-e V nat*

Jt-'j> *v»-

^

L

>y^Jfı

^ -*

d

*^>

L

# Bu gazetenin başlığım la

.

£•&>(*. ı * '* '*'*M *-»M^>jTU/,.*/ *-,»jVj k •%/> >ı->^ —v~.jj< v V v>1-1- ' * «*»*t»0 » V » *»«,. ^ •*>*■**>■»,*•-°o’ A • ıtf-^r *>‘1^ 14>>-'>0*/ Â*Jy*h-‘y*i,.A »/>*A* *■ *>*"•./*• Vkj^ A1*'> 1 ,«a»*>/*£-> .**-*, >*‘> /s* J&V Vi»->***<>> *»v, -*•*? .-**' v l. A r ^ ^'ı* Jı1 «ja « V »4***A «/J yr**ff.t* ^»>1/ •»!**'/»/ “>'*-' ■*'»*— *-V-** -İl **4> w .«i*»,. >VA-V^- J~>f )-s~ *k- •>r-ı:,r I> A *A>/C^ *u^< İjAATT’**« '. :4i ol ^ ♦ ix»a,.

«ikilj v14*A*-1'*w»ı jv 0*\» i,, ,+j, J^S<**-s*H»* -itu; A^ .*V-^>♦>^ ~*C

^*.‘ ^ »•***-*■ s't, •*-1.

v**1 #fw•A* o », J tf} , ^ 1'

ı

w r JA»

Jn ^<*> V)/4j< «i^VC#*A**

^jj«^*

^1

w r 4Ji»ı y y --•

o,^ 1 :1 0 .^ .*

ti ta ra fın d a n işbu gazete» h a f­ tad a b ir İtere neşredilir. H avı olduğu m ebahis, m il­ let ve D evlet-i O sm aniye'nin selâm et ve m enafim e m ü teal­ lik huşu sa t o lm ak la m em aliki şark iy e ahali nine zneccanen verilip yalnız p o sta ü creti alı­

r'. ~* x K '- _r*y

— ^^.ü.^/î/y l^-İ» 4,» vJ.JÜ ,j|l*| O » jT ^y* J->^;* ^'w y i» J*-*- vfA-'--:^7 ^ -.i/Jr*4 jr« ^ “'A M1»>'« ^>< ^ fi^ V 4*» l#.4^ A» J/ --' j1> jkı^ >-jv-H.>v ^-Jjf -Aı^ı // 4u.-,-' ->>, u, -'/ £-'•'

*»V•>*

şu cüm leler v a rd ır: «Yeni O sm anlIlar Cemiye*

nı r.»

«Hürriyet» Gazetesinin bir sayfası (Londra) *

ENVER

40

PAŞA

sini kiralayarak fikirlerine bir yayın sahası bulmak istediler* (13 haziran 1872)* Fakat İbret 9 temmuz 1872’de ve henüz 19 uncu sayısında dört ay süre ile kapatıldı* Yazarlar çeşitli me­ muriyetlerle îstanbuPdan uzaklaştırıldılar, Namık Kem an Ge­ libolu Mütesarrıfı tayin ettiler (26 eylül 1872)* Dört ay sonra yeniden çıkmaya başlayan gazeteye oradan imzasız yazılar ya­ zıyordu. Bunun üzerine, aynı yıl (25 aralıkta) işinden azledil­ di. İstanbul’a döndü. Piyeslerinin en etkilisi olan «Vatan yahut S ili st re» bu sırada İstanbul’da oynandı (1 nisan 1873). Bu piyes çok daha sonra ve ikinci Meşrutiyetin ilânı ile beraber bizde bütün sahnelerin en gözde eseri olacaktır, tik temsil seyirci­ ler ve hatta halk arasında heyecan dalgaları yarattı. Kemal tiyatroda yoktu* Halk, onun çalıştığı gazete idarehanesine kadar yürüdü* Haykırışıldı. İdarehaneye «Var olsun milletin Kemal’i» başlığını taşıyan bir mektup bıraktılar. Yeniden çıkmaya baş­ layan ibret gazetesi de bu piyesi olumlu bir dille yorumlayınca, 5 nisan 1873’te gazete tekrar kapatıldı* 6 nisanda ise, önde ge­ len yazarlar olan Namık Kemal, Ebuzziya Tevfik, Hacı Nuri, Ahmet Mithat ve Bereket zade İsmail Hakkı Beyler, yani basın sahasının en hareketli gençleri, tevkif edildiler. Bir kısmı Ro­ dos ve Akkâ’ya, Namık Kemal de Kıbrıs’ta Magosa’ya sürül­ düler (9 nisan 1873). Magosa Kıbrıs’ın Doğu kıyılarına düşer* Kemal Magosa kalesinde 38 ay kaldı* Namık Kemal edebiya­ tında Magosa’nm unutulmaz bir yeri vardır* Onun kapandığı kule, bugün de bir ziyaret yeridir. Mazgallı köşe kuleeikleri, duvarlarında diş diş kale gedikleri ile küçük, fakat tipik bir Latin kalesi. Şimdi dış duvarın görünür bir yerine, onun resmi takılmıştır ve yattığı odanın, duvarında da, Namık Kemal'in Vatan Kasidesi vardır. O kaside ki, hele ikinci Meşrutiyeti ha­ zırlayan genç nesil onu, her fırsatta gizli gizli, fakat her defa­ sında artan bir heyecanla okurdu. Bu kaside bu nesle, vatan heyecanı ve isyan duygulan aşılamıştır* Bazı parçalar verelim: <<\

............................................................................. .........

Hakir düştüyse millet, şanına noksan gelir sanma, Yere düşmekle cevher, sâkit olmaz kadr-ü ktymetten,

N am ık K em al'in yazı yazdığı g azetelerd en ik isin in başlığı

«Tasviri Efkâr» Gazetesi (İstanbul)

4 ' jy j. y%

( ^ /-*- >

<*-%/■* > Jm ıA .

ıJ-* >4 'J,v / '♦A 1 jr4

A1—' JŞ 4>l i> J/*i

< ,t*V 4^_-İV_ )

( t»

4 fi*s* ¥

)

4 ,**s J

<<<

>

j *^.X/» +•**£'* +

IUATÂ.~>*^vy ^-4 /^ f t y y y *%■■*—

—'J'4- —•>>.'

_|W~.V *a~w ;w * i^ i’lı

" ı awmTm-r-naa-îı-.-..t s b m ~ 7~rı-rî¥i.T , r"rTTT-■- i — ıaiı ıır--wrrMB ^ M W i— ü

/

İbrets/Gözetesi

aİbret» Gazetesi (İstanbul)

42

ENVEK

PAŞA

Muîini zalimin dünyada erbâb-ı denâettir, Köpektir zevk alan sayyâd-ı bî insafa hizmetten Eder tedvir-i âlem, bir mekînin kuvve-i azmi, Cihan titrer sebât-ı pây-ı erbâb~ı metanetten, Felek her türlü esbâb-ı cefâsın toplasın, gelsin, Dönersem kahpeyim millet yolunda bir azimetten;. Ne mümkün zulm İle, bidâd ile imhây-ı hürriyet, Çalış idrâki kaldır, muktedirsen ademiyetten, Ne yâr-ı cân imişsin âh, ey ümid-i istikbâl, Cihanı sensin azâd eyleyen her yeis-ü mihnetten.. Ne efsunkâr imişsin, âh ey didâr-ı hürriyet, Esir-i aşkın olduk, gerçi kurtulduk esaretten,. Bu mısralar; tıbbiyenin, harbiyenin tenha köşelerinde, Ana­ dolu, Suriye ve Trablus’taki sürgün yerleri ile, Rumeli’nin kışla* ve dag karakollarının kuytu yerlerinde, 1908'den önce kimbilir kaç bin defa okunmuştur. İkinci Meşrutiyet mücahitlerinin he­ yecan ve ruh gıdası, en başta Vatan Kasidesiydi... ♦

k*

%

Magosa sürgünlüğü, Kemal'in en verimli çağı oldu. Roman;, tiyatro, tarih, biyografi ve şiirlerinin önemli kısmı Magosa ka­ lesinde yazılmıştır. Namık Kemal dediğimiz zaman ise biz, Va­ tan Şairi Namık Kemal'i anlarız. Meselâ Namık Kemal’in, ne' yapı, ne muhteva itibariyle, eski divan şirinden, ne de daha, ileri, ne daha geri olan ve büyük sayıdaki kalem mahsulleri,, bizim ne millî ne edebî arşivimize yeni bir şey ilâve etmez. An<-

ENVEB

PAŞA

43

•cak bu şair Namık Kemal’e, onun ta ilk günlerden beri Yeni •Osmanlılar hareketinin öncüsü, iştirakçisi olarak katıldığı fi­ kir ve ülkü mücadelesi ile, Avrupa’ya kaçtığı zaman ve ne şartlar altında olursa olsun, orda çıkardıkları gazetelerde, ta cumhuriyet konularına kadar varan kalem ve ülkü savaşları da, ayrıca eklemeliyiz. Hulâsa Namık Kemal’in, meselâ tarihçilik ■değeri, elbette zayıftır. Ve onun Osmanh Tarihi üzerinde giriş­ tiği ve tamamlayamadığı kalem tecrübeleri, tarihten ziyade, edebî heyecanlar çerçevesini aşamaz. Babası ile olan mektup­ laşmalarında da, şu veya bu meselelerdeki tutum ve davranış­ larını da beyenmeyebiliriz. Ama bir Vatan şairi Namık Kemal vardır ki, kendi saha­ sında tek'tir. Ve bu şiirler, bizim edebî gelişmelerimiz bakımın­ dan ziyade, kendinden sonra gelen vatanperver nesle, yalnız ruh gıdası olarak kalmamıştır. O nesle yol göstermiştir. Yön vermiştir. Ülkü ve mücadele sloganı olmuştur. îşte Namık Ke­ mal’in, bizim yakın tarihimizdeki, yeri ve tarihî değeri budur. ■Ondan bugün bile biz, hatta günümüz ve ülkemizin, iman ve ülkü gücü isteyen direnişleri ve hedefleri için, bugünkü nesle -de bayrak olacak sloganlar ve hareket düsturları alabiliriz. «Eder tedvir-i âlem, bir mekînin huvve-i azmi, Cihan titrer sebât-ı pây~ı erbâb-ı metanetten..» Hatta bazen tek bir odam’ın bile, bütün bir «Cihân-ı hu•sûmete karşı» direnebileceğinin ve yenilmeyeceğinin müjdesi yok mudur? Ve meselâ Atatürk, «Gençliğe Hitabe» sinde, mül­ kün bütün kaleleri alınmış, bütün silâhları düşman kontrolüne -geçmiş ve fazla olarak, içerideki gafiller, dışarıdaki düşmanla işbirliğine girişmiş olsa bile, milletin direnişinden ve sonu mut­ laka milletin zaferi ile bitecek olan mücadelesinden bahsetmi­ yor mu? Ve bundaki mana ile, Namık Kemal’in işareti ve hi­ tabesi arasında, bir birlik yok mudur? Hulâsa, bir millet, mazisinde ancak, manevî önderler ve mamevî değerler varsa, sıkıştığı ve hatta ihanete uğradığı zaman muhtaç olduğu direniş ruhunu, bu manevî önderlerden ve de­

44

ENVER

PAŞA

ğerlerden alabilir. îşte Namık Kemal bizim tarihimizde, bu ma­ nevî önderlerden ve değerlerden biridir,.. Şimdi geçmişimizin, gene böyle bayrak olan birinin, hem de bir aksiyon odam’nm hikâyesine dönerek ve onun son’unu vererek, konularımıza devam edebiliriz. Bu bayrak adam, ya­ kın tarihimizin bu güçlü aksiyon adamı, büyük mücahit ve büyük şehit Mithat Paşadır... Eğer onun, daha önce de değindiğimiz hayat ve şahsiyeti üstünde gereği kadar durmazsak, bizim asıl mevzuumuz olan İkinci Meşrutiyet ve onun parlayan yıldızı olan Enver Paşa üzerindeki araştırmalarımız, biraz havada kalır. * w* DEVLET ADAMI, MÜCAHİT VE ŞEHİT:

Eski Osmanlı imparatorluğunda devletin dayanaklarının artık gevşediği, yetersizleştiği hali, ta XIX. yüzyılın başın­ dan beri açıkça kendini hissettirmiştir. Hatta bu görüşün te­ mellerini; daha öncelere de götürebiliriz. Buna karşı ilk önem­ li gayretin, artık soysuzlaşmış olan orduyu ıslah yolunda, Üçüncü Selim'den (padişahlığı 1789) geldiği ve bu padişahın, hayatım da bu yolda kaybet iği malumdur (1761-1808). Onu takibeden İkinci Mahmut, gerçi' yeniçeri ocağım kaldırarak (1826) ordu ıslahatına girişmişti. Fakat eski ordu nizamının dayanağı olan toprak düzeninden, yani has, tımar, zeâmet ta­ sarruflarından boşalan yerlere, birtakım zorba ayanlar yerle­ şince, onlarla uğraşmaktan ve dış gailelerden, devletin yapısın­ da esaslı ıslahata vakit bulamadı. 1839 Tanzimat Fermanı ile, 1856 Islahat Fermanı ise, gerçi bazı ıslahat teşebbüslerine yol açtı. Ama gerçek manada Batıya yöneliş, elbette ki güçsüz, yetersizdi. Tanzimatçı padişah Abdülmecit’in yerine geçen Sul­ tan Abdiilaziz (1860-1876) orduda ve bir millî sanayi temeline dayanmamakla beraber donanmada, bazı güçlendirme hareket­ lerine girişmiş olmakla beraber, onun israfçı ve müstebit karak­ teri, ıslahat layiha ve tekliflerine önem vermemesi, geniş bir ıslahatçılık haraketinin başarılmasına imkân vermedi. Hulâsa

ENVER

PAŞA

45

bütün ümitler, Sultan Abdülaziz’den sonrasına kalmıştı. Bu maksatladır ki 1876’da bu padişah tahtından indirildi. Yerine geçen Beşinci Murat’tan herşey bekleniyordu. Ama onun da birden hastalanması ile yerine ister istemez îkinci Abdülhamit geçirilmişti. Bu konulara daha önce ve gereği kadar temas etmiş bulunuyoruz. Bu saltanat değişikliklerinin en büyük kah­ ramanı, bildiğimiz gibi, Mithat Paşadır. Gene evvelce de dediğimiz gibi, şimdi son ümit, Abdülhamit’te toplanıyordu. Çünkü henüz devlette, padişah demek, her şey demekti. Ya son ümitler tahakkuk edecek, yahut bu son tecrübe de iflas edecekti. Yani tarih içinde Osmanh Os­ manlI devleti, tam soysuzlaşmanın, son ve nihaî çöküntünün, karanlık sonuçlarına doğru sürüklenip gidecekti. Bu suretle de, Avrupa’nın tarihinde müstesna bir gelişme asrı olan XIX. yüz­ yıl, Osmanlı devleti için, artık son kozları ile de kaybedilecekti. Böylelikle Türkiye, bu yüzyıl içinde, zaten asrın büyük hadi­ sesi olan sanayi inkılâbına iştirak edememekle düştüğü İktisadî gerilik ve yan sömürgelik durumundan başka, askerî ve siyasî alanlarda da bir gölge ülke haline gelerek, sönecek, parçalana­ caktı. Bu ihtimalleri, burada da tekrarlamakta fayda görüyo­ ruz. îşte Mithat Paşa, bu gidişi en iyi gören insandı. Çünkü o, yalnız hukukî ıslahat çabaları ile yetinmiyordu. Eğitim, iktisat, ulaştırma ve diğer ajanlarda da çağın gidişine uyan örnekler veriyordu. Eğer Mithat Paşanın başladığı hareket, karanlık bir Abdülhamit cehaleti ile istipdadı ile kösteklenmeseydi, eğer Bü­ yük Mithat Paşa, getirdiği Meşrutiyetin, daha ilk Mebusan Mec­ lisini bile görmeden, gene bu padişahın emriyle, Arabistan’­ daki Taif zindanında boğdurulmasaydı, öyle sanıyorum ki im­ paratorluk XIX. yüzyılın sonuna, iktisat ve askerlik alanların­ da, hiç olmazsa Rusya imparatorluğu kadar techizatlı, düzenli olarak erişilebilirdi. Fazla olarak da, Meşrutiyet sistemini ve halktan gelen yasama organı ile Meclis denetlemesini de kur­ muş olacağı için, Avrupa devletler camiasında Türkiye, çarlık Rusyasından birçok alanlarda, daha ileri bir kudret olarak yer alabilirdi. Halbuki Abdülhamit, yalnız Mithat Paşayı değil Meş­ rutiyeti ve Mebusanı da, daha ilk adımlarında boğdu. Ve böyle­

46

ENVER

PAŞA

likle her şey karanlığa gömüldü. Bu gerçek; Namık Kemal’in sürgünler, zindanlar ötesinden gelen şu feryadında, ne kadar doğru olarak dile gelir: «Bünyân-ı mülke verdi hakkıyle indirâsı, Abdülhamit Hânın, kanun-u bî esâsı, Mahvoldu din-ü devlet, devr-i şeametinde, Mülkü bitirdi gitti, zulmiyle, kahrolası...» Şunu da hemen işaret edelim ki, eğer Mithat Paşanın uğ­ runda mücadele ettiği ve ilk esaslarını attığı meşrutiyet reji­ mi, yerleşmiş olsaydı, ondan 30 yıldan fazla bir zaman son­ ra girişilen İkinci Meşrutiyet çabasına elbette ki lüzum kal­ mayacaktı. 33 yıllık bir can çekişme demek olan Abdülhamit idaresinin, zaten tükettiği bir zemin üzerinde girişilen son tec­ rübenin, kaçınılmaz başarısızlıkları ile de, elbette ki karşılaş­ mayacaktık. Öyle sanıyorum ki, İkinci Meşrutiyetin başarısız­ lıklarında İkinci Abdülhamit’in, büyük sorumluluğu vardır. ** W MİTHAT PAŞA KİMDİR ?

Mithat Paşa asieıı Tuna’İJ bir ailenin çocuğuydu. Dedesi Rusçuk'Iu hacı Ali, babası da, Kadı Hacı Hafız Mehmet Eşref Efendilerdi. Kendisi 1822’de İstanbul'da doğdu. Ona Ahmet Şe­ fik adını verdiler. Babasının ve dedesinin yolunda yürüdü. Daha 10 yaşında Kur'anı ezberledi. Bu başarı, bilinen törenlerle kut­ landı. O da, Hafız Şefik oldu. Ailenin hafızları arasına katıl­ dı. Bir aralık babasının Vidin kadılığı sırasında. Tuna boyunda yaşadı. İstanbul'a döndükleri zaman Hafız Şefik 12 yaşındaydı. O güne kadar babasının terbiyesi altındaydı, sonra babasıyle gittiği yerlerde, meselâ Lofça'da oralı ulemadan ders aldı. İs­ tanbul'a dönüşte Arapça ve Farsça ile din dersleri üzerinde bil­ gisini artırmaya çalıştı, Fatih camiinde ünlü hocaların dersle­ rine devam etti. Bu arada BabIâli'de, Hariciye Nezareti Divan kalemine girdi. Usule göre evvelâ maaşsız çalıştı. Bu kalemde başarı gösteren gençlere, yeni isimler takarlardı. Hafız Şefik'e de münasip bir isim aradılar. Adı, Mithat oldu Ondan sonra hep bu isimle tanındı. 18 yaşında sadaret kalemine nakletti. 20

ENVER

PAŞA

47

yaşında ise Şam vilâyet kaleminde 25 altın maaşla vazife aldı. Ondan sonra, vali maiyetlerinde çeşitli vilâyetleri dolaştı. Gör­ gülerini, tecrübelerini artırdı. 26 yaşında İstanbul’da evlendi. Terfi kademelerini evvelâ Babıâii kalemlerinde hızla atladı, tik önemli vazifesi; 20 yaşında, Suriye'de fevkalâde bir tahki­ kat işine memur edilişidir. Vazifesini iyi yaptı. Başarısı önem­ liydi. Büyük hizmetlere ve yüksek mevkilere doğru, artık yolu açılmıştı. Bu devrede Büyük Reşit Paşanın takdirini kazandı. Âli Paşa, Rüştü Paşa, Rifat Paşa gibi şahsiyetlerin dikkatini çekti. Hulâsa Tanzim atı yapan veya yürüten nesil ile, Meşru­ tiyeti getirecek olan nesil, bu ünlü paşalarla Mithat’ın şahsında birleşiyor, zincirleme tamam oluyordu. 1858’de Avrupa’ya git­ ti. 1861’de Niş (Tuna) valiliğine tayin olundu. Paşa oldu. 44 yaşındaydı. Ondan sonra Mithat Paşanın asıl aktif devlet adam­ lığı hayatı başladı. Osmanlılık, Mithat Paşanın şahsında, büyük bir devlet adamı kazanıyordu.. . Büyük ölçüde ilk ve beklenmeyen üstün vasıflarını, Niş va­ liliği sırasında gösterdi. Merkezi bugün. Sırbistan topraklarına düşen Niş şehri olan bu vilâyet, Tuna’dan, Doğuda Balkan dağlarına, Batıdan Arnavutluk’a kadar, devlet genişliğinde bir alana yayılıyordu. Âdeta anarşi içinde aldığı bu yerlerde Mit­ hat Paşa, asayiş, idare teşkilâtı, bayındırlık, ticaret, eğitim ve askerî tesisler alanlarında öyle işler başardı ki, İstanbul’da ken­ disini kıskananlar, Mithat Paşanın da bir gün, Mısır’daki Ka­ valdı Mehmet Ali Paşa gibi, istiklâle yönelen imtiyazlar isteye­ ceği sözlerini yaydılar. Kaldı ki. bütün bu işler için İstan­ bul’dan hiç tahsisat istemiyordu. Mithat Paşa, muhtaç olduğu parayı, atıl güçleri harekete getirerek, elatılmamış imkânları canlandırarak kendi vilâyetinden temin ediyordu. Bugün Bul­ garistan’da hâlâ yaşayan yollara ilk kazmayı, Mithat Paşa vur­ du. Bugün orada ve bizde hâlâ sürüp gelen Zirai Kredi Koope­ ratiflerinin ve Ziraat Bankasının ilk kurucusu Mithat Paşa­ dır. Şimdi Sanat Okulları adını alan ilk «Islahathane» mektep­ lerini de o kurdu. Posta şirketleri, sulama, kanalları ve bu gi­ bi tesisleri o düşündü ve uyguladı. Fakat bütün fesatlara rağmen onun başarıları gölgelenemi-

48

ENVER

PAŞA

yordu. 1863'te İstanbul'a çağrıldı. Niş vilâyetindeki tecrübelerin­ den faydalanılarak kendisinden, vilâyetler idaresi hakkında bir kanun tasarısı hazırlaması istendi. Bu tasarıyı tamamlayınca, bu sefer Vidin^ Silistre eyaletleri de Niş vilâyeti ile birleştiri­ lerek, daha geniş bir sahaya Mithat Paşa Tuna valisi olarak gönderildi. Vilâyet, 7 sancağı, 48 kazası ve ayrıca nahiyeleri ile hakikaten bir devlet kadar yer tutuyordu. Böylece başarıları daha geniş oldu. Ama bu sefer, karşısına; hem güçlü, hem si­ yasî bir düşman daha çıktı: Rusya! Rusya İstanbul'da, sad­ razam Mahmut Nedim Paşa gibi, her kilidi altın anahtarla aç­ masını bilen bir de emir kulu buldu. O sırada padişah Abdülaziz'di. Ama, Rus sefiri general Ignatief İstanbul'da, bir ikinci hükümdar gibi nüfuz sahibiydi. Rusya; Bulgaristan'ın ıslah edilmesine, Mithat Paşanın orada asayişi sağlamasına, idare, iktisat, eğitim alanlarında başarılar elde etmesine karşıydı. Tahrikler iki cepheli yürüdü. Bir taraftan İstanbul'da Mithat Paşa aleyhine cereyanlar yaratıldı. Diğer taraftan Bulgaris­ tan'da isyanlar, ayaklanmalar çıkarıldı. Bunların temelinde ise, Mithat Paşanın Osmanlılık çabasıyie, çağın nasyonalizm akımı da çarpışıyor demekti. Ama bu çaba; ne saraydan, ne hükü­ metten, ciddî yardım ve anlayış görmüyordu. Padişah; Sadra­ zam Mahmut Nedim Paşanın da, çeşitli şekillerde beslediği al­ tın oyunları içine dalmış, gitmişti. Hiç şüphe yok ki bazı iyi vasıfları, meselâ ordu ve donanma üzerinde gayreti olan Sultan Abdülaziz'in, israfçılığı ve altına düşkünlüğü, onun zaman za­ man menfî tesirler altında kalmasını kolaylaştırıyordu (1). (1 > Abülazİz’in, gerek Mısır valiliği veraseti meselesinde ve vali İsmail Paşanın hediye ve hazînelerine karşı za’fı, gerek dış borç­ lanmalarda sarayın, bazen elaltından hisseler aldığı yolundaki n a ­ killer, maalesef umumîdir. Meselâ Abdülaziz’in tahtından indiril­ mesinden önceye rastlayan ve Mahmut Nedim Paşanın düzenlediği bir istikraz sırasında, Sultan Azizce elaltından 1.000.000 altın takdi­ mi yolundaki belge, Abdülaziz’in tahtından indirilişiyle ortaya çık­ mıştır. Halbuki o sırada Maliye berbat durumdaydı. İstikraz değU, tasarruf ihtivacındaydı. Hele saraya yeniden ve elaltından 1.000.000 altın takdimi gibi dumanlı işlere, hiç de müsait değildi. (Ali Haydar Mithat: Mithat Paşa, s. 161).

M ithat Paşa

(Büyük Devini Adamı re Büyük Şehit)

ENVER

PAŞA

49

Hulâsa 1866’da patlayan Bulgaristan ihtilâli üzerine ted-, birlere girişen Mithat Paşa, Rus sefirinin telkinleri ile geri alın­ dı. Devlet Şurası Reisliğine getirildi. İstanbul'da Emniyet San­ dığının ve İstanbul’da Sanayi Mektebinin kuruluşları o devre­ de ve onun teşebbüsleri ile oldu. 186?’de ise, Bağdat valiliği­ ne atandı. Dicle ve Fırat’ta vapur işletmeleri, Fırat’ın temizlen­ mesi, Irak’ta sulama tesisleri, ilk petrolün elde edilmesi ve halk ihtiyacına yarar halde satışa çıkarılması, Bağdat’ta Sanat Oku­ lu, Emniyet Sandığı, Basra’nın daha münasip yere nakli, Nasıryeni kasabasının kuruluşu, Küveyt’in Osmanh idaresine bağ­ lanması, Arabistan çölünde Necit ve Vehâbi Emirliklerinde ida­ ri murakabe tesisi gibi başarılar, onun Bağdat valiliğinin bazı konularıdır. Kaldı ki Irak’ta da, İstanbul’dan hiç tahsisat alın­ madan bütün bu işlerin mahalli imkânların harekete getiril­ mesi ile elde edildiğini, hatta İstanbul’a da ayrıca varidat gön­ derildiğini işaret etmek lâzımdır. Bu neticeler; kendine güve­ nen, ne yapacağını bilen, uyuyan imkânları harekete getirme­ ye muktedir bir idare adamının, en verimsiz görünen şartlar altında da neler yapabileceğinin, güzel misallerini teşkil ederler. 1872’de Mithat Paşa bir aralık sadrazamlığa da getirildi. Aynı yıl içinde (Hicrî tarih ile 29 şevval 1292) padişaha yazdığı ve mülkün perişan halini gösteren istifaname, çok ilgi çeki­ cidir. Fakat sadareti ancak 2,5 ay kadar sürdü. Çünkü ortada, padişahın bu sefih ve başına buyruk idaresinin, Meşrutî bir iradeye bağlanması sözleri açıkça dolaşıyordu. Devlet borçlan ve dış borçlanma yükleri, cidden tahammül edilmez hadlere varmıştı {10 senede 25 milyondan 250 milyona). Abdülaziz’in tahtından indirilmesi için, zaten çoktan beri tedbirler aranıyor­ du. Nihayet vükelânın bir layiha hazırlayarak padişaha sunması, ıslahat ve tasarruf istemesi, eğer bundan da netice alınmazsa, padişahın icabına bakılması karanna varıldı. Gerekli layihanın yazılışı Mithat Paşaya havale edilmişti. Gene o sırada, Mısır hidivi de Avrupa’dan dolgun bir istikraz için, padişahın muva­ fakatini istiyordu. Böyle bir istikraz, zaten iflas haline düşmüş olan Mısır’ı, büsbütün mali vesayet altına sokacaktı. Ama, sel gibi akacak altınların gölgesi, Padişahı gene sarhoş etmişti. FaF. 4

60

ENVER

PAŞA

kat Mithat Paşa buna da muhalifti. îşte bu şartlar içinde Paşa, sadaretten ayrıldı. Düzenbaz ve 1.000.000 altınlık bir zimmeti tesbit edildiği için suçlu bir adam olan Mahmut Nedim Paşa, ikinci defa sadarete geldi. Mithat Paşa, altı ay kadar mazul, yani maaşlı, fakat memuriyet dışı kaldı. Altı ay sonra, Mahmut Ne­ dim Paşanın yerine Şirvâni zade Rüştü Paşa sadrazam olunca, Mithat Paşa Adliye Nezaretine getirildi. Şirvâni zade zama­ nında padişahı tahtından indirme tedbirleri, artık toplantılar halinde bahis konusu oluyordu. Fakat uygulamaya varılamadı. Mithat Paşanın bir ıslahat layihası hazırladığı padişahın kula­ ğına gidince, Sultan Abdülaziz hiddetlendi. Böylece Adliye Ne­ zaretinden de indirilen Paşa, Selânik valiliği ile İstanbul’dan çıkarıldı. Paşanın Selânik’teki icraatı, diğer vilâyetlerde olduğu gibidir. Sadarette ise bir türlü istikrar sağlanamıyordu, Mem­ leketin bilhassa Avrupa kısmında, şartlar günden güne çetinle­ şiyordu. Rumeli ihtilâl içindeydi. Mahmut Nedim Paşa gene söz sahibi oldu. Artık, Rus sefiri îgnatiyefin, âdeta günlük meselelere kadar varan müdahaleleri arasında, bir oyuncak ha­ line düşmüştü. Nihayet, yukarıda değinilen ve padişaha da elaltından 1.000.000 altın verilmesini gerektiren istikraz vesika* sının imzası sırasında, BabIâli’yi saran ve çoğu Fatih medrese­ leri talebeleri olan nümayişçilerin baskısı üzerine, hem bu im­ za kalmış, hem sadrazam kaçmıştı. Bunun üzerine sadarete Mü­ tercim Rüştü Paşa getirildi. Hayrullah Efendi şeyhülislam ol­ du. Hüseyin Avni Paşa seraskerliğe geldi ve Mithat Paşa, Ka­ bineye memur edildi. Abdülaziz, bu kadronun kararı ile tah­ tından indirildi. Birinci Meşrutiyete çıkan yol böyle açıldı. Ama ilk karşılaşılan hayal kırıklığı, Sultan Murat’ın, daha önce değindiğimiz hastalığı ve lahttan indirilme zoruniuğu ile kendini gösterdi.

ABDÜLHAMİT MUAMMASI ? Evet, hayal kırıklığı tamdı. Ve geleceğin neler getireceği belli değildi. Belki beklenen Meşrutiyet gelecekti. Belki de bir­ takım karanlık oyunlar devri açılacaktı. Yeni insanlar, yeni

ENVER

PAŞA

51

davalar, yeni çatışmalar ortaya çıkabilirdi. Ve Abdülhamit’in, bir bakışta sakin görünen, fakat o, içine dönük ve kendine güve­ nilmez insan kuşkusu uyandıran hali kimbilir nelere ge­ beydi? Sultan Abdülaziz, 30 mayıs Î876’da tahtından indiril­ mişti. Daha yukarıda adlarını verdiğimiz vükelâ (kabine üye­ leri) tarafından tertiplenen olay, Harp Okulu öğrencileri tara­ fından tamamlandı. Bu harekette okul kumandanı Süleyman Paşa başrolü oynadı. Ve Abdülaziz, saraydan alınarak Topkapı sarayına gönderildi. Şehzade Murat; şimdi İstanbul Üniversi­ tesi olan, o zamanki Harbiye Nezareti binasında tahta geçir rildi. Fakat biribirinden tatsız birtakım olaylar birbirini kova­ lamaya başladı: Tahttan indirilişinden bir iki gün sonra Abdü­ laziz, harap, bakımsız bir halde olan Topkapı sarayından, Be­ şiktaş’ta Feriye Sarayına nakledilmişti, 4 haziran 1876’da orada intihar etti, 6 haziran 1876’da sarayla ilişkisi olan Çerkeş Haşan adında bir binbaşı, gece ve Mithat Paşa konağında toplantı ha­ linde olan kabine azalarının bulunduğu salona girmeye mu­ vaffak oldu. Yanında getirdiği tabancalarla Önüne gelene ateş etmeye başladı. Bu arada Sarasker Hüseyin Avni Paşa, Bahriye Nazın Kayserili Ahmet Paşa, Hariciye Nazırı Raşit Paşa ve muhafızlarla, evde hizmet edenlerden bazılarını öldürdü. Daha saltanatının ilk günleri bu olaylarla karşılaşan Sultan Murat’ın üzerinde bu olup bitenler, çok fena tesirler yapıyordu. Sonra da bu iç olayları, dış gaileler takibetti; 1 temmuz 1876’da Sırbistan, ertesi gün de Karadağ hükümetleri Türkiye’ye harp ilan et­ tiler. Zaten sarsılmış olan Kabine, açıklara yeni nazırlar geti­ rerek, askerî harekâtı düzenlemek zorunda kaldı. İstanbul ise dedikodularla alabildiğine çalkanıyordu. Bu arada asıl mesele, Meşrutiyet idaresine geçiş, yani Kanun-u Esâsi’nin ilânıydı. Ab­ dülaziz bu maksada ulaşmak için tahtından indirilmişti. Fakat bu sefer de, yeni padişahta sıhhî sarsıntılar belirmeye başla­ mıştı. Buna rağmen Mithat Paşa, Kanunun Tasarısını hazırla­ mak işini ele aldı.. Genç OsmanlIlardan Namık Kemal ve Ziya Paşa, gerekli tasarıyı hazırlayacak komisyona memur edil-

52

ENVER

PAŞA

diler. Ama padişahın sağlığı gittikçe sarsılıyordu. Kabine telâş ve endişe içindeydi. Öyle görünüyordu ki, bu gidişle yeni bir saltanat değişikliğine gitmek zorunluğu hasıl olacaktı. Padişahlık sırası ise, şehzade Abdülhamit’teydi. Abdülhamit de gençti. Henüz 34 yaşındaydı. Fakat içine dönük, itimat uyan­ dırmayan, pek de güvenilmez bir insandı. Ama ister istemez onunla temaslara geçildi. Bu temasların konusu Abdülhamit’in Kanun-u Esâsi’yi kabulü şartı ile Meşrutiyetin ilânınım teahhüt etmesi’ydi. Abdülhamit, bütün tekliflere yatkın görü­ nüyordu. Mithat Paşaya ve arkadaşlarına itimat verecek her çareye başvurdu. Kendini onlara kabul ettirdi. Neticede, Ka­ bine saltanat değişikliği kararını aldı. Zaten sultan Murat, ar­ tık tam bir akıl hastasıydı. Böyle olunc-a da, 31 ağustos 1876’da Murat tahtından indirildi. İkinci Abdülhamit Osmanlı padişah­ lığına getirildi. Tarihimizin, İkinci Abdülhamit istıpdadı deni­ len, bahtsız, karanlık ve son. çöküntü devrine, böylece girilmiş oldu. Halbuki bu devir, Osmanlı devleti için son fırsattı. Bu devirde imparatorluk, ya Tanzimatın da veremediklerini geti­ recekti. Çok cepheli iç ıslahata, İktisadî kalkınmaya ve Batı uy­ garlığına geçecekti, yahut da çöküntü derinleşerek, kader hük­ münü icra edecekti. Yani o devir ki, Osmanlı devleti için ya bir çıkış, düzenleniş çağı olacaktı. Yahut ta bu devlet, şifa bulmaz uyuşukluk ve miskinlik hastalığı içinde adım adım, için için çökerek, çürüyecekti. îlk darbede dağılıp gidecekti. Birinci ihti­ malin yolu, Meşrutiyet idaresine geçmek ve onu, kurulacak yeni müesseselerle yaşatmaktı, ikinci ihtimal ise, bu yolda yapılan hazırlıklara, varılan teahhütlere ve buna bağlanan ümitlere ihanetin getireceği kara bir Mutlakiyet, îstipdat idaresi ola­ caktı. Abdülhamit ilk günlerde güleryüzle ve etrafına ümitler vererek gidişatı oyaladı. Kanun-u Esasi tasarısı hazırlandı. Mec­ lisin açılışına gidiliyordu Fakat içine dönük, içinden pazarlıklı yeni padişah, kendi niyetlerini pek çabuk açığa vurmaya baş­ ladı. ilk yıpratmanın hedefi, yeni Kanun Tasarısı idi. Ve öyle seziliyordu ki, ondan sonra asıl kurtulmak istediği de, ilk günX

9

İh Abdülhamit İ 876

54

ENVER

PAŞA

lerde «Sen benim babamsın» dediği Mithat Paşa olacaktı. Netekim öyle oldu... ** ABDÜLHAMİT AĞLARINI ÖRÜYOR:

Abdülhamit tahta geçince, kendisini tahta geçiren Kabi­ neye dokunmadı. Mütercim Rüştü Paşa gene sadrazamdı. Abdülaziz’in tahttan indirilmesine fetvâ veren Hayrullah Efendi gene Şeyhülislam olarak kaldı. Mithat Paşa da kabinedeydi. Hatta 18 aralık 1876’da onu bir aralık sadrazamlığa bile getirdi. Ama kendi ağırlığını gıtikçe teraziye koyuyordu. Cülus (tahta çıkış) nutkundan bile, Meşrutiyet idaresini öven bazı cümleler çıkardı. Namık Kemal ve Ziya Paşanın da katıldığı Komisyo­ nun hazırladığı ilk Anayasa (Kanun-u Esasi) Tasarısı, Abdülhamit’in teşkil ettiği 28 kişilik yeni bir komisyona verildi. Ve ilk tasarı değiştirilerek, 140 maddelik yeni bir tasarı düzenlen­ di. Padişaha sunuldu. Abdülaziz’i tahtından indirmek ve yeni padişahı tahta çıkarmak hareketlerine katılmakla beraber, sad­ razam Rüştü Paşa da Meşrutiyet idaresine pek taraflı görün­ müyordu. Yeni tasarının maddelerini o da eledi. Tasarı 119 maddeye indirildi. Padişaha sunuldu. Fakat Abdülhamit de ay­ rıca elemeler yaptı. Böyîece 113 maddeye inen tasarıya, kendi istediği bazı kayıtlar da koydu. Netekim, padişahların, istedik­ leri kimseleri smır dışı etmek hakkını sağlayan 113’üncü mad­ de, bu suretle kanunda yer aldı. Ve az sonra göreceğiz kı, pa­ dişah bu hakkını, evvelâ Mithat Paşa hakkında uygulayacaktır. Abdülhamit’in, Kanun-u Esasi tasarısında değişiklik yapıl­ masını isterken ortaya koyduğu ruh hali çok dikkat çekiciydi. Meselâ daha sadrazam olmadan, ve Anayasa Tasarısı üzerin­ deki çalışmaları sırasında Mithat Paşaya yazılan padişah hattın­ dan, bugünkü dile aktararak şu parçalan verelim: »Resmî olmayarak huzurumuza sunduğunuz Kanun-u Esâsı layihasını gördüm. Bunun kapsadığı hükümlerde, memleketin usul ve istidadına uygun olmayan maddeler görülmüştür. Yapılacak tanzimatla, tebamızm ihtiyaçlarının, dev-

ENVER

PAŞA.

ı

55

letin hukuku İle telifi asıl arzumuzdur. Bu sebeple Vükela Meclisinde bu Tasarının yeniden gözden geçirilerek...» Ve sonradan anlaşılmıştır ki, Abdülhamit’in arzusu, daha »otıra kendisinin Tasandan çıkardığı maddelerle yetinmeyerek, meselâ, istediğini sınır dışı edebilmek gibi keyfî maddelerin buraya eklenmesiydi. Hulâsa, yıllardır üzerinde çabalanan ve Genç OsmanlIlar için bir ülkü olan Meşrutiyet idaresinin te­ melini teşkil edecek Anayasa, nihayet 23 aralık 1876’da Babıâli ününde halka ilân edildi. Şimdi kanun ilân edildiğine göre, artık vilâyetlerde ve müstakil sancaklarda mebuslar seçilerek İstanbul’a gönderilecekti. Meclisler açılacak ve böylece Meşru­ tiyet idaresi kurulmuş olacaktı... Fakat Abdülhamit rahat değildi. Evvelâ, Genç OsmanlIlar­ dan. bu kanunun çıkarılmasında hizmeti geçmiş olan ünlü kişi­ leri İstanbul’dan çıkarmak ve seçimlere karıştırmamak yoluna baş vurdu. îlk önce ve ısrarlı emirlerle, Ziya Paşayı Suriye va­ liliği ile İstanbul'dan uzaklaştırdı. Namık Kemal de Erzurum’a sürülüyordu. Fakat asıl hedef Mithat Paşaydı. Mithat Paşa ger­ çi sadrazamlığa getirilmişti. Fakat bu bir göz boyama ve ona karşı minnet borcunu ödemeydi. Bu sadrazamlık geçiciydi. Çün­ kü Mithat Paşa evvelâ kendi vicdanına, sonra da milletine karşı sorumluluk duyguları duyan, az görülmüş devlet adam­ larından biriydi. Bu sebeple hem kendisi, hem Abdülhamit te­ dirgindiler. Bu iki insan, bir arada olamazlardı. Meselâ sadrazamlığı sırasında Mithat Paşanın, saraya gön­ derilen bir yazı cevabının dokuz gün kadar gecikmesi dolayıKiyle padişaha yazdığı bir tezkere vardır ki, kendini tayin eden devlet reisine böyle hitabedebilen ve kendi vicdan sorumlulu­ ğunu, hatta devlet reisinin iradesinden üstün tutan bir devlet adamının, bizim tarihimizde misali yoktur. Bu tezkereden bazı parçaları buraya bugünkü dile çevirerek nakletmek, yakın ta­ rihimizde görülen üstün bir şahsiyetlilik belgesini bir daha be­ lirtmek bakımından yerinde olacaktır. «Meşrutiyeti getirmek ile ilân etmekten maksadımız, Istipdadı kaldırarak, zatı şahanenizi vazifelerinizde uyar-

56

ENVER PAŞA

mak ve devlet vekillerinin vazifelerini iayin ederek, mil­ letimiz arasında tam eşitliği sağlayıp, elbirliği ile ve ger­ çekten, mülkün ıslahına çalışmaktır. Evvelâ, size ait hükümdarlık vazifelerini mutlaka bil­ melisiniz. Zira, biitün hareketlerinizden, millet önünde sorumlu olacaksınız. Bunun için, devletin vekilleri ve me­ murları, vazifelerin icrasından emin olmalıdırlar ki, dört yüz seneden beri, milletimizi aşağılığa alıştırıp, geriliğe ve çöküntüye sevkeden. müdâhinlikten (dalkavukluktan) ya­ kayı sıyıralım. Bendenizin, sizin hükümdarlık şahsınıza fevkalâde riayetim vardır. Ancak, şeriatın hükümlerine uyarak, milletimizin menfaatlarına aykırı olan en ufak hususta bile, size itaat etmekte mazurum. Çünkü sorum­ luluğum ağırdır. Hem vicdanımdan korkarım. Hem de va­ tanımın selâmeti ve saadetini temin etmek için, vicda­ nıma karşı teahhüdüm vardır. Fakat korkarım ki bu fi­ kirler ve hareketlerden dolayı ileride devlet bendenizi so­ rumlu tutsun. Şu arzedeceğim doğru sözlerden kalbiniz şüpheye varmasın. Ne çare ki benim en ziyade korktuğumr sonra vicdanımın beni mahcup edip sorumlu tutmasıyle, milletimin lanetine uğramaktır. Padişahım, Osmanlılar kendi kendilerini ıslah ve ida­ re iktidarım haiz olmalıdırlar. Usulü meşveretle (Meşru­ tiyetle) idare olunan bîr millette nizam nedir bilir misiniz? Tafsile hacet yoktur. Bendenize emniyet ediniz efendim. Bununla beraber, milletin büyüklerinden de emin olunuz, Padişahım, ben bir ağır yük altındayım. Osmanlı sı­ fatı ile vazife yapacağım. Bir memurun, kendini vicdanı karşısında sorumlu tutarak vazife yapması gibi, bir vezir de, hem vicdanı, hem milleti karşısında kendini sorumlu bilmelidir. Ümit ve iftihar ederim ki, vicdanımın bende­ nizi sorumlu tutabileceği bir harekette bulunmadım. Fa­ kat milletimin, beni sorumlu tutmalarına çalışmalarını is­ terim. Bununla iftihar ederim.

ENVER

PAŞA

57

«Padişahını, dokuz gün oluyor ki} evvelce arzettiğim hususları yerine getirmemekte devam ediyorsunuz. İşçinin araçları demek olan gerekli nizamları reddediyorsunuz. Bu hal ile, dehşetli zelzelelerden çökmek, mahvolmak tehli­ kelerini henüz savuşturalı devlet binamızı tamire çalıştı­ ğımız sırada, siz, âdeta yıkmak istiyorsunuz diyebilirim. Eğer hu sebeplere dayanarak bendenizi serkârdan (sadra­ zamlıktan) azlederseniz, idarenin, sizin mizacınızla, devle­ tin icraatını, içinde bulunduğumuz zamanın önem ve ge­ reklerine uydurarak yürütebilecek bir İktidar sahibine tevdi buyurun. Herhalde...» 18 kanunusani 1293 (ocak 1877) kullan «Mithat* (l) Evet, böyle bir şahsiyetlilik, cesaret ve sorumluluk belge­ sinin misali, bizim imparatorluğumuzun tarihinde olmadığı gi­ bi, her milletin tarihinde de pek yoktur. Fakat demokrasiler­ de dahil oldukları halde rejimlerin ve bu rejimlere kader bağ­ lamış olan milletlerin, böyle şahsiyet sahiplerine ve karakter misallerine, elbette ki ve daima ihtiyacı vardır. Fakat Abdülhamit bu üslup ve bu uyarılardan faydalana­ cak insan değildi. Gerçi Kanun-u Esâsi ilân olunmuştu. Ama henüz Meclisler açılmamıştı. Mebusan Meclisi açılıp, Abdülha­ mit milletvekilleri önünde Anayasaya yemin ettikten ve Mithat Paşa bu nizamın idealist kurucusu olarak bu Meclis karşısına Çıkıp, arkasını milletin muhabbetine, Meclisin iyi kötü koru­ yuculuğuna dayadıktan sonra, padişahın onunla hesaplaşması zor olurdu. Bu sebeple ne yapıp yapıp daha Meclis açılmadan, bu şahsiyetli sadrazamın çaresine bakmalıydı.1 (1) Pek az kelimeleri yeni dile çevrilerek verilen bu önemli belgenLn aslı evvelâ, Mithat Paşanın oğlu Ali Haydar Mithat'ın yayınladığı Tebsere-i İbret isimli eserin birinci cildinde, ek belge olarak yayınlanmıştır. Sonra muhtelif eserlerde buna değinilmiş ve Ahmet Bedevi'nin Türkiye'de İnkılâp Hareketleri isimli eserinde, klişesi de verilmiştir,

58

ENVER

PAŞA

Zâten Kanun-u Esâsi’nin ilânı da, Abdülhamit*e rağmen bira2 aceleye gelmişti. Çiinkü bu ilanı yalnız vükelânın ısrarı değil, dış meselelerin baskısı da zorunlu kılmıştı. Bu zorunluğu belirtmek için, bu meselelerin başlıcaları ile burada çözüm yolu aramak için toplanmış görünen İstanbul Konferans* üzerinde kısaca durmalıyız...

TOPLAR KİMİN İÇİN ATILIYOR ?

Abdülaziz’in tahttan indirilişinden hemen sonra, 1 temmuz 1876’da, Sırbistan ve Karadağ’ın Türkiye'ye harp ilan ettikle­ rini, daha önce işaret etmiştik. Bu muharebeler, devleti işgal ediyordu. Gerçi hem Sırbistan, hem Karadağ, kısmen O s manii hükümranlığı altında ülkeler sayılırdı ama, gerçekte devletin kontrolünden çıkmışlardı. Abdülhamit’in tahta çıktığı günlerde ise, Bulgaristan’da da isyan patladı, isyanın ardında, tabiî Rusya vardı. Fakat isyan dalgaları bunlarla kalmadı. BosnaHersek’te de ayaklanmalar oldu. Bu bölge ile Avusturya-Macaristan imparatorluğu ilgiliydi. Osmanlı Avrupa'sında en ziyade, feodal bir sosyal-ekommik yapısı olan Bosna-Hersek’te, yalnız feodaller değil, onların kullarını teşkil eden Hıristiyan köy­ lüler de isyana sürüklendiler. Bir bakışta konu, mahsul vergisi (Aşar) gibi görülüyordu. Ama aslında, hem Rusya tarafından esen Slavlık rüzgârları, hem Avusturya tarafından esen siyasî tahrikler güçlüydü. Bosna-Hersek’in Müslüman halkı ile, Hıristiyan Hersekliler arasında da ayrıca çatışmalar sürüp gi­ diyordu. Osmanlı ordusu, Dinarik Alpler’i bölgesine düşen bu yolsuz, vasıtasız Hersek ve Karadağ ile Sırbistan içinde didi­ nip duruyordu. Gerçi yenilgi isyancılar tarafında idi. Ama ge­ rek bu muharebe ve ayaklanmalar, gerekse Bulgaristan isyanı, aslında yeni patlayacak ve bütün Osmanlı Avrupa’sını saracak fırtınaların ön habercileri gibiydi. Netekim yalnız Rusya değil, diğer büyük devletler de harekete geçtiler. Hükümeti, eskiden beri sürüp gelen Islahat talepleri ile şiddetli bir baskı altında bulunduruyorlardı. Çağın, yani XIX. yüzyılın akışı, gelişmeleri

ENVER

PAŞA

59

içinde Osmanlı devleti, bu yapısı ile ne Avrupa’da, ne Asya'da artık tutunamazdı. Rusya gibi, Avusturya gibi despotik dev­ letler bile, kültür ve iktisat yapılarını hızla geliştiriyorlardı. Türkiye'de ise Islahat vaadi, BabIâli'nin her başı sıkıldıkça ta­ zelediği bir sözgelişi haline gelmişti. 1839 Tanzimat Fermam bir Islahat vaadi idi. Kırım muharebesinden hemen sonra, 18 şubat 1856’da, BabIâli’de okunan Islahat Fermanı, bir ıslahat vaadi idi. Hatta bütün bu vaatler, yabancı devletlerin de bir nevi garantisi altına konuluyordu. Ama Islahat yapılabiliyor muydu? Hayır! Babıâli her sıkıştırıldıkça, o sırada Önde olan en buhranlı meseleye göre birtakım parça parça tedbirlere baş vuruyordu. Bu eskiden beri böyleydi. Meselâ 1861’de Lübnan'a imtiyazlar verilmişti. 1868'de Girit’te bazı ıslahatı öngören fer­ man yayınlandı. 1809’da Paris konferansı gene bazı ıslahat vaat­ lerini getiriyordu. 11 mart 1870 tarihli bir ferman, o güne kadar Fener Patrikhanesine, yani Ortodoks kilisesine bağlı durumdaki Bulgar kilisesine istiklâl veriyordu. Gene bu sırada, Tunus’un devlete ilişkilerini pamuk ipliğine bağlayan yeni fermanın esas­ larını da işaret etmeliyiz. Kürdistan, Arabistan ise zaten baş­ larına buyruktular. Kısacası Osmanlı mülkü, yeniden bir dü­ zenlemeyi gerektiriyordu. Çünkü mülkün her tarafı çatırdıyor­ du. Ama asıl Osmanlı Avrupa’sı karışıklıklar içindeydi. Abdülhamit işte bu hava içinde tahta çıkmıştı. Bu yeni padişahın saltanatı, mülkün düzenlenmesi, iç idarenin istikrarı yolunda bir aşama olmalıydı. Uyanmanın ve yeniden teşkilâtlanmanın ilk işareti de tabiî, yeni padişahın ilân edilen Kanun-u Esâsfye samimiyetle bağlanarak, meselâ en başta Mithat Paşanın ümit bağladığı ıslahat tedbirlerine yönelmesi olacaktı. Gerçi bu da kâfi değildi. Meşrutiyet, nihayet İdarî bir nizamdı. Onunla be­ raber, çağdaş fikirlerin Türkiye’ye girişi, malî esaretten kur­ tuluş, sanayiin kuruluşu çarelerinin aranması gerekiyordu. Bu­ nun için de gümrük esaretinin kaldırılması, 3reni bir aydın sı­ nıfın doğuşu, yeni sanat, yeni kültür, yeni bir orta sınıf, ağa­ lığın, feodal kalıntıların tasfiyesi, hulâsa, hiç değilse Rusya’nın yapabildiği aşamaların bizde de gerçekleşmesi şarttı. Bunlar için

60

ENVER

PAŞA

ise söz, Abdülhamitındi, ama, ümitleri, o sırada İstanbul'da yalnız Mithat Paşa ve genç arkadaşları temsil ediyorlardı (D* Osmanlı devletinin Kanun-u Esâsi’ye \'öneldiği günlerde İs­ tanbul, gene bir ıslahat konferansına sahne oluyordu. 23 aralık 1376’da açılan bu konferansa «Tersane Konferansı» da denilir. Rusya, Almanya, İtalya, İngiltere ve Fransa murahhasları, Os­ manlI murahhasları ile bu konferansta karşılaştılar. Bilhassa Osmanlı Avrupa’sı; meselâ Sırbistan, Karadağ, Arnavutluk, Tu­ na eyaletleri ve Bulgaristan meselelerini bir esasa bağlamaya çalışacaklardı, işte bu konferansın toplantılarına devam ettiği bir sıradadır ki, 23 aralık 1376’da, İstanbul’da toplar atılmaya başladı. Hükümet; Babıâli önünde halka, Kanun-u Esâsi'yi ilân ediyordu. Devlet, Meşrutiyet idaresine geçiyordu. Demek ki, 1389 Tanzimat Fermanından beri, Osmanlı halkları arasın­ da vaad olunan hak ve vazife eşitliği bu defa, halktan ge­ lecek milletvekillerinin denetimi altında ve onların çıkaracağı kanunlarla sağlanacak demekti. Hulâsa, dünya önünde Türkiye, vaatler ve Islahat bahsinde, son kozunu oynuyordu. Konfe­ ransta Osmanlı murahhaslarından hariciye nazırı Saffet Paşa, toplar atılmaya başlayınca, yerinden vekar içinde kalktı ve ko­ nuştu: **— Duyduğunuz bu top sesleri, bütün Osmanlı mem­ leketleri için Kanuncu Esâsi’nin ilân olunduğunu haber vermektedir. Bu dakikadan itibaren Osmanlı devleti, meş­ ruti hükümetler sırasına girmiştir.» Ama ne var ki Osmanlı tahtında, bir Abdülhamit var­ il) Acaba o safhada Türkiye'ye yeni fikirler, yeni akımlar ve yeni dünya meselelerine yönelen neşriyat girebilir miydi? Yeni bir aydın nesli doğabilir miydi. Üniversite, basın, özgürlük fikri, malî ve İktisadî esaret bağlarından kurtuluş şeklinde bir çaba, bizde de doğa­ bilir miydi? Sanıyorum ki evet! Çünkü meselâ Genç OsmanlIların ve bu arada meselâ Namık Kemal'in Avrupa'daki yayınlarında, hatta bilimsel temellerden biraz yoksun olsa bile, cumhuriyet, sosyalizm konuları bile yer buluyordu. Ve bu başlangıç İstanbul’da, tabii yeni nizamın çerçevesi içinde, demek ki geliştirilebilirdi. Rusya'da olan Garplılaşma ve kültür uyanışı derecesinde olmasa bile... \

ENVER

PAŞA

61

dı. İçine dönük, içinden pazarlıklı, neler getireceği, neler ya­ pacağı bilinmeyen, anlaşılamaz, şüpheci ve şüpheli bir sultanî.. Evet, söz artık omundu. Toplar oııun için atılıyordu. Ama bu top sesleri ardından ikinci Abdülhamit, ya ciddî, samimî bir Meşrutiyet kurucusu olarak devletin tarihinde yerini alacaktı. Yahut da bu aldatmaca top sesleri ve göstermelik törenlerin ardından, ağır ve donmuş bir keyfî idarenin çarkları dönmeye başlayarak, Hasta Adam denilen Osmanlı devleti, mukadder ak ibet ine sürüklenecekti. Bunu zaman gösterecekti. Konferans üyeleri, o günkü toplantıdan dağılıp yerlerine dönerlerken, İstanbul donanmıştı. Gece fener alayları şehri sar­ dı. Dolmabahçe Önüne toplanıp: — Padişahım çok yaşa! Yaşasın Kanun-u Esâsii diye haykıran halka Abdülhamit, camlı köşkten göründü. Mabeyzıci Esat Paşa vasıtasıyle selâmlarını tebliğ ettirdi. «Osman­ lIlar padişahının, devletin şeref ve haysiyetine aykırı bir ha­ rekette bulunmayacağını» bildirtti. Mithat Paşanın konağı önün­ de de gösteriler yapılıyordu. Mithat Paşa memnundu. Yıllar yılı beslenen ümitler, artık hakikat sahasına çıkıyordu. Padi­ şaha hitabeden, bir suretini dalıa önce verdiğimiz arîzasında kaydettiği gibi «Dehşetli zelzelelerden mahv ve inkirâz (yı­ kılma) derecesine gelmiş devlet binasını artık tamir kabil» ola­ caktı. Hulâsa Türkiye Meşrutiyet idaresine kavuşuyordu. Yeni OsmanlIların, yahut Genç OsmanlIların, 14 yıl önce gizli cemiyet kurup, uğrunda and içtikleri nizam, artık gerçekleşiyordu... *** BlU VATANSEVER, VATANSIZ OLUYOR:

Fakat ne var ki bu top seslerinden ancak 43 gün sonra, 5 şubat 1377’de Mithat Paşa, saraya çağrılarak tevkif edildi. Abdülhamit, Kanun-u Esâsi’ye koydurduğu 113’üncü maddeye dayanarak ona, sınırdışı edileceğini tebliğ ettirdi. Sırtlan diş­ lerini pek çabuk göstermişti. Netekim aynı gün Mithat Paşa, yani son Osmanlı tarihinin on büyük devlet adamı, Meşrutiyet idealinin önderi, mücahidi ve ümidi, ilân edilen Kanun-u Esâsi’nin gerektirdiği Mebusan

62

ENVER

PAŞA

Meclisinin açılışını görmeden, îzzettin vapuru ile yola çıkarıl­ dı, Son sadrazamlığı 48 gün sürmüştü. Vatan fikrinin bu bü­ yük bayrakdarı, artık bir vatansız oluyordu! O artık, yabancı ülkelerde sadece bir sürgündü. Bu OsmanlI sadrazamına İs­ tanbul’dan ayrılırken, evini, ailesini görmek, onlarla vedalaş­ mak için bile izin verilmedi-, Mebusan Meclisinin ise, artık açılsa dahi, uğrayacağı akibet belliydi. Yani bu açılış, geçici bir gösteriş olacaktı ve OsmanlI devleti Abdülhamit’in cehlin­ den gelen uğursuz vehmi ile, tarihinin son fırsatını da kaçıra­ caktı. Yıkılışın karanlık dehlizinde, her gün biraz daha alçaIacaktı. Netekim öyle oldu... ♦*t» BÎR DEVLET GÖRÜŞÜ VE BÜYÜK ŞANSSIZLIK:

İstanbul Konferansı, bir sonuç almamadan dağıldı. İstan­ bul’dan kırgınlık içinde ayrılan yabancı devlet temsilcilerinin ardından, bu devletlerin İstanbul’daki sefirleri de memleketi terk ettiler. Yerlerine vekiller, maslahatgüzarlar bıraktılar. Konferansın güttüğü Islahat davalarını başarmak işi, şimdi Meş­ rutiyetçi Osmanlı devletine kalıyordu. Böylelikle de, devletin dış âlem karşısında sorumluluğu büsbütün artıyordu. Balkan­ lar ise kaynamakta devam ediyordu. Bu gelişmeden hem mem­ nun, hem de gayrı memnun olan en ziyade Rusya’ydı, Rusya Türkiye'nin Meşrutiyet idaresinden elbette ki gayri memnun­ du. Rusya’ya göre Hasta Adam, iyileşmemeliydi. Memnunluğu da şuradan geliyordu ki, Balkanlar’da kazan kaynıyordu. Bu kazanı karıştıran kepçe ise, Rusya’nın elindeydi. O halde yakın­ da Balkanlar’da daha büyük olaylar, mutlaka patlayacaktı. Ya­ ni son hesaplaşma günü, mutlaka gelecekti. Konferanstan sonra Mithat Paşa, gerçi insanüstü gayretler göstermişti. Hem Sırbistan, hem Karadağ ile sulh esaslarını hazırlamıştı. Bu ülkeler, sulha yanaştılar. Bulgaristan’daki is­ yan ise, her gün şiddetini biraz daha kaybederek bastırılmaya doğru gidiyordu. Mithat Paşa bu bölgeye bir nevi mahallî ida­ re özelliği getiriyordu. Mithat Paşa sadrazamlıktan alınıp sı­

ENVER

PAŞA

63

nır dışı edilince, bu gayretler de birden kesildi. Ve Balkanlarda ufuklar birden karardı. Rusya’ya artık gün doğuyordu. Hulâsa Mithat Paşa, tarih içinde ileri görüşlülük ve im­ paratorlukta büyük teşkilâtçılık kudretini, üstün delilleri ile ve her vesilede gösteriyordu. Böyle bir insan ve onun hepsi de köklü fikir ve çabalan, cahil bir saray mahlûku olan Abdülhamit için, bir şanstı. Ama Abdülhamit, tarihi kaderin ona nasibettiği ve karşısına çıkardığı bu şanstan, ne yazık ki istifade edemedi. Ve Abdülhamifin bu idraksizliği, imparatorluk için de bir şanssızlık oldu... Gerçi çözüm yolları elbette ki, son ve kesin olamazdı. Uya­ na n milliyetçilik akımlarını ve millî kurtuluş mücadelelerini kÖdetmek, elbette ki mümkün değildi. Fakat Mithat Paşanın Balkanlar’da daha Önceki tecrübelerinden edindiği görüşleri, Rusların tahrikine bütün kapıları açık bırakmaktansa, yeni bir idare şekli ve yeni müesseseler kurmaya yönelerek, bu yoldan normal bir siyasî idare tekâmülünü, ona mümkün gösteriyordu. Hulâsa, Balkanlarda, yani başka ırktan toplulukların, ya Türklerle karışık azınlık, yahut da kalabalık çoğunluklar ha­ linde yaşadığı yerlerde, onları da yönetime katan mahalli ida­ reler tesisi fikri, Mithat Paşanın, yalnız bir işi şeklen kurtar­ mak formülü değildir. O devrede ve bu fikirde, imparatorlu­ ğun yeniden düzenlenmesi yolunda, olumlu, yapıcı ve hatta başka imparatorluklara da misal olacak, ileri bir görüş üstün­ lüğü vardı(1). Çünkü evvelâ milliyetçi fikirler Avrupa'yı olduğu gibi Bal­ kanları da sarıyordu. Bu fikirlerin bir gün, bu milliyetlerin, kendi alanlarında, kendi istiklâllerini sağlayacak bir aşamaya ulaşması elbette ki mukadderdi. Fakat şu var ki, meselâ Bul­ garistan'da, Bulgarlarla beraber çok sayıda Türkler de yaşı­ yorlardı. Ve din farkı, bu iki cemaati birbirinden ayrıca ve kesin sınırlarla ayırıyordu. Şu halde bu Türk topluluğu da kayıtsız şartsız Bulgar mücadeleleri içine bırakılamazdı. Şu halde bir şekil bulunmalıydı. Hiç değilse bir intikal devri için..; İşte bu1 (1)

Bkz. M ithat Paşa’m n Nattralart.

64

ENVER

PAŞA

intikal şekli, pekâlâ geniş görüşlü muhtar idareler olabilirdi. Öyle mahalli idareler ki, o devirde, meselâ Rusya imparator­ luğu bile kendi sınırları içinde yaşayan ve Rus olmayan toplu­ luklar için, henüz böyle bir tanzim ve müsamaha görüşüne hehenüz varmamıştı. Hatta Avusturya, Macaristan imparatorlu­ ğu da... **w 1876 KANUN-U ESASİSİ:

İstanbul’da Mebusan Meclisi, işte bu gelişmeler ve bu ha­ va İçinde açıldı... Padişahın zaten samimi bir ilgi ile benimse­ mediği, sevmediği bu çocuk, maalesef bu kara bulutlar altında ve buhran içinde doğuyordu. Bu çocuğun yaşaması şüpheliydi. Netekim Meclisin açılışından 35 gün sonra, yani 23 nisan 1877 de Rusya Türkiye’ye harp ilân etti ve sınırları geçti. Fakat biz evvelâ, gene şu Kanun-u Esasi ve Meclisi Mebusan üzerinde biraz durmalıyız. Mithat Paşa, Namık Kemal. Ziya Bey (Paşa) gibi idealist insanlar elinde işlenip, sonra çeşitli komisyonlarda ve padişahın elinde çeşitli tadillere uğrayan, nihayet 23 aralık 1876’da ilân edilebilen Kanun-u Esasi, daha önce de kaydettiğimiz gibi, 113 madde üzerinde karar kılmıştı. Bu kanun, padişahın, sadrazam Mithat Paşaya hitabeden, 7 zilhicce 1293 Arap tarihli (1876) fermanı ile tasdik edilmiş oldu. Halka açıklandı. Şekle uygun olarak «Vezir-i meâlisemirim» yani «yüksek vasıflı vezirim» diye başlayan ve Kanun-u Esâsi’nin önsözü mahiyetinde olan bu ferman, kanunun çıkarılmasını gerektiren ve devletin içinde bulunduğu hali de açıklayan, ilgi çekici hükümleri içine alır. Bunların başhcalarmı şöylece özetleyebiliriz: «Bir zamandan beri devletin kuvvetine zaıf ve gerile­ me arız olmuştur. Bu hal, dış gailelerden ziyade, iç işlerde doğru yoldan ayrûmak yiizündendir. Halkın hükümete güvenini sağlayacak şartlar, sebepler gerilemiş, bozulmuş­ tur. Bundan dolayıdır ki babam Abdülmecit Han, Islaha­ ta başlangıç olmak üzere ve şeriat hükümlerine de uygun

ENVER

PAŞA

65

olarak, Tanzimat Permânım ilân etmişti, îşte bugün de. bu Kanun-u Esâsi’yi ilân etmek başarımız, o başlayan Tanzimatın hayırlı bir eseri olduğu için, onun namını bu mutlu giinde hayır ile anar ve kendisini devleti ihya eden (di­ rilten) hükümdar olarak sayanm.. Bu kanun, onun Tanzimatzmn da bir eseridir (1). Devletimizin iç işlerinde meydana gelen değişiklikler ve dış münasebetlerde meydan alan genişlemeler, hükümet idaresi şeklinin yetersizliğini artık meydana vurmuştur. Bizim esas maksadımız da, memleket ve milletimizin ta­ biî zenginlikleri ile, doğal kabiliyetlerinden gereği gibi fay dolanmayı engelleyen sebeplerin ortadan kaldırılması­ dır. Bbylece, Osmanh uyruğu olan halkın, ilerleme yolun­ da, birlik içinde ve elbirliği ile yürümelerini sağlamak­ tır. Bunun için de, hükümetçe muntazam ve doğru kural­ ların konulması lâzımdır. Bu da, hükümetin meşru ve makbul dan haklarının korunması ile beraber, gayri meş­ ru hareketlerin, yani bir tek ferdin veya bazı azınlık güç­ lerinin, başlarına buyruk ve müstebitçe davranışlarından doğacak hata ve kbtiiye kullanmaları önlemek, ortadan kaldırmaktır. Böylece, Osmanlılığı meydana getiren muh­ telif kaınmlerin medeni bir sosyal topluma lâyık olan kak ve menfaatlara sahip olmalarıdır. Bu hak ve menfaatler de; herkesin, hürriyet, adalet ve müsavattan (eşitlik) ay­ rılıksız faydalanmalarıdır. Bu da, kanunların ve umum işlerin, meşru meşveret ve Meşrutiyet kurallarına bağlan­ ması île kabil olacağından, bir Umumî Meclisin (Mebusan Meclisinin) teşkili lüzumu, daha cülûs (tahta çıkma) be­ yannamemizde ilân olunmuştu. Bunun için lâzım olan Kanun-u Esasi, seçkin ve ileri gelen âlimlerimiz, vezirleri(1> Yeni OsmanlIlar, Meşrutiyet çabasını Tanzimatm ve bil­ hassa Keşit Paşanın hatırasına bağlamaya daima dikkat etmişler­ dir. Bu suretle onlar, Tanzimatla başlayan hareketi, devletin yeniden kuruluşunda, bir hamlenin başı olarak almakla, kendileri­ nin de hareket ve mücadelelerine, tarihî bir gelişmenin, tabii İnki­ şafı gibi bakıyorlardı.

€6

ENVER

PAŞA

miz ve yüksek kademedeki devlet hizmetlilerinden tayin olunan özel bir toplulukta konuşulup tartışılarak, vükelâ Meclisimizde de (Kabine) etraftyle incelenerek kabul ve tasdik edilmiştir. Bunun maddeleri, yüce hilâfet ve sal­ tanat makamımızın haklarına ve Ormanlıların hürriyet ve eşitliğine ve vükelâ (nazırlar) ile memurların (görevlile­ rin) sorumluluk ve yetkilerine, ve Umumi Meclisin (Me­ busun Meclisinin) her şeyi bilmek hakkına (Hakk-ı vu­ kuf) ve mahkemelerin öğgürlüğüne, malidengenin (bütçe) doğruluğuna ve vilâyetler idaresince, merkezin haklarını korumakla* beraber\ mahallî yetkileri genişletme, tevsi-% (mezuniyet) usulünün uygulanmasına ilişkindir. Bunlar ise, şeriat hükümlerine, memleket ve milletin bugünkü ka­ biliyet ve ihtiyaçlarına uygundur. Ve esas fikir ve emeli­ miz olan mutluluk ve genel ilerleme ülküsüne elverişlidir, işte. Tanrı’nm yardımına ve Peygamberin ruhâniyetine da­ yanarak. bu Kanun-u EsâsVyi tarafınıza gönderdim. Os­ manlI memleketinin her tarafında, hareket ve idareye esas olmak üzere ilâm ile, buna gerekli kanunların bir an Önce hazırlanması isteğimizdir. Taun, memleket ve milletin mutluluğuna çalışanların gayretlerine yardımcı olsun,„» İşte Kanun-u Esâsi, padişahın bu görüş ve dilekleri ile sad­ razama hitabederek millete verilmiş oldu. Kanunda ilk 7 mad­ de, esas hükümleri getiriyordu. Birinci maddeye göre Osmanlı devleti, o sıradaki kıtaları (vilâyetleri) ve imtiyazlı eyaletleri kapsayan bir bütündür ve hiç bir suretle bölünemez. îkinci maddeye göre, devletin merkezi İstanbul'dur ve bunun diğer şehirlerden ayrı olarak bir imtiyazı yoktur (1). Üçüncü madde­ ye göre Osmanlı saltanatı, Yüce îslâm Halifeliği sıfatı ile bera­ ber, Osmanoğulları hanedanmdadır ve padişahlık, en yaşlı ev­ lâda geçer. Dördüncü madde, padişahın, halifelik sıfatı ile bü­ tün İslamların koruyucusu ve bütün Osmanlı uyrukluların hü­ kümdarı olduğunu açıklar. Beşinci maddeye göre padişahın (D Bu maddeye rağmen İstanbul, bütün Abdüihamit saltanatı boyunca, orduya asker vermemek suretiyle imtiyazlı bir şehir sayıldı.

ENVER

PAŞA

67

şahsı, kutsal ve sorumsuzdur. Altıncı madde, saltanat haneda­ nının haklarını, mallarım ve hepsinin de ömür boyunca malî tahsisatlarını umumun garantisi altına koyar. Nihayet yedinci madde padişahın haklarım sayar: Nazırların tayini veya azli ile başlayarak, para basmak, harp veya sulh yapmak, Deniz ve Kara Kuvvetlerine kumanda ve askeri hareketlerin icrası, şerı ve kanuni yasama hükümlerinin yerine getirilmesi, nizamlar çıkarılması ve en mühimlerinden biri olarak Meclisin (Mebusan Meclisi) nin toplanması veya dağıtılması hakları bu meyandadır. Ancak şu kayıtla ki padişah, dağıtılan Meclisin yerine yeni­ den mebusların seçimini, yani yeni seçimleri sağlamak mec­ buriyetindedir (1). Devletin şekline, hanedanın ve padişahın- haklarına ait bu esas maddeleri diğer maddeler takip eder. Bunlar da, devle­ tin tebasınm hakları, Meclisin teşkili ve çalışmaları, Ayan (Se­ nato) Meclisi (2) Mebuslar Meclisi, mahkemeler, malî işler, vi­ lâyetler idaresi ve ek maddelerden ibarettir. ★ ** VEKARLI BÎR OSMANLI MECLÎSÎ:

Kanun-u Esâsi’ye göre toplanması gereken Meclise ait se­ çimler vilâyetlerde yapılacaktı. Bu seçimleri; şimdiki seçim ka­ yıtlarına göre değerlendirmek, elbette ki mümkün değildir. Ger­ çi 65’inci maddeye göre her 50.000 erkek nüfusa bir mebus inti­ hap olunacaktı. Ama o zaman Osmanlı mülkünün birçok kısım­ larında, aa çok okur yazar nüfusun yüzde bîri bile aşmadığını hesaba katmalıdır. Bu sebeple seçimlerde tabiatıyle, valilerin ve mahallî idarelerin tutumu etkili oldu. Bu mebuslar oy pusula­ ları ve seçimle değil, merkezden verilen talimata göre mahal(1) Padişahın Kanun-u Esâsi’ye ilk ihaneti, bu maddeyi yerine getirmemekle oldu. Yani toplanan Meclisi bir süre sonra dağıt­ mış, fakat yenisini toplamamıştı. Daha aşağıda göreceğimiz gibi, 1877-1906 arasında Genç Tttrkler hareketinin bütün mücadelelerinin mihveri de, bu maddenin uygulanmasını sağlamak, yani Kanun-u Esâsi’nin iadesi ile, yeni seçimlere gidilmekten ibaretti (2) 1876 Kanun-u Esâsl’sine göre Ayân Meclisi (Senato) üyeleri, seçimle değil, padişahın intihap Ye tayini ile olurdu.

ENVER

$8

PAŞA

len seçildi. Meclise, vilâyet ve sancakların bilhassa ulemâsı ile eşraf ve mutehayyizanı (seçkinleri) gönderildi. Şimdiki gibi Millet Meclisinde büyük ağırlığı teşkil eden avukat, doktor, mü­ hendis ve profesyonel politikacı zümreleri, o vâkitki Os­ manlI cemiyetinin yapısında mevcut olmadığı için, Mecliste ulema ve eşraf göze çarpan yer aldılar. Askerler Meclise gire­ medi. Meclise 180 îslâm ve 60 Hıristiyan mebus gönderilmiş­ ti (1). 19 mart 1877'de Dolmabahçe sarayı büyük merasim salo­ nunda, padişahın huzurunda açıları Mebusan Meclisi. Padişa­ hın başkâtip Sait Bey (Sait Paşa) tarafından okunan nutkunu dinledi. Bütün azası padişah tarafından Ömür boyunca ve me­ busların üçte birini geçmemek üzere intihap edilen Ayan Mec­ lisi (Senato) ile beraber bu iki Meclis, Umumî adım alıyordu. Mebuslar dört senede bir yeniden intihap olunacak­ lardı. Türkçe resmî dildi ve Türkçe bilmeyen mebus seçile­ mezdi. Bu Mebusan Meclisine ait bütün zabıtlar, şimdi elimizde bulunmaktadır (2). Bu zabıtlardaki müzakere üslûbu ve karşı­ lıklı tartışma mantıki şunu göstermektedir ki, 1876 Anayasası, zamanın ölçüleri içinde makul ve muvazeneli bir Anayasadır. Ve halkın oyları ile seçilmese de, Mebusan Meclisi, ciddî, vekarlı, mazbut bir mebuslar topluluğu hali arzetmektedir. Di­ siplin ve devamlılık tamdır. Mecliste kavgalar, gürültüler gö­ rülmez. Karşılıklı bir saygı, müzakerelere hâkimdir. Bugünün ucuz ve seviyesiz tartışmaları, çatışmaları bu Mecliste yoktur. Müslüman ve Hıristiyan azaya, bir Osmanlılık şuuru hâkim görünür. Konular üzerinde dikkatle durulur. Ve herkes fikri­ ni, karşısındakilerin görüşlerine zıt olsa bile, olgun bir Osmaniı terbiyesi içinde, vekarla ortaya sürer. O kadar ki bu Meclis bazı meselelerde, meselâ vilâyetler idarelerine ait seçim işleri konuşulurken idare meclisleri üyelikleri bahsinde, «Müslüman ve Hıristiyan aza» ayrımını yadırgıyordu. Hıristiyan aza, Hıris-1 (1)

Us.

Bu rakamlar, çeşitli kaynaklarda çelişmelidir.

<2) Mecellen Mebusan Zabıt Ceridesi. Toplayan: Hakkı Tarık

ENVER

PAÇA

69

Ziyanlık yerine, Osmanlılık vasimi, hiç olmazsa Mecliste savu­ lmıyordu. Nasıl olsa mahallî nüfusa göre seçilecek azanın ay­ rıca. kanımda Müslüman-Hıristiyan gibi ayrıntılarla tayinini .hoş görmüyordu. Gerçi Osmanlı topluluğu, çeşitli halklar topluluğuydu. Fa­ kat bu topluluk içinde; asker vermeyen, ticaret ve sanayii elin­ d e tutan, şehirlerde Müslümaniarınkine bakarak daha iyi ma­ hallelerde oturan, daha rahat hayat süren Hıristiyanların, bu •durumlarından memnun olmaları da tabiî idi. Hulâsa çağın akımı olan ve artık Türkiye’ye de dıştan esmeye başlayan mil­ liyetçilik havasına rağmen, imparatorluğun bu alışılmış toplu­ luktan gelen bir arada yaşamak geleneği, hiç olmazsa bazı böl­ gelerde henüz ayaktaydı. 1876 Anayasası ve buna dayanarak açılan 1877 Umumî Mec­ lisi, bu hava içinde sürüp gidiyordu. Fakat devletin kaderi üze­ rinde biriktiğini daha Önce de işaret ettiğimiz kara bulutlar :gittikçe yoğunlaşmaktaydı. Rusya, Avrupa başkentlerinde kendi ^•davası lehine etkiler yaratmak çabalan içindeydi. İstanbul kon­ feransının, hariciye nazırının biraz da nümayişli ifadeleri so­ nunda dağılması, sonra da sefirlerin İstanbul’u aşikâr bir kır­ gınlık içinde terkedişleri, belki de iyi olmamıştı. Konferansın, Meşrutiyetin ilânına rağmen çalışmasının sürdürülmesi, hatta bazı ıslahat esasları üzerinde kararlar alınması, belki de daha iyi olurdu. Çünkü bilhassa Balkanlarda, ciddî, köklü ıslahat ted­ birlerine ihtiyaç bulunduğu ve bu tedbirlerin şuurlu bir dîirşünüeüsü olan Mithat Paşanın da sürülmesinden sonra, işin ta.mamen oluruna bırakıldığı da bir gerçekti. Hulâsa vaziyet, ya­ bancı devlet merkezlerinde elbette ki, Rusya’nın teşebbüsle­ rine yarıyordu. Rusya’nın ekmeğine yağ sürüyordu. Böyle bir vaziyetin yaratılması da elbette ki, Abdülhamit’in diğer bir •anlayışsızlığıydı. O Abdülhamit ki, o sırada kendilerine sırt çe­ virir gibi göründüğü bu Batı devletlerinin, kısa bir zaman son­ ra. en küçük ilgilerini, âdeta dilenecek hale gelecekti. Ve onun bütün karanlık saltanatı boyunca da bu hali devam edecekti. Hulâsa İstanbul konferansının bir netice almamadan dağıl­

70

ENVER

PAŞA

ması, elbette ki Rusya’nın işine geliyordu, Bulgaristan'daki isyan hareketleri ise, Mithat Paşanın sürülmesinden sonra ye* niden alevlenmişti, İşte bu hava ve bu gelişmeler içindedir ki Rusya, 24 nisan 1877'de, yani İstanbul'da Mebusan Meclisinin açılışından daha iki ay geçmeden Osmanlı Devletine Harp ilân etti, Rus orduları Eflâk-Buğdan'a (Romanya'ya) girerek, hızla Tuna üzerine yürüdüler,.. *+* ÇEKİŞMELİ BİR KOMŞULUK VE 1877-1878 OSMANLI-RUS HARBİ:

Bizim Rusya ile komşuluğumuz, daima çekişmeli geçmiş­ tir. Osmanlı devleti ile arada ilk büyük çatışma, 1677-1681 harbi ile başlar. Ve tarih, Rusya ile aramızdaki, son Birinci Dünya Harbindeki çatışma ile beraber, başlıca 12 Türk-Rus harbi kaydeder. Bütün bu Harpler ve neticeleri ise, elbette ki, Rusya Devletinin doğuşu ve yayılışı hareketleri ile ilgilidir. Bu gelişmeyi burada da kısaca belirtmek, Osmanlı devletinin, daima en önemli davalarından biri olan ve 1877-1878 harbi ile bir pat­ lama safhasına daha giren Osmanlı-Rus münasebetlerinin akı­ şım canlandırmak bakımından gereklidir. Çünkü bu hikâye da­ ha sonra, Enver Paşanın baş idarecisi olacağı Birinci Dünya Harbindeki Türk-Rus Savaşıyle, onun Asya'daki maceralarına da ışık tutacaktır. Rusya, ilk önce Moskova prensliği şeklinde ilk çekirdeğini teşkil etti (1300). Bu tarih, Anadolu'da Osman Beyin, yani Osmanogullarının ilk istiklâl tarihi (1299) ile başabaş düşer. Fakat Anadolu'da bu Osmanoğlu Beyliği kurulurken, Anadolu Türklüğü kendi ardında. Rum Selçuklu devletine ve o da Büyük Selçuk imparatorluğuna dayanıyordu. Osmanlı Beyliği on­ ların devamıydı. Selçukluların ardında ise Asya tarihinde, en azdan 1000 yıl daha öncelere kadar inen ve ırk bakımından Türk asıltı, çeşitli devletler zinciri vardı. Rus ovasında beliren Moskova prensliğinin ardında ise, da­ ha önceye uzanan Rus veya İslav devletleri yoktu. Bunun için Rusya'nın tarih sahnesine bir devlet çekirdeği olarak çıkışını,

ENVER

PAŞA

71

XIV. yü2yıldan daha öncelere götürmek, pek mümkün olmasa gerektir. Moskova prensliği ve Volga (İdil) havalisi ile Rus ovası» o güne kadar, Altmordu devletinin hükümranlığı altın­ da sayılırdı. Moskova prensleri, Altmordu hanlarına tâbiydi. Fakat XV. yüzyıl başında, Timur'un Altmordu hükümdarı Töhtamış’ı yenmesinden sonra, bu devlet parçalandı. Kırım, Ej­ derhan, Kazan, Sibir hanlıklara gibi bölüntülere ayrıldı. Bu hal, Asya Türklüğünün kaderinde çok önemli neticeler doğurdu (1). Bu arada Moskova prensliği de, bir süre sonra (1430) de Altm­ ordu ve onun, mirasçılarının nüfuzundan kurtuldu. Moskova prensi îvan III (1462-1505) Fatih’in İstanbul’u almasından son­ ra, son Bizans imparatorunun yeğeni Sofiya ile evlendi. Bizansm mirasçısı ve Ortodoksluğun koruyucusu tavrını takındı. Bu zihniyet, Rusya çarlarına ve Rusya’nın imparatorluk siyasetine daima hâkim olmuştur, tvanhn haletlerinden Korkunç îvan (1547-1584) Kazan Ve Ejderhan hanlıklarını ortadan kaldırın­ ca, Rusya fiilen büyük bir devlet olarak meydana çıktı. 1654’te, c zamana, kadar Osmanlı himayesinde sayılan bütün Ukrayna, Moskova'nın eline geçti. Ve bu mesele yüzünden Osmanlı dev­ leti ile Rusya arasında ilk büyük harp patlak verdi(1677-1681). Altmordu’dan son kalan Kırım hanlığı 1475’te Osmanlı hima­ yesine girdi. Bu da bir sıra harpleri davet etti. 1699 Karlofça muahedesi, Osmanlı devletinin gerilemeye başlaması tarihi ola­ rak alınır. Rusya ise Deli Petro veya Büyük Petro (1682-1725) devrinde» önemli terakki hamleleri kaydeder. İkinci Katerina, yahut Büyük Kateriııa (1762-1795) Rusya için yeni gelişmeler sağlar. Kuzey Kafkasya Ruslar eline geçer. Güneyde İran Rus­ ya’ya yenilir. Aramızdaki 1768-1771 harbi de Ruslar lehine so­ nuçlanır. Ve Kırım, evvelâ bağımsız tanınır. Ama 1783’te fiilen Rusların eline düşer. Böylece Altmordu hanlıklarının Avrupa Rusya’sı kısmı ortadan silinir, 1778-1792 muharebesinde ise Rus­ lar, Kars ve Erzurum’u işgal ederler. Gerçi bazı tavizlerle bura­ ları kurtarılır. Ama Güney Kafkasya hanlıkları artık Rusların eline geçmiştir, Mısır Valisi Mehmet Ali Paşanın Sultan Mah<1>

A. Y. Yukavleski: Altınordunun Çöküşü.

72

ENVER

PAŞA

mut devrinde, ordusuna x\nadolu’nun mühim kısımlarını işgal, ettirmesi, Mısır ordularının Kütahya'ya kadar gelmesi ve hat­ ta Osmanlı hanedanının sonu görünür gibi olması, Sultan Mah­ mut'u Rusya’dan asker yardımı istemek zorunda bırakır. Bey­ koz çayırına Ruslar ordugâh kurarlar. Ve Hünkâr iskelesi an­ laşması ile Osmanlı devleti, Rusya'dan bir nevi himaye kabul etmek durumunda kalır. Fakat Rusya ile harpler bitmez. 1853-1850 Kırım harbinde Osmanlı devleti, AvrupalI müt­ tefikleri ile beraber yürüttüğü Sivastopol muharebesinden, ger­ çi galip çıkar. Ama bundan bir fayda sağlayamaz. Osmanlı do­ nanmasını ise Ruslar, biri Çeşme'de, diğeri Sinop'ta olmak üzere iki defa yaktıkları için, Türkiye Bahri kuvvetini de kay­ beder. Nihayet 1877-1878 harbi, gene Rusların «İslav kardeş­ lerini koruma ve Ortodoksluğa yardım* hatta bütün Hıristiyan­ ların korunması gibi sloganlarla açılır. Ve harbin sonu, Osmanlı: devletinin yenilmesi, Romanya, Bulgaristan'ın işgali ve Edir­ ne'yi de alan Rusların, İstanbul'un bir kenar mahallesi olan: Ayastafanos'a (Yeşilköy) kadar gelmeleri ile sonuçlanır... * ** DEVLET DAĞILABİLİRDİ!

1877-1878 harbinin olaylarını ve gelişmelerini vermek, bu» kitabin konusu değildir. Yalnız jnrkarıdaki kronolojik zincirle­ me ile şu kadarını belirtmek istedik ki, bu harp, bundan önceki harplerin bir devamıdır. Ve Rus imparatorluğunun, Geopolitîğinin, tarihî inkişaf hamlelerinden biridir. XIX. yüzyıl ki, Rus- • ya'nın Avrupa'ya ve Asya'ya açılışı demektir. Napolyon harp­ lerindeki geçici yenilgiye rağmen bu açılma ve genişleme, her iki yönde arızasız devam etti. XIX. yüzyılın ikinci yarısında ve* hemen aynı yıllarda, bu yayılma bir taraftan Balkan yarıma­ dasında zaferler kaydederken, diğer taraftan Orta Asya istilâsı tamamlandı. Ve Rusya, Pamir’de Ingiliz-Hînt imparatorluğu ve * Uzakdoguda Çin sınırları ile Japon denizine ulaştı. Aynı yüzyılda Rusya'nın, ekonomi, teknik, ve hele güzel sanatlar, inşa işleri ile, orta ve üst tabakada hayatın Garplılaş- • ması bakımından Avrupa'ya intibakını ayrıca kaydetmeliyiz,.

ENVER

PAŞA

73

'Toprak köleliğinin 1860lara kadar devam etmesi ve Orta Asya ile Kafkasya halklarının, istiklâllerini kaybetmeleri gibi menfî faktörleri tabii gözden uzak tutmamak kaydı ile. Halbuki XIX. yüzyıl Osmanlı imparatorluğu için, yüzeyde kalan, siyasetini, fikriyatını ve dünya görüşünü vermeyen Tan­ zimat tecrübesine rağmen, tam bir çöküş ve yarı sömürgeleşme asrı oldu, imparatorluğun hem eczası arasındaki bağıntılar gev­ şedi veya koptu. Hem sosyal yapıda, bir taraftan eski toprak hukukunun ortadan kalkması, yerine ise yenisinin yerleştiril­ mesi yüzünden türeyen ayan, eşraf saltanatı aldı, yürüdü. Yerli sanayi tasfiyeye uğradı. Azınlıklar Batı ticaretinde aracılığı el­ lerine alarak yeni bir komprador sınıfı teşekkül etti, istikraz­ ların artışı ve yabancı malî sermayenin kontrolü ele alışı, Dü­ yunu Umumiye idaresinin kuruluşu, bilhassa Türk nüfusu aley­ hine, tam bir çöküntü oldu. Hele 1877-1878 harbi neticesinde Osmanlı imparatorluğu, İs­ tanbul şehri kenarında, Yeşilköy’de karargâh kuran Rus as­ kerî gücü karşısında, tarihinin en buhranlı günlerini yaşadı. Eğer Rus ordusu İstanbul'a girip, Çanakkale ve İstanbul Bo­ ğazlarını da kapasaydı, Rusya’yı bu noktalardan sökecek kara 'kuvvetini Avrupa devletleri acaba seferber edebilirler miydi. Ve bu takdirde neler olabilirdi. Bu soruların cevapları, kesin •aydınlığa kavuşmamış ihtimaller şeklinde, tarihin derinliklerin­ c e gömülü kalacaktır. Gerçi Rusya’nın Balkanlarda inişinden, •evvelâ Avusturya-Macaristaıı imparatorluğu tedirgindi, Alman­ ya, elbette ki bu genişlemeden kuşkudaydı. Kırım harbinde Osmanlılarm müttefikleri olan Ingiltere ve Fransa da telâş için­ deydiler. Hatta İstanbul limanına bazı Ingiliz harp gemileri •geldi. İtalya ise, henüz büyük bir güç sayılmayabilirdi. Ama iki ihtimalden biri ortadaydı; Rusya, ya bu devletlerin, Türki­ ye’nin genel taksimini henüz vakitsiz saydıkları için gösterdik­ leri siyasi baskıya ve deniz gösterilerine bakarak İstanbul ka­ pılarından geri çekilecekti. Yahut ta, Balkanlarda İstanbul’da 'bir olup bittiyi kabul ederlerse, merkezî ve Batı Avrupa büyük «devletleri de, Osmanlılığın ölüm çanlarının artık çaldığını gö­ merek, her biri, çoktan beri nufuz bölgesi saydıkları, gözlerine

74

ENVER

PAŞA

kestirdikleri bölgelere saldıracaklardı. Bu takdirde Irak, Suriye,. Doğu Anadolu gibi bölgeler de devletten koparak, OsmanlI dev­ letinin bir imparatorluk olarak sonu gelecekti. Devlet dağılabilecekti, O sırada her iki ihtimal de, devletin başında birer Damokles kılıcı gibi sallanıp duruyordu. Fakat olaylar, birinci ihtimal istikametinde gelişmeye yüz tuttu. Evvelâ Abdülhamit Ruslarla Ayastafanos'ta bir antlaş­ ma imzalattı. Yeşilköy’e dayanan Rus grandiikünün gönlünü hoş etmek için, ona ziyafetler tertibini istedi. Saraydan altın, gümüş kaplar, billur takımlar ve en nefis yemekler gönder­ mek tertiplerine baş vurdu. Fakat son devlet adamları, bu kara yenilgi içinde, bu kapları, billurları saraya iade etmek hay­ siyetini gösterdiler. Ama imzalanan mütareke ve onu takip eden muahede ağırdı. Kaldı ki Abdülhamit bu neticeyi bile, Bey­ lerbeyi Sarayında, galiplere bir ziyafet vermekle kutladı. Za­ ten işlerin nereye varacağı daha Edirne’de imzalanan mütareke ile belli olmuştu. Ama şimdi biz, mütareke ve muahededen ön­ ce, bu sonuca varan gelişmeler üzerinde durmalıyız. HARİTADAN ANLAMAYAN BİR PADİŞAH VE SARAYDAN İDARE EDİLEN MUHAREBELER:

1877-1878 Osmanlı-Rus Harbinin askerî gelişmelerinin et­ raflı incelenmesi, bu kitabın konusu olmadığını işaret etmiştik. Fakat Edirne Mütarekesi ile Ayastafanos (Yeşilköy) antlaş­ ması çıkan yolu ve bunun şartlarım kısaca belirtmezsek, bu sonuçların düğümünü, çözemeyiz: Evvelâ hemen şunu kaydedelim: 1877-1878 muharebelerinde OsmanlI kumandanları ile Osmanlı askeri, kendi yetersizlik­ lerinden gelen bir bozguna, hiç bir yerde uğramadılar. Kuman­ danlar, çoğunlukla iyi, cesur ve işlerinde ehildiler. Asker yi­ ğitçe harp etti. Ordu yer yer muzafferiyetler de kazandı. Hatta yalnız bu harbin değil, çağın da en şanlı bir direniş örneği olan Plevne muharebeleri, bu savaşların hikâyeleri içindedir. Sonra, muharabe başlarken, harp meydanında karşılanan ordulardan Osmaniı ordusu, karşısındaki düşmana nazaran, ne

ENVER

PAŞA

75

sayı, ne silâh ve top gücü bakımından daha aşağı değildi (1). Abdülhamit’e Sultan Aziz, iyi bir ordu ve güçlü bir donanma devretmişti. Fakat buna rağmen ordu mağlûp oldu. Ve bunun, bütün askeri tarih uzmanlarınca kabul edilen baş sebebi, muharabelerin saray paşaları ile ve harp meydanlarından değil, saraydan idareye kalkışılması hatasıydı. Evet, padişah bütün hareketleri saraydan değerlendirmek, ona göre saraydan emir­ ler vermek, stratejik ve taktik manevraları saraydan düzenle­ mek ve bunları, o zamanın tek telgraf hattı ile yolsuz Balkanlar­ da ordulara ulaştırmak gibi korkunç bir hata içindeydi. Hal­ buki padişah bütün saray şehzadeleri gibi, ciddî bir tahsil gör­ memişti. Amcası Abdülaziz’le seyahatinden başka, İstanbul’dan ayrılmamıştı. Memleket ve mesafe hakkında hiç bir fikri yoktu. Cuma selâmlıklarındaki merasim bölüklerinden başka askeri birlik görmemişti. Hele haritayı okumayı ve onu değerlendir­ meyi hiç bilmiyordu. Ama buna rağmen, hepsi de ordularının başında olan Rus kumandanlarına karşı, hepsi de ordularının başında bulunan ve her an değişen vaziyetleri harp sahalarında değerlendirmek mevkiinde olan Türk kumandanlarına, saray­ dan emirler vermekte ısrar ediyordu. Bu emirler yerlerine ba­ zen, ancak üç gün, beş gün. hatta sekiz gün sonra gibi gecik­ melerle varıyordu. Bu arada karşılıklı vaziyetler ve gerekli ha­ reket şartları, tamamen değişmiş oluyordu (2). Hülâsa 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbinde Türk ordusunu, Ruslardan ziyade, sara­ yın ve Abdülhamit’in bilgisizliği, inadı ve vehmi yendi. Yerinde görülmeyen, sahası bilinmeyen, karşılıklı kuvvetler ve vaziyet­ ler hakkında dakikası dakikasına bilgi edinilemeyen bir harp meydanını, 600 kilometre geride bir sarayın duvarları ardında idare etmenin akıbeti, başka ne türlü olabilirdi... Şimdi biraz da harbin gelişmesine göz atabiliriz. Fakat bu <1) Keçeci zade izzet Fuat Paşa: Les occasions perdues. (2) Bu konuda, meselâ, Şıpka kahramanı Süleyman Paşanın

hatıralarında Umdet-ûl Hckâyıfc ve Süleyman Paşa muhakemesine ait ciltlerde, açık belgeler vardır (Süleyman Paşanın oğlu Sami Bey

tarafından toplanmış ve Genelkurmay tarafından 1928'de bastırıl­ mıştır)

76

ENVER

PAŞA

gelişmelerin kronolojisini özetlemeden önce, bu harbin, Osmanlu Mebusan Meclisinde yarattığı havaya da kısaca değinmeliyiz. İ*t OSMANLILAR KONUŞUYOR î

Mebusan Meclisi Rusya’nın devlete harp ilân ettiğini, 25> nisan 1877 (13 nisan 1293) tarihindeki 21’inci ictimamda öğ­ rendi. Ve bu harp, o günden sonra bizde, 93 Harbi olarak anıl­ dı. Bu toplantıyı ve bu haberi kaydederken, evvelâ bir tarihî, şanssızlığı hemen belirtmeliyiz. Bu şanssızlık şudur: Tanzimat'­ tan beri beklenen yeni nizamın temelinde, OsmanlI halkları; arasında eşitlik, can ve mal emniyeti, bütçe kontrolü ve ikti­ sadı kalkınma gibi ilkelere dayanan, bir Osmanlılık mefkuresi(ülkü) yatıyordu. Genç OsmanlIlarda Meşrutiyet ideali şeklin» de ifadesini bulan bu nizam yolunda, nihayet bir Aşama ya va­ rılmıştı. Başta Mithat Paşa olmak üzere birkaç idealistin'ısrar­ lı çabaları sonunda, Meşrutiyet ilân edilebilmişti. Buna daya­ narak ilk Mebusan Meclisi açılmıştı. Meclis, ilk toplantıların­ dan başlayarak, vekarlı ve haysiyetli bir disiplin içinde, o devrin ülküleri diyebileceğimiz istikamette, ümitli bir çalışma­ ya girişmişti. Gerçi bu ülkünün büyük mücahidi Mithat Paşa ve ideal arkadaşlarının, daha Meclis açılmadan İstanbul'dan; sürülmüş olmalarına. Meclisin geleceği, güvenilmez bir padi­ şahın iradesine bağlı kalmasına rağmen, başlangıç cesaret ve­ rici görünüyordu. Fakat ne var ki, Meclisin açılışından 49 gün sonra ve he­ nüz 21’inci toplantıda bu Meclis, sonu karanlık bir harp ile’ karşılaşıyordu. Harp ki, evvelâ olağanüstü hal demektir. Bu, olağanüstü hal içinde Meclis nasıl çalışacaktı? Nelerle karşı­ laşacaktı? Harp, nasıl gelişecekti? Nasıl bitecekti? Ve padişahın’ tutumu ne olacaktı? Evet, Birinci Meşrutiyet için, evvelâ Mit­ hat Paşa gibi büyük bir devlet adamının sahneden uzaklaştı— rılışı, sonra Abdülhamit gibi, iç âlemi ne olduğu bilinmez ve da­ ha neler yapacağı belirsiz bir insanın devletin başında oluşu

ENVER

PAŞA

77

ve .nihayet 1876 Harbi gibi bir fırtınanın birden patlaması, ha­ kikaten büyük şanssızlıktı. Hulâsa birtakım karanlık sorular beliriyordu ki, bunların düşünülebilen cevapları her halde ümitli ve olumlu gelecekler vaat etmiyordu. Netekım son, çabuk ve kötü geldi. Fakat bu sonu kaydetmeden önce biz, harp karşısında Meclisin davranışı üzerinde bazı sahneler verelim: O gün Meclis, Ahmet Vefik Paşanın reisliğinde toplanmış­ tı. Toplantı açılınca. Petersburg sefaretinden gelen 2+ nisan. 3877 tarihli telgraf okundu (1). Telgraf, Rusya’nın Osmanlı dev­ letine harp ilânını bildiriyordu. Meclis bu haberi, 1817 Osmanlı Mebusan Meclisine has olan, sakin ve vekarlı bir bava içinde karşıladı. Haber elbette endişe uyandırıcıydı. Daha ilk adım­ larına başlayan Meşrutiyet nizamı için de tehlikeli olabilirdi. Çünkü devrimler gibi büyük olaylarla beslenmeyen, sükûn içinde tekâmülü ve yerleşmesi gereken bu gibi nizamlarda, harp gibi olağanüstü haller daima tehlikelidir. Netekim bu tehli­ ke ve darbe süratle belirecekti. Harp halinin haber verildiği 25 nisan 1877 toplantısında Mecliste, harp konusu üzerinde yalnız bir konuşma yapıldı. İstanbul Mebusu Haşan Fehmi Efendi söz aldı. Rusya’nın, yal­ nız Osmanlılığın değil, bütün medeniyet âleminin kuvvetli bir hasmı olduğunu işaret ederek bu devletin Osmanlı vatanına te­ cavüz ettiğini belirtti. Rusya’nın bir buçuk yıldan beri (2) buna vesileler aradığını ve Avrupa efkârını da aleyhimize tahrike çalıştığını kaydetti. Bu saldırının meşru olmadığım, doğru se­ beplere dayanmadığını ve hakkın ergeç galip geleceğine inan­ dığını açıkladı. Sonra Rusya’nın şimdiye kadar, Osmanlı vatandaşlarından yalnız bir kısmının (Yani Balkan Ortodoks Islavlarımn) koru­ yuculuğu davasında iken, şimdi koruyucusu rolünü takındığına değindi. Halbuki Osmanlı ülkesindeki bütün Hıristiyanların, (İl O sırada Petersburg’ta Osmanlı sefiri yoktu. Ve sefareti Tevfik Bey (Daha sonra sadrazam ve son Osmanlı sadrazamı) temsil ediyordu. <2> Daha önce işaret ettiğimiz Balkan isyanlarına işaret ediyor.

78

ENVER

PAŞA

Rusya’da yaşayan birçok akvamdan daha rahatsız durumda ol­ madıklarına işarette bulundu. Oııdaıı sonra da böyle, haksızlığı aşikâr olan bir saldırı karşısında sessiz ve hareketsiz kal­ ınanın «OsmanlIlar gibi alicenap, kahraman tabiatlı, yiğit ya­ ratılmış bir halka yakışmayacağını» belirterek, buna karşı koy­ mak için gereken bütün tedbirlerin alınmasına ve milletin, pa­ dişahın etrafında toplanacağına inandığını kaydetti. Haşan Fehmi Efendiden sonra Meclis o gün, normal müza­ kerelerine devam etti. Gündemde Matbuat Kanunu (Basın Ka­ nunu) vardı. Konuşmalar bu kanun üzerinde ve sükûnetle yü­ rüdü. Harp üstündeki müzakerelere ertesi gün geçildi. Hatipler daha ziyade Hıristiyan mebuslardı. Bu konuşmalardan önce, Selânik, Edirne, Sofya, Tuna seçim dairelerinin Hıristiyan me­ buslarının bir beyannamesi okundu. Bunu Sırplarla meskûn bölgelerin Sırp mebuslarının beyannamesi takip etti. Daha son­ ra Trabzon, Sivas, Suriye vilâyetleri Hıristiyan mebuslarının beyannamesi de aynı şekilde okutuldu. Bunların ve bunlara ben­ zer beyanların hepsi, Rus saldırısını yeren ve Osmanlılık top­ luluğu içinde menfaat birliğini güden sadakat bildirileri idi. Sonra ayrı ayrı Hıristiyan mebuslar da konuştular. Arap, Ar­ navut mebusları da bunlara katıldılar. Meselâ Erzurum Er­ meni mebuslarından Hamazasp Efendi, özetle şöyle konuştu: «Senelerden beri Rusya, Hıristiyanları korumak vesile ve hilesi ile meydana çıkmıştır. Giriştiği desiseler malum­ dur. Fakat biz Hıristiy anlar, halimizden memnun olup, as­ la himayeye ihtiyacımız yoktur. Şu kadarını beyan edeyim ki, Ermeni milleti, 500 seneden beri ösmarılı devletinde, tam bir himaye ve asayiş görmüştür. Ben, Erzurum me­ busu bir Ermeniyim. Bundan 48 yıl imce (1) bin türlü hile ile kandınlıp Rusya’ya göçertilen 100.000 Ermeni, orada hakikati gördükten sonra, tekrar anavatana dönmek mec­ buriyetinde kaldılar. Ve burada yeniden, şefkat ve hi­ maye görmüşlerdir. Ben Osmanlı devleti denilen bir ba-1 (1)

1828-1829 Gsmanlı-Rus harbi sırasında.

ENVER

PAŞA

79

banın evlâdıyım ki, şimdi bu Mecliste, millet mebusluğu sıfatı ile şereflenmiş bulunuyorum. Şimdi Erzurum’da Ermeniler, her türlü mal fedakârlı­ ğında bulundukları gibi, Ermeni gençleri de Müslüman kardeşleri ile beraber, silâh elde taburlar teşkil etmekte ve müşterek düşmana, karşı koşmaktadırlar.» Edirne mebusu Rupen Efendi (Ermeni) ise, Edirne vilâ­ yetindeki Ermeni nüfusuna bakılırsa, kendisinin burada hatla mebus olarak bulunması bile mümkün olmayacağını ve fakat devletin Îslâm-Hıristiyan farkı gözetmeksizin, bunları bu sıra­ larda bir arada bulundurmak gibi yüksek siyasetinin eseri ola­ rak kendisine Meclise gelmek imkânı verildiğini işaret etti. Ve diğer arkadaşlarının görüş ve temennilerine katıldı. Hulâsa Mecliste müzakereler, hararetli sadakat gösterileri halini aldı. Gerçi Osmanlılık artık kağşamıştı. Devlet yapısı sarsılmıştı. Millî cereyanlar yer yer kuvvetlenmişti. Yunanis­ tan istiklâli, Sırp, Romen imtiyazları ile başlayan mukadder gelişmeler elbette hükmünü yürütecekti. Ama buna rağmen görünen şudur ki, eğer Abdülhamit Meşrutiyeti, daha ilk emeklemelerinde boğmayıp, Meclisi de kapatmasaydı, Osmanlı camiasında gelişmeler, meselâ çağımızın Ingiliz imparatorluğun­ da olduğu gibi, belki de daha tekâmülcü bir istikamette yü­ rüyebilirdi. Meselâ muhtar idareler istikametinde. Bu yolun sonu, elbette ki millî istiklâllere varacaktı. Ama bu istiklâller, meselâ Birinci Dünya Harbinden sonra Güneydeki Arap ül­ kelerinde olduğu gibi, daha ilk günden yabancı kontroller ve manda idareleri haline düşmeyebil irdi (1). Mebusan Meclisi üstündeki bu kısa özetlemeleri şununla bitirelim. Harbin başlamasından bir süre sonra ve harbin için­ de Abdülhamit, 13 şubat 1878’dc Meclisleri, süresiz olarak ka­ pattı. Halbuki Kanun-Esâsi padişaha, Meclisi ancak belirli bir süre sonra yeniden toplamak üzere dağıtmak hakkını veriyordu. U) Neteklm Abdülhamit devri vc hatta İkinci Meşrutiyet sı­ rasında Arap aydınlannın hareket sloganları, imparatorluktan der­ hal kopmadan, muhtar mahallî idareler istikametindeydi (1902 Paris Kongresi).

80

ENVER

PAŞA

Meşrutiyetin kurucusu Mithat Paşanın sürgün edilişinden son­ ra padişahın ikinci darbesi bu oldu. Ve adına Abdiilhamit’in îstipdat Devri denilen karanlık Mutlakıyet idaresi, 15 şubat 1878'de böylece başladı. Fakat ihanet yalnız bu muydu? Elbette değil! Daha üstün askerî kuvvete, daha yiğit orduya ve için­ de Gazi Osman Faşa, Şıpka kahramanı Müşir Süleyman Paşa gibi kudretli kumandanların bulunduğu kadrosuna rağmen, okuma yazması kıt, harita okumasını bilmeyen, haritayı ve me­ safeyi değerlendirmekten aciz bir padişahın saraydan idareye kalkıştığı bu harp, ordunun bütün çabalarına rağmen, kaybolmuş, gitmişti. Çünkü 24 nisan 1877'de başlayan muharebeler daha yılını doldurmadan, karşı tarafın zaferi ile sonuçlandı­ lar. 3 mart 187fTde Osmanlı devleti, hem de İstanbul'un ma­ hallesi demek olan Ayastafanos’a (Yeşilköy) yerleşmiş Rus ka­ rargahında «Ayastafanos Antlaşması» ile, yenilgiyi ve ülkenin nice değerli parçalarının kaybını kabul etti. Padişah, bu netice­ den bile memnundu. Rus başkumandanına ziyafetler verilmek için birtakım tertipler alması bunun içindi. Ama, muahedeyi imzalayan Osmanlı Hariciye Nazırı Saffet Paşa, onun altına imzasını atarken, teessürünü gizlemeye dahi lüzum görmeden hüngür hüngür ağlıyordu... * BİR YENİLGİNİN HİKÂYESİ:

1877-1878 Harbinin tarihi, bu kitabın konusu değildir demiş­ tik. Fakat nasıl oldu da Rus ordusu 11 ay içinde, Basarabya’da Prut nehri kıyısından. İstanbul kapısına kadar geldi? Osmanlı ordusu bu kadar mı güçsüz, yetersizdi? Elbette değil! Yenil­ ginin baş suçluluğunun, harbi saraydan ve kendi dar ölçülerine göre idareye kalkışan padişahın bu davranışında olduğunu da­ ha önce de tekrarlamıştık. Bu sarayda askerî harekâtı, ya pa­ dişahın donuk bakışları, yahut da Arap hadım ağalarla tebliğ edilen emirler dairesinde değerlendirmek durumunda kalan pa­ şaların, elbette ki doğru kararlar alamayacakları da bellidir. Kaldı ki, ta Tuna boyundan beri yerlerinden sökülen, İstan­ bul’un mahalle aralarına, mahalle mescitlerine kadar her yeri dolduran, bakımsız, sahipsiz binlerce ve binlerce Rumeli mu­

ENVER

PAŞA

81

hacirinin (göçmen) İstanbul’da yarattığı moral bozukluğu da ayrıca sarayın bile havasını karıştırıyordu. Evet, bir çöküntü olmuştu. Muazzam bir çöküntü. Bu çö­ küntünün sonunda, hatta imparatorluk dahi dağılabilirdi. İşiıı askerî hikâyesi ise basittir: Savaşların iki cephe üzerinde cereyan etmesi gerekiyordu. Birinci ve en önemli cephe Balkanlar ve bilhassa Bulgaristan’dı. Savaşların kaderi burada belli olacaktı. İkinci cephe Şark cep­ hesiydi. Yani Kars yaylası. Burada Rusların hedefi Erzurum’a varmaktı. Fakat Şarktaki hareketlerin son neticeye tesiri ikinci derecedeydi. Ruslar; harbin ilânı ile beraber, yani 24 nisan 1877'de Ro­ manya arazisine girdiler. Daha ünce de kaydedildiği gibi, Ro­ manya gerçi Osmanlı padişahlığının hukukî hükümranlığı al­ tındaydı. Ama prenslikle idare ediliyordu. Prenslerin tayinin­ de padişahın oyu alınırdı. Fakat memleket Osmanlı askerî ida­ resi altında değildi. Kaldı ki prens, Rus ordusu ile hemen işbirliğine girişti Fiilen harbe katıldı. Böylece, zaten Osmanlı askeri bulunmayan Romanya topraklarını Ruslar hızla geçerek Tuna kıyısına geldiler. Tuna’yı da Zimnice’de kolaylıkla geç­ tiler (22 haziran 1877). Harp artık Bulgaristan arazisine inti­ kal etmiş bulunuyordu. Bu arazi ise o zaman, Osmanlı ülke­ sinin bir parçasıydı. Büyük kısmı ile Tuna valiliği olarak ida­ re ediliyordu. Zimnice’den (Niğbolu ve Rusçuk arasında) Tuna’yı ge­ çen Ruslar Ziştiviye ulaşınca, Türkler Tırnova’ya çekilmek zo­ runda kaldılar. Halbuki Tuna güney kıyılarındaki Rus köprü başları, karşı hücumlarla işgal edilebilirdi. Düşman Tuna’ya dökülebiliı\ orada mıhlanıp kalabilirdi. Ama kumandanların ka­ rar yetkisi yoktu. Daha önce de kaydettiğimiz gibi, saraydan ge­ len emirler, günlerce gecikmelerden sonra cepheye ulaştığı za­ man, cephe vaziyetleri tamamıyle değişmiş oluyordu. Rus çan, daha Ziştovi’de cepheye yetişti. Çar ve kumandanlar, tam cep­ he hattı üzerinde çalışıyorlardı. Kararlarını ona göre veriyor­ lardı. Abdülhamit’in harbi idareye çalıştığı sarayın pencere­ lerinden ise, yalnız Boğaziçi ve Çamlıca tepeleri görünüyordu!

82

ENVER

PAŞA

Kaldı ki Ruslar, aslî kuvvetlerle tek hat üzerinde çarpışı­ yorlardı. Türk ordusu ise, Yunanistan, Karadağ, Sırbistan sınır­ ları ile, bütün Tuna kıyılarına ve tç Bulgaristan'a yayılmak zorundaydı. Hulâsa vaziyet gittikçe zorlaşıyordu. Başkumandan Abdülkerim Paşaydı. Düşmanın esas ilerleme cephesini Ahmet Eyüp Paşa kapatmaya çalışıyordu. Serasker İstanbul'dan ayrılamıyordu. Cephe teftişleri yapamıyordu. Çünkü buna padişah izin vermiyordu. Bu şartlar altında olumsuz neticeler birer bi­ rer meydana çıkınca, Osmanh Mebusan Meclisi âdeta şahlandı. Fakat bu da Abdiilhamit‘in sinirlerini bozuyordu. Netekim bir süre sonra Abdülhamit, bu Meclisi kapatmakla, hem Meşru­ tiyetten, hem Meclisten intikamını alacaktı. Ama sarayın bu müdahaleleri ve fena idaresi ile işler, elbette ki, daha da kö­ tüye gidecekti. Ketekinı öyle de oldu. Kumandanının daha serbest hareket imkânı bulduğu Doğu cephesinde ise, hareketler Rusların, lehine gitmiyordu. Fakat netice, Rumeli’de alınacaktı. Bâlkaniar'da ise işler iyi gitmi­ yordu, Netekim Balkanların kuzeyinde Tırnova'yı da zapt eden Ruslar, Balkan dağlarına ve bu dağların ana geçidi olan Şıpka'ya dayandılar. Türk mukavemeti burada sert oldu. Ama ha­ rekâtım bir türlü raerkezleştiremeyen ve bir merkezî kuman­ dadan mahrum olan Türk ordusu, sonunda yenildi. Ruslar 12 temmuzda Hain Boğazı ve 17 temmuzda, Balkanların güne­ yine ve Şıpka'nm güney ağzına düşen Kızanlık’* aldılar. Artık Edirne yolu da açılmıştı. Hulâsa 22 temuzda Eski Zagra düştü. Yeni Zağra'ya saldı­ rıldı. Fakat Karadağ cephesinde ve Ege denizi üzerinden yeti­ şen Süleyman Paşa kuvvetleri burasını kurtardılar. Balkanların güneyine geçen Ruslar, ağustos içinde kuzeye püskürtüldüler (21 ağustos). Böylece Süleyman Paşa Balkan ve Şıpka geçit­ lerine saldırdı. Bu muharebeler, 1877-1878 Harbinin Türkler he­ sabına büyük ve kahramanca hareketleridir. Öyle bir zamanda ki, Kuzey Bulgaristan'da Rusların sardığı Plevne kalesinde Os­ man Paşa şiddetle dayanıyordu. Eğer saray, işi kumandanlarına bıraksa, Bulgaristan belki de kurtarılabilirdi. Süleyman Paşa yalnız Şıpka geçidinde 7000 şehit vermişti. Plevne’ye yetişmek

ENVER

PAŞA

83

için saraydan istediği takviye kuvvetleri ise kendisine veril­ medi. Buna rağmen Süleyman Paşa, Balkanların o bölgesinde, Şıpka geçidi zirvesi olan St. Nikola dağını zapta muvaffak oldu, önünde Kuzey Bulgaristan yolları açılmıştı. Ama ne ça­ re ki kuvvetleri eriyordu. Beklenilen takviye birlikleri yetişme­ diği gibi kıtalar arasında da bir türlü işbirliği de sağlanamadı. Bu yüzden St. Nikola dağında Osmanlı bayrağı ancak bir gece dalgalanabildi. Ertesi gün, yıpranmış ve takviye alamamış olan Süleyman Paşa kuvvetleri üzerine karşı hücuma geçen Rus­ lar, Paşayı geriye attılar. Düşman, bir taraftan da Güneyde Lofça’ya girdi. Ve o zaman Kuzey Bulgaristan’da tek, fakat her türlü irtibattan mahrum kalmış olarak, yalnız Plevne kalesi dayanmakta bulunuyordu. O Plevne dayanışı ki, geçen asrın, benzeri olmayan bir karar, cesaret ve yiğitlik menkıbesidir. Ama Plevne Kuzey Bulgaristan’a düşerdi. Güneyde Balkan ge­ çitleri ve bilhassa Şıpka kapandıktan sonra artık kurtuluş ümi­ di kalmamıştı. Yani Şıpka’mn kaybından sonraki direniş, artık bir vazife ve şeref işi olmuştu. Kaledeki askerlerin kumandam Gazi Osman Paşa, bu şeref vazifesini sonuna kadar yaptı. Hem de kaleyi çeviren 125.000 kişilik Rus ordusu ile Romen kıtala­ rına nice başarısızlıklar' kaydettirerek, nice kayıplar verdi­ rerek... 27 kasımda Plevne’de, artık hiç yiyecek kalmamış gibiydi. Kış şiddetliydi. Ne ilaç, ne sargı kalmıştı. Aralık başında aske­ re günde, ancak 50 gram kadar ekmek ve bir avuç bulgur verilebiliyordu. Asker mevcudu da 40.000 kişiye inmişti. 10 aralık 18?7’de Osman Paşa, askerlerinin başında, son hücuma girişti. Bu arada bir mermi Osman Paşanın atını öldürdü. Osman Pa­ şa da yaralandı. Ve onun yarasının sarıldığı eve kadar giren Rus kumandanı, ona teslimden başka çare kalmadığını söyledi. Paşa kılıcmı teslim etti. Fakat o sırada yetişen Rus Başkuman­ danı Grandük Nikola, Paşaya kılıcını iade etti. Ve Osman Pa­ şayı gösterdiği askerî kudretten dolayı tebrik etti. O sırada ora­ da bulunan General Safarof, duygularını şöyle açıklar: «Osman Paşa büyük bir kumandandır. Muzaffer bir

84

ENVER

PAŞA

kumandandır Teslim olmuş olmasına rağmen, muzaffer bir kumandan sayılacaktır» Teslim sahnesini çeviren Rus subay ve askerleri, paşayı hep bir ağızdan «Bravo! Hurra!» sesleri ile alkışlıyorlardı. Daha sonra bizzat Çar Aleksandu da Osman Paşayı hararetle tebrik etti. Onu övdü. Kılıcım, üniformasını taşıyacağını söyledi. Ama Şıpka'nm yeniden kaybı ve Plevne’nın de düşmesi ile, harbin soııu artık belli olmuştu. Sırplar ve Karadağlılar da artık ba­ şarılar kaydediyorlardı. Sofya ve diğer şehirler anlarda kay­ bedildikten sonra. 20 ocak 1878’de Ruslar Edirne’ye girdiler. Ve padişah 8 ocak 1878:de, Rauf Paşayı Huşlardan mütareke iste­ meye memur etti. Mütareke 27 ocakta Edirne’de imzalanmış bu­ lunuyordu. Bu mütareke şartlarına göredir ki Rus ordusu Başkuman­ danı Grandük Nikola, karargâhını İstanbul kapısında (Yeşil­ köy de) kurdu. Artık her şey bitmişti. Ruslarla «Ayastafanos Muahedesi» denilen meşum antlaşma, 3 mart 1878’de orada im­ zalandı. Harp kaybedilmişti... öyle denebilir ki bu netice, Rus ordusu ile Sultan ikinci Abdülhamit’in, Osmanlı ordusu ve Osmanlı devleti aleyhine, müşterek gayretleri ile meydana geldi. Birinci Meşrutiyetin ve Osmanlı Mebusan Meclisinin Ömür­ leri ise, daha önce de kaydettiğimiz gibi, daha harp içinde, ge­ ne Abdülhamit’in bir iradesiyle, 2aten sona ermişti... *

r

** AYASTAFANOS MUAHEDESİ NELER GETİRİYORDU? Çar muzaffer olmuştu. Hasta Adam denilen Osmanlı impa­ ratorluğu, hakikaten hasta ve mecalsiz, onun ayakları dibinde yatıyordu. Grandük Nikola bu anın hatırası olarak Yeşilköy’de (Ayastafanos) klasik Rus tipinde büyük bir kilisenin kurula­ cağı yeri eliyle tayin etti(l). Bu kilisenin bîr eşi de, Şıpka(I) (I) Birinci Dünya Harbine girerken yıktırılan bu kilisenin te ­ melleri hâlâ durur.

ENVER

PAŞA

85

geçidinin güneye bakan yamacında yapılacaktı. Bu geçidin zir­ vesindeki St. Nikola (Aya Nikola) dağına da, büyük zafer anıtı kurulacaktı (1). Hulâsa Abdüihamit'in: «Her ne teklif ederlerse kabul ediıus diye emir verdiği ve kayıtsız şartsi2 sulh isteyen. Osmanlı dev­ leti, Ayastafanos’ta sulh müzakereleri masasına otururken, ye­ nilgi tamdı. Hulâsa düşman işlerini çabuk tuttu. 27 ocak Edirne Mü­ tarekesinin üstünden daha bir hafta geçmeden, Avastafarıos’ta sulh muahedesi imzalanmış bulunuyordu. Müzakereleri bu ka~ dar kısa bir zamana sığdırılan bir muahede, tarihte pek azdır. Zira Ayastafanos konuşmaları, bir sulh müzakeresi değil, bir dikta idi. Yenenin yenileııe sert, kesin diktası. Çünkü Kuşların endişesi, Avrupa devletlerinin işe karışmacıydı. Abdülhamit'in önünde ise Rusların, her hangi bir anda ve bir daha çıkma­ mak Ü2ere İstanbul'u işgali tehlikesi vardı. Eğer çar karar ve­ rirse böyle bir işgal, ancak birkaç saatlik bir mesele olarak gö­ rünüyordu. O zaman artık, yalnız devlet yenilmiş olmayacak, pa­ dişah da sarayında düşmana esir düşecekti. Önceki bahiste ve bu harp Osmanlı devletinin sonu olabilirdi derken, işaret et­ mek istediğimiz gerçek buydu. Hulâsa devlet Ayastafanos Muahedesini, ona imza koyan Saffet Paşanın göz yaşları arasında, fakat gözü kapalı kabul etti. Ve Rumeli'de kurtarılmış gibi görünen yerler ve haklar, daha ziyade düşmanın birer atıfeti olarak bize verilmiş gibi görünüyordu. Abdülhamit antlaşmayı ve önçe de işaret ettiği­ miz gibi, Beylerbeyi Sarayında, Rus orduları başkumandanı ile ordu yüksek mensuplarına ve diplomatlara verdiği zengin bir ziyafetle kutladı. Bu ziyafete, kendisi de katıldı. Ayastafanos Antlaşması, 29 bent (madde) üzerine düzenlen­ mişti. Bu muahedeye göre, Balkaniar’da Romanya, Sırbistan ve Karadağ, artık tam bağımsızlığa kavuşuyorlardı. Karadağ’ın sı-1 (1)

Bu kilise ve anıt şimdi gene yerlerinde dururlar.

86

ENVER

PAŞA

nırları ayrıca genişletiliyordu. Edirne ve Selanik Türklerde kal­ mak üzere, Üsküp’ü, Manastır’* Ohri’yi ve Tesalya’da Yenişeri’ni de içine alan, bir büyük Bulgaristan kuruluyordu. Batum, Kars, Ardahan, Huşlara terkediliyordu. Ayrıca 30.000.000 altın tazminat ödenmesi kabul ediliyordu. Hatta İranlılara bile Hotur ve civan terked ilmekteydi. Hulâsa Balkanlar parçalanıyordu ve Osmanlı devleti artık, bir Tuna ve Balkan devleti olmaktan fii­ len çıkıyordu. Güney Kafkas sancaklarından da çekiliyordu. Ordunun bütün gayretine ve yiğitliğine, Plevne ve Şıpka mu­ harebelerinin şerefli hatıralarına rağmen, Abdülhamit, bir sa­ ray idaresizliğinin bedelini devlete, hakikaten ağır ve pahalı Ödetiyordu, **t ÖMÜRSÜZ BİR MUAHEDE VE BERLİN ANTLAŞMASI:

Fakat Avrupa kaynıyordu. Rusların hızlı ve çok kazançlı başarılarını kıskanan Avrupa büyük devletleri, harekete geçi­ yorlardı. Çünkü bu kazançlardan, başta İngiltere ve Avusturya-Macaristan imparatorlukları olmak üzere, Almanya ve Fran­ sa da tedirgindi. Osmanlı yenilgisinin sonunda Rusya, diğer il­ gili devletleri de peşinden sürükleyip, onlarla beraber Osmanlı devletinin umumî tasfiyesine yönelebilseydi, Afrika'da, Ara­ bistan’da, Irak’ta ve Doğıı Anadolu’da girişilebilecek bu taksim anlaşmaları, devletin sonu olacaktı. Fakat bu taksim işi üstünde Avrupa, henüz hazırlıklı değildi. Vaziyet böyle olunca da, Rus­ ya’nın hızlı ve kazançlı başarılarını kıskanan Avrupa büyük devletleri, siyasi alanda Rusya’nın karşısına çıktılar. Hatta In­ giltere ve Fransa, İstanbul’a harp gemileri de getirmeye baş­ ladılar. Gerçi İstanbul Ruslar tarafından işgal edilseydi, burada bir kara harbi göze alınabilir miydi, yoksa bu olup bitti kabul mü edilirdi problemi, bu gün bile hâlâ tartışılır. Ama ne var ki Rusya da, ne de olsa yorgundu. Bilhassa Avrupa’da yeni bir harbi göze alamazdı. Hele denizler hâkimi İngiltere’nin, Fran­ sa ve Doğu Avrupa’da Almanya-Avusturya ittifakı ile girişecek­ leri bir harp, Rusya için karanlık ihtimaller taşıyabilirdi.

ENVER

PAŞA

87

Bu sebeple Avrupa büyük devletlerinin, Ayastafanos Muahe­ desi yerine, bu devletlerin de katılacağı yeni ve daha ömürlü bir antlaşmaya gidilmesi teklifini Rusya da kabule mecbur oldu. Neticede birtakım diplomatik temaslardan sonra Berlin'de, 13 haziran 1878’de yeni bir konferans toplandı. Buraya; Türkiye, Rusya, İngiltere, Avusturya-Macaristan, Almanya, İtalya, Fran­ sa dahil olmak üzere 7 devletin mümessilleri iştirak eltiler. Hulâsa Türkiye; Mısır valisi Mehmet Ali Paşa saldırısında olduğu gibi, gene Avrupa devletleri arasındaki rekabetlerin yardımı ile yeni bir hayat ve boka imkânı daha kazanıyor de­ mekti. Bu gerçi hoş bir şey değildi. Ama ne var ki çaresizdi. Eğer bu imkânı devlet iyi değerlendirir ve memlekette yeni ıslahat ve kalkınma hareketlerine geçebilirse, ilerisi için ümit var demekti. Böyle bir hamlenin öncüsü ise, padişahın olması lâzımdı. Fakat Abdülhamit; Meşrutiyetin ana müessesesi olan Mebusan Meclisini, daha hayata gözlerini açarken kapatmıştı. Harbi idaresizliği yüzünden kaybetmişti. Şimdi de tutuculuğun ve başarısızlığın daha fenasını, hem de ondan sonraki 30 yıl boyunca, memleketin idaresinde gösterecekti. Buna daha aşa­ ğıda ana hatları ile temas edeceğiz. Hulâsa İkinci Sultan Hamit'ten, Berlin Muahedesinden sonra hiç bir ümit yoktu. O artık, sadece bir frendi... Berlin Konferansının 13 haziran 1878'de toplandığım kay­ detmiştik. Toplantı tartışmalı geçti. Bunun teferruatını işlemek­ te bu kitabın konusu değüdir. Neticede bir anlaşmaya varılabildi. Ve konferans, 13 temmuz 1877*de çalışmalarını tamamla­ dı. Konferansta büyük devletlerin emel ve ihtirasları şiddetle çarpıştı. Osmanlı temsilcileri bu mücadeleye, denebilir ki ancak seyirci kalabildiler. Çünkü ipuçları ve karar gücü onların el­ lerinde değildi. Neticeler 64 maddede şöyle bağlanıyordu: (l). — Romanya, Sırbistan, Karadağ bağımsız oluyorlardı, — Turuı deltasındaki adalarla Dohruaa. topraklan ve Tolçi1 (1) Berlin Muahedesinin bütün, protokolleri, tek bir cilt halin­ de ve Berlin Kojıgresi ismi altında. Matbaa! Amireüe (Devlet Mat­ baası) bastırılmış bulunmaktadır. 1879.

88

ENVER

PAŞA

kazası Romanya'ya veriliyordu. Niş ve Pirot Sırbis­ tan'a ekleniyordu. Karadağ'a da bazı arazi parçalan terkediliyordu. — Bulgaristan, Ayastafanos Muahedesine göre daha dar bir prenslik halinde teşekkül ediyordu: Balkan silsilesi kuzeyindeki topralclar Tuna'ya kadar Bulgar prensli­ ğini teşkil edecekti. Bu silsilenin güneyine düşen ve Edime vilâyeti sınırlarına kadar gelen arazi «Şarkî Rumeli Vilâyeti» adiyle ve hukuken Osmanlı hâkimi­ yetine ve idareten Bulgaristan'a bırakılıyordu. Ayastajanos Muahedesinde Büyük Bulgaristan'a verilen Ma­ kedonya (Manastır ve Kosova vilâyetleri) Türkiye'ye kalıyordu. — O zamana kadar fiilen Osmanlı idaresinde bulunan Bosna-Hersek vilâyeti, Avusturya-Macaristan imparator­ luğuna geçiyordu. Bu vilâyet üstünde Türkiye'nin güya şeklî bir hükümranlığı tanınıyordu. Cirit Adası OsmanlIlara bırakılmakla beraber, orada 1868 anlaşması ile kabul edilen iç ıslahatın yapılması teahhüt ediliyordu. Fakat hiç hesapta olmadığı halde Yunanistan'a, Teselya sınırlarında arazi terkediliyordu. — Kars, Ardahan ve Batum sancakları Rusya'ya bırakıla­ caktı. Ancak Ayastafanös Muahedesine nazaran, değişik olarak. Doğu Beyazıt ve Eleşkirt bölgelerinin bu yeni anlaşmada, Türkiye'ye bırakılması kararlaştırıldı. — Kutur ve civarı, Berlin Muahedesine göre de îr anlılara verilecekti. — Bunlardan başka olarak ta Osmanlı devleti, Kıbrıs Ada­ sını, bazı şeklî ifadeler bir tarafa bırakılırsa, filen İn­ giltere'ye terkediyordu. Ve bir süre sonra Lefkoşa'ya İngiliz bayrağı çekilerek, Türkiye adadan ayrıldı. — Türkiye Rusyaya 802.500.000 altın franklık tazminat ödeyecekti. — Berlin Muahedesi ile beraber, ilk defa Ermeni davası dxı ortaya çıktı. Ermenilerle, meskun vilâyetlerde Os­ manlI hükümeti, vakit kaybetmeden ıslahata girişecek­

ENVER

PAŞA

89

ti. Ve bu madde ile artık, Ermeni davası da Garp dev­ letleri elinde bir baskı konusu oldu. Hulâsa herkes bu paylaşmadan hissesini aldı. Yalnız Fran­ sa, İtalya bazı isteklerinin karşılanmamasından dolayı kırgındı­ lar. Hulâsa Berlin antlaşması, ilersi için birtakım çatışmalı ko­ nular da getiriyordu. Yunanistan, Karadağ ve Arnavutluk ta­ raflarında ise karışıklıklar devam ediyordu. Osmanlı idaresine karşı «Makedonya muhtariyeti veya istiklâli» davasının da to­ humları o zaman atıldı. O Makedonya meselesi ki, ileride, ve Genç Tiirklerin ikinci Meşrutiyete varan mücadelelerinde aslî sebeplerden biri olacaktır. Afrika’ya gelince, Berlin Muahedesinde Afrika meseleleri ele alınmamıştı. Fakat devletin Tunus’taki şeklî hâkimiyeti, Fransızların Tunus beyine kabul ettirdikleri Kasr-ı Said an­ laşması ile zaten sona eriyordu. Çünkü bu anlaşmaya göre, Fransa; Tunus’a istediği gibi asker çıkarabilecekti. Daha aşa­ ğıda değineceğimiz Mithat Paşa meselesinde ise Abdülhamit, bu Fransız hâkimiyetini fiilen tanıyacak, böylece Tunus da, Osmanlı devletinin şeklî hâkimiyetinden çıkacaktır. Gene Abdülhamit saltanatı zamanında 13 eylül 1882’de îngilizler Mısıra asker çıkaracaklardır. Mısır Ingiliz işgaline bırakılarak, orası da devletin nispî hükümranlığından çıkmış olacaktı... Hulâsa ve son zamanlarda hasta bir zihniyetle kışkırtılmak istenen Abdülhamit hayranlığına ve ^Abdülhamit’in düşmana bir karış yer terketmediği» masalına rağmen bu padişah, daha saltanatının ilk yıllarında, o zamana kadar hukukî hüküm­ ranlık altında olan Romanya, Sırbistan, Tunus, Mısır, gibi ülkelerden başka; Bulgaristan, Karadağ, Yunanistan sınırında bazı bölgelerle Kıbrıs, Avrupa’da önemli bir saha olan BosnaHersek vilâyetini, Anadolu’da Kars, Ardahan, Batum sancak­ larım, Iran sınırında Kutur kazasını, yani meskûn imparator­ luğun yarısını, düşmana terketmiş bulunuyordu. Bu kayıpların ayrıntılarını ilerde göreceğiz.

Birindi Meşrutiyetten ikinci Meşrutiyete ! İkinci Meşrutiyetin, Bilinci Meş­ rutiyet hareketinin devamı oldu­ ğunu, daima hatırlamalıyız. Birin­ ci Meşrutiyeti, Yen! OsmanlIlar ve bilhassa Mithat Paşa hazırlamıştı, İkinci Meşrutiyet ise, onların elin­ den alınan bayrağı yücelterek ve onların hatırasına dayanılarak, Genç Turkler tarafından ilân edi­ lecekti..*

II.

ABDÜLHAM İTE KARŞI İL K Ç IK IŞL A R :

Abdülhamit’e karşı» bir isyan şeklinde değil, fakat olgun bir devlet adamının uyarıları şeklinde ilk gayretlerin» Mithat Paşadan geldiğini kabul etmek doğru olur. Fakat bu gayret ve uyarılara karşı padişahın davranışı, daha Önce de işa­ ret edildiği gibi Mithat Paşanın 5 şubat 1877rde Türkiye'den sızurdışı edilmesi oldu. Mithat Paşa 1877-1878 Osmanlı-Rus Sa­ vaşı sırasında» bu yüzden Avrupa'da kalmıştır. Fakat her git­ tiği devlet merkezinde saygı gören, ön saftaki devlet adamları tarafından kabul edilen Mithat Paşa» bu temasları sırasında devlet menfaatine, elinden gelen çalışmalardan geri durmadı. Hatta kendine lavik görülen sürgün muamelesinden de bir kır­ gınlık duymadan, padişaha dilek ve tavsiyelerini ulaştırmak­ ta devam etmişti. Zaten padişahın da, başkâtiplik yolu ile Mit­ hat Paşayla ilgisi devam ediyordu. Ancak Mithat Paşanın hariçte gördüğü saygı ve itimat dahi padişahı tedirgin etmekteydi. Berlin Konferansı ile sulh dev­ rine girildikten sonra kendisini Türkiye'ye getirtmeyi daha uy­ gun buldu. Öyle de oldu. Bu konuya ve Mithat Paşanın akı­ betine daha ileride temas edeceğiz. Fakat şimdi burada asıl özetlemek istediğimiz, İstanbul’da, Abdülhamit’e karşı girişilen ilk çıkışlardır. Bu çıkışlar gerçi» Abdülhamit'i tahtından indir­ mek» artık sıhhati yerine gelmiş olan Sultan Murat'ı tahta ge­ çirmek gibi bir hedefte birleşiyordu. Ama bu teşebbüslerde gö­ ze çarpan asıl müşterek taraf; tertipsizlik, örgütsüzlük ve dolasıvle kaçınılmaz bir başarısızlıktı. ilk çıkış Suavi'den geldi. Suavi (1) Genç Osm anlIların ak ­ d i Ali Suavi L836Tde İstanbul’da doğdu. Gerekli mektep, medrese tahsili gördü. Bir ara Filibe’de Büştiye (Orta mektep) öğret-

94

ENVER

PAŞA

tif üyelerinden biriydi. Namık Kemal ve Ziya Bey (Paşa) gibi o da, Abdüîaziz devrinde Avrupa’ya kaçmış, orada Hür­ riyetçi neşriyata girişmişti. Ateşli, ihtiraslı, fakat bir örgüt için­ de müşterek ve disiplinli hareket vasıflarından yoksun bir ih­ tilâlciydi. Osmanlı-Rus Savaşındaki bozgunlar, Suavi’yi şiddet' le etkiledi. Abdülhamit’in sonu geldiğine ve onun basit bir dar­ be ile tahtından alınabileceğine inandı. Bir teşkilâta da lüzum görmüyordu. Bulgaristan’dan İstanbul’a kaçan göçmenler ara­ sında bazı gözü pek tedaviler bulmakla yetindi. Çırağan sarayı­ nı basarak Sultan Murat’ı saraydan almak ve padişahlığını ilân etmekle her işin biteceğini sandı. Ondan önce Suavi’nin, Sul­ tan Murat sarayı ve bilhassa Sultan Murat’ın annesi ile bazı mektuplaşmaları veya haberleşmeleri olduğu anlaşılıyor. Fa­ kat Abdülhamit, sarayında ve bütün kuvvetleri ile yerindeydi. Sultan. Murat Çırağan’da veya götürülüp herhangi bir yerde padişah ilân edilse bile, bu olup bitliye ordu ve devlet teşki­ lâtının hemen uyması elbette ki beklenemezdi. Netekim öyle oldu. 20 mayıs 1878'de Çırağan sarayına baskın şeklinde gi­ rildi. Fakat başta Suavi olmak üzere 300 kadar muhacir ve fe­ dainin katıldığı hareket, az sonra bastırıldı. Çırağan’a yetişen Beşiktaş muhafızı ve Abdülhamit’in cahil, fakat sadık bendesi (kulu) Haşan Paşantn elinde, hem Suavi, hem baskıncılardan 22 kişi hayatlarım kaybettiler. Diğerleri tevkif edildiler. Ve adı­ na Çırağan Vakası demlen hadise böylece kapandı gitti. Tevkif edilenler divanı harbe verildiler. Bizde Suavi vakası; belki doğ­ ru, fakat yönsüz, dizginsiz, gerçekleri değerlendiremeyen, Ör­ gütsüz ve dayanıksız bir ihtirasın, macera şeklinde bir misali olarak tarihimizde kalacaktır. Suavi’den sonra Abdülhamit’e karşı, diğer bir çıkış teşebmenliği yapmıştı. 18C6’da İstanbul’a döndü. Muhbir gazetesinde şid­ detli yazılar yazdı. Hareketli bir insandı. Yazılan, konferansları, toplantıları ile dikkati çekiyordu. Padişah tarafından Kastamonu’ya sürüldü. Daha önce de kaydettiğimiz gibi, Mısırlı Mustafa Fazıl Pa­ şanın yardımı ile Avrupa’ya kaçtı. Orada çeşitli gazeteler çıkardı. İs­ tanbul’a döndükten sonra bir aralık Galatasaray Sultanisi Müdürlü­ ğü yaptı. Son teşebbüsünden önce işinden çıkarılmıştı.

ENVER

PAŞA

95

büsü daha oldu. Bu teşebbüsün, Suavi’nin baskına hazırlandığı sırada örgütlenmeye çalıştığı görülür. Bu örgütlenme gayretinin başında, Skalyeri adında, Mason üstadlarından olduğu anla­ şılan, fakat hüviyeti hakkında bugün de çok şey bilinmeyen biri vardır. Skalyeri; Aziz Bey isminde biri ile yakın işbirliği kur­ muştu. Hedef gene Sultan Murat'ın tahta geçirilmesi ve Abdülhamit’in tahttan indirilmesidir. Bu gayede Sultan Murat sa­ rayı ile, gene bazı temasîar olduğu da anlaşılmaktadır. Bilhas­ sa Nakşibent Kalfa adında bir saray kadını ile, Bekir Efendi isminde bir saray kâhyası işin içine alınmışlardı. Böylece il­ kel bir örgüt te meydana getirilmeye çalışılmıştı. Bu çabalarda, hakikatta kendilerinin haberleri olmadan birtakım ileri gelen adamların ve hatta Avrupa’da bulunan Mithat Paşanın da ce­ miyete dahilmiş gibi isimlerinin yayılması, işin esasındaki za’fm ayrı bir belirtisidir. Skalyeri-Aziz Bey grubu, maksatları et­ rafında bazı taraftarlar kaydetmişlerdir. Bunların örgütlenme çabaları, biraz Genç Osmanlılarmkini andırır. Bu arada Abdülhamit’i bir suikastia Öldürmek ve böylece maksada yaklaş­ mak ta görüşülmüştür. Meselâ Dr. Asaf Bey isminde bir zat, anlaşıldığına göre bu işi üstüne almıştır. Hulâsa teşkilât, birta­ kım yollardan Sultan Murat sarayı ile temasa girmeye çalış­ mış, fakat işin meydana çıkması da bu kanaldan olmuştur. Çün­ kü Sultan Murat sarayının ikinci kâtibi Hüsnü Bey, sarayda artık pek gizlenemeyen bu temaslardan ve hazırlıklardan, 1878 temmuzunda ilgilileri haberdar etmiştir. Böylece de, Aziz Be­ yin Fatih-Çarşamba’daki evine yapılan bir baskında, toplantı halinde olan komite ileri gelenleri tevkif olunmuşlardır. An­ cak bu arada Skalyeri ile Nakşibent Kalfa ve üyelerden Ali Şefkati Bey kaçmaya muvaffak olmuşlardı. Bunlar daha sonra yurt dışına çıkarak Atina'da yerleştiler. Bunlardan Ali Şefkati Bey, dikkate değer bîr şahsiyettir. Avrupa’da hürriyet müca­ deleleri ile, Genç OsmanlIlarla, Genç Türkleri birleştiren tarihî bir zincirin baş halkası oldu. İleride bu bahsi işleyeceğiz. Skalyeri hâdisesi sanıkları da Çırağan sanıkları ile birleş­ tirilerek muhakemeleri bir arada görüldü. Mahkeme üç ay ka­ dar sürdü, tki taraf sanıklarından da idama mahkûm olanlar

96

ENVER

PAŞA

oldu. Fakat idam hükümleri değiştirilerek, suçlu görülenler çe­ şitli cezalarla, çeşitli yerlere kalebent olarak gönderildiler. Skalyeri kaçarken, bu komploya ait evrakı da beraber götürdüğün­ den ve bunlar üzerinde daha sonra bir yayınlama da yapılma­ dığından, Skaiyeri-Aziz Bey hadisesinin esası ve mahiyeti, he­ nüz bir sır perdesi altındadır. Çünkü meselâ 1859’daki Kuleli va­ kasının ve, Mithat Paşanın ileride temas edeceğimiz muhake­ mesinin bütün zabıt ve vesikaları yayınlanmıştır. Ali Suavi vakasının ise, pek te esrar ifade eden tarafı kalmamış olmasına karşılık, Skalyeri-Aziz Bey örgütünün ve olayının, mahkeme safhaları ve zabıtları henüz neşredilmediği için, bu olay hak­ kında şimdilik esrarlı tabirini kullanmak yerindedir. Ama bu zabıtlar bulunmuştur. Ancak henüz yayınlanmamıştır.

MİTHAT PAŞANIN SONU! Genç Osm anlIları takip eden Genç Türkler neslinin örgüt­ lenm e hareketlerine ve ikinci Meşrutiyete çıkan yolun çetin

safhalarına geçmeden önce biraz geride bıraktığımız bir konuya, yani Mithat Paşanın son günlerinin ve akıbetinin hikâyesine dönmeliyiz. Bu konu, vahşî bir zulmün hikâyesi, ve büyük bir devlet adamının, nice zulümlerden sonra şehit edilişidir. Birinci Meşrutiyetin esaslarını Mithat Paşanın hazırladığı­ nı biliyoruz. Fakat o sırada tahta çıkan Beşinci Sultan Mu­ rat'ın hastalanması, olayların akışım değiştirmişti. Onun ye­ rine tahta geçirilen Abdülhamit, gerçek hüviyetini çabuk açığa vurdu. Böyiece de, Mithat Paşanın-, daha Mebıısan Meclisinin açılışını dahi görmeden, sadrazamlıktan alınarak yurt dışına sü­ rüldüğünü de daha önce kaydetmiştik. Mithat Paşa, birbirini ko­ valayan olayları Osmanlı-Rus Harbinin çıkışını ve sonuçlarını, bu arada Mebusan Meclisinin de kapatılışını ve Kanun-u Esasi’nin kasaya kilitlenişini, hulâsa Abdülhamit’in sorumsuz bir Mutlakiyet-istipdat idaresine yönelişini, hep sürgünde izledi. Elbette ıstırap içindeydi. Londra, Paris, Viyana gibi devlet mer­ kezlerinde devleti lehine, elinden gelen çabalarda bulunuyordu.

•

Ali Suat-i

ENVER

PAŞA

97

Daha önce kaydettiğimiz gibi, her gittiği yerde saygı ve ka­ bul görüyordu. Hatta bütün kırgınlıklarını bir tarafa atarak, bu ülkelerde yapabileceği gayretler ve hizmetler hakkında Abdülhamit’ten, kendisinin aydınlatılmasını bile rica ediyordu. Fakat Abdülhamit başka sularda yüzüyordu. O, bu hizmet" lerden ziyade, Mithat Paşanın yabancı ülkelerde gördüğü ilgi ve saygıdan rahatsız oluyordu. O halde onu gene memlekete çagırmalıydı. Göz altında tutmalıydı. Mithat Paşa da evinden balkından, eşinden evlâdından ayrı geçen bu uzun gurbet ha­ yatından elbette ki memnun değildi. Hulâsa Abdülhamit Mit­ hat Paşanın Türkiye'ye dönmesine ve Girit adasında yerleş­ mesine izin verdi. Paşa bundan memnun oldu. 28 eylül 1878'de Girit'e vardı. Ailesi efradı da oraya gönderildiler. Fakat gene rahat kalamadı. 10 aralık 1878'de Suriye ve 4 ağustos 18$Û’de Aydın (İzmir) valiliklerine tayin edildi. Mithat Paşanın her iki vilâyetteki icraatı, daha öııce Tuna ve Bağdat vilâyetle­ rindeki icraatı gibi çok cepheliydi. Çok verimli oldu. Mektep­ ler, yollar, hastahaneler, fabrikalar, vergi ve tahsilatın ıslahı gibi alanlarda aynı başarıları kazandı. Fakat İstanbul'da bir şeyler hazırlanıyordu. Birinci Meşru­ tiyet hareketinin gelişmelerinde, Sultan Aziz’in tahtından indi­ rilmesinde, Sultan Murat'ın tahta çıkarılmasında birer suretle ilgisi olan insanlar, birer birer İstanbul'dan uzaklaştırılıyorlardı. Havada bir şeyler esmekteydi. Mithat Paşa bunları seziyordu. Zaten artık yaşlanıyordu. Yorgundu. Vazifeden affı, bir köşe­ de devlet ve padişaha dua ile meşgul olarak istirahata çekilme­ si için müracaatlarda bulundu. Fakat kendisine bu imkân ve­ rilmiyordu. Tertiplerin ise arkası çabuk göründü. Mithat Paşaya evvelden beri karşı ve hatta düşman olan insanlar, zaten birer birer karar ve icra mevkilerine getirilmişlerdi. Bir aralık Mit­ hat Paşa için «Diktatör olacakmış, Cumhuriyet ilân edecek­ miş» gibi sözlerle tahrikat yapanlar, şimdi de «Suriye'yi zaptedecekmiş, istiklâl ilân edecekmiş» gibi sözlerle ortalığı bulan­ dırıyorlardı. Aydın valiliğinde de yeni tahrikler yaydı durdu. İstanbul’da ise «Sultan Aziz intihar etmedi, onu, tahtın­ dan indirenler Öldürdüler» sözleri, hep aynı merkezden ve ıs­

98

ENVER

FAŞA

rarlı şekilde yayılıyordu- Sultan Aziz’i tahtından indirenlerin

başında ise, elbette ki Mithat Paşa vardı. Hulâsa Mithat Paşa­ nın üstünde kara ve esrarlı bulutlar gittikçe koyulaşıyordu* İstanbul'da padişah da bütün tertiplerini almıştı. Bir mah­ keme kurulacak ve bu mahkemeye, Sultan Aziz'in intihar etme­ diği, öldürüldüğü davası getirilecekti. Neticede en ağır karar­ lar alınacak ve bu arada Mithat Paşadan da kurtulanacaktı. Netekim öyle oldu* Hulâsa 23 mayıs 1881’de ve alınan birtakım tedbirler so­ nunda Mithat Paşanın İzmir'de tevkifine geçildi* Paşa zaten kuşkudaydı. Paşanın ailesiyle kaldığı hükümet konağı 3 tabur askerle sarılırken Paşa tetik davrandı. Konaktan ayrışabildi ve Fransız Konsoloshanesine sığındı. Olayın hemen ardından da, İzmir'de bulunan 15 devletin konsolosları, Mithat Paşayı müş­ terek kefalet altına aldılar. Sarayın işi güçleşmişti* Fakat Abdülhamıt te giriştiği ha­ zırlıklardan dönemezdi* Saray Fransız hükümetiyle temaslara geçti. Pek çok teminat verdi* Ve keza Mithat Paşaya da ve­ rilen teminatla Paşa, İstanbul'a gitmeye razı oldu. İzzettin va­ puruna bindirildi ve isticvaplar daha vapurda başladı. Bu is­ ticvap heyetinin başında, Adliye Nazırı Cevdet Paşa, yani Mit­ hat Paşanın en barışmaz muhaliflerinden biri vardı (1). Istanil) Cevdet Paşa (1812-1905) Tanzimat Devlinde yetişen dik­ kate değer şahsiyetlerden biridir. Asıl gayretini, hukuk ve tarih alanlarında- gösterdi* Aynı zamanda devlette önemli vazifeler ald*. Fakat Mithat Paşa mahkemeleri sırasındaki davranışları* karışık ve önyargılara dayanmış görünüyordu. Cevdet Paşa Bulgaristan'da Lofça’da doğdu. İlköğrenimini o ra­ da ilerletti. 16 yaşında İstanbul’a geldi. Medreseye girdi. 1844'te, ka­ dılık görevi ile adliye mesleğine başladı. 1853’te 12 ciltlik OsmanlI Tarihinin ilk cildini yayınladı. Padişaha sundu. Müderrisliğe yük­ seldi ve saray tarihçiliğine
ENVER

PAŞA

99

buTda ise Abdülhamit mahkemesini Yıldız’da kurmuştu. Bu mahkemenin başına, Mithat Paşanın Tuna valiliği zamanında, fena hareketleri sebebiyle vazifesinden atılan ve vilâyetten uzaklaştırılan Süruri Efendi getirildi. Süruri Efendinin, daha Mithat Paşa Suriye valisi iken onun aleyhinde jurnalları vardı. Onun, hatta Mithat Paşanın Suriye’de istiklâl peşinde olduğuna dair, gülünç olduğu kadar da kindar ve karanlık bu yazıları, şimdi neşredilmiş bulunmaktadır. Bu arada ve esası kesinlikle tespit edilemeyen bir rivayeti de burada belirtmek yerinde olur: Mithat Paşanın Fransız kon­ soloshanesine sığınmasından sonra saray ve Fransız sefareti ara­ sında cereyan eden temaslar neticesinde, Fransa'nın bu hima* yede gevşek davrandığı, çünkü Abdülhamit’le bir taviz esası üzerinde anlaştığı, söylenegelmiştir. Bu taviz; Türkiye’nin Tu­ nus üzerindeki şeklî hükümranlık hakkından Fransa lehine vaz geçmesiydi. Tunus evvelden beri Türkiye’nin hükümranlığı al­ tında bir mümtaz eyalet sayılırdı. Bir aralık Fransa nüfuzu artar gibi oldu3rsa da, 1871 Fermanı ile Tunus gene Osmanlj mülkünün bir parçası sayıldı. Ancak Tunus beyliği, Sadık Paşa ailesine veraset yolu ile intikal edecekti. Fakat Osmanlı-Rus harbinde Türkiye yenilip, Rusya, Avusturya, Ingiltere Türki­ ye’den topraklar sağlayınca, Fransa da Tunus’a müdahale fır­ satları aradı. Nihayet 24 nisan 1881’de, Cezayir sınırlarında bir olay bahanesiyle Tunus’a asker çıkardı, Tunus’un ve BabIâli’nin şiddetli protestolarına, hatta Türkiye’nin Tunus’a harp gemi­ si göndermek tehditlerine ve teşebbüslerine rağmen, orada kal­ dı. Bu aralık Girit’ten üç zırhlı, Tunus sularına doğru hakikaten yola çıkmıştı. Ama Rabıâli kararsız ve gevşekti. Bunun üzerine Tunus beyi de, Türkiye’nin rızası hilâfına, Kasrı Said Himaye antlaşmasını imzaladı. Buna Türkiye muvafakat etmediği için, Türkiye’nin hükümranlık hakkı hukuken devam ediyor sayılı­ yordu. Ve mesele, Türkiye ile Fransa arasında askıdaydı. Netekim Tunuslular, gene de Osmanlı tebası sayılıyordu. Ve Tunus gene devlet yıllıklarında, mümtaz eyalet olarak gösterilmekte devam etti, işte denilen şudur ki Abdülhamit, eğer Fransa Mit­ hat Paşayı himayeden vazgeçer ve onu kendi eliyle Abdülha-

ENVER

100

PAŞA

mit'e teslim etmese bile, konsoloshaneden çıkması ve teslim ol­ ması yolunda telkinlerde bulunur veya havayı hazırlarsa, Abdülhanüt te bu askıdaki meseleyi kurcalamayacak ve Tunus'un kaderini Fransa'nın yerleşme akışına bırakacaktı. Zaman içinde Tunus fiilen Fransa idaresine girecekti. Netekim hakikaten de, ondan, sonra Abdülhamit Tunus meselesini hiç kurcalamadı ve işi tabiî gelişmelerine bıraktı. Tunus ta fiilen Fransızlaştı ve Tunus beyliği orada, bir gölge müessese olarak, ikinci Dünya Harbi sonuna kadar kaldı... Yıldız mahkemesinin safhaları ve teferruatı üzerinde dur­ mayacağız (1). Mahkemenin neticesi şu oldu ki, sanık sayılan­ lardan başta Mithat Paşa olmak üzere üç paşa idama mah­ kûm edildiler. Diğer sanıklar da. idam ve çeşitli cezalara mah­ kûm oldular. Temyiz Mahkemesi Cinayet Dairesi hükümleri tasdik etti. Abdülhamit bazı şekil oyunları ile de işi sağlama bağladıktan sonra, idam hükümlerini müebbet hapse çevirdi ve bu üç paşayı, 28 temmuz 1881’de Hicaz'da Tayıf kalesine gön­ derdi. Mahkûmlardan Nuri Paşa yolda öldü. Diğer mahkûmlar, yani Mithat ve Damat Mahmut Paşalar ise, her tarafı dökülen harap Tayif kışlası bodrumlarında 24 nisan 1884’e kadar, her türlü basla, hakaret ve ıstırap içinde ağır bir kalebentlik ha­ yatı yaşadılar. O tarihte de Abdülhamittn emriyle ve İstan­ bul'dan gönderilen katiller elinde boğduruldular (2). Abdülhamitin başka bir suçu olmamış olsaydı dahi, yalnız bu cinayeti, onun ebedî sorumluluğu için yeterdi. Meşrutiyete ihanet etme­ yip onu devam ettirse ve Mithat Paşa gibi değerleri, çağın icap­

tı)

Türk Tarih Kur umunun 1967Tde neşrettiği Mithat Pa§a ve Yıldız Mahkemesi isimli eser, bu mahkemeye ait safhaları, yargı sahnelerini, şahadetleri, hüküm ve belgeleri, bütün ayrıntıları İle vermektedir. (2) Mithat Paşanın İstanbul'dan ayrıldıktan sonra ve ölüm gü­ nüne kadar hayatının hikâyesi, onun el altından kaçırdığı mektuplar ve diğer incelemelerle oğlu Ali Haydar Mithat tarafından Tebsere-i İbret ismi altından neşredilmiştir. Bu iki ciltte en son gecenin baş-

Cevdet Pasa

102

ENVER

PAŞA

ları İstikametinde çalışmaya bıraksaydı, Türkiye devrin akışına, belki adım uydurabilirdi (1)... 44* YENİLGİDEN SONRASI VE GENEL SOYSUZLAŞMA: w

Berlin antlaşması, imparatorluğun sınırlarında ve bünyesin­ de yaptığı kesin ameliyelere rağmen, dertleri ve hasta geliş­ meleri ortadan kaldırmıyordu. Şartlar; yeni davalar istikame­ tinde gelişiyordu. Yeni problemler doğuyordu* Ve bu problem-' ler, günün meseleleri değildi* Bunlar, imparatorluğun bünye­ sinde işleyen çıbanlardı. İmparatorluğun kanını gittikçe sulan­ dıran veya durgunlaştıran, onun hayatiyetini eriten hallerdi.. Bunlar, devlet yapısını gittikçe kağşatan ve çökerten şifa bul­ maz illetler gibi, için için kökleşip duruyordu. Bu şartlar ise;: elbette ki yeni olaylar, yeni krizler doğuracaktı. AbdüLhamit bunlarla başa çıkabilecek miydi. Abdıilhamit onlara çareler arayacak, tedbirler düşünecek bir hükümdar mıy­ dı. Elbette değil! O, Yıldız tepesinde sarayına kapanmak, et­ rafını kale duvarları ile çevirmek, etrafına, mesele çıkaracak,, yahut meselelere karşı tedbirler ileri sürecek insanlar yerine^*1 langıcı bile tasvir edilir. Mithat Paşanın ve Mahmut Paşanın ölü­ müne fiilen katılan katil subay ve askcrlorin isimleri de, keza son­ radan derlenmiş ve bu eserde verilmiştir* Halbuki Abdülhamit. tahttan indirildikten sonra ve Beylerbeyi: sarayında geçen günlerinde, doktoru Atıf Hüseyin Beye hatıralarını naklederken, Mithat Paşanın ölümünden, âdeta malumatı yokmuş gibi konuşur. Ama belgeler onun bu sözlerini doğrulamaz. . (1) XIX. yüzyılın ikinci yansı ile XX, yüzyılın ilk safhasında kalkınan Japonya ve Rusya gibi ülkelerde kapitülasyonların olma­ masını, onların lehine bir faktör olarak saysak bile, Mithat Paşanın vazife aldığı vilâyetlerdeki başarıları, hatta bu şartlar içinde dahi bazı şeyler yapılabileceğini gösterir. Kaldı ki bu türlü kudretli dev­ let adamlarının tedbir ve basiretleri ile, kapitülasyonların bile ıslah? edilebileceği, haklı olarak düşünülür. Hâlbuki Abdülhamit idaresi, 1008 Genç Türkler devrine, Türkiye’yi tam bir canlı cenaze halinde bıraktı.

ENVER

PAŞA

103

«essiz sadasız, her emre evet diyen, korkak, değersiz, hareket­ siz robotlar yaratmak çabalarına dalmıştı. O, her gün biraz da­ lla, gerçeklere karşı başını kuma gömen, çöküntüleri görme;mek yollarını arayan, vehimli, şüpheci, ruh sağlığından yoksun, oyalayıcı, idare-i maslahatçı bir hükümdar olmak yolunu tut­ muştu. Her gün biraz daha zulme, baskıya kaçıyordu. Bu şart­ ların padişaha karşı ergeç tepkiler ve direnişler yaratması el­ bette kaçınılmaz bir netice olacaktı, Netekim öyle de oldu. Ama bu direnişin örgütlenmesi bahsine geçmeden önce, gidişata kı­ saca göz atmakta, fayda olsa gerektir. Evet, büyük bir yenilgi yaşanmıştı; 1877-1878 OsmanlIHus Harbi. Ve bu harpte padişah, tündeki kuvvetlerin bü­ yüklüğüne, iyi kumandanlara ve henüz çürütülmemiş, halsizîeştirilmemiş ordu ve donanmaya rağmen, iyi netice alama­ mıştı. Devlet yenilmiş, parçalanmıştı. Sonunda düşman, İs­ tanbul'un kapısında arzularını dikte ederek, Ayastafanos Ant­ laşmasını imzalatmıştı. Sonra ve saraydan gelen tedbirlerle .değil, fakat devletler arasındaki rekabetin tesiri ile gerçi bu muahede değiştirilerek Berlin Antlaşmasına varılmıştı. Ama toprak kayıpları, Berlin Antlaşmasının sınırladığı yerlerde kalmadı. Kıbrıs’la yetinmeyen İngiltere, 20 mayıs 1882’de İs­ kenderiye’ye filolarını göndermiş Mısır’a asker çıkarmıştı. O nenenin temmuz, ağustos aylan içinde gelişen müdahale hare­ ketlerinden sonra Mısır, fiilen İngiliz işgali altına girmiş, dev­ letten kopmuş, gitmişti. Berlin Antlaşmasının, imparatorluğun yapısında uyandırdığı haraketler geniş oldu. Çünkü Berlin Mua­ hedesi, Balkanlarda Milli Hareketlerin, yani Nasyonalizm cere­ yanlarının, geniş bir antlaşma içinde ve Ösmanlı imparatorluğu tarihinde, zafer kazandığı ilk milletlerarası vesikadır. Bu ilk hamle muzaffer olunca, bundan cesaret alan ve fakat istekle­ rinin henüz sonuna varmayan millî toplumlann, nilıaı gaye uğrunda mücadelelerini daha da şiddetlendirecekleri tabiî idi. Netekim Berlin Antlaşmasından sonra Balkanlarda millî cere­ yanlar daha geniş şekiller aldı. Hatta 1908 ihtilâli, bu çatışma­ ların gittikçe aldığı sertliğin de bir eseridir diyebiliriz. Bütün bu sertleşmelere ve bu arada, Makedonya’da millî sloganlarla

104

ENVER

PAŞA

hareket eden komitelerin ve bilhassa Makedonya komitesininfaaliyetlerine, ileride, geniş ölçüde göz atacağız. Bundan başka Berlin Antlaşması, Türkiye’de bir de Ermeni meselesi doğurdu. Ve o zaman sahneye konan bu mesele, gene daha ileride değineceğimiz gelişme safhaları ile, Osmarılı impa­ ratorluğu son devrinin, belli başlı meselelerinden biri oldu. Ve ancak cumhuriyet devrinde sahneden silinen bir dava halindeyurudu, gitti. *♦* Hulâsa Berlin Kongresi ortaya bir Ermeni meselesi çıkar­ mıştı ki, bunun nerede başlayıp nerede bittiği de pek belli de­ ğildi. Neresi Ermenistan’dı? Tek bir defa nüfus sayımı yapılma­ mış bu ülkenin neresinde, ne kadar Ermeni vardı ve bunlar neisteyeceklerdi? Bunlar bilinmiyordu ama, Ermeni davasının söz­ cüleri, savunucuları, artık içeride ve dışarıda türemişti. Hele, Kafkas Ermemleri üzerinde çeşitli baskı tedbirleri yürüten Rus­ ya, Türkiye’deki Ermenilerin şefkatli koruyucusu tavrını ta­ kınmıştı. Ingiltere de daha az koruyucu değildi Hulâsa 1878’e kadar Türkiye’de bir Ermeni meselesi yoktu. Askere alınmadıkları ve köylerde istikrarlı bir ziraat düzeni kurduk­ ları, şehirlerde sanayii ve ticareti ellerinde bulundurdukları için, memleketin rahat, müreffeh cemaatı Ermenilerdi. Din­ lerine hiç bir müdahale yoktu. Zaten din serbestliği, bütün Türk-Müslüman devletlerinin müşterek prensibidir. Ermenilerden yüksek memurlar, vezirler yetişmişti. Fakat Rus orduları? İstanbul kapısına gelince, Ermeni patriği, Rus başkumandanı­ nın karargâhına koşarak, ortaya birtakım istekleri attı (1). Boylece de bu mesele, Ayastafanos Muahedesinin 16. ve BerlinMuahedesinin 61. maddesinde yer aldı. Ondan sonra Türkiye­ li) Bu mesele hakkında: Georges SaUes: Les Çuestions Sorient. Sadi Koç aş: Tarik Boyunca ErmeniJer ve Türk-Ermeni îiişkileri 1967, Ankara. — Ermeni Komitelerinin AmâH ihtilâliyeleri 1916.. (resmî yayın). vb. — Çark: Türk Devleti Hizmetinde Ermenüer. 1953,. İstanbul.

ENVER

PAŞA

105

•de bir Ermeni meselesi daima mevcut oldu. Arada kanlı va­ kalar da meydana geldi. İleride bu bahis üzerinde ayrıca du­ racağız. *+ *

Akdeniz’de Girit adası da rahat değildi. Yunanistan’ın Gif it’i ilhak teşebbüsleri, Abdülhamit’in bütün saltanatı boyun­ ca devam etti ve devamlı bir gaile oldu. Zaten Yunanistan’la arada bir türlü düzelemeyen münasebetler, nihayet 1897’de, iki devlet arasında bir muharebeye (Yunan Muharebesi) vara­ cak ve bazı buhranlı safhalara rağmen muharebe Türkiye nin galibiyeti ile bitecektir. Ama neticede, gene Yunanistan fay­ dalanacak, Türk topraklarından Yunanistan’a Epirde bazı par­ çalar verilecektir. Girit ihtilâfı da Yunanistan'ın ihtirasını bes­ leyecek bir şekle bağlanacaktır. Bulgaristan’da da sükûnet yoktu. Daha 1885’te gizli bir komite, Türkiye’nin şeklî hâkimi­ yeti altında sayılan Güney Bulgaristan’da ihtilâller hazırlan­ ması için kararlar almıştı. Hedef evvelâ Kuzey ve Güney Bul­ garistan'ın bir tek devlet halinde birleştirilmesi ve sonra tam istiklâldi. Netekim 16 eylül 1885’te, Filibe civarında ihtilâl pat­ lak verdi. Kuzey ve Güney Bulgaristan'ın birliği ilân edildi. Rusya sefaret ve konsoloslukları ise, hükümetin her türlü mü­ dahalesine engel oluyorlardı. Böylece, merkezin Bulgaristan üze­ rinde, hemen hiç bir yetkisi kalmadı. Ama iş bununla da bit­ medi. Bulgar milliyetçilerinin gözü, aynı zamanda Osmanlı Makedonya’smdaydı. Netekim daha sonra ve daha ileride bahsede­ ceğimiz Makedonya İhtilâl Komitesi, 1908 Genç Türkler ihti­ lâline kadar Makedonya’yı, kan içinde kastı, kavurdu. Bu mü­ cadeleler, 1908 ihtilâlini yapan Türk kurmay ve subayları için de bir ihtilâl mektebi olmuş gibidir. Hulâsa Rus, Sırp, Ulah komiteleri de hep faaliyette idiler. Arnavutluk ise, hiç rahat değildi (1).1 (1) Osmanlı Tarihinde Arnavutluk, Süleyman Külçe. Not: Osmanlı Meclisinde Arnavutluk mebuslarından Basri Beyin Fransızca yazılan Arnavutluk eserini ayrıca ve önemle işaret etme­ liyiz.

106

ENVER

PAŞA

İmparatorluğun, Afrika’da Trablus kısınma gelince orada. * t T « f « '^ b i l e c e k bir Kadro; yollİ, „ aIl' a " e î ■ , f. . e ^ at®n -voktu- Burasını Abdülhamit, bir sürgün ve­ ri olarak kullandı. Yemen’de ise isyanların anlı arası hiç H r zaman kesilmedi. Suriye’de Havran ve Dürzi isyanları da fası i ekUde deVam e ttl Do^ Güney-dogu A n i vOÎuda K urtfb ey len ve şeyhleri, müstakil hüküm dardı- gibi-

y şyorlardı. İsyanlar ise başlıcaları: 1806 Babarzade 1813 Ab? MU|1U Emin Pasa, 1832 Mir Mahmut', 1842 BaS T ; S 0 Mehril‘ Abdu“ olmak üzem esriden ben şurup gidiyordu. Ortada bir Anadolu kalıvordu r A!?-!,. degl1, eŞraf ve c§kl>'a hâkimdi... Abdülhamit saltanatında mülkün manzarası buydu. *k SAKAYA VE PADİŞAHA GELİNCE ? ce Z T c T ’^ Mİtf at P3§a Tay if e ö rü lm ed en daha ön­ ce son Genç OsmanlIlar da birer suretle sürülmüş uzakz e Î Ü mJ r l a i k 51” 101

haysl> tsiz> m ü-

sah,h ı ,h k Sanyordu Bu «evrede haysiyet ve şahsiyet z le n i I T ,Sf* hizmetlerini gereği gibi gör melen n e a rtık zaten imkan bırakılmıyordu. Padişahın vehmi hergün biraz daha tahrik ediliyordu. Abdülhamit artık, devamh Wr korku ve şüphe içindeydi. Saltanatım her ne pahasına olursa olsun müJorTu

^ ^ gÜ" ÜnÜ gUn etmekten başka bir şey'düşün.

l e r e l l S r l 111 ^ ^ ^ menin- « * « î daha başka derthl.T: davalara ve kayıplara da yol açacag, tabiîydi. Memleketin h zla bir çöküntüye doğru gittiği gizlenemezdi. Pis, qahsiT l t u b I T an I Çe; r1eS,nde; jUrnalClhk’ hafiyecilik, iftiracılık geırlı bir sanat haline getirilmişti. Padişaha yapılacak Urbal­ arda mantık ve doğruluk şart değildi. İnsan akimın alma­ yacağı ve kargaların güleceği ihbarlar bile padişah için rnak buldu ve mükâfatın, alıyordu. Yabancı bir şirket olan tütünS r S S " İandarmû 5ekHnde Sİlâhh kolcu3^ besliyordu Silahlı müsademeler yap,yordu. Ordunun, donanmanın* çürü-

ENVER

PAŞA

107

&neye terk olunması, memleket içinde mahallî, millî ihtilâflar ve hepsinin üstünde yolsuzluk, eşkıyalık, soygunculuk, eşraf saltanatı ve tefecilik almış yürümüştü. Zenginleri, İstanbul efendilerini, ağa çocuklarını koruyup askere almayan, kimse­ sizleri toplayan ve çoğunu geri getirmeyen bir askerlik siste­ mi, ıstıraplarını memleketin üstüne yayıyordu. Bunların kar­ şısında saray, her gün biraz daha memleketten kopuyordu Her gün biraz daha kendi içine kapanıyordu. Hem korkan, hem •korku saçan bir heyula haline geliyordu. Zaten padişah memle­ ket namına, sarayın penceresinden görünen ufuklar dışında hiç bir yer görmüş değildi. Sonra, pek mektebi, kitabı olmayan memlekette, bir de ki­ taplar yasaklanması başlamıştı. Namık Kemal'in, Ziya Paşa­ nın eserleri, hatta AbdülhamiCin sadık bir kulu olan Ahmet Vefik Paşanın tarihleri ile, gene bir kul olan Cevdet Paşanın Peygamberler Tarihi (Kısas-1 Enbiyâ) Peygamberin menakibini veya dinî telkinleri ihtiva eden Muhammediye, Ahmediye eserleri bile yasak ediliyordu. Ö kadar ki, tek Türk mütefekkiri diyebileceğimiz Kâtip Çelebi nin Mızan-ül Hak isimli eseri ile, bizzat Abdülhamit’in emri ile Ahmet Mithat Efendi isimli gaze­ teci ve romancıya yazdırılan Üss-ü İnkılâp isimli eser, Sadrazam Tunuslu Hayrettin Paşanın Akvâm-ül Mesâi ik isimli eseri, Abdülhak Hamit’in, Selim Sabit Efendinin kitapları ve daha ni­ celeri de yasak kitaplar arasına giriyordu. Mekteplerde okutu­ lacak Osmanlı Tarihi ise, padişahların tahta çıkışları, ölümleri ve zamanlarındaki en büyük muharebelere bile birkaç satır­ dan başka yer ayırmayan birer özet (fezleke) lıaline getiril­ mişti. Öyleki, Padişahın sadık bir kulu olan Cevdet Paşanın Büyük Tarihi bile mekteplere bırakılmıyordu Kaldı ki asker ve sivil mekteplere, ders kitapları dışında, dışarıdan kitap sok­ mak zaten yasaktı. Birçok kelimelerin de söylenmesi, konuşul­ ması yasaktı. Saray ise, gittikçe tefessüh etmekteydi. Yavuz Sultan Se­ limden beri saraya Türk kadınlar zaten sokulmazdı. Bütün pa­ dişah ve şehzadeler, çoğu İslav olmak üzere yabancı kan taşı­ yan devşirme kadınlardan doğuyordu. Bu ganimet ve istilâ yol­

108

ENVER

PAŞA

lan kapanınca, sarayların kapıları bu sefer de, Çerkeş, Gürcü cariyelere açıldı. Bunların okutulmaları da istenmediği, şeh­ zadelere verilen tahsil ise, birtakım saray imamlarının üstün­ körü hocalıklarından ibaret kaldığı için, saray halkı ve hane­ dan, koyu bir yetersizlik içinde yaşıyorlardı. Kaldı ki Abdülhamit, bu sarayların ve şehzade konaklarının kapılarını da dışa­ rıya kapanmıştı. Şehzadeler dört duvar araşma hapsedildiği için,, bu saraylar halkının memleket ve dünya gidişi hakkında, he­ men hiç bir bilgileri yoktu. Bilgisizlik sınırsızdı. Düşünmeli ki Abdülhamit, kendi kardeşi olan Sultan Murat'ı, hastalığından uzun yıllar sonra bir defa bile aramamıştı. Kendi kardeşi ve ve­ liahdı olan Sultan Reşat’ın, tam 19 yıl yüzünü görmemişti (1). Böyle bir idare ve gidişattan ne beklenebilirdi* Memleketin binbir çile ve sıkıntı içinde yaşayan, Harp Okulunda, Kurmay Oku­ lunda, Tıp, Mülkiye gibi mekteplerinde yetişen ve sonra peri­ şan Anadolu ve Rumeli ile diğer Osmanîı ülkelerinin yürekler acısı sefaletleri içinde pişen, yetişen halk çocukları, elbette ki­ bir gün bu kof, bu korkuluk heyulâyı yıkacak, bütün hata ve sevabı ile iktidarı, ergeç kendi ellerine alacaklardı. Netekim öyle oldu. Tunus ve Mısır gib'i, her ikisi de yabancı işgalleri ile bi­ ten bölgeler meselelerine kısaca tenıas etmiştik. İmparatorlu­ ğun diğer bölgeleri de aslında, yeni ve bir çok ağır problem­ lerle kaynaşıyordu. İlhak teşebbüslerinden, isyanlara veya muh­ tariyet çabalarına kadar her çeşit akımlar, imparatorluğun görü­ nüşteki sınırlarım da yeniden tehdit edip duruyordu. »** GEOPOLİTİK ZORLAYACAKTI»

Bu gidiş, elbetteki birtakım karşı hareketleri davet ede­ cekti. Çünkü her baskı, müspet kuvvet demek değildir. Tutucu, baskı ve zulüm; aczin ve dünyanın gidişine ayak uydurmama­ nın alâmetidir. Abdülhamit nizamında da, dünyanın gidişini1 (1) rından.

Mabeyn başkâtibi Fuat Beyin (Genel Sekreter) hatırala­

ENVER

PAŞA

109

görmemek isteyen bir idareye karşı, devletin yuvarlandığı uçurumu gören veya görmeye çalışan insanların tepkileri, örgüt­ lenme çabaları, elbette olacaktı. Memlekette; zekâları oynak, muhayyileleri renkli, ihtirasları sınırsız ve aktif hayatlarının eşiğinde bulunan genç insanlar vardı. Yüksek okullarda veya ordu saflarında bunlardan, yüzlercesü binlercesi, ergeç bir çı­ kış yolu arayacaklardı. Bu gelişmeleri önlemek, hiç bir kud­ retin yetkisi dahilinde olamazdı. Bu gelişmeleri Önlemeye, hiç bir kudretin gücü yetmezdi. Çünkü Osmanlı imparatorluğu, bir Hindistan maharacalığı değildi. Osmanlı imparatorluğunun geopolitiği, bir Hindistan maharacalıgınııı, dünyadan tecrit edil­ miş ufukları içinde uyuşmuş, bîr coğrafya ve tarih kalıntısına benzemezdi. Hayır! Bu imparatorluğun; dünyanın en çelişmeli bölgesin­ de, üç kıtanın birleştiği yerde ve üzerinde çağımızın en büyük çatışmaları esip duran, bambaşka bir geopolitik durumu vardı. Yani bizzat geopolitik. bu ülkede birtakım reaksiyonları bir gün harekete getirecekti. Bu durum, ülkeyi bir gün ve eğer ülkenin insanlarından bir direniş hamlesi gelmezse, ya büsbütün tarih sahnesinden silecekti. Yahut da yeni yetişen., gidişattan memnun olma­ yan. pusuda bekleyen ve bir gün kuvvetlerini derlemek kud­ retini gösterecek bir genç nesii ergeç, başlarındaki gafil sultana ve memleketin karanlık gidişatına: — Dttr, demek cesaret ve kabiliyetini göstereceklerdi. Neiekim öyle oldu. Bu reaksiyonların ruhî gelişmelerini direnişlerin Örgütlen­ mesini bir gün Öncülerini, silâhşorlarını, kahramanlarını bul­ masının hikâyesini, ileride, yeteri kadar işleyeceğiz. O zaman görülecektir ki, sahneye atılanların sayısı veya örgütlenmele­ rin gücü değilse bile, bizzat padişahın yarattığı şartlar ve çö­ küntüler, bir gün böyle bir ayaklanma karşısında, padişahı ve sarayı yenecektir. Tek hedef olan Meşrutiyet ilân edile­ cektir. Yani 1860’lardan başlayıp, 1876-1878 arasında ilk mey­ vesini veren, fakat sonra gene padişahın bir oyunu ile sahne-

110

ENVER

PAŞA

den silinen Meşrutiyet nizamı memlekette yeniden bayrağını dikecektir. Gerçi arada çok şeyler kaybolmuş, çok fırsatlar kaçırılmış olacaktı* Hatta bu İkinci Meşrutiyetin yaşama şansı, daha do­ ğarken bile karışık, karanlık, ümitsiz görünecekti. Çünkü biz­ den ayrılan devletler nizamlarını bizden daha iyi ve güçlü otarak kurmuş olacaklardı, Rumeli’de yürüttükleri millî mücade­ leler, artık desteklerini ve hedeflerini bulacaklardı, İmparator­ luk ise çağın ve dünyaya hâkim olan yeni şartların, hakikaten dışında aciz ve kudretsiz hale gelmiş olacaktı. Kısacası* ne sosyal şartlar, ne ekonomik şartlar, ne idare nizamı bakımından artık dünyaya ayak uyduramayacak hale gelmiş bulunacaktı. Bu sebeple de, yeniden girilen Meşrutiyet nizamı bile, bu köhne, bu kağşamış imparatorluğu, bütün gay­ retlere rağmen kurtaramayacaktı. Ama ne var ki, yeni ve mücahit neslin de kendi tarihi va­ zifesini yapması, bütün menfî şartlara rağmen, vücudunu ve canını siper ederek bir şeyler kurtarmaya çalışması şarttı» Bu da, imparatorluğun içinde bulunduğu geopolitik şartların bir zorunlucu idi. Netekim öyle olacaktır. Yani ruhî reaksiyonlar yavaş yavaş reaksiyonları ve örgütlenmeler, ihtilâli gerektirecektir. Ama, 30 yılı aşan bir zaman kaybının insafsız kanunları da hükmünü icra edecekti. Ve bu neticede, bu otuz yıllık zaman kaybının tek sorumlusu olan padişah, ikinci Meşrutiyetin başarısızlığında da, terkettiği mirasın onulmaz zaafları ile meşum etkisini yü­ rütmüş olacaktı. *** Evet, yakın tarihimizde Abdülhamit’in yerini ve etkilerini mütalâa ederken, onu yalnız saltanatı süresince değil, bu sal­ tanatın devlet yapısında yarattığı zaafların ve çöküntülerin, daha sonraki etkilerini de ele almak lâzımdır. Bu zayıfların ve çöküntülerin çeşitli alanlarda ve meselâ ordu, donanma gibi temel dayanaklardaki tesir ve neticelerini ileride işleyeceğiz. Ekonomi sahasında ise imparatorluğun yarı sömürge haline ge-

ENVER

PAŞA

111

lişit Abdülhamit’in saltanatı devresinde tamamlanır. Kapitülas­ yonlara; ecnebi imtiyazları eklenir. İnşa* eğitim ve kültür işleri ise, ancak 187$ Berlin Muahedesinden sonra millî hüviyetlerine kavuşan komşu Balkan devletlerine bakarak bile, yüz kızartıcı derecede yetersizdir. Hulâsa 1876-1908 arası, yani îkinci Abdüİhamit saltanat yakın tarihimizde çok daha önce başlayan çöküntünün en hız­ lı, en etkili merhalesini teşkil eder. îkinci Meşrutiyetin iflâ­ sında, îkinci Abdülhamit’ten devralınan bu mirasın, bünyesi ni kemiren hastalığın etkisini tekrarlamalıyız Gerçi İkinci Meş­ rutiyetin genç nesli, bu bünyeyi kurtarmak için çırpmacaktır. Bir gün gelecek ve yaşlan otuzun etrafında birtakım genç ge­ neraller, Abdüİhamit ve adamlarının, adları anılınca bile tit­ redikleri Düvel-i Muazzamanm, yani dünyanın büyük devletle­ rinin ordularını, nice defalar yeneceklerdir. Meselâ Çanakkale cephesinde bu orduların askerleri, arada birkaç metreye inen mesafeyi dahi aşamayarak, askerleri, donanmaları ile kaçıp gi­ deceklerdir. * ** Ama ne çare ki, imparatorluk devri de artık geçmişti. Bir taraftan milliyetçilik, diğer taraftan halkçılık ve hatta sos­ yalizm çağı, artık çanlarını çalacaktı. Birinci Dünya Harbi so­ nunda Avrupa imparatorlukları, bütün sönıürge ve yarı sömür­ geleri ile, tasfiye edilip gideceklerdi. Ve elbette ki OsmanlI imparatorluğunun da Ömrü, aıtık sona ermiş olacaktı. Yeni nesiller, yeni akımlar, yeni müesse­ seler, tarih sahnesine çıkacaklardı. Birinci Dünya Harbinin po­ tasında pişecek genç ve önder insanlar, bu defa OsmanlI dev­ leti, yani kâğıt üzerindeki bir imparatorluk için değil, Türk milletinin halâs ve istiklâli için kanlarım dökeceklerdi. Türk vatanının yeııi tarihini, kendi kanları ve alın terleri ile yaza­ caklardı. Ama bizim bu safhaya gelmemize, daha çok zaman var. Biz şimdi gene, kendi konumuza ve bıraktığımız yere döne-

112

ENVER

PAŞA

!im« Bu konu Abdülhamit devri ve onun, çöküş problemleridir. O halde gene bıraktığımız yerden başlayalım. Ve evvelâ İkin­ ci Abdülhamit’i, biraz yakından tanıyalım. Onun yakın tarihi­ mizdeki yerini, onun gerçek hüviyeti ve kişiliği İle tayin et­ meye çalışalım. Çünkü buna, hele günümüzde lüzum vardır. Bir ulu hakan karşısında mıyız? Yoksa karşımızda tarihin, en büyük suçlusu mu vardır? Bunu artık bilmeliyiz!..

İkinci A bdülham it K im d ir ? İki tane Abdülhamit var. Bunun biri; hayatının karanlık muhase­ besi, 10 şııbat 1918’de kapanan ve hayata gözlerini yuman, Sultan ikinci Abdülhamit’tir. Ama bir de> bir başka İkinci Abdttllıamlt var. Birtakım insanların, birtakım hayal oyunları ile şimdi yaratmak istedikler i, fakat ger­ çeklerle tek ilgisi olmayan bir ma­ sal adamı! Bir ulu padişah!.. Ama bizim bu eserde konumuz, bir hayal oyunu değildir. Bizim bura­ da İşimiz, İkinci AbdüUıaraît İ ve devrini, gerçek hatları ve gerçek karakteristikleri He İşlemeye çalış­ maktır, Biz de öyle yapacağız.

BÎR DÖNÜM NOKTASI:

Abdülhamit idaresinin, yakın tarihimizdeki yerini ve ma­ hiyetini anlayabilmek için, olayların gelişine yeniden ve biraz geriden almak faydalı olur. Evvelâ şu soruyu soralım: Tarihimizde Tanzimat Devri nerede başlar, nerede biter? Buna belki kesin cevap veremeyiz. Aslında Tanzimat, Osman­ lI imparatorluğunun Batıya karşı bir korunma gayreti idi. Sistematik bir reformlar hareketi değildi. Ve aslına bakılırsa; ne padişah, ne hükümet, ne de halk tarafından benimsendi. Netekim Tanzimat tarihînde, gerçekten reformcu bir Tanzimat yayınının, ne yazarları, ne eserleri vardır. Tanzimat, Meşruti­ yetçi dahi değildir. Tanzimat, imparatorluğun varlığında, köklü bir yapı deği§İkliğine varamadı. Hele Yeni Osmanlılann Meş­ rutiyetçi çabalarını da, zaten kısırlaşmış olan Tanzimattan ayı­ rırsak, ortada Tanzimatçılık olarak, pek az bir şey kalır... Ama hiç şüphe yok ki, gene de bir Tanzimat ruhu vardır. Hiç olmazsa Mustafa Reşit Paşanın ve onu anlayanların ruh­ larında yaşayan bir özlem. Bir Batıyı anlama ve çağın akışına iyi kötü ayak uydurma gayreti. Meselâ kayıtsız şartsız Mutla­ kıyet yerine, devlet çarklarının işlemesinde, iyi kötü birtakım hukukî ve malî müesseseler yaratmak, ordu düzenini Batıîaştırmak, kılıkta, kıyafette, muaşerette az çok Batıya yaklaşmak... İşi bu kadarla alırsak Tanzimat, elbette ki 1839’da ve Musta­ fa Reşit Paşanın okuduğu Güihane Hattı (Beyannamesi) ile baş­ lamıştır diyebiliriz. Bu hattı, 1856 Islahat Fermam izler. Fakat acaba başlayan bu hareketler, şekil olarak değilse bile, ruh ola­ rak nerede biter? îşte buna bir cevap vermek istersek diyebiliriz ki, evet Tanzimat, Abdülmecit devrinde ve 1839'da Güihane Hattı ile başlar. Onu izleyen Islahat Fermanı ile teyid edilir. Fa­

116

ENVER

PAŞA

kat Sultan Mecit’i takip eden Sultan Aziz saltanatında (18611876) ve hele bu saltanatın son yıllarında, Ruhunu kaybeder, soysuzlaşır. Bu soysuzlaşmaya ve ruhsuzlaşmaya biz, Tanzimatın sonu diyebiliriz. Bu görüşümüzü kısaca açıklamaya çalışalım. Sultan Azizin tahttan indirilişinin baş sebeplerinden biri, onun saltanatta Mutlakiyeti güçlendirmesiydi. Mutlakiyet; hühümdarın idarede tek söz sahibi oluşudur. Hükümdarın arzu ve iradelerinin, kanun hükmünde yürüyüşüdür. Bu nizamın, hü­ kümdarın mutlak icraatını az çok frenleyecek her türlü kont­ rol ve muvazene cihazlarından mahrum oluşudur. Hulâsa hü­ kümdarın, hiç bir kontrol müessesesi ve teahhüt kabul etmeyi­ şidir. Halbuki Tanzimat Fermanı, bir taahhüttür. Fakat Sultan Aziz, bilhassa, saltanatının son yıllarında Tanzimat m özlemi olan bu nizam ve denge unsurlarını veya bunları yaratma çabalarını kösteklemişti. Saltanatta Mutlaki­ yet sistemini gittikçe güçlendirmişti. Zaten mizaç ve tabiatın­ daki aşırı benlik gururu, onun bu tutum ve davranışlarını besli­ yordu. Hele devletin mâliyesinde, Tanzimatın prensiplerinden birini teşkil eden malı muvazene gayreti yerine, tam bir başına buyrukluk hâkimdi. Gene Tanzimatın ruhuna uyan hesap ve tasarrufun yerini, zaten daha Sultan Mecit zamanında başlayan aşın israf dalgaları aldı. Dışarıya 221 milyon altın borçlan­ dı. Lüzumsuz saraylar inşaatı, bunların dışarıdan gelen süs ve donatımı hâzineyi kemiriyordu. Kaldı ki asıl devlet geliri de, dış borçlanmalara dayanmaktaydı. Bu dış borçlanmalar, tam bir yıkımdı: Meselâ 1.000.000 altın olarak yapılan ve imzalanan bir dış borcun karşılığında bize, ancak 500.000 lira veriliyordu. Bun­ dan da birtakım faizler, komisyonlar kesilmekteydi. Bu aşın israf ve masrafları karşılayabilmek için padişah, artık resmî bir şekil alan rüşvetlere de sürüklenmişti. Meselâ o zaman bizim ve şeklen Osmanlı mülkü sayılan, fakat Mehmet Ali Paşa hanedanından valilerle idare edilen Mısır’da, bu ve­ raset usulünde değişiklik yapmak ve valiliği babadan oğla in­ tikal ettirip, valilere hıdiv, yani bir nevi hükümdar unvanım kabul ettirmek için Mısır Valisi İsmail Paşanın, başta padişah

ENVER

PAŞA

117

olmak üzere saray çevresine saçtığı büyük miktarda altınlar dan, o devri anlatan bütün eserlerde bahsedilir* Gerçi bu arada Abdülaziz, ordu ve hele donanmaya da kuv­ vet veriyordu. Donanma ve tersane işleri ile yakından uğraşıyordu. Fakat içeride yerli sanayi kollarına dayanmayan, dışa­ rıdan satın alman gemilerle beslenen bu donanma ve tersane işlerinde teknik bir köksüzlük göze çarpıyordu. Kaldı ki dışarı­ dan ve dış borçlanmalarla satın alman gemilerin bedelleri, ev­ velâ dış borçlanma makanizması, sonra da satın almalardaki şe­ killerle, gene hâzineyi yıkan bir mahiyet alıyordu. Tanzimat ise, bir taraftan «Hukuk-u îbâd»ın, yani halk hakkının korunması için gereken müesseselerin yaratılması, diğer taraftan hâzinede denge, tasarruf ve kontrol demekti, iş­ te Abdiilaziz az zamanda, gerek bu temel prensiplere, gerek Tanzimattan devraldığı devlet adamlarına karşı sırt çevirerek, Tanzimat ruhunu ve teahhüdünü boğmuş oluyordu. Netekim, Saltanatının ilk yıllarında sahnede bulunan ve Tanzimatın devlet adına sözcüsü Mustafa Reşit Paşanın yetiş­ tirdiği Fuat ve Âli Paşalar gibi şahsiyetler hükümeti ellerinde tutarlar ve Padişaha karşı hükümette bir nevi denge unsuru olurlarken, Sultan Aziz bir süre sonra, bunların tesir ve gele­ neklerinden kurtuldu. İşte o zaman sahneye, birtakım zararlı insanlar çıktı. Meselâ Sadrazam Mahmut Nedim Paşa bunlar­ dan biri oldu. Mahmut Nedim Paşa bir taraftan da Rus Sefiri Ignatiev’in, âdeta emrinde gibiydi. Rusların isyan hazırla­ dıkları Güney Bulgaristan’dan askerleri çeken, hatta meselâ Edirne'de ancak Yarım Tabur asker bırakan, yapılan ikazlara aldırmayan Mahmut Nedim Paşaydı (1). Ama padişah, her şeye rağmen onu tutuyordu. Meselâ, padişahın tahtından indirilme­ sinden önce hazırlayıp uygulama safhasına girerken padişahın tahttan düşmesi ile uygulanamayan bir dış borçlanma anlaş­ masında, padişah için ayrıca 1.000.000 altın ödenmesi, açıkça şart koşulmuştu. Netekim bu anlaşma, Sultan Aziz’in düşüşün-1 (1) Mahmut Celâlettin Paşa: Mirât-ı Hakikat. Birinci kitap, s. 2-66.

ENVER

118

PAŞA

den sonra, açıklanmış ve teşhir edilmiştir. Hulâsa Abdülaziz devrinde devlet borçlan, 375.000.000 altın Franktan, 4.000.000.000 altını Franga çıktı. Bütün işlerin böyle kontrolsüz ve itiraz­ sız yürüyebilmesi için ise, padişaha mutlak iktidar lâzımdı. Hulâsa artık bir değişiklik şarttı ve Yeni Osmanlılarm daha önce özetlediğimiz Meşrutiyet fikirleri ise, artık yerleşmiş gi­ biydi. Hükümet içinde ve başında, bu fikri benimseyen insan­ lar vardı. Sadrazam Rüştü Paşa gibi. Artık vakit gelmişti, saat çalmıştı. Abdülaziz tahtından indirildi. Yerine, bu Meşrutiyet sistemini önceden kabul ve vaat eden Murat Efendi, yani Be­ şinci Sultan Murat getirildi. Böylece Sultan Azi2’in saltanatı, Tanzimat hareketinde, bir dönüm noktası veya safhası sayılabilir. Bu devir yeniden Tan­ zimat öncesi Mutlakiyete dönüştü. Sultan Aziz gidince ise, yeni bir devir başlamalıydı: Meşrutiyet Devri! Tanzimat, hedefine ancak böyle ulaşacak ve ruhunu yaşatacaktı. Fakat öyle ol­ madı... A** HAYAL KIRIKLIĞI:

Sultan Aziz, Tanzimatm ruhundan uzaklaşması ve idarede soysuzlaşma yüzünden tahtından indirilmişti. Netekim oğlu ta­ rafından neşredilen hatıralarında Mithat Paşa (1) Tanzimat söz­ lerinin ve şahsiyetlerinin, Sultan Aziz zamanında ortadan silin­ diğini anlatır. Hakikatan bu hal, ülkede Tanzimat hareket­ leri içinde böyle oldu. Meselâ «Vilâyetler Nizamnamesi» önem­ li bir hareketti. Bu nizamnameye göre vilâyetlerde idare mec­ lisleri kurulacaktı. Bu meclislerin üyeleri halk tarafından se­ çilecekti. Vilâyet merkezlerinde her sene, halkın vekillerinden meydana gelen ve bir nevi Meclisi Mebusan şeklinde işleyen umumî meclisler kurulacaktı. Fazla olarak da, İstanbul'daki Devlet Şûrasına bu meclislerden temsilciler gönderilecekti. Böy­ lece Devlet Şurası, gelecekteki parlamentonun bir nevi çekir­ deği şeklini alacaktı. Fakat Abudülazız, bu tasarının gerçekleş<1) Mithat Paşa: Tebsctra-i îbret ve Mirât-ı Hayret. 2 cilt.

ENVER

PAŞA

119

meşine de yanaşmadı. Çünkü Abdülaziz, padişahın iradesinde «emir ve nehyinde müstakil olması m, hilâfet ve saltanatın şart­ larından sayıyordu.» Abdülazİ2’den sonra ve Meşrutiyeti kuracağı kaydı ile sal­ tanata getirilen Beşinci Sultan Murat’ın, kısa zamanda şuurunu kaybetmesi ise, daha önce de kaydettiğimiz gibi, tarihimizin akışında bir şanssızlık oldu. Ve bu şanssızlık, hareketin başın­ da olanlarda haklı olarak hayal kırıklığı yarattı. Sonra Abdülaziz’in intiharı, harekete Önder olanlardan bir kısmının Çer­ keş Haşan tarafından öldürülüşü gibi heyecanlı vakalar ve ni­ hayet Abdülhamit’in, gene Meşrutiyeti getireceği vaat ve teahhüdü ile tahta geçirilmesi ise, daha önceleri, gereği kadar iş­ lenmişti. Fakat İkinci Abdülhamitin saltanatı. Meşrutiyet ideali ve devletin yeni bir nizama götürülmesi bakımından, tam bir iha­ net devri oldu. Ve onun, önce Mithat Paşaya vefasızlığı ile yarattığı hayal kırıklığı, bütün iktidar» boyunca sürdü. Evet, ilk darbe, Mithat Paşanın yurt dışına sürülmesi ile başlamıştı, ikinci darbe, bir süre için açılan Mebusan Mecli­ sinin, kısa bir zaman sonra ve kendi devrinde bir daha açılma­ mak üzere kapanması ile meydana getirildi. Bir aralık mem­ lekete dönmesine müsaade edilen Mithat Paşanın, 1881’de tevki­ fi, tertipli bir mahkeme, güya Abdülaziz’in katledildiği ve Mit­ hat Paşanın bu fiile iştirak ile suçlaması ve idama mahkum edilişi, yeni darbeler oldu. Nihayet 9 mayıs 1884 gecesi Mithat Paşanın Hicaz’da Tavif zindanında boğduruluşu, bu darbele­ rin son kanlı safhasını teşkil etti. Mithat Paşanın öldürülüşü, yalnız onun hayatına son ve­ rilmekle kalmadı. ,Bu cinayet; Mithat Paşanın önder olduğu Meşrutiyet, yenileşme, çağın akışına adım uydurma ümit ve gayretinin de sonu ve yenilgisi oldu. Böylece Abdüthamit, artık, dönülmesi mümkün olmayan bir yola girdi, istibdat ve kayıtsız şartsız Mutiakiyet yoluna! Hu­ lasa AbdülhamiPin bütün saltanatı; cahil, çağın akışından ha­ bersiz, diinya görüşünden yoksun ve ruhen hasta bir adamın,

120

ENVER

PAŞA

ta 1908 ihtilâline kadar, OsmanlI imparatorluğunun idaresine kayıtsız şartsız ve sorumsuz el koyuşunun hikâyesidir. Ordunun ve donanmanın çöküşü, idarenin soysuzlaşması ve imparatorluğun meskûn topraklarının yarısının kaybı, malî iflas ve diğer acı gerçekler, Abdülhamit istipdadının aşağıda vereceğimiz hikâyesinin, ancak bazı halkalarıdır. ♦ AW İKİNCİ ABDÜLHAMİT KİMDİR?

İkinci Abdülhamit, Sultan Abdülmecit’in (saltanatı 1839 1861)ikinci oğlu olarak, 21 eylül 1842’de dünyaya geldi. Küçiik yaşta annesini kaybetti. Bütün kayıtlar ve rivayetler, babası­ nın kendisini pek sevmediği merkezindedir. Kardeşlerinden ve diğer şehzadelerden ayrı yaşamasını seven, kapalı, içine dönük, içinden pazarlıklı, fakat tutumlu bir tip olarak tasvir edilir. Sefih değildi. Avcılık, bahçe ve el işleri, gençliğinin zevkle­ riydi. Şehzadeliğinde, padişah olmak ihtimali uzak görünüyor­ du. Çünkü Sultan Aziz sıhhatliydi. Ondan sonra veliaht Murat Efendi gelecekti. Murat Efendi ise hem genç, hem çevresinde itimat uyandıran, oldukça aydın ve uyanık bir insandı. Fakat Abdülaziz’in tahttan indirilişi, sonra Sultan Murat’ın şuurunu kaybederek keza padişahlığına son verilişi, Abdülhamit7i genç yaşta ve beklemediği bir zamanda Osmanlı tahtına getirdi. Padişah olduğu zaman 33 yaşındaydı. 34’üncü padişah sayılır. Ve padişahlığı 33 sene, 11 ay, 11 gün sürdü. Bu saltanat süresinin denilebilir ki tamamı, Abdülharait’in şahsına, miza­ cına bağlı olarak geçti. Hulâsa Abdülhamit, kendi devrine, ken­ di damgasını vuran ve son imparatorluğun, hazin kaderini tayin eden adamdır. Bu kader ise, hakikaten kötü, ve şcâmetli oldu. Bu neticede, onun ruh yapısı, ve kendisinin, de hâkim olamadığı karışık, vesveseli kompleksleri, gidişata etkisi olan önemli fak­ törler olarak görülür. Tahsili, bütün saray çocuklarının ve şehzadelerinin tahsili gibidir. Şehzadeler mektebe gönderilmedikleri ve sarayda, çoğu sarıklı özel muallimlerden ders aldıkları için, Abdülhamit te o yolu izledi. Saraylarda öğrenim, şöyle böyle başlar ve belirli

ENVER

PAŞA

1 21

bir programa bağlanmadan, göne gelişigüzel biterdi. Dersler malumdu: Osmanlıca, Arapça, Farsça, Fransızca, biraz tarih, biraz musiki. OsmanlIlarda tahsil için Arapça ve Farsça temel dersler sayılırdı. Bu dersler, Arapça ve Farsçayı öğrenip kornişm at için değildi. Osmanlıca zaten Türkçe-Arapça-Farsça gibi üç dilin kolime ve kaidelerinden kurulmuş olduğu için, bu dilleri Öğrenmek şarttı. Fakat hiç bir şehzadenin, hatta Osmanlıcayı bile tam olarak ogrenemediği düşünülürse, Abdülhamit’in de tahsilindeki derme çatmalığa şaşmamak icap eder. Meselâ Osmanlı Tarihi derslerini aldığı Lütfi Efendi, sarayın Vakanüvis’i yani hanedanın doğum, ölümleri ile başlıca vukuatı kay­ dedici resmî memuru idi. Tarih konusunda Öğrettikleri niha­ yet, Osmanlı padişahlarının yüzeyden hikâyelerine dayanıyor­ du. Abdülhamit’in bu dersler dışında ve kendini yetiştirmek için kitaplar okuduğuna dair kayıtlar yoktur. Çünkü padişah­ lığında ve sarayında gösterişli kitaplıklar kurmasına rağmen, büyük merakı, polis ve cinayet romanlarmaydı. Bunları tercü­ me eden, hazırlayan özel memurlar vardı. Hulâsa Abdülhamit, ülkesinin davalarının derinine inecek ve çağının akışını takip edebilecek genel kültürün en basit dayanaklarından yoksun olarek yetişti, öyle yaşadı ve öyle öldü(l). Kaldı ki bunda, Osmanlı padişahının saraylarda ve ka­ palı duvarlar arasında kapanışı, dış âlemle hiç münasebetleri olmayışı ayrıca müessirdi. Abdülaziz zamanında az çok mü­ saade edilebilen ava gitmek veya birbirlerini ziyaret imkân­ ları da, Abdülhamit zamanında yasaklandı. Hanedan azası; ka­ palı saray duvarları arkasında, hadım ağaları ile, gene saray­ larda mahpus hayatı yaşayan kadınlar arasında, cahil, görgü­ süz, arkadaşsız bir ömür sürmeye mecbur bırakıldılar. Bu1 (1) Abdülh&mit’ln yetişmesindeki yetersizlik, bilgi notsam, onun hayatı boyunca devam etti. Meselâ gençliğinde ve Sultan Aziz’le ziyaret ettikleri Üçüncü Napolyon’dan, «Napolyon Bonapart» ve öl­ dürüldüğünü duyduğu Meksika İmparatoru Maksimilyen’den ise «Bre­ zilya İmparatoru» diye bahsederdi. Tahttan indirildikten sonra ve ölümüne kadar ona bakan Doktoru Atıf Hüseyin Bey, bunları ha­ tıralarında nakleder (Bu hatıralar Türk Tarih Kurumundadır).

122

ENVER

P AŞ A ♦

cümleden olarak meselâ Abdülhamit, kendisinden sonra tah­ ta geçecek veliaht mevkiinde olan Reşat Efendinin (Sultan Reşat) tam 19 sene, yüzünü dahi görmemişti. Reşat Efendi bu yıllan arasında, mahpus gibi geçirdi. Aynı mahpusluk hali, Sul­ tan Aziz zamanında. Veliaht Murat Efendi için de aynen uygu­ lanmıştı. Böylece Murat ve Reşat Efendiler, daha o safhada kendilerini içkiye verdiler. Saray hayatı ise, hakikaten sıkıcı, manasız ve bunaltıcıydı. Meselâ Murat Efendi, saray-harem hayatını şöyle anlatır: «'Haremde her zaman yasadığım ye'si, hüznü ve duy­ duğum nefreti tarif etsem inanmazsınız. Kadınlar arasında, son derece cehalet hüküm sürüyordu. Haremde geçir­ diğim zamanlar, benim için bir azaptı. Fikir öldürücü bir boşluk, yorgunluktu...» Hulâsa Abdülhamıt, Sultan Aziz zamanında ve saltanat nö­ beti kendisine çok uzak göründüğü için köşklerinde nispeten serbest bırakılmak ve ava da gidebilmekle beraber, bu köşkler­ de ve saraylarda teneffüs edilen hava, gene aynı havaydı. Mem­ leketten kopmuşluk, halktan uzaklık, dış âleme kapalılık ve hele dünyanın gidişi hakkındaki derin bilgisizlik, aynı suret­ le Abdülhamit için de hükmünü yürüttü. Hocalarından ise, şe­ kilden ibaret okuyup yazma dersleri dışında bir şey öğrenme­ sine, zaten hem imkân, hem izin yoktu. Hele kitapsızlık, bütün bu boğucu ve istidatları korletici şartları tamamlayan ayrı bir etkendi, Hulâsa bizde padişah, padişahlığına hazırlanamıyordu. Hem dünyanın, hem kendi milletinin, hatta kendi haneda­ nının dışında yaşıyor, havasız ve susuz bir çiçeklik nebatı gi­ bi, normal bir hayatiyetten yoksun olarak yetişiyordu. Al> dülhamit te böyle yetişti. Ve bu darlığın, kapalılığın kompleks­ lerini, sonuna kadar muhafaza etti. Bütün Şark saraylarım sa­ ran şüpheler, korkular, bilgisizlik ve devamlı ürküntü, onun ruh dokusunu, baştan sona kadar işledi. Ve bundan, impara­ torluk sonu, bütün menfî neticeleri ile müteessir oldu. * ft

ENVER

PAŞA

123

BOZULAN BİR H A M U R :

Sarayın bu şartlan ve havası içinde yoğrulan bir hamu­ run, birtakım kolay bozulma istidatlarını bünyesinde taşıdığını kavramak mümkündür. Abdülhamit’dn dc hamurunda, belki bazı iyi istidatlar gizliydi. Ama kendini OsmanlI tahtında bu­ lup, etrafını da tez zamanda birtakım basit, değersiz insanlar alınca, onun hamurundaki bu istidatlar da pek çabuk sıhhatini kaybetti. Ve bozukluk, bütün şekilleri ile, ruhunda ve hayat tarzında kendini gösterdi. Meselâ padişahlığının ilk zamanlarında, belki içinden pa­ zarlıklı bir saray kurnazlığı ile sadrazama, vezirlerine karşı na­ zikti. Meselâ ilk zamanlarda Abdülhamit, kabine toplantılarına sık sık katılırdı. Bu ise, bizde yeni ve ümit verici bir başlan­ gıçtı. Fakat Abdülhamit’in «İhtilâlci Adamlar» diye tanıdığı Ye­ ni OsmanlIlar ve bunların kendisine karşı da bir darbe hazır­ lamak ihtimalleri, onun kafasında ilk «sabit fikir» olarak fi­ lizlenmeye başladı. Mithat Paşanın sürgüne gönderilişi, Mebusan Meclisinin kapatılışım ve Ziya Paşa, Namık Kemal gibi Genç OsmanlIların İstanbul'dan uzaklaştırmışım yetersiz görme­ ye başladı. Sultan Murat’ı Çırağan Sarayından kaçırmak ve tah­ ta geçirmek yolunda, gene Yeni OsmanlIlardan Ali Suavi’nin giriştiği neticesiz teşebbüs te kafasını karıştırdı. Sultan Murat sarayı ile temasları meydana çıkaran Aziz Bey-Skalveri ha­ reketleri de onun vehimlerini gittikçe kuvvetlendirdi. Ona gö­ re, kendisi göze görünmez birtakım hıyanet çemberleri ile sarılı demekti. Ruhunda meydana gelen bu ilk şüpheler, onun zaten içine dönük, içinden pazarlıklı olan ruh yapısını, gittikçe sarmaya başladı. Ruh sıhhatini ve fikir selâmetini kaybedin­ ce ise, insan artık iç benliğinin hâkimi değil, esiridir. Abdülhamit’te de böyle oldu. Saltanat ve saltanatta kalabilmek en­ dişesi, onda da artık tek kaygu haline geldi. Bu böyle olunca da, adına «Abdülhamit istibdadı» denilen ve daha aşağıda ele alacağımız gibi Genç Türklerin, yani Enver Paşa ve neslinin tek yıkma hedefi olan nizamın örgüleri, her gün biraz daha

124

ENVER

PAŞA

şiddetle örülmeye başladı. Kısacası, Abdülhamit ruh sıhhatini ve fikir selâmetini hergün biraz daha kaybediyordu. Ve, ruhu zincirlenen bir adam haline geldi. *** JURNALCİLİK NEDİR ?

Abdülhamit böylece, ruh sıhhatim ve fikir selametini git­ tikçe kaybetti. Büsbütün kendi içine gömüldü. Dış âlemden koparak, sarayın dört duvarı arasına kapanmaya başlayınca da elbette ki, ilk sarılacağı feaygu, nefsim korumak, saltanatım, her ne pahasına olursa olsun sürdürme çarelerini aramak ola­ caktı.. Netekim öyle oldu. Bu ruh hali ve bu şartlar içinde bir adam ise, etrafında, elbette ki sağduyu ve mantık sahibi insanları değil, kendisinin bu zaaflarını sezen, bundan faydalan­ mak çarelerini arayan, bütün işleri, padişahı vehimlendirmek ve sızdırmak olan insanları bulacaktı. Ve bu halden ise. Abdülhamithn kendini hiç bir zaman kurtaramayacağı bir me­ kanizma ve bu mekanizmanın değersiz, fakat tehlikeli kadro­ su doğdu:. Jurnalcilik ve jumalcılar... öyle görünüyordu ki jurnalcilik, Abdülhamit’in, daha sal­ tanatının ilk günlerinde başlamıştır. Fakat bilhassa Mebusan Meclisinin kapatılmasından, yani Abdülhamit'in halkla son te­ mas organının da ortadan kalkmasından sonra büsbütün güç­ lendi. Sarayda bu işi teşkilâtlandıran ilk adam, öyle görünü­ yor ki Damat Mahmut Paşaydı. Ama sistemin ilk kurbanla­ rından biri o oldu. Yani makanizma onun aleyhine de işledi. Jurnalcilik, bir ihbarlar sistemi idi. Jurnalcılar ise muhbir­ ler! Ve bunların sayısı hesabı yoktu. Jurnalci, bu işler için görevlendirilmiş bir tip te değildi. Vezirlerden sokak adamla­ rına kadar, saraya herkes jurnal verebilirdi. Yapılan ihbar­ ların ise gerçek olması, akla mantığa uyması şart değildi. Yap­ tığı ihbarların asılsızlığından kimse zarar görmezdi. İş böyle olunca da, saraya jurnallar sel gibi akmaya başladı ve bu jurnallar, Abdülhamit sarayı bürokrasisinde, günlük işlerin en

ENVER

PA^A

125

Önemlileri arasında yer aldı. Abdülhamit’ten ise hiç bir jurnali saklamaya, kimsenin yetkisi, cesareti yoktu. Ve bunların ya asılları, ya özet cetvelleri mutlaka padişaha sunulurda O bunları mutlaka incelerdi. İstanbul’da elektrik tesisatı yapılma­ ması, telefon şebekesi kurulmaması, btf yoldan sarayın ha­ vaya uçurulacagı veya suikastler tertip edilebileceği gibi ih­ barlara dayanıyordu. Hatta Terkos suyunun saraya verilmesi içiıı borular döşenilirken de jurnaller verilmişti. Ve faaliyet durdurularak, bir ay kadar tahkikat yapılmıştı. Çünkü bu jurrıallarda, su borularından saraya bomba sevkedilebileceğl, hat­ ta suikastçıların aynı borulardan girebileceği bildirilmişti! Son­ ra ihbarlar bu seviyede de kalmıyordu. Üsküdar'daki kulübesi­ nin bahçesinde topraktan kumbaralar yapıp satan bir fakirin yaptığı bu şeylerin, kumbara değil bomba olabileceğini komşusu saraya jurnal etmişti. Topraktan kumbaralar meydandaydı ama, tahkikat üç aydan fazla sürdü. Çeşitli komisyonlar kuruldu. Lâkin hava öyleydi ki, hiç kimse padişaha, «bunlar bomba de­ ğil, kumbaradır» demek cesaretini kendinde göremiyordu. Sara­ ya yağdırılan jumallarm bazen günde 5.000 - 6.000’e vardığına dair kayıtlar vardır. Saray mahzenlerim dolduran ve hepsi üstünde çalışılan bu binlerce ve binlerce jurnaller, 1908’derı sonra arabalar dolusu Bayazıt’ta Harbiye Nezareti meydanına taşınıp orada yakıl­ dı. Ama bu iş bile uzun sürdü. Çünkü jurnallar hadsiz hesap­ sızdı. Ve bunların altında kimlerin imzaları yoktu kî? Sadra­ zamlardan, şeyhülislâmlardan, vezirlerden, paşalardan, mahal­ le bekçilerine, sokak adamlarına kadar asker ve sivil, bu la­ netleme rnakanizmaya, nice nice insanlar kendilerini kaptır­ mışlardı. Hep bir şey koparmak, bir şey sızdırmak için. Çün­ kü jurnalcilik, en makbul ticaret haline gelmişti. Ve yapılan ihbarların doğru veya akla yakm olması da şart olmadığı için, bu makanizma, hiç durmadan işledi durdu. Ve her jurnal, «Abdûltıamit’in ruhunda, elbette ki, bir menfî enjeksiyon» tesiri ya­ pıyordu. Onu her gün biraz daha vehimlere, şüphelere, korku­

126

E

NVEK

PAŞA

lara, hulâsa ruh zaafına sürüklüyordu. Ruhunu zincirliyordu. Ve bu hal, tam 33 yıl sürdü (1)... Bu çarklar ve böyle bir hava içinde gece gündüz bocala­ yan. bir insanın, ruh sıhhatini muhafaza etmesine elbette ki ih­ timal yoktur. Evet, Abdülhamit hastaydı. Bir ruh hastası. Ka­ rakterindeki olumlu ve olumsuz çelişmelerin hepsinin üstünde bu ruh hastalığı, onun bütün saltanatı boyunca, bütün düşün­ ce ve icraatına hâkim oldu. Bu hastalığı, bir Fransız akıl dok­ toru. ittihat ve Terakki Cemiyetinin lideri Ahmet Rıza Beyin, Paris’te neşrettiği Meşveret gazetesinin 15 mayıs 1901 sayılı nüshasında şöyle vasıflandırmıştır: «Halk, yalnız zincirle bağlanmış veya tımarhaneye ka­ patılmış insanlara deli derler. Sizin hükümdarınızın has­ talığına ise, akıl hastalıkları ilminde, akıllı delilik «Cin* net-i Münevvere» denilir. Akıllı Deli, sıhhatli ve selâmetli bir fikre malik imiş gibi konuşur. Fakat bütün fikirle­ rinde ve kararlarında, hükümler hatalıdır. Böyle bir hastanın zekâsı, yalnız kendi heves ve ihti­ rasları dairesinde işler. Zekâsını, sırf kendisinin muhtaç. olduğu şeylere sarfeder, Kendi bencil hesaplarına kendini verdiği zaman, şayanı takdir zekâ eserleri gösterir. Fakat diğer hususlardaki, yani kendi benliğini ve varlığını ilgilendirmeyen meselelerdeki hükünûcıünde, emniyet ve selâmet bulunmaz. İdrakinin havsalası, bunları kavrayamaz. Böylece akıllı delide, bir zekâ gücü olduğu halde, on­ da zaman zaman garip, delice ve hatta caniyane hareket­ ler görülür.1 (1) Bu jtırnallar evvelâ, şimdi İstanbul Üniversitesi olan bina­ nın balıçe kapısındaki iki daireden birine alınarak, orada kaydedil­ mek ve İncelenmek istendi. Bir süre çalışıldı. İşte bu inceleme Ko­ misyonunda görevli bulunan Asaf Bey (Emekli Süvari Yüzbaşısı As at (Togay) Surnal envanterlerinden bir defteri saklamış ve bunlar İbret ismi altında ve iki cilt halinde yayınlanmıştır (Yürük Mat­ baa ve Yayınevi). 1962. İstanbul.

ENVER

PAŞA

127

Akıllı deli devamlı bir karakter kuvvetine «seciye kuvvetine» malik değildir. Cevheri soysuzlaşmıştır. Ve­ him ve merak illetine tutulmuş olduğu için, hükümleri ve fikirleri bu illetin hallerine tabidir. Kalbı bağlılıklara kargı duygusuzdur. Huysuz, müşkülpesent, merhametsiz, kıskanç ve yalancıdır. Vesveseli; içinden alaycı, korkak ve bâtıl fikirlere bağlıdır. istibdat saygısızlık, hile ve desise, fitne ve mürailik, bunlara mahsus olan zaaflar ve eksikliklerdir. Akıllı deli aslında ve kendi benliği ve menfaati dışın­ da ne istediğini bilmez. Kendini herkesin üstünde sayar. Her şeyi en iyi düşünen ve her şeyde bilgili sayar. Yük­ sek bir mevki işgal ettiği zaman en büyük ihtirası, herke­ se kumanda etmek, her şeye hâkim olmaktır♦ Ve içinde yUşadığı âlemi, en küçük teferruatına varıncaya kadar kendisi idare etmek ister. Bundan aşırı zevk duyar... AbdüUıamifte bu vasıfların hepsi, son derecesi ile mevcuttur. Bu sebeple kendisine, akıllı delilerin en mü­ kemmel numunesi olarak bakılabilir. Ama yalnız bu kadar da değil. Onun asıl hastalığı cinnet-i takip, yahut hezeyân-ı itisaftır ki, diğer bütün arızî zaafları, hep bu sabit fikir et­ rafında toplanır...» Bugünkü tıp ilminde bunlar hep, paranoid mizaç vasıfları içinde toplanır. Bu teşhis, ne dereceye kadar doğrudur. Bu teşhisi koyan Fransız hekimi, hastayı bizzat görmediği ve yalnız, bütün dün­ ya gazetelerinde günü gününe yer alan hareket ve icraatı ile izlediği, hükümlerini ona göre verdiği için, bu hükümlerde ne kadar hata payı vardır. Bu soruların cevaplarını vermek, sa­ nıyorum ki kolaydır. Çünkü Abdülhamit'in tam 33 yıl, etrafı duvarlarla çevrili dar bir saray muhitinde kapak, içine dönük yaşadığı, vehimleri, korkuları, vesveseleri ve kendi nefsini, memleketin ve âlemin mihveri haline getirişi ve bu 33 yılın ge­ nel manzarası ve gidişatı meydanda olduğu için, yukarıdaki hü­ kümlerde isabet payının pek te az olmadığı ve genellikle, bu görüş ve tasvirlerin, hatta isabetli olduğu söylenebilir...

128

ENVER

PAŞA

Evet Abdülhamit aslında, belki birtakım iyi vasıfları nef­ sinde taşıyordu. Gençliğinde birtakım saray hocalarından değil de, iyi mekteplerde, halk çocukları arasında ve iyi hocalardan ders alsaydı, yani normal bir tahsil görüp, çağdaş bir kültür edinseydi, belki faydalı bir hükümdar olurdu. Eğer saray du­ yarlan dışında bir şeyler görseydi, zaman zaman memleketi ve dış ülkeleri gezebilsevdi, insanlardan kopmasaydı, orduyu tanı­ saydı, devlet çarklarında bazı vazifeler alsaydı, belki bu soy vasıflar daha da gelişirdi. Ama 33 yılda bir defa, Üsküdar yaka­ sına bile ayak basmayan, çevresinde ancak harem ağalan ve satın, alınmış kadınlar gören, robotlaşmış bir saray halkı ile çalışan ve kendi benliğini, memleketin ve âlemin mihveri hali­ ne getiren bir insanın, ruh sıhhatim ve soylu vasıflarını mu­ hafaza etmesine, maddeten imkân yoktu. Abdülhamit’in Yıldız Sarayından baktığı zaman gördüğü dünyanın sınırları. Bo­ ğazın Anadolu yakasındaki Çamlıca sırtları ile Kız Kulesi’nde bitiyordu. Kaldı ki bu daracık âleme de, gene şüpheler, korku­ larla bakıyordu. Çünkü ona göre, hatta şehzadelerin, sarayla­ rında bile kendi aleyhine fesatlar kaynıyordu. Tam 28 sene mahpus yaşattığı kardeşi Murat Efendinin (Sultan Murat'ın) kurtarılabileceği hayali, daima gözünün önündeydi. Ona göre, herkes kendisine düşmandı. Ve kendisinin tek dostu, gene kendişiydi. Hakikaten de ve pek çok kaynaklardan, hatıralardan ve müşahadelerden hareket edilerek incelenirse, Abdülhamit’te he­ le sistemli bir yetişmeye kavuşsaydı, daha da gelişmeye müsait olan birçok iyi vasıflar görülür. Meselâ çalışkanlık, sadelik, bir nevi görüş kuvveti, güçlü bir tasarruf ve tutumluluk, in­ sanların zaaflarını ve meziyetlerini tanımak kudreti, Abdülmecit ve Abdülazizl mahveden israflardan kaçınmak, saray kadınlarının israf ve müdahalelerine meydan vermemek, mu­ harebelerden kaçınmak, oldukça kuvvetli bir musiki anlayışı, sarayında ağaç, çiçek ve kuşlara karş2 duyduğu sevgi, e)bette ki ve iyi işlendiği zaman gelişebilecek güzel vasıflardı. Abdülhamit sade, mazbut ve çalışkan bir insandı. Sabah erken kalkar, banyosunu alır ve sonra normal fasılalarla, ba-

*...: _ •.; • .' • , \ i..*. •;.\ z ^<-;/ *;.% * • >•..«*■»«$ v 7 , ‘JV4İ

•• *- .*» i.»- .

•'^ r *V ’• ■*

İr -i

.v •■:A-^\

-**

A•.rA.-r-^f^T

T

' • '• ' - '• : 5

M

\ '* - '1

•.*<■:

, / ,* ‘ . •.’ , »4 •,

y

•*» . •/

■

-

%

l

‘-

v••• Ş

'A-X\

//. Abdiilbamh

130

ENVER

PAŞA

zen gece yanlarına kadar bürosunun başında çalışırdı. Ama bu iş saatlarmın çoğunu, asılsız jurnallarm incelenmesi ve gerek­ siz tahkikat işleri alırdı. Evet sadeliği seven insandı. Kendini aşırı sefahatlere ver­ mezdi. Ama kendine bağlanan veya kendilerini tecrübe etmek istediği insanlara karşı ihsanları (para ve hediyeleri) bazen öl­ çüsüz olurdu. Sarayın içinde ve etrafında, sayıları 15.000’e va­ ran lüzumsuz bir hizmet adamları ve muhafızlar ordusu besle­ mekle beraber, gösterişli saray hayatını sevmezdi. Ama çev­ resi ve muhafızları ne kadar artarsa, vehmi ve şüpheleri de o kadar artıyordu. Sarayında, 10.000 kadar ve çeşitli dillerde değerli kitaplar toplayan dört kitaplığı vardı. Bunların bakımı, idaresi, cilt iş­ leri için, 30 kadar insanı meşgul eden saray kadrosu mevcuttu. Bu kitaplıklarda oturmaktan, hatta zaman zaman vezirlerini oralarda kabul etmekten zevk duvardı. Hatıralarında, kendisi­ nin de, bilhassa tarihe ve edebiyata meraklı olduğunu ifade etmiştir. Ama daha önce de değindiğimiz gibi, tercüme ettirip dinlediği kitaplar, yalnız polis romanlarıydı. Bunları da ter­ cüme eden, hazırlayan ve ona okuyan bir kadro, sarayda de­ vamlı olarak vazife başındaydı. Her gece yatağına yattığı za­ man, ancak bu polis ve cinayet romanlarını dinleyerek uyku­ ya dalardı (1). Bu sebeple, kendisinin iddia ettiği tarih vc edebiyat mera­ kına da güvenil emez. Çünkü aynı hatıralarında Mithat Paşa­ dan, babasının, yani Sultan Meeit’in son sadrazamı olarak bah­ seder. Halbuki Mithat Paşa o zaman, orta bir memurdu. Ve an­ cak Sultan Azizin yıllarında ön plana çıktı. Tutumluluğu için misaller verilebilir. Meselâ kendisi tahta geçtiği zaman devletin borçları, 300.000.000 altın liraydı. O ken­ disi de bazı dış borçlanmalara gitmekle beraber, tahttan çekil­ diği zaman bu borçlar artmış değildi. Hatta üçte bir eksilmişti. Ama ne var ki, muntazam bir devlet bütçesi, gene de yoktu.
Bu okuma görevi, sütkardeşi ve baş esvapçısı İsmet Be­

ENVER

PAŞA

131

Yollar, köprüler, devlet binaları inşaatı, mektepler, hastahaneler tesisi, çağın hızına ve meselâ en yakın Balkan] memle­ ketlerine göre de, sıfır denilebilecek kadar azdı. Memurlar, or­ du mensuplan gibi maaş ehli insanlara ise, daha aşağıda deği­ neceğimiz gibi, senede ancak birkaç maaş verilebiliyordu. O hal­ de Abdülhamit’in tutumluluğunu- bu bakımdan alırsak, o za­ man işin rengi geniş ölçüde değişir. İhsanları ise, bazen ölçü­ süzdü. Etrafında bazı muktedir insanları, meselâ Plevrıe Müdafii Gazi Osman Paşayı, ancak göz altında bulundurmak için tutar ve onlara iş vermezdi. Buna karşılık meselâ sarayının ve ha­ yatının muhafazasını emniyet ettiği Tüfekçibaşı Müşir Tahır Paşa, cahil bir Arnavut kaldırımcıydı. Gene aynı derecede önemli bir emniyet hizmeti gören Beşiktaş muhafızı Haşan Paşa, okuma yazma bilmezdi. Neferlikten gelmişti. Zaten rüt­ beler dağıtmakta dikkatsiz ve lâubaliydi. Hemoroid hastalığına bakmış olan, Agâh adında bir sokak adamına Paşalık vermişti. Aksaray’da polislerin başa çıkamadığı kanlı katil bir sabıkalı olan Arap Abdullah’ı Paşa yapmıştı. Bu misaller çoktur. Ken­ disine uşaklık eden saray kullarının çocukları, daha yirmi yirmi beş yaşma varmadan, binbaşı, yarbay, albay, hatta paşa olurlardı. Şehzadeler ise, daha doğdukları gün rütbeler, nişan­ lar alırlardı. Bunların göğüsleri, daha saray bahçelerinde oy­ narlarken, imparatorluğun nişanlan ile dolardı. Halbuki Ye­ menide, Arnavutluk'ta, Doğu dağlarında vazife gören, her an ölümle boğuşan gerçek askerlerin terfileri yıllar yılı gecikirdi. Bunların çoğu ömürlerinin sonunu da bu dağlarda, en basit rüt­ belerle yaşarlardı. Bu hallerin en büyük etkisi de, tabiî ordu­ nun moralinde olurdu. Onun içindir ki ordu ve gerçek askerler, Abdülhamit'e küskündüler. Abdülhamit’e ne gelecekse, bir gün ordudan gelecekti, Çünkü imparatorluğun devam ve bekasının gerçek ağırlığını, omuzlarında taşıyanlar onlardı. Oıılardılar ki memleketin yedi iklim dört bucağında, yokluklar, ihmaller, se­ faletler içinde, isyanlara, savaşlara, çete muharebelerine göğüs geriyorlardı. Memleketin bütün gerçek davaları ile yüz yüze, göğüs göğüse karşılaşıp yoğuruluyorlardı. Evet, bir gün söz,

132

ENVER

PAŞA

muhakkak ordunun olacaktı. Netekim Öyle oldu. 23 temmuz 1908!de Rumeli'de isyan bayrağını açanlar askerlerdi. Hayatının hikâyesi bu kitabın mihverini teşkil eden Enver Paşa, 23 tem­ muz 19ÖfTde bu ihtilâlin yıldızı olarak parlayacaktı. Ama biz bu isyana ve ihtilâl safhasına geçmeden önce, or­ duda ve ruhlarda bu reaksiyonu yaratan şartların, daha geri­ lere ve derinlere inen problemlerine, biraz daha göz gezdirmeliyiz. O şartlar, o problemler ki, bize şu AbdüJhamit impa­ ratorluğunun yapısını anlatır. Bu yapıyı temel nitelikleri ile kısaca da olsa tanımalıyız. Abdülhamit'e ve onun idaresine karşı uyanan reaksiyonun, yani Genç Türkler hareketi ile, onu 1908 ihtilâline götüren faktörleri, ana hatlan ile de olsa belirt­ meliyiz. Çünkü bu kitabın konusu, gerçi bir şahsın hayat hi­ kâyesidir ama, bu hikâye nihayet, bir devrin şartları ve prob­ lemleri içinde geçer. Bu şartların ve problemlerin oluşumu ise, daha önce de değindiğimiz gibi» bu hikâyenin kahramanı doğ­ madan önce şek üleşmeye başlar. Biz bu şartları ve oluşları, ger­ çek yapıları ve zincirlemeleri ile vermezsek, gerek o kahrama­ nın hayat hikâyesi, gerek onu doğuran olaylar* ve atmosfer, ha­ vada ve izahsız kalır...

ik in c i A bdülham it D evrinde im p a ra to rlu ğ u n

Görünüşü 1876-1908 arası, yalnız İmparator­ luğun bendini kurtaramadığı çö­ küntünün bir devamı olmakla kal­ maz. Bu devir aynı zamanda, son bir ümit olan Tanzimat çabasının da iflâsıdır. Devletin, bütün müesseseleri ile halsizleşmesi, hayslyetsizJeşnıesi devridir. Öyle ki, 1908’de Abdüllıamit’e «Dur!» denildiği zaman, bu İmpa­ ratorluk tarihi Ömrünü zaten ya­ şamıştı. Artık göze görünen, an­ cak kâğıt üzerinde bir imparator­ luktu...

IV. HARİTA ÜZERİNDE BİR İMPARATORLUK!

Osmanlı imparatorluğu, coğrafî bir birlik teşkil etmiyordu. Gerçi imparatorlukların böyle bir birlik halinde olmaları, yani imparatorluğu teşkil eden coğrafî parçaların, birbirine bağlı ve birbirini tamamlayan tek bir toprak bütünlüğü göstermesi şart değildir. Ama ne var ki, imparatorluğun bölümleri tek bir bütün halinde olmasa da, bu bölümler arasında, siyasî, iktisadı -ve İdarî bağıntılar bir birlik halinde örülmüş olmalıdırlar. Halbuki İkinci Abdülhamit’in kendisinden evvelkilerden devraldığı Osmanlı ülkesinin bölümleri arasında evvelâ bir ik­ tisadi birlik örgüsü yoktu. Ve böyle bir örgü, hiç bir zaman ol­ madı. Ülkenin bazı kısımları ile siyasî-idarî birlik dahi, çok defa şekilden ibaret kalıyordu. Bu bölümler arasında ticarî mü­ nasebetler de, yok denilecek kadar azdı. Zaten hazin rakam­ lara inmiş olan ve onun da en garantili görünen kısımları ya­ bancı alacaklılar ve imtiyazlı yabancı şirketler eline bırakıl­ mış bulunan devlet gelirlerinden, değil inşa ve kalkınma işleri­ ne bir şeyler ayrılabilmek, hatta devletin memur-asker maaşla­ rını bile karşılamak mümkün olmuyordu. Bu niçin boyleydi? Sorunun cevapları basittir. Bunları şöy­ le özetlemeye çalışalım: Evvelâ Osmanlı ülkesi üç kıta, yani Avrupa, Asya. Afrika kıtaları üzerine yayılmıştı. Ve bu par­ çalar birbirlerine, İktisadî ve ticarî alanda hemen hiç bir şey vermiyorlardı. Devletin vergi ve asker geliri de, soyula soyula zaten posası çıkmış olan bölgelerden, yani Rumeli ve Anado­ lu'nun Türklerle meskûn yerlerinden toplanıyordu. Türk ol­ mayan bölgelerin devlet hâzinesine vergi ve asker olarak, he­ men hiç katkısı yoktu. Zaten Abdüihamifin tahta çıkışında da­ hi ancak 18 milyon altın lira olan, onun da ve eğer ödemek lâzım gelirse 14 milyonu dış borçlar karşılığında belirli tak­ siti ve faiz olarak yatırılması gereken devlet bütçesi, Abdül-

.136

ENVER

PAŞA

hamitün bütün saltanatı boyunca ve gelir olarak, bu yekûnu1 hiç bir zaman aşmadı. Kaldı ki devletin bu hazin gelirinin en ele geçebilen kaynaklarına, yabancılar mutlak tahsil ve kontrol hakkı ile el atmışlardı. O halde böyle bir devletten bir yatırım ve kalkınma faaliyeti elbette beklenemezdi Netekim bütün şu Abdülhamit saltanatı boyunca, resmî idareler, en belli başlı teşkilâtı ve ilçe-nahiye idare örgütleri ile, ya bazı bina, harabelerinde, yahut ta kiralık, kovuklarda çalışmak zorunday­ dı. Abdülhamit’in bütün saltanatı boyunca mektep, kışla ve saire gibi devlet yapısı olarak vücuda getirilen inşaat hacmi., meselâ bizden ayrılan Bulgaristan’ın saha ve nüfusu ile karşı­ laştırıldığı zaman, çok hazin, bir durum ile karşılaşılır. Ülkenin akşamı arasında iktisadi münasebetlere gelince, böyle münasebetlerin meydana gelebilmesi için tabiatıyla, ev­ velâ bir alt yapının, yani bu bölgeler arasında ulaştırma ve pazarlamaları sağlayacak bir yollar şebekesinin vücudu şarttır. Halbuki Abdülhamit saltanatında ve meselâ bütün Anadolu'da, ad ma normal kavramı ile şose denilebilecek bir tek kilometreyol yoktu. İstanbul’la İzmit, İstanbul’la Edime bile birbirine normal yollarla bağlı değildi. Asırların çizdiği ve üzerlerinde gide geline tozlu, çamurlu izler halini almış toprak güzergâh­ lara, elbette yol denilemezdi. Meselâ Birinci Dünya Harbi sı­ rasında, asker, subay olarak, Anadolu, Suriye, Irak, Hicaz gibi imparatorluk parçalarını görmek, gezmek fırsatını bulanlardan hiç kimse, bu bölgelerin hiç birinde, adına şose denebilecek vilâyetler arası ulaştırma şebekesinden, tek kilometrelik eser bulunmadığım hüzünle görmüşlerdir. Dağlar, dereler geçit ver­ mezdi. Bataklıklar yaygındı. Meselâ gene Abdülhamit zama­ nında yapılan bir araştırmaya göre, Irak ve Arap yarımadasıyle, Suriye ve Anadolu’da bataklıkların toplamı 14.524.000 dekar (dönüm) yer işgal ediyordu. Kolaylıkla sulanabilecek arazi ye­ kûnu 32.000.000 dekar (dönüm) hesaplanıyordu (1). Bunların hiç birine el atılmıyordu. Ve Nafıa Nezareti bütçesinde, ba­ taklıkları kurutma veya yeni yollar yapma tahsisi yoktu. Za­ ti) Belgelerle Türk Tarihi Dergisinde yayınlanan .bir rapora, güre. No. 2$.

ENVER

PAŞA

137

ten aslında devlet bütçesi de mevcut olmadığı için maliye, haf­ talık taksit ve tediyelerle, garip, müflis bir müessese haline gel­ mişti. Türkiye sahilleri arasında ise, bir Türk ticaret filosu yok­ tu. Enkaz halinde birkaç gemi, zaman zaman Yemene veya Trablus'a asker taşımak için çalıştırılırdı. Bir alt yapı olmayınca, elbette ki ticarî ulaştırma da ol­ mazdı. Netekim daha ileride ve Abdülhamit’in en güvendiği harbiye nazırının kaleminden okuyacağız ki, ordu çok yerler­ de askere, Rus, Amerikan buğday, arpa ve unlarından ekmek verebiliyordu. Kaldı ki ve gene az ileride değineceğimiz gibi, memlekette millî bir sanayi cihazı, yani fabrikalar, imalâthaneler de mev­ cut olmadığı için, bölgeler ve bölümler arasında değiş tokuş edilecek millî mamuller de yoktu. Hulâsa ve Batı sanayii için çalışan bazL hammadde işleri ile, afyon, tütün, deri, üzüm, incir, fındık gibi yer mahsullerini bir tarafa bırakırsak, bölgelerin birbirlerine verecekleri maddeler de mevcut değildi. İmparator­ luğun son devrinde Türkiye, bir kapalı ekonomi, yahut bir zatî iktisat sistemi içinde uyuyordu. Memlekette ancak mahal­ lî pazar münasebetleri işliyordu. Yabancı pazarlarla temas ise, ancak Türkiye’ye bol bol ithal edilen ve bazen aylarca yol ke­ serek katır, deve kervanlarının sırtında, memleketin uzak nok­ talarına erişen Avrupa sanayi mamulleri vasıtası ile oluyordu. Bunların aracıları da, askere dahi alınmayan yerli Ermeni, Rum, Yahudi, Arap azınlıkları idi. Çünkü daha ileride göre­ ceğimiz gibi, XVIIL yüzyılın sonlarında Avrupa’da meydan alan makinaîarm icadı ve bunların sanayie uygulanması hareketine Türkiye iştirak etmemişti. Çağdaş terakkilere Türkiye’nin kapı­ ları kapalıydı. Bunun için, imparatorluğun eski ve cidden güçlü •eltezgâh sanayii de tamamen, çökmüştü. Ve Osmarüı halkı, sırtı­ na bir şey giyebilmek için de, azınlıkların pazara arzettikleri bu yabancı endüstri mamullerine elaçmak zorundaydı. Kısacası, imparatorluğun parçaları arasında pazar münasebetleri ve mü­ badele örgüleri ve şebekesi yoktu. Osmanlı imparatorluğu bir pazar birliği, yani İktisadî birlik arzetmiyordu...

ENVER

138

PAŞA

KAPALI EKONOMt VE DAR PAZAR:

Osmaıılı ülkesinin bir kapalı ekonomi ve dar pazar sistemi içinde mahpus kaldığı şüphe götürmez bir gerçektir. Bu konuda bir fikir vermek için, kısa bazı, rakamlar açıklayacağız: Haydarpaşa-Ankara Demiryolu yapılmadan önce İstanbul’­ la merkezî Anadolu bölgesi arasında yollar olmadığı ve emni­ yet bulunmadığı için, iktisadi münasebetler hiç denilecek hal­ deydi. Her bölge, kendi yağı ile kavruluyordu. Alıcıları yal­ nız yabancılar olan* ve nakilleri onlar tarafından tanzim edi­ len bazı tiftik yarı mamul ve mamulleri dışında, dışarı ile mü­ nasebeti yok gibiydi. Hatta o kadar ki, meselâ 1874 yılında,. Ankara merkez olmak üzere Orta Anadolu'yu saran kıtlıkta, yurdun diğer ve mâhsullü bölgelerinden buraya hububat nakli mümkün olmamıştı. Öyle ki, meselâ Ankara çevresindeki 42 köyde yaşayan 16.900 nüfustan, bir sene içinde 4797’si açlıktan ölmüştü. 2640ü dağılmıştı. Böylece bu köylerin nüfusu 16.900 den 9,463’e inmişti. Bu felâket karşısında İstanbul’un yaptığı ise, bölgeye yiyecek şevki değil, ölen ve dağılan ailelerin mal ve mülklerini,, şeyhülislâmın gönderdiği hocalar eliyle defterîeyip hâzineye maletmek olmuştu. Keskin kazası 52.000 nü­ fusundan 20.000’ini, açlıktan ölüme vermişti (1). Pazar kapalılığına gelince, aşağıdaki rakamlar, Haydarpaşa-Konya demiryolu yapıldıktan sonra ve 1893’le 1911 arasında, bu hat vasıtasıyle mal nakliyatının nasıl geliştiğini gösterir: (Ton olarak) Hububat Yumurta Şeker Petrol Manifatura 1&97 1911

106.773 146.722

56 1.787

1.253 4.767

1.363 3.581

0.974 4.205

Üst sıradaki rakamlar, demiryolunun açılması dolayısıyle yapılan nakliyattır, ikinci sıradaki rakamlar, bu nakli­ yatın artışım gösterir. Haydarpaşa-Ankara arasında da aynı hareketlilik görünür;1 (1)

Türk Ziraat Tarihine Bir Bakış. 1938> s. 210-213.

ENVER

PAŞA

139

Hububat Yumurta Şeker Petrol Manifatura 1892 1911

51.389 262.145

469 5.079

775 775 10.987 8.144

Uİ47 5.305

Bu rakamları çoğaltmak mümkündür (1). Meselâ Ege böl­ gesi için de daha karakteristik rakamlar verilebilir. Orada ar­ tışlar, bilhassa ihracat mallarında görülür. Netice şunu gösterir ki, bu rakamlara göre Anadolu, aslında alım kabiliyeti gayet düşük, bölgeler arası mübadeleye, hatta demiryollarına rağmen katılamayan fakir bir ülkedir. Kendi ih­ tiyacını, ancak kendi mahallî şartlan ve pazarlan içinde görür. Pazara arz edecek malı yok gibidir. Kapalı ekonomi veya zatî ekonominin ayırt edici vasıfları ise, zaten bunlardır. İmpara­ torluğu teşkil eden coğrafî bölgelerin herbiri de aşağı yukarı böyleydi. Meselâ Trablus'un veya Yemen'in diğer bölgelere ver­ dikleri ve oradan aldıkları, hemen hiç bir şey yoktu. Irak, za­ ten Basra limanı yolundan Hindistan'la iş görürdü. Doğu Ana­ dolu, canlı hayvan ve mahsullerinden başka bir şey alıp sat­ mazdı. Yalnız şehir ve kasabalardaki Ermeni sanatkârlar ve tüccarı pazara bir şeyler verebiliyorlardı. Suriye'nin kapıları Fransa'ya açıktı. Rumeli ise, bilhassa Selanik Hinterlandında, Avusturya'nın bir açık pazarıydı. Kısa­ cası Osmanlı imparatorluğunda bir coğrafî birlik olmadığı gibi, bir İktisadî birlik te yoktu. Hatta idari birlik için de aynı şey­ ler söylenebilir. Trablus’un sınırlan nerede başlar, nerede bi­ ter, pek bilinmezdi. Yemeıi'e, Türkiye'nin hâkim olduğu iddia edilemezdi. Hicaz da sınırları belirsiz bir bölgeydi. Ve devlet­ ten yalnız alır, ama devlete bir şey vermezdi. Suriye kozmopolit şehir eşraf ve tüccarlarının elindeydi. Bizimle de ilgisi şekilden ibaretti. Doğu ve Güney-doğu illeri, mirmiranlarm (yerli pa­ şaların) şeyhlerin, beylerin, ağaların malıydı. Hatta bunlardan bazıları, meselâ Mutkili Musa Beyr kendi derebeyliği halkın­ dan İstanbul'a çalışmaya gidenler olsa bile, her yıl belli za-1 (1) îsmait Husrev Tokin: Türkiye K&y İktisadiyatı. Kadro Ya­ yınlan. 1932 — Ankara.

140

ENVER

PAŞA

manlarda oraya tahsildarlarını gönderir, haraçlarım orada* da toplatırdı. Beyler, şeyhler istedikleri zaman isyan ederlerdi. Abdülhamit bu isyanlara pek karşı çıkmazdı. Âsileri, unvanlar, rütbeler, hediyelerle beslerdi. Mahalli beylere, Rusların Kazak alaylarına benzetilerek teşkil ettirilen Hamidiye alayları, bu paşaların, beylerin özel ordusu gibiydi. Türk ve Ermeni gibf mahalli halklar, bunların resmen tazyiki altındaydılar. Kısacasr imparatorluk, yalnız harita üzerinde bir varlıktı. Ve belliydi kir son yıllarını yaşıyordu...

ÇAMURLAŞAN BİR GÖL:

imparatorluğun çöküş devrindeki sosyal yapışma gelince? Bu konuda bilimsel araştırmalar henüz başlamıştır denilebi­ lir (1). Fakat şunu söylemek mümkündür ki bu yapı, gittikçe çamurlatan bir göl manzarası veriyordu. Bu gölde herşey çü­ rüme, dibe çökme halindeydi- Adına Osmanlı devleti dediğimiz durgun suda herşey çamurlaşmakta, bataklıklaşmakta idi. Gerçi devletin bir imparatorluk olarak gerilemesi, daha XVII. yüzyıl sonlarında başlar. 1699’daki Karlofça Antlaşması, Avrupa'dan çekilişi hızlandırmak suretiyle, bizde Gerileme Devrinin başı olarak alınır. Fakat asıl bozuluş, XVIII. ve bil­ hassa XIX. yüzyılda hızlanır. Meselâ: Toprak hukuku (Top­ rakta velayet-i âmme, yahut toprakta devletin genci sahipliği, zeamet, timar, has sistemi), Kapıkulu ocakları (Yani ordu ve orduyu besleyen, toprak hukukuna dayanan, yedek ordu kad­ rosu), İlmiye teşkilâtı (Hem yargıçlık, hem idarecilik şeklin­ deki kadılar sistemi ile, dini müessese ve kadroların düzenle­ yici ve damşıcı teşkilâtı olan müftülük temeli) daha XVII yüz­ yılda bozulmaya başlamıştı. Hatta «Koçu Bey Risalesi» gibi üs­ <1) Bıı konuda ve bugünkü aydın neslin, verdiği en ilginç eser­ lerden biri olarak: Doğan Avcıoğlu: Türkiye'nin Düzeni. Bilgi Kitabevi, 196ff.

ENVER

PAŞA

141

tün değerde bir eleştirme eseri, yapıdaki çatlakları, daha derin­ lere inerek açıklar (1). Ama biz bu eserle ve o kadar gerilere gitmeden de diyebili­ riz ki, daha 1826’da yeniçeriliğin kaldırılmasından Önce, bil­ hassa sosyal yapıda bozuluş tamdı. Devlet malı sayılan top­ raklar üzerinde âyanlar denilen bölge hükümdarları, padişaha karşı da dtrenebilen büyük güçler halinde, imparatorluğu ara­ larında bölüşmüşlerdi, Rumeli’de Pasban Oğullan, Yılık Oğul­ ları, Dagdeviren Oğulları, Anadolu’da Çapan Oğulları, Karaosmanoğluları ve daha niceleri gibi kudretler, bir nevi derebeylik sistemine kayan tasarruflarla, eski toprak hukukunu bozmuş­ lardı. 1826’da yeniçeriliğin kaldırılması ve dolayısıyle, zeamet, timar, has şeklindeki devlet mülkiyetinin işlemez hale gelişi, toprağın sahipsiz kalışı, bu ayanları ve onlarla beraber hesapsız toprak ağalarını, daha da türetmiş, daha da güçlendirmişti. Nihayet devletin eski toprak hukukunu kaldırması ve yeni bir Arazi Kanununun ancak 1858’de çıkarılışı, devlet yapısında toprak mütegallibeliği ve onunla beraber, eşraflık sistemini yerleştirdi, öyle ki, Arazi Kanunu çıktığı zaman, bütün ülke­ de verimli topraklar, zaten paylaşılmış gitmişti. Ve devlete dü­ şen, bu yağma tasarruflarını tanımaktan ibaret kalıyordu. Hulâsa Tanzimat, bu düzeni önleyemediği gibi, Abdülaziz ve Abdülhamit devirlerinde Türk sosyal yapısı, büsbütün has­ talandı. Biı taraftan şehirlerde ve bazı köylük bölgelerde el­ ti) Bu üç temel müessese üzerinde aşağıdaki eserleri bilhassa İsmail Hakkı Uzunçarsüı: Kapıkulu Ocakları. 2 cilt. Türk Tarih Kurumu yayınları, 1942-1944. — Kanunname-i Âli Osman (Osmanlı Devleti Arazi Kanunları). Bugünkü dile çeviren: Hadiye Tuncer. Zi­ raat Vekâleti Yayını, 1962. — Osmanlı İmparatorluğunda Toprak Hu­ kuku, Arazi Kanunları ve Kanun Açıklamaları. Hazırlayan, Hadiye Tuncer. Ziraat Vekâleti Yayını. — Osmanlı İmparatorluğunda Top­ rak Kanunları (Osman Gazi’den Ahmet III zamanına kadar). Ha­ diye Tuncer. Ziraat Vekâleti Yayını. 1965 — İsmail Hakkı Uzun çarşılı: İlmiye Teşkilâtı. Türk Tarih Kurumu Yayını. 1965.

142

ENVER

PAŞA

tezgâhçılığma dayanan yerli sanayiin, Avrupa sanayii mamul­ leri ithalâtı karşısında çöküşü, diğer taraftan bu yeni ticaret nizamına, Hıristiyan ve Musevi azınlıkların vasıtacılık etmeleri suretiyle yeni bir sınıfın türeyişi, Türklerin askere alınmaları, Türk olmayanların ise askere gitmemeleri dolayısıyle şehir­ lerde zanaat işlerinin de Rum, Ermeni azınlıklarında toplan­ ması, eski loncalar sisteminin kayboluşu, medreselerin yetiştir­ diği ulemâ zümresinin, son Osmanlı toplumunda, Türk halkı­ nın sözcüleri olarak sivrilişi, hulâsa ayan, eşraf, mütehayyizân, mütegallibe ve ulemâ birliği ile, yeni idari teşkilâtın getirdiği memurlar zümresinin çok defa bu birlikle iş ortaklığı kurmak vaziyeti, imparatorluğun son devrinde Osmanlı toplumtmu, her türlü koruyucu ve düzenleyici güçleri ile denetleme organla­ rından yoksun bir soysuzlaşma içine sürükledi. Bilhassa ithal-ihraç limanlarında gelişen yan Şarklı yarı Avrupai) (lövantetı) ticarî aracılar (kompradorlar) ise, arka­ larım yabancı devletlere de dayayarak, tiearetin kaymağını, ya­ ni aslan payım, zaten kendi ellerinde toplamışlardı. Hulâsa, yol­ lardan, sanayiden, millî sermayeden, yatırımdan, maarif teşki­ lâtından yoksun ve çağdaş bütün fikir ve kültür akımlarına ka­ palı olan bu geri, daha doğrusu çökertilmiş toplumda Türk köy­ lüsü ile, koruyucusu olmayan şehirli Türklere, ilkel bir rençberlikle sadece askerlik meslek olarak kalmıştı. O da bütün Türkler için değil. Sadece, fakir, topraksız, himayesiz olanlar için. Kaldı ki bütün dağları taşları kesen eşkıya da, gene bu koruytıcusuz kütleye musallattı. İmparatorluk, artık kanserleşmiş bir vücuttu. Bu zemin üstünde padişahın, ülkesi ile alâkası ise, yalnız asker toplamak ve vergi almaktı. Hulâsa imparatorluğun durumu ve nizamı buydu. Bu ni­ zama ise, hem kendi devletinin, hem yabancı kudretlerin elin­ de ezilen, çürüyen, gittikçe çöken bataklıklaşan bir durgun, su, daha doğrusu içinden tefessüh eden bir göl bataklığı de­ mekte. elbette ki mübalâğa yoktur...

ENVER

PAŞA

143

BÎR YARI SÖMÜRGE EKONOMİSİ:

Yukarıdan beri Özetlenen temel üstünde sürdürülen devlet hayatının ne olabileceğini tasavvur etmek elbette ki mümkün­ dür. Bu hayat evvelâ» çağdışı bir hayat olmak zorundaydı. Yani imparatorluk» gerek yukarıda özetlenen» gerek aşağıda anakonulanna değineceğimiz şartları ile ve bugünkü terimlerle» sa­ dece geri kalmış, yahut az gelişmiş bir ülke değildi. Aslında ve sözün tam manası İle, çağdışı ve son demlerini yaşayan bir varlıktı. Bunun bütün suçunu Abdülhamit’e yüklemek elbette ki doğru değildir. Çünkü şanssızlık ve 1854?te az çok beliren Avrupa'ya ayak uydurma imkânlarına ihanet» daha Abdülhamifin babası Sultan Mecit ve onu takip eden Sultan Aziz de­ virlerinde başlar. Ama ne var ki, Abdülhamit'in tahta çıktığı 1876’da Birinci Meşrutiyeti yerleştirmek, Balkanlardan muh­ tariyete de varan geniş ıslahat merhalelerine giderek 1877-1876 Harbinin tahribatından kaçınmak, belki de mümkündü, İmpa­ ratorluğun son devrinin en büyük devlet adamı ve Abdülhamit’in büyük bir şansı olan Mithat Paşa boğdurulacak yerde» onun inşacı ve tanzimci kudretlerinden faydalanmak ta elbette ki mümkündü. Zaten 1870?lerde» meselâ Rusya ile Osmanlı dev­ letinin imkânları ve cihazlanmalan arasında, farklar büyük de­ ğildi. Ama Rusya XIX. yüzyılın ikinci yansından daha iyi isti­ fade etmesini bildi. Gerçi Rusya kapitilasvonlarla zincirlenmiş değildi. Ama 1854 harbinin neticelerinden Türkiye de, havaya harcanan milyonlarca borç altınlardan, meselâ alt yapıyı geliş­ tirmek için kredi ve kaynaklar şeklinde pekâlâ faydalanabilirdi. Bu şartlar Abdülhamit için de mümkündü denebilir. Fakat Abdülhamit bu şartlardan da faydalanamadı. Mithat Paşa gibi bi­ rinci sınıf bir devlet adamını ise, artık hiç bir zaman bulamadı... Bu konulara böylece ve kısaca değindikten sonra» Abdül­ hamit imparatorluğunun yapısı üzerinde de artık ve ana hatları ile ayrı ayrı durabiliriz... Çünkü Abdülhamit'in saltanat dev­ ridir ki, bizde' 1908 ihtilâlcilerini, 1908 ihtilâlini ve rejim de­ ğişikliğini hazırlamıştır. Ama ihtilâl bir reaksiyon olduğuna,

144

ENVER

PAŞA

bu reaksiyonu da, ihtilâle varan devrin şartları doğurduğuna göre, bu şartlara yalnız Abdülhamit’in kimliği ver şahsî karak­ teri çerçevesinde göz atmak yetmez. Devri biraz da temel İk­ tisadî yapısı ve ana müeseselerin durumu ile gözden geçirmek icap eder. Şimdi biz burada ve mümkün olduğu kadar kısaca, iktisadı yapının karakteristiğini, bazı kolları ile görmeye çalışa­ cağız. Bu konuda hemen şunu belirtelim ki, Abdülhamit Türki­ ye'sinin İktisadî temel yapısı, son çağda, çökertilmiş bir ülke ekonomisi üzerine yerleşen. tam yan sömürge ekonomisidir. Burada kastedilen son çağ ekonomisi, Avrupa sanayiinin bizde yıktığı ekonomik yapıdır. Bu da, Osmanh Türkiye’sinin kendi kendine yettiği ve hatta büyük hacimde sanayi mamul­ leri de ihraç ettiği devrin sona erişi ile başlar. Avrupa’da ma­ kinelerin, XVIII, yüzyılın son çeyreğinde sanayie uygulanmaya başladığına, Osman!ı imparatorluğunun ise, bu sanayi inkılâ­ bının dışında kaldığına göre, çöküntü de o sırada başlamış demektir. İşte bu sanayi inkılâbıdır ki. yalnız Türkiye'nin de­ ğil, dünyanın da kaderini değiştirmiş ve dünyayı: — Sanayici memleketler (metropoller), — Sarutyisiz memleketler (sömürge ve yan sömürgeler), olarak ikiye ayırmıştır. XIX. yüzyılda, dünya ölçüsünde ta­ mamlanan) bu hareket ile ve Osmanlı imparatorluğu bu sa­ nayi inkılâbına katılmamak yüzündendir ki kendini, yarı sö­ mürgeler âlemi içinde bulmuştur. Yani Türkiye’nin yerli sanayi sistemi, o devrin Kompradorları olan yabancı ithalât ve ihra­ catçıları He, onların etrafında gelişen yerli Ermeni, Rum ve Yahudi azınlık tüccar ve esnafının müşterek gayretleri ile, tamamen çökertilmiştir. İşte bu çökertilen yerli sanayi ile, onun yerinde yaratılan yabancı mamuller ticareti ve hammadde ile bazL gıda maddeleri ihracatçılığı suretiyledir ki, tam bir yarı sömürge ekonomisi, imparatorluğun yapısına çökmüştür. Bu çö­ küşün bazı misallerini aşağıda kısaca vereceğiz. Fakat daha önce ve tamamlayıcı olarak şunu da belirtelim ki, bu çöküntü

ENVER

PAŞA

145

sonunda imparatorluk, evvelce devletin çeşitli coğrafî bölgeleri arasında işleyen yerli mamuller ticareti ile, ne de olsa göze çar­ pan bir İktisadî birlik olmanın, bütün bağıntılarını kaybetmiş­ tir. Daha evvel, imparatorluğun akşamını teşkil edeıı Rumeli, Anadolu, Suriye, Arabistan, Irak, Mısır ve Kuzey Afrika ara­ sındaki yerli sanayi ticareti, böylece tamamen sönmüş gitmiştir. Bu cümleden olarak meselâ. Ankara'nın sof denilen, Tif­ tikken dokunan bez, yahut kumaşları, Yemen’den Arabistan’a, Rumeli’ye ve Kuzey Afrika’ya kadar satılırken, Avrupa Sanayii Türkiye’ye hâkim olup bütün ithal, ihraç limanlarını kendine uygun tarifelerle kendi mallarına açınca, Ankara evvelâ sade­ ce tiftik ipliği eğiren bir bölge haline geldi. Yani tiftik kumaş sanayii söndü. Yerini bir yarı mamul hammadde (bükülmüş ip­ lik) veya sadece tiftik yapağısı ihtacatçılığına bırakmıştır (t). Aracılar ise, Ankara Ermenileriydi. Az sonra bu iplik işi de öldü. Fakat asıl çöküntü, daha geniş ve harcıâlem bir ihtiyaç maddesi olan pamuklu dokuma sanayiinde görüldü. Ingiltere’de iplik makineleri 1760-1770 arasında mükemmelleştirildi. 1790 se­ nesinde Buhar makinesi geliştirilerek, sanayie ve bu meyanda iplik-dokuma sanayiine uygulandı. Bu da İngiltere’ye pamuk ithalâtını ve İngiltere’den iplik-dokuma ihracatını artırdı. Me­ selâ 1701 senesinde Ingiltere’ye yalnız 1.000.000 funt pamuk gir­ mişken bu miktar seksen sene sonra, yani 1781’de 5.300.000 funta yükseldi. 1784’te 11.482.000 funta çıktı. Beş sene sonra pamuk ithalâtını 32.576.000 funt olarak görüyoruz. Bu pamuklar tabiî,1 ( 1 ) Gerçi daha önce de Ankara, bükülmüş tiftik ipliği ihraç ederdi. Ama bu iplikler dış ülkelerde (bilhassa İngiltere - Bradford; piyasalarda, makina ile değil, gene el tezgâhlan ile işlendiği için, Türkiye’ye karşı bir rekabet teşekkül edemiyordu Ankara’nın sof mamulleri ise, bütün eski dünyada, bilhassa din adamlarının eübbelik kumaşları olarak, yerli-yabancı pazarlara hâkimdi. Fakat sonraları, bu ihtiyaç ta, başka nevi sanayi kumaşları ile karşılandı. XVII. yüzyıl ortasında Ankara’da tiftik ipliği ticareti ile ilgili ve Fransız Sefareti tarafından o zaman hazırlatıldığı anlaşılan bir rapor «Belge­ lerle Türk Tarihi» nin II. sayısında yayınlanmıştır. Derleyen: Doç. Dr. Halil Salihlioğlu.

146

ENVER

PAŞA

ihraç olunacak pamuklular yapmak içindi, Netekim 1780’de ih­ raç olunan dokumalar kıymeti 360.000 îngiliz lirası iken, bu miktar 18û2’def 7.800.000 Ingiliz lirası oldu. Makine mamulle­ ri çok ucuza da mal oluyordu (1). Netekim 1786'da 10 numara pamuk ipliğinin bir funtu 33 şilin iken, 1800’de bu fiyat, 9 şilin 5 sente düştü (2) Böyle olunca da, İngiltere’de başlayıp Batı Av­ rupa’ya sirayet eden makineli sanayiin ucuz sanayi mamulle­ rinin, dünyanın diğer yerlerinde ve o meyanda Türkiye’deki yerli tezgâh sanayiini çökertmesi tabii idi. Ve öyle de oldu. Çünkü Osmanh imparatorluğu, bu makineleşme hareketine ka­ tılmayan ülkelerdendi, Netekim bu şartlar altında Türkiye’de tezgâhlar hızla çök­ tüler, Meselâ, o zaman Osmanlı devleti sınırları içinde bulu­ nan Tesalya’nm Ambelaki kasabası 1800’de ve yılda 250.000 kilo iplik ihraç ederken bu miktar 15 sene sonra sıfıra düşmüştü. Şehir boşalmıştı, Tırnova’da 1812’de 2000 tezgâh çalışırken, 1830 da bunların sayısı 200’den daha aşağıya indi. Buna benzer ra­ kamları, Halep, Şam, Hama, Kilis, Trabzon, Edime ve hemen bütün Osmanlı şehirleri için vermek mümkündür. Aynı hali, deri ve saraciye sanayii, ipekli sanayii, kılıç ve silâh sanayii ve diğerleri için, de vermek mümkündür. TANZİMAT BİR İKTİSADİ SİYASET GETİRMEMİŞTİ:

XIX. yüzyılın başından itibaren başlayan ve bizde yerli sanayinin çöküşü ile, imparatorluğun yabancı sanayi mamul(1) I. Husrev Tokin: Türkiye Köy İktisadiyatı. s. 05. <2) Makinelerin sanayi mamullerinde yarattığı bu ucuzluğu göstermek için, N. Lukin Antonufun Batı Avrupa'nın Yeni Tarihi İsimli eserinden alman şu rakamları verelim. Bu rakamlara göre, m a­ mul madde ucuzlamış, hammadde fiyatı artmıştır: 1784 1779 1709 1812 1890 s.d. s.d. s.d. s.d. s.d. İplik fiyatları Pamuk fiyattan

16.0 2.0

10.11 2.0

7.6 3.4

2.6 1,6

1.2 3.4

ENVER

PAŞA

147

İtrine pazar oluşu gerçeğini nasıl izah etmelidir. Çünkü meselâ makinelerin sanayie tatbiki devresinde Rusya’yı alalım. Rusya kendi yerli sanayiinin, tabiî ilkel temelini kaybetse de, sü­ ratle yeni ve makineli sanayiin memlekette kuruluşu safhasına girebildi. Silâh, gemi, fabrika ve tersanelerinden başka, bilhassa mensucat sanayiini geliştirdi. Orta Asya, Iran gibi memleketleri ve hatta Çin’i, Türkiye’yi bile bir süre sonra kendisine pazar kıldı. Bu neden böyle oldu? Bunun cevabı basittir: Bizde Avrupa’ya yöneliş gibi görünen Tanzimat, aslında, belirli, etkili bir devlet İktisadî siyaseti getirmedi. Çünkü ikti­ sadi siyaset, özgür ülkelerin ve devletlerin işidir. Bu özgürlük, yalnız memleketin kendine mahsus sınırlarının belirtilmiş ol­ masında, orduda, donanmada değil, diğer devletlerle münasebet­ lerinde, iktisadı haklarındaki eşitliktedir. Osmanlı imparatorlu­ ğu ise bu bakımdan Özgür bir devlet değildi. Çünkü bilhassa kapitülasyonlar, millî İktisadî siyasetin temel ve koruyucu şar­ tı olan gümriik istiklâlinden, devleti mahrum bırakıyordu. Ya­ ni imparatorluk, kendi gümrüklerinde dilediği gibi tarifeler tespiti hakkına sahip değildi. Dahilde sanayiin gelişmesi ise, milli sanayii, yabancı sanayi mamullerine karşı koruyucu güm­ rük tarifeleri ile himayeye bağlıydı. Devlet, işte bu imkân­ dan mahrum bulunuyordu. Buna kapitülasyon kayıtları engeldi. Kapitülasyonlar hakkında burada ayrıca izahlara girişmek yer­ sizdir (1). Fakat devlet gümrük istiklâlinden, mahrum olup, <1) Kapilülasyonlar. aslında ticari ahitlerdir. Yani birtakım ti­ caret mukavele, müsaade veya antlaşmalarıdır. Bu tür müsaade ve­ ya anlaşmalar, Ortadoğuda, OsmanlIlardan daha önceki devletlerle, Akdeniz’in ticaret site-devletleri, meselâ Cenova, Venedik, Piza gibi merkezler arasında, daha evvelden yapılmıştır. Meselâ Bizansm, Sel­ çukluların hu tür anlaşmaları vardır. Netekim bizimkine benzer tica­ ret anlaşmaları OsmanlIlardan evvel, Mısır Memlûk sultanları ile İmzalanmıştı <21 eylül 152S). Osmanlı kapitülasyonlarına gelince; bizde ilk kapitülasyon, 1535’te, Fransa Kralı François I zamanında imzalandı. Türklyenin en güçlü zamanıydı. Bu anlaşma Fransızlara Türkiye’de ticaret, yargı,

ENVER

148

PAŞA

milli sanayi de koruyucu gümrük tarifelerinden yoksun kalınca, o memlekette sanayiin kuruluşu, elbette mümkün olamazdı. Bir ülke, kendi millî sanayiini kurmak imkânından mahrum ka­ lınca ise, o ülkede millî bir iktisat siyasetinden, elbette ki bahsedilemez. Kaldı ki Tanzimat devri, Türkiye’de yeni sa­ nayiin kurulduğu değil el-ev tezgâhçılığma, oldukça gelişmiş bir manifaktüre dayanan eski Osmaııh sanayiinin de baştan sona çöküşü, yıkılışı devridir. Memleket pazarlarına, ucuz it­ hal tarifelerinden faydalanan Avrupa endüstri mamullerinin sel gibi akışı, yerleşişi devridir (1). Türkiye’de azınlıkların iç pazarlarda ticareti ve dış piyasalarla aracılığı (kompradorluk) ele geçirdikleri devir de, gene Tanzimat tır. İstanbul’da Rum-Ermeni sarraflarının ve onlarla işbirliği yapan lövanten (Avrupa asıllı) para komisyoncularının, devleti borçlandırmak suretiyle devlet mâliyesine hâkim oldukları devir, gene Tanzimat dev­ ridir. Engelhard, Türkiye ve Tanzimat isimli eserinde, XIX. yüzyılın ortasına kadar Türkiye’nin ithalât ve ihracatının bir­ birine denk olduğunu ve hatta bu ihracatta sanayi mamulle­ rinin önemle yer aldığını kaydeder. Fakat ondan sonra Tiirki-1 dini imtiyazlar, çalışma hükümleri mülkiyet, miras, esirlere yapılacak muameleler, deniz seferleri, iltica hakkı gibi hususlarda haklar, im­ tiyazlar tanıyordu. Sonra şu tarihlerle yeni kapitülasyon anlaşmaları yapıldı: 1560. 1581. 1597. 1804. 1673, 1740... Bunları 1802, 1858, 1861, 1868 ticaret antlaşmaları takip etti. Fransa bunlarla akla gelmez imtiyazlar sağladı. Fakat aynı zamanda ye yavaş yavaş, bütün Batı devletleri de kapitülasyonlardan faydalanma haklarını elde ettiler. Bütün bu kayıtlar, ancak İstiklâl Savaşı sonunda ve I-ozaıı Muahedesi ile ortadan kaldırılabildi. (Daha etraflı bilgi için. Ş. S. Aydemir. Tek Adam. cilt. III. s. 112-114) (1)

Bu k o n u d a P a lg re v 'in Anadolu Eyaletleri isim li eseri, O s­

m anlI ş e h ir ve k a sa b a la rın d a yerli sa n a y iin ve te z g â h ç ıh ğ ın çökü­ şünü, rakamlarla verir. Aynı suretle, Urquart La Turgvie. ses Ro$-

sources.

Son Organisation Municipaler son Comtnerce-Brvzelles

isim li eserinde, az d a olsa, aynı su retle d ik k a te değer ra k a m la r n a k ­ leder.

ENVER

PAŞA

149

ye, topyekûn sanayi mamulleri ithal eden bîr ülke haline gel­ miştir. Yerli sanayi çökmüştür (1). Fakat XIX, yüzyılın oltasından itibaren, Türkiye, yalnız yabancı endüstri eşyasına pa2ar olmakla da kalmamıştır. Daha önce de ve çeşitli vesilelerle belirttiğimiz gibi, devlet, hem de Tanzimatın kurucusu sayılan Sultan Mecit zamanında, lü­ zumsuz israflar için yapılan dış borçlanmalarla, yabancı malî kontrol altına da kaymıştır. Bu kontrolün ise, resmen iflâsa ve devlet gelirlerini yabancı bir idarenin toplamasına kadar varan bir malî esarete döndüğünü göreceğiz. Şu halde güm­ rüklerde koruyucu tarife hakkını savunmayan,'malî istiklâlini kaybeden bir devletin ve bir devrin, millî bir iktisat siyase­ tinden nasıl bahsedilebilir. Kaldı ki iş bunlarla da kalmadı. Meselâ Abdülhamit devrinde ve gene Kapitülasyon kayıtla­ rına dayanılarak, yabancı devletler Türkiye'de kendi postane­ lerini işletiyorlardı. Yabancı uyruklu sanıkları Türk mahke­ meleri mahkeme edemiyorlardı. Yabancı sefaretlerde yabancı mahkemeler vardı. Ve yabancı uyruklu sanıklar oralarda yar­ gılanıyorlardı. Hatta bu konularda, devlet haysiyetinin nerelere düştü­ ğünü açığa vuran daha başka misaller de verilebilir. Meselâ İstanbul'da sarraflık işleri yapıp, devlete de diledikleri hesap şekilleri ve diledikleri faizlerle borç veren lövantenlerden iki kişinin alacağı vaktinde ödenmeyince, Fransız donanması Os­ manlI sularına gelerek Türkiye’ye ait Midilli adasını işgal et­ ti. Fransız askerleri, bu borçlar ödeninceye kadar oradan çekilmediler. Yani iki sarrafın, nihayet ticaret mahkemesine gi­ debilecek olan davasını Fransız hükümeti ve donanması benim­ sedi. 4 kasım 1901’de Fransızlar Midilli’ye böylece çıktılar. Hü­ kümet, borçları ödeyeceğini bildirdiği halde, işgal devam etti. Ve Osmanlı hâriciyesi, bu koloni saldırısına Rusya ve Ingiltere­ ’nin dikkatini çektiği, onlardan destek aradığı halde, hiç bir yardım görmedi. Ve hükümet, bu istenilen borcu yani 500.000 U)

Tanzimat. Maarif Vekâleti Yayını. Cilt. I. Bu eserde; Ömer celâl Sarç. Tanzimat ve Sanayiimiz, s. 423-462.

150

ENVER

PAŞA

altını, iki düzenbaza, o miktara varmadığını bile bile Ödemek zorunda kaldı. İşin diğer bir hazin tarafı da, ziraat ve orman nazırı olan Suriyeli bir macera adamının, yani Selim Melhamen’in bu iş üzerinde alacaklılar ve Osmanlı Bankasıyle hü­ kümet arasında bir aracı rolü benimsemesiydi. Borçların öden­ mesi vadeli bir anlaşmaya bağlandığı halde, Selim Melhamen’in ısrarı ile, paranın birden ödenmesine gidilmesiydi (1). Suri­ yeli Arap İzzet, Suriyeli Necip Melhame gibi, Suriyeli Selim Melhame de, 1908 ihtilâlinde Türkiye’yi ilk bırakıp kaçanlar­ dan oldular... DEVLET YAPISINDA MALİ ESARET; İFLÂS !

Ama şimdi biz, devleti bu kerte haysiyetsizliğe götüren şartları ve oluşları görebilmek için, biraz daha geri zamanlara dönmeliyiz. Çünkü bu kadar hazin bir sonu hazırlayan, elbette ki daha önceki şartlar ve gelişmeler olmuştur. Evet, birtakım şartlar ve gelişmeler. Öyle şartlar ve geliş­ meler ki, onların oluşumuna kısaca göz gezdirmezsek, meselâ yukarıda verilen olayı yaratan ve meselâ iki lövantenin hileli alacağı verilsin diye, Fransız devleti donanmasının, büyük bir Osmanlı adasını işgal edişini izah, oldukça müşküldür. Gerçi, ruh yapısı vc tutumları ana hatları ile yukarıda be­ lirtilen bir hükümdarın idare edeceği devletin, nasıl bir yapı kağşamasına ve çöküntüye gideceğini takdir etmek elbette ko­ laydır. Evet, Abdülhamit’in saltanat devrinde de Türkiye, köh­ neleşti, kötüleşti ve çözüldü. Abdülhamit saltanat devrinde Türk devlet yapısına, çağın emrettiği istikamette gelişen tek değer ilâve etmemiştir. Çünkü Abdülhamit saltanatında Türkiye, hatta daha dün Osmanlı idaresinde olan ve kendi istiklâllerini ele alan Balkan ülkeleri ile kıyaslandığı zaman, ancak durmadan sefilleşen ve1 (1) Tamamlayıcı bilgi için: tmtiyâzat-i Ecnebiye. Mehdi Frageri. 1325 (1909).

ENVER

PAŞA

151

her türlü hayatî cihazlanmalardan mahrum bir Şark devleti olarak görünür. Halbuki, hiç olmazsa Tanzimatın ruhu öyle emrederdi ki bu ülke, ne kadar zayıf adımlarla da olsa, Garbın hükümet ve devlet nizamına ayak uydursun. Fakat işte hu olmadı. Meselâ beklenirdi ki devlet, evvelâ bir bütçe sistemine ve gelir-gider dengesine kavuşsun. Çünkü Abdülhamit, Sultan Aziz'den, zaten malî düzenlenmeye muhtaç bir devlet devral­ mıştı. 1875’te yani Abdülhamit’ih tahta çıkışından önceki yıl sonunda, devletin muntazam borçları 5.297.676.000 altın Frank, gayri muntazam borçları da 400.000.000 altın Frank kadardı. Bunların yıllık faiz ve ana. sermaye ödemesi 30Û.OÛÛ.OOÖ Frank tutuyordu. Abdülmecit ve Abdüiaziz'in 20 senede borç­ landıkları bu paranın, ancak %10'u devlet hizmetlerine, yani Baron Hirş tarafından, inşa edilen 1250 kilometrelik demiryolu ile, Abdüiaziz'in satın aldığı harp gemilerine gitmişti. Arta ka­ lanı ise, saraylar inşaatı ile, saray israflarında eridi. Durumu bu rakamlarla tam karşılıklı olarak belirtmek için, devletin ge­ lirlerini de Frankla ifade edersek şunu görürüz. Devletin bütün gelirleri toplamı yıllık olarak, 380.000.000 Frank kadardı. Bunun 300 milyonu faizlere ve borçların itfasına giderse, elde devleti idare için, ancak 80 milyon Frank kalıyordu <1). Yaıü devlet gelirlerinin yuvarlak olarak % 88‘inin borçlara gitmesi lâzımdı. Abdülhamit zamanında resmileşen iflâs durumunu verirken, onun devraldığı bu vaziyeti belirtmek yerinde olur. Belki bu sebeple Abdülhamit malî meselelere ve tasarruflu bir bütçeye yönelemedi. Yerli yabancı alacaklılar devleti, kısa bir süre için-1 (1) Abdüiaziz’in son yılında, yani 1875’te Osmanlı devletinin geliri 18 milyon ve ödenmesi gereken yıllık faiz ve ana borç taksidi 14 milyon olduğuna göre, geriye ancak 4 milyon lira kalıyordu. Bu ise, saraylar inşasına ve saray islâslanna ancak yeterdi. Şu hal­ de hem faiz, hem de taksitleri ödemek ve diğer devlet harcamala­ rım karşılamak için, her zaman, yeniden borçlanmak gerekiyordu. Bu ise, saraylar inşasına ve saray israflarına ancak yeterdi Şu halündeydi. Devleti Dış âleme karşı haysiyetsizleştiren en önemli du­ rumlardan biri de buydu.

152

ENVER

PAŞA

de «iflâs masasına» oturmaya mecbur ettiler. Ve bundan, sonu ancak Lozan Konferansı antlaşmalarında alınan ve fiilen 1930’da tasfiye edilen «Düyunu Umumîye idaresi» doğdu. Evet, bu Düyunu Umumiye ve resmen iflâs hareketi, daha Abdülaziz'in son devresinde başladı. Onun sefil sadrazamı Mahmut Nedim Paşanın kısa süren son sadareti zamanında. Ba­ siret ve Vakit gazeteleri ile yayınlanan bir hükümet tebliğinde şunlar vardı: «Her sene faiz Ödemeleri için yeni bir istikraza müra­ caat edilegeldiğinden ve bu suretle bir borcu ödemek için yeni bir borca girmek zorunda bulunduğundan«Hükü­ met, paralarım vatanın hizmetine tahsis eden sermayedar­ ların zarara uğramalarım arzu etmediğinden«Banka ta­ rafından gösterilecek sendikalara; gümrük, tuz, tütün ve Mısır eyaleti vergisi varidatını da terk etmeyi teahhüt et­ miştir. Hükümet bütçede muvazene sağlamak için de, faiz getirir esham vermek suretiyle ödemeye karar vermiş­ tir.» (î). Bu tebliğ, zaten iflâs ilânından başka bir şey değildi. Çün­ kü alacaklılar boylece, en önemli devlet varidatına resmen el koyuyorlardı. Bu tebliğ, 10 kasım 1875’te yayınlanmıştı. Bir müddet sonra Abdülhamit tahta çıkıp Rus Muhare­ besi de kopunca, artık bu anlaşmanın ve eshâm ödemenin tat­ bik imkânı da kalmadı. Bunun üzerinedir ki para ihtiyacına, karşılıksız kâime (kâğıt para) çıkarmakla çare bulmak isten­ di. 1876-1877’de ve dört defada, toplamı 17 milyon liralık kâime çıkarıldı. Bu kaimeler, devletin ayrıca baş belâsı oldu. Ve so<1) Vukarıda bahsi geçen sendika, asıl yerli sarraflardan teşek­ kül ediyordu. Bu sarrafların hepsi azınlıklardandı. Bunlar yabncı ser­ mayedarlar ve alacaklılarla işbirliği yapan geıçek madrabazlardı. Yukarıda sayılan devlet varidatına eîkoyan bu sarraflar heyeti, baş­ lıca şunlardan teşekkül ediyordu: «Jorj Zarifi, Fernandez, Tubini, Oyenidi. Mavrokordato. Vlasto, Barker, Leonidas Zarif, Toroyno, Negropont. V Stefanoviç. Bunların bir kısmı, çift pasaport kullanan kozmopolit kimse­ lerdi.

ENVER

PAŞA

1 53

nutıda hükümetçe toplanıp yakıldı. 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbinde masraflar ve harpteki yenilgi, devletin malî duru­ munu büsbütün zorlaştırdı. Gerçi harbin başında 300.000.000 al­ tın lira olan dış borçlar, harpten sonra bizden ayrılan ülke­ lere de kısmen taksim olunarak, 210.000.000 altın lira üzerinde kararlaştırılmıştı. Fakat hükümet bu borcu da ödeyecek takatta değildi. Arada birçok temaslar ve incelemeler oldu. Nihayet 22 kasım 1879’da, padişahın bir iradesi ile devlet, yeni mükel­ lefiyetler yüklenmek zorunda kaldı, Bu anlaşmaya göre de, içkiler, deniz avcılığı, ipekten alınan vergi ile bazı vilâyetlerin damga vergileri, Galata bankerlerinden oir gruba tahsis edil­ di. Bunlardan başka Kıbrıs ve Şarkî Rumeli vergileri de borç­ lara karşılık gösteriliyordu. Ayrıca, ileride tahsil edilecek her nevi verginin ve ticaret muahedelerinin tadilinden hasıl olabi­ lecek gümrük fazla gelirlerinin üçte birleri, kazanç vergisi ile, patent resminin getireceği farklar da, borçlar karşılığı olarak alacaklılara bırakılıyordu. Hulâsa devletin varidatından önem­ li bir kısmı, Galata sarafları ile yabancı alacaklılar eline geçi­ yordu. Nihayet hükümet, bütün bu borçlar ile, Rus Harbi sonun­ da hükümetin yüklendiği harp tazminatını, yani hükümetin içeride ve dışarıda alacaklılara karşı Ödemek zorunda olduğu bütün borç ve teahhütlerini bir elde toplamak ve bir nizama bağlamak üzere, 16 ekim 1880’de. alacaklılar temsilcilerini İs­ tanbul'da bir toplantıya çağırdı. Hariçte çeşitli alacaklı sendi­ kaları teşekkül etti. 1 eylül 1381'de bunların mümessilleri İs­ tanbul’da toplandılar. Hükümet de, dördü Hıristiyan olmak üze­ re 6 temsilci tayin etmişti. Neticede, 1881 Muharrem Fermanı adını alan anlaşma iradesi neşrolundu. Bu ferman ve anlaşma, OsmanlI imparatorluğunun resmen iflâs’ınm devlet mâliye­ sinin yabancı bir idare tarafından kontrol altına alındığının ilânı demekti. Anlaşmaya göre, alacaklılara terk olunacak bü­ tün devlet gelirlerinin idare ve tahsili, adına «Düyun-u Umu­ mîye» idaresi denilen imtiyazlı bir idareye veriliyordu. Lozan Antlaşması sayesinde ve ancak 1930'da tasfiye edilebilen idare ve sistem budur.

154

ENVER

PAŞA

3881’den önce devlet dış borç olarak. 5.297,676.500 altın frank imzalamıştı. Fakat buna karşılık ve istikrazların şartlan mu­ cibince, ancak 3.012.000.000 altın frank almıştı. Bu paranın üs­ tü, daha önceden alacaklılara munzam kâr olarak bırakılıyor­ du. Kaldı ki bu alınan paradan da birtakım komisyonlar, haraçlar eklemek gerekiyordu. 1881 anlaşmasında borçlar baki­ yesinden bazı indirimler yapıldı. Fakat Abdüihamit’in borca ve borçlanmalara karşı olan bütün çekinmelerine rağmen, 1881’den sonra da gene dış borçlanmalara gidildi. 1890’la 1908 arasında bu borçlanmaların yekûnu 45.248.000 altın lira kadardır. Fakat bu miktar, doğrudan doğruya hazine borçlanmalarıdır. Me­ selâ demiryolu imtiyazları ve benzeri anlaşmalar yolu ile ka­ bul edilen borçlanmalar, ayrı bir yekûn tutar... Hulâsa Abdülhamit saltanatının ilk yıllarında devletin ilân edilen iflâsı, bu saltanatın sonunda da bütün malî ve hukukî şekil ve müesseseleri ile devam edip gidiyordu. Bu şekil ve müesseselerden, cumhuriyet idaresine kadar, ikinci Meşrutiyet hükümetleri de kurtulamadı. Kısacası Düyun-u Umumîye sistemi ve müessesesi, kapitülasyonları tamamlayan bir mekanizmaydı (1), *

** İMTİYÂZAT-I ECNEBİYE:

Fakat devletin boynuna geçirilen ilmikler, yalnız yabancı borçlardan ibaret değildi. Daha aşağıda vereceğimiz bir vesi­ kada görülecektir ki yabancı kapitalistler ve kapitalist devletler, Osmanlı imparatorluğunu çeşitli yollardan ve her ne suretle olursa olsun borçlandırmak için âdeta yarış halindeydiler. Çün­ kü borçlu, ödeme kudreti olmayan bir borcun altına düştüğü zaman, artık durmadan borç için el açacaktır. Borç kanalının tıkandığı gün borçlunun nefesi kesilmiş demektir. O zaman borçlunun, artık iradesi yoktur. Fakat alacaklı doymaz. Onu yalnız borçların faizleri, komisyonları ve binbir gelirleri tat­ min etmez. Çünkü kapitalizm, bin başlı bir devdir. Yalnız1 (1) Kapitülasyonlar hakkında geniş bilgi İçin Türkçede önemli eser: Macar İskender ve Ali Reşat: Kapitülasyonlar. 1330 <1914) İs­ tanbul.

ENVER

PAŞA

1 55

faizle besi enemez. Ona yeni sahalar, yeni imkânlar, yeııi kazanç kaynakları lâzımdır. Meselâ İmtiyazat-ı Ecnebiye, yani yaban­ cılara bağışlanan olağanüstü imtiyaz ve işletme kaynakları, bu yollardan biridir. İşte Osmanlı devletinin son devrinde de Tür­ kiye, yalnız kapitülasyonlarla değil, bu imtiyâzat-ı ecnebiye ile de sömürüldü. Yani hepsi de kapitülasyonların esas ruhu dahilinde, hep­ si de yazılı anlaşmalara dayanan öyle bir hukuk manzumesi te­ şekkül etti ki, bunların hepsi bir arada ve tabiî hepsi de Tür­ kiye’nin özgürlüğü aleyhine olmak üzere, âdeta yeni bir ilim ve hukukun yeni bir ihtisas kolu meydana geldi. Ve bunlara, kapitülasyonlar ruhu ve zemini üzerinde kurulmuş olmakla be­ raber. yeni bir isim verildi: Imtiyâzat-ı Ecnebiye (1>... Kapitülasyonlar, İkinci Sultan Hamit devrinin eseri değil­ di. İkinci Sultan Hamit bunları, kendisinden evvelkilerden, is­ ter istemez devraldı. Zaten bunlara Osmanlı devletinin 1861’deki ilk itirazı da, tamamen neticesiz kalmış, hiç bir yankı yarat­ mamıştı. Ama Imtiyâzat-ı Ecnebiye, yani kapitülasyonlara dayanan veya dayanmayan yeni ve çeşitli anlaşmalar, daha çok Abdülhamit devrinin eseridirler. Yani Abdülhamit, yalnız kapi­ tülasyonları uygulamakla kalmamış, bunlara, kapitülasyonlar kadar kuvvetli, yeni kayıtlar ve imtiyazlar eklemiştir. Makanizmayı işleten düğüm noktasında ise, daha aşağıda vereceği­ miz belgeden de anlaşılacağı gibi, gene dış borçlanmalar vardı. Çeşitli maskeli dış borçlanmalar! Kaldı ki hükümet karşısında yabancılar, kendilerinde daha yukarıda değinilen Orlando-Tubini davasında olduğu gibi, hat­ ta memleketin bir parçasını askerle işgal edebilecek kadar yetki görebiliyorlardı. Bu anlaşmalar dışı müdahaleye ise diğer Batı devletlerinin tepkisi, sadece sükûttan ve geriye çekilmekten, ibaret kalıyordu. Çünkü bu işgal, icabında onlara da bir misal teşkil edecek ve işgaller hakkı verecekti.1 (1) Bu konuda temel eser: Imtiyâzat-ı Ecnebiye. Mehdi Fraşeri. 1909 İstanbul.

ENVER

156

PAŞA

Hulâsa, devletin boynuna dolanmış ilmikler arasında» kapi­ tülasyonlardan başka, fakat onları tamamlayıcı bu imtiyazlar da vardı. Bunların üzerinde ayrı ayrı durmayı bittabi yersiz buluyoruz. Yalnız» Abdüihamit tahttan düştüğü zaman, işlet­ meler şeklindeki imtiyazlı teşebbüslerin durumunu, kısa bir tab­ lo halinde, aşağıda veriyoruz (1). Fakat bunlar sadece işletme­ ler olup, imtiyazların sağladığı hukukî üstünlükleri, ancak, adı­ nı vermiş olduğumuz kitaptan izlemek mümkündür. Fakat bu­ rada da, imtiyazlı yabancı teşebbüsler konusunda bazı uygula­ ma misalleri vererek bazı açıklamalarda bulunmak faydalı ola­ caktır. ♦

* *

İM TİYAZLI YABANCI İŞLETMELER VE BİR OYUN D Ü Z E N İ:

Abdüihamit devrinde ticarî sermaye hareketleri, Hıristiyan-Yahudi azınlıklarla yabancı aracıların ellerindeydi. Ti­ caret sermayesinin birikip, sanayi sahasına akışı ise, koru­ yucu gümrük tarifesi uygulanamadığı için mümkün değildi. Kaldı ki, Lövanten kompradorlarla yerli azınlık tüccarlarının menfaati, sanayi kuruluşundan ziyade, aracılık düzeninin sür­ dürülmesi ndeydi. Ziraat Bankasının cılız varlığı hesaba katıl­ mazsa, millî bir kredi örgütü de yoktu. Para piyasasına yabancı bankalar hâkimdi. Milli sermaye yatırrnüan mümkün değildi. Hükümetin maaşları dahi ödemekten aciz olan hâzinesi, elbette ki devlet iktisadı yatırımları yapamıyordu. Bu suretle Türki( 1 ) İmparatorluğun son devresinde, Türkiye'’de yabancı serma­ ye teşekkülleri: Teşebbüsün cinsi Adedi İtibari sermaye (Sterlin) Demiryollar Madenler Bankalar Belediye işletmeleri

7 6 23 11 Sanayi teşebbüsleri 12 Ticaret şirketleri 35 Bu konuda daha teferruatlı tablo:

Ş. S. Aydemir: İkinci Adam. Cilt. I. s. 362.

20.133.000 3.048.000 10.210.000 4.983.000 2.557.000 3.593.000

ENVER

PAŞA

15?

ye'de iktisadi yatırımlar, imtiyazlı yabancı şirketlerin inhisarmdaydı. Bu imtiyazlı yabancı şirketler, îmt.iyâzat-ı Ecnebiye • nint yani yabancı imtiyazların, kapitülasyon hükümlerini ta­ mamlayan veya devam ettiren bir kolunu teşkil ediyorlardı, Türkiye’de yabancı ve Önemli ilk sermaye imtiyazı, Sultan Mecit zamanında ve 1856’da Osmanh Bankasının kuruluşu ile başladı. Bunu çeşitli alanlarda diğer imtiyazlar takip etti. Bu imtiyazlı şirketler, daha ziyade bankalar, demiryolları, maden işletmeleri ile belediye-şehir teşebbüsleri üzerinde toplanıyordu. Ve saraydan imtiyaz koparmak işi, Abdüihamit devri rüşvet ve spekülasyonlarının en canlı, kazançlı alanlarını teşkil ediyordu. Sarayla çevresinde, Arap îzzet Paşa, Selim, Necip Melhame gi­ bi Suriyeli aracılarla, Ragıp Paşa ve diğerleri bu alanlarda rol oynayanlardı. İmtiyazlı şirketler üzerinde cereyan, eden te­ şebbüsler ve oynanan oyunlar, bizim o devre ait iktisadi tarihi­ mizin dikkate değer bir bahsini teşkil eder. Bu teşebbüslerin hemen hepsinin etrafında, içeriden men­ faat oyunları ve dışarıdan siyasî entrikalar geniş ölçüde işle­ mekle beraber, üzerinde milletlerarası mücadelenin geniş Ölçü­ de çarpıştığı teşebbüsler, bilhassa demiryolları imtiyazları oldu. Hele bunlardan Bağdat demiryolu imtiyazı ve bunun etrafında kopan fırtınalar, bu imtiyazı devrin mihver davalarından biri haline getirdi. Almanlar Türkiye'de siyasî ve İktisadî menfaatler müca­ delesine, tngilizlerden ve Fransızlardan çok sonra girdiler. Çün­ kü Türkiye’nin, Avrupa’nın kucağına düştüğü Kırım Harbi sı­ ralarında, henüz birleşmiş bir Alman imparatorluğu yoktu. Bu imparatorluk ancak, Frarısızlara karşı zaferle neticelenen bir harpten sonra 1871’de teşekkül etti. Fakat süratle, Avrupa'nın mihverinde büyük bir ağırlık teşkil etti, öyleki, XX. yüzyılın başında Türkiye'nin kaderi, hemen hemen Almanya’nın irade­ sine bağlı kalmış gibiydi. Netekim 1914-1918 Harbine Türkiye Almanya safında girdi. Almanların Türkiye’deki bu hi2Îı siyasî-iktisadî nüfuzu, İn­ giliz ve Fransızların daha baştan beri dikkatini çekmiştir. Fa­ kat bu dikkatli izleme, Almanların bilhassa Bağdat demiryolu

158

ENVER

PAŞA

imtiyazını almaları ile en heyecanlı noktasına vardı. Hem de bu gelişme sırasında Rusya da işlere müdahale etmek şartı ile. O sırada, Osmanlı imparatorluğunun başı üstünde dönen oyun­ lara ve perdenin bir kenarım kaldırarak bir parça ışık tutabil­ mek için, şu vesikayı verelim: «Almayı maliyecileri Türkiye’ye 1888’den beri sızma­ ya başladılar. Almanlar şimdiye kadar, Osmanlı hüküme­ tine her sahada yatırım yaptılar. 1888fde M. R, Kaulla Würtembegische Vereinsbankhn direktörü % 5 ile L5 mil­ yon borç verdi. Bu borca karşılıky balıkhane ve bazı diğer iş gelirlerinin paralarını toplama hakkını elde etti. Bu bor­ ca balıkçılık borcu adı verilmektedir. Bundan başka OsmanlIlara %5 Üe 7.427.240 ve % 4 ile 7.827.240, %4 ile 4.545.000 liralık borç (hepsi Sterlin) veril­ di. 1894’te, demiryolları için 40.000.000 Frank borç verildi. Buna, boyunlardan alınacak 163.000 Sterlin tutarındaki vergi (Ağnam vergisi) karşılık gösterildi. Ayrıca aym ban­ ka, 1.140.000 Sterlin daha borç vererek, bazı bölgelerden vergi toplamak hakkını elde etti. 1903 mart ayında Türk hükümeti, Alınanlardan %4 ile 2.160.000 Sterlini, Bağdat demiryolu istikrazı olarak aldı. Buna karşılık da bazı bölgelerin vergilerinin toplanma­ sını Alınanlara bıraktı. Bu işe Fransızlar %4 ile iştirak ettiler. 1903 kasımında, askerî teçhizat ismi altında %4 faizli 2.424.240 dolar borç alındı. Buna karşılık da, bazı gümrük vergilerini toplama hakki Almanlara verildi. 1905 te %4 ile 2.424.440 Sterlinlik bir istikraz tahvili ih­ raç edildi (Bu bir Fransız alacağıdır). Böylece Türk hü­ kümeti, %4 faizli 29.762.520 Sterlin ile borçlanmış oldu. Fransa ve Almanya bu memleketteki malî kudretlerini gittikçe artırmakta ve malî ipi, her gün biraz daha ger­ mektedirler. Borç zinciri borçlunun ödeyemeyeceği kadar ağır bir hale gelmektedir. Bugün Almanya, vaktiyle Fransa'nın oynadığı malî ro­ lü aynen oynamaktadır. Türkler başka borç almasalar bile, bu borçların ödenmesi îOZZye kadar sürer! Sultan ve sad-

ENVER

PAŞA

159

rozam bu oyunları fark etmedikleri için Fransa ve Al­ manya Türk hükümetine yüksek, faizli yeni borçlar teklif etmektedirler. İçe yaramaz âtıl kapitali artırarak. Türk hekümelini ellerinde tutmaktadırlar. Bu borçların sağladığı faydalar, birkaç hafta veya birkaç ay zarfında bitmektedir. Halbuki bu borçlara karşılık, bu iki devlete verilen men­ faatler, 50-60 sene devam edecektir...» Block’un rapo­ rundan (1). Bu rapor bir Ingiliz raporudur. Bu vesikanın çıkarıldığı arşivde Ingiîizlerin, Fransa ve Almanya’nın ve bilhassa Fransanın Türkiye’yi borçlandırma işleri karşısında onlardan geri kalmamak ve Türkiye’ye boyuna borç para teklif etmek için İngiliz hâriciyesine ve hükümetine, İstanbul İngiliz sefirlerinin telâşlı tavsiyelerini aksettiren çok enteresan vesikalar da var­ dır. Yani bugün olduğu gibi o zaman da borçlandırma yoluyle Türkiye’yi bağlamak ve kontrol altında tutmak politikası, bü­ tün genişliği ile işlemiştir. Şimdi aynı helgeden, demiryolları de ilgili pasajlar ala­ lım: <■<1888'de Almanlar, Haydarpaşa-Ankara demiryolunu yaptılar. İlk iki senede şirketin topladığı ortalama vergi 200.399 İngiliz lirasıdır. 1893’te aynı şirket, 445 kilometre­ lik Eskişehir-Konya kısmım yaptı. Bunun gelir karşılığı da gene İngiliz lirası olarak 63.300 liradır 1890'da, Alman gru­ bu başkam Kaulla, Selâmk-Mararstır demiryolunun. 99 se­ nelik işletme imtiyazını aldı. 219 kilometrelik bu hat için, kilometre başına 14.300 Franklık garanti verildi. Ve şir­ ket, Selânik-Manastır bölgesinde vergilerden 152.132 Ster­ lin topladı. Ayrıca demiryolu varidatından da 52.165 Ster­ lin elde ettiler. Selânik-İstanbül demiryolu ise bir Fransız şirketine aittir. 1892’de M.R. Randouy tarafından, 99 sene­ d i The British documents on the origin of the nar. 1896-1914. His Majesty stationary offices London — 1927, Vesika No. 147’ye ilâve. Derleyen: Erol Ulubclen. İngiliz Belgelerinde Türkiye

ENVER

m

PAŞA

lik işletme imtiyaz t elde edilmiştir. 510 kilometredir. 15.500 Frank kilometre garantisi vardır. 2893}te M. G. Nagehnasckeres İz mir-Kasaba-Alaşehir hattının 90 senelik işletme imtiyazım aldı. Bu bir İngiliz firmasıydt ama, 1894'te bir Fransız firmasına satıldı. 266 ki­ lometredir. Türk hükümeti buna senede 2.3Î0.00Ö Frank garanti verdi Daha sonra bunu birtakım temdit (hattı uzatma) anlaşmaları eklendi. ÎOöPde ise bir Alman firması, Konya-Rağdat yolunu 99 senelik işletme imtiyazını aldı. Hükümet bunun için, 54.000.000 Franklık garanti kabul etti,* İngiltere Ortadoğuda çökmek üzeredir. Elde ettikle­ rini kaybetmek üzeredir. Bu işi ya yürütmeli, ya çökmetidir. Yerinde duramaz. Diğer devletler ilerlerken., Ingil­ tere geriliyor. Gözümüzü açalım ve hakikaiları görelim. Alman, Fransız tesiri, doklara, rıhtımlara, tramvaylara ka­ dar girmeye başladı. Osmanlı hükümetinin akılsızca borçlamnası ve korkunç israfı yüzünden, Türk devleti mahvol­ makta ve korkunç bir malî kaos meydana gelmektedir. İn­ giliz ticarethaneleri ve müesseseleri bu hadiseden, hiç bir kâr ve hisse alamayacaklardır. Bu ekonomik temel üstün­ de yükselen tngiliz-Fransız durumu, pek yakında, jyolitîk gelişmeler de kaydedeceklerdir.* (1). Yukarıdaki cinsten gizli veya gİ2İi olmayan belgeler, çe­ şitli kaynaklardan istenildiği kadar verilebilir. Bunların hep­ sinde Türkiye, temelinde oyunlar yatan birtakım bağlantılara girmiş ve hepsinde de, memleketin zaten sıfıra yaklaşan gelir kaynaklarından bir kısmını, yabancıların eline teslim etmiş­ tir. 1876-1908 devresinin İktisadî manzarası denilen şeyin bir cephesi de budur. Bu böyle olunca da devletin, elbette ki bir bütçesi olamazdı. Ve gelir kaynakları Türkler elinde değildi. Devlet, ordu ve idare masraf ve maaşlarını, bunun için ödeyemiyordu. Ama Anadolu sefaletten yerle bir olup çökerken, îs-1 (1)

The Britisk doctıments on tk e origiıt of the w ar.

s.

175-180.

•

fHFpJff J4#l».TT;

•

/ rrç N« ı / Lv r

f*:J ü . 1 j a •' t i" t - | ı m J v/^KıJ J f i i %ıM f

ENVER

PAŞA

161

tanbul’da ve hepsi de Abdülhamit’in sarayından görülebilen çev­ re içinde, duygusuz bir mutlu azınlığın, bir devlet ve saray hiye­ rarşisinin yalıları, köşkleri, konakları, sarayları gelişip duru­ yordu... Yabancı imtiyazlar üzerindeki kısa değinmelerimize son ver­ meden, büyük çalkantılar yapan bir konu yani Anadolu-Bağdat hattı üzerinde biraz durmalıyız. Çünkü bu hat üzerindeki devletlerarası çatışmalar ve bu çatışmaların Türk hükümetinin haysiyetini durmadan zedeleyen etkileri, yalnız bizim yakın tarihimizin değil, daha aşağıda değineceğimiz ve adına Şark meselesi denilen büyük problemin de, ilginç düğüm noktaların­ dan biri olmuştu. * ir

a

HATT I SALTANAT «LA LÎGNE IM PE R ÎA LE»:

İlkçağda Şah Yolu, ortaçağın, Çin’le Bizans arasındaki İpek Yolu gibi, dünyanın en uzun ulaştırma yollarından biriydi. Bu Şah Yolu, Ege Denizinde Milet, Efes limanlarından başlar, Lidya’yı, Frigya’yı, Kapadokya’yı, Torosları geçerek, Klikya, Suriye, Mezopotamya üzerinden İran’a ulaşırdı. Iran imparator­ luğu başkenti olanı Astahar-Persepolis’e varırdı. İran’dan,, Hin­ distan’a da gidilebilirdi karadan. Netekim Büyük İskender, bu yolu izledi.,. Almanların Osmanlı hükümetinden 1899’da imtiyazını aldıkları Bağdat hattı da bir Şah yolu idi. Netekim Dr. Pol Rurhah, bu konu ile ilgili kitabında Bağdat Hattını «Hatt-ı Salta­ nat - La Ligne împeriale» olarak vasıflandırır. Bu hat, İstanbul'dan başlayarak, Anadolu, Klikya, Su­ riye’yi geçerek Mezopotamya’ya varacaktı. Fırat-Dicle vadile­ rini geçecek, Bağdat’a ulaşacaktı. Oradan, evvelâ Basra lima­ nında Basra körfezine çıkacak, soma da Küveyt kıyılarında, .Hind denizine açılacaktı. Bu hattın da hedefi Hindistan’dı. Yani Hind ticaretinin, biraz da bu hat üzerine çekilmesiydi. Proje büyüktü. Azametliydi. Hatta bu projeyi daha ilk adımda Almanların diğer rakipleri, hattın gayesi, Anadolu, Klikya ve Irak’ta Alman muhacirlerini akıtmaktır, onların ora♦

F.

11

ENVER

162

PAŞA

da yerleştirmektir diye yorumladılar. Hindistan imparatorluğu­ nu elinde tutan Ingilizler için ise, bundan daha korkulu bir rü­ ya olamazdı (1). İmtiyaz, şahane törenlerle de kutlandı. Alman imparatoru ikinci Vilhelm İstanbul'a gelerek padişahı ziyaret etti. Kudüs'te, adeta dünya Müslümanlarının koruyucusu imiş gibi jestler yap­ tı. OsmanlIların Avrupa ile münasebetlerinde, ciddî bir dönüm noktası yaşanıyordu* Osmanh devleti geleneksel Ingiliz-Fransız siyasetinden ayrılıyor, Almanya’ya dönüyor gibiydi. Netekim az sonra ve silâhlandırma kredileri ile orduda da Alman silâhları kabullenildi. Hatta Türkiye’ye, Von Ver GoLç Paşa gibi kurmay hocaları getirildi. Kurmay akademisine Alman eği­ tim usulleri ve disiplini yerleşti. Bizim 1900-1908 arasındaki kur­ maylar ve aktif subaylar neslimiz, bu devrenin mahsulüdür. Enver Paşa, Cemal Paşa, Mustafa Kemal, ismet, Ali Fuat, Karabekir ve diğerleri gibi, ikinci cumhuriyet ve hatta cum­ huriyet devrinin seçkin subayları, belki Abdüİhamit dahi far­ kına varmadan, böyle yetiştiler. Padişah onları mektep yılla­ rında sıkı kontrol altında bulundurduğunu sanıyordu* Mektepler bitince de hepsini, ülkenin en çetin mücadele sahalarına, mese­ lâ Rumeli'ye dağıtıyordu. Halbuki bu tazyik ve dağılışlar, on­ lar için, yetiştirici dersler ve hayat mektepleri oluyordu... Hulâsa Bağdat Hattı imtiyazı ile beraber Türkiye'de Türk Alman münasebetlerinin, bir gün Türkiyeyi Almanlar safında harbe sürükleyecek kadar güçlü şartları ve elemanları hazır­ lanıyordu... Netekim imtiyazın karşısına daha ilk adımda, gene bir gün bizim Almanlar safında kendileri ile harp edeceğimiz Üçlü Antlaşma Devletleri dikileli: Ingiltere, Rusya ve Fransa... Çünkü Türkiye devleti müstakil görünüyordu ama, aslında müs­ takil değildi. Kapitülasyonları bir tarafa bıraksak bile, daha1 *

(1)

Bu k o n u d a k i g en iş n e şriy a t a ra s ın d a ve ay n ı z a m a n d a Al-

man-Osmanlı münasebetlerinin gelişmelerini de İzlemek için: öl. Mahmut Muhtar: Berlin Muahedesinden Harbi Umumîye Ka­ dar Avrupa ve Türkiye-Almanya Münasebeti. 1925, İstanbul. — Hatt-ı Saltanat. Dr. Pol Rurbah. 191, İstanbul.

ENVER

PAŞA

163

önceki belge ile değindiğimiz dış borçlar zincirinin düğüm­ leri, her an devletin boymındaydı. Ve hükümet bu sebeple, mukavemet ve müdahalelerin binbir çeşidi ile bunalıp duru­ yordu, Evvelâ İngiltere, imtiyaz mükavelesinin akdi ile beraber he­ men, Basra körfezinde, Hint denizi ağzındaki Kiiveyte yönel­ di. Basra’dan Küveyt'e doğru uzanan Arabistan kıyıları, Os­ manlI toprakları savılıyordu. Kuveyt daha aşağıda olmakla be­ raber, gelenek itibariyle Osmanlı toprağı veya Osmanlı himaye arazisi idi. Netekim Mithat Paşa Bağdat valisi iken, bütün Irak’ta olumlu hareketler yaptığı gibi, Osmanlı bayrağı taşıyan bir vapurla bu sahilleri de dolaşmış, Küveyt’e kadar uzana­ rak, o zamanki Kuveyt emirini oraya, Kuveyt kazası kayma­ kamı olarak tayin etmişti (1). Fakat Bağdat hattı imtiyazı dolayısıyle Ingilizler derhal Küveyt’e koştular, Osmanlı himaye veya haklarından tek keli­ me sözetmeden, Kuveyt emiri ile geniş bir himaye antlaş­ ması izmaladılar. Ondan sonra Kuveyt yelkenli veya balıkçı gemileri İngiliz bayrağı taşıyacaklardı. Bunlara tecavüz, Ingil­ tere'ye saldırı sayılacaktı. Hulâsa îngilizler Hindistan yolunu emniyet altına almak istiyorlardı. Daha sonraları bu istikamet­ te, daha başka teşebbüslere de geçtiler. Bu teşebbüslerin en önemlisi, Mezopotamya topraklarının Fırat-Bicle'den sulanarak işletilmesi için oralara mühendisler, iktisatçılar göndermeleri oldu. Meselâ Mr. Wilkoks adında bir uzman ve siyasetçi, bu yolda geniş haritalar çıkardı. Geniş plan­ lar hazırladı. Hatta bunlardan bazılarını hükümete de verdiler. Yani Ingiltere Mezopotamya’yı, Alınanlara ve söylendiği gibi Alman muhacirlerine, koîonizatörlerine bırakmamakta azim­ liydi. Fakat daha sert mukavemetler Rusya'dan geldi. Müdahale­ ler evvelâ Anadolu-Bağdat hattının güzergâhı, yani geçeceği yollar üzerinde başladı. Anadolu Türk toprakları olduğu halde, U) Abdülhamit devrine ait siyasî edebiyatta, meselâ Mithat Pasa ve Sait Pasa Hatıratında Kuveyt, önemli yer tutar.

164

ENVER

PASA

Rusya burada yapılacak demiryolları ve bunların geçeceği isti­ kametler üzerinde kendini, hak ve söz sahibi sayıyordu, Netekim bu sözler dinlendi de.,. Rusya evvelâ Kuzey ve Doğu Anadolu'da demiryolları ya» pılacaksa ve bunlar devlet tarafından yapılmadığı takdirde, bu hatların inşasının Rus tebasına verilmesini istedi. «Devlet tara­ fından yapılmadığı takdirde» kaydı, bittabi şekilden ibaretti. Çünkü Abdülhamit devrinde Türkiye'de, demiryolu yapacak veya kontrol edecek para ve elemanlar bulmak şöyle dursun, lokomotif makinistleri, kondoktörler, hatta gişelerde biletçiler bile, ya Rum, ya Ermenilerdi. Bilet gişelerinin üzerindeki ya­ zılar bile, Ermeni şivesiyle yazılmıştı. Meselâ «Bilet mahalli» değil «Bilet mahâli» şeklinde yazılırdı. İlk planda hatim güzergâhı için Ankara, Sivas, Harp ut, Diyarbakır, Musul istikameti gösterilmişti. Rusya, Kafkasya'da kendi topraklarında dilediği gibi demiryolları yapabildiği hal­ de, Türkiye topraklarındaki bu plana itiraz ettL Bu istikamet­ leri, kendi sınırlarına yakın sayıyordu! Hulâsa bu plan de­ ğiştirildi. Demiryolunu Ankara, Kayseri, Harput, Diyarbakır üzerinden geçirecek başka bir plan tertiplendi. Fakat Rus3ra buna da itiraz etti. Türkiye bu itirazı da kabul etmek zorunluğunda kaldı. Niha)'et bugünkü Anadolu hattı güzergâhı çizildi. Yani Haydarpaşa, Konya, Adana istikameti ele alındı. Fakat projeye karşı mukavemetler ve engellemeler o kadar sürüp gidiyordu ki, aslında sekiz yılda Bağdat'a varması plan­ lanan Bağdat hattının, 8 senede, yalnız Konya Ereğli’sine doğ» ru 200 kilometrelik Bulgurlu kısmı yapılabildi. Böylece ancak 1908 ihtilâlinden sonradır ki, Almanya hükümeti Türkiye ile yeni mukaveleler imzalayabildi. Ve Bulgurlu'dan Diyarbakır güneyinde Halif mevkiine kadar olan 800 kilometrelik kısmın inşasına geçiîebildi. Fakat hat imparatorluk idaresinde hiç bir zaman Bağdat'a varamadı. Türkiye için İktisadî değeri ne olacağı zaten ve hiç bir zaman kesinlikle anlaşılamayan bu hat üzerinde böylece binbir engelle karşılaşıldı. Karadeniz, Er» zurum, Van istikametinde uzanan geniş topraklar üzerinde

EKVER

PAŞA

165

ise Rusya 'korkusundan, tek kilometrelik demiryolu değil, ka­ rayolu, hatta kışla, karakol bile yapılamadı... Bu sayfalar, OsmanlI devletinin yabancı sermaye veya te­ şebbüsleri karşısındaki durumu ile, bu işlerin üzerinde donen siyasî çatışmalar ve devletin borçlandırma yolları ile zincirlen­ mesi hakkında, sanıyorum ki az çok fikir verecek mahiyettedir. Bu bahsi ve misalleri istenildiği kadar uzatabiliriz. Fakat bu konular üzerindeki değinmeleri yeterli görerek şimdi, Abdülhamit idaresinin iç çöküntüleri üzerinde, diğer bazı önemli alanlara da kısaca göz atalım... DEVLETİN TEMEL DAYANAKLARINDAKİ ÇÖKÜNTÜ t

Bir yapının kağşaması, yani onu ayakta tutan denge un­ surlarının ayrı ayrı gevşeyip, binanın mukavemet mihverleirinin bozuluşu ve çöküntüye yöneliş, daima çok yönlü olıir. 1876-1900 devresinde de Osmanlı imparatorluğu, Tanzimatla za­ ten Önlenemeyen İndirâs*ı, yani yıkılmaya gidişi, yeni yeni den­ eğe bozuklukları ile devam ettirdi. Abdüîhamitin saltanata ge­ tirilişi ve Meşrutiyet nizamına yönelişle az çok beliren ümitler, ihele Mithat Paşa ve arkadaşlarının uzaklaştırılması, Mebusan Meclisinin kapanışı, önlenemeyen Rus Harbi, Berlin Konfe­ ransının neticeleri ile, büsbütün söndü. Abdülhaimt’m kendi içine kapanışı, zararlı insanların sarayda nüfuz kazanmaları ve onun saraya soktuğu jurnalcilik, Abdülhamit’te yarattığı ve­ him. dalgalan ve bu suretle Abdüîhamitin zaten istidatlı gö­ ründüğü ruh zaafı ile kendini vesvese ve evhama verişi, bu iümit kayboluşunu daha da güçlendirdi. Nihayet devletin nizamı içeride, mutlak bir istipdat ve des­ potizme, dışarıya karşı, haysiyet kırıcı bir teslimiyete dönüştü. Avrupa bu aczi -ve teslimiyeti, hem kullandı, hem onu durma­ dan arttırdı. Öyle oldu ki, Osmanlı imparatorluğunun, ken­ di gücüne dayanan hayat hakkı ve varlığının hikmeti kalmadı. Her şey, yani devletin varlığı ve kaderi, imparatorluğun hak ve kudretlerine değil, onu parçalamak, yok etmek için kararlı olan, iakat aralarında anlaşamayan yabancı kudretlerin bu anlaşmaz-

166

ENVER

PAŞA

Iıklarına bağlı kaldı. Ya bir anlaşmaya varılırdı. Yahut impara­ torluğun mirasına göz dikenlerin biri veya birkaçı, bu devleti taksim yolunda kararlı adımlar atıp teşebbüse geçtikleri anda, artık imparatorluk yok olacaktı. Abdülhamit bu akıbeti, devletin hiç olmazsa namuslu bir ölümle ölmek için icabında kullanabileceği askerî kuvvetleri çö­ kertmekle, zaten kendisi hazırlıyordu. Bu iç kuvvet ve daya­ nakların başında, donanma ve ordu geliyordu. Onlarla beraber de, devletin bütün icra ve idare teşkilâtı... Şimdi bu çökün­ tülere kısaca göz atarsak, 1876-1908 devresindeki devlet yapı­ sı hakkında, biraz daha fikir edinebiliriz. Çünkü bu yapı bo­ zukluğu ve ümitsizliktir ki, 1908 ihtilâlcilerini doğuracak ve ihtilâli gerçekleştirecektir.

DONANMANIN ÇÖKÜŞÜ:

Abdülhamit'in daha önce ana konuları verilen iç ve dış: güçlükler içinde saltanatına başladığını ve bu güçlüklerin, bil­ hassa 1877-1878 Osmanlı-Bus Harbi ve saraydan idare edilmek istenilen hu harbin yenilgi ile sonuçlanması ile daha da arttı­ ğım kaydetmiştik. Sırbistan’la muharebe, Karadağ isyanı, Bul­ garistan isyanı ve sonra Osraaıılı-Bus Harbi ile genişleyen bu güçlüklerde padişahın, en iyi yardımcılarını meselâ Mithat Pa­ şayı feda edişi, elbette ki müessir oldu. 1877 martında açılan ve arada bir tatil devresinden sonra 18 şubat 1878’de Abdülha­ mit tarafından ve açılmamak üzere kapatılan Mebusan Meclisi,, onu bu Meclisin desteğinden yoksun bıraktı. Diğer taraftan tamı 30 yıl 6 ay süren Meclissiz idare, gittikçe hızlaşan devlet çö­ küntüsünü büsbütün derinleştirdi. Yani Abdülhamitün saltanat devrinde devlet yapısı, yal­ nız şu veya bu yanı, yahut şu veya bu müessesesi ile değil,, «bütünü» ile soysuzlaştı. Bütünü ile koflaştı, halsizleşti. Ka­ derine hâkim, yahut genel kavramı ile hükümran bir devlet ol­ maktan çıktı. Haysiyetsizleşti ve çöktü.

ENVER

FAŞA

167

Bu çöküntünün en önemli gelişmeleri, bilhassa Donanma ’ve orduda görüldü. Gerçi Abdülaziz bir taraftan bu donanmayı yaparken, diğer taraftan devlet gemisi, her gün bulanan su­ larda, dümensiz bir tekne gibi yalpalıyordu. Ama Sultan Aziz idaresinden Abdülhamit, yerli millî sanayi temeline ve köklü inşa ve ikmal tesislerine dayanmasa da, dışarıdan alman harp gemilerinden müteşekkil olmakla beraber, güçlü bir do­ nanma devralmıştı. Abdülhamit tahta çıktığı zaman bu donan­ ma Karadeniz'e hâkimdi. Ve öyle olmak lâzımdı. Çünkü da­ ha sonra, yani Abdülhamitün saltanat idaresi zamanında Ka­ radeniz'de kuvvetli tersaneler inşa edip, hâkim bir deniz gücü yaratan Rusya'nın, henÜ2 sözü edilir bir donanması yoktu. Halbuki 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbinde Abdülhamit “bu Osmanlı donanmasını kullanmadı. Zaten Meclisi Mebusanm kapatılışında da, bir deniz başarısızlığı etkili oldu: Ruslar Ka­ radeniz'de güçlü olmadıkları halde, içinde Balkan ordularının ikmal malzemesi ile, harekât, evrakı bulunan Mersin gemisini çevirmiş, zaptetmişlerdi. Bu olay Mecliste, şiddetle tenkit edil­ miş, padişahı sinirlendirmişti. Harpten sonra ise donanma, esas birlikleri ile Haliç’e kapa­ tıldı. Donanmada esaslı bir talim, manevra veya bakıma mü­ saade edilmedi. Çünkü ■Abdülhamit donanmadan korkuyordu. Bu sebeple donanma Haliç’te tam manasıyle çürümeye terk ediliyordu. Bu durumun en canlı hikâyesini, 14 ekim 1907 ’den 1908 temmuzuna, yani Hürriyetin ilânına kadar bahriye na­ zırlığı vazifesinde de bulunmuş olan Haşan Rami Paşanın, 1909 •da neşrettiği hatıralarında buluruz (1). Bu hatıraların, gerçi rejim değişikliğinden sonra neşredilmiş olması, onlarda yeni ni­ zama yaranma ve eski devri kötüleyerek nefsini savunma gi­ bi bir fikir uyandırabilir. Fakat eser dikkatle incelendiği ve verileîn belgeleri e nefsini savunma yolundaki delilleri gözden geçirildiği takdirde, Haşan Rami Paşanın Hatıratı, Ab­ dülhamit devrindeki Türk donanmasımn durumu için güve­ nilir bir kaynak teşkil eder. U> Haşan Rami Paşa: Hatırat. 1324 <1908) İstanbul. Cilt. I.

168

ENVER

PAŞA

Bu hatıratta baştan sona ifade edilen, donanmanın akıl al­ maz perişanlığıdır. Haşan Rami Paşanın da dediği gibi, Haliç’teyıllar yılı yatmaktan su kesimlerine kadar midye bağlayan bu artık köhneleşmiş gemilerin, güvertelerinde tavuk beslendiğini ve hatta bu tavuklara yem olsun diye, sandıklar, bölmeler için­ de yonca yetiştirildiğini, diğer bir eserde okumuşumdur. Bu yüz kızartıcı nakilleri buraya aktarmayacağım. Çünkü sadece* Haşan Rami Paşadan alınacak gerçek tablolar, donanmanın ha­ lini ifadeye yeter. Bu durumu bütün çıplaklığı ile meydana vurduğu sahneler bilhassa, 1897’de Osmanlı-Yunan Harbi pat­ layınca bu hantal gemileri Çanakkale’ye sevk etmek emri alın­ dığı zaman görüldü. Bütün hazin gerçekleri ile ortaya çıktı. Fakat biz daha önce, Haşan Rami Paşadan bazı genel müşahadeleri verelim: «Memleketin mukadderatına 33 seneden beri hâkim olan zillet, meskenet ve nizamsızlığı görerek, Akdeniz Fi­ losu Kumandanlığına tayin olunduğum 1312 (1890) yılın­ dan beri sarayla muharebeye girilmiş, o tarihten beri sa­ ray başkâtipliği vasıtasıyle ahnan padişah emirlerine ce­ vaplar verilmiş ve ayrıca, kendi adıma da muharebelerde bulunmuşıtmdur, Biitün bu maruzat, mahv ve perişan edi­ len bahriyenin ıslahına, saraya verilen jurnallarm (yapı­ lan ihbarların) nazara alınmaması, Hafiyeliğe (ihbarcıh ğa) yönelenlerin cezalandırılması> Bahriye Nazın Hüsnii Paşanın yağmacılıklarına son verilmesi, zavallı ve müba­ rek vatana merhamet edilmesi içindi Bu ifadelerim, dai­ ma numara ve tarih kayıtlan ile cereyan eden yazılı bel­ gelerdir, Ait olduğu makamlarda da kayıtlı ve sdkh olmak• lâzım gelir,* Haşan Rami Paşa bunların asla nazara alınmadığını hatı­ ralarında her vesile ile anlatır. Ve nihayet kendisinin de na­ zırlığa, ancak bahriyedeki disiplinsizlik en son hadde vardığızaman ve istemeyerek getirildiğini yazar. Netekim Nazır ol­ duktan sonra da saraya veya özel vükelâ toplantılarına asla da­ vet edilmediğini kaydeder. Abdülhamitl de tek bir defa, o da;

ENVER

PAŞA

169

nazır tayin edildiği gün gördüğünü kaydeder. Bu tayin sırasın­ da Ilasaıı Rami Paşa donanmanın halini şöyle tarif eder: «Nezarete tayin olunduğum zaman bahriye mensup­ larım, miskinlik illetine uğramış halde buldum. Tersane tesislerinin isey hiç biri işlemiyordu. Bahriyece mühim olan havuz kapılan da haraptı. Torpito istimbotları kıçtan karaya bağlanmıştı. Alt tarafları demir hamızı tutmuştu, çürüyorlardı. Bitiyorlardı. Kasımpaşa kahvelerinde esnemekle vakit geçiren bi­ çare bahriyelilere daima tesadüf olunurdu. Askerler, silâh kullanmanın en basit kaidelerini dahi bilmiyorlardı. Gerçi durmadan jurnal edildim. Ama işime devam ettim. Bahriye nezaretim borca boğulmuş buldum. Ne para veriliyordu. Ne de itibar kalmıştı. Ayrılan bütçenin9ancak üçte birinin verilmesi âdet haline gelmişti Haşan Rami Paşa güya filo kumandanlığı vazifesinde bu­ lunduğu zamanki müşahadelerini de sıralar. Fakat nazır ol­ duğu zaman da aynı engellerle karşılaşır: «Askerleri okutiurmaya kalkıyordum. Ertesi gün (ol­ maz!) diye bir padişah emri tebliğ ediliyordu, «Gemilerin ■hiç biri yerinden kımıldamayacak!**dîye irade geliyordu. Askere aylık vermek için para istiyordum. Saraydan: «Para olmadığı, idare edilmesi*> lüzumu tebliğ edili­ yordu. Paradan, maaştan vaz geçtik, erzakt tayinat için bir şeyler verin diye, saraya kadar başvuruyordum. Fakat o da aksayıp duruyordu. Ne bahriyede, ne serasker kapısında (Harbiye Neza­ reti), hatta ne de mâliyede, kendi başlarına on para sar•« fetmek iktidarı yoktu...» Haşan Kami Paşanın filo kumandanı olarak 1897 Osmanlı "Yunan harbine ve bu donanmanın harp edemeyeceği, harbe hazır olmadığı hakkındaki çırpınmalarına rağmen, donanmanın Çanakkale'ye şevkinin hikâyesini aşağıda özetleyeceğiz. Fa­

170

ENVER

PAŞA

kat bu uyarının karşılığı da, muharebe bitince kendisinin, Ça­ nakkale'ye sürgün edilmesi olur. Orada ikamete memur edilir,. O devreyi de şöyle anlatır: «Çanakkale'de sürgünlüğüm 10 yıl sürdü. En stfc ve­ rildiği zaman bile ancak iki ayda bir verilen maaşlarda Çanakkale en geriye bırakılıyordu. Mürettebat, gemilerin icabında atılan ikinci demirlerini bile alamayacak kadar' azaltılmıştı. Yem asker verilmiyordu. Nihayet gemiler çürüdü. İçlerinde asker banmmayacak hale geldi. Subaylar bile kamaralara, şemsiyeleri açık olarak girer çıkar oldular. Çürüklük bir raddeye vardı ki, artık bu gemilerin kalafat edilmeleri bile imkânsız hale' geldi. Tamirat için yazılan yazılar, hep hasır altı edili­ yordu.» Çanakkale'de ise, gemileri tamir için çekecek havuz yok­ tu. Yukarıdan beri belirtilen şartlar altında bir donanmanın harp edemeyeceği aşikârdı. Yani Sultan Aziz’in ağır borç­ lar, pahalı bedellerle almış olsa da meydana getirdiği donan­ ma, Abdülhamit’in elinde bu hale gelmişti. Küçük Yunanistan ise, kendine göre güçlü ve hareketli bir Donanma yaratmıştı. Netekim 1897 senesi martında artık Yunan harbi kaçınılmaz görününce, Haliç'te çürüyen donanmaya saraydan, Çanakka­ le'ye hareket emri verilmişti. Verilmişti ama, donanma hare­ ket edecek halde değildi ki? Netekim 19 mart 1897 günü akşamı Mesudiye, Hamidiye, Aziziye, Osmaniye zırhlıları ile bir korvetten ve üç tane bi­ rinci sınıf torpidodan müteşekkil bir donanma kolunun Haliç’­ ten kımıldayıp Unkapanı köprüsünü geçişi «muvaffakiyet ve selâmetle hareket» olarak padişaha bildirilir. Ama Unkapanı köprüsünden daha Eminönü köprüsüne gelirken fiyaskolar baş­ lar. Bu arada ve amiral gemisi olan Mesudiye'nin sekiz kaza­ nından üçü patlar. Halbuki sahiller, balkonlar, damlar, Osmanlı donanmasının Marmaraya çıkışını seyretmek için, yerli ya­ bancı insanlarla doludur. Ondan sonra patlamalar birbirini ta­ kip eder. Bu hazin hali Haşan Rami Paşa şöyle tarif eder:

ENVER

PAŞA

271

«O esnada gemilerin güvertelerine bir göz gezdiren bulunsaydı, ne derecelerde perişanlığın ve gelişigüzel ha­ reket. olunduğunun gerçeklerim görürdü. Donanmanın mü­ rettebatını, birkaç gün önce memleketlerinden gelmiş ace­ mi efrad teşkil ediyordu. Sarayburnu bin müşkülâtla do­ laşılıp Yeşilköy hizalarında gemilerin durdurulmasına lü­ zum görüldü. Ama bu sefer de bir fırtına çıktı. Herbez dubası ise tamamen gözden kayboldu. Gemilerde elektrik­ li işaret fenerleri ve projektörler dahi yoktu. Yirmi sene evvel kullanılıp, artık terkedilmiş olan ve içerlerine mum dikilen işaret fenerleri dahi tamam değildi Hamidiye ge­ misinin ise, hem kazanları patlamış, hem gemi su almıştı.» işte bu karışıklık içinde gemiler, Çanakkale’ye dahi selâ­ metle yaramayarak, evvelâ Lapseki'ye iltica ederler. Zaten Mar­ mara'da her türlü irtibat kaybolmuştu. Hamidiye zırhlısında biriken suyu çekmek için ise, diğerlerinde de olduğu gibi, pom­ pa yoktur. 400 askerle, tenekeler, kovalarla bu suların, boşaltıl­ ması, günlerce devam eder. Ve bu askerlerin hepsi hastalanır. Çanakkale’den ise amiralliğin ve bütün gemi kaptanlarının pa­ dişaha verdikleri raporlar, bu gemilerin harp kabiliyetleri ol­ madığı hakkındadır. Saraya böyle raporlar vermek de elbette ki kolay değildi. Evvelâ padişahı btnbir kelime oyunu ile yü­ celtmek, sonra da bin dereden su getirerek, gemilerin harp ka­ biliyeti olmadığım şoylece anlatmak lâzımdı. Devrin bu bakım­ dan zihniyetine bir misal olmak üzere, bu raporlardan birinin suretini burada tam karşılıkları ile yeni dile çevrilmiş olarak veriyoruz: «Yüce Allah’ın bilgili, uyanık, asil padişahı, ekmeği­ mizin sahibi olan büyük komutanımız, en kutsal büyüğü­ müz, efendimiz hazretleri, dünyanın sonuna kadar yıl­ larca sıhhat, sağlamlık ve afiyetle, şan ve şevketle tahtın­ da berkarar olsun âmin! Uhdemize düşen görevi, padişah hazretleri efendimi­ zin yolunda, en temiz kalp bağlılığı ile yerine getirmek ve düşmanlarının saldırılarını, her an ve zaman önlemek

172

ENVER

PAŞA

suretiyle, canımm feda etmeye hazırız. Bu ftusus yüksek' kmnutammızça da bilinmektedir. Ancak ve evvelce birçok defalar, tarih numaralan ile raporlarda arzolunduğu üzere...» seklinde bu rapor uzayıp gidiyordu. Ondan sonra uzun uzadıya, geminin harap olduğu, harp ka­ biliyeti bulunmadığı ve emir üzerine yapılan daha ilk top atış tecrübesinde, topların araba ve kızaklarının kırıldığı, toplarım muattal kaldığı anlatılmaktadır. Netekim bu yazının sahibi olan«Orhaniye Zırhlısı Komutanı Hafız Hüseyin Bey, bu gemi ile harbe girmesini, yani verilen vazifenin yerine getirilmesi, dev­ letime, Osmanlı milletine ihanet etmiş olacağımı gösterecektir»' şeklinde gerçeği ifade etmektedir. Bu rapor «15 temmuz 13131897» tarihini taşımaktadır. Kaldı ki, 1897 Osmanlı-Rus Harbinde gemi kumandanları; «Harbe katılmak için Bahriye Nezaretinden emir aldıkları za­ man birer rapor ve dilekçe ile, harbe katılma emrini dinleme­ diklerini ve evvelce bildirdikleri perişanlığa rağmen, ısrar kar­ şısında. istifa ettiklerini bildirdiler. Osmanlı donanmasının ge­ mileri bu suretle, bir anda kumandansız kalıyordu» (1). Hulâsa eldeki vesikaların hepsi, Osmanlı donanmasının Abdülhamit saltanatında fiilen çürütülmüş olduğunu göstermek­ tedir. Eğer hareket halinde kazanlar patlamasa dahi, elde edi­ len sürat 4-5 mil kadardı! Topların ise, hepsi ıskartaydı... İstanbul'dan gönderilen uzmanlar ve bir de Alman geneyahnin önünde yapılan tecrübeler de gösterdi ki. atılan toplar, top kızaklarını parçalamaktadır. Namlular pas tuttukları için bunların kullanılamayacağı neticesine varılmıştır. Mürettebat ise, asker bile sayılamazlar. Atılabilen bir veya iki merminin,, yalnız top kızaklarım değil, namluların içini de tahrip edip bunları kullanılmaz hale getirdikleri görülür. (!) Bu konuda raporlar çoktur. Bilhassa 1897 Osmanlı-Yunan.. Harbi haklındaki eserler önemli kaynaklar teşkil ederler. «Belge­ lerle Türk Tarihi» dergisinin 24 numaralı nüshasında (1969) AbdüUiamit zamanında Türk donanması başlıklı inceleme ve belgeler,, keza konuyu aydınlatıcıdır...

Haşan Rami Paşa

174

ENVER

PAŞA

Ama bu sırada, küçük Yunan devletinin küçül?: donanması, Selanik önlerinden ayrılmaz. Her türlü deniz nakliyatım ön­ ler. Sahilleri bombardıman eder ve bazı yerlere asker çıkarır... işte Abdülhamit devrinde 30 parça kadar tutan ve resmî ra­ porlara göre, hiç birinin manevra ve muharebe kabiliyeti ol­ mayan OsmanlI donanmasının hali buydu,.. Halbuki Abdülhamit bu donanmayı devraldığı zaman, me­ selâ Osmanlı-Rus Harbinin ilânı üzerine, Türk donanması Yu­ nanlılara karşı Adriyatik ve Ege denizlerine hâkimdi. Netekim verilen emir üzerine «zırhlı ve saire île nakliye gemile­ rinden mürekkep 28 parçalık büyük bir Osmanlı donanması Adriyatik’te Karadağ sahilinde Bar limanından, tam 42 tabur askeri bütün eşya ve mekâresi ile, Ege denizinde Dedeağaç limanına taşıyabilmişti (1). * ** DEVRALINAN DONANMA? Yukarıdan beri ve bahriyenin Abdülhamit devrindeki hali üzerinde dururken. AbdülhamiFin Sultan Aziz devrinden Önem­ li bir deniz kuvveti devraldığına her vesile ile işaret ettik. Fakat şimdi ve bu donanma bahsine son verirken, akla gel­ mesi mukadder bir soruyu da cevaplandırmak istiyoruz. Aca­ ba Abdülhamit, Sultan Aziz idaresinden nasıl bir deniz gücü devralmıştı? Çünkü biliyoruz ki Abdülaziz, askerî güçlere ve bilhassa donanmaya önem vermiştir. Hele onda donanma tutkunluğu, hakikaten giiçlüydü. Daha Önce de işaret ettiğimiz gibi ve dahilde geniş bir sanayi temeline dayanmasa ve çoğu, yüksek fiyatlarla dışarıdan satın alman gemiler olsa da, Sultan Aziz kendi devrinde, hakikaten güçlü bir deniz gücü yaratmış bulu­ nuyordu. Bu deniz gücü, hepsi de devlet emrinde ve mül­ kiyetinde olan önemli tesislere, tersanelere dayanıyordu. Bu tesisler ve tersanelerle, onları cihazlandıran fabrika ve ima­ lâthaneler önemliydi. Kaldı ki zırhlı veya zırhsız muharebe ve d)

Serasker Rıza P aşanın H ulâsa-î H atıratından. 1909. s. 25.

ENVER

PAŞA

175

hizmet gemileri yanında* ayrıca ve önemli deniz nakliye filo­ su da vücuda getirilmişti. Bu böyle olunca da elbette ki, bunlara gerekli bir deniz ordusu, ve deniz personeli de yaratılmış olacaktı. Netekim du­ rum da, zaten boyledir. Ye bunun içindir ki her vesile olduk­ ça, Abdülazdz'in vücuda getirdiği deniz kuvvetinden, bugün de bahsedilir. Hatta: — Sultan Aziz devrinde Türkiye dünyada, İngiltere’den sonra ikinci deniz kuvvetine malikti, diye zaman zaman söyle­ nir ve yazılır. Ben bu durumu, yani o zaman Türkiye'nin dünyada ikinci deniz devleti olduğu iddiasını, gerekli karşılaştırmaları yapmadığım için, doğrulayacak veya reddedecek yetkide de­ ğilim. Daha doğrusu bu konuda kesin görüşler ortaya atılma­ sını, asıl denizcilere bırakıyorum. Fakat mevcut deniz gücü, tesisler ve kadro hakkında kesin beyanlarda bulunmak için elimizde, resmî bir kaynak vardır. Bu kaynak, Abdülhamit’in tahta çıkarıldığı yıl derlenen ve 1294, yani 1877 Devlet Yıllığı (Salnamesi) olarak yayınlanan eserdir. Bu eserin başında, Sadrazam Mithat Paşaya hitabedilen ve Kanun-u Esasinin kabulüne dair olan fermanla, Kaııun-u Esa­ sinin metni vardır. Eserin, içinde ve bizi ilgilendirmeyen diğer ayrıntılı bilgileri bir tarafa bırakırsak, bu eserde bizim için Önemli olan malumat bilhassa devletin deniz ve kara güçleri hakkındaki geniş rakamlardır. Bunlardan anlaşıldığına göre .bu bilgiler o zaman, demek ki gizli veva askerî sır sayılmıyordu. Çünkü bu sayfalarda Deniz ve kara kuvvetleri, en küçük ayrıntılarına kadar rakamlanöırılmıştır. Şimdi biz bu kaynak­ tan burada ve evvelâ deniz kuvvetlerine ait olan bilgileri özet­ leyeceğiz. Ancak bu Özetlemede, eserin meselâ gemiler hak­ kında ve milletlerarası terim ve formüllere göre tam olarak verilen teknik güç ve evsafına tabiî girmeyeceğiz. Meselâ si­ lâh ve teçhizatları, kadroları ve saire gibi... Daha ileride kara ordusu için de özetleyeceğimiz benzeri bilgilerden, ilk önce deniz kuvvetlerimizi görelim. Ancak bu­ rada, deniz ünitelerine o zaman verilen ve dünyaca bilinen,

176

ENVER

PAŞA

fakat şimdi bİ2İm zamanımızda pek kullanılmayan, firkateyn» skona gibi ve gemilerin vasıflarını veren isimleri aynen ala­ cağız. 1877 (1294) Salnamesine göre Türk deniz birlikleri şöyle sınıflandırılmıştır:1 Zırhlı Gemiler Korvetler îıışa Halindeki Harp Gemileri Zırhlı Duba Ahşap Kalyon Ahşap Skur Ahşap Korvet Ahşap Skur Skona Ahşap Skur-Navi Ahşap Gambot Vapurlar ve Nakliye Filosu Büyük ve Küçük Havuz

17 adet (1) 9 » (2) 4 » (3) 7 » (4) 4 5 » (5) 7 » 5 » 6 » 4 » (6) 78;parça(7) 6 adet (8)

(1) Bunların 6 tanesi bugünkü tabiri ile zırhlıdır. Meselâ Meş­ rutiyet devrine de yetişen Mesudiye zırhlısı, Asâr-ı Tevfik zırhlısı gibi... Bunların denize indirilişi, tonajları, top taksimatı ve vasıfları» güçleri, hazarda ve seferde asker ve subay mevcutlan ve diğer bütün ayrıntılar Salname'de dikkatle gösterilmiştir. Hatta gemilerdeki kı­ lıç sayılarına varıncaya kadar... <2) Salnamemde korvetlerle de ilgili bütün bilgiler vardır. (3) 1877*de İngiltere’de inşa halinde olan 2 zırhlı ve 2 korvet. (4) Zırhlı dubalardan 5 tanesi Tuna nehrinde donanmanın emrindeydi. (5) Bir tanesi İzmit tersanesinde inşa halinde. (6) Tuna nehrinde donanmanın emrinde. (7) Bu 78 parça gemiden ikisi padişahın zatına mahsustu. Sktırlu 9. pervaneli 13 vapur, en başta zikredilmektedir. Tuna neh­ rindeki 4 ve Boyana nehrindeki 5 nakliye gemisi de bunlara eklen­ melidir. 34 nakliye gemisi de tersane emrindedir. «îdare-i Mahsusa» denilen ve gene devlete ait olan nakliye teşkilâtının emrinde de 11 parça vapur vardır ki» daha ziyade sivil nakliyata mahsustur, (3) Haliç’teki bu havuzlar donanmanın inşa ve tamir tesisleri­ dir. Bunlarla birlikte ve çeşitli yerlerde 2i fabrika ve imalâthane

ENVER

PAŞA

177

Hulâsa hakikaten çok sayıda bir deniz gücü. Ve verilen rakamlara göre, bunları işleten asker, subay ve teknisyen kadrosu. İşte Abdlazizin Sultan ikinci Abdülhamite dev­ rettiği donanma ve destek tesis ve gemileri bunlardır. Yani Abdülhamit zamanında Haliçe bağlanıp, bir kısmının içinde tavuk beslenen, güvertelerindeki sandıklarda yonca yetiştiri­ len, kazanlarının yanması, üzerinde talimler yapılması, zincir­ den sökülmesi yasak edilen, subayları hırkalı entarili kahve adamları, askerleri ve işçileri de Haddehane!i, Tersaneli gibi kabadayılar şekline girip İstanbul'u haraca kesen donanma budur, O donanma ki, onun mesleâ 1897'deki durumu hakkında, bizzat bahriye subaylarından ve bahriye nazırından daha ön­ ce nice bilgiler okuduk. Ve o zırhlılar ki, 1897 Osmanlı-Yunan Harbinde bir kısmının hareketi emredilince, daha İstan­ bul'daki birinci köprü ile ikinci köprü arasında kazanları pat­ lamıştı. Gemiler su almıştı. Yerli yabancı uzmanlar, bu ge­ milerin kızaklarının ilk top tecrübesinde parçalandığını ve top­ larının namlularının içleri pasla kaplandığını, hulâsa Osmanlı donanmasının hareket ve savaş kabiliyeti olmadığını, açıkça padişaha arzetmişlerdi...

ABDÜLHAMİT VE ORDUSU: Abdülhamit saltanatında ve donanma gibi ordunun da nasıl çöktüğüne, halsizleşt iğine geçmeden önce, gene Sultan Aziz’den devrahndığı şekilde, yani Abdülhamit’in tahta çıktığı sıradaki ordu teşkilâtımız hakkında da kısaca bilgi verelim. Gerçi Ab­ dülhamit saltanatı boyunca da ordu, teşkilât şeması bakımın­ dan pek bir değişiklik göstermemiştir. Yalnız kendi içinde en­ miş, güçsüzle ndirilmiştir. vardır. Nihayet, İstanbul Boğaz ve limanında işleyen, yahut Tuna ve Basra'da bulunan gemilerle her türlü depo ve saire tesisleri de Salnamemde yer alır. Tarak dubaları ve benzerlerini ise burada kayda lüzum görmedik.

178

ENVER

PAŞA

Ordu* tabiatıyle Harbiye Nezaretine bağlı bulunuyordu. Ye Erkânı Harbiye Reisliği (Genelkurmay Başkanlığı) da Har­ biye Nazırına bağlıydı. Nezarette ayrıca ve geniş kadrolu bir Askerî Şûra vardı. Harbiye Dairesi, Levazım Dairesi, Nizam Dairesi* Muhakemat Dairesi, Sıhhiye Dairesi,* nezaretin ana dairelerini teşkil ediyorlardı. Bunları, çeşitli komisyonlar ta­ mamlıyordu. Orduların en önemlisi, Hassa Ordusu, yani merkezi İstan­ bul'da bulunan I. Orduydu. Bunun başında ve ordu kumandam iie beraber, çok sayıda paşalardan teşekkül eden özel bir he­ yet te bulunuyordu. Ordu 7 piyade alayı ile, beş süvari, bir dragon, bir zuhaf, iki seyyar topçu alayından teşekkül ediyor­ du. Bu ordu, bir muhafız ve merasim ordusu niteliği taşıyordu. II. Ordunun merkezi Rumeli'deydi. Onun da başında bir askerî meclis bulunuyordu. Aitı piyade alayı ile, 3 süvari ala­ yından, talıi taburlarından, bir seyyar topçu alayı ile, Tuna boyunda, 9 müstahkem mevkideki kale topçularından teşek­ kül ediyordu. III. Ordu, Bosna’dan Yunanistan’a kadar uzanan Make­ donya bölgesini koruyordu. Altı alayla, iki Bosna nizamiye ala­ yından, Yunan sınır alaylarından, talîa taburlarından, beş sü­ vari. bir seyyar topçu, 14 mevkide kale topçularından teşek­ kül ediyordu. IV. Ordu, gene benzeri kuvvetlerle doğudaydı.V . V. Ordu, altı piyade, dört süvari ve bir seyyar topçu alayı ile talîa taburlarından müteşekkildi. Gene merkezde, çok sayı­ da paşalardan bir askerî heyet vardı. VI. Ordu Hicaz’ı da içine alan beş piyade, bir topçu alayı ve kale topçularından meyda­ na gelmiştir. Bu orduya da kale topçuları verilmişti. Askerlik hizmeti; Muvazzaf (genç askerler) Redif (daha yaşlıca askerlerin ikinci kademe askerlik hizmeti) ve Müstahfız, yani yaşlı askerlerin cephe gerisi ve iç muhafaza hizmet­ leri olmak üzere kademelendirilmişti, Ordu merkezindeki pa­ şaların bir kısmı icabında bu Redif sınıflarına kumanda edi-

ENVER

PAŞA

1 79

yarlardı. Redif teşkilatı da her orduda, ayrıca Redif Alayları şeklinde teşkilâtlanmıştı. Redifler, daha ziyade ve ihtiyaç ha­ linde davet olunurlardı. 1877 (1294) Devlet Salnâmesi, bu ka­ ra ordusu birliklerinin, subay ve asker kuvvetleri ile, top, hay­ van ve saire mevcutlarını bütün ayrıntıları ile verir. Abdülaziz donanma kadar olmasa bile, kara ordusuna da önem vermişti. Şimdi bu özetlemelerden sonra ve bu kısa geriye ba­ kıştan sonra, Abdülhamit devrinde ordunun durumuna ve çö­ küşüne göz atalım.

ORDUNUN ÇÖKÜŞÜ: İkinci Sultan Mahmut’un soysuzlaşan Yeniçeri Ocağım 1826 da kaldırmasından sonra karşılaşılan en Önemli mesele, yeni bir ordunun teşkili idi. Ve bu ordu, elbette ki Avrupa orduları­ nın silâh ve teşkilât vasıflarına uymalıydı. Çünkü kurulacak ordu nihayet, Rusya ve Avrupa komşu devletleri ile karşılaşa­ caktı. Kaldı ki Sultan Mahrmıt derme çatma askerin, devle­ tin varlığında yaratacağı tehlikeleri bilen insandı. Zaten daha birinci Abdülhamit 1782’de orduya el atmak istemişti. Fakat bütün bize benzer Şark ülkelerinde olduğu gibi, yobaz sof­ talarla cahil vezirler, işi daha baştan Önlemişlerdi: — Islâm askeri, nizam denilen şiddetle kullanılamaz. Gâvurlar muntazam ordu askerlerini piçhctnelerde yetiş­ tirirler, biz piç asker istemeyiz! Bu tahrikler yalnız padişahı değil, adamlarını da sarmıştı... Hulâsa îkinci Mahmut yeni bir ordu yaratmak işine gi­ rerken, ciddî meseleler karşısındaydı. Gerçi softalar ve yeni­ çeri artıkları kızgındılar. Ama yılmadı. Kendinden önce Üçüncü Sultan Selim’in başına gelenleri de biliyordu. Selim, nihayet hepsi iki alay piyade ile, iki bölük süvariden, kurulu mütevazi bir «Nizam-ı Cedit» yani yeni usul asker teşkilâtı kurmak istemiş ve bunu hayatiyle ödemişti. Sultan. Mahmut, yeniçe-

180

ENVER

PAŞA

rileri temizledikten sonra daha geniş davrandı. Çünkü devle­ tin artık fiilen ordusu yoktu. Onun meydana getirmeye giriş­ tiği «Asâkir-i mansure-i Muhammediye» evvelâ 12.000 kişi ola­ rak ele alınmıştı. Fakat, softa ve yobaz gene önüne çıkmak is­ tedi. Saçlı Şeyh deinlen bir serseri, Köprü’den geçerken padi­ şahın önüne çıkarak ona: — G a f t ı r padişah!

diye haykırabildi. Yeni asker teşkilâtı kurduğu için de ağzına geleni söyledi. Ama Sultan Mahmut yolundan dönmedi. Gerçi «Mühendishâne-i bahri» yani deniz mühendisliği ve topçuluğu okulu daha 1773’te, «Mühendishâne-i Berri» yani ka­ ra mühendisliği ve topçuluğu okulu 1793'te açılmıştı. Haîıcıoglu’ndaki «Kumbaraharıe» yani topçu okulu da 1792’de kurul­ muştu. 1795’te Tersane sahasında da yeni bir mühendis mektebi açıldı. Ama bu okullar gelişememişti. Sultan Mahmut bunlara da el attı. 1834'te «Tıphane-i âmire ve Cerrahhane» yi, yani Tıbbiye yi kurdu ve bir de matbaa ile gazete tesis etti: Tas­ virdi Vekâyı... . Harp Okuluna gelince, bir Harp Okulu kurulmak için 1831 de teşebbüse geçildi. Evvelâ Selimiye'de bir «Sııbyân» çocuklar sınıfı meydana getirildi. 1834?te Maçka Kışlasında iş genişletil­ di. 1831*4845 arasında ise, Harp Okulu artık şekilleşmiştl 1060’ta ise Erkânıharpler (kurmaylar) sınıfı meydana geldi. Ama ilk Harp Okulu, eldeki programlara bakılırsa, hâlâ medrese sistemi içindeydi. Bundan başka askeri mekteplere alınacak öğrenci­ ler de, önceden ve daha alt kademede bir askerî hazırlık sını­ fından geçirilmiyordu. Bütün bu askerî eğitim müesseseler!, or­ dunun mektepli subay ihtiyacını karşılamaktan elbette ki çok uzaktı. Onun için orduda subaylar, orduya gelen, erlerin, ordu­ da devamlı kalmaları suretiyle subay sınıfına geçerek terfi edi­ yorlar, generalliğe, mareşalliğe kadar yükseliyorlardı. Bu Alaylı Subaylar sistemi, bizde 1908 İhtilâlinden sonraya kadar devam etti. Alaylı Subaylar, hemen hepsi de okuma yazmaları ol­ mayan, fakat ordu içinden geldikleri için askerliğin havasına

ENVER

PAŞA

181

ahşan, insanlardı. Abdülhamit’in de bazı general ve mareşalleri bunlardandı. Padişahın en çok güvendiklerinden Beşiktaş Mu­ hafızı Müşir Haşan Paşa bir cahil Alaylıydı. Evvelce işa­ ret ettiğimiz gibi, saray muhafızı durumunda Müşir Arnavut Tahir Paşa, Alaylı bile değildi. Kald inmedikten gelen bir Ar­ navutlu. Ama Abdülhamît'ten Önce ordu nizamı, evvelâ Sultan Mecit, sonra da Abdiiîaziz zamanında oldukça güçlenmiş bulu­ nuyordu. Ordular teşkilâtı, bilhassa Azdülaziz zamanında belirli seklini aldı. Bu teşkilâtın terkibi ve kademeleri, 1877 yılı devlet yıllığından özetlediğimiz gibi, oldukça teferruatlıydı. Abdıilhamil, Sultan Aziz devrinden işte bu ordu teşkilâtını devraldı. Fakat Abdülhamit zamanında haksızlıklar evvelâ askerin toplanmasından başlıyordu. İstanbul'dan hiç asker alınmazdı. Oğlunu İstanbul doğumlu kaydettirenlerin çocukları da asker olmazdı. Hıristiyanlar da asker vermiyorlardı. Abdülhamit’in, tahtından indirildikten sonra ve ta ölünceye kadar, Selânik’te ve Beylerbeyi Sarayında doktorluğunu yapan Atıf Hüseyin Bey, günü gününe denilebilecek şekilde tuttuğu notlarda, eski padişahın bir gün kendisine, saltanatı zamanında, Kumlardan asker almayı düşündüğünü anlattığından bahseder. Abdülha­ mit gerçi bir sondaj olmak Ü2ere Rum Patrikini çağırmış, onun ­ la konuşmuştur. Ama patrik, bu düşünceyi uygun bulmaz. Hat­ ta Romlardan asker alınacaksa, onların Müslümanlarla karış­ tırılmadan ve müstakil taburlar, alaylar halinde silahlandırıl­ masını ister. Ve tabiî Abdülhamit te teşebbüsten vaz geçer. Sonra zengin çocukları da askere alınmıyordu. Çünkü or­ duda «Bedel-i nakdi» usulü vardı. Parası olan, oğlunu askere göndermez ve bunun yerine, galiba 20 lira kadar para öderdi. Bu parayı ödeyen, asker olmazdı. Bundan başka, bir zengin oğlunun yerine, diğer birinin askere gönderilmesi de müm­ kündü. Meselâ fakir ve kimsesiz biri, bu işi üstüne alabilirdi. Bütün bunlardan başka da «Muinsizlik» denilen usul, gene ağa­ ların, beylerin oğullarını askerden kurtarırdı. Muinsizlik, arka­ da bıraktığına bakanı olmayan, fakat askerliği gelenin, askere alınmaması ve evinde bırakılması demekti. Bu da hele köy ağa­ ları için, oğullanın askerden kurtarmak yolunda ve çeşitli oyun-

182

ENVER

PAŞA

larla kullanılırdı. Askerliği gelince, köyün kimsesiz bir kızı ile nikâhları kıyılan delikanlı, arkada kalanı muinsiz sayılarak, asİterden kurtulurdu. Yemen, Hicaz, Irak, Trablusgarp, Arnavut­ luk, Kürt bölgeleri, zaten asker vermezlerdi. Hulâsa AbdüUıamit devrinde Osmanlı ordusunun saflarını, İstanbullu, Hıristiyan, Arap, Arnavut, Kürt veya ağa, bey, eş­ raf çocuğu olmayan kimsesizler doldururdu. Donanmada olduğu gibi, ordudaki bozuluşun da Abdülhamit in. yıllarında ne hal aldığını öğrenebilmek için, en iyisi, bir seraskeri, yani Abdülhamit’in harbiye nazırını dinleyelim. Fa­ kat daha önce şunları belirtmek gerekir: Abdülhamit bilindiği gibi, Meşrutiyet ve Islahat vaadi ile tahta çıkarılmıştı. Bu vaadlerin hemen tahakkukunu isteyecek kararlı insanlar ve bilhassa Mithat Paşa ve bazı fikir arkadaş­ ları ise, henüz sahnedeydi. Bu hal içinde Abdülhamit te ilk günlerinde güler yüzlü, vaadeden. bir şeyler yapmak ister gö­ rünen, yahut ta gerçekten bir şeyler yapmak isteyen bir padi­ şahtı. 1878 ağustosunun 25’iııci günü yapılan kılıç alayı muh­ teşem oldu. Muntazam ve gösterişli bir Hassa Ordusu (Merkez Ordusu) da devralınmıştı. Bu ordu birlikleri, hele çeşitli mera­ sim kıtaları, renk renk üniformaiarı içinde göz alıcıydılar. Ab­ dülhamit, bütün saltanat devrinin en uzun yürüyüşünü, hey­ betli bir atın üstünde, bu tören günü yaptı. Eyüp Sultan’dan. Edirnekapı yoluyle Topkapı Sarayına kadar halkın içinden geç­ ti. Etrafım sırmaları ışıl ışıl yanan atlı paşalar, subaylar, ya­ verler almışlardı. O gece. Harbiye Nezaretinde verilen ziyafet­ te de iyi davranışları oldu. Hulâsa ilk adımda her şey ümit verici idi. Bunun ardından, nasıl derhal Meşrutiyetin ilânına gidilmiş­ se, esasları Hüseyin Avni Paşa zamanında hazırlanan ve Harp Okulu Kumandanı Süleyman Paşanın da kendi okulu için iş­ lediği ıslahata derhal el atıldı. Daha Abdülhamit’in tahta çıktığı yıl (1876) yalnız İstanbul’da 9 yeni askerî rüştiye (or­ taokul) açıldı. Aynı okullardan, bütün ordu merkezlerinde de açılacaktı. Bunlar askeri idadilere (lise) öğrenci hazırlayacak­

ENVER

PAŞA

183

lardı. Harbokullarma ise, işte bu askerî liselerden çıkan öğren­ ciler alınacaklardı. Böylece Alaylı Subaylık yerine, okur yazar ve meslek kademelerinden yetişmiş kadrolar geçecekti. Daha 1840’ta açılan baytar mektebi ile, daha 1793’te açılan askerî tıb­ biye de ıslah edilecekti. Kaldi ki ordu bahriyeye benzemezdi. Bahriyenin. sayılı gemilerini Haiiç’e tıkayıp, hareketsiz, talimsiz, bakımsız çürümeye terketmek mümkündü. Halbuki ordu, ister istemez hareketli bir varlıktı. Bundan başka, bir yere tı­ kılmış ta olamazdı. Basra’dan Orta Avrupa’da Avusturya sınır­ larına, Yemenden Kafkas hudutlarına, Afrika'da Büyük Sahra’ya kadar yayılan bir imparatorluğun askerî birliklerini, ha­ reketsiz tutmak mümkün değildi. Kaldı ki isyanlar, hatta harp­ ler, bu birliklerin bu hareketlerini kaçınılmaz kılıyordu. Son­ ra bilhassa Harbiye’den ve Kurmay Okulundan (Erkânıharbiye mektebi) çıkıp, ülkenin dört bucağına dağılan genç subay ve kurmayları, okullarda ne kadar tazyik görseler ve dış âlemle ilgileri' kesilmek istense de, bu gittikleri yerlerde dünya iie, imparatorluğun gerçekleri ile temastan ve karşılaşmaktan me­ netmek elbette ki mümkün değildi. Hele Rumeli’de Nasyona­ lizm, millî mücadele, Balkan devletlerinde Avrupalılaşma ve terakki cereyanları apaçık kaynaşıyordu. Bu olup bitenleri, he­ le Rumeli ordusu subaylarından nasıl saklayabilirlerdi. Hulâsa Abdülhamit ilk iyi niyetlerini ve ilk vaadlerini birer birer yi­ tirip, koyu bir îstipdata dalınca, bunun etkileri tabiî orduda da görüldü. Ve ordu çürümeye, çözülmeye başladı. Buna karşı mukavemetin ve ergeç bir reaksiyonun İse, gene ordudan gel­ mesi tabiî idi. Netekim öyle oldu. Çünkü ordu, silâhı elinde bir kuvvetti. Ordunun aktif mevkilerine geçen genç subay ve kurmaylar, daha harbiyede ve kurmay okulunda iken, mem­ leketin gittiği istikameti az çok gören insanlardı. Memleketin ileri karakolları demek olan sınır bölgelerine, bilhassa Rume­ li’ye verilen bu genç elemanlar, orada ve kanlı çete harpleri ile devamlı mücadeleler içinde, süratle çelikleşiyorlardı. Karar gün­ lerini hazırlamaya girişiyorlardı. Çüııkü ordunun hali, yürek­ ler acısıydı ve bu hal bu memleketi ergeç çöküntüye ve dağıl­ maya götürmekteydi.

İM

ENVER

PAŞA

îşte şimdi biz, ordunun bu halini, bizzat orduyu idare eden­ den, yani Abdülhamit'in ünlü seraskerinden dinleyelim: BİR SERASKER KO N UŞUY OR!

Serasker Rıza Paşa, Abdülhamit’in son seraskeridir (harbiye nazırı) (1). Bu mevktye gelmeden önceki askerî hayatı, nor­ mal ve parlaktır. Askerliğe çocukluğundan beri meraklıdır. 1866Tda, yani Sultan Aziz saltanatı sırasında Harbiyeyi bitire­ rek Şumnu'da (Bulgaristan) orduya katıldı. O tarihten 1891 tarihine, yani harbiye nazırlığına tayin olunduğu güne kadar olan askeri hayatı gerçek ve başarılı mücadeleler içinde geçer. Osrnanlı-Rus Harbine, Karadağ muharebelerine ve devrinin bü­ tün mücadelelerine katılır. Terfileri hızlıdır. 1891 eylülünün dördünde ise, Harbiye Nazırlığı makamına geçer. Serasker Rıza Paşa 1908'den sonra, en çok aleyhinde bulu­ nulan istipdat ricalinden biridir. Nezareti zamanında büyük bir servet sahibi olduğu doğrudur. Meselâ İstanbul'un Anadolu ya­ kasında, saray büyüklüğünde köşkleri, konakları vardı. Fakat Burada biz onun sadece ve başında bulunduğu ordu hak­ kında görüşlerini vermekle yetineceğiz. Rıza Paşa Nazır olduğu gün, masasına getirilen ilk muamele, ordunun buğdayı olmadı­ ğıdır. Bunun üzerine hemen nezaretin kasa mevcudunu öğren­ mek ister. Aldığı cevap şudur: — Nezaretin, yani nizam (kara) ordusunun kasasında, ancak 264 kuru§ vardır!., (2). Şimdi Rıza Paşadan, Osmanlı ordusunun halini takip ede­ lim: «Giyim iyin lâzım olan milyonlarca arsın çuha, ya­ bancı memleketlerden getiriliyordu. Ayakkabı ve koşum­ lar için milyonlarca okka deri, dışarıdan getiriliyordu. Fes dışarıdan geliyordu. Buğday, hatta arpa Romanya’dan„ (1) Rıza Paşa harbiye nazırlığından, 3 temmuz 1903’de, yani ihtilâlden 2 gün evvel uzaklaştırılmıştı. (2) Rıza Paşa: Hulâsa-ı Hatırat. 1909. s. II.

Serasker Rtza Pa$a

186

ENVER

PAŞA

Rusya'dan alınıyordu. Askerin yağı> dîvandan geliyordu. Maaşlar, son derece iTtttzamstzdz. Senede umum için an­ cak, beş altı aylık çıkıyordu! Devletin ordu mevcudu Î95.ÖOO kişiydi. Ama Harbiye mektebi senede, ancak 100 subay yetiştiriyordu. Askerî binalar noksan, depolar harap, boş, subayların hali peri­ şan, erler ise sefil ve elden ayaktan sergerdân düşmüş haldeydiler. Maliye, toptan bir şey vermek söyle dursun, haftalık tahsisatı bile veremiyordu. Müteahhitlerin ise, Ötede be­ ride başardıkları intisaplara (yani şuna buna yamanmak) güvenerek, yapmadıkları kalmıyordu. Hulâsa memleketin dayandığı Osmanlı süngülerinin hayatı, bu haldeydi ve tamamen dış memleketlere muh­ taç bulunuyordu. Merkez; vilâyetlerden ve vilâyetler merkezden daha fakir. kimsesiz, ruhsuz bulunuyordu. Nereye bakılsa, bir kasvet> redâet (ahlâksızlık) ve zulmet (karanlık) gö­ rünüyordu. Zaten 1885’te çıkan Şarkî Rumeli hadisesinde de, askerlerin çini çıplak olduğut dost ve düşman herkesin önünde meydana çıkmıştı... Abdülhamit’in hizmetinde 17 yıl Harbiye Nazırlığı yap­ mış olan son seraskeri Rıza Paşanın, bu makama geldiği zaman ordu için tasvir ettiği manzara budur. Ondan sonra kendisinin, bu şartlar altında bir şeyler yapabilmek için gayretlerini anla­ tır. İlk uğraştığı iş, dışarıdan alman giyim malzemesinin ve yi­ yecek maddelerinin, içeriden tedarikine çalışmak olduğunu ya­ zar. Filhakika Defterdarda Feshane, yünlü fabrikası ve emsa­ li birkaç tesis oldukça düzenlenir. Beykoz’da deri fabrikası ge­ liştirilir. Ama yabancı müteahhitler ve meselâ bunlardan, Rıza Paşanın anlattığı Maryaııo, seraskerin odasına şapkası başında girip, ağzına geleni de söylemek itiyadını kolay kolay terkedemiyorlardı. O zaman Fransa Cumhurbaşkanı Feliks For bile, bize deri satanlardan biriydi. Hulâsa Rıza Paşa Beykoz tabak­ hanesinde bir şeyler yapmaya çalışır. Buğday ve arpayı Ana-

ENVER

PAŞA

187

doltı'dan getirtmeye gayret eder. Ama Rus Sefareti Baş Tercü­ manı Maksimof, Rıza Paşaya bu tedbirlerden şikâyetlerini de esirgemez. Çünkü yağ, hububat ve bir kısım deri, hep Rus­ ya'dan alınıyordu. Rıza Paşanın hatıraları bu şekilde devam eder. Bu hatı­ raları, kendisinin nice defalar padişaha verdiği ve kabul ettire­ mediği istifaların suretleri de eklenmiştir. Bunlarda kuvvetli uyanlar bulunduğunu da kabul etmek lâzımdır. **

MAAŞLAK VE SA RA FLA R:

Rıza Paşa, yukarıda bazı noktaları verilen bej'anlarında, orduda maaşların intizamsızlığım belirtirken, orduya senede an­ cak 5-6 maaş verilebildiğini belirtir. Bu önemli konu üzerinde biraz durmalıyız. Çünkü bu maaş kısıntısı ve sıkıntısı, Rıza Paşanın harbiye nazırlığı zamanında da önlenememişti. Meşru­ tiyetin ilânına kadar sürmüştür. Hatta 1908 ihtilâlinin sebep­ leri arasında orduya ve hele subaylara uygulanan bu maaşlarını tam olarak ve vaktinde alamamaklığm etkilerini, ayrıca ve önemli bir faktör olarak sayanlar vardır. Ama, yalnız orduda değil, sivil idare cihazlarında da maaşlar muntazam verilemi­ yordu. Bazen üç ay, hiç maaş verilmediği, yahut bazen yarım maaşla işin geçiştirildiği bir gerçekti. Bıı halin, ailelerinden çok defa ayn ve uzakta yaşayan ve her ay evine geçinecek para göndermek zorunda olan subaylar için ifade ettiği buhranlı hali, gereği gibi canlandırmak mümkündür. Halbuki saray men­ supları, şuna buna yamanmış ikinci üçüncü derecede imtiyaz­ lılar, İstanbul'da maaşlarını muntazaman alıyorlardı. Ordudaki maaş intizamsızlığını, ismet İnönü de hatırala­ rında anlatır (1): «Maaşlar İki ayda bir verilirdi. Tayın bedelleri, leva­ zım müteahhitlerine kırdırılarak alınabilirdi. Geçim sı­ kıntısı, subaylar arasında şiddetli idi. Subaylarında bulu-1 (1) İnönü’nün Hatıraları. 1969. Burçak Yayınları.

m

ENVER

PAŞA

nanlann veya saraya mensup olanların, her ay maaş ve tam tayın bedeli olarak ferah yaşamaları, her subayı kay­ nar hale yetiriyordu. Ruh inzibatını, temeline kadar sarsı­ yordu. ~ İnönü’nün hu ifadeleri de durumu aynen açıklar. Fakat aşağıdaki nakiller, vaziyeti daha da aydınlığa kavuşturacak ma­ hiyettedir: «Maaş, üç ayda ve bazen daha ziyade bir müddette veriliyordu. Namuskâr imanlar, kahr ve zaruret içinde pe­ rişan oluyordu. Bu esnada Haf iyeler, casuslar, maaşlarım muntazaman alıyorlardı. Memurlar bütün maaşlarım, bu ilgili dairelerin yüksek memurları ve tekaüt sandığı na­ zırı ile ortak, bazı saraflara, muhtekirlere kırdırıyorlardı. Deniz subaylarının maaşı yüzde ona, kara ordusu su­ baylarının maaşları ise, yüzde yirmi beşe kırdırılıyordu. Saraflar, vazife ve aVinteri haklan olan bu paralann yüzde yirmi beşini subaylara verdikten sonra, geriye kalanını ilgili kimselerle paylaşıyorlardı. Sonra hu çalınan paralar, Erenlcöy’ündc, Boğaziçi’nde Jcö^Jclere, yalılara sarfolunuyordu. Dairelerde Tekaüt Sandıklan, Kolaylık (Teshüat) Sandıklan kurulduğu halde, buralardan para almak, me­ mur ve subaylar için mümkün değildi Zabıtandan Yemenide, Makedonya’da, eşkıya takibi peşinde şehit düşenlerin aileleri çoluk çocukları, tekaüt sandıkları önünde günlerce melûl, mahzun dolaştıkları hal­ de, hakları olan parayı alamadan evlerine dönerler, aç, bilâç sürünürlerdi Halbuki saraydan veya sözü geçen bir paşadan elinde tavsiye ile gelenler, birkaç maaşlarım bir­ den alarak, bu dairelerden güleryüzle çıkar giderler­ di...» (1). Bu satırları yazan, o devrin bir ordu mensubuydu. Kaldı ki bu anlatılan şeyler, bilinmeyen haller değildi. Bir teğmenin,1 (1) Abdülhamit'in Hayat-ı Siyasiye ve Hususiyeti, 1911. İs­ tanbul.

ENVER

PAŞA

189

ancak iki yüz elli kuruşu bulan ve tayın bedeli denilen erzak karşılığı ufacık paraları üzerine de oynanan bu oyunlar, elbette ki padişah için de bilinen gerçeklerdi. Ama seraskerliğe atanıp işine başladığı gün ordu kasasında ancak 264 kuruş bulan bir nazırın açıkladığı şartlar içinde bu gerçeklere, iflâs etmiş bir devlet mâliyesinin nasıl çare bulabileceği de bir mese­ leydi. Netekirn Rıza Paşanın kendi nazırlığı zamanında da bu hal böylece sürdü gitti. Hulâsa bu nizamın, topyekûn değişmesi lâzımdı. %

**

TAHSİSAT-I SENİYYE (PADİŞAHIN MAAŞI)

Vaktiyle Sultan Azizin altın ihtirası, lüzumsuz ve ihtişamlı saraylara, hepsi de yabancı memleketlerden satın alman lüks ve gösterişli eşyaya olan merakı, gerçi Abdülhamit’te göze çarpmaz. O, korkularının ve vehimlerinin verdiği ruh bunalım­ ları ile, Yıldız Tepesindeki sarayına kapanmıştır. Bütün sah t anat devri de orada geçecektir. Ama memurlar, askerler ve maaşa asıl hak kazanmış olan­ lar bu haklarını doğru dürüst atamazken, maaşlarını âdeta sa­ daka gibi bekler, yahut dilenirlerken, padişahın, tahsisatı (tahsisat-ı saniyye) hem de kabul edilenin de üstünde olarak, her haftanın başında, muntazaman ödenirdi. Bu hikâyenin en doğrusunu, bizzat AbdülTıamit’in sadra­ zamından dinleyelim. Abdülhamit'in yedi defa sadrazamlığa (başvekilliğe) getirdiği Sait Paşa, devrin en değerli belgeleri olan ve az ileride ayrıca temas edeceğimiz üç ciltlik hatıra­ larında, bu konuyu açıkça anlatır. Bu hikâye, devlet gelirleri üs­ tündeki yabancı kontrollerin bir safhasını da ayrıca aydınlata­ caktır. Sait Paşa şöyle yazar (1): «Yabancı memleketlerde bulunan sefirlerimiz ve kon­ soloslarımızın çok büyük sıkıntılar içinde oldukları, he­ men her gün gelen §ikâyetlerden anlaşılıyordu. Bunlar1 (1) Şimdi kullanılmayan Osmanlıca kelimeler, bugünkü dile çevrilmiştir.

ENVER

190

FAŞA

rtn tahsisleri gümrükler gelirinden ödenmek gerektiğine göre, bu sıkıntının neden, ileri geldiğini Gümrükler İda­ resinden sordum. Bam şu bilgileri verdiler: — İstanbul, Trabzon, Sanısun gümrükleri gelirlerinin en büyük kısmı hazine-i hassa (yani saray ve padişah) içindir. Cidde, Yemen, îşkodra ve Preveze gümrükleri ge­ lirleri, askeri idareye gider. Selanik, İzmir; Beyrut, İsken­ derun ve Edirne gümrüklerinin, yani en gelirli gümrük­ lerin gelirleri, düyundu umumiyye (yabancı borçlar) ida­ resine gider. Ve bir kısmı da Huşlara tazminat olarak ödenir. Doğrudan doğruya Osmaıih Bankasına yatar. Se­ firler ve konsolosların ve sefaret teşkilâtının tahsisatı için de, Bağdat gümrük hasılatı karşılıktır. Ama bu gelirler yetmez. Ve. bu sebeple maşları, ancak kısmen ödenir. Sarayın ve padişahın (hazine-i hassa) haftalık öde­ melerini sordum, Şu cevap verildi: — Sarayın haftalığı on yedi bin öd yüz elli altındır. Bu haftalık, her hafta sonunda, muntazaman ödenir. Asla geciktirilemez. Ve asla borç bırakılamaz. Bu ifadeye göre, elli iki hafta, yani bir sene içinde sul­ tana ödenen para, sekiz yüz doksan yedi bin altına varır. Halbuki bütçede ayrılan padişah tahsisatı, beş yüz yet­ miş yedi bin dört yüz liradır. Gümrükten ödenen ise bu tahsisattan üç yüz on dokuz bin beş yüz elli sekiz lira fazla olduğu gibi, dairelerin maaşları çıktıkça sarayın mâ­ liyeden otuzar bin lira aldığını da maaş icmalerinde gör­ düm. Bazı vilâyetlerin gelirlerinden de, saray için havale alındığını öğrendim.» (1). Padişahın maaşı, devlet bütçesi gelirinin yirmi, yirmi beşte birini tutar. Bu tahsisata, kendisine ait çiftlikler (çifttikât-ı hümâyun) ve diğer her çeşit gelirleri dahil değildir.1 (1)

Sait Paşanın Hatıratı: Cilt. 2/1

118-119.

ENVER

PAŞA

191

Sadrazam Sait Paşa, gene aynı ciltte, bu maaşlar bahsini ve devletin malî sefaletini, bütün ayrmtılarıyle anlatır. Ve bü­ tün bunlardan şu anlaşılır ki, Osmanlı imparatorluğu o de­ virde, tam bir yoksulluk içindedir. Ve bu yoksulluk, zaten büt­ çesi gittikçe sefilleşen devlet bünyesinde, şifa bulmaz bir kan­ sızlık halinde sürer gider, * * * Ancak orduda ve subayları Ü2en, yalnız maaş sıkıntısı da değildi. Terfilerde haksızlık, göze batıcıydı. Daha doğduğu gün beşiğinin başına Osmanlı nişanları ve rütbe fermanları di­ zilen saray çocuklarını bir tarafa bıraksak bile, saray adamla­ rının ogullannın veya şuna buna çatmış, yaslanmış insanla­ rın evlâtları olarak rütbe üstüne rütbe alanların, yahut Abdüihamit'in birtakım, hesaplarla şımarttığı, rütbelendirdiği Arap, Kürt beyleri çocuklarının hali, ordunun ayrıca mora­ lini yıpratıyordu. Serasker Rıza Paşa bile hatıralarında bundan şikâyetçi gö­ rünür: «Askerimizin, subaylarımızın bir kısmı hudutlar üze­ rinde vatanın selâmeti için canlarım verir, fakat terfiden mahrum kalırlarken, bu- hizmetlerle hiç ilgisi olmayan di­ ğer bazılarının terfilere boğulmasına, Allah'ın rızası yok­ tur. Bunları Askerî Yüksek Komisyonda söyledim. Fakat bir müddet sonra bir melun, bana şöyle hitabetti: — Ben size emir tebliğ ediyorum. Siz bu aldığınız emirleri ifa ve icraya, memursurmz... Ben çıkıp gittim. Bilmem kaçıncı defa olarak istifa ettim,» (1). Şu. satırlar da dikkati çekicidir: «Terfi etmek için en emin iki vasıta vardı: Ya sara­ ya intisabetmek, ya nüfuzlu birine damat olmak. Bunları başaranlarf bir iki rütbe birden alarak arkadaşlarını geçi(t)

Serasker Rıza Pa$a. Hulâsa-i Hatırat, s. 23.

ENVER

192

PAŞA

yorlardı. Bu sebeple orduda büyük bir memnuniyetsizlik hüküm sürüyordu. Bu memnuniyetsizlik, inzibatı mahve­ diyordu.. Zaten İstanbul'da Birinci Tümen ve İstanbul Merkez Komutam olan zatın asil işi, saraya cariye yetiştirmekti. Ama bu müşir, sarat/daki nüfuzundan fayda lancrafc, pa­ dişaha sadık muhafızlar diye, maiyetindeki askerî inzibat memurkmm subay yapıyordu. BunZardau birkaç sene zar­ fında albaylığa kadar yükselenler oldu.» O) Ordudaki bu intizamsızlık, devletin genel teşkilâtında da aynıydı. Bu bahse son verirken, gene İsmet İnönü'nün hatıra­ larından şu parçayı alalım: «Edirne'ye İstanbul'dan, Hamidiye Süvari Alayları de­ nilen iki alay gönderilmişti (1907). Nefer ve subay, pırıl ptnl parlardı. Bütün subaylar padişah yaveri idi. İki ala­ yın okur, mektepli yalnız iki kumandanı ve iki muallimi vardı. Onlardan gayri subaylar arasında, okuma yazma bil­ meyenler çoktu. Hamidiye Alayları, bütün süsleri içinde, yeni bir harbin ihtiyaçları için ehliyetçe eksik hakle, fakat saraya mensup kıtaların bir örneği sayılırdı.» (2). Hulâsa orduda eşitsizlik, devrin büyük dertlerinden biriydi. Terfilerin eemniyetli bir sisteme bağlanmayışı ve haksız hima­ yeler, genç ve kendine güvenen subaylarda idareye ve rejime karşı, ciddî kırgınlıklar biriktiriyordu. 1897*de Osman!i devleti. Küçük Yunan devletine harp ilân ettiği zaman, da, ordu gene aynı hallerdeydi. Bir ay kadar süren ve sonunda Osmanlı dev­ letinin galip çıktığı bu harbin kısa devresinde de muharebe, saraydan idare edildi. Fakat o kısa devrede bile, bilhassa Yanya cephesinde gelişen vaziyetler, sarayda büyük telâş yarattı. Har­ bi saraydan yönetmeye memur edilen son seraskerin hatırala­ rında, yaşanılan bu buhranlar etrafıyle anlatılır. Kaldı ki harbin sonunda Türkiye Yunanistan’dan değil, Yunanistan Türkiye’(1) (2)

Osman Nuri:

AüdülfıamîVin Hususi ve Siyasi Hayatı: s.

İnönü'nün Hatıraları. $. 34.

1125.

ENVER

PAŞA

193

den toprak kazandı. Ve bu netice, Abdülhamit devrinde kaza* nılan tek muharebenin, garip bir sonucu oldu... +

★ ■*

KAYBEDİLEN T O PR A K L A R :

Burada ve bu vesile ile devletin toprak kaybından bahse­ derken, günümüzde bile bir Abdülhamit mit’i, bir Abdülhamit masalı, hulâsa bir Abdülhamit hayranlığı yaratmak isteyenlerin, araş ıra ileri sürdükleri ve gerçekle zerrece ilgisi olmayanı biı davayı da aydınlatmalıyız. Evvelce de değindiğimiz gibi bu gerçekdışı davaya göre, Abdülhamit büyük bir padişahtır. Ve bu padişah kendi zamanında düşmanlara, tek karış toprak kaptırmamıştır! Bu kadar gerçekdışı bir davanın, nasıl bir ruh hali ile ve niçin günün? reaksiyoner gayretlerinde yer aldığım eleştirmek bu kitabın konusu değildir. Ama Abdülhamit’in, yalnız bir ka­ rış değil, evvelâ ve yalnız Berlin Muahedesi ile, hem de im­ paratorluğun en değerli parçalarından neler kaybettiğini gös­ termek bile, bu temelsiz gayretleri çürütmek için kâfidir: Berlin Muahedesi neticesinde Avrupa’da hudutlar, hepsi de Osmanlı devleti aleyhine olmak üzere değişti. Uç büyük dev­ letle beş küçük hükümetin sınırlarında değişmeler oldu. Os­ manlI devleti, Avrupa'daki topraklarının ve nüfusunun beşte ikisini kaybetti. Bu arazi ve nüfus kayıpları şÖylece özetle­ nebilir: K ilom etre kare • Bulgaristan Emareti 69.000 Dobrucadan Romanya’ya verilen 14.400 Tuna, Manastır ve Kovosa vilâyetlerinden Sırbistan’a 7.200 Avusturya’ya verilen Bosna-Hersek vilâyetleri 58.700 Bosna ve Arnavutluk’tan Karadağ’a verilen 4.700 Yanya vilâyetinden Yunanistan’a 13.400

Nüfus

2.700.000 170.000 280.000 1.100.000 50.000 300.000

m

ENVER

PAŞA

Bu suretle, harpten evvel Osmanlı devletinin Avrupa'da işgal ettiği topraklar 365.300 kilometre kare iken bu miktar 200.000 kilometre kareden daha aşağı düşmüştür. Keza aynı kıtada Osmanlı devleti, nüfusunun da yarışım kaybetmiştir. Fakat zayiat bununla da kalmamıştır. Devlet ayrıca Kuzey­ doğu illeri ile Akdeniz’de de yer kaybetmiştir. Bunlar da şöyle gösterilebilir: K ilom etre kare

Erzurum ve Trabzon vilâyetle­ rinden Rusya’ya ilhak olunan İran'a terkedilen Kutur arazisi İngiltere’ye bırakılan Kıbrıs

36.000 150 10.300

Nüfus 700.000 5.000 150.000

Bu hesaba göre Osmanlı devleti 1877-1878 Harbi sonunda, kesirsiz olarak 210.000 kilometre murabbamda çok değerli ara­ zisini ve 5.5 milyon kadar nüfusunu kaybetmiştir. Bu ka­ yıplara, üzerinde şeklen dahi hükümranlık haklarının devam et­ tiği Romanya’yı da eklemeliyiz. Hulâsa Abdülhamit’in başka­ larına bir karış toprak kaptırmadığı yolunda, son zamanlarda yaygtnlaşan değersiz fakat kasitli yayınlar, aslında gerçeğe da­ yanmamaktadır. Kaldı ki aslına bakılırsa, hürriyetin ilânım ve İkinci Meşrutiyeti hemen takip eden Trablus ve Balkan Harp­ lerinde elden çıkan topraklarla, hatta Birinci Dünya Harbi so­ nunda imparatorluğun çöküşünü ve parçalanmasını hazırlayan şartlan da, Abdülhamit saltanatının kronik hale gelen çökün­ tülerine ve halsizleşmeye bağlamak, pek te yanlış olmasa ge­ rektir. Çünkü göreceğiz ki Abdülhamit kendinden sonrakile­ re, zaten kağşamış ve parçalanması gün meselesi olan bir ülke devretti. Bu ülkenin, hiç olmazsa Türklerle meskûn kısımla­ rının kurtarılabilmesi dahi bir mucizeye bağlı gibiydi. Çün­ kü Abdülhamit devrinde Hasta Adam olarak adlanan Osmanlı devletini, bu hastanın başında ve ölümünü bekleyenler, zaten o daha ölmeden aralarında paylaşmışlardı. Meselâ Rus çarı ve Avusturya imparatoru arasındaki Rayhstad Anlaşması, böyle bir paylaşma anlaşmasıydı. Bu paylaşmaya göre Rusya, yalnız

ENVER

PAŞA

195

bir paylaşma anlaşmasıydı. Bu paylaşmaya göre Rusya, Ana­ dolu ortalarına kadar iniyordu. Ve bu anlaşmalar, daha sonra da sürüp gidecekti. Kaldı ki Abdülhamit’in imparatorluk topraklarından ka­ yıpları, bunlarla da kalmaz. Tunus üzerinde devletin şeklî hâ­ kimiyeti, onun zamanında (1881) sona erdi. Mısır üzerindeki şeklî hâkimiyet te onun zamanında son buldu. Easra Körfezimde Küveyt ve çevresi, onun zamanında İngiliz nüfus bölgesine geçi­ rildi. Hatta bu şeklî hâkimiyetleri sayarsak, Yememin karşı­ sında ve Habeşistan kıyılarındaki Musavvaa bölgesine kadar gitmeliyiz. Çünkü Abdülhamit’in saltanat devresindeki olayları ve sınır ihtilâflarını anlatırken, o zamanın sadrazamlarından Sait Paşa ile, gene o zamanın sadrazamlarından Kâmil Paşa, neşredilmiş olan hatıra yayınlarında, bu Musavva üzerindeki siyasî çatışmalardan da bahsederler (1). Hulâsa Abdülhamit, imparatorluğun son devrinde, en çok toprak kaybı veren padişahtır. Onun, saltanatı zamanında bir karış toprak bile kaybetmediği şeklindeki iddialar, gene onun­ la ilgili olan ve gerçekle zerrece ilgisi olmayan diğer övgüler gibi, ancak yersiz ve değersizdir. ♦ w

*

KOZMOPOLİT BİR HA RİCİYE:

Hâriciyeden, bahsetmesek te olur. Çünkü eli ayağı kapitü­ lasyon kayıtları, yabancı imtiyazlar ağL ile bağlanmış, mâliye­ sinin en gelirli kaynaklarının verimi, yabancı borçlar karşı­ lığında yabancı ellere teslim edilmiş, kendisi fiilen i/lâs halinde olan, mâliyesi asker ve memurlarının maaşını bile muntazam ödeyemeyen- bir devletin, milletlerarası ilişkilerde hak eşitliğin­ den, o devlette haysiyetli bir dış politikadan ve bunu yürütecek itibarlı, Özgür bir kadrodan söz edilebilir mi? Kaldı ki bu dış münasebetlerde geçerli söz hakkı, elbette ki her devletin İktisadî, siyasî ve en önemlisi askeri gücüne1 (1) Bu konuya ileride ve imparatorluğun 1903’den önceki si­ yasî meseleleri incelenirken ayrıca değinilecektir.

196

ENVER

PAŞA

dayanacaktı. Fakat bir devlet ki, kâğıt üstünde bir impara­ torluktur. İktisaden bir yarı sömürgedir. Sivaseten, özgür bir siyaset güdecek güçte değildir. Askerî gücünü, yani ordu ve donanmasını ise, bu devletin padişahı, isteyerek çökertmiştir. Zaten mülkünün yarısı asker vermez, vergi ödemez, iki ya­ bancı sarrafın şüpheli alacakları için, toprakları işgal edile­ bilir. Hükümdarının bütün gayreti, yalnız günü gün etmek, her gün her isteyene biraz daha bir şeyler bağışlamaktır. O dev­ let, elbette ki hâriciyesini de kâğıt üzerinde işletecektir. Kaldı ki, kadrosu içinde bazı istidatlı insanlar olsa bile bu hariciye, aslında kozmopolittir de! Meselâ düşünelim ki, dış temsilcilik' ]erinin en önemlisi olan Londra sefaretinde, sefir Türkçe bil­ mez. Kadro Türkçe konuşamaz. Sefaret İstanbul'la Fransızca muhabere eder. Böyle bir düzen kozmopolit, yani millî olmayan, mütecanis olmayan bir nizam değil midir? Hariciye nazırlarına gelince, o devirde hariciye nazırları çok defa yabancı sefir­ lerle değil, bu sefaretlerin ancak sefaret kâtip veya tercüman­ ları, yani üçüncü sınıf insanları ile karşılaşabiliyorlardı. Kaldı ki sadrazam bile bir gün ve bası sıkılınca, ancak bir yabancı sefarete sığınmakla kendini kurtarabileceğini biliyor­ du. Meselâ Sadrazam Sait Paşa olayında olduğu gibi... Evet, gerçi sahnede elbette birtakım sefirler, sefaretler, ha­ riciye nazırları görülüyordu. Elbette bir hariciye nezareti de vardı. Ama nasıl? Haj-di bunu da, Abdülhamit devrinde hari­ ciye mesleğine girmiş, merkezde, sefaretlerde ve sefirlik mev­ kilerinde bulunmuş, bu konuda süz söylemeye yetkili bir harici­ yecinin kaleminden öğrenelim. Ve o bize, haricîye nezareti ile, meselâ o devirde devletin en önemli dış örgütü olan Londra Se­ faretinin halini anlatsın (1): «Siyasî hayatımın başlangıcı, maalesef, Osmanlı dev­ letinin, inkıraz ve uçuruma doğru süratle yol aldığı çö­ küş ve fetret, (başıboşluk-kanşıkhk) devrine rastlar. Bu­ nun için, bu eserde kabataslak çizdiğim tablolar, o zama-1 (1) Esat Cemal Peker: 40 Yıllık Hariciye Hatıraları. İstanbul. 1952. İbrahim Hilmi Çığıraçan Kitabeyi.

ENVER

PAŞA

197

nın verimsiz, bedbaht, mahsullerinin tasviri oldukları için karanlıktır.» «lS9&da Galatasaray Sultanisini bitirerek, Hariciye Nezareti, Tahriratı Hariciye Kalemine girdim. Her ka­ lemde yüzlerce efendi kayıtlı idi. Ama içlerinde işlerine *devam edenler pek azdı*Zaten gelseler, bunları kalem oda­ larım sığdırmakta kabil olmazdı. Pek mahdut sayıda de­ vam edenler de, ancak öğleden sonraları gelirlerdi » «Tahriratı Hariciye Kalemi Müdürü bir Ermeniydi. Ve kalemdeki memurların, bir şeyler öğrenmelerine engel ol­ mak için elinden geleni yapardı. Türk memur yetiştirmek istemezdi. Bize âdeta vazife vermezdi.» «Ama ben nihayet, kalenvie mümeyyiz (kalem şefi) olabildim, 1901 yılında da Londra sefaretine memur edil­ dim. Hariciye Nazın Tevfik Paşa idi. Ama o vakit nazır­ lar, resmi daire ile konaklarının dışında hiç kimse ile te­ mas edemezlerdi.» «Londra'ya gittim. Londra'da sefirimiz, Musürüs Pa­ şa isminde bir Kumdu. Bunun babası Musürüs Paşa da daha önce Londra'da sefirimizmiş. Fakat bizim sefirimiz, yalnız Rum olmakla kalmıyordu. Fazla o-arak Türkçe de bilmiyordu. Etrafındaki memurlar arasında da Türkçe bi­ len. kimse yoktu. Gerçi Abdülhak Hamil Sefaret Müsteşarı .sayılırdı. Ama sefarete uğramazdı. O buraya Abdülhamit tarafından, İstanbul'dan uzaklaşsın diye, sanki ikamete memur (siyasî sürgün) olarak gönderilmişti. Hamifin oğ­ lu da ikinci kâtip olarak sefarette memurdu. Fakat o da dışarılarda büyüdüğü için, Türkçesi çok kıttı. Tueni Bey ■adında bir ikinci kâtip daha vardı ki, hem> Türkçe bil­ mezdi, hem de amatör memurdu. Tueni Bey bir Suriyeli idi. Onu buraya Abdülhamit sarayının en şerir adamı olan Arap îzzet Paşa tayin ettirmişti. Tek kelime Türkçe bil­ mezdi. Mevsim kuşlan gibi senede bir defa görünür, sonra kaybolurdu. Tueni Bey, keyf ehli bir adamdı, Lüks eğlence yerle-

m

ENVER

PAŞA

rinde dolaşır, nelerle uğraştığı bilinmez, sefarete uğra­ mazdı amaf avuç dolusu para sarfederdi.>.> «Kala kala bir üçüncü kâtip Danyal Bey kalıyordu. Danyal Bey de Moda koyunda, spor meraklısı zengin lövantenler arasında büyümüştü. Gayet çetrefil bir Türkçekonuşuyordu. Kıyafeti de bir tuhaftı. Yani yaradılışındaki tuhaflık, kıyafetinde de görünüyordu.» «Hulâsa bir de, kelimenin tam manasıyle züppe ve tek: kelime Türkçe bilmeyen, M. Jolivard isminde terciimanı­ mız vardı. Fransız çapkınlarının Dandı/lerin bağladıkları Lavalier kravatı ve kalın, siyah bir şeride bağlı olarak hiçgözünden düşmeyen tek gözlüğü ile, gece gündüz sarhoş gezer; âlemin dikkatini üstüne çeker, herkes onunla alay ederdi. Sefarethanenin kadrosunu tamamlamak için Recav Efendiyi unutmamak gerekir. Recai Efendi, sefarethanenin imamı idi. Sivri bir sakalı vardı, Fevkalâde şıktı, Londra'­ nın en büyük terzisi PooÜdan giyinirdi. Başından silindir şapkayı eksik etmezdi!» İşte o kadar titiz olan Abdülhamit’i ve Ösmanlı devletini,, o zamanki dünyanın en büyük merkezinde, yani Londra'da tem­ sil eden hariciye örgütü, yani Londra sefareti buydu. Onun için.. Sefir Müsürüs Paşanın, bu hatıralar sahibini ilk karşısında gö­ rünce onu, hem heyecan, hem telâşla ve Fransızca olarak: — Türkçe bilir misiniz? Türkçe okur yazar mısınız, soruları ile karşılaması, nvüsjDet cevap alınca da, ellerini ovuş­ turarak geniş bir nefes alıp ferahlaması, elbette yadırganmaz. Hatıra sahibinin, sefaretin binasını ve içini tarif eden par­ çalarını ise, hiç almamak daha iyi olur. Hatıra sahibine göre bu­ rası sefaret değil, bir eskici dükkânıydı. Sefaret, hiç bir ka­ bul tertipleyemezdi. Ama sefir hiç bir daveti kaçırmazdı. Ko­ şarak giderdi. Çünkü Sefir Müsürüs Paşa, zengin bir pintiydi. Gerçi günün birinde sefir değiştirilir. Yerine Rıfat Bey (Rı­ fat Paşa daha sonra hariciye nazırı) gelir. Rıfat Paşa hemen sefaret binasını terkederek lüks bir binaya çıkar. Orasını en pahalı eşyalarla döşer. Alabildiğine davetler verir. Sefaretin-

ENVER

PAŞA

m

"ihtişamı dillere destan- olur. Ama bu sefirin de karısı Kustur. Zengin, asil bir Rus generalinin kızıdır. Sefarete hâkim olan ..-artık bu kadındır. Kesenin ağzı da ondadır. Ve Türk Sefaretinin masrafı, Çarlık Rusya'sından gelir. Rıfat Paşa, daha sonra ha­ riciye nazırı olduğu zaman da nazırın karısı, o Rus generalinin ."kızıydı... Bu hatıra ve vesikaları, daha pek çok uzatabiliriz. *

** Haricî siyasete gelince? Abdülhamit’in bir haricî siyaseti var mıydı? Elbette! Biz bu siyasetin adına «îdare-i Maslahat» siyaseti, yani günü gün etmek, sızıltıya meydan vermemek, her dış meseleyi, o mesele çıktığı zaman ve nasıl mümkünse Öyle örtbas ederek idareye çalışmak siyaseti diyebiliriz. Zaten binbir kayıt ve kontrol altında bir imparatorluğun, kendine mahsus, uzun vadeli ve aktif bir dış politikası nasıl olabilir? Bir imparatorluk ki ancak, ona göz dikmiş olan komşularının veya yabancı devletlerin, kendi aralarındaki anlaşmazlıklar yüzün­ den yaşayabilmektedir. Meselâ Ruslar Ayastafanos a geldikleri zaman İngilizlerle anlaşabilselerdi, diğer büyük devletleri de peşlerinden sürükleyerek imparatorluğun hayatına pekâlâ son verebilirlerdi. Fakat kendilerine «Dııvel-i Muazzama» yani bü­ yük devletler denilen bu devletler, kendi aralarında o kadar «çok ve o kadar karışık davalar üzerinde çarpışıp duruyorlardı ki, bunların bir müşterek anlayışa bağlanması, hiç bir zaman mümkün olmuyordu. Kısacası, 1876-1908 arasında, hükümetin karar ve teşebbüsü ile yürümüş, düzenlenmiş ve neticelendirilmiş hiç bir önemli mesele yoktur. Hatta 1897 Türk-Yunan Harbi de dahil olduğu halde! Çünkü onun da sonuçlarını, gene büyük devletler ka­ rara bağlamışlardı. Gerçi kendi saltanat devrinde Abdüîhamit, bazen Ingilîz, bazen Alman siyaseti güder gibi görünür. Devletinin siya­ setinde aktif rolü varmış gibi gösterilir. Meselâ biri 1889, diğeri 1898 yıllarında olmak üzere Alman imparatoru, iki defa padi­ şahı ziyaret etmiştir. Birinde Kudüs’e kadar giderek orada, bir

200

ENVER

PAŞA

nevi Müslüman koruyuculuğu tavırları takınmıştır. Nutuklar vermiştir. 1883te Alman Generali Von: Der Golts Paşa Türkiye'­ ye gelerek, bilhassa Harp Okulu ve Kurmay Okulunda faydalı çalışmalar yapmıştır. Bütün bunlar, AMülhamit’in arkasını Al­ manlara vererek Ingiltere ve Rusya’ya karşı cepheler alması gibi bir aktif hareket şeklinde yorumlanmıştır. Ama Alman imparatorunun yanında Abdülhamit’in fotoğraflarına bakılınca, yalnız bu resimler bile bu ziyaretlerin havası hakkında bir fi­ kir verirler: Atman imparatoru ikinci Wilhelm, uzunca boylu, dimdik, çelik miğfer hissi veren sivri uçlu şapkası ve çeşitli nişanları ile bir Sezar azametiyle dimdiktir. Yanında padişah, sırtından akan birtakım sırmalar, madalyalar altında ezilmiş gibidir. Bir taraftan Kayserin koluna girmiştir. O ufak te­ fek görünüşü, bükülmüş beli ve şaşkın yüzünün ifadesi ile, Al-maıı imparatoruna sanki sığınmıştır. Ama Kayserin seyahati boş geçmemiştir. Anadolu-Bağdat demiryolu imtiyazı başta ol­ mak üzere, ordunun Alman silâhlan ile silahlandırılması işi ve bir sıra borçlandırmalar, bu seyahatin sonuçlarından bazılarıdır. ikinci Sultan Hamit'in bir de «Ittihad-ı îsiâm» yani «Müs­ lümanların Birleşmesin taraftan olduğundan ve böyle bir siya­ seti aktif bir şekilde takip ettiğinden bahsedilir. Bu, sadece bir masaldır. Ve elle tutulur tek teşebbüsü ve delili yoktur. Bu arada bir de, Afganlı Cemalettin isminde bir zattan, bu siya­ sette rolü varmış gibi bahsedilir. Gerçi bir Cenıaleddin-i Efgâni vardı. 1838’de Afganistan’ın Kabil şehri civarında, Es-Âb ad mevkiinde doğan bu dikkate değer zat, 9 mail 1897 ele ve 59 ya­ şında olarak İstanbul'da öldü. Padişahtan himaye gördü. Dün­ yanın çok yerlerini gezmişti. Çok dil bilirdi. İleri fikirli ve dün­ ya Müslümanlarının cehaletinden, taassubundan, uyuşukluğun­ dan şikâyetçiydi. Hareket (aksiyon) alanlarında değil, fakat fi­ kir alanlarında aktifti. Padişahtan himaye gördü. Ona konak ve maaş tahsis edildi ama, Türkiye’deki hayatının büyük kısmı, Abdülhamit hafiyelerinin sıkı göz hapsi altında geçti. Zaten onun ateşli ve reformcu mizacı ile Abdülhamit’in uyuşmasına, elbette ki imkân yoktu. Kaldı ki, Ingiliz ve Rus ajanlarının da devamlı takibi altındaydı. Güçlü bir fikir ve tartışma adamıydı..

ENVER

FAŞA

201

Ama bir teşkilât adamı değildi. Dünya yüzündeki Müslümanla­ rın birleşmesi işi ise pratik alanda, bugün olduğu gibi o gün de, sadece bir hayaldi. Biz bu konuya, yani ÎUilıat-ı Islâm bahsine ve dünya Müs­ lümanlığına, bu kitabın ikinci cildinde ayrı bir bahis tahsis edeceğimiz içiıı, burada sadece kısa bir değinme ile yetiniyo­ ruz. Zaten kendisi müstakil olmayan, aydın bir din önderleri kadrosuna malik bulunmayan, kendi ülkesi için bile bir Islâm dayanışması kuramamış, yani kendi İslâm halkları olan Arap ve Arnavutlarla da devamlı savaş halinde olan bir halifenin, hem de milliyetçilik asrında, dünya Müslümanların! birleştir­ me hayali, ne kadar gerçek olabilirdi?,. İd a r e d e b o z u l u ş :

ikinci Abdülhamit 1876 da tahta çıktığı zaman, Tanzimat (1839) ve İslahat (1856) fermanlarının bütün vaatlerine rağ­ men, memlekette ve Osmanlı halkları arasında, düzgün işleyen bir idare sistemi kurulamamıştı. Bunıı önce de işaret etmiştik. Bu idaresizlik onun saltanat devresinde büsbütün arttı, kökleşti. Maliye ve vergi teşkilâtı, tapu teşkilâtı, mahkemeler, asayiş, halklar arasındaki münasebetler, her gün biraz daha bozuldu. Övleki, 1908 İhtilâli ile rejim değiştiği zaman Osmanlı ülkesi­ nin manzarası, lövantenlerle, gayri müslim zenginler müstesna, tam bir derebeylik, eşraflık, şekavet ve sefalet içindeydi. Bu konuda, 1909’da Anadolu’da memleketin durumunu olgun bir görüşle anlatan Ahmet Şerif Beyin «Anadolu’da Tarrnn» isimli eseri (1), çok dikkat çekicidir. Şerif Bey, Tanın gazetesi adına Anadolu’yu dolaşmıştı. Gördüklerini, röportaj şeklinde gazetede yayınladı. Sonra da bunları bir kitap haline getirdi. Bu eser biz­ de ilk röportaj eseridir. Yazar müşahadelerini yollardan, hanlar­ dan, kahvelerden, mahkeme odalarından, tapu dairelerinden, mekteplerden, memurlardan ve halktan derler. Tarafsızdır. Bu «eseri okurken, 1908’de Abdülhamit'ten devralman Anadolu’yu,1 (1)

Ahmet Şerif: Anadolu'da Tanin. 1909. İstanbul. 336 sayfa.

202

ENVER

PAŞA

onunla beraber gezer, yaşarız. Ve görürüz ki memlekette her şey soysuzlaş iniştir. Her şey temelden bozulmuştur. Daha doğ­ rusu ülkede bir idare yoktur. Hak, kanun, asayiş, can, mal em­ niyeti ve çalışma zevki de yoktur. Mahkemelerde hâkim, kahvelerde tavla oynarken dava hal­ leder. Tapuda mallar, sahibinin haberi olmadan satılır, başkası adına lapulanır. Minicik aylıklı bir tapu memuru, kolayca çift­ likler edinir. Mütegallibe ve tefeci, her şeye hâkimdir. Anka­ ra’da bir Çayırlı Bey, kimsenin haberi olmadan 400.000 dönüme tapu alır. Ve bu arazi içindeki köyler halkı bir gün Öğrenirler ki, kendileri bu zatın topraklarında, topraksız köylülerdir. Aynı suretle Rumeli’de Makedonya'yı anlatan ve Selânikli Bahri isimli bir yüzbaşı tarafından yazılan (1908) küçük eser de, basit, iddiasız, fakat temele inen, temel gelişmeleri tasvir eden sayfaları ile bize, Rumeli’yi benzer bir açıdan canlan­ dırır. Görürüz ki Rumeli’ye hükümet değil, eşkıya, yahut çe­ teler hâkimdir. Ve hükümet Makedonya’da, kendi tebasıyle harp halindedir. Bu türlü eserlerin sayısı oldukça çoktur. Meselâ Zeki Ehiloğlu’nun «Yetnen’de Tiirkler» Cami Beyin «Afrika’daTür kİer-Trabl us» gibi eserleri ile biz, Osmanlı imparatorluğu­ nun şu veya bu parçasındaki köksüzlüğümüzü açıkça görebiliriz. Yabancıların imparatorluk sonu Türkiye ve hele Anadolu’sunu tasvir eden eserler ise, bu ülkedeki anarşiyi anlamak bakımın­ dan ilgi çekicidir. Meselâ bunlardan aşağıda bazı parçalar ve­ receğiz. Hulâsa Osmanlı Türkiye’si bakımsız, idaresiz, asayişsiz, hü­ kümetin yer yer kendi halkları ile savaş halinde olduğu ve dağları, yolları eşkıyanın sardığı, sahipsiz bir ülkedir. Biz, fe­ tihlerden yüzlerce sene sonra da, ülkeye hâkim değildik deni­ lebilir. Meselâ Mithat Paşanın hatıralarından ve Irak’ta bir sah­ neyi anlatan şu parçayı, bugünkü dile çevirerek özetleyelim: Bağdat valiliği. Divamye-Afek taraflarındaki aşiretlerden vergi istemeye karar verir. Ama bunun için iki tah­ sildarla bir jandarma göndermek yetmez. Çünkü jandar­ maya, tahsildara itaat, ancak Anadolu ve Rumeli Tiirkie--

ENVER

PAŞA

203

rinde vardır. Onun için Divamye-Afek aşiretlerine tahsilât için, 380 kişilik bir tabur düzenlenir. Başlarında bir de albay vardır. Yollar ise eşkıya ile çevrilidir. Ne ise ta­ bur istenilen bölgeye varır. Fakat başka türlü karşılanır. Bir hurmalığın kenarına konan taburu uşiretler sararlar. Saldırırlar. Asker üç gün üç gece savaşır. Cephane tıikenir. Suları da kesilmiştir. Hulâsa Mithat Paşanın anlattı­ ğına göre Albay, binbaşı, subaylar ve askerlerin çoğu ile. Divaniye Sancağı Mutasarrıfı da öldürülür. Kaçabilen as­ kerler de Arapların ellerine düşerler. Ama bununla da iş bitmez. Arap iebaumzm saldırısı genişler. Ve bölgeye, yedi tabur askerle 4000 süvari göndermek gerekir. Devle­ tin Divaniye-Af ek’te vergi toplamak teşebbüsü böylece sona erer... Hatta daha sonra bu askerî kuvvet te yetmez. Yeni birlikler sevkolumvr (1). Şimdi devletin bendi ülkesinde ve halkla münasebetleri bahsinde, bu defa bir yabancıdan parçalar verelim: «Abdülhamit zamanında Mezopotamya’da, ne şahıs emniyetinden, ne devlet nüfuzundan eser kalmamıştı. Me­ selâ Musul havalisi tamamen Kürt, derebeylerinin hüküm ve nüfuzundaydı. Bunların halk üzerindeki zulüm, ve taz­ yiklerini bizzat görebildim. Hele bunlardan ikisi, Viranşehirli İbrahim Paşa ile, Cezireli Mustafa Paşa, birer hü­ kümdar gibi saltanat sürmekte idiler. Hamıdiye Alayların­ da paşa rütbelm-ini de taşıyan bu iki Şaki, fesatlarım ser­ bestçe yürütebilmek için, Yıldız Sarayı adamlarına rüşvet­ ler veriyorlardı. Böylece Yıldıza güvenerek, kendi aralarında da mu­ harebeler yaparlar ve hiç bir takip görmezlerdi. Fazla olarak hatta, o civardaki ordu ve hükümet kuvvetlerin­ den yardım bile görüyorlardı. Meselâ İbrahim Paşa 1901 de Şıhur ve Elahef aşiretlerini vurdu. 10 000’den fazla, koyun ve yüzlerce at toplayarak, aşiret lıa/knu da büyiik ölçüde öldürdü. (1> Mithat Paşa: Tebsara-i İbret ve Mirât-ı Hakilıai. s. 72-75.

204

ENVER

PAŞA

Bunun üzerine, onun hasmı olan Mustafa, Paşa, başka Kürt paşaları ile üe anlaşarak, îbrahim. Paşa üzerine yü­ rüdü. Fakat bu defa da İbrahim Paşa Yıldız Sarayındaki adamlarını harekete getirerek, saraydan, 1500 piyade ve 500 süvari kuvvetinde devlet askerinin, kendine yardıma verilmesini sağladı. Cezireli Mustafa Paşa da boş durmuyordu. Musul et­ rafındaki 50 kadar Islâm ve Hıristiyan köyünü iki sene içinde yaktı, yıktı, tahrip etti. Ekili tarlalar boş kaldı. Faz­ la olarak, Musul a inen ticaret yollarım keserek her geçen maldan, malın bedeli kadar haraç alıyordu. Hükümet, ise., sadece seyirciydi (1). Atatürk ün hatıralarında, 1005'te Suriye’ye sürüldüğü zaman* orada, Havrarı'daki Dürzi isyanlarından bahseder. Bu isyanla­ rı bastırmak için gönderilen askerî birliklerin ise, daha ziyade halkı ve aşiretleri soymakla meşgul olduklarını, soyulan mal­ ların, paraların, hatta ordu subayları arasında paylaşılmasının usul haline geldiğini, bu arada kendisine ve arkadaşı Müfit Be­ ye de altınlar teklif edildiğini, bunu nasıl reddettiklerini an­ latır (2). Doğu Anadolu daki Kürt isyanları ise malumdur. Yemen’e gelince, orada devlet kuvvetleri ile Yemenliler, yıllar yılı, ardı arası kesilmeyen bir boğazlaşma halindeydiler. Yemen; halk tür­ külerinde bile «Gidilen, fakat dönülmeyen diyar» olarak yakı­ ndırdı. Hicaz’a zaten hâkim değildik. Orada kendilerim Pey­ gamber soyundan sayan, İstanbul’un bağışladığı altınlarla bi­ rer hükümdar hayatı süren ve yabancılarla daima temasta olup, isyan edecek vakit bekleyen Şerifler, bizden ve bizlimle değil­ diler. Netekım Birinci Dünya Harbi içinde Mekke’deki Türk askerlerini toptan öldürdüler. Medine'de çevrili kalan Türk bir­ likleri ise, Peygamberin mezarını Peygamberin, İngilizlerle bir­ lik olan çocuklarına karşı korumak için, son demlerine kadar." çarpıştılar. (1) (2)

Dr. Pol. Rurbah. Uatt-ı Saltanat, s. 60-62. Atatürk'ten Hatıralar. Derleyen. Falılı Rıflsı.

ENVER

PAŞA

205

Kaldı kı Abdülhamit idaresi, Ermeni azınlığı ile de çarpışı­ yordu. İstanbul’da, Çukurova’da kanlı olaylar geçti (1). Ru­ meli’de ise OsmanlI ordusu, daha önce de değindiğimiz gibi, Rumeli halkını teşkil eden kavimlerden Bulgar, Sırp, Ulah, Rum ve Arnavutlarla, sonu gelmez harpler halindeydi. Bütün ülkede dağlar beller eşkıya elindeydi. Hükümet bazı güçlü şakilerle müzakerelere bile girişiyordu.^ Meselâ Aydın-Ödemiş havalisindeki şaki Çakırcalı ile, vah Kâmil Paşanın temsilcileri arasında anlaşmalar, uzlaşmalar cereyan ediyordu. Bölgeye devlet değil, Çakırcalı hâkimdi. Hatta İzmir’in en bü­ yük zenginlerinder.ı İngiliz Vıtol ailesinin bir ferdi, hükümetin de muvafakati ile Çakırcalı’yı ziyaret etmişti. İzzet, ikram gör­ müştü. Böylece Çakırcalı’ya, yani en ünlü şakiye hükümet, bir aralık Kır Serdarı unvanını bile verdi. Yani bölgenin devlete düşen emniyet görevi, bu şakiye emanet ediliyordu... Bu tabloları ciltlerle uzatmak mümkündür. Fakat, burada bizim yapmak istediğimiz, 1876-1908 devresinde devlet yapısın­ daki çöküntüleri, genel hatları ile belirtmektir. Aydınlatıcı mi­ saller vermektir. Devrin eğitim, basın, kültür alanlarındaki sefaleti, tazyiki ve kısıtlamaları da burada ayrı ayrı incelemeye, bu kitabın hac­ mi müsait değildir. Ama şu kadarım söyleyelim ki, köylerin hiç birinde devlet okulu yoktu denebilir. Çocukların eğitimi, kendileri de sefalet içinde ve köylünün verebildiği ile yaşayan cahil mollaların elindeydi. İmparatorluğun meselâ İstanbul’a en yakın şehri ve ordu merkezi olan Edirne’de bile, askerî ortaokul dışında, yalnız bir ortaokul vardı. Muallim mektebi denilecek bir tesis yoktu. Yedi sınıflı yalnız bir sivil idadi mektebi (liseye yakın) vardı. Ye bu cins idadiler, yalnız başlıca vilâyet mer­ kezlerinde mevcuttu. Gazeteler, kitaplar sansüre tabiydi. Bu sebepten gazeteler, ruhsuz, manasız ve biraz da sarayın ihsanları ile geçinen peri­ şan kâğıt tabakaları halindeydi. Şiirler de sansür ediliyoıdu. (D

E rm eni M eselesi İleride işlen ecek tir.

206

ENVER

PAŞA

Meselâ edebiyatımızda bir devre adını veren «Servet-i Fünun» sarayca kapatılmıştı. Hele tarih, en yasak bilgi haline geti­ rilmişti. Kitapların sansürü ise, bazen aylarca ve aylarca uzu­ yordu. Ahmediye, Muhammediye, Buhari gibi dinî, telkini eser­ lerin bile sarayın emri ile toplatıldığı olmuştu. Hulâsa Osmanlı imparatorluğu, çağın dışındaydı. Abdülhamit ve saray, çağın akışı ile Osmanlı imparatorluğunun var­ lığı arasında, bir set gibi gerilmişlerdi. Hiç durmadan engeller, çemberler ve aşılmaz kale duvarları çekiyorlardı. Avrupa’ya gitmek yasaktı. Ve oraya, ancak firar ederek gidilebilirdi. Kı­ saca biz. dünyadan kopmuştuk. Halbuki bu arada, Rus Despotik idaresi altındaki Rusya bile kapılarım Batıya açmıştı. İlim, sanat, üniversite, müzik, milletlerarası sanat ve bilim şöhretleri Rusya’da, kafileler halinde yetişiyordu. Bizden ayrılan Balkan ülkeleri de. her alanda büyük hızla gelişmekte idiler. Gene­ ral Moltke’nin Mektuplarında (1) bahsettiği köylülerin toprakdamlarda, yataksız, yorgansız, paçavralar içinde, başlarının al­ tına yastık yerine odun koyup yattıkları Romanya, süratle Av­ rupalılaşıyordu. Bükreş, Balkanların Paris'i adını almıştı. Tür­ kiye'ye ise İstanbul’da bile elektrik, telelon yasaktı. Abdtiîhamit saltanatında, bir üniversite teşekkül etmemişti. Bir atalık ele alman Darülfünun tecrübesi, hemen ardından durduruldu. Mülkiye, Tıp, Harbiye gibi eski okullarda, yabancı neşriyat ya­ saktı ve hürriyet fikirleri bunların duvarları arkasına, ancak kellesini koltuğuna almış birkaç hocayla, aynı fedakârlığı göze alan ilerici, fakat azınlık bir talebe kadrosu tarafından sokulabiliyordu. Kısacası, Türkiye dünyanın dışındaydı. Dünyanın gerisin­ de değil, dünyadan tamamen kopmuştu. Bu ülkede de bir gün sabah olacak mıydı? Yoksa Namık Kemal'in: Ölürsem görmeden millete ümit ettiğim feyz?i, Yazılsın senk-i kabrimde, vatan mahzun, ben mahzun! il) Helmut Von Moltke; Türkiye Mektupları (1335-1839). Hayrulîah Örs. 1Ö69. Rem2i Kitabeyi.

ENVER

PAŞA

207

dediği gibi, bu ümit te sönecek miydi? Onun mahzun gittiği gi­ bi, daha nice nice insanlar ve ümitler de mi sönüp gidecektiler. Tevfik Fikret inliyordu: «■«■Bu memlekette de bir giin sabah olursa Halûk? Evet sabah olacaktır, sabah olur geceler, Bu mavi gök, size, bir gün acır, melttl olma!..» Elbette ve elbette sabah olacaktı. Ama bu sabah açıldığı zaman biz, acaba artık uyanmak için geç kalmış ve kervanı kaçırmış olmayacak mıydık?.. *** BİR SADRAZAM, DEVRİNİ ANLATIYOR:

Bu cildin bu kısmın, en yetkili bir görgü şahidinin, ele aldığımız devri anlatan düşündürücü bir belgesini de hatırlat­ makla sona erdireceğiz. Bu görgü şahidi, Sadrazam Sait Paşa­ dır. Düşündürücü belge de, Sait Paşanın hatıralarıdır... Sait Paşa kimdir? Sait Paşa 1833’de Erzurum’da doğdu 1914’te İstanbul’da öldü. Abdülhamit’in saray başkâtipliğinden sonra 1879’da sadrazamlığa getirildi. Sait Paşa, Abdülhamit devrinin en ağırbaşlı devlet adamıdır. Padişah onu 7 defa sad­ razamlığa getirdi. Ve son sadrazamlığı, 1908 İhtilâlinden son­ ra da bir süre devam etti. Rumeli de ihtilâl hareketleri başla­ ması üzerine sarayda toplanan fevkalâde heyete sadrazam ola­ rak başkanlık etti. Padişahı. Meşrutiyetin iadesi kararma sevkeden mazbatayı o hazırladı. 31 Mart İrticai üzerine İstanbul a gelen Rumeli Harekât Ordusunun silâhlarının gölgesinde, Ye­ şilköy’de toplanan meclis, padişahı tahtından indirme kararını çıkarırken, bu meclise de Sait Paşa başkanlık ediyordu. Sait Paşanın Hatıraları üç cilttir. Abdülhamit saltanatının hemen hemen ilk günlerinden başlar. Ve bu saltanatın sonuna kadar devam eder. Abdülhamit devri hakkında hiç kimse, Sait Paşadan daha bilgili ve görgülü olamaz. Kaldı ki Sait Paşa, Abdülhamit’in sarayında başkâtip olarak vazife aldığı ilk za­ man da, tecrübeli bir devlet memuruydu. O vakte kadar 22 yıl, çeşitli devlet hizmetlerinde bulunmuştu. % / -*

208

ENVER

PAŞA

Sait Paşa* sakin, fakat kolay baş eğmeyen, karakterli bir insandı, gerçi alçak boylu, gösterişsizdi. Hatta Abdülhamit, tahttan indirildikten ve Selânik sürgününden sonra, Beyler­ beyi Sarayında kapalı yaşadığı günlerde kendisine bakan Dok* tor Atıf Hüseyin Beye naklettiği hatıraları arasında, Sait Pa­ şadan sık sık bahsetmiştir. Sait Paşayı kendisine başkâtip ola­ rak aldığı zaman
Af-»

Şifit Pasa {Sadrazam)

ENVEK

PAŞA

209

dİr de. Meselâ tahttan düştü kten sonra hatıralarını anlatırken, ve daha önce değinildiği gibi Sultan Azizle çıktığı Avrupa ge­ zisinde, Paris'te gördüğü Üçüncü Napolyon'dan, Napolyon Bo ııapart diye bahseder. Bir aralık Meksika'da imparator ilân edilen, fakat orada ve bir ihtilâl sonunda idam edilen prens Maksimilyen'den, Brezilya imparatoru diye konuşur. Devrin entrikalarını anlatır ama, problemlerini anlamaz ve anlatırken karma karışık eder. Konuşma seviyesi ve üslûbu da, hüküm­ darlık yapmış bir insan, bir imparator seviyesinde değildir. Bazen hikâyeleri, mahalle kahvesi seviyesine düşer. Padişahken ancak dinler ve sorardı. Ama kendi iç düşüncelerini ve öz fikir­ lerini hiç açıklamazdı. Zaten Abdülhamifin, yüzüne bakılma­ ması usuldendir. Hatta bir vezirini karşısına oturtup ona ikramda bulunsa bile. Bu sebeple Abdülhamit’le konuşmak bi­ raz da, ses vermeyen bir duvarın karşısında, bir meçhule hitap etmek gibiydi. Ve bu hitapların onda uyandırdığı etki veya onu vardıracağı kararlar ise, padişahın nice hesap ve düşüncelerin­ den hatta nice zaman sonra, hafiften gelen nidalar gibi, bu ka­ rar ve iradeleri bekleyenlere ulaştırırdı. Ama etrafındakiler için, Abdülhamit e ne yaklaşmak, ne de ondan uzaklaşmak kabildi. Abdülhamit'in çevresinde yer ala­ nın attık evi, barkı, hususi hayatı ve meşgaleleri yok demekti. Onlar kendilerini evlerinde, barklarında ve günün her saat ve anında, onun gözleri önünde ve emrinde hissedeceklerdir. En güçlü vezirler bile bu kaidenin dışına çıkamaz. Zaten ve­ zirleri veya paşaları, nazırları, İstanbul’un onun görüş ufuk­ larını teşkil eden bölgelerinden uzaklaşamazlardı. Meselâ Se­ rasker Rıza Paşa, Yıldız Sarayından bakıldığı zaman görüleme­ yen bazı semtlerde, Çamlıca arkasında veya Yakacık'ta köşk­ ler yaptırmıştır. Ama oralara da izinsiz gidemez. Rıza Paşa, Meş­ rutiyetten sonra göçtüğü Fransa ve İsviçre'de, yaptırdığı köşk veya saraylarda bir gece bile gecelemek nasip olmadığını, nice yıllar sonra, bir vatandaşına anlatacaktır (1). Yedi defa sadrazam olan Sait Paşanın da bu 33 yıl içinde. il)

Yakup Kadri KaraosmanogUı.

210

ENVER

PAŞA

İstanbul’daki hareket sahası kesinlikle çizilmişti: Nişantaşı’n­ daki konağı ile BabIâli’deki Vükelâ Meclisi ve gene evi ile Yıldış Sarayı arasındaki yol! Sait Paşa 33 yılda ve bu yollar dışına adım atmamıştır denilebilir. Çünkü misafirliğe gidemez, mi­ safir de izinsiz kabul edemezdi. Kaldı ki bu çizilmiş istika­ metlerde de serbest değildir. Bakınız hatıralarında ne anlatıyor: «Padişahın tahta çıkışının ikinci senesinden itibaren, sokakta iki hafiye tarafından takip olunuyordum. Hafiyelerin adedi yittikçe arttı. Ingiltere Sefaretine iltica edip, sonra evime dönmemden itibaren, bu sayı sekize çıkarıl­ dı. Altıncı defa sadrazamlıktan ayrıldıktan sonra ise, ka­ fiyelerin sayısı 12’ye varmıştı. Bunların ikisi zaptiye ne­ zaretinden. memur edilmiş bir jandarma binbaşısı, diğeri de bir polis komiseri idi. Diğer iki hafiye, saray tüfekçilerindendi. Üçü Beşiktaş Muhafızlığı kadrosundan bir komiserle, iki polis neferi idi. Beyoğlu zatıbasmdan da bir komiser vardı. Tophane MiişürUğinden (Mareşalliğinden) inzibatlarla biri civarımızdaki karakola mensup bir ordu teğmeni, Be^ikto^ belediye dairesinin de bir komiseri ta­ kibe memurdu Aynı hal, diğer sadrazamlar için de boyleydi. Meselâ Önem­ li bir* şahsiyet olan Sadrazam Halil Rıfat Paşa bir gün ve Ba­ bIali’den Nişantaşı’ndaki evine giderken, hastalığının verdiği bir sıkışıklıkla, küçük bir ihtİ5facını defetmek için, Köprübaşrndaki Galata karakoluna girmek mecburiyetinde kalır. Karakol za­ bit ve askerleri şaşırırlar. Ama sadrazama aradığı yer gösteri­ lir. Fakat atlı kafiyeler, derhal saraya haber uçururlar. Sad­ razamın yolu, daha evine varmadan kesilir. Hemen saraya gö­ türülür. Acele padişahın huzuruna çıkarılır. Sorguyu padişah yapar. Fakat cevaplar ve sebep, Abdülhamit’i tatmin etmez. Ni­ hayet ihtiyar sadrazam, saygı ile bağladığı ellerini çözerek, pal­ tosunun eteklerini açmak ve pantolonunun paçalarında bazı yaşlıkları padişaha göstermek mecburiyetinde kalır. Padişah bu hareketi yadırgamaz, incelemelerini yapar. Ama sorgular bit­

ENVER

PAŞA

211

mez. Sadrazam sarayda alıkonulur. Evinden çamaşırlar, elbi­ seler getirilir. Ve soruşturma uzar gider (1)... Sadrazamların, vezirlerin şehirde yollarını değiştirmemele­ ri, en hayatî meselelerde hile yürürlükteydi. Meselâ Sait Paşa, verem olan kızının tedavisi için onu Avrup^ya göndermeye izin alamadı. Hiç olmazsa İstanbul’da, meselâ Adalara gönder­ mek müsaadesini dahi koparamadı. Nihayet ve pek uzun uğraş­ malardan sonra kızın ya Boğaz'da Yeniköy’e kadar olan bölge­ de, veya Çamlıca'da bir yere gönderilebileceği, fakat babasının oralara gitmeyip, aııcak doktorlardan haber alacağı iradesi teb­ liğ edildi. Sait Paşa hatıratında bu garip olayın, uzayıp giden safahatını hüzünle anlatır. Zaten daha sonra bu kız, gene pa­ dişahını iradesiyle, kendi istediği, babasının münasip gördüğü bir gençle değil, padişahın seçtiği, ailenin ise hoş görmediği bir kimseyle evlenmek zorunda bırakılacaktır. Fakat yeni gelin, tez zamanda çökecek ve hayata gözlerini yumacaktır,.. Padişah Sait Paşaya karşı baskısını, başka yollardan da yü­ rütür. Meselâ bütün padişah yakınları her ay maaşlarını alır­ ken, Sait Paşanın, tam 22 maaşı birikir. Ödenmez. Nihayet Sait Paşa, etkili bir lisanla, padişaha yazılı ricalarda bulunmak va­ ziyetine düşer. Ama çıkan irade, ancak iki maaşın ödenmesi içindir! * *

*

Fakat Sait Paşanın Hatıralarının önemi, padişahın mizacını aksettiren teferruat bakımından değildir. Sait Paşanın hatıra­ larında biz, 33 yılın bütün önemli olay ve problemlerini, vesi­ kalarla buluruz. Bu arada Fransızca belgeler de verir. Sait Pa­ şanın hatıralarında evvelâ saray ve devletin merkezî organları olan sadrazamlık, şeyhülislâmlık. Şurayı Devlet, maarif, mali­ ye ve diğer vekâletler hakkında, onun görüşlerini okuruz. Meselâ ona göre şeyhülislâmlık makamı, tabiî istiklâlini muha­ faza edememiştir. Şeyhülislâm nezdinde toplanan ve davalarda en büyük hakem olan meclis kaldırılmıştır. Vesayet ve vekâlet hüccetleri tanzimi lağvedilmiştir. Fetvahanede, şerî tetkikat1 (1)

Osman Nuri: AbdülhamiVin Ilaytı Siyasiye ve Hususiyesi.

212

ENVER

PAŞA

meclisinde ve benzeri dairelere tayinlerde, müesses gelenekler kalkmıştır. Tayinlerde saray nüfuzu ve ona uymak şartı kaide haline gelmiştir. Evkaf hasılatının suistimali yaygınlaşmıştır. Ona göre bazı insanlarda, kendi başına buyruk olmak, ya­ ni istiklâl tabiatı fıtridir. Padişah ta boyleydi, Ama Sait Pa­ şaya göre «Her gün- bir sürü müfsitlerden gelen binlerce jurnal, asılsız olarak onda, kendi hayat ve menfaatlarının tehlikede olduğu» vehmini uyandırmıştır. Bu jurnalcılardan kimse ken­ dini kurtaramayacaktır. Hatta Sait Paşa kendisinin de boyuna jurnal edildiğini, kendi evine gelenlerin hafiyeler tarafından korkutularak, hem ev halkını hem gelenleri, bu ziyaretlerden pişman ettiklerini anlatır. Sonra Sait Paşa, padişahın ihsanlarına, ve maaş artırmalar nna karşı da hassastır. Bu suretle, kendisine yapılan fazla tah­ sislerin hâzineye terkedildiğiııi ve bu suretle hâzineye, 33.500 altın terkettiğini de yazar. Fakat asıl Önemli konular bittabi, evvelâ dış münasebetler ve sonra, içeride meydan alan ciddî durumlar ve meselelerdir. Anıa arada, memleketin vaziyetini aksettiren enteresan tefer­ ruat ta vardır. Meselâ bir defasında ve Yemen’de 7 sene as­ kerlik yaptıktan sonra terhis edilen kılıç artığı askerler, bir vapurla Beyrut limanına çıkarılmak ve orada bırakılmak iste­ nilir. Halbuki bu askerlere ne maaşları, ne de yol parası öden­ miştir. Beyrut’ta iskeleye atılacak bu bitkin insanlar, oradan kimisi Doğu vilâyetlerine, kimisi Karadeniz kıyılarına, kimisi Rumeli'nin uzak vilâyetlerine aç ve yayan yürüyeceklerdir, iş­ te o zaman asker isyan eder. Kaptan gemi direğine bağlanır. Ya paraları, harcırahları verilecektir, ya gemiyi ter ket mey eceİd­ lerdir î Vilâyeti telâş alır, saray ayaklanır. Ama mesele isyan suçu değildir. Mesele şudur ki, ne vilâyette, ne hâzinede, aske­ re verilecek para yoktur. Kaldı ki bu gibi asker ayaklanmalar], biraz da alışılmış hallerdi. Çünkü meselâ İstanbul'un Rumeli’­ ye kapısı gibi olan ikinci Ordu Merkezi Edirne’de askerler, ter­ his tezkeresi için, zaman zaman ayaklanırlardı. Kışlalarla şehir arasındaki köprüye silâh çatıp yolu keserler, ordu kumandanı­

ENVER

PAŞA

213

m bile geçirt mezl erdi. Bu isyanların sonu, daima tatlıya bağ­ lanırdı... Ama gene Sait Paşanın hatıralarından görüyoruz ki, kâğıt üstündeki imparatorluk, uçsuz bucaksızdı. Meselâ Sait Paşa Mı­ sır meselesini uzun uzun anlatır. Musavvaa Meselesinden de bahseder. Musavvaa, Habeşistan sahilindedir. Ama Şudaıı la bağlı sayılır. Kâğıt üzerinde ise Sudan, hâlâ Osmaıılı topra­ ğıdır. Gerçi ne Mısır, ne Sudan, ne de Musavvaa’da tek Os­ manlI askeri yoktur. Ama Türkiye, İngiltere, Mısır arasında bir Musavvaa Meselesidir, uzar, gider. Netekim, Sait Paşanın ha­ tıralarına cevaplar neşreden, gene sadrazamlardan Kâmil Fa­ şa. cevap ve hatıralarında, bu Musavva Meselesine deği­ nir... Mısır işleri, Yemen işleri, Trablus-Fizan meseleleri, Er­ meni davası, Sisam, Dürzi, Suriye, Arnavutluk ve Balkanlar davaları, yani aslında hiç biri, hiç bir zaman zaten birbiriyle kaynaşmamış olan bir sıra ülkelerin, hepsi de hazin, hepsi de devlet için haysiyet kırıcı olan çeşit çeşit meseleleri bu hatı­ ralarda, tahrife, tevile, yani konuyu maskelemeye sapılmaksızm, objektif bir görüşle ortaya serilir. Sait Paşanın hatıralarına burada, o devir hakkında da­ ha derin incelemelere girmek isteyenlere bu kaynağı hatırlat­ mak için değindik. Bunların etrafıyle işlenmesi ise, elbette ki, bu kitabın konusu değildir (1)...

<1> Bu arad a ve devrin olay ve problem lerini çeşitli ölçülerde ak settiren d a h a pek çok h a tıra ve eserler bulunduğunu, fa k a t eseri­ mizin bunlar üzerinde a y n ayrı durm aya m üsait olm adığını, esefle belirtmeliyiz. B unların başında ve kendi zam anını işleyen en m ühim , eserin d a h a önce de değindiğimiz gibi M ithat Paşa tarafın d an yazı­ lan h a tıra la r olduğunu bu vesile ile de belirtmeliyiz. B undan başka ve A hm et M ith at E fendinin Üss-ü in k ılâp cilt­ lerini, bazı ih tiy a t k a y ıtla n İle de olsa hatırlatm alıyız. M ahm ut C elâlettin P aşan ın M irât-ı H akikat cüzleri, yer yer yetersizliklerine veya çelişm elerine rağm en önem lidir. S adrazam lar­ dan Kâmil P aşanın h a tıra veya tartışm aları ile ayrıca K âm il Paşa isimli eser, Şeyhülislâm C em alettin E fendinin küçük hacim li h atı-

214

ENVJER

PAŞA

Eserimizin bu cildinin birinci kısmı burada son buluyor* Daha bu kısma girerken işaret edilmiş olduğu gibi, bu kısımda ele alman bahisler aslında bir Giriştir, Ama aşağı yukarı 1860 lardan başlayan bu kısmı, bu bahisleri, bu giriş kısmım ver­ meseydik, 1908 ihtilâli havada kaindi. Bu suretle de, Enver Paşanın zuhurunu izah edemezdik. Kaldı ki, ikinci kısmın bu bahsi izleyecek muhtevasında ve yeri geldikçe, birinci kısımda yer alan iç ve dış meselelerin inkişafı, yani daha sonraki gelişmeleri, ayrıca izlenecektir.

raları incelenm eye değer kaynaklardır. N ihayet ve henüz yayınlanm am akla beraber, A bdülham it’in ta h tta n düştükten sonra ve ölü­ m üne k ad ar doktorluğunu yapan Atıf Hüseyin Beyin büyük hacim tu ta n n o tları da incelenmeli d ir. ö n em li gördüğüm üz yerli ve yabancı diğer kaynaklar, dip n o t­ larım ızda zaten işaret edilm ektedir.

İKİNCİ KISIM

İttih a t ve T erak k in in D oğuşu: D ağınık B ir Cephe AMüIhamît İdaresine karşı müca­ dele cephesi, hiç bir zaman bir­ liğini bulamadı. Savaş; dağınık, düzensiz, hatta slogansizdı. Lider yoktu. Çarklar, birbirine çarpı­ yordu. Ama şartlar da gelişiyordu. Ve şartlar gelişince ihtilâl, hir gıitı çanlarım çalar...

V İKİ NESLİ BAĞLAYAN HALKA:

Birinci Meşrutiyetten ikinci Meşrutiyete çıkan yol, çetin ve arızalıdır. Güç şartlar içinde geçer. Birinci Meşrutiyet nes­ linin dağılışı, Avrupa’ya firarlar ve Mithat Paşa gibi nadir yetişen bir önderin boğduruluşu, onu izleyen hasta rejim, yani Abdülhamit istipdadı, bu yolun başlıca arızalandır. Ama ne var ki, zamanımızın popüler şarkısında ifade edildiği gibi «Bir emel yolcusu yorulmaz, Dağları aşar gider» sözleri de doğru­ dur. Ve her devirde, düşünen bazı insanların bulunduğu her toplumda, mutlaka birtakım emel yolcuları da belirir. Toplu­ mun* akışına yön tayin ederi yolcular, işte bunlardır. Gerçi Tanzimatm ve genellikle Türkiye'nin mütefekkir (düşünür) yetiştirmediği bir gerçektir. Meselâ bizde, çariık Rusya’sında olduğu gibi, üstün ve önder bilginlerin, şairlerin, sanatkarlarım ve teorisyenlerin doğmadığı bir tarihi hakikattir. Bu kısırlığın, daha önce de temas ettiğimiz sebepleri üzerinde çeşitli yönlerden durulabilir. Fakat bu konunun işlenmesinin yeri bu kitap değildir. Biz burada sadece olanağı ve gerçeği belirterek, esas mevzumuza devam edeceğiz. Konunun bu ba­ histe işlenecek parçası, bir ihtilâl kadrosunun hazırlamışıdır. Ama gelişmelere, gene biraz gerilere dönerek göz atalım. Genç Osmanlılar Abdülhamit’e karşı ilk ve başarısız çı­ kışlardan sonra, artık birbirlerinden ayrılırlar. Şu manada ki, 1860’lardan gelen Genç OsmanlIlar nesli yapacağım yapmış, kah­ ramanlarını vermiş, ömürsüz bile olsa, Birinci Meşrutiyet şek­ linde zaferi kaydetmişti, istikbal için yeni ümitlerin tohum­ larını saçmıştı. Hatta Abdülhamit istipdadı bile bu tohumların ergeç filizlenmesine engel olamayacaktı. Yeni çileler çekile­ cek, yeni kurbanlar verilecek. Ama Birinci Meşrutiyet önder-

220

ENVER

PAŞA

lerinin getirdiği kavramlar ve idealler için çarpışacak yeni Genç Türkler nesli, ergeç muzaffer olacaktı. Bu kavramların en başında vatan fikri ve heyecanı vardır. Bu fikir ve heyecan, Namık Kemal'in şiirleri ve eserleri ile yaydığı Ölmez, yenil­ mez mücadele bayrakları olacaktır. Sonra bilhassa Mithat Paşanın işlediği ve kendisi görmemiş olsa bile bir süre bay­ rağı dalgalanmış olan Meşrutiyet nizamı ve Meclisi Mebusan ideali, Genç Türkleri de sürükleyecektir. Netekim Genç Osmanlıeları takip eden Genç Türkler ve ittihat ve Terakki sa­ vaşçıları, kendilerine bu ilkeleri bayrak yaptılar. Meselâ bir gün İkinci Meşrutiyetin öncüleri ve muharipleri olacak olan Enver Paşalar, Mustafa Kemaller, Ali Fuatlar. Fethi Beyler, İs­ met Beyler, Karabekirler ve çağdaşları, her köşesinde bir At> dülhamit hafiyesinin gözleri parlayan Asker İdadilerinin, Harbiyenin,: Kurmay Okulunun, Tıbbiyelin. Mülkiyenin ve di­ ğer mekteplerin kapalı duvarları içinde, bu ülküyü teneffüs ettiler. Bu bayraklarla mücadeleye hazırlandılar. Sürgünlerde, zindanlarda, Afrika ve Fizan çöllerindeki genç idealistler, bu sloganlarla beslendiler. Kuvvet ve ümit kazandılar. Hulâsa bizim Meşrutiyet mücadeleleri tarihimizde, iki nes­ lin hissesi vardır: Genç veya Yeni OsmanlIlarla, Genç Türkler! Gerçi Avrupa siyasî edebiyatında bu iki neslin ikisine de Genç Türkler denir. Ama gerek şahsiyetleri ve önderleri, gerek ye­ tişme ve mücadele usulleri ile birbirlerinden farklı olan bu iki nesil bizde, birbirlerinden ayırt edilerek ele alınmışlardır. Ama gene de bu iki nesli birleştiren bir halka var. Ve bu halka, adsız bir mücahit’tir: Ali Şefkati Bey... Şimdi Ali Şefkati Beyin şahsında ve hatırasında biz, İkin­ ci Meşrutiyete varan mücadelelerin akışına girebiliriz. Gerçi 1878’den sonra henüz hayatta bir Mithat Paşa vardı. Ve onun çabaları da. çileleri de henüz bitmemişti. Ama onun hayatı bîr süre sonra, 1884’te, bir zindanda boğdurularak sona ere­ cektir. Bu dram üzerinde gereği kadar durduğumuz için, şimdi başka bir şahsiyeti, iki nesil arasında bir köprü, bir birleştirici halka olan Ali Şefkati Beyi hatırlatmak istiyoruz. Ali Şefkati Bey, Devlet Şûrası yüksek memuriarmdandı.

A li Şefkati Bey

222

ENVER

PAŞA

Skalyeri-Aziz Bey kombinezonu meydana çıkıp Avrupa'ya kaçabildikten sonra da, hayatının sonuna kadar Abdülhamit’e karmücadelesini yürüttü. Gıyaben. 12 seneye mahkûm olmuştu. Evvelâ Napoli’de «İstikbal» isimli bir gazete ile hürriyet mü­ cadelesini inançla yürüttü. Bunun üzerine gene gıyaben ve Cinayet Mahkemesi kararıyle bu sefer 16 haziran 1831’de müebbet sürgüne mahkûm edildi. Ama Ali Şefkati, mücadele­ sinde yılmadı. Hayatı sefalet içinde geçti. Ve gene sefalet için­ de Paris’te, 1896'da öldü. Genç Türklerin. o sırada Senevre'de çıkan Osmanlı gazetesi bu vesile ile yayınladığı bir makalede, Ali Şefkati için şöyle yazmaktadır: «Cenevre’ye gelerek, hürriyetperver neşriyatı ile, mü­ cadelelerimizin bugünkü semerelerinin (verimlerinin) tohumunu> Ali Şefkati bu diyarda atmıştır.» Bu hak tanıyıcı görüş doğrudur. Ali Şefkati Genç Os­ manlIlar neslinden Genç TürMer nesline ve mücadelesine; va­ tanseverliğin ve hürriyet aşkının ateşini ulaştırdı. Ve bu to­ humlar, Genç Türkler mücadelesinde filizlendiler. Mahsullerini verdiler. Hulâsa o, en ümitsiz bir hava içinde dahi ve henüz Genç Türkler örgütü ortada yokken Avrupa’da, Abdülhamit isdipdadına karşı hürriyetin bayrağını tek başına açtı ve onu so­ nuna kadar savundu. Ali Şefkati bizim yakın tarihimizde, ide­ alizmin ve kudrete karşı baş eğmemenin isimsiz, fakat kahra­ man bir misalidir. Ve bütün milletlerin inkılâplar tarihi, ancak bu adsız kahramanların çileleri ile yogurulur. *** İTTİHAT VE TERAKKİNİN DOĞUŞU:

İkinci Meşrutiyet, aksiyon itibariyle îttihat ve Terakkinin eseridir denilebilir. îttihat ve Terakki, 1878’de kesilen Meşru­ tiyet hareketinin, içeride ve dışarıda takipçisi, devamcısı, söz­ cüsü oldu. Ve ona 1908 temmuzunda yeniden doğuş zaferini yaşattı. Bu sebeple îttihat ve Terakki, arada kopuntular ol­ makla beraber, bizde Meşrutiyetçiliğin devamlı mücadele ve

ENVER

PAŞA

223

örgütlenme hareketinin temsilcisidir diyebiliriz. Bu mücadele­ nin kendi sahasında icracısı olarak ortaya çıkacak olan Genç Türklerin ve bu arada* hürriyet kahramanı Enver Beyin hi­ kâyesine geçmeden önce, İkinci Meşrutiyete çıkan yolu ve bu yolculuğun ana safhalarını izlemek şarttır. Şimdi konumuz budur. Gerçi İkinci Abdülhamit 1878’de Meclisi Mebusam kapat­ mıştı. Meşrutiyet rejimini durdurmuştu. Ama daha önce de te­ mas ettiğimiz gibi, Kanun-u Esasiyi (Anayasa) resmen feshet­ miş, hükümsüz kılmış değildi. Bu kanun, her sene devlet yıllı­ ğının başında basılmaya devam ediyordu. Yani Abdülhamit’e göre Meşrutiyet ve Kanun-u Esâsi yürürlükteydi. Ama ondan bahsetmek, Meşrutiyetin ve Kanun-u Esasinin adını anmak va­ şaktı. Onun için çalışmak, en büyük suçtu. Ve Meşrutiyet re­ jiminin temel müesseseleri olan Meclisler (Parlamento) ise yoktu. Yani 30 sene 6 ay kapalı kaldı. Bu hal elbette ki bazı reaksiyonları davet edecekti. Bu reaksiyonların başında, el­ bette ki gizli mücadele ve gizli örgütlenmeler gelecekti. Netekim Öyle oldu. İşte aşağıda göreceğimiz çeşitli parçalanmalara, kopuntulara zarflara rağmen, bu gizli mücadele hareketinin başta gelen teşkilâtçısı, devamcısı, îttihat ve Terakki Cemiye­ ti oldu. Bu cemiyet faaliyetini hem yurt içinde, hem yurt dışın­ da yürüttü. Önderler verdi. Mücahitler, kurbanlar verdi. Ve bu önder kadro, kendi içinde parçalanmak, boğuşmakla beraber, daima zinde kalan bazı şahsiyetler, kişiler, güçler buldu. Fikri sürdürdü. Hareketi devam ettirdi. Hedef daima Abdülhamit des­ potizmini (îstipdadını) yıkmak ve Meşrutiyeti iade etmekti. Eğer Abdülhamit müstebit bir hükümdar olmakla beraber, memlekette yollan, limanları, deniz seferlerini, iç ve dış tica­ reti ve mümkün olduğu kadar sanayileşmeyi, malî cihazlanmayı anlayan, teşvik eden bir kimse olsaydı, Meşrutiyete bir gün gene ulaşılmakla beraber, Türkiye çağdaş yolda iyi kötü ilerlerdi. Meselâ Rusya çarlığında ve istipdadm bütün şidde­ tine, kanlı olaylara rağmen bu böyle olmuştur. Gerçi orada kapitülasyonlar yoldu. Ama kapitülasyonlara rağmen de bir şeyler arzu edilebiliıç yapılabilirdi.

224

ENVER

PAŞA

Halbuki ikinci Abdülhamit, sarayında gösteriş kitaplıklar kurmayı ve bunları göstermeyi başarmakla beraber aşırı de­ recede cahil, hayatında polis romanlarından başka kitap dinle­ meyen, çağın akımlarından habersiz, sarayının dört duvarı ara­ sında mahpus, vehimli, ruh hastası ve sızıltıya meydan ver­ meden günü gün etmekle uğraşan bir insandı. Bunun için de, memleketin, hızla çöküşü, hızla son çöküntüye doğru gidişi, onun idaresine karşı reaksiyonları tahrik etti, işte bu reaksi­ yonların en başında, ittihat ve Terakkinin doğuşu ve örgüt­ lenmesi gelir. ittihat ve Terakkinin doğuşu hikâyesi, hem basit, hem ka­ rışıktır. Daha doğrusu Abdülhamit’e karşı reaksiyon, direniş ve örgütlenme, hiç bir zaman tam, bütün, otoriter ve birlik bir teşkilât hâline gelmedi. Ama mücadeleye karışanlar, ol­ dukça çoktur. Biz burada bu gelişmeleri, ana hatları ile özet­ lemeye ve saîhalandırmaya çalışacağız. 1889’da ve evvelâ İstanbul Tıbbiyesinde doğan (1) küçük, gizli bir öğrenci grubu, daha sonra, hepsi de gizli yollardan diğer İstanbul yüksek mekteplerine ve Rumeli’ye dalbudak saldı. Teşekkülünden hemen sonra da, Avrupa’da beliren ay­ nı çeşit hareket ve örgütlenme çabalan ile bağlantı kura­ bildi. Hulâsa, önce başka namlar almakla beraber, ittihat ve Terakkinin ilk çekirdeği, İstanbul Tıbbiyesindeki bir küçük gruptur. Bu kuruluş ve daha sonra Avrupa’daki elemanlarla temaslar üzerinde çeşitli bilgileri, Ahmet Bedevi Kuran, evvelâ 1948’de çıkan ve daha küçük hacimli «ittihat ve Terakki» isim­ li eserinde, sonra da devamlı çalışma ve araştırmaları üe 1959’da «Türkiye’de inkılâp Hareketleri» isimli (2) büyük araş­ tı) O zaman Askerî Tıbbiye Mektebi Sirkeci’de bulunuyordu. (2) Ahmet Bedevi Kuran, kendi hayat hikâyesini Harbiye Mektebinde Hürriyet Mücadelesi isimli eserinde vermiştir. Gerek bu esere, gerek tamamlayıcı araştırmalarımıza göre, A. B. Kuran. 1300 <1384) yılında, Trabzon’da doğdu. Babası Mehmet Nuri Bey ora­ da subay olarak hizmetteydi. Annesi Abide Hanımdı. Ailenin asıl yur­ du, Ege bölgesinde Kula kasabasıydı. İlk öğrenimini Kula’da yaptı. Sonra Harbiye’ye geçti. Çok çalışkan, ileri, atılgan bir öğrenciydi. İlk siyasi hareketlere orada karıştı. Ve Harbiyede bir «Askerî İhtilâl

ENVER

PAŞA

225

tırma kitabında toplamıştır. Bu suretle yakın tarihimize, Önem­ li hizmetini katmıştır. Eserin şu veya bu noktası üzerinde tar­ tışmalar yapılabilir. Fakat, genel olarak araştırma ve çalışma­ ları, değerlerini daima muhafaza edecektir. Gerek diğer kaynak­ ları, gerek A. B. Kuran’ın eserini ele alarak, ittihat ve Terak­ kinin doğuşunu şöyle özetleyebiliriz: Bu vadide ilk önemli grubun, İstanbul Tıbbiyesinde kurul­ duğunu şüphe götürmez gerçek olarak tekrarlama!lyız. ilk kurucu öğrenciler şöyle bilinmektedir: Makedonya’da Ohrili İb­ rahim Temo(J), Arapgirli Abdullah Cevdet (2). Diyarbakırh tshak Sükûti (3), K a f k a s y a l I Mehmet Reşit (4), A z e r b a y c a n l I Cemiyeti» kurdu (yıl 1903). Yüksek mekteplerde kurulan gizli «Cemiyet-i İnkılâblye» He İlişkilere girişti. Fakat bir ihbar sonunda 7-3 arkadaşı İle yakalandı. Tophane zindanına atıldı. Askerî mahke­ meye verildi. İdama mahkûm edildi. Ancak 1908'de Hürriyetin ilânı ile serbest bırakıldı. Gene Harbiyeye döndü. Gene bütün hareket­ lere karıştı. Bu sefer de İttihat ve Terakki ile çatıştı. Yeniden tevkif edildi. Hapse konuldu. Ama mahkûm olmadı. Gene okula döndü. 31 Mart 1909 olaylarında, okulun son smıfındaydı. Ama gene tevkif ediidt. Gene mahkûm oldu. Mısır’a kaçtı. Fas’a ve nihayet Fransa’ya geçti. Prens Sabahaddin Bey grubuna katıldı. Bir aralık İstanbul’da iktidar, Muhalefet Fırkasına geçince Türkiye’ye döndü. Ama Babıâlı baskınından sonra gene tevkif edildi. Bir daha müebbet hapse m ah­ kûm oldu. Önce Bodrum, sonra Sinop kalelerine gönderildi. Sinop’tan Sivastopol’a kaçtı, oradan Paris’e gitti. Savaşın sonuna kadar Av­ rupa’da kaldı. Mütarekede Gebze Kaymakamlığına tayin edildi. Orada Anadolu için çalıştı. Zaferden sonra Ankara’ya geldi. Orada yerleşti. U) İbrahim Temo, doktor. Meşrutiyetten sonra İttih at ve Te­ rakkiden çabuk koptu. Mecliste mebustu. Fakat ayn bir parti kurdu. Ahrâr Partisi. Sonraları memleketi terketti. Romanya’ya gitti ve ora­ da senatörlüğe kadar yükseldi. İttih a t ve Terakkinin kuruluşu ve tarihi hakkında tek eser yazan bu zattır. Değerli bir aydındı. Fırka­ dan, ayrılışı, İttihat ve Terakki için büyük kayıp oldu. (2) Arapgirli Abdullah Cevdet bir aralık Trablus'a sürüldü. Meş­ rutiyetten sonra Mısır’dan İstanbul’a döndü. Fakat cemiyetle ilişki­ sini sürdüremedi. Ama kuvvetli bir şair ve iyi bir yazar olarak hür fikri ve aydm cereyanları memlekette savundu.

(3) Genç yaşta öldü. <4> Bu zat Meşrutiyetten sonra İttihat ve Terakkinin gözde elemanlarından oldu. Birinci Dünya Harbinde son vazifesi Diyar-

226

ENVER

PASA

(Bakulu) Hüseyin zade Ali (1), Bunlardan başka KonyalI Hik­ met Emin ve îsmail İbrahim Beylerin de ilk kuruculardan ol­ dukları, kesin olmayarak kaydedilir. Cemiyetin kuruluşu, Tıbbiye bahçesinde ve Tıbbiyenin mut­ fak ve hamamları için udun yığınlarının bulunduğu kuytu, göze çarpmayan bir yerde kararlaştırılır. Ve bu cemiyete bir isim de aranır. Bulunan isim şudur: Ittihat-dı Osmâni, yani Osmanlı Birliği. Toplantı tarihi: 21 mayıs 1889. Tıbbiyedeki bu ihzari sayılabilecek toplantıdan sonra, Edirnekapı haricinde Inciraltı mevkiinde (2) daha etraflı bir toplan­ tı yapılmış ve cemiyetin kuruluşu, bu suretle kesinleşmiştir. Orada cemiyete, gene Tıbbiyeden Trabzonlu Abdülkerim Sebâti, Üsküdarlı Şerafettin Mağmumi (3). İstanbullu Asaf Derviş (4), Bosnalı Ali Rüştü, genç ve ihtilâlci vatanseverler olarak katıl­ mışlardı. Bu toplantıda Ali Rüştü, cemiyete reis olarak seçildi. Şerafettin Mağmûmi kâtip, Asaf Derviş te veznedar olacak­ lardı. Ondan sonradır ki cemiyete dışarıdan katılanlar olmaya başlar. Meselâ İzmirli Ubeydullah Efendi (Hoca ve sonra me­ bus) Saadet gazetesi başyazarı Ali Şefik Bey, Arnavutluktan Necip Draga Bey (Sonra mebus) Giritli Muharrem, Kosovalı b akır valiliği idi. M ütarekede, Erm eni te h c iri işleri yüzünden a ra ­ nıyordu. B eşiktaş h aricin d e görüldü. E tra fı çevrildi. Ve tu tu lm am ak için in tih a r etti. <1) B akulu H üseyin zade Ali, değerli ve aydın b ir ilim a d a ­ mıydı. M eşru tiy etten so n ra İ ttih a t ve T erakki M erkezi U m um î Azası o larak kaldı. Göze ç arp m ak tan çekinen sakin b ir h a y a t yaşadı. Cum ­ huriyet devrinde b ir aralık ve A ta tü rk ’e suikast davasında, diğer bazı İttih a tç ıla rla b erab er tevkif edildi. F a k a t b eraet etti. Bu tü rlü tertip lere karışacak ad am değildi. <2) Bu mevki, eski M ith at P aşa Ç iftliği arazisi d ahilinde b u lu ­ nuyordu. B urada to p lan an gençler, giriştikleri teşebbüsle, M ithat P a ­ şa n ın h a tıra s ı a ra s ın d a belki de bir b ağ lan tı kurm ak istediler. (3) Ş e ra fe ttin M ağmûmi, 1908 İh tilâ lin d e n önce M ısır'da y asıyordu. O rad a ve genç yaşında öldü. Asaf Derviş d a h a so n ra İsta n b u l’da ü n lü d o ktor oldu. Ve daim a İ ttih a t ve T erakkiye bağlı kaldı.

ENVER

PAŞA

227

İbrahim (1), taşrada Edirneli Talât (2) Beyler bu arada hatır­ lanmaktadır. Kuruculardan Abdullah Cevdet Bey mektebi bitirdikten sonra Diyarbakır’a doktor olarak tayin olunmuş ve orada Ziya Beyi (Ziya Gökalp) de bu cereyana katmıştı. Ziya Bey tahsil için İstanbul’a geldiği zaman (Veteriner mektebi tale­ besi) kuruculardan İbrahim Temo ile Ishak Sükuti tarafından yemin merasimine tabi tutularak, cemiyetin aslî üyesi oldu. Yukarıdan beri anlatılan çabalar, cemiyetin dahildeki ilk nüvesini, çekirdeğini meydana getirir. Fakat bu sıralarda Av­ rupa’da da bir başka şekillenme başlıyordu. Bu şekilleşme. Paris’te ve Meşrutiyetin ilanından sonra Meclisi Mebusan reisi olan Ahmet Rıza Beyin etrafında belirdi. #** HAZİN BİR İLGİSİZLİK :

İstanbul'da îttihad-ı Osmâni grubunu veya cemiyetini ku­ ranlardan yalnız İbrahim Temo hatıra yayınlamıştır. Bu eser «İttihat ve Terakki Cemiyetinin Teşekkülü ve Vatanî Hizmet­ leri» adını taşır. 303 sayfa tutar ve 1939’da Romanya’nın Me­ cidiye şehrinde basılmıştır. Kaldı ki İbrahim Temo’nun bun­ dan başka olarak yakın tarihimizin bu devresi ile ilgili değerli notları, belgeleri ve hatıraları olduğunu da biliyoruz. Bu belge ve hatıralar, Romanya cumhuriyeti tarih ve arşivine geçmiş­ ken, Arnavutluk Halk hükümeti, bunların kendilerine tesli­ mini istemiş ve Romanya buna muvafakat etmiştir. Herhalde birer suretini de alarak, bu evrakı ve belgeleri Arnavutluk’a teslim etmiştir. Yani aslen Makedonya’da Ohri’li olan İbrahim Temo’yu Arnavutluk, kendi yetiştirdiği tarihî şahsiyetlerden saymıştır. Belgeler henüz Romanya emrindeyken, bunların bi­ li) Bu zata İpekli İbrahim de denilir. S a n k lı hocaydı. Seciye sahibi, gerçek bir ihtilâlciydi. Bilhassa Edirne’de askerler arasında çalıştı. Talât Beyin cemiyete girişinde müessir oldu.

(2) Talât Bey Edirne'de bir posta memuruydu. Cemiyete orada girdi. Sonra hapse mahkûm oldu. Nihayet Selanik'te yaşamasına müsaade edildi. Sadrazam Talât Paşa bu zattır. Hayat hikâyesi daha ileride işlenecektir.

228

ENVER

PAŞA

rer kopyalarının aldırılması ve millî arşivimize intikali için Ha­ riciye Vekâletimiz ııezdinde, tarihle ilgilenenlerin yaptıkları ıs­ rarlı müracaatlar, bu vekâlette maalesef bir yankı bulmamıştır. İlgisizlik hükmünü yürütmüş ve milli arşivimiz, asıl Türkiye’yi alâkadar eden bu tarihî hâzineden yoksun'kalmıştır. Halbuki ve anlaşıldığına göre Romanya hükümeti, bunların hatta olduğu gibi Türkiye’ye devrine muvafakat ediyordu... İttihatçılar arasında İbrahim Temo’dan başka hatıra yazan­ lar olmadığım kaydetmiştik (1). Bu neticede, bizzat İttihat ve Terakki Cemiyetinin bir kongre kararı da ayrıca müessir ol­ muştur. Cemiyetin, Meşrutiyetin ilânından sonra 1908’de Sela­ nik’te toplanan Birinci Kongresi, olaylara katılan ittihatçıların hatıralarım yazmamalarını ve bu işin tarihçesinin, seçilecek yetkili bir heyet tarafından kaleme alınacağım karara bağladı. Tabiî bu heyet seçilmemiş ve Îttihat-Terakkinin resmî tarihi demek olan eser de hiç bir zaman kaleme alınmamıştır. Zaten İttihat ve Terakki liderlerinin yazıya, esere, vesikaya ve ta­ rihe karşı olan ilgisizliği, hiç bir ihtilâl teşekkülünde gö­ rülmüş olmasa gerektir. Netekim bu cümleden olarak, 1908-1918 arasındaki İttihat ve Terakki devresine ait ve çeşitli kaynak­ lardan bazı belge derlenebildiği halde, cemiyetin merkezi umiU! Bu arada, 1908 «HUrriyet Kahramanlarından Niyazi Beyin» 23 temmuz 1908’de. yani Hürriyetin ilânından hemen sonra yazıp, 8 eylül 1908’de ittih a t ve Terakkinin Manastır Merkez Heyeti ta ­ rafından da onaylanan ve doğruluğu bir protokolle tasdik edilen Hatırat-ı Niyazi isimli eserini, özel bir takdirle ayrıca kaydetmek icap eder. 1908 İhtilâlinin bu feragatli ve faziletli kahramanı, bu eseri ile bize, Rumeli'de İhtilâlden önceki günlerin havasını, en açık ve samimî şekilde aksettirir. Gerçi diğer hürriyet kahramanı Enver Bey de (Paşa) aynı tarz­ da bir hatıra yazısına, aym günlerde başlamıştı. Fakat bugün ancak 40 sayfa kadar müsveddeleri bilinen bu hatıra, maalesef tamamlan­ mamış ve yayınlanmamıştır. Gene bu arada. Selânik merkezi kurucu­ larından yüzbaşı Kâzım Nami i Duru) Beyin son yıllarda yayınladı­ ğı İttihat ve Terakki Hatıralarım isimli bir broşürü vardır. Fakat kendisi ile konuşmalarımızda da ifade ettiği gibi, merhumun çok yaş­ lılık zamanında yazılan bu broşürde bazı kronoloji hataları bu­ lunur.

ENVER

PAŞA

22ü

.misinin bu 10 yıl içindeki faaliyetlerine, muhaberelerine, ka­ yıtlarına, hesaplarına dair tek vesika, henüz bulunmuş ve millî 'arşive intikal etmiş değildir (1). Böyle bir netice, bir fırka veya partinin değil, ancak gizli bir komitenin tutum ve davranışla­ rına uyar. Zaten ve ileride işaret edeceğimiz gibi İttihat ve Te­ rakki, bu komitecilik ruhundan ve tutukluğundan, iktidarının en güçlü yıllarında bile maalesef kurtulamadı. Bugün bazı ya­ zarların kaleminde ittihat ve Terakki devri, kapalı bir komite■ciligin hikâyesi olarak alınıyorsa, bundan sorumlu olanların biz­ zat ittihat ve Terakki yöneticileri olduğunu ifade etmekte, bir hata olmasa gerektir... Şimdi, cemiyetin doğuşu hikâyesine devam edelim...

PARİS’TEKİ G RUP:

1889’da İstanbul’da bazı tıbbiyeli gençlerin kurduğu ve ya­ vaş yavaş çerçevesini genişletmeye çalıştıkları, bir süre sonra •da Mülkiye Mektebine, hatta Harbiyeye sıçrayan Ittihad-ı Osmâni Cemiyetinin geliştiği sıralarda, Paris’te diğer benzeri bir hareketin de şekilleştigini görüyoruz. Kısa zamanda İstan­ bul’a bağlanacak ve nihayet «OsmanlI ittihat ve Terakki Ce­ m iy etin e vücut verecek olan bu hareketin başında, hareketli bir aksiyon adamı olmayan, fakat aydın bir zatın ismi ve si­ ması görünür. Bu zat, Ahmet Rıza Beydir. Meşrutiyetin ilâ­ nından bir süre sonra İstanbul’a gelen ve 1919 yılma kadar Mec­ lisi Mebusan ve bir aralık Ayan reisliklerinde bulunmakla be-1 (1) İttih at vc Terakkinin en az 10 yıllık merkezi umumî evrak ve arşivinin akibeti bugün ısrarla araştırılan ve çözümlenmeye çalı­ d a n bir meçhuldür. Genel kanaat bu evrak ve arşivin, Birinci Dün­ ya Harbi sonunda OsmanlI devleti yenilip ittih a t ve Terakki Cemi­ yeti ileri gelenleri de memleket dışına çıkmaya mecbur kaldıkları sı­ rada yakıldığı, imha edildiği merkezindedir. Buna ait bazı hatıra­ lar da dinlenilmiştir. Fakat gerçeğin ne olduğu hakkında henüz ke­ sin bir kanaata ulaşılmış değildir. Yalnız İttihat ve Terakkinin son safhada ve Teceddüt Fırkasında çevrilmesi safhasına ait vesika ve protokoller son günlerde bulunmuştur.

230

ENVER

PAŞA

raber, İttihat ve Terakki merkezi Umumîsinin dışında kalan ve varlığını sessizce yürüten Ahmet Rıza Bey hakkında biraz bilgi vermek faydalı olur Ahmet Rıza Bey İstanbul'da doğdu. Galiba İngilizce bildi­ ği için İngiliz Ali Bey olarak anılan bir zatın oğluydu. Annesi de AvusturyalIydı. Ali Bey, Birinci Meşrutiyette Âyaıı Meclisi (Senato) üyesiydi. Meclisler dağıldıktan sonraki vazifesini bil­ miyoruz. Ama Abdülhamit tarafından Konya vilâyetine sürgün edildiğine göre, hürriyet ve Meşrutiyet fikirleriyle yoğurulmuş bir insan olduğu anlaşılır. Netekim gene sürgünde ve Ilgımda öldü. Oğlunun, onun etkisi altında kalmış olması tabiidir. Ah­ met Rıza Galatasaray Lisesinde okudu. Aile ve tahsil çevresi iti­ bariyle, Şarklı olmayan, Şark havası esmeyen bir muhitte ye­ tişti. Galatasaray'dan sonra Fransa'da Griyyon'da ziraat tahsil etti. Bu tahsilin son kademelerinde babası henüz süzgünde bulu­ nuyordu. Avrupa'dan dönünce Konya’ya gitti. Bir süre sonra da Bursa İdadisi (Lise) daha sonra da Bursa Maarif Müdürü ol­ du. Bıı sıralarda Bursa'da çıkan Nilüfer gazetesine önemsiz ya­ zılar da yazıyordu. Meselâ padişahın cülus (Tahta çıkış) yıldönemlerinde veya benzeri günlerde, o zamanın icabı olan ruh­ suz yazıları bu arada sayılır. Fakat Ahmet Rıza Beyin gözü gene Avrupa’daydı. Nihayet Fransız ihtilâlinin yüzüncü yıldö­ nümü münasebetiyle 1889'da açılan ünlü sergiyi görmek vesile­ si ile Maarif Nazırı Münif Paşadan, Paris'e seyahat iznini ko­ parabildi. işte bu suretledir ki Ahmet Rıza Bey Paris'e gitti ve Meşrutiyetin ilânına kadar orada kaldı. Kendini Meşrutiyet mü­ cadelelerine verdi. İşte o sıralardadır ki, İstanbul'da kurulan îttihad-ı Osmâni Cemiyetine paralel bir merkez, Paris'te de meydana geldi. Ahmet Rıza Beyin bu teşekküle bulduğu isim veya sembol, pek ziyade takdir ettiği Filozof Oguste Comt'un Pozitivizm (Müspetçilik) meslekinden de ilham alarak «Ordre et Progres» idi. Daha sonra ve İstanbul'daki gençler grubu ile ilişkiler kurulunca, gençler bu ismi «Union et Progres» yani İttihat ve Terakki şekline soktular. İttihat ve Terakki adı böylece yerleşti. Yani iki merkez arasında yapılan temas ve mu­ haberelerden sonra, İstanbul'daki Ittihad-ı Osmâni adı kaldın-

Ahmet Rtza Bey

232

ENVER

PAŞA

larak her iki grup, İttihat ve Terakki adı ve bayrağı altında birleştiler. Bu arada Paris merkezi, İstanbul’un bir şubesi sa­ yıldı. Bu şeklî durum, yapılan, ihbarlar sonunda İstanbul gru­ bunun gücünü kaybedip dağılmasına ve İstanbul üyelerinin bir kısmı mahkûm olarak sürgüne gönderilmelerine, diğerlerinin: de yurt dışına kaçmalarına kadar devam etti. Ondan sonra Pa­ ris ve Ahmet Rıza, teşkilâtın fiilen merkezi ve önderi olarak tanındı. İstanbul merkezi ile Paris teşkilâtı arasında iik temas, İs­ tanbul grubundan Avrupa’ya kaçırılmaları sağlayan Tıbbiyeli gençler tarafından kuruldu. Bu konuda, siyasî sebeplerle İstan­ bul Tıbbiyesinden çıkarılan Ahmet Verdâni (Mısırlı) Nazım.(Dr. Nazım) İsmail Zühtü Efendiler Paris’te Ahmet Rıza Beyle temasa geçtiler ve müşterek çalışma kararı sağladılar. İşte ittihat ve Terakki ismi bu temaslar ve istişareler sonunda ka­ bul edildi. Ahmet Rıza Bey reis olmak suretiyle Paris İdareMerkezi de şöyle teşekkül ediyordu: Ahmet Rıza Bey, Prens: Mehmet Ali Paşa (Genç Osmanlıları koruyan Prens Mustafa Fazıl Paşanın oğlu) Recep, Fuat (Meşrutiyette Karagöz gaze­ tesi sahibi) Dr. Nihat, Dr. Nazım (Meşrutiyette ittihat ve Te­ rakki İstanbul Umumî Merkez Heyeti üyesi. Cumhuriyette idam edildi). Bahattin Şakir (Keza aynı vaziyette. Mütareke sıra­ sında Almanya’da Ermeniler tarafından Öldürüldü) Sami Paşa zade Sezai (Edebiyatçı) Alber Fau. Daha önce de işaret ettiğimiz gibi, İstanbul merkezi bir ihbar neticesinde ilk tevkifata uğradı. Şefik Ali, Bahtiyar Abdullah Cevdet (Kuruculardan) Mehmet Reşit (keza) Rıza Servet, Şerafeddin Magmûmi (Kuruculardan) Mikael Osep, Tekirdağlı Mehmet, Nakiddin Celâl Efendiler, Ferik Avni Paşa Divanıharbine sevkedildiler. Fakat bu ilk darbe oldukça kolay atlatıldı. Yakalananlar, birkaç aylık hapisten sonra affedildiler. Bu sırada İbrahim Temo da, diğer bir ihbarın neticelerinden kurtulabildi. Cemiyetin faaliyetleri sekteye uğramadı. Bilâkis teşkilât genişledi. Ve cemiyetin bu safhada, cemiyet dışında oldukça önemli destekler sağladığı da görülür. Fakat sonra baskılar arttı. Evvelâ Süleyman Numan (Dr.

ENVER

PA$A

233

Paşa) Trablus’a sürüldü. Çünkü hareket artık memleketin bazı kısımlarında dalgalanmalar yaratıyordu. Meselâ İzmir’de «Hiz­ met» ve «Ahenk» gazetelerini tesis eden Dava Vekili Tevfik .Nevzat, verilen müsaade üzerine İzmir’e dönmüştü. Ama bir sü­ re sonra, arkadaşları Tokadi zade Şekip. Şair Aldülhalim Mem•duh Beylerle beraber tevkif edilerek evvelâ Bitlis’e sürüldüler. Daha sonra Çukurova kıyılarında Payas kalesine sevkedildiler. Tevfik Nevzat, orada hayata gözlerini yumdu. Ondan sonra artık hareket dalbudak salmaya başlar. En hareketli saha Avrupa Türkiye’sidir. Bu sahaya, Rumeli vilâ­ yetleri de diyebiliriz. Avrupa'da da merkezler ikileşir. Hatta bir de Kahire şubesi belirir. Fakat bu yayılmaya geçmeden önce Paris’te beliren ikinci bir teşekkül hakkında kısaca bilgi vermek gerekir. Bu teşekkül. Prens Sabahaddin grubudur. ic

*

m

SİYASETLE M EŞGUL BİR SULTANZADE: PRENS SABAHADDİN...

Evvelâ Prens Sabahaddin Beyi tanıtmalıyız. Sabahaddin Bey, Sultan İkinci Abdülhamit’m eniştesi Damat Mahmut Pa­ şanın iki oğlundan biridir. Damat Mahmut Paşa, padişahın hem­ şiresi Seniha Sultanla evliydi. Babası da, Sultan Aziz devri Damatlarından Halil Paşaydı. Hulâsa Sabahaddin, dededen ge­ len bir saray havası ve çevresi içinde büyüdü. Kardeşi Lutfullah Beyle beraber özel hocalardan ders aldı. Diğer sultan çocuklarına ve şehzadelere bakarak iyi yetişti. Çünkü babası, oğullarının tahsiline ve hatta kabilse Avrupa’da okumalarına çok önem veriyordu. Mahmut Paşa Sultan Hamit’in hemşiresi ile evlenince, pa­ dişahın büyük itimadını kazandı. Âdeta padişahın tek arkadaşı oldu. Bir aralık ta Nafıa Nazırı olarak Kabineye girdi, işte bu ■sırada idi ki, bu cildin birinci kısmında bahsettiğimiz ve taht­ tan indirilen Sultan Murat’ın kaçırılması teşebbüsü, yani Skalyeri-Aziz Bey vakası meydana geldi. Bu vakaya, Mahmut Pa­

ENVER

234

PAŞA

şanın sarayında çalışanlardan birinin adı karıştı. AbdüLhamit tabiî birden kuşkulandı. Mahmut Paşa kabineden çıkarıldı. Evinde göz altına alındı. Gerçi bir zaman sonra, paşanın bu işle ilgisi olmadığına padişah ta inandı. Ama artık eski yakınlık kurulamadı. Hatta Mahmut Paşaya teklif edilen yeni hizmet­ leri paşa reddetti. Padişaha kırgındı. Sarayında kapalı bir ha­ yat geçiriyordu. Vaziyet bu şekli alınca* onu çekemeyenler, yahut büsbütün mahvetmek isteyenler, hakkında bazı söylen­ tiler yaydılar. Mahmut Paşanın bir demiryolu imtiyazı işine karıştığı ve bu yüzden saraydan uzaklaştırıldığı gibi dediko­ dular duyuldu. Halbuki belgeler böyle bir dedikoduyu doğrula­ madığı gibi, padişahın da ona karşı hareketlerinde böyle bir olay m tesiri olduğunu gösteren bir işaret yoktur (1). Hulâsa artık Mahmut Paşa, sarayında bir nevi mahpustu. Ama çocuklar büyüyordu. O zaman, İstanbul'dan ayrılmaya karar verdi. Halbuki padişah, onun sarayından çıkmasına bile müsaade etmiyordu. Bunun üzerine paşa tertiplerini aldı. Ve bir gün, bir Fransız vapuru ile İstanbul’dan ayrılmayı başar­ dılar. Bu yolculuk, 1899 senesi ekim ayında başarıldı. Yolcuların ilk uğrakları Marsilya oldu ve oradan Paris’e hareket ettiler. İşte ondan sonra Avrupa’da, Prens Sabahaddin Bey olarak tanınacak olan Sultanzade Paris’te yerleşti. Ve ora­ da siyasî hareketlere karıştı. Hatta Genç Türkler hareketin­ de ayrı bir grubun önderi durumuna geldi. Şöhretini yaptı. Bu suretle Avrupa’da, evvelâ müşterek yürüyecek gibi görü­ nen Genç Türkler hareketi, Sabahaddin’in sahnede yer almasıyle iki grup arasında bolündü: Ahmet Rıza Bey ve Prens Sabahaddin grupları. Bu grupların ondan sonraki hareket ve faaliyetleri üzerin­ de daha ileride ayrıca duracağız. Ve Avrupa’daki Genç Türkler hareketi ve şahsiyetleri ile, bunların kongre, yayın çalışmalarını işleyeceğiz. Ve nihayet anavatandaki Rumeli gruplan ile bağlan­ tılar ve bu yoldan da 1908 ihtilâline çıkan gelişmeleri etraflıca Bu belge ve yazışmalar, Ahmet Bedevi Kuranhn İnkılâp Tarihimiz ve Jön Türkler eserinde, tamamıyle verilmiştir. <1)

Prens SabahadMn Bey

236

ENVER

PAŞA

vermeye çalışacağız. Ama bu bahislere geçmeden önce şimdi, b ir başka ve önemli konuya, yani bu kitabın mihver şahsiyeti olan, Enver Paşanın; dünyaya ayak basıŞI ile, hayatta ilk yetişmetışnie safhalarının hikâyesine geçm eliyiz...

Enver, ilk Adımlarım Atıyor! Hayata gözlerini açan küçük İnsan, toprağa atılan tohum gibidir. Her tohum tanesi kendi içinde, kendi cinsinin vasıflarım ve istidatlarını taşır.

Eğer bu istidatlar toprağım bulur­ larsa yeşerir, filizlenir, kemale eri­ şirler. Bu tohumlar savaşında insanoğlu­ nun bir üstünlüğü şudur ki, ha­ yata gözlerini açan çocuk, keııdi istidadına, kendi gayret ve irade­ si ile de bir şeyler katar.Ve bu ço­ cuğa tarih bir misyon bağışlamış­ sa o, kendi hammaddesini kendisi yoğurarak, tarih içinde kendi ye­ rini, kendisi tayin eder...

VI BİR ÇOCUK HAYATA GÜZLERİNİ A Ç IY O R :

Enver Paşanın doğum yeri ve doğum yılı bellidir: İstanbul 1081. Asıl adı: İsmail Enver. Hatta doğum gününü de bili­ yoruz: 12 kasım 1298 çarşamba. Bu tarihi bizim bugün kullan­ dığımız tarihe çevirirsek, 23 kasım 1881 çarşamba gününü bulu­ ruz. Buna göre Enver Paşa ile Atatürk, akran, yani aynı yaşta olurlar. Yalnız Atatürk’ün doğum günü bilinmemektedir. Hat­ ta doğum tarihi de ihtilaflıdır. Çünkü bu doğum tarihini 1880 olarak ta alırlar. Enver Paşanın doğum yeri, yılı ve günü hak­ kında ise bilgimiz tamdır. Bunu evvelâ eldeki nüfus kâğıdına dayandırıyoruz. Sonra da ekim 1909'da yazılan aile mektup­ larına. Ve bizzat Enver Paşanın kendi anlattığı hayat hikâye­ sine... Bir tarihte Enver Paşa, (o zaman binbaşı) kendi doğum gü­ nünü öğrenmek istiyor. Babasına mektup yazıyor. Babası da. anasının hafızasına (belleğine) müracaat ediyor. Anası doğum gününü hatırlıyor. Yahut bir yere vaktiyle yazmış bulunuyor. Kocasına bunları bildiriyor. Kocası da, oğlu Enver'e bildiriyor. Babasının bu mektubunun başlığı şudur: Ikı gözüm nuru as­ lan evlâdım... Ve anlıyoruz ki Enver, yanı geleceğin ünlü Enver Paşası, 12 kasım 1297 rumi tarihinde doğmuştur. Fakat bu tarihin bi­ zim bugün kullandığımız milâdi tarihe çevrilmesi bir ihtisas işiydi. Onu da, bu çeviri ve takvim işlerinde eser sahibi olan bir arkadaşımız lütfettiler (1). Annenin ifadesi, Arap tarihi ile hicri 1 muharrem 1299, rumi tarih ile 1298 ekim başları ve hır sah günüdür. Ama takvimci bu malzemeyi, o ancak kendile-1 (1)

R efik T o p k an :

T o p k a n h n

yatı 20. Yıl. 1982. Yeni basla.

S ü r e k li

T a k v im i.

A n k ara neşri­

240

ENVER

PAŞA

rinin bildiği karışık hesap ve usullerle işleyince, hem doğum gününün salı değil çarşamba olacağı, hem daha yukarıda verdi­ ğimiz kesin tarih belirir. Enver Paşanın 1908 İhtilâlinden sonra ve o safhaya kadar olan hayat hikâyesi, kendi elyazısıyie yazılmış olarak bulun­ muştur, Bu hikâye bir defteri doldurur. Biz bu cildin son bah­ sinde bu hikâyeye geniş ölçüde yer vereceğiz. Enver Paşa hatı­ ratına şöyle başlar: *1297 sen esi teşrin isa n i b id a y e tin d e , 1299 m u h a rrem a y ın ın b irinci sah g iin ü sa b ah ı saat 12 sularında D ivanyolu n d a , eski lisan m e k te b i k a rşısın d a k i e v im d e d ü n y a y a g e ld im ...»

Enver Paşanın bu nakilleri onun doğum yeri ve doğum ta­ rihi etrafında evvelce çelişmeli olan rivayetleri ortadan kal­ dırır (1). Şimdi de aile ilişkilerine gelelim. Bu cildin sonuna Enver Paşama baba tarafından yedi ceddine ulaşan aile şeceresi (2) (t) Enver Paşanın İstanbul’da doğduğunu biliyoruz. Ama. doğ­ duğu semt biraz ihtilaflıydı. Hemşiresi Mediha Orbay ağabeysi En­ ver'in, İstanbul'da, Sultan Ahmet semtindeki bir evde doğduğunu nakleder. Ali Hadi Okan, Nefiî zaman şeklinde imza eden bir zatın Dr. Tevfik Rüştü Aras’a verip, doktor tarafından ve sadece malu­ mat edinilmek üzere aynen, bize gönderilen bir yazıya nazaran, En­ ver Paşanın doğduğu yer, İstanbul'da Divanyolu semtindedir. En­ ver Paşanın yeğeni ve araştırıcı bir zat olan Faruk Kenç. dayısı­ nın doğduğu bina olarak Divanvolu’nda bir evin bazen yakınları tarafından ziyaret edildiğini anlatır... Bu basit görünen konu üzerinde niçin bu kadar durduğum so­ rulabilir. Ama tarihi bir şahsiyetin hayat hikâyesini yazan, biyog­ rafisini veren bir yazar için, o hayat hikâyesindeki her detay, aynı derecede önemlidir. Çünkü ancak bu detayların ve onlarla beraber gelişmelerin bütünüdür ki, o şahsiyetin hikâyesini teşkil eder. Kaldı ki bir şahsiyet üzerinde, zamanımızda önemli gibi görünmeyen bu gibi detaylar, yarın önemli bir araştırma konusu da teşkil edebilir. Hulâsa böyle konularda benim takdirim değil, o insanın hayat hikâ­ yesinin gerçekleri konuşur. (2) Şecere , Soyun dalbudakları manasına gelir. Yani bir soyun, bir aile kolunun, uzak atasından başlayarak, son üyesine kadar fertlerini (bireylerini) gösterir çizelge, soy ağacı.

<*-

i * '\ C •A '

^ '/

1


* * .

■s»~ -4 »> * * 'v-'-v- rl^V

^ ı • **

•

^ C U A /İK * ^

y / ^ \Aı ,./,. «

* ^

•

* *

jy>,^ 'J jû*Â

ş

S>s^

.

.f.r

<'

& i f y / . . ’• ' '-'< ***< > \ W '^ İ ,J^ ■Ab ’“ '''-> y A

_ y , . S. r> -V ^ >

1

V £*a

v ^ u '■ V s ^ i j

âr

B;;Wr P la n ın babamım mektubu

* *

242

ENVER

PAŞA

eklenmiştir. Bu şecerede de görüldüğü gibi, Enver Paşanın ba­ bası Ahmet Bey, annesi Ayşe Hanımdır. Babası memurdu. Ba­ yındırlık teşkilâtında (Manastır vilâyeti) kondüktör, yani şim­ diki tabirlerle, fen memuru olarak çalışıyordu. Bu sayfalarda, Enver Paşanın yaşı ve dogunı günü belirtildiği ve yukarıda de­ ğindiğimiz aile mektubunun bir fotokopisini verdiğimiz gibi, hem annesine ait bir resim, hem de daha sonraki yıllarda, baba ile oğullarını gösteren bir fotoğraf neşrediyoruz. Bundan baş­ ka, diğer bazı resimleri ile, Enver Paşanın, daha sonra ve de­ ğiştirilerek alınmış nüfus kâğıdının fotokopileri de verilmiştir. * ** GAGAVUZLAR KİMLERDİR:

Şimdi evvelâ Enver Paşanın ata soyu, yani şeceresi üzerin­ de biraz durmalıyız. Enver Paşanın baba tarafı. Gagavuz Türklerindendi. Avrupa kıtasının Balkanlar, Tuna boyları bölge­ sine Orta Asya kavimlerinin akınlar ı çok eskiden başlar. Bu güçleri, kavimlerin ilk göçlerine kadar gitmeden (1) sadece ilk­ çağ sonlarından dahi alsak, göçlerin başlangıcı gene de 2000 yıl Öncelere ulaşır. Meselâ Batı tarihlerinin en güçlü kavimler göçü olarak ele aldıkları Hunlann Avrupa’ya istilâlarını ve Atilla imparatorluğunu düşünelim. Bu kavmin Batı Asya’da kımılda­ maya başlaması, birinci asra kadar iner. IV. yüzyılda ise Av­ rupa'da bir Hun imparatorluğu vardır. Ama iş onlarla bitmez. Rusların büyük tarihçisi Pakrovski’ye göre, eğer Hıristiyan Kültürü Rus ovalarına girmeseydi, îslavlar pekâlâ ve topyekûn Fm’leşebiîirlerdi. Hele Güney ova­ larında Orta Asya’dan gelen çeşitli kavimler, meselâ Kumar­ lar, Ukrayna topraklarını zaten Turânileştirmişlerdi. Hulâsa, Doğudan- Batıya akan Sibirler, Avarlar, Macarlaı\ Bulgarlar, Kumanlar, Hazerler, Vuzlar, hatta halis Oğuz Türkleri, bilhas­ sa Tuna boylarının asırlarca sahibi oldular. Bu arada meselâ Deliorman Türklerinin yurdundan, daha Osmanlı devleti yok­ ken, XII. yüzyılda BizanslIlar, «Deliorman» diye bahseder­ di A. C. Haddon, Sc. D.F.R.S. Kavimlerin Muhacereti «Göçler» Çeviren Zekiye S. Egîar. 1941.

«Oğlum Enver, bajLultğtn işi bitirmeden dönersen, sütümü helâl etmem». Annen Ayşe

—

6 temmuz 1324 (1908)

244

ENVER

PAŞA

]er (1). Yukarıda sayılanlara gene bir Vuz (Oğuz) kolu olan Peçenekleri, ayrıca katmalıyız. Bunların bir kısmı, Hıristiyanlık sahasına girince, Hıris­ tiyan da oldular. Meselâ İran üzerinden veya Hazer Cenubun­ dan Batıya geçen Türklerin Müslümanlık sahasına girince Is­ lâm olmaları gibi. Cami Bey «Osmanlı Ülkesinde Hıristiyan Türkler» isimli eserinde, Selçuk Türklerinin, iki asırda üç de­ fa din değiştirdiklerini yazar (2). Hulâsa çeşitli dinde Türkler olduğu gibi, Tuna’nın Kara­ deniz’e akan kolları bölgesinde de Gagavuzlar, hâlâ da dinle­ rini muhafaza eden, Hıristiyan Türklerdir. Bunların bu Gaga­ vuz adının «Kara Oğuz» den geldiği de tahmin edilir. Ama, gene bir tahmin olarak, bunların Selçuklu devrinde bu bölgeye göçerek «Keykâvus Türkleri» olarak adlandırıldıkları ve bu adın sonradan ve zayıf bir ihtimal olarak «Gagavuz» a döndü­ ğü de düşünülmüştür. Ancak muhakkak olan şudur ki, eski­ den olduğu gibi bugün de Gagavuzlar. halis ve temiz Türkçe konuşurlar. Hem dilleri, hem antropolojik vasıfları ile tam Türktürler. Ama bunlar Tuna boyuna, Osmanhlar zamanında göçmüş değildirler (3). Çok daha önceden yerleşmiş, Türk asıl­ lı bir koldular (4). Çünkü OsmanlIlar devrinde Rumeli’ye ya­ V

d ı PolonyalI Prof. T, Kovalski'nin «Şimali Şarki Türkleri Hak­ kında Etüdü» ne de temas eden Köprülü zade Fuat Beyin Türk Dili ve Edebiyatı Üzerine Araştırmaları. <2) Cami: OsmanlI Ülkesinde Hıristiyan Türkler. İstanbul. 1932. <3) N. Deliorman: Tunaboyu Türkleri. İstanbul.

ı4) Cami Bey, Hıristiyan Türkler eserinde şunlan nakleder; — Prof. Pittard Balkan Yarım adasında Antropoloji Araştırma­ ları isimli kitabının, Gagavuzlara mahsus faslında, s. 393, şöyle diyor: «Gagavuzlar, bazılarına göre Kumanların, diğerlerine göre Peçeneklerin soyu gibi alınmışlardır. Encyclopedia Britardca’m n 19101911 tabında ve Bulgaristan faslında, s. 777, şu kayıt vardır (Hıris­ tiyan Türk özel bir ırk olup, Gagavuzlar, Emine burnundan, Kalikra burnuna kadar sahil memleketlerinde oturmaktadırlar. Bunlar Turanî asıldan olup, eski Kumanların soyundan gelmişlerdir)».

g» 3

' * * * * ^ * ^ i / / V J> S !

Enver Pajanm nüfus kâğıdı

24fi

ENVER

PAŞA

pjlan muhaceret ve «Evlâd-ı Fatihan» hareketi dal]a yenidir. Ve bu hareket, iyi ve belgeli bir şekilde işlenmiştir (1). Hulâsa burada, Karadeniz kuzeyinden batıya inen Türkler ve bu arada Tuna Türkleri üzerinde, zengin ve çok çeşitli kay­ naklara inmek mümkündür. Bilhassa Bulgarların tarafsız Tarih yazarlarından, bu konuda çok faydalanabiliriz. Ama maksat sa­ dece Enver Paşanın şeceresine ve bu arada onun soy aslına değinmek olduğu için, konuyu daha da yaymakta bir fayda bulmuyoruz. Evet, Enver Paşanın yedinci atası, Hıristiyan Gagavuzlardandı. Şecere tablosunda, en başta görülen Abdullah Killi, bu soydan, Müslümanlığa dönen ilk soy büyüğü olarak bilinir. Aile içinde yapılan araştırmada onun hakkında edinilen bilgi­ ler, zaten şecere tablosunda da görülür (2). Bu konuda, Enver Paşanın amcası Halil Paşa, derlenen, yayınlanan hatıralarında şöyle anlatır: «Bir gece, dedem Mustafa Kaptanın Unkapanı'ndaki evinde, babam Kâmil Bey, Haşan amcam, İbrahim amcam, yemek yerlerken, biz onları dinliyorduk. Atalarımıza ait konuşuyorlardı. Haşan amcamın şu sözleri hâlâ kulağımdadır: — Ceddimiz Kırım'dan gelmiştir. Kırım hanlarının sa­ rayına öteberi ve bilhassa kadın eşyası satan bir yemenici imiş. Bu yakışıklı delikanlı Hıristiyan olduğu için, ha­ rem dairesinde kimse ondan kaçmazmış. Bu sırada Kırım hanının yakınlarından bir kız, om gönül vermiş. Nihayet evlenmelerine karar verilmiş. Yemenici delikanlı MüslüBiz, bu iki bağıntıyı da yanlış buluyoruz, isimlerine bakılınca bunların Türk kavimlerinden Uz (üğuz) lardan (Gök Uğuzlari ol­ duklarına şophe yoktur. (lı M. Tayyip Gökbilen: Rumeli'de Türkler, Tatarlar ve Evlâd-ı Fâtihan. 1957. (2) Bu hususta, Enver Paşanın amcası Halil Paşanın oğlu Ay­ dın Kut’ıın çalışma ve yardımlarını anmayı vazife bilirim.

ENVER

PASA

247

manlığı kabul etmiş. Evlenmişler. Bu yemenici Rum değil, (Romen) değilmiş. Şu halde Rum veya Ulah olmayan, Türkçe konuşan hu Hıristiyan, Romanya da yaşayan ve dini Hıristiyan olan Çağanozlardandı. Bu evlenmeden sonra Ruslar Kırım'ı istilâ etmişler, işgal üzerine, ceddimiz, karısı ile beraber, Tuna ağzına Kilya şehrine göçmüşler. Rusların Romanya’yı işgalinden sonra da dedelerimizden Kahraman Ağa, Karadeniz'in Türkiye kıyılarında Abana’ya hicret etmişler.» (I) Evet verilen bilgilere göre, Abdullah Killi, gezici olarak dokuma satışı yaparmış. Ondan sonra da aile Anapa da bu ti­ carete devam etmiş. Kırım han soyundan veya saraylı kadın­ larından aldığı kadından, Kocaağa Killi dünyaya gelir. Onu Kahraman Ağa, Killioğlu Hüseyin Ağa, Hacı Mustafa Kaptan (1778-1875) ve nihayet Hafız Kâmil Bey takip eder, işte Enver Paşanın babası Hacı Ahmet Bey (Paşa) bu Hafız Kâmil Beyin. Hasene Hanım isimli eşinden doğan oğludur (1860-1947). Hasene Hanımdan, 4 erkek ve iki kız dünyaya gelir. Enver Paşa da (1881-1922) iki kız ve bir erkek çocuk babası olacaktır. Ama son evlâdı olan erkek çocuğunun yüzünü, asla göremeyecektir. Bu konuvu işlerken, şu Killi soyadı üzerinde de biraz bilgi vermeliyiz. Tuna, Karadeniz e dökülmeden üç kola ayrı­ lır. Bu üç kolun isimleri şunlardır: Kuzeyden güneye doğru Kilya, Sünne, Hızırilyas (Sen Jorj). işte bu Kilya kolu üze­ rinde «Kilya-Kilye» isimli bir kasaba veya şehir vardır. Enver Paşanın ataları buradan kök alırlar. Netekim Enver Paşanın kardeşi Nuri Paşa, soyadı kanunu çıkınca «Killi - Killioğlu» adım aldı ki, Küyalı manasına geliyordu. Eğer Enver Paşa sağ olup cumhuriyet devrine ve soyadı kanununa yetîşseydi. onun da soyadı belki «Enver Killi» olacaktı. Ama bunu, cumhuriyet devrine yetişseydi kaydı ile yazıyorum. Yoksa öyle değil de, ve Birinci Dünya Harbinden Almanya ve müttefikleri zaferle1 (1) Ş. S. Aydemir: Halil Paşanın Ekim-kasım, 1967.

H a tır a la r ı

A kşam G azetesi.

248

ENVER

PAŞA

çıksaydılar, benim zanntm odur ki, Enver Paşa bir soyadı alma­ yacak, ama kendi adım bir hükümdarlık hanedanına verecekti. Meselâ Enveriye veya Enveroğulları hanedanı. Hatta ona gö­ re bu, belki bir hanedan değişikliği bile olmayacaktı. Çünkü kendisi de nasıl olsa, artık OsmanJı hanedanının bir mensubu, bir padişah damadı idi. Osmanoğluları hanedanı yerine, gene bu saltanattan gelen bir sultanzadenin, Ali Enver’in, padişahlı­ ğını ilân eden babasının yerine geçmesiyle de, zaten bu hane­ dan değişikliğinin etkisi, azalıp gidecekti. Bu ihtimale, son cilt­ te değineceğiz... ** BİR ŞEY VADETMEYEN BİR ÖĞRENCİ:

Enver Paşanın tahsil kademelerini biliyoruz. Çünkü Enver Paşa bu kademeleri bizzat kendi hayat hikâyesinde anlatmıştır. Bu anlatılanlar çok ayrıntılı ve dikkati çekicidir. ilk öğrenim İstanbul’da başlar, Manastırda biter. Orta öğrenimi ise Manas­ tır da devam eder. Askeri orta mektep, Askerî idadi (lise) tah­ silleri Manastırca geçer. Bu mekteplerde İsmail Enver (Enver Paşa) pek te bir şey vadetmeyen orta derecede bir öğrencidir. Meselâ Manastır Askerî Rüştüyesinde (ortaokul) şahadetname derecesi, pek iyi veya iyi dahi değildir. Bu şahadetnamede onun, mektebi bitirdiği zaman durumu «Karib-i alâ» yani «iyiye ya­ kın» olarak yazılır. Yani askeri ortaokul şahadetnamesinde ^tstanbuPlu olup, Manastır’da oturan, kondüktör Ahmet Bey za­ de (oğlu) kısa boylu, buğday benizli, ela gözlü Enver Efendi»nin tahsil durumu «Karıb-i alâ» dır. Bu mektepten, «55 mevcutlu sınıfında, on dokuzuncu» ola­ rak mezun olur. Mektebin birinci sınıfına imtihanla kabul edil­ mişti. Mektebe girişi, mayıs 130Ö (1889) ve mektebi bitirişi 1309 (1893) olarak görülür. Bu okul devresinde Enverler, yani fen memuru Ahmet Bey ailesi, Manastır’da otururlar. Evleri Manastırın nispeten yük­ sek, fakat kenar bir semtindedir: Eğri Değirmen civarında Ka­ ra Köprü’de. Ev kendilerinin, ama borçlu. Babası Ahmet Bey,

ENVER

PAŞA

249

oldukça kalabalık bir aileyi geçindirmek zorunda. Hatta evin borcu yüzünden oldukça sıkmtıdalar. Ahmet Bey ve eşi Ayşe Hanım İstanbul’da doğmuşlar. Oğulları Enver ve Nuri'den (Nuri Paşa) başka, kızları Mediha (çok sonra General Kâzım Orbay’ın eşi) Ilasene (daha sonra Selanik Merkez Kumandanı Nazım Beyin eşi) var. Hemşireler biraz kaprislidirler. Hasene Hanım ilk kocasıyle evlenir, boşanır, tekrar evlenir. Ama bu ev­ lilik devam etmez. Sonra Nazım Beye varır. Hasene Hanım bi­ raz müsrif sayılır. O zamanki küçük Mediha ise sonradan Kâzım Orbayla evlenecektir. Fakat başına buyruk, mütehakkim bir hanım olarak tanılır. Evde bir de babaanne var: Şükriye Ha­ nım. Anlatıldığına göre saygıdeğer bir kadın. Onun ölümü zatüreeden. Fakat bir gün geliyor. Borç yüzünden evi satmak zo­ runda kalmıyor (1). Çünkü borca çare bulunamıyor, (o sırada Enver Bey yüzbaşı). Ve henüz 1908 ihtilâline zaman var. En­ ver Paşa henüz bir ihtilâl cemiyeti üyesi de değil. Evin satıl­ ması, Ahmet Bey ailesinde bazı dalgalanmalar yapar. Hemşiresi Hasene hanım zaten evlenmişti. Ev satılınca yüzbaşı Enver Bey de Selânik’e nakletti. Ondan sonra Enver’in hayatı ve kaderi, Selânik’teki olayların akışına bağlı kalacaktır. Hürriyet kah­ ramanı Enver Bey oluncaya kadar... Hulâsa Ahmet Beyin evlerinde hava, pek te neşeli ol­ masa gerek. Kaldı ki anne Ayşe Hanım da biraz sinirli. Zaman zaman düşüp bayılmalarına dair nakiller var. Bir defa komşu­ nun bahçesine girdiği zaman, o gün çamaşır yıkanılan tekne veya oradaki her hangi bir masamsı bir şey ona, bir teneşiri hatırlatır. Birden bayılır. Güç belâ ayıltırlar. Ve anlaşılır ki Ayşe Hanıma, Enver’inin cesedi sanki bu teneşirde yatar gibi görünmüştür (2), Bu, şefkatli ve oğluna çok bağlı ka­ dının bir ruhî tedaisidir. (Çağrışım, bir benzetinin ruhta hayal ilişkileri uyandırması). Ayşe Hanımın, biraz da kocasının ufak tefek çapkınlıklarından şikâyetçi olması da mümkündür. ÇünO» Bayan Hikmet Güran. Manastırda aynı mahalle komşularından bir aile hanımı.

<2> Bay Şevki (soyadı kayıtlı değil b Keza aynı mahalle kom­ şularından bir ailenin oğlu.

250

ENVER

PAŞA

kü. bütün nakiller, Ahmet Beyi biraz haşan gösterir. Zaten çok daha sonraları ve Enver Paşanın artık yurt dışında bulunduğu zaman annenin oğluna yazdığı bir mektuptan, onun bu hal­ lerden o zaman da şikâyetçi olduğunu anlıyoruz. Hatta bu mektubun yazıldığı tarihte de, ve verilen hanım ismi açıklan­ dığına göre, Ahmet Beyin gene bir macera içinde olduğu anla­ şılmaktadır. Ne ise, biz şimdi tekrar Enver Paşanın tahsil ve öğrenci­ lik çağına dönelim.

ÖĞRENİM KADEMELERİ AŞILIYOR:

Enver Paşan]n, askerî ortaokulu nasıl tamamladığını gereği kadar işledik (Bu okulun şahadetname fotokopisi burada ve­ rilmiştir). Askeri Rüştiye (Ortaokul) tamamlanınca «Ahmet Bey oğlu, kısa boylu, buğday benizli, ela gözlü Enver Efendi» 1309-1893 ders yılı başında Manastır Askerî İdadisine (Askeri li­ se) girer. Bu idadi mektebi, Mustafa Kemal de dahil olduğu halde, seçkin askerler yetiştiren bir müessesedir. Cumhuriyet devri Meclis reislerinden General Kâzım Özalp keza bu mek­ teptendir. Ama Enver Paşadan üç sene daha sonra bu mektebe girmiş olduğu için, aynı çatı altında beraber bulunmazlar. Kâ­ zım Köprülü mektebe girdiği yıl, Enver Doraîiye mektebi ta­ mamlamış, İstanbul Harbiyesine gitmiştir (1). Manastırdaki mektebin resmini burada veriyoruz. İdadi tahsili normal geçer. Ama gene parlak bir öğrenci değildi. Fakat gittikçe açılıyordu. Lâkin yalnızlığı, içine kapa­ nıklığı, sessizliği, askerî mekteplerin hepsinde yaşayan kabada-1 (1) Askeri okullarda öğrenciler, isimlerinin yanma eklenen ve nüfus kâğıtlarında kayıtlı olan şehirlerin ve bazen semtlerin isimleri ile beraber anılır ve çağrılırlar. Meselâ Mustafa Kemal Seiânik, Kâ­ zım Köprülü gibi. Enver Paşa da İstanbul'da doğduğuna göre ve o vakitki kaideye uyularak, Enver Der aliye olarak künyelenir, çağırı­ lırdı. Burada Deraliye kelimesi, İstanbul'a Yerilen isimdir. Aynı su­ retle, Âsitanc de denilirdi ama, İstanbul kelimesi kullanılmazdı.

p P ifS li M m m gM

Askeri İdadi

Enver Pa\a ve Mustafa Kemal'in Manastırda okudukları mektep:

Ş&y.oSf c g

ojc® j^>:<

W Bwy » i ı l l

■ »p^ İİİIİİW 1 İİ# İM « H mmm Mmm

K

ı^ te y ı

I

v;<*y.

^^:o:?*-K3

NftMMM inmpp püü*l

Ü Ü » Ü ip ft H İİe ^ W Hm

Ih M İ r-^:■foTov!

252

ENVER

PAŞA

yılık, kavgacılık akımlarının havasının dışında kalışı hakkında, doğru nakiller vardır. Zaten, güzel, mahçup bir delikanlı ol­ duğuna göre, bu gibi çekişmeli işlerin elbette ki dışında ka­ lacaktı. Atatürk Manastır idadisine girdiği zaman, Enver’in bu mek­ tebi bitirmiş olması lâzım gelir. Atatürk'ün bu mektepte ve Ömer Naci’nin (İlk Meşrutiyetin hatibi) öncülüğü ile katıldığı Namık Kemal Edebiyatı havasına, Enver’in Manastır idadi­ sinde, karışmamış olması mümkündür. Fakat göreceğiz ki Har­ biye’de Enver de Mustafa Kemal gibi takip edilecek, saray mah­ kemesinden geçecektir. Enver Paşanın asıl açılışı, daha ziyade kurmay sınıflarında başlar. Ama, Harp Okulu onun için artık şahsiyetleşme saf­ hasıdır. Gerçi Harbiye’de de bir bakışta pek göze çarpmaz. Me­ selâ onu Harp Okulundan tanıyanlardan Fahrettin Altav (Or­ general) Enver’den şöyle bahseder: «Sakin, çalışkan, fakat vasat zekâlı bir öğrenci...» General Ali Fuat Cebesoy’un ise görüşleri biraz daha et­ raflıdır (1): <*Enver’i Harbiye’den tanırım. Harbiye’de üçüncü sı­ nıfta iken görüşürdük de. Zaten amcası Halil (Paşa) benim sınıf arkadaşımdı. Atatürk’Le de sınıf arkadaşı idik. Enver'in sınıfında bizden Fahrettin Altay vardı. Benim hatırımda kaldığına göre Enver, çalışkan, mazbut, ciddi, sözünde durur bir öğrenciydi. Fakat büyük bir zekâ değil­ di, O sınıfın birincisi Hafız Hakkıydı ve bu, büyük zekay­ dı (Hafız Hakkı Paşa hürriyetten sonra saraya damat oldu ve Sarıkamış muharebesinde, cephede, hastalıktan Öldü). Ama Enver için şunları da ilâve edebilirim: Vekarlı ve müteşebbis...» Hulâsa Enver artık, Manastır Rüştiyesindeki renksiz, ha­ reketsiz ve derecesi «Karib-i alâ» yani «iyiye yakın» olan ço­ cuk değildir. O kadar değildir ki. bu Harp Okulu çatısı altın(3)

Ali Fuat Cebesoy’un bir mektubundan

ENVER

PAŞA

253

da bir de siyasî tevkif faslı yaşar. Hem de» padişahın sarayında bir mahkemede geçmesi şartıyle. Şimdi bu konuyu da Özet­ leyelim. * t* İLK SİYASİ MACERA: ENVER, TEVKİF EDİLİYOR:

Enver’in amcası Halil Paşa, kendisinden gerçi iki yaş kü­ çüktür. Fakat Halil Paşa, hareketli, canlı, icabında kavgacı, hat­ ta 1908 ihtilâinden sonra olduğu gibi, cemiyetin silâhşor kad­ rosunda, yani Çerkeş Yakup Cemiller, Mustafa Necip Beyler gibi gözü pek insanlar arasındadır. Halil Paşa Harbiye’de gerçi Enver’den geri sınıftadır. Fakat daima onunla beraber, hatta biraz da bu sesiz ve kendi halinde, olup bitenlere karışmayan yeğenini, günlük gürültüler içinde koruyucu durumdadır. İşte bir gün gelir, o zamanki Harp Okulu öğrencisi Halil Yeni Mahalle, kurmay sınıflarından Enver Deraliye (1) ile be­ raber, yakalandıkları gibi, padişahın Yıldız Sarayına götürü­ lürler. Halil Paşa bu hikâyeyi şöyle anlatır (2). «Ben hayatımın hikâyesine, daha Erkânıharp (Kur­ may) mektebi sınıflarında iken ve yeğenim Enver'le be­ raber başımızdan geçen bir siyasî tevkif olayı ile başla­ yacağım. Gerçi bizm siyasî heveslerimiz, bizim neslimi­ zin bütün hürriyet âşığı talebeleri gibi, daha Harp Okulu sınıflarında başlar. Mektebe gizli sokıtlan siyası edebiyat, Namık Kemal9in Vatan şiirleri, At>rvpa’dan kaçamak ge­ lebilen Genç Türkler yayınlarının elden ele dolaşışı, zalim hükümdara karşı gizli intikam yeminleri, uesaire, hep o mektebin duvarları arkasında geçer. Ama ilk ve heyecanlı maceramız, yeğenim Enver'le (Enver Paşa) ile beraber bir gece, Erkânıharp Mektebin­ de tevki fimizdir. Bu tevkifi, bizim muhafaza altında, AbU) Askerî okullarda öğrencilerin, şehir veya ınahallelertnin adlan ile beraber anıldıklarım, daha önce kaydetmiştik. (2) Halil Paşanın Hatıraları. Derleyen: Ş. S. Aydemir. Akşam gazetesi, (ekim-kasım 1967).

254

ENVER

PAŞA

dülhamitin Yıldız Sarayına şevkimiz, orada sorgularımız takip etti. Sınıfta bir gece miizake rehindeydik. Birkaç gün evvel bir arkadaşımdan elime geçen «Les occasions Perdues Kaybedilmiş fırsatlar» isimli eseri okumuş, bitirmişten. Bu kitap, Keçecizade İzzet Fuat Paşa tarafından yazılmış, Fransızca yayınlanmıştı. İşte sınıfta ve tam. bu kitabı bitirdiğim sıradaydı ki, yat! borusu çaldı. Fakat gene tam bu boru sesleri arasın­ daydı ki: — Halil Efendi Yeni Mahalle! Enver Efendi Dem­ liye!» diye bağıran baykuş gibi ses duydum, Bu vakit, bu sauna, böyle bir çağınmn hayra alâmet olmadığım anlamamamak elbette kabil değildi. Ben de bunu derhal dü­ şündüm. Ama iİrkmecîim. İçimden de: «Ne olursa olsun, ben şu kitabı bitirdim ya...» diyerek koridora çıktım. Bağıran dahiliye zabiti idi. Yeğenim de o sırada ve bi­ tişik dershaneden koridora çıkmıştı, iki dahiliye zabiti, Sadri ve Halil Beyler bizi aldılar, müdiriyet dairesine gö­ türdüler. Orada bir odaya beni, bir odaya Enver’i kapat­ tılar. Bu hallerin iyiye çıkmayacağı yolundaki tahminim beni aldatmadı. Az sonra Yüzbaşı Sadri Bey bizi aldı. Niza­ miye kapısına indirdi. Orada bir payton bekliyordu. Ken­ disine yol vermek için kenara çekildik. Fakat yüzbaşı: — Hayırs dedi, siz geçin. Yanyona oturacaksınız ve ben karşınızda oturacağım...» Askerce itaat eitik. Fakat ben bu arada ve arabaya bi­ nerken Enver'e: «Sen bir şey bilme, her suale ben muhatap olacağım.» diye fısıldayabildim ama, yüzbaşı duydu. Çok kızdı, ba­ ğırdı: — Susuny bir kelime bile konuşmanız yasaktır!»

ENVER

PAŞA

255

Arabamız Zincirlikuyıı üzerinden, Zuhaf alayları kış­ laları arasından Yıldız Sarayına vardı. Büyük mabeyn ka­ pısından yaya olarak saraya yürüdü!c. Bu arada beş altı tüfekçi (Sarayın iç muhafız askerleri) kafileye katıldı, ikinci katta gene beni başka bir odaya, Enver’i başka bir odaya aldılar. Nihayet ben çağırıldım. Uzun koridorlar geçtik. Bir salona alındım. Büyük bir masanın etrafım bir heyet almıştı. Daha sonra öğrendiğime göre masanın baş­ kanlık y e r in d e oturan, serhafiye (baş istihbaratçı) Kadri Beydi. Etrafındaki yarım dairede 10-12 kişi yer almışlardı. Mahkeme heyetinden biri ittihamnâme olarak tam bir saç­ malık ve hezeyan yazısı okudu. Bize atfedilen suç şuydu: — Siz, geçen bayram selâmlığında, padişahımız efen­ dimize suikast için, evinize iki anarşist kabul etmişsiniz! Bayram selâmlığında evimizde, hakikaten iki yabavet vardı. Ama iki anarşist değil îşin aslını uzun uzun an­ lattım: — Ben bir zabitim. Padişahıma sadakat yemini ettim. Bayram selâmlığında evimizde iki misafir vardı. Ama biri Şehzade Abdülmecit Efendi (Son halife) hazretlerinin Al­ manca muallimi olan genç bir AvusturyalI. Diğeri de, onun getirdiği ve tanıttığı bir yabancı gazeteci. Viyana’da çıkan «Nene Freio Presse* gazetesinin yaşlı bir muharriri... Evim selâmlık yolu üzerinde. Gelmek istediler. Kabul ettim. Ge­ ceden geliniz ki sabah erken belki geçemezsiniz dedim... O sırada hem savcı, hem reis sordular: — Enver beraber miydi? — Evdeydi. Ama Enver erken yatar. Odası da ayrıdır. Bu misafirleri de o gece tanıdı. Onlarla biraz Almanca ko­ nuştu ve odasına çekildi... Beni çıkardılar. Tabiî Enver’i çağırmış olacaklardı. Ge­ ce uyku yok. Sabah oldu. Yiyecek, içecek yok. İşte o sı­ rada bir de telkinci peyda oldu. Eniştemin uzak akraba­ sından ve vaktiyle Mecit Efendinin sarayında çalışırken,

256

ENVER

PAŞA

sonradan efendinin uzaklaştırdığı Cemil Bey isminde bir Gürcü. Mavallarını okumaya başladı: — Oğlum Halil, sen mert, dürüst bir çocuksun. Mü­ him bir istikbalin var. Bulunduğun padişah mahkemesi şaka götürmez, Seni tekrar çağıracaklar, ifadende mahke­ meye, bir gece, »Şehzade Mecit Efendinin kayınbiraderi Zeki Beyin geldiğini, kendisini Mecit Efendinin gönder­ diğini ve bu yabancıları sana şehzade tarafından onun getirdiğini söyle. Hemen serbest bırakılacaksın... Anladım. Biz bir vasıia olarak kurban edilecektik. Asıl suçlandırılmak istenen Şehzade Mecit Efendiydi. Hulâsa karışık bir düğüm içine düşmüştük. Ama bundan çıkmaItydtk... Cemil Beye oyalayıcı sözler söyledim. Bu adam mah­ keme reisine kimbilir ne ümitlerle, koşmuş kit beni gene mahkemeye çağırdıkları zaman, reisi bana birtakım ilti­ fatlarda bulunmak istedi. Enver de çağrılmıştı. Fakat be­ nim mahkemeye ifadelerim, onların beklemediği şeyler oldu. Mahkeme Heyetine, Cemil Beyin bana geldiğini ve mahkemeye söylemem için neler Öğrettiğini açıkça ve etraftyle anlattım. Eski sözlerimi tekrarladım. Mahkeme buz kesilmişti... Ama reis kızdı. Ağzına geleni haykırmaya ban­ ladı ve hatta benim Enver'i büsbütün olay dışında bırak­ mak için>Enver'in saflığı, erken yatışı, kendini derslerine verişi üzerinde cümleler sıralarken büsbütün köpürdü. En­ ver için: — Bu efendi kaz mıdır? diye haykırdı. Ben de ceva­ bımı esirgemedim: — A f buyurunuz reis beyefendi, Erkânıharp mektebi­ nin her sınıfında, sınıfının ya birincisi, ya İkincisi olan En­ ver Efendi, bir kaz değildir. Tıpkı benim gibi, vatanına ve padişahına sadakat yemini etmişt çok zeki bir zabittir... Böylece iş uzadı, gitti Salondan çıkarıldık. Gene ayrı odalara götürüldük, Ama gece gene çağırıldık. Reis bu se­ fer Şehzade Abâülmecit için atıp tutmaya başladı:

ENVER

PAŞA

257

— Abdülmecit Efendi de kim oluyor? Şevketmeâp efendimiz Abdülmecit Efendiye para vermese o ne yapabi­ lirmiş? Siz Abdülmecifin sarayına gitmeyeceksiniz, vb... Hulâsa Yıldız Sarayında mahkeme edilişimiz, çeşitli safhalar geçirdi. Çeşitli tertipler karşısında kaldık. Ama sonunda ne olduysa oldu ve mahkeme huzurunda reis bizey sert birtakım ihtarlardan sonra «Serbestsinizl» diye hük­ mü bildirdi. A ym . şekillerde aynı yollardan mektebe ge­ tirildik. Enverle benim hayatımızın ilk siyasî macerası böyle geçti. Ama artık Mecit Efendiyle temaslarımız ve saraya ziyaretlerimiz de kesildik Enver Paşa, ilerde vereceğimiz hayat hikâyesinde bu mace­ rayı da nakleder. Bu olayın tarihi, tam belli değildir. Ama, Enver artık Harp Okulunu ve Kurmay Okulunu saran siyasî çalkantının içindedir. Onun mihnetli bir sahnesini yaşamıştır. Yaşı da hentiz belki 21’dir. Bu yaşta ve bu hava içinde bir genç, hele yakında orduya da katılacağına göre, onun için de artık birtakım kımıldanmaların olması ve kafasında, havailerle karı­ şık ve dumanlı olsa da, geleceğe ait birtakım ihtirasların be­ lirmesi tabiîdir. Hulâsa,. Yıldız Sarayı mahkemesi faslından sonra Enver, artık gittikçe değişir. Arkasından görünmez bir el, onu, dalgalı bir istikbale ve kendinin de tayin edemediği bir­ takım vazifelere doğru itmektedir. Ve bu istikbal, kimbiür ne­ lere gebedir... *** ORDU SAFLARINDA...

Enver Kurmay Okulunu, 23 kasım 1902!de, besinci olarak bitirdi. Bu, çok iyi bir derecedir. Şimdi artık yüzbaşı Enver'dir. Usulen ilk vazifesi, sekiz ay müddetle «Sunf-u selâsede» yani ordunun üç sınıfını teşkil eden piyade, topçu ve süvari sınıf­ larında staj görmektir. Bunun için de ve iki sene müddetle F . 17

258

ENVER

FAŞA

III. Orduya tayin edilir. Yani smıf stajların* tamamladıktan sonra, III. Orduda daha 16 ay hizmete devam edecektir. Ondan sonra vaziyeti hakkında karar alınacaktır. O devirde kurmaylar stajlarını tamamladıktan sonra, da­ ha ziyade ordu kurmay bürolarında vazife görürlerdi. Enver 23 ekim 1902’de, Manastırca, 13. Topçu Alayının birinci bölü­ ğüne verildi. 16 eylül 1902’de Usküp’te Nizamiye 14. Alayın birinci taburuna atandı. O sırada tabur Manastırdaydı. 24 şubat 1904’te, rütbesi Kolagahga (Önyüzbaşı) yükseldi Manastırca «îpkâen» yani devamlı olarak vazifelendirilmesi, 8 ağustos 1906’da padişahın iradesine bağlandı. 30 ağustos 1906’da ise, binbaşılığa terfi etti. Fakat Enver, ne büro, ne kışla adamı idi. Ona hareketli va­ zifeler lâzımdı. Bunu istiyordu da. Netekim 1 ekim 1907’de, 500 kuruş maaş zammı ile, Rumeli’de eşkıya takibine memur edildi. Bence Enver’i 1908’de dağa çıkmaya, yani hürriyetin ilâm yolunda isyan etmeye sevkeden ruh ve staj hazırlığı bu eşkıya takibi vazifesi ile başlar. Ama biz, ileride ve üzerinde ayrıca duracağımız bu eşkıya rakibi işinin önemini şimdiden biraz belirtmeliyiz. Çünkü bu vazife, basit anlamı ile bir eşkıya takibi işi değildir. Bu takip, gerçi çetelerle savaştır. Ama çeteler; Sırp, Bulgar, Rum ve hat­ ta Arnavut nasyonalistlerinin savaşçı güçleri ve öncüleridir. Yani dava, Rumeli’de millî akımlarla mücadele davasıdır. Bu davada karşı tarafın dayanağı, onları destekleyen millî hükü­ metlerle, Rusya ve bazı büyük devletlerdir. Ama asıl dayanak, hiç şüphe yok ki, millî duygulardır. Muhtariyet veya istiklâl hedefleridir. Hepsinin de kalbinde «Ya istiklâl, ya ölüm!» slo­ ganı yatar. Onlarla savaşan Osmanlı subayları için ise arkadaki da­ yanak, çökmüş, kağşamış, ne yapacağını şaşırmış, karar ve ha­ reket istiklâli elinde olmayan bir Osmanlı hükümeti ve ona hâ­ kim olan saraydır. Gerçi subaylar bu çetelerle kahramanca sa­ vaşırlar. Ölürler, öldürürler. Ama şu da bir gerçektir ki, bu çe­ te savaşları, onlar için de bir mektep olmaktadır. Demek ki

ENVER

PAŞA

259

millî cereyanlar vardır. Demek ki Osmanlılık, ya bu cereyan­ larla savaşmak, ya anlaşmak zorundadır. O halde ne yapmalı? Bu soru, bütün kışlalarda, karakollarda, pusularda tartışı­ lır. Evet, devlet nereye gidiyor? Ne yapmalı? Hulâsa, orası MctkedonycCâır. Makedonya ise, kaynayan bir milletler kazanadır. Bu milletlerden her birinin-, ayn dili, ayrı gayesi, ayrı davası vardır. Bu davalar; yazılmış, çizilmiş, siyasetleşmiş, bilgileşmiştir. Bu davalar liderlerini bulmuştur. Ya Osmanlı subayları? Onlara emredilen, yalnız savaşmaktır ve o kadar?.. Halbuki, bu kaynayan kazan, bu altında dinamitler yerleş­ tirilmiş Makedonya merinde onlar, bu savaşların yetersizliğini artık sezmeye başlarla:*. Bu dava bir başka davadır. Ve bü­ yük bir davadır, imparatorluğun kaderi, bu davalara düğüm­ lenmiştir. Bir başka yol, bir başka izah bulmalı. Netekim Mus­ tafa Kemal, daha Kurmay Okulu sınıflarında ve arkadaşlarına, Rumeli’nin hatta kısmen terkedilerek daha savunmaya ve ya­ şamaya elverişli sınırlara çekilmeyi anlatmıyor muydu? Mesela Güney Bulgaristan’dan, daha doğrusu Şarkî Rumeli’den de bazı parçaların Türkiye’ye katılmasıyle3 Arnavutluk ve Şimalî Ma­ kedonya, pekâlâ terkedilebilirdi... Gerçi bu görüşleri, arkadaş­ larınca saldırıya uğrar. Ama her halde bir şeyler yapmak lâ­ zımdı (1). îşte önyüzbaşı Enver, şimdi bu davanın ortasmdadır. Ma­ kedonya’dadır. Ye Makedonya kaynar. Hatta! Makedonya toptan patlamaya giden, topyekûn bir bombadır. Fakat ne çare, o ken­ dine verilen vazifeyi yapacaktır. Adına eşkıya denilen nasyo­ nalist çetelerle savaşacaktır. Savaşır da. Biz işte bu savaşları daha ileride ele alacağız. Şimdi, daha önce başlayıp bir nok­ tada kestiğimiz ve yeniden döneceğimizi kaydettiğimiz iki ko­ nuyu tamamlamalıyız. Bu konular; ittihat ve Terakkinin Av­ rupa’daki faaliyetlerinin 1900’den sonraki gelişmeleri ile, Os­ manlI imparatorluğu üzerindeki dış baskılarıdır. Kökleri daha eskilere varan gelişmelerdir.1 (1 ) General Ali Fuat Cebesoy’dan: Mustafa Kemal Lider. 1996.

260

ENVER

PAŞA

O halde şimdi evvelâ bu iki konuyu, Avrupa'daki Genç Türkler hareketi ile, aynı hareketin Türkiye'de ve bilhassa Ru­ meli’deki gelişmelerini ele alalım. Ondan soma Osmanlı imratorluğunun demografik ve etnografik durumu ile, bu duru­ mun tabiî neticeleri olan nasyonalist hareketler ve bu hareket­ te dış etkiler üzerinde durabiliriz. Enver Bey, işte bu şartlar ve gelişmeler içindedir ki, bir gün ön plana geçecektir. Bir gün, Hürriyet Kahramanı Enver Bey olarak, bir yıldız gibi par-* Jayaeaktır.

L id e r v e S tr a te ji Y oksulluğa!» Aynı hedefe yönelen siyasî müca­ delelerde» bir program veya hare­ ket birliği olmayabilir. Ama müca­ dele gruplan ve örgütler arasın­ daki bu ayrılık, belirli fikir, görüş ve aksiyon temellerine dayanma­ lıdır. Yoksa ayrılıklar kişisel kaygular, ruhi sempati veya anttpatilerden geliyorsa, bu halin cn basit izahı, mücadelenin prensiplerini, lider­ lerini ve stratejisini bulamadığa­ dır, Abdülhamit’e karşı mücadele­ de de bu böyle oldu...

V

I

İTTİHAT VE TERAKKİ BİR BİRLİK KURAMIYOR l

Daha önce ve ilgili bahiste İttihat ve Terakkinin doğuşunu ve ilk gelişme safhalarını vermiştik, İttihat ve Terakki etra­ fında bazı yan hareketlerin belirdiğini de işaret etmiştik. Me; selâ gene aynı bahiste, daha sonra ele alacağımıza değindiğimiz Prens Sabahaddin hareketi, daha doğrusu görüşleri, bu yan- ha­ reketlerden biri ve en dikkati çekenidir. Kaldı ki ittihat ve Terakkinin kendi içinde de, birbirleri ile pek bağdaşmayan ve ’.’h er biri kendi usulünde çalışan tali merkezler de meydana gel­ mişti. Meselâ Paris grubu ilk önce İstanbul merkezinin bir *şübesi gibi görünürken, hakikatte Paris grubu merkezi umu;*nî vaziyetine girmişti. Ona bağlı şubeler de teşekkül etmişti. Bunları şöyle sıralayabiliriz. Evvelâ, Paris grubunun? daha Önce evermiş olduğumuz îdare Heyetini, burada da tekrar edelim (1): 1 — Paris grubu: Reis Ahmet Rıza Bey, Prens Meh­ met Ali Faşa (Mustafa Fazıl Paşa zade), Recep, Fuat, Ni­ hat, Dr. Nazım, Bahaeddin Şakir, Sami Paşa zade Sezai, Alber Fua Beyler. Yayın organı: Meşveret gazetesi. 2 — Cenevre şubesi: 1897 senesinde kurulmuş, 1898 senesinde Osmanh» gazetesini çıkarmaya başlamıştır. .Şubenin belli başlı idareci ve azalan: Dr. tshak Sükuti, Abdullah Cevdett Etem Ruhi (BulgaristanlI) Tıbbiyeli 'Mustâfa Ragıp (Feryat gazetesi sahibi) Mısır Darphane Nazın Esat>Mithat Şükrü (daka sonra Selanik merkezinde faal üye) Şefik, Ahmet, Murat (Mizan gazetesi sahibi, ta/

: (1) Prof. Tarık Zafer Tunaya: Bizde Siyasî Fırkalar, s. 110-111.

264

ENVER

PAŞA

Tihçi) Tunalı Hilmi, Seraceddin, Dr. Haşan, Lütfü, Akil

Muhtar (Doktor) Nuri Ahmet, Reşit Beyler. 3 — Kahire şubesi: 1897 senesinde kurulmuş. îshak Sükuti ve Tunalı Hilmi Beyler tarafından tanzim ve ten­ sik edilmiş. Şubenin yayın organları arasında, Kanun-u Esâsı, Basiret-ü şark, daha sonra «Hak» gazeteleri vardı. Kahire Genç Türklerin bir propaganda merkezi oldu. Türkiye'ye sokulan gazete ve dergilerin büyük kısmı bu­ rada neşredilmiştir. Meselâ Osmanlı Gazetesi ve içtihat Mecmuası gibi. Kahire merkezini teşkil eden azalar arasında şu isim­ ler görülmektedir: Hoca Kadri (Reis) Salih Cemal (kâtip) Ali Ziya (Muhasip) Dr. Hamit, Dr. Pertev, Tıbbiyeli Vehbî ve Faik, Harbiyeli Yusuf, Diyarbakır’dan kaçıp KahireTye gelen Mehmet Ferit (Tek) İstanbul'dan Kahire'ye kaçan Ali Mazhar, Abdülkerim Hadi Beyler. Bu İdare Heyeti 1899 senesinde yeniden teşkil edil­ di. Mehmet, Emin, Faik, Nazmı, Haydar, Fahri, Ziya, Ahmet ve Cemali Beyler işi ele almışlardı. Kahire heyeti­ nin, Prens Mehmet Ali Paşadan yardım gördüğü yazılır. 1899'da İtalya'nın Brindizi şehrinde, umumî bir Jön Türkler (Genç Türkler) Kongresi toplamak fikri de, bu şubeye aittir. Kahire şubesinin Paris'e ve Ahmet Rıza Be­ yin fikirlerine tamaman bağlı kalmadığı görülmektedir.» Bunlardan başka, Londra’da ve Napoli’de de faaliyet sah­ neleri vardır. Memleket dahiline gelince, ilk temel taşları îttihad-d Osmâni şeklinde İstanbul’da atılan» İttihat ve Terakkinin İstan­ bul grubu, tevkifler, sürgünler, memleket dışına firarlar dolayısıyie, hemen hemen dağılmıştı (1). Rumeli’de bazı teşekkül­ lere daha sonra temas edeceğiz. Ama orada bile ve hem de ihtilâli başaran teşekkül, İttihat ve Terakki değil «Vatan Ce­ li) Abdullah Cevdet ve arkadaşlarının da tevkifinden sonra İs­ tanbul'da Heyeti Merkeziye, İki kişiden ibaret kalmıştı: Hacı Ahmet Bey ve bir de Tıbbiyeli Sabri Bey...

ENVER

PAŞA

265

miyeti» olarak 190€’da Selanik’te meydana geldi. Daha önceki ittihat ve Terakki kalıntıları isef kendilerine, dahilde bir mer­ kez kurabilmiş değildiler. Çünkü sarayın ve jurnalcilik makamamasının bütün gayretleri, artık bu gizli teşkilât üzerine top­ lanmıştı. Tevkifler, sürgünler, işkenceler birbirini kovalar. Netekim 1397’de, bir de toptan tevkif ve toptan sürgün hikâyesi geçti. Hepsi de genç; Tıbbiye, Harbiye, Mühendishane talebe­ leri, doktorlar, piyade, topçu subayları, yani kalabalık bir grup, çeşitli yerlerden toplanarak, Ferik (Korgeneral) Reşit Paşa Divanıharbine verildiler. Tutuklular Taşkışla’ya yerleştirildiler (1). Divanıharp çalışmaya başlar ve tam 102 giin sürer. Baskıla­ rın türlüsü yürür. Nihayet bunlardan 78 kişi, gizli teşkilât kur­ mak suçundan mahkûm olurlar. Padişah, hepsinin Fizan’a sürül­ melerini emreder. Fizaıı; Afrika’da Tı*ablusgarp vilâyetinin, Bü­ yük Sahra (Sahrâ-yı Kebir) kısmında, yani Orta Afrika'da harap, unutulmuş bir yerdir. Ama Abdülhamit orasını hürriyet mücahitleri için sürgün yeri olarak seçmiştir. Rumeli’de yaka­ lanan Balkanlı nasyonalistler de Fizan’a sürülürlerdi. Taşkışla’da mahkûm olanlar Trablus'a Şeref vapuru ile gön­ derildikleri için, yakın tarihimizde bunlara «Şeref Kurbanları» denilir (2). Sürgünler Trablus’a varırlar. Fakat o vakit, deve ile ancak iki ayda varılan Fizan’a, bu 78 kişiyi sevkeimek bile bir meseledir. Ne ise, bazı aracılıklar da olur. Ve neticede bun­ ların hapis ve sürgünlüklerim Trablusgarp kalesinde geçirme­ lerine irade çıkar. Ama Fizan’da başka sürgünler gene de var­ dır (3). Bu meşrutiyet öncesi çilelerinin etraflı ele alınması, bu ki(1) Atatürk te kurmay okulunu bitirip, arkadaşları ile beraber ve bir ihbar üzerine yakalanınca, Taşkışla’ya kapatılmışlardı. Onla­ rın da tutukluluğu ddrt ay kadar sürmüştü. Ali Fuat Cehesoy, Müfit Kırşehir, bu kafiledendirler. Onların mahkemeleri, Suriye’ye sürgün­ lükle neticelendi. (2) Şeref kurbanlarının maceraları hakkında hatıralar çoktur. Fakat Ahmet Cevat Emre’nin İki Neslin Tarihi eserinde, bu konu­ da gerekli bilgiler vardır. (3) Meselâ daha sonra ve cumhuriyet devrinde mebus olan Ali Nazml Bey bunlardan biridir. Fi2an ?dan kaçan ve aylarca süren ma -

266

ENVER

PAŞA

tabın konusu değildir. Burada kısaca değinmek istediğimiz s a ­ dece İttihat ve Terakkinin, bütün çilelere rağmen, tek ve bir­ lik bir mücadele cephesi kuramadığına kısaca değinmektir. Hat­ ta bu yüzden cemiyetin adı bile zaman zaman değişmiştir. Bu gelişmeler üzerinde evvelâ ve kısaca, Genç Türklerin 1902 Paris Kongresine değinmeliyiz. O kongre ki, ondan sonra bilhassa? Ahmet Rıza ve Prens Sahahaddin gruplan arasındaki ayrılık, büsbütün artacaktır. Rumeli’de asıl ihtilâli başaracak olan grup* ise, henüz doğmamıştır. * 1902 PA R İS K O N GRESİ r 1902 kongresi, bir Osmanlı kongresidir. Ve bu kongrenin;, üstünde birleşebildiği tek amaç «Osmanlı ülkesinde istipdat ida­ resinin yerine, Meşrutiyet sisteminin getirilmesi» dir. Onun dı­ şındaki usuller, gayeler ve Meşrutiyeti takip edecek devrin ya­ pısı ve hedefler üstünde ise bir görüş birliğinden zaten bah­ sedilemez. Hatta bu ilk hedef üstünde bile ayrılıklar vardır. Kongre, 4 şubat 1902'de Paris’te ve Fransız parlamentosu Ayan azasından Lefauvre Contalis’in evinde toplandı. Gerek Ahmet Rıza Beyin, gerek Prens Sabahaddin’in ve taraftarlarının biraraya gelebildikleri ilk ve son kongre budur. Kongreye çeşit­ li grup ve merkezlerin temsilcileri ile beraber, Ermeni, Rum,. Arap gibi OsmanlI ülkesi kavimlerinin de Meşrutiyetçi eleman­ ları katıldılar. Gaye, Genç Türkler arasında birlik ve hareket beraberliği sağlamaktı. Fakat iş tamamen aksi oldu. Kongre muvaffak olamadı. Dağıldı. Genç Türkler parçalandılar. Ve kongreden sonra Ahmet Hıza Bey de «ittihat ve Terakki Cemi­ yeti» adını ve teşekkülünü feshederek, yerine «Terakki ve itti­ hat Cemiyeti» ni kurdu. Prens Sabahaddin ise, keza kendi başı­ na harekete geçti. «Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Ce­ miyeti» ni teşkil etti. Talî merkezler, büsbütün kendi başlarına harekete giriştiler. Her grup kendi organını neşre başladı. Hu­ lâsa 1902 Kongresi, faydalı olmaktan ziyade zararlı oldu. ceralardan sonra Gine körfezi sahiline vararak, oradan Avrupa’ya geçen Ali Nazmı, bu yolculukların hatırası olarak, «çölgeçen» soya­ dını almıştı...

ENVER

PAŞA

267

Kongrede Ahmet Rıza Beyin önemli davası, 1876 Kanuncu 'Esasisinde hilâfet ve saltanat konulan idi. Bu makamların hak ve sorumluluklarından bahsedildiğine göre, evvelâ bu saltanat ve hilâfet müesseselerinin kabul edilmesini istiyordu. Ama asıl ..gürültü, hareketin uygulanması yolundaki görüş ayrılığından çıktı. Çünkü herkes biliyordu ki, bu kongreye kat ilanların mem­ lekette hiç bir icra gücü yoktur. Hariçte çıkacak gazetelerle inkı­ lâp yapılması da elbette ki mümkün değildi. O halde memle­ kette Meşrutiyeti tesis için, yabancı devletlerin veya bir yabancı ödevletin müdahalesi şarttır deniliyordu. Ama bu devlet, bu mü•dahale vazifesi için sonradan haklar iddia etmemeliydi! Bu gC rüşü. Prens Sahahaddin savunuyordu. Ahmet Rıza Bey ise, ya­ bancı müdahalenin aleyhindeydi. Bu suretle kongre ve hiç bek­ lenmeyen bir şekilde «müdahaleciler» ve «ademi müdahaleciler» olarak ikiye ayrıldı. Diğer noktaların da hiç birinde görüş bir­ liğine varılamadı. 1902 Kongresi böylece sonuçlandı. Sonra gerçi aralık 1907’de gene Paris’te, Prens Sahahaddin tarafından organize edilen bir JÖn Türk Muhalifler Kongresi 'toplandı. Buna Ermeni Cemiyeti de katıldı. Ama bu kongrede Ahmet Rıza grubundan kimse yoktu. Ondan sonra da Genç Türkler arasında, müttehit, yani birlik bir faaliyet ve aksiyon •örgütlenmesi, hiç bir zaman olamadı. *

**

Kongreden sonra ve anlatılmasında fayda görmediğimiz bir tsıra ihtilâf ve çatışmaların da zoru ile (1) Ahmet Rıza Beyin İttihat ve Terakkiyi fesedereJk, aynı kadro ile «Terakki ve îtrtihat Cemiyeti» ni kurduğunu kaydetmiştik. Meşveret gazetesini
268

ENVER

PAŞA

Reis Ahmet Rıza Rey, Mahir Sait, Dr. Bahaeddin Şakir, Dr. Nazım, Sami Paşa zade Sezai, Ahmet Gaip (Sancak gazetesi sahibi) Prens Mehmet Ali Fazır Paşa... Prens Sabahaddin Beyin «Teşebbüsü Şahsî ve Ademi Mer­ keziyet» Cemiyeti idarecileri de şöyleydi: Prens Sabahaddin, Ahmet Fazlı (Umumî kâtip) İsmail Ke­ mal, Dr. Nihat Reşat (Belger), Dr. Rifat, Miralay (Albay) Zeki, Dr. Sabri, Hüseyin Tosun, Milaslı Murat (asker) Şair Hüse­ yin Siyret... Ama 1908 den. önce ve hele 1902-1908 arasında, dışarıda ve içeride kurulan istipdat aleyhtarı cemiyetler, yalnız bunlardan da ibaret değildir. Başka grup ve grupçuklar da vardı. Mese­ lâ şunları sayalım: Cenevre’de «İttihat ve inkılâp», Kahire’de «Cemiyeti Ahdiye-i Osmaniye» teşekkül etmişti. İstanbul askerî mekteple­ rinde iki cemiyet: İhtilâlci Askerler Cemiyeti ve «Harbiye "Yük­ sek Mektepler ittihadı». Sivil gençler tarafından da «Cemiyeti İnkılâbiye» ve «Selâmeti Umumiye Klübü»... Bu teşekküllere, 1905’te Şam’da Mustafa Kemal’in kurduğu «Vatan ve Hürriyet» Cemiyeti ile asıl aktif teşekkül olarak 1906 eylülünde Selanik’te kurulan «Osmanlı Hürriyet Cemi­ yeti» ni ilâve etmeliyiz. Çünkü bu son cemiyet, 1907’de «Terak­ ki ve İttihat Cemiyeti» adım alacak, böylece de, Paris’ten Selânik’e bu maksatla gelen Dr. Nazım’m (Hoca Yakup Efendi) de­ lâleti ile, Paris’teki grupla arasında işbirliği sağlanacaktır. Se­ lanik merkezi, bir taraftan eski ittihat ve Terakki kalıntılarını toplarken, diğer taraftan Manastır ve diğer Rumeli merkez­ lerinde yeni teşkilât yaratacak ve 1908 ihtilâli, bu teşekkülün yakacağı ateşle parlayacaktır Bu Rumeli teşkilâtını, ileride aynca ele alacağız. ic

** TEŞEBBÜS-Ü ŞAHSI VE ADEM İ MERKEZİYET NEDİR ? Prens Sabahaddiriin aile ilişkilerim ve saltanat hanedanı ile bağıntılarım daha önce vermiştik. Damat Mahmut Paşa pa-

ENVER

PAŞA

269

dişahtarı çekinerek, oğulları Sabahaddin ve Lutfullah Beylerle beraber Paris’e kaçmıştı. Orada, Abdülhamit’e karşı cephe aldı. Padişaha sert yazılar yazdı. Meselâ Abdülhamit’in, onu geriye davet eden ve birtakım vaatler taşıyan teşebbüslerine karşı gönderdiği şu mektubu görelim (1): «Abdiilhamit Saniye (2) Tarafıma tebliğ olunmak üzere Ahmet Paşaya çekmiş oldurunuz 20 mayıs 1900 tarihli telgrafnamenizi aldım. Ben de> Ş e fi Şerifin (Şeriatrn) sizin gibi bir Halife-i gayri meş­ ru hakkında emrettiği muameleyi icradan, bir an fâriğ ol­ mayacağımı cevaben beyan eylerim.» 30 Haziran 1900 «Damat Mahmut» Cevap çok serttir. Bu cevapta Damat Mahmut Paşa, Abdülhamit'i halife olarak tanımaz. O tlu gayri meşru sayar. Hu­ lâsa aradaki köprüler artık yıkılmıştır. Abdülhamit’in "Paris’e gönderdiği Ahmet Celâleddm Paşa vasıtasıyle Damat Mahmut Paşa üzerindeki telkin ve teşebbüsleri, artık kâr etmez. Çünkü Damat Paşanın Abdülhamit’e yaptığı karşı teklifler, Abdülha­ mit’in kabul edeceği şeyler değildir. Bu teklif mektubundan da bazı parçalar verelim: «A bdillharnifin hiç bir sözüne emniyet caiz olmaz. Sırası çelince, bunları Celaleddin Paşa kendiliğinden söy­ lemiş, benim asla haberim yok diyebilir. Nasıl ki hak­ kımda tertip ettiği iftiraları ve icra eylediği tulumbacı m u­ amelelerini, hariciye nazırının, başkâtibin ve Münir Beyin üstüne atmıştır. Abdiilhamit, Sâdık-ül vaad-ül emin, yani ' ömründe bir defa yalan söylememiş olan Hazreti Pey­ gamberin halifesiyim, idâyı vahisinde (yani boş iddiada) (1) Bıı mektup ve muhabereleri Ahmet Bedevi Kuran, Ahmet Celâleddm Paşanın evrakı arasında bulmuş ve verdiğimiz mektubun fotokopisini Türkiye’de İnküâp Hareketleri kitabında Keşfetmiş­ tir: s. 281. (2) Abdülhamit’i Sâni. İkinci Abdiilhamit demek.

270

ENVER

PASA

bulunduğu halde, ömründe ağzından ve kasten, bir tek doğru söz çıkmamıştır. Meğer ki tesadüfen çıkmış ola... Tekliflere gelince: îptida Abdülhamit, hakkımdaki if­ tiraları, zalimce muameleleri, Avrupa gazeteleri ile tek­ zip ettirmeli. Münir Beyi, Tahsin Beyi, Tevfik Paşayı, ma­ dem ki onlar yaptı diyor, azletmeli. Maymunu dahi kov­ mak. Tâki benim kınlan gönlüm tamir edilsin, vb...» Daha sonra Mahmut Paşa, Abdülhamit’in Meclisi Mebusanı açmasını, hâzineden muayyen bir para almasını, bunları yapmadığı, takdirde padişahlıktan istifa etmesini, Avrupa’ya çekilmesini, oradaki paralarından ayda en az 50.000 altın gelir sağlayacağı için sıkıntı çekmeyeceğini belirterek mektubuna son veriyor. Bu mektubun tarihi 2 mayıs 1900’dür. Ve Mahmut Paşa o sırada, altı buçuk aydan beri Avrupa’dadır... Bu yazılar şunu açıklar ki, artık Sabahaddin Bey için de arkaya dönüş yolu kalmamıştır. Ne yapacaksa Avrupa’da yapa­ cak ve bir mücadele gücü varsa, orada gösterecektir. Kaldı ki, babası zaten hastadır da. Netekim birkaç yıl sonra Mahmut Pa­ şa Belçika’da ölecekti. Kalıntıları ancak Meşrutiyet ilânından sonra ve İstanbul’da çok büyük törenlerle karşılanmak üzere, oğlu tarafından Türkiye’ye getirilecektir. * ** Sabahaddin» Bey, öyle görünüyor ki, gerek Osmanlı hane­ dan azalan, gerek Avrupa’ya kaçan son Genç Türkler arasında, en çok okuyan, düşünen ve şahsî fikirleri olan bir insandır. Halktan gelmemiştir. Bir aksiyon adamı değildi. Mevcut im­ kânlarla, sübjektif düşünceler arasındaki farkları kavrayamı­ yordu. Ülkeden», halktan ve hatta siyasî mücadelenin biraz da kirli, çamurlu kanunlarından habersizdi. Sonuna kadar da on­ ların dışında yaşadı. Halktan gelen, aktif ve mücadeleci insan­ lar onu, her zaman ve kolayca kendi sahalarının, yani aksiyon (hareket) sahasının dışına itebildiler. Bu suretle de Sabahad­ din Bey, bizim Meşrutiyet tarihimizde ancak soyut, yani realitelerden, gerçeklerden kopmuş bir insan olarak kaldı. Oyun­ lara, entrikalara etrafı tarafından sürüklenmek istediği halde,

ENVER

PAŞA

271

mizacından gelen bir $afhk ve hayat kavgasındaki bilgisizlikle, bunları dahi değerlendiremedi. İdealist miydi? Mütefekkir (dü­ şünür) miydi? Hayır! Sadece saf insan ve iyi niyetli insandı. Ama ideallerinde, prensipleri birbirini tamamlayan, sistema­ tik bir bütünlük yoktu. Kendisinde bunları tahakkuk ettirecek, bunlar için mücadele edecek icra gücü ve ruhu da yoktu. Ger­ çi ismini kendisinin bulduğu ve prensiplerini kendisinin hazır­ ladığı bir cemiyet kurdu. 1902 Kongresinden sonra bu cemiyetin Türkiye'de şubeleri de belirdi. Prensin etrafında aydın insan­ lar da vardı. Ama bu cemiyetin, Türkiye'nin Meşrutiyet ta­ rihinde herhangi aktif bir müdahalesi olmadı. Yakın tarihimiz­ de ancak, dumanlı ve iyi anlaşılmamış bir hatırası kaldı. Prens Sabahaddin hakkında çok yazı yazılmıştır. Ama bun­ lardan en istifade edilebilenleri, kendi düşüncelerini kendisi­ nin aksettirmeye çalıştığı, kendi yazılarıdır. Bilhassa iki eseri, onu tanımak için en doğru kaynaklar sayılabilirler: — İttihat ve Terakki Cemiyetine Açık Mektuplar — Türkiye Nasıl Kurtarılır? Bu açık mektuplarda biz onun (1) 1906 da Paris’te çıkar­ maya başladığı «Terakki» gazetesindeki yazılardan da parça(1> Prens Sabahaddin Beyin aile ilişkileri hakkında daha ön­ ce ve «siyasetle meşkul bir sultanzade» bahsinde biraz bilgi vermiş­ tik. Burada o özetlemeyi biraz daha genişletelim. Sabahaddin Bey 1879’da İstanbul'da doğdu. Babası Mahmut Paşa, Sultan A2iz in seçtiği damatlardandı. Mahmut Paşa, sarayın bir kadın görev­ lisinin (Nakşbend Kalfa) adının da karıştığı Skalyeri-Aziz Bey va­ kasına (1878) kadar, Sultan Hamit’in en yakın adamı, hatta dos­ tuydu. Bu dostluğu evvela, bu vakanın uyandığı şüphe bozdu. Sonra da etrafın tahrikleri, itirafları, bir aralık adliye nazırı olan Mahmut Paşanın rahatını kaçırdı. Abdülhamit, paşanın vakada ilgisi olmadı­ ğını anladı ama, artık münasebetler soğumuştu. Paşa ve çocukları, saraylarında göz hapsine alındılar. Onun üzerinedir ki Mahmut Pa­ şa Avrupa’ya kaçtı (1899). Ve orada öldü (30 haziran 1903). Oğlu Sabahaddin’ın, işleyen bir kafası vardı. Sosyolojiye, poli­ tikaya nıerak sardı. Tolitik fikirleri, bu pek iyi hazmedilmeyen sos­ yoloji ilkelerine dayanır gibi görünür. Avrupa’da Ahmet Rıza Beyle münasebetleri yakın ve samimî olamadı. Çünkü Ahmet R*za Bey, ka-

272

ENVER

PAŞA

la.r buluruz. Sabahaddin. Bey, îttih&t ve Terakkiye hitabeden bi­ rinci mektubuna, heykeitraş Auguste Rodin’in bir sözü ile başlar: «•Güzelle çirkin birleştiği zaman, güzel galip gelir. Ta­ biat, ilahi bir kanunla daima iyiye gidiyor. Daha mükem­ mele doğru gidiyor.» Sabahaddin Bey Rodin’in, bir ruhi idealizmi dile getiren bu sözlerine dayanarak, kendi görüşünü verir: «Hakikat ile kuvvet çarpıştığı zaman, sonunda hakikat muzaffer olur...» Burada Sabahaddin Bey, kendisinin hakikati savunduğuna, hakikatin bir mücahidi olduğuna, kuvveti ise, kendine karşı çıkanların, yani kendisi ile mücadele edenlerin temsil ettiğine inanır. Ve bunu bütün mektup, makale ve yazılarında ifadeye çalışır. Evet, bu sözler güzeldir, Peygambercedir, içten gelen bir şevkin eseridir. Ama ne çare kı siyaset, nihayet sokaklarda ce­ reyan eden bir kavgadır. Gayesi; toplum içinde mutluluğun pali, içine donuk, çok konuşmaktan, tartışm alardan çekinen bir insandi. Halbuki Sabahaddin Bey; okudukların», düşündüklerini ta r­ tışmak ister. Hulâsa arada bir dostluk kurulamaz. Ve 1902 kongre­ sinde artık tam bir ayrılık olur. Daha Önce-değindiğimiz «Teşebbüsü Şahsî ve Ademi Merkeziyet» Cemiyeti kurulur. Ahmet Rıza Bey de. kendi «Terakki ve İttihat Cemiyeti» n i yürütür. 1906’da Sabahaddin Bey «Terakki» isimli bir gazete-dergi de çı­ karır. Bu yayın, iki yıl kadar sürer. 1908’de, zengin umutlarla ve ba­ basının kalıntılarını da alarak Türkiye’ye döner. Karşılama göste­ rişli olur. Ama İttih at ve Terakki onu sevmez. Benimsemez. Onunla kaynaşmaz. Hatta bir aralık, Manastır'a kadar gittiği halde, sonra baskılar başlar. Bunlara ancak 9 ay kadar dayanabilir. Zaten hiç bir destek teşekkülü yoktur. 31 Mart Vakası üzerine tevkif te edilir. Serbest kalınca da tekrar Avrupa’ya gider. Yeni bir gurbet başlamıştır. Bundan sonra ancak 1918 sonunda başlayan mütareke devrinde Türkiye’ye gelir. Ne yapmak istediğini soranlara cevapları kararsız, saf. hatta çocukçadır. Böyleee de tamamen inzivaya çekilir. 1924’te hanedan azasımn sınır dışına çıkarılmasını zorunlayan ka­ nun çıkınca, o da Türkiye’yi terkeder. Bir daha da vatan toprakla­ rına ayak basmadan, 30 haziran 1948’de ve sıkıntı içinde ölür

ENVER

PAŞA

273

yerleşmesi gibi görünür ama, bu mutluluk, nice hayal kırık­ lıklarına, nice göz yaşlarına ve hatta kanlara mal olur. Saba­ haddin. Beyin de nasibi, ne çare ki bu hayal kırıklığı oldu... Sabahaddin Bey «Türkiye Nasıl Kurtulur?» isimli eserin­ de, gerçekten önemli konulara değinir. Ama kendisini, Utopist bir saflıktan da kurtaramaz. Ona göre, eğer sosyoloji il­ minin kanunlarına uyarsak her şey yoluna girer. Netekim «Tür­ kiye Nasıl Kurtulur?» eserine de «îlmi İçtimaî» nın yani «Sosyo­ loji» nin ne olduğu bahsiyle girer. İlk bahis budur. Bu bahiste, 1900 yıllarının, yani henüz Dünya harplerini yaşamamış, ma­ mur, "müreffeh, rahat, ama bütün diğer dünya kıtalarının kam ve alm teri ile beslenen bir Avrupa’nın, sosyolojik ilkelerini vermeye çalışır. Evet, sosyoloji bir ilimdir. Değişmez kanuniyetleri de vardır ama, hakikatte bu kanunlar insanlarla insanlar arasındaki ilişkilerini izah’mdan güç alır. Bu ilişkiler ise; zamana, toplumlara, ülkelere göre özellik taşırlar. Şu halde, Osmanlı impa­ ratorluğu için fikir beyan, eden, yol gösteren ve kesin gerçek­ lere ulaştığını zanneden bir insanın da, evvelâ bu imparatorlu­ ğun tarihini, jeopolitiğini, ekonomik yapısını, hulâsa sosyal mü­ nasebetlerini ve meselelerini, biraz derinden bilmesi lâzım gelir. Halbuki Sabahaddin Bey, o devrede Avrupa’da yayınlanmış olan yabancı eserler dışında, böyle bilgilerden mahrumdu. Memleket olarak ta Türkiye’de, Boğaziçi tepelerinden görü­ nen ufuklardan ötesini görmüş değildi. Halbuki Osmanlı halk­ ları toplumunun gerçekleri, bu ufukların ardında yaşıyordu. Buna rağmen onun Osmanh davasına, bilim açısından bakmak isteyen ilk Osmanlı olduğunu inkâr etmek haksızlık olur. Bu bakımdan şu satırlar, doğru bir muhakemeye dayanırlar: «Prens Sabahaddin, XVIII. yüzyıldan beri, çözülme ve ■yok olma halinde olan imparatorluğun derdine, ancak bi­ lim yolu ile çare bulunabileceğini, memleketimizde ilk an­ layan ve ilk defa anlatmaya çalışan bir düşünürümüzdür. Şu sözler onundur: — İçtimai hastalığımızın, İlmî bir teşhisi yapılmadık­ ça, ıslahat hakkında ileri sürülecek fikirler, yanlış, aidatı-

274

ENVER PASA

cı, öldürücü görüşleri çoğaltacaktır, Bunları tatbik eden devlet adandan da, ne kadar iyi niyet sahibi olurlarsa olsunlar; mcmZeketin çöktbtfüsünü hızla7idîrmaktan ba^Jca bir ,?eı/ yapmış oîtnayacakiardır. Bundan 50 yıl evvel prensin kaleminden çıkan hu sa­ tırlar, onun sosyal konularda bile, bilimin gücüne, ne bü­ yük bir inançla bağlandığını gösterir,»(1), Yukarıdaki satırlarda, hem Sabahaddin Beyi anlatmaya ça­ lışan sosyologumuzun, hem prensin sözleri doğrudur. Evet ka­ bul etmek lâzımdır ki, gerek Genç Osmanlılar, gerek İttihat ve Terakki manzumesi içinde toplanan Genç Tiirkîer ve hele, 1908 de ihtilâli başaran ve sonra iktidara gelen İttihat ve Terakki mensupları arasında, bu düşüncelere varan ve bunları kâğıda döken kimse yoktur. Şu satırlar da prensindir (bugünkü dille): «îçtiami (toplumsal) yapımızı kemiren, tophımumuzu uçuruma sürükleyen hastalığın nedenlerinden biri, özel hayatta göreneğe dayanan, kişiliği öldüren eğitim sistemi biri de, genel hayatta merkezciliğe dayanan yönetim sis­ temidir, Gerçekte, aile ve devlet, koltuk değnekleri ile ayakta durabilen tüketici memur tipi yetiştirmektedir. Ge­ nel hayatta da, bölge ile ilgili işleri kavrayamayan, çok masrafla az iş gören, bu yüzden de memleketi baştan aşa­ ğı bir sefalet kabristanına çeviren, merkezci bir sistemle yönetiliyoruz. İşte özel hayatta memur tipi yerine, kendi kendine yeten, üretici, kişisel girişkenlik (Teşebbiis-il Şah­ si) eğitimi almış, ekmeğini taştan çıkaran insanlar yetiş­ tirmedikçe; genel hayatta da, merkezcilik yerine, İl ku­ rulları gibi, bölge ile ilgili işleri yakından bilecek, az mas­ rafla çök iş görecek, yurdu geliştirecek merkez dışıcılığa (Adem-i Merkeziyet) dayanan bir yönetim kurmadıkça, i 1> fîfzde, Prens Sabahaddin Beyi böyle fikir ve görüş özellikleri ile eleştiren küçük, fakat önemli eser, Nurettin Şazı Kösemihaloğlu’nun, Sosyologlar dizisinin I. numarası olarak çıkan etüdüdür: Türkiye Nasıl kurtulur?..

ENVER

PAŞA

275

Türkiye nin içinde bulunduğu çöküntüden kurtulması mümkün değildir.» Prensin Paris’te çok tesirinde kaldığı bir okul vardır: Le Play Okulu. Bu okulun yönünü. E. Demolins yönetir. Yani bu cereyana onun sosyal görüşleri hâkimdir. Hatta söylendiğine göre ve varlıklı zamanında Sabahaddin Bey, okula maddî yar­ dımlarda bulunmuştur (î). Demolins dünya toplumlarmı ka­ mucu (Communautaire) ve ferdiyetçi, yani bireyci (Partieulariste) olarak ikiye ayırır. Bunda, toplumlarm yaşadığı tabiat (Doğa) şartlarının etkisi vardır. Meselâ Kuzey ırkları ferdi­ yetçi, stepler halkı ise kamucudur. Ve Anadolu halkı, bu ka­ mucu toplamlardan biridir. Nazariye doğru veya yanlış olsa da, Prens Sabahaddin Av­ rupa’da bilgi âlemi ile temas eden ilk Osmanlı prensi hatta de­ nebilir ki ilk Osmanlı olduğuna ve kafası, çabuk sentezler yap­ maya da elverişli bulunduğuna göre, kendisini, Osmanlı toplumunun soyal özelliklerinin nazarî olarak yorumuna verebil­ miştir. Bir kısmı satıhta olsa da, bazı görüşlere varmış ve bun­ ları kendisine program edinmiştir. Kaldı ki zaten, Osmanlı toplumunun yorumuna diyoruz, araştırmasına değil... Ama bu yo­ rumları ve izah çabalarını da övmek gerekir. Evet, daha önce de değindiğimiz gibi, gerçi Prens biraz havadadır. Çünkü bu sentezlere varan adam, aslında bu ülkenin ve bu toplumun, İliç bir parçasını tanımaz. Türkler memur yetiştirir, asker ye­ tiştirirler, girişken, tüccar, sanayici yetiştirsinler derken, impa­ ratorlukta yalnız Türkleritı asker verdiğini, bu yüzden de Ana­ dolu ve Rumeli Türklerinin Yemen’de, Kürdistan'da, sınırlarda, harplerde eridiğini nazara almaz. Devleti aslında yalnız Türkleıin idare ettiğini ve bunun için de, memurluğun sefil hayatına, ancak onların dayanmak zorunda olduğunu düşünmez. Bu yüz­ den ve azlık bir saray çevresi dışında bu memur Türkler, ekseri­ ya gezgincidir. Evsiz ve mülksüzdür. Âdeta bir sivil ordu haya­ tı yaşarlar... Azınlıkların, Avrupa mallarına aracılık edenlerle, itlıal-ihraç işlerinin, lövanten, aynı tatlı su frengi dedikleri U)

Yakup Kadri Karaosmanoglündan naklen.

276

ENVER

PAŞA

yerleşik, Avrupa asıllı bir komprador sınıfının ve azınlık tüc­ carlarının, her şeyi ellerinde tekelleştirdiklerini düşünmez. On­ ların vergi kaçırdıklarını, halbuki Anadolu köylüsünün, yalnız çocukları m sı narlara gönderdiğini değil, iki kuruşluk vergi için kap kaçağının satıldığını, yağma edildiğini bilmez. Türklerin; hem jandarmanın ve tahsildarın, hem de eşkıyanın ha­ racında yaşadığını takdir edemez* Hulâsa Türklerin bu hali, ferdiyetçilik değil, devlet esare­ tidir. Diğerleri ise, şahsî kabiliyet ve teşebbüslerden ziyade, meydanının onlara boş bırakılması ve devletin onları koruması ile zenginleşiyorlardrrkabiliyetlerini geliştiriyorlardı* Kaldı ki, yabancı devletler de onlar için konuşurlardı* Onların koruyu­ cularıydılar* Ama gene de Sabahaddin Beyi, sosyal meselelere, yahut bunların bir kısmına sosyal açıdan inen tek insan olarak de­ ğerlendirmemize, onun bu yetersizlikleri engel değildir. Fakat, 1902 Paris Kongresinde savunduğu müdahalecilik, daha doğ­ rusu Türkiye’de rejim değişikliğinin, ancak yabancı bir dev­ letin müdahalesi ve desteklemesi ile kabil olabileceği yolun­ daki görüşleri, elbette ki zararlı bir fantazidir. Sonra ve bi­ rinci Dünya Harbinde, onun ittihatçılara karsı olan husumeti­ nim Türkiye ile Harp halinde bulunan devletlerle temasına mani olmadığı yolundaki söylentilerin, elde kesin belgeler bu­ lunmadığı için doğru olmadığını kabul etsek bile, prensin, so­ nuna kadar bu ülkelerin havası içinde yaşadığı da bir ger­ çektir. Gerçi ittihatçıların ona karşı yürüttükleri amansız bas­ kıyı ve düşmanlığı, doğru bulmaya, dİbette ki imkân yok­ tur* ittihatçıların, yalnız Sabahaddin Beye değil, İstanbul’da ve biraz ayrı görüşte yayın yapan Türk gazetecilerine karşı bile, onları öldürmeye kadar varan düşünceziliklerini yadırga­ mamak, onları bu tartipleri için suçlamamak* elbette ki kabil değildir* Meşrutiyet rejimi içinde* hem Prens Sabahaddin, hem bütün bu muhalif gazeteciler Türkiye’nin seması altında pekâ­ lâ yaşayabilirlerdi. Çünkü İttihat ve Terakki, memleketi dik­ taya ve tek iradeye tabı kılmak için iktidara gelmemişti. Kendi­

ENVER

PAŞA

277

lerine hak verdirecek reformcu bir sosyal siyasete de malik değildi. Karşı elemanı ve kuvvetleri baskı ve cinayetlerle ber­ taraf etmek için elbette ki hakkı yoktu. Çünkü 1908 îthilâli bir inkılâp değildi. Toplum yapısını, cebir ve zor yolu ile de­ ğiştirmek davasında olan bir inkılâp değildi. Bu ihtilâlin hedefi, sadece Meşrutiyet nizamı ve dolayısıyle, çok partili bir rejimdi. Bu sebeple de, onu başaranlara, programı ve hedefleri belli bir inkılâpçılık ve bu sıfatla da bir tasfiye hakkı, elbette ki tanınamaz. Bu bahse son verirken, prensin fikirlerinin İstanbul’da ku­ rulan «Ahrar Fırkası» yani Liberal Parti tarafından benimsen­ diğini ve az sayıda kalmak iizere içeride ve dışarıda, prensin bazı taraftarları bulunduğunu da belirtmeliyiz (1). Ama şah­ sen çekingen, toplumdan kopuk ve kendi fikirleri daha ziya­ de kendisine münhasır olan prens, hiç bir zaman popüler bir siyasetçi haline gelemedi. Uzun yıllar Avrupa’da kaldıktan son­ ra döndüğü Türkiye, onun için âdeta yabancı bir ülkeydi. Onun biraz da sübjektif idealleri ile bu ülkenin şartları ve havası arasında, müşterek hiç bir şey yok gibiydi. Sanki memleketinde yalnız ve gurbetteydi, işte bu ruh hali içindedir ki 1948’de, İsviçre’nin Bem kantonunda, Thunn gölü civarındaki dağ man­ dıralarından birinde, bir sığıntı gibi, tam bir sefalet içinde öldü... *

*

RUMELİ’DEKİ TEŞEKKÜLLERE GELİNCE ?

Bu teşekküllerin ve bunlardan bilhassa Selanik ve Manastır merkez heyetlerinin, Meşrutiyetin iade veya ilânında fiilen ön­ derlikleri, aktif müdahaleleri olmuştur. Bu merkezler üzerinde <1) 1902 Paris Kongresinden sonra Genç Tiirkler arasında, daha önce temas ettiğimiz parçalanmalar olup ta, Sabahaddin Bey de «Teşebbiis-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet» Cemiyetini kurunca, ilk zamanlar cemiyetin hatta Türkiye’de de şubeleri meydana gelmiş ol­ duğunu kaydetmiştik. Bunlar datıa ziyade Beyrut ve bazı Suriye şe­ hirlerinde kuruldular. Fakat, ömürlü olamadılar. Cemiyetin programı, Prof. Tarık Zafer Tunaya’nın Türkiye'de Siyasi Partiler eserinde verilmiştir, s. 142-144.

278

ENVER

P AJ A

az da olsa durmak isteriz. Çünkü, hem neticeyi alan, hem de bu kitabın mihver konusu olan Enver Beyi (Paşa) İkinci Meşru­ tiyetin yıldızı olarak sahneye atan merkezler olarak bunlar, ayrıca önem taşırlar. Rumeli'de ihtilâlci teşekküllerin ilk önce, îttihad-ı Osmâni gizli cemiyetini Tıbbiyede ilk kuranlardan İbrahim Temo’nun faaliyetleri ile belirdiğini kabul etmek doğru olsa gerektir (1). Çünkü İbrahim Temo, zaten kendisi Rumelili (Makedon­ yalI Ohrili) idi. Sonra galiba Tuna taraflarında da ilişkileri var­ dı. Ve Tuna çevresinde gizli faalliyetlere geçtiği bilinmektedir. Zaten İttihatçılarla bozuştuktan sonra da Romanya'ya çekildi. Tuna kıyısında Mecidiye şehrine yerleşti. Orada politika ile uğ­ raştığını, orada çalıştığını, Romanya uyruğuna girerek Ro­ manya parlemontosunda senatörlüğe yükseldiğini de. daha önce kaydetmiştik. Gene Rumeli’de faaliyette bulunan gizli İttihatçılardan, İpekli (Kosovalı da denir) Hafız İbrahim Hocayı da ayrıca ha­ tırlamalıyız. İbrahim Hoca, Tıbbiyeli ilk kurucular arasında olmamakla beraber, kısa zamanda teşekküle katılmıştı. Hatta ilk kurucuların Topkapı dışında, Mithat Paşa çiftliğinde (înciraltı mevkiinde) yaptıkları daha geniş toplantıda ipekli İbrahim de bulunur, işte bu zat daha sonra Rumeli'de ve bilhassa Edir­ ne’de gizli bir teşekkülün öncüsü veya öncülerinden biri oldu. Edirne posta memurlarından Talât Efendi (Talât Paşa) bu yol­ dan teşkilâta katıldı. Ama bu Edirne gizli teşkilâtının, daha önce ve Tuna kıyı­ sında Rusçuk'ta teşekkül eden bir merkezle de ayrıca bağlantı kurduğu anlaşılmaktadır. Çünkü anlaşıldığına göre Edirne'de Talât Efendinin, Rusçuk'ta bulunan eniştesi İsmail Yürük za­ ti) İbrahim Temo’nun, Bulgaristan’da ve iki sene içinde, Vidin, Lom, Tutrakan, Şumnu ve Varna’da şubeleri kurduğunu İttihat ve Terakki ve Hidematı Vataniyesi isimli eserinde kayıtlı olduğunu, Şerif Mardin Jön Türklerin Siyası Fikirleri isimli kitabında nak­ leder. s. 97.

ENVER

PAŞA

279

man zaman Edirne’ye geliyordu. Zaten Edirne. Paris’ten ge­ len gizli neşriyatı, hep Rusçuk üzerinden oluyordu. Hulâsa Edirne grubu, Rumeli’de ilk kurulan nüvelerden biri oldu. Kurucu veya çalışıcılar şunlardı: tpekli Hafız İbrahim Hoca, Edirneli Talât, Edirneli Faik (sonra mebus Kaltakkıran) Merkez Hastanesi başhekimi Mehmet, Süvari Alayı doktoru İsmail, Mülkiye idadisi (Lise) Müdürü Behçet, Gümrük me­ murlarından Necip Bey ve efendilerle, Ordudan Cemal Onbaşı ve topçu erlerinden Şerafcddin... Bu ilk üyelerden, sonra sadrazamlığa kadar yükselen Talât Bey üzerinde biraz durmalıyız: Talât Bey, Batı Trakya’nın Kırcaali ilçesi, Çepelce köyün­ den Ahm et Efendinin oğludur. Ahmet Efendi evvelâ kendi böl­ gesinde medreseye girdi. Sonra başka medreselerde okudu. Ni­ hayet adliye mesleğine katıldı. Adliyeci (Mustantik - Sorgu hâ­ kimi) oldu. Talât dünyaya geldiği zaman, babası Edirne’de gö­ revliydi, Talât 1875’te Edirne’de, Sultan Selim mahallesinde, Fırın sokağında bir evde dünyaya geldi. Evvelâ mahalle mekte­ binde. sonra da Edirne idadisinde bir süre okudu. Fakat anla­ şıldığına göre babası erken öldü. Ve ailenin yükü, genç Ta­ lât’ın üstüne kaldı Mektepten ayrıldı. Ve Edirne postahanesine girdi. Gizli işlere karıştığı zaman, Edirne postahanesinde 40 ku­ ruş aylıklı bir küçük memurdu. Fakat gizli teşekkül faaldi. Yeni arkadaşlar bulundu. Hele ipekli Hafız İbrahim, gerçek bir idealistti. Kendini bilhassa asker çevrelerine verdi. Kışlalar civarı, asker kahveleri ve ora­ larda tanışabildiği askerler üzerinde etkiler yaratmaya çalıştı. Fakat bir gün bu işlerin de sonu geldi. Tevkifleri için iki ve­ sile gösterilir: Biri, Avrupa’dan gelen ve bir gece tiyatroda unu­ tulan bir yasak gazeteler paketi ele geçer. Diğeri de, mülâzım (Teğmen) Sait isminde birinin verdiği jurnal ve yaptığı ihbar! Ama belki de aslında, bu iki olay birbirine bağlıdır. Hulâsa gizli komite mensuplarının önemli kısmı yakalanır. Edirne hapishanesine atılırlar. Talât’ın annesi ve kızkardeşi

280

ENVER

PAŞA

desteksiz kalmışlardır. Faik Kaltakkıran, ipekli İbrahim Hoca, yakalananlar arasındadırlar. Ve sonunda mahkeme, sanıkları altışar sene kalebentliğe (bir uzak ilde hapisliğe) mahkûm eder. Edirne’deki hapishane hayatı bir buçuk yıl sürmüştür. Fakat İstanbul’dan gelen hüküm, her nasılsa ilk hükmü bozar Mah­ kûmlar affedilirler. Ama ne Edirne’de oturacaklar, ne de İs­ tanbul’a gidebileceklerdi. Onun üzerinedir ki Talât, Selânik’i seçer. Anasını, kızkardeşini de oraya aldırır. Küçük bir evciğe yerleştirir, işsizdir, parasızdır. Ama onun siyasî savaşı, asıl bu­ rada gelişecektir. Ona bir gün iktidarın, hatta sadrazamlığın yolunu açacaktır. Hulâsa 1908 ihtilâlinin asıl merkezi, onun de­ lâleti ile Selanik’te kurulacaktır. Talat Beye Selanik’te, galiba küçük bir sürgün maaşı da bağlanır. Nihayet bir süre sonra da Selanik postahanesinde, şe­ hirlerarası seyyar (gezici) posta memurluğuna atanır. Hatta da­ ha sonra, posta idaresi başkâtipliğine de yükselir. Fakat bu va­ zife pek uzun sürmez. Yapılan ihbarlar, verilen jurnallar yü­ zünden, vazifesinden atılır. Fakat Selanik’te arkadaşlar edinmiştir. Galiba Mason loca­ sına da burada girer. Bu locanın balkanlarından olan Musevi Avukat Emanuel Karasu onu, yazıhanesinde çalıştırır. Selanik hukuk mektebine de, gene bu arada biraz devam imkânı bulur. Asıl mühim olan cihet, edindiği arkadaşlardır. Bunlar başta ve evvelce Paris ittihat ve Terakki meusuplanndan Mithat Şük­ rü olmak üzere, asker ve sivil, fakat hepsi de Abdülhamit ida­ resine karşı olan, memleketin ve hele Rumeli’nin geleceğini karanlık gören insanlardır. Sık sık bir araya gelirler. Gidi­ şattan şikâyetçidirler. Talât Bey, işte bu havadan faydalanır. Zaten kendisi Edirne’de eski bir gizli teşekkülün mensubu de­ ğil miydi. Oradan edindiği tecrübeleri de hesaba katarsak, yeni bir teşebbüs için hazırdı. Netekim bir gün arkadaşlarına, Sela­ nik’te de gizli bir teşkilât kurulması teklifinde bulunur. Hava olgundu. Şartlar müsaitti. Memleket ve hele Rumeli yıldırım hızı ile çöküntüye doğru gidiyordu. Hulâsa arkadaşları da bu teklifi uygun buldular. İlk gizli

ENVER

PAŞA

281

teşkilât toplantısı, yaklaşık olarak 1907 mayısında yapıldı. Ve kurulan cemiyete «Osmanlı Hürriyet Cemiyeti» adı verildi. Bu isim öyle anlaşılıyor ki, Talat Beyin teklifi ile alınmıştır. Ku­ rucular 10 kişi olarak bilinir. Bu kuruculardan Hakkı Baba Beyi 1930’larda tanımışımdır. Ama ilk kuruluş hakkında asıl bil­ gi veren, gene kuruculardan Kâzım Nami Duru’dur. Kazını Nami Duru, ayrıca bir mektubunda, o günlere ait hatıralarını şöyle toplar (1): «Ben evvelâ Tiran’da (şimdi Amavutlük’un merkezi) İşkodra (Arnavutluk’ta bir büyük şehir) ittihat ve Terak­ ki Teşkilâtının 8. şubesine dahil oldum (2). Sonra 1903’te Selanik’te II. Ordu yaverliğine tayin edildim. Talâfı Sela­ nik’te■, 1904 veya 1905'te tanıdım. O zaman tanıdığım Ta­ lât, Selanik, Manastır, tşkodra Postct-Telgraj Bölge Baş­ müdürlüğünde başkâtipti. Onun vasıtasıyle Rahmi’yı (son­ ra İzmir valisi) Mithat Şükrü’yü (o zarrum hastane mü­ dürü. Sonra İstanbul Merkezi Umumîsi üyesi) tamdım. 1906’da «Osmanlı Hürriyet Cemiyeti» ni kurduk. O yılın so­ nunda veya 1907 başında, bu cemiyet «Osmanlı İttihat ve Terakki» adını aldı (3). Niçin daha ilk kuruluşunda bu adı vermediniz diye soruyorsun. Vermedik. Çünkü Vatan Ce­ miyetini kuran. 10 kişi içinde, ancak iki veya üç kişi İtti(1) Kâzım Nami, aslen askerdi- Fakat Meşrutiyetten sonra, ken­ dini maarifçiliğe ve yazarlığa verdi- Sonuna kadar da öyle kaldı. 1967*de öldü. Bu, Kâzım Nami Duru’nun bana hitaben gönderdiği bir mek­ tuptur: (Metinde ve parantez içindeki açıklamalar tarafımdan yapıl­ mıştır) , (2) Bu kayıt ta gösteriyor ki, Selanik'te «Hürriyet Cemiyeti» kurulmadan önce, İttihat ve Terakkinin, memlekette ve hele Rume­ li’de şubeleri vardı. (3) Burada bir ufak hata olsa gerek. Çünkü hürriyetin ilâm sı­ rasında dahi bu cemiyetin adı «İttihat vc Terakki» değildi. Ahmet Rıza Beyin 1902rdeki ad değiştirmesi dolayısıyle cemiyetin ismi «Osmanü Terakki ve İttih at Cemiyeti» ydi. Hürriyetin ilânından sonra «İttihat ve Terakki» adına dönüldü. Daha ileride ve hürriyetin ilâm safhasına ait olmak üzere vereceğimiz orijinal belgeler, bunu doğ­ rulayacaktır.

282

ENVER

PAŞA

hatçıydı. Kalan yedi sekiz kişiye böyle bir isim teklifini kim yapacaktı? Reisimiz, hepimizin büyük bir saygı ile sevdiğimiz Bursah Tahir Beydi. O ise, İttihat ve Terak­ kiden değildi. Talâfın daha önce Edirne’de İttihat ve Te­ rakkiden olduğunu yazmıştım. Mustafa Kemal (Atatürk) 1320’de (1904), Erkânıharp yüzbaşılığı ile mektepten çıkmış, 1322 veya 1323 başın­ da (1) kolağası (önyüzbaşı) olarak Selanik’e gelmişti. Şamda «Vatan ve Hürriyet» Cemiyetini kuranlardandı. 1321’de, kurdukları cemiyetin bir şubesini açmak için Selanik’e gel­ mişti. Hakkı Baha, Vasıf gibi sınıf arkadaşları ile böyle bir şube kurmuşsa da: o Şam’a döndükten sonra arkadaş­ ları şubeyi yaşatamadılar. Bundan dolayı 1323’te Selânik’e tayin olunduğu zaman arkadaşları, onu da Selânik İttihat ve Terakki Cemiyetine aldılar. Enver (Paşa) Manastır’da idi. Bulgar, Rum> Sırp çe­ telerini takip ediyordu. Onun için ve padişahın iradesi ile, binbaşılığa yükseltildi. Selânik’te cemiyet kurulduktan sonra Enver Selanik’e çağırıldı. Cemiyete alındı. Manastır­ da cemiyetin şubesini kurmaya memur edildi. Cemiyet 1906’da kurulmuştu. Enver de bir ay sonra Selânik’e davet edilmişti. Vazifesi dolayısıyla sonra Manastıfa döndü. Ama Selânik’e geldikçe, Selânik Merkez Kumandanı olan eniştesi Nazım Beyin evinde kalırdı. Mustafa Kemal Selânik’e geldikten ve ordu erkânıharbiyesine mensup olduktan sonra İttihatçılığa girmiş bu­ lunuyordu. Enver'le o vakte kadar bir münasebeti yoktu. Mektebi Harbiyede okumuş olmalarına rağmen, Enver Harp Okulundan. 1315 ve Mustafa Kemal ise 1317 mezunu idiler. Erkânıharp sınıflarından bu vesile ile tanışıklıkları olsa gerektir.» Kâzım Nami, bu devrelere ait bilgilerini ayrıca ve «İttihat ve Terakki Hatıralarım» ismi altında, küçük bir eser halinde (D Bunlar eski nımî tarihlerdir. Bu tarihlere göre, meselâ 1322 rumi tarihi, 1900’ya karşılık düşer

ENVER

PAŞA

283

neşretmiştir. 1908 İhtilâlinin fiilen önderi ve icracısı olan teşek­ külün Selânik’te 10 kurucusundan biri ve bunlardan tek ha­ tıra yazanı olarak, Kâzım Nâmi’nin bu eserinden de bazı par­ çalar vermeyi faydalı buluyoruz: «Ocak 1897’de zabit (subay) çıktım. Tiran Redif Tabu­ runa gönderildim. Kuşat isminde bir üsteğmenle (Tuğge­ neral Kuşat Paşa) tanıştım. Fransızca bilirdi. Hür fikir­ liydi. Askerî mektepte Fransızca hocalığı yaparken, o za­ man hapishanede bulunan Talât Beyle tanışmıştı. Ben îşkodra'da İttihat ve Terakki Cemiyeti Sekizinci Şubesi­ ne 31’inci aza olarak kaydolundum. Buna delâlet (ara­ cılık) eden, Ordu Kumandam Müşir Şakir Paşanın, Gi­ rifti İsmet Bey ismindeki muhasebecisi idi.» «1906’da Arnavut Cercis çetesi hakkında malûmat top­ lamak için Delvintfdan tşkodra ve Drac’a kadar havaliyi gezdim. Eski cemiyet arkadaşlarımdan Refik Toptani’den Ahmet Rıza Beyin Paris’teki adresini öğrendim. Selânik’e dönünce Fransız postanesi vasıtasıyla evrak-ı muzırre cel­ bine başladım. Bunlar benim hürriyet maksadına hizmet etmemi sağladı. Evvelâ mektep arkadaşım İsmail Canbülafa açıldım. Sonra 1906 temmuzunda bir cuma günü Cahbülafın Se­ lanik’te, Yalılarda, Baron Hirş hastanesi yakınındaki evinde 10 arkadaş toplandık. Bunlardan ikisi kocam, dör­ dü asker, üçü de tamdığım sivil arkadaşlardı. İsimleri şun­ lardı: Askeri Rüştiye Müdürü Bursah Mehmet Tahir Bey, aynı rüştiyenin Fransızca öğretmeni Naki Bey, Selânik, Manastır-îşkodra vilâyetleri P.T.T. müdürlüğü Başkâtibi Talât Bey, Rahmi Bey, Mithat Şükrü, Kâzım. Nâmi Bey (yüzbaşı) Hakkı Baha, Ömer Naci, İsmail Canbulat, Edip Servet Bey. Bu ev, Canbülafm babasının ve kardeşlerinin üzerimi­ ze gelmesi ihtimali üzerine bırakıldı. Sonra Mithat Şük­ rünün Yalılarda Defterdar semtindeki evinin selâmlık

284

ENVER

PAŞA

kısmında gün aşırı toplanmaya başladık. Konuşa konuşa (Osmanlı Hürriyet Cemiyeti) ni kurmayı başardık (Eylül 1906). Fakat her gün 10 kişinin aynı yerde toplanması teh­ likeli göriildüğünden Talât, Canbulat ve Rahmi Beyleri bir «Heyeti Âliye olarak seçtik. Sonradan bu heyet «Merkezî Umumî» adım aldı. Bizi bu toplantılara götüren sebepler muhtelifti. Hür­ riyet aşkı ile kavruluyorduk. Eski Osmanlı İttihat ve Te­ rakki Cemiyetine girdiğimiz zaman hürriyet için çalışaca­ ğımıza and içmiştik. Reval Mülakatından Önce Rumeli'de 6 büyük devletin zabitlerinden bir jandarma heyeti ku­ rulmuştu. İşte bu bizi çileden çıkarıyordu. Biz topladı­ ğımız arkadaşları bazı merasimlerle cemiyete alıyorduk.» «Eski Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyetinin Paris'­ teki üyelerinden Dr. Nazım Bey, başında sarık ve Hoca Mehmet Efendi adiyle Selânik'e gelip Hafız Kurfallmın Yenikapt’dak'i evinde yerleştikten sonra bize Osmanlı Hürriyet Cemiyeti» nin «İttihat ve Terakki Cemiyeti» is­ mini almaşım teklif etti. Ve cemiyetin adı nasılsa bir yan­ lışlıkla «Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti» şekline gir­ di. Selânik’teki «Heyeti Aliye» yahut Merkezi Umumînin merkez sayılarak Paris'teki üyelerin de onu bu suretle ta­ nımayı kabul etmeleri bu değişikliğin kabulünü temin etti. Ondan sonra Rumeli vilâyetlerinden seçilip getirilen arkadaşlar Selânik'e getirilip cemiyete sokulduktan sonra kendi sahalarında şubeler açmak için gönderiliyorlardı. Manastırdan Enver Bey>Üsküp’ten Necip Bey bu suret­ le cemiyete girdiler.» Manastırdaki gizli teşkilâta gelince, Kâzım Nâmi Bey ha­ tıralarında, Manastırda «Hürriyet Cemiyeti» nin bir şubesini kurmaya Selanik merkezince, Binbaşı Enver Beyin memur edil­ diğine işaret eder. Oradaki şubeyi Enver Beyin kurmuş ol­ ması mümkündür. Çünkü 1908 ihtilâlinden önce Manastırda «Osmanlı Terakki ve ittihat Cemiyeti, Vilâyet Heyeti Merkeziyesi» olarak çalışan ve bu namla beyannameler neşreden, ciddî

ENVER

PAŞA

285

faliyetlerde bulunan bir teşekkül mevcuttu. Bu teşekkülün, hür­ riyetin ilânından Önce merkez kadrosunu şu zatlar teşkil edi­ yorlardı: Reis; Süvari Yarbayı Sadık Bey, Üyeler; Avcı Taburu Binbaşısı Erkânıharp Remzi Bey, Mümtaz Yüzbaşı Habip Bey, Topçu Üsteğmeni Yusuf Ziya, Piyade Üsteğmeni Tevfik ve Vi­ lâyet Tercümanı Fahri Beyler... Hürriyetin ilânına Öncülük ederek dağlara çıkanlardan ve hürriyetin ilânı üzerine, hürriyet kahramanı Enver Beyle be­ raber, hürriyet kahramanı Niyazi Bey namıyle büyük ün salan kolağası (Önyüzbaşı) Resneli Niyazi Bey, bu merkeze bağlı ola­ rak Resne'de çalışan, cidden dikkate değer bir şahsiyettir. Hür­ riyetten hemen sonra «Hatırat-ı Niyazi» ismi altında hatıra­ larını yazan ve bir süre sonra da sahneden, siyasetten çeki­ len bu gerçek idealist ve yiğit insan hakkında, daha ileride ayrıca duracak ve hatıratını değerlendireceğiz... Buraya kadar verilen izahları, yani Rumeli'de siyasî ör­ gütlenmeyi bu safhada keserken, gene bu konu ile ilgili bazı sahnelere de kısaca değinelim. *

*

İt

GİZLİ İTTİHAT VE TERAKKİ SAFLARINDA İKİ YÜZBAŞI: MUSTAFA KEMAL VE MUSTAFA İSMET î

1905'te Kurmay Okulunu bitirdikten sonra tevkif edilip, Taşkışla hapishanesine atılan Yüzbaşı Mustafa Kemal ve ar­ kadaşlarının, bir aralık askerlikten de çıkarılmaları bahis ko­ nusu olduktan sonra, ancak sürgünle cezalandırıldıkları ma­ lumdur. Sürgün yeri Suriye idi. İstanbul'a gelemeyecekler ve memleketlerine gidemeyeceklerdi. Yüzbaşı Mustafa Kemal işte bu devrede ve diğer iki arkadaşı ile beraber Şam'da «Vatan ve Hürriyet Cemiyeti»ni kurdu ve yaymaya çalıştı (1). Resmî ya­ saklamalara rağmen Yüzbaşı Mustafa Kemal bir aralık gizlice Selânik'e de gelmiş «Vatan ve Hürriyet» in bir şubesini orada da kurmuştu. Ama daha Önce Kâzım Namı Beyin mektubunda da oku-1 (1) Ş. S. Aydemir: Tek Adam. cilt. I. s. 112-114.

ENVER

286

PAŞA

duğumuz gibi, bu şube yürütülmedi. 1906’da Mustâfa Ke­ mal Selânik’e nakil imkânını bulunca, arkadaşları tarafından orada, İttihat ve Terakki, ya da Terakki ve İttihat Cemiyetine dahil edilmişti. Mustafa Kemal bakımından bu katılışı takibeden olaylar ve gelişmeler üzerinde burada ayrıca durmaya­ cağız. Ancak Rumeli’de İttihat ve Terakki gizli İhtilâl Cemiye­ tinin örgütlenmesini verirken biraz da. Yüzbaşı İsmet Beyin (İnönü) bu gizli İhtilâl Cemiyetindeki ilgi ve ilişkileri üstünde de ayrıca durmalıyız. Edirne’de ilk İttihat ve Terakkinin, Talât Beyin de katıl­ dığı gizli bir grup tarafından kurulduğunu ve teşkilâtın mey­ dana çıkması ile yapılan tevkifleri, sürgünleri daha önce işaret etmiştik. Bu teşekkülün böylece açığa vurmasından sonra grup dağılmıştı. Talât Beyin faaliyet merkezi de, Selânik’e intikal etmiş, teşkilât Makedonya’da örgütlenmişti. Fakat Edirne de ikinci Ordu merkeziydi. Üçüncü Orduda, yani Makedonya bölgesinde dalbudak salan gizli ihtilâl örgüt­ lenmesinin, bir gün ikinci Orduda da kendine elemanlar bul­ maması mümkün değildi. Edirne’de cemiyetin, işte bu ikinci örgütlenmesi, Yüzbaşı îsmet Beyin (İnönü) eli ve önderliği ile oldu (1). İnönü bu hareketi şöyle nakleder: «Fethi Beyi (Fethi Okyar) Kurmay Okulundan tamrdzm. Semra da ilişkilerimiz devam etti Ben Edirne'de 6. Topçu. Alayı, 3. TaburuJida çalışıyordum. Bir gün bir jandarma yüzbaşısı bana bir mektup getirdi. Yüzbaşıyı emniyetli bir arkadaş olarak tavsiye ediyordu. Gizli İttihat ve Terakki Cemiyetine girmemi ve bu teşkilâtı Edirne'de meydana getirmemi istiyordu. Ben de öyle yaptım. Bu gizli cemiyeti meydana getir­ dim. Asker ve sivil, inanılır arkadaşları. kadromuza aldık. 10 temmuz (23 temmuz) 1908yde hürriyet ilân olununca da,1 (1)

Ş. S. Aydemir; İkinci Adam. cilt. I. s. 44-50.

ENVER

PAŞA

287

Edirne'de, hem ordunun, hem vilâyetin siyasî kontrolünü ve rehberliğini, cemiyet adına ben elime aidime İnönü'den dinlediğim bu olaylar ve 10 temmuzda onun İkin­ ci Orduda ve Edirne'de fiilî şefliğini takibeden gelişmeler, ha­ kikaten ilgi çekicidir. Kurmay Yüzbaşı İsmet Beyin Edirne'de gizli bir ihtilâl cemiyetinin üyeliğini kabul ettiği tarih, 1907 ortalarıdır. Mustafa Kemal de aşağı yukarı aynı tarhlerde, Se­ lanik’te bu cemiyete dahil oluyordu. O tarihte Kurmay Kolağa­ sı (Önyüzbaşı) Mustafa Kemal 27 ve Kurmay Yüzbaşı Mustafa ismet Bey 23 yaşında bulunuyorlardı. 1003 İhtilâlinde ve Hür­ riyetin ilânı üzerine Edirne’de ordunun ve sivil idarenin siyasî kontrol ve idaresine el koyduğu zaman İse, Yüzbaşı ismet Bey 24 yaşındaydı... *** GENÇ TÜRKLER HAREKETİNİN DOKTRİN AÇISINDAN KARAKTERİ:

Burada Genç Türkler hareketi deyince gene, Abdülhamit istipdadma karşı reaksiyonu temsil eden ve çeşitli gruplara bö­ lünmekle beraber, Meşrutiyet rejiminin iadesi bahsinde birleşen mücadele Örgütlerini kastediyoruz. Bunların içinde, aksiyon ba­ kımından ittihat ve Terakki ve onun devamının; sosyal fi­ kirler bakımından da, Sabahaddin Beyin temsil ettiği hareketin başlıca iki akım olduğunu belirtmeliyz. Ama İttihat ve Terak­ ki, gene gördüğümüz gibi, Tek bayrak altında, tek programla çarpışan, aynı cinsten ve müttehit (birlik) bir cephe arzetmez. Çünkü buraya kadar verilen özet bilgilerden de anlaşılacağı gibi, bu hareket te, kendi içinde birçok parçalara bölünmüştü. Şu halde ve doktrin açısından Genç Türkler Hareketi deyince ele alacağımız fikir ve aksiyon temeli nedir sorusu, daha ilk adımda karşımıza çıkar. Evet, hangi Genç Türkler Hareketi? Ve bu hareketin ifade ettiği sosyal değer nedir? Bu soru ile karşılaşınca ise, bu bahiste kullandığımız dok­ trin terimi oldukça zayıflar. Çünkü doktrin, daha aşağıda da özetlemeye çalışacağımız gibi, belirli bir dünya görüşüne, be-

288

ENVEE

PAŞA

lirli bir felsefî temele dayanan, bir fikirler veya sistemler terkibidir. Bir prensipler sistemidir. Halbuki Genç Türkler Ha­ reketinde, ne böyle bir dünya görüşü, ne böyle bir fikirler ve sitemler terkibi vardı. Genç Türkler Hareketi, daima tek­ rar ettiğimiz ve aşağıda da tekrar değineceğimiz gibi kısaca, bir Meşrutiyet mücadelesidir. Hareketin monarşiye, yani hü­ kümdarlık sistemine karşı da bir itirazı ve mücadelesi yoktur. İstenilen şey kısaca, bu padişahlık idaresinde, bir de Parlamento müessesesinin yer almasıdır... Yani Genç Türklerin monarşiye karşı mücadelesi yoktur. Bu böyle olunca da, tarihte monarşiye karşı mücadelenin te­ mel felsefesi olan tabiî haklar ve İlâhî haklar gibi teorik tartış­ malarla, Genç Tür kİ erde karşılaşmayız. Bizde Meşrutiyet için mücadele eden zümreler, yani gerek*” Genç Osmanlılar, gerekse Genç Türkler, bu derinliklere inme­ den, sadece bir parlamento müessesesı, yani sadece bir statü için didindiler, durdular. Bu sebeple bizde Meşrutiyet hareketi, bir fikir ve doktrin mücadelesi değildir. Sadece bir intibak, yani uyma çabasıdır denilebilir. İstenilen Meşrutiyet ise, 1876*da ilân edilip, Abdülhamit'in 1878Tde ertelediği Birinci Meşrutiyetin bir devamıdır. Yani İkin­ ci Meşrutiyet, 1876’da ilân edilen ve esasları Mithat Paşa ve arkadaşları tarafından hazırlanmakla' beraber, ilânından önce Abdülhamifin esaslı değişiklikler yaptığı Kanurvu Esasinin, tek madde değişmeden yeniden uygulanmasıdır. Kanun-u Esasi, pa­ dişahın mutlak iradesi yerine, halktan gelen mebusların yasama ve denetleme yetkisini getiriyordu. Padişah gene sorumsuzdu. Ama Kabineler, Parlamento karşısında sorumluydu. Buna göre de Meşrutiyet, kontrollü bir monarşidir. Bir halk idaresi değil­ dir. Son söz, hükümdarındır. Mebuslar, bütçeyi yaparlar, icrayı, yani Kabinenin icraatını mürakabe ederler. Ama gerek bütçe­ nin tasdiki, gerek Kabinenin seçilişinde irade, gene padişaha aittir. Kaldı ki, bilhassa geri ve Meşrutiyet idaresi bakımından geleneği olmayan ülkelerde bu mebuslar zümresi de, nihayet

Baba ve çocukları

Baba Ab»,ev Bey, sağ.nda Binbap Enver Bey. solunda öğrenci Nuri (Nur, P«f*>

ENVER

PAŞA

289

bir dar çevrenin temsilcileri olarak gelirler. Çünkü halkın asıl kütlesi cahildir. Hulâsa Meşrutiyet, bir aydınlar ve orta sınıf koalisyonu idaresidir. Yanı sosvo-ekonomik edebiyattaki tabiri ile, bir orta sınıf nizamı ve aynı zamanda bir monarşidir. Bu meşruti monarşi, meselâ Ingiltere'de olduğu gibi yüz­ lerce yılın mücadele ve tekâmülünden geçen ve Monarh’m (hü­ kümdarın) yetkilerini yavaş yavaş kısıtlamış ve onu bir sem­ bol haline getirmiş bir sisteme dayanıyorsa, hayat ve istikbalin­ de bazı garantiler taşır. Ama öyle değil de, meselâ Türkiye veya eski Çarlık Rusya’sında olduğu gibi, henüz doğum ve yer­ leşme ağrılarını yaşıyor idiyse* onda istikrar garantisi daima za­ yıf kalır. Veya hükümdar şahsî bazı müdahalelerle Meşruti­ yeti kaldırabilir. Meselâ Abdülhamit’in 1378'de yaptığı gibi. Yahut ta bu idare, partilerin, siyasî güçlerin, veya diktatörlü­ ğe kayabilen liderlerin elinde, pekâlâ bir dikta nizamına döne­ bilir. 1908 Meşrutiyetinde olduğu gibi... Bu belirtmelerden sonra şimdi, bizim yakın tarihimizdeki Genç Türkler hareketinin, doktrin değerini şöyle ifade ede­ biliriz: 1 — Sabahaddin Beyin, sosyal bir görüş açısından im­ paratorluğun durumu ve yapılması gereken hareketler hakkında, çok defa sübjektif olsa da bazı görüş ve yo­ rumdan vardı. Bunun dışında ittihat ve Terakki hareketi, 1876 Anayasası özleminden başka hiç bir yeni araştırma ve yorum getirmedi. Bu konuda ve 1908"den önce, İttihat ve Terakki veya benzeri teşekküller tarafından meydana atılmış hiç bir tez veya bilimsel eser yoktur. 2 — Ahmet Rıza Beyin Abdülhamife Paris'ten gön­ derdiği layihalar, ancak rmi^ahade ve temenniler mahiye­ tinde olup, doktriner değer taşımazlar. 3 — ittihat ve Terakki ve benzeri teşekküllerin yurt dışında yayınlanan gazetelerdeki yazılar genellikle, umu­ mi tenkit ve temenniler sınırını geçmez. 4 — Aynı teşekküllerin, yurttaki sosyal ve ekonomik durumlar hakkında yapılmış, yayınlanmış, sistematik eser­ leri de yoktur. Ve Avrupa'da yıllarını harcayan bunca ay-

290

ENVER

PAŞA

dm ve yan aydının, nasıl olup ta bu kadar verimsiz ka­ labildiklerine hayret etmemek kabil değildir. 5 — Butun bunları ele alınca* r>afctiı/le Mustafa Fadıl Payamn Paris'ten Abdülaztz'e yazdığı meşhur mektubun­ daki tahlil ve görüleri, adeta önemli bir eser gibt kabul etmek icabediyor (1). Aynı suretle Genç OsmanlIlardan meselâ Namık KemaVin Avrupa'da, hatta cumhuriyet kav­ ramına kadar değinen makalelerini, keza önemli görüş de­ ğerli olan yazılar gibi almak gerekmektedir. Hulâsa îkinci Meşrutiyet için mücadele eden ittihat ve Terakki aydın öncülerinin çalışmalarında, Meşrutiyet genel mefhumundan başka, doktriner bir anlayış bulmak mümkün de­ ğildir. Halbuki meselâ aynı devrede Rus çarlığına karşı müca­ dele eden aydınlar, reformizmin her safhasından, soy al demok­ rasiye ve ihtilâlci sosyalizme kadar, doktriner ve bilimsel alan­ larda tamamen sistematik, büyük eserler ve orijinal yapıtlar verdiler, öyleki bunların bir kısmı, hatta çağımıza yeni değer­ ler getirdi. Türk hürriyetçilerinin bu alanda kısırlığını izah gerekirse, ilk söylenebilecek şey, bu kadronun esasen ve bütünü ile yan aydınlardan teşekkül ettiğidir. Evet, yarı aydınlardan... Yarı aydın ise, idealist olabilir ama. terkijoçi ve nazariyeci olamaz. Orijinal eser, ancak genei kültüre de sahip olan aydın veya düşünürlerin terkipçi çalışmalarına dayanır. Hem avdın, hem terkipçi bir kültür ister. Bu bakımdan denebilir ki, meselâ Ahmet Rıza Bey gibi, Dr. Bahaddin Şakir, Dr. Nazım gibi, uzun müddet Avrupa'da ya­ şayan ve 1908 İhtilâlinden sonra yurda donen, ön planda mev­ ki alanların bu kısırlığı, 1908 İhtilâlinin de geregi gibi ve­ rimli olmamasında ve hızla bir dikta rejimine, bir siyasî otok­ rasiye dönmesinde, Önemli surette müessir olmuştur. Eğer yurtdışmdan memlekete dönenler, bize oradan sistematik bir vetiş-1 (1) Mustafa Fazıl Paşa: Paris'ten Mektup. Paris'te yayınlan­ ması. 1866. İstanbul'da broşür halinde neşri. 1910.

ENVER

PAŞA

291

me ve koltuklarında değerli orijinal eserlerle dönebilselerdi, meselâ bir Talât Bey (Talât Paşa) veya Enver Paşa İkilisi, o kadar güçlü bir şekilde iktidara hâkim olamazdı. Hulâsa Geııç Türklerin hayat ve mücadeleleri, hem Avru­ pa’da, hem yurt içinde 1908’e kadar, doktrinci bir karakter arzetmez. Doktrin; sistemleştirilmiş bir fikirler manzumesi’dir. Yani bilimsel bir dünya görüşünün belirli, sistematik kanuniyetler açısından verilişidir. Aynı zamanda oluşların bir izahıdtr da. Genç Türklerin ülkü ve mücadelelerinde, böyle bir doktrin unsuru, ve bilimsel bir fikir temeli göremiyoruz (1). Hulâsa doktrinler terkibi, mütefekkir (düşünür) verir. Bu terkip, mütefekkirin kafası, kalemi ile işlenir. Bir entellektüel hâsıladır. Halbuki Genç Türklerin günlük siyasetçileri, günlük yazarları, gizli teşkilâtçıları, komitecileri, hatta silâhşorları var­ dı ama, düşünürleri yoktu. Netekim 1860’lardan dahi alsak, 1908 hürriyet ilânına kadar olan yarım asırlık zaman içinde, ihti­ lâlci veya Meşrutiyetçi cephede dünya ve memleket meselele­ rini, çağın akışını objektif açıdan ve fikrî değerlerini vererek izaha çalışan güçlü bir düşünürün çıkmaması, bu gerçekle yo­ rumlanabilir. 1908’i takip eden devrin başarısızlığında, bu 1908 öncesi fikir kısırlığının büyük payını ve fikri sorumluluğunu tekrar ve önemle belirtmek isterim. Kendine özgü bir fikir temeline, bir fikir hareketine da­ yanmayan, üstün, ileri görüşlü ve yön tayin edici vasıfta liderleri olmayan bir hareket ve ihtilâlin ise, daha baştan kısırlığa, ve­ rimsizliğe uğraması kaçınılmaz bir haldir. Netekim bir fikir gayreti ve bir mücadele için Paris’te kalan Ahmet Rıza Beyin, kendine göre benimsemiş bir Auguste Comte hayranlığı ile İstanbul’a döndüğü zaman yapabildiği iş, tamamen silik ve pa­ sif bir şekil adamlığından başka bir şey olmadı. Hulâsa bizde Meşrutiyet hareketi, 1908’den önce hiç bir za-1 (1) Bİ2de Jön Türklerin Siyasî Fikirleri üzerinde ilk ve üniversiter incelemeyi, Ankara Siyasal Bilgiler Fakültesinden Şerif Mardin yapmıştır. Bu eser, İş Bankası Yayınları arasında, 1046’da yayınlanmıştır. 260 sayfa.

292

ENVER

PAŞA

man bir fikir ve ideoloji hareketi şeklini almadı. 1908’den son­ ra ise, devrin fikir hareketlerini, bu eserin ikinci cildinde, ge­ reği kadar eleştirmeye çalışacağız. *** İDEALİZM BAHSİNE GELİNCE ?

Gerek Genç OsmanlIlar, gerek Genç Türkler içinde idealist insanlar,elbette İd vardı. Ama her iki zümrenin tarihinde iki gerçek, bu hareketlerin tarihi üstüne maalesef gölge düşürür. Ve bu gölge, her iki kadroda gerçek idealistlerle, kararsızları, müteredditleri veya rüzgârın akışına göre yerini seçenleri bir­ birlerinden ayırmayı hayli güçleştirir. Avrupa’ya çekilen Genç OsmanlIların hatıralarını gölgele­ yen. gerçek, bunların hepsinin, bir Mısırlı zengin paşanın, para yardımı ile yaşamış ve geçinmiş olmalarıdır. Bu zengin Mısırlı, bilindiği gibi, Mustafa Fazıl Paşadır. Mustafa Fazıl Paşa ise* bir idealist değildi. Abdülaziz’e kırgınlığı bir menfaat mese­ lesidir. Genç Osmanİıları Avrupa’ya davet edip ona karşı birer Meşrutiyet mücadelecisi olarak çıkarışı, bir menfaat kavgasın­ dan gelir. Mısır’da vali olacak iken, padişahın birtakım oyun­ larla Mısır’daki valilik hakkım bir başkasına verişi, onu can evinden vurmuştu. Ama buna rağmen gene de, padişahla anlaş­ manın bütün yollarını aramıştır. Netekim Sultan Aziz Avru­ pa’ya seyahate çıkınca, Tuluz’da onun karşısında hürmetle eğil­ di. Paris’te ayağına kapandı ve padişahın yeniden sevdiği adam olarak İstanbul’a döndü. İstanbul’dan verdiği emir ise, Avru­ pa’da kendi parasıyle yayınlanan muhalif neşriyatın durdurul­ ması oldu. Yani bu macera ona sadece, Genç Osmanlılar mü­ cadelesinde harcanmak, onlara belirli maaşlar şeklinde ödenmek üzere verdiği 250.000 altın Franga mal oldu (1). Bu böyle olunca da, Genç OsmanlIların bu müdacelede saf idealizmi, elbette ki biraz gölgelenir. Mustafa Fazıl Paşanın ay­ rılışından sonra yürütülen hayat tarzı ise, iç açıcı değildir.(i) (i) Bu maaşlara ait listeler ve muhabereler: Mithat Cemal Kuntay: Namık Kemal, s. 480-483.

ENVER

PAŞA

293

Hatta öyle sanıyorum ki aslında, iki Namık Kemal var: 'Magosa’dan önce ve Magosa’dan sonra! Namık Kemal. Bu onun 1908 ihtilâlcilerinin yetişmesinde, her vesile tekrar ettiğimiz Vatan Şairliği şerefini gölgelemez. Ama burada ele aldığımız idealizm bahsini aydın1atmak için de, Magosa’dan önceki Na­ mık Kemal'in Avrupa hayatına, biraz değinebiliriz. Avrupa'da Genç Osmanlılar için Mustafa Fazıl Paşanın bağ­ ladığı maaşlar, yüksek paralardı. Mustafa Fazıl Paşa onlar için ;250,ÖÜÖ Frank, yani 12.500 altın tahsis etmişti. Bu masraflar için mutemet tayin ettiği Ziya Beyin (Ziya Paşa) aylığı 3000 Franktı. Bu para 150 altın lira demektir. Bu aylığı Türkiye'de ancak sayjh insanlar alırdı. Kemal Beyin aylığı 2000 Frank, yani J.Û0 al­ cındı (1). Fazla olarak Genç OsmanlIların her biri, Mustafa Fa­ zıl Paşanın elinden, kendilerinin böyle bakılmaları ve korun­ maları için, sağlam senetler de almışlardı. Meselâ Namık Ke­ mal İstanbul'a, babasına yazdığı mektuplarda, bu garantiyi uzun uzadıya anlatır (2). Bu paralar, Avrupa’da bile refah içinde yaşamaya kâfi idi. Namık Kemal’in, İstanbul'da babası Mustafa Asım Beye yaz
(21 Türk Tarih Kurumu: Namık KemaHin Mektupları. 1967.

:52ö sayfa. (3> Aynı eserden: s. 127.

294

ENVER

PASA

aldıkları hayli dolgun maaşlarla, iyi yaşıyorlardı. Şimdi", okuyacağım satır, Ebüzziya’dan aynen alınmıştır: «Kemal ile Ziya, tam Şarklı halinde idiler. Evvelâ Mustafa Fazıl Paşanın kileri, beyler için her malzemeyle doluydu. Hatta İstanbul'dan her hafta Karakulak suyu bile geliyordu «Ziya Beyin Paris civarında, dört tarafı bahçeli, bit' büyük kâşanesi vardı. İki aşçı (alaturka ve alafranga ol­ mak üzere) kullanıyordu. Bulgar, Ermeni, alelhusus Rusihtilâlcilerinden farklı olan bir tarafları da budar...» Bu beylerden» paşazade* beyzade inkılâpçılardan, ihtilâlci­ lerden Akçoraoğlu bu şekilde söz ederken, Kemal ve Ziya. Beylerin, meselâ İstiridye mevsimini beklemek ve bu mevsimi istiridye yiyerek geçirmek üzere* deniz kıyısında ve ayrıca ki­ raladıkları ev veya otellerde* aylarca süren sefahatlerinden de bilgi verir. Hulâsa o günler, Namık Kemal'in* henüz Vatan Şairi Na­ mık Kemal olmadığı ve Magosa Kalesi çilelerini henüz yaşa­ madığı günlerdi. İnkılâp ve ihtilâl mücadelesinde ise idealizm ve çileleri şarttır. Bunun böyle olduğunu* bunlar olmadıkça ol­ gunluğun, yetişmenin ve bir idealist olarak hazırlanmanın müm­ kün olmadığım belirtmek için aldığımız bu parçalar çok şey aydınlatıcıdır. Ama bu haller üzerinde durmak istemiyoruz. Genç Türklere gelince; bir ideal, ve padişaha karşı amansız: bir mücadele azmi ile Avrupa'ya kaçanların bir kısmının ha­ yatını da* gene hazin bir gerçek gölgeler. Bu sefer parayı ve­ ren* doğrudan doğruya padişah* yani Ahdülhamit'tir. Abdülha-mit* yakınlarından Ahmet Celaleddin Paşayı (1) iki defa Av­ rupa'ya gönderir. Paşanın vazifesi, ya memuriyetler göstererek, yahut paralar vererek* oradaki Genç Türkleri kendi lehine ka­ t i) Ahmet Celaleddin Paganın hikâyesi, 1908 öncesinde Av­ rupa'da Gene Türklertn hayatlarını anlatan bütün eserlerde ve hatı­ ralarda vardır. Hem btı hikayenin tafsilâtı* hem muhabere ve bel­ geler ise, Ahmet Bedevi Kuran'ın Türkiyeyde İnkılâp Hareketleri eserinde, geniş ölçüde verilmiştir.

ENVER

PAŞA

295

uzanmasıdır. Hiç değilse zararsız hale getirmesidir. Paşa, Paris, Cenevre ve Londra'da ağlarım atar. Ve bu ağlarla birçok Genç Türkler, kolayca avlanır. Evvelâ memuriyet kabul edenler Pa­ ris'ten ayrılarak gidecekleri yerlere yollanırlar. Sonra maaşlara bağlananlar, aylıklarını almaya başlarlar Iş böyle olunca da, idealist kadro elbette ki çok daralır. Böyle bir aylık listesini Ahmet Bedevi, eserinin 197. sayfasında verir. Bu alış verişte Genç Tiirklerin bir kısmı ile baş Hafiye Ahmet Cejaleddin Paşa arasındaki münasebetler garip sahneler fgcsterir. Zaten Ahmet Celaleddin Paşanın kendi hikâyesi de bi­ raz gariptir: Pasa, Sultan Hamit*in süt kardeşiydi. Onunla bera­ ber büyüdü. Yetişti, yükseldi. Aböülhamit padişah olunca onun en yakınlarından ve güvendiği insanlardan biri oldu. Abdülhanıit tarafından ilk defa, bir süre önce Avrupa'ya kaçmış olan Murat Beyin (Mizan gazetesi sahibi ve mülkiyede hoca, tarihçi) İstanbul'a dönmesini sağlamak için Avrupa’ya gönderildi- Bıı vazifesinde muvaffak oldu. Sonra, Damat Mahmut Paşanın dönımesini de sağlamaya çalışmak için Avrupa'ya gitti. Bunda ba•Şan kazanamadı. Ama diğer Genç Türklerle olan temasların­ da Önemli neticeler aidi. Bir kısım Genç Türkler memuriyet kabul ettiler. Bir kısmı, başka suretlerle korundular, zararsız •kılındılar. Sahnede lekesiz kalanlar çok azdı. . Fakat paşa İstanbul'a dönünce, padişaha kırgınlık duyma,ya başladı. Geriye dönenlere, vadedilen muameleler yapılmı­ yordu. Galiba kendi üzerinde de bazı şüpheler uyandı. Bunun üzerine Ahmet Celaleddin Paşa da, 1904'de Türkiye'den gizlice -ayrıldı. Evvelâ Mısır'a gitti. Zaten bir Mısırlı zengin kadın ^olan karısından, kendisine büyük bir miras kalmıştı. Bu serveti Abdülhamit'in aleyhine kullanmak istedi. Genç Türklerin başı solmak, yeni bir cemiyet kurarak Genç Türkleri kendi etra­ fında toplamak gibi teşebbüslere girişti. Bu teşebbüsler netice vermedi. -Fakat ona rağmen, Avrupa'da Genç Türklere para yardımlarını esirgemedi. Yani bu sefer de ona el açıldı. Ama paşa, Genç Türkler cephesindeki za'ıfları, idealizm sarsıntıla­ rım görmüştü. Meselâ onun bir dostuna yazdığı mektuptan, şu ısatırları alalım:

296

ENVER

PAŞA

«Cemiyeti Cedidenin (yani kurmaya çahştığı yeni cermiyetin) Genç Türkler namı altında hareket etmesi lüzu­ mundan bahsolunuyor, Buna muvafakat edememekte ma­ zurum. Benim zannıma göre Jön Türk (Genç Türk) namı, gerek dahilde ve gerek Avrupa nazarında, o derecelerde lekelenmiştir ki, eğer bu namı kabul etmek istenirse, pek çok teveccühlerden (yakınlık ve dostluk) mahrum kalına­ cağı ve pek çok cihetlerin emniyetini cetbedemeyeceği bence muhakkaktır...» Celaleddin Paşanın evrakı arasında, Ahmet Bedevi Kuran’a geçen ve onun «Türkiye’de İnkılâp Hareketleri» eserinde' verilen bir mektuptan (s. 344-345) alınan bu parçalar, ciddî maAvrupa’da, çok sarsılmış ve bozulmuş olduğudur. Bu sonuçta lidersizlik, en önemli etkendi. Ahmet Celaleddin Paşa üzerinde daha fazla durmasak ta1 olur. Gerçi onun Avrupa’daki Genç Türkler ile münasebetleri hakkında bir çok vesikalar verilmiştir. Hatta kendisinin bir aralık ve Genç Türklerden ümidi kesince, Abdülhamit’e karşı bir suikast teşebbüsünden de bahseden belgeler vardır. Ama1 paşanın bu hareket ve faaliyetlerinin, netice üzerinde önemli bir etkisi olmadığı için, bu hikâyenin uzatılmasında bir fayda gör­ müyoruz. Hulâsa yakın tarihimizde ve gerek Genç Osmanlıİar, ge­ rek Genç Türkler hareketinde, çileli ve mihnetli çok sahneler' kaydedilir ve bu hareket, nice hapislere sürgünlere, mahru­ miyetlere, göz yaşlarına, hatta Mithat Paşa gibi nadir yetişen bir şahsiyetin hayatına mal olmuştur. Ama Meşrutiyet müeadedesinde bir doktrin savaşından ve bu doktrin mihverine bağ­ lanan, yaygın bir idealizmden bahsetmek müşküldür. Rumeli’de Meşrutiyet için çalışan, dayanakları vatanseverlik heyecanı olan* genç subayları ise, hareketin tabii nazariyecileri değil, ama ic­ racıları ve idealistleri olarak almak, elbette ki doğrudur. Bu konuya değinirken, 1906 öncesi hürriyet veya Meşru­ tiyet mücadelecilerinin siyaset ve fikir açılarından eleştiril­ mesine, Genç Türklerin olduğu kadar, daha sonraki aydınla-

jEKVER

PAŞA

297

Tin da gereği gibi eğilmediklerini, gelişmeleri bu açıdan işleme­ d iklerini ayrıca belirtmeliyiz. Bu gerçek, yakın tarihim ize karşı büyük bir ilgisizlikti.

Bu arada daha önce değindiğimiz ve 1964'te yayınlanan •bir eseri, yani Şerif Mardin'in «Jön Türklerin Siyasî Fikirleri 1895-1908» eserini tekrar hatırlatırız. Eserin değer taşıyan bir özelliği de, bu konu ile ilgili olarak, zengin bir bibliyografya tablosunun verilişidir. Bu bibliyografya sayfalarında lıer araş­ tırıcı, bu mevzua değinen yerli ve yabancı neşriyat hakkında lbütün kaynakları bulur. Yusuf Hikmet Bayur’un «Türk İnkı­ lâp Tarihi» isimli değerli eserini (cilt. 2. kısım. 4) keza zik­ retmeliyiz. Fakat Genç Türklerin 1908 öncesinde, mazbut, derlenmiş, :sistematik, hulâsa doktrin karakteri arzeden bir fikir sistemine ulaşmamış olmaları yolundaki görüşlerimizde. Öyle sanıyoruz ki, doğruluğunu muhafaza edecektir. Öyle bir devir için ki, o dev­ rede Avrupa'da Türkiye meseleleri ve Türkiye’nin istikbaline ,-ait ihtimaller üzerinde oldukça çok. sayıda kitaplar yayınlan­ maktaydı. Genç Türklerin bu neşriyatla ilgilerine dair işa­ retlere rastlamıyoruz. Şark Meselesi denilen ve aslında mihver konusu Osmanîı imparatorluğu olan mesele üzerindeki neşri­ yat, bilhassa zikredilebilir. *

**

GELECEK ETKİLENİYOR !

Hulâsa, bizde Meşrutiyet mücadelesi, kendine özgü hedef ve müesseseler! işlenmiş bir jikir hareketine, sosyal bir cere­ yan ve önder bir kütle temeline dayanmıyordu, İçeridekilerin imkânsızlıklarım bîr tarafa bıraksak bile, dışarıdakilerin bu alandaki hazırlıksızlıkları, kayıtsızlıkları, cidden şaşırtıcıdır. Za­ ten biraz da bu sebeptendir ki, cereyanın (akımın) hâkim pren­ siplerinde belirsizlik ve keza belirli sloganların yokluğu, işi her safhasında şahıslar arasında kavgalara, bölüntülere sürük­ lemiştir. Daha doğrusu hareket, bilhassa Avrupa'da, hiç bir zaman yekpare (yani birlik ve tek görünüşlü) bir nitelik ka­ zanamamış, Genç Türkler, durmadan parçalanmıştır. Bu neti­ cede lidersizliğin etkilerini tekrarİamalıyız.

298

ENVER

PAŞA

Çünkü lider; yani: Herkesten daha üerVyi gören, olayları ve gelişmeleri, her­ kesten daha doğru ve isabetli izah edeıı, ve bu güçleri ile, her­ kesin üstünde bir otorite olup, harekete yön tayin eden adam,. Genç Türkler arasında yetişmemiştir. Yani îkinci Meşrutiyetten önceki Genç Türkler cephesi ve­ ya cepheleri, vatan bağlılığından, Meşrutiyet hedefinden, baş­ ka fikir, terkip (Sentez) aksiyon ve İnşa birliği yaratamamıştır. Bunun idrakine, anlayışına varamamıştır. Bu niçin böyle oldu? Bu sorunun cevabı şudur ki, Genç* Türkler hareketinin Avrupa cepheleri sadece, bir yan aydınlarhareketiydi. Makedonya’daki vatanperverler cephesi ise, bir genç subaylar kadrosu ve onların safında yer alan genç vehareket ihtirası ile yanan, ama fikren yetersiz, dar bir kadro idi. Bunlar, Genç OsmanlIlardan kendilerine intikal eden Meş­ rutiyet ülküsü ile, sonra da Abdülhamit düşmanlığını benimse­ mekle yetindiler. Ve sonuna kadar da öyle kaldılar. Daha ön­ ce de işaret ettiğimiz gibi, bilgiye ve çağ akımlarına, çağ araş­ tırmalarına karşı, pasif, kayıtsız kaldılar. Avrupa’dan Genç; Türkler, 1908 İhtilâli üzerine memlekete döndükleri zaman ise, hiç biri, hiç bir tecrübe ve tetkik hâzinesi ile gelmedi. Memleketin çeşitli yerlerindeki sürgünler de bu sürgünlük-ten, ancak çilelerinin hatırası ile döndüler. Ama o kadar. Ve* onun içindir ki 1908 İhtilâlinden sonra melekette ve yeni nizam cephesinde, bütün bu geniş kadrodan yer ve görev alan­ lar, hemen hemen, iki elin parmakları ile savılacak kadar az­ dır. Diğerlerinin en ileri gelenleri, hatta 1889’da Tıbbiye Oku­ lunda ilk ittihat ve Terakkinin çekirdeğini kurup, sonra ni­ ce ceza, sürgün veya gurbetlere dayanan Öncüler bile, aksiyonsahasında ve ön planda yer alamadılar. Diğer gurbetçi ve sür­ günler de hemen tamamen, Meşrutiyet devrinde ortadan silin­ diler, gittiler. Selanik ve Manastırın genç subayları, her şeyehâkim oldular. Tecrübeli, fikirli ve yeni bir devlet nizamini' kurmaya hazır olgun siyasetçi yerine, Makedonya’nın gençsubayları ile, Avrupa kadrosundan kuniara katılan Dr. Ea^haddin Şakır, Dr. Nazım gibi bir iki kişi, yeni devre hâkim-

ENVER

PAŞA

299

Teri oldular. Ahmet Rıza Bey bile bir gölge halinde yaşadı. 'Tek fikir mücadelesi yapan, fakat bir aksiyon adamı olmayan Prens Sabahaddin, daha Meşrutiyetin ilk yılında yeniden va­ tan dışına çıkmak zorunda kaldı. Halbuki bu genç kadro, maa­ lesef fikir olgunluğundan, çağın şartlarından ve isteklerinden habersizdi. Olayların içinde, macera arayan şövalyeler gibi yal­ nız kılıçlarına güvenerek yaşayabileceklerini sandılar. Ve bun­ lar, olgun, tecrübeli, ne yapılması gerektiğini bilen, itibarlı bir liderden daima yoksun kaldılar. Hulâsa zamanın şartları ve ül­ kenin ihtiyaçları hakkında bilgisizlik, idraksizlik tamdı. Çünkü iktidar yolunu açmak istedikleri ve hatta iktidar yolu onlara açıldığı zaman, tarihin kendilerine teveccüh eden, onlardan bir tşey isteyen, onlardan bir şey bekleyen misyon’undan, âdeta .habersizdiler. Bilgiye, memleket ve çağ araştırmalarına karşı olan ilgisiz­ likleri, şaşırtıcıydı. Halbuki Genç Türkler ihtilâlinden sonra kendilerini yetiş­ tirebilecek çağda ve her türlü imkânların içindeydiler. Aka­ demik, klasik bir formasyona değilse bile, çevrelerini ve yol­ larını aydınlatacak yerli ve yabancı araştırma ve imkânları de­ ğerlendirme gayretine, pekâlâ yönelebilirlerdi. Çünkü iktidar »onu kullanmayı ve değerlendirmeyi bilenler için, aynı zaman­ d a bir mektep'tir. Meselâ Paris merkezinden ve İttihat-Terakki devrinin en •hareketli şahsiyetlerinden Dr. Nazımı, 1922’de Moskova'da din­ lediğim ve hatıralarını yazmaya çalıştığım zaman, yıllarca Av­ rupa’da kalmış bu okur-yazar ihtilâlcinin kafasında ve fikir hâzinesindeki boşluğa, hakikaten şaşmışımdır. Netekim bu boş­ luğun etkisi ve sürüklemesi iledir ki Dr. Nazım, 1908’den sonraki ittihat ve Terakki iktidarı sırasında aydın bir önder değil, sa­ dece karanlık bir komitacı oldu. Ve gidişatı değerlendirememek yüzünden de günün birinde, hem de kendi vatanında, son nefe­ rin i bir darağacında verdi... Hulâsa ve daha ileride göreceğiz ki, Genç Türklerin 1908 İhtilâlinden sonra kudreti eline geçiren, söz sahibi olan kadro­ cu, bir yeni rejim ve yeni bir devlet yapısı inşacısı olarak de-

300

ENVER

PAŞA

ğü, sadece komiteciler olarak kaldılar. İmparatorluk çöktükten’ sonra da bu ruh halinden kurtulamadılar. Bu ruh, yurt dışın­ da ve sığındıkları yerlerde de devam e tti(l). Aslında davaları değerlendirememekten gelen ve olaylarahâkim olmak değil, olayların peşinden sürüklenmekten gelen;, bu za’ıf hayatlarının sonuna kadar sürdü. Ve zaten öyle görü­ nüyor ki aslında, kendi nefislerine ve kadrolarına da inansız­ lık içindeydiler. ileride ve iktidarları boyunca göreceğiz ki, komitecilik bahsinde şahsiyetli, kararlı, hatta en büyük riskleri göze ala­ bilen bu aslında temiz insanlar, devlet anlayışı bahsinde, ta 1908. öncesinden gelen bir kısırlıkla, şaşılacak kadar kararsız, ya­ hut ta, yanlış kararlar içinde yaşadılar. Kısacası, bir ülkeye yeni bir rejim getirmek davasında olan: bir ihtilâl kadrosundan beklenen dünya görüşü ve bunu besle­ yen çağı anlayış ve nihayet bunları işletecek lider ve devlet adamlığı vasfı olmayınca, idealizmin, zaten havada kalacağının: ve hâkim kadronun, kendi kendini harcayışının en ibret verici misallerinden biri, bizim yakın tarihimizde ve 1908-1918 ara­ sında Türkiye’de cereyan etti (2). idraklerinin sınırları, âdeta bir Balkan fanatizmini ve ilk safhada bu taasubu besleyen Balkan komiteciliğini geç­ miyordu. Halbuki Balkanlılar bu safhayı çabuk aştılar. Bizden ayrılan ülkeler, maarif, inşa ve ekonomik teşkilâtlanma ala­ nında, hızla ilerlemeye başlamışlardı. Şehirlerde kalkınma, Ba­ tılı bir hayata yöneliş, köylerde maarif hareketleri ve İktisadî örgütlenme hızlıydı. Gerçi Türkiye’ye milliyetçilik akımları 1908’den sonra girdi. Ve bu akım, bilhassa Balkan Harbindensonra bir kısım gençlikte bir ruhi ergevekon, bir kurtuluş ümi­ d i İttihat ve Terakki liderlerinin, yıkılıştan sonra sığındıkları ülkelerden yazdıkları yüzlerce mektupta, hiç bir uyanış ve nefisle­ rini murakabe belirtisi yoktur. Tersine olarak idrak seviyesi ve za­ manı anlayışsızlık, daha da derinleşmiştir. Bu gerçeği, üçüncü ciltte.; zengin belgeleri ile izleyeceğiz. (2) Bu bahis ikinci ciltte işlenecektir.

ENVER

PAŞA

301

di, bir sarıîabilecek destek oldu. Ama bu nasyonalizm, inşacı bir ülküye yönetilemedi. Bu konuları da ileride ve bu kitabın ikinci cildinde, ayrıntıları ile işleyeceğiz. Hulâsa; Genç Türkler hareketini, Abdüîhamit devrinin çö­ küntüsü ve akıl almaz karanlığı doğurdu. Ama bu doğan çocuk, sıhhatli ve istikbal vadedici olarak doğmadı. Mirasına konduğu devrin, hem illetleri, hem za’ıfları içinde bocaladı. Abdüîhamit muamması gibi, bir de Genç Türkler muamması devam etli durdu... Hulâsa bir zaman bir İkinci Abdüîhamit vardı. Dünyanın şartlarına ve isteklerine karşı idraksizliğin, anlayışsızlığın hü­ küm sürdüğü 1876-1908 devrinin ruhu Abdülhamit’tir. Batıya bağlı bir OsmanlI geopolitiğinde, bir Ortaçağ maharacılıgı ha­ yatı sürdürdü. Ama onun mirasçısı olan Genç Türkler de, ken­ dilerinin yetişme yetersizliğinden gelen illetlerle, aldıkları dev­ let mirasını, daha olumlu yönlerde teşkilâtlandıramadılar. Hal­ buki herbiri aslında, vadeden birer potansiyeldi. Birinci Dünya Harbinin genç generallerinin enerjisi sonsuzdu. Ama lidersiz, ve siyasetsiz idiler (1). İmparatorluğun ovalarında dağlarında çok defa, meselâ Enver Paşanın amcası Halil Paşanın o lüzum­ suz îran Seferi için söylediği gibi «başıboş bir bayrak gibi do­ laşıyorlardı» (2). Daha sonraki cildimizde bu konuları belge­ leri ile izleyeceğiz.

( İ l Bu konuda tek realist görüş ve geleceği anlayış, yalnız VII. Ordu Kumandanı Mustafa Kemal’in (Atatürk) 20 eylül 1818’de Şam’ ­ dan, başkumandan Enver Paşaya ve Sadrazam Talât Paşaya yazdığı önemli ve uzun rapordur. (Tek Adam. cilt. 111. Suriye Cephesi bahsi).
H a sta Adan» Hasta Adam; X K . yüzyılın İkinci yarısı ile, XX* yüzyılın başlarında, milletlerarası siyasi edebiyatta, Türkiye için kullanılan bir tabirdi* Adına Şark Mîeselesi denilen geniş ve karışık meselenin baş konusu, Hasta Adam’ın ölümü, yani Tür­ kiye’nin taksimiydi.**

vn ŞARK MESELESİ! 1839 Tanzimat Fermanı, sınırları belli olmasa bile, eskisine göre başka bir düzen, yani Tanzimat ve Islahat vadediyordu. Islahat ve Tanzimat ise, reformlar demekti. Şu halde bu yeni düzen, Türkiye’ye reformlar getirecekti. Bu reformlar gerçi da­ ha ziyade içen ye karşıydı: Osmanlı ülkesinde yaşayan halk­ lara, cins, mezhep farkı gözetilmeksizin eşit haklar sağlana­ caktı. Cins ve mezhep farkı gözetilmeksizin can ve mal emni­ yeti sağlanacaktı. Halka refah ve saadet sağlanacaktı. Padi­ şah; bütün tebasmın, hem koruyucusu olacak, hem hizm e­ tinde» bulunacaktı. Halklarını; zamanın ilimleri, fenleri, çağın ışıkları ile aydınlatacaktı. Fazla olarak ta, bütün bu işleri ya­ pacağına, sadrazam, şeyhülislam ve bütün devlet adamları önünde, Kur’ana el basıp yemin etmişti. Hatta kendi ardından, başta şeyhülislam olmak üzere bütün önde gelen devlet adam­ larını da yemin ettirmişti. Bu yemin törenleri; vilâyetlerde, eyaletlerde de oranın büyükleri, cemaat reisleri önünde, padi­ şah adına tekrarlanmıştı. Fakat yemin, yalnız taahhüt, niyet ve tasdik ifade eder. Bu niyetin ve kabulün icrası, uygulanması ise başkadır. Eğer yemin yerine getirilmezse, birtakım adalet kanunları, bu ye­ min bozanhğı ergeç cezalandırırlar. Bizim Tanzimat Fermanın­ da ve reformlar işinde de böyle oldu. Reformlar vadedildi. Ama reformlar yapılamadı. Yeminler yerine getirilemedi. Yani hakikatta, Tanzimat öncesi Türkiye ile, Tanzimattan sonraki Tür­ kiye arasmda ve iç çelişmelerdeki ana davalar bakımından, ciddî farklar yoktur. Bu iç çelişmelerin başında ise; impara­ torluğu teşkil eden çeşitli ırklardan, kavimlerden, üzerlerinde milliyetçilik rüzgârları esmeye başlayanların tedirginlikleri F, 2*

306

ENVER

PAŞA

vardı* Meselâ Balkanlarda yaşayan kavimlerde artık nasyo­ nalizm cereyanlar yerleşmişti. Ama Tanzimat hiç bir şey getirmedi mi? Elbette bazı yeni unsurlar meydan aldı imparatorluk idaresinde. Meselâ Hıristi­ yan unsurlar da artık tebaa, yani uyruk oluyorlardı. Mal, can, namus emniyeti sağlanacaktı. Hıristiyan tebaa da devlet işle­ rinde vazife alacaktı. Ama asker vermeyecekti. Cezalar, kanun­ lara göre olacaktı. Bu kanunları da bir Meclis, Meclis-i Ahkâm-1 Adliye, yani adlı hükümleri düzenleyecek meclis hazırlaya­ caktı. Böylece padişahın her sÖ2Ü artık kanım hükmünde ol­ mayacaktı. Hatta bu Meclis, bir nevi devlet bütçesi de düzen­ leyecekti. Hulâsa padişah bazı yetkilerini kendisi yemin ve­ rerek, kendisi kısıtlar görünüyordu. Kısacası Tanzimatta bazı meşrutî «Constitusionel» mefhumlar yer alıyordu. 1856 Islahat Fermanı bütün hakları daha da genişletiyordu. Fakat bun­ lar neyi önledi? Daha bu fermanlara imza koyan Sultan Mecit zamanında ve Tanzimat Fermanında itiraf edilen İktisadî acze rağmen, sarayın ve saray kadınlarının israfları ve bu israf­ ları karşılamak için dış borçlanmalar o hadde varmıştı ki, im­ paratorluk kendini tasarruf ve iktisada alıştıracağım derken, iflâsın eşiğine fiilen ayak basmış bulunuyordu. Adliye meclisi, bütçe tanzimi gibi şeyler, şekilden ibaret bile değildi. XIX. yüzyılın ortasında yerli sanayiin çöküşü, memlekete yabancı sermaye mamullerinin akışı ve bunlara aracılık yüzünden azın­ lık mensupları o kadar zenginleşmeye başlamışlardı ki, bun­ ların ayrıca mal ve can emniyetine, zaten pek ihtiyaçları kal­ mamıştı. Çünkü Türk şehirlerinde gittikçe onlar söz ve servet sahibi oluyorlardı. Bu defa ayrıca, yabancı koruyucular da bu­ luyorlardı. Ama dertler bu kadar da değildi. Ye bunlara nasıl el atılaca­ ğı bir türlü bilinemiyordu. Millî hislerin dalgalanmaya başladı­ ğı Osmanlı topluırılannda ve meselâ Balkan milletleri üzerinde, hiç bir reform hareketine yönelinemiyordu. Böylece de, zaten daha Tanzimattan önce kaynamaya başlayan kazanlar, dur­ madan köpürüp taşıyorlardı. Netekim 1804-1830 arasında Sırp-

ENVER

PAŞA

307

lar, 1320-1030 arasında Yunanistan (1) Kumları, istiklâlin ön za­ ferlerini kaybetmişlerdi. 1856-1878 arasında Tuna Romenleri ve nihayet 1878'de Bulgurlar» fiilen imparatorluktan koparak, ken­ di devletlerini kuracaklardı. Fakat Rumeli'de kopuşlar bu ka­ darla tamamlanmayacak!!. Daha da kopacak yerler vardı. Hulâ­ sa imparatorluk parçalanıyordu. Parçalanmayı birer suretle kö­ rükleyen ve her fırsatı ganimet bilen yabancı devletler tezgâh­ lanın işletip duruyorlardı. Başta Rusya, sonra Avusturya, İngil­ tere, Fransa her vesileyle Türkiye'nin karşısına dikiliyorlardı. Her ıslahat isteğinin sonu imparatorluktan bir parçanın gi­ dişi şeklini alıyor ve arkasından yeni ıslahat talepleri geli­ yordu. Karadağ da böyle gitmişti. Bosna-Hersek te böyle gitti. Girit te, Kıbrıs da, daha doğrusu Tuııus ta, Mısır da, vakit saat gelince, imparatorluktan koptular. İşte Türkiye'nin bu sonu gelmeyen ve ancak istiklâl Harbırden sonra, temmuz 1923 Lozan Muahedesi ile tasfiyesi ahde bağlanan parçalanması var ya, işte buna. Şark meselesi denilir. Şark meselesi, XIX. yüzyılın ve XX. yüzyıl başının siyasî ede­ biyatının, en geniş, en önemli konusudur. Ve meselenin esası, Türkiye'nin taksimidir... Bazı Batı tarihçileri, Şark meselesinin başlangıcını, daha gerilere de götürürler. Meselâ Sorbon profesörlerinden Paul Houri, «Türkiye Nasıl Paylaşıldı» isimli eserinde, bu mesele­ yi Karlofça Muahedesi ile başlatanlardandır. Yani Osmanlı ye­ nilgisini; Rusların, Basarabya’da İsmail ve Ege denizindeki Çeş­ me zaferleri ile başlatır. Ama aynı meseleyi, 1699’da Kaynarca Muahedesi ile başlatanlar da vardır. Yani OsmanlIların Avru­ pa'dan kesin olarak çekilmeye başlamaları, bu meselenin baş­ langıcı olarak alınır. Hatta gene Paul Houri, şu tarife de taraf­ tardır: «Şark meselesinin esası, Türkiye'nin paylaşılmasıdır.1 (1) Yunanistan'ın istiklâli mücadeleleri, bu davada Rum teşki­ latlanması vc teşkilâtlanmaya bilhassa Rusya'nın yardımı üzerinde geniş bilgi için: Türk-Yunan ilim leri Tarihi ve Etnik'i Eterya. Yazan: Seiâhattin

Alışık. 1968. Kitapçılık. L td Şti. İstanbul.

308

ENVER

PAŞA

Bu mesele aslında, Türklerin. Avrupa'dan geri çekilmeye yönelmeleri ile başlar. Meselâ 1699 Karlofça Muahedesi ile. Fakat asıl Şark meselesini besleyen ve bu meselenin çözü­ münde, yani Türkiye'nin taksiminde söz sahibi olan devletlere müdahale hakkı veren hareketler, dahilî isyanlar oldu. Yani* Türkiye: 1 — Türklerin Avrupa'dan çekilmeleri, 2 — Ve çekildikleri yerlerde alevlenen isyanlar, ile iki cepheli çaküyordu... «Şark Meselesi - Başlangıcından Zamanımıza Kadar - La que$tiorı d’Orient» isimli ve çok ünlü bir eserin güçlü yazan olan Edouard Driault, bu eserinde Şark meselesinin bilhassa 1870-1871 harbinden sonra Avrupa siyasetinin ön planında yer aldığım belirtmekle beraber, meselenin tarihî derinliklerine iner. Ve bunu, çok geniş bir coğrafya sahası üzerinde inceler. Bu eser, hiç bir zaman değeri sarsılmayacak olan siyasî-tarihî eserlerden biridir. Hulâsa işi nereden alırsak alalım, Osmanlı imparatorluğu­ nun, daha Tanzimatı iiân ederken davaları kendi kudretinin dı­ şına çıkmıştı. Kendi iradesinin dışında gelişmekte olan ve baş aktörleri Türkler değil, Avrupa’n m güçlü devletleri bulunan bir taksim projesinin icra sahnesinin artık içindeydi. Bu icra safha­ larından, Abdülaziz’in son devri ile, Abdülhamit’in tahta çıktığı sıralarda meydan bulan Balkan davalarını ve bu arada, 1877 1878 Osmanlı Rus Harbi ile bunun neticelerini, bu kitabın bi­ rinci kısmında Özetlemiştik. Şimdi de, Abdülhamit saltanatı ho^ yunca gelişip, daha sonraki yılları içinde nihayet, gene Şark me­ selesinin bir karar safhasında 1908 İhtilâlini patlatan oluşma­ lar üzerinde duracağız. Bu özetlemelerimiz, gene SarJc meselesi üzerinde olacaktır. Böyleee imparatorluğun kaderinde safha safha bütün uygulama­ l ım ı yapan yabancı müdahale ve iç ayaklanmaların hikâye­ sini vermeye çalışacağız. Çünkü Şark meselesi, aslında ve ya­ kın tarihimizde, bizim imparatorluğumuzun hikâyesidir. Ama bu Özetlemelere girerken biz, gene Şark mesele­

ENVER

PAŞA

309

sinin bir safhası olan ve XIX. yüzyılın ikinci yarısı ile. XIX. yüzyılın başlarının siyasî edebiyatına mal olan ve yeni bir ta­ bir getiren tarihî bir hadiseyi, kısaca belirtmeliyiz. Ondan son­ ra Şark meselesini tarihî kaynakları ile. kavram ve gelişmeleri­ ne tekrar döneceğiz... k

*

w

HASTA ADAM !

Şimdi, çağın siyasî edebiyatına karışan ve bu edebiyatta Türkiye'nin halini ifade eden bir tabir üzerinde biraz durma­ lıyız. Bu tabir şudur: Hasta Adam! Ve bu sözler, Türkiye için söylenmiştir. Yani bu sözlere göre Hasta Adam, Türkiye'dir (1). O yıllarda Rusya’da çar, Birinci Nıkolaydı. Birinci Nikola; dar ölçüler içinde düşünen, fakat hırslı, müteasıp, müs­ tebit istilâcı bir hükümdardır. Onun devri; hemen hepsi de Türk halklarının yaşadığı ülkeler aleyhine olarak, Rusya'yı ge­ nişletmekle geçer. Ama asıl hedefi, İstanbul ve Boğazlardır. Fa­ kat o kadar da değil. Eğer Türkiye taksim edilirse, bu taksim­ de payına, Balkanlarda Doğu Anadolu'dan ve belki de Kuzey Karadeniz kıyılarından geniş topraklar düşeceğine inanır. Böyİece de Doğu Akdeniz hâkimiyetinin Rusya’ya geçeceği ve ne­ ticede, ikidebir Rusya'nın şu veya bu emellerini engellemeye çalışan İngiltere’nin karşısına, güçlü kozlarla çıkabileceği ümi­ dindedir. Rus çarına göre Türkiye; Rusya’ya karşı, 1768, 1786, 1806, 1828 harplerini kaybetmekle artık, Avrupa'da hayat hakkını da yitirmiştir. Türkiye’yi bu hâllere düşüren Rusya ve Rusya'­ nın zaferleri olduğuna göre, şu halde, hem artık Türkiye tak­ sim edilmeli, hem bu taksimde söz ve bu yağmada aslan payı Rusya’ya düşmelidir. Çar bu konuda ilk işaretin verilmesinin ve kararlara varılmasının, artık vakti geldiği kanısındadır. îşte o günlerde Granduşes Helena, 9 ocak 1853’te Petersburg’daki sarayında büyük bir ziyafet tertip eder. Suvareye bütün ileri gelen Rus zadeganı, askerî ve sivil büyük rütbeli devlet adamları, bütün kordiplomatik dahildir. Çar suvareye, il) Bu tabir ilk defa 9 ocak 1858 tarihinde Rusya Çarı Birinci Nikola tarafından ifade edilmiştir.

310

ENVER

PAŞA

ihtişamlı bir maiyetle gelir. O gecenin bizim tarihimiz bakı­ mından önemli hadisesi, Çar Birinci Nikola*nm(l) İngiltere Büyükelçisi Hamüton Seymurla, başbaşa geçen konuşma sah­ nesidir. Konuşmada söz, Osmanlı devletinin durumuna gelir. Ve çağın siyasî tarihine intikal eden kayıtlara göre, çar şöyle konuşur: «Osmanlı imparatorluğunun işleri çok karışık halde. Bu memleket, kendi kendisine parçalanmaktadır. Yıkılış büyük bir felâket olacak, Rusya ile Ingiltere'nin bu ko­ nuda, tam ve iyi bir anlaşmaya varmaları ve birbirlerine haber verm edenkatî bir adım atmamaları mühimdir.» U) Osmanlı imparatorluğu ile yaptığı harpler dolayısıyle ta ­ rihimizi ilgilendiren Birinci Nikola, Rus imparatorluğunun, önemli bir şahsiyetidir. lTO6’da doğdu. 1855’te, kardeşlerini atlayarak çar ilân edildi. Cahil, kaba, inatçı, müstebit, zalim, fakat asker ve teşkilâtçı bir hükümdardı. Hükümdarlık mevkiine geldiği zaman, orduda asker­ lik hizmetlerini bütün subaylar gibi yaparak, albayhğa kadar haklı terfiler kazanmıştı. Çar olunca, Rus imparatorluğunun 45 büyük cilt­ lik Kanunlar Külliyatını derledi. Ticareti, sanayii, dar görüşler içinde olsa da milli eğitimi geliştirdi. İmtiyazlı aileler çocuklarının oku­ dukları mekteplere Latince ve Yunancayı da koyarak, klasik öğretimi güçlendirdi. Devlet bürokrasisini teşkilâtlandırdı. Köylülerin kölelik hayatında, bazı kısmî ıslahat yaptı. Ama köleliği kaldırmadı. Soylu­ lar yerine ise, bürokratları devlet hizmetinde tuttu. Bir taraftan da harplere, istilâlara başladı. 1826-1828’de İran la harp ederek, Tebriz’e kadar girdi. Güney Kafkasya’yı Rusya’ya kattı. 1828-l$29‘da Türkiye’­ ye harp açtı. Romanya’yı, Bulgaristan’ı aşarak Edirne’yi ve Doğuda Erzurum’u zaptetti. Edirne Muahedesi ile önemli kazançlar elde etti. Balkanîar’da İslavlık, milliyetçilik cereyanlarını kuvvetlendirdi. 1833te ve Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa kuvvetlerinin K ütah­ ya’ya kadar gelmesi üzerine, İkinci Sultan Mahmut, Birinci Nikola’dan yardım istedi. Rus donanması İstanbul'a geldi ve 12.000 Rus askeri de Beykoz çayırına çıkarılarak. Ruslarla Hünkâr iskelesi Mua­ hedesi yapıldı. Türkiye bir nevi Rusya himayesine girdi. 2 ekim 1827’de, Navarin’de Türk donanmasının imha edilişine Rus donanması da katıldı. 1853’te Sinop’ta Türk donanmasını imha eden de Birinci Nikola’nın deniz gücüydü. Fakat 1854-1855 Kırım Harbinde, Türkiye ile beraber, Ingiltere. Fransa ve yeni kurulan Savoy devletlerini de karşısında bulan ikinci Nikola, harbin sonunu görmeden, I855’te öldü.

ENVER

PAŞA

31i

Ingiltere büyükelçisi, çarın bu sözlerine karşı, biraz daha aydınlatılmasını rica eder. Çar şöyle konuşur: «Bakınız, kollarımızın arasında hasta, ağır hasta bir adam var.» Sorara sözlerini biraz daha açıklar. Ama Türkiye için Hasta Adam sözleri, orada ve böyleee söylenmiş olur. îşte bu söz­ lerdir ki ondan sonra, siyasî edebiyata yerleşti. Yani Türkiye artık, Hasta Adam olarak tanındı. Çar, o suvaredeıı birkaç gün sonra Hamilton Seymtır’u, hususî olarak ayrıca sarayına davet eder. Onunla daha etraflı konuşur. Fikirlerini daha etraflı alıklar:

«Hasta Adamın yaşam asını, hepimiz istiyoruz. Onun ölmemesini, ben de sizin kadar isterim. Buna inanmanızı rica ederim. Lâkin kollarımızın arasında birdenbire ölebi­ lir. Bu yüzden her ihtimali bugünden, temin etmenin bir karışıklığa ve muhakkak bir Avrupa savaşına sürüklen­ mekten daha iyi olacağım söyleyebilirim. Eğer bu sırada İngiltere İstanbul’a yerleşmeyi düşünüyorsa, buna müsaa­ de etmeyeceğimi açıkça ifade etmeliyim. Bu beni, İstan­ bul’u işgal etmek durmanda bırakabilir.» Bu sözlerden aşikâr olarak anlaşılan, çarın Türkiye’nin tak­ simini istediği ve bunun için de, İngiltere ile önceden anlaş­ maya çalıştığıdır. Çünkü çara göre, Türkiye'nin geleceği ve mukadderatı hak­ kında, Rusya’dan sonra, yahut Rusya’dan başka söz sahibi dev­ let, ancak İngiltere olabilir. Netekim bunun içindir ki, daha Petersburg’daki suvareden ve oradaki konuşmalarından çok da­ ha önce. 1844’te Londra’yı ziyaret etmiştir. Bu ziyaretinde bu meseleyi İngiltere ile halletmeye çalışmıştır. Bu ana mesele, Türkiye meselesidir. Çünkü Mısır Valisi Mehmet Ali Paşanın isyanı üzerine ve Sultan İkinci Mahmut’un davetiyle Rus do­ nanma ve askerim İstanbul’a kadar getiren şartlar içinde im­ zalaman 1833 «Hünkâr İskelesi Muahedesi» Türkiye’yi zaten bir nevi, Rusya himayesi altına düşürmüştü. Ama daha sonra ve İ840’ta imzalanan Londra Anlaşması, Osmaıılı imparator­ luğunun varlığını; İngiltere, Rusya, Fransa, Avusturya ve Prus­

312

ENVER

PAŞA

ya’nın garantisine bağlamış, yani Rusya'yı ön plandan çıkar­ mıştı. Rusya ise, Türkiye meselesinin, İngiltere ile Rusya ara­ sında halledilebileceği kanaatini, hâlâ muhafaza etmekteydi. İş­ te, ocak 1853 te, İngiliz sefiri ile görüşmeleri bunun içindir. Ama, İngiltere bu ikili çözüm şekline yanaşmaz. Çünkü böyle bir ikili anlaşma, Rus çarının İstanbul'u ve Boğazları derhal işgali demektir. Bundan başka da daha kimbilir nice Osmaniı vilâyetlerine sıra gelecektir. Hulâsa İngiltere büyükelçisi, bütün konuşmaları tabiî ve derhal hükümetine bildirir. Bazı kitaplarda Hamilton Seymur’un çara cevap olarak söylediği nazik ve çarm Türkiye hakkında merhametli olacağına emin bulunduğunu beyan eden cümleler de verilir. Fakat mühim olan şudur: Çar konuyu or­ taya atmıştır. Teklifini açıklamıştır. Ona göre artık söz İngil­ tere’nindir. Netekim İngiltere’nin cevabı da gecikmez. 20 şubat 1853’te İngiltere büyükelçisi imparatora: - Ingiltere’nin, Osmaniı devletine kimin halef olacağı meselesini konuşmayı reddettiğini» bildirir. Fakat çar ısrar eder: »Size, Hasta Adamın ölmek üzere olduğunu haber ve­ riyorum. Böyle bir olayla şaşkınlığa düşmemize meydan vermeyiniz. Bir anlaşmaya varalım.■>> Hatta ertesi gün çar, düşündüğü paylaşmanın tasarılarını ortaya kor. Buna göre; Bulgaristan Rusya himayesinde müs­ takil bir devlet olacaktır. Mısır, Ingiltere’ye verilecektir. Diğer teforu at ise, tespit edilebilir Gerçi arada, Avusturya'nın da tat­ min edilmesi şart olduğunu işaret ediyordu. Bu da, ona Eflak Buğdan’da (Romanya ara 2İsi) bir himaye tanımakla mümkün olabilirdi. Fakat bu tertipler, İngiltere'nin direnişi ile karşılandı. Bunıuı üzerine çar, kendi başına harekete geçmeye karar verdi. Türkiye’ye harp açtı. Galip gelince, önemli toprakları fiilen işgal edilmiş bir Hasta Adamın yatağı başında işlerin, nasıl olsa daha kolay halledilebileceğini sanıyordu. Ama hesaplar uymadı. Ingiltere ile Fransa ve hatta o zaman henüz İtalya kral­

ENVER

PAŞA

313

lığı halini almış olan Piyemonta (Savoya), Türkleriıı safında yer aldılar. Kırım Harbi başladı (1854-1855). Savaş, Karade­ niz’in kuzey kıyılarında bir noktada, Sivastopol-Balıklava’da merkezlenmişti ama, Rusya Baltık sahillerinden ve başka nok­ talardan da tehdit ediliyordu. Çar, işi Rusya ovalarında bir ha­ rekât harbine çevirmek istemedi. Yenilgiyi kabul etti. Ve 1856 Paris Muahedesi ile sulha varıldı. Hasta Adamın mirasının top­ tan paylaşılması böylece geri kaldı. Ama ne varki Türkiye, bu neticeden faydalanamadı. Çünkü Türkiye hakikaten Hasta Adam’dı. Ve öyle kaldı (1). **★ BUHRANLAR DEVAM EDİYOR :

Abdülaziz’in tahttan indirilmesi ve kısa bir fasıladan sonra İkinci Abdiilhamit’in tahta geçirilişi sıralarında, daha çoğu Balkanlar’da olmak üzere imparatorluğu sarsan karışıklıkları, sa­ vaşları daha önce özetlemiştik. Bosna-Hersek isyanları, Kara­ dağ muharebeleri, Bulgaristan’da isyanlar, 1877-1878 Osmaniı Rus Harbi ve nihayet Berlin Muahedesi... Bu harbin nasıl bir yenilgi ile bittiği ve Rus ordusunun İs­ tanbul şehrinin kapılarına nasıl dayandığı malumdur. Rusya, Kırım yenilgisinin intikamını almıştı. Ayastafaııos Muahedesi yürüyememiş olsa bile, Berlin Konferansında Türkiye, Balkan­ ların yarısını ve Kars-Batum havalisini bırakmak zorunda kalmıştı. Berlin’de sulh, bu şartlarla imzalanmıştı. Fakat im­ paratorluğun devâ bulmaz hastalığı, yeni krizler arzediyordu. Bu safhada, kararlı bir padişahın, geniş görüşlerle, geniş ısla­ hat hareketlerine girerek imparatorluğa sıhhatli bir gelişme sağlanması lâzımdı. Abdülhamit ise. korkak, ürkek, her türlü olumlu karar gücünden yoksun, yahut kararları olumsuz bir adamdı. Günü gün elnıek eğilimi ve idarei maslahatçılık poli­ tikası içinde her şey, her müessese, her gün biraz daha çökü-1 (1) Çarlığın bu geri çekilişinde, Rusya'da o zaman başgösteren iktisadı buhranın ve bilhassa Rus köylerinde hüküm süren sıkıntı ve sefaletin etküi olduğu hakkında önemli belgeler vardır.

314

ENVER

PAŞA

yordu. Bu şartlar içinde buhranlar, elbette ardarda sökün ede­ cekti. Bu yolda ilk gelişmeler, gene Balkanlarda göründü. Bal­ kan kavimleri arasında başlayan ve gerek Sırbistan, gerek Yu­ nanistan, gerek Bosna-Hersek, gerekse Bulgaristan’da, ya is­ tiklâl yahut ta örgütlenme suretinde ilk zaferlerini kazanmış olan milliyetçilik hareketleri, şimdi tekrar alevleniyordu. Bu arada ve Osmanlı imparatorluğu içindeki durumları ilk defa Berlin Konferansında ortaya atılıp bazı kararlara bağlanan Ermeniler davası, ayrı bir millî hareket şeklinde gelişip durmak­ taydı. Çeşitli Ermeni partileri, cemiyetleri teşekkül ediyordu. Makedonya’da ise Makedonya komitesi, devlet içinde dev­ let olmak üzere doğmakta ve güçlenmek yolundaydı. İşte Birinci Meşrutiyeti tkinci Meşrutiyete bağlayan dev­ rede yer alan bu ve benzerleri bir sıra olaylar ve buhranlar­ dır ki, Hasta Adamı gittikçe daha fazla hasta edecektir. Hiç bir ilâç ve tedavi görmediği için de, imparatorluk yapışım adım adım çürüten ve onu her gün biraz daha halsizleştiren buhranlar nihayet bir gün, ve Rusya ile İngiltere’nin bir an­ laşmaya varmasıyle sonuçlanan Reval Mülakatına varacaktır. O krallar buluşması ki, yankılan bilhassa Rumeli’de bomba gibi patlayacak ve İkinci Meşrutiyet ihtilâli, işte bu hava içinde harekete gelecektir. Bu ihtilâlin ilk sözcülerinden Binbaşı En­ ver Beyin, ihtilâlin ilk günü ve Makedonya’da Tikveş kasaba­ sı hükümet konağı balkonundan halka ilk sözleri şunlar ola­ caktır: — Hasta Adamı tedavi ettik!.. Ama o güne ulaşabilmek için evvelâ, Osmanlı imparatorlu­ ğunda çeşitli kavimlerin millî hareketlerinden ve bu hareket­ lerin ikinci Abdülhamit devrindeki gelişmelerinden bahset­ meliyiz. Bunun için de ilk önce, imparatorluğun demografik ve etnografik yapısı üzerinde durmalıyız...

O sm anlı im p a ra to rlu ğ u n u n D em o g rafik v e E tn o lo jik D urum u Tarihte hiç bir imparatorluk, ken­ di sınırlarına giren ırklar ve ka­ vimler bakımından bîr birlik arzetmez. Osmanlı imparatorluğunun yapısı da köyleydi.

Çağımızın mahsulü olan ve çağdaş İmparatorlukların hayatlarına son veren milliyetçilik akımlan ise, ev­ velâ ve ilk zaferlerini. Osmanlı im­ paratorluğunda kaydettiler—

vm MEMÂLİK I MAHRÜSA-İ ŞAHANE: (PADİŞAHIN MEMLEKETLERİ)

Osmanlı imparatorluğu son devrinde, hizdeki mektep ki­ taplarında, 3.000.000 kilometre kare üzerinde, 30.000.000 nüfus­ lu bir ülke olarak gösterilirdi. Çoğunun sınırları dahi belli ol­ mayan dağları çölleri, sahraları ile bu 3.000.000 kilometre ka­ relik yüzölçümü, elbette ki, çok yerde tahmine, yaklaştırmaya dayanıyordu. Bu alanın bilhassa Afrika ve Arabistan çöllerin­ de uçlarına, sınırlarına, ne sivil idare, ne de ordu hiç bir za­ man ulaşmış değildi. Ama «Memâlik-i Mahrusa-i Şahane» başlığı ile, yani pa­ dişahın tasarrufundaki mülkler olarak gösterilen devlet harita­ larında bu üç milyon kilometre karelik memleketler, etrafı belirli kırmızı sınır çizgileri ile işaretlenmiş pembemsi renk­ lerle. açık olarak belirtilirdi. Yahut ta meselâ Mısır, Tunus gibi alanlarda, yani imparatorluğa şeklen bağlı yerlerde bu çiz­ giler biraz renk değiştirir ve ülkeye vurulan pembemsi renk, biraz belirsizleştirilirdi. Ama bu 3.000.000 kilometre kare he­ saplarına, bu kopup gitmiş yerler zaten dahil değildi. 3.000.000 îuk yüzölçümü, Berlin Muahedesinden sonra OsmanlI hüküm­ ranlığı altında kalmış ‘sayılan yerleri alırdı. Ama Bulgaristan prensliği ve hele Güney Bulgaristan1, yani Şarkî Rumeli vilâyeti ile Bosna-Hersek, mutlak olarak imparatorluğun parçaları sa­ yılırdı. Ve Sultan İkinci Abdülhamit, 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbinden sonra da oraların hâkimi görünürdü. 3.000.000 kilo­ metre karelik memleketlerin padişahı tanınırdı. Devletin o saf­ hada ve üç kıtaya yayılan topraklarını kapsayan Osmanlı im­ paratorluğu buydu. Abdülhamit devrinde yazılan yabancı eserler ve kaynak­

318

ENVER

PAŞA

larda da bu toprak dağılışı ve yüzölçümü, ufak tefek farklarla böyle gösterilir. Ama, ta 1908’e kadar ne artıp ne de eksilmek kaydı ile bizde 3Û.OOÖ.ÖÖO olarak alınan nüfus, yabancı eserlerde daima daha az olarak alınmıştır. Bu kaynaklarda ge­ nel olarak imparatorluğun nüfusu, 24.000.ÖCÜ - 25.000.000 ola­ rak verilir. Bu kitapta biz, imparatorluğun yüzölçümü ve nüfus ba­ kımından genel görünüşünü, yerli ve yabancı kaynaklarca az Çok mutabık kalman rakamlar üzerinden vereceğiz. Yerli ve yabancı kaynaklar derken şunu kaydedelim ki, bu konuda, bil­ hassa nüfus yaklaştırmaları, hemen daima yabancı yazarlar tarafından yapılmıştır. Çünkü Osman!! devletinin ne toprak sahaları, ne de nüfus sayımları üzerinde pek bir gayreti olma­ mıştı. Yalnız Mithat Paşanın zamanında ve onun gayreti ile derlenen nüfus vaziyeti, 1077 devlet yıllığında yer almıştır ki, bu da nihayet bir yaklaştırmadır. İkinci Abdülhamit'in uzun saltanat devrinde ise Osmanh topraklan ve bu topraklar­ da yaşayan nüfus, bunların ırkı dağılışı ve bölgelerin durum­ ları ve vadettikleri İktisadî imkânlar üzerinde hükümetçe bir araştırma yapılmamış, fakat yabancılar tarafından, önemli eser­ ler verilmiştir (1), Biz şimdi evvelâ imparatorluğun yüzölçü­ münü derlemeye çalışalım:1 (1) Bu konuda Rusça neşriyat Türkiye ve bilhassa Doğu böl­ geleri hakkında önemli yekûn tutar. Bunlardan başka, hatta OsmanlI­ ların elinde bulunmayan Kuzey ve Doğu vilâyetleri harita pafta­ larının bir kısım Rusçaları, iyi işlenmiştir. Bunlar arasında ve bütün alanda çalışmalar yapılamayan hallerde, ana yolların iki tarafında görülen dağları ve sahaları işlemiş olan, diğer alanları beyaz göste­ ren harita paftaları da vardır.

Pan İslavist kitaplar ise, hele Balkanlar üzerinde, zengin tetkik eserleri teşkil etmektedir. Çünkü Panislavizm, nihayet Rusya’da do­ ğan ve Rusya'dan beslenen bir hareketti. Rus çarlığının hariciye ve harbiye nezaretleri, bu hareketin, örgütlenme ve yönetme merkezleri idiler. Netekim 1917 ihtilâlinden sonra ve Bolşevikler iktidara ge­ lince, Sovyetler hükümeti tarafından yayınlanan gizli belgeler seri­ sinde Türkiye’nin, Anadolu'nun taksimi ismini taşıyan eser, gerek

ENVER

319

FAŞA

B erlin A ntlaşm asından Sonra İm p arato rlu ğ u n Y üzölçüm ü

A v r u p a ' da: Trakyalar ve Makedonya Güney Bulgaristan (Kuzey Bulga­ ristan dahil değildir. Güney Bul­ garistan ise, resmen Osmanlı top­ rağı sayılırdı) Bosna-Hersek (Berlin Antlaşması ile Avusturya-Macaristan’a geç­ mekle beraber, Osmanlı ülkesi sa­ yılırdı) Girit A s y a' d a : Ege adaları Kıbrıs Sisam (1832 Antlaşması ile muh­ tariyet) Anadolu, Suriye, Irak, Hicaz, Ye­ men ve Arabistan bölge ve çölleri

160.000 kilometre kare » » 32.000

51.109

»

»

8.618

»

»

6.100 9.282 463

» »

» » »

1.668.000

»

»

A f r i k a ’ da :

» » 1.000.000 3.000.008 » Bu rakamların bir kısmı yaklaşık olduğundan, tabiî ihti­ yat kaydı ile alınmalıdır. Eğer Berlin Antlaşmasından sonra da ve şeklen- Osmanlı imparatorluğu mülkleri olarak sayılan Trablus-Bingazi, Fizan (Libya)

imparatorluğun son devresindeki genel durumu, gerekse gizli siyasî anlaşmalar bakımından, çok cepheli bilgiler vermektedir. Hulâsa bütün bu konular, XIX. yüzyıldan başlayarak siyasî li­ teratürde çeşitli ve zengin kaynaklar halindedir. Fakat diğer kitaplarımız gibi bu eserimizde de, mümkün olduğu kadar geniş okuyucu kitlesine hitabetmek ve dip yazılarımızı, oku­ yucu için zaten tedariki müşkül olan kitap listelerine boğmamak esa­ sımıza sadık kalarak, ele aldığımız bahislerde ancak, en önemli kay­ nakları işaret etmekle yetineceğiz. Bu konularda gerek Osmanlı devrinin, gerek onu takibeden dev­ rin Türk siyası edebiyatı ıuaaiesef, tam bir yokluk içinde denile­ bilecek kadar fakirdir.

320

ENVER

PAŞA

ve imparatorluk haritasında, hafif kırmızı renkli sınır çizgileri içinde, hafif pembemsi renklerle gösterilen Mısır ve Tunus’u da bu rakamlara eklemek, o zaman imparatorluğun) toprakları: Tunus 167.400 kilometre kare Mısır 994.300 » » olmak üzere 4,161.400 kilometre kareye çıkar... İşte harita üzerindeki Osmanlı imparatorluğu, İkinci Ab­ dülhamit hâkimiyeti boyunca buydu. Berlin Muahedesi ile kay­ bedilen toprakları ise, daha önceleri vermiştik. 1908 İhtilâline girerken, yani 1907-1908 sıralarında impara­ torluğun, vilâyet ayrıntıları ile yüzölçümü ve nüfus tablosu ise, bu cildin sonunda ve eh olarak verilmiştir. İmparatorluğun demografik ve etnografik yapısına geçer­ ken, fiilen bizden koymuş olan Kuzey ve Güney Bulgaristan’la Bosna-Hersek’i de bir tarafa bırakarak, her iıç kıtada yaşayan Osmanlı nüfusunu evvelâ toplu olarak göstermek istersek, çe­ şitli kaynaklarda, çeşitli tahminlere rastlarız. Meselâ Pan Cer* manizm-Pan İslavizm isimli eser (s. 23) şu rakamları verir (1): İm p arato rlu ğ u n Tahm inî N üfusu

Osmanlı Avrupa’sında Osmanlı Asya’sında Osmanlı Afrika’sında

6.500.000 17.500.000 L OOO.O0O

Toplam

24.000.000

Bu yekûn, ikinci Abdülhamit devrinde ve genellikle kabul edilen 3.000.000 nüfustan azdır. Ama buraya Bosna-Hersek, Şarkı Rumeli (Güney Bulgaristan) gibi şeklî hâki­ miyet bölgeleri, hatta Girit dahil değildir. Bu 24-25 milyon nü­ fusu, İkinci Abdülhamit devri Osmanlı ülkesi için, en doğru ra­ kam olarak kabul etmekte hata olmasa gerektir. Ama bu ye­ kûnda, devletin sınırlan içinde yer almakla beraber, devletin hükmünde olmayan, devlete asker, vergi vermeyen Yemen, Arabistan, Osmanlı Afrika’sı hatta Doğu ve Güneydoğu Ana-1 (1) H. Adam: Pan Cermanizm-Pan tsiavizm (1909).

ENVER

PAŞA

321

dolu’nun Kürt beyliklerinde yaşayan, halkın da hesaba girdiği­ ni işaret etmeliyiz. Hulâsa İkinci Abdülhamit imparatorluğu aslında, Rumeli ve Anadolu’nun zaten bitmiş tükenmiş olan Türk halkının omuzlarında tüneyip yaşıyordu. Şimdi konuya devam edelim... » *W

İM PARATORLUĞUN ETNOGRAFİK Y A P IS I:

Yukarıda verilen özet bilgilerden sonra, imparatorluğun et­ nolojik durumuna geçelim. Yani imparatorluk sınırları içinde yaşayan halkların, ırklar ve milliyetler bakımından terkibini görmeye çalışalım. Gerçi bu konuda da kaynaklar birbirleri ile çatışır. Meselâ Anadolu’da Rumları, bir milyonla iki milyon arasında, yani tam %100 farkla veren kaynaklar vardır. Aynı şekilde Ermeni nüfusu da, bir milyonla iki buçuk milyon ara­ sında değişik olarak gösterilir. Bazen de yalnız İstanbul’daki Rum nüfusunun 250.000 gösteren yazarlar vardır. Nüfusu bir milyondan az olan İstanbul'da, elbette ki 250.000 Rum ola­ mazdı. Biz bütün bu çelişmeleri azamî derecede realiteye, yani gerçek duruma yaklaştırmaya çalışarak, İmparatorluğun etno­ lojik yapısını vermeye çalışacağız. Evvelâ şu noktayı bir daha belirtelim: Osmanlı imparator­ luğunun bir millî devlet olmadığını ve çeşitli ırk, dil, din ve tarihî kök farkları gösteren bir halklar topluluğu, olduğunu, bu kitabın ilk kısmında, önemle belirtmiştik. Bu gerçeği bir ' daha hatırlamalıyız. Meselâ Doğu yüksek yaylalarındaki Kürt­ lerle, Batı Rumeli’de yaşayan Arnavutlar, yahut Yemen’deki yerliler, Anadolu’daki Rurniar, Ermeniler, Rumeli’deki İslav­ 'lar ve nihayet bunların hepsi ile, bu imparatorluğun sahibi görünen Türkler arasında, hiç bir ırkî yakınlık yoktu. Ama daha aşağıda aynı devrin, meselâ Rusya çarlığı ve Avusturya-Macaristan imparatorluğundan vereceğimiz misal­ lerde görülecektir ki, bu durum, bütün imparatorluklar için müşterektir. 1870-1871 harbinden sonra birliğini yapan ve ırkî bakımından oldukça toplu olan Alman imparatorluğunda bi­ le, meselâ en azdan 4.000.000 İslav yaşıyordu. Rusya ve Avus-

E N VE E P A Ş A

322

turya-Macaristan'a gelince, bu imparatorluklar bu bakımdan, 2aten bir parçalı bohçaydı. O kadar ki, meselâ toplu bir coğrafî alanda 56.000.000 nüfus gösteren Avusturya-Macaristan'da ırk­ ça İslav nüfusu 20.0ö0.000'u aşıyordu. Bu konulara ayrıca dö­ neceğiz. Şimdi Osmanlı imparatorluğunun etnografik manzarası üze­ rine eğilelim. Bu imparatorluk, eski dünyanın birleşme noktasında ve bütün tarihî göçlerin en işlek hatları üzerinde teşekkül ettiği için, elbette ki, büyük bir ırklar karışıklığı gösteriyordu. Oğuz Türkleri, yani imparatorluğu kuran Türk boyları; Iran, Surivet ve Ortadoğuya, bilhassa Büyük Selçuklu devleti ve onun son­ raki parçalarını teşkil eden Selçuklu devletleri devrinde yer­ leşmiş, yayılmış bulunuyorlardı. Büyük Selçuklular istilâsının ilk ve ana dalgalan X. yüzyılın sonundan başlayarak, XI. yüz­ yılda Iran, Irak ve Anadolu'da saltanatlarını kurmuşlardı. Bü­ yük Selçuk devletinin bir kolu olan Anadolu Selçukluları, Türk ırkıma saf bir kolu olan 24 Oğuz toyuna dayanıyordu. Ana­ dolu Sulçuklularınm zayıflamaları ve çöküşü sırasında, Söğüt havalisinde kendi beyliklerini kuran ilk Osmanoğulları, bu 24 Oğuz boyundan Kayı'lara mensuptular. Fakat Osmanlı devleti daha kurulurken, Anadolu'da, hatta yer yer Bal kani ar'da yer­ leşmiş diğer Türk boylarını buldu. Osmanlı hükümranlığı iler­ ledikçe, İslâmlığı kabul eden diğer ırkî toplumlarla, meselâ Rumeli'de Arnavutlar, Bosna-Hersek'te îslavlarla kan karışımı oldu, istilâ devirlerinde Anadolu'dan Rumeli'ye geçen Oğuz boy­ larım ve aşiretlerini de hesaba katarsak (1), imparatorluğun Türk olan nüfus tablosunu tasavvur edebiliriz. Abdülhamit sal­ tanatı devresinde imparatorluğun kavmi yapısı işte bu Türk olan ve temeli Anadolu'da bulunan. Oğuz asıllı insanlar veya Türkleşmiş olan gruplarla, diğer ırkların mensuplarından te­ şekkül ediyordu. Bu arada, bilhassa Doğu Karadeniz bölgesiyle, Orta ve Doğu Karedeniz bölgesinde, vaktiyle Türkleşmiş eski1 (1)

M. Eyyup Gökbilen: R u m e li'd e Y ü r ü k le r , T a ta rla r v e Evlû d -ı F â tu h a n . 1957. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi neş­ riyatı.

ENVER

PAŞA

323

ırklar ve Makedonya’daki Türkleşmiş îslavlar, ırklar tablosun­ da tabiatıyle Türk olarak alınacaktır, Semitik Araplarla meskûn Hicaz, Yemen ve kısmen Irakla, çeşitli ırklar karışımını ba­ rındıran Suriye halkları ve nihayet Avrupa Türkiye’sindeki Grek ve İslav ırkları ise, bu tabloda ve tabiatıyle kendi bölüntü­ leri içerisinde görülecektir. Tatarlara gelince, çoğu Rumeli’de yerleşen ve tamamen Türk toplumuna karışan Tatarlar, impa­ ratorluğun ırkları yapısında, ayrı bir cemaat teşkil etmeyecek­ ler ve Türk ııüfus arasında yer almış bulunacaklardır,,. Şimdi bu değinmelerden sonra, imparatorluğun 1878 Ber­ lin Antlaşmasını takip eden ve bütün Abdülhamit saltanatı bo­ yunca pek te değişmemiş olan demografik ve ırkî tablosunu ve­ rebiliriz. Bu tabloya, Güney Bulgaristan, Bosna-Hersek gibi fiilen devletten kopmuş olan bölgeler dahil.değildir: O sm anlı im p arato rlu ğ u n u n E tnografik Yapısı

(Bütün nüfus 25.000,000) Osmanlı Avrupa’sı 6.500.000 Osmanlı Asya’sı 17,500.000 Osmanlı Afrika’sı 1.000.000 Toplam 25.000.000 Osmanlı Avrupa’sında nüfus şöyle dağılıyordu: Türkler 2.900.000 Arnavutlar 615.000 Bulgarlar 700.000 Sırplar 700.000 Ulahlar (Romen) 100.000 Ermeniler 150.000 Yahudiler 190.000 Kumlar 1.000.000 Toplam 6.355.000 Kiptiler ve muhtelif 145.000 Genel toplam 6.500.000 Yukarıdaki tablodaki nüfus taksimatı, Davis Tritz’in «Al­ manya ve İslâm Âlemi» isimli eserinden alınmıştır. Buna, tab­

324

ENVER

PAŞA

loda gösterilmeyen K iptiler ve muhtemel çeşitli nüfus rakam ı eklenerek, daha yukarıda tahm in edilen 6,5 milyonluk Avrupa Türkiye'si yekûnu bulunmuştur. Y azann bu rakam ları, A vru­ pa Türkiye'sinin nispeten yakın bir devrine, 1910-1912 yılları­ na göre tahm in edilmektedir. Bu tabloda A rnavut ve Rumların, aslında daha fazla olmaları m üm kündür (1),

*

* T

TEMSİL PROBLEMİ: Yukarıdaki tabloya göre İ s l â m nüfusu (T ürk ve A rnavut) A vrupa T ürkiye’sinde nüfusun %5Ü kadarım teşkil etmektedir. Asıl T ürk nüfusu, Avrupa Türkiye’sinde ve yerleşme bakımın­ dan, her tarafta aynı yoğunlukta değildi. Türkler, daha ziya­ de Doğu ve Batı Trakya’larda, Rum eve Bulgarlarla karışık olarak, büyük yoğunluğu teşkil ediyorlardı. Safkan Türklüğün önemli ve yoğun yerleşme sahaları olan Kuzey ve Güney Bul­ garistan’dan geriye doğru göçler oldukça, bu göçmenler de ge­ ne bu bölgelerde yerleşmeyi tercih ediyorlardı. Makedonya’nın, Serez, Drama havalisiyle, Selanik, M anastır gibi şehir ve di­ ğer kasabalarında, yerleşik T ürk aileleri önemliydi. Fakat daha Kuzeye doğru T ürk yoğunluğu azalıyordu. A rnavutluk’ta ise, önemli bir T ürk yerleşmesinden bahsedilemezdi. Ama gerek Yunan sınırlarına yakın çevrelerde, gerekse Makedonya’nın merkezi kısımlarında, Müslümanlaşnuş Grek veya İslav asıl­ lı toplulukları da, T ürk nüfusu içinde almaktayız. Türk nüfusunun Osmanlı Avrupasmdaki bu yerleşme tar­ zının, T ürk hâkim iyetini devam ettirm ek bakımından elveriş­ li olmadığını ve Türklerle, Türkleşmiş M üslümanların, bilhas­ sa Trakya’lar haricinde, birer azınlık durum unda göründüğü­ nü. işaret etm ek yerinde olur. Yalnız son Osmaniı A vrupa’sı değil, daha önce im paratorluğa dahil olan ve çeşitli ırklarla m eskûn bulunan ülkeler için de önemli ve üzerinde her zaman durulm ası gerekli bir noktayı burada kısaca işaret etmek isti­ fi) Arnavutluk'tın 1900 nüfusu 1.100.000 kadardı. Bu arada bir kısım Arnavutların, Yugoslavya sınırlan içinde kalmış olduklarını da düşünmek lâzımdır.

ENVER

PAŞA

325

yjTuz. Bu konu, Osmanlılarm istilâ devirlerindeki Müslüman.taştırma, daha doğrusu temsü siyasetidir. Gerçek şudur ki; istilâ ve yükseliş devresinde OsmanlIla­ rın devlet müesseseler!, istilâ edilen ülkelerdeki sert ve don?muş feodal yapıdan çok daha üstün ve adaletliydi. Bu mtiessesel er başlıca; toprak hukukuna, ordu teşkilâtına ve bir de il­ miye örgütlenmesine, yani kadılık, müftülük, medreseler ve ay­ rıca tekkeler teşkilâtına dayanıyordu. Kadılar yargı ve icra alan­ larında, müftüler dinî eğitim ve kısmen hukuk sahalarında, .medreseler ise, hem din, hem eğitim, hem devlet işleri için ele­ man yetiştirmekte, aktif ve önemli vazifeler görüyorlardı. Os­ manlI imparatorluğunda; Avrupa'da olduğu gibi sert bir toprak .'köleliğine dayanan feodalizm nizamı mevcut değildi. OsmanlI­ ların ayak bastığı her yerde, o şehir veya bölgenin özellikle­ rine uyan kanunnameler tanzim edilip yürürlüğe konulurdu. Yani idare, istilâ edilen yerlerdeki halk için çok daha rahat ve ^çekiciydi. Netekim meselâ Bosna-Hersek gibi sapa ve dağlık bölgelerde bile Müslümanlık hızla yayıldı. Ordunun, daha zi­ yade Hıristiyan çocuklardan seçilen devşirmelere dayanışı ve bu çocukların küçük yaşta ailelerinden almışı, elbetteki doğ­ ru görünmeyebilir. Ama bu çocukların, bir süre sonra iyi ye­ tiştirilmiş hür ve hâkim askerler, subaylar, idareciler, valiler olarak hayata katılışları, paşaların, vezirlerin, devlet büyükle­ rinin bunlardan seçilişi, devşirmecilik müessesesini, Hıristiyan halklar için bile, arzu edilir hale getiriyordu. Hulâsa ve meselâ Evliya Çelebi Seyahatnamesinde okudu­ ğumuz gibi, yalnız Balkanların değil, Orta Avrupa şehirlerinin de, camileri, mektepleri, medreseleri, tekkeleri ve Müslüman .mahalleleri ile İslâmlaşmış olduğunu görüyoruz. Bir aralık Budin'de (Budapeşte) Hıristiyanlar, Önemsiz bir azınlık halinde kalmışlardı. Bu hal, Islama girişin gayet kolay ve basit oluşun­ dan, İslâmda zor olmayışından, İslâmî kabul edenlerin diğer İslâmî arla derhal eşit haklara kavuşmasından ileri geliyordu. Hulâsa îslâmm, çok güçlü bir temsil gücü vardı. Ve bir aralık öyle oldu ki, istilâ edilen ülkelerdeki Hıristiyanların kütleler halinde ve hemen tamamıyle Müslümanlaşması cereyanı baş

326

ENVER

PAŞA

gösterdi. Bu hal XVII. yüzyılın ortalarına kadar sürdü. Ve hareket, OsmanlIlarda din baskısı olmadığı, her din serbest bı­ rakıldığı için; içten gelen, kendi kendine yürüyen bir akımhalinde gelişiyordu. îşte bu gelişmeler ve safhalar içindedir ki İstanbul; bütüne halkın Müslümanlaşması takdirinde, devşirme kaynakları ile, Hıristiy ani ardan alınan Cizye ve Haraç şeklindeki vergiler kay­ naklarının kuruyacağından endişelendi. Meselâ devletin en ih­ tişamlı devrine r a s t l a n Kanuni Sultan Süleyman zamanında ve Şeyhülislâm Ebüssüut Efendinin dahi, bu cereyanı teşvik etmek değil, azaltmak veya durdurmak için tedbirler aldığı,, tavsiyelerde bulunduğu bilinmektedir. Hakikaten Ebüssüut Efendi, O zaman Viyana’ya kadar da­ yanan Osmanlı Avrupa'sırdaki bu gelişmeleri, en iyi bilecek mevkideydi. Çünkü istilâ edilmiş sahalarda ilk ve sistemli $aîftm'iar onun zamanında yapıldı. Ama netice şu oldu ki, dev­ şirme ve vergi endişeleri ile yürütülen bu siyaset, istilâ edilen bölgelerdeki temsil hareketini aksattı. Halbuki yeni devletin müesseslerindeki üstünlük, öyle görünür ki, Avrupa’da Müs­ lümanlığı daha köklü bir surette yerleştirebilirdi. Ve bunun, yerleştiği ülkeler, meselâ Arnavutluk'ta olduğu gibi. Kabile ve aşiretler, yani dolayısıyie fiilen bir ağalık, feodallik sistemine dayanmıyorsa, pekâlâ ve ergeç Türkleşebilirdi. Hulâsa impara­ torluk, hele Tuna’nm güneyinde pekâlâ yerleşebilirdi.

Bu kısa değinmeden sonra şimdi, gene konumuza, yani Os­ manlI imparatorluğunun ırkî terkibi konusuna dönelim. Sonverdiğimiz rakamlar, Osmanlı Avrupa’sının nüfusu ve ırklar durumu üzerine idi. Bu durumun, 1378 Berlin Antlaşma­ sından sonraki devreyi kapsadığım işaret etmiştik. Çünkü aşa­ ğıda gireceğimiz ve Balkanlardaki nasyonalizm mücadelelerini1 içine alacak bahsimizde, milletler durumu özel bir ehemmiyet arzeder. Ama Osmanlı Türkiye’si nüfus ve ırkları bahsini bi­ tirmeden önce ve tarihi bir fikir vermiş olmak için, aynı kıtada,-

ENVER

PAŞA

327

1878’den, yani Berlin Kongresinden önceki nüfus ve ırklar tah vmini üzerinde t e ba2i rakamlar açıklayalım (1). B erlin Antlaşm asından. Önce O sm anlı A vrupa’sının Irk ı ve D em ografik D urum u

Türk •Rum

2.500.000 2.500.000

îslavlar:

Bulgar Boşnak Sırp ve Karadağlı

3.500.000 1.500.000 (Bosna-Hersek halkı) 3.000. 000

■Diğerleri:

Arnavut Rumen-Ulah Toplam

1.000. 000 dan fazla 6.000. 000

20.000.000

Bu yekûna, tam veya yan bağımsız Yunan, Sırp, Romen, fKaradağ devletleri nüfusu dahildir. Aynı yıllarda Balkanlar’da sancak 100.000 kadar Ermeni de hesaboî unu yordu (2). Buraya ;kadar rakamlar, daha yukarıda verilen sayılarla karşılaştırı­ lınca bize Berlin Kongresi öncesi ve sonrası arasında bir kı­ yaslama imkânı verir. Bu Özetlemelerden sonra şimdi de, Osmanlı Asya’sının de­ mografik ve kavimler yapısını görebiliriz. O devrin yabancı ya­ yınlarında Osmanlı Asya’sı: Anadolu. Kürdüstan, Ermenistan, 'Suriye, Irak ve Arabistan olarak alınırdı. Arabistan’a; Hicaz Yemen ve Arap Çölü dahildi. Arap Çölü; Hicaz ve Yemenin «doğusunda ve doğu sınırları Trak, Basra Körfezi ve Hind De<1) B u r a k a m la r, so n O sm a n lı ta r ih i ü z e rin d e y e tk ili b ir h o ca «■ve a y d ın b ir b ilg in o la n P ro f. Y usuf A kçora’n m Z a m a n ı m ı z A v r u p a S i y a s i T a r i h i — 1 8 7 0 - 1 8 7 7 isim li e se rin d e n a lın m ış tır: C ilt. IV. s. 55. (2) A kçora’y a g ö re d ü n y a d a 2.000.000 k a d a r E rm e n i h e s a p la n ­ m a k ta d ır. B u n u n b irk a ç y üz b in i A v ru p a ve A m e rik a 'd a o ld u ğ u n a rgöre, K a fk a s y a ’d a ve T ü rk iy e ’d e 1.500.000 k a d a r E rm e n i olsa g erek ­ ti. A şağ ıd a te m a s edeceğim iz gibi, b u y e k û n u im p a ra to rlu k d e v rin ­ ce, 2.500.000 o la ra k a la n la r d a vardı.

328

ENVER

PAŞA

nizi kıyılarına varan, Necit, Elhasa, Küveyt ve bütün Güney imamlıklarını içine alırdı. Irak, Hicaz ve Yemen dışında Os­ manlI hâkimiyeti, şekil ve renkten ibaretti. Ama yüzölçümü iti­ bariyle bu topraklar gene de, OsmanlI imparatorluğunun sınır­ ları içinde sayılırdı. Kürdüstan ve Ermenistan gibi bölge ayrın­ tıları ise, Batı siyasî ve coğrafî edebiyatında yer almıştı. Asya Türkiye’sinde, Anadolu, Kürdüstan, Ermenistan, Su­ riye, Irak, Hicaz ve Yemenle Çöller mıntıkası yüzölçümünün, 1.668.000 kilometre kare ve nüfusun, 17.500.000 olarak hesap­ landığını daha önce kaydetmiştik. Bu nüfus ırklar bakımınşöyle sınıflandırılıyordu: Türk 8.500.000 Suriyeli ve Arap 5.000.000 Kürt 1.240.000 Ermeni 1.115.000 Rum 1.000.000 muhtelif 645.000 Toplam 17.500.000 Arapların ve Suriye bölgesinde olmak üzere 400.000?i Hı­ ristiyan, 300.000’i Mârûni idi. Genel olarak, Asya Türkiye'sin­ deki 17.500.000 nüfusun, 14 milyondan fazlası, çeşitli mezhep­ lere dağılmış olmakla beraber Müslüman olarak alınırdı. Bütün bu rakamları kesin olarak kabul etmeye, elbette ki imkân yoktur. Hiç bir sayımın yapılmadığı ve Anadolu Türk­ lerinden başka bölge ve halkların, asker dahi vermediği bir ül­ kede, kesin nüfus sayısını tayine, tabii imkân bulunamaz. Kaldıki imparatorluk sınırlarında yaşayan halklardan; Türklerden başka her birinin, meselâ Ermenilerin, Rumların, ken­ di nüfus sayılarını yüksek göstermek için gerek kendileri ta­ rafından, gerek onlar adına çalışan yabancıların yaptıkları çe­ şitli karıştırmaları da ayrıca hesaba katmalıdır. Hulâsa ve hoylece imparatorluğun ve hele Asya parçasının nüfus durumu üzerinde, yabancı kaynaklarda verilen rakam­ ları, daima ihtiyat kaydı ile almak yerinde olur. Osmanlı Afrika’sına gelince: Osmanlı Afrika’sı aslında, Mı-

ENVEK

PAŞA

329

;Sjr-Sudan, Trablusgarp, Tunus olarak alınırdı. Berlin Kongre­ sinden sonra da, Tyblus fiilen ve diğerleri şeklen Osmanlı hâ­ kimiyeti altında sayılmaya devam edildi. Bunlardan Mısır-Su,dan 994.300 ve Tunus 167.400 kilometre kare olarak hesapla­ nırdı. O zaman Mısır’ın nüfusu 9.500.000 ve Tunus’un 3 milyon­ dan biraz fazlaydı. Fakat fiili idare ve murakabemizin dışında kalan ve daha ileride bu durumlarına: ayrıca değineceğimiz bu ülkeleri çıkarırsak, Osmanlı Afrika’sı denilince, yalnız Trab­ lusgarp vilâyetini almak yerinde olur. Netekim daha önce de imparatorluğun genel yüzölçümü ve nüfus tablosuna, Afrika'­ dan yalnız Trablus vilâyetini katmıştık. Buna göre Osmanlı Afrika’sı şöyle bir vaziyet arzederdı: Yüzölçümü Nüfusu

1.000.000 kilometre kare 1 000.000

Trablus hakkında kısaca bilgi vermeliyiz. Trablusgarp vi­ lâyeti; Trablus, Bingazi (Berk.a) ve Fizan (Fezan) bölgelerin­ den teşekkül ediyordu. O zaman vilâyet merkezi olan Trablus ■şehri, 60.000 kadar nüfus barındırıyordu. Diğer şehirlerden Bin­ gazi (Berka veya Sirenaik bölgesi) 30.000 nüfusluydu. Bun­ lardan başka ve hepsi do sahillere dizilmiş ufak kasabalardan başka, vilâyet içinde toplu bir iskân merkezi yoktu. Büyük Afrika Sahrasına düşen ve Çat Gölü bölgesine kadar inen çöl­ ler bölgesinin güney kısmında ve Fizan sancağının, merkezleri sayılan Gıdamış, Çat gibi yerler, basit, ve ilkel nitelikte büyük­ çe köylerdi. Zaten Fizan ancak, siyasî sürgün yeri olarak kullanılırdı. Çöllerde aşiretler ise, bu çöllerde kaybolmuş bir­ takım küçük vahalar etrafında barımrlardı. Ama Kuzey Afrika, Taş devrinden beri meskûndu. Hele Roma imparatorluğunda buralarda, üstüıı medenî merkezler vü­ cuda geldi. Eu şehirler bilhassa Ispanya ve İtalya’ya bağlı ola­ rak, Akdeniz’in büyük ticaret merkezleri halindeydiler. Ve kı­ yılar, Taş devrinden beri, bir taraftan Büyük Sahra’dan kuzey kıyılarına çıkan, diğer taraftan Avrupa’dan buralara göçen in­ sanların karışma alanları oldular. Bu karışmalar, Trablus vilâ­

330

ENVER

PAŞA

yeti halkının bilhassa sahillerde, antropolojik ırkî yapısı— tekilleştirdiler. XVI. yüzyıldan itibaren ise bu sahillere veOsmanhlarm işgali ile beraber, Anadolu Türklerinin ve bilhas­ sa Batı Anadolu, Akdeniz Adaları Türk ve Rumlarının kanı, bol miktarda karıştı. Bu sebeple Trablus vilâyetinde belirli bir milletler ayrıntısından bahsetmek mümkün değildir. Trablusluların genel kütlesi ise, Arap istilâlarının da tesiri ile, Arapolarak adlandırılır. Ama bu arada kumral ırkların Kuzey Af­ rika’da, önemli kan etkileri olduğu muhakkaktır. Lisan olarak;; evvelce bütün bu bölgeye hâkim olan Berberi dilinin yerini, bi­ zim zamanımızda, Arapça almış bulunuyordu. Bu sebeple bi­ zim de, imparatorluğun son devrinde Trablusgarp vilâyeti halkının hâkim çoğunluğunu Arap olarak almamız doğrudur. Vilâyette Türkler ise, ancak Trablus, Bingazi gibi şehirlerdetoplanmak üzere askerlerden, bir kısım memurlardan ve sür­ günlerden ibaretti (1), Din olarak, birçok mezheplere ayrılmışolarak Müslümanlık hâkimdi. Bu suretle ve İmparatorluğun nüfus ve kavmiyetler, mil­ liyetler bakımından buraya kadar verdiğimiz malzemeyi özet­ lersek, bu imparatorluğun son devrinde ve Berlin Muahedesin­ den sonra, yani 1878-1908 arasında, şu manzarayla karşılaşı­ rız: (Yuvarlak rakamlarla) İmparatorluğun Irkî ve Demografik Durumu Türk 12.500.000 Arap 6.000.000 Arnavut 700.000 Rum 2 .000.000 Bulgar 700.000 Sırp 700.000 Ermeni 1.250.000 Kürt 1.250.000 Toplam 25.lT0.000~1 (1) Trablusgarp hakkında çeşitli eserler arasında, şunları has­ saten işaret edebiliriz: Aziz Şamili: Şimalî A frika’da Türkler. 1936. İstanbul. Celâl Tevlik K arasapan: Libya. Ankara. 1960.

ENVER

331

PAŞA

Bu yuvarlatılmış rakamlara çeşitli ırklardan gelfn ve Türfkiye’de yaşayan yabancıları da içine almak üzere tahminen .390.000 kişi daha teklersek, umumi nüfusu 25.500.000 olarak bu,3uruz ki, yerli ve yabancı kaynakların umumî tahminleri de zaten, 24-25 milyon etrafındadır. Daha önce de kaydettiğimiz gibi bu nüfus ve kavmiyetler tablolarına, 1878 Berlin Antlaşmasından sonra da Osmanlı ha­ ritalarında, şeklen de olsa Osmanlı hâkimiyeti altındaki top­ raklar olarak gösterilen bölgeler dahil değildir. Burada ve an­ cak o devre ait bu durumu göstermek üzere bu bölgelerin de «ıiifus ve yüzölçümlerini bir arada verelim: M üm taz E yaletler V eya Şeklen İm paratorluğa

Bağlı Bölgeler M em leketler

K ilom etre k are

N üfus

32.594 464 994.300 51.110 8.168 9.601

1.099.000 55.000 9.820.000 1.590.000 311.000 238.000

Şarki Rumeli (Güney Bulgaristan) Sisam Adası Mısır Rosna-Hersok •Girit Kıbrıs

13.093.000 Çeşitli kaynaklardan ve çeşitli yıllarda yapılan bu nüfus tahminlerini burada, tek ve belli bir yıla bağlayarak göstermek doğru olmayacağı için, ayrıca bir sene tespitine gitmedik. Ama genel olarak yukarıdaki durumu, meselâ 19ÛO’de ve yaklaşık -rakamlar olarak almak mümkündür. Buraya kadar verdiğimiz Özetlemeler bize, Osmanlı impa­ ratorluğunun, halklar bakımından durumunu az çok aydınla­ tabilir. Ama bütün bu rakamların, resmî kayıtlar ve sayımlar yapılmayan ve sınırlarının çoğıı, ancak haritada belirtilen bir imparatorluğa ait olduğunu unutmamaklığımız gerektiğini, tek­ ra r ve ayrıca hatırlatmalıyız... ★

332

ENVER

PAŞA

İMPARATORLUKLAR TOPLUMU:

Yukarıda özetlediğimiz konuya, yani Osmanlı imparatorla4ğunun demografik ve ırkî durumuna girerken, bu imparator­ luğun millî bir devlet değil, bir halklar topluluğu olduğu ger­ çeğini tekrarlanmıştık. Ama bu halin, yalnız Osmanlı devleti içindeğil, çağdaş bütün imparatorluklar için aynı manzarayı arzettiğini ve bu hususta bazı rakamlar vereceğimizi daha önce kaydetmiştik. Kaldıki bu gerçek, yalnız çağdaş son imparator­ luklar içini değil, ta ilkçağda ve meselâ İran'dan, Roma’daiî başlayarak, bütün imparatorluklar için de genel bir kanundur. Yani kısacası imparatorluk, sentetik bir devlettir. Birtakım ayn ırktan, ayrı dilde, ayrı tarihî' yollardan gelen çeşitli halk­ ların, silâh gücüyle bir sınır içinde birleştirilmesidir. Eğer bu birleşmeyi yapan ve yöneten hâkim kavim, bu birliğe aynı za­ manda üstün bir kültür getirebiliyorsa, o takdirde bir din veya kültür birliği, bu sentetik devleti, bu din veya kültürden örül­ müş bir bağlayıcı doku ile de yoğurabilir. Ve o zaman bu halk­ lar sentetiği, bu din veya kültür birliği içinde, daha devamlı: veya hayatiyetti bir tarihî devir yaşar. Meselâ tarih içinde ve İslâmlığın yayılış devrinde Arapimparatorluğu, kısa bir devre de olsa, bu din birliği ile, gerçi millî olmayan, ama dinî bir birliği, kendi hâkimiyet sahasına yayıîabilmiştir. Meselâ İran'ın İslâmlaşması ve Orta Asyadan gelen Oğuz Türklerinin de îslâmiyeti kabul etmeleri ile, dünya yüzünde ve büyük bir coğrafî alanda, aynı dinin hâkimolduğu geniş imparatorluk toprakları meydan almıştı. Arapla­ rın, gaüba milli karakterlerinden gelen bir za'ıfla, fethettikleri sahaların çoğu, hemen birkaç yüzyıl sonra, Araplardan, Müs­ lüman Türklerin hâkimiyetine intikal etti. Meselâ Büyük Sel­ çuklu devleti, sonra ayııı ve başlıca dört Selçuk devleti ve ni­ hayet Müslüman Osmanlı padişahlığı, bu Arapların başlattığı din birliğini yaşatabildiler. Ama ne de olsa, yani din birliği debulunsa, bu devletler de ırklar bakımından sentetik devletlerdi. Ve işte Osmanlı devleti de bu sentetik ırklar toplumunun, son numunelerinden biri oldu. Ama biz şimdi burada ve daha derinlere inmeden, yalnız.

ENVER

PAŞA

333

O sm anlı im p a ra to rlu ğ u ile çağ d aş o lan v e b u d e v le tle e n y a k ın ilik şile r v e m ü cad eleler y ü rü tm ü ş b u lu n a n iki im p a ra to r­ lu ğ u n , h e m d e bizim y u k a rıd a ald ığ ım ız zam an k i s ın ırla rı iç in ­ de, y an i 1878-1908 a r d ın d a , n asıl k a rış ık b ir h a lk la r to p lu lu ğ u a rz e ttiğ in i bazı ra k a m la r v e re re k kısaca b e lirtm e y e çalışacağız. B u ik i im paratorluk. Ç a rlık R u sy a ’sı ile, O rta A v ru p a ’da A v u stu ry a -M a c a rista n im p a ra to rlu ğ u d u r... Ç a rlık R u sy a ’sı ile biz d a h a a şağ ıd a v e b ilh a ssa B a lk a n ­ l a r d a y ü rü ttü ğ ü P an islav izm , y a n i İslav b irliğ i ve ırk çılığ ı ce­ re y a n ı d o lay ısıy le a y rıc a m eşgul olacağız. A m a b u ra d a ele ald ığ ım ız k o n u sadece, bu iki im p a ra to rlu ğ u n da, tıp k ı O sm anlı d e v le ti gibi k a rışık b ir s e n te tik n ite lik a rz e ttiğ in i b e lirtm e k ­ ten ib arettir... Ç a rlık R u sy a ’sı, y a h u t R us im p a ra to rlu ğ u , h a k ik a te n p a r ­ çalı b ir k a v im le r k a rışım ı idi. B u im p a ra to rlu k iki k ıta y a y a ­ y ılm ıştı: A v ru p a ve A sy a’ya. O n u n için R u sla r k e n d ile rin i b ilh assa X IX . y ü zy ıld a, b ir Ö ra zy a d e v le ti sa y m ışla rd ır. V e b u n d a n d aim a, ru h î v e siyasî b ir g u r u r d u y m u şla rd ır. Ö yle d e ­ n ile b ilir k i Ö ra z y a k a v ra m ı, Ç ar R u s y a ’s ın ın A v ru p a ve A s­ y a ’d a k i d ev am lı siy a se tin in d e id eo lo jik b ir tem e li o lm u ştu r. V e b u tem el, b am b aşk a b ir h a lk la r to p lu lu ğ u o lan ve ad ın a h a riç te d a im a söylendiği gibi S o v y et im p a ra to rlu ğ u d a lıi de­ n ilen , b u g ü n k ü S o v y e tle r B irliğ i d ü z e n in in de d ü n y a y a b a k ı­ şın d a, o ld u k ça m ü essir o lm u ştu r ( 1 ). 1

(1) Sovyetler Birliğinin ve her türlü hissi etkiler dışında ger­ çek düzenine ve bu arada Enver Paşa hareketleri dolayısıyle Orta Asya geopolitiğine biz, bu kitabın III. cildinde geniş ölçüde temas edeceğiz. Fakat burada ve şu kadarım kaydetmekle yetineceğiz ki. Sovyetler Birliği de elbette ki ve kendisini terkip eden ırklar-kavmiyetler bakımından bir sentetik devlettir. Ama bu devlet veya her zaman ifade edildiği gibi imparatorlukta, onu tarihin ve son çağın bütün imparatorluklarından ayıran bir «karakter tayin edici özellik» vardır. O da, Sovyet nizamının, sovyetleştirümiş geri ülkelere, kendi nizam ve ideolojisi ile beraber, aynı zamanda, «tekniği» ve «kültürü» de götürmesi ve yerleştirilmesidir. Bu devlete ait meseleleri ve hele o birliğe dahil ırkdaş topiumlann durumunu konuşur veya inceler­ ken, bu «ayırıcı» laktörü önemle ele almalıdır.

ENVER

334

PAŞA

E vet, ç a rlık R u sy a'sı d a b ir se n te tik d e v le tti. A şağ ıd ak i r a ­ k a m la r b u k o n u d a bize, g ereğ i k a d a r f ik ir v e re c ek n ite lik te ­ d ir ( 1 ). Berlin. A n tla şm a sı s ıra la rın d a R u sy a 'n ın n ü fu su 125-130 m ily o n a ra sın d a h e sa p lan ıy o rd u . V e o zam an P o lo n y a ile F in ­ lan d iy a v e şim di d e S o v v e tle r B irliğ in e d a h il B a ltık m em le­ k e tle ri (E sto n y a, L eto n y a, L ito a n y a ) ile A n a d o lu ’d a K ars, A r ­ d a h a n b ö lg eleri, R us im p a ra to rlu ğ u to p ra k la rı için d ey d i. B i­ rin ci D ü n y a H a rb i öncesinde, m eselâ 1913’te ise b u n ü fu s 165 m ilyona y ak laşm ıştı. A n c a k şu n u da k ay d ed elim ki, şim diki resm î S o v y et ra k a m la rı ile, e sk i R us v e y a y ab an cı k a y n a k la rın eski R u sy a h a k k tn d a v erd iğ i n ü fu s ra k a m la rı a ra sın d a f a r k la r v ard ır. M eselâ şim di n e şro lu n a n v e 1913 ile de k a rşıla ştırm a lı ola­ ra k n ü fu s ra k a m la rın ı v e re n , S o v y e tle r B irliğ im in h e r a la n d a k i 50 yıllık h a re k e tle rin i de ra k a m !a y a n b ir e serd e (2) 1913’te Rus im p a ra to rlu ğ u n u n n ü fu su 159.200.000 o la ra k g ö ste rilir. F a k a t b u rad a b izim m ak sad ım ız b ö y le b ir ra k a m ta rtışm a sı olm ayıp, B e rlin A n tla şm a sın d a n so n ra k i R us im p a ra to rlu ğ u ­ n u n -çeşitli ırk v e m illiy e tle ri s ın ırla rın d a to p la y a n b ir se n ­ te tik d e v le t o ld u ğ u n u ve b u b ak ım d an , g e re k O sm anlI d e v ­ leti, g e re k d iğ er im p a ra to rlu k la rla b ir fa rk ı olm adığını işa re t e tm e k tir. Bu kısa b e lirtm e le rd e n so n ra şim di, e sk i ç a rlık R us­ y a ’sı im p a ra to rlu ğ u n u n , e tn o lo jik y ap ısın ı a rtık v e re b iliriz :

B erlin A ntlaşm asından S onraki D evrede ve R usya’da Y aşayan Ç eşitli Irk la r

1 — R u s l a ?': a — Büyük Rusiar b - Küçük Rusiar

40.000.000 20.000.000

{UkraynalIlar) (D Bu rakamlar, Rus istatistikleri ile, Petersbure Coğrafya Ce­ miyetinin neşriyatına dayandırılmaktadır. (2) Ansiklopediçeski Spravocnik: 1917-1066. Moskova. 1967.

ENVER

c — B eyaz R u sia r d — P olonyalI Isla v la r — C er m en i er : B a llık G erm e n le ri

2

_

3

F inovalar : a — F in le r b — L a p o n la r

4.000.000 9.000.000 3.000.000 3.000.000 1 .0 0 0 .0 0 0

4 _ Türk a b c d

5

— — — —

Irkları: Ş im al T a ta rla rı C en u p T a ta rla rı K afk asy alI îs lâ m la r O rta a sy a T ü rk le ri v e H ıv e lile r

— Diğer

7.000.000 2 .0 0 0 .0 0 0 8 .0 0 0 .0 0 0 1 2 .0 0 0 .0 0 0

Irklar:

a — G ü rc ü le r

335

PAŞA

1 .0 0 0 .0 0 0

b — E rm e n ile r

2 .0 0 0 .0 0 0

c — S ib iry a k a v im leri

6 .0 0 0 .0 0 0

(Başku'tlar, Tatarlar) (Kırım vb.) (Azerbaycan Türkleri ile Kuzey Kafkaslarla Müslüman Çerkesler, Dağıstanlılar ve bu bölge MüsLümanları bu yekûnda dahil) (Moğol, Beyrut Yakut­ lar vb.)

2 .0 0 0 0 0 0 d Y a h u d ile r 1 .0 0 0 .0 0 0 e — K ü rtle r V e d iğ er çeşitli k av m iy etler...

Y u k a rıd a k i ra k a m la rın , evvelâ çok eski, so n ra da h e rh a ld e e k sik o ld u k la rın a te k r a r işa re t etm eliy iz. B u ra d a m a k sa t sa ­ dece, ç a rlık R u sy a’sın ın da e tn ik p a rç a lılığ ım b e lirtm e k te n ib a ­ re tti. D a h a Önce dc işa re t e ttiğ im iz gibi, İsla v ve P a m sla v ız m k o n u su n a b u ciltte, ve R us im p a ra to rlu ğ u , S o v y et n izam ı ve O rta A sya g eo p o lıtığine ise III. c iltte a y rıc a gireceğiz. R us-T urk sa v a şla rı k o n u su ise, II. cild im izd e a y rıc a y e r a la c a k tır. Avusturya-Macaristan im p a ra to rlu ğ u n a gelince, b u d ev le­ tin demografik ve ırklar yapısı hakkında, yalnız aşağ ıd ak i r a ­ kamlar dahi geregi kadar bilgi v erecek n ite lik te d ir:

AVUSTURYA-MACARÎSTAN İMPARATORLUĞU: A v u stu rv a -M a c a rista n im p a ra to rlu ğ u , B irin ci D ü n y a H a r ­ b in d en önce 50.000.000’a v a ra n b ir n ü fu s m an z a ra sı arzet-

336

ENVER

PAŞA

mekle beraber. Berlin Antlaşmasından hemen sonra nüfus, da­ ha azdı. Meselâ şu rakamları verelim: Germenler 12.000.000 Islavlar 22.000.000 Macarlar 6.000.000 Romenler 4.000.000 îtalyanlar 2.000.000 Toplam 46.000.000 Bu yekûna, Macar çingeneleri ile, müteferrik bazı etnik camiaları da eklemelidir. Fakat burada derhal şu görünür ki, imparatorlukta hâkim unsur şudur: 12.000.000 6.000.000

Cermen Macar

yani 18.000.000 nüfus aslında ve aynı imparatorlukta yaşayan 22.000.000 Islavdan daha az görünmektedir. Gerçek, rakam­ larda az çok farklar olsa da bu merkezdeydi. Meselâ Ruteııler, Slovaklar, Çekler. Slovenler, Hırvatlar, Sırplar, ve Bosna-Hersek’in kısmen İslâm, kısmen Hıristiyan Islavları, hulâsa Cer­ men olmayan bu kavmiyetler imparatorlukta, hâkim ırklar­ dan daha fazla bir yekûn arzediyordu. Bu konuya da böylecc değindikten sonra, şimdi bahsimizi tamamlayabiliriz. Ama bu bitişten önce, bir noktayı da kısaca belirtelim... *

* J*

SALNAMELER (YILLIKLAR): imparatorluğun, gerek idari taksimatının, gerekse impara­ torluk sınırları içinde yaşayan halkların kavmî ve demografik durumunun, devletin resmî neşriyatında yer alması ve bizim bu bilgileri oralardan çıkarmamız, tabiî eıı dogrusuydu. Ama durum şudur: Devlet gerçi her yıl bir resmî yıllık yayınlardı. Buna «Salnâme-i Dcvlet-i Osmaniye» yani, Osmanlı Devleti Resmî Yıllığı denirdi. Ama bu yıllıklarda devletin ne iktisadi durumunu, ne nüfus taksimatını ve kavm: vaziyetini, ne de diğer gerekli ve

ENVER

PAŞA

337

faydalı biigileri bulmak mümkün değildi. Salnameler, o yıl devlet hizmetinde bulunan memurların isimleri, görevleri, ta­ şıdıklar] nişanlarjgibi bilgileri, ayn ayrı vilâyetler, ilçeler gibi taksimata göre gösterirdi. Bunlardan 1294 (1878) salnamesine, salname edebiyatımız­ da «Mithat Paşa Salnamesi» diyebiliriz. Çünkü onun zamanında derlenmişti. Nispeten bazı Özellikler taşır. Çünkü bu salnâmede, bütün vilâyetlerin, ayrıca ilçe yekûnları da ayrı ayn gösteril­ mek üzere, bina ve nüfus sayıları verilmiştir. Bu salnameye göre, o zaman imparatorluğun vilâyetlerinde imparatorluğun nüfusu 25.000.000 kadar olarak görünmektedir. Ama bu nüfusa B ulgaristan vilâyetleri dahildir. Mısır, Ef lak-Buğdan (Roman­ y a), Tunus gibi mümtaz eyaletler nüfusu ise, bu yekûna dahil değildir. Bundan başka gene bu salnâmede biz, imparatorluğun de­ niz kuvvetlerini, deniz teşkilâtını, kara küvetlerini, ordunun taksimatım, tersaneleri ve askeri sanayi tesislerini, askerî mektepleriıı durumunu, hulâsa gizli olması gereken hususları, me­ selâ bir ordunun insan ve hayvan mevcutlarım, yardımcı as­ kerî güçleri vesaireyi de bütün ayrıntıları ile görmekteyiz. Bu sayededir ki, Sultan İkinci Abdülhamıt’e, Sultan Aziz’den ge­ çen Donanmanın bütün birliklerini ve her birliğin top, silâh adetlerine kadar izleyebiliyoruz. Bütün bunların, Abdüîhamit saltanatı devrinde ne hale geldiğini, nasıl çürütülüp bitirildi­ ğini, daha Önceki bahislerimizde işlemiştik. Bu nevi bilgilerden başka, Mithat Paşanın tertiplediği dev­ let bütçesi ile, memleketin ithalât ve ihracatı ve gene Mithat Paşanın teşkil ettiği «Menâfi Sandıkları» nın, yani Ziraat Ban­ kası esas nüvesinin, her vilâyetteki sermaye durumunu da, ge­ ne salnameden izleyebiliyoruz. Bu salnamenin en başında da, daha sonraları da olduğu gibi, padişahın ilân ettiği Mithat Paşaya hitaben yazdığı «Meş­ rutiyet» Fermam ile, o zaman kabul edilen «Kanun-u Esasi» metni, tam olarak verilmiştir. Fermanın başında padişah Mithat Paşaya «Vezir’i Meâlisemirim Mithat Paşa» yani büyük va­ sıflı vezirim Mithat Paşa diye hitap eder. Mithat Paşadan son-

338

ENVER

PAŞA

raki salnamelerde, Mithat Paşanın ismi kaldırılacaktır. Kamın-u Esâsi, her yıllıkta yayınlanacak, fakat bundan bahsetmek, en büyük suç olacaktır. Bu salnâmeye dayanarak verdiğimiz, nüfus yekûnu ile, bi­ zim daha yukarıda ve yabancı kaynaklara dayanan nüfus mik­ tarım karşılaştırırken, salnameden alınan yekûnun, Berlin Mu­ ahedesinden Önce Balkanlarda sahibi bulunduğumuz vilâyet­ ler, meselâ Bulgaristan'a Sırbistan'a geçen yerler nüfusunu da içine aldığını tekrar belirtmeliyiz (1). Bu noktaların da boylece işaret edilmesinden sonra: şimdi konumuza, diğer bir bahsi ele alarak devam edebiliriz. Bu ba­ his, imparatorluktaki nasyonalizm hareketleri, yani millî ay­ rılık çabalarıdır...


B a lk a n la rd a N a sy o n alist H a re k e tle r Balkanlarda OsmanlI imparatorlu­ ğuna karşı mücadele, Balkan halk­ larında milli şuurun, hareket ha­ line getirilişiydi. Dış etkilerle kili­ se, her yerde bu hareketin destek­ leyicileri oldular. Bu mücadeleye karşı savaşan Tiirk subaylarında ise, millî şmır değil, Osmanlılık ülküsü hâkimdi. Ama millî şuur, artık tarihi Ömrünü ya­ şamış olan imparatorluk kay su­ sundan, elbette kİ daha giiçluydü. Mücadelenin sonu, imparatorluğun evvelâ Balkanlarda çöküşü oldu...

IX BÜYÜK PROBLEM LER:

1908 Genç Türkler ihtilâlinin tohumlarım, 1878’de bağla­ nan Berlin Antlaşması serpti dersek, çok yanlış bir ifadede bulunmuş olmayız. Gerçi Berlin Antlaşması tam değildi, Bil­ hassa Balkan meseleleriyle ilgili maddeler, kesin sonuçlara bağ­ lanmamıştı. Yalnız Romanya ve Sırbistan, artık tam olarak bağımsızlıklarım alıyorlardı. Ama OsmanlI devleti bütün ko­ nularda, başta Rusya olmak üzere, hem Berlin Kongresine ka­ tılan devletlerle, hem de yeni doğan veya daha önce doğup yeniden güçlenen Balkan devletleri ile, yeni antlaşmalar dü­ zenleyecekti. Fazla olarak ortaya bir de Ermeni meselesi çık­ mıştı. İmparatorluğun bilhassa Kuzeydoğu illerinde yaşamakla beraber, hiç bir yerde çoğunluk teşkil etmeyen Ermeni halkı meselesi de imparatorluğu uğraştıracak meseleler araşma ve milletlerarası siyasî edebiyata artık girmiş bulunuyordu. Hulâsa Berlin Antlaşması Osmanlı devletine, bir sükun ve istikrar getirmiyordu. Tersine olarak Osmanlı devletini, ye­ ni iç kavgalara ve dış çatışmalara mahkûm kılıyordu. Bütün bu kavgaları ve çatışmaları ise, İkinci Abdülhamit idaresinin yürütmesi ve çözümlemesi lâzım geliyordu. Halbuki devlet, 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbinden yenik çıkmıştı. Padişahın nüfuzu da, elbette ki zayıflamıştı. Fazla olarak padişah, 1876 Kanun-u Esasisi ile kurulan Mebusan Mec­ lisini de dağıttığı için, en güçlü meşveret organından da artık mahrumdu. Ve bu Meclisin tekrar açılacağı hakkında, ortada belirti yoktu. Hulâsa îkinci Abdülhamit, bir aralık İstanbul'un kenar mahallelerine kadar giren Rus ordusundan, Ayastafanos ve Berlin Antlaşmaları ile kurtulmuş, tahtını da kurtarmıştı ama,

342

ENVER

FAŞA

şimdi önünde güç problemler vardı, İmparatorluğun sağlam temeller üzerine oturtulması şarttı. Balkanlarda güçlenen nas­ yonalist cereyanlarla hesaplaşmak lâzımdı. Yeni ortaya çıkan ve gene bir milli akün olan Ermeni meselesini gereği gibi de­ ğerlendirmek icabediyordu. Kısacası devlete, çağın gidişatına uygun bir şekil ve dinamizm sağlamak gerekiyordu. Çünkü devletin kağşadığı, devlet binasının artık güçlü, sıhhatli t emel­ lere dayanmadığı bir gerçekti. Modası geçmiş ve Asya tipi bir despotizmle, üç kıtanın birleştiği yerlere yayılmış bir impara­ torluğu gelişigüzel yürütmek, artık mümkün değildi. Ülkenin bütün vergi ve askerlik yükünü omuzlarında taşıyan Türk hal­ kı da artık yorgundu. Kaldı ki bu yük te bu halkın bütününe değil, ancak koruyucusu, kimsesi olmayan kentlisine, köylü­ süne yüklenmişti. Meselâ devletin en emin gelir kaynağı olan ve köylünün toprak üretiminden alman Aşar Vergisini daha çok fakir köylü ödüyordu. Çiınkü bu verginin toplanması, iltizam usulü denilen yoldan, memleketin ayanına, eşrafına havale edi­ lirdi. Neticede ayan ve eşraf, memleketin dış ve iç ticaretini elinde tutan yabancı kompradorlar veya azınlık zenginleri ile ülkenin soygununda, bir nevi işbirliği halinde gibiydiler. Hu­ lâsa neresinden bakılırsa bakılsın, memleketin İktisadî nizamı da, yaşanılmaya değer bir nizam değildi. Devlet mâliyesinin ise, ijlâs halinde olduğunu artık bili­ yoruz. Gerçi kâğıt üzerinde bir bütçe vardı. Ama bütçe, dev­ let gelirlerinin ona göre ayarlanması demektir. Bunun için ise devletin, kendi gelir kaynaklarına, kendisinin tasarruf et­ mesi, hâkim olması şarttır. Ama gene biliyoruz ki, bu kaynak­ lara devlet sahip değildi. İstanbul'da Düyurm Umumiye, ya­ ni devlet borçlarına karşılık devlet gelirlerini toplamakla vazi­ feli olan yabancı idare, Maliye nezaretinden daha güçlüydü. Ve maliye nezareti ikide bir, bu idarenin kapısında el açarak, ondan bir şeyler dilenmek zorunda kalıyordu. Çünkü devlet bütçesinde Düyun-u Umumiye ile Tahsisat-ı Seniye, yani pa­ dişahın hâzineden çektiği paradan gayri, hiç bir hesap günü gününe işlemiyordu. Devlet idaresinin hali ise malumdu. Dev­ let, memurları ile subaylarının maaşlarını, ordu ve donanma

9

ENVER

PAŞA

343

masrafları ile, yabancı ülkelerdeki elçilikler tahsisatım büe vaktinde Ödeyemiyordu. Maaşların iki, üç. hatta dört ayda bir çıkması, artık usul haline gelmişti. Ordunun ve donanmanın nasıl çökertildiğini ise, İkinci Abdülhamit devrinde ve bunları idare edenlerin kaleminden, daha önce izlemiş bulunuyoruz. Abdülhamît’in yedi defa sadrazamlığa getirdiği Sait Paşa üç ciltlik hatıralarında, bize devrinin sefaletini, en. yetkili ka­ lem olarak anlatmıştır. Halbuki Berlin Antlaşmasından sonra devletin, karşılaştı­ ğı büyük problemlerin önemini kavrayabilmesi, her şeyden ev­ vel, çağın akışım ve bu problemlerin önemini kavrayabilecek bir hükümdarın varlığına bağlıydı. Onun dayanacağı bir par­ lamentoya, bu parlamentoya karşı sorumlu, fakat kendi yet­ kilerine sahip bir kabineye bağlıydı. Nihayet, yeniden düzen­ lenecek bir devlet idaresine muhtaçtı. Çünkü zaman hızla iler­ liyordu. Zaman, çok şeylere gebeydi. Ve Osmanlı devleti, ya bu zamanın icaplarına uyarak, karşılaştığı davalarla hesaplaş­ masını bilecekti. Yahut ta tarih sahnesinden, ergeç silinip gi­ decekti. Bu hesaplaşmayı ve karşılaşılan problemleri çözüm­ lemeyi başarmak ise, tabiatıyîe ve evvelâ, padişahın ve onun yürüteceği idarenin omuzlarına düşüyordu. Yetkili ve haysi­ yetli bir kabine, çökertilecek yerde güçlendirilecek bir ordu ve donanma, aktif bir dış siyaset, düzenli bir iç idare, karşı­ laşılan problemlerde devletin dayanakları olacaktı. İşte bunlar olmadı. Ve baştan sona kadar, sarayın duvarları arkasına ka­ panan bir padişahın Maharacılık ruhu, imparatorluğun kade­ rine hâkim oldu ve onu, meşûm akıbetine hazırladı. Evet, tkinci Abdülhamit. beklenilen, yahut gereken ida­ reyi getiremedi. İmparatorluğun en kritik, en yenileşmeye muhtaç devrinde, gerekenin tanı tersine, tam bir istibdat ida­ resi, tam bir Asya despotizmi kurdu. Böylece de imparator­ luğu, kaçınılmaz bir çöküş noktasına iten bütün şartları hazır­ ladı. Yalnız parlamentoyu dağıtmak, parlamento nizamının en büyük mücahidini Öldürtmek ve ıslahat taraftarlarını sürgün etmekle kalmadı. Kabineyi de güçsüzleştirdi. Böylece de, an­

344

ENVER

PAŞA

cak kendi cehaletinin Ölçüleri içinde yürüyen bir otokrasiyi, bir şahsi istipdat idaresini, bütün fenalıkları ile imparatorluğa hâkim kıldı. Berlin Antlaşmasından sonra karşılaşılan ve AbdülhamiPin bütün saltanat devrini içine alan büyük problemlerin özetlen­ mesine geçmeden önce burada ve bu ilkel otokrasinin Mahracıbk ruhundan bir misal vermek için, meselâ Sadrazam Cevat Paşadan bazı parçalar nakletmek istiyoruz. Cevat Paşa, 4 eylül 1891-8 haziran 1395 arasında, 3 sene 10 ay ve 16 gün'sadaret vazifesinde bulundu. Cevat Paşa, birtakım haklı hizmetlerin bedeli olarak, daha kırk yaşında müşirlik (mareşallik) rüt­ besine ulaşmıştı. Ve o yaşta sadrazam oldu. Şahsiyetli ve hay­ siyetli bir insandı. Yabancı dil biliyordu. Hariçte Önemli vazi­ felere memur edilmişti. Bu genç ve aydın adamın sadarete ge­ tirilişi, havada bazı ümitler yarattı. Ama işin sonunu, Cevat Paşadan dinleyelim. Bu hikâye onun, sadaretten yani Kabine başkanlığından ayrılışından bir gün Önce anlattıklarıdır: «Üçüncü defa olarak istifa ettim. Kabul cevabını bu* gün alacağım. Menkuben (yani gözden düşmüş olarak) istifa ediyorum. Âdeta köpek gibi kovuluyorum, Ayrılmamm sebebi Ermeni meseleleri değildir. Haricî politikaya ait bir mesele de değildir. Son vakalarla anladım ki, biz içeride kuvetlenmedikçe, dışarıya karşı hiç bir zaman kuv­ vetli olamayacağız. Fakat içeride her şeyimiz bozuk. En bozuk yer ise, padişahın Yıldız Sarayıdır. Kabahat padi­ şahta. değil. Onun kabahati, kendisini etrafındaküerin eli­ ne teslim etmiş olmasıdır. Ben ayrılıyorum. Sadrazamlık da benimle beraber gidiyor. Yıldızdın bu idaresi devam ettikçe, benden sonra gele­ cekler, kukladan ibaret kalacaktır. Saray her şeyi kendi eline aldı. Son zamanlarda ben, bir mabeyinciden (padi­ şahın emrinde bulunup, onun emirlerini bildiren kâtip) bile aşağı idim. Padişah beni, gayet nadir ahvalde huzu­ runa kabul ediyordu. En mühim meseleler hakkında, an­ cak Başkâtip Tahsin Bey ile, yahut mabeyin (aracı) kâtip­ leri ile konuşabiliyordum. En acele işleri bile, Mabeyinci

ENVER

FAŞA

345

Arif Beye veya Bekir Beye söylemeye mecburdum. Hün­ kârın (padişahın) cevabım bana bu delikanlılar getiriyor­ du. Ben bu âdetlere artık tahammül edemeyeceğim için} bu makamda daha fazla kalamayacağımı anladım. Tekrar istifa ettim. Benim izzet-i nefsim var. Mağrur, cahil bir saray hiz­ metçisinin teveccühünü kazanmaya çalışamam. F a k a t ay­ rılmadan evvel memleketime bir hizmet daha yapmak is­ tedim. Devletin vazifesini, memleketin, halini padişalıa iyi­ ce anlatıp kendisini ikaz etmek (uyarmak) istedim. Çün­ kü halimiz tehlikelidir. Bu arzumun sonunun ne kadar vahim (benim için tehlikeli) olacağım da biliyorum. Fa­ kat hu son hizmeti yapmak vazifemdi. O sıralarda vatanperverlerden münevver hir zat bana bazı ıslahat tekliflerini toplayan bir layiha vermişti. Ben de bu layihayı padişaha takdim ettim. Buna ilâve olarak ta tarafımdan.. Anadolu, Yemen ve Rumeli'deki karışık­ lıkların, fena idareden ileri geldiğini, bu idareyi ıslah için tedbirler lâzım olduğunu, saray memurlarının hükümet ve siyaset üzerindeki tesirlerinin azaltılıp, sadrazamlık ma­ kamının, Kabinenin hüküm ve nüfuzunu kuvvetlendirmek lâzım olduğunu söyledim. Bunun için kamarilla (sarayda­ ki nüfuzlular) beni padişaha, hürriyet ve Meşrutiyet ta­ raftan olarak bildirdiler. Şimdi neticeyi bekliyorum. Uğ­ rayacağım akıbetten dolayı gam yemem. Fakat devletin akıbetinden ve padişahın sonundan korkuyorum...» (I). Hakikaten de Cevat Paşa ertesi gün sadrazamlıktan azle­ dildi. Hafiyeler, gözcülerle sarılı olarak evinde oturmaya mah­ kûm oldu. Nice zaman sonra kendisine bazı vazifeler verildi ise de, hiç bir zaman bu gözcülerin, haf iyelerin göz hapsinden, tacizlerinden kurtulamadı. Cevat Paşanın sadrazamlığı, bütün o anlattığı şartlar altında geçti. Zaten Abdülhamit devrinde ge­ len 25 sadrazamdan, 20 tanesinin sadrazamlığı, bir seneden az(1> Osman Nuri: Abdülhamit’in Hayatı Hususiye ve Siyasiyesi. s. 603-607.

346

ENVER

PAŞA

dır. Bu yirmi beş sadrazam içinde, tekrar tekrar sadrazam olan­ lar var. Ama meselâ 7 defa sadrazam olan Sait Paşanm sad­ razamlıkları, ancak bir delasmda 2 sene 10 ve 16 gün sürmüş, diğerleri her defasında, 1 yıldan az devam etmiştir. Hele Cevat Paşanm ayrılmasından sonra sadrazamlık mevkiinin, hiç bir değeri ve nüfuzu kalmamıştı. Kaldıki Abdülhamit’in, kendi başvezirierini, kendinden, son­ ra gelen en yüksek şahsiyetler olan sadrazamlarım bile kü­ çültmek, şahsiyetsizleştirmek, basit bir kapıkulu haline ge­ tirmek huyu, yalnız sadrazamlardan Cevat Paşanm bu şikâ­ yetlerinden anlaşılmaz. Bu huy onda, aşağılık ve deva bulmaz bir hastalık halindeydi. Bunun sayısız misallerini, meselâ Sad­ razam Sait Paşanın hatıralarından da çıkarabiliriz. Bu sadraza­ mın da sık sık, birtakım değersiz saray (mabeyin) uşaklarına muhatap oluşunun nice misalleri, bu hatıralarda vardır. Gene saray uşaklarından Arap Îz2et Paşanın, hatta sarayda topla­ nan Harp Meclislerine bile sokulup, oralarda yaptığı müna­ sebetsizlikler üzerinde bu Meclislerden kovuluşunun tafsilâtı, Serasker Rıza Paşanm hatıralarında da yer alır. Ama Abdülhamit’in en çok inandıklarından biri olduğu, Abdülhamit’e en uzun sadrazamlık etmiş olmasından anlaşılan ve dürüst, iyi nam bırakmış bir şahsiyet olan Sadrazam Halil Rifat Paşanın sedaret mevkiindeki durumundan ve ürkek yet­ kisizliğinden bahseden bir hatıra vardır ki, çok dikkati çeki­ ci ve sadrazamların gerçek durumunu ayrıca açıklayıcıdır. Bu hatıralardan aşağıdaki satırları alacağız. Bu hatıraların yazarı, uzun müddet sadaret tercümanlığı yapmış ve araştırmalarına göre aydın, geniş görüşlü ve bilgili bir zat olan Hayrettin Bey­ dir. Hayrettin Bey hatıra ve araştırmalarını, Meşrutiyetten soni*!.!)ıvç ve Siyasî Tetebbüâtı» yani, «Tarihî ve Siyasi Belgeler Üzerinde Araştırmalar» adı altında ve mütead­ dit cüzler (kısımlar) halinde yayınlamıştır. Bu cüzlerin birinci­ sinden şu satırları alalım: «Hatırımdadır. Sadrazam. Halil Rifat Paşa merhum, Bismark’zn düşüncelerinden ve hatıralarından, bize ait

ENVER

PAŞA

347

olanlarım tetkik ve tercüme ettirm.işti. O aralık Avrupa'­ dan yelem, fakat yasak olmaları yüzünden gizlice elde edi­ len Türkçe ve Fransızca birçok gazeteleri, sadaret daire­ sinin dinlenme odasında başbaşa okurduk. Fakat kapıları kilitlerdik. Bunlun okuduktan sonra da, mevki ve vekan muhafaza için, hatta hava sıcak ve yaz bile olsa, bunları büyücek bir sobada yakıp kül etmek âdetimizdi. Bir gün hatıratını yazması için ısrarda bulundum. Teklifim"hoşuna gitmekle beraber, emsal görülmediğin­ den bahsederek teklifimi geçiştirdi. Halbuki Halil Rifat Paşa, o pek sade görünen Pîr-i muhterem (saygıdeğer ih­ tiyar) pek güzel ve kıymetli hatıralar yazabilirdi. Ömrü­ nün sonuna kadar, tarihlerimizi okumaktan zevk alır ve gayet hakimane (olgun, akıllı) mütalâalar yürütürdü.» s. 4. Evet hikâye budur. Hikâye gerçekten ilgi çekicidir. Şimdi devam edelim. Gene Hayrettin Bey araştırmalarının aynı bah­ sinde şunları yazar: «Bizim için en ziyade teessüf edilecek şey, Reşit, Âli, Saffet, Fuat Paşalar gibi devlet adamlarımızın, siyasî hatı­ ralarını yazmamış olmalarıdır. Kaldı ki bunlar, siyasî ha­ tıra yazmanın lüzum ve ehemmiyetini takdir etmeyecek insanlar değildiler.» s. 4. Doğrudur. Bütün devlet adamlarının ve hele Abdülhamit devri büyüklerinin, meselâ Halil Rifat Paşanm siyasî hatıra­ larını yazmamış olmaları ciddi bir eksikliktir. Ama meselâ Sad­ razam Halil Rifat Paşayı alalım. Bir sadrazam ki, Avrupa’da çıkan Fransızca, îngilizce, Almanca gazeteleri takip etmekten, okumaktan memnudur. Yani aslında bir vazife olan bu oku­ malar, ona yasaklanmıştır. Bir sadrazam ki, nihayet fazla gü­ vendiği bir adamın sadakatına itimat ederek bunları, ancak kapalı, kilitli bir odada okur ve hemen sobada yakar. Bizi o kadar yakından ilgilendiren ve Berlin Kongresinin teşkilâtçısı olan Alman Başvekili Bismark'ııı, hem de bizim hakkımızda yazı ve hatıralarını aynı suretle ve el altından tercüme ettire­ rek gizlice mütalâa edebilir ve imha eder. O halde bu sadra­

348

ENVER

PAŞA

zamın ve dolayısıyla bu Kabinenin, dünyanın gidişi ve dış ha­ berler, olaylar, dünya siyaseti, bu siyasete ve gelişmelere kar­ şı bizim davranış tedbirlerimiz hakkmdaki karar gücü ve gö­ rüş gücü ne olabilir? Ve şunu da kaydedelim: Abdülhamit sarayının kulları, meselâ Arap İzzet Paşa, Arap Selim Melhame Paşa, Arap Necip Melhame Paşa, Arap Ebülhüdâ veya meselâ bilhassa yabancı imtiyazlar işleri ile uğra­ şan Ragıp Bey gibi insanlar, birer jurnalcilik ve rüşvet müte­ hassısı oldukları ve rüşvet, idarenin temelini kemirdiği halde. Abdülhamit sadrazamları hakkında, böyle bir suçlama ve ya­ kıştırma işitilmemiştir. Bütün bu insanlar, dürüst, uyanık, cid­ dî ve ruh hastası olmayan bir hükümdarın yanında, pekâlâ, güçlü devlet adamları olabilirlerdi. Ama ne çare ki vaktin padişahının istediği başkaydı. Ona göre sadakat, dünyaya gözlerini kapamak ve kendisinin dört tarafı çevrili saray duvarları ardından, birtakım saray uşak­ ları ile gönderdiği emirleri, yani hikmetleri, gerçeğin ta ken­ disi sayarak kabul etmektir. Bu kaide AbdülhamiPin, bütün sadrazamları için böyle işlemiştir. Harp Okulunda gazete okun­ mayacaktır. Mülkiye Okulunda gazete okunmayacaktır. Tıp Okulunda gazete okunmayacaktır, memurlar, nazırlar, sadra­ zamlar gazete okumayacak, kitap okumayacaklardır. Kendisi ise, kitap adına, ancak tercüme ettirdiği polis, cinayet roman­ larını dinleyecektir! Eh, böyle bir gidişin sonunu tasavvur et­ mek, elbetteki mümkündü. Ne ise, biz konumuza devam edelim: Bu şartlar içinde işleyen bir devlet çarkından ne bekle­ nebilirdi. Çünkü bu devlette çarklar, durmadan birbirine çar­ pıyordu. Yıldız Sarayı'nın açılmaz duvarları arkasında tüne­ yen, ama her şeyi elinde tutmak isteyen, dünyadan habersiz bir insanın, saltanatından ise, ancak çöküntü ve dağılış bekle­ nebilirdi. Bu çöküntü ve dağılışı, nihayet 1908 İhtilâlini yara­ tan genç subayların, bir gün vücutlarını, bu yıkıntıya siper edişleri bile kurtaramayacaktı. Evet onlar, bilhassa Balkanlar­ da gelişen nasyonalist hareketler ve mücadeleler karşısında,

ENVER

PAŞA

349

insanüstü gayretleri ile direndiler. Bu mücadele ve direnişlerin hikâyelerini daha ileride ve etrafıyle göreceğiz. Meselâ, bu cilt­ lerin mihver konusu olan Hürriyet Kahramanı Binbaşı Enver Bey, bu mücadelelerin ve gayretlerin, tam bir yıldızıdır. Ama şimdi biz, bu Makedonya mücadelelerine ve o arada Enver Beye geçmeden önce, bu kavgalara çıkan yola ve burada imparatorluğun bazı önemli meselelerine kısaca göz atalım. * i

*

TAMAMLANMAYAN ANLAŞMALAR :

Berlin Antlaşmasının, ele aldığı problemlerin çoğunu kesin sonuçlara bağlamayan, yani tamamlanmayan bir Antlaşma ol­ duğunu belirtmiştik Bu antlaşmaya göre ve antlaşmadan he­ men sonra OsmanlI devleti Rusya ile ayrı bir sulh antlaşması imzalayacaktı. Bu muahede şubat 1879’da imzalandı. Avusturya ile keza bir antlaşma imzalaması lâzımdı. Rumeli vilâyetleri içim, mahalli ihtiyaçlara uyan nizamnameler yapılacaktı. Yuna­ nistan'la da bir anlaşma yapılması lâzımdı. Ermenilerle meskûn vilâyetlerde, esaslı İdarî ıslahat tedbirleri alınacaktı. Hulâsa daha yukarıda işaret ettiğimiz gibi, padişahın ve hükümetin Önünde büyük problemler sıralanıyordu. Vakit ge­ çirilmemesi lâzımdı. Çünkü Makedonya’da millî hareketler za­ ten alevlenmişti. Arnavutluk isyan içindeydi. Girit Adası karı­ şıktı. Bosna-Hersek ayaklanmıştı. Ama orası artık AvusturyaMacaristan’a bırakıldığı için, bu karışıklıklarla o uğraşacaktı, Fakat bütün işlerin en Önemlisi, Makedonya’daki millî hare­ ketlerdi. Bunlar arasında bilhassa, Ruslar tarafından ideolojik prensiplerle de beslenen Panislavizm, yani tslavlarm birleşti­ rilmesi cereyanı, hakikaten önem taşıyordu. Çünkü daha önce de belirttiğimiz gibi Balkanlarda ve Berlin Muahedesi ile biz­ den ayrılan bölgeler dışında gene de, Sırplar ve Bulgarlar ola­ rak önemli miktarda îslav yaşıyordu. Bilhassa Makedonya’da yoğunlaşan bu nüfus, Osmanlı Avrupa’sının b.550.000 nüfusu içinde en aktif unsuru teşkil ediyordu. Netekim daha aşağıda göreceğimiz gibi, Makedonya’daki milli hareketlerin ön safın­ da bu Islarlar yer alacaktır.

350

ENVER

PAŞA

Bu mücadelelere ve bu arada hele Makedonya komiteleri gibi çok önemli ve 1908 İhtilâlinin basamak taşlan olan mü­ cadelelere girebilmek için, evvelâ Berlin Muahedesini izleyen başlıca hareketleri görelim. Bu hareketlerin başında elbet­ te ki, Tuna’nm güneyinde bir Bulgaristan prensliğinin teşek­ külü gelir. Bu suretle de Osmanlı imparatorluğunda Bulgarlcır en aktif ve en saldırgan unsur olarak, devletin hayat ve mev­ cudiyetinde önemli rol oynarlar. Gerçi daha 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbinden Önce Bulgaristan isyanlarla çalkanmıştı. Bu isyanların sonu, harbin Osmanlı devleti aleyhine ve yenilgi ile bitmesinden sonra, Tuna’nm güneyi ile Balkan dağları arasın­ da, şeklen Osmanlı padişahına fakat hakikatte müstakil bîr Bulgar devletinin teşekkülü olmuştu. Balkanlardın güneyinde ise, gene şeklen Osmanlı devletinin hükümranlığı altında, fakat fiilen Bulgaristan prensliği kontrolünde bir «Şarkî Rumeli vilâyeti» vücuda getirilmişti. Bizim yakın tarihimizde önemli bir rol oynayan ve tarihî köklerimiz bakımından soydaşlarımıı olan Bulgarlar üzerinde biraz duracağız. Fakat bu soydaşlık bahsine girmeden önce, Berlin Antlaşmasından sonra Bulga­ ristan’da cereyan eden gelişmeleri kısaca belirtelim. 1878’de kurulan Bulgaristan hükümetine, evvelâ bir prens bulmak lâzım geliyordu. Bu da mühim bir meseleydi. Nihayet Almanya’da, hem Rus çarmuı, hem Alman imparatorunun aile ilişkileri olan 22 yaşında bir prens bulundu: Prens Batemberg... Yeni prens, Berlin Kongresine katılan bütün devletlerin baş­ kentlerini resmen ziyaret ettikten, İstanbul’da da padişah ta­ rafından kabul edildikten sonra Bulgaristan’a geldi. Tuna’nm güneyinde Tırnova’da vazifesine başladı. Yeni devlete bir ana­ yasa lâzımdı. 150 maddelik bir «Esas Nizamname» hazırlandı. Bu hazırlıkta, daha önce istiklâline kavuşan Sırbistan'ın ana­ yasasından faydalanıldı. Ye 1879’da, Tırnova’da ilk Meclis açıldı. Fakat Bulgarlar bütün Rumeli’de hareketliydiler. Ayastafanos Muahedesiyle kendilerine verilen toprakların (Yunan Te* salyasına kadar) Berlin’de kırpılmasından da huzursuzdular. Tırnova Meclisi toplanmaya başlayınca, Bulgaristan’a katılma-

ENVER

PAŞA

35İ

tuış olsalar da, Şarkî Rumeli ve bütün Makedonya’dan temsilci­ ler Tırnova’ya koştular. Fakat bunların Meclise girmelerine müsaade edilmedi. Ama bu koşuşma, bütün Avrupa’ya karşı bir demonstrasyon ifadesi taşıdı. Prens 23 temmuz 1879’da Bulgaristan’a gelmişti. 23 şubat 1880’de Meclis açılabildi. Aynı yılın temmuzunda ise Bulgaris­ tan m başkenti, Sofya’ya taşındı. Ruslar, ağustos 1880'e kadar Güney Bulgaristan’ı, yani Şarkı Rumeli’yi tahliye ettiler. İs­ tanbul’da toplanan Avrupalı bir komisyonun çalışmaları ile de Şarkî Rumeli vilâyeti, yani Güney Bulgaristan için özel bir idare nizamnamesi hazırlandı. Burası doğrudan doğruya Osmanh hükümetinin hükmü ve askerî hükümranlığı altında sa­ yılmakla beraber, fiilen Bulgaristan’ın kontrolündeydi. Ayrı bir Meclisi vardı. Buraya Müslüman ve Hıristiyan üyeler aynı za­ manda katıldılar. Vali ve yakın yardımcıları Hıristiyan ola­ cak ve padişah tarafından tayin edileceklerdi. Vilâyet, İstan­ bul Mebusan Meclisine de üyeler gönderebilecekti. Resmî dil Türkçe, Bulgarca ve Rumca olacaktı. Valiliğe, İstanbul Kum­ larından Aleko Paşa seçildi. Bulgaristan işleri bu şekilde geliş­ meye başladı. Aşağıda Bulgar meselesine tekrar gelecek ve konuyu, Panisîavızm cephesinden ayrıca ele alacağız. Sırbistan’la işler pek ihtilaflı değildi. Ve temaslar kolay ne­ tice verdi. Yunanistan’a gelince, Yunanlılarla anlaşma işini hükümet, biraz ağırdan alıyordu. Bunun bir ruhî sebebi şuydu ki, Osmanlı-Rus Harbi sırasında biz Yunanlılarla çatışmadığımız hal­ de Berlin Kongresi Yunanistan’a, Rumeli’den önemli toprak bağışlarında bulunmuştu. Sonra da Yunanlılarla, pek te kolay düzenienemeyecek olan önemli ihtilâflarımız vardı. Bu sebep­ le Berlin Kongresinden sonra Yunanistan’la anlaşma, uzunca bir zaman askıda kaldı. Kaldı ki bu anlaşma yapıldıktan sonra da aradaki gerginlik gene sürüp gitti. Öyleki bu gerginlik, 1897’de iki devlet arasında bir de harp çıkmasına sebep oldu. Hulâsa Avrupa Türkiye’sinde Yunan meselesi, daima dikkati çekici bir mesele olarak kaldı. Bu sebeple burada, Yunanis­ tan problemi ve istiklâli hakkında kısa bilgi vereceğiz.

352

ENVER

PAŞA

RUM LAR:

Yunan istiklâl çaba ve savaşlarının köklerini izah etmek kolaydır. Bilindiği gibi Osmanlı devleti, ilk kuruluş bölgeleri ile Balkanlarda, Şarkî Roma, yahut Bizans devletinin varisi oldu. Şarkî Roma imparatorluğu ise, Hıristiyanlığı kabulden son­ ra, tamamen Rumlaşmıştı. Hele Ortodoks kilisesi İstanbul’da» sanki bir ikinei imparatorluk gibi kanatlarını, bütün Balkanlar’a ve Anadolu'ya germişti. Eski Yunanlılığın ve eski Greque mucizesinin hatırası ise, Avrupa aydınlarının ve siyasetçileri­ nin duygularında, çağdaş Yunan meselesi ile pek kolay birbi­ rine karışıyordu. Ama bu eski Yunanla, Balkanlardaki Rumlar ve Yunanlı­ lar arasında ne kadar ilişki vardır? Yani çağımızın Yunanlı­ ları, daha doğrusu Rumları, eski Yunan kültürünün ne dere­ ceye kadar varisidirler? Bu mesele bugün de tartışılabilir. Fa­ kat XIX. yüzyılda Yunan istiklâl mücadelesi başlayınca, çağ­ daş Avrupa'nın edebiyat ve siyasetçileri, bu tarihî ilişkiyi araş­ tırmayı lüzumlu bulmadılar. Kendilerini Yunan davasına ver­ diler. Hatta bu davada can verenler de oldu. Meselâ Lord Byroıı gibi... Fakat Yunan davasına asıl destek, Batıdan değil, Rusya’­ dan geldi. Netekim Yunan İstiklâl Savaşında Rusya’nın yakın­ dan desteklediği Etniki Eteriya Cemiyetinin adı daima hatır­ lanır. Etniki Eteriya, 1814’te Rusya’da, Odesa şehrinde kuruldu. Bu tarih, Avrupa’da Napolyon’un çöktüğü ve Napolyon yenil­ gisine katılan, Rusya’nın, Avrupa siyaset sahasına çıktığı se­ nedir. İşte o yıl kurulan Etniki Eteriya, Yunan istiklâl müca­ delesini düzenleme gayesini, kendisine prensip edinen bir ce­ miyetin adıdır. Bu gizli cemiyetin, Şifreleri, rütbeleri, örgüt­ leri, önderleri vardır. Ruslar cemiyeti daha baştan benimse­ diler. Hatta cemiyetin gizli ve asıl reisinin Rus çarı olduğu ya­ yıldı. Hakikaten de, Rus çarının başyaverlerinden olan Aleksandr îpsilanti cemiyetin başına getirildi ve reis vekili olarak tanındı.

ENVER

PAŞA

353

Ruslarla Yunanlılar arasında soy birliği yoktu. Ama din birliği vardı. Her iki kavim de Hıristiyan-Ortodokstular. Or­ todoks Hıristiyanlığın başında ise —kilise ayrılıklarına rağ­ men— İstanbul'daki Rum patriği görünüyordu. Rus çarlarının ise kendilerini, Şarki Roma nın, daha doğrusu Hıristiyan Bizansın mirasçısı saydıkları ise malumdur. Bu sebeple Yunan Rus müşterek propagandasında, İstanbul'u tslâmdan kurtarmak ve Ayasofya’ya yeniden haç dikmek motifi, Önemle yer alıyor­ du. Hulâsa Etniki Eteriya az zamanda gerek Rumların bulun­ duğu Osman]ı Sahil şehirlerinde, gerek Rum zenginlerinin ya­ yıldıkları Akdeniz kıyılarında hızla dalbudak saldı. Silâhlanma da hızlıydı, lpsilanti, Mora yarımadasında 40.000 savaşçı tedarik edilebileceğini hesaplıyordu. O zaman Moradaki Türk askerinin sayısı ise, ancak 12.000 kadardı. Hatta bir aralık bunlar da, o sırada Yanya'da isyan eden Tepedelenli Ali Paşanın üzerine sevkedildikîeri için, Mora boşalmış gibi oldu. Ali Paşa aslında Rum hareketinden endişedeydi. Bu hazır­ lıklara ait haber ve belgeleri İstanbul'a da gönderdiği yazılır. Ama o sırada padişah bulunan Sultan ikinci Mahmut, Halet Efendi isminde, kindar bir entrikacının tesiri altına düşmüş bu­ lunuyordu. Halet Efendinin meşum mücadeleleri de işe karışın­ ca, Rum topraklarında devletin durumu büsbütün elverişsiz ha­ le geldi, işte bu şartlar altındadır ki Aleksandr Ipsilanti, çarın da yardımına güvenerek evvelâ Buğdan (Şarkî Romanya) top­ raklarına girdi ve propogandalarıııa başladı. Sonra da Mora'da isyan patlak verdi. Hulâsa 1820-1830 arasında Mora'da en şiddetli çarpışmalar cereyan etti. Vuruşma insafsız ve kanlı oldu. Padişah gerçi Moraya Mısır askerini de yardıma çağırdı. Çünkü son yeniçeri­ ler artık tamamen soysuzlaşmalardı. Yeni ordu ise henüz hazır değildi. Rusya ve Avrupa, hem maddî hem manevî yardım­ larım Yunanistan lehine yöneltiyorlardı. Netekim 20 ekim 1827’de İngiliz, Fransız, Rus filoları, Güneybatı Mora'daki Navarin limanında, Türk ve Mısır filolarına anî baskın verdiler. Bu filoları yok ettiler. Nihayet bu gelişmeler sonundadır ki, t?

354

ENVER

PAŞA

1830'da Yunanistan, şimdiki Yunanistan topraklarının bir kıs­ mında, müstakil devletini kurdu. Ve ondan sonra Türkiye ile Yunanistan arasında çelişme ve çatışmalar, artık sürdü, gitti... Yunanistan’ın Osmanü Avrupa'sında yeni bir devlet olarak teşekkülüne varan bu özetlemeden sonra, Berlin Antlaşmasını takip eden gelişmelere kısaca göz atabiliriz. Berlin Ahitnamesi gereğince, Osmanlı devleti ile Yuna­ nistan arasında da bir anlaşmaya varılması gerektiğini ve İs­ tanbul'un, bu işi sonuçlandırmaya pek yaklaşmadığım işaret etmiştik. Berlin Muahedesi Yunanistan'a, Yanya vilâyetinden, Tırhala taraflarından Tesalva istikametinde Kalamas ve Salamarya nehirlerine kadar olan havaliyi vaadetmişti. Halbuki bu arazide yaşayan halk, Kumlardan, Ulah (Romen) lardan ve Hıristiyan Arnavutlardan teşekkül ediyordu. Yanya-Tesalya arasında Türkler ve Müslüman Arnavutlar da vardı. Eğer sı­ nır, denildiği gibi çizilirse, Yanya vilâyeti merkezinin hemen yanından geçiyordu. Netekim OsmanlIlarla Yunanlılar arasında tam sınır konuşmalarına geçilirken Yanya'daki Rumlar, Yanya şehrinin Yunanistan’a ilhak edilmesi için, İstanbul'daki büyük devletler murahhaslarına müracaat ettiler. Güney Arnavutluk'­ taki Arnavut beyleri de, ayaklanma şeklinde olmamakla bera­ ber, bu teklifin aleyhinde bir birlik teşkil ettiler. Hatta bu bir­ lik hızla bütün Arnavutluk'tı saran ve Arnavutlarda da millî asabiyeti harekete getiren bir etken oldu, Bunun neticesi şu oldu ki, bu sefer de Arnavutlar Yanya ve îşkodra vilâyetleri ile, Selanik ve Kosova vilâyetlerinin bir kısmından bir Arna­ vutluk hükümeti kurulmasını istediler. Bu suretle de Anavut milliyetçiliği, yalnız Abdülhamit devrinde değil, onu takip eden Meşrutiyet idaresinde de sürüp giden direniş, ayaklanma ve isyanların ilk bayrağını kaldırmış oluyordu. Arnavutların bu ilk biriifc hareketlerine hiç beklenmediği halde, kuzeydeki müslüman Arnavutlarla (Gegalar) güneydeki Müslüman Arnavut­ lar (Toskalar) ve dağınık şekildeki, Ortodoks, Katolik Arnavut­ lar, hep birlikte katıldılar. Karadağ tarafları da rahat değildi. Berlin Kongresi Kara-

ENVER

PAŞA

355

dag’a, Arnavutluk'tan Gosina ve Plava bölgelerini veriyordu, İstanbul hükümeti Karadağ ile, bu iş için de bir sınır antlaş­ ması imzalayacaktı. Halbuki buralarda Müslüman ahali de var­ dı. Ama bölgeyi Türk askeri tahliye ettiği için, silâhlı çatışma, Arnavutlarla Karadağlılar arasında başladı. Ve bölgede ihtilâf­ lar, çarpışmalar sürdü gitti. Netice, Adriyatik sahilinde birta­ kım tavizlerle kapatıldı. Ama bölgede karışıklık 1834 yılına ka­ dar devam etti. Yunanistan'la olan ihtilâf ise uzadıkça sertle­ şiyordu. Bir aralık harp ihtimalleri bile belirdi. Ama neticede gene Osmanlı hükümeti yer kaybetti. 6 temmuz 1881'de imzalanabilen bir antlaşma ile Tesalya nın hemen bütün verimli böl­ geleri, bu meyanda Narda ile Golus limanı Yunanlılara bıra­ kıldı. Fakat bu tavizler, 1897’de bir Osmanlı-Yunan Harbinin çıkmasına engel olmayacaktı. Avusturya-Macaristan’a terkedilen Bosna-Hersek vilâyeti üzerinde ise ayrıca durmuyoruz. Bu geniş vilâyeti Osmanlı hü­ kümeti, derhal tahliye etti. Mücadele, Bosna-Herseklilerle Avustıırya-Macarlar arasında başladı. Yerliler bir ayrı hükümet kur­ mak istediler. Millî kahramanlarını da buldular. Fakat Avusturya-Macaristan ordusunun üstün silâhları karşısında uzun sü­ re dayanamadılar. Bir buçuk ay kadar sonra, Avusturya'nın bazı mahallî idare ve ıslah tedbirleri ile Bosna-Hersekliler, ka­ dere rıza gösterdiler. Trakya bölgesinde ise Bulgar komiteciliği, bir taraftan da Türk çiftlik sahiplerine karşı toprak kavgaları ile beslenerek, daha Berlin Antlaşmasının peşinden başlamıştı. Hulâsa Avrupa Türkiye’si rahat değildi, Avrupa Türkiye’si yerleşmiş değildi. Ülke, yalni2 1878 parçalanması ile kalmaya­ cak, her gün biraz daha karışacak ve nihayet elden çıkacaktı. 1878-1908 arasında, hergün biraz daha ürken, biraz daha halsizleşen ve çöken Osmanlı idaresi ise, bu karışık davalar üze­ rinde hiç bir verimli etki kaydetmeden, sellerin Önünde bir yaprak gibi, sürünüp gidecekti. Şimdi, bu netice tayin edici gelişmeler içinde en aktif ol­ duğunu daha Önce kaydettiğimiz Panislavizm ve Bulgarlar üs­ tünde artık durabiliriz. Bu değinmeler bize, kendileri ile soy ya-

356

ENVER

PAŞA

kinliğimiz olan, fakat gene kendileri ile Balkanlarda en çok mücadele ettiğimiz Bulgarları da biraz tanıtmış olacaktır. Za­ ten Osmanh tarihinin son asırlarındaki akışında en müessir unsur da, hep Panislavizm ve İslav halkları olmuştur. ir *

4c

PANİSLAVİZM NEDİR?

Panislavizm, İslav ırkından olanların veya İslav ırkından sayılanların bir araya getirilmesi veya bir merkezî otorite altın­ da birleştirilmesi gayret ve hareketine verilen isimdir. Bu ha­ reketin temelinde tabiatıyle, evvelâ İslav ırkı, sonra îslavlik siyaseti yatar. İslav dini, yani tamama yakın çoğunluğu bay­ rağı altında toplayan Ortodoks Hıristiyanlık ise, bu büyük ha­ reketin daima yardımcı unsuru olarak görülür... İslav ırkı, bilindiği gibi. Hind-Avrupa (Ari) ırklar ağacı­ nın bir koludur. Bu kol, ezici ağırlığı ile Doğu Avrupa, yani Rusya ova ve ormanlarında yerleşmiş ve oradan, Karpatlar’la Tuna havalisine ve Adriyatik bölgesine (Bosna-Hersek-Karadağ) yayılmıştır. IX-X. yüzyıldan kalma mezarlarda yapılan kazılar, Slavlarda antropolojik bakımdan, Şimal ırkının bütün hususiyetlerini gösterir. VI. yüzyıla ait Bizans ve IX-X. yüzyıla ait Arap kaynak­ larında da Slavlardan «sarışın» insanlar olarak bahsedildiği ya­ zılır. Bu bakımlardan tipik Slavlarla, bizim Ural-Altay soyu­ muzun aslî vasıf ve işaretleri arasında bir benzerlik yoktur. Ama bilhassa IV-V. yüzyıllarda ve Doğudan Batıya başlayan o büyük Kavimler Göçü ile beraber, bu ırklar tabiatıvle karış­ mıştı. Ama îslavlar. bir kısım parçalarını daha I. yüzyıldan itibaren Batıya, Tuna ve Alp Dinarik sahalarına atmakla bera­ ber, büyük göçler sırasında mümkün olduğu kadar ormanlık bölgelere çekildiler. Asli vasıllarını mümkün olduğu kadar ko­ rudular. Ama bu ormanlar bölgesinde de, kuzeyde Finovalar ve Karpatlarla Baltık bölgesinde de Normanlar, Germenler*le karıştılar. Ama, İslav ana dilini ve soyun antropolojik Özellik­ lerini muhafaza edebildiler. Islavların bu aslî vasıf ve topluluklarını oldukça muhafa­

ENVEH

PAŞA

35?

za edebilişlermde, coğrafî özelliğin* bilhassa şimal ormanları îile Karpat. Alp Dinarik gibi girilmesi güç tabiat yapısının et­ kisi aşikârdır. Ama Rus tarihçilerinden M. N. Pokrovski(l) Öyle yazar ki, eğer Bizanstan Hıristiyan dini ile, gene Bizanstan Metod-Kiril Alfabesi (2) Rus ovalarına girmeseydi veya gir­ mekte geç kalsaydı, Ruslar pekâlâ Pinleşebilırlerdi. Ama Hı­ ristiyan kültürü, tabiatıyle Pin kültürüne üstün geldi. Hulâsa; daha îsa'daıı önce I. bin yıllarında, artık halis bir Hind-Avrupa ırkı kalmamasına ve bu ırkın kolları birbirlerine karışmış olmalarına rağmen, bugün de bazı aslî somatolojik (beden yapısı) ve dil birliğini muhafaza edebilen bir İslav ırkı vardır. îlk îslav vatanının, daha batıda, Vistül nehri, Pripet ba­ taklıkları ile Orta Dinieper üçgeni içinde olduğu bilinir. Ku­ leye, batıya ve güneybatıya yayılmalar buradan başlamış gö­ rünür. Slav kelimesini ise ilim dünyası ilk defa, VI. yüzyılın 'başlarında «Slovene» isimli bir eser yazan, Nazianslı Pseudo‘Cezariosun kitabından öğrenir (3). Kelimenin asıl manası ise. bihnmez,.. Panislavizm hareketi dolayısıyle ve îslav ırkı hakkında vermek zaruretini duyduğumuz bu çok kısa bilgileri burada 'keserek, şimdi konumuza devanı edebiliriz. Slavlar, bütün Hind-Avrupa kavimler! içinde, siyasî hayalı en son gelişen, yani kendi devlet hayatlarına en son ulaşan arı kavimdir denilebilir. Ve bu ilk devlet kurma işleri de gene kendileri tarafından değil, kendilerinin idaresi için, fakat baş­ kaları tarafından yürütülmüştür. Bu bakımdan Vareg’lerin, ya­ ni İsveçlilerin ataları olan Normanların, Rus tarihinde, öncü 'mevkileri vardır. Veregler, daha VIII. yüzyıldan itibaren Batı Rus ovasında, Ladoga gölü çevresine yayıldılar ve gerek çev­ redeki, gerek doğuya doğru yayılmış îslavları hâkimiyetleri al­ tına aldılar. Doğuda Volga havalisine, Bulgar ve Hazer ille­*23 ti) M. N. Pokrovsfci: En Eski Devirlerdeki Kus Tarihî . 1924. Moskova. (2) (3)

Metod-Kiril Alfabesi: Bugünkü Kus alfabesi. Prof. Akdes Nimet Korat: Rusya Tarihi . s. 4.

4 cilt.

358

ENVER

PAŞA

rine kadar ulaştılar. Şehirler tesis veya idare ettiler. Buralar­ da, Rusları idareleri altında tutan hükümetçikler kurdular. H at­ ta ilk ve asıl Rus devletini de, gene İsveç'ten davet edilen, ya­ hut kiralanan bir isveçli hanedan, yani Rurik hanedanı Kiyef-■ te kurdu. Rusların Hıristiyanlığa girişi de bu hanedanla başlar,. Daha sonraları, yani Cengiz ve Timur istilâlarından sonra» ise Rusların yüzyıllarca, Altın Ordu hanlarına veya o devle­ tin varisi olan hanlıklara vergi ödedikleri, Unvanlarını bu han­ lardan aldıkları malumdur... Biz Türkler, daha doğrusu yalnız Garp Türklerini kastet­ meyerek ifade etmek gerekirse, hepsi ile derinden soydaş ol­ duğumuz Ural-Altay ırkı ve Finoğriyenler (yani Finovalarve Macarlar) Slavlarla en çok teması olan ve onlarla en çok çatışan ve karışan ırklarız. Hem de yalnız XII. ve XIII. yüz­ yılların büyük istilâları olan Cengiz ve Timur yayılışları sı­ rasında değil. Daha derinlere gitmesek bile, en az IV-V. yüz­ yılların büyük kavimler göçü sırasında Hunlarla, onu takip eden asırlarda da Avarlar (Rus tarihçileri bunları Poloves ola­ rak yazarlar) Kumanlar ve daha nice Turâni soydaşlarımızla, hatta biz Batı Türklerinin tam anlamda kardaşîarımız olan* Vuz-Oğu2 boyları ile Islavlar daima karıştılar. Bu karışmala­ rın en tipik ve etkili olanı da, Türk ırkından olan Bulgarların’ İslav!aşması oldu. Bu oluşu, daha aşağıda özetleyeceğiz. Çün­ kü Îslavîaşmış Bulgarların coğrafî durumu, geopolitik şartlan1 ve nihayet Balkanlardaki nasyonalist hareketleri Osmanlı im­ paratorluğu için önemli konular teşkil etti. O kadar ki, bu mü­ cadelelerin ve hele çete savaşlarının havası, hatta 1908 Genç Türkler ihtilâlinin de patlatıcı unsurlarından biri oldu. Mese­ lâ bu ciltlerimizde hayatına gireceğimiz Enver Paşa, bu çetesavaşlarının içinde pişti, bilendi. Zaten yalnız Bulgarlarla de­ ğil, İslav ırkının en toplu ve kalabalık kütlesi ile de tarih için­ de en çok çarpışan Garp Türkleri yanı Osmanlılar oldular.. O halde şimdi İslav denilen bu ırkî topluluğun, son devrede, yani bu bahislere konu olan 1878 sonrasındaki dağılışına biraz, göz atalım. Çünkü bu İslav kütleleri bizi, bu eserin bütün cilt­ lerinde meşgul edecektir.

ENVER

PAŞA

359

Kuşlar başlıca olarak: — Büyük Ruslar — Küçük Ruslar (UkraynalIlar) ( — Beyaz Ruslar — Diğer başlıca İslav kavimleri olarak tasnif edilebilirler. Daha doğrusu bizim, anahatları ile işlemekte olduğumuz 1878 sonrasında, yaııi Abdülhamit dev­ rinde, Slavlar böyle taksim ediliyorlardı. Büyük Ruslar, Avrupa ovasının, asıl Rus ovası kısmında, Ukrayna’nın kuzeyinde merkezleşip Volga’ya kadar yayılan havzadaki Rusları ifade edebilir. Ukrayna ismiyle anılan ülke­ nin, yani Rus Ovası’nın merkez ve güney kısmının halkı, Kü<çük Ruslar olarak anılır. Büyük Rusya'nın batısında, güneyden Ukrayna ve batıdan Polonya, kuzeyde Latviya arasındaki böl­ gede Beyaz Ruslar otururlar. Diğer başlıca İslav kavimlerine gelince, bunları ana kol­ ları ile şöyle sıralayabiliriz: — P olonyalIlar

— Galiçya ve Avrupa İslavları: Rutenler Slovak! ar Çekler Tuna ve Balkan İslavları: Slovenler Hırvatlar, Sırplar .Bosna-Hersek İslavları Karadağlılar Bulgarlar Bizim ele aldığımız devirde. Büyük, Küçük Ruslarla, Ukraynahlar, Lehler hep bir arada 73-75 milyon kadar hesapla­ nıyordu. Sibirya ve Ur al ardı Asya’sındaki göçmen Ruslar, he­ nüz ve ancak 1-2 milyon arasında hesaplanırdı. Bütün bu ra­ kamların biraz daha kabarık olması mümkündür. Almanya’da da 4.000.00Ü kadar İslav vardı. Ama Bosna-Hersek te dahil ol­ mak üzere Avusturya-Macaristan imparatorluğundaki İslav ve­

360

ENVER

PAŞA

ya İslav asıllı nüfus yekûnunu 20.000.000'un üstünde sayarlarda. Hulâsa o devirde bütün tslavları, Asya, Avrupa'ya dağılmışveya yayılmış olarak 110.000.000 olarak hesap etmek müm­ kündü. îşte bu İslav âleminin asli kütlesi ile, yani Rusya veya RusyaJarm çarlığım elinde tutan Rus devleti ile Osmanlı dev­ leti, tam üç asır boyunca çatıştı durdu. Başlıca on iki harp yaşanıldı. Yendik ve yenildik. Bildiğimiz gibi bu harplerin, bu ciltte ele al man konuları ilgilendiren en sonuncusu 1877-1878'de geçti ve Osmanlı devleti yenildi. Zaten bu yenilgi ile Balkanlarda yaşayan İslav kavimleri,. ya daha önce elde ettikleri bağımsızliklarmı güçlendirerek sı­ nırlarını genişlettiler. (Meselâ Sırbistan ve Karadağ gibi) yahut ta yeni olarak bağımsızlık safhasına ayak bastılar (Bulgaris­ tan’da olduğu gibi). Bu gelişmelerde en aktif rol oynayan ve Osmanlı imparatorluğunun yakın tarihinde en etkili mücade­ leler yürütenler Eulgarlardı. işte bu Bulgarlar aslında, bizim? soyumuzdandı. Bunu daha aşağıda belirteceğiz. Ama şimdi şu Panislavizm bahsini toplamaya çalışalım: Panislavizm, İslav ittihadi, İslav birleşmesi demekti. Yanı İslav soyundan olan ve çeşitli bölgelere yayılmış bulunan Islavlar veya îslavlaşmış uluslar» tek bir hükümdarın idaresi al­ tında olmasa bile, tek bir merkezî ülkü ve siyaset., yahut ta: siyasî an'aşmalar manzumesi içinde birleşeceklerdi. Eöylece İs­ lav birliği kurulacaktı. Tıpkı meselâ XIX. yüzyılda siyasî ede­ biyatı teşekkül eden Cermen birliği (Paneermanizm) Italyan birliği, hatta îttihad-ı Islâm, yani Islâm Birliği gibi... Netekim bizde de ve ikinci Meşrutiyette, Turan kavramı ve Turan ölçüsünde Türk birliği ülküsü, böyle bir birleşmeyi' hedef tutuyordu. Bu Turan ülküsüne, bu kitabın ikinci cildin­ de değineceğiz. Kaldıki zamanımızda da benzeri birlik çabalarr vardır. Meselâ Arap Birliği (Panarabizm) gibi. Fakat tarih içinde hiç bir zaman tahakkuk etmeyen, haya­ ta fiili misallerini vermeyen bu tür birleşmelerin, XIX. yüz­

ENVER

PAŞA

361

yılda da fiilen uygulanması kabil olmadı. Yani ne bütün îslavlar, ne bütün Cermenler birleşebildiler. İtalyan birliği ise, dar sınırlı bir coğrafi alanda ve o da regiyonalist akımlar daima süregelmek üzere ve kısmen başanlabildi. Bu ülküler neden tahakkuk edemez? Bu konuda çok şeyler yazılmıştır. Burada ve kısaca ifade edebileceğimiz ilk engel .şudur ki, böyle geniş birleşmeler evvelâ ve tabiatıyle silah gücü ile olacaktır. Silâh gücü ise, silâhı kullanan, ırkın diğer kısım­ larını ardından sürükleyen, harekete önder olan ulus parça­ cının rehperliği, önderliği ve dolayısıyle diktası altında yürüye­ cektir. Irklar ve uluslar ise. hiç bir zaman homogen (müteca­ nis), yani aynı cinsten bir birlik teşkil etmezler. Din, Mezhep, sosyal sınıf farkları, asırların teşkil ettiği ayrı gelenekler, hat­ ta dillerde bile farklılaşma ve nihayet hâkim zümreler arasın­ da hüküm ve menfaat çelişmeleri, mutlaka mevcut olacaktır. Bunlar ise önemli çelişmelerdir. Netekim bunun için değil mi­ dir ki. hem de Avrupa'nın merkezinde ve âdeta tek bir coğ­ rafi alanda yaşayan, her iki kolu da güçlü ve ileri olan, her ikisi de bir taraftan batıda Latinlerin (meselâ Fransa'nın) do­ ğu ve güneyde îslavların tehdidine maruz kalan Almanya ve Avusturya, hiç bir zaman birleşemediler. Vaktiyle «Mukaddes Cermen imparatorluğu» adiyle anılan Feodal varlık ise, kendi içinde, hem din farkları, hem feodal menfaatler yüzünden dai•ma çatıştı. Netekim aynı hal, Panislavizmin önderi olan Rus impara­ torluğu içinde de görüldü. Ruslarla PolonyalIlar, hatta Ukray­ nalIlar, hiç bir zaman ideal bir ruh birliği içinde kaynaşama­ dılar. Balkanlarda da Sırplarla Bulgarlar birbirlerine daima düşman kaldılar. Eğer bir Turan imparatorluğu, yahut fede­ rasyonu teşekkül etseydi, bu geniş alanda bir siyaset, din ve fikir birliğinin kurulabilmesi çok güçtü. Netekim Enver Pa­ şanın, bu kitabın III. cildinde işleyeceğimiz küçük tecrübesi, Tacikistan gibi küçük bir alanda bile, dil, din, feodal menfaat­ ler gibi kesin ayrılıkları önleyememişti. Hele Türklük sözünü ve kavramım ön plana almak hiç bir suretle mümkün olmadı. ■Zamanımızdaki Arap ittihadı çabalarının hali ise malumdur.

362

ENVER

PAŞA

Hulâsa Rusya XIX. yniizyılııa bilhassa ikinci yarısında, bir Paııislavizm edebiyatına ve çabalarına sahne olmuştur. Bir ara­ lık çara karşı olan ve bu yüzden idama bile mahkûm edilen büyük yazar Dostoyevski yaşlılık yıllarında, Panislavist akı­ mın savunucularından oldu. Ama bu akımın bütün tesiri. Bal­ kanlarda Bulgar ve Sırp devletlerini Rusya’nın savunmasın­ dan, onların hayata gelmesini sağlamaktan, fakat sonra Bal­ kanlarda bu devletlerle, bir siyaset birliği dahi sağlayamamak­ tan ibaret kaldı. Eğer arada iyi kötü hir bağıntı devam edebil­ mişse, bu da gerek Rusya’nın, gerek Balkanlardaki İslav hü­ kümetlerin, bir taraftan Osrııanlı devletine, diğer taraftan Avusturya-Macaristana, yani bir Cermen imparatorluğuna kar­ şı olan müşterek endişelerinden ileri geliyordu. Zaten Panislavizmin (1), iki düşman hedefi vardı: Os. „,ılr imparatorluğu ve Avusturya-Macaristan! Hatta Avusturya-Ma caristan’daki îslavlartn sayısı, Türkiye’dekinden de fazlaydı. Ama Rusya bir taraftan bunları kurtarayım derken, diğer ta­ raftan, kendi idaresinde ve halis îslav olan PolonyalIlara (le h ­ lere) karşı, daima baskı ve şiddet siyaseti içindeydi. Rus-Leh nefreti, Rus-Osmanlı nefretinden, galiba daha güçlüydü. Çün­ kü Polonya’nın büyük ideali, eski istiklâline kavuşmaktı. Bu istiklâli ise, Rusya mahvetmişti. Üzerinde çok etraflı durulabilecek olan ve XIX. yüzyılınbüyük konularından birini teşkil eden Panisiavizm bahsini bu­ rada, daha geniş ele almayı faydalı bulmuyoruz. Zaten bu ki­ tabın üçüncü cildini işlerken, Rusya ve Orta. Asya geopolitiği bahsinde, Rus tarihinin ana gelişmeleri bizi ayrıca meşgul ede­ cektir. Ancak şimdi ve bu konuya son verip 1878-1908 arasında Ûsmanlı devletini işgal eden diğer meselelere ve o meyanda bil-1 (1) Bu konuda ve kısmen şüpheli bir kaynak olmakla beraber H. Adem’ in Pancermanizm ve Panisiavizm isimli eserinde bazı önemli derlemeler vardır. 1906. İstanbul. Aynı yazarın Prof. W eiften dilimize çevirdiği Hilâfet Siyaseti ve Türklük Siyaseti isimli eserd, İslav problemi iyi işlenmiştir. 1 9 1 5 . İstanbul: Not: Tedariki kabil olmadığı için burada Rus kaynaklarını işa­ ret etmiyorum

ENVER

PAŞA

363

/hassa Balkanlardaki nasyonalizm mücadelelerine geçerken, Bulgarların milliyeti üzerinde de biraz durmalıyız. *

** BULGARLAR K İM L E R D İR ?

IV. ve IX. yüzyıllar arasında Avrupa büyük göçlere sahne oldu. Avrupa’nın etnografik manzarası durmadan değişti. IX. yüzyıl ve onu takip eden devrede bugünkü Avrupa Rusya'sın­ da, batı ve kuzeybatı bölgeleri hariç olmak üzere, daha ziyade Turâni kavimler ve bu arada Finler yaşıyorlardı. Bu kavim­ ler arasında, en ileri, en yerleşik ulus olan Bulgarlar, Volga boylarında ve Kazan havalisinde hâkimdiler. Bulgarlar, Volga nehri ile Kama nehrinin birleştiği bölge­ de, zengin, kuvvetli bir devlet kurmuşlardı. Dilleri Bulgar ak­ sam ile Türkçeydi. Dinleri İslimdi. Başkenlerini teşkil eden Bulgar şehrinin kalıntıları Kazan yakınında bugün bile geniş bir alanı kaplar. İdarelerinde bir kısım Finler ve Islavlar da 'vardı. Şimdi Finlandiya’nın sınırları dışında ve ormanlık Rus­ ya'nın kuzey bölgesinde Çuvaşlar, Çeremişler gibi Fin kollan bugün de ve muhtar bölgeler olarak hayatlarını devam ettirir­ ler. Bulgar devleti VIII. yüzyıldan XIII. yüzyıla kadar devam ■etti. Volga Bulgarları denilen bu Türk halkının medeniyet ve ırefahma, Volga nehri üzerinde bulunmak şansı tesir ediyordu. Volga yolu ile Hazer’e, İran’a, Arabistan'a, hatta Hindistan a kadar uzanan ticaret hareketleri, ülkeye refah sağlıyordu. Bil­ hassa 10 büyük ve önemli şehir, o zamanki Doğu’nun ünlü ti­ caret ve kültür merkezleri idiler. Bulgarlar 921’de, Almaş, yahut Almuş han zamanında İs­ lâmlığı kabul etmişlerdi. Bu suretle din birliği, onların İran ve Arap ülkeleri ile din ve kültür bağıntılarını hızla güçlen­ dirdi. Ziraat, kürkçülük, hayvancılık, bilhassa at ticareti, balık, meyveler ve madenler önemli ürünlerdi. Madencilik ve he­ le maden sanayii ileriydi. Bulgar şehri harabelerinde, V. yüzyıla ait Sasâni paraları dahi bulunduğuna göre, demek kİ bu bölgede ticaretin eski bir geleneği vardı. Bulgarlara İslâmlıktan biraz sonra Hıristiyanlık ta girmiş­

364

ENVER

PAŞA

ti (988). Ama Arap tarihçilerine göre İslâmlık, Bulgarlarda çok daha yerleşikti. Fakat Bulgar devleti, daha IX. ve X. yüzyıl­ dan başlayarak, kuzey ve batıdan gelen îslavlarm saldırısına; uğramaya başladı. Bulgarlar yerleşik, zengin ve savaşçılıkları­ nı az çok kaybetmiş uysal insanlardı. Bu saldırılar tesirlerini yaptı. Nihayet XIII. yüzyılda Cengiz ve XIV. yüzyılda Ti­ mur istilaları, Bulgar devletini tamamen eritti. Onun yerinde ve* başkenti Bulgar şehrinin 40 kilometre kadar kuzeyinde Kazan* şehri olmak üzere Kazan hanlığı kuruldu. XVI. yüzyılda Ka­ zan Hanlığına, Rusîar tarafından son verildiği malumdur. îşte yukarıdan beri değindiğimiz bu Volga Bulgarlanndarr bir kol, daha Bulgarların İslâmlaşmasından önce Anayurt­ tan koparak, o çağda bütün Avrupa ovalarını saran genel göçler* dalgasına katıldı. V. ve VI. yüzyıllarda batıya doğru aktı. Bu. Bulgarların daha V. yüzyılda Karadeniz ve Tuna kıyılarında* göründükleri anlaşılmaktadır. Bunlar belki bazı Öncülerdi. Çün­ kü asıl kütlenin, VII. yüzyılda Diniyester ve Prut nehirl nin Karadeniz'e aktıkları sahalarda bulundukları ve o zaman Mösiya adını alan bu bölgeden. Tuna üzerine, hatta Trakya ya kadar akınlar yaptıkları kaydedilmiştir. Bu Bulgarların başlarında banlan vardı. Dilleri Bulgar Türkçesiydi. Ne İslâm, ne de Hıristiyandılar. Ama gittikçe güç­ leniyorlardı. Netekim bir defasında Bizans ordusu, Bulgarların başı olan Asparuh han tarafından yenilir. Bulgarlar Varna’ya kadar inerler. Tuna ile Balkanlar arasım, yani bugünkü Kuzey Bulgaristan’ı istilâ ederek oraya yerleşirler. Ve han, şimdiki Şumnu yakınında, Preslav mevkiini kendisine merkez olarak seçer. 679Tda ise Bizans devleti Bulgar hanı ile bir antlaşma yaparak Mösiya ile îskifya (Dobruca) yı Asparuh’a terkeder. BÖylece Balkanlarda ilk Bulgar hanlığı kurulur. Ama henüz dilleri Bulgar Türklerinin diliydi. Dinleri, ata­ lar dini idi. Ama çevreleri îslavlaria doluydu. îslavlar, daha I. yüzyıldan başlayarak Karadeniz kıyıları üzerinden Tuna’ya. hatta Bosna-Hersek dağlarına kadar yayılmışlardı. Nihayet V. yüzyıldan beri doğudan batıya gelip geçen ve her biri bu böl­ gelerde bir şeyler bırakan, bazısı soydaş, bazısı yabancı kavim-

ENVER

PASA

365

lerden de etrafta kalıntılar vardı. Bunların hepsi, bu son ge­ len henüz dinç ve henüz atlarından inmeyen göçebelerin idare­ sine baş eğmiş oldular. Ama Bizans’ın, henüz yenilmemiş bir silâhı vardı: Hıris­ tiyanlık! Hıristiyanlık, yalnız inciri değil, yazısı ve kültürü de beraber getiriyordu. O din ve ya2 i ki, VIII. yüzyıadan iti­ baren ve Kiyeften başlayarak bütün Rus ovalarını da bayrağı altına alacaktı. Şimal ovalarının Finleşmesi veya Türkleşmesi bu suretle önlenecekti. Fin kültürü bu suretle, Ort odok sİaşmış ve yazıya erişmiş İslav uygarlığına yenilecekti. Netekim Bulgarya’da da öyle oldu. Ve X I yüzyılın ortasın­ dan itibaren Bulgar Türkleri Hıristiyanlaşmaya başladılar. Bul­ gar Türklerinin dili ise, etrafı saran, otokton ve toprağa sarıl­ mış bir ırk olan îslavların tesiri ile unutulmaya başladı. Öyleki, Bulgarlar Hıristiyanlaştıkları zaman, Bulgar Türkçesi neredey­ se unutulmuştu. Bulgarlar îslavca konuşmaya dalmışlardı. Boy­ lere, bugünkü îslavlaşmış Hıristiyan Bulgarlar. Balkanlarda yerlerini aldılar. Bu oluşumda iki insanın ad ve etkilerini belirtmek lazım­ dır: Selanik Islavlarmdan ve Ortodoks kilisesi rahiplerinden Metod ve Kiril! Bunlar İncili İslavcaya çevirdiler. Ve bugün Metod ve Kiril Alfabesi denilen İslav harfleri ile yazarak yay­ dılar. Bilhassa Güney ve Batı Islavları arasında dağıttılar. Böylece de Ortodoks kilisesi, Bulgarların hem tsiavlaşmasını pe­ kiştirdi. Hem onları Ortodoks Hıristiyanlığa kazandırdı. VIII. yüzyılda zaten Rus ovası îslavları da Hırîstiyanlaşıyorlardı. Kiyef, Hıristiyanlığın merkezi oldu, isveçli iken Ruslaşan Rurik hanedanının gayreti ile Kuşlar, aynı dine kazandırıldılar. Metod-Kiril Alfabesi, bugünkü Rus alfabesini teşkil etti. İslavlaşmış Hıristiyan Bulgar devleti, ünlü hanlar yetiştir­ di. Bunlar ^aman zaman Bizansla da boy Ölçüştüler. Hanlar za­ manla, Sezar kelimesinin bir bozulmuşu olarak çar unvanım aldılar. Netekim Rus imparatorlarına da sonuna kadar çar de­ nilirdi. Daha önce kaydettiğimiz gibi 676 yılından itibaren res­ men Hıristiyanlaşmaya başlayan Bulgarları, IX. yüzyılın ikinci yarısında ve Bizansla ihtilâfa düşen Çar Boris, Ortodoksluktan

m

ENVER

PAŞA

ayırıp Rum kilisesine bağlanmayı ve Katolikleştirmeyi düşün­ dü. Fakat İstanbul Patrikliği anlayışlı davrandı. Bulgar kilisesi Autocephale (Avtokefal) yani muhtar-özerk tamlınca iş düzel­ di. Bulgarlar kendilerine bir patrik de seçtiler. Ve bu seçimi İstanbul Patrikliği tanıdı. Boris'in oğlu Çar Simon zamanı ise, Bulgar devletinin en parlak zamanı oldu. Bu çar bir aralık, hatta Çargrad, yani çar şehri dedikleri Bizans'ın (İstanbul) zap­ tına bile teşebbüs etti (X. yüzyıl başlarında). Simon bütün Trakya ve Makedonya'yı, hatta Tuna ve Sava kuzeyindeki ge­ niş araziyi işgal etti. Bu hatıra Bulgarların, OsmanlIlarla mü­ cadelelerinde dahi, bir ruhî destek olarak yaşatılmıştır. Daha sonra Bulgaristan’ı güçsüzleştiren; Latin istilâsı, Bizansm yeniden yayılışı oldu. Osmaniılar Rumeli'ye geçtikten sonra ise bu topraklar, bir kısmı Î878'e, bir kısmı da Balkan Harbi sonuna kadar OsmanlIların ellerinde kaldı. Ve asıl ölüm kalım savaşı, Abdülhamit'İn saltanatına rastlayan devrede ce­ reyan etti. Balkan yenilgisi ile tamamlandı... Bulgarlar hakkındaki bu özetlemeye son v irken, şu ci­ heti belirtelim: Volga kıyısındaki İslâm Bulgar Türkleri, muharip olmaktan ziyade yerleşik, tüccar, uysal ve itaatli insanlardılar. Balkanlar­ da Islavlaşan Hıristiyan Bulgarlar ise, başka karakter aldılar. Bu Bulgar karakteri hakkında oldukça renkli yazılar yazılmış­ tır. Balkan Bulgarları, yani İslav}aşmış Bulgarlar, Volga Bul­ gar Türklerinin aksine, çok haşin, sert, uyuşmaz mizaçlı, kav­ gacı, intikamcı, zalim ve savaşkan oldular. Gerçi çalışkanlık, intizamlı ve tasarruflu hayat, kendilerini yetiştirme gayreti, kültüre yöneliş ve kollektif kalkınma gayreti. Balkan Bulgar'­ larında da asıldı. Avrupa'nın en çalışkan çiftçileri, belki de Balkan Bulgarlarıydı. Fakat siyasi hayatta aşırı kırıcılık ve ba­ zen cinayetlere kaçan saldırganlık, kendi aralarında dahi zul­ me varan siyasî çatışmalar ve hele milli kavgalarında vahşete kaçan sahneler, Balkan Bulgarları için normal ve karakteris­ tik hallerdir. Bu seciye değişikliği, çeşitli sebeplerle izah edilir. Ama bunun tahliline girmek, bu kitabın hacmi için fazladır. Yalnız şu kadarını işaret edeceğiz ki, gerek 1877-1878 Rus Har-

ENVER

PAŞA

367

hinden önce veya o harp içinde, gerek 1878-1908 arasındaki Makedonya mücadelelerinde, gerekse Balkan Harbi sırasında, aşırı derecede sert, insafsız ve vahşete kaçan Bulgar karakteri, her vesiie ile kendini gösterdi. Kaldıki Bulgarlar, bu karakter­ lerini, yalnız düşman saydıkları cemaatlere, meselâ Müslüman Türklere karşı davranışlarında değil, kendi içlerindeki siyasî kavgalarda, hatta parlamento içi mücadelelerde bile daima gös­ terdiler... \ * W

A

BÜYÜK BULGARİSTAN :

Balkanlarda en karakteristik ve en sert millî mücadele örneği Bulgar hareketiydi, Bulgaristan prensliğinin teşekkülün­ den sonraki gelişmeleri iki safhada ele almalıdır. Bunun bi­ rincisi, Berlin Muahedesinin bazı kayıt ve şartlarla bir nevi muhtariyete ulaştırdığı Şarkî Rumeli vilâyeti üzerinde yürü­ tülen gayretlerdir. Bu hareketler, kısa bir zaman sonra Şarkî Rumeli'nin Bulgaristan prensliğine katılması ile neticelendi. İkincisi de Makedonya mücadeleleri... Her ikisine de hâkim olan ruh, Büyük Bulgaristan «Velikaya Balgarya» mefkuresidir. Bu mefkure, Berlin Antlaşmasının Bulgarlar üzerinde uyandırdığı ruh kırgınlığı ve hayal kırıklığı ile beslendi... Evet, bir Berlin Antlaşması olmasaydı, Ayastafanos Mua­ hedesi Büyük Bulgaristan ülküsünü, kendiliğinden tahakkuk ettiriyordu. Çünkü Ayastafanos Antlaşmasında hem Şarkî Ru­ meli. hem de Makedonya Bulgarları bırakılmıştı. Fakat kısa bir zaman sonra bağlanan Berlin Antlaşması, Şarkî Rumeli vilâyetinde padişahın hâkimiyeti esasına dayanan bir muhta­ riyet şekli kabul edip, Makedonya'yı da tekrar OsmanlIlara bırakınca, Bulgar kamu efkârındaki reaksiyon şiddetli oldu. Ama mademki artık bir Bulgaristan prensliği, yani bir Bul­ garistan devleti kurulmuştu. O halde bu kaleye dayanarak ça­ lışmak ve burasını bir sıçrama tahtası gibi kıvlanarak gaye­ ye ulaşmak niçin kabil oîmasmdı. Netekim öyle oldu. Berlin Antlaşmasının ardından, Bulgaristan’da derhal bir sıra mücade­

368

ENVER

PAŞA

le organları meydana geldi. Evvelâ Sobranyada (Parlamentoda) iki parti belirdi: Muhafazakârlar ve Liberal nitelikte iki parti. Liberal Parti, Büyük Bulgaristan ülküsüne ulaşmayı ga­ ye edinmişti. Bu da, Şarkî Rumeli Vilâyetinin Bulgaristan’a katılmasını sağlamakla olurdu. Sonra da Makedonya’yı kur­ tarmak, Büyük Bulgaristan’ı kurmak kabil olacaktı. Muhafa­ zakâr Parti ise, daha ihtiyatlı hareket taraftarıydı. Ve şimdilik Şarkî Rumeli üzerinde uğraşmalıydı. Netekim Bulgaristan prensliğinin teşekkülünden kısa bir zaman sonra ve Rusya ça­ rının da tavsiyesi ile Liberaller iktidara gelince, Şarkî Rumeli Vilâyeti şehirlerinden Islimye’de bir kongre toplandı. Bu top­ lantıya. Şarkî Rumeli Vilâyeti Meclisi reisi de katıldı (1). Toplantıda bir idare merkezi seçildi. Ve derhal para, silâh tedarikine girişildi, ilk hedef, Şarkî Rumeli vilâyetinde ihtilâl ve bu yoldan vilâyetin Bulgaristan’a ilhakıydı. Cemiyet, seçtiği yolda iyi çalıştı. Çeşitli organlar meydana getirdi. Meselâ bü­ tün köylere kadar yayılan sokol teşkilât görünüşte bir jim­ nastik derneği idi. Ama buraya giren b .n gençler askerî ta­ lim görüyorlardı. Silâh sahibi oluyorlardı, öyleki, daha isyan­ dan önce bu teşkilâtın emrinde 38.0Ö0-4Ö.Ö0Û kadar silâhlı ve ta­ limli genç örgütlenmiş bulunuyordu. Halbuki vilâyetteki bü­ tün milis gücü, çoğu Bulgar olmak üzere 7-8 bin kişiden iba­ retti. Berlin Muahedesinin verdiği yetkiye rağmen ise, Şarki Rumeli’ye Türk askeri konulmamıştı. Sokol teşkilâtına, mer­ kezi Rusya’da olan ve Balkanlarda şubeleri bulunan Panislavizm, yani îsav Birliği örgütü» hem silâh, hem para yardımı yapıyordu. Kaldıki teşkilâta Rusya’dan, gönüllü şeklînde su­ baylar, organizatörler, propogandacıiar da akmaya başladılar. Osmanlı hükümetine gelince, daha yukarıda da değindiği­ miz gibi, Berlin Antlaşmasının 15 ve 16. maddeleri gereğince Osmanlı devleti Şarkî Rumeli vilâyetinde asker bulundurmak1 (1) Berlin Antlaşmasından sonra Şarkî Rumeli muhtar vilâyet veya eyaletinde. 56 kişilik bir sobranyamn (parlamento) teşekkül et­ tiğini daha önce kaydetmiştik. Bu parlamentoda Bulgari ar çoğun­ luktaydı ve reisi Bulgardı.

ENVER

PAŞA

369

yetkisine sahip olduğu gibi, vilâyette emniyet ve asayiş bozu­ lup müdahale gerekirse, oraya ayrıca kuvvet şevki yetkisine de sahipti. Fakat Abdülhamit daha baştan, Bulgaristan'da asker bulundurmak hakkım kullanmak istemedi. Aşağıda göreceğiz ki, isyan hazırlığı artık gözle görülür hale geldiği ve fiilen ih­ tilal başladığı zaman bile, Şarkî Rumeli'ye asker şevki ka­ rarını veremedi. Yani Şarkî Rumeli’de gelişen hazırlıklara İkinci Abdülhamit, bu davranışları ile âdeta yardımcı oldu. Hadiseye seyirci kaldı. Ve sonunda o!up bittıyi kabul etti. Ama arada, Bulgarların Şarkı Rumeli'deki zaferi ve vilâyetin Buıgarlara terki suretiyle ilk safhada tahakkuk eden Büyük Bulga­ ristan mefkuresi, bu vilâyette yaşayan ve canlarını, Berlin Ant­ laşması garantilerine göre padişaha emanet eden pek çok Türk Müslümanm kanına ve canına maloldu... Hulâsa Şarkî Rumeli İsyanı, herkesin gözü önünde ve en açık sloganlarla hazırlandı. Bulgar heyetleri Rusya'da, Avru­ pa merkezlerinde siyasî havayı ve efkârı hazırlıyorlardı. Uyu­ yan yalnız saray ve İstanbul’du. Ama bu sefer Rusya’dan, ga­ rip görünen ve beklenmeyen bir hava esmeye başladı. Rus Çarı Aleksandr I I 1881’de anarşistler tarafından öldü­ rüldü. Yerine Üçüncü Aleksandr geçti. Üçüncü Aleksandr, top­ lumdan gelen her türlü harekete, hürriyet mücadelelerine kar­ şıydı. İşte bu safhadadır ki Rusya, Bulgaristan’da gelişen ve aslında kendi tarafından teşvik edilen hareketten, bu arada Bü­ yük Bulgaristan ülküsünden, ürkmeye başladı. Çünkü bü­ yüyen, güçlenen, genişleyen bir Bulgaristan’ın, artık Rus etki ve otoritesine de karşı geleceği anlaşılmaya başlamıştı. Bulga­ ristan’da, bu devletin, ne Rus, ne de Osmanlı tesir ve muraka­ besinde olmaksızın, yani her ikisinden de kurtularak millî, hür, müstakil bir devlet olması fikri ve çabası, günden güne kuvvet kazanıyordu. Bulgaristan Prensi Aleksandr Batemberg de, bu akımı benimsemiş görünüyordu. Böyle olunca da Rusya’nın Balkanlar üzerinden İstanbul'a ulaşmak yolundaki geleneksel gayretleri Balkanlar’da, bu defa Bulgar şeddi ile karşılaşmış olacaktı. Hulâsa bir an geîdî ki Rusya, Bulgarlara isyan cesareti

370

ENVER

PAŞA

vermemek için elinden geleni yapmaya başladı. Bu eğilimini açıkça ifade ediyordu. Yalnız Buîgarlara sert ihtarlarda bulun­ makla kalmıyordu. Orduya yapılan genelgelerde de hükümetin bu görüşü açıkça ifade ediliyordu. Bir aralık öyle oldu ki, Rusya Balkanlarda Türk nüfuzunu, hatta hâkimiyetini âdeta is­ ter görünmeye başladı. Netekim isyan çıkınca, Osmanlı hükü­ metinin Bulgaristan'a asker sevketmesini isteyen Rusya oldu. Fakat Abdülhamit, bu havadan da faydalanmadı. Diğer Avru­ pa devletlerine gelince, onlar Bulgaristan'ın Rusya nüfuzundan kurtulması çabalarını sempati ile karşılıyorlardı. Nihayet 1885 temmuzunda, Filibe şehri yakınındaki Değirmendere köyünde İhtilâl liderleri bir toplantı yaptılar. İh­ tilâl günü olarak 18 eylül kararlaştırıldı. Fakat daha günü gel­ meden ve Filibe'den 20 kilometre kadar mesafedeki Veliki Konare köyünde isyan patlak verdi. Daha başka köylerden de. böl­ gedeki Türk köylüleri üzerine saldırılar oldu. Hatta bazı Bul­ gar köylerinde, derhal hükümet teşkilâtı yapıldı. Şarkî Ru­ meli Vilâyetinin, yani Güney Bulgaristan'ın, kuzeydeki Bul­ garistan prensliğine katile üân olundu. Köylüler ondan son­ ra Filibe'yi muhasara ettiler, Bulgaristan prensine, gelip ida­ reyi ele alması için telgraf çektiler. Prens Güney Bulgaristan'a girdi. Filibe çevresine kadar geldi. Sonra Tırnova'ya, yani Yeni Bulgaristan'ın ilk Başkentine dönerek orada, Şarkî Ru­ meli'nin Bulgaristan'a katıldığını (ilhakını) resmen ilân etti. Avrupa devletleri, daha doğrusu Berlin Antlaşmasına im­ za koyan devletler, bu harekete karşı hiç bir direniş ve tepki göstermediler. Yalnız Moskova kırgın, İstanbul ise şaşkındı. Rusya çarı, sert bir tebliğ yayınladı. Bulgaristan prensine ev­ velce verilen askeri rütbenin alındığını da bildirdi. Osmanlı sarayı ise ne yapacağını bilmiyordu. Şarkî Rumeli valisi Gavril Pasa, isyan öncesinde zaten ailesiyle beraber İstanbul'da yaz tatilindeydi, İsyandan ancak birkaç gün önce Filibe'ye dönmüş­ tü. Saraydaki şaşkınlık, tam bir karışıklık ve kararsızlık halini almıştı, isyan sırasında sadrazam Sait Paşaydı. Sait Paşa ha-

ENVER

PAŞA

371

tıralarmda, Şarki Rumeli’ye vaktinde asker şevki için padişa­ hı uyardığını, bunun için ısrar ettiğini yazar* Bu teşebbüsle­ rine ait tezkere ve belgeler de gösterir. Fakat Abdülhamit Sait Paşayı sadrazamlıktan, alır. Yerine Kâmil Paşayı getirir. Sait Paşaya göre (1) Kâmil Paşa, aslında pasif kalmak taraftarıdır. Kâmil Paşa ise daha sonra yayınladığı cevaplarında (2) bunun aksini savunur. Ama olan şudur ki, Osmanlı hükümeti Şarkî Rumeli'nin Bulgaristan'a ilhakı olup bittisi karşısında hiç bir aktif hareket ve müdahalede bulunmaz, ilgili devletlere usu­ len notalar verilir. Ama bu notalara karşı bu devletlerin etkili davranışı olmaz. Tek ve aktif müdahale taraflısı gene Rus ça­ ndır. İsyanı ve ilhakı tasvip etmez. Osmanlı padişahının as­ kerle olaya müdahalesini, hatta daha fazlasını ister. Ama sa­ ray tuttuğu yoldan şaşmaz ve olup bittiyi kabul eder. Abdül­ hamit bu olaylar karşısında sanki uyumuş gibidir. Âdeta, Şar­ kî Rumeli bir an evvel kopsun gitsin ve rahat uykusuna dal­ sın gibi bir hali vardır. Bu sırada sarayın havasını, o vakit mü­ him bir mevkide bulunan Mahmut Celâlettin Paşa «Mirât-ı Ha­ kikat» (3) in birinci cüzünde, bu konuyu açık ve etrafıyle ince­ ler. Her şey onu gösterir ki saray, gelişmeler karşısında ha­ kikaten sadece uyumuştur. Halbuki Şarkî Rumeli'nin gidişi, ardından Makedonya, hatta Trakya'nın da gidişi demekti. Netekim öyle olacaktır.1 (1) S a i t P a ş a n ı n H a t ı r a v e M ü d a f a a l a r ı , dört cilt halinde bası­ lan ve aslında üç ciltlik eserinden başka. Meşrutiyetin ilânından sonra meydan alan polemikler dolayısıyla bilhassa Kâmil Paşaya karşı yayınlanan cevaplarında toplanır. Bıı hatıra ciltlerinden daha önce bahsetmiştik. Bunlara ek olarak 1327 (1911) ve S a i t P a ­ ş a n ın

K â m il P a şa y a

C e v a p la n

—

Ş a r k î

R u m e li, M ıs ır

v e

E rm e n i

M e ­

adını taşıyan eseri de ayrıca kaydetmeliyiz. (2) Kâmil Paşa da, hatıralarından başka K â m i l P a ş a n ı n A y a n R e is i S a it P a ş a y a C e v a p la n adı altındaki eserini 1912 de ve iki baskı olarak yayınlamıştır. s e le le r i

(3) Mahmut Celâlettin Paşa: M i r â t - i H a k i k a t . 1326 (1910). Bul­ garistan meseleleri ve Şarkî Rumeli'deki olaylar ve neticeleri, bu ese­ rin birinci cildinin, birinci cüz'ünde yer alır. Bazı hata ve çelişme­ lere rağmen, bu yayınlar, Önemli açıklamalar ihtiva ederler.

372

.ENVER

PAŞA

İşin olup bitliden sonraki safhası, devletlerarası birtakım diplomatik temas ve muhaberelerdir. Sonunda ve ihtilâf konu­ su bölgeler üzerinde padişahın sözde hükümranlığı tanınmak üzere, fiili hâkimiyet Bulgaristan’a verilir. Ondan sonra Bul­ garistan’da birtakım iç siyasî çatışmalara, hatta bir aralık pren­ sin de Bulgaristan’dan çıkarılıp yerine yeni bir prens çağırıl­ masına rağmen, bu iki vilâyette Bulgaristan, çok hızlı bir kal­ kınma hareketine girer. Bugünkü Bulgaristan, böyle kurulur... Ama Büyük Bulgaristan ülküsü iki kademeliydi demiştik. Birincisi Şarkî Rumeli’nin ilhakı, İkincisi Makedonya’nın kurta­ rılması. Şarkî Rumeli artık alınmıştı. O halde şimdi sıra, Make­ donya’yı ayaklandırmaktı. îşte o kanlı, sert ve 1908 Genç Türkler İhtilâlinin ve kadrosunun hazırtanışında en önemli etkisi olan Makedonya çeteleri savaşı, ondan sonra güçlendi. Bu hi­ kâyeye ayrıca ve ileride gireceğiz. Çünkü Makedonya, Genç Türkier İhtilâlinin vatanı ve oradaki mücadeleler, bu ihtilalin beşiğidir. Hürriyet Kahramanı Enver Bey, 23 temmuz 1908’de. bu topraklar üzerinde zuhur edecektir. *

*

İr

Makedonya’nın neresi olduğunu ve bu topraklarda kimlerin yaşadıklarını daha ileride ve ayrıca vereceğiz. Ama şimdilik şu kadarım belirtelim. Makedonya’da Bulgurlar, 1908’den ön­ ce, en mücadeleci unsur oimakla beraber, aynı topraklarda yaşayan diğer ırkî topluluklar da vardı. Kumlar ve Sırpîar bir taraftan Osman! ı hâkimiyetine, bir taraftarı da Bulgar’ların emel ve ihtiraslarına karşı mücadele içindeydiler. Hatta bu mü­ cadelede, başlarında çok defa Yunan subaylarının bulunduğu Rum çeteleri ile Osmanlı takip kuvvetleri, zaman zaman Buigarlara karşı işbirliğinde de bulundular. Bunun misallerini. Ma­ kedonya olayları sırasında vereceğiz. Sırplara gelince, Suplar daha 18C4’te ve Sırbistan prensliği şeklinde, zaten istiklâllerine kavuşmuşlardı. Bu sebeple 1908 den önce Sırplar Osmanlı Makedonya’sında, Bulgari ar ve Kum­ lar kadar çoğunlukta değildiler. Daha ziyade Kuzey Makedon­ ya’da yerleşmişlerdi. Ama onlar da gene örgütler ve çeteler

ENVER

PAŞA

373

teşkili suretiyle Makedonya iç savaşlarına katıldılar. İleride vereceğimiz olaylar, bu cepheden de işlenecektir. Hulâsa Sırplar, Balkan Islaviığınm kollarından biridir. Ve Hırvatlar, Boşnaklar ve Siovenler arasında en güçlü kol Sırpiardır, Bu İs­ lav kollarına ise daha önce göz atmış bulunuyoruz. Balkan­ larda Rumluk ve Yunan istiklâl hareketi üzerinde ise, daha önce ve gereği kadar durduğumuz için, Kumlar bahsine, bu­ rada ayrıca değinmeyeceğiz. Fakat bu vesile ile, Osmanlı Avrupa'sında yaşayan ve bir Makedonya kavmi olmaktan ziyade, ilkçağ başlarından beri kendi vatanlarını teşkil eden topraklarda yaşayan Arnavutlara gelince? Burada kısaca onlara da değinmeliyiz. Çünkü Arnavutlar, diğer Rumeli halklarından tamamıyı e ayrı Özellikleri ile, OsmanlIların Rumeli'deki çelişmeli saltanatları boyunca, hemen daima Özgür, daha doğrusu daima kendi âlemlerinde, kendi hayatlarını sürdürmüşlerdir. Kendi topraklarında, kendi­ lerinin bağımsızlıkları için, her vesileden faydalanarak ayak­ lanmışlardır. Bu ayaklanma ve savaşları Balkan Harbi ile Ru­ meli'de Osmanlı hâkimiyeti sona erinceye kadar sürdürüp git­ mişlerdir.

ARNAVUTLAR KİM LERDİR:?

Arnavutların ash hakkında görüşler çeşitli olmakla beraber, bunların Pelaj-Pelajzk’lardan geldikleri hakkuıdaki görüş en güçlüsüdür. Pelajların aslı da mitolojik masallara kadar daya­ nır. Ama Pelajların, aynı zamanda Yunanlıların da aslı oldu­ ğu kabul edildiğine göre, Arnavutlarla eski Yunanlılar arasın­ da bir ırk ve kök birliği olduğunu düşünmek, hata sayılmaz. Sosyolog bir düşünür ve yazar olan Prof. Edmond Demaulin, ünlü «Yollar» isimli eserinde, pelajlan, Doğu Karadeniz kıyı­ larında Kolhide’den yani Gürcüstan sahillerinden getirir. Ona göre ilkçağ başlarından başlayan bu göç, Karadeniz kıyılarında ' batıya doğru birtakım yerleşme merkezlen sıralanmak suretiy­ le ve asırlar boyunca devam eder. Şimdiki Arnavutluk’tın gü­

374

ENVER

PAŞA

ney kısmında, yani Tesalya'ya inen bölgede ise, ilk Pelajlardan en karakteristik kalıntıların yaşadığım anlatır. Hulâsa şu anlaşılır ki Arnavutlar, Balkanların ilk otokton halklarından biridir. Ve kendi dağlık bölgelerinde, kendi özel­ liklerini muhafaza etmişlerdir. Arnavutluk, Makedonya ile Adriyatik denizi arasında uza­ nır. Arnavutların Osmanlı Avrupa'sındaki nüfus tahminlerini daha önce vermiştik. Daha aşağıda ve Makedonya bahsinde ayrı­ ca ve daha ayrıntılı nüfus tahminlerine gireceğiz. Arnavutların tarihi, Arnavutluk'tın tarihidir. Bu tarih OsmanlIlara kadar Öy­ le devam etmiştir. Arnavutlar kendilerine şikiptar ve Arna­ vutlukla Arbanya veya Arberya derler. Uluslararası literatür­ de bu ülke Albani veya Albanya olarak anılır. Arnavutluksun tarihi karışıktır. Başlıca olarak ve İsa'dan önce 147 yılında Makedonya'yı kapsayan Roma istilâsı, sonra Şarkî Roma-Bizans hâkimiyeti, sonra Osmanlı saltanatı... Os­ manlIların Arnavutlumu ilhakı, İkinci Sultan Murat zamanın­ da oldu. O zaman Arnavutluk mahalli prenslerin idaresinde idi. Bunlardan Mirdita prenslerinden Jan Kastriyoti, hünkâra itaat edince, bir mükâfat olarak dört oğlu Edirne sarayına alındı. İşte bunlardan İskender Bey, daha sonra Arnavutluk'a timar sahibi olarak gönderilecek, fakat orada isyan ederek, Arnavut­ luk'ta bir nevi istiklâl peyda edecektir. Devleti uzun zaman uğraştıracaktır. Arnavutluk'ta İskender Beyin hâtırası bu ba­ kımdan bir millî kahraman olarak anılır. Fakat bu istiklâl sür­ mez. Osmanlılar Arnavutluk’u gene işgal ederler. Ama hemen bütün Balkan kavimlerinden ayrı olarak Ar­ navutların sosyal yapısı eski boy ve kabile bölüntü ve ayrın­ tılarını sonuna kadar muhafaza etmiştir. Bu sebeple, Arna­ vutluk'ta mahallî bölüntü ve kabile şuuru daima millî şuura üstün gelmiştir. Bu yaşantıda sarp dağlar teşekkülünün de et­ kisi oldu. Hulâsa Arnavutlar kendi aralarında daima bölüntülü ve mücadeleli kalmışlardır. Meselâ başlıca olarak kuzey­ de Gegalar ve güneyde Toskalar şeklinde, Güneyle Kuzey Ar­ navutluk arasındaki etnografik bölüntü, kendi içinde ayrıca, Malisürler, Mirditalar vesaire gibi daha tâli bölüntülere ug-

ENVEB

PAŞA

375

rar. Bütün bu bölüntüler arasında da çelişme ve çatışmalar daima sürüp gitmiştir. Makedonya’da ve daha doğrusu Osmanlı Avrupa’sında, köklerini Fransız İhtilâlinden ve Avrupa’dan esen milliyetçilik akımlarından alan şuurlu Balkan nasyonalizmleri içinde Arnavut milliyetçiliği, daha ziyade aşiret, kabile akım­ ları şeklinde kaldı. Halkın değil, beylerin ve ağaların tesir ve nüfuzu altında, ilkel direnişler olarak sürüp gitti. Bu durumu kaydederken şunu da belirtelim ki, Osmanlı halkları arasında Arnavutlar, devlet ve idare işlerine, sadra­ zamlıktan, en yüksek derecede kumandanlıklardan, valilikler­ den, en alt kademedeki hizmetlere kadar devletin fiilen ida­ resine en çok katılan, en çok eleman veren ırk top!umunu teş­ kil ediyordu. Her sahada ulemâ, aydın, yazar ve bilgin ki­ şiler de, Arnavutlar arasından yetişerek toplum hayatında yer­ lerini aldılar. Buradaki kısa değinmelerden sonra ve Makedonya çelişme­ lerine geçmeden, imparatorluktaki nasyonalist hareketler bakı­ mından üstünde durulması gereken diğer bir akıma, yani Er­ meni meselesine de gereği kadar göz atmalıyız. Çünkü Türki­ ye’deki bütün millî hareketler arasında yabancı devletlerin so­ nuna akdar istismar konusu olmak bakımından Ermeniler ve Ermeni meselesi, ayrı bir önem taşır... * *

*

ERMENİ MESELESİ: Ermeni meselesi, gerek Genç Türkler ihtilâlinden önce, ge­ rekse 1908'den sonra vc Îttihat-Terakkinin iktidarı boyunca gös­ terdiği gelişmeler ve sonuç bakımından mühimdir. Hele Berlin Kongresinden sonra, yani 1878-1908 arasında, zaman zaman kan­ lı safhaları ile bu mesele, imparatorluktaki nasyonalist hare­ ketlerin, daima dikkati çekenlerinden biri oldu. Ermeniler ve Ermenistan mücadeleleri hakkında kaynaklar zengindir. Ama bu araştırma ve eleştirmelerde sübjektif unsur, yani hissî görüşler, siyasî etkenlere daima müessir oldular. Çün­ kü Ermeni meselesi, hiç bir zaman kendi çerçevesi içinde bir

376

ENVER

PAŞA

dava olarak kalmadı. Dış kuvvetlerin, yabancı devletlerin, bil­ hassa Rusya ve Ingiltere ile. Birinci Dünya Harbi sonunda Ame­ rika'nın etki ve müdahaleleri, davayı daima milletlerarası bir konu haline getirdi. Ama bu müdahaleler her vakit Osmanlı Er­ menilerinin aleyhine oldu. Ermeni halkının küçük bir İstanbul azınlığı müstesna olmak üzere, Türkiye haritasından silinme­ lerine kadar... Ermeni kimdir ve Ermeniler kimlerdir üzerinde ve galiba dünyanın her büyük dilinde pek çok şeyler yazılmıştır. Bu sorunun cevabını kolaylaştırmak için, ilkönce ve her milletin tarihinde olan mitolojik efsaneleri, masalları bir tarafa atarak, antropolojik ve etnograiik açılardan işi ele almak gerekir. Yok­ sa Ermeniler için de bir masal olmaları gereken hikâyeler, bilimsel bakımdan tabiî bir değer taşımaz. Meselâ Ermeni efsaneleri, ta Nuh’a kadar ulaştırılır. Nuh'un ikinci kademede torunlarından Hayk, 130 yaşındayken ve 300 kadar çocuğu ve torunu ile, Bahirden, gelip, Ararat (Ağrı) taraflarında ilk si­ teyi kurar. Hayk dört yüz sene yaşar ve soyları çoğalır, vb... Her milletin kaynağında yer alanlar cinsinden bu efsaneleri bir tarafa bırakırsak durum şudur: Bir Ermeni soyu vardır. Bu soy, Hind-Avrupa kollarından, yaııi âri bir soydur. Meselâ îranlılar, Kürtler gibi, tik yayılış, yerîeşiş alanları da, en geniş ölçüsü ile, şimdiki Sovyet Ermenistamna düşen Sevang (Gokçegöİ) den, Ağrı ve çevresini de içine alarak, Çukurova ve İskenderun körfezi istikametine çe­ kilecek bir hattm iki tarafıdır. Bu bölge, arada biraz seyrek­ leşmek suretiyle, Ermeni edebiyatında,” Büyük Ermenistan ve Küçük Ermenistan olarak ayrılır. Büyük Ermenistan, Sov­ yet Ermenistan7! ile, Fırat-Dicle yüksek havzalarını, yani bi­ zim eski Osmanlı coğrafyalarında ^Ceziret-ül Ulyâ» olarak anılan yüksek yaylayı içine alır. Akdeniz bölgesinde Kilikya, yani Toroslar m güneyindeki etekler ve ovalar ise, Kü­ çük Ermenistan olarak alınır. Bu bölgelerde ve hiç bir yerde çoğunluk teşkil etmemek üzere Ermeniler, Osmanlı imparator­ luğunun son devrine kadar yaşıyorlardı. Fakat acaba Ermeni soyu buralara ne zaman göçmüş, yer-

ENVER

PAŞA

leşmiştir? Bu soruya da Ermeni mitolojisi, ta Nuh devrinden beri! diye cevap verin Yani Nuh bir Tevrat efsanesi olsa bile, Tufandan beri demek istenin Ama daha insaflı Ermeni tarih­ çileri, meselâ masalları da gerçek olarak almakla beraber, Moise ee Corthene, bu maziyi hiç olmazsa Isa’dan 20ÖÖ-25ÖÛ yıl önce­ lerine kadar ulaştırır. Ama inkâr edilmez gerçek şudur ki, Arilerin Doğu Anadolu yaylalarına yayılmalarının Isa’dan önce ancak VII. yüzyılda ve îranhların Anadolu’ya doğru akmaları ile başladığı bilin­ mektedir. Halbuki İsa’dan Önce XVII. yüzyıldan, hatta ba­ zı tarihçilere göre daha eski zamanlardan başlayarak, Turâni bir asıldan oldukları bütün tarihçilerce tasdik edilen Orartu devleti, bu bölgelere hâkimdi. Ve Orartolular, çiftçi, sanatçı, uygar ve inşacı bir kavim olarak tarif edilir. Bilhassa sulama işleri, uzunluğu 70 kilometreye kadar varan su kemer ve yol­ lan, büyük zahire depoları, on-arını eserleriydi. Bunlara bil­ hassa Asurîular saldırıyorlardı ve Asur kayıtlarında Orartonun uygarlık ve servetine ait bilgiler, o devre ait tarihlerde etrafıyle naklolunur. Hatta çeşitli zaferlere rağmen Asurîular ta­ rafından tamamıyle çökertilemeyen bu Orarto devleti teşkilâtı ve uygarlığı, Isa'dan önce VI-VII. yüzyılda tranlılarca tahribediimeseydi, Doğu uygarlığı bu bölgeden dünyaya birtakım faydalı müesseselerin ve yaşantı taranın misallerini vere­ bilirdi. Hulâsa Doğu yüksek yaylalarında bu asırlardan sonra bir Ermeni yurdu vardır. Ve bu yurdu işgal eden Ermeniler bu­ ralara, herhalde Iran yaylası üzerinden ve belki de İranlIlarla beraber gelmiş olabilirler. Ama eski Iran kayıtlarında bir Er­ meni kelimesine ve ismine tesadüf edilmediği tarih lerce kay­ dedilir. Hatta bir kayda göre (1) bu bölgeye Armen adı İran­ lIlar tarafından ve Orartolardan kalan Menoas abidelerindeki Armonidat kelimesinden ilham alınarak verilmiştir. Bunun ise1 (1) Prof. Nikeld Kraybles: Rusya'nın Şark Siyaseti. H. Adama­ dan. s. 55.

378

ENVER

PAŞA

aslı, yüksek memleket manasına gelirmiş. Arâmi dilinde de Armen-Harmen, sarih olarak yüksek ülke demekmiş... Ermeni efsanelerinde ise Armenia, Armenak adında bir hükümdara bağlanmakla beraber, daha kuvvetli olan ihtimal. Ermeni adının gene de bir coğrafî tâbirden gelmiş olmasıdır. Fakat İsa'dan önce bilhassa 1V-V. yüzyıllarda Armeniya, yani Ermenistan adı, bu bölgeye artık yerleşmişti. Netekim Ksenofon «Anabasis-On binlerin ricatı» isimli eserinde, ve Mezo­ potamya'dan Karadeniz istikametinde çekilirken, o zaman İran­ lIların hâkim oldukları Fırat-Diele düzlüklerinden bu yüksek yaylaya vardıkları zaman, Armaniya’dan geçtiklerini sarih ola­ rak anlatır (1). O devreden sonra ise Roma, Bizans, Selçuk tarihlerinde Ermeni hareketlerine rastlanır. OsmanlIların bu bölgeleri fet­ hetmelerinden sonra ise Osmanlı tarihinde Ermerıilerin, ta 1378 Berlin Antlaşmasına kadar, çok önemli bir problem arzettikleri görülmez. Türklerin bu toprakları Ermenilerden almadık­ ları ise malumdur. Ziraat, ticaret ve zanaat sahasında yerleşik ve refahlı bir hayat kuran Ermenilerin, Doğu Anadolu'daki Kürt beylerinin bazı sömürücü hareket ve saldırılarını karşı bazı mahallî hare­ ketlerden ve olaylardan başka, pek te şikâyetleri yoktu. Ama 1878 Berlin Antlaşmasının 16. maddesi Ermeniler için de ısla­ hat ifadelerini ortaya koyduktan sonra, Türkiye’de Ermeni me­ selesi ciddî bir dava olarak gelişti. Ve bu davada Ermeniler, Yukarıda kısaca değindiğimiz ve Ermeni mitolojisine kadar bağlanan, önemli, teşkilâtçı ve zaman zaman kanlı direniş ha­ reketlerine girişirler. Şimdi biz, bu safha üzerinde vc anahatları ile durmalıyız... ** 1878’den sonra Ermeni meselesi ikiTcepheli yürür. Bu cep­ helerin biri, yabancı devletlerin hükümet üzerindeki baskı ve1 (1) Ksenophon. Yunan yazan ve kumandan. îsafdan önce V, asır sonlarına doğru doğdu. İsa’dan önce 359*da öldü. Yunan ücretli askerleri ile İran iç harplerine karıştı. Andbasis, savaşlar sonunda Mezopotamya’dan Ege’ye dönüşü anlatır.

ENVER

379

PAŞA

müdahaleleridir. Diğeri de, Anadolu, Suriye ve Rumeli’de bü­ tün vilâyetlere yayılmış olan Ermenilerin, Anadolu ve bilhas­ sa Doğu Anadolu ile Klikya’da, isyancı örgütlenme ve silah­ lanmaya girişmeleridir. Fakat gerek dış etkilerin veya dışa­ rıdan yardım ümitlerinin, gerekse iç örgütlenmelerin yarattığı havayla, içerideki bu direniş ve ayaklanma çabaları, bir gün devletin başkentinde de kanlı safhalar almış ve bu arada, gü­ nahlı veya günahsız, çok sayıda Ermeninim kanı akmıştır. Şim­ di Ermeni hareketlerinin, Abdülhamit devrini kapsayan olay­ larını ve gelişmelerini kısaca izleyebiliriz. Abdülhamit saltanatından Önce ve Abdülaziz’in son devre­ lerinde Ermenilerin şikâyetleri, Doğu Anadolu’daki bazı ma­ halli olaylara münhasır kalır. Hatta Abdülaziz devrinin bü­ yük şahsiyetleri olan Ali ve Fuat Paşalar, Doğudaki Erme­ niler hakkında koruyucu bir nizamname düzenlemeyi düşün­ dükleri zaman, Fransız mekteplerinde yetişmiş genç, aydın Ermenilere müracaat ederler. Fakat Abdülhamit’in tahta çıkmasıyle beraber, Ermeniler bahsinde bazı endişe verici olay­ lar da, iki taraflı olarak kendini göstermeye başlar. Bu arada en göze çarpan hareket, Rusların îstanbul kapılarına dayan­ dıkları zaman Ermenilerin, Rus orduları kumandanı Grandük NikolaVa bir Temsilciler Heyeti göndermeleri olur. Heyetin ba­ şında, Ermeni Patriği Nersis Vartabetyan vardır. Grandükle uzun bir konuşma yapar. Meselâ şu satırlar yabancı yazarlar­ dan alınmıştır: E r m e n v .c r k o l a ’y a ,

b ir

,

İ s ta n b u l

m u r a h h a s la r

s u r la r ı h e y e ti

ö n ü n e

g e le n

G r a n d ü k

g ö n d e r d ile r »

N i-

Victor Be-

rard. Sultanın Politikası, s. 144. «Rus askeri İstanbul üzerine yürüdüğü zaman Erme­ niler nümayişler yaptılar. Murahhaslar heyeti reisi ve Er­ meni patriği NersisT Grandük Nikola He gizlice görüştü.» George Gauliss. s. 32, O günlerde ve ölüm kalım sancıları geçiren bir saltanatın payitahtının kapısına dayanan bir düşmanın karargâhında ya­ pılan bu türlü temasların yankılarının ne olacağını tahmin mümkündür.

380

ENVER

PAŞA

A m a p atriğin bu ziyareti neticesiz kalmadı. O günün şart­ ları içinde im zalanan A yastafanos Antlaşm asının 16. maddesi şu şekilde düzenlendi:

«Rusya, askerlerinin Ermenistan t boşaltması ve Os~ manii devletine iadesi, iki devlet arasında münakaşa ve ihtilâfları mucip olabileceğinden, Babtâli mahallî ihtiyaç­ ları nazara alarak, Ermenilerin oturdukları vilâyetlerde derhal ıslahat yapmayı ve Hıristiyanların, Kürtlerden ve Çerkeslerden korunmalarını üzerine alır.» Burada Babıâli; İstanbul hükümetidir. Bahis konusu olan Ermenistan, Kars vilâyeti ve bölgesidir. Halbuki o güne kadar Rusya, Ermeni meselesi ile hiç uğraşmıyordu. Kendi ülkesinin Kafkas kısmındaki Ermeniler de iktisatça ilerlemiş olmakla beraber, oldukça baskı altındaydılar. Fakat Ayastafanos Antlaş­ masının bu maddesi ile Rusya, demek ki Balkanlardan soma Ermeni meselesini ele alarak Doğu Anadolu’ya bir müdahale vesilesi buluyordu. Bu suretle Ermeniler, kendilerine bir dış yardımcı seçmiş oluyorlardı. Buna muvazi olarak İngiltere de ve 1878 haziranında Kıbrıs hakkmdaki Anlaşmaya, Osmanlı devletinin Türkiye’deki Hıristiyan tebaanın korunması için ka­ yıt koydurmuş bulunuyordu. Bu Hıristiyan Osmanlılar arasın­ da ise, bittabi Ermeniler bilhassa kastediliyordu. Bu ilk teşebbüsler, Berlin Antlaşmasının 61. maddesinde, daha açık ifadelere büründü: «Babıâli, Ermenilerin yaşadıkları vilâyetlerde, mahal­ lî ihtiyacın gerekli kıldığı ıslahat ve tanzimatı (düzenle­ meyi) vakit geçirmeden yapmayı ve Ermenilerin emniye­ tini Kürtlerden ve Çerkeslerden koruyacağım taahhüt eder. Babtâli, bu hususta alacağı tedbirleri, muayyen va­ kitlerde devletlere bildirecek ve devletler de, bu tedbirle­ rin yerine getirilmesine nezaret edeceklerdir.» Ermenilerin oturdukları vilâyetlerden, Van Gölü’nün ku­ zey ve güney tarafları Sason havalisi, Erzurum, Muş, Bitlis, Diyarbakır, İskenderun, Zeytin, Maraş ve Adana sahaları kas­ tediliyordu.

ENVER

PAŞA

381

Hulâsa bu antlaşma kayıtları ilet artık Ermeni meselesi resmen sahnedeydi. Fazla olarak bu mesele, koruyucu ve ne­ zaretçilerini de bulmuştu. Şimdi iş, ya bu ıslahatın yapılması­ na, yahut ta hükümetin, bu ıslahatı yapmaya mecbur edilme­ sine kalıyordu. Bu mecbur ediliş te, elbette ki, ya Berlin Ant­ laşmasına imza koyan devletlerden, yani yabancı dış kuvvet ve müdahalelerden gelecekti, yahut ta bütün bu kayıtlardan cesaret alan Ermenilerin teşebbüs ve direnişleri, devleti bu ıs­ lahata mecbur kılacaktı. Daha doğrusu bu ıslahata gidilmediği takdirde, hatta dış müdahaleler olmasa bile, dahilde birtakım karışık!ıkların çıkması ve bu arada elbette ki birçok kanların dökülmesi mukadderdi. Dikkati çeken şudur ki, Berlin Antlaşmasından sonra Os­ manlI hükümeti, Ermeniler için teahhüt ettiği ıslahatı ele al­ madı. Bu ıslahat yolunda herhangi bir gayret ve teşebbüs gös­ termedi. Fazla olarak, bu teahhiidü OsmanlIlardan alan dev­ letlerden meselâ Ingiltere, Berlin'de OsmanlIlardan bu konuda istediklerini tamamen unutmuş gibiydi. Ermeni hareketinin ak­ tif koruyucusu gibi görünen Rusya’nın ise, Berlin Antlaşma­ sından sonra İstanbul'da nüfuzu çok zayıflamıştı. Herhalde bun­ dan faydalanmak ve Rus nüfuzunun yerine kendi tesirini 3rerleştirmek için olacaktır ki Ingiltere, padişahın daima allerji ile karşıladığı Ermeni meselesini hiç kurcalamıyordu. Berlin Kongresinin teşkilâtçısı Almanya ise, Avrupa’da Üçlü ittifakı kurmakla meşguldü. Kayser Wilhelm kendisini, padişahın dos­ tu ve hatta Islâm âleminin bir nevi koruyucusu göstermekle meşguldü. Hulâsa 1890 senesine kadar Ermeni meselesi, Osmanh siyasetinde ve devletler politikasında uyudu. Kaldıki Türkiye'de, en verimli tarım işleri ile, ticaret ve zanaat işle­ rini büyük ölçüde elinde tutan Ermenilere bakarak Türk köy­ lüsü ve kasabalısı, Ermenilerden çok perişan durumdaydı. Doğu vilâyetlerinde komşu yaşadıkları ve devletin dahi mü­ dahale edemediği ilkel bir derebeylik-şeyhlik nizamı içinde bu­ lunan Kürtlerden gelebilecek müdahale ve tehlike ihtimalleri dışında Ermeniler, refah ve serbesti içinde yaşıyorlardı. Kili­ seler, din işleri ve mektepler her türlü baskının dışındaydı.

382

ENVER

PAŞA

Abdülhamit’in çevresi, çoğu vezirlik rütbesine çıkarılmış Er­ menilerle çevriliydi. Abdülhamit’in öz hâzinesinin nazırı, bazen de maliye nazırı Ermeniydiler. Sarayın büyük memurlukların­ da, mahkemelerde, mütesarrıflık gibi büyük idare makamla­ rında Ermeniler vardı. Bütün vilâyetlerde siyasî işler Ermenilere verilmişti. Hariciye Nezaretinin bile muhabere ve idare işleri Ermenilerin elindeydi. Ermenilerin Avrupa’ya tahsile git­ melerine müsaade edildiği halde Türklere edilmiyordu. İstan­ bul’da yalnız ticaretin değil, bankacılık ve sarraflık işlerinin de taşında Ermeniler vardı. Abdülhamit tahttan indirildikten sonra yaşadığı kapalı ha­ yatta, doktoru Atıf Hüseyin Beye, Yıldız sarayında, saray na­ zırlığından, memurluğundan, sarayın tablakârlarma, yani mut­ fak adamlarına kadar pek çok işlerin Ermenilerde olduğunu söyler. Saray nazırından sarayın kuyumculuk ve elbise müteah­ hitliğine kadar nice isimler sayar (1). Bütün bunlar doğruydu. Ve Doğu’da Ermenilerin Kürtlerden bazı haklı şikâyetleri olmakla beraber, OsmanlIların y e ­ rine Rusların gelmesini isteyen Ermenilere rastlanmıyordu. Ama ne var ki, gene de ve herhalde bir şeyler yapılması lâ­ zımdı. İşte bu bir şeyler yapılamıyordu. Bu hava ve gidişat ile­ dir ki, Ermeniler içinde ve çoğu Ermeni yarı aydınlarının gay­ retleri ile, çeşitli direniş komiteleri kurulmaya başlandı. Her zaman heyecanlı ve sınırsız olan Ermeni muhayyilesi de bu komiteleri, süratle Ermeni istiklâli için mücadele eden ve bu­ nun için silâhlanma yolunu tutan komiteler haline getirdi. Hal­ buki bu istiklâl için Türkiye’nin hiç bir yerinde, Ermeniler ço­ ğunlukta değildi. tik defa Erzurum’da 1882’de «Silâhlılar Cemiyeti» teşekkül etti. Fakat bazı tevkif attan sonra cemiyet dağıldı. Bu ilk ko­ mitenin başında ise, 1886’da İsviçre’de kurulan, sosyalist eği­ limli, ama evvelâ nispeten ılımlı Hmçak Komitesini saymalı-1 (1) Bu konuda: Sadi Koçaş: Tarih Boyunca Ermeniler ve Türk Ermeni İlişkileri. 1987. — Çark Y,:Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler, 1953.

ENVER

PAŞA

383

yız. Bu komitedir ki Paris'te ve 1890-1902-1906 yıllarında Genç Türklerle temaslara geçerek, kongrelere katılacakT Abdülhamit’e karşı direnişte, Genç Türklerle işbirliği yapacaktır. Ama direniş örgütü yalnız bundan ibaret kalmadı, Taşnaksutyon, Ramgavar, Veragazmiya! Hınçak isimleri ile hepsi siyası ma­ hiyette çeşitli komiteler kuruldu. Bunlardan Taşnaklar, yani Taşnaksutyon Cemiyeti mensupları, aşırı terör, isyan, müca­ dele ve istiklâl taraflısı idiler. Bu siyasî cemiyetlerden başka olarak Parekorzagan, Miyasyal ve saire isimleri ile teşekkül eden ve bir bakışta hayırseverlik, yardım gayesi güden cemi­ yetlerin de idare ve icraatına, çok defa aşırı eğilimli elemanlar hâkim oldular. Hulâsa realitenin ve imkânların sınırlarını aşan Ermeni nasyonalizmi, yerine oturtulamayan makul mücadele eğilimle­ ri ve hepsinin üstünde, mitolojik masallardan ilham alan ve Ermeni ırkının fıtrî heyecanlarını taşıran tahrikler, ûsmanîı topluluğu için Ermeni halkının yan aydınları ile bir kısım küt­ lelerini, şiddetle harekete getirmek istidadmdaydı. Bu tahrik­ leri, meselâ İngiliz başvekillerinden ve önde gelen siyasî şah­ siyetlerden Gladston’un «Ermenilere yardım, insaniyete hiz­ mettir» gibi, fakat kendisinin hiç bir yükümlülük almadığı tel­ kinler ayrıca besliyordu. Ermeni önderleri Avrupa’da, Yunan İstiklâl Savaşında AvrupalIlarda uyandırılan Yunan hayranlı­ ğına benzer bir hava yaratmak için, çok cepheli çaba gösteri­ yorlardı. Fakat bugün de ve soğukkanlılıkla düşünüldüğü za­ man kabul etmek lâzımdır ki, Ermeni mücadelesinin köklerine, imkân ve realite dışı Ölçüler hâkimdi. Gerçi Ermeni direniş hareketi, daha Berlin Kongresinden önce de ve zahiren pek belirti vermemek üzere yürümüştü. Meselâ Berlin Kongresine Ermeniler hakkında bir muhtıra ve­ ren ve daha sonra patrik ve katogikos olan Mıgırdıç Harimyan, daha 1657’de Van’da, Varak manastırı dahilinde bir matbaa kurmuş ve «Arziv Vasporagan» yani Van Kartalı adında bir gazete neşrine de başlamıştı. Bu Harimyan, 1869’da İstanbul’da Ermeni patrikliğine, daha sonra da Erivan civarı yakınında, îçmiyazin de bulunan asıl dinî merkezin başına katokigos ola-

384

ENVER

PAŞA

rak seçildi. Bunun yerine İstanbul patrikliğine gelen Nersis Vartabetyan’ın ise, 1878’de İstanbul kapılarına dayanan Rus or­ duları başkumandanının karargâhına giderek, onunla uzun ko­ nuşmalar yaptığından daha Önce bahsetmiştik. Ama bu vesiley­ le şunu da söyleyelim ki, İstanbul Ermeni patrikliği, İstan­ bul'u fetheden İkinci Sultan Mehmet’in, bir atıfet eseri olarak kurduğu bir merkezdir. Fatih Anadolu'dan birçok Ermeniîerin İstanbul'a naklini sağlamış, İstanbul’da zanaatın en önemli kol­ ları o günden sonra Ermeniîerin eline geçmişti. Patriklik 1461’de kuruldu. Çeşitli fermanlarla, selâhîyet ve itibarı sağlandı. 1860 da, patrikliğin yanında, şimdi de mevcut olan «Ermeni Milleti Meclisi Umumisi» kuruldu. Ama ilk ve Ermenistan istiklâli ta­ biri resmî bir ifade ile, ancak 1878’de ve yukarıda bahsettiği­ miz Ayastafanos konuşması sırasında Rus kumandanına arzodildi (1). İstenilen şey, «Ermeniîerin bulundukları Doğu vilâ­ yetlerinin, Ermenistan namıyle istiklâline müsaade olunması ve hiç olmazsa bu vilâyetlerin, Rus kontrolü altına alınması» idi (2). Bütün ayrıntıları ile ele alınmaları bu kitabın konusu dı­ şında kalan gelişmeler üzerinde bu özetlemeden sonra, şimdi biraz da olaylara göz atalım. İstanbul’da daha ziyade Hmçak Cemiyeti gelişmişti. Ama onun da taşkın davranışları oluyordu. Bütün hedef, Avrupa dev­ letlerinin dikkâtini Türkiye’de Ermeni meselesine çekmekti. Hiç olmazsa Berlin Antlaşmasının teahhütlerine devleti mecbur kıl­ maktı. Hmçaklarm şubeleri, başlıca şehirleri ve Ermeni mer­ kezlerini sarmıştı. 1789’da Hmçaklarm örgf :*nmesi, artık güç­ lenmişti. 1890’da, silâh araması, Ermeni S. nasaryan mektebi­ ne siyah bayrak asılması gibi meselelerden, Erzurum’da isyan çıktı. Ve diğer bazı yerlerde de ufak tefek vakalar başgösterdi Fakat en büyük gösteri İstanbul'da görüldü. Aynı yıl,1 (1) başında, Narbey, (2)

1916.

Ayastafanos’a (Yeşilköy) giden Ermeni nurahhas heyetinin Natrik Narsis Vartabetyan vardı. Mıgırdıç Harimyan, Horen îstepan Papazyan, Mosdiçyan heyetin üyeleri idiler. Erm eni K om itelerinin Am âii Ihtilâliyesi. Resmî yaym. s. II.

ENVER

PAŞA

385

Kumkapı Ermeni kilisesinde yapılan kapalı mitingde Cangülyan adında birinin, padişahın Tuğrasını ayakları altında par­ çalamasından sonra ve önde Ermeni patriği olmak üzere bir kalabalık, BabIâli’ye yürüdü, İşte bu safhadadır ki Rus ve İn­ giliz konsoloslarının, Ermeni hareketine, teşvikçi bir şekilde müdahale ettikleri yazılır. Demek artık Ermeni meselesini mil­ letlerarası sahneye çıkarmanın vakti gelmiş sayılıyordu. 1894’te Patrik Matyos îzmirliyan, fiilen Ermeni Komitesinin başkanı seçildi. İşte, daha Terrorist ve aktif bir teşkilât olarak, evvelâ Troşak adı altında Taşnaksutyon Ermeni Komitesi bu sırada te­ şekkül etti (1890). Ve iki komite arasında derhal mücadele baş­ ladı. Hınçaklar İstanbul'da dört tanınmış Ermeni şahsiyetini göz önünde öldürdüler. Nihayet Ermeni meselesinin gelişme­ sinde önemli bir olay olan OsmanlI Bankası baskını 1896’da meydana geldi. Bu olayın, Patrik İzmirliyan’m malumatı da­ hilinde cereyan ettiği yazılır. Ama bu önemli olayı vermeden önce birkaç cümleyle, şu oluşları da belirtelim: AbdülhamiVin dış siyasetinde Ermem meselesi zaman zaman etkili olmuştur. îngilizlerin Ermenilere karşı kayıtsızlığını gördükçe îngilizlere ve İngiltere’de reak­ siyonlar belirdiği zaman da Rusîara eğilim göstermek, bu si­ yasetin ciivelerindendi. Berlin Antlaşmasının Ermenilere de­ ğinen ıslahat teahhütlerini yerine getirmek, daha doğrusu ne­ reden bakılırsa, bütün halkları için idaresizlikten, yolsuzluk­ tan, çaresizlikten, rüşvetten, eşkıyalıktan bunalan Anadolu’ya el atmak, orada bir şeyler yapmak gayret ve endişesinin ise, Abdülhamit saltanatında bir belirtisi yoktur. Osmanlı Bankası baskınına gelince, olay şöyle cereyan etti: Ermeniler, İstanbul'da yaratacakları gürültülü vakalarla Avrupa devletlerinin dikkat ve müdahalesini çekebileceklerini umuyorlardı. Bu maksatla ve İstanbul’a Rus pasaportu ile ge­ len birkaç ihtilâlci Kafkas Ermenisinin yanına İstanbul'dan da fedailer katarak 26 ağustos 1896'da silâh ve bombalarla Osmanîı Bankasına saldırıldı. Baskın gerçi uzun sürmedi. Başlıca suç­ lular da, Rus ve Fransız sefaretleri baş tercümanlarının hıma-

386

ENVER

PAŞA

yesiııde ve Fransız Sefaretine ait stimbotla Jirond isimli Fran­ sız vapuruna götürüldüler. Büyük ikram gördüler. İstanbul'dan uzaklaştırıldılar. Ele geçenler, bazı sahipsiz zavallılar oldu. Rus sefareti baş tercümanının Maksimof isimli bir Ermeni olduğunu da kaydetmek verinde olur. Ama Fransız Sefareti baş tercümanı Rooue, olayda aynı gayretkeşliği gösterdi. Dışarı kaçamayan bazı İstanbul Ermeniieri, Galata, Samatya, patrikhane kilise­ lerine sığındılar. Bunlardan Armen Aknoni, Samatya'da, Sulu Manastır tepesinde, Marmara'dan gelecek Ingiliz donanmasını beklerken, tam bir ümitsizlik içinde intihar etti. Çünkü, onlara, Ingiliz donanmasının yolda olduğu söylenmişti. Tevkif edilen­ ler arasında da intiharlar oldu. Fakat Ermeni karışıklıkları, artık kanlı safhaya girmiş bu­ lunuyordu. Ve bu kanlar, gerek Anadolu'da gerek İstanbul'da bol bol döküldü. Bilhassa Doğu Anadolu'nun o zaman kuş uçmaz kervan geçmez sayılan bölgelerinde Abdülhamit bir de müttefik güç bulmuştu: Kürtler! Kürtler, Rusya'daki Kazak alaylarına ben­ zer bir şekilde teşkilâtlandırılmış, silahlandırılmıştı. Bunlara Hamidiye Alayları adı verilmişti. Özel ve Kazaklarmkine ben­ zer kıyafetleri vardı. Süsleri nişanlan, kendi aşiretlerinden ku­ mandanları vardı. Bu aşiretler ise, Ermenilerin yaşadıkları yer­ lerde, Ermenilerle karışık bulunuyorlardı. Bu alaylara Nizam Ordusunun da pek sözü geçmezdi, işte bu silâhlı birlikler, yani hem sivil hem asker alaylar, Ermeni karışıklıkları sırasında, muhakkak ki sorumsuz davrandılar. Muş civarında ve bütün belgelere göre usulsüz, gelişigü­ zel vergi toplamaktan doğan bir f; direniş, daha 1892‘de gö­ rüldü. Ondan sonra bunu diğerler takip etti, ilk büyük ih­ tilâl Sason'da 1894'te patladı. Sason. Van gölü cenubunda, Muş civarında Talori dağları eteğinde dağlık bir bölgede kalabalık bir kasabaydı. Kasaba, hem Kürtlere, hem hükümete vergi ve­ riyordu. Nüfus hakkında rakamlar çeşitli ise de, bölgede 12.000 kadar Ermeninin oturduğu bilinir. İhtilâl 1894’te burada pat­ lak vermişti. Telefat çok oldu. Bunun üzerine Sason’a bir ya­ bancı tahkik heyeti gönderildi. Ama tahkik heyeti, ıslahat he­

ENVER

PAŞA

387

yeti demek değildir. Hastalık baki kaldıkça kanlı krizler devam edip gidecekti. Tahkikat; yalnız Sason'da değil, baskına uğrayan bütün bölgelerde, kasabaları yakan, insanları Öldürenlerin as­ kerlerle Kürtler olduğunu tespit ediyordu (1). Fakat Abdülhamit, bu hareketleri idare eden kumandana, nişan vermek, taltif etmekle yetindi. Kaldıki, karışıklık Sason olaylarından ibaret kalmadı. Di­ yarbakır da kanlı olaylara sahne oldu. Ekimin 3l'inde dinî reis­ ler hükümete baş vurarak, çoktan beri hazırlanan kanlı baskı­ nın ertesi günü yapılacağım haber verdiler. Ertesi gün öğle­ den sonra, beklenen kanlı olaylar patlak verdi. Halk, Hıristi­ yan mahallelerine hücum etti ve kanlı boğuşma, daha doğrusu kan âyini, üç gün üç gece sürdü. Bu olaylar hakkında yaban­ cı sefaretlere konsolosların gönderdikleri raporlarda, 1191 ölü ve 286 yaralıdan bahsediliyordu. Fakat olaylar Amasya, To­ kat, Sivas, Muş, Van, Trabzon'a kadar sirayet etmişti. En kanh olaylar Çukurova tarafında, Cebelibereket sancağının Zeytin kasabasında cereyan etti. Burada Ermeniieri daha faal görüyo­ ruz. Zeytin eskiden beri karışıktı. Meselâ daha 1861’de ve ken­ disine Prens adı verilen biri <-70,000 kahraman Ermeni» namına Üçüncü Napolyon'a müracaat ederek «Zeytin'in lstiklâli»ni is­ tiyordu. 1895’te hareket tam bir isyan şeklini aldı. Dağlı Ermeniler de harekete katıldılar. Zaten Zeytin Anadolu'da, en ziyade karışıklık veren merkezdi. Bu isyanların sayısını Ermeni yazarları 41, hatta 57 olarak kaydederler (2). Erzurum olay­ ları ise ayrı bir önem taşır. Hulâsa bütün ayrıntıları ile işlenmesi konumuzun dışında kalan bu olaylar, hatta bazı bölgelerde 1850 sonlarından başla­ yarak, çeşitli eserlerde, çeşitli açılardan anlatılır. Bütün olay­ ların temelinde idare za’ıfının, hatta aczinin etkisini belirt­ mekte hata yoktur. Bu kanlı olayların İstanbul'daki sahnesine ise fazla girmek istemiyoruz. Ama şöyle bir özet verebiliriz: İstanbul'daki karışıklıklar ve kanh boğuşma, 1896 agustoU) (2)

Mavi Kitap. 1896. s. 233. Osm an Nuri: Atidülhamit. s. 860-867.

388

ENVEK

PAŞA

sunda Osmanlı Bankasına yapılan baskınla başlamıştı. Ermerailerin dar bir çerçevede kalacağını sandıkları baskın, bazı semtlerde, geniş bir halk saldırısı ile karşılaştı. Haliç, Kasım­ paşa gibi bölgelerde çatışmalar, bazen toptan öldürmeler şek­ lini aldı. Hulâsa bu olaylar üzerine Avrupa devletlerine muh­ tıralar yağdıran Ermeni komitelerinin 100.000 Ermeni kurba­ nından bahsetmeleri mübalağalı olsa bile, 1895-1896 olaylarında, iki taraftan çok kan döküldüğü muhakkaktır. Abdülhamit'e işte bu vakalar dolayısıyledir ki ve evvelâ galiba İngiliz parlamen­ tosunda söylenen bir tabirle, Avrupa basınında Kızıl Sultan adı verildi. Bu sıfatta bir doğruluk payı bulunduğu gizlenemez. Ama bu arada Ermemlerin. Abdülhamit’e 25 temmuz 1905 cuma günü bombalı, fakat başarısız suikast olayını da hatır­ latmalıyız. Bu olayların yatıştırılmasından sonra, bir taraftan Ermeni teşekküllerinin Avrupa devletlerine müracaatları, diğer taraftan Avrupa devletleri ile Babıâli arasındaki çekişmeli muharebe­ ler uzadı gitti. Ermenüerin istekleri şu noktalarda toplanıyordu: — Büyük devletler tarafından intihap edilecek fev­ kalâde bir komiserin ErmenistarCa tayini, — Valilerle mutasarrıflar ve kaymakamların, bu vali tarafından intihap edilerek padişah tarfından tayini, — Avrupah zabitlerin kumandasında olmak üzere, yerli ahaliden milis, jandarma: ve polis teşkili, — Tahsil edilen gelirlerden dörtte üçünün, mahallî ih­ tiyaçlara sarfı, — Eski ve Ödenmemi ">ergilerin affı7 — Avrupa usulünde a. ' ıslahat yapılması, — Mezhep, maarif ve matbuatta tam serbeslik, — Beş sene müddetle vergiden muafiyet, sonra da karışıklıklardan meydana gelen kayıpların karşılanması, — Gaspedilen menkul malların iadesi, — Ermeni muhacirlerinin serbest bir surette avdeti, — Büyük devletler murahhaslarından, geçici bir ko­ misyonun tayini ve bu komisyonum Ermenistan'ın belli

ENVER

PAŞA

389

başlı şehirlerinden birinde yerleşerek, bu zstahatın icrasım denetlemesi... Fakat o tarihlerden sonra Abdıilhamit’in hareket tarz?, şart­ ları düzeltmek ve yeni olayları önlemek şeklinde olmadı. İda­ resizlik devam etti. Ve bu hal, Î9G8 Genç Türkier İhtilâline 3
Osmanlı imparatorluğunda ve daha önceki bahislerde verligim iz istatistiklerden de anlaşılacaktır ki, Osmanlı ülkesinde Türklerden sonra en kalabalık nüfus Araplardı. Araplarla din birliğimiz de vardı. Ama ayrı ırklar arasında din birliğinin, müşterek bir devlet nizamı içinde yaşamak için yeterli ol­ madığını biliyoruz. Araplarla da aramızda ergeç ve milliyetçi cereyanlar yolundan çatışmaları olması tabiî idi. Kaldı ki Os­ manlI imparatorluğunun, kendi sınırları içindeki hâkimiyeti­ nin çok yerde şekilden ibaret kaldığı malumdur. Meselâ Ara­ bistan yarımadasında, Yememde. Trablus’ta ve hatta Irak’ta olduğu gibi. Bu bölgelerdeki Arap dindaşlarımız, devlete he­ men hiç asker vermezler, vergi vermezlerdi. Yemen’de olduğu rgibi de devletle durmadan kanlı çatışmalar içinde bulunur­ lardı. A2 çok Milli şuura sahip Arap aydınlarının ise, daha ziya•de Suriye’de görüldüğünü, yani Araplar içinde ve çağdaş an­ lamda nasyonalist eğilimlerin, evvelâ Suriye'de başladığım kay­ betmek yerinde olur. Çünkü diğer Arap bölgelerindeki feodal "düzen veya aşiret-kabüe bağıntıları Suriye’de gevşemişti. Şe­ hirleşme Suriye’de en göze çarpar seviyeye gelmiş bulunuyor­ du. Kaldıki Suriye, Batı Avrupa ve bilhassa Fransa ile en piyade ilgiler kuran Arap bölgesiydi. Burada gene çağdaş an­

390

ENVER

PAŞA

lamda aktif ve aydtn elemanlar, siyası hayata diğer bölgeler­ den önce atıldılar* Netekim 1902'de Paris’te toplanan Genç Türk'­ ler kongresine Arap delegeleri, Organize Arap Teşekküllerinin temsilcileri olarak katıldılar. Ancak bu noktada şunu belirtmeliyiz ki. Nasyonalist Arap* Aydınları arasında iftirakçı, yani ayrılıkçı ve istiklâlci cereyan,. Abdülhamit saltanatımın sonuna kadar hâkim bir güç almada demekte mübalâğa olmasa gerektir* Çünkü onlar da biliyor­ lardı ki, OsmanlIların hükmü altında olmakla beraber nispe­ ten kendi hayatını yaşayan bu ülkeler, imparatorluktan ayrıl­ dıkları anda, bu sahalara, kendileri için mukadder topraklar gibi bakan devletler, daha doğrusu Fransa, oraları işgal ede­ cektir. OsmanlIlarla çatışma veya siyasî görüş ayrılıkları mev­ cut olduğu halde, Fransa’nın Suriye’de yerleşmesi, bu ülbenirr kaçınılmaz bir şekilde sömürgeleşmesi olacaktır. Aynı hal Irak için de böyleydi* Netekim Mısır’a îngilizlerin yerleşmesi, ora­ da zahiren bir Hidivlik idaresi olmasına rağmen, Mısır’ı bir İngiliz kolonisi veya yarı koloni haline getirmişti. Trablust* ise, İtalya’nın maksatları malumdu* Ancak OsmanlI idaresinin büyük kusuru, hatta yalnız Su­ riye veya diğer Arap ülkelerinde değil, imparatorluğun hiç; bir tarafında bir İktisadî kalkınmaya el atmamasıydı* Osman­ lIlardan ayrılan ülkeler süratle geliştiği halde, Abdülhamit im­ paratorluğu yalnız yerinde saymakla da kalmıyordu. Her gün biraz daha çöküyor, biraz daha halsizleşiyor, haraplaşıyordu* Hulâsa Abdülhamit hâkimiyeti, yalnız azınlıklara ve nasyona­ lizm mücadelesine kayan halklara değil, Türkler de dahil olduğu* halde, hiç bir topluluğa, hiç kimseye ümit ve cesaret vermiyor­ du. Böyle bir çöküntü ? de yaşamaktansa kendi kaderini ken­ di insiyatifi ile kurtaı *ıaya ve kurmaya çaiışmak, yalnız azın­ lıkların değil, Türkler de dahil olduğu halde bütün Osmank halklarının hakkıydı... Kaldı ki Abdülhamit, Araplarla meskûn bu ülkelerin ilerle­ mesi için bir şey yapmamakla beraber, Anadolu için gayretleri,, meselâ Suriye’den de daha azdı* Sonra gerek Suriye ve Irak’ta,. gerek Hicaz’da Abdülhamit, gerçi halkı değilse bile aşiret reis-

EN VE H

PAŞA

m

lerini, ayan ve eşrafı her vesileyle koruyordu. Ama ayan, eş­ raf, şeyhler, türediler, halk demek değildir. Gene vergi ve as' ikerlikte de Anadolu’ya nazaran bu ülkeler, âdeta imtiyazlı hal­ deydiler. Din, mezhep ayrıntılarında ise hiç bir baskı yoktu. Hatta Hicaz’da Osmanlılar değil, şerif denilen ve peygamber sülâlesinden geldiklerine inanılan yarı hükümdarlar, padişah­ tan daha nüfuzlu idiler. Ama gerilik, çöküntü, sahipsizlik ve sefalet, bütün Ülkede ■umumî idi. Arap bölgelerinden Yemen’e gelince? Yemene OsmanlI devleti, bütünü ile zaten ve hiç bir zaman hâkim olmamıştır. Yemen kendi ilkel hayatını yaşadı. Burada Osmaniı hüküm­ ranlığı, daima şekilden ibaret kaldı. Fakat diğer Arap bölge­ lerinden ayrı olarak Yemen, devletin kasasına tek kuruş ve ordusuna tek asker vermediği halde, Yemen’e Türk kanı ve Türk hâzinesi hiç durmadan ve oluk gibi aktı. Yemen’in bu bi­ linen hazin hikâyesini burada ayrıca deşmeyi faydasız ve Lü­ zumsuz buluyoruz. Kaldı ki bu Yemen isyanları, Yemen’de ve çağdaş manasıyle bir millî şuur akımının değil, tamaımyle ilkel bir şeyhliğin, cismânî ve ruhânî bir derebeyliğin işi idi. Kı.saçası Arabistan yarımadası, Yemen (1) ve Hicaz da dahil oldu­ ğu halde, Osmaniı devleti için sadece bir yüktü. Fakat padişahın ne kadar sözden ibaret olsa da sürdürülen o aldatıcı, o mev­ hum hafiyelik, yani din! liderlik vasfı ve bunun için de mu­ kaddes beldeler sayılan Mekke ve Medine’yi elinde tutmak kanısı, İstanbul’un zaten kıt olan hâzinesinin bir kısmını her yıl. bu şehirlerin halkına ve şeriflere sadaka olarak yollamak gayretini, Osmaniı imparatorlarına yüklemiş bulunuyordu. n)

Yemen’in durumu ve meseleleri hakkında bilgi edinmek

iç i n :

—. Memduh (Abdülhamit’in son dahiliye nazırı) Yemen kıtası Hakkında bazı malumat. Belgeler, 1324 <1908), — Asaf Tannkut: T emen'den Kotlar. Ankara. I9t)5.

— Zeki Ehiloğİu: Yemen'de Türkler. Ankara. 1952. — Ş. S. Aydemir: İkinci Adam, cilt 1. (İnönü’den hatıra nakil­ leri).

392

ENVER

PAŞA

Hepsinin fevkinde de Osmanlı devleti, sadece Anadolu ve Rumeli’nin Türklerinden derlenen askerlerle, bu geniş toprak­ ların her türlü yabancı istilâlara karşı, ayrıca koruyuculuğunu, ve savunuculuğunu da üstüne almıştı. Netekim ve bu kita­ bın ikinci cildinde göreceğimiz gibi Birinci Dünya HarbindeTürkler; Hicaz’ı, mukaddes denilen beldeleri ve Suriye’yi ya­ bancı istilâcılara karşı, kanlarının son damlasına kadar mü­ dafaa ederlerken, başlarında Peygamber sülâlesinden şerifler bulunan Arap liderleri, İngilizlerle ittifaklar imzaladılar, İn­ giliz para ve silâhlan ile Türklere saldırdılar. Meselâ Mekke’de bu Türk askerlerine karşı, toptan öldürmeler tertip edildi. Bu konuda ve son olarak tekrar edilebilecek olan şudur* ki, Araplarda, çağdaş anlamda Millî şuur ve istiklâlcilik akım­ lan, Abdülhamit devrinden daha sonraki zamanda belirdi. Araplarda belki bir nevi Arap taassubu vardı, Ama millî şuur yoktu. Çünkü kavmiyet taassubu; millî şuur ve birleştirici mefkûre dernek değildir. Netekim bugün de bir Arap taassubu vardır* ama, birleştirici bir Arap mefkuresi hâlâ yoktur. * *

•

Osmanlı imparatorluğundaki nasyonalizm cereyanları hak­ kında bu bahiste özetlediğimiz bilgilerin yeterli olduğu ka­ nısındayız. Bunun bir devamı olan ve Makedonya’da Genç Türkler İhtilâli ile neticelenen önemli olayları ve mücadele­ leri daha sonraya bırakarak, şimdi arada, imparatorluğu meş­ gul eden diğer bazı meseleler üzerinde de kısaca duralım. Çün­ kü bunları belirtmezsek, kendisine karşı Genç Türklük ihtilâli­ nin bir reaksiyon Vil ettiği Abdülhamit devrini gereğince iş­ lememiş oluruz. Bu değineceğimiz problemlerin esasını, Abdülhamit devrinin başlıca dış mesele veya gaileleri teşkil ede­ cektir...

Z a m an ın Ç a rk la rı, H ep A ley h im ize Çalışıyor î O rm anlı im paratorluğu, za ten Ha­ rita üzerinde Wr im paratorluk h a ­ lin e gelm işti. Atodiilhamit'in ta h ta geçişinden son ra im paratorluk, ilk parçalanm asını İST8 B erlin A nt­ laşm ası 7*le yaşadı.

Fakat kopuşlar durmadı. Çarklar, hep aleyhte çalışıyordu,.. Sarayın memlekete hâkim kılmak istediği İse, ancak kulluk, kölelik ruhuydu

X ÇO K DAVALI BİR M İR A S :

1878-1908 arasında Osmanlı imparatorluğunun tarihi, büyük devletler arasında Türkiye’nin taksimi üzerinde süregelen an­ laşmazlıkların tarihidir. Bu anlaşmazlıklar daha XIX. yüzyıl öncesinden beri çeşitli gelişmelerle devam eden Şark mesele­ sinin, en önemli konusunu teşkil eden Küçük Balkan devlet­ lerinin teşekkülü, Makedonya çatışmaları, Osmanlı Asya'sında Ermenistan çabaları veya Suriye, Irak, Arabistan gibi ülkeler, Tıatta Tunus, Mısır üstünde yürütülen projeler hep bu anlaş­ mazlıklar sayesinde uzayıp giden taksim çekişmelerinin birer konusuydular. Hulâsa ortada ve harita üzerinde bir imparatorluk vardı. Ama artık tarihî Ömrünü yaşamış sayılıyordu. Onun mirası üstünde kavgalar, XIX. yüzyılın bilhassa ikinci yansında, Şark •siyasetinin mihverini teşkil etti. Daha 1853’te Rusya Çarı Bi~ irinct Nikola'nın İngiliz elçisine söylediği: — Kollarımızın arasında hasta bir adam var, 5u hasta her zaman ölebilir„ sözlerinde ve bu sözlerin, çağın siyasî edebiyatına getirdiği Hasta Adam kavramında, Osmanlı devletinin temel yapısına dayanan bir gerçek bulunuyordu. 1378-1908 arasında bu gerçek, büsbütün güçlendi. Son pa­ dişah Vahdettin'e atfedilen bir söz vardır. Eğer doğruysa bir gün Vahdettin şöyle konuşur: — Bizim babamız Sultan Mecit'in, kız ve erkek 29 ev­ lâdı oldu. Ama Sultan Hamil de dahil olduğu halde, bunun
396

ENVER

PASA

rat Efendiyi de diğer gözüm koysalardı, Murat Efendi ağır basardı... Burada adı geçen Murat Efendi, Abdülaziz’in ardından tahîa geçtikten bir süre sonra şuurunu kaybedip tahtından indi­ rilen ve gene kısa bir süre sonra şuuruna kavuşmakla beraber artık tahta dönemeyen. Beşinci Murat’tır. Bu sözler söylenmiş midir, söylenmemiş midir? Bunun üze­ rinde durmayabiliriz. Eğer Sultan Murat tahtta kalsaydı neler kurtarılabilirdi konusu da tartışılabilir. Ama İkinci Abdülham itin tahta geçmesinin ve onun 33 yıl süren karanlık salta­ natının, imparatorluğun çöküntüsünü hızlandırdığım ve bu çö­ küntüyü tamamlayacak şartları bütün cepheleri ile hazırladı­ ğım kabul etmekte hata olmasa gerektir, öyleki bu impara­ torluk, 1908 İhtilâlinin neticeleri ile Genç Türkler eline intikal ettiği gün, o günkü sınırlar içinde devam ve bekâ imkânlarını, zaten kaybetmiş bulunuyordu. Yeni devrin yarattığı ümitlererağmen! Yani yeni sahnede beliren meselâ Birinci Dünya Har­ binde imparatorluğu kurtarmak için, inanılmaz bir disiplin güeüyaratabilen genç ve kendi kendini yetiştirmiş kadronun in­ sanüstü gayretlerine rağmen! Evet, 1878-1908 idaresi, ken­ dinden sonraki devre, hayatiyetini kaybetmiş, çok karışık bir miras bırakıyordu. Sadece ve milletlerarası ilişkilere intikal' etmiş siyasî davalar alanında bile olsa, çözümlenmeye muhtaç, fakat çözümlenmeleri Osman!ı devleti lehine hiç bir şey vaadetmeyen bir sıra önemli meseleler vardı. Sonra da iç davalar ve nice iç çatışmalar. Bütün bunların karşısında ise, eler tutar yeri kalmamış, dayanakları çökmüş, hükümeti yetkisiz bir dev­ let vardı. Bu devlet, cahil bir saray yönetimi ile idareye çalı­ şılıyordu. Askerinin, men..... muıı maaşlarını veremiyordu. Müf­ listi. Her aybaşı yabancılara elaçan dilenci, haysiyetsiz bir ida­ renin, XX. yüzyılın şartları içinde, elbette ki yaşama hakkıolamazdı. Bu sebeple 1908 ihtilâlcilerini biz, hem ihtilâllerinde muzaffer olmakla bahtiyar, hem de akıbetlerinin ve başarısız­ lıklarının şartları daha ilk günden belli, bahtsız bir kadro ola>ak alırsak, pek te hata etmiş olmayız. Hele bu şartların içinde

ENVEB

PAŞA

397

bir de, yeni devirde sorumluluk alanların, kendilerinden önceki devri incelemiş, eleştirmiş, problemlerini ve milletlerarası çö­ züm yollarım ortaya koymuş düşünürlerden ve eserlerden yok­ sunlukları, ayrıca bir bahtsızlıktı. Bütün iyi niyetlerine rağ­ men, gazetelerin dahi okunması yasak olan bir eğitim sistemin­ den gelmiş olmalarım da, bu bahtsızlığa eklemeliyiz. Halbuki Sultan Hamit’in kulları arasında onu devri «Asr-ı meali hasr» yani bütün üstünlüklerin, yüceliklerin devri ola­ rak anılırdı. Bu sözler, konuşma ve basında, padişahtan bahse­ den her cümlenin başında gelirdi. Şimdi biz evvelâ ve kısaca, Abdülhamit idaresini, eşi em­ sali olmayan bir devir sayan ve sarayın memlekete yaydığı bu ruh halini de biraz belirtmeliyiz. Ondan sonra da 1878-1903 devrinin, kendinden sonraki devre miras bıraktığı bazı mese­ lelere değineceğiz. Bunlar arasında ve aslında bir iç savaş olan Makedonya işlerini ayrıca ele alacağız. Her bîri, imparatorlu­ ğun tasfiyesinde bir safha teşkil eden bazı ana davaları da göreceğiz. Çünkü bu davalardan bir kısmı, Abdülhamit devri­ nin kendinden sonraki Genç Türkler idaresine miras bıraktığı pürüzlü meselelerdir. ♦ ** KÜL VE KÖLE RUHU î Bütün Şark despotizmlerinde, bütün maharacıhkiarda ka­ çınılmaz olan kul ve köle ruhunun, zihniyetinin. Abdülhamit saltanatında ve Abdülhamit sarayı tarafından aşın şekilde besienişi, bu devrin yaygınlaştırdığı fenalıkların bir başka cep­ hesi oldu. Saray kendi içinde ve kendi çevresinde, ancak uşak­ lar ve keleler istiyordu. Daha önce değindiğimiz jurnalcilik ve padişaha asılsız da olsa birtakım ihbarlarla mükâfatlar ve rüt­ beler almak nizamı, bu mesleği memleketin uçlarına kadar yay­ mıştı. Tabiî her jurnal, her ihbar, padişaha bir dizi övgüler, dualarla başlıyordu. Zaten aslında herkes birbirinin aleyhin­ deydi. Ve bu birbirinin aleyhinde bulunarak yerini muhafaza etmek veya yeni mevkiler, menfaatler sağlamak gayreti, hatta

398

ENVER

PAŞA

vezirler, kumandanlar arasına kadar yayılmıştı. Basın, her gün ve ilk sütunlarında padişaha övgülerle çıkardı. Her yayınlanabilen kitap, önsözünde bu övgüleri gökyüzüne çıkarırdı. Padi­ şahın asrını, emsali görülmemiş bir maarif asrı olarak an­ mak lâzımdı. Bu kötü düşkünlük, ruhî soysuzlaşma, özel ya­ zışmalara ve mektep vazifelerine, özel mektuplara kadar gir­ mişti. Meselâ İttihat ve Terakki iktidarının üç Önde adamından biri olan Bahriye Nazırı Cemal Paşanın, Tarih Kurumuna in­ tikal eden özel evrakı arasında bulduğumuz, bir mektep va­ zifesi olarak yazılan, ama elyazısı Cemal Paşaya ait olmayan bir yazıdan şu satırları, evvelâ aslını bozmayarak nakledelim: «Sâye-i füyûzatvâye-i hazreti padişâhide, memâlik-i şahânelerinde, asr- 1 güzın-i Abdülhamid-i han sâni, asâr-ı sâlijeye nazaran, hakikaten hir asr-ı gıptabahşâdır. Çüvkii, saye-i füyûzatvâye-i hazret-i hilâfetpenâhilerinde. memâ­ lik-i şahanelerinin her köşesi, bir menba-i maarif şeklini almıştır. Her mahallinde, bir şule-i maarif lemeâna başla­ mıştır. Evet bugün onun, cenâh-i müstelzim-i felah-ı zıllülâhilerinde, Osmarüı bendeleri perverde ve her ân, uğur-u hümâyunlarında fedây-ı ser-i sâna amâde olarak, bir gayret-i mütemâdi ile çalışmaktadırlar..» Bu mektep vazifesi böylece devam eder gider. Bugünkü di­ le çevirmeye çalışırsak şu ifadeler çıkar (1): «Padişahın, feyizler, nimetler yayan gölgesinde, padi­ şahın memleketlerinde. Sultan İkinci Abdülhamit’in, seç­ kin, güzide asrı. eski asırlara nazaran, hakikaten gıpta, edi­ lecek bir asırdır (yani bütün geçmiş asırlardan üstündür). Çünkü ovhilâfetin penâhı, sığınağı olan gölgesinde, memleketin ner köşesi, bir maarif, eğitim kaynağı halini almıştır. Her yerinde, bir bilgi, marifet çerağı parlamaya başlar. Evet, bugün, Allahın gölgesi olan kurtarıcı kanat­ liyiz.

tı)

Elyazısmın Cemal Paşaya ait olmadığım tekrar belirtme­

ENVER

PAŞA

399

lan altında bütün Osmanlı kullan onan uğrunda her an can ve başlarını fedaya hazırdırlar, vb...» Halbuki bu yazı, nihayet bir mektep vazifesidir. Konu da, Demiryollar hakkında bir şeyler yazmaktır. Yani demiryolla­ rının medeniyete olan faydaları anlatılacaktır. Netekim, yuka­ rıdaki şekilde daha bir dizi marifetlerden sonra, bu mektep vazifesini yazan öğrenci, demiryollarının ne olduğunu ve fay­ dalarım anlatır ve yazı, demiryolları hakkında devam eder gi­ der. Onu yazan öğrenci ve ondan bu cins yazılar isteyen öğ­ retmenlere özgü olan ruh hali, elbette ki, bir kölelik ve kul­ luk ruhudur. Bu ruh, maalesef yaygındı. Hatta baştan sona bu cins te­ kerlemelerle dolu kitaplar bile yazılırdı. Meselâ Abdülhamit devrinde ordunun, donanmanın halini, daha önce bizzat Harbi­ ye ve Bahriye Nazırlarından öğrendik. Ama elimizde «Padişa­ hımız Hazretlerinin Seçkin, Güzide Asrında Askeri Terâkkiler» ismini taşıyan ve «Topçuluk, İstihkâm kısmını» içine alan bir kitap var (1). Bu kitabın önsözünde bu eserin, Hazreti Sultan AbdüShamit’in saltanat) devrinde, ordumuzda görülen muazzam terakkiler anlatılır. Ve kitap, Abdülhamit’e uzun övgü ve dua­ larla biter. Son sözün son sümleleri şöyledir: «Yirmi yedinci senesini yaşamakla iftihar ve bahti­ yarlık duyduğumuz, eşi ve emsali olmayan Hazreti Ahdilihamidi sanı asrında...» «Hemen Cenabı Hak, bihafc ki re$ûl-i müctebât halifei rûy-ii zemin, sultan-ı selâtindi adâletkârîn9 vıerdüvtk-ü uyun-ii kâffe-i müminin olan kumandandı akdesimiz, velitlimeı bîminn etimiz, sevgili padişahımız efendimiz, essüItân ibnissultan elgâzi Abdülhamid-i han sâni-i şevketnişin efendimiz hazretlerini, dünyalar durdukça...» Bunları yeni dile çevirmesek te olur ama, ifade edilmek islenen şudur: Tanrı, Hazreti Peygamberin yüzüsuyu hürmeti<1) Kütüphâne-i İslâm ve Askerî. Tarihi yok. Ama yirmi ye­ dinci seneden bahsedildiğine göre, 1903’tc basılmış olması lâzım Halbuki o sene isyanlarla Makedonya kana boğuluyordu.

400

ENVER

PAŞA

ne, bütün dünya yüzünün halifesi sultan oğlu sultan ve bütün sultanların adaletlisi, bütün Müslümanların gözbebeği olan kut­ sal kumandanımız, ekmeğimizin, nimetimizin sahibi efendimiz hazretlerine, dünyalar durdukça... ömür, afiyet, sıhhat, bahti­ yarlık ve milleti de onun gölgesinde nice nimetlere mazhar etsin... Bu kitaptaki ruh ta aynı kulluk, kölelik ruhudur. Ama kitabın içinde, bu eşi emsali olmayan Abdülhamit asrında, or­ duda, donanmadaki eşi görülmemiş terakkiler hakkında hiç bir şey yoktur. Her cümlede padişahın adı ve övgüsü, mutlak olarak geçmekle yetinilir. Donanma ise çökmüş, ordu tüken­ miştir. Ama o sıralarda Ordunun halini biz bir de, hem de baştan sona Makedonya dağlarında her tarafı saran çetelerle sava­ şıp, 1908 İhtilâlinde «Hürriyet Kahramanı Niyazi Bey» olarak parlayan, muharip bir ön saf subayından, Niyazi Beyden din­ leyelim . Kaldıki hu subay, 1897 Osmanh-Yunan Harbinde gayretleri kumandanlarınca «Emsalsiz» sayıldığı için takdir edilmiş, daha mektepten çıktığı yıl rütbesi üsteğmenliğe çıka­ rılmıştı. Yani o zaman mektepten çıkalı henüz sekiz ay olmuş­ tu. Fakat hizmetleri padişaha kadar duyurulmuştu. İstanbul’a da gönderildi. Fakat bu seyahat onun kafasını altüst etti. O seyahatle beraber, ihtilâl ve inkılâp arzuları ruhunu sardı. Gör­ düklerini şöyle anlatıyor: «İstanbul'dan döndüğüm zaman, inkılâp fikrinin esa­ sı hakkındaki duygu v>c kanaatlerim tamamlanmıştı. özel bir vaziyeti* İstanbul a gönderilirken ve esir ettiğim Yu­ nan bölüğü. , de İstanbul'a götürürken, daha Manastır is­ tasyonunda. Ordu Kumandan Vekili ve diğer ordu büyük­ lerinin, bana verilen vazife ve mevkiden faydalanmayı dü­ şünerek oğullarını, yakınlarım kayırmak, millet hâzine­ sinden para çarpmak peşinde olduklarını gördüm. Selânik’te de bizzat müşir ( mareşal) aynı şekilde fır­ sattan istifadeye koştu.

ENVER

PAŞA

401

Milletin avuç dolum parasım alan devletliler (paşalar) gördüm ki, millet ve devlet işlerinden ziyade, kendi men­ faatlerini temin yolundaydılar« Hele Harbiye Nazırının huzuruna çıkarıldığım zaman, Yüksek Askerî Meclisin henüz, askerin kundura meselesiniy yani ne cins kundura giydirilmesi işini bile hallede­ mediklerini gördüm. Serasker Paşa, askere çarık mı, ye­ meni mi giydirilmen tarttşmasındaydı. Benim bile fikrimi sordukları zaman hayret ettim. Halbuki harp başlamış ve bitmişti! Harp sona erincedir îci, saraya mensup alay alay yaverler ve mensupları, güya harbe gönüllü gitmeye ta­ lip olarak, terfüer, maaş zamları alıyorlar ve güya harp sahalarına koşuyorlardı. Rütbe ve nişanlan yağma ediyor­ lardı. Yaptıkları harp. asıl hale ve istihkak sahiplerine kar­ şı yürüttükleri hile ve sav>aştı. Bir kî sim kttmandanlar harp esnasında yağmacılığa, ticarete tenezzül etmişlerdi. Saraya götürüldüğüm zaman ve sekiz ay içinde üsteğ­ menliğe terfi ettiğimi gizleyerek, kendimi teğmen tanıt­ tım. İkinci ve lüzumsuz bir takdirden kaçınıyordum. Bu­ nun üzerine bana bir derece terfiim ve 10 lira ihsan buyurulduğu bildirildi. Halbuki ben o rütbeyi zaten harp meydanında almıştım. Ama bu sırada ve benim İstanbul*a getirdiğim Yunan esirlerini, Müşir (mareşal) Kâzım Pa­ şanın 13 yaşındaki oğlu peşine takıp orada burada dolaş­ tırıyordu, Çocuk, o yaşına rağmen, iki derece terfi ettiril­ di. 200 altın da mükâfat aldt(î). Saraya davet olunduğum zaman ayrıca, mabeyine (sa­ raya) bağlanıldığım da tebliğ edildi. Bu suretle yaver kor­ donu katacaktım. Bu lûtfu reddettim. Kıtama döndüğüm zaman ise, harpteki gayretlerle ve bu iltifatlara rağmen, beni aktif vazifemden aldılar ve Redif sınıfına (yedek1 (1) Enver Paşa, daha sonra vereceğimiz hatıralarında, 10 ya­ şında saray albaylarından bahseder, ş. S. A.

ENVER

402

PASA

ordu sınıfa) naklettiler. Debboy (ambar) memuru yaptılar. 1903 senesine kadar debboy memuru kaldım...» Niyazi Beyin Hatıratı, İkinci Abdülhamit’in «Eşi görülme* miş asrında» ordunun iç halini aksettiren, daha pek çok sahne­ lerle devam eder(l). Evet, yollarda ve İstanbul’da gördükleri ve saray, gelece* ğin Hürriyet Kahramanı Niyazi Beyin üzerinde hiç te iyi te­ sirler yaratmamıştı. Hele sarayın havası, öyle anlaşılıyordu ki tiksindiriciydi. Daha 13 yaşında yüzbaşı, binbaşı rütbesine ulaş­ mış paşazadeler, ikiyüzlü insanlar, Makedonya'nın kanlı, fakat temiz dağ havalarında yetişmiş ve daha harbin ilk kademesinde rütbe, nişan kazanmış bu geleceğin hürriyet kahramanı için, anlaşılır şeyler değildi. Evet, bir saray vardı. Ama bu saray başka türlü bir yerdi. Meselâ Abdülhamit sarayındaki zenci. Harem Ağası Gani Ağanın saraydaki mevkii, paşalardan* müşirlerden üstündü. Devlet yıllığında Gani Ağanın adı, saray teşkilâtının en başında ve saray müşiri ile beraber geçiyordu. Rütbesi Vezir di. Vezirlik ise saltanatın en yüksek kademesiydi. Gani Ağanın devlet yıllığındaki adının, hizasında, Devletin en büyük nişanları olan birinci dereceden Osmâni, birinci derece­ den Mecidî gibi nişanlar sıralanmıştı. Bütün bunlar, geleceğin hürriyet kahramanının anlayacağı şeyler değildi'. Ve bütün bunların, 1876-1908 arası devrine, eşi görülme­ miş maarif asn denilmesi için hak vermeyeceği de tabiîydi. Bu misallerden, yüzlerce, binlerce sıralayabiliriz. Zamana uyanların her biri, tabiî kulluklarının karşılıklarını almışlar­ dır. Ama gerçeğe göz yummak, yani gaflet, olayların akışını durdurmaz. Netekim Abdülhamit devrinde de durdurmadı. 1897’de ve güya Akdeniz’e çıkıp Yunanlılarla harbetmek için harekete geçirilen, ama o güne kadar üzerlerinde ve içer­ lerinde ancak tavuk yetiştirilen harp gemilerinin, daha Unkapanı Köprüsü ile Yeni Köprü arasında nasıl kazanların pat­ ladığının ve bütün harp boyunca, Çanakkle’den dahi çıkamayıp, tek gülle atamayan donanmanın hikâyesini biliyoruz. Ve1 (1)

Haitrat-t Niyazi. 1910. İstanbul.

EtfVER

PAŞA

403

meselâ bir topçu kurmayı olan îsmet İnönü, topçu okulunda ancak en eski tip mantelli toplarla talimler yaptıklarını, seri ateşli topları ise ve kullanmasını bilen olmamak üzere, 1906yda Edirne'de bulduğunu anlatır. Alman imparatorlunun ziyaretlerinin sağladığı mavzer cin­ si yeııi silâhlardan ise, meselâ Harbiye mekteplerinde, o da makanizmalar (şarjörleri) fişekleri olmamak üzere, ancak bazı numuneler bulunurdu. Edirne harbiyesinde, Öğrencilerin ka­ satura, süngü taşıması yasaktı. Talimlerde kasatura, süngü ye­ rine, siyaha, beyaza boyanmış kasatura taklidi ve ağaçtan şey­ ler taşınırdı. Silâhlı, ateşli, uzun süreli manevralar ise ya­ saktı. Subayların, subaylıkları ile gururlanması bile kısıtlan­ mıştı. Meselâ subaylar kılıçlarının kemerlerini ceketlerinin al­ tından bellerine bağladıktan sonra, kabzalarını da gene ceket­ lerinin altına saklamak zorundaydılar. Kılıçlarını sere serpe taşıyabilmek, ancak 1908 İhtilâlinden sonra mümkün oldu. Bu konulara arada ve şöylece değindikten sonra, şimdi mevzumuza devam edebiliriz (1).. *** (L) Yukarıdan beri gelen bahislerin hikâyesi, niçin daima İkinci Abdülhamit mihveri üzerinde düğümlenir? Bu bahislerde gelişmeler ve olaylar, niçin daima îkinci Abdülhamit ismi üstünde toplanırlar? Bu hal, bu bahisleri incelerken bir peşin hükmün, bir sabit fikrin, bir Abdülhamit allerjisinin eseri midir? Yoksa gelişmelerin ve oluş­ ların temel şartlan ve safhaları mı biz, kaçınılmaz bir zorunlulukla bu hükümlere bağlar? Bu soruların cevapları, burada ayrıca belirtilmeyecek kadar açık­ tır. Hayır, incelemelerimizde kendimizi, birtakım ruhi allerjilere, antipatilere ve evvelden verilmiş hükümlere dayanarak bir Abdülha­ mit suçlaması kompleksine kaptırmadık. Tarihi bahisler üzerinde yazarlığın ilk şartı olan gerçekçiliğe, sübjektif ölçülerden kaçınmaya ve olaylara, belgelere bağlı kalmaya daima dikkat ettik. Gelişme­ lerin mütalâasında objektif kalmak kaydına daima önem verdik. Ama, yazarın da bir hüküm hakkı vardır. Yani bizim de bir yazar olarak görevimiz, kendi gücümüz ve görüş ölçülerimiz içinde ele aldığımız şartların, olayların ve havanın,

404

ENVER

PAŞA

İMPARATORLUĞUN TASFİYESİNDE KOPUŞLAR ZİNCİRİ:

Tunus: 1876?da, yani İkinci Abdülhamit’in tahta çıktığı zaman, Osmanlı hükümranlığı altında bulunan, Beyleri, Padişah tarafın­ dan tayin edilen Tunus’un imparatorlukla bağıntısını nasıl kes­ tiğine, bu kitabın Mithat Paşanın serüvenini anlatırken değin­ miştik. Çünkü Tunus’la, devletin ilişkilerini sıklaştıran bir an­ yani atmosferin işlenmesidir. Konumuza giren şahsiyetler ve ele al­ dığımız devrin baş sorumlusu olan Sultan ikinci Abdülhamit hakkın­ da hükümlere varmaktır. Bunu yaparken, ne onların şahsiyetlerinde olmayan vasıfları kendilerine izâfe etmeye, ne de onların şahsiyet­ lerinde, şartların, olayların atmosferin akışına etkili olan vasıf­ ları görmemeye hakkımız yoktur. Geniş okuyucu tabakalarına hitap etmeyi hedef tutan bu eserimizde, daima ve dikkatle bağlı kalmaya çalıştığımız prensibimiz budur. Bunun için yazılarımızın ve incelemelerimizin çerçevesini dik­ katle bu hedef kapsamında tutmak ve hükümlerimizi, ancak açıkla­ yabildiğimiz nakillere veya belgelere dayamak, daima dikkat ettiği­ miz bir husus oldu. Bu hususa daima bağlı kaldığımızı sanıyoruz. Bu bahislerin ve genellikle bu cildin işlenmesinde İkinci Abdüîhamit'in daima ve ısrarla yer alışının sebebi ise açıktır. Çünkü eserimizin bu cildi, 1878-1008 arasını kapsar. Bu devre ise, Abdülhamit*in saltanat devridir. Yani bu devrede İkinci Sultan Abdülhamit, oluşların ve neticelerin daima ortağındadır, ve dolayısıyle ha­ diselerin tabiatıyle başaktorü ve söz sahibidir. Kaldıki Abdülhamit, eserimizin asıl konusunu teşkil eden ve İkinci Meşrutiyet devrinin önde gelen kahramanı olan Enver Paşa ve devrinin de şartlarına ve dolayısıyle akıbetine, aslî bir faktör olarak müessir olmuştur. Daha doğrusu, yakın tarihimizde yalnız kendi devrinin değil, kendinden sonraki devrin ve hatta impara­ torluğun nihaî çöküşünün, tasfiyesinin de ilk planda sorumlusu, İkinci Abdülhamit*tir demekte bir hata olmasa gerektir. Şartların gelişmesine ve olayların akışına, yalnız bu kısa eserin çerçevesi içinde dahi dikkatli bir bakış, bu tarihî gerçeği, öyle sanı­ yorum ki doğrular. Böylece, yazarın okuyucusuna karşı gerekli gördüğü ve okuyucu­ da tabii olarak uyanması mümkün olan bir Suâl-i Mukadder-i, tabii ve kaçınılmaz soruyu burada cevaplandırdığımızı sanıyoruz.

ENVER

PAŞA

405

laşma imzalanmıştı. BuriB rağmen Tunus'un Fransa ile bir «Himaye Antlaşması» ızıdan sonra Fransız işgaline geçişinde* Mithat Paşa meselesinin etkisi olduğu daima yazılır. Bu etki; şimdi biraz değineceğimiz gibi Ahdülhamit’in, tevkifinden önce İzmir'de Fransız Konsolosluğuna sığınan Mithat Paşanın iadesi karşılığında, Tunusun Fransız işgaline geçmesine göz yumdu­ ğudur. Bu suretle Tunus Beyliği imparatorluktan kopmuş olu­ yordu. Evet, Tunus’un Fransa’ya katılmasına Abdülhamit’in, Mit­ hat Paşayı ele geçirebilmek pahasına göz yumduğu daima söy­ lenmiş, yazılmıştır. Acaba bu mesele ne dereceye kadar doğ­ rudur? İtiraf etmeli ki, bütüıı yaygın, hatta yerleşmiş kanaatlara rağmen, bu konu üstünde gerekli belge, evvelce elde mev­ cut değildi. Fakat bu sayfaların yazıldığı sırada yayınla­ nan bir eser, konuyu tekrar canlandırmıştır. Bu eser, Mithat Paşa ve Tunus davası ile, Fransa'nın ve Abdülhamit'in karşı­ lıklı, fakat gizli kalmış ilişkileri üzerinde, şimdiye kadar bilin­ meyen gerçeklere, yeni bir ışık tutmuştur (1). Adı geçen esor evvelâ ve baştan sona, o zaman büyük dünya devletlerinden sayılan ve Osmanlı imparatorluğunun siyaset ve mukadderatında müdahaleleri bulunan Fransa’nın, Mithat Paşa davası ve meseleleri dolayısıyte, kısacık bir zaman içindeki ka­ rar veya kararsızlıklarının, utanılacak kaypaklıkların belgelelerini açıklar. Gerçi Yazar nazik ve müsamahalıdır. Ama gerçek olanı da, açıklamaktan esirgemez. Bu kitabın gerekli bahislerinde temas ettiğimiz olay ma­ lumdur: Tahta geçmesinden kısa bir zaman sonra Meşrutiyeti kaldıran. Meclisi kapatan ve fazla olarak büyük topraklar kay­ V

n ı Bu eser, dışişleri görevlilerinden Bilal N. Şimşirdin: Fransız Belgelerine Göre, Mit kat Paşanın Sonu isimli kitaptır. Kitap, Bilal N. Şimşirin 1962-1960 yıllarında, Paris elçiliğinde görevli bu­ lunduğu sıralarda, Fransız Dışişleri Bakanlığı arşivlerindeki araştır­ malarına dayanır. Bu sebeple bir belgeler kitabıdır; belgelere yaza­ rın izahları ve açıklamaları eklidir.

406

ENVER

PAÇA

betmek pahasına da olsa Berlin Konferansının neticeleri ile Sulh devrine giren padişahın artık kaygusu, kendi mutlak ikti­ darım pekiştirmektin Hem Tanzimat akımlarından, hem Genç OsmanlIların kalıntılarından ve bütün bunların başında da Mit­ hat Paşadan kurtulmaktır. Çünkü Mithat Paşa, bir güçlü şahsiyettir. Ve padişaha kar­ şı «Ben, sizden evvel, vicdanıma ve millete karşı bağlıyım» diyebilen bir insandır. Nihayet Mithat Paşaya karşı bir dava icadedilir. Mithat Paşa ve bir grup insan, Abdülaziz'i öldürmekle suçlanacaklar­ dır. Bu dava, Fransız belgelerinde «hakikî bir rezalet» olarak vasıflanan Yıldız Mahkemesidir (Belge 12). Mithat Paşa bir şeyler sezinler. Kuşkudadır ve tam kona­ ğı sarılıp tevkif edileceği sırada bir yolunu bularak İzmir Fran­ sız Konsolosluğuna sığınır. Sığınma kabul edilir. Hatta Fran­ sız konsolosu bütün konsolosları toplayarak, Mithat Paşanın sığınma hakkım müttefiken kabul ve onun korunmasını müttetiken garanti ederler (17-19 mayıs 1881). işte ondan sonra bir yazışma silsilesi başlar. Gerçi Fransa ilk anda insan haklarının, hürriyetin kahramanı pozundadır. Ama Abdülhamit te boş durmaz. îşte bu sırada, İzmir’le Fransız Sefareti ve sefaretle Paris arasında ardarda yazışmalar geçer. Abdülhamit te kozunu oynar. O da ağlarım örer. Fransız sefi­ rine evvelâ «Mithat Paşanın bir adi suçlu» olduğu formülünü duyurur. Ama bu kâfi değildir. Ve a 3'nı 18 mayıs günü ikinci Abdülhamit: «Tunus meselesinin, iki memleket arasında, geçici bir bulut (Un magne qui passera.it) olduğunu» (Belge 10 ve fotokopisi) dolaylı yoldan elçinin kulağına eriştirir. Sefarete de, Önemli yaverlerden biri gönderilmiştir. Ve Fransız sefiri bu sefer ken­ di Hariciye Nazırına şu telgrafı çeker: «Bazı emareler (işaretler) bana, sultanın Tunus mese­ lesini, daha sükûnetle düşünmeye başladığını göstermek­ tedir»

ENVER

PAŞA

40?

«Certains indiees me donnent â penser q u e le sultan commence â envisager avec plus de calme Uafjeaire de Tunisie» (1). ^ Garip değil mi? O güne kadar uğraşılmaz görünen bir me­ sele, tam Mithat Paşanın Fransız Konsolosluğuna sığındığı gün, birden iki tarafın da aklına yatar gelir. Ve Hakan Abdülha­ mit, bu meseleyi daha sükûnetle düşünmeye başlar! Fransız Hariciye Nazırının da dil i değişmiştir. Hulâsa Mit­ hat Paşa sultanın pençesine teslim edilir. Ve ardından sarayla Fransız Sefareti ve Fransız Sefareti ile Paris arasında, herbiri birbirinden enteresan yazışmalar başlar. Meğer ki sultanın Tu­ nus meselesinde Fransa'yı protestosu bir «gösteriş»miş! «Dünya Müslümanlanna karşı tutumunu kurtarmak için» miş! Bu habe­ ri saray Fransız elçisine bildirtir (Belge 10). Hulâsa ve yukarıda adım verdiğimiz bitapta yer alan belgelere göre bu iş Türkiye ile Fransa arasında, bir «ucuza alışveriş» şeklinde iki taraflı bağlanır gider. Ve Abdülhamit artık bir Tunus meselesi ile uğ­ raşmaz... **

Bizim Tunus'a kuvvet göndermek suretiyle ilgimiz. Kanuni Sultan Süleyman zamanında başladı. 1574*te Tunus işgal edil­ mişti. 1881 tarihine kadar bu ülkede Osmanh hâkimiyeti, evvelâ fiilen ve XIX, asırda şeklen devam etti. Ama Abdülhamit tahta geçtigi zaman Tunus, gene OsmanlI üikesi parçalarından biri sayılıyordu. 1864'te çıkan bir ihtilâl sonunda Tunus’ta gerçi Fransız nüfuzu artmaya başlamıştı. Fakat 1871 harbinde Fransızlar Avrupa’da yenilince, Tunuslu Hayrettin Paşa Tunus’un Osmanlı devletiyle olan bağlarını güçlendirdi. Hatta 1872'de Tunus, Sultan Aziz'in bir fermanı ile, idaresi Mehmet Sadık Paşa ve evlâdına tahsis edilen bir emaret haline getirildi. Nihayet ve 1830’dan beri Cezayir’e yerleşmiş olan Fransa, bazı sınır kavgalarını da vesile ederek, 1881’de Tunus'u işgal etti. Ab­ Münistere Ues Affaires Etrangeres, Documents Diplomariques Francais (1871-1919). I ere Serie (1871-1900) Tom IV. 13 mai di

1881-20

Fftrrier

1883.

408

ENVER

PAŞA

dülhamit’in bu işgale karşı usulen protestolarda bulunmak, hat­ ta Tunus’a asker gönderecekmiş gibi davranışlarda bulunmakla beraber, ciddî bir harekete geçilmedi. Abdülhamit bu işi kur­ calamadı. Fransızların Mithat Paşayı Abdülhamit’e teslim et­ melerinin bir karşılığı Tunus’la ödenmiş oldu. Mithat Paşa, o yıl tevkif ve mahkûm edilerek Hicaz’a Taif zindanına gön­ derildi. Ve 1884’te orada boğduruldu. Hulâsa Tunus, Abdülha­ mit devrinde, imparatorluktan kopan parçalar arasına, böylece karışmış oldu. M ı s ı r ’ı n

î ng i l i z l e r t a r a f ı n d a n

işgali:

Fakat Osmanlı Afrika’sında asıl Önemli olaylar Mısır’da cereyan etti. Tunus’un Fransa’ya geçişi, 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbinden yenilgi ile çıkan ve 1878 Berlin Antlaşmasıyle, ül­ kesinden büyük parçalar kaybeden îkiııci Abdülhamit’in itiba­ rım, beklenenden daha fazla sarstı. Bu sarsıntı bilhassa, İslâm memleketlerinde hissediliyordu. Ama zaten kendileri esir du­ rumda olan Müslümanlar ve İslâm âlemindeki ruhî tepkiler­ den ziyade Avrupa’da, Osmanlı imparatorluğundan her iste­ yenin bir şeyler koparabileceği yolundaki görüşler, kanaatler güçleniyordu. Bu siyasi gelişme içinde devletin ilk nüfuz ka­ yıpları ve dolayısıyle yabancı ihtiraslar, Mısır’da hissedildi. Mısır'da Süveyş Kanalı 16 ekim 1869’da büyük bir ihti­ şam içinde açılmıştı. Fakat Mısır Hıdivi İsmail Paşa da. he­ sapsız israfları, idaresizlikleri yüzünden 1879’da mevkiini kay­ betmiş, azledilmişti. Ondan soma Avrupa’nın çeşitli payitahllarında talihini deneyen, fakat hiç bir destek bulamayan İs­ mail Paşa İstanbul’a yerleşti. Ve memurları ile askerlerinin maaşlarını veremeyen Abdülhamit, ona çok yüksek bir maaş tahsis etti. İsmail Paşa zamanında Mısır’ın dış borçları 30 misli artmıştı. Borçlandırma yolu ile sömürgeleştirme, Osmanlı im­ paratorluğunda olduğu gibi Mısır’da da, bütün şekilleri ile iş­ liyordu. Bu böyle olunca da Mısır’da Osmanlı imparatorluğu­ nun şeklî hâkimiyetinin yerini, pek çabuk yabancı ve bilhassa Ingiliz nüfuz ve kontrolü aldı. Bu arada İsmail Paşa, Süveyş

ENVER

PAŞA

409

Kanalı’ntn Mısır hâzinesine ait olan 176.602 adet hisse senedini de Ingilizlere yok pahasına kaptırdı. Böylece Ingiltere Mısır'da, artık Süveyş Kanalı'nın malî kontrol yolu ile de söz sahibi oluyordu... . m Bu gelişmeler karşısında Abdülhamit, uzaktan seyirci ol­ maktan başka bir şey yapamıyordu. İngiltere ise, Hindistan ı işgal ettiği günden beri bu büyük sömürgesine, Ortadoğu yolu ile bir tehlike gelmemesinin daimî uyanıklığı içindeydi. Bu se­ beple, hatta Süveyş Kanallının da yıllarca inşasını engelledi. Ama artık kanal yapıldıktan sonra, onun için yapılacak iş ka­ nalın kontrolünü elinde tutabilmekti. Eski Mısır Hidivi İsmail Paşaya ait hisse senetlerinin İngiliz hükümetince satın alınma­ sı, bu kontrolün malı, iktisadı cephesini sağlıyordu. Fakat ka­ nalın bilfiil ve asker gücü ile kontrol altına alınması, Mısır’ın işgalini gerektirirdi. Olaylar ve gelişmeler ise, buna hızla ze­ min hazırlıyordu... Eski Hıdiv İsmail Paşanın, aşırı masrafları ve israfları yü­ zünden iflâs haline gelen Mısır'ın başından uzaklaştırılmasın­ dan sonra, yerine gelen Tevfik Paşa muvazeneli bir insandı. Perişan olan Mâliyeyi ıslah için ilk iş olarak tasarruf tedbir­ lerine başvurdu. Gerçi yabancı müşavirler astronomik maaşlar lıyorlardı. Ama onlara pek dokunulamazdı. Onun üzerine or­ duya ei atıldı. Ordu 50.000 kişiden 15.000 kişiye indirildi. Bu suretle ise, o nispette subaylar tasfiyeye uğradılar. Birçok su­ baylar işsiz kaldılar. Tasfiyede, tabiî bazı haksızlıklar da ol­ du. Ve pek çok subay, birikmiş maaşları verilmeden açığa çı­ karıldılar. Hulâsa orduda ve ordudan çıkanlarda, memnuni­ yetsizlik, galeyan baş gösterdi. îşte Arabi Bey isimli bir albay bu safhada, olaylardan memnun olmayan ve fazla olarak Çer­ keş asıllı subayların, yerli subaylar aleyhine korunduklarını gören askerlerin başına geçti. Hıdive karşı diretmeye başladı. Harbiye nazın azledildi. Bu kolay başarılar, Arabi Beye cesaret vermişti. Bir gün Hidiv, Arabi’nin vazifesini değiştirip onu merkezden uzaklaş­ tırmak isteyince, Arabi Bey, tesiri altındaki askerleri silâh­ landırarak 3 eylül 188Fde saray meydanım işgal etti. Hidivden

410

ENVER

PAŞA

hükümetin çekilmesini istedi. Ve bazı diğer isteklerde bulundu. Bu istekler de kabul olununca Arabi Bey, artık fiilen ülkeye hâkim gibiydi İngilizler ise, olayları tahrik ve Arâbi Beyi himaye eder gö­ rünüyorlardı. Nihayet ve hem de Ingiiizlerin tavsiyesi üzerine, Arâbi Bey evelâ Harbiye Nezareti Müsteşarlığına, sonra da harbiye nazırlığına tayin edildi Paşa oldu. İşte işe iyi niyetle başlayan, heyecanlı ve hayalgücü hareketli bir insan ve Mısır’ın da yerlisi olan Arâbi Paşa, bu suretle iktidarın en kuvetli ada­ mı oldu. Ama, gerçekleri iyi değerlendiremeyen heyecan ve hayalgücü onu, kısa bir zamanda Mısır’ı tngilizlere kaptırmak talihsizliğinden kurtaramadı. Evet, Mısır’da bir Arâbi Paşa belirmiş ve bu heyecanlı, fa­ kat realiteleri ölçmekte zayıf olan genç lider, Mısır’da beliren Millî Partinin başına da geçmiş: — Mısır Mısırlılarındır, sloganı ile, bir aralık bütün gidişata hâkim gibi görünmüştü, tabancı alacaklıların haklarını korumak bahanesi ile Mısır'ın dahilî işlerine karışan yabancı memur ve müşavirlerden Mısır’ı kurtarmak ve Mısır ordusunu, kendince güçlendirmek istiyor­ du. Ama tecrübe ve mantık gücü zayıftı. Memleket karışıklığa gidiyordu. Ve îngilizler, bu karışıklığı boyuna tahrik ediyorlar­ dı. Bundan ürken Babıâli, yani İstanbul hükümeti, bir aralık iş* lere müdahale etmek dahi istedi. Ama Ingiltere bu müdahaleye karşıydı. Ve elini çabuk tutmak lâzım geldiğini anlıyordu. Ara­ da Fransa da Ingiltere ile beraber fiilî müdahalelere karışmak istiyordu. Ingiltere, Fransa’yı da oyalayarak iş görmek peşin­ deydi. Nihayet 20 mayıs 1881’de Ingiliz ve Fransız filoları, İs­ kenderiye önüne geldiler. Arâbi Paşa da savunma tedbirleri alıyordu. Ama ordusu bu iş için hazır ve yeterli değildi. Ni­ hayet beklenen karışıklıkların belirtileri başladı. Yabancı ge­ miler de gittikçe sahile yaklaşıyorlardı. O sırada İstanbul’da ve şekli kurtarmak için, bir muhtelit komisyon, neticesiz bazı müzakereler yaptı. Ingiltere bir taraftan Abdülhamit’ten Mı­

ENVER

PAŞA

411

sır’a asker gönderilmesini ve müşterek hareket ister gibi de göründü. Aslında bu hareket bir Osmanlı mülkü olan Mısır’ı, OsmanlIları öne sürerek işgal etmek, bütün itirazları kesmek içindi. İngiliz işgalini maskelemek ve kolaylaştırmak içindi. Harekete İstanbul katılmadı ama, Mısır’ın kapılarım da îngilizlere açık bırakmış oldu. Nihayet İngiliz filosu, 11 temmuz 1881’de İskenderiye üze­ rine ateş açtı. Ingilizlerin, nice zamandır hazırladıkları Mısır işgali hareketi, artık başlamış demekti. Netekim bombardıma­ nı, Ingilizlerin karaya asker çıkarmaları takip etti. Babıâali, gene notalara, protestolara girişti. Ama netice değişmedi. Mü­ dafaasız bir şehri topa tutan ve şehirde üç gün üç gece devam eden yağma ve kıtallere de seyirci kalan İngiliz Visamirali Seymur’u, İngiltere amiralliğe yükseltti. Seferin tekmil masraf ve tazminatı ise, Mısır’a yükletildi. Ve Mısır’a, 15.000 kişilik bir İn­ giliz ordusu sevkedildi. Osmanlı devletinin bir aralık Mısır’a asker göndermesini isteyen İngiltere, bu defa, böyle bir teşeb­ büs ve ihtimale karşı olduğunu da ilân etti. Ama aynı Ingi1izler Abdülhamit’ten, Arâbi Paşa aleyhinde ve bütün İslâm âle­ mine hitabeden bir suçlama beyannamesi almayı başarmışlardı. Ve bunu, bütün İslâm âlemine yayınladılar. Nihayet İngiliz ordusu, 15 eylül 1881’de Kahıre’ye girdi. Arâbi Paşa ve yakın arkadaşları, bir harp divanında muhakeme edilerek idama mahkûm edildiler. Maamafi Ingilizler bu hük­ mün yerine onları, Hindistan’ın cenubundaki Seylan Adası’na sürdüler. Arâbi Paşa hikâyesi de böyleee bitti. Ve Mısır, güya gene Osmanlı hâkimiyetinde sayılmak üzere, fiilen ve tama­ men İngiliz işgali altına girdi. Yani imparatorluktan koptu. 1883’te Ingiltere, Mısır'da lüzum gördüğü müddetçe kalacağını, resmen ilân etti. Artık Süveyş, askerî kontrol altına da alınmış oldu. Ve Ingiliz imparatorluğunun büyük mücevheri olan Hindistan, Or­ tadoğu üzerinden, artık her türlü tehlikeden kurtulmuştu... 1908’de Genç Tür kİ er ih tilâli olduğu zam an da Mısır, Os­ manlI im paratorluğu h aritalarında, hâlâ Osmanlı m ülkü olarak

412

ENVER

PAŞA

ve bir «Mümtaz eyalet» yani imtiyazlı bir vilâyet olarak gö­ rünüyordu. Ama gerek Mısır, gerek Mısır’ın güneye doğru bir devamı olan Sudan, artık fiilen bir İngiliz sömtirgesiydiler.

Mısır'ı Ingilizierin işgali ve bu suretle Mısır’ın Osmanit hükümranlığından kesin olarak kopuşu, imparatorluğun XIX. yüzyıl sonunda yaşadığı olayların önemlilerinden biri olarak yakın tarihimizde yer alır. Çünkü Kıbrıs'ın ardından Mısır’ın bu suretle gidişi, bilhassa Süveyş kanalının açılmasından son­ ra ayrı bir önem kazanan Ortadoğu, devletin büsbütün, arka plana itilişiydi. Ortadoğuda kontrolün, o zaman dünyanın en güçlü devleti olan Ingiltere’nin eline geçişi demekti. Bu hal»n ise, Birinci Dünya Harbinde ve bu harbin sonunda, impara­ torluğun akıbetine ne kadar müessir olduğu malumdur. Bütün bu sebepler ile, Mısır’ın işgali, bu devre bağlı tarihi araştırmalarda, içeride ve dışarıda önemli surette yer alır. Ya­ ni Mısır meselesine dair edebiyat zengindir. Netekim bu arada ve o devrede hükümetin başında veya çevresinde bulunan dev­ let adamları arasında da Mısır işi sonradan, bazı tartışmalara yol açmıştır. Mesela Meşrutiyetten, sonra ve sadrazamlardan Sait Paşa ile, sadrazamlardan Kâmil Paşa arasındaki tartışma­ lar, bu arada zikredilebilir. Kâmil Paşanın hatıralarında, Sait Paşayı suçlar mahiyette görülen yazılarına karşı «Sait Paşa­ nın Kâmil Paşaya Cevaplananda (1) Sait Paşa hem olayları açıklar, hem de konu ile ilgili belgeleri neşreder. O devre, Kâ­ mil Paşa, Sait Paşa, Abdürrahman Nurettin Paşa gibi eski sad­ razamları alâkadar etmekle beraber, sahnede asıl karar sahi­ binin Sultan İkinci Abdülhamit olması, bu şahsiyetleri elbet­ te ki, arka planda bırakır. Bu tartışma, yazışma ve hikâyelerin uzun ayrıntıları, bizim konumuz dışında kaldığı ve burada bah­ simiz sadece, Abdülhamit devrinin başlıca pürüzlü meseleleri ve ülkeden önemli kopuşlar olduğu için, mevzu üzerinde da­ ha fazla durmayacağız.
Sait Paşanın Kâmil Paşaya Cevaplan. 1009 T anin Matbaası

ENVER

PAŞA

413

Ancak şu kadarım tekrar edeceğiz ki, kudret ve hazırlıkları ne olursa \>lsun, alsında bir Mısır yerlisi olan ve gerek Mısır hidivliğinin, gerek onun, etrafında yer alan yabancı sömürgen­ lerin israf ve yağmalarına karşı: — Mısır, Mısırlılarındır, bayrağı altında ayaklanan bir Mısır subayına, yani Arabi Pa­ şaya karşı ve îngilizlerin teşviki ile Abdülhamit’in dünyaya ve İslâm âlemine bir kötüleme beyannamesi yayınlaması, hazin bir haldir. Aynı suretle ve bîr aralık bu yerli vatansevere kar­ şı, hatta İngilizlerle elbirliği yaparak Mısır a Osmanlı askeri gönderilmesi yolunda girişilen müzakereler de fenadır. Kaldıki îngiîizler bu askerin şevki için, padişahın evvelâ bu suçlama ve kötüleme belgesini yayınlamasını şart koştular. Fakat be­ yanname yayınlandıktan sonra Mısır’a Osmanlı askeri gönde­ rilmesine, şiddetle karşı çıktılar. Bizim için Mısır hâkimiyeti­ mizin son safhası budur... Mısır meselesini böylece özetlerken, 1902-1906 arasında meydan alan ve bir aralık Yüzbaşı Mustafa Kemal’in de ma­ hallinde askerî mümessil veya müşavir olarak katıldığı Akabe meslesi üzerinde ayrıca durmuyoruz. Akabe. Sina Yarımadası’mtı Akabe Körfezi sonunda bir şehrin adıdır. Şimdi körfezin bu köşesinde, Mısır, îsrail ve Ürdün sınır çizgileri birleşir. Yu­ karıda verilen tarihler arasında bu nokta, îngilizlerin bazı yer­ leşme teşebbüsleri ile, Osmanlı ve İngiliz devletleri arasında tartışma konusu oldu. Çölde ufak tefek İşgal ve karşılıklı ça­ balar cereyan etti. Abdülhamit bir aralık ve bazı teşebbüs­ leri ile, tekmil Sina Yarımadası’nın Mısır’a ve Ingiliz işgaline aidiyetini tanımaz gibi vaziyetler aldı. Ama Sina Yarımadası, Îngiîizler için mühimdi. Çünkü' Süveyş Kanalı’mn doğusunu, Siııâ Yarımadası teşkil eder. Ve Süveyş Kanalînm kontrolü, ancak bu yarımadanın mülkiyeti ile tamamlanır. Bu sebeple îngiîizler Akabe meselesine önem verdiler. Netice, tabiî îngi­ lizlerin dedikleri gibi oldu. Birtakım şeklî ve diplomatik temas ve yazışmalarla, mahallî karşılaşmalar sonunda, Sinâ Yarımadası’nda Mısır ve dolayısıyie İngiliz nüfuzu, yerleşti gitti...

414

ENVER

PAŞA

GİRİT MESELESİ :

Abdülhamit devrinin, ta Berlin Antlaşmasından hatta Kı­ rım Harbi sonundan beri süregelen ve 1906 ihtilâline de, aynı suretle çözümlenmemiş olarak intikal eden önemli davaların­ dan biri de Girit meselesidir. Girit, Doğu Akdeniz’dedir. Bu denizin en büyük adasıdır. 8618 kilometre kare üzerinde o vakit, 310.000 kadar nüfus ya­ şatıyordu. İlkçağda Girit; Eski Mısır, Eski Yunan ve Eski Ege, yani tarihin en önemli üç medeniyet üçgeni arasında, merkezî bir yer alıyordu. Hatta bugün bile yaratıcılarının kimlikleri, ırk­ ları, dilleri çözülemeyen, ama Knosos uygarlığı şeklinde haki­ katen üstün medeniyet eserleri bırakan Girit, bütün tarih bo­ yunca Doğu Akdeniz’in, en önemli uğrak ve dayanak yerlerin­ den biri oldu. Girit’e kim hâkim olursa, Doğu Akdeniz’de onun hâkimiyeti sağlam bir temele dayanabilirdi. Hele bu Girit hâ­ kimiyeti, gene Doğu Akdeniz’de bir büyük ada olan Kıbrıs hâkimiyeti ile pekişirse, bu adaları elinde tutan millet için bunun önemi, kendiliğinden anlaşılır. Netekim Kudüs’ü kur­ tarmak bahanesi ile Ortadoğuya saldıran Latinlerin veya va­ rislerinin en önemli dayanak noktaları da Girit ve Kıbrıs oldu. Osmanlılar Girit’in fethini, 1564-1569 arasında sağladılar. Ama bununla Girit’in tamamen fethi kabil olmadı. Fetihlerimi­ zin en sıkıntılı ve uzun safhası olan ve 20 sene kadar süren muharebeler, daha sonra da devam etti. Fakat hem Anadolu’yu korumak, hem Osmanh Afrikası’nı elde tutabilmek için, Girit ve Kıbrıs’a
ENVER

PAŞA

415

göre Giritlilerin bir Umumî Meclisi oldu. Mecliste üye çoğun­ luğu Hırisftyaıılardaydı. Bu ferman, Girit’te, yabancı konsolos­ ların oturduğu Halepada, 1878’de yabancı büyük devletlerin de tadil ve tasdiki ile, Halepa Fermam adım aldı. Fakat buna rağmen, Umumî Meclisle Türk vali arasında pek te anlaşma sağlanamıyordu. Anlaşmazlıklar sürdü gitti. Bunun üzerine Giritliler, adaya bir Hıristiyan vali tayinini is­ tediler. Abdülhamit istemeyerek razı oldu ve adaya Rum Karatodori Paşa tayin edildi (1895). Bu sefer de askerler ve Is­ lattılar direttiler. Nihayet Girit’e yabancı büyük devletler, 1896’dan itibaren müdahaleye başladılar. Halepa Anlaşması ise, fiilen feshedildi. Bütün Giritliler de, bir taraftan silâhlanıyor­ lardı. Hanya’da Islâmlarla Hıristiyanlar arasında kanlı çarpış­ malar baş gösterdi. Hükümet asker yolladı. Büyük devletlerin bir kısmı da Girit’e harp gemileri gönderdiler. Arada ve ada Rumları arasında, İngiltere’ye katılmak için bir cereyan bile baş gösterdi. Kıbrıs ve Mısır’dan sonra Girit te Ingiltere’nin eline geçecek demekti. Buna diğer devletler razı olmadılar. Hı­ ristiyan ve Müslümanlar arasında kanlı karışıklık ve çatışma­ lar ise sürdü gitti. Bütün bu gelişmelerin arkasında, asıl fır­ satı bekleyen Yunanistan’dı! Yunanistan Berlin Ahitnamesinde ve OsmanlIlarla harp ha­ linde olmadığı, hiç bir yerde tek kurşun atmadığı, tek damla kan dökmediği halde, Avrupa büyük devletlerinin iltiması ile imparatorluktan topraklar almıştı. Teselya bölgesinde 250.000 nüfus barındıran 3.000 küsur kilometre kare arazi, Yunanistan’a verilmişti. 1897 Osmanlı-Rus Harbinde ise, Osmanlılar galip gel­ mek ve Yunanistan yenilmekle beraber, sulh antlaşmasında ge­ ne Yunanlılar lehine sınır tashihleri yapıldı. Bu defa Girit’te iş karışınca, Yunanlılar şimdi de Girit’e, içinde sivil subaylar da olduğu halde gizlice, evvelâ 10.000 tüfek, toplar ve 70.000 fişek çıkardılar. Babıâli ile yabancı devlet arasındaki devamlı temas ve anlaşmalar, ciddî bir uygulama imkânı bulamıyordu. Girit’te ise Yunan Albayı Vasos, artık açıktan açığa teşkilât­ landırma hareketlerinde bulunuyor, Yunan harp gemileri za­

416

ENVER

PAŞA

man zaman adayı yokluyordu. Hulâsa zaman, Yunanlılar için çalışıyordu. Her gün biraz daha karışan, biraz daha kanlı boğuşma­ lara sahne olan ve böyle'ce ta 1906 İhtilâline kadar gelip, .bu ihtilâli yapanlara kanlı, pürüzlü bir miras olarak intikal eden Girit meselesinin bu karışık gelişme safhaları üzerinde burada uzun uzadıya durmak, elbette ki konumuz dışındadır. Büyük devletler ise Girit meselesinde ve kendi aralarında müşterek görüş sahibi değillerdi. İngiltere binbir entrika çe­ viriyordu. Onun endişesi, Girit Yunanlılara geçerse artık İn­ giltere'nin bir daha buraya yerleşmesi mümkün olmayacağı merkezindeydi. Ama OsmanlIların da güçlenmesini istemiyor­ du, Hulâsa bir aralık Girit sembolik olarak, müşterek ve ge­ çici bir işgal statüsüne tabi tutuldu. Yunanistan ve Hıristi­ yan Giritliler ise, adanın bir an Önce Yunanistan’a ilhakını is­ tiyorlardı. İşte ve daha sonra Yunanistan’da, Büyük Yunanistan. Megalo Idea fikrinin en güçlü siyasetçisi ve icracısı olarak sah­ neye çıkacak olan Giritli Elefterya Venizelos, bu sert, kanlı, çatışmalı gelişmeler içinde yetişiyordu. 1908'de Genç Türkier Girit’i bu halde, fakat fiilen Yunanlılaşmış olarak buldular. Venizelos ise karşılanndaydı. Ve hayatının büyük macerasına baş­ lıyordu... +*

Abdülhamit devrini işgal eden ve neticede hepsi de çözüm­ lenmemiş. pürüzlü meseleler halinde Meşrutiyet devrine dev­ redilen diğer meseleler üzerinde ayrıca durmayacağız. Bu ara­ da bilhassa Yemen meselesi ve ardı arası gelmeyen Yemen çarpışmaları, bittabi en başta gelir. Hicaz meseleleri ve bu ara­ da çeşitli Vehâbi isyanları da bahsimizin dışında kalacaktır. Şeklî hükümranlığımız altında bulunan Basra Körfezi emirlik­ lerine, Kuveyt’in, Bahreyn’in kaybına da keza girmeyeceğiz. Çeşitli vesilelerle sadece değindiğimiz 1897 Osmanlı-Rus Har­ bini ise, bu kitabın konusu dışında sayıyoruz. Fakat Abdül­ hamit devri ve onun hele dış münasebetleri bakımından yakın tarihimizi işgal eden ve hepsi de sonunda Osmanlı devletinin,

ENVER

PAŞA

417

yabancı baskılar karşısında baş eğmesi ile biten davaları, bil­ hassa malt, İktisadî tabiiyet sahnelerini ise, daha önce ve yeteri kadar işlemiş bulunuyoruz. Şimdi artık, Abdülhamit devrinin her vesile ile önemini belirttiğimiz en çetin konusuna, yani Makedonya meselesine geçebiliriz. O Makedonya meselesi ki, yalnız idare sefaletinin en karı­ şık tablosu değil, 1908 İhtilâlinin ve bu ihtilâli yapanların ye­ tiştirici mektebi de olmuştur. 1

Burası Makedonya! Makedonya, tarihin ilk günlerin­ den heri, kaynayan kazandır* Bir ülke için Makedonyataşmak deni­ lince, anlarız ki orada insanlar bir barut fıçısı üstünde yaşarlar.

OsmanlI Makedonya’sı, böyle bir yerdi* Ve orada çeşitli kandan, çe­ şitli dilden halklar, işte bu barut fıçısı üzerinde yaşıyorlardı.

XI K ISA VE TA RİH İ BİR B A K IŞ !

Makedonya’nın, İlkçağla başlayan karışık tarihine inmeye­ ceğiz. Yalnız, Makedonya’nın İlkçağdan günümüze kadar tarihi kaderine damgasını vuran bir gerçeği ifade edeceğiz. O da, Ma­ kedonya’nın tarihin her devrinde, soyları, kanlan, dilleri ve dilekleri birbirinden ayrı, karışık bir haklar topluluğuna vatan olduğudur. Yani Makedonya hiç bir zaman; tarih, ırk, dil ve dilek birliği olan ve aynı kaynaktan gelen, mütecanis bir topluma vatan olmadı. Makedonya’da daima; ayrı ayrı soy ve kanlardan insanlar, hep birarada yaşamak, daha doğrusu birarada boğuşmak zorunda kaldılar. Bu tarihî kader, bizim bu­ rada konumuz olacak olan son Osmanlı idaresi ve hükümran­ lığı devresinde de, aynen böyle olmuştur. Makedonya’nın, coğrafî adım, İlkçağın ilk devrelerinde bu­ ralarda yaşayan Maked, yahut Maketlerden aldığı anlaşılmak­ tadır. Bu bölgede Maked’ler ve daha Doğuda Traklar, bugün­ kü Makedonya ile Trakyalara adlarım vermiş oldular. Ancak Traklar bir aralık, Doğu ve Batı Trakya’larla, Tuna güneyin­ de Balkanlar’ı, bir kısım Makedonya topraklarını, hatta daha yukarıda Tuna-Sava alanlarına kadar olan yerleri işgal ettik­ leri halde, Maked’Ier, zaman içinde ve kendi çevrelerinde eridiler. Ama gene de ve bilindiği gibi, Makedonya bir gün bir ci­ hangir yetiştirdi. Tarihin en büyük savaş ve istilâ kahramanı­ nı verdi. Bu, Büyük İskender'dir. İskender denebilir ki, Make­ donya’da kurulan ilk ve son krallığın varisi oldu. Babası Filip İsa’dan önce 359 yılında; Makedonya’da bu krallığın tahtına geç­ tiği zaman, ancak 22 yaşındaydı. O zaman Makedonya, avcılığın, çobanlığın ön planda geldiği ve soyluların rahat ve sefahat için-

422

ENVER

PAŞA

de yaşadıkları, fakat yeşil ormanlara, zengin vadi ve ovalara sa­ hip bir ülkeydi. İrili ufaklı prensliklerin sayısı da çoktu. Fakat genç Filip, bütün bunların üstünde, devrin muntazam, disip­ linli ve iç teşkilâtı ile savaş usulleri hep kendisi tarafından dü­ zenlenen bir ordu meydana getirdi. İlk hedef Yunanistan’dı. Ve Yunanistan'la harpler uzadı gitti, işte İskender, bu Filip’m oğluydu. Yunanistan’dan sonra hedef, Asya'da en güçlü devlet olaıı ve Ege’ye kadar yayılan İran olacaktı. Fakat Filip bu har­ bin hazırlıkları içinde Makedonya’da ve büyük bir tören sırasın­ da, bir MakedonyalI soylu tarafından öldürüldü, öldüğü zaman 47 yaşındaydı. Oğlu İskender, henüz 20 yaşında olduğu halde Fi­ lipin yerini aldı. Hem mükemmel bir sporcu ve asker, hem de devrin en büyük bilginlerinden, meselâ Aristo’dan ders almış bir gençti. İşte Makedonya’nın namını Akdeniz’den Hindistan’a, Afganistan’a kadar götüren, Küçük Asya’yı, Mısır’ı, Babil’i, İran’ı fetheden Büyük İskender, bu MakedonyalI gençtir. Ama onun da saltanatı kısa sürdü. Ve İskender henüz 33 yaşınday­ ken Babifde hastalıktan öldü. İskender’den sonra imparatorlu­ ğun parçalarından, nice krallıklar meydana geldi. Her biri bir ayrı ve büyük devlet şeklinde, Romalıların hâkimiyetine ka­ dar devam ettiler. Bu arada generallerden Antigon, Makedon­ ya’da hâkimiyetini kurdu. Fakat sonra ve İsa’dan önce 146’dan, İsa’dan sonra IV. yüzyıla kadar Makedonya, Romalıların ida­ resinde kaldı. Roma parçalanınca; Doğu Roma, Mısır’dan Tuna’ya ve Doğu Anadolu’dan Adriyatik’e kadar 1000 yıl idare­ sini sürdürdü. OsmanlıIar Makedonya’yı, 1352’de Doğu Roma imparatorluğundan aldılar. Burada macerasına göz atılacak olan Makedonya, işte bu OsmanlI imparatorluğunun son devresinde ve İkinci Abdülhamit saltanatı zamanındaki Makedonya’dır. Ki­ tabımızın aslî konusu olan Enver Bey, bu Makedonya toprak­ larında bir hürriyet kahramanı olarak parladı. Onun asıl hayat hikâyesine biz işte bu Makedonya’da başlayıp, nice dalgalı oluş­ lar ve gelişmelerden sonra Orta Asya’da sona erdiği içindir ki «Makedonya’dan Orta Asyctya» başlığını seçtik. Evet, Hürriyet Kahramanı Enver Beyin, daha doğrusu Enver Paşanın asıl hi­ kâyesi, Makedonya’da doğan bir Yıldız’m, Orta Asya’da sönü-

ENVER

PAŞA

423

* ^üne kadar sürer. Ama şimdi biz, gene Makedonya konusuna dönelim, * w *

M AKEDONYA V E M A K ED O N Y A LILA R :

Eski MakedonyalIlar kendilerini, eski Yunanlılardan sayı­ yorlardı. Öyle anlaşılıyor ki eski Makedonya'da, ilkel ve yerli boylardan başka belki de, Yunanlılarla aynı koldan, yani Plazskalardan inme, dilleri Yunanca, yahut ta Yunanlılarmış, hâkim bir kütle de vardı. Bu ciltte bizim ele alacağımız tarih safha­ sında, yani 1878-1908 arasında Makedonya'da yaşayan halkların çoğunluğu ise, eski Makedonya'da yoktu. Bunlar bu bölgeye, sonradan geldiler. Meselâ Sırplar, meselâ Bulgurlar, Ulahlar ve Türkler! Makedonya'nın daha kuzey bölgelerinde yaşayan Ar­ navutların ise, Yunanlılarla etnolojik yakınlıkları bakımından, eskiden de ay m topraklarda yaşadıklarım kabul etmek müm­ kündür. Ama bilhassa «Kavimlerin Mühacereti» dediğimiz genel göçler asrında, aralarında Gotlar gibi Cermen asıllı istilâ dal­ gaları ile Islavlar ve Turâni kavimler olan Hanlardan, Bulgarlara, Avarlara, Kumanlara kadar halklar, bu bölgelerden gelip geçtiler. Osmanlı istilâsından daha önce ve BizanslIlar devrin­ de Balkanlara şimalden inen mesela Peçenekler gibi saf Türkleri de saymakla beraber, asıl Osmanlı istilâsından sonra Türk aşiretleri, Anadolu'dan kafile kafile Balkanlar'a yayıldılar (1). Ve bu arada Makedonya'ya da yerleştiler. îşte bu suretledir ki Makedonya'nın, bizim ele alacağımız devrindeki halklar man­ zumesi meydana gelmiş oldu. Bu halklardan örülen MakedonyalIlar örgütünün son duru­ munu vermeden Önce, Makedonya denilen coğrafî bölge üze­ rinde de birkaç cümle ile durmalıyız. Eski Makedonya Krallığı zamanında Makedonya, şimdiki kadar geniş bir saha almıyordu, öyle anlaşılıyor ki eski Ma­ kedonya, doğuda bu bölgeyi Trakya'dan ayıran Mesta-Karasu1 M. Tayyip Gökbilen: Rumelfde Yürükler, Tatarlar ve Evlâd-1 Fâtihan. İstanbul. 1957. (1)

ENVER

424

PAŞA

(Nostos) nehri ile, kuzeyde Rodop, Despot, Şar dağları, Doyraır,. Ohri gölleri hattı ve güneyde Ege denizi Ue çevriliydi. Şim­ diki Stromea (Strimon) nehri, Makedonya'nın ortasından akar­ dı. Ve devlet merkezi Pella bu nehir sahasına düşüyordu. Son Osmanlılar devrinde ise Makedonya denilince, Rume­ li'deki üç Osmanlı vilayeti anlaşılırdı: Selanik vilâyeti, Ma­ nastır vilâyeti ve Kosova vilâyeti... Bu vilâyetlerin son Osmanh devrinde, yüzölçümleri değilse de, demografik ve etnografik durumları, yani nüfusları ile, bu nufusu terkibeden halklar hakkındatki rakamlar biraz çelişmelidir. Bir de, Makedonya’da nüfuslar verilirken, Türk ve Arnavutları, din iştirakleri doiayısıyle tek kalemde göstermek alışkanlığı, halklar tablosunun ayırımında güçlükler yaratmaktadır. Bu noktayı belirttikten* sonra şimdi, son Osmanlı Makedonya'sı vilâyetlerinin, önce yüzölçümleri ile nüfus tahminlerini verelim (1): Son Osmanlı Makedonya’sı -— (1905) Vilâyetler

Yüzölçümü

Nüfus

Selanik vilâyeti Manastır vilâyeti Kosova vilâyeti

35.000 km1 28.500 » 32.900 >

1.134.000 848.900 1.038.000

96.400 »

3.020.900

Toplam

Yoğuı 32.0 29.0 31.5

Bu nüfus yekûnlarını, sadece bir fikir verici olarak almak doğru olur. Gerçi Makedonya vilâyetlerinde ve 1908’den önce* yabancı devletlerin de ilgileri altında nüfus derlemeleri yapıl­ mıştır. Ama bunların, bugünkü anlamda tam bir nüfus sayımr teşkil etmediğin? kabul etmeliyiz. Şimdi bir de bu vilâyetlerde ve halklar arasındaki nüfus ayrılışını vermeye çalışalım. Bu konuda da bilgiler çeşitli ve çelişmelidir. Biz burada bunlardan, Umumi Müfettiş Hüseyin Hilmi Paşa tarafından yaptırılan sayımın, çeşitli eserlerden ra-1 (1) A k v â l- i

K ita p h a n e -i İs lâ m ve A skeri Y ay ın ı: D C o ğ r a f i y e , v e f $ t a t i $ W Ü y e s i . 1323 (1907).

e v le t-i

O s m a n iy e n in

ENVER

PAŞA

425

t

kamlarını alıyoruz. 1958 İhtilâli ile beraber hürriyet kahramanı olarak sivrilen Kolağası (Önyüzbaşı) Niyazi Beyin Hatıratın­ da (1) da verilen rakamlar bunlardır. Çünkü hem bu sayım res­ mi mahivetlidir; hem. bu Hatıra kitabı, Makedonya hareketine karışan bir önderin eseridir. Ve eserin doğruluğu, İttihat ve Terakkinin Manastır Merkez Heyetince tasdik edildiği için ay­ rıca bir önem taşımaktadır: — M akedonya V ilâyetlerinde N üfusun D ağılışı — H alklar

Selanik Vİ.

M anastır Vi.

Kosova Vi.

İslâm Rum Bulgar Ulah ve Sırp

485.555 323.227 217.117

260.418 291.238 188.412 30.116

752.536 13.452 170.605 169.601

Toplam

1.025.889

770.174

1105.594

Bu tabloda Türk ve Arnavut nüfusunun ayrı ayrı verilme­ mesi ve diğer halklar, milliyetlerine göre ayrıldıkları halde, îslâmların dinî bir tasnife tabi tutuluşu, bittabi bir eksikliktir. Niyazi Bey Hatıratında, bu istatistiklerin iki defa yapılan tah­ rir neticesinde meydana geldiğine işaret eder. Tabloda ayrım gösterilmeyen Ulah nüfusunun, bütün Makedonya'da 100.000 kadar olduğu bilinir. îslâm nüfusunda da Türk ve Arnavutla­ rın, yan yarıya bir yekûn arzettikleri kabul edilebilir. Gene Rumeli vilâyetlerinden olan, doğuda Edirne, batıda îşkodra ve Yanya vilâyetleri Makedonya sahasında alınmamış­ lardır. Çünkü Edirne, Trakya’ya düşer. Yanya ve özellikle îşkodra’da ise Arnavutlar kesin çoğunluktaydı. Daha doğrusu îşkodra’yı, Arnavutluk, Yanya vilâyetini ise, Rum vc Arnavut karışımı olarak almak, fakat Makedonya dışında mütalâa et­ mek yerindedir. Şimdi, Makedonya üzerinde bu genel özetle­ nmeden sonra Makedonya meselesine girebiliriz. . * H) Flattrat-t Niyazi. 1010. İstanbul.

426

ENVER

PAŞA

MAKEDONYA M ESELESİ N E VAKİT BAŞLAR ?

Makedonya meselesi aslında, bir milli akımlar savaşıdır* Bunun için onun köklerini, Avrupa'da milliyetçilik cereyanla­ rının gelişmesi devrine ve hele Panislavizm cereyanlarına bağ­ lamak mümkündür. Çünkü Makedonya mücadelesinin en aktif unsurları lslavlar ve îslavlaşmış Bulgarlardır. Ama işin aksi­ yon, yani fiil ve hareket olarak şekilleşmesi, elbette ki, 1873 Berlin Antlaşmasından sonradır. Fakat daha 1876 İstanbul Kon­ feransında bu mesele, Makedonya adı altında olmaksızın dar ortaya atılmış bulunuyordu. Netekim Osmanlı imparatorluğunda ve Balkan halkları ara­ sında milliyetçilik çabalarının çok daha önce sezildiğine ve dev­ let adamlarının, kendi görüşleri açısından, bu cereyanların var­ lığını görüp belirttiklerine ait ciddî belgeler vardır. Meselâ daha Sultan Aziz zamanında ve Tanzimatın son sadrazamla­ rından Fuat Paşanın padişaha takdim ettiği bir istifa mektu­ bunda hem bu cereyanlara, hem de halk hâkimiyeti, yahut de­ mokrasi akımlarına değinilir. Bu enteresan istifa mektubundan ve bugünkü dile çevirerek bazı parçalar verelim: «Hakikatlerin sizin yüksek katınızça malum olduğu gibi, bir zamandan beri bütün âlemin gidişatına pek çok değişiklik gelmiştir. Bunun ite birtakım iç sebeplerin ne­ ticesi olarak devletimiz, birçok zorluklara düşmüştür. Bir hayli vakittir, bütün dünyayı kaplayan millî istik­ lâl fikirleri, siz padişahımızın ülkelerinde ve özellikle ve çoğunlukla Rumeli kıtasında bulunan gayri müslim (İslâm olmayan) sınıf ve zümreleri, bütün bütün bu sevdaya dü­ şürmüştür. Uç senedir, bir taraftan Sırbistan'ın fesat ve tahrikleri ile Bulgaristan ve diğer taraftan Karadağlıların isyan ve şekavetlerinin yayılmasıylc Bosna-Hersek cihet­ leri ve Yunanlıların fesatları ile de Yanya, Ttrhala eyalet­ leri ahalisi, isyana hazırlanmıştır. Hareket haline geçen bu gaileler büyük fedakârlıklarla her ne kadar önlenmiş, bas­

ENVER

PA§A

427

tırılmış ve bir müddet rahat kalınacağı ümit edilmiş ise de...» «Düşmanlarımızın, devletimizin aleyhine olan husu­ metlerine hiç bir gevşeklik gelmeyerek, işi bıraktıkları yerden tutarak, az vakit içinde ve korkulan gaileleri mey­ dana getirmek için- teşebbüse geçtikleri görülmektedir.» Fuat Paşa bundan sonra, Sırpların, Yunanlıların hazırlık­ ları ile, Eflak-Buğdan (Romanya) bölgesinde gelişen olaylar­ dan, Rusya'dan Rumeli'ye silâh geçirilmelerinden ve asıl hede­ fin de Bulgaristan olduğundan, ilkbaharda ve bütün bu böl­ gelerde bir ihtilâl yangını çıkarılacağından bahsetmektedir. Son­ ra da, dünyada diğer bir değişiklikten dem vurarak şu görüş­ lerini arzetmektedir: «Eski vakitlerde devletler, birbirlerinin memleketle­ rinde gelişen ihtilal fikirlerine karşı durmayı, kendi men­ faatleri icabından sayarlardı. Yani mahkûm olan tebaanın (halkın) hâkim olan devlete karşı hareketleri, bütün dev­ letlerce kutsal sayılan ve hükümetin müşterek haklan ola­ rak bilinen haklara karşı bir çıkış şeklinde alınırdı. Dev­ letlerce teşvik ve tahrik edilmek şöyle dursun, böyle ha­ reketleri bastırmak için birbirlerine yardım ederlerdi. Şim­ di ise dünya bir batica kale girdi. Avrupa'nın çok yerle­ rinde, hükümetin halka ait olması şeklindeki kâide-i fahişe ve faside (yani gayet kötü ve fesat verici kurallar) ve her yerde milliyet fikirleri meydana çıkıp, nice inkılâp­ lara sebep oldu. Memleketimizde bulunan Hıristiyanları, devletlerin birtakımı, yüce devletimizi zorluklara sokmak için bu yollara sevketmektedirler.» «Bu suretle ve Hıristiyan sınıfların, Avrupa'dan gör­ dükleri teşviklerden cesaret alarak, bazı isyankâr hareket­ lere giriştikleri aşikârdır,..» (1).1 (1) Vesâik-i Siyasiye: Yayınlayan. M. CemaL 1327 (1819) Me­ tin matbaası. İstanbul.

428

ENVER

PAŞA

Sadrazam Fuat Paşanın padişaha sunduğu istifaname, bu haya içinde uzar gider, istifanamenin altında gerçi tarih yok­ tur. Ama Sadrazam Fuat Paşa ilk sadrazamlığından 2 ocak 1863’te istifa suretiyle ayrılmış olduğu için, bu istifa mektubu­ nun asimin da o tarihi taşıyacağı tabiîdir. Tanzimat Devrinin en güçlü sadrazamlarından sayılan Keçecizade Fuat Paşanın yukarıda bazı parçaları verilen istifa mektubunda işaret ettiği noktalar, dikkati çekicidir. Bu satır­ lar şunu gösteriyor ki, XIX. yüzyılın zaten daha ilk yıllarında başlayan ve Sırbistan’la Yunanistan’da istiklâle kadar varan milliyetçilik cereyanları, daha Berlin Antlaşmasından, yani İkinci Abdülhamit saltanatından önce, Bulgaristan’a da gir­ miştir. Bulgar milliyetçiliğinin yapısında ise, Makedonya’nın kurtarılışı, aslî bir hedef olarak yer alıyordu. Şu halde Make­ donya meselesinin aslında ve en az XIX. yüzyıl ortalarında baş­ ladığım kabul etmek, bir hareket noktası olarak doğru olsa gerektir. *

*

*

Makedonya'da teşkilâtlanmanın fiilen başlaması, Make­ donya’da mücadelenin tam aksiyon haline gelişi ve fiilî isyan teşebbüsleri ise, Şarkî Rumeli’nin Bulgaristan’a ilhakından son­ ra gelişir. Yani büyük Bulgaristan idealinin birinci safhası ta­ mamlanınca, ikinci safhasına yol açılır. Ama burada önemli bir gerçeği de belirtmeliyiz. Bu ger­ çek şudur: Makedonya mücadeleleri aslında iki yönlüdür. Bu yönler­ den biri, Makedonya’da yaşayan halklax*dan herbırinin ayrı ayrı ve Osmanlı hâkimiyetine karşı yürüttükleri mücadeledir. Bu halkların, mahallî Türk toprak beylerine. Türk çiftliklerine kar­ şı uyguladıkları toprak kavgaları ile yaptıkları baskınları, çı­ kardıkları yangınları, bu yönde mütalâa etmelidir. Yani Türk çiftlik sahiplerinin öldürülmesi, Türk çiftliklerinin yakılması,, hulâsa toprak savaşının çeşitli şekilleri bu safhaya girer. İkinci yön ise, Makedonya’daki halk veya milletlerin, kendi aralarındaki kavgalardır. Meselâ Bulgarlarla Sırplar. Bulgar­ larla Rumlar arasındaki kavgalar bu arada gelir. Bu kavgalar.

i

ENVER

PAŞA

429

bu halltlarm veya onların içinde yuvalanan, örgü t leşe n ihtilâl­ ci organların, Osmaniı hâkimiyetine karşı yürüttükleri kavga­ lardan daha hafif olmamıştır. Bu iki yönlü mücadeleye nihayet, aynı ırktan kooıite ve Ör­ gütlerin, kendi içlerinde ve birbirlerine karşı yürüttükleri mü­ cadeleleri, kanlı / olayları ve cinayetleri de ayrıca eklemelidir. Bütün bu karmakarışık tabloya, Makedonya üzerinde ih­ tirasları, siyasî çıkarları olan yabancı devletlerin çeşitli müda­ halelerini de katarsak, Makedonya meselesinin kanlı ve karan­ lık tablosu az çok belirir. Bu tabloda Türk halkı ve köylüleri, aktif bir rol almazlar. Ellerinden geldiği kadar ve kendi köy­ leri içindeki korunma gayretlerinden başka hareketleri yoktur. Onlar kaderlerini hükümete, ordunun varlığına bağlamışlardır. Karşı hareketlerin hepsi, birer nasyonalist akım ve bu arada toprak davasıdır. Hükümetin temsil ettiği ve ordunun yürüt­ tüğü savaş ise imparatorluğun, o hali ile Rumeli'de muhafazası çabasıdır. Ama çağını yaşamış ve çağdaş gelişmelerin hiç biri* ne ayak uyduramayan bir imparatorluğun muhafazasıdır. Çün­ kü bıı imparatorluk, yalnız Makedonya da değil, asıl Türk yo­ ğunluklarının bulunduğu anavatan vilâyetlerinde ve diğer ak­ şamında da, ne alt yapı, ne üst yapı halisinde, yani bayındır­ lık, iktisadi ve idari alanların hiç birinde, hiç bir kalkınma içinde değildir. Zaten bunun için kendi kaynaklarına da kendi sahip değildir. Düşünmeli ki, meselâ 19Ü3'te, bütün Osmanh imparatorlu­ ğunun geliri 18.511.322 lira olarak, ama kâğıt üzerinde hesap­ lanmaktadır. Ama bunun aslan payını, Düyûn-u Umumiye alır. Yani bü aslan payı, resmen iflâs halinde bulunan devletin, ya­ bancılara olan borçlarına karşılıktır. Ve yabancılar elinde olan genel borçlar idaresi tarafından alınır. Çünkü o tarihte, dev­ letin yabancılara olan ve Düyûn-u Umumiye idaresince kont­ rol edilen dış borçlar yekûnu (hem de bazı tasfiyelere ve öde­ melere rağmen) 161.346.681 Osmanlı altınıdır. Yani devletin 10 yıllık bütün geliri kadar! Yıllık gelirin aslan payı bu borçlar idaresine gittikten son-

430

ENVER PAŞA

ra geriye ne kalacak? Ve bu artıkla ne yapılabilecek? Tabiî hiç bir şey... Gerçi meselâ devlet bütçesinde ordu akşamına şu masraflar karşılık gösterilmiştir: (Altın lira). Kara ordusu Deniz ordusu (bahriye) Topçu ve Kaleler Jandarma Toplam

4.489.698 3.826.043 462.177 1.013.944 9.791.862

Ama bu hazin masraf karşılıkları da kâğıt üzerinde kala­ caktır. Çünkü bunları ödeyecek imkânlar dahi yoktur. Askerler, subaylar gene iki ayda, üç ayda bir maaş alacaklardır. Fazla olarak bunları almak için de maaşlar, ilgili makamlarla ortak sarraflara %20-%25 noksanı ile kırdırılacaktır. Donanma gene Haliç’te çürüyecektir. Tavuk kümesleri haline gelecektir. Ama Bahriye Nazın Haşan Paşa (Haşan Rami Paşadan önceki na­ zır) İstanbul’da Abdülhamit’ten sonra en zengin adamdır. Ve Abdülhamit bile bunun marifetlerini bilecek ve gülümseyerek anlatacaktır. Makedonya’ya gelince, Osmanlı Avrupa’sında bulunan, Av­ rupa’nın gidişine ayak uydurması, kalkınması, zenginleşmesi gereken, devletin en çok önem verdiği memleketler olarak sa­ yılan üç Makedonya vilâyetinin, hep bir arada yıllık toplam gelirleri ise, meselâ 1906 senesinde yalnız: 1.331.000 lira­ dan ibarettir! Bu üç en önemli vilâyetin (Selanik, Manastır, Kosova) bütün bu yıllık gelirlerinin, Avrupa'daki herhangi bir büyük şehrin belediye gelirine ancak ulaşabildiğini belirtmek, durumu ifade için yerinde olur. Halbuki yabancı devletlerin tazyiki ile ve aşağıda değineceğimiz ıslahat tedbirleri, hep bu gelirin gücüne, taksimine dayanıyordu. Meselâ istenen şuydu: Genel hasılatın %15’i mahallin bayındırlık işlerine tahsis edil­ sin. Maarif vergisinin üçte ikisi mahallinde harcansın. Her köy-

ENVER

PAŞA

431

de mektep, her kasabada nizamî mahkemeler kurulsun. Yaban­ cı uzmanlara da bu hasılattan yüksek maaşlar ayrılsın. Ordu güçlendirilsin ve hepsinden fazla olarak ta bu gelirden, devlet borçları için Düyûn-u Umumiye hissesi de çıksın! Halbuki ve daha önceki bahislerde, bizzat sadrazamdan naklen verdiğimiz gibi, Abdülhamit’in şahsen ve hem de her hafta başında taksit taksit hâzineden çektiği aylık tahsisatı, ile diğer çeşitli gelirleri, bütün Makedonya’nın yıllık varidatından fazladır! Hulâsa Makedonya'da işler yalnız kanlı ve ümitsiz bir tablo değildi. Aynı zamanda, hazin ve düşündürücü bir çıkmaz yoldu. Bu yolun sökülmesi, AbdiilhamU idaresi gibi Şarklı, if­ lâs etmiş bir idare-i maslahatçılık, yani günü gün etmekle müm­ kün olamazdı. Bu iş, çağın gidişini kavrayarak, ona adım uy­ durmasını başaracak, güçlü, idealist insanların, insanüstü çabalarına muhtaçtı... ★ 'e

*

ÖRGÜTLENME BAŞLIYOR: MAKEDONYA KOMİTELER!! Evvelâ fikirlerde beliren, bir taraftan dış etkiler, diğer ta­ raftan iç etkenlerle güçlenen nasyonalist akımların, ergeç bîr örgütlenme ve sonra da eylem (aksiyon) safhalarına gelmesi, elbette kaçınılmaz bir gelişmeydi. Netekim öyle oldu. Ama Balkanlar’da komitecilik bahsine girerken, bir Make­ donya kotimesinden değil, Makedonya komitelerinden bahset­ mek doğru olur. Çünkü bir tek Makedonya komitesi yoktur. Çeşitli Makedonya komiteleri vardır. Şunun için ki, evvelâ Makedonya’da yaşayan ve hepsi de Osmanlı hâkimiyetine kar­ şı mücadeleye girişen çeşitli halkların ayrı ayrı komiteleri oldu. Meselâ Bulgarların, Rumların, Arnavutların, Sırpların komite­ leri gibi. Sonra da bu halkların arasından doğan veya onların orasına sokulan bu komiteler de, kendi aralarında birlik de­ ğildirler. Meselâ Makedonya mücadelelerinde en aktif unsur olan

432

ENVER

PAŞA

Bulgarlar arasında, çeşitli Makedonya komiteleri vardı. Ve bun­ lar kendi aralarında, zaman zaman, Osmanlı hükümetine ve Müslüman halka karşı giriştikleri kanlı savaşlardan daha sert ve daha vahşî bir şekilde savaştılar, hesaplaştılar. Ama ne de olsa asıl amaç birdi: Osmanlı hâkimiyetine karşı savaşmak! Bu ise, meselâ bu savaşların en aktif unsurları olan Bulgarlar arasında, hem taktik ve stratejik, hem de şahsî sempati veya antipatiler bakımından, birbirlerine karşı olan çeşitli komite­ lerin teşekkülüne meydan vermiştir. Meselâ Makedonya’nın Bulgaristan’a ilhakı için çalışan komitelerle Makedonya’da ev­ velâ muhtariyet için çalışan komiteler gibi: Santralistler ve Verhovistler... Şimdi biz, bir gün Makedonya’da isyan ve ihti­ lâllere varacak olan bu örgütlenmelere kısaca göz atalım: Bulgarlar için Makedonya mücadelesinin, büyük Bulgaris­ tan ülküsünün bir devamı olduğunu, daha önce işaret etmiştik. Yani Balkanların kuzeyinde, 1878 Berlin Antlaşması ile bir prenslik kurulduktan sonra, evvelâ Balkanlar’ın güneyindeki Şarki Rumeli vilâyetinin Bulgaristan’a katılması, sonra da Ma­ kedonya’nın kurtarılışı, bu ülkünün aşamalarım teşkil ediyor­ du. Şarki Rumeli veya Güney Bulgaristan’ın Bulgar prensli­ ğine katılmasının, 1885 ihtilâli ile ve kolayca sağlandığını ev­ velce işlemiştik. Çünkü evvelâ, Berlin Antlaşmasına göre bu­ rada asker bulundurmak hakkına sahip olan Osmanlı hükü­ meti. Abdülhamit. in siyaseti ile, oraya asker yerleştirme ci­ hetine gitmemişti. Sonra da gene Berlin Antlaşması ile, bu vilâyette bir katışıklık çıkarsa oraya ayrıca asker göndermek yetkisinin devlete verilmesine, hatta Rusya’nın dahi bu mü­ dahaleyi istemesine rağmen, gene padişahın kararı ile bu asker şevkinden de vaz geçildi. Ve Şarkî Rumeli vilâyetinin, Bul­ gar prensliğine katılması tanındı. Halbuki Şarkî Rumeli vilâ­ yetinde yoğun Türk nüfusu yaşıyordu. Ve burası, Edirne vi­ lâyetinin bir devamı gibiydi (1).1 (1) Bu konuda gerekli tafsilâtı, Şarkı Rumeli İhtilâli üzerine hasıl olan iç ve dış olayları ve bu arada iki sadrazam, yani Sait Paşa ve Kâmil Paşa arasındaki tartışmaları ilgili bahiste vermiştik.

t

ENVER

PAŞA

433

Büyük Bulgaristan ülküsü yönünde ilk iki aşama bu su­ retle gerçekleştikten sonra, üçüncü kademe olan Makedonya, tabiatıyle, aktif Bulgar çevreleri tarafından ele alınacaktı, öyle de oldu. Evvelâ başlıca iki merkez, yahut iki örgüt yaratıldı. Ama öyle görünüyor ki bunlardan da önce bu alanda ilk ör­ güt. 1890’da Sofya’da kurulmuştur. Bu ilk komite, daha ziyade bir Hayır Cemiyeti, yani Bulgaristan’a göç eden Makedonya­ lIların ihtiyaçlarını karşılamak gibi maksatlarla kurulmuş gö­ rünür. L894’te «Makedonya-Edirne» isimli komite meydana ge­ lir. Bu komitede, Makedonya ve hatta Trakya’nın, istilâ veya muhtariyet fikirleri karışıktır. 1895’te, asıl güçlü ve şiddet ta­ raftarı olan Makedonya komitesi meydana getirilir. Bu teşek­ külü kuran Teğmen Bor is Sarafof’tur. Sarafof, Makedonya’da Menlik ilçesindendir. Sofya Harp Okulunda okumuştur. İhti­ raslı, gözü pek ve teşkilâtçı bir gençtir. Henüz yirmi yaşların­ dadır Cemiyete evvelâ, daha ziyade subaylar girer. Sarafof derhal harekete geçmek ve hem teşebbüsü, hem liderliğini, bir baskınla ilân etmek kararındadır. Komitenin kurulduğu yıl, kendi doğum yeri de olan Menlik ilçesi merkezine saldırır. Ka­ sabayı işgal eder. Bir kaç saat kendi işgali altında tutar. Sonra arkasında kanlı izler bırakarak çekilir (1). Ama bu olay, içeride ve dışarıda büyük yankılar yapar. Sarafof'un adı, şöhreti, birden yayılır. Ondan sonra Sarafof 1907 ekiminde, yardımcısı Gavranof la beraber ve gene bir Ma­ il) Makedonya mücadeleleri ve Makedonya komitecileri hak­ kında yayınlar vc kaynaklar çoktur. Bu arada meselâ, Mihaylof’un l9G5‘te Viyana'da basılan üç büyük ciltlik vc Bulgarca eserinin iki cildi, Büyük Millet Meclisi Kitaplığında vardır. Bu eser bilhassa, Teodor A lek san d ro fu n hayat ve maceralarını İnceler. Bizde bu komite hakkında orijinal nakillere inen yazar Ali Na­ ci'dir, Onun 1934te İstanbul'da yayınlanan Ya Hürriyet, Ya Ölüm isimli eseri, gazete reportajı stilinde kalmakla beraber, o devirde yasayan bazı Makedonya komitecileri ile de konuşarak yazıldığı için önemlidir. Bu devir ile ilgili hemen bütün tarihlerimizde ve tarihî neşriyatta da Makedonya meselesi, az çok önemle yer alır. Aşağıda bizzat Enver Beyin Hatıralarından nakledeceğimiz Makedonya olay­ ları ise, elbette ki ayrı bir önem taşır.

m

ENVER

PAŞA

kedonya komitecisi olan Paniça tarafından öldürülüneeye ka­ dar, Makedonya olaylarının ve isyanlarının, daima ortasında ve başında bulunacaktır. Sarafof'un hedefi, Makedonya’nın Bulgaristan’a ilhakıdır. Fakat kendi kurduğu komite içinde, pek çabuk başka bir ce­ reyan başlar. Bu cereyan, Makedonya’nın Bulgaristan’a ilhakını değil, evvelâ Makedonya’da muhtariyeti savunur. Hareketin ba­ şında General Zençef ile Mihaylovski vardır. Ve bu iki akı­ mın taraftarları, pek çabuk birbirleri ile kanlı bıçaklı olurlar. Yani ilk Makedonya komitesi bölünür. Ondan sonra mücadele, bir taraftan komitelerle Osmanlı hükümeti, diğer taraftan da, kendi aralarında devam eder. Ve bu mücadelede, ancak kan ve silâh konuşur. Netekim bir gün gelip Sarafofu öldürecek olan Paniça da, bu muhtariyetçiler cephesindedir; 1903’ten son­ ra bu cephenin lideri olan ve 1908 ihtilâli günlerinde de adı çok geçen Sandanskı’nin emirleri ile hareket eder. Ama aradaki bölüntüler ne olursa olsun, komitelerin ör­ gütlenmesi hızla ilerler. Yalnız bir kısım subaylar değil, hemen bütün papazlar ve öğretmenler komitelere dahil oldular. Hele kilise ve papazlar, mücadelenin, en aktif güçleri halindedirler. Köylüler ise, ister istemez, teşkilâtı desteklerler. Zaten kilise işleri de karışıktır. Rumeli’de, hatta kökleri asırlarla evvele inen kilise meseleleri ve ihtilâfları hakkında bu kitapta ayrıca durmayacağız. Yalnız şunu işaret edelim ki, Rumeli îslavları Ortodoks Hıristiyan oldukları için evvelce, bu din kolunun mer­ kezi olan İstanbul Patrikliğine bağlıydılar. Sonra Bulgar kili­ sesine istiklâl verilmek ve Abdülhamit te bu cereyanı takviye etmekle beraber, Bulgar köylerinde halkın hangi kiliseye tâbi olacakları meselesi, sonuna kadar çekişmeli olarak kaldı. Hat­ ta bu kavgalara Makedonya çeteleri de katıldılar. Ama bu konu üzerinde durmayacağız. Bulgarlar Makedonya’da en güçlü ve en hareketli unsuru teşkil ettikleri için Makedonya davası asıl ağırlığı ile bir Bul­ gar davasıydı. Bununla beraber, Bulgarların teşkilâtlandığını gören diğer Makedonya halkları da aynı yola girdiler. Bilhas­ sa Rum çeteleri, Yunan hükümetinden resmen yardım görü­

I

ENVER

PAŞA

435

yor ve çok defa Yunan subayları tarafından idare ediliyorlardı. Üsküp, Pirziren ve Manastır taraflarında Sırplar da oldukça yoğunluk teşkil ediyorlardı. Onlar da kendi ölçülerinde çeteler kurdular. Tabiî Arnavutlar da boş durmadılar. Ulahlar ise, Ro­ manya'nın daha ziyade moral ilgilerinden faydalanmakla bera­ ber, kendilerini ticaret ve eğitim alanlarında çalışmalara ver­ diler. Çünkü onların sayıları, silâhlı bir mücadeleye girişmek için yetersiz olduğu gibi, çevrelerinde arkalarını dayayacak bir Ulah devleti de yoktu. Hulâsa Makedonya kazanında bu kuv­ vetler, hem OsmanlI hükümetine, hem birbirlerine karşı kay­ naştılar, durdular.

Bulgarların önder nitelikte komite teşekkülleri 1895’te ku­ rulan Sarafof Örgütünden ibaret kalmadı. Hatta Sarafof’tan da daha önce, 1893’te Makedonya'nın Resne kasabasında daha en­ teresan bir sahne geçer. Biri, dülger kıyafetinde Manastırdan, diğeri çoban kıyafetinde Pirlepe’den gelen iki Bulgar öğret­ meni Resne’de buluştular. Dülgerin adı Damyan Gruyef, çoban ise Pere Tuşef’tir. Damyan, uzun boylu, uzun sakallı birisidir. Pere Tuşef daha gösterişsiz bir adam. Fakat korkunç bir terö­ rist! Üzerinde anlaştıkları esaslar önemlidir. Kurdukları teşek­ kül «Makedonya Dahilî Merkez Komitesi» adını alacaktır. Ev­ velâ muhtariyet için mücadele edeceklerdir. Ama sonunda he­ def, Bulgaristan'a katılmaktır. Şiddet taraftarlığında, Sarafoftan geri kalmazlar. Hatta bir formül de bulurlar: Hükümet korkusu yerine, komitenin korkusunu yerleştirmek! Gizlilik esastır «Her yerde ve hiç bir yerde» formülü, bunu pek güzel ifade eder. Her yerde olacaklar, ama hiç bir yerde yokmuş gibi çalışacaklardır. îşte bu Damyan Gruyeftir ki, arada yakalanıp bir süre de hapis yatıktan sonra, 1903 ihtilâline karar verecek olan kongreye reislik edecektir. Ve Sarafof, aynı kongrede bu­ lunacaktır. Komite kurucuları, bir de program hazırlarlar. Ve teşki­ lâtın yapısı kararlaştırılır. Makedonya’yı evvelâ Üsküp, Manas­ tır, Serez, îstımoca, Pirlepe olarak bes ihtilâl bölgesine ayırır-

436

ENVER

PAŞA

lar. Her bölgenin bir bölge komitesi olacaktır. Her bölge* na­ hiyelere taksim edilecektir. Her nahiyede Desetinsalar, yani onar kişilik çeteler kurulacaktır. Her on çeteye bir naçalnik. yani kaymakam kumanda edecektir. Her üç veya dört naçalnik te, bir voyvodaya tâbi olacaklardır. Teşkilât geliştikçe, her ih­ tilâl mıntıkasında; üç, dört veya daha fazla naçalnik buluna­ caktır. Bu teşkilât, mangalardan, takımlardan, bölük ve taburlar­ dan kurulu bir yedek askerî kadroyu, meselâ Osmanlı ordu­ sundaki redif teşkilâtını andırır. Ama redifler, orduda faal hiz­ met yaşını atlatmış yedek ordu kadrosu olduğu halde, bu ko­ mite teşkilâtı, hepsi de genç ve çoğu 18 veya 20, 25 yaşlarında dinç insanlardan teşekkül edecektir. «Her yerde, fakat hiç bir yerde» formülü ise, bilhassa merkez komitesi için uygulanacak­ tır. Onun belirli yeri olmayacak, ama her yerde bulunacaktır. Her yere yetişecektir. Merkez komitesi, voyvodaların bağlı ola­ cakları zirve teşekküldür. Bütün bu geniş teşkilâtın yaratılma­ sı için, bilhassa iki kuvvete güvenilecektir: Bulgar papazları ve Bulgar öğretmenleri! O günlerde ki, Türk köylerinde imam­ lar, ancak ölü yıkamak veya namaz kıldırmakla meşguldürler. Türk köy muallimlerine gelince? Denebilir ki köylerde, zaten öğretmen yok gibidir. Komite hızla gelişir. Sofya Harbıyesinden Kosta Delçef, da­ ha sonra Hristo Moşef gibi adları çok duyulacak olan önderler, merkez komitesinde yer alırlar. Ve komitenin misyonerleri «el­ de asa, sırtta aba» çarıklarını giyip, durmadan köyleri, kasa­ baları dolaşırlar. Merkez Komitesi de genişler. Resneli Dok­ tor Tatarçef, Gugolu Hacı Şukulef zirve teşekkülde yer alır­ lar. Kavardani kasabasında ilk ve toplu merkez toplantısın­ dan sonra, Manastır, Resne, Pirlepe, Ohri merkez ve köyleri teş­ kilât içine alınır. Gizli yayınlar başlar. Ama Merkez Komitesi hep ilk formüle bağlıdır: Her yerde ve hiç bir yerde! Halka gelince, halk artık devletten ziyade, komiteden korkmaya baş­ lar. Komitenin yemin formülü zaten kesindir: Ya hürriyet, ya ölüm!.. **

f ENVER

PAŞA

437

Bulgar Makedonya komiteleri kurulduktan sonra ilk sekiz senelik gayretler, gerek komitenin kendi içinde, gerek Sırp, Rum çeteleri ile ve tabiî hepsinin üstünde Osmanlı birlikleri ile şöyle böyle çatışmalarla geçti. Ama örgütlenme hızlıydı. Ve herkes biliyordu ki, Makedonya'da bir devlet içinde devlet kurulmaktadır. Silâhlı kuvvetleri, teşkilâtı, propagandası, eği­ tim ve kilise hareketleri ile gittikçe kemikleşen, şekilleşen bir devletî Bu devlet, liderlerini, önderlerini buluyor, ulaştırma, muhabere şebekesini yaratıyordu. Kendi içinde parçalanmalar olmasa, verhovistlerle santralistler, yani muhtariyet taraftar­ ları ile ilhak taraftarları anlaşabiİseler, müşterek hedef olan isyan, yani ihtilâl çok daha Önce patlayabilirdi. Çünkü evvelâ santralistler, Bulgar hükümetinden esaslı para ve silâh yardımı görüyorlardı. Onların emrinde Makedonya'da, âdeta bir Make­ donya ordusu vardı ki, her verilecek işarette harekete hazırdı. Sonra hu teşekkül, gözü pek, gözünü budaktan sakınmayan ve ölümü daha ilk günden hiçe saymış, genç, idealist bir fedailer kadrosuna da malikti. Verhovistier de aynı vasıfta idiler. Bütün teşkilata hâkim olan, daha önce de değindiğimiz îslavlaşmış Bulgar mizacı idi. Bu mizaç ve ruh hali, bu yetişme için elverişliydi. Yani şiddet, tereddütsüz kan dökücülük, kayıt ve şart tanımayan mücadele ahlâkı, hulâsa Balkan Bulgar'­ larını eski Volga Buharlarından ayıran kesin ve bükülmez ka­ rakter! Bu karakter, bütün şiddeti ile harekete hâkim olmuştu. Bu ruhun bazı misallerini, yeri geldikçe vermeye çalışa­ cağız. Hulâsa ilk hedef ihtilâldi. Ve bu hedefe artık, hızla yak­ laşılıyordu. Ama bu hedef aynı zamanda bir vasıtaydı da! Çün­ kü bütün liderler biliyorlardı ki, patlatılacak bir isyan ve ih­ tilâl, onları son zafere ulaştırmayacaktır. Bu nihai zafere ulaş­ mak için, evvelâ Osmanlı hükümetini esaslı surette ürküterek ümitsizliğe, acze düşürmeliydi. Eöylece de yabancı devletlerin Makedonya'ya aktif ve müessir müdahaleleri mümkün olacak­ tı. Ancak bu müdahalenin kuracağı nizam ve yaratacağı ze­ min üstündedir ki hükümet güçsüzleşeeekti. Rumeli'de yerleşe­

«8

ENVER

PAŞA

cek yabancı ajan ve idare organları içinde komite daha serbest gelişme imkânım bulacak, güçlenecekti. O halde şimdi artık ilk iş, karışıklıklar ve suikastlerdîr. Kayıtsi2 şartsız suikastler! Türklere, yabancılara, demiryolla­ rına, köprülere, kasabalara, şehirlere saldırılar ve akla gelen her türlü suikastler! Komitelere göre, işte bu karışıklık ve suikastlerdir ki AvrupalIlara, Osmanlı devletinin Balkanlar’da ar­ tık bir idare gücü kalmadığını gösterecekti. Osmaniı idaresi çeşitli yollardan budanarak, hakikaten güçsüzlendirilecekti. On­ dan sonra ise söz, artık MakedonyalIların, daha doğrusu Bul­ garların olacaktı! Netekim Makedonya’da 1903 ihtilâllerine çı­ kan yol, artık ardı arası kesilmeyen vahşî saldırılar, baskınlar, yangınlar ve suikastler yolu oldu... *** HÜKÜM ETE G E L İN C E ?

Hükümet, mutlak surette âciz ve kararsızdı. Yirminci yüz­ yılın başında, hem de Balkanlar ve Makedonya gibi toprak­ lar üstünde hâkim olan bir devletin, nasıl olup ta bu kadar şe­ kilden ibaret bir kudret olduğunu bugün tasavvur etmek bile güçtür. t)ç Makedonya vilâyetinin, daha önce verdiğimiz gibi, orta derecede bir Avrupa şehri belediyesi kadar yıllık gelirle idaresi elbette ki mümkün değildi. Bu üç vilâyetin geliri, yal­ nız Tahsisat-ı Saniyeye ve padişahın çeşitli kaynaklardan, me­ selâ Çiftlikât-ı Hümâyundan aldığı yıllık maaş ve gelirlerine ancak karşı gelebilirdi. Kaldıki padişahın gelirinden tek kuruş kesilmediği halde, bu vilâyet gelirlerinden, devlet borçlarına karşılık ayrıca kesintiler yapılıyordu. Bu para ile ne kalkınma olabilirdi. Yollar, mektepler mi yapılabilirdi. Asayiş mi sağla­ nabilirdi. İki ayda, üç ayda bir maaş alabilen askerlerle, jan­ darmalarla ülke mi korunabilirdi? Zaten yalnız Rumeli’de değil, bütün Osmanlı ülkesinde, bu kadar güçsüz, bu kadar verimsiz, bu kadar kâğıt üstünde bir devlet hâkimiyeti nasıl sürüp gidebilirdi? Sarayın ve padişa­ hın, günü gün etmek siyaseti, artık ve hakikaten son, devrini yaşıyordu. Gerçi nerede bir komite hareketi, bir çete baskını

ENVER

PAŞA

439

duyulursa, oraya birtakım jandarma, asker kollan gönderili­ yordu. Ama bunlar neyi hallederdi? Halbuki hükümet, daha 1893 Berlin Antlaşması ile Bal­ kanlarda ıslahat yapmayı teahhüt etmişti. Ama bu yolda hiç bir harekete geçmedi. Gerçi meselâ 1396 nisanında hükümet ve evvelâ yalnız Edirne vilâyeti için, şöyle böyle bir ıslahat programı çıkardı. Çün­ kü 1896’da- Rumeli’de, ufak çapta bir isyan patlamıştı. Ama bu program uygulanmadı. Kâğıt üstünde kaldı. Ondan sonra ise, kâğıt üzerinde de olsa, bir ıslahat teşebbüsüne geçilmedi. Ta 1903 ihtilâline ve yabancı devletlerin müdahalesine kadar. Yabancı devletler ise kendi aralarında, durmadan temas­ lar yapıyorlardı, Babıâii üzerinde baskı halindeydiler. Ama netice alınamıyordu. 1897’de Rusya ve Avusturya kendi ara­ larında anlaştılar. Buna göre iki devlet, Balkanlar da statüko­ nun, yani o günkü durumun devamına prensip itibariyle mu­ tabıktılar. Ama eğer durum böyle devam etmez ve gerekirse, şu esaslarda da mutabık kaldılar: Yanya ile Işkodra gölü ara­ sında bir Arnavutluk prensliği kurulacaktı. Geriye kalan Ma­ kedonya vilâyetleri de, küçük Balkan devletleri arasında «ada­ letli bir şekilde» taksim edilecekti (1). Bulgarlar ise, Makedonya'nın taksimine razı değildiler. Çünkü onun bütününe sahip olmak istiyorlardı. Günün birinde Makedonya'nın Bulgaristan'a katılmasını sağlamak için, şim­ dilik onun muhtariyet şeklinde birliğini elde etmek istiyor­ lardı. Netekim bu görüşe uygun olarak 1899’da Bulgaristan hü­ kümeti, bir Bulgar umumî vali idaresinde muhtar bir Make­ donya teşkili projesini, İstanbul hükümetine hususî bir muhtıra halinde sundu. Selanik merkez olacak ve vali, Selanik bölge­ sinden seçilecekti. Ama BabIâli'den önce, diğer Balkan devlet­ leri bu Bulgar teklifine itiraz ettiler. Zaten meselâ, Bulgar­ larla Rumlar arasında ve Makedonya işlerinde görüş ve hare­ ket birliği yoktu. Hatta Makedonya'nın nüfusu meselesinde bi­ ti) Osmanlı Tarihi. T. Tarih Kurumu. Cilt. 8. Prof. Enver Ziya Kar al.

440

ENVER

PAŞA

le! Meselâ Berlin Antlaşması sırasında Yunan kilisesi, Make­ donya’da 338.000 Bulgara karşılık 438.000 Rum bulunduğunu ilân ediyordu. 1905’te yapılan ve daha önce verilen nüfus sa­ yımı sonuçları ise, Makedonya'da 360.000 Bulgara karşılık, 180.000 Rum bulunduğunu göstermişti. Rusya, Avusturya da Bulgaristan teklifine karşı çıktılar... 1901’den itibaren tedhiş hareketleri arttı. Bulgarlar yalnız Türkleri değil, kendi komitelerine karşı saydıkları soydaşlarını ve Rum kilisesine bağlı Bulgarları da öldürüyorlardı. Saldırı­ lar yabancılara karşı da yapılmaya başladı. Serez’de bir ma­ den müdürü olan Fransız Chevalier, güpegündüz dağa kaldı­ rıldı. Ve 15.000 altın fidye alınarak serbest bırakıldı. Hükümet, sadece seyirci kaldı. Miss Stene isimli bir Ingiliz rahibesi de dağa kaldırıldı. 16.000 Ingiliz lirası karşılığında serbest bıra­ kıldı. Hükümet gene seyirciydi. Ama bu fidye, kurtarma pa­ ralarını yabancılar değil, hep Osmanlı hükümeti ödüyordu. Ya­ ni Makedonya komiteleri; silâhlanma, geçinme, teşkilâtlanma paralarını aslında Osmanlı devletinden alıyorlardı. Hani şu me­ murlarının, subaylarının, jandarmalarının aylıklarını vereme­ yen Osmanlı hükümetinden! Ve bu yeni kaynak, komitecileri geniş ölçüde ferahlandırıyordu. Ve baskınların arkası gelmi­ yordu. Trenler de soyuluyordu. Meselâ Anastas isminde bir komi­ teci, 1901’de Selânik-Üsküp trenini soymuştu. Bunu diğer tren soygunları, demiryolu ve köprü tahripleri takibetti. Bulgaris­ tan prensi Ferdinand, her sene tatillerini Türkiye sınırı ya­ kınında ve Makedonya komitecilerinin merkez karargâhı olan Rilo Manastırında geçiriyordu! Osmanlı hükümeti de gerçi köyler basıyor, komiteci ya taklarını meydana çıkarmaya çalışıyor, silâhlar, bombalar ele geçiriyordu, Hele kiliselerle papaz evleri ve mekteplerle öğ­ retmen yerleri, âdeta birer silâh deposuydu. Yakalanmalara cezalar, hapislik, sürgün hükümleri, hatta idam cezalan kesi­ liyordu. Fakat Rus konsoloslarının müdahaleleri, yani yardım ve şefaatleri hemen imdada yetişiyordu. Ben bile pek küçüklük

ENVER

PAŞA

441

yaşlarımda, ve galiba 1905 isyanları sırasında, Rus konsolosu­ nun müdahalesi ile Edirne hapishanesinden alınan Rum, Bul­ gar komitecilerinin, arabalara bindirilerek davul zurnalarla köylerine götürüldüğü günleri hatırlarım. En öndeki arabada konsolosun kavası, tercümanı azametle otururlardı. Bu çal­ gılı çengili alaylar, sokaklardan geçirilirlerdi. Müslüman halk iki sıra olur, asık suratla bu olup bitenlere bakarlardı. Biz kü­ çük çocuklar ayak altında ezilmemek için, şuraya buraya sığı­ nırdık. Olup bitenleri seyrederdik. Zaten babamın, çiftliğinde ırgatlık ettiği Dertli Mustafa Beyin çiftliği de bir gün Bulgar komiteleri tarafından basılmış, yetişkin bir bey olan oğlu ka­ çırılmış, öldürülmüştü. Halbuki bu çiftlik binası,.bir ordu karar­ gâhı olan Edirne’de, askerî kışlaların biraz ilerisindeydi. Bu beyi kurtarmak için hemen bütün askerler harekete getiril­ mişti ama, onu ölümden kimse kurtaramadı (1). Padişaha gelince, o tam bir aciz ve kararsızlık içinde kıvranırdı. Şu sözler, Sadrazam Sait Paşanındır: «Rumeli’de ıslahat yapılmasını padişaha ne vakit hatırlattımsa, padişah bu ıslahattır, devletin siyasî menfaatlarmcı aykırı olduğu ve Rusya’nın da bu görüşte bulundu­ ğu cevabını verirdik (2). «ikinci Abdiilhamit, bütün salim düşünceler, onun ve­ him duvarına çarpıp parçalandığı içirt, ufkun ötesini, yani istikbali göremiyordu. Kendi akıl ve. İradesi ile yaptığı tak­ dirde faydalı olabilecek icraatı, tehdidin yarattığı korku yüzünden —yanı başkalarının zoru ile— yaptığı hallerde türlü zararlarım görmesine rağmen, hareket tarzını değiştiremiyordu. Makedonya ıslahatı bahsinde de bu böyle ol­ muştur.» (3). 21 haziran 1902’de Abdülhamit’e Viyana'daki Rus Elçisi Şolohovski’nin, Osmanlı elçisine söylediği şu sözler ulaştırıldı:1 (1) Ş, S. Aydemir: Suyu Arayan Adam. (2) Sait Paşamn Hatıratından. (3) Enver &iya Kara!. Osmanlı Tarihi. Cilt. 8. T. Tarih Kurumu.

ENVER

442

PAŞA

«Rumeli vilâyetlerinde idareniz fenadır. Biz sizin dostunuzuz. iyiliğinizden başka bir şey istemiyoruz. Sizden hakikati saklayanları dost zannediyorsunuz. Bu halin ısla­ hım düşünmek zamanı katiyen yeldi. Çaresine bakmazsa­ nız, kendinizi mahvedersiniz.» (î). Rus elçisi elbette ki samimî olmayabilirdi. Ama Rumeli’de son çöküntü çanlarının çalınmakta olduğu da bir gerçekti. Bu vaziyet devam edemezdi. Şartlan değerlendirememek ve olay­ lara seyirci kalmak, Makedonya gibi bir ülkede devletin hâki­ miyetini sürdürmek için yetmezdi. Hulâsa artık Makedonya’da padişah ve Osmanlı devleti değil, başkaları söz sahibiydi. Make­ donya komiteleri ve yabancı devletler! Ama arada olan şuydu ki, bu aciz, bitkin ve ne yapacağını bilmeyen saray idaresi yü­ zünden, Makedonya dağlarında her gün kanlar dökülüyordu. Ve bu arada bu idaresizliğin bedelini, maaşlarını dahi doğru dürüst alamayan Türk subayları ödüyorlardı. Niyazi Beyin ha­ tıratında anlattığı gibi, İstanbul'da padişah tarafından 13 yaşın­ da çocuklara yarbaylık ve Enver Beyin gene hatıratında an­ lattığı ve az ileride vereceğimiz gibi 10 yaşında çocuklara al­ baylık rütbeleri veriliyordu ama, Makedonya dağlarındaki Türk subayları, jandarma zabitleri, yokluklar, çaresizlikler ve mah­ rumiyetler içindeydiler. Her an, ölüm tehlikesi içinde yaşıyor veya ölüyorlardı. Bu böyle devam edemezdi. Hulâsa burası Makedonya idi. Burası bir barut fıçısıydı. Burada insanlar, bu barut fıçısının üstünde yaşıyorlardı. Bu­ raya hâkim görünen devlet, çağın akışını göremiyordu. Çağın emrettiği ıslahatı getiremiyordu. Mademki memleket yolsuz, mektepsiz, kitapsız, fabrikasız, hulâsa idaresiz ve sahipsizdi, o halde bu barut fıçısı bir gün, elbette ki patlayacaktı. Nihayet, o kanlı 1903 yılı işte bu şartlar ve oluşlar içinde geldi. Ve Makedonya’da silâhlar patladı. Kanlar, oluk gibi aktı...1

(1)

Sait Paşanın Hatıratından.

S u b a y la r u y a n ıy o r! Makedonya mücadelelerini iki saf­ haya ayırmak lâzımdır. Birinci safha, İlk Makedonya komiteleri­ nin teşkilâtlandığı ITO’dan 1903 ihtilâline kadar sürer. Bu safhada Osmanlı subayı, sadece bir emir kulu, hatta şuursuzdur.

Fakat bir de 1903 ihtilâli ile başla­ yan devre var. Bu devre, 1908'de Genç Tttrkler ihtilâline kadar sü­ rer. İşte bu arada Osmanlı subayı, yeni fikirlerle silâhlanır. Gizli teş­ kilâtını kurar. O da komiteleşir. Artık hem Makedonya komitecile­ rine, hem kendi padişahına k ar­ şıdır.

xn MAKEDONYA ATEŞLER İÇİNDE!

1890’lardan başlayan Makedonya komiteleri örgütlen­ mesi, 1902’de iyice güçlenmiştir. Hatta Doğu Trakya’da komite­ ciler, daha 1898’den beri faaliyettedirler. Baskılar, adam kal­ dırmalar, yangınlar, birbirlerini kovalar. Öyleki meselâ daha 1898’de komite kolları, Edime-îstanbul demiryolunda Hadımköy taraflarına kadar sarkarlar. Baskınlar, yatığın çıkarmalar, dağa adam kaldırmalar, hükümet kasasından Ödenen kurtuluş bedel­ leri, tren soygunları, tahripler ve hepsinin üstünde akıtılan kan dalgaları, bütün Makedonya'yı da sarmıştır. Herkes tetik­ te, herkes ayaktadır. Makedonya topraklarına akşam inerken kapılarım kapayıp evlerine çekilen her dinden, her dilden Ma* Jcedonya köylüleri, gözlerini sabaha selâmetle açıp açamayacaklarını bilmezler. Çünkü su uyur, ama komiteci uyumaz. Jandarma da, takip kuvvetleri de pusudadırlar. Komitelerin basmadıkları veya çetecilerin saklandıkları köyler, jandarmalar, takip müfrezeleri tarafından her zaman basılabilir. İslâm köy­ leri, Islâm çiftlikleri, hatta kasabaları ise, her dakika çetelerin baskınına uğramak tehlikesindedir. Hulâsa Makedonya’da tam bir tedhiş rejimi hâkimdir, Hükümetten daha güçlü, daha doğ­ rusu hükümet içinde hükümet olan çete örgütleri, artık asıl hesaplaşma günlerinin geldiğine de inanırlar. Kiliseler, ma­ nastırlar, artık silâh depoları, hatta istihkâmlar gibidir. Gerçi komiteciler hiç durmadan birbirlerini de yerler. Ama şimdi­ lik artık ilk hedefte birleşmişlerdir. Evet, ne olacaksa, artık 1908 içinde olmalıdır. O halde, karar saati çalmıştır. Köylerde, kasabalarda, bir kısmının yaşları hatta 20’nin bile altında olan, ama geceleri yataklarında, silâhlan koynımda uyuyan insan­ ları, artık daha fazla zaptetmek komitenin de harcı değildi.

446

ENVER

PA SA

Komiteci liderler ise, bir harp sahasında, büyük taarruzdan ön­ ce sakin, fakat asık suratlı, durgun, derin düşüncelere dalan kumandanlar gibi, son hesaplarını yapıyorlardı. Evet, artık va­ kit tamamdı. Artık işaretin verilmesi 2amanı gelmişti. Ve bu işaret; yeni, kanlı, ama şimdiye kadar görülmemiş baskınlar olacaktı. Yakılacak, yıkılacak ve memlekette durum karıştırılacaktı. îlk hedef te seçilmişti: Selânik! Son karar, 1901 sonlarında hem de Selanik’te toplanan Ma­ kedonya ihtilâlcileri kongresinde verildi. Ve bu kongreye, her tipten liderler katıldı. Toplantı günleri, 2-4 ocak günleriydi. Karar, 3 ocak günü ve saat on biri yirmi geçe alındı. Ve pro­ tokol, şu sözlerle ilân edildi: <*3 ocak 1902, saat on biri yirmi geçe, mukaddes bir tarihtir. 500 senelik esaretin sonudur!» Kongreye, 1893’te ve dülger kıyafetinde Manastırdan Resne’ye gelip, orada çoban kıyafetli Pere Tuşef'le beraber «Ma­ kedonya Dahilî Merkez» teşkilâtını kuran Öğretmen Damyan Gruyef te katıldı. Boris Sarafofun yardımcısı Garvanof kongre başkamdir, öğretmen Pere Tıışef ve arkadaşı Delçef, dışarı­ daki vazifeleri dolay isiyle kongrede bulunamazlar. Ama Sofya teşkilâtının, kurucusu ve ünlü lider Boris Sarafof, kongrede­ dir. Komiteci gençlerden biri, konuşma yerine çıkarak, ünlü ve ihtilâlci Bulgar şairi Hristo Botef'ten (1848-1876) şiirler oku­ yordu: «Hürriyet için canını veren Ölmez, Kıtalar amin için öterler, Canavar onun için kükrer, Çocuğun bile gvlü§ü, hürriyet içindir...» Toplantı bu hava içinde sona erer. Hulâsa 1903 yılı, kanlı bir hesaplaşma yılı olacaktı. Ayak­ lanma gününü liderler seçecek ve dağlarda ateşler yakılarak ilân edilecekti. Ama daha önce korkunç terörler başlamalıydı. Silâhların, bombaların, dinamitlerin, seslerinden, dağlar seda verip inlemeliydi. Şehirler yakılıp yıkılmalıydı. İşte Selanik,

ENVER

PAŞA

447

bunun için iik hedef olarak seçildi. Ve derhal hazırlığa geçildi. Bu iş için uyulacak slogan belliydi: Ya hürriyet, ya ölüm! ölümü göze., alan gönüllüler, inanılmayacak kadar çoktu. Hepsinin de yaşları 18-25 arasında. Yalnız birinin yaşı 28’e va­ rıyordu. Selanik’te öyle şeyler yapılmalıydı ki, yalnız Türkler değil, yabancılar da korkudan titresinler. Ne yapacaklarını şa­ şırsınlar. Avrupa devletleri, ister istemez işe karışsınlar. Make­ donya’nın muhtariyeti veya Bulgaristan’a ilhakı yolunda ilk aşama olan mahallî idarede özellik tedbirleri, hemen alınsın... Kararlar verildi. Hazırlıklara hemen girişildi. Asıl ihtilâl, kutsal bir gün olan îlyaden (ilya günü), yani kutsal ilya yortusu gününde olacaktı. Ama ona daha vardı. Şimdi ve ilk Önce, dağ­ larda çarpışmalar başlamalıydı. Selanik darbesi de hatırlanma­ lıydı. Öyle de oldu. Selanik için seçilen gençler, birer birer Selânik’e yollan­ dılar. Orada toplandılar. Çoğu daha o yaşlarında ve orada can veren bu gençlerin adları, Makedonya İhtilâli tarihlerinde dai­ ma anılır: Köprülü’den Çervan Yordanof, gene Köprüîü’den Ortseto, KÖprülüiü Konstantin Kirkof, ünlü Kosta Delçefin yardımcısı Dinıitri Melçef (KÖprülüiü) İlya Triçkof, Rado Petkof, Pavel Şatef (Kranovalı) Miian Arsef (Ovesli) Todor Boğdanof (Köp­ rülü) Urganciyef (Köprülü) ve diğerleri... Bunların hepsi, da­ ha önce de değindiğimiz gibi, 20-22 yaşlarında çocuklardır. Yal­ nız Melçef en yaşlıları: 29 yaşında! Ama içlerinden en korkunç ve zalim tedhişçi, 18 yaşındaki Milan Arsef’tir... Selanik’te toplanan teröristlerin hedefleri geniş, çeşitli ve işleri çetindir. Selânik’e bombalan, dinamitleri Boris Sarafof ve yardımcısı Kosta Delçef gönderir. Bunlar neredeyse, bir şehri havaya uçuracak kadar çoktur. Tedhişçilerin ilk ve mü­ him işleri, Selanik Osmanlı Bankasını uçurmaktır. Böylece yap­ tıkları işin yankıları, dünyada çalkanacaktır. Bunun için banka yakınında bir sütçü dükkânı açarlar. Bu dükkândan bankanın altına bir tünel kazılacak, bombalar, dinamitler oradan ban­ kaya yerleştirilecektir. Macera, bir roman konusu olacak kadar kritik safhalar arzeder. Ama iş yürür. Fakat Selanik’te ted­

448

ENVER

PAŞA

hiş, yalnız bununla kalmayacaktır. Hulâsa hazırlıklar üç ay kadar sürer. Tünelden çıkan topraklan, sütçü eşekleri, süt kap­ ları içinde şehir dışına taşırlar. Gece gündüz çalışılır, Ru arada Makedonya dağlarında, köylerinde, kasabaların­ da tedhiş hareketleri durmadan devam eder. Ve gittikçe sıklaşır. Meselâ kongrenin isyan günü olarak kararlaştırdığı Kutsal llya gününe kadar, hükümet kuvvetleri ile tam 8d önemli çarpış­ ma olur. Yabancılar da telâş ve tedirginlik içindedirler. Me­ selâ Manastır Fransız konsolosu, 1903 İhtilâli arifesinde sefa­ retine yazdığı raporda şunları bildirir; «burada her tarafta, İlkbahara doğru bir ayaklanma olacağından, gizliden gizliye bahsediliyor. Bir Bulgar ha­ reketinin, Makedonya'nın hangi Tioktasından başlayacağı evvelden bilinemez. Buna rağmen görülüyor ki komiteci­ ler, îştip, Köprülü, Pirlepe, Krotoım, Manastır, Kastorya havalisinden geçen dağlık ve ormanlık dizi üzerinde top­ lanıyorlar. Komitecilerin hareketi, muntazam askerle yap­ tıkları müsademelerden ziyade. hükümetten yardım gören ve kendilerini hükümete haber veren Rumların mücade­ leleri yüzünden aksıyor. Bundan da anlaşılıyor ki, Rumların hemen hepsi, Bulgar komitecilerinin aleyhindedirler. Onlara dair ne dubarlarsa, hemen Hükümete haber veriyorlar. Sarplara gelince, bunlar, Bülgarlarm apaklanma pro­ pagandasına karşı düşmanlık göstermiyorlar ama, dost ta görünmüyorlar. Buradaki Sırp konsolosu, komitenin ken­ dilerini sıkıştırdığından bahsederek şikâyet ediyor. Ama fikrini almaya gelen Bulgar heyetlerine, çetelere girme­ lerini tavsiye etmekte ve onları hükümete teslim etme­ melerini bildirmektedir. Hatta gerekirse, onlara yataklık etmelerini de söylemektedir...» (1). Ama vaziyet, Fransız konsolosunun anlattığından da ger­ gindir. Baskınlar, suikastler alır yürür. Çernopoyef ve Mitro1 (1) A. Naci: Ya Hürriyet> Ya ölüm!

ENVER

PAŞA

449

Delçof çeteleri, Kokoşi tarafından girerek, Türk köylerini yak­ maya başlarlar, Büyük baskınlara girişirler. 1903 baharında, hem hükümete, hem yabancılara ait işletme ve müesseselere saldırılar başlar. Selânik-Üsküp, Selânik-Manastır ve Selânikîstanbul demiryollarına arka arkaya bombalarla saldırılır. Mak­ sat, havayı bulandırmaktır. Hükümetin dikkatini dağıtmaktır. Yabancıları ürküterek, biran önce müdahalelerine yol açmak­ tır. Hava, hakikaten bulandırılır da... Nihayet nisan ortasında Selanik'teki hazırlıklar biter. 15 nisan 1903’te Selanik’te, eski ve yeni istasyon arasındaki de­ miryolu hatları bombalanmıştır. Bu esnada komitecilerden Kirkof ta, Selânik-Serez Garına giderek, oradaki gaz depolarını havaya uçurmuştur. Şehir birden ışıksız kalır. Bu karanlıktan faydalanmak zaten önceden planlanmıştır. Milan Arsof, bu sı­ rada tiyatroyu dinamitler. Ve Grand Otele bombalar atılır. Yorgi Bogdan, Yeni Konak Gazinosunu bombalar. Vilademir Petkof, Tophaneye saldırır. Bombalar, dinamitlerle orası tahrip edilir. Fakat hazırlanan planlar bunlardan ibaret değildir. Asıl şaşırtıcı sahneler daha geridedir. 17 nisanda Kirkof, telgrafha­ neye girer ama, planını tamamlayamadan öldürülür, Ortest ise, evinin kalbonundan sokağa bombalar fırlatarak ortalı­ ğı karışıklığa verir Ve son bombayla da kendi kendini par­ çalar. Büyük tragedi 23 nisanda sahneye konulur. Ve Ma­ kedonya komitecileri, aylardan beri ve yer altından tünel ka­ zarak yaklaşmak istedikleri hedefe ulaşırlar. Osmanlı Bankası havaya uçurulur. Daha enteresan bir sahne Selanik limanında geçer. Komitecilerden Pavel Şatef, o sırada rıhtımda bulunan ve kalkmak üzere olan Fransız bandıralı Guvadelgivir (Vadilkebir) vapuruna bir yolcu gibi girmiş, bir kamaraya yerleş­ miştir. Ama onun bir vazifesi vardır. Bavulunda yol eşyası değil, dinamit fitilleri, dinamit lokumları doludur. Bunları ge­ minin en nazik noktasına yerleştirmeyi başarır. Nihayet gemi düdüklerini çalar. Rıhtımdan ayrılır. Rıhtımdaki uğurlayıcı­ larla, gemideki yolcular, el sallayarak vedalaşırlar. Fakat koca vapur tam rıhmımdan ayrılıp körfezin ortasına doğru açılır­

450

E N VEH

PAŞA

ken, korkunç bir patlama duyulur. Gemi sarsılır ve parçala­ nır, Feryatlar, çığlıklar birbirine karışır. Bir kısım yolcular denize dökülürler. Sahilden kurtarma sandalları koşarlar. Kur­ tulabilen kurtulur. Vazifesini yapıp bitiren Şatef, bu kurtulan­ lar arasındadır. Ama Guvadelgivir, olduğu yerde batar. Ve be­ delini tabiî, Osmanlı hâzinesi ödeyecektir. Bu olaylar arasında tabiî bir kısım komiteciler de hayat­ larını kaybederler. Arada intihar edenler, karınlarım deşenler, kendilerini yüksekten atıp Ölenler, elindeki dinamiti, kendi sigarasıyle ateşleyip hayatlarına son verenler de vardır. Selânik dışındaki Makedonya şehir, kasaba ve köylerinde ise, olup bitenleri tasavvur etmek mümkündür. Her yer yan­ gınlar, alevler içindedir. Kanlar su gibi akar. Ve öyle sanılır ki bu olaylardan sonra işler, bir süre durulacaktır. Çünkü hükü­ met te bir şeyler yapmak ister, tevkifler, hapisler, araştırma­ lar, köyleri basmak, silâh depoları aramaları ve bu arada tabiî bazı şiddet hareketleri de birbirini kovalar. Ama asıl ihtilâl, henüz daha ileridedir. Onu ateşleyecek fitiller dikkatle hazırlanmaktadır. Hulâsa Makedonya Komitesi, zayıflamış değil, kuvvetlen­ miştir. Asıl büyük kozlarım oynamak hazırîığmdadır. Bu koz, ise, umumî ihtilâldir. Netekim Merkez Komitesi, artık tlya gü­ nü ihtilâlini başlatmak kararını alır. Halbuki aradan henüz üç ay bile geçmemiştir. Fakat harekete geçilecektir. Zaten 1902 sonları kongresinden sonra küçük, büyük toplantılar, hatta kongreler birbirini kovalar. Daha Selânik baskınlarına girilir­ ken, 20 nisan 1903’te, bu sefer Slimovo Manastırında bir kongre toplanmıştı. Manastır, yani dini merkez, bu işler için gene en uygun} yer olarak seçilir. Çünkü Manastırlar dağlardadırlar. Ve bu kartal yuvalarına, jandarma bile her zaman elini kolunu sallayarak giremez. Çünkü: «-— OsmanlIlar manastırları, kiliseleri basıyorlar, tahribediyorlar, kutsal papazları öldürüyorlar, feryatları, bütün Hıristiyanlık âlemine yayılacaktır. Liderler gene kongrededirler. Damyan Gruyef kongreye

ENVER PAŞA

451

başkanlık eder. Boris Sarafof gene baştadır. Ve komitenin umu­ mî müfettişi olarak işlere karışır. Üç kişilik- icra komitesi se­ çilir: Damyan Gruyef, Boris Sarafof ve Lozançef... Karar, ih­ tilâldir... İhtilâl için seçilen gün artık bellidir: Kutsal Uya günü... O gün, tarlalardan mahsulün kaldırıldığı mevsime de rastlar. Ve ihtilâl için, Manastır ve Ohri bölgeleri seçilir. İhtilâl, 20 tem­ muz 1903’te, gece yarısı başlatılacaktır. Dağlarda, tepelerde bü­ yük ateşler yakılacaktır. Saldırılara her tarafta birden geçile­ cektir. 50-60 kişilik çeteler, hiç bir kayıt ve şart tanımadan, düşman bildikleri herkese, Osmanlı saydıkları her yere, her müesseseye, insafsızca hücum edeceklerdir. Tabiî karakollar ilk hedeftir. Ama iş bununla kalmayacaktır. Müslüman köyleri yakılacak, tarlaları, harmanlan ateşe verilecektir. Çocuk, genç, ihtiyar, kadın, erkek denilmeden, her Türk, her Müslüman düş­ mandır... Netekim öyle olur. 20 temmuz 1003 gece yarısı, Makedon­ ya'nın bu bölgesindeki bütün dağlarda, tepelerde birden ateş­ ler alevlenmiştir. Alevlerin çevresini duman bulutları kaplar. Ve sonra bu ateşli, dumanlı törenler içinde, Makedonya'nın al­ tındaki barut fıçısı ateşe verilmiş olur. Ve her şey. Önceden kararlaştırıldığı gibi yürür. İhtilâl birden 10.000 kilometre ka­ relik kasabalar köyler sahasında yayılır. Köyler yakılır, tar­ lalar, harmanlar ateşe verilir. Karakollar, istasyonlar basılır. Kan su gibi akar. Hatta toptan öldürmeler olur. Ayaklanmaya, 30.000 kadar silâhlı komiteci ve köylü katılmıştır. 32 yaşındaki Teğmen Boris Sarafof, bu 30.000 silâhlının, fiilen kumandanı mevkiindedir. Her hareketin, içinde, her şeyin başındadır. Tabiî hükümet te şiddetli davrandı. Âdeta bir küçük sefer­ berlik oldu. Asker ve jandarma da insafsızdı. Ve isyan, ancak üç ay süren geceli gündüzlü çatışmalar, boğuşmalar içinde bastırılabildi. Bu ihtilâl, Makedonya edebiyatına, kanlı bir des­ tan halinde geçti. Şöhretler doğdu, şöhretler öldü. Ama işin hâtıra ve yankıları üzerinde bugün de hâlâ durulur. Netekim Makedonya Komite Teşkilâtı nice yıllar sonra ve bu konuda

452

ENVER

PAŞA

Sofya’da bir eser hazırlamaya çalışan A. N. Karaean’a, kendileri şöyle rakamlar verdiler: «Bu üç ayda, hükümetle çeteler arasında, tam 240 çaUçma oldu. İhtilâle ön safta katılan 26.500 Bulgar köylü­ sünden 1.000 kişi öldü veya yaralandı. İhtilâlde aktif var zife alan ve isyam idare eden komitecilerden 4694 mahvoldu. 5122 kadının ırzına geçildi. 70.355 kişi evsiz; barksız, yersiz yurtsuz kaldı. Çetecilerin intihar edenlerini, kendilerini uçuruma ' atanlarını ve daha nicelerim de hatırlamalıdır. Meselâ Hristo Uzunafun çetesi sarılıp ta ümitler kesilince, tes­ lim olmamak için birbirlerini öldürdüler Hulâsa 1903 Makedonya Bulgarları ihtilâlinin hikâyesi kan­ lıdır. Verdikleri rakamlar doğru mudur? Asker, jandarma ve Müslüman köylüler tarafından kayıplar nelerdir? Bunlan şim­ di eleştirmekte fayda yoktur. Gerçek olan şuydu ki, Makedon­ ya’yı o şartlar içinde idare etmek ve Makedonya’ya o şartlar içinde hâkim kalmak artık mümkün değildi. Ve 1903 ihtilâlin­ den, başlıca iki netice doğdu: — Yabancı devletler içe, artık fiilen müdahale ettiler. Zaten ihtilâlin bir gayesi buydu. — Makedonya'da çarpışan Türk subaylarında, artık başka bir uyanış oldu. Evet, bu içler böyle devam ede­ mezdi! Kağşamış bir saray ve saltanat karşısında, zaman zaman hatta saygı duydukları bu milliyetçi mücadelelerle böyle boğuşmalar, bir netice vermezdi. Evet, artık bir şey­ ler yapmak lâzımdı. Ve bu *Bir şeyler yapmak lâzım* di­ yen subayların içinde, bir de Yüzbaşı Enver Bey vardı... İşte bu Yüzbaşı Enver’dir ki, geleceğin Enver Paşasıdır. Ve o, yalnız bu ihtilâl ateşi içinde yanan Makedonya günlerinden değil, dünyaya gözlerini açtığı günden başlayan ve bir gün Hür­ riyetin İlânı ve Meşrutiyetin iadesi ile taçlanan hayat hikâye­ sini, bize bütün renkleri ile kendi kaleminden anlatır. Biz bu eserde bu hikâyeyi, onun kaleminden izleyeceğiz. Bu hikâye böylece ve bütüınü ile, ilk defa güıı ışığına çıkacaktır. Ama ilk

ENVER

PAŞA

455

önce ve Enver’i de sahneye atan gelişmeleri canlandırmak için, evvelâ şu,yabancı devletlerin Makedonya’ya müdahaleleri üze­ rinde duralım... *

* t

MAKEDONYA’DA YABANCI SUBAYLAR 1

Osmanlı imparatorluğunun meselelerinin, daha XIX. yüz­ yılın ortasından, meselâ 1856 Paris Konferansından beri, artık yabancı devletler tarafından, yahut yabancı devletlerin tem­ silcileri ile oturulan masalarda konuşulduğunu, kararlara bağ­ landığım biliyoruz. Yani XIX. yüzyılın ortasından beri Osmanlı devletinin kaderi, artık kendi gücü ve iradesiyle değil, başka­ larının, yabancıların görüşleri ve kararları ile tayin edilir. Bu karar alman masa başlarına çok defa, Osmanlı devletinin söz sahipleri davet edilmezler bile... Hatta meselâ, Rusyalar imparatoru Birinci Nikola’nm, da­ ha 1853’te ve Petersburg’daki Ingiliz Büyük Elçisi Lord Seymur'a: — Kolumuzda bir Hasta Adam var, her an Ölebilir, gelin bu ölümün doğuracağı meseleleri kendi aramızda hal­ ledelim, dediği günler ve bu konuşmanın, çağın siyasî edebiyatına malettigi «Hasta Adam» sözlerinin hikâyesini, bu eserin ilgili bah­ sinde izlemiş bulunuyoruz. Ondan sonraki gelişmeler, mesela ikinci Paris Konferan­ sı (ağustos 1858) Üçüncü Paris Toplantısı, yani milletlerarası Paris Komisyonu Protokolü (3 ağustos 1860) Lübnan hakkın­ da milletlerarası anlaşma (9 haziran 1861) Sırbistan hakkında ve İstanbul’da toplanan milletlerarası komisyon protokolü (8 eylül 1862) gibi, burada sayılmaları bile çok yer alacak mese­ lelerde asıl karar sahipleri hep başkalarıdır. Nihayet ve bütün bu bir dizi kararları bir tarafa atsak bile (1) biliyoruz ki 18781 (1) B ü tü n bıı k o n u la r la ilgili b e lg e le r için ve b a şlıc a o la ra k : — R e şa t E k rem : O s m a n l ı M u a h e d e l e r i v e K a p i t ü l a s y o n l a r . 1300 1920 (1934 İs ta n b u l). — P r o f N ih a t E rim : S i y a s î T a r i h M e t i n l e r i . 1606-1920. 1953 (A n­

kara).

454

ENVEK PASA

Berlin Antlaşması, asıl muharip olan OsmanlIlarla Ruslar ara­ sında değil, bu iki devletten başka ve muharebeye hiç katıl­ mayan diğer yabancı devletlerle bir arada yapılmıştır. Ama hükümler, daima Osmanlı devletini bağlarlar. Ondan sonra, yani bütün Abdülhamit saltanatı boyunca da Osmanlı devletinin kendi meseleleri, hep yabancı devletlerin ele aldığı, karara bağladığı meseleler oldular. Yani Abdülhamit saltanatı boyunca ve eğer durumu bütün açıklığı ile ifade ge­ rekirse, gerçekte, bağımsız bir Osmanlı devleti yoktur. Ve bu devlet, yalnız dz§ değil, iç mesele ve davalarında da başka­ larının, yabancı devletlerin irade ve kararları ile yaşar veya yaşamaya çalışır. Netekim Makedonya meselesinde de iş, gene böyle oldu. Böyle bir devletin ise bir başka misali o çağda, Av­ rupa veya Amerika'da mevcut değildir. Zaten Avusturya ve Rusya, daha Selâııik trajedisinden ve Manastır-Ohri ihtilâlinden önce, 21 şubat 1903'te İstanbul hü­ kümetine, müşterek bir ıslahat projesi vermişlerdir. Program 5 madde üstünde Özetlenebilir: — Polis ve jandarma, Osmanlı devletî hizmetine gi­ recek yabancı uzmanlar tarafından düzenlenecektir. — Jandarmanın Müslüman ve Hıristiyan nispeti, bulundukları vilâyetin, Müslüman ve Hıristiyan nüfusu nis­ petine bağlı olacaktır. — Hıristiyan köylerin bekçileri, Hıristiyanlardan se­ çilecektir. — Genel af ilan olunacaktır. — Üç vilâyet bütçesi, Osmanlı Bankasınca kontrol edi­ lecektir. Evet, teklifler bunlardı. Ve Abdülhamit bunları, itirazsız kabul etti. Ama asıl yabancı müdahale, ihtilâller üzerinde oldu. Evvelâ Ingiltere Kralı Edvard VII. Viyanada, 30 eylül 1903’te Avmturya-Macaristan Hükümdarı Fransuva Jozefle ko­ nuştu. Sonra Almanya imparatoru Wilhelm II, Viyana’ya geldi, iki imparatorla konuşması yapıldı. Sonara bu iki imparator, baş­ vekillerini de yanlarına alarak Morsteg Şatosuna gittiler. Ve

ENVER

PAŞA

455

<0rada, Osmanlı devletinden istenecek ıslahat tedbirlerini karar­ laştırdılar. Bu buluşmaya tarihte Morsteg Mülakatı ve alman kararlara «Morsteg Projesi» veya programı adı verildi. Pro-jertin esası şuydu: — Makedonya'ya, Balkan yarımadası devletleri ve Berlin Antlaşmasını imzalayan devletlerden olmayan Hı­ ristiyan bir vali tayin olunacak. — Yahut, yanına AvrupalI müşavirler verilmek kaydı ile, bir Osmanlt umumî valisi (veya müfettişi) idareyi yü­ rütecek Ama İngiltere bunları kâfi görmüyordu. Bir sıra temaslar, ‘tasarılar yapıldı. Nihayet 22 ekimde tasan bazı değişmelerle, •devletlerin müşterek teklifi halinde BabIâli'ye verildi. Uç Ma­ kedonya vilâyetine bir Osmanlı umumî müfettişi tayin oluna­ caktı. Bu vazifeye Hüseyin Hilmi Paşa getirildi. Bunun, yanına, biri Rus, biri AvusturyalI olmak üzere iki müşavir verildi. Bü­ tün Makedonya beş bölgeye ayrılarak, her bölgede jandarma ,-ıslahatı, bir yabancı askerî uzmana bırakıldı. Bütün jandarma­ nın bu bölgelerde genel kumandanlığına ise bir Italyan gene­ rali getiriliyordu. Gene! jandarma müfettişinin yanına 25 ya­ bancı subay veriliyordu. Vilâyet bütçesini Osmanlı Bankası kontrol edecekti. Hulâsa, Rusya Selânik’e, Avusturya Üsküp'e, •İngiltere Drama’ya, İtalya ayrıca Manastırca yerleşti. Bu su­ retle bu Osmanlı toprağına, en geniş bir şekilde, yabancı kont­ rolü yerleşmiş bulunuyordu. İşte Osmanlı subaylarında da ilk reaksiyon ve kendini bu­ luş hareketleri bundan sonra başladı. Onlar, o da muntazam ^verilmeyen birer fiske maaş karşılığı kanlarını döküyorlardı ;.ama, memleket te elden gidiyordu. Kaldıki karşılarında, çağın en güçlü silâhı, yani millî duygularla silâhlanmış, genç ve ül­ kücü kuvvetlerle çarpışıyorlardı. Halbuki kendileri, hem de :artık yabancıların kontrolü altına girmiş topraklarda, gittikçe haysiyetsizleşen bir saray idaresi, yani gittikçe varlığının hikımeti kaybolan bir saltanat rejimi için ölüyorlardı.

456

ENVER

PAŞA

Hatta bir kısım subaylar, bir hedef, bir ülkü uğrunda Ölen bu iç düşmanlara karşı, takdir hisleri bile duyuyorlardı. Me­ selâ, bir süre sonra, Hüriyet Kahramanı Niyazi Bey olarak sivrilecek olan Resneli Kolağası Niyazi, Hatıratının 44’üncü sayfasında şöyle yazar: «Şiddetli icraatımız, Bulgarları kan ağlatıyordu. Fa­ kat onlardan, çok, ben azap duyuyordum. Meyus oluyor­ dum. Çünkü hükümetin istipdadına karşı hürriyetleri, kavmiyetleri için silâha sarılan bir kavmin kuvvetini mahvediyordum. Ne yapayım, tâbi olduğum devletin men­ faati, başka bir yol tutmaya manidu.» Buna benzer sözleri, Enver Beyin hatıratında da buluruz.. Evet, bir taraf 500 yıldan beri buralarda bir türlü, yerleşeme­ yen, 500 yıldan beri bu topraklara hiç bir değer katmayan, hiç­ bir esaslı kalkınma hamlesi göstermeyen, aciz ve iradesi baş* kalarunm iradelerine tabi, sonu görünen bir saltanat için çarpı­ şıyordu. Diğer taraf ise, ne için öldüğünü, ne için çarpıştığım bilmekteydi. Eğer bu böyle giderse, ergeç nasyonalist cephe muvaffak olacaktı. Ama arada, bu topraklarda yaşayan ve Bulgarlardan daha bakımsız, daha maarifsiz, üstelik te devlete asıl asker veren yoğun bir Türk halkı da arada eriyip gidecekti. O halde bu imparatorluğu o günkü halinden kurtarıp, daha sıhhatli bir rejime sokmak lâzımdı. O halde yalnız dağdaki çe­ telere, komitecilere karşı değil, bizzat saraya ve hükümdara kar­ şı da baş kaldırmalıydı. Yoksa bu gidişin sonu yoktu. Daha doğrusu son, imparatorluğun da somı olacaktı! İşte bu uyanış, Makedonya mücadelelerinde, ikinci ve yeni bir safha teşkil eder. Bu safhada artık OsmanlI subayları, sa­ dece bir emir kulu ve gözü kapalı padişah köleleri olarak değil, hem kendilerine karşı çıkan kuvvetlere, hem de bizzat saraya ve padişaha karşı sahnededirler...

Dağa Çıkan Kart! jcVardar Kapısından çıkarken ni­ sanlarımı söktüm. Bira? mütees­ sirdim. Bütün eski hayallerim; iyi, büyük bir asker olmaktı. Halbuki şu andan itibaren, artık bir hiç­ tim. Kimbilir nerede ve hangi kur­ şunla vurularak, kimbilir nerelerde kalacak ve asi diye, bir köşeye atı­ lacaktım. Ama bir gün gelecek ve o gün beni rahmetle ananlar, elbette buluna­ caktı...»

— Binbaşı Enver Beyin Hatıratından —

xıu ENVER BEY KENDİNİ ANLATIYOR l

Binbaşı Enver Bey, Hürriyet Kahramanı Enver Bey oluşu­ nun ardından, yani bu bahiste vereceğimiz olaylar zinciri ile hürriyetin ilânından sonra, 10 temmuz 1324t yani bugün kul­ landığımız tarihle 23 temmuz 1908’e kadar olan hayat hikâye­ sini, kendi kalemi ile anlatır* Bu hikâye» doğum günü ve doğum yeri ile başiar. Sonra perde perde açılır. Hele onun Öğrenim kademelerini bu hatıralarda, adım adım izleriz, îlk öğrenim zaten ayrı ayrı şehirlerde, yani bölük pörçük geçer. Askerî Or­ ta Okulda, daha önce ve ilgili bahiste işlediğimiz gibi, pek bir şey vadetmeyen bir öğrencidir. Ama sonra içten gelen ihtiraslı kararların itici kuvveti ile, Öğrenim kademelerinin merdivenin­ de emin adımlarla, hızla ilerler, öyleki, askerî Öğrenim kade­ melerinin sonu ve aynı zamanda bir ihtisas okulu da olan «Er­ kânı Harbiye Mektebi» nin, yani Kurmay Okulunun son sını­ fını, birinci olarak bitirir (1). Artık ilk hedefine ulaşmıştır. Ve ondan sonra Önünde, OsmanlI ordusunun bütün yüksek ku­ manda kademeleri açıktır. Ta paşalığa, müşirliğe kadar (2)... Biz onun hayatının bu safhalarını, bu cildin ilgili bahisle­ rinde, çeşitli yönlerden vermeye çalıştık. Aile ilişkileri, mek-1 (1) Enver Paşa, Kurmay Okulunun son sınıfım birinci olarak bitirir. Fakat o zaman bu okulda yürürlükte olan usullere göre, bi­ rincinin seçilmesi, o öğrencinin, mektebin üç sınıfında kazandığı üss-ü Mizân’ın, yani ortalama notlan toplamının gösterdiği dununa göre olur. Hesaplar bu şekilde yürütülünce ve Enver Paşanın not toplamları, ders yıllarına göre ilerlediği için, kendisinin derecesi son imtihan yılında birinci, fakat üç yılın toplamına göre ikinci sayılır. Birincilik, aynı sınıftan İsmail Hakkı Efendiye (Sarıkamış muharebe sahasında hastalıktan ölen Hafız İsmail Hakkı Paşaya) verilir. <2) Müşir, Mareşal demektir.

460

ENVER

PAŞA

tep kademeleri, bu arada ve Harp Okulunda geçen siyasi tevkif macerası ve diğer olaylar... Ama şimdi bu bahse girerken, isteriz ki onun hikâyesinin bu ilk kademelerini biraz da kendi kaleminden izleyelim. Yani., kendisinden dinleyelim. Bunun ayrı bir değeri olacaktır. Çünkü Enver Paşanın, yukarıda sınırladığımız hayat saf­ hasını kapsamak üzere, kendi elyazısı ile hazırladığı «Hatırat» î , hakikaten enteresandır. Ama bu yazılar bugüne kadar ve bü­ tünü ile yayınlanmamıştır. O halde ilk önce bu «Hatırat» ı ta­ nıtalım: Enver Paşanın kendi serüvenini, doğumundan 23 temmuz 1908’e kadar anlatan hâtıraları, orta boyda ve orta hacimde bir defter teşkil eder. Bu defter şöylece seçilmiş ve her gün ellerde dolaşan defterler clnsindendir. Ama baştan sona, kendi elyazısı ile yazılmıştır. Yazı dili sade, yapmacıksızdır. Osmanlr Türkçesinin en açık şeklidir, öyleki, bugün bile herhangi bir esaslı değişiklik yapmadan aynen basılabilir. Ve bu dili herkes afruLar (1). Yazı üslubuna gelince, Enver Paşanın yazı üslûbu, öyle denebilir ki, hayatı boyunca değişmemiştir. Çünkü onun daha okul sıralarından ailesine, meselâ kız kardeşi Hasene’ye yaz­ dığı mektuplarda kullanılan dille, onun Orta Asya’da ölümün­ den dört gün önceye kadar günlük yaşantısını ve içinde çarpış­ tığı problemleri veren not defterine kadar, bütün yazılarında dil ve üslûp aynıdır. Yalnız, eşine yazdığı mektuplar daha ruhludur. Enver Paşa hiç bir zaman bir kürsü adamı, kalabalıklara hitap eden ve kalabalıklara sözleri ile etki yapan bir hatip ol­ madı. Ama şimdi çeşitli kanallardan meydana çıkan, elde bu­ lunan hâtıra, belge, not ve mektuplarından anlıyoruz ki, içli ve duygulu bir insandır. Donuk ve her zaman içine kapalı gö­ rünen hallerine rağmen! Bütün bu yazılarında, duygusal tas­ di

Bıi hatıraların olduğu gibi yayınlanmasının mümkün ola­ cağını sanıyorum.

ENVER

PAŞA

461

virlere kaçmayan, süslü kelimeler kullanılmayan, sade, ama iç âlemini ^tam ifade edici bir üslûp var. Bu kitabın ikinci cildin* de, onun 1908-1918 arasındaki resmî görev ve iktidarını ilgi­ lendiren emir, direktif ve kumanda tebliğleri ise, göreceğiz ki, açık, kısa ve kesindir. Harbiye Nazırlığı ve başkumandanlığı devresinde, maiyetine verdiği emirler de, meselâ İnönü'den din­ lediğimiz gibi, bazen tek veya birkaç kelimeden ibaret olacak kadar kısadır. Enver Bey hâtıralarına, kendi doğum tarihleri ile girer. Bu eserin bu cildinde verdiğimiz ve babasının elyazısı bir mektu­ bundan anlaşıldığına göre Enver Bey, nüfus kâğıdındaki kayıt­ ları bir tarafa bırakıp bu tarihleri babasından sorar, öğrenir. Hatıralarında, o tarihleri kullanmıştır. Babasının bu cevap mek­ tubunun tarihi ise 22 teşrinievvel 1325, yani bugünkü tarihle 5 kasım 1909’dur. O tarihte Binbaşı Enver Bey Berlin’de ataşemiliterdir. Şu hale göre bu hatıraların, Berlin’de yazılmış ol­ ması mümkündür. Biz onun bu doğum tarihi ve yeri ile ilgili bilgileri, aile ilişkilerini ve öğrenim kademelerini, bu konulara ait bahsimizde esasen vermiştik. Ama burada da Enver’in ken­ di hikâyesini, kendi kaleminden kısaca izlemek, ayrı bir mana taşıyacaktır. Ancak bu özetlemeye girerken şunu da kaydedelim: Enver Bey hayat hikâyesinde soy ilişkilerine yer vermez. Halbuki bi­ zim eserimizde bu ilişkiler genişçe bir şekilde işlenmiştir. Bu cildin sonuna, onun soy şeceresinin tablosu da eklenmiştir. Biz bunları çeşitli araştırmalarla tespit ettik. Ama Enver Beyin bulunan hatıralarında, kendi soy ilişkilerine ait bir bilgi olma­ makla beraber, hatıra defterinin başında iki sayfalık ayrı bir yaprak bulunmuştur ki, bizim verdiğimiz soy ilişkilerini doğ­ rular. Bu iki sayfalık yazı, Enver Beye ait değildir. Ve üze­ rinde şu kayıt okunur: «vNuri ağabeyimin, 3 eylül 1931 tarihi ile mevrut (ge­ len) mektubundan.» Bu notun altında Kâmil imzası vardır. Burada Nuri, En­ ver Paşanın kendisinden küçük kardeşi Nuri Paşadır. Ve 15 yıl

462

ENVER

PAŞA

kadar önce İstanbul’da bir infilâk sırasında ölmüştür. Kâmil de Enver Beyin, daha küçük kardeşidir. Ve Enver Paşanın Or­ ta Asya’da şehadetinden sonra, onun eşi Naciye Sultanla ev­ lenmiş, Enver Paşanın geride kalan çocuklarının yetişmesinde, etkili gayretleri olmuştur. Şimdi o da hayatta değildir. Bu kısa kayıtlardan sonra şimdi Enver Beyi dinleyelim: «1297 (1881) senesi teşrinisani bidayetinde (kasım, ba­ şında) muharrem ayının birinci sah günü sabahı saat on iki raddelerinde (1) Divanyolu’uda, eski lisan mektebi kar­ şısındaki evimde dünyaya geldim. Ailemiz zengin olmamakla beraber, her türlü tahsil ve t.eroiyeme, kudretleri yettiği kadar gayret etmişlerdir. üç yaşında iken, evin yanındaki İptidâi (üİt) Mekte­ bine gitmek hususunda gösterdiğim arzuya, baba ve an­ nem mani olamayarak ilk besmeleyi (2) mektep muallimi Kara Hafız.... Efendinin örtünde telâffuz ettim. Altı ya­ şına kadar İstanbul’da bulunarak, muhtelif iptidâilere de­ vam ettim. Babamın nafıa kondüktörlüğüne tayini üzerine Manastır’a geldim. Orada iptidâi tahsilini ikmal ile 1305 (1889) senesinde, Manastır Askerî Rüştiyesine (askerî or­ ta okul) girdim. Yaşımın küçüklüğü ileri sürülerek kabul etmek istemediler. Ama gösterdiğim hâheş (istek) üzeri­ ne muvafakat ettiler. Arkadaşlarım arasında en küçük ol­ makla beraber, yaramaz olmadığımdan, hepsinin muhab­ betini kazandım. Derslere gayretim dolayısıyle, muallim­ lerimin teveccühünü de kazandım.» Küçük Enver gayretlidir. Okumaya heveslidir. Ama aynı yaşlarda ve Selanik okullarında Mustafa Kemal’in başına mu­ sallat olan iki hoca, yani Kaymak Hafız ve Çopur Hafız Nuri1 (1) Bizim ilgili bahiste verdiğimiz bilgilerde bu tarihler ve gün, ayrıca işlenmiş ve bir takvim uzm anının da incelemeleri ile ayrın­ tılar verilmiştir. (2) Besmele; ilkokulda ük derse başlarken çekilen ve Islâmda her vesile ile tekrarlanıp tT a n n n ın adı ile...» anlam ına gelen ibare.

ENVER

PAŞA

463

cinsinden biri, bu sefer Manastır’da küçük Enver’i de bulur. Kaymak Hafızla Çopur Hafız Nuri, Selânikte Mustafa Kemal’i adamakıllı hırpalamakla kalmamışlar, onu mektepten soğut­ muşlardı. Ona iki sene kaybettirmişlerdi. Manastır Rüştiyesin­ deki ruhsuz Molla da, Enver’i kırar. Hatırada şöyle anlatılır: «İyi çalışıyordum. Birinci hususî imtihanda, 75 mev­ cutlu svufta yedinci olmuştum. Fakat umumî imtihanda, din hocamız tarafından hiç okutulmayan Hac bahsine cevap v e r e m e d iğ im için, numara kaybederek, sınıfta altmı­ şıncı oldum. Bu düşüş ve gerileme, benim çalışmama, gay­ retime kesel verdi (yani çalışma hevesim kırdı). Sınıfın böylece aşağısına düştüm, aşağısında bulunu­ yorum diye muallimlerin bana ehemmiyet vermeyişleri ise, azmimi büsbütün kesiyordu...» Evet, bütün sarıklı hocalar, elbette ki Kaymak Hafızlar, Çopur Hafız Nuriler veya Enver’in Askerî Rüştiyesindeki din hocası cinsinden kayıtsız, düşüncesiz insanlar değildirler. Ama ne var ki, Selâniktekiler Mustafa Kemal’i kıyasıya hırpaladık­ ları ve ona iki yıl kaybettirdikleri, hatta bir aralık onun, mek­ tepten alınıp bir dükkâna çırak verilmesi teşebbüslerini ortaya çıkardığı gibi (1) Manastır’da küçük Enver de, kendini kolay toplamaz. Ama yılmaz, şöyle yazar: «Dördüncü sene, son bir gayretle, sınıfın otuzunevsu olmuştum. Mektepten çıkarken on yedinci oldum.» Ama onun bu safhadaki hayat hikâyesiyle ilgili bahsimiz­ de işlendiği gibi, Askerî Orta Okuldan çıkarken verilen ve şimdi elimizde bulunan şahadetname derecesi «Karib-i Alâ» dır. Yani pek iyi, iyi, orta değil de «iyiye yakınadır. Daha ilk sınıfta birden yedineiliğe fırlayan bu çocuğun, bu safhadaki mektep hayatında, şu okutmadığı şeyleri soran din hocası ile, şu hac bahsi, anlaşılıyor ki, etkileri gerıe de kolay geçmeyen, derin tesirler yapmıştır.1 (1) Ş. S, Aydemir: Tek AdarrL Cilt, I Baskı IV. s. 45 ve devamı.

464

ENVER

PAŞA

Enver Bey hatıralarında, ondan sonraki öğrenim kademe­ lerini sıralar. Askerî idadiye (askerî lise) 15’inci olarak gir­ miştir. Askerliğe olan hevesini, sade fakat içten kelimelerle an­ latır. Derslerine sarılır. Artık her imtihan devresinde ve her yı! biraz daha ilerleyecektir. «Derslerime büyük, fevkalâde bir istekle, hevesle sarıldım» diye anlatır. Askerî idadide ikinci sınıfı, on ikinci ve üçüncü sınıfı dokuzuncu olarak tamamlar. Harbiyeye girerken, sınıfın akıncısıdır. Ve bu ilerleyişin, hele askerî okullarda çok önemi vardır. Çünkü Har biyeyi tamamla­ mak ve zabit çıkmak bir ihtiraslı genç için yetmez. Erkânı Harp (Kurmay) okuluna da girebilmeli. Oradan da parlak bir şekil­ de çıkmalı ki, yarın ordu saflarında sıradan bir asker kalmasın, üstün kumanda kademelerine çıkılabilsin. Hayallerde yaşayan bu değil midir? Gerçi bazı nüfuzlu kimselere ve hele saraya bağlanırsan bütün bu şartların hiç birine lüzum yoktur. Me­ selâ Niyazi Beyin, Enver Beyin hatıralarında anlatıldığı gibi, 10 yaşında, 13 yaşında saray albayları ve nereden türedikleri bilinmeyen cahil saray paşaları vardır. Ama Enver, kendi yo­ lunu kendisi açmak isteyen insanlardandır. Tıpkı Mustafa Ke­ mal gibi... Zaten Harp Okulu saflarında, mektepteki hava da ruhları canlandırıcıdır. Girit olayları şiddetlenmiştir. Şarkî Rumeli ve Makedonya kaynar. Arada Osıııanlı-Yunan Harbi de geçer, öğ­ renciler gece gündüz tartışırlar. Hemen her boş vakitte duvar haritalarının başlarındadırlar. Bu haritalarda sınırlan dünya kadar geniş görünen Osmanlı padişahlığının hali ve geleceği konuşulur. Kendileri bu imparatorluğu yaşatmak, kurtarmak için ne yapabileceklerdir’ Ne vakit ordu saflarımda yerlerini alacaklardır? Ne vakit söz onlarm olacaktır? Hulâsa ve öğrenci Enver’in deyimi ile «Bütün arkadaşlar galeyan halindedirler». Hatırlarda ve ilk defa bu safhada, başka meseleler de ortaya atılmıştır. Kafalar bu meselelerle yoğrulur. Şu satırları okuyalım: «Harita başlarında, soba başında toplandığımız zaman, hükümetin aczinden, idaren mutlakanm ( i s t i p d a t i d a r e -

ENVER

PASA

465

sinin, keyfî idarenin, despotizmin) ve bilhassa Sultan Harmt’in fenalıklarından bahsederdik. Gerçi bunlar sözde ka­ buk. Ama fikirlerde, ufacık ta olsa, intibah (uyanış) olurdu...» Zaten Enver Manastır idadisini bitirip, arkadaşları ile be­ raber İstanbul Harbiyesine giderlerken, Yunan Harbi başla­ mıştır. Yollar asker doludur. Şöyle anlatır: «Manastır İdadisini bitirip İstanbul’da Mektebi Harbiyeye giderken, trenler Yunan meselesi üölayısıyle askerî nakliyata tahsis edilmişti. Bize özel bir vagon verdiler. Ma­ nastırdan Selânik’e bu vagonla gittik. Sevincimiz fevka­ lâdeydi. Zabit namzedi (subay adayı) olmuştuk. Biz de üç sene sonra, şimdi harbe giden kahramanlarımıza kumanda edecek kabiliyette bulunacaktık. Trenlerimiz karşılaştıkça rastgeldiğimiz Redif Tabur­ ları efradıma, güler yüzle bizi selâmlayışları, şarkı söyle­ yişleri, bunlara lâyık zabitler olabilmek için son derece çalışmak azmimizi kuvvetlendiriyor, bizi cesaretlendiri­ yordu. Onlar her şeylerini, yerlerini yurtlarını bırakarak, va­ tanın bir köşesinde ölmeye gidiyorlardı. Biz de istikbalde, bize verilecek, bunlar gibi yüzlerce, binlerce kahramanlara kumanda edecektik. Onları hiisn-ü idare ederek (yani iyi kullanarak) muzafferiyetler kazanacaktık. İşte bütün bun­ ları başarabilmek için gerekli bilgileri öğrenmeye gidiyor­ duk. Her iki taraf, vatanın kurtuluşuna çalışacaktı... işte o sırada, tek emelim buydu. Memlekete, bu yolda hizmet etmekti...» Enver mekteplerde uslu, sakin, çalışkandır. Asker okul­ larında öğrenciler çeşitli seciye ve davranışları ile gruplandırılabilirler. Yüzlerine biraz dikkatli bakılsa yüzleri kızaran ses­ siz, mahcup çocuklardan; hırçın, kavgacı tiplere, hatta aşırı külhanbeylere kadar çeşitli tabiat ve karakterler, bu mektep­ lerin sıralarında göze çarparlar. Ve ordunun, bunların hepsine ihtiyacı vardır. Onun için askerî mekteplerde ve aşırı derecede

m

SNVER

PAŞA

ölçü dışı çıkmadıkça, kolay kolay insan feda edilmez. Çünkü imparatorluğun kuş uçmaz kervan geçmez dağlardan, Orta Af­ rika çöllerine kadar yayılan topraklarında, yalnız bilgili kur­ maylara değil, canım dişine takarak bin bir belâya katlanabi­ lecek, gözümü budaktan sakınmaz subaylara da ihtiyacı vardır. Ve oralarda bunlar, her türlü şartlar içinde, binbir çeşit mah­ rumiyete katlanmalıdırlar. Ama Enver, birinci gruptandır, kavgacı, geçimsiz değildir. Şöyle yazar: «Bütün mektep hayatımda, altt hafta izinsizlikten baş­ ka ceza almadım. Ama bu cezaların hepsinde de kendimi kabahatli bulmuyordum. Doğruluktaki teassubum dolayısiyle, daima muallimlerimin ve arkadaşlarımın teveccüh­ lerini kazandım.» Onun gözü kurmaylıktaydı: «Manastır İdadisindeki bazı düşük notlarımdan Harbiyede ve bir tertipte 56’ınct olmuştum. Ama bununla be­ raber, Erkânıharp (kurmay) sınıfları dershanelerinin Önünden geçerken, bir gün benim de bu dershanelerin sı­ ralarında oturman hayal ve ihtiraslarından, ■kendimi menedemvy ordum. Gerçi 750 mevcutlu sınıf içinde, oraya dahil olmak ümidini beslemek, benim gibi sınıfın Sfftnctst olan bir şa­ kirt (öğrenci) için küstahlıktı. Mamafih azmetmiştim. Dershanede, diğer mekteplerden gelmiş arkadaşlarımdan ileride bulunduğum için, onlara da dersleri anlatıyor, bun­ dan, kendim de faydalanıyordum. Harp Okulunda ikinci sınıfa İT inci olarak geçtim...» Enver, artık yolunu alıyordu: «Üçüncü sırufta İ2 inci oldum ve Harp Okulunu, 4 üncü olarak bitirdim. Fakat üç senelik notlarımın toplamı alınınca, mevcut usule göre, 9yuncu oldum, Artık zabit olmuştum. Mülâzım olarak kılıç kuşandım. Harp Okulunu bitirirken kazandığım derecem, bana Erkânıharp sınıfına

Mttlazim Enver Bey

468

ENVER

PAŞA

alınmak imkânını sağlıyordu. Evet, artık ben de Erkânı­ harp namzedi (kurmay adayı) idim. Ümidim ve çalışmalanm boşa gitmemişti m// SİYASI SUÇLU!

Evet, Enver mektep hayatında ilerliyordu. îlk hedeflerine ulaşmıştı. Harp Okulunu bitirmiş ve kurmay sınıfına ayrılmış, Kurmay Okuluna girmişti. Ama kafasını yoran başka dertler vardı. Memleketin gidişini iyi görmüyordu. İdareden memnun değildi. Padişahtan şikâyetçiydi. Ama bu hislerini açığa vur­ muyor, mektepteki gizli hareketlere de katılmıyordu. Hatıra­ larında ilk akşam yoklamasını anlatır. Harp Okuluna ilk katı­ lışında ve daha ilk akşam yoklamasında karşılaştığı bir sahne ve dinlediği şeyler, Enver’in aklından hiç çıkmadı. Bu olayı vermeliyiz. Akşam yoklamaları, asker okullarının, tıpkı askerî birliklerde olduğu gibi, bir nevi tören saatidir. O saatta bir­ liklerde veya asker okullarında asker veya öğrenciler, sınıf­ larına, bölüklerine göre muntazam saflar halinde dizilirler. Bu diziler çok defa ve yer müsaitse, bir kale nizamı şeklinde olur. Ortaya kumandanlar çıkarlar. Nöbetçi zabitleri onlara tam ha­ berlerini verirler. Ve askere, yahut öğrencilere bildirilecek bir şey varsa, o saatta bildirilir. Ve ondan sonra hep bir ağızdan, üç defa: — Padişahım çok yaşa! diye bağırılır. Bu arada Borazanlar işaretler verirler. Ondan satıra sıra, akşam yemeğindedir. İşte ilk akşam genel böyle bir yoklama töreni sırasındadır. Harp Okulu ve Erkânıharp sınıf­ ları, usulü dairesinde sıralanmışlardır. Kumandan ve subay­ lar yerlerini alırlar. «Tam haberleri» verilir. Fakat okunacak bir tebliğ vardır. Okunur da. Enver sahneyi şöyle anlatır: «Bu akşam yoklamasında bir tebliğ dinledik. Birçok zabitlerle (subaylar) Harp Okulu ve Erkânıharp sınıfla­ rından, mektebi Tıbbiyeden, ve diğerlerinden birçok efen­ dilerin, Sultan Hamit aleyhinde, hiyânetkârane teşebbüs­

ENVER

PAŞA

469

lerde bulunduklarından dolayı, mekteplerinden kovulduk­ larını, sürgüne, hapse, hatta idama mahkûm edildiklerini bildirdiler. Bu tebliği, kumandanın bir sadakat nutku iz­ ledi. Askerî Okullar Kumandanı Zeki Paşa, padişahın bizi ona. sadakat için beslediğini ve sadakat (padişaha bağlı­ lık) tahsil edildiğinde, mektepte tabiye (strateji) seferiye (hareket) ve saire gibi bilgilerin öğrenilmesine hacet kal­ madan ve lüzum olmadan dahi, rütbeler sağlanabileceğini anlattı. Bu iğrenç yalanlar, zihnimde acı düğümlenmeler (uk­ deler) yapmıştı. Demek, nice gençler mahvolmuş, feda, edilmişti. Demek bizi aldatıyorlar dedim...» (1). Evet, onları aldatıyorlardı. Ama Zeki Paşa yalan söylemi­ yordu. Çünkü o devirde ve padişaha körü körüne bağlanmak, saraya jurnaller vererek arkadaşlarını, vatanlarını tevkil ettir­ mekle, pekâlâ rütbeler, nişanlar alınabiliyordu. Tâbiye dersine, seferiye dersine, tarih, riyaziye ve saire okumaya, hakikaten ihtiyaç ve lüzum yoktu. Ve bu sefaletin, yahut Enver’in deyimi ile bu iğrenç yalanların kahramanlarından bin bir tanesi, işte ortada ve refah içinde değil miydiler? Rütbeler, nişanlar on­ lar için değil miydi? Meselâ Zeki Paşa gibi... Fakat Enver bu düşünceleri kafasından atmaya ve kendini derslerine vermeye çalışır. Ama sarayın attığı ağlara, bu se­ fer kendisi yakalandı O ağlar ki. bir defa birini kıskacına aldı mı, onun sonu en azından hapis, sürgün ve hepsinin üstünde, istikbale ait bütün ümit ve hayalleri kaybetmektir. Olay malumdur. Çünkü Enver’le amcası Halil in (Halil Pa­ şa) bir gece mektepten alınarak tevkiflerini, Yıldız Sarayına götürülüşlerini, oradaki sorgu ve mahkemelerini, bu cildin il­ gili bahsinde ve Enver’in mektep hayatını anlatırken «Enver Tevkif Ediliyor» ara başlığı ile vermiştik. Evet bu davada En-(l) (l) Bu olay, Enver’in Harp Okuluna girdiği yıl ve günlerde ne­ ticelenen ve Meşrutiyet mücadeleleri tarihimizde «Şeref Kurbanları» olarak yer alan Taskışla Mahkemesi sonuçlandır. 1897.

470

ENVER

PAŞA

ver bir siyasî suçlu olarak suçlandırılır. Hikâyeyi, Halil Pa­ şanın Hatıralarından, olduğu gibi naklettiğimiz için, burada tek­ rarlamayacağız (1). Ama bu tevkif ve Yıldız Sarayındaki mah­ keme sahnelerinin, aslında rejimin fenalıklarını görmekle be­ raber, henüz aktif mücadeleci olmayan Enver’in ruhunda uyan­ dırdığı etkileri, değerlendirmek mümkündür. O hava içinde, hele Harp Okuluna daha ilk katıldığı günkü ilk akşam yok­ lamasında karşılaştığı sahneyi ve dinlediği sözleri, tebliğ edilen hükümleri, acı acı hatırladığım, düşünebiliriz. Gerçi iş sonunda kapatılır. Ve Enver’le amcası, Mahkeme Reisi ve Baş Hafiye Kadri Beyin birtakım gözdağı veren sözleri ile sona erer. Ama Enver, o günlerin korku ve duygularını, hatıralarında etrafıyie anlatır. Çünkü ters bir karar, onun bütün hayallerini mahvedebilirdi. Enver bu olay üzerinde etrafıyle durur. Enver’in amcası Halil, gerçi kendisinden iki yaş küçüktür. Ama hareketli, atıl­ gan, cesur ve gözü pek bir delikanlıdır. Tevkifi sırasında bir ara fırsat bulup Enver’e: Sen hiç bir şeyden haberim yok dersin, her şeye ben cevap vereceğim, her şeyi bana bırak, der. Öyle de olur. Ama Enver, gerçi soğukkanlı, ama içli, duy­ gulu bir insandır. Olan şeyler ona tesir eder. Hele o gece ka­ patıldıkları bir yerden, ertesi sabah arkadaşlarının yürüyüş ko­ lunda Kâğıthane sırtlarına talime gittiklerini görünce, üzün­ tüsü büsbütün artar. Şöyle anlatır: ■"Bu manzara beni, her şeyden ziyade müteessir etti. Artık demek ben arılardan ayrılmıştım. Demek, memle­ kete karşı bütün iyi niyetlerim, iyi tasavurlarım mahvol­ muştu. O sırada gözlerim yaşardı. Her vakitki münâcatımı (Tann'ya yakarış) tekrar ettim: Tâ Rdbbi! Sen Millet-i Osmaniyeyi muhafaza et! Bam, bu millete iyi hizmetler etmeyi nasip eyle!1 (1)

ş. S. Aydemir: Halil Paşamn Hatıraları. Akşam Gazetesi

Ekim-kasım. 1967.

ENVBB

PAŞA

471

îşte o sırada onları götürmeye memur edilen Yüzbaşı Sadri Efendi sert bir yüzle, Enver’i Önüne katar. Enver şöyle an­ latır: — Mektebin kapısından çıkıyorduk. Herkesin şüphe­ li bakışları altında, utanarak yürüyordum. Halil anmam düşünceliydi. Hayatımda ilk defa uğradığım bu hal kar­ şısında., meyus değil, fakat müteessirdim.» Yıldız Sarayına böylece varılacaktır. Nihayet birtakım saf­ halardan sonra Enver, Heyet veya Mahkeme Reisi Başhafiye (Baş istihbaratçı) Kadri Beyin huzuruna çıkarılacaktır. Fakat Enver’in her suçlamaya: — Bilmiyorum, haberim yok, demesi, nihayet fcaşhaliyeyi de sinirlendirecek ve ona: — Sen ne budalaymışsın. Nasıl olmuş ta Erkanıharp sınıflarına kadar yükselmişsin, diye haykırtacaktır. Aynı adamın Enver hakkında Halil’e soru­ larına aldığı cevaplar ise onu: — Bu Enver kaz mı, gibi hakaretlerle kudurtacaktır... Ben, bu tevkif işi ile mahkemenin bu suretle kapatılma­ sını ancak bir suretle izah edebilirim. O da şudur: Bu tevkif ve mahkeme işine, Üçüncü Veliaht Şehzade Abdülmecit Efen­ dinin (son Halife) de adı karışır. Çünkü bir cuma selâmlığı sırasında. Şehzade Abdülmecit Efendinin Almanca hocası ile, önemli bir Viyana gazetesinin muhabiri, Halil ve Enver ın o zaman Yıldız yolunda oturdukları eve misafir gelirler. Bir haf­ ta sonu selâmlığım buradan seyrederler. Hatta selâmlık önce­ sindeki gece, bu evde misafir de kalmışlardı. Çünkü Halil bu hocayı tanır. Eğer iş derinleştirilseydi. saltanat hanedanından birinin de adı, padişaha karşı bir harekete karışmış gibi göste­ rilerek ortaya atılacaktı. Ortada bir de Viyana Gazetesi muha­ biri bulunduğuna göre, tabiî iş dünya basınında da geniş yan­ kılar yapacaktı. İşte bu, padişahın işine gelmezdi... Kaldıki ortada bir kasit, kötü bir teşebbüs te yoktu. Bu

472

ENVER

PAŞA

yabancılar, Enverlerin evine, nihayet misafir olarak alınmış­ lardı. Maksat, ertesi günkü selâmlık alayım seyretmekten iba­ retti. Hulâsa ve her nasılsa, iş örtbas edildi. Ve Enver, askerî öğreniminin son noktasına doğru muzafferane ilerlerken, bir­ den ve her şeyi kaybederek, meselâ bir kaleye veya Orta Af­ rika’ya sürülmekten kurtulur. Eğer böyle bir şey olsaydı, onun da adı gene gece okul akşam yoklamasında okunacaktı. Kuman­ dan Zeki Paşa, bu «padişah haini» için de kimbilir neler söy­ leyecekti... işte Enver, Hatıralarında, bu olayları da ve tıpkı amcası Halil gibi, bütün ayrıntı ve teessürleri ile anlatır... * *t GENÇ BİR KURMAY: YÜZBAŞI ENVER!

Hulâsa Harp Okulunu bitiren Enver» Erkânıhap sınıflarına seçilen 45 öğrenci arasındadır. Üç yıl boyunca, Önlerinden ümit­ ler ve hayallerle geçtiği kurmay dershaneleri kısmındadır. Bu kısamda dershanelerin tertibi başkadır. Çünkü burada okuyan­ lar, artık birer subaydırlar. Üniformaları» kılıçları vardır. Harp Okulundan mülazimsâni (teğmen) olarak çıkmışlardır. Maaş­ larını da alırlar. Dershanelerde basit sıralar yerine, küçük ma­ salar yer almıştır. Hocalar da oldukça kudretlidir. Zaten Abdülhamit’in, Almanya İmparatoru Wilhelmln ziyaretinden son­ ra, belki de istemeyerek orduya soktuğu yeni tüfekler gibi, Harp Okuluna bazı Alman hocalar da gelmiştir. Meselâ Golç Paşa bunların, hakikaten etkili olanlarından biridir. tik defa 1883'te Türkiye hizmetine giren ve iki defada 12 sene kadar devlet hizmetinde bulunan Golç Paşanın (Von Der Golts) bilhassa askerî Öğretmen olarak hizmetlerini ve yetiştir­ diği öğrenci ve öğretmenleri, gereği gibi değerlendirmeliyiz. Hulâsa Erkânıharp sınıflarında dersler, Enver için de ilgi çekiciydi. O gerçi Mustafa Kemal ve arkadaşları gibi gizli siyasî iş­ lere, meselâ gizli gazete çıkarmak, gizli grupçuklar kurmak gibi hareketlerle karışmıyordu. Ama derslerde ve arkadaşları arasında hızla ilerliyordu. Şöyle anlatır:

ENVER

PAŞA

473

«Erkânıharp sınıflarında, bir hafta izinsizlikten başka bir ceza almadım. Beni o halimle, sakin ve çalışkan bir talebe olarak tanırlardı. Çok defa dersime yalnız çalışırdım. Bahçede yalnız gezerdim. Yaşımın küçüklüğünden dolayı (henüz 18 yaşında ve teğmen) Manastır Harbiyesinden gelen büyük arkadaşlar tarafından “himayeye mazhar oluyordum”. Artık bütün gücümle derslerime dalmış­ tım. tik sınıfta, şimdi erkânıharp binbaşı olan DiyarbekirU Kâzım Efendi ile yanyana düşmüştük (daha sonra Di­ yarbakIrlI Kâzını Seviiktekin Paşa). Daima beraber çalı­ şırdık. Ben kendimde fevkalâdelik görmemekle beraber, hocaların hemen umumiyetle takdirlerini kazanırdım. Böylece erkânıharbiye kısmı ikinci sınıfa beşinci, üçüncü ve son sınıfa da üçüncü olarak geçtim. Ama son senede; arkadaşlarımda gördüğüm gayret be­ ni ürkütmüştü. Herkes imtihanlardan çıktıkça mükemmel cevaplar verdiğini, hocalar tarafından takdir edildiğini an­ latıyordu. Ben, muallimlerimden, takdirler görmekle beraber açıkça ve fazla iltifatlara mazhar olmamış, insan olarak bazı hatalar da yapmıştım. Ama cesaretimi kaybetmiyor­ dum. Müsterihtim. Cenabı Hakkın kudretine sığınmıştım. Bu tevekkül ile soğukkanlılığımı muhafaza ediyordum. Her vakit Al­ lah’tan bana, vatanıma, milletime ve dinime iyi hizmet et­ meyi nasibetmesini temenni ederdim. İmtihanlara bu ruh hali içinde girmiştim. Nihayet imtihanlar bitti. Herkes seviniyordu. Numa­ ralar okundu. Ben sınıfımı birincilikle geçmiş ve artık, erkânıha'rp yüzbaşı olmuştum...» Evet, Enver artık Erkânıharp Yüzbaşısı Enver Beydir. Mek­ tebin san sınıfını birincilikle bitirmiştir. Fakat gene mevcut usullere göre, yalnız son imtihanların değil, üç yıllık Kurmay Okulunun üç sınıf imtihanlarının da toplam ortalaması alının­ ca, birinciliği ikinciliğe düşer. Birinci sayılan, daha sonra Enver

474

ENVER

PAŞA

Paşa ile beraber, o da saraya damat olacak, fakat Sarıkamış Muharebesinde hastalıktan ölecek olan Hafız İsmail Hakkı Pa­ şadır, *♦* ENVER BEY MAKEDONYA'DA!

Erkânıharp Mektebinin son sınıfını başarı ile bitirenlerin, birinciden on İkinciye kadar olanlarının erkânıhap yüzbaşı ola­ rak orduya katılmaları usuldendi, ön İkinciden sonra gelenler ve sınıflarını geçenler de mümtaz yüzbaşı olarak orduda hizmet alırlardı. Tabiî üniformaları da farklıydı. Mezunlar, ordulara verilirlerdi. Kurmayların görevi usulen, ordu veya büyük bir­ liklerin karargâhlarında çalışmaktı. Ama bu karargâhlarda va­ zife almak için de iki sene müddetle «Sunûf-u Selâsede» yani piyade, topçu ve süvari birliklerinde fiilen hizmet etmek, staj görmek gerekiyordu. Mezunların dağıtılması listesinde Yüzbaşı Enver Beyi Üçün­ cü Orduya, yani Makedonya’ya tayin ederler. îlk birliği, Manastır’da 13. Topçu Alayıdır. Enver bu alayda altı ay, sekizin­ ci bataryaya kumanda edecektir. tt ARKAMIZDAN İTEN E L !

Eğer Yüzbaşı Enver, erkânıharp mektebini bitirdikten son­ ra Makedonya’ya değil de, meselâ Erzincan’daki ordu emrine, yahut ta meselâ Şam’a, Bağdat’a, Yemen’e atansaydı, acaba biz gene bir «Hürriyet Kahramanı Enver Bey»le karşılaşırmıydık? Ve gene meselâ bir gün bir yazar, yakın tarihimizi İşlerken: «Makedonya’dan Ortaasya’ya-Enver Paşa» adında bir eser yazar mıydı? Enver Paşanın serüvenini düşünürken' bu soru, beni daima işgal etmiştir. Ve kendi sıralayabildiğim ölçülere göre içim­ den gelen cevap, daima şöyle olmuştur: — Hayır! Eğer bu atanma Makedonya’ya değil de, başka ordulara olsaydı, yakın tarihimizde bir «Hürriyet

ENVER

PAŞA

475

Kahramanı Enver Bey» doğmazdı. Ve biz böyle bir seriıX>en, hiç değilse Enver Paşa adında bir konu bulamazdık... Evet, elbette ki gene, ordularımızın hatırasında, yahut ya­ kın devrin askerî tarihinde, bir Enver Paşa olabilirdi. Hatta belki de bir Müşir Enver Paşa! Çünkü daha 23 yaşında Kurmay Okulunun son sınıfını birinci olarak bitiren, ortaokul sınıfla­ rından beri iyi yetişme ihtirasları olan, ilerleme yollarında anasına babasına değil, kendi gayret ve azmine güvenmesi ge­ rektiğini bilen ve hemen her vesilede Tanrı’ya: — Yâ Rabbîf Bana, vatanıma, milletime, dinime iyi hizmetler etmeyi nasibeyle, diye yakaran bir cevherli insan, elbette ki hayat yolunda hızla ilerleme fırsatlarım bulacaktı. Elbette ki mesleğinde, ordu hiz­ metlerinde, büyük rütbelere ve yüksek kumanda mevkilerine ulaşacaktı. Belki gene paşa, müşir (mareşal) hatta belki bir gün harbiye nazırı da olacaktı. Ama bir Hürriyet Kahramanı Enver Bey ve sonunda, se­ rüveni Makedonya’da başlayıp, Orta Asya’da ve Himalaya etek­ lerinde ve henüz 42 yaşında sona eren bir Enver Paşa, elbette ki olmayacaktı. Bu bir gerçekle bir ihtimalin, Enver Paşa ve yakınları adı­ na, acaba hangisi daha arzu edilecek yoldu? Bunun cevabını, eğer ruhu üzerimizde dolaşıyorsa, bizzat Enver Paşa dahi ve­ remez. Çünkü aslında bir kader varsa ve kaderimizin çizgisini çizmek, bizim «cüz-î irâdemiz» in dışındaysa, o halde hayat yo­ lumuzda bizi, biz değil, aslında arkamızdan bir el itiyor de­ mektir. Ve bu boyleyse, bizim için ve bizim adımıza konuşan, her zaman biz değil, bizi arkamızdan iten bu elin sahibidir. Her ne kadar biz bazen kendimizi, kendi kaderimizi yapan ve bazen nefsimize karşı: — Kader sertsin, diyebilen insanlar olsak bile... Evet, Enver Paşa için de, yukarıda verdiğim esrarlı soru­ yu kendi kendime sorduğum ve buna bir cevap aradığım za­

476

ENVER

PAŞA

man, daima duygulanırım* Hele yalnız onun hayatını yazan, onun hayat hikâyesine dair, çoğu bu kitapta da açıklanmayacak olan en mahrem içduyularını, bazen ümitsizliklerini, bazen şah­ lanan ihtiraslarını, bazen yalvarışlarını, bazen isyanlarını, bazen: — Beni de Napolyon'a benzetenler oldu, kabul etmem, ben ikinci adam olamam, diyecek kadar <1) nefsine güvenini, bazen de; — Sultanım, sen bari bana gel de, geleyim, diyerek, Tacikistan dağlarından, Berlin’deki eşine haykırışları­ nı bilen bir yazar olarak! Onu hayatının en kritik anlarından birinde ve macerasının en Önemli yol kavşağında Asya’da onu görmüş, dinlemiştim (2). O gün orada o, henüz kırk yaşrnda, ama artık çökmüş bir impa­ ratorluğun, eski, lâkin tek söz sahibi denebilecek bir başkuman­ danıydı. Ama artık devlet yıkılmış ve o, vatanından kopmuştu. Onun karşısında ben, gerçi henüz 23 yaşında, ama gençliğinin son üç senesini, cephelerin en çetininde ve daima ön siperlerde yaşamış bir yedek subaydım* Fakat o halimle de ve o günün şartlan içinde sezmiştim ki, Enver Paşa, o gün, orada, hepi­ mizden daha yalnızdır. Ve sonra da, en mahrem olanlarına ka­ dar, hayat hikâyesinin bütün belgelerini, daha doğrusu bütün basamak taşlarımı adım adım inceledim. Bir yazar olarak hep düşünürüm* O belgeler, o basamak taşları, çocukluk hatırala­ rından başlayıp 4 ağustos 1922rde ve bir bayram namazından sonra vurulup, Tacikistan'ın Âbidere köyü mescidinin önündeki ceviz ağacının altına gömüldüğü günden dört gün önceye ka­ dar devam eder. Bu son yazılar, ona bir Afgan subayının he­ diye ettiği, incecik, daracık, küçük bir cep defterine, âdeta mikroskopik harflerle geçirilmiştir. Ama Enver Paşanın kale-1 (1) Bir Napolyon albüm ünün kabına, kırmızı m ürekkeple yazı­ lan bu yazılan biz, kendi renkleri ile ve bu eserin üçüncü cildinde vereceğiz.

(2) Ş. S. Aydemir: Suyu Arayan Adam. Baskı III. «Şimale Çı­ kan Yol» bahsi.

ENVER

PAŞA

477

minden dökülen, inci gibi yazılarla! Çünkü elinde artık, yazı yazacak kâğıdı dahi yoktur. Ve biz, Orta Asya macerasının bazı safhalarını ondan, birtakım yırtık pırtık kâğıt artıkları, hatta birtakım çay paketleri kâğıtlarına yazılmış, derme çatma notlardan izleyeceğiz. Ve bunlardan esen ruh hali başkadır. Ama o günlerde bile Enver Paşanın elyazıları, gene inci gibidir. Ve bunların bir gün, bir tarihçinin eline geçeceğini ve belki de milletinin tarih arşivine intikal edeceğini, kesimlikle sezer... *♦* Eiulâsa yukarıda verdiğimiz soru, gerçi esrarlı, ama yerinde bir sorudur. Evet, ünlü bir Enver Paşa, ömrü vefa ettikçe, mut­ laka olacaktı. Ama o Kurmay Okulundan çıktıktan sonra Ma­ kedonya’ya atanmasayd», bir Hürriyet Kahramanı Enver Bey ve hayatının daha bahan denilecek olan 33 yaşında ve impa­ ratorluğun tek söz sahibi dedilebilecek olan bir Enver Paşa, herhalde olmayacaktı. Ve böylece, imparatorluğun çöküşünden sonra, tek başına bir yalnız a/iam’ı biz, Orta Asya bozkırların­ da, Himalaya dağları eteklerinde izlemeyecektik (1). Hulâsa onun bu açmazlara açılan yolu, asıl Makedonya'da başladı. Gerçi Kurmay Okulunu, başka kurmaylar gibi o da bitirdi. Ama, asıl ihtilâl okulu Makedonya’daydı. Ve bu okul, baştan başa ateşlerle yanan Makedonya'nın, kanlı dağ ve çete savaşlarında okunurdu. Ama bir defa bu ateş imtihanından ge­ çen ve orada siirüp giden savaşlarla, karşılarındaki nasyonalist düşmanların davalarını, elbette ki hmçla, ama biraz da saygıyle gören, öğrenen subaylara, artık Abdülhamit bile söz ge­ çiremezdi. Hulâsa Üçüncü Makedonya Ordusunun subay kad­ rosu, asi bir kadroydu. Bu asi kadro bir gün, elbette ki isyan edecekti Ve bu asi kadro kendi aralarında, hainler yaşatmı­ yordu. Manastır postahanesi önünde ve bütün muhafızları orta­ sında güpegündüz öldürülen Korgeneral Şemsi Paşadan, Selâ-1 (1) Enver Paşanın mezarı, A fganistan’ın doğu kuzeyine düşen dağlık sınır h attın ın , Tacikistan’a isabet eden kısmında, Balhi-cevân kasabasının 13 kilometre doğusunda, Abidere köyündedîr. Üçüncü ciltte bu bahisler, bütün ayrıntıları ile işlenecektir.

478

ENVER

PAŞA

nik’te gizli komitenin ölüme mahkûm edip, hükmü hemen ye­ rine getiren hain alay müftüsüne kadar, nice padişah kulları bu komitenin silâhları ile can verdiler. Hatta Enver Beyin eniştesi ve Selânik Merkez Kumandanı Nazım Beye komitenin tertiplediği suikaste bile, bizzat Enver Bey yardım etti... Hulâsa, orası Makedonya'ydı. Ve orada sayıları 2000’e varan ihtilâlci subaylar, başka bir dil konuşuyorlardı. Meşhur halk şairi Dadaloğlu’mın: «Ferman padişahınsa, dağlar bizimdir» mısraı, Makedonya’daki asi subaylar için söylenilmiş gibiydi. Netekım bir gün Makedonya'da, Enver Bey de dağların yolunu seçti. Üniformalarını çıkardı. Yolu, kendileri ile her gün boğazlaştığı en azılı Bulgar çetelerinin kaynaştığı dağlardan geçe­ cekti. Sırtına basit bir Makedonya köylüsü elbisesi giydi. O gün: «— Artık ben bir hiçim, kimbilir nerede, hangi kurşunla öleceğim ve cesedim, bir asi olarak bir köşeye atı­ lacaktır...» dediği gündü. Nereye gidecekti? Onu da pek bilmiyordu. Ama dağa çıkan kurt, işte artık dağa çıkıyordu. En garibi de, bu yola çıkarken yanında, hiç kimse yoktu. Yalnızdı. Ama ardında sanki milyonlarca insanın yürüdüğünü h issed er gibi bir ruh hali içindeydi. Bir insan, ne kadar yalnız olsa da, ruhunda bu güçleri buldu mu, o artık yenilmez. Ve onun yolunu, ölümden başka, hiç bir kuvvet kesemez... îşte biz Enver Beyi şimdi, bu dağ yolculuğumda izleyelim... *tr* K A RA RSIZLIK G Ü N L E R İ:

Enver Beyin bir gün dağa çıkan yolları, oldukça dalgalı­ dır. önce nice kararsızlık günleri yaşar. O günler, ordu sal­ larına katıldığı günlerdir. Erkânıharp yüzbaşısı ve henüz 21 yaşında Enver Beyin ilk staj vazifesi olarak, Maııastır’da 13. Topçu Alayının, 6. Ba­ taryası Kumandanlığına atandığını biliyoruz. O günler için ba­ kınız nasıl konuşur:

ENVER

PAŞA

479

«Bütün bataryaları erkânıharp zabitleri idare ediyor­ du. Tabur Kumandanı Vekili Kolağası (önyüzbaşı) Salih Efendi, bana vazifemi yaparken son derece yardım edi­ yordu, İşte bu hizmet gürderimdedir ki, fikrim değişti. Çünkü anlıyordum ki, devlet idaresini değiştirmek zordur. Çünkü etrafımda kimse, î>u yolda teşebbüslere, bü­ yük teşebbüslere girişmeye istekli değildi. Burnu üzerine ben de: — Herkes hamiyyeten (vatan hizmeti duygusuyle) vazifesini yapmalıdır. Bu suretle her şey düzelir, diyordum. Ve bir mülâzimiıı (teğmenin) kendi vazifesini yapmazken, seraskeri (harbiye nazırını) tenkit etmesini ayıplıyordum. Ben de böylece vazifemi yapayım diyordum. Bu yolda fevkalâde gayret sarfediyordum. Evet, hele Erkânıharp Mektebinin ikinci snufıruia tev­ kif edilip Yıldız Sarayına götürülmemiz, sorgulara çekil­ memiz, mahkemeye çıkarılmamız, idareye karşı bende za­ ten mevcut olan itimatsızlığı artırmıştı. Ondan sonra da arkadaşlarla, bu zalim idareyi devirmek çarelerinden, bu idarenin, milleti felâket uçurumlarına sürüklediğinden bahsederdik. Ama bunlar hep sözde kalırdı. Şimdi ise gö­ rüşlerim değişiyordu. Vazifemi yapmaktan başka bir şey düşünmüyordum. Bu idareyi devirmek hakikaten zordu...» Bunları yazan Enver Beyin, o anlattığı günlerde, yani ordu saflarına katılışının ilk yılında, ruh hali buydu. Çalışkan, gay­ retli, sakin bir subay olmuştu. Ama ne var ki, memleketin hali sakin değildi. Makedonya'da barut fıçısı, her zaman patlaya­ bilirdi. Ye bu patlayış, onu, masum gayret ve hamiyet rahat­ lığından, daha doğrusu, belki kendisinin bile farkına varma­ dığı, ama içinde yoğrulup duran bu kararsızlıklardan ve uyu­ şukluğundan, bir gün uyandıracaktı, öyle de oldu. Çünkü Makedonya İhtilâl Komitesi, 1902 sonlarındaki ilk kongresini yapmıştı. 19(33 yılının kutsal İlya gününü, umumî ihtilâl günü olarak seçmişti, llyaden, yani tlya gününe kadar da, her tarafta baskınlara, çatışmalara, yangınlara, suikastlere

480

ENVER

PAŞA

geçilecekti. 1903 yılma ise artık girilmişti. Baskınlar, çatış­ malar başlamıştı. Batarya Kumandam Yüzbaşı Enver Bey şöyle anlatır: «1319 senesi nisanının ikinci Hızırilyas günü (13 nisan 1903) kalaya döndüm. 40 atlı ile, Karazan taraflarına göz­ cülüğe gönderildim. Bulgarların aralarda da o gün isyan edecekleri haberi alınmıştı. Diğer bir müfreze İle de, er­ kanıharp yüzbaşısı İsmail Hakkı Bey, Resne caddesi üze­ rine gönderildi. Benim müfrezem bir şeye rastlamadı. Ama İsmail Hakkı Beyin, Saparı köyünde eşkıya île mü­ sademeye (çarpışmaya) tutuştuğu bildirildi. Şehirde heye­ can başlamıştı. Birtakım silâh sesleri duyuldu. Dükkân> lar kapandı. Ufak çapta çarpışmalar, öldürmeler oldu. Ma­ nastırda 100 kadar İslâm ve Bulgar öldü veya yaralandı. Ben derhal bir müfreze ile belediye civarını tutmaya memur edildim. Vakalar bastırıldı. Ama etrafta Bulgar çe­ telerinin çoğaldığt anlaşılıyordu> Çarpılmalar da artık ek­ sik değildi Mayıs aynıda 13 kişilik bir Bulgar çetesi ile girişilen çarpışmaya, ben de iki topla iştirak ettim, İlk tüfek ve top ateşini orada gördüm...» Evet, Enver Bey de artık ateş çemberindeydi. Osmanlı dev­ letinin, kendi tebası ile yaptığı savaşın içindeydi. İlk çarpış­ maya giriştiği olayda, 18 kişilik Bulgar çetesi tamamen yok edil­ mişti. Enver Bey* bu sonucun alınmasına iki topu ile katıldı. Ondan sonra artık olaylar, çatışmalar, çarpışmalar birbirini kovalayacaktı: «Pazar gecesi nöbetçi bulunuyordum. Kışlanın karşı­ sındaki ot yığınları birden yanmaya başladı. Yangını bil­ dirmek için ve usule göre üç top atıldı. Ama yangın ge­ nişledi. Manastır etrafındaki ovada, îslâmlara ait bütün kulübe, ekin ve ot ytğtnlarımn ateşe verildiği görüldü. Demek Manasttr’dan yangın işareti olmak üzere atılan üç top, meğer Bulgurlar arasında ihtilâl işareti olmak üzere kararlaştırılmış. İhtilâlin işaretini o gün biz kendimiz vermiş oluyorduk! Böylece Manastır etrafındaki bütün Bulgar köyleri

ENVER

PAŞA

m

isyan etmişlerdi. Halk dağlara çekilmişti. Her tarafta tel­ graf telleri ve yollar kesilmişti. Manastır şehri, yani ordu merkezi, bu isyan ve ateş çemberi içinde, her tarafla ir­ tibatı kesilmiş olarak kaldı. Olayları bastırmak isteyen ufak jandarma müfrezelerine, her taraftan Bulgar köy­ lüleri ve çeteleri saldırıyorlardı. Çeşiîli yerlerdeki askeri müfrezeler de birden saldırılara uğradılar. Vaziyet buydu. Bu sırada bizim topçu birliklerine de Manastır şehri içinde, asilere karşı sokak muharebeleri yapmak için martin tüfekleri dağıtıldı. Topçularımız bu tü­ feklerle, atlı olarak devriye geziyorlardı. Ama o sıralarda Bulgar'lar, Kırçova, Klisora gibi bölük merkezlerini zap­ tettiler. Hükümet, her taraftan uğradığı saldırılar karşı­ sında şaşırmış kalmıştı.» Şaşkınlık, umumiydi. Basılan, yangınlara verilen, yalnız Manastır ve çevresi de değildi. Bütün Makedonya'ya ateş ya­ yılıyordu. Gerçi llya gününe daha vardı. Asıl umumî ihtilâl henüz arkadaydı. Ama ihtilâl denilen karşı hareket, artık Ma­ kedonya'da, tabiî hal olmuştu. Yalnız onun şekilleri, aşama­ ları çeşitliydi. Netekim o sırada Manastır’da, işi daha da karıştırıcı bir hal oldu. Manastırdaki Rus Baş Konsolosu Rostkovski, her zaman âdeti olduğu gibi, elinde kamçısıyle sokak sokak dola­ şıyordu. Her rastladığı yerde askerlere hakaret ediyordu. Hatta askerleri dövüyordu. Bulgar komitecilerinin bir kolu gibi ça­ lışıyordu (1). Hükümet bir meseleye meydan vermemek için, işi her zaman örtbas etmek gayretindeydi. Ama Rostkovski, da­ ha da azıttı. Bir gün, bir resmî binanın kapısında nöbet bek­ leyen nöbetçiye saldırdı. Her gün sokaklarda, her askerden istediği gibi, bu nöbetçiden de kendisine selâma durmasını is­ tedi. İşi daha da ileri götürdü. Kamçısıyle askeri dövmeye haş­ ladı. Fakat bu defa nöbetçi dayanamadı. Vazifesini yaptı. Silâ­ hına davrandı. Konsolos daha da saldırınca, Rus konsolosunu öldürdü... d)

Enver Beyin Batır alarmdan.

482

ENVER

PAŞA

Asker, vazifesini yapmıştı. Ama sanki yer yerinden oyna­ dı, Hemen Harp Divanı kuruldu, Rus Sefareti Baş tercümanı Mandelştaym, İstanbul'dan koştu, geldi. Hâkimler Heyetinin üyesi gibi soruşturmalara katıldı. Yapmadığı hakaret kalmıyor­ du. Enver Bey de Harp Divanı Heyetindeydi, Heyetin aynı za­ manda kâtibiydi. Umumî Müfettiş Hüseyin Hilmi Paşa da o sırada Manastır'da bulunuyordu. Divanıharp, Enver'in bütün itirazlarına rağmen, hem konsolosu öldüren Halim'i, hem o sırada kapıda bulynan diğer bir askeri, idama mahkûm etti. Gerçi karara «tehevvüren» ateş edildiği gibi hafifletici bir ka­ yıt konulmuştu. Ama saray bu hafifletici sebebi kabul etmedi. İdamın icrasını ferman etti. İdam hükümleri de yerine getiril­ di. Enver Bey Hatıratında şöyle yazar: «Divanıharp, ebediyen namım lekeleyecek bir hüküm verdi Sefaret başkâtibi, idam sahnesini seyre, benimle be­ raber gitmek istedi Reddettim. Divanıharp reisinin ve umumî müfettişin bu yoldaki emirlerini tebliğ e tti Gene reddettim. Yalnız, konsolosun cenaze alayı giderken, ba­ taryayla beş defa top atiyi yapmak zorunda bırakıldım. Bu- haksızlığı hiç unutamam. Bu haksızlıklar, hakaretler ne vakit sona erecekti? Ne vakit daha iyi bir idare kura­ caktık? Bizi bu tahkirlerden, haksızlıklardan, ne vakit kurtaracaklardı Evet, bir kurtuluş günü lâzımdı. Ama bunu kimler ve ne vakit başaracaklardı? îşte bu sorulara cevap bulamayışı, Yüz­ başı Enver Beyi gittikçe bunaltıyordu: «Vazife ile meşgul olmak, vazifeyi fedakârlık ve ha­ miyetle yapmak, ötesini düşünmemek ve herkes vazifesini yaparsa, her şeyin düzeleceğine inanmak» şeklindeki ümit ve inançları, gittikçe sarsılıyordu. Galiba böylece kararsızlık safhaları da gittikçe sona eriyordu, işte olan­ lar meydandaydı. Manastır sokakları bile ihtilâl içindeydi. Bu şehirde yalnız Bulgar komiteleri değil, yabancı konsoloslar da ellerinde kamçı kol geziyorlardı. Hakarete uğradığı için

ENVER

PAŞA

483

askerî şerefini koruyan, vazifesini «gayret ve hamiyetle yapan» nöbetçiler asılıyorlardı. Onlara bu hakareti yapanın ardından, ardarda selâm topları atılıyordu. Hem bu kararlara, hem bu iş­ lere, Enver Beyi de memur ediyorlardı. Hayır, bu hali unuta­ mazdı. Unutmamalıydı da. Artık kendini, bir dönüm noktasında hissediyordu. Yazılarından duyulan ruh hali budur... *t* HEDEFSİZ BIK VATANSEVERLİK !

Ama o günlerin Makedonya'sında silâh başında olanlarda, yani yalnız Enver Beyde değil, bütün ordu safında aktif vazife­ ler alan ve «haksızlıklardan, hakaretlerden kurtulmak» isteyen, bütün subaylarda hâkim olan ruh hali, gittikçe artan bir hid­ det, fakat hedefsiz bir vatanseverliktir. Evet bu his gerçi sa­ mimî, güçlü, ama hedefsizdir. Çünkü bunlar bütün ümit ve gayretlerini hep «dinimiz, va­ tanımız ve milletimiz» için çarpışıyoruz formülüne bağlamış­ lardı. Ama bu vatan neresiydi? Bu millet, hangi milletti? Ve dindaşlarımız kimlerdi? İşte 1903 Makedonya’sındaki subaylar­ da bu soruların cevaplan, bir belirsizlik içindeydi. Yahut ta şöyle diyelim: Bu vatan Osmanlı vatanıdır. Yani nüfusu 25 milyon kadar olan, sınırları Kafkasya’dan Orta Af­ rika’ya, Adriyatik’ten Basra Korfezi’ne kadar uzanan Osmanlı vatanı! tyi ama biz, acaba bu vatana hâkim ve sahip miydik* Hem bu vatanda hangi millet yaşıyordu? Millet-i Osmaniye de­ ğil mi? Meselâ Enver de Kurmay Okulunda tevkif edilip, padi­ şah sarayında sorgulara sevk edilirken Tanrı’ya: — Yâ Rabbî, sen Millet-i Osmâniyeyi kurtar, diye yalvarmamış mıydı? Ama bu Millet-i Osmâniye kim veya neydi? Ama bu Millet-i Osmâniye sakın bir vehim, bir aldanış olmasın? Meselâ ordu Makedonya'da bu Millet-i Osmâniyenin bir parçasıyle savaşmıyor muydu. Bulgar, Sırp, Hum vatandaş­ larımızla, hem de Osmanlı vatanının sınırlan içinde, harp halin­ de değil miydik? Girit’te Osmanlı vatandaşları ile çarpışmıyor muyduk? Kürdiistan’da Kürtlerle, Suriye'de Dürzılerle boyuna

484

ENVER

PAŞA

harp etmez miydik? Hele Ermeni vatandaşlarla, kıran kırana niçin dövüşürdük. Hatta Anadolu'da bile, niçin dağlar, taşlar eşkıya elindeydi? Dinimize ve din kardeşlerimize gelince? Pek iyi biz bu Ru­ meli'de Arnavutlarla niçin boğaz boğazaydık? Yemen'de Müs­ lüman Araplar niçin Müslüman Türk tümenlerini, ard arda kırar, bitirirlerdi? Halbuki Kürtler de Araplar da, Arnavutlar da Müslüman değil mi? Hayır, bu Vatan-i Osmâni, bu Millet-i Osmaniye, hatta bu din birliği kavramlarında, mutlaka bir yanlışlık, bir anlam­ sızlık vardı, işte 1903 İhtilâlinden önce Türkler ve hele Make­ donya'daki Türk subayları, bu kavram karışıklığının, anlam bataklığının, gırtlaklarına kadar içindeydiler. Ve bu karışıklı­ ğa bir izah ta bulamıyorlardı. Halbuki Millet-i Osmaniye, millet demek değildi. Vatan-i Osmâni de vatan değildi. Din iştiraki ise, başlı başına, millet birliği demek olamazdı. Eğer Öyle olsaydı,-Avrupa’da da aynı dinden olan Fransızlarla Almanlar, Almanlar ile A vusturyalI­ lar, hatta Ingiliz Angio-Saksonları ile, gene Anglo-Sakson olan Amerika kolonileri, birbirleri ile harp ederler miydi? Evet, Rumeli'de, Rumeli'yi elde tutmak isteyen Osmanlı idaresi ve subayları ile, onların karşısında ve onlarla savaşan halklar arasında, yani Bulgarlar, Sırplar, Kumlar, Arnavutlarla Osmanlı savaşçıları arasında, önemli bir sftdh farkı vardı. Ve bu silâh farkı şuydu: Rumeli’de bize karşı savaşan halklar ve önderler, bir millî ülkü uğrunda çarpışıyorlardı. Yani onlar milliyetçi idiler. Bizim ordu subayları arasına ise, millî duygu, yani milliyetçilik girmemişti. Onlar sadeee OsmanlIydılar. Ama ne var ki, çağın güçlü akımı olan milliyetçilik karşısında, Os­ manlılık formülü, yani imparatorluk kavramı, artık güçsüzdü. Çağın bu kanunu, yalnız Osmanlı imparatorluğu için değil, artık asrın bütün imparatorlukları için de geçerliydi. Bü­ tün imparatorlukların yıkılması mukadderdi. Netekım gene yirminci yüzyıl içinde, yalnız Osmanlı imparatorluğu değil, devrin bütün bu cins hükümranlıkları da ardarda ve kısa za­ man içinde dağılacaklardı. Meselâ Avusturya-Maearistan, Rus­

ENVER

PAŞA

485

ya, Fransa, İngiltere ve diğer imparatorluklar gibi. Ama ne var ki XX. yüzyılın başında, yani Enver Beyin ve arkadaşla­ rının Makedonya'da, Makedonya'yı korumak için çırpındıkları sırada Osmanlı imparatorluğu, bütün imparatorlukların en za­ yıfı idi. Ve fazla olarak bu devlet, kendi halklarına daha iyi bir hayat vaadedebilmek için, hiç bir görüşe, hiç bir imkâna da malik değildi. Sarayın bütün hüneri, idare-i maslahat oyun­ larından, yani, günü gün etmekten ibaretti. O halde, asrın ka­ nunu, hükmünü icra edecekti. Yani nice kanlar dökülecekti ama, imparatorluk ergeç parçalanacaktı. Kaldı ki sarayın her yanlış adımı, bu gidişi her gün biraz daha hızlandırıyordu. O kadar ki, yarın bu saray rejimi yerine daha genç, daha dinamik, daha fedakâr bir iktidar kadrosu ve bir başka rejim gelse bile, saray daha kendi devrinde, o gelecek rejimin az çok kullanabileceği şansları da harcamış bitirmişti. Hele Rumeli’de Türk nüfusunun askerlikler, vergi­ ler, idaresizlikler altında er itilişi, Türk nüfusunun yoğunluk teşkil edebileceği yerlerde de yarın, tasfiyeye mahkûm kılı­ yordu. Halbuki Rumeli’de ve Türk yoğunluğuna dayanan geniş bir bölgeyi pekâlâ muhafaza edebilirdik. Abdülhamit’in, savun­ ma ve işgal haklarını da kullanmadan Bul garlara bıraktığı Şarkî Rumeli’den geniş sahalarla, Makedonya’nın içlerine, hat­ ta Selânik’e kadar varan topraklarda, zaten Türk yoğunlukları vardı. Bu yoğunlukları artırabilirdik. Ve o zaman, Balkan sil­ silesi altından, en az Vardar’a kadar olan geniş bir Avrupa Türkiye’si, bazı mübadeleler de yapılarak, pekâlâ kurtarılabi­ lirdi. Ve bu parçaya bütün gücümüzle, Türk vatanı diyebilirdik. Geriye kalan Rumeli parçaları, ya Arnavutluk gibi yoğun bir yabancı ırkın yaşadığı topraklardı. Yahut ta, askerlikçe savu­ nulması kabil olmayan yerlerdi. Netekim Mustafa Kemal, arkadaşı Ali Fuat Cebesoy’un Hatıralarından anladığımıza göre, daha Mektep sıralarında iken, bu stratejiyi savunmuştu. Bu görüşte hedefsiz bir vatanseverlik değil, köklü bir millî anlayış, bir devlet anlayışı vardı. Mus­ tafa Kemal’in, o zaman safiyane sayılan, arkadaşlarının şid­

486

ENVER

PAŞA

detli karşı koymalarını davet eden ve tabiî henüz iyi işlenme­ miş sezişleri dışında, ihtilâlci subayların, bu gerçekleri o z u ­ rnan gereği gibi anladıkları hakkında, başka bir hatıra, belge, bir belirti yoktur* Çünkü onlar Osmanlı olarak yetiştirilmiş­ lerdi* Onlar için Osmanlılık kutsaldı* Osmanlılık, ayrı ayrı ırk­ tan, ayrı kandan insanları, mektep sıralarında gerçi birleştire­ biliyordu. Hele orduda bu sosyal oluş güçlüydü. Orduya mil­ liyetçilik, ne Türkler için, ne de Türk asıllı olmayanlar arasına; henüz sızmış değildi. Orduda milliyetçilik yoktu. Orduda, Mil­ let-i Osmaniye’nin yaşadığı bir vatan için vatanseverlik hâ­ kimdi. Ama ne çare ki, bu vatanseverlik artık hedefsizdi. Köksuzdu. Yüzbaşı Enver Beyin de anlayışı, diğer bütün Osmanlı va­ tanseverleri gibi, aynen buydu. Bu yolda vazifelerini, hakika­ ten gayret ve hamiyetle yapıyordu. Ama belki o da seziyordu ki, o günkü coğrafî ve etnografik durumu ile bütün Rumeli’nin? ne savunulması, ne de muhafaza ihtimali yoktu. ÇETELERLE SAVAŞTA, GÖNÜLLÜ B İR K U R M A Y !

Ama Yüzbaşı Enver Bey, çetelerle savaşın her şeyi hallet­ meyeceğini ve çetelerle beraber, mevcut idare sistemine, yani, saraya ve padişaha karşı da savaşmak gerektiğini artık ve ga­ yet açık anlıyordu. Bunun için de ordu içinde sivrilmek, isime ve şöhret yapmak, itibar kazanmak, hulâsa eğer sağ kalınırsa,, yarın söz sahibi olabilmek için, mücadelelerin tam ortasına atıl­ mak lâzımdı. Halbuki ordudaki usul, kurmayların askerî bir­ liklerdeki stajları bitince, onları karargâhlara almak, masa baş­ larında çalıştırmaktı. Enver Bey bu işte, bu hakkından var geçecektir. İlgili makamlara müracaat edecek, kendisinin, çetetakiplerine memur birliklere verilmesini isteyecektir. Netekim eldeki askerî sicilini incelersek (1) Erkânıharp5'1 (1) Onun bütün askerî hayatım, kademe kademe veren ve so­ nunda onun hakkında alınan hükümleri de yansıtan bu tablo, bin eserin, üçüncü cildinin sonuna eklenecektir.

ENVER

PAŞA

487

Yüzbaşısı Enver’in, birliklerdeki staj müddetini bitirdikten son­ ara dahi, 1 ekim 1323’te (14 ekim 1907) kendi isteği ile eşkıya ta­ kibine memur kuvvete tayin edildiğini ve bu vazife için ay.rica maaşına 5 lira zam olunduğunu görürüz. Enver işte daha .sonra ve fiilen tutacağı bu yolu, daha staj sırasında da seçti. 1903 yılı eylülünde, yani Makedonya ihtilâlinin en ateşli gün­ lerinde «kendi ısrarı» üzerine, Bulgaristan sınırında, Koçana7,daki Piyade Yirminci Alayın Birinci Taburuna, piyade hiz­ meti görmek ve çetelerle savaşmak için gönderildi. Şöyle an­ latır: «'Maksadım, Bulgaristan hududu civarlarım görmekti. Bu sırada pek çok redif (yani birinci kademede ihtiyat) küvetleri de askere çağırıldığından, fiilen harp halimden ve meydanlarından geri kalmamaktı. Bir ay sonra bu ala­ yın muhtelif birîikZeri dağlara dağıldığından, ben. de On dokuzuncu Alayın, Birinci Taburunun, Birinci Bölüğüne tayin olundum. Müstakil bir bölük kumandanı sıfatiyle çe­ te savaşlarım katıldım^ Şimdi Yüzbaşı Enver Bey, emrindeki bölüğü ile Bulgar -sınırları tarafında, çeteler peşindedir. Dağlarda, ormanlarda her an, her taşın arkasından bir silâh patlayabilir. Her çalının 'kımıldayışı şüphelidir, ölüm ise, bu dağlarda kol gezer. Halbu­ ki buralarda oturanlar da, Enver Beyin uğrunda Ölmeye and içtiği Millet-i Osmaniye'dir. Buraları da Memâlik-i Osmâmye
ENVER

488

PAŞA

Silâhlar patlar. Kuvvetler iki tarafta da eşittir. Enver 200 kişilik bir bölüğe kumanda eder. Rumelinin, Anadolu’nun çe­ şitli yerlerinden iki yüz Türk askeri... Bölükte Vatan-ı Osmâni’nin diğer yerlerinden, meselâ Kürdistan’dan <1), Irak’tan, Yemeniden, Suriye’den, Garp Trablus’undan kimse yoktur. Çün­ kü oralardaki Osmanlı halkları da, kendi bölgelerinde, gene Anadolu ve Rumeli Türklerine karşı savaşırlar. Enver Bey şöyle anlatır: V

Araziyi iyi bilmemek ve müfrezeye kumanda eden Alay Kumandanının hareketleri iyi idare edememesi yü­ zünden, çarpışma geceye kadar uzadı. Çete de kaçtı kur­ tuldu. Ertesi günü çeteyi takip etmek ısrarlarımızı da, ta­ bur kumandam reddetti. Benim kendi başıma hareket et­ mek teşebbüslerim de Önlendi Tabur Kumandanı daha sonra, bunu benim gençliğime acıyarak, ve askerlere, be­ nimle beraber gitmemelerini söyleyerek, hareketlerimi ön­ lediği şeklinde anlattı. Halbuki bu muvaffakiyet sizlik, ha­ kikî bir mağlûbiyet idi. Çetenin, karşısındaki böyle bir askerî kuvvetin elinden kurtulması, kaçabilmesi, beni çok müteessir etti. Bu teessürle, bundan sonra, ne olursa olsun, işi gündüz ve kendim bitirmeye karar verdim.» Ondan sonra Enver Bey çete savaşlarında, işi savsakla­ mak yerine, kesin netice almak için durmadan düşünür. Müs­ takil müfrezelerle hareket etmeyi arzu eder. İster ki kendi ha­ reketlerinde, yalnız kendi kumanda etsin. Birtakım savaş usul­ leri de tasarlar: Çeteyi cepheden göğüslememeli, Çünkü arka­ ya kaçar, kurtulur. Öyleyse evvelâ haber alma (istihbarat) ge­ rek. Araziyi evvelden iyi keşfetmek gerek. Sonra asıl saldırıya geçmeden çetenin etrafım çevirmek, kaçış yollarını kesmek gerek! Bu sistem, gerillalar demek olan çete kuvvetlerine kar­ şı, yerinde bir usuldür. Değil çetenin mevzilerini, hatta otur­ dukları, gizlendikleri evleri, bu evlerin iç bölüntülerini bile evvelden bileceksin, haber alacaksın. Ev nerededir, kaç katil­ li)

O zaman Doğu Anadolu dağlık bölgesi böyle adlandırılırdı.

--

^

•

•,

.e

*

*\

: :' z i'.

'

j

: V

^

. . •*#

•*

*

_

/* . '

« —• ^ r . - ** r

İğ: » ; . *, o,-* -" ıîV ':* :.

, ı’

£5 *•'!*■•>,rvr

•

|İ p 8

f c ? ,'>V'S»>\ a S ^ / v

'v\%

^ !^vVy V--* ^0>:-.7İı ,[[■>.> i W" ■ (t: A ' • V.

'.• '• < '

-

;

•■■ r. \

<

. l : i>

<7 '
,-: ,i i;. c i î^:]r !: • ;^ '

/:
Bey Makedonya'da çete savallarında.

V 'A -

'■ ■ ■ V

490

ENVER

PAŞA

dır, kapıdan girince iç taksimat nedir? Merdivenler, bodrum^ lar, üst odalar ve nihayet evin hem oraya yapılacak baskın, hem evden yapacakları savunma için en elverişli noktaları ne­ releridir? Hele dağlarda iş, daha çok bilgiler, keşifler ister. Hu­ lâsa etrafı sarma yolları ve nihayet saldırı... Yüzbaşı Enver Bey, bunların hepsini inceler. Usullerini geliştirir, uygular. Ve neticeler tamdır. Onun o günlerde, bu yollardaki kafa yoruşlarını gösteren* işaretler var. Meselâ şimdi önümde bir küçücük cep defteri duruyor. Hani şu bakkallarda satılan cinsten, kâğıtları kareli1 bir deftereik. Bu deftercik, Yüzbaşı Enver Beyin o zamanki1 yazıları, işaretleri, krokileri ile doludur. Ve içinde daha neler' yok? Maaş hesapları, masrafları, elbise ve çamaşırları hakkın­ da notlar, aldığı veya yazacağı mektuplar için işaretler, kayıt­ lar ve nice şeyler... Ama bizim için en enteresan olanlar, birtakım krokilerdir Ev plancıklartdır. Ö zamanki tabirle eşkıyanın, daha doğrusu çete mensuplarının barındığı, bulunduğu haber alınan köylerin krokileri ve evlerin plancıkları, bütün ayrıntıları ile bir defterde doldurur. Filan dağın eteğindeki değirmen bir çe­ te sığınağıdır. Biz bu defterde, oraya varan yolları, derecik­ leri, tepecikleri, ana çizgileri ile görürüz. Yahut ta meselâ Petko* Kaptan’m filan yerde, filan evde olduğu haber alınmıştır. Evin girdisi, çıktısı, altı üstü, odacıkları, Enver’in kalemiyle bu def­ tere çizilmiştir. Ve bu türlü nice yol, mağara ve planlar... De­ mek ki artık haber alma işleri yürür. Ve Enver artık yapaca­ ğım bilir. îşte bu usul ve yollarladır ki Enver Bey, 1908 Hürri­ yet ilânından önce, ve hepsini de müstakil olarak kendi idare etmek suretiyle, tam 56 çete savaşma katılır. Ve tabiî bir gün yaralanır da... Onun hikâyesini biz, onun kaleminden izleyelim: «Koçana’da bulunduğum müddetçe, Cuma, Osmaniye, Çarova ve civarını gezdim. Çarpıştım, Aile halkımdan ay­ rı, fakat hayatımdan memnundum. Kumandan Ali Paşa, bana iyi çalışma fırsatları verdi. Askerler iyi idiler. Am
ENVER

PAŞA

491

-talimleri çok sıkı tuttuğum için, zabitler memnun değil'diler. Onlar biraz başıboşluğa alışmışlardı. Bu halleri ön­ ledim. Sekiz ay sonra ve 320 nisanının yirmi ikinci günü (5 mayıs 1904) Altıncı Süvari Alayımn, Üsküp’te bulunan bölüğüne süvari stajı için nakledildim. Pek memnundum. Burada yalnız bulunacaktım. Talimleri sıklaştırdım. Gene zabitler memnun değildiler. Hatta birini hapsettim, Ama işler de yoluna girdi.» Bunları anlatırken, o günlerin atmosferini aksettiren bazı noktalara da işaret eder:
492

ENVER

PAŞA

racaktır. Yani alt üste, kayıtsız şartsız itaat edecektir. Tümen­ leri yarbaylar, kolorduları albaylar ve Orduları tugay Kuman­ danı rütbesinde genç generaller idare edecektir. Meselâ Albay Mustafa Kemal daha 34 yaşında, Anafartalar Grubu Kuman­ danlığında, hem de dünyanın en güçlü devletinin kara ve deniz ordularına karşı bir gün, 100.000 askere, fiilen kumanda edecek­ tir. Bir günde 10.000 ölü, 20.000 ölü verilecektir, ama, tek kişi, tek adım geri çekilmeyecektir. O günlerde Enver’e gelince, o, fiilen 2.000.000’luk bir ordunun, hem harbiye nazırı, hem baş­ kumandanı olacaktır. 34 yaşındadır. Ve henüz Mirlivâ, yani tuğgeneral olarak! Biliminiz ki bu rütbe/generalliklerin en alt rütbesidir... **t GENE SULTAN HAMlT İDARESİ VE KARAR:

Evet, Yüzbaşı Enver Bey Üsküp’te bir şeyler yapmak ister­ ken durum buydu. Ona göre bu böyle giderse memleket mahvolabiiirdi. Bu durumu yorumlamak, çözmek için, kendi ken­ dine sebepler arıyordu. Ve bu sebepleri şöyle topluyordu; «Bütün bunlara sebep, îdare-i Hamir iye (yani Sultan Hamit idaresi) idi. Bu idare fiilen iktidarsız olmaktan baş­ ka, ayrıca cahildi. Düzen tamamen bozulmuştu. Rüşvet al­ mış yürümüştü. Meselâ hem cahil, hem de sakat olan bir miralayın (albay) tekaüde (emekliliğe) sevk edilmesi har­ biye nezaretine yazıldığı halde, İstanbul'a gönderilen bir­ kaç yüz altın ve orada birinin himayesi ile%biraz sonra alınan cevap şöyle geliyordu: — Kudemâ-yı ümerâyı aşkeriyedendir (1). Ve arkasından da hu adamın paşalığa terfii geliyordu! Bu haller bende ve herkeste kırgınlık uyandırıyordu. Bunun için bu suistimallere (kötü kullanmalara) son vermek ve binaenaleyh bu halleri kaldırmak için, Mutta­ kiyet idaresi (istipdat idaresi, padişahın başına buyruk oluşu) yerine Meşrutiyet idaresini (Mithat Paşa Kanunu Esasisinin uygulanacağı parlamento nizamını) getirmek lâ-1 1)

Yani eski askerî Âmirlerdendir

ENVER

PAŞA

493

zım geldiğine ve bundan her şeyin netkesiz kalacativna, artık, karar vermiştim...» Bu bir karardır. Bu bir karar günüdür. 1889’da tıbbiyede doğup, aynı yılda Paris’te de kurulan Meşrutiyetçi Grupla işbirliğine geçen ve Türkiye’de gizli çalışan Osmanh İttihat ve Terakki Teşkilâtı da bunun için uğraşmıyor muydu? Hedef hep Meşrutiyetin iadesi değil miydi? Demek ki doğru düşünen in­ sanlar için, bütün yollar aynı hedefe çıkıyordu. Ve Enver Bey Makedonya’da, bu yolu kendi de buluyordu. Hani Mektebi Harbiyeye ilk girdiği gün akşam divanında, mekteplerden kovul­ dukları, hapse, kalebentliğe, idamlara mahkûm oldukları ilân edilen gençler de, hep bu gaye için bu cezaları yememişler miydi? Şu halde Yüzbaşı Enver de artık bu yolun üstündeydi. Ve ona bir gün: — Kardeşim, Enver, bu gaye için çalışan gizli bir ce­ miyet var, seni de oraya alalım, ya hürriyet, ya ölüm, diyecekleri zaman, Enver artık hazırdı. O gün ise uzak değildi. Ve bu sözleri gizlice ona söyleyecek olan, kendisinden iki yaş küçük olduğu için, kendisinden iki sene sonra erkânıharp mek­ tebini bitiren, ama bir gün, ve Enver mektebin ikinci sınıfın­ dayken onunla beraber tevkif edilip Yıldız Sarayı Tahkikat Heyeti önüne çıkarılan amcası Yüzbaşı Halil Bey olacaktı. Evet, o günler yaklaşıyordu. Yüzbaşı Enver Bey, bu düşünce ve görüşlerini artık açık­ lamaktan da pek çekinmez. Hatta yabancılara karşı da. Meselâ şu parçayı okuyalım: «Üskiip'te ve Osmanh jandarmasını düzenlemeye me­ mur edilen AvusturyalI Yüzbaşı Pavlos Efendi ile bir gün konuşurken ona şunları avlattım: — Etrafımızı, memleketimizi saran bütün bu ihtilâl­ ler, idaresizliklerden, idarede yolsuzluklardan doğuyor. Hükümet, inanılır ellerde değildir. Kontrolsüzdür. Böyle olunca da, şiddetli ve kuvvetli değildir. Her bozukluk bu yüzden ileri geliyor. Avrupa’nın istediği tslahat ise, mem-

494

ENVER

PAŞA

leketimizin bu parçasını bizden ayırmaktan, koparmaktan başka netice vermeyecektir. Ama iyi niyetli, genç, doğru düşünen ve sıhhatli Os­ manlIlar gayret ederlerse, merkezi idareyi ıslcüı edebile­ ceklerdir. Hulâsa Abdiilhamit çok kabahatlidir. Her şey­ den sorumlu olan odur. Ben bunları söylerken, ortada henüz hiç bir teşebbüs yoktu. Ama bende olduğu gibi, herkeste de fikirler geli­ şiyordu. Vatanın gittikçe felâket girdabına, felâket uçu­ rumuna yaklaştığını herkes anlıyordu. Hele Hıristiyanları himaye maksadı ile Avrupa’nın memlekete müdahale­ leri, ortalıkta evvelkinin aksi bir müsavatsızlık (eşitsiz­ lik) yaratmıştı. Şimdi de Müs'liimaviann işlerine hiç ba­ kılmıyordu. Memurlar, AvrupalIların gözlerinin üzerlerin­ de olduğu Hıristiyan teba (uyruk) ile meşgul oluyordu. Onlara karşı yapılan bir haksızlık, derhal cezalandırılıyor­ du. Bu sefer de İslamların hakkı aranmıyordu. Diğer taraftan, ecnebi zabitlerinin (subayların) ve me­ murların varlığı, İslâmlar üzerinde fena tesirler yapıyor­ du. İslamlarda da bu idareye karşı yavaş yavaş bir kin uyanıyordu. Fakat idarenin keyfî muameleleri karşısında, kimse ses çıkaramtyordu... Ben bu sıralarda, 24 şubat 1321’de (9 mart 1905) kolağasıhğa (önyüzbaşılığa) terfi ettim.» Ondan sonra Enver Bey çeşitli hizmetler görür. Altı ay son. ra îşti’tedir. Ve iki senelik mecburî kıta hizmeti biter. Manastır’a ordu merkezine döner. Ordu Kurmay Heyetinde, evvelâ birinci şubede Refet Beyle (General Refet Bele) sonra da 15 gün Albay Haşan Beyle çalışır. O zaman Manastır Askerî Bölgesinde yeni teşkil edilmiş olan Ohri. Karaçova Askeri Mü­ fettişliğine tayin olunur. Bıı vazifeyi büyük bir istekle ka­ bul eder. Çünkü bu vesileyle Makedonya’da çok şeyler görecek­ tir. Askerî birliklerle temasları olacaktır. Orduyu daha yakın­ dan tanıyacaktır. Çetelerle savaşlara da katılabilecektir... Öyle de olur. Birçok köy ve ormanlarda çete araştırma­

ENVER

PAŞA

495

larında bulunur. Çeşitli müfrezelerle Rum, Bulgar çetelerinin takibine girişir. Bu işlerde ve kendi deyimince «bitmez tüken­ mez» faaliyetler sürüp giderdi. Erkânıharp Reisi Albay Haşan Bey de, bu işlerde hep onu ileri sürer: »Bazen bir ay süren geceli gündüzlü çete takip ve ça­ tışmalarından sonra, hemen İkinci lir vazifeye memur edi­ liyordum, ama hiç bir zaman hoşnutsuzluk göstermiyor­ dum, şahsî menfaat düşünmedim. Evet, çeteler ve ihtilâl komiteleri hürriyet kelimeleri ile beraber, bunlardan her biri, kendileri ile soydaş olan ■milletlerin, devletlerin dillerini konuşuyorlardı. Bunların hareketleri ile beraber, Avrupa büyük devletlerinin de müdahaleleri artıyordu. Ama ne yapıp yapıp bu müdahaleleri, azaltmak, bu suretle de bir tedavi çaresi bulununcaya kadar, memle­ keti elimizde tutmak lâzımdı. Başka çaremiz yoktu. Bu­ nun için çarpışıyorduk. İşte bu imanla ve bu maksat için ben, iki sene zarfın­ da, yalnız kendi kumanda ettiğim müfrezelerle, 56 mü­ sademeye (çarpışmaya, savaşa) girmiştim..^ Enver Bey, daha Önce bahsettiğimiz gibi, Koçana’da ve baş­ kalarının emrinde girdiği Kitka çatışmasındaki başarısızlıktan ders alarak, şimdi kendi tertiplediği çarpışma usullerini, hiç durmadan uygular. Çatışmaların ise ardı arkası kesilmez. Ha­ tıra Defteri bunların listeleri ve hikâyeleri ile doludur: Manastır'm Morgova nahiyesindeki îven taşlıklarında ve bir yortu günü 16 Bulgar köylüsünü öldüren Giritli Kaptan Skaîidis’in 21 kişilik çetesini sıkıştırır. Hepsini imha eder. 5 ağustos 1322’de, birkaç çeteyi ayrı ayrı sarar. 3 şehit verir. Ama çeteler yenilmiştir. Meselâ 22-25 ocak 1322 de, yarım met­ re kar içinde, gayet arızalı arazide, her defasında 13 saat süren çarpışmalara kumanda eder. Karda ayakları kısmen donar. Kat­ la ovuşturarak tedavi eder. Aynı yılın nisan ayı hep çarpışma­ larla geçer. Demirhisar nahiyesinde çarpışır. 4 mayısta, 15 ki­ şilik Petso çetesinin tümünü imha eder. Aynı yılın nisan avın­

496

ENVER

PAŞA

da, Manastır civarındaki Dersoİay köyündeki çatışmada, uy­ luğundan yaralanır. Bir ay tedavi görür. Ama yarası geçer geç­ mez hemen dağlara koşar. 14 haziranda Ehlova’da Rum, Pirlepe’nin Nikodim taraflarında Bulgar çeteleri ile savaşır. Hele 3 temmuz 1322 (1906) da, Pirlepe-Tikveş kazaları ara­ sında, Nikodim ve Rafla köyleri etrafında tam 250 kişilik bir Bulgar çetesi ile savaşa tutuşur. Bu çeteye Bulgar subayları kumanda eder. Yanlarında 3 borazan bile vardır, ilk gün 52 kişilik ihtiyatları kamilen öldürülür. Ertesi gün de 35 çeteci imha edilir. Kendi birliğinden 4 şehit, 7 yaralı vardır. Bu hikâyeler böylece uzar gider. Bulgar çeteleri, Rum çe­ teleri, hatta Müslüman Arnavutların çeteleri... Meselâ Kolon­ yalda, Arnavutluk istiklâlcisi Istarvalı Kâmiİ Bey çetesinin pe­ şine düşer. Dağlar dereler, gene silâh sesleri ile inler. Arnavut vatandaşlarımız da daha sonra büyük isyanlar şeklinde de ayak­ lanacaklardır. Çünkü bizi istemezler. Arnavut Kâni Bey çetesi de Enver’i peşinden koşturur. Enver Gramos ormanlarında 70 kişilik Yunan ve Kaymakçalan dağlarında, bütün bir köy halkı­ nın da iştirak ettiği çarpışmaları kazanır. Ama çatışmaların bir türlü sonu gelmez. Osmanh devleti, Osmanlı vatandaşları ile her tarafta savaş halindedir. Bu savaşa kat ilanlar, yalnız Enver Beyin birliği de değildir. Makedonya'nın her yerinde askerler, hareket halindedirler. Her takip, her çarpışma, başlıbaşma bir hikâyedir. Bîr roman veya filim konusudur. Ama, vazifesi karargâhlarda çalışmak iken, kendi isteği ve ısrarı ile çete takiplerine verilen Enver Beyin maceraları, ordu safların­ da ona, ün ve itibar sağlar. 1908 ihtilâlinden sonra da Enver Beyin bu maceraları unutulmayacaktır. Onun cesaret ve feda­ kârlıklarından, daima saygı ile bahsedilecektir. Zaten ordu ku­ mandanlığı da bunları görmemezlikten gelemez. Önyüzbaşı En­ ver Bey, Önyüzbaşıhğmdan ancak bir buçuk yıl sonra, 31 ağustos 1322’de (13 eylül 1907) ve fevkalâdeden. Binbaşı Enver Bey olur. Henüz 26 yaşındadır. 26 yaşında Kurmay Binbaşı Enver...

Binbaşt Enver Bey

498

ENVER

PAŞA

ENVER BEYİN AMCASI HALİL BEYİN MACERALARI:

Bir askerî vazifenin yapılmasında, Makedonya dağlarındaki çete savaşlarında macera sözünü ben de yadırgarım. Zaten bu söz benim eserimde pek geçmez. Ama burada bu sözü kullanır­ ken, gerçeği ifade edecek başka bir kelime bulamıyorum. Çün­ kü bu dağlarda olup bitenler, aslında hiç bir askeri hareket şekline uymaz. Zaten askerin vazifesi aslında, çete takip et­ mekte olmamalıydı. Ama Makedonya’da birlikler, subaylar öyle bir hareketlilik içindedirler ki, bunun ne başı bellidir. Ne so­ nu vardır. Ne de onlar bu işin sonundan bir hayır beklerler. Bunu biraz aşağıda, Enver Beyin kendisinden dinleyeceğiz. Fakat buna rağmen, hemen bütün birlikler hareket halin­ deydiler demiştim. Bu doğrudur. Çünkü çetelerin saldırısın­ dan, yalnız gezici takip birlikleri değil, yollardaki, geçitteki karakollar kadar, bölük, tabur kışlaları, nahiye, ilçe, hatta vi­ lâyet merkezleri bile, gece ve gündüzün her anında bir baskına uğrayabilirler. Netekim uğramışlardır da. Çeteler ise, Resne’de ilk yerli Makedonya komitesinin, daha 1883’de kurulduğu za­ man kararlaştırdıkları ve bizim daha önce verdiğimiz gibi: «Se kade, i ni kade» yani: «■Her yerde ve hiç bir yerde» dir. İşte bu savaşlarda yüzlerce Osmanlı subayı vazife alırlar. Hem de, hemen hepsi kendi istekleri ile. Meselâ daha sonra hürriyet mücahitleri olarak sivrilecek olan Olırili Binbaşı Eyüp Sabri, Resneli Kolağası Niyazi, Albay Seîâhattm, Cafer Tayyar ve daha niceleri... işte Enver Beyin, kendisinden iki yaş küçük amcası ve Erkânıharp Okulunu 1904’te mümtaz yüz­ başı olarak bitiren Halil Bey de bunların, en çok adı geçenle­ rinden biridir. Fazla olarak Halil Bey (Halil Paşa) kendi ma­ cerasını bir gün, bir hatıra serisi halinde anlatmıştır da (1). (1) Ş. S: Aydemir: Halil Pa$amn Hatıraları. Akşam gazetesi. Ekim-kasım 1967. (Bunları daha önce de işaret etmiştik)

ENVER

FAŞA

499

Bu hatıralar hakikaten renklidir. Ye tabiî kanlıdır d a Be­ nim yakından tanımak fırsatını bulduğum ve Birinci Dünya Harbinin son yıllarında Altıncı ve Üçüncü Ordular Grup Ku­ mandam olup, mütarekede bir aralık hapsedilen, daha sonra Eusva ve Asya’da hareketlere kanşan Halil Paşanın hatırala­ rında, Rumeli hikâyeleri: — Rumeli muamması, — Artık Makedonya’dayız, —- Vodina Balkonlarında, ve hepsini de kapsayan: — Saf bir inamş, gibi başlıklarla devam eder. Olaylar, hep Enver’inkiler gibi­ dir. Bin şüphe, bin pusu, bin kuşku ve bin türlü çatışmalar. Meselâ bir «Vardar Güneşi Apostol» vardır. Onunla olan çete mücadelelerinden bahseder. Olup biten şeyler, denebilir ki, in­ sanüstü cesaret misalleridir. Ye hiç kimse bunlara, devletin üç ayda bir ödediği maaş kırıntısı için katlanamaz. Bunlara atıl­ mak, göğüs germek için, insanüstü vasıflar ister. Evvelâ genç­ lik ve macera aşkına varan bir yiğitlik... Vardar Güneşi Apostol da, Makedonya çetecilerinin yıldız­ lamadandır. Meselâ bir aralık Vardar gölü bataklıklarını ka­ rargâh edinmiştir. Göl bin bir sazlık adacıklarla doludur. Bun­ lara sakin zamanda yaklaşılmak bile bir meseledir. Ama Apos­ tol, bu adacıkları, âdeta gizli kaleler, istihkâmlar haline koy­ muştur. Onların geçitlerini ancak onlar bilir. Fakat oralardan etrafı basıp saldıran da odur. Adı bu bölgelerde hem bir korku ilâhı, hem bir güneş gibi parlar. Fakat Halil Bey, Vodina Balkanlarında, Florina dağların­ da ve daha nice binbir Makedonya köşe bucağında gezip toz­ muş, vurup kırmıştır. Bunlarla yetinmez. Vardar bataklıkla­ rındaki şu Makedonya Güneşini de söndürmek ister. Ter­ tipler insanüstü zekâ, hile, cesaret ve idare gücüne bağlıdır. Hepsi yapılır. Meraklı bir Amazon filminin bütün sahneleri ge­ çer. Halil Bey gölü temizler. Gerçi Apostol’un ölümü, gene

500

ENVER

PAŞA

dağlarda olacaktır. Ama Vardar gölünde artık, bir Apostol yoktur... Ya Kolağası Niyazi Beyin hikâyeleri? Ya o Bulgar, Rum çeteleri, hatta Arnavut Cercis çeteleri ile mücadeleler? Hu­ lâsa Makedonya’da bin bir yönlü bir dram, başı ve sonu bilinmeden sürer gider* iyi ama, işin sonu ne olacak? Ve bütün bunlar niçin* Şimdi bu konuyu biz7 gene Enver Beyin kendisinden, yani şu 26 yaşındaki binbaşıdan dinleyeceğiz. GİZLİ İHTİLÂL CEMİYETİNDE!

Evet, bütün bu mücadeleler nereye varacaktı. Bütün bun­ lar ne vakit son bulacaktı? İşte bu soruların cevaplarını Bin­ başı Enver Bey de düşünür. Şimdi bunları bize, Makedonya'nın bütün bu çok cepheli dramına ruhu ve kanı ile k a rışa n , yani bunları konuşmaya en çok hakkı olan Enver Bey k en d isi an­ latsın: «Bütün bu mücadeleler, kendini bilenleri düşündürü­ yordu. Her gün imha edilen çetelerin yerlerine, yenileri çıkıyordu. Hükümet, bunların önlenmesi için iâzım gelen kudreti gösteremiyordu. Avrupa hükümetlerinin, itimadım da kaybetmiş olma­ sı, Osmanh hükümetinin Rumeli kısmının elden çıkacağı hissini vermeye başlamıştı. Arnavut vatandaşlarımız bu gidişi anlayarak, kendi başlarının çaresine bakmaya başladılar. Onlar, memleket­ lerini istilâ edecek Yunanlılığa ve Yunanlılık fikrine karşı silâhlanıyorlardı. Bu hal ve karışıklık içimde herkes, böyle mezellet (aşağılık) içinde yaşamaktan, her gün ölmekten ise, İs­ tanbul idaresini, yani saray ve padişahlığın halini düzelt­ mek için savaşmak ve böylece, ya vatanını kurtarmak ve­ ya bu uğurda şanlı bir surette Ölmek için savaşmak isti-

ENVER

PAŞA

501

yordu. Herkeste, bu haht$ (jîddetîf uf/anmtftt Takat bunu kuvveden fiile çıkarmak için, henüz bir teşeb­ büs yoktu...» Evet bu istek umumi idi, îlk teşebbüsler de yok değildi. Rumeli’de gizli İttihat ve Terakki Cemiyetinin ilk tohumları da meselâ 1900’de atılmıştı, ilk yuvalar dağınık ta olsa belir­ mişti. Meselâ Edirne’de Talât ve arkadaşları o zaman tevkif edilmişlerdi. İki yıl kadar hapislikten sonra Selânik'e sürülen Talât Bey, Selanik’te, gerçi bir posta memuru idi. Ama büyük bir tarihî misyonun doğum ağrıları içindeydi. Selanik’te ittihat ve Terakkinin ilk 10 kurucusundan biri olan Kâzım Nâmi Duru da, ilgili bahiste verdiğimiz bir mektubu ile «ittihat ve Te­ rakki Hatıralarım» isimli küçük kitabında, daha 1905’te İşkodra ve Tiran taraflarında, kendisinin de dahil olduğu birtakım gizli ihtilâl yuvalarından bahseder. O halde bazı teşebbüsler vardı ama. Enver Bey henüz bunlardan habersizdi. Ama bu haberleri alacağı günler de ar­ tık gelmişti. Bu gelişmeyi şöyle anlatır: «Nihayet 1322 senesi eylülünde (1906) Selânik'e gel­ dim. Orada amcam ve Mümtaz Yüzbaşt Halil ile konuşu­ y o r d u k . Evvelce onunla Anadolu'da ve Bulgar çetelerine benzer çeteler teşkilâtlandırarak halkı uyandırmayı, hiç ol­ mazsa böylece Anadolu'yu, Rumeli'nin uğraması muhtemel akıbetten kurtarmayı düşünmüştük. Barut hâlâ eski fik­ rimde olup olmadığımı sordu. Ve nihayet, Selanik’te, bü­ tün memleket için düşündüğümüz gibi çalışmak üzere, gizli bir cemiyet mevcut olduğunu söyledi. Kendisinin bu cemiyete dahil olduğunuf kimseye söylemeyeceğime ye­ min ettirdikten sonra açıkladı. Tramvayda, o zaman hasta olan ve şimdiki Viyana Ataşemiliterimiz Hafız Hakkı Beyi (Hafız Hakkı Faşa) ziyarete gidiyorduk. İşi ona da açtık. Tereddütlü idi. Eve döndüğümüz zaman amcama şartları sordum: — Meşrutiyet idaresinin kurulmasına çalışmak ve

502

ENVER PAŞA

1293 (1876) Mithat Paşa Kanuna Esasisini tatbik mevkii­ ne koymaktan ibarettir, dedi. Zaten nice defalar eşkıya çarpışmalarında Ölüme maruz kaldığımı ve oralarda ökey­ dim, vatanıma bir hizmet göremeden dünyayı terk etmiş olacağımı hatırladım. Hulâsa bu yolda ölürsem, hiç olmazsa vicdanım rahat olarak ölürdüm. Hemen muvafakat ettim...» Enver Beyin, daha sonra yalnız cemiyetin kaderine değil, memleketin alın yazışma da ön planda etkileri olacağı gizli İhtilâl cemiyetine, yani «Osmanlı Hürriyet» cemiyetine çıkan yolu böylece açılmıştı. Netekim formaliteler tamamlanır. Yani ilk önce idare he­ yetine malumat verilecektir. Onların muvaffakatı alınacaktır. Sonra usulü dairesinde merasimlerle cemiyete girilecektir. En­ ver neticeyi bekler: wKendisine hürmet ettiğim ve namusuna emin oldu­ ğum, Selanik Askerî Mektebi Muallimi ve Müdürü (Şim­ di Bursa Mebusu) Tahir Beyi ziyarete gitmiştim. Ken­ disine, bu yolda bir teklif aldığımı söyledim. Evvelâ yü­ züme somcu bir nazarla baktı. Fakat ben temiz kalple konuştuğumdan, bu bakışa ehemmiyet vermedim. Sonra: — Beni anlamaya mı geldin? Söyleyeceğim.. Böyle bir cemiyet vardır. Ben de dahilim. Sen de gir, iyi olur, dedi. Sonra beni zemin katında küçük bir kütüphane odasma aldı. O gitti. Bekledim. Biraz sonra geldi. Yamnda, Umumî Müfettişlikte vazifeli bulunan Erkânıharp Binba­ şı (daha sonra öğretmen) Hakkı Bey (Hakkı Bahâ) beraberindeydi. Hareket tarzımız kararlaştırıldı...» Enver Bey Tahir Beyi ziyarete gitmekle, zaten gizli yu­ vanın tam. içine düşmüştü. Bursalı Tahir Bey, yalnız cemiyetin mensubu değil, aynı zamanda Selânik’te ilk 10 kurucusundan biriydi de. Hatta bu 10 kişinin, yani gizli komitenin reisiydi. Gene aynı kuruculardan olan Hakkı Bey, aynı yıl, Mustafa Kemal’in de aynı cemiyete girmesine rehber olacaktır. Hulâsa

ENVER

PA ŞA

503

ne yapılacağı kararlaştırılır ve her şey, kararlaştırıldığı gibi yürür. Gece beklenecektir. Gece saat iki de (şimdiki saat hesabı­ na göre akşam saat 8) Hakkı Bey gelecek, Enver Beyi alacak­ tır. Enver Bey, ona tabi olarak, onun geçireceği yollardan, onun götüreceği yere gidecektir. öyle de olur. Ve Enver Bey bu yolculuğu ve götürüldüğü evde yaşadığı yemin ve tören sahnelerini bütün ayrıntıları ile anlatır. O geceki olayların enteresan sahnesi, onun o tarihten sonra ve hele İttihat ve Terakki iktidarı boyunca kader birliği yapacağı ve geleceğin sadrazamı, fakat o günlerde posta me­ muru Talât Beyi, ilk defa görmesi, tanımasıdır. Bu tanıma sah­ nesi şöyle geçer; •Eniştem ve Selanik Merkez Kumandam Nazım- Beyin evindeydim. Kulağım kapıdaydı. Nazım Bey ise, o gece evinde verilen ziyafet masasındaydı. Kapı çalındı. Koçtum. Evden sessizce ayrıldım. Muşambamı giymiş ve ruvelverimi cebime koymuştum. Allah'a sığınarak yola çıktım. Hakkı Beyle evvelâ Kafe Kristale gittik. Orada bir masada birkaç kişi oturmuştu. Selâm verdik. Biz de oturduk. Bi­ raz sonra diğerlen gittiler. Yalnız bir sivil ve Hakkı Bey kaldık. Oradan kapıda duran, beyaz beygirli bir arabaya bindik. Yalılar caddesini takip ederek depoya doğru İler­ ledik. Yolda Hakkı Bey bana bu sivili tanıttı: — Posta Telgraf Başkâtibi Talât Bey... Kendisine karşı büyük bir muhabbet hissettim. De­ mek bunlar, bütün hayallerimizi, kuvveden fiile çıkarma­ ya teşebbüs etmişlerdi...» Enver Bey, yani geleceğin Enver Paşası, gene geleceğin en güçlü insanı ve Sadrâzam Talât Paşası olan Posta Memuru Talât Beyi, ilk defa o gece ve bu şekilde tanır. Ondan sonra birtakım dolambaçlı yollardan, Alatini Tuğla Fabrikası civarında bir sokağa sapılır. Hakkı Bey bekleı. En­ ver, Talât Beyle beraber gece sokakta ilerler. Ve bîr meydan­ lığa doğru çıkan bir köşede Talât Bey, cebinden çıkardığı bir

504

ENVER

PAŞA

siyah gözlüğü. Enver Beyin gözlerine yerleştirir. Nihayet bir bahçeli eve gelinir. Kapıdan: — Kimdir o? diye bir ses duyulur: — Hilâl! parolası verilir. Ondan sonra kaideler yürür. Enver Beyin göz­ leri bağlanır, Talât Bey dışarıda kalır. Enver bir odaya alınır. Biraz sonra kısa boylu, siyah peçeli biri içeri girecek, Enver başka bir odaya alınacaktır. Enver ayakta durdurulur. O ka­ ranlık âlemde biri, karşıdan bir nutka başlar. Memlekette hâ­ kim olan zalim idarenin fenalıklarım sayıp döker. Bu fena­ lıkları kaldırmak ve memleketi kurtarmak için kurulan gizli «Osmanlı Hürriyet Cemiyetine» kendisini de kabul ettiklerini bildirir. Sonra sıra yemin etmeye gelir. Enver Bey şöyle an­ latır: «Sağ elim Kurana azîm-üş şân, sol elim bir koma ve bıçak üzerinde olduğu halde, 1293 Kanunu Esasisinin is­ tirdadına (tekrar yürürlüğe girmesine) ve bu uğurda hiç bir şeyi esirgemeyeceğime yemin ettim. Sonra gözlerimi açtılar. Karşımda siyah peçeli, kırmızı örtülü üç kişi bulu­ nuyordu. Bu manzara karşısında pek müteessir olmuştum Kalbimde, yalnız başıma bu zalim idareyi kökünden devi­ recek bir kuvvet ve bu kuvvetle mütenasip bir istek du­ yuyordum. Bu vazife ile çalışan böyle bir cemiyete bağ­ landığım için gurur ve iftihar duyuyordum...» Ondan sonra ve bu üç kişiden ortada olanı, Enver Beye cemiyetin işaretlerini, parolalarını anlatır. Bazı tenbihlerde bu­ lunur. Ve cemiyetle bağlantısının, ancak rehber, yani Hakkı Bey vasıtasıyle olacağını anlatır. Tekrar gözlerini bağlarlar. Oradan ayrılınır. Hakin Beyi bıraktığı yerde bulur ve uzakla­ şırlar. Enver artık, gizli ihtilâl cemiyetinin üyesidir: «Artık kalbim, vatanın kurtulacağına kuvvetle inana­ rak, ertesi gün trenle. Manastır’a hareket ettim...» Şimdi onun vazifesi, yalnız bir ordu mensubu olarak değil, bir ihtilâlci olarak çalışmaktır. Önündeki yol, ya bu uğulda

ENVER

PAŞA

505

ölmek, ya bu ihtilâli başarmaktır. Ve bu yolda o, yalnız da değildir.,, *

*

*

İDEALİST BİR OSMANLI SUBAYI: RESNELÎ NİYAZİ BEY İ

Evet, Enver Bey, çıktığı yolda yalnız değildir. Rumeli’de nice subaylar ve içlerinde bazı siviller, hep aynı cemiyetin içinde ve örgütlerinde aynı gaye için çalışırlar: 1876 Mithat Paşa Kanunu Esasinin yeniden yürürlüğe girmesini sağlamak! Osmanlı devletini Meşrutiyet rejimine kavuşturmak! Abdülhamit’in istipdat sistemine dayanan saltanatını yıkmak! Bu mücadelede hatta hedef, padişahın şahsı bile değildir. Onun saltanat sistemidir. Ve bu uğurda savaşmaya and içen­ ler, savaş yoluna girenler, örgütlenme işine kendilerini veren­ ler, birbirlerini tanımazlar. Ama hissederler ki, dağlar taşlar, köyler, kasabalar, kışlalar, mektepler bir kaynaşma halindedir. Ve şimdi artık, Makedonya istiklâl komiteleri gibi, kendilerinin de bir hürriyet cemiyetleri vardır. Hatta her iki teşkilâtta da taktik slogan birdir: — Ya hürriyet, ya ölüm!.. 1908 İhtilâli sırasında Rumeli'de, gizli cemiyete kazanıl­ mış 2000 kadar subay bulunduğunu Enver Bey nakleder. De­ mek ki «Ya hürriyet, ya ölüm» bayrağı altında toplananlar az değildir. Ama bunların bir kısmı yönetici noktalardadır. Hür­ riyetin ilânı sırasında bunlardan pek azı parlayacaklardır. Me­ selâ Hürriyet Kahramanı Enver Bey ve Hüriyet Kahramanı Resneli Niyazi Bey gibi, işte Kolağası Niyazi Bey, bu Niyazi Beydir. Resneli Niyazi Beyin adına ve serüveninin bir kısmına daha önce de dokunduk. Olayı bir daha özetleyelim: Hani şu 1897 Türk-Yunan Harbi sırasında ve henüz 9 ay önce mektepten çıkmış genç bir teğmenken harp sahasında olağanüstü kahramanlık gösteren, harp sahasında bir rütbe yükseltilerek mülazim-i evvel (üsteğmen) olan, kendi takımı ile esir ettiği bir Yunan bölüğünü kumandanlarının karşısına getiren, Harbiye Nezareti tarafından İstanbul’a gönderilen, ni­

506

ENVER

PAŞA

hayet orada padişahın sarayına da davet edilen üsteğmen Ni­ yazi Bey! Ama Niyazi Bey ilk kalp yarasım da orada alır. Padişaha sadakati sarsılır. Rejime itimadı za’fa uğrar. İstanbul'a esir olarak getirdiği Yunan bölüğü, Müşir Kâzım Paşanın oğluna teslim edilir. Onun peşine verilerek sokak sokak gezdirilir. Bu çocuk iki rütbe birden terfi eder. Padişahtan 200 altın mükâfat alır. Bu para, Makedonya'da bir muharip yüzbaşının iki senede eline geçebilen bir paradır. Halbuki bu çocuk, henüz 13 ya­ şındadır. Ve sarayın, konağının duvarlarının dışından haber­ sizdir... Onun üzerinedir ki Niyazi Bey sarayda, kendisine verilece­ ğini anladığı bir rütbe daha terfii almamak için, zaten terfi et­ tiği üsteğmenliğini saklar. Ve padişah onu üsteğmenliğe terfi ettirmiş olur. Padişahın kendisine ihsan ettiği «padişah yaver* liği» ve göğsünde sırma kordonlar taşımak imtiyazım da red­ deder, kıtasına dönmek ister. îşte o zaman eline 10 lira harçlık verilir. Geriye gönderilir. Fakat Manastıra vardığı zaman kı­ tasına verilmez. Niyazi Beye münasip görülen vazife, daha ön­ ce de işaret ettiğimiz gibi, Resne’de, redif debboy memurlu­ ğudur! Niyazi Bey gibi bir kahraman genç için, bu vanlız ha­ karet değil, bir nevi sürgünlüktür. Cezadır. Hareketsizliğe mah­ kûmiyettir. Halbuki saray yaverliğini kabul etseydi? Ne ise yıllarca debboy memurluğunda bırakılır. îşte bu Resneli Niyazi Bey, aslında ve tam anlamı ile, ide­ alist bir Osrmrdıdır. Çünkü evvelâ Niyazi Bey Türk değil, Arnavuttur. Ama o kendini, Arnavut değil, Osmanlı sayar. Ve Os­ manlılık onda, gerçek, güçlü, sarsılmaz bir yııur (bilinç) halin­ dedir. Ve sonuna kadar böyle devam eder. Onun da gayesi, Os­ manlI devletini kurtarmaktır. Hatta padişaha sadık kalarak! Ama memleketin felâkete gittiğini görür. Rejim değişmelidir. «Osmanlı milleti» Meşrutiyete kavuşmalı, iç savaşlar bitmeli­ dir. Yabancıların memleketteki müdahaleleri kesilmelidir, «maarifin nuru» Osmanlı vatanını aydınlatmalıdır. Bunun uğ­ runda hayatım, o da feda etmeye hazırdır. Daha önce ve ilgili bahiste de işaret ettiğimiz gibi, 1908

ENVER

PAŞA

50?

temmuz ihtilâlinde ve Enver’le beraber, hürriyet kahramanı, hürriyet yıldızı olarak parlayan ve o zaman rütbesi kolağası (önyüzbaşı) olan Niyazi Bey de, hatıralarım yazmıştır. Bu ya­ zılanların doğruluğunu da, Manastır merkez heyeti doğrulamış­ tır. Niyazi Beyin Hatıralarında, yalnız kendi serüveni değil, dev­ rin tahlili de vardır. Ve bu tahliller, eleştirmeler, hem doğru, hem enteresandır. Niyazi Bey 1299’da <1883) Resne’de doğdu. Üç kardeşten ikisi askerdi. îlk tahsilini Resne’de yaptı. Orta öğrenimine Ma­ nastır Mülkiye (sivil) İdadisinde başladı. Ama oradan Askerî Rüştiyeye atladı. Daha üst kademedeki öğrenimini, o da Manastır’m o tarihî Askerî İdadisinde yaptı. Enver, Mustafa Ke­ mal ve diğer niceleri gibi... Sonra İstanbul Harbiyesine girdi. 1896’da teğmen olarak mektebi bitirdi. Kurmay sınıflarına ay­ rılamamıştı. Piyade teğmeni olarak Makedonya’da Üçüncü Ordu emrine verildi. Yanya Kolordusuna tayin olundu. Sivil okuldan askerî mektebe geçişinde, 1908 İhtilâli önce­ sinde adma çok rastladığımız Binbaşı Bursalı Tahir Beyin et­ kisi oldu. Tahir Bey, bildiğimiz gibi, Enver’in de biraz mürşi­ didir. Selanik’te ilk Vatan ve Hürriyet Cemiyetini kuran 10 kişiden biridir, öncülerden biridir. Onun telkinleri, küçük Ni­ yazi üstünde, ilk, uyarıcı, yetiştirici etkileri yaptı. Manastır Askerî İdadisinde hocaları olan, Fransızca öğretmeni Yüzbaşı Orhan ve Tarih öğretmeni Yüzbaşı Tevfik Beylerin uyarıcı telkinlerini de, hatıralarında saygıyle an ar(l). Hulâsa 1896’da Harp Okulundan mülazimisani (teğmeni olarak çıkar. Ama çok şeyler görmüştür. Çok şeyler dinlemiş­ tir. Ve içinde acı hayal kırıklıkları vardır. İltimaslar, haksız rütbeler, hafiyelikler, kulluk ruhu ve birtakım çoluk çocuğun Harp Okulunda «Zâdegan Sınıfı» (2) denilen ayn bir sınıfa kaydolunarak, hatta mektebe gelmeden, sınıfı geçmeden ko-1 (1) Tevfik Bey, Atatürk’ün de hocasıydı. Cumhuriyet devrinde bir devre Diyarbakır mebusu oldu. (2) Zâdegan, aristokratlar, yahut saraya bağlı insanların ço­ cukları demektir. Halbuki saray çevresinde, kullar vardı ama, aris­ tokratlar yoktu.

508

ENVER

PAŞA

layea rütbeler alışları gibi. Hele bazı okul yöneticilerinin hali onu hiddetlere boğar. Ruhunu sarsar. Şöyle ya2ar: «Mektebe büyük bir şevk ve muhabbet ile girdiğim halde, zabit (subay) üniformasını kazanıp giyerken, mek­ tep idare heyetinin, yani bir sürü casusların, bir sürü düzenbaz vatan hainlerinin (Z eki Rıza, Servet ve İsmail Paşalar gibi) mühürlerini taşıyan diplomayı elime aldığım ve hele mektebi terkettiğim zaman, beni yetiştiren mek­ tebe ve. hele İstanbul'a, hiddet ve nefretle veda ederek ayrıldım.» Namık Kemal'in de tesirindedir. Onun vatan şiirlerini bi­ lir. Ama mektebin verdiği terbiyede, vatan fikri değil, padişaha körü körüne sadakat öğretilir. Enver Beyin hatıralarında ve Zeki Paşanın nutkunda gördüğümüz gibi. Bu çerçeveyi biraz aşabilen hocalar, meselâ Niyazi Beye göre Tabiye (strateji) Muallimi Erkânıharp Kaymakamı (yarbay) İsmail Hakkı Bey hemen sıcak çöllere sürülürler... Onun Osmanlılık bağlılığına, vatan ve hamiyet duygularına gerçi bir sarsıntı gelmez. Ama kafası birçok nedenlerle yoğurulur. Daha mektebin son sınıfında şöyle konuşur: «Arkadaşlar! Biz, milletin, asker dediğimiz şerefli fertlerinin, cesur, gazanfer evlâdının zabitleri olmak üzere yetiştiriliyoruz. Vazifemiz, vatanın muhafazası, vatana sal­ dıran düşmanların defedilmesi, kahredilmesi olacak değil mi? Ama neden terbiye usullerimizde, programlarımızda, vatandan, fikir terbiyemizden eser yok? Bizi, dince, akıl­ ca, mantıkça mukaddes olan bu duygulan, birçok duygu­ lan gizlemeye mecbur ediyorlar. Onların yükselmesine yarayacak eserleri okutmuyorlar. Niçin?..» Zabit çıkıp kıtaya gittikten sonra ise, bu niçinler durma­ dan çoğalır. Yunan Muharebesine bu hava içinde girer. Hiz­ metini şanlı bir surette yapar. Fakat netice malumdur. Ama etrafla temasları çoktur. Çok şeyler görür ve Öğrenir. Nihayet

Kolağası (Önyüzbap) Niyazi Bey

510

ENVER

PAŞA

1903 Mahedoaya isyanında, onu da debboy memurluğundan alıp, aktif kıtalara ve çete takiplerine verirler. Arada rütbe­ leri de artar, önyüzbaşı olur. Enver Bey dağlarda dolaşırken, o da çete muharebeleri içindedir. Hali görür. Memleket felâ­ kete gitmektedir. Gelecek için yollar, çareler düşünür. Arnavuttur. Ama saf ve idealist bir OsmanlIdır. Ve işte o günlerde önünde bir yol açılır... ♦

* *

MANASTIR TEŞKİLÂTLANIYOR:

Selânik’te Enver Beyin, gizli ihtilâl cemiyetine girdikten sonra, vazife mahalli olan. Manastırca hareket ettiğini kaydet­ miştik. Orada bir vazifesi de, Osmanlı Hürriyet Cemiyetini örgütleştirmektir. Kendisi Selanik merkezinin mensubu, daha sonra da bu gizli merkezin yönetim kurulu üyesi olur. Cemi­ yete 12. üye olarak girmiştir. Manastırca derhal faaliyete ge­ çer. Manastırda gerçi beş sene evvel de bir gizli cemiyet ku­ rulmasına teşebbüs edilmişti. Fakat çabucak duyularak dağıtıl­ mıştı. Dikkatli olmak lâzımdı. Enver Bey şöyle yazar: «Evvelâ Mıntıka Erkânıharp Reisi Haşan Beye işi aç­ tım, Derhal kabul etti. Sonra Erkânıharp Yüzbaşısı Musa Kâzım Bey ile konuştuk. Memleketin dertlerine çare bul­ mak üzere, Bulgarlar gibi çalışacak bir komite teşkilini teklif ettim, İkimiz bu komiteyi meydana getirecektik. Bü­ tün kuvvetiyle çalışmaya hazır olduğunu bildirdi Elini siktim, Üç kişi olmuştuk (1), Nihayet onlara bir giin Kâ­ zım Beyin9 Manastırda, Karakvprü’dekî Osman Paşa ko­ naklan selâmlığındaki yerinde üçümüz birleştik, O zaman(I) ( I ) Burada adı geçen ve Manastır Gizli İhtilâl Komitesinin ikinci kumcusu olan Musa Kâzım Bey, Kâzım Karabekir Pasadır. Kâzım Karabekir Paşa 1882'de İstanbul’da, Küçüfcmustafapaşa'da doğdu. Babası ve ataları, Karamandın, eski kasaba (simdi Kâzım K a ­ rabekir) köyündendi. Asıllannın, Selçuk Türklerine, yani Oğtız boy­ larına ulaştığı yazılır. Babası askerdi. Kının ve Sivastopol harplerine katıldı. Mehmet Emin Pasa olarak askerlikte yükseldi. Kâzım Karabekir Paşa, ilk orta, ve Harp Okulu öğrenimlerini

ENVER

PAŞA

511

onlara, Selanik'te böyle bir cemiyetin varlığından bahset­ tim Her ikisi heyecanlıydı.. Hatta Haşan Bey, hemen hal­ kı Hükümet Konağına toplayarak, umumî ihtilal çıkar­ maktan bile bahsetti...» Demek ki şartlar olgunlaşmıştı» Demek ki şartlar hazırdı. O günler, Mustafa Kemal ve Ali Fuat’ın (Cebesoy) cemiyette oldukları ve Mustafa Kemal'in «Taşra Mürşidi» olarak, Selânik-Üsküp arasında faaliyette bulunmaya başladığı günlerdi. İnönü ise kurmay olarak Edirne’ye tayin olunmuş ve orada ih­ tilâl komitesine girmişti (1). Artık ondan sonra işler alır yürür. Binbaşı Enver Bey ciddî bir teşkilâtçılık vasfı gösterir. Mümtaz Kolağası Servet, Selâ­ niklin tanınmış adamlarından Konyalı Hüseyin, Avcı Yüzba­ şısı Süleyman, cemiyete girenler arasındadır, işte bu sıradadır ki, yakın bir gelecekte Enver Beyle beraber hürriyet kahra­ manı olarak ün salacak ve adlarına türküler düzülüp, her du­ varda resimleri asılacak olan Kolağası Resneli Niyazi Bey de, Enver tarafından cemiyete alınır. Halbuki Selânik biraz yavaş kımıldar. O zaman Enver Selânik’e de koşar. Talât Beyle postahanede konuşur. Dava vekili Karasu Efendinin yazıhanesinde de, Talât, Rahmi (1908’den sonra İzmir valisi) Beylerle gene buluşurlar, ilk defa elyazısı ile bir program alır. Manastırca üye numaralarının 500'den başlaması kararlaştırılır. Az sonra da Manastır, kendine ayrı bir merkez heyeti .seçecektir. İstanbul'da yaptı. Kurmay Mektebini 1905’te, birinci olarak bitirdi. Mustafa Kemal de o sene ve mektepten besinci olarak çıktı. Manas­ tırca tayin olundu. Kâzım Bey, Üçüncü Ordu emrine verildi. Bu sırada ve kıta hizmetlerini bitirdikten sonra, Manastır Mıntıka Ekrânıharbiyesine memur edildi. Arada Bulgar, Rum çeteleri ile o da çarpış­ malara girdi. Bu çarpışmalar sırasında kolağasılığma yükseltildi. İşte onun Gizli Komiteye girişi henüz yüzbaşı iken ve Manastırda oldu. Daha sonra Harp Okulunda bir öğretim üyeliğine, lSOfPden sonra ise Edirne'de İkinci Orduya memur edildi. Ve İnönü ile, ay m tümende çalıştı. Artık serbest çalışmaya başlayan Terakki ve İttihat Cemi­ yetinin de Edirne Merkezinde yer aldı.

(1)

S. Aydemir: Tek Adam. cilt. I.

512

ENVER

PAŞA

Enver sabırsızlanmaya başlamıştın Yukarıda değinilen top­ lantıda arkadaşlarına, Bulgar komitecilerinin Selanik'teki bas­ kınlarım hatırlatan tekliflerde de bulunur. Şöyle anlatır: «Ben, halk arasında propoganda şayet güç olacaksa, biz 30-40 kişi olduktan sonra İstanbul'da sefarethanelere gi­ delim. Meşrutiyet hakkındaki isteklerimiz kabul edilmez­ se, bombalarla sefarethanelere saldıracağımızı, oraları ba­ sacağımızı söyleyelim Onları tehdit edelim. Böylece eme­ limize ulaşırız. Gerçi bu hususta pek kuvvetli olmadığı­ mızı hissediyordum ama...» Bu düşünceler, bu taktik arayışlar onun, amcası Halil Bey­ le «Anadolu'ya geçip, Bulgarlar gibi komiteler kuralım, İstan­ bul'u sıkıştıralım» gibi aceleci düşüncelerini hatırlatır. Sonra gene bu tasavvurlarda, Bulgarların Selanik baskınlarından alın­ mış ilhamlar sezilir. Ama hedef, banka veya sefarethane bas­ mak değildir. Hükümet devirmek, rejim değiştirmektir. Bu teklifler, soğukkanlı, ama hesaplı bir adam olan Talât Bey ve hele milletlerarası Masonluğun Selanik'te üstatlarından bîri olan, çok şeyler hesabeden Emanuel Karasu Efendi tarafından, elbette ki önlenirler (1). Ama cesur, iradeli bir adam olan Enver Beyin bu acele­ ciliği ve sabırsızlığı, ileride onun serüveninde daima görülecek­ tir. Ve neticeleri itibariyle çok defa, ağır kayıplara, hatta bir gün hayatını kaybetmeye varacak olan sonuçlar verecektir...

<1) Emanuel Karasu, 1908’den sonra Selânik mebusu olarak Mebusan Meclisine girdi, ihtilâlden Önce Talât Bey postahaneden de çıkarıldığı zaman, onu yazıhanesinde çalıştırdı, korudu. Fakat an­ latıldığına gröre, Enver hariç olmak üzere, birçok İttihat ve Terakki önderlerini Masonlaştıran odur. Siyonizminden de bahsedilir. 1909’da Abdülhamit’in tahttan indirilmesine karar verildiği zaman, bu kararı Abdülhamit’e tebliğ için seçilen heyette o da vardı. Halbuki Abdülhamit, hem padişah, hem de tslâmların halifesi sayılıyordu. Halife­ nin bu makamdan alınışına bir Musevinin memur edilişi, bizzat Abdülhamit'te de, ayrıca tepki yaptı. Bu intihap, herhalde yanlıştı.

R eva! M tilâkatı Şartlar tamamlanıyordu. Artık, bardağı taşıracak bir son damla lâzımdı. O da gecikmedi* S hazi­ ran 190S’de Ingiltere ve Rusya hükümdarları. Reval’de buluştular* Konu, OsmanlI devletinin parçalan maşıydı. 185S’te İkinci Nikola’mn İngiliz sefirine teklif ettiği çö­ züm yolu, yani Hasta Adam’ın mi­ rasını bölüşmek işi, tam 58 sene sonra, artık sahneye konacaktı. Haber Makedonya’daki subaylar arasında bomba gibi patladı. Artık onların da kendi bombalarını pat­ latmak saati çalıyordu. 1908 Genç Türkler İhtilâli, İşte bu hava için­ de gerçekleşti...

X IV REVAL M ÜLAKATINA VARAN O L A Y L A R :

Osmanlı imparatorluğunun kaderinin, yalnız 1908 öncesin­ den değil, en az XIX. yüzyılın başlarından ve meselâ ikinci Mahmut zamamnmda bağlanan Hünkâr İskelesi Antlaşmasın­ dan (1833) bu yana artık yabancı devletlerin karar ve iradeleri­ ne bağlı kaldığını biliyoruz. Hele 185(5 Paris ve 1878 Berlin Ant­ laşmalarından sonra imparatorluğun, artık yabancı devletler arasındaki anlaşmazlıklar, rekabetler yüzünden ayakta kala­ bildiği malumdur. Yani imparatorluğun siyasi rotası, kendi irade ve menfaatlerinden ziyade, yabancı devletler arasındaki anlaşma ve anlaşmazlıklara göre istikametlentyordu. Bu ko­ nuda Makedonya ile ilgili gelişmeleri, daha Önce özetledik. Ama Makedonya üstünde dıştan esen rüzgârlar; meselâ Morsteg mü­ lakatı ve devletin, Makedonya'da bazı yabancı kontrol ve mü­ dahaleleri kabul edişi ile bitmedi. 1903 ihtilâlini yatıştırmakla beraber, Makedonya’da çatışmalar, baskınlar, yangınlar da dur­ madan devam etti. Bunun günlük safahatını, Binbaşı Envor Beyin hatıralarından da izledik. Bu iç çelişmelere paralel olarak yürüyen ve büyük Avrupa devletleri arasında sürüp giden, yani her davası, şu uğursuz Şark meselesinin bir safhası olan dış temasları ve görüşleri bu­ rada ayrıntıları ile izlemek, hakikaten yorucu olur. Ama du­ rum şudur ki, Makedonya’da sükûn yerleşmemiştir. Makedon­ ya üstünde dış pazarlıklar son bulmamıştır. Ve bu dış pazar­ lıklar bir gün, zaten gecelerini uykusuz geçiren hükümetin kar­ şısına, kesin ve Önlenemez müdahale kararları çıkarabilir. Me­ selâ Reval mülâkatı, böyle bir ihtimali, fiilen ortaya attı. Reval Mülakatı, imkânları bilhassa 1907 yılında gelişen si­ yasî oluşların bir neticesidir. Ve konusu şudur: Türkiye ve

516

ENVEH

PAŞA

bilhassa Makedonya meseleleri üstünde, tngiliz-Rus anlaşması!., işin önemi şöyle özetlenebilir: Osmanlı devleti, XIX. yüzyıl başlarından beri siyasî var­ lığım, daha ziyade, Îngiliz-Rus rekabetine dayıyordu. Meselâ 1853’te Rusya Çan Nikola I. Ingiltere'ye «Türkiye meselesini halledelim» diye teklif ettiği zaman Ingiltere bu teklife yanaşsaydı, imparatorluğun varlığı, bütünlüğü, hakikaten tehlikeye düşerdi. Çünkü Avusturya'nın direniş ihtimaline rağmen bu Îngiliz-Rus kararlarını önlemek, herhalde mümkün olmayaçaktı. Halbuki 1908 Reval buluşmasının haberleri, Îngiliz-Rus rekabetlerinin bir şekle bağlanarak, Osmanlı devleti üstünde, bir görüş birliğine varıldığı havasını yayıyordu. Osmanlı dev­ leti için ise, bundan büyük bir tehlike olamazdı... Bu yakınlaşmanın bir süreden beri gelişen safhaları var­ dır. Ve iki devlet arasında büyük dava, iki istikametlidir. Bun­ ların biri, Rusya’nın Orta Asya’da yerleşmesi, genişlemesi, niheyet Hindistan yolunda Himalaya dağları ve Tibet etekle­ rine varışıdır, ikinci istikamet te, Rusya’nın göz diktiği Bo­ ğazlardır. Gerçi Berlin Antlaşması Rusya ile Boğazların arasına karadan Romanya'yı ve Bulgaristan’ı yerleştirmiştir. Gittik­ çe güçlenmek, genişlemek isteyen, Makedonya’da kanlı mü­ cadelelere giren, sert bir hayatiyet gösteren Bulgaristan, Rusya tarafından da anlaşılmıştır ki, artık bir emir kulu olmayacak­ tır. Ama ne var ki, Rusya ile İstanbul ve Boğazlar arasında, Karadeniz yolu açıktır. Sultan Aziz’in İkinci Abdülhamit’e terkettiği üstün güçte Osmanlı donanması ise bu padişah zama­ nında çürütüldüğü için, Karadeniz’e Rus donanması hakimdir. Fazla olarak da, Osmanlı donanmasının kızağa çekildiği Haliç’te tersanelerin kirletildiği ve gemilerde talimlerin bile yasak edil­ diği 33 yıldan beri, Rusya Karadeniz sahilindeki Nikoloyef li­ manında, torpidolar, zırhlılar dahi inşa edebilecek tersaneler kurmuştur. Baltık tersanelerinde, dretnotlar yapılabilmektedir. O halde İstanbul ve Boğazlar yolu, Rusya’ya kapalı sayıl­ maz. Elverir ki meselelerde, en büyük engel olan ve güçlü do­ nanması ile icabında Boğazlarda ve İstanbul’da Rusya’nın yo-

ENVER

PAŞA

517

Iımu kesecek kudrette bulunan İngiltere ile, hiç olmazsa bazı meselelerde genel anlaşmalara varılabilsin, Makedonya’daki ıs­ lahat tedbirlerinin yetersizliği, Makedonya’ya yerleştirilen ya­ bancı memurlarla jandarma subaylarının esaslı neticeler ala­ mamaları, böyle bir anlaşmaya pekâlâ vesile olabilirdi. Bu noktadaki gelişmeleri canlandırabilmek için, şunu da belirtelim: 1905 Rus-Japon Harbinde Rusya yenilmiştir. Ardın­ dan, 1905-1906 yıllarını kapsayan iç ihtilâller patlamıştır. Petersburg’ta Îşçi-Asker örgütlenmeleri bir aralık duruma hâkim olmuştur. Gene 1905’de, çarın sarayı önünde 5000 kişinin ölü­ mü ile sona eren cinsten toptan öldürmeler ve benzeri haller, Rusya’yı zayıf düşürmüştür. Rus-Japon Harbi sonundaki Portsmut Antlaşmasında İngiltere’nin bir nevi aracı gibi görünmesi ise Rusya’da, İngiltere’ye karşı bazı sempati duygulan uyan­ dırmıştı. Anadolu-Bağdat demiryolu meselesinde Türkiye’nin Alman Kayser’i ile yakınlaşması da, hem İngiltere’yi, hem Rus­ ya’yı tedirgin etmekteydi. Şu halde ve harp sonrasının iç ve dış sarsıntılarından kurtulduktan sonra Rusya He İngiltere pe­ kâlâ anlaşabilirlerdi. Çünkü Sandeniz’de Rus donanmasını mah­ veden bir Japon filosu, İngiltere için de bir rakip sayılabilirdi. Hulâsa güçlenen Japonya’ya, güçlenen Almanya’ya karşı, Rus Ingiliz yakınlaşması, her iki tarafa da mantıklı görünüyordu. >0 devre ait siyasî belgelerde, bu endişeleri, bu kaygıdan, bu eğilimleri belirten esaslı belirtiler vardır. Netekim, 1905 RusJapon Harbinden sonraki devre, Rus-lngiliz yakınlaşma ve an­ laşmaları devresidir. Bu arada meselâ 1907’de ve Hint sınırları istikametindeki önemli anlaşmayı kaydedelim. Bu anlaşmaya göre, Hindistan istikametinde ve Himalayalar üzerimde, her­ hangi bir Rus-îngiliz karşılaşma ve çatışmasını Önlemek için, Afganistan içinden Çin sınırına kadar uzanan bir dağlık bölge Afganistan’a terkedilmiştir. Yani İngiliz ve Rus toprakları ara­ sında, bir tampon bölge yaratılmıştır. Böylelikle, Hindistan yo­ lu Rusya’ya kapatılmıştır. Aynı suretle ve aynı sene, İran’da da Rus-lngiliz nüfuz bölgeleri üzerinde bir anlaşmaya varılmıştır. Buna göre Kuzey İran Rusların, Güney İran da îngilizlerin. nüfuz ve yerleşme böl­

518

ENVER

PA§A

geleri olarak tanınmıştır. Netekim bunun üzerine Kuzey İran'a, Albay Malakofun kumandasında Rus Kazak kuvvetleri girmiş ve Iran, fiilen işgale başlanmıştır. Rusya, Avusturya-Macaristan ile de meselelerini halletmiş sayılabilirdi. Aralarında ve Asya’daki çatışma bölgelerinde anlaşmalara varan Rusya ve Ingiltere'nin, artık, geriye kalan bölgelerde ve en başta Osmanlı toprakları üzerinde de böyle anlaşma esas­ larını bulmaları için artık zemin hazırlanmış oluyordu. îşte Reval Mülakatı, bu hava içinde cereyan edecekti. Ve öyle de oldu. Şimdi bu konuyu daha iyi değerlendirebilmek için, 1908 yılı başı He bu imparatorlar buluşması arasındaki olaylara kı­ saca göz atalım: — 2908 yılında ve hürriyetin ilâm Öncesinde de Ma­ kedonya’da çete savaşlarının durmadığım kaydetmiştik, 1908 başından hürriyetin ilân edildiği temmuz ayına ka­ dar Makedonya'da, çok sayıda çete savaşları ve bir sıra siyasî cinayetler olur. Bunlarda, 130fu Müslüman ve 649’u Bulgar olmak üzere 1080 kişi ölür. Bu yekûndan 325’inin, hatta kimler tarafından öldürüldüğü bile bilinmez (1). *— Avusturya ile Bulgar, Sırp ve Yunan devletleri, İstanbul’a müracaat ederek, kendi menfaatlerine yaraya­ cak bir sıra demiryolları imtiyazı isterler. Hükümet, yal­ nız Avusturya projesine muvafakat eder. Fakat bu da «.Avusturya Selânik e iniyor» diye, diğer devletleri kuş­ kulandırır. — 1908’in ilk ayında Avusturya ve Rusya, Makedon­ ya'da adlî ıslahat için müşterek bir proje hazırlayıp tek­ lif ederler. Fakat bu, İngiltere'yi memnun etmez. — 29.2J908’de Ingiltere kralı parlamentodaki nutkun­ da, Makedonya ıslahatı işinin yeniden ve Ingiltere’nin müessir iştiraki ile ele alınmasını ister. Ve o hava içinde­ dir kiM akedonya ve Türkiye meseleleri için de; Rusya1 (1) Hikmet Bayur: T ü r k in k ılâ b ı T a rih i. Cilt. I. s. 2 iı. Bir İn­ giliz raporuna göre.

ENVER

PAŞA

519

ile Ingiltere arasında bir yakınlaşma havası esmeğe baş­ lar. 2 mart 1908’de Rusya’da, Başvekil Stolpin’in başkanlı­ ğında yapılan özel toplantıda, Japonya ve Orta Asya iş­ leri düzenlendiği ve içeride istikrar sağlandığı için, artık Batıya ve Balkan meselelerine dönülmesi kararlaştırılır. İngiltere ile yaklaşma meselesi, esaslt kararlar arasın­ dadır. — 3 martta İngiltere Makedonya meslesini, bir genel­ ge ile ilgüi devletlere bildirir. Başlıca esaslar şunlardır: «Makedonya vilâyetleri için tek bir vali. Bu valinin maaşının ve emrinde çalışacak yabancıların maaşlarınım büyük devletlerce garanti edilmesi. Vali padişah tarafın­ dan kolayca azledilemeyecektir.» «Makedonya'da Osmanh askerî birliklerinin azaltıl­ ması ve Makedonya bütçesinde, yabancı devletler garan­ tisi «Çete faaliyetleri hakkındat Sofya, Atina ve Belgrat’la müzakereler.» — Bu Ingiliz genelgesine 26 martta Rusya cevap ve­ rir ve bir değiştirici genelge teklif eder. Bilhassa Maliye Komisyonu ve malî kontrol üzerinde durur. — İngiltere Rus teklifini, îstanbuVa sormadan yürür­ lüğe girecek ve uygulanacak bir bütçe sistemi ileri süre­ rek kabul eder. Hulâsa Ingiltere ve Rusya beraber ça­ lışmaya başlarlar. Gerçi İngiltere’de, Almanya’n ın güçlenmesine karşı, Rusya ve Türkiye’yi beraberce ele almayı destekleyen ve Türk dost­ luğunun- korunmasını teklif eden askerî makamlar vardır. Ama bu görüş yürümez. Hulâsa bu siyasi gelişmeler içinde, İngiltere Kralı Edvard VIL ile Rusya Çarı Nikola IL 9 haziran 1908’de, o zaman da Rus topraklan içinde bulunan Estonya’mn Reval (şimdi Tallin) şehrinde ve Rus çarına ait bir yatta buluşurlar. Ingiltere kra­ lının yanında en yüksek askerî müşavirleri de vardır. Tabiî

520

ENVER

FAŞA

hariciye nazırları da oradadırlar. O günlerde de Makedonya’da,, çarpışmalar, baskınlar, yaygınlar, ölmeler, öldürmeler, tabiî de­ vam ediyordu. Ve Osmanlı devletinin meseleleri hakkında, ge­ ne yabancılar karar vereceklerdi. •t *

*

REVAL M ÜLAKATI VE Y A N K IL A R I:

Tarihte bu isimle anılan buluşma, bizim siyasî edebiyatı­ mızda her vesile ile anılır. Ama bu buluşman m kararları hak­ kında tam bir metin, hâlâ yayınlanmış değildir. Fakat 9-10 ha­ ziran 1908 gecesi, haberleri dünyaya yayılıp, Makedonya'da bomba gibi patlayan bıı olay, Rumeli’de Genç Türkler İh­ tilâli için verilen bir işaret vazifesi gördü. Haberin dünya ba­ sınında yorumları ve .muhtelif kararlar hakkında verilen bil­ giler tabiî çeşitliydi. Ama iki imparator arasında alınan bütün kararlar açıklanmamakla beraber, görüşmede Makedonya ve dolayısıyle Osmanlı imparatorluğu meselelerinin, ağırlık mer­ kezi olarak ele alındığı biliniyordu. Makedonya’daki Türkler' ve gizli ihtilâl cemiyeti azaları arasında bomba gibi patlayıp yayılan haber ise, sadece beş kelimelikti: — RevaVclc, Türkiye’nin taksimine karar verildi!,. Gerçi bu haber, pek de yersiz değildi. Ama Reval Müla­ katının daha geniş maksatlar güttüğü de bilinmektedir. Esas mesele, karada ve denizde gittikçe güçlenen Almanya'ya karşı Îngiltere-Rusya arasında bir cephe birliği kurmaktı. Fransa bu cephe birliğine, tabiî olarak katılırdı. Çünkü onun da karada en büyük rakibi, gene bu güçlenen Almanya’ydı. Avusturya-Macaristan imparatorluğunun ise Almanya’ya, yanaşacağı tabiiydi. Ve İtalya kendine, taraflardan birini seçmek zorunda kalacak­ tı. Yani Avrupa’da iki ayrı ittifaklar cephesi kurulmasının ger­ çek temelleri, RevaTde atılıyordu. Netekim olaylar kısa zaman­ da gelişecek ve Birinci Dünya Harbinde birbirleri ile karşıla­ şan üçlü ittifaklar, yani bilinen terimleri ile, üçlü ittifak (Al­ manya, Avusturya-Macaristan, İtalya) ve üçlü itilaf (İngiltere, Fransa, Rusya) böyle kurulacaktı. Ama tam harp belirirken İtalya, cephe değiştirecek ve yerini, üçlü itilaf yanında alacaktı.

Rusya Çart NikoJa II. (Reval mülakatında Çar, N ikoia l in hayalini gerçekleştirmek istiyor!)

522

ENVER

PASA

Evet, bu maksat gizlense de belliydi. Netekim bu Reval ko­ nulmasının ardından ve Petersburg’daki Alman elçisinin Al­ man hâriciyesine yazıp, imparator (Kayser) Wilhelm’e sunu­ lan bir raporun altına imparator, kendi elyazısı ile: «Bu hay­ dutlardan nc bekleyeceğimizi artık biliyoruz» diye kayıt düşe­ cek ve malî güçlenme ile, karada, denizde hızlı silâhlanma emirlerini verecektir. Burada değinilen «Haydutlar» Kaysere göre, İngiltere kralı ile, Rusya imparatorudur. Ve Kayser her ikisi ile de, soy bakımından akrabadır... Ama Reval’de, diğer konular değil. Makedonya meselesi bütün işlerin temeli imiş gibi de gösterildi. Bizi ilgilendiren ve hele Makedonya’daki ihtilâlci subaylar arasında fırtınalar yaratan ve bir ay sonra da fiilen ihtilâl patlatan, işte bu yan­ kılar oldu. Reval buluşması bu cepheden alındığı zaman, bilinen şudur: Yani 9 haziran 1908 sah gününü 10 haziran 1908’e bağla­ yan çarşamba gecesi, 1908 İhtilâlini patlatan şartlar içinde, önemli bir tarihtir. Çünkü Reval toplantısının haberi dünya­ ya yayılınca anlaşıldı ki, aşağı yukarı bir asırdan beri arala­ rındaki anlaşmazlık Osmanlı imparatorluğunun devamında bü­ yük dayanak olan Ingiltere ve Rusya, artık anlaşmaktadırlar. Onların anlaşmaları ise, Osmanlı imparatorluğu için, fena ve tehlikeli kararların alınması demektir. Yani Hasta Adam’m, artık mirası paylaşılmak üzeredir. Telâşta olan, yalnız Rumeli subayları değildir. Saray ve Abdülhamit te telâş içindedirler. Padişah sadrazamını Alman sefirine gönderir. Ve Berlin’in ne düşündüğünü anlamaya çalışır, ümit artık oradadır. Reval’de alınan kararlar neydi? Tam metnin açıklanmadı­ ğını kaydetmiştik. Rus ihtilâlinden sonra Sovyet hâriciyesinin açığa vurduğu gizli belgelerde de, metni bulamıyoruz. Ama şöy­ le bir formül ortada dolaşır: — Osmanlı devletinin dünya için devamlı ve tehlike­ li anlaşmazlık konusu olmaktan çıkarılarak, bazı bölgele­ rin, milletlerarası bir idareye verilmesi.

ENVER

PAŞA

523

— Bu bölgelerden Irdk’ın İngiltere, İstanbul ve Boğaz­ ların Rus nüfuz bölgeleri olarak, bu devletlere terki, — Osmanlı devleti hakkında karar alınırken, Şark meselesi ile ilgili diğer devletlerin menfaatlerinin korun­ ması, — Osmanlı devletinin sınırlan dahilinde, Türk ve Müslüman olmayan halkların, kendi kendilerini idare hak­ ları üzerinde Rus ve Ingilizlerin, devam ve sebat etme­ leri... Bu kararlar, eğer alınmışsa, elbette ki, Osmanlı imparator­ luğunun taksimi demekti, ittihat ve Terakki derhal harekete geçti. Ve bu olay daha önce de değindiğimiz gibi, Rumeli’de, ihtilâlin işareti oldu. Bunu doğrulayan misaller olarak, Enver Beyle Niyazi Bey­ lerin hatıralarındaki kayıtlar gösterilebilir. Bu arada ve Paris'­ teki Terakki ve İttihat. Cemiyetinin başında bulunan Ahmet Riza Beyden de, şu hatırası nakledilir «Paris’te İttihat ve Terakki merkezi ile, Brüksel. Londra, Roma, Berlin ve Kahire’deki şubelerimize, aynı metni ihtiva eden ikazlar (uyanlar) aynı zamanda gelin­ ce, bizim meçhul dostlar tarafından uyanıklığa davet edil­ diğimiz ve tehlikenin fecaatlı mahiyetinin izah edilerek, ne pahasına olursa olsun harekete geçmemiz te ikin edil­ diği neticesine vardık. Bu metni derhal, Selanik, Manas­ tır, Işkodra ve Yanya’daki gizli teşkilâtımıza ulaştırdık. Oradan gelen haberlerden hayretle öğrendik ki, aynı ma­ hiyetteki ikaz, gerek mümessillerimize, gerek doğrudan doğruya ordudaki genç unsurlarla, mülkiye âmirlerine de yapılmıştır. Böylelikle, hadisenin üzerindeki mahremiyet (gizli­ lik) perdesi kalktığı gibi bizlere, memleketin diğer ak­ şamı üzerinde de, ikaz ve intibah (uyarı) vazifemizi hatır­ lattı. Alınan bir kararla, padişaha, sadrazama, hariciye ve harbiye nezaretine açık telgraflarla, kararların, devletin

524

ENVER

PAŞA

bekası içtin nasıl meşum bir tehlike teşkil ettiğini anlat­ maya çalıştık.» (1). Enver Bey de hatıratında şöyle yazar: "Reval Mülakatı, hepimizi düşündürüyordu. Cemiyet, kcfnsolosların hepsine bir beyanname verilmesine karar verdi. Bu, cemiyetin dışarıya karşı ilk fiili teşebbüsüydü„ Onlara, Makedonya’da çoğunlukta olan îslâm nüfusu bu­ lunduğu, insaniyete hizmet etmek istiyorlarsa, Teşkilâtt Esasiyenin ıslahında (yani Meşrutiyet rejimine geçebil­ mekte) bize yardım etmelerini istiyorduk. Müsvedde Selâniktte yazıldı. Paris’e gönderildi. Ma­ kine ile yazdırıldı. Beyannameyi Manastırda, Canbolad’m evinde cemiyet adına ben imzaladım. Genel Merkez, Talât, Hafız Hakkı, Canbolad, Manyâsi zade Refik, Erkânıharp Kaymakladı Cemal (sonra Bahriye Nazırı Cemal Paşa) ve' benden ibaretti. Manastırda içtimalar, Canbolad’ın evinde olurdu. Manastırda şapirografla bir gazete de çıkarmaya başland-ı. Cemiyete ilk Hıristiyan azalann alınmasına da vasıta oldum. Mesela. Basarya Efendi yi bi (da ha sonra mebus)... Niyazı Beyin hatıralarında da Reval Mülâkatına değinilir:' »Artık kuvvetimizi ve sabrın faziletini göstermek za­ manı gelmişti. Bu arada cemiyet, haberleri gelen Reval Mülakatından, vatan için doğması mümkün olan tehlikeleri önlemek için, Avrupa’ya karşı iyi niyetlerini aldığı karar­ larla göstermeye mecbur oldu. Ve hazırladığı bir beyan­ nameyi, Makedonya’nın muhtelif yerlerindeki konsolosla­ rı vasıtasıyle, büyük devletlere takdim etti...» Enver Beyin bahsettiği bu beyannameye, Niyazi Bey de­ ğinir, Niyazi Beyin hatıratında uzun bir beyannamenin bütün metni verilir. Ama tarih, Reval Mülakatından daha önceki bir tarihe rastlar. Altında «OsmanlI Terakki ve ittihat Cemiyeti. Manastır Merkez Heyeti» imzası vardır. Diğer karışık nokta1 (1)

Her ta ra fa bu haberleri yayan kaynak, hâlâ bilinmez.

ENVER

PAŞA

525

şudur: Niyazi Beyin hatıratında Manastır Merkez Heyeti olarak isimleri ve grup resimleri verilenler şunlardır: Süvari On Dördüncü Alay Kumandanı Kaymakam (Yar­ bay) Sadık Bey (1), Avcı Taburu Binbaşısı Erkânıharp Remzi Bey, Mümtaz Yüzbaşı Habip Bey (daha sonra mebus), Topçu Mülazimievveli (üsteğmeni) Yusuf Ziya Bey, Piyade Mülazimi evveli Tevfik Bey, Vilâyet Tercümanı Fahri Bey. O sıralarda Manastır’da çalışan ve hürriyetin ilânı beyannamesini ilk önce Maniastır’da okuyacak olan Erkânıharp Binbaşısı Vehip Bey (Vehip Paşa) bu heyetle hususî temas halindedir. Yukarıdaki isimler, Enver Beyin verdiği ve içlerinde Ta­ lât Beyin de bulunduğu merkez heyeti isimleri ile de uymaz. Bu çelişme, Enver Beyin verdiği isimlerin, Selanik Merkez Heyeti ve Niyazi Beyin verdiği isimlerin de, Manastır Merkez Heyeti olması ile izah edilebilir. Zaten 1908 temmuz ihtilâlinden son­ raki gelişmeleri bu kitabın ikinci cildinde izlerken göreceğiz ki, bu heyetler arasında sıkı ve dostça münasebetler, pek te sürekli olmamıştır. Ama hürriyetin ilâm safhalarında Manastır Merkez Heyetinin de, muntazam, disiplinli ve şuurlu çalışan bir ihtilâl merkezi olduğunu belirtmek yerinde olur. Enver Bey işte bu safhada, Selanik Merkez Heyetinin aktif üyesi bulu­ nuyordu. Bu noktalan işaret ettikten sonra ve hürriyetin ilâ­ nının hikâyesini vermeden önce, Niyazi Beyin, hatıratında bü­ tün metnini verdiği uzun beyanname üzerinde kısaca durma­ lıyız. Çünkü bu beyannameden, Reval Mülakatı günlerinde Ma­ kedonya’da ve Osmanlı subayları ile onları örgütleyen Osmanlı İttihat ve Terakki Merkezlerindeki görüşler, imparatorluğun durumu ve AvrupalIların Makedonya meselesini ele alışları üzerinde geniş ve açık fikirler edinmek mümkündür. Ama, İttihat ve Terakki Cemiyetinin Manastır Merkez Heyetinin kul­ landığı bu cemiyet ismi, daha aşağıda ve klişesini vereceği-1 (1) Miralay Sadık Bey (Albay) Hürriyetin ilânından kısa bir süre sonra muhalefete geçti. Ayn partilere katıldı. İttihat ve Terak­ kinin karşısına çıkan «Hürriyet ve İtilâf» Partisinin de kurucuların­ dan biri, hatta bir ara başkam o oldu. Ruh filemi biraz karışık, der­ viş mizaçlı ve mistik bir insan olarak görünür.

520

ENVER

PAŞA

miz orijinal belgeden de anlaşılacağı gibi, Selanik Merkez He­ yetinin kullandığı «Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti» is­ mine uymaz. Fakat örgütlerin aynı olması gerekir. Bu durumu biraz açıklayalım: •' frgili bahislerde verdiğimiz bilgilerle de anlaşıldığı gibi «Os­ manlI ittihat ve Terakki Cemiyeti» ismi, 1899'da İstanbul’da kurulan «lttihad-ı Osmâni Cemiyeti» ile, Paris’te Ahmet Rıza Beyin kurduğu merkezin birleşmeleri. sırasında kabul edilen isimdir. Fakat 1902’de Paris’te toplanan Genç Türkler Kongre­ sinden sonra Prens Sabahaddin grubu ile de bir birleşme sağ­ lanamayınca, Ahmet Riza Bey grubu da parçalanır. Ahmet Rıza Bey, kendisine karşı cephe alanların da etkisi ile, Osmaıılı it­ tihat ve Terakki Cemiyetini fesheder. Cemiyetin adındaki ke­ limelere yer değiştirerek, teşkilâta
ENVER

PAŞA

527

Beyin hatıratında yer alan daha yukarıda değindiğimiz uzun beyannameyi ana hatları ile özetlemeliyiz. ft »

*

NASIL GÖRÜYORLARDI VE NE İSTİYORLARDI?

Manastır Merkez Heyetinin, Rusya’dan başka büyük dev­ letlerin ilgili makamlarına sunulmak üzere Manastırda yaban­ cı konsoloslara verdiği beyanname, sadece mayıs 1324 (mayıs 1908) tarihini taşır. Gün belirtilmemiştir. Belki de, 9-10 haziran 1908’de Reval’de yapılan iki imparator konuşma kararlarından öncedir. Eğer bövleyse, önemi daha büyüktür. Çünkü Reval Mülakatının uyandırdığı heyecandan önceki ayda da, Make­ donya’daki Osmanlı ihtilâlcileri arasında görüş ve kanaatleri ak­ settirir. Yani ihtilâle hazırlanan bir îttihat ve Terakki (yahut Terakki ve îttihat) örgütünün, gidişatı nasıl gördüğünü ve ne­ ler istediğini bize aksettirir. Cemiyet bu belgeye «lahiya» admı verir (1), Manastır Merkez Heyetinin lâyihası, 10 büyük sayfadan daha fazla tutar: Burada bütün şartlar ve görüşler, geııe bü­ tün cepheleri ile ve açıkça ele alınmıştır. Bu lâyihanın Rus Konsolosluğuna verilmemiş olmasının sebepleri anlaşılabilir. Çünkü Rusya Makedonya’da, bütün fenalıkların asıl tahrikçisi sayılıyordu. Ve Genç Türkler Rusya’ya hakikaten kırgındılar'. Netekim daha önce verdiğimiz yazılarda ve Enver Beyin, Manastır’da nöbetçiye hakaret eden bir Rus konsolosunun öldü­ rülmesi safhasını anlatan hatıralarında da, bu kırgınlık, açık olarak görülür. Ama biz asıl şu soru üzerinde durabiliriz: — O günlerde îttihat ve Terakki ihtilâlcileri, durumu nasıl görüyorlardı ve neler istiyorlardı?1 (1) Lâyiha Osmanücada bir esas fikir veya teklifi, etrafıyle derlemek, toplamak, izah etmek üzere hazırlanıp, bir resmi m aka­ ma sunulan önemli yazılara verilen isimdir. Meselâ Ahmet Riza. Be­ yin Paris’ten, İkinci Sultan Hamit’e gönderdiği ve onu Meşrutiyetin ilânına sevketmeye çalışan mektupları «lâyiha» olarak kaydedilir.

528

ENVER PAŞA

Lâyihaya dayanarak, bu sorunun cevaplarını bugünkü dil­ le şöyle özetleyebiliriz; "Bizi bu lâyihayı takdime scvkeden, evvelâ üzerinde durduğumuz toprağımıza olan aşkımız ve onun mutlulu­ ğum hizmet kaygumuzdur. Sonra da içinde bulunulan ha­ kikî hastalığı göstererek, buna çare arayanlara yardım et­ mektir. Avrupa’nın, Makedonya’daki son dört senelik ıslahat tecrübeleri, hiç bir olumlu sonuç vermemiştir. Büyük dev­ letler de bunu itiraf ediyorlar, idmo, gene faydasız kala­ cağım inandığımız yeni tedbirler peşinde koşuyorlar. Cemiyetimiz ise, faydasından ziyade zararı dokuna­ cak olan müdahalelerle değil, Islâm ve Hıristiyan bütün vatandaşların elbirliği ile ve bunların, kendi vatanlarını yabancı müdahalelerden koruyarak, hepsinin siyasî ve şah­ sî hürriyetini, şimdiki idarenin istipdadından, zulmünden kurtarmak davasmdadır. Bunun için kurulmuştur. Bu be­ yanlarımızda, ne dinî, ne millî bir teassup yoktur. Avrupa, muhtar veya müstakil bir Makedonya yarat­ mak istiyor. Halbuki Makedonya, Osmanlı devletinden ay­ rılamaz. Avrupa’nın Makedonya diye ayırmak istediği üc vilayetim talihi, devletin diğer 27 vilâyetinin talihinden ay­ rı olamaz. Makedonya’ya ait olmak üzere alman tedbir­ lerin hepsi, birer ölü doğmuş çocuk gibidir. Hulâsa Avrupa ıslahat diye direnmekle, büyük hata içindedir. Eğer ortada bir fenalık narsa, o fenalık, yalnız Makedonya'da değil, bugünkü hükümetin idare usulündedir. Ve bundan yalnız Makedonya değil, bütün Asya ve Afrika’daki Osmanlı vilâyetleri de muztariptir. Yalnız Makedonya Hıristiyanları değil, Türk, Arap, Arnavut, Çer­ keş, Kürt, Ermeni, Yahudi hulâsa bütün Osmanlı halkları muztariptir. Bütün bu halklar Rumeli’deki Bulgar, Rum, Ulah, Sırp ve saire ile beraber, aynı boyundurukta inli­ yorlar. Aynı zalim idare, hepimizi eziyor. Çekilen ıstı­ raplarda hepimiz müşterekiz.

ENVER

PAŞA

529

Müdahale ve ıslahat denilen şeyler ise, Makedonya Htristiyanlarına Avrupa’nın zararlı bir hediyesidir...» İttihat ve Terakki Manastır Merkez Heyetinin lâyihasın­ da durum bu şekilde tasvir olunur. Sorıra isteklere geçilir. Ev­ velâ Avrılpa büyük devletlerinden, Rusya’nın Makedonya iş­ lerine müdahalesinin önlenmesi istenir. Çünkü Rusya’nın ga­ yesi, Makedonya halklarını kurtarmak değil, Islavist bir gaye ile. Balkan yarımadasını bir İslâv, daha doğrusu Rus eyaleti haline getirmek ve İstanbul’u zaptetmektir. Cemiyet bu nokta üzerinde durur. Ve Rus-Türk mücade­ lelerinin sonu gelmez hikâyesine değinir. Cemiyete göre, Bal­ kanlardaki bütün tahrikler, Rusya’dan gelmektedir. Sonra bu işlerle ilgili diğer devletlerin de, Makedonya’daki karışıklıkla­ rın ortadan kaldırılmasında samimî olarak istekli olmadıkları belirtilir. Hulâsa cemiyet şunları ister: *Avrupa devletleri, Makedonya’ya müdahale işlerin­ den vazgeçmelidir. AvrupalIlar MakedonyalIları tahrik­ ten vazgeçerlerse, Makedonya halktan kendi aralarında daha iyi anlaşarak, kendi işlerini elbirliği ile kendileri dü­ zeltebileceklerdir. Yani her şeyden evvel, millet ve ırk farkı gözetilmeksizin, hepsini ezen Abdülhamit istibdadı­ nı elbirliği ile yıkacaklardır. Sonra ülkeye daha adaletli bir hayat nizamım, kendileri getireceklerdir. Hulâsa, ge­ rek Makedonya'da, gerek Osmanlı ülkesinin diğer kısım­ larında, cins ve mezhep farkı gözetilmeksizin bütün Os­ manlIlar. kurulacak Meşrutiyet idaresi altında, kardeş ola­ rak yaşamaya devam edebileceklerdir. îşte cemiyetin prog­ ramı budur. Mevcut istipdat idaresini devirip, kendi ülke­ lerinin nizamım hürriyet ve müsavat esasımda kurmaktır. Ne Müslüman vardır, ne de Hıristiyan! Yalnız Osmanlı vardır!..» Cemiyetin lâyihası, böyle özetlenebilir. Burada cemiyetin görüş ve isteklerini özetlemekle yetineceğiz. Bu görüşlerin, ça­ ğın g e r ç e k le r i ile kaynaşmayan tarafları aşikârdır, idarenin kö­ tülüğü ve bu idareden, bütün Osmanlı halklarının hepsinin de

530

ENVER

PAŞA

ıstırap çektiği, elbette ki doğrudur. Hatta bu ıstırabın asıl ağır yükünü, güya hâkim unsur olan Türkierin çektiği de bir ger­ çektir. Ama bu gerçek, lâyihanın tümüne hâkim olan safiyane, yani realitelerle bağdaşmayan ve çağın akışının gerisinde ka­ lan görüş ve inanışların zahfını da, ortadan kaldırmaz. Hele İktisadî görüşsüzlük, tamdır. Çünkü OsmanlI devletinin kendi idaresi altında tutmak istediği halkların yaşadığı topraklara, hiç bir İktisadî cihazlarıma ve yatırım getirecek güçte değil­ di. Osmanlı hükümetinin, hiç bir iktisadı kalkınma planı da yoktu. Bunun için kaynakları da mevcut değildi. Çünkü mev­ cut malî gelir kaynaklarının en mühimleri de, yabancılara tapulanmıştı. Kapitülasyonlar, her türlü millî yatırım imkâ­ nım zincirliyordu. Hulâsa bütün Osmanlı ülkesi, tam bir geri­ lik ve sefalet iştiraki içindeydi. Evet, bir şeyler değişmeliydi. Ama. bu değişecek şeyler hak­ kında, yukarıdaki lâyihadan da anlaşılacağı gibi, onu değiştir­ mek mücadelesi içinde olanlar, tam ve açık bir görüş sahibi değildiler. Rumeli'deki gizli teşkilâtın, bu lâyihada beliren gö­ rüş ve dilekleri ile, esaslı hiç bir düğüm çözümlenmeyecekti. Yurt dışındaki örgütlerin ise, aktif bir hareket güçleri yoktu. Ama ne olacaksa, gene Rumeli'de olacaktır. Olacak şeyleri de, gene askerler başaracaktır. Elverir ki bunlarm içinde ba­ zıları, bayraklarım açsınlar. Ve dağların yolunu tutsunlar. Ru­ meli ordusunun kadrosu içinde ise, böyle subaylar vardır. Ve ihtilâl artık çanlarını çalmaktadır. Bu dağ yolcuları Selanik'te, Manastır'da, Resne'de, Ohri’de ve diğer yerlerde artık silâhla­ rını kuşanırlar. Ve eldeki kayıtlar onu gösteriyor ki, ilk yola çıkan. Binbaşı Enver Beydir: 12 haziran perşembe gecesi, Enver Bey Selânik'i Vardar kapısından terkeder (1). 15 haziran 190B'de ise Resne’de Kolağası Niyazi Bey 150 kişiye varan silâhlıları ile dağ yolunu tutacak, onu da diğerleri takip edecektir. İs­ yan, daha doğrusu ihtilâl artık başlamıştır...1

(1) Bugünkü takvime uymak için, yukarıdaki tarihlere 13 gün ilâve etmek icap eder.

N ih ay et isy a n ! fiumeli halkları İçinde türeyen İs­ yancıların, bilhassa Bulgar çeteci­ lerinin mücadele usulleri, Kümeli’de ayaklanmayı güre alan genç subayları, daima etkileri altında bulunmuştur. Bu mücadeleler, basit görünen iki kelimelik bir slogana dayanır:

— Ya hürriyet, ya ölüm!». Ama, kendini hak yolunda görüp, bu sloganı benimseyen bir ihtilâlci İçin mücadele bu kerteye geldi mi, onun tuttuğu yolda Ölüm vardır ama. Yenilgi yoktur.,.

XV BİH EMEL YOLCUSU : İhtilâl günlerinden öncesinde gizli ihtilâl cemiyetinin Ru­ meli'de başardığı ve padişah taraftarlarına karşı uygulanan Öldürmemeler dikkati çeker Ama son ve sarayı dize getiren sui­ kast Manastır'da yapılacaktır. Bunu aşağıda vereceğiz. Meselâ Selanik umumi merkezinin Enver Beyin eniştesi ve Selanik. Merkez Kumandam Nazım’ı idama mahkûm edişi, haziran ayı içindedir. Köprülü Kaymakamı Şevket, Selanik’te bir alay müftüsü ve benzerleri de bu ihtilâl öncesinde Öldürüleceklerdir­ ler. Ama asıl netice alacak olan, ikandır. O da başlar. Enver Bey şöyle anlatır: «Haziranın 12 ve 13. perşembe ve cuma günleri arastndaki gece, artık Selâniği ailemii, maddî istikbalimi terkederek, sadece ahaliden bir fert gibi, hükümetin bütün kuvvetlerine karşı, alenen ve silâhlı olarak ilâmı isyan ediyordum. Evvelâ Allah'a ve Peygambere, sonra da ce­ miyetimizin teşkilâtı ile, hükümet zulmünden bıkmış olan millete, tam itimadım vardı. Vatanın istikbalini, gayet par­ lak görüyor, bunun için, benim maddeten kararan istik­ balimin bu karanlığına, ehemmiyet vermiyordum.» Evet, artık karar verilmiştir. Enver emel yolculuğuna çıka­ caktır. Dağlar yolunu tutacak ve orada isyan bayrağını aça­ caktır, Bu hareketinden, cemiyetin merkez idaresi ve yakın arkadaşları haberlidir. Rahmi Bey, ona (sonradan İzmir valisi) Tikveş'e gitmesini, orada çalışmayı tavsiye ediyordu, Kendisi Manastırca gitmek istiyordu. Bir mağazadan çanta ve saire alır. Erkânıharp Bin­ başı Hafız Hakkı Beyle Olimpos gazinosunda buluşur. Son de-

534

ENVER

PAŞA

la durumu gözden geçirirler. Hatta Umumî Müfettiş Hüseyin Hilmi Paşaya bile, İstanbul'a gidiyorum diye veda eder. Evin­ de anasının elini öper. Ama vazifede olan babasını göremez. Şöyle yazar: «Evde validemle vedalaştım. Sırtımdaki beyaz ceketi­ mi çıkardım.. Siyah pelerinimi giydim. Ortada duran bazı kâğıtları parçaladım. Evdeny Müfettiş Paşaya gidiyorum diye ayrıldım. Kapıdan çıkarken, orada asılı olan kılıcıma baktım. Ve onu yerinde bıraktım. Sokağa çıkınca ferahladım. Evet; bir eşkıya kurşunu­ na hedef olarak, ama vatan uğrunda ölecektim. Böylece hiç olmazsa, ruhuma fatiha okuyacak birkaç kişi buluna­ caktı. Kapıdan çıkınca Fethi Beyle karşılaştım (Fethi Okyar. Sonra mebus, sefir, başvekil). Bana bir dürbün hediye etti. Son sözleri hattnmdodır: — Bu işte de ilk adrmı atmayı Allah sana nasibetti. Evet, ben de bu adımı attıran Allah*a tam tevekkül ile yolumda ilerleyecektim...» Enver'in, kendine, hüviyetini saklamak lâzım olduğu za­ man kullanmak için seçtiği takma isim malumdur: Suâvi!.. Şöyle anlatır: «Merhumun cesaretine daima hayrandım. Ben de aynı ismi, takma isim olarak almıştım. Umumî merkez evrakına imza atarken hep bu ismi kullanıyordum. Gene öyle ya­ pacaktım. Bu ismi, dörtköşe, kûfî bir yazı ile yazardım. Tahir Beyin dediği gibi Suâvi merhumun istibdat duvarına çaktığı çivi, benim bu duvara tırmanmama yar­ dım edecekti.» O gece dahi etrafla temasları kesilmiş değildir. Fethi Beyle biraz Olimpos gazinosunda otururlar. Son konuşmalarını ya­ parken, Manastır dan Resneli Osman Efendi gelir. Osman Efen­ di, Resneli ve Enver’le beraber hürriyet kahramanı olarak par­ layacak olan Kolağası Niyazi Beyin kardeşi olsa gerektir. En­

PAŞA

ENVER

535

ver ona evvelâ biraz rumuzlu konuşur. Osmaıı Efendi anlaya­ maz. Ama sonra anlar. Ve bu anladıklarını, Resne’de Niyazi Beye ulaştıracaktır. Bu sözler, bir davet manası taşır. Aynı gece Talât Beyle de buluşurlur. Cemiyet kasasından Enver Beye 10 lira verilir. Küçük bir tabanca ile yola çıka­ caktır. Bir aralık ve arkadaşlarından birinin evinde, yere se­ rilmiş bir ayı postunun kafasına başını dayayarak biraz uyur. Bu evde yalnız. Tevfik Efendi ismindeki arkadaşı kalmıştır. Diğerleri ayrılmışlardır. Sonra vakit gelir. Onunla da vedala­ şır, ayrılır. Ve şu düşündürücü satırlar, onun Selanik'ten ay­ rılışını anlatır: «Vardar kapısından çıkarken nisanlarımı söktüm. Ufak bir teessür hissettim. Artık belki eski hayallerim, gibi, iyi bir asker olamayacaktım. Ve bu andan itibaren bir hiçtim. Kimbüir hanki kurşunla ve nerede vurularak, bir yerlerde kalacaktım. Bir âsi diye cesedim, bir köşeye atılacaktı. Ama bir gün gelecek, beni elbette, rahmetle ananlar da bulunacaktı. Artık hayatla irtibatım kalmamış gibi idi.» Halbuki Enver Beyin asıl hayatı yeni başlıyordu. Ken­ dini bir emele ve bütünü ile vakfederek çıkılan yolculuk, asıl hayatın, hatta ebedî hayatın yoludur. O sırada Enver, böyle bir yolun üstünde bulunuyordu... ■

* ft

BİRİSİ ÖNAYAK OLUNCA ?

Kajdıkı Makedonya’da, aynı yollara çıkmaya hazırlanan daha nice genç subaylar da vardı. Meselâ Enver Beyin, aynı gece Olİmpos’tan haber gönderdiği Niyazi Bey de silahlanmak­ tadır. Onun da hatıratından şu satırları okuyalım: «Kararımı, hatta hiç kimse iştirak etmese bile, yalnız başıma tatbik sahasına koymaya karar vermiştim. Bunun için, Allah’ın birliği üzerine yemin etmiştim. 15 haziran 1324'te (28 haziran 1998) Resne’de, cemiyete dahil kar-

536

ENVER

PAŞA

cleşlerimizden Belediye Reisi Cemal ve Polis Komiseri Tahir Efendiye meseleyi açtım. Bir çete tertibi ile, ihtilâle bir an evvel başlamak üzere sah sabahı, evimizin bah­ çesinde buluşmayı kararlaştırdık. Şöyle konuştum; — Yahu, ne duruyoruz. Hala bu miskinliği muhafaza edecek miyiz, öteden heri Avusturya ile kozunu payla­ şan Rusyay şimdi de İngiltere ile uyuştu. Vatan tehlikesi ciddî bir suretle yaklaşıyor. RevaTdeki kararlar malumu­ nuzdur. Cemal ve Tahir Efendiler, ikisi birden, atıldılar: — Namussuzlukla neticelenecek bu tehlikeyi, ölüm­ den başka bir şey temizlemez. — Fakat sizin ve benim budalaca ölmemizden btr şey çıkmaz. Cemiyetimizin gayreti, bütün cemiyet arkadaşla­ rımızın, birlikte ve müşterek ayaklanma yolunda olmalı­ dır. Ben ve siz, buradan, asker ve köylülerden, yüz ellit iki yüz kişilik bir çete çıkarabiliriz. Ben, her şeyi hazır ettim. Elverir ki, biz önayak olalım. Bizim çıkışımız, umu­ mî ayaklanma için, pefcdid bir işaret olacaktır...» — Niyazi Efendi, teklifinizi kabul ediyoruz. Size tabi olmaya, her emrinizi yapmaya söz veriyoruz. uAkşam, Ha­ cı Ağanın evinde, 50 kişi olarak toplandık...” Ama topluluk, 50 kişi ile de kalmaz. Kararlar ise kesindir. Niyazi Bey bir konuşma yapar ve sorar: <*— Vatandaşlar, arkadaşlar! Hainler elinde mahvo­ lan vatanı, elbirliği ile çalışarak kurtarmaya, Allah'ın bir­ liği üzerine yemin eden cemiyetimize, malınızla, canınızla yardım edeceğinize ve her bir emrine itaat edeceğimize yemin etmiştiniz değil mi? — Evet!.. — İşte bugün, o yemini yerine getirmenin zamanı gel­ miştir. Makedonya'nın taksimi üzerine alınmış kararlara karşı bile hükümet duygusuz kalmıştır. Alçak ve rezil

Resne’ti Kolağası (önyüzbajt) Niyazi Bey! Resıte dağlarında İsyan bayrağını açıyor!

538

ENVER

PAŞA

hükümet, vatanın taksimini, düşman ellerine teslimini ne­ ticelendirecek bu kararlara karşı duygusuz, hareketsizdir. Bu zalim hükmü, Tniiletin kanı ile silmekten ba§ka çare yoktur. Bunun da yolu, umumî isyandır...» Nİyazİ ^ ye göre’ bu umıunî ^yan da Restimden başlama­ lıydı. Çünkü Bulgar Makedonya Komitesi do evvelâ Resne’de kurulmuş ve ilk Bulgar isyanı Resne’den başlamıştı. îsyan bay­ rağı Resne’de açılmalıdır. ö>'le de olur. Cuma günü namaz vakti için, 160 kişilik bir çete, Resne kışlası önünde toplanacaktır. Belediye Reisi Ce­ mal Efendi acele Manastır’a gidip bu kararları haber verecek­ tir. Manastır Merkez Heyetinden, gereken müsaadeyi alacak­ tır. Niyazi Bey güvendiği kimselere haberler uçurur. Bir gün sonra da Resne’ye Avcı Taburu gelmiştir. O taburda da güveni­ lir arkadaşlar vardır. Binbaşı Remzi Bey, zaten merkez heyetindedir. Bölük Kumandanları Tayyar (Cafer Tavvar Pasa! ve Süleyman Efendiler de karara katılırlar. 16 haziranda Niyazi Bey eşine vaziyeti anlatır. Hatıraların­ da ona ve hemşirelerine ebediyen veda ettiğini yazar. 20 hazi­ randa (3 temmuz). Manastırdan beklenen haber gelir. Ve cuma günü herkesin cuma namazı ile meşgul olduğu, bir saatta kışla önünde toplanan isyan kafilesi, son hazırlığını tamamlar. Şehrin hâkim tepelerinden birinde ve şehirden yarım saat uzak olan Resne kışlasından 160 isyancı, önde Kolağası Niyazi ol­ duğu halde, dağlar yolunu tutarlar. Rumeli’de ayaklanma baş­ lamıştır. O saat ve o günden sonra Niyazi Beyin hatıraları, yollar­ da, dağlarda, köylerde, halkı cemiyete bağlamak, isyanı yay­ mak ve az sonra da, İstanbul’u tazyik ederek padişahı Meş­ rutiyetin iadesine mecbur edebilmek için saraya, Rumeli Umu­ mi Müfettişliğine, Manastır Valiliğine telgraflar, beyannameler yağdırılmasını sağlamakla geçecektir. Tehlikeler ise, her adım­ da ayaklarına dolaşır.

ENVER

PAŞA

539

DÖNÜŞÜ OLMAYAN YOL !

Vardar kapısından Selânik’i terkederken Enver Bey, yal­ nızdır. Geçeceği dağ yollarının çoğu. Bulgar komitecilerinin kaynaştığı yerlerdir. önce arabayla Yenice'ye varır. Kaymakam Cemal Bey (Cemal Paşa) oradadır. Enver’i, Selânik’te Müşir İbrahim Pa­ şa aratmaktadır. Cemal Bey «beraber gidelim, dön» diye de tavsiyede bulunur. Ama Enver kararlıdır. Hatta Cemal Beyi de aydınlatır: — Evet, birimizin dağda olması faydalıdır, sonucuna varılır. Ertesi gün Enver Beye silâhlan gönderilir. Daha sonra Karacaova’da eniştesi Mümtaz Yüzbaşı Halil Bey­ le buluşur. Halil Bey, bir müfreze ile oradadır. Halil Bey, bir yere kadar onu götürecektir. Enver şöyle yazar: «Artık dağlardaydım. Teçhizatım, tamam, ve mükem­ meldi. Bir vakitki çete reislerine benzemiştim. Zaten hükümetİTL gözünde onlarla bildim ya. Şimdi Meşrutiyeti kuvveden fiile çıkarmak için en kestirme yol, umumî bir isyandı. Cezamın idam olacağını da biliyordum. Ama artık, çıktığım yoldan dönüş yoktu...» Enver Beye göre, dağlara isyancılar salmakla beraber, umu­ mî bir isyan için cemiyetin henüz bir kararı yoktu. Rumeli teşkilâtı da 2.000 kişiyi geçmiyordu. Bunun da 400 kadarı, Selânik’in içindeydi. işte bu şartlar ve hava içinde Halil Beyle beraber Enver Bey, Karacaova civarında bir çiftliğe gelirler. Orada Halil Bey ayrılacaktır. Geçilecek yollarda eşkıya doludur. Enver Bey el­ biselerini değiştirir. Beyaz potur, kırmızı kuşak, mintan, fes rengi bir iermele (bir nevi yelek) ile, artık tamamen, Kayalarlı bir köylü olur çıkar. İsmi: Ahmet Dayrdır... Hikâyesini şöyle anlatır: «İşte bu sırada, Kolağası Niyazi Beyin, Resne’derı do.ğa çıktığını öğrendim. Benim anık Manastır tarafına git­ meme hacet kalmamış demekti. Çünkü Niyazi Beyin gay-

ENVER BEYÎN HALKA ÎH TÎLA L BEYANNAMESİ Muhterem vatandaşlarıma r

Mebusan Meclisinin dağıtılmış kalması dolayısıyla otuz seneden beri memlekette hüküm sürerek, birçok namuslu vatan evlâdının mahvına ve birçok aile yuvalarının sönmesine sebep olan istibdat idaresi» son zamanda grene şiddetini göstermeye başladı. Zaten keyfî bir idare neticesi» birçok ihtilâller içinde kana boyanan vatan ve milletimizi büsbütün zayıflatarak ya­ kında mahvedecek olan bu istibdada nihayet vermek lâzımdır. Ben, işte bu istibdada karşı milletimin haklarını muhafaza için her şeyimi feda ettim. îcabederse bu uğurda hayatımı da esirgemeyeceğim, . siz, ey vatanın namuslu ve fakat her şeyden habersiz olan evlâdı! Sizin de benimle bu yolda yürümenizi veya bu işte tarafsız kalmanızı dilerim. Aleyhime hareket edecek olanların görecekleri zararların maddî ve manevî mesuliyeti kendilerine aittir! Yaşasın vatan» yaşasın millet! Osmanlı Terakki ve İttih at Cemiyetinin Rumeli Teşkilâtı Dahiliye ve Kuvve-i tcraiye Müfettişi Umumisi ve Osmanlı Osmanlı Erkânıharbiye Binbaşısı Enver <*)

<*) Mühür, Enver bin Ahmet yani Ahmet oğlu Enver olarak yazılıdır.

*JC)JjçS J jt K - s f o * ? < ii. * * * r * s

/ r

t

& /< £ £ >

.

* \

I

,'

( * U ~ U>>~ Cl* *& j J ^ \

. J

f r

. /

. b

*

.

&

»

&

'- * ' *

£

! *

\

j

-

< ç~ -

fSjJ

"

<İC*j »V f ' . / 4k*

•

pı

*

*

0 ö

J

J

a

J

R

-î^yK ' ^

*% «*

)

(Srft+frA*

*SİA*j

542

ENVER

PAŞA

reti, cesareti ile oralarda, lâzım gelenleri yapacağını dü­ şündüm. Bunun üzerine, Tikveş'e gitmeye karar verdim... -> Bazen köylü, bazen asker, bazen ağa, bazen bey, bazen silâhlı, ba2en kendi halinde biri gibi görünmek zorundadır. Bazen de tanıdık ve cemiyete dahil arkadaşları ona yardım ederler. Yanına asker kattıkları da olur. Nihayet Tikveş’e va­ rılır (1). Orada cemiyeti yaymaya başlar. Niyazi Beyin de her gittiği yerde yaptığı gibi yemin törenleri tertiplenir. Cemi­ yete ve Meşrutiyete taraftar olanlar, sadakat yeminleri verir­ ler. Artık iş meydana vurulmuştur. Tikveş’te silâhlarım daha da tamamlar. Şimdi, avcı taburu erkânıharp binbaşısı üniformasmdadır. Ve işte Tikveş’te ona. Selanik Merkez Heyetinden: «Oşmanlı Terakki ve ittihat Cemiyeti, Rumeli Miifettiş-i Umumisi» tayin edildiğini gösteren bir belge getirilir. Bu belgeyi getiren, aynı cemiyetin mensuplarından ve Selânîk-Üsküp demiryolları müfettişliğini yapan Kolağası Mustafa Kemal’dir. Karşılaşırlar, öpüşürler. Mustafa Kemal o gece Tikveş’te kalır. Ve gecenin kimbilir hangi saatlarma kadar, başbaşa ve bütün meseleler konuşulur. Ama bu arada Enver Beyi, çok duygulandıran bir sahne­ de yaşanır. Çünkü Enver Beyin, içten içe kendisini derinden üzen hir ruh sıkıntısı vardır. O da şudur: Evet, kendisi her şeyini feda etmiştir. Rütbelerini, istik­ balini, hayatım, gençliğini kaybetmek pahasına bu yola çık­ mıştır. Ama ya ailesi? Ya annesinin:, babasının, kardeşlerinin kendisinden bekledikleri? Kendisinden beklemekte haklı olduk­ ları şeyler ve onların bütün güzel ümitleri? Acaba bunları dü­ et) Tikveş biı- kaza merkeziydi. Selânik-Üsküp demiryolu üze­ rinde Oevgili’den sonra ve Selânik’e 100 kilometre kadar mesafe­ deydi. Tikveşle Üsküp arasında da Köprülü İstasyonu ve kaza mer­ kezi bulunuyordu.

ENVER

PAŞA

543

şünmemeye, onları kendisi hakkında böyle hayal kırıklıklarına uğratmaya hakkı var mıydı? Bu iç burkuntusu onu, bazen en heyecanlı zamanlarında da sarar. Evet, acaba kendi ev halkı, kendisi, için neler düşünüyorlardı? İşte Mustafa Kemal’in getirdiği ve cemiyetin kendisine verdiği genel yet İdleri kapsayan mektubun yanında diğer bir zarf vardır ki, bir bakışta anlar. Bu mektup ailesindendir. Ama onu birden açmaya cesaret edemez. îçinden kimbllir neler çı­ kacaktır. Belki annesinin şikâyetleri, feryatları, ümit kırıklık­ ları? Bu zarfı açarken, nasıl sıkıldığını, hatıratında yazar. Ama nihayet zarf açılır ve ruhunda birden, başka türlü bir hava eser: «Annem benim hareketimi doğru buluyor. Soma hemşiremin mektubunu okuyunca daha da ferahladım. Pede­ rimin mektubu üzerine ise, çocuk gibi gülüyordum. Artık düşünecek bir şey kalmamıştı...» Evet, ruhundaki gizli, ama devamlı sıkıntı, artık silinmiş­ ti. Netekim bir kaç gün sonra da annesinden şöyle bir mek­ tup alacaktır: «Başladığın işi bitirmeden dönersen, sana sütümü he­ lâl etmemi» Enver Bey gibi bir insan, eğer bir de böyle mektup alırsa, artık dünyada onu yenecek herhangi bir kuvvet yoktur, ölüm­ den gayri! Halbuki o ölümü, daha Vardar kapısından çıkar­ ken göze almıştır. Onun iç burkuntusu Ölüm korkusundan de­ ğil, evindekilerin ve hele annesinin, kendisi için neler düşüne­ ceğinden geliyordu... *** BİR OSMANLI İH TİLÂ LC İSİ K O N U ŞU Y O R :

Enver Bey, kendisinin anlattığına göre dağları, köyleri do­ laşıp, cemiyete bağlantıyı yayıyordu. Bazen de Avcı Erkanıharp

544

ENVER

PAŞA

Binbaşısı kıyafetinde, daha açık ve kesin konuşmalar yapıyor­ du. Bu arada verdiği bir nutku, hatırasında nakleder. Bir Os­ manlI ihtilâlcisinin, atıldığı açık ve son mücadele alanında, gö­ rüş ve düşüncelerini yansıtan bu nutuktan bazı parçalan bu­ raya alacağım: «Arkadaşlar! Bilirsiniz ki şimdiye kadar, birçok yerler elimizden gitti. Tuna vilâyeti, Bosna vilâyeti ne oldu? Oralardaki ahalinin, hiç olmazsa canlarım kurtarmak için, mallarını ve her şeylerini bırakarak kaçtıklarını biliyorsunuz. Bun­ lar şuralara, buralara sığındılar. Fakat aç ve çıplak... İşte şimdi de bizim başımıza bu belalar yelecek. Hü­ kümetin yolsuzluğunu, kayıtsızlığını görüyorsunuz. Ecne­ bi memurlar geldi. Yarın da buraları parçalanacak. 0 va­ kit biz ne olacağız? Artık gidecek yer de yok! Denizlere döküleceğiz. Yahut ayaklar altında ezileceğiz. Böyle za­ manda kan gibi ölmektense, işlerimizi düzeltmek için, er­ kek gibi ölmeyi göze almak yek değil mi? Böyle çalışır­ sak, muvaffak oluruz. İstanbul idaresini biliyorsunuz. Binlerce insan, hiç bir iş yapmadan binlerce lira alıyorlar, ffa/iî/elere, saray kö­ lelerine, binlerce liralar veriyorlar. On yaşında çocuklara miralaylık (albaylık) rütbeleri veriliyor. Halbuki sizin ha­ liniz?.. Bu keyfî idareyi kaldıralım. Padişah, Hazrcti Peygam­ berden akıllı değil ya? Peygamberimiz, müşavere etme­ den (daruşıp tartışmadan) iş yapmayın demedi mi? O, müşavere etmeden bir şey yapmazdı. Halbuki padişah, 30 sene evvel toplanan Meclisi Mebusum dağıttı, kapattı. Çim­ di biz, gene bu Meclisin toplanmasını, açılmasını isteye­ lim. Padişah, her istediğini kendi keyfine yapmasın. Böy­ le olursa, adalet olur. Adalet olan yerde, de, din olur... Arkadaşlar! ÎŞte beni görüyorsunuz. Binbaşı idim. Anam. babam,

Mülâzım A ttf re Kofoğa.u Niyazi (silâhlı) Beyler el ele

ENVER

PAŞA

545

kardeşlerim var. Hepsini bıraktım♦Ben bu iş için çalışaca­ ğım. Siz de benimle beraber ölünceye kadar çâhşacağımza söz verir misiniz? Eğer içinizden sözünü tutmayan olursa, bu revolver, bu hançerle öldürülürse, kanınızı helâl eder misiniz?..» Bunları konuşan genç binbaşı, henüz 27 yaşındadır. Onu dinleyenler heyecanlanırlar. Ellerini silâhlarına götürerek ye­ min ederler. îhtiiâl dalgası her an, biraz daha genişlemektedir Tikveş’te bu nutuk verilirken, Manastır dağlarından Ko­ lağası Niyazi Beyin Yıldız Sarayına, Rumeli Umumî Müfet­ tişliğine ve Manastır Valisine çektiği telgraflar da yerlerine varmıştır. Niyazi Beyden şu cümleleri alalım: «Halk efkârı, Kanuncu Esasiyi iade ettirmek noktasın* da toplanmıştır. Erzurum'da yapılan zulümler, milleti korkutmamıştvr. Daha da cesaretlendirmiştir. Mület padişah hazretlerinin şahsına karşı değildir. Geçm.iş zamanın da hesabım sormayacaktır. Hedefimiz, bundan sonra medenî milletlere benzeyerek yaşamak için, Meşrutiyet idaresinin kurulmasıdır. Bize mani olmak için Selanik'e birtakım kafiyelerin doldurulman, bazı tedbirler alınmaya çalışılması, işleri da­ ha da karıştıracaktır. Selânİlde gelen casus paşalarla, listelerini tertip et­ tiğimiz hain maiyetleri, hemen trenle defolup gitmedik­ leri takdirde, namus erbabı bize katılıp, vazifelerini ya­ pacaklardır. Biz, Kanun-u Esasinin hemen tatbikini istiyoruz. Bu­ nu hükümet vermezse, millet zorla alacaktır. Meclis-i Me­ busumu, derhal açılmasını talebederiz...» Saray bu gibi haberlere alışık değildir. Ama bu telgraflar ve istekler, hem de en kuvvetli tehditlerle, asıl ondan sonra artacaktır. Bu tehditlerin arasında, padişahın tanınmaması ve veliahda (yani Abdülhamit’ten sonra padişah olacak şehzadeye) biat edileceği (onun padişah sayılacağı) admuı hutbelerde oku­

546

ENVER

FAŞA

nacağı da yer alacaktır. Ve bu haber, ikinci Abdülhamit için, bir Ölüm oku demektir. SAKAY UYUMAZ, AMA İTTİHATÇI DA UYUMAZ!

Gelişen olaylar karşısında saray, değersiz tedbirlere baş vuruyordu. Padişahın, Rumeli’de olup bitenleri gereği gibi de­ ğerlendiremediği açık bir gerçekti. Bu arada Selanik’te bir ga­ zeteye, şöyle bir haber de yayınlattırıldı: «Müfettiş paşanın yaveri Enver Bey, ortadan kaybol­ muştur. Kendisinin, Genç Türkler tarafından öldürülmüş olmasından korkuluyor.» Fakat Enver Bey de boş durmadı. Avrupa’da ve mesela Viyaraa’da çıkan bir gazetede de neşredilen şu cevabım yazdı: «Ben, müfettiş paşanın yaveri değilim. Ve Genç Türkler tarafından da öldüj-ülrrıedirn. Bilâkis, vatanın kana boyanmasma sebep olan zalim ve müstebit idareyi yıkmak•, Meşrutiyeti tesis etmek için dağa çıktım...» Umumi müfettişe de saygılı, fakat açık ve kesin bir şekil­ de, bu maksadım anlatan bir mektup gönderdi; «Meşrutiyet usulünü yeniden tesis etmek, vatanın se­ lâmeti için şarttır. Şimdiye kadar ve hayatımı feda eder­ cesine hükümete hizmet ettim, Şimdi de> Meşrutiyetin iadesi için mücadele etmek üzere dağa çekildim. Benim gibi binlerce hamiyetli gençler de bu yolda çalışacaklar­ dır. Yardımcımız AUaKtvr.,.» Daha önce Selanik’te Merkez Kumandam Nazım Beyi vu­ ran Mustafa Necip te o sırada bir kısım silâhlar ve cephane ile Enver Beye iltihak eder. Enver Beyin amcası da kıtasını terketmiştir. Dağa çıkmış ve Enver Beye katılmıştır. Mülâzım Me­ lik Efendi bu gelenler arasındadır. Timyanik köyünde topla­ nırlar. Enver Beyde, Halkı isyana çekmek, öncü subayları ka­

ENVER

PAŞA

547

zanmak, fakat askere ve orduya isyan fikrini sokmamak kaygusu hâkimdir. Bu arada tabiî saray da uyumaz. Evvelâ Anadolu’dan Ma­ kedonya'ya askerî birlikler yollayarak isyanı bastırmak çare­ si düşünülür. İzmir ve kazalarındaki birlikler, en yakın kuv­ vetlerdir. Emirler verilir. Hatta bu birliklerden mühim bir kısmı, vapura bindirilirler... Ama İzmir’de, bir de Tütüncü Yakup Ağa vardır. Rumeli şivesiyle konuşan* bira2 delidolu, biraz babacan bir adam. Yü­ zümde birbirine karışan sakalı bıyığı ile, daha ziyade bir göç­ meni andırır. Başında abani sarıklı fesi, ayaklarında yün ço­ rapları üstünde giyilmiş şayaktan şalvarı, sırtında mintanı, bol kuşakları ile hoş bir adam. Evet saray uyumaz. Ama Yakup Ağa da uyumaz. Yakup Ağa, İstanbul Tıbbiyesinden Paris’e ka­ çan, orada ilk Paris grubunu kuranlardandır. Paris İttihat ve Terakki Cemiyetinin sessiz, ama aktif elemanlarından Dr. Na­ zım Beydir. Evvelâ Paris’ten, Yunan sınırını gizlice aşarak Selânik’e gelir. Başında beyaz sangı* sırtında cübbesi ile Hoca Mehmet Efendi olarak gelen komiteci od ur. 1906’da kurulmuş olan «Osmanlı Hürriyet Cemiyeti»ni, 1907 temmuzunda, Paris «Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti» ile birleştirmiştir. Netekım Rumeli’de Enver Bey, bu cemiyet adına dağa çıkar. Yakup Ağa, şimdi de İzmir’dedir. Küçük bir tütüncü dük­ kânı vardır. Dükkânın üstündeki küçük odacık, İzmir ve çev­ resinde, gizli ihtilâl cemiyetinin merkezi gibidir. Subaylar bu­ rada toplanırlar. Birlikler bu küçük odadan kazanılır. Yakup Ağa, bütün askerî çevreye sızmıştır. Netekim, İzmir rıhtımın­ dan vapura bindirilip, Makedonya’daki isyanı bastırmak için Sclânik’c sevkedilen birliklerle beraber, gemiye süzülmesini de bilmiştir. Ve yolda Yakup Ağa ile subaylar, Selanik’te uygu­ lanacak numarayı güzelce hazırlarlar. Netekim bu askerler rıh­ tıma inip te, selâm vaziyeti için sıralarını alınca ve usulen verilen boru işareti üzerine: — Padişahım çok yaşa! diye bağıracak yerde:

548

ENVER

PAŞA

— Yaşasın hürriyeti diye bağıracaklardır. Ve tabii, yer yerinden oynayacaktır. Ben, Doktor Nazımhn hayat hikâyesini ve o arada şu çok renkli Yakup Ağa macerasını da kendisinden dinlemişimdir. lÖ2Tde Moskova'da bulunuyorduk. Dr. Nazım, da, Enver Paşanın amcası Halil Paşa ile beraber orada bulunuyorlardı. Bazen on­ ların kaldığı Savoy otelinde, bazen bizim yerimizde buluşur­ duk. Doktorun, hikâyeler, latifeler, mazmunlarla karışık tam bir Osmanlı konuşma tarzı vardı (1) Dr. Nazım’m İzmir'de, tü­ tüncü dükkânının üstündeki odayı, ismet İnönü de hatırlar ve Dr. Nazım'ı tanır. O da bir vazife ile İzmir'e gittiği sırada ve Meşrutiyet ilânından Önce, diğer cemiyet arkadaşlarından ba­ zılarının delâleti üe bu odaya ziyarette bulunmuştur. Koca göçmen Yakup Ağayı dinlemiştir. İnönü bu sahneyi de bütün zinde hatıraları gibi anlatır. Ama şimdi biz. Selanik rıhtımında yaratılan hoş sahneden evvel, birkaç gün daha gerilere dönelim. * ** SARAYI DİZZE GETÎREN MÜLAZİM !

Enver Beyle arkadaşları Tikveş’in Timyanik çiftliğinde iken, Manastırda Birinci Ferik (Korgeneral) Şemsi Paşanın Öl­ dürüldüğü haberi gelir. Hem de, Şemsi Paşa nice özel muha­ fızları, Arnavut silâhşorları arasında, Manastır Postahanesinden Yıldız Sarayı ile konuşup, padişaha her şeyin birkaç gün için­ de düzeleceği teminatım verdikten soaıra, postahane önünde öl­ dürülmüştür! Bu müthiş bir haberdir. Ve sonra daha ayrıntılı haberler gelmeye başlar. Şemsi Paşa, cahil, sert, padişah kölesi bir Ar­ navut'tur. Etraf ma. da Arnavutlardan özel kuvvetler, muhafız­ lar toplamıştır, ilk hedef, dağlarda 1Ö0-2Ü0 kişilik isyancıları ile dolaşan Niyazi Beyi ve kuvvetini ortadan kaldırmaktır. Son­ ra da Enver Beyin ve dağlardaki bütün Genç Türklerin üs<1) O günler Ali Beyin, yani Enver Paşanın, Orta Asya'da, ken­ di ölüm kalım mücadelesini yaşadığı günlerdi.

ENVER

PAÇA

549

tüne saldıracaktır. Saraydan aldığı yetki tamdır. Astığı astık, kestiği kestik olacaktır. Postahanede saraya maruzatım ve sa­ dakatim bildirip, mağrur ve sert adımlarla posta binasından çıkar. Birkaç merdiveni iner. Kendini bekleyen ve onu Resne istikametinde yola çıkaracak olan arabasına biner. Etrafı özel Arnavut kuvvetleri ile sarılıdır. Ama işte tam bu sırada genç bir teğmen, sükûnetle bu muhafız saflarının arasından süzülür. Tabancasını çıkanr. Şemsi Paşaya doğru üç defa ve sükûnetle ateşler. Mermiler hedeflerini bulur. Şemsî Paşa yere yıkılır, ö l­ müştür. Bu genç ve çok yakışıklı mülazimin adı, Atıf Beydir. Gizli cemiyettendir. Paşayı öldürmek üzere emir almış ta de­ ğildir. Vaziyete göre ise, kendisi için sonunda, kurtuluş ümidi olmadığım da bilir. Ama cemiyetin bir fedai aradığını duymuş­ tur. O halde kendisi niçin bu fedai olmasın?.. Hulâsa meydan birden karışır. Silâhlar patlar. Arnavutlar, yeri göğü inletirler. Ama soğukkanlı mülazim, aradan sıyrıl­ mayı da başarır. Arkasından kurşunlar yağar. Fakat artık Ar­ navutlar da şaşırmıştır. Rasgele ve hatta çoğu havaya ateş eder­ ler. Atıf Bey birtakım sokaklara sapar. Yalnız bir ayağından ve hafif yaralanır. Evvelâ bir kunduracı dükkânına girer. Sonra bir eve sokulur. îzi kaybettirilir. Ve Atıf Bey böylece kurtulur. Ama saraya ve padişaha verilen sadakat ve hizmet temi­ natından ve netice üzerinde tatlı ve ümitli haberlerden hemen beş on dakika sonra Yıldız Sarayı telgrafhanesi gene çalışacak­ tır, Ve bu sefer saraya verilecek haber, başta padişah olmak üzere, sarayda herkesi, olduğu yerde donduracaktır: Kuman­ dan Şemsi Paşa, telgrafhaneden çıkarken vurulmuş, Öldürül­ müştür! İşte bu bir haberdir ki, sarayı dize getirecektir. İsya­ nın bastırılacağı ümit, hatta teşebbüslerine de son verecektir. Kısacası saray ve padişah, bu haber karşısında dize gelecektir. 1908 Meşrutiyet mücadelesinde hiç bir haber ve hareket padi­ şah için, Mülazim Atıf Beyin, güpegündüz, bütün muhafız­ ları ortasında, fevkalâde yetkilerle donatılanı Şemsi Paşayı öldürebilmesi kadar yıkıcı, ümit kinci ve artık yapılabilecek bir

550

ENVER

PAŞA

şey kalmadığı kanaatim verecek telgraf kadar tesir edici de^ gildir (1). Kaldıki iş, bununla da kalmaz. Arkadan gelecek diğer bir* haber de çok heyecan vericidir: Manastırda Müşir (Mareşal)' Osman Paşa, Niyazi Beyin kuvvetleri tarafından, evi sarılarak kaldırılmıştın Resne’ye nakledilmiştin Ordu Müşiri Tatar Osman Paşa, ihtilâlcilerin elinde esirdin İşte bu olaylar sonundadır ki, Manastır Valisi Hıfzı Paşa­ nın şu sözleri etrafa yayılır: *Manastırda benden başfca, herkes İttihatçıdır/..» Olacak şeyler, artık bellidir. Yani ihtilâlciler, Makedon­ ya'da hürriyeti ilân edeceklerdir. Ama bu bahse son verirken biz, sarayı dize getiren bu mü-' lâzım üstünde biraz durmalıyız. Atıf Bey 1880'de Çanakkale’de doğdu. Babasının adı İsmail: Bey ve annesinin adı Ayşe Hanımdı. Harp Okulunu 1904'te bi­ tirdi. 1947 de vefat etti. Bir aralık tekel müdürlüklerinde bu­ lunda Cumhuriyet devrinde bir süre Büyük Millet Meclisi Ça­ nakkale mebusluğu yaptı. Atıf Bey Manastır’da Şemsi Paşayı* Öldürmek hikâyesini, arkadaşı Kenan Beye yazdığı bir mek­ tupta anlatır. Bu mektup 26 ağustos 1324 (9 eylül 1908) tarihli­ dir. Ve şimdi Ankara'da, İnkılâp Enstitüsündedir. Bazı parça­ larını verelim: «Sevgili kardeşim Kenani «Ben cemiyete dahil olmuştum. Tahlif olunmuştum (yani yemin etmiştim). O sıralarda cemiyet, pek zayıf ve' çekingendi. Ama işler alevleniyordu. Enver Beyin dağaçıkması, Niyazi Beyin Resneden ve Pirlepe’den birçok za­ bit ve yüze yakın gönüllü ile hareketi ve her tarafa şid<1) Şemsi Paşanın öldürülmesi ve kendisinin daha önce sarayla; muhaberelerine ait vesikalar için müracaat: Belleten, Türk Tarih Kurumu Neşriyatı. Cilt. x x m . Sayı. 90; Nisan 1959. Yazının başlığı: tkihci Meşrutiyet ve Atıf Bey. Hazırla­ yan. Dr. Bedi N. Şehsüvaroğlu. İstanbul Üniversitesinden.. Aynı muhaberat, N iy a zi B e y in Hatıratında vardır:

ENVER

PAŞA

551

■detli beyannameler yağdırması, Yıldız Sarayının en kuv­ vetli tedip (sindirme) ve icra vasıtası olan Şemsi Paşa­ nın Manastır ve civarı üzerine tayinini, gönderilmesini icap ettirdi. Bu meşum (uğursuz) haber, her tarafta birrîcaç gün evvelinden yayıldığı halde; ben ve arkadaşlarım •işitmemiştik, Haziranın yirmi üçüncü güml üç arkadaş, fcephaneliğe, karakola çıkıyorduk, O zaman arkadaşlardan Mülâzımtevvel (üsteğmen) Mehmet Ali Efendi, Şemsi Patşamn birkaç gün sonra buralara geleceğini işittiğini söy­ ledi. Bilgimiz bundan ibaretti Halbuki o gece Şemsi Pasa, kendi fırkasından (tüme­ ninden) ve kendi seçtiği zabitler kumandasında üç tabur *askerle ve hususî trenle gelmişti Sabahleyin, benim hiç •bir şeyden malumatım yok. Gün 24 haziran salı. Saat üç­ te Mehmet Ali Efendi, Paşanın geldiğini haber verdi. Paşanm, Cebel Topları ile Resne ve civar Müslüman Tköyleri üzerine yürümek niyetinde olduğunu, cemiyetin .ise, pa^ayt vurmak için fedai bulamadığım söyledi. Para karşılığında ve başıbozuk bir fedai aramak zoruna düştükilerini de anlattı. Duyduklarımın tesiri altında, aşağı yukarı dolaşmaya Ibastadım. Düşündüklerimden hatırımda kalanlar: Bu herifin şöhreti ile manyatizma olmuş halk arasın
552

ENVER

PAŞA

mek, muvaffakiyet hasıl olmasa bile, şu donmuş halka bir misal göstermek gayret ve arzusunu duydum. Hele muvaf­ fakiyet hasıl olursa, cemiyetin kazanacağı maddî, manevî kuvveti ve nihayet böyle kuvvetli bir cemiyetin, hürriye­ tin elde edilmesinde, istipdadı devirmekte, pek az müşkü­ lât göreceği gibi düşünceler zihnimden geçti Ve katı karan hemen vererek Mehmet A liye söyledm . Ve hiç bir hazırlıksız ve hiç bir kimseye bir şey yazmayarak, hatta kuşluk yemeğini bile yukarıda yemek­ sizin Drahor boyuna indim. Bir ahçı dükkânına girdim. Son yemek olması muhtemel olduğu için bol bol yedim„ Sonra kahvelere giderek, cemiyet merkez heyeti azasın­ dan muhterem bir arkadaşa tesadüfle, hemen kararımı söy­ ledim. Ve iki revolver istedim. Acele bir Negant buldu. Paşa sabahtan beri telgrafhanede Yıldız Sarayı ile muha­ bere ediyordu. Yüz metre kadar açıkta durarak, Postahaneyi gözetlemeye başladık. Alaturka saat selcizc kadar bir saat bekledik. O sırada iki araba postahaneye yanaştı, dur­ du. Anladık ki paşa, hemen Resne*ye hareket edecektir_ İşi, kapı önünde bitirmek gerekiyordu. O gün, Allah'ın bir lütfü olarak kendimde, sonsuz bir korkusuzluk, bir cesaret ve cüret hissediyordum. Hulâsay benim de hiç beklemediğim bir metanetle, askerlerdeny silâhşorlardan, ahaliden mürekkep o kalabalık içinde, me­ seleyi hallediverdim...» Atıf Bey mektubunda ondan sonra ve hemen kaynaşan kalabalığa karıştığım, anlatır. Fakat on adım kadar ayrılmış­ ken, arkadan atılan bir kurşun sağ bacağını deler. Bacağında, sıcak bir su akıntısı gibi bir şeyler hisseden Fakat yarası ağır değildir, tik zamanda yürüyüşüne mani olmaz. Yürür, hattakoşar. Kalabalıkta kahvelerin Önünden geçerek sağ tarafa sa­ par. Bir kunduracı dükkânına girer. Arkadan kovalayanlar, onun bu dükkâna girdiğini farketmezler. Hızla koşarak dük­ kân m Önünden geçerler. Sonra Atıf Bey, kuvveti gittikçe azal­ makla beraber, dükkândan çıkar. Bu sefer aksi istikamete yürü­

ENVER

FAŞA

553

meye başlar. îki köşe döndükten sonra, bildiği bir eve (sonra­ dan Siirt Memusu Mahmut Beyin evi) girer. Orada onu sak­ larlar. îki gece sonrsı da arkadaşları Atıf’ı Manastırdan alıp Ohri’ye naklederler. Zaten, ağır olmayan yarası, 10 gün sonra iyileşir. Atıf, ayağa kalkacak hale gelir. Ohri’de onu muhafaza eden Binbaşı Eyüp Sabri Bey, zaten isyan halindedir. O çev­ redeki dağlarda teşkilâtla uğraşan Kolağası Niyazi Bey, o gün­ lerde Atıf Beyi, Eyüp Sabri Beyin delâleti ile, yattığı evde zi­ yaret eder. Niyazi Beyin hatıralarında bu ziyareti anlatan sa­ tırlar, bu hatıraların en heyecanlı parçalarıdır... Şemsi Paşanın öldürülüşü, Müşir Osman Paşanın Manastır­ dan götürülüşü ve bu hava içinde gelişen olaylar, yalnız sarayı sindirmekle kalmaz. Makedonya’da ihtilâlcilere karşı çıkış ve direniş çabalarını da sindirir. Ayaklanmaları ise güçlendirir. Artık her taraftan saraya telgraflar çekilmeye başlar. Enver ve Niyazi Beyler ise, kendi ihtilâl merkezleri ile artık, ne­ redeyse açıktan açığa muhaberelere girişirler. Meselâ Manastır Merkez Heyeti 24 haziran (7 temmuz 1908) tarihli mektubun­ da ve diğer talimatı arasında Niyazi Beye şunları bildirir: «Tarafınızdan umumî müfettişe, valiye ve saraya kita­ ben yazılmış mektupların suretlerini behemehal bize gön­ deriniz. Bunları kendi gazetemizle neşredeceğimiz gibi, tercümelerini de Avrupa gazetelerine göndereceğiz. Burada Şemsi Paşa; herkesin gözü önünde idam edil­ miş ve fedakâr himaye olunmuştur. Selâhattin (yarbay) ve Binbaşı Haşan Tosun Beyler Kırçava istikametinde dağa çıkmışlardır. Selanik’te de bu sabah alay müftüsünün öMürüldüğü resmen bildirilmiştir. Manastır valisi sizin öldürülmeniz için Resne'ye emir vermiştir. Dikkatli olunuz (î). Gelecekte yazılacak hürriyet mücadeleleri tarihimize parlak bir zemin teşkil etmek üzere, hayat ve icraatınızı günü gününe kaydediniz <1) Niyazi Bey Hatıratında, bu haberin yanlış olduğunu açıklar.

554

ENVER

PAŞA

Şemsi Paşa öldürülmeseydi, ne olurdu? Bu hal ehemmi­ yetle sorulmaya değer. Çünkü onun emrinde, lüzumu kadar as­ kerden başka, silâhşor Arnavutlar da vardı. Güvendiği Arna­ vut kabile ve beylerini yardıma çağırmıştı. Dağlara çıkan v e hürriyet için mücadele edenlerin sayısı ise, birkaç yüz kişiyii geçmiyordu. Gerçi Meşrutiyeti isteyenler, oııun için çeşitli şe­ killerde mücadeleye girişenler bunlardan ibaret değildi. Her şeyden evvel şartlar sarayın aleyhine idi. Ama Şemsi Paşa da. sert, zalim ve gözüpek bir saray kölesiydi. Padişaha körükorüne bağlıydı. Meselâ onun 21 haziran 1324 (4 temmuz 1908)* yani 24 haziranda Ölümünden Önce saraya çektiği şu telgrafı*, bugünkü dile çevirerek okuyalım: «Şimdiye kadar bana verilmekle bahtiyar olduğum, hadsiz hesapsız nimet ve ihsanlara ilâveten, bu defa da halifemiz efendimiz hazretleri, paha biçilmez, yüksek il­ tifatları eseri olarak, beni saadetlere garkeden selâmla­ rı ile taltif etti. Bunun için, gözlerim saadet yaşlan ile dolu olduğu halde, şükranlarıtm arza cesaret ederim. Bu-vesile ile de, her zaman dilimden düşmeyen ve benim sa­ dakatimin daima nişanesi olan ve padişahımızın ömür ve• afiyetinin devamı, şan ve şevketinin sonsuz yücelmesi dualarımı yeniden tekrarlayarak lisan ve ruhumu ziynetlendiririm, Kulluğumu tekrar arza cesaret eylerim. Fer­ man padişahtmınchr...» (1), Birinci Ferik (Korgeneral) Şemsi Hulâsa Şemsi Paşanın ortadan kaldırılması, büyük bir adım, oldu. Havayı büsbütün değiştirdi. Bunu Manastır Valisi Hıfzı Paşanın, saraya çektiği uzun telgralm şu satırlarından da an­ lıyoruz; «3 temmuz tarihli (16 temmuz) yazılan ile Niyazi veyamndakilerin takibi ve yakalanmaları emir ve irade bu(i) Şemsi Paşayla ilgili muhabereler, daha önce ve Atıf Beyin m ektubu dolayısıyle dipyazıda num arası verilen Belletende yayın­ landığı gibi, Niyazi B eyin HaUratındz da vardır.

ENVER

PAŞA

555

yumlrruikta ise de, mevcudiyeti şiddetli icraatı ile mey«dana çıkan cemiyetin (Terakki ve İttihat Cemiyetinin) taraftarları, yalnız onlardan ibaret değildir. Bunların güt­ tükleri maksadın ekle edilmesi için, bütün zabitler birlik­ tir. Ahali de onlarla aym fikirdedir. Dün Osman Paşaya vaki olan taarruzla da belli olduğu gibi(l) takibat şöyle dursun, tahkifcat için bile kimsede cesaret kalmamıştır. Şükrü Paşanın reisliğinde kurulan Tahkikat Komisyonu da, kendilerine yapılan tehdit üzerine, işten el çektiler. OhTİ'den halka nasihat için çıkartılan Nasihat Heyeti, eğer yollarına devam ederlerse, idam edilecekleri tehdidi ile karşılaştılar ve dönmeye mecbur oldular. Ben de dahil Olduğum halde, bütün memurların hayatları tehlike­ dedir. Manastır Valisi Hıfzı Paşanın, cemiyete taraftarlığından piyade, basit ve korkak bir saray valisi oluşundan gelen bu nevi telgraf ve raporları, öyle denilebilir ki, sarayın Meşru­ tiyeti iade kararında ayrıca etkili olmuştur. Çünkü o saraya çektiği bu telgrafta ayrıca: Selanik ve Kosova vilâyetlerinin dahi aym Manastır tnlâyeti gibi olduğunu ve Anadolu'dan getirilecek asker­ lerin, hürriyetçilere karşı silah kullamnayacdklannm ha­ ber alındığım da» bildiriyordu. Hulâsa saray ve padişah, her an, biraz daha dize geliyordu...1

(1) Bu Osman Paşa, Niyazi Bey tarafından M an astır’dan kal­ d ırılan Müşir Osman Paşa değildir. Başka ve Osman Hidayet Paşadır. O da bir subay tarafın d an herkesin gözü önünde ve öldürülmek için ateş edilerek yaralanm ış ve etrafındakilerden hiç kimse, bunu yapan subayı ne yakalamaya, ne de sorgularda, onun hakkında bilgi veraneye .cesaret etm em iştir.

ihtilâl* Zafer Çanlarını Çalıyor! İhtilâli, sayılar değil, «kirler kazanır. Eler ihtilâl* onu kaçınılmaz kılan şartlara dayanıyorsa ve bu şartlar* onları dile getirecek kah­ ramanlarını bulursa, ihtilâl zafer gongumı bir gün, mutlaka çala­ caktır Sayı ve birikim, şartlan olgunlaş­ tım , Bu olgunlaşma zirve nokta­ sına varınca* toplumun kabuğu çatlar. O zaman eski düzen yeni düzene döner. Ve İhtilâlin toplan* bu dönüşü haber vermek İçlıı ufukları inletir...

XVI SARAYDAKİ TELÂŞ! Makedonya’da ihtilâl bayrakları açılırken, Sadrazam Avlunyalı Ferit Paşaydı. Hem saray, hem Ferit Paşa için alaylar, pek o kadar önemli görünmüyordu. Saraya göre, birtakım su­ baylar dağa çıkmışlardı. Ve yakalanıp haklarından gelinmesi lâzımdı. Ferit Paşa da gelen telgrafları ciddiye almıyordu. Me­ selâ onun, 6 temmuz (19 temmuz 1908) tarihi ile Manastır valisine yazdığı telgrafta şu cümleler vardı: «Efrâd-ı ahalînin, birtakım matâlib-i siyasiyeye akil erdirmeleri müstebâd olduğundan, matâlib-i vâkıanm, ta­ limat ve teşvıkata mübtenî olduğu bedihîdir.» Yani, «Halkın siyasî isteklerde bulunması akim alacağı bir hal olmadığından, bunların birtakım kimselerin teşvik ve tah­ riklerine dayandığı bellidir.» Bunun ardından da valiye, birta­ kım azarlamalar, korkutmalar sıralanıyordu. Fakat isteklerin de ardı kesilmiyordu. Nihayet, Kaçanik'te toplanan Arnavutlar da. Meşrutiyet için- ve bütün halk namına and içip saraya telgraflar çekince, sarayda telaş arttı. Ferit Paşa çekildi. Yerine, altıncı defa olarak Sait Paşa sadrazam oldu. 9 temmuzda (22 temmuz) Osmanlı ittihat ve Terakki Ce­ miyeti padişaha, gerçi saygılı bir dille, ama son ve kesin Ülti­ matomunu verdi. Bunu yeni dile çevirerek buraya alıyoruz: «Hilâfetin sığınağı olan padişahımızın kutsal katına, Sizin kendi irade ve kararlarınızla halkınıza vaktiy­ le ihsan, buyurulan Kanuncu Esasinin (1876 Anayasasının) artık uygulanmasına irade buyurulması suretiyle, bizim size harp olan sadakatimizin bozulmamasını ve korunma­ sını dileriz. Eğer pazar gününe kadar Medis-i Mebusamn

560

ENVER

PAŞA

açılmasını ferman etmediğiniz takdirde, sizin rızanız hi­ lâfına hareketlere girişilecektir. Manastır vilâyeti dahilin­ de bugün mevcut olan bütün sivil âmir ve memurlarla, bütün asken âmirler, subaylar ve erler ve biitiin din ve tarikat büyükleri ile, küçük, büyük, bütün diğer dinler mensupları, istisnasız olarak ve Allah’ın birliğine yemin ederek, bu umumi misak altında toplanmışlardır. Fer­ man...» 9 Temmuz 1325 Osmanh ittihat ve Terakki Cemiyeti Manastır Merkezi Kaldıki bu telgraf çekilirken, Manastır zaten ve fiilen işgal edilmişti. Meselâ, Manastır Valisi Hıfzı Paşanın şu telgrafını da, yeni dile çevirerek verelim; Padişahın kutsal katına, «Bu gece Kolağası Eyüp (Ohrili Eyüp Sabrı) ve Ni­ yazi Efendilerin kumandasında, halktan ve askerlerden meydana gelen 2000 kişi kadar silâhlı kuvvet Manastırca gelip, benim ye daha bazı âmirlerin evleri sarılmıştır. Saat altı buçukta da 800 kişi, Müşir Paşa hazretlerinin (Mare­ şalin) evlerini saracak7 kendisini muhafazaya memur olan askerlerin silâhlarını toplamışlardır. Kendisini de kaldırıp götürmüşlerdir. Manastırdaki bütün askerî birlikler ve halktan 3500 kişi, kendilerine katılmışlardır. Arzolunur.» 10 Temmuz 1324 Manastır Valisi Hıfzı s

Evet, artık beklenen gün gelmişti. Saray istese de isteme­ se de, o gün ihtilâl zirve noktasına ulaşacaktı. Zafer topları atı­ lacak ve hürriyet ilân edilecekti. Saraya gelince, saray artık hem acz, hem telâş içindeydi. Evet, hakikaten acizdi. Yapabileceği bir şey kalmamıştı. Netekim o gün ve sarayın rızası beklenmeden, Makedonya’da, hür­ riyet ilân olunacaktır.

ENVER

PAŞA

561

Sarayın o safhadaki halini, Sadrazam Sait Paşa, hatıra­ tının son cildinde anlatır. Şu parçalar onundur: «10 Temmuz 1324, «Sadrazamlığa tayinimin ikinci günü saraya çağırüdvm. Gittiğimde, Harbiye Nazım Rüştü Paşa, Maarif Na­ zırı Haşimy Tophane Müşiri Zeki, Erkânıharp Reisi Şalcir Paşaları nazırlar odasında buldum, O sırada padişahın huzuruna istenildim. Padişah.: — Manastır1da Müşir Osman Paşayı dağa kaldırmış­ lar, sebep nedir, dedi. — Bilmiyorum. — Ben bilirim de. sen nasıl bilmezsin?» »*

Sait Paşa burada, habersizliğinin sebeplerini de açıklar. Meğer sadrazamlığa gelen telgraflar da evvelâ saraya verilir, padişah münasip görürse ve ancak beş altı saat sonra Nazırlar Heyetine gönderilirmiş. Ve padişah her şeye, meselâ Rus Mu­ harebesi, Yunan Muharebesi gibi, ihtilâle karşı hareketi de sa­ raydan idare etmek gayretindedir. Nihayet birtakım kararsız­ lıklardan sonra Kabinenin sarayda toplanmasına müsaade eder. Toplanılır. Evvelâ yemek yenilir. Sonra îkitıci Kâtip Arap İz­ zet Paşa birçok evrak ve telgraflar getirir. Bunlar 100-150 ka­ dardır. O saata kadar bunlardan, sadrazamın ve kabinenin ha­ beri yoktur. Ne ise eldeki evrak okunur. Evrakın okunması bi­ ter. Akşam yemeği zamanı gelir. Gene yemek yenilir. Kabinede herkes telâş içindedir. Her kafadan bir ses çıkar. Nihayet Sait Paşa şöyle konuşur: — Bu kadar yazışmaların esas konusu Kanun-u Esa­ si değil mi? Lüzumsuz konuşmaları bırakarak, oylarımızı Kanun-u Esasi üzerinde toplayalım. Meclis sükût eder. Sait Paşa: — Sükût ikrardan gelir, şu halde, Kanun-u Esasinin iadesi üzerinde padişaha bir arîza sunalım. Paşanın teklifi budur. Gene birtakım lastikli konuşmalar ortaya atılır. Okunan telgraflar arasında şu da vardı. Eğer padı-

562

ENVER

PAŞA

şah Meşrutiyetin iadesini kendi rızasıyle kabul etmezse, kendisi tahttan indirilmiş sayılacaktır., Makedonya’da, Veliaht Reşat Efendi padişah ilân edilecek, hutbelerde adı okunacaktır. İkinci Sultan Hamit’e ta kalbinden vuran haber ise budur... Şimdi biz, saray adamlarını, sarayda tartışmalarına bırakıp Makedonya’ya dönelim. «HASTAYI TEDAVİ ETTİK!»

Enver Bey hatıratında şöyle anlatır: «Artık hükümet çöküyordu. Uskiip’te, cemiyet düşma­ nı Avukat Sabit Efendiyi de vurdular. Kosova'da herkes bizimle beraber olmuştu. Kriyovolak- köyünde, Mustafa İVecip’le otururken (Selanik'te Enver Paşamn Eniştesi Nazım Beyi vuran subay) uzaktan Hakkı Beyley Mülâzım Haşan Efendinin de geldiğini gördük. Bütün haberler iyi idi...» «Bizim daimî çetemiz de artık S kişi olmuştu. Ben asıl Köprülü’yü harekete getirmeye çalışıyordum. Onlara en ünlü, en hareketli Bulgar komitecilerinin Köp­ rülümden çıktıklarını ve Bulgarları, misal getiriyordum.. Kendim de Köprülüye hareket etmeye karar verdim. 9 temmuz günü saat lVe doğru Köprülüye girdim (saat akşama doğru 6.30).» Artık kozlar açıkta oynanmaktadır. Enver Bey ve arka­ daşları ortalıkta artık sere serpe dolaşırlar. Daha önce verilmiş bir karara göre ise, 10 temmuzda Selanik’te «Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti» nin gizli kongresi olacaktı. Enver Bey kongreye katılacağını söylemişti. Halbuki ertesi gün 10 tem­ muzdu. O halde ne yapıp yapmalı, artık bu İşi sona erdirme­ liydi. öyle de oldu. Gece her şey hazırlanır. Enver Bey, Kaymakam Münif Be­ yin evindedir. Mevki ve Süvari Tugayı Kumandanı Salih Paşa da gelir. Artık iş, hepsinin işidir. Saray istediğini d ü ş ü n e b ilir ve istediği karan verebilir. Ama artık sarayın, ne otoritesi, ne

ENVER

PAS A

563

de korkusu kalmıştır. Bu kadar mutlak bir kudretin, bu kadar kısa günler içinde, birkaç kurşun ve bir deste telgraf yağmuru ile çöktüğüne, onlar da şaşarlar. Hulâsa Enver Bey ertesi gün, yani 10 temmuzda Köprülüde hürriyeti ilân edecektir. Meşru­ tiyet rejimi artık başlayacaktır. Netekim o gece ve Manastırda verilen kararlar da aynıdır. 10 temmuz, hürriyetin ilânı günü olacaktır, istibdadın saltanatı sona erecektir. Enver Bey olay­ ları şöyle anlatır: «Umumî hareket hazırlıkları dolayısıyle kongrede bu­ lunamayacağımı. Umumi Merkeze arzettim. Ama ne var ki, kongrenin toplanması için kararlaştırdtğımız gün, şim­ di Meşrutiyetimizin de mesut başlangıç günü olacaktı... Sabah harekete geçmeye karar verdik. îştip, Koçana kazalarına tebliğler yapıldı. Bütün halkf hükümet konak­ ları önünde toplanacaktı...» Enver Bey bu olaylarda, yalnız bir ihtilâlci, yalnız bir da­ ğa çıkan kurt olarak kendi adına hareket etmez. O şimdi gizli ihtilâl komitesinin «Osmanlı Terakki ve ittihat Cemiyeti Mer­ kez Heyeti Rumeli Umumî Müfettişi» dir. Vakit gelir. Köprülü hükümet konağının kaymakamlık oda­ sından, hükümet kapısına inilir. Münif Bey, Salih Paşa ve di­ ğerleri beraberdirler. Enver Bey, oradaki topçu subayına, üç de­ fa top atılmasını emreder. Artık ihtilâlin zafer gongu çalacaktır, ilk zafer toplan, ufukları inletecektir. Müslüman, Hıristiyan cemaat mümessilleri, ahali ve asker, hükümet önünde halkalanır, İslâm hocaları, Hıristiyan' papaz­ ları oraradırlar. Enver Bey ve arkadaşları, daha hükümet ka­ pısı terasında görülünce halk coşar, dalgalanır: — Yağasın vatan> yaşasın millet? O güne kadar duyulmamış, işitilmemiş olan bu sesler, bu haykırışlar havayı doldurur. Evvelâ hocalardan biri bir dua okur. Sonra Bulgar papazlarından Pop Keşof, Bulgarca -«gayet müessir» bir nutuk verir. Ama asıl söz Enver Beydedir. Şöyle vazar: «Ben söz aldım. Biri Türkçe, biri Bulgarca iki nutuk söyledim:

564

ENVER

TAŞA

— Yaşasın Hürriyet! Yaşasın Millet! Yaşasın Vatan! diye bütün gücümle bağırdım. Bütün halk, bu sözleri tek­ rar ettiler, Bu sırada toplar atılıyordu. Sonra meydana indik» Herkes birbirini kucaklıyordu. Hepimiz, birbirimiz­ le kucaklattık...» Demek, hürriyet denilen, hürriyet diye beklenilen, uğrun­ da nice göz yaşları, nice kanlar dökülen, nice ıstıraplara ve hürriyetin Öncüsü Mithat Paşanın hayatına malolan sihirli ülkü, artık gerçekleşiyordu. Namık Kemal'in: "ölürsem görmeden mîllete, ümit ettiğim feyzi Yazılsın seng'i kabrimde, vatan mahzun, ben mahzun» diye inlediği ve görmeden öldüğü hürriyet güneşi, demek ar­ tık doğuyordu. Gene Namık Kemal'in: «Ne efsunkâr imişsin, âhs ey dirar-ı hürriyet Esir-i aşkın olduk, gerçi kurtulduk esaretten...» diye bağlandığı aşkın rüzgârı demek ki şimdi gene Osmanlı va­ tanım saracaktı. Hulâsa bir tarihî an yaşanıyordu... 10 temmuz 1324*te (23 temmuz 1908) Makedonya'nın Köp­ rülü hükümet konağı Önünde, hürriyet böylece ilân edildi. Saat üç sıralarıydı (şimdiki saat sistemine göre, sabah saat 9). Ve az aşağıda göreceğiz ki, aynı gün ve aynı saatta, Manastırda da hürriyet topları atılmaktaydı. Ve hürriyet beyannamesi, bir top arabasının üzerinden okundu. Enver Bey Köprülümdeki sahneyi tasvire şöyle devam eder: «Kaymakam ve kumandan, olup bitenleri umumî mü­ fettişliğe telgrafla bildirirler. Ben de şöyle bir telgraf çek­ tim; — Hastayı tedavi ettik! Bulgar vatandaşlarımız, bi­ zimle beraberdir. Beyhude kan dökülmemek için, hakh olan talebimizin isafına tevassut buyurunuza (1). (1) Bu son cümlenin manası şudur: Hakh olan isteklerimizin yerine getirilmesine aracı olunuz.

Enver Bey, Hürriyetin ilam günlerinde!

566

ENVER

PAŞA

Burada ve Enver Paşanın telgrafında bahsedilen hasta. 1853 den beri devrin siyasî edebiyatına girmiş olan Hasta Adamdır. Yani Osmanlı imparatorluğudur. Acaba hasta adam tedavi edil­ miş miydi? Onu zaman gösterecekti. Ve biz bu konuyu, şart­ ların gelişmeleri ve olayların akışı işinde, bu kitabın ikinci cil­ dinde adım adım izleyeceğiz. Ve göreceğiz ki, gelişecek prob­ lemlerin hepsi, bütün gerçeklen ile işlenecektir. Ama 10 tem­ muz 1324'te ve Makedonya'nın Köprülü kazası hükümet konağı önünde hürriyeti ilân eden Erkânıharp Binbaşı Enver Bey, ger­ çek bir kahramandı. Hayatını bir ülküye gerçekten vakfetmiş­ ti. Bu ülküsünde samimiydi. Hedefine, muzaffer bir yiğitlikle ulaştı. Netekim ulaşmayahilirdi de. Ama o, bu sayfalarda he­ men de adım adım izlediğimiz serüveninde, ölümü zaten daha baştan göze almıştı. Ve ondan, hiç bir an ürkmedi ve kaçmadı. Bütün diğer arkadaşları gibi... Köprüîü’de işini bitiren Enver Bey, bir taraftan civar ka­ zalara, köylere ve teşkilât merkezlerine bildirilerini yayarken, diğer taraftan Tikveş ilçesine hareket etmeye karar verir. Enver Beyin Köprülümdeki günlerini ve hürriyetin ilânı safhalarını, o zaman Köprülüde kaymakam bulunan ve daha önce cemiyet tarafından öldürtülen Şevket Beyin yerine atanan Müııif Bey, bütün ayrıntıları ile anlatmıştır. Bu hatıralar ya­ kında yayınlanmıştır (1). Bu yayınlarda enteresan bir grup fo­ toğrafı vardır. Fakat resim çok eski ve yıpranmış olduğu için fotokopisini buraya almak mümkün olmadı. Bu grup resmi, yukarıda verdiğimiz sahneler sırasında ve Köprülü hükümet kon“ağı önünde çekilmiştir. Ortada kaymakam bey yer alır. Yanlarında sivil ve asker ileri gelenler. Enver Bey yanda ve birtakım kendilerini göstermek isteyenler arasında sıkışmış gi­ bidir. Avcı binbaşısı elbisesi taşır. Fesinin üstüne, bir ay işa­ reti işlenmiştir. Ay, aynı hilâl! İttihat ve Terakki gizli cemiye­ tine giriş gecesi kapıda söylenen parola! Enver Bey, şimdi bu U) N. 8-9.

Ali Münir Beyin Hatıraları. H a ya t T a rih M e c m u a sı . 1969.

ENVER

PAŞA

567

hilâli muzaffer kıldığına inanır. Ve bu zafer avm zamanda, Suâvi’nin, yani adını, Enver Beyin kendisine gizli cemiyette takma ad olarak benimsediği Ali Suâvi’nin ve Genç OsmanlI­ ların da zaferidir. Netekim hürriyet ilânının daha ilk günün­ den, Mithat Paça ile Namık Kemal’in resimleri de bütün du­ varları, vitrinleri süsler... Şimdi Enver Beyi Köprülü’de bırakarak, biraz da Manas­ tırca göz atalım. Manastır’da hürriyetin ilânı töreni muhteşem olur. Çünkü orası ordu merkezidir. Manastır’da hürriyetin ilânına «İtti­ hat ve Terakki Merkez Heyeti» karar verir. Ve hürriyetin Hâ­ niyle beraber adı «Hürriyet Meydanı» na çevrilen şehir mey­ danında hürriyet beyannamesi, Manastır teşkilâtına dahil Er­ kânıharp Binbaşı Vehip Bey (Paşa) tarafından okunur. Mey­ dan bir mahşer kalabalığı halindedir. Mızıkalar çalar. Bu sırada Vehip Bey. 60 numaralı top arabasının üstüne çıkar. Ve gayet ağdalı bir Ösmanlıca ile yazılan nutkunu okur. Meşrutiyet ora­ da bu suretle ilân edilir. Toplar atılmaya başlar. O sırada sa­ ray, hâlâ kararsızdır. Ve padişah ne yapacağına bir türlü ka­ rar veremez. Niyazi Bey ve arkadaşları ise Resne’dedîrler. Ve Resne’de hürriyeti ilân ederler. Vehip Beyin nutkunda ve biraz bugünkü dile göre özet­ lersek şu görüşler açıklanır (1): «Mukaddes ve muazzez vatandaşlar! Hürriyetin ilânı, 31 senelik zulme son vermiştir. Uzun mücadelelerin, gayretlerin mahsulü olmuştur. Vatanın en namuslu, en gayretli, en hamiyetli vatanseverlerini zin­ danlardan kurtarmıştır. Artık îslâmın siyaset prensiple­ ri de gerçek değerlerini kazanacaklardır. Çünkü adalet< müsavat, uhuvvet, (kardeşlik) meşveret (danışma) bundan böyle gerçekleşecektir.» «Kanuni Sultan Süleymandan beri, padişahla millet arasında çekilen kafes artık kırılmıştır. Yemen zindan(1) Nutkun tam metni: Tank Zafer Tunaya. Türkiye'de Siyasî Partiler. s. 141-142.

568

ENVER

PAŞA

lavında, Diyarbakır, Erzurum, Akkâ (İsrail) kalelerinde, Fizartda ( Orta Afrika*da) sürünen hürriyet kahramanlan artık kurtulmuşlardır. Yetimlerimizin göz yaşlarım din­ direcek, kimsenin hakkım kimseye kaptırmayacak, bizi in­ san gibi yaşatacak usul, meşru meşveret usulüdür. Ve bü­ tün bu isteklerimizi, bütünü ile sağlayacak olan, Meşru­ tiyet Kanun-u Esasisidir. O halde: — Yaşasın hürriyet! Yaşasın Kanun-u Esasi!..» Vehip Beyin nutkundan sonra meydan, yaşasın haykırışları ile çınlar. Ve orada toplanan OsmanlıIar, Kanun-u Esasiyi ko­ rumak için, kanlarının son damlalarına kadar çalışacaklarına and içerler... Gece Manastır, muzukalar, davul zurnalar, havaî fişikleri, fener alayları, ve coşkun gösterilerle taşar, kaynaşır. îlk de­ fa ve bu kalabalıkta, Müslümanlar, Hıristiyanîar, Rumlar, Bulgarlar, Amavutlar, hocalar, papazlar el eledir. Şimdi Köprü­ lüce dönelim. ** ir

Enver Bey Köprülümden Tikveş'e hareket ederken, istasyon hıncahınçtır. Yolda bütün küçük istasyonlarda, her cinsten, her ıjktan insanlar bekleşirler. Vakit öğleden sonradır. Enver Bey Üsküp’ten Selânik istikametine giden trene biner: «Akşam üzeri KHvolak istasyonuna çıktım. Yanımda, Köprülümden muavin olarak aldığım Mülâzım Süleyman Efendi vardı. Tikveş’te trenden indik. Cadde üstünde, Mustafa Ne­ cip Beyin Milis Taburu selâm vaziyetinde idi. Rifat Beyin evine indik. Ben TikveşJte iken, padişahın Meclis-i M ebusanı davet, yani Meşrutiyeti kabul ve ilân eden telgrafı geldi. Maksat elde edilmiş ve Meşrutiyet kazanılmıştı...» Evet, artık maksat elde edilmişti. Padişahın rızasını alma­ dan. Rumeli’de Meşrutiyetin ilânı haberlerinin saraydaki yan­ kılarını , Sait Paşa hatıratında anlatır. Dalıa önceki bahiste ve Sait Paşanın reisliğinde sarayda

ENVER

PAŞA

569

yapılan kabine toplantısını vermiştik. Herkes bir tarafa çe­ kince ve her kafadan bir ses çıkınca, Sait Paşa, daha uzun bir gerekçenin yazılmasını sonraya bırakarak, evvelâ padişaha du­ rumu kısa ve açık bir şekilde arzeden bir arizanm hazırlanma­ sını teklif etmiş, bu teklif te kabul olunmuştu (1). Kısa arizanm hazırlanması Zihni Paşaya havale edilir. Ve hazırlanan metin üzerinde mutabık kalınır. Padişaha sunulur. Vakit akşamdır. Rumeli’de ise, Meşrutiyet zaten ilân edilmiş­ tir. Padişaha sunulan bu Kabine kararını buraya alıyoruz (Bu­ günkü dile göre): «Üç Rumeli vilâyetinde meydana gelen ihtilâl hare­ ketleri ile ilgili olup, 8, 9, 10 temmuz tarihleri ile gelen yetmiş yedi adet telgrafta diğer yazılar, yüksek iradelerine uyularak birer birer okundu. Bu olayları davet eden se­ bepleri etrafıyle araştırmaya, yüksek malumları olduğu gibi, zaman yetersiz olduğundan, bunlar ayrıca ve yazılı olarak arzedilecekse de, lüzumu aşikâr olan ivedilik dolaytsıyle, iki niisha olarak sumdan karar nüshalarına uyu­ larak, iiç vilâyet genel müfettişliği ile valilere acele tel­ graflar yazılacağı ve diğer bütün valiliklere de bildirilerek} bu kararların yerine getirileceği yüksek malum ve kabullerine arzolunur 10 Temmuz 1324 ve 24 Cemaziyelâhır 1326 (Arap tarihi) Meclisi Memur Kâmil Sait Hariciye Na2in Şurayı Devlet Reisi Harbiye Nazın Tevfik Haşan Fehmi Ömer Rüştü Ticaret ve Nafıa Maliye Nazırı Dahiliye Nazın Nazın Mehmet Ziya Memduh Zihni Maarif Nazın Erkânıharbiye-i Haşim Umumiye Reisi Şakir Sadrazam

Adliye Nazırı Abdurrahman

(1) Eski sadrazamlardan Kâmil Paşa da kabineye dahil olarak hu toplantıda bulunuyordu Oradaki konuşmalar, Sait Paşanın ha­ tıratı üe, Kâmil Paşanın hatıralarında biraz farklı olarak nakle-

570

ENVER

PASA

İlişik iki kıta müsveddede teklif olunan, 1876 Kanun-u Esa­ sisinin iadesi idi. O gece Abdülhamit nihayet karan kabul et­ ti, Ve Meşrutiyetin iadesi ile Mebusan Meelisinin hazırlıkları­ na geçilmesi için bütün vilâyet ve sancaklara tebligat yapıl­ ması iradesi çıktı. Uğrunda o kadar mücadele edilen ve 30 yıl­ dan fazla süren bir istipdat devrine maldan Meşrutiyet sistemi, nihayet kabul ve ilân olunuyordu. Netekim 11 temmuz 1324 (24 temmuz 1908) tarihli İstanbul gazetelerinde bu tebliğ, kısa ve soğuk bir ifade altında yayınlandı. Ama olay memleketin bütün köşelerinde, görülmemiş, hatta beklenmeyen heyecan dal­ gaları yarattı... * ** ENVER BEY AĞLIYOR! Köprülümden Tikveş e gelen Enver Bey, orada yalnız padi­ şahın Meşrutiyeti kabul ve ilânı haberini değil, Selanik'ten de bir davet telgrafı alır. Bu davet ona; hayatının akışında kendi­ sini şan ve şöhretin zirvesine ulaştıran kapıyı da açacaktır. Da­ vet, Osmanlı Terakki ve îttihat Cemiyeti Selanik Merkez He­ yetinden gelir. Bunun klişesini burada veriyoruz. Ve telgrafta şunlar yazılıdır: Tikveg te, Osmanlı Terakki ve îttihat Cemiyeti Teşküât-ı Dahiliye ve Kuvve-i İcrâiye Müfettiş-i Umumisi, Erkânıharp Binbaşısı Enver Beye Bugün bütün Selanik ahalisi akşam treni ile teşri­ finize intizar edeceğinden, daha evvel hareketinizin bil­ dirilmesi rica olunur.» Jî Temmuz Î324 Osmanlı Terakki ve îttihat Cemiyeti Merkezi Demek ki Binbaşı Enver Beyi Selanik beklemektedir. De­ mek ki şimdi binlerce, on binlerce halk onu karşılayacaktır. dilir. Ama farklar teferruata aittir denilebilir. Bu sebeple bunlar üzerinde ayrıca durmuyoruz. Çünkü neticeye tesir eden teklifler ve İcraat hakkında fark yoktur.

•

*

L*-

\s* s 4-*k-l> T r * n t S is |>*r....... — <Üj C-tL#

N« d'irrtvde-----------

*

i,x \—

« İİ j

h

m.

h.

m»

do

./üt U CoauneDc^ â....£— ••».» & FİMİ e


JW< it^etpddte

V

♦

'

«*■••«M*»'****•••• • ' •'»

S i j ı ı a l a r e d e I'E m p Iv y e

l'fai ı'attsjtı uiönı mp»nsMiöti _ m > i raisi!
J' |s ' t s y j f

V >v*

d* Group E>*te du | K* du d£pûl Notntac d£p6t moü

kim

U uta Ifaıfrı oM t» Bıiir

ûeiRmı>ıu*«

a* r j!> ^ ' J W Lo<ücat.on* Yoi«s nentAi6s

/ -

*

*' i . 'y** 4

. . ' q> 5 j u > \T

A .> > ' • / r ',

*** i , v \

° Jal

•v;

- ^

> 1 —-

VjHt ^ |

N^ ' \ sr * > ^ Osmanlı Terakki ve ittihat Cemiyetinin, Enver Beyi Selâmkfe davet telgrafı

t

572

ENVER

PAŞA

Onun geçeceği yollara dökülecektir* Demek ki, artık onun ha­ yat yolunda bir şeyler değişmiştir, û şu Selânik’in Vardar ka­ pısından çıkarken: «Ben artık bir hiçim* Yann kimbilîr nerede ve kim* büir hangi kurgunla öleceğim, ve bir asî olarak cesedim bir köşeye atılacak...» diyen insan değildir. O şimdi bir muzafferdir. O şimdi halkın, memleketin malıdır. Şöhreti birden, bir şafak aydınlığı gibi parlayacaktır. Ve kendisi yann, bir yıldız olarak yükselecek­ tir Demek ki şimdi Selanik, onu bekliyor Şöyle yazar: «Aldığım telgraf üzerine, Öğle üzeri Tikveşften Selânik'e hareket ettim. Gevgili istasyonuna, bütün halk yığıl* mıştı. Burada ve halkın bu kadar teveccühüne (sevgi gös­ terilerine) dayanamadım. Ağladım. Tren hareket ederken, toplar da atılmaya başladı...» Trende hoş bir sahne de olur. Yolcular arasında, İtalya'nın Selanik Baş Konsolosu vardır. Güler bir yüz ve saygılı ha­ reketlerle Enver Beye yaklaşır. Onu candan ve samimiyetle teb­ rik eder. Enver bu olayı hatıratında sade, fakat manalı bir ifa­ de ile belirtir. Selânık'e varışını anlatan satırları ise biraz he­ yecanlıdır. Halbuki o, daha bir ay önce Selanik'ten yola çıkar­ ken, kendini artık Ölmüş biliyordu. Hatta bir gün Selânik’e döneceğini ümit etse bile, tasavvur edebileceği sahne, herhalde bambaşka olabilirdi: Kendini belki birkaç arkadaşı karşılaya­ caktı. Belki o kadar da değil. Hele istasyonda bir kalabalık görünce: — Kvmbilir kim geliyor, kimbilir kimi karşılamak için toplanmışlar, diyerek, vagonun arka kapısından süzülerek inmeye çalışması da mümkündü. Belki arka sokaklardan evine süzülecekti. An­ cak evindedir ki anası onu bağrına basacak ve Binbaşı Enver Bey, belki o zaman biraz göz yaşı dökecekti. Kavuşturana şükrolsun diye. Halbuki şimdi?..

ENVER

PAŞA

573

SEN ARTIK NAFOLYON OLDUN ENVER î

Evet, halbuki şimdi? Daha trenin içinde bile esen rüzgâr başkadır. Bütün tren halkı, aralarında Enver Beyin bulundu­ ğunu bilirler. Onu şöylece görebilmek için bile bütün vagon­ lar kaynaşır. Şöyiece kompartımanının önünden geçebilmek, şöylece yüzünü görebilmek için yolcular, vagonların dar geçit­ lerinde birbirlerini çiğnerler. Ve bu arada onu, şöyiece yandan da olsa görmeye muvaffak olabilenlerin, yüzlerinin ifadesi de­ ğişir. Bu yüzler, ciddî, anlayışlı ve büyük olaylara karışmış, büyük işlerin içinden geçmiş insanların yüz ifadelerini alırlar. Yüzlerde, büyük adamlara yakın olmuş insanlarım ağır, düşün­ celi ve durgunca ifadeleri belirir. Onlar o gün oradaki anıla­ rını, orada gördükleri genç avcı binbaşısının hafızalarından si­ linmeyecek hatırasını, yarın kimbilir nice yüzlerce defa, nakle­ dip duracaklardır... Nihayet tren Selânik’e yaklaşır: Enver'i dinleyelim: «Saat bire doğru Selanik*e vardık. Hemen bütün Se­ lanik ahalisi istasyondaydı. Coşkun haykırışlar, sevinç çığ­ lıkları içinde tren istasyona daldı. Bulunduğum vagonun içinde ve hele kompartımanın örtünde izdiham o kadar artmıştı ki, Erkânıharp Cemal Bey (Paşa) ve Faik Beylerle arkadaşları, hu izdihamı ön­ leyip bana yol açmak için çok sıkıntı çektiler.» «Nihayet arkadaşlarımla karşılaştık, Sarıldık, öpüştük. Faik Bey bana bir demet çiçek verdi. Fakat tam hu sıra­ da Talât Bey göründü. Kucaklaştık. Ve bana en kıymetli bir hediye sundu...» Evet, istasyondaki vaziyet budur. Enver daha, vagondan inmeden, bin müşkülâtla kendilerine yol uçabilen, arkadaşları ile vagonda kucaklaşır, öpüşür. Ama birbirlerine söyledikle­ rini, galiba kendileri de işitemezler. Netekim ancak daha sonra ve Enver'i istasyona inince kalabalığın arasından güçlükle ka­ pıp bir paytona atabilen ve onu, umumî müfettişin, müşirin, valinin, paşaların ve bütün büyük devlet yetkililerinin sıraya

574

ENVER

PAŞA

dizilip bekleştikleri Selanik Parkına götürürken; Cemal Bey ona; — Enver, sen artık: Napolyon oldun, diyebilecektir. Hani şu zafer günlerinin Napolyonu gibi... Ve bir gün ben onun Moskova'da, Sofiska Naberepna’daki misafir­ ler nokağtnda, bir Napolyon Albümü üzerine kırmızı mürek­ keple yazdığı: — Bir zaman> beni de Napolyon'a benzetmişlerdi, vb... sözlerini, okuyacak ve eserin üçüncü cildinde, kendi elyazısı ile size nakledeceğim... Ama biz şimdi gene, şu Selanik istasyonuna dönelim. 10 temmuz 1324’te ve alaturka saat birdeki Selanik istasyonuna. Hani bu. sırada istasyon meydanı sevinç çığlıkları ile çm-lar. Ve Enver, bu kadarını beklemediği bu yer yerinden, oynayış karşısında biraz da, saf ve bir genç insanın heyecanları içinde bocalar. Halkın çığlıkları, yaşasın haykırışları, coşkun gürül­ tüler, mızıkaların marşları havayı sarsar, inletir. Talât Bey işte o hengâme arasındadır ki Enver'e o kıymetli hediyesini sunar. Hediye ,ona «ebedî bir yadigar olmak üzere» sunulmak­ tadır. Ve bu hediye «Kırmızı ciltli bir Kanun-u Esasi’dir! Acaba o gün, orada ve bu hava içinde, bundan daha de­ ğerli, daha manalı bir armağan düşünülebilir miydi? Elbettekı hayır! Talât Beyin pratik zekâsı iyi işliyordu. Yalnız Binbaşı Enver’in, değil, Makedonya’da mücadele eden bütün genç su­ bayların ve sonra bütün Genç Türklerin, hatta, ta Mithat Pa­ şayı da aşarak 1860‘ların Genç OsmanlIlarına kadar varan mü­ cahitler zincirinin, uğrunda savaştıkları düzen Meşrutiyet re­ jimi ve bu rejimi düzenleyecek olan da Kanun-u Esasi değil miydi? işte o ve onun korunması, şimdi Binbaşı Enver Beyin eline teslim olunuyor demekti. Ama Talât Beyin zekâsı daha da işler. Enver’in boynuna bir daha sarılır. Kucaklayıp tekrar alnından Öper. Sonra genç binbaşının koluna girer. Vagonun sahanlığında halka doğru çevirir. Enver Bey, hem mahcup, hem heyecanlıdır. Hem de daha bir ay önce:

ENVER

PAŞA

575

— Ben artık, bir hiçim, elerken, simdi şan ve şerefin zirvesine ulaşmış bir genç insanın şaşkınlığı içindedir. Halk ise, onu yalnız karşılarında değil, bir an önce aralarında görmek için çığlıklar, haykırışlarla kay­ naşır durur. Sahne, hakikaten iyi tertiplenmiştir. Ve bu, daha ziyade Talât'ın işidir. Şimdi biz Talât'ı izleyelim: Baştan beri, bütün bu gelişmelerin içinde olmakla beraber, o günlerde hatta, posta memurluğundan bile çıkarılmış olan Talât Beyin, işte bu hengâmede halkın arasından sıyrılabilerek kendisine yol açtığım nakletmiştik. Trenin yanına yaklaşa­ bilmiş, çevik bir hareketle vagonun kapısına sıçramıştı. Gerçi vagonun koridorundan, Enver’in kompartımanına ulaşmak bile bir mesele olmuştu ama onu da başarmış, karşılaşmış, kucaklaş­ mış, o tarihi hediyesini sunmuştu. Ama Talât, hissiyat adamı değildi. Onun kafası, kendi he­ sapları içinde işler. Beklenilen günler gelmiştir. Şimdi Önlerin­ de yeni bir yol açılmıştır. Yeni bir devir başlayacaktır. Bin­ başı Enver’in serüveni, asıl bundan sonradır. Halkın şimdi yal­ nız burada alkışlayacağı değil, asıl bundan sonra gözlerini ka­ maştıracak bir yıldız, hatta efsaneleştirilecek bir kahraman lâ­ zımdır. O da bulunmuştur ve işte karşısındadır. Hulâsa Talât’ın pratik zekâsı durmadan işler. Bir eliyle Enver’in eline sıkı sıkıya yapışır. Sonra onu, etrafını saran ve biraz da ne yapacaklarını şaşıran heyecanlı arkadaşlarının arasından sıyırır. Vagon koridorunun birbirlerine kenetlenmiş sıkışıklığında çekip kurtarmasını bilir. Vagonun kapısında be­ raber görünürler. Peronlardaki halk çılgın gibi dalgalanır. Ama Talât, kendi hesaplan içindedir. Bir eliyle Enver’in elini git­ tikçe sıkar ve onu âdeta kucaklarken, sonra sağ kolunu havaya öyle bir jestle kaldırır ki, sanki orada yıgudaşan kalabalık­ larda: — Susun, dinleyin, der gibi bir tesir yaratır. Ve bütün gücü ile haykırır: — Yaşasın Hürriyet Kahramanı Binbaşı Enver Bey!

576

EN V EK PAÇA

Yığınlar gürler: — Yaşasın! Yaşasın!,. Talât Bey tekrar ve daha da güçle bağırır: — Hürriyet Kahramanı Enver Bey çok yaşasın! — Yaşasın! Yaşasın! Bin yaşasın.!.. Bu haykırışlar, gitikçe artan, gittikçe yükselen yankılar ya­ ratır. Ve bu yankılar, Selanik istasyonunun alanından, şehrin içerlerine, çevrelerine doğru dalga dalga yayılır. Etraf sokak­ lardan, meydanlardan bu seslere, yeni sesler karışır... Ama sanki gene de bu haykırışlar, bu alanların, bu şeh­ rin göklerinde kalmaz gibi olur. Sanki bütün Makedonya’nın, sanki bütün imparatorluğun ufuklarını sarar. İmparatorluğun, bütün köyleri, kasabaları, şehirleri, sanki bu haykırışlarla çınlar. Bu seslerde, elbette ki, yalnız. Enver Beyin değil, vatanda ve gurbette nice çileler çeken, hele şu son Makedonya dağla­ rında, hayatları pahasına .silâha sarılan, yüzlerce, binlerce mü­ cahidin, hem intikam, hem zafer naraları vardır. Ama Talât’ın hesapları daha realisttir. Bu ihtilâl, insanüstü bir şöhret bul­ malıdır, Ve işte bulmuştur da: Hürriyet Kahramanı Binbaşı Enver Bey! Sarayın ve padişahın yenilgisi ise tamdır. İşte o günden, o saattan ve o dakikalardan itibaren Osmanlı ülkesinde, bir Hür­ riyet Kahramanı Binbaşı Enver Bey vardır. Osmanlı impara­ torluğunun kaderine, bir Hürriyet Kahramanı Binbaşı Enver Bey karışmıştır. Ve o günden, o saattan, o dakikadan sonra onun adı, Osmanlı imparatorluğunun semalarında, bir anda ve bir efsane yıldızı gibi parlayacaktır... Ve soma?.. Sonra zaten bizim konumuz bu yıldızı, kendi hayat yörüngesinde adım adım izlemektir. Makedonya’dan, ta Orta Asya’ya kadar... — BİRİNCİ CİLDİN SONU —

Üst sıra soldan sağa:

Enver Paşa, Halil Paşa. Nuri Pa$a\ Alt sıra soldan sağa: Dr.

Mehmet Bey, Dr. H nlm i Beyt Medlha Orhay, Hacı Ahm et Paşa. Kamil Bey, Halım Bey.

Ekler I. İL

Enver P aşanın A ile Şeceresi M eşrutiyet

K anun-i

Esasisi

EK : I

EK:

II

M e ş ru tiy e t K anıın-i E sa sisi İRöö’lardatı b aşlay arak O sm anh im ­ p arato rlu ğ u n d a, d a r, fa k a t aydın O sm anlIların savaşı,. M eşrutiyet re ­ jim i ve ona tem el olacak olan, M eş­ ru tiy e t K an u n -i Esasisi içindi*

Bu mücadeleyi evvelâ Genç Osman­ lIlar, sonra da Genç Türkler sürdür­ düler. 1860’larU 1908 arasında... 1878'da ve Mithat Paşanın önderliiriyle ilân edilen Meşrutiyet rejimi, Ömürsüz oldu* Sonra bütün Genç Türk hareketleri, bu hedefe yöneldi, 1998 öncesinde Rumeli'de «izli İhti­ lâl cemiyetleri, bunun için kuruldu. Hürriyet kahramanı Enver Bey ve diğerleri, bunun için dağa çıktılar. 10 temmuz lS23’te (23 temmuz 1908) ihtilâl, bunun için yapıldı. Ve dağdan inen Enver Beyin, mu­ zaffer bir kahraman olarak Selanik istasyonuna inerken, «öleceğin sad­ razamı Talat Beyin, kırmızı ciltli bir kitapçık halinde on sunduğu hediye, işte bu Meşrutiyet Kanun-i Esasisi idi...

SALNAME-t DEVLET-Î ALÎYE-t OSMANİYE 1320 (1904) Sene-İ Hicrİyeaine Mahsus. Sayfa: 38-51 (1)

K A N U N -1 E S A S I M EM A LİK -İ D EV LET-Î OSMANİYE

Birinci *maâde — Devlet-i Osmaniye memalik ve kıtaat -1 hazır ayı ve «eyalât-i mümtazeyi muhtevi ve yekvöcut olmakla hiç bir zamanda hiç 1>ir sebeple tefrik kabul etmez. İkinci madde — Devlet-i Osmaniyenin payitahtı İstanbul şehridir. ‘Ve şehr-i mezkûrun sair bilâd-i Osmaniyeden ay n olarak b ir gûııa im ­ tiyaz ve muafiyeti yoktur. Üçüncü madde — Saltanat-ı seniye-i Osmaniye hilâfet-i kübrây-i İsla m iyeyi haiz olarak sülâle-i âl-i Osman’dan usul-i kadimesi veçhile ekber evlâda aittir. Dördüncü madde — Z at-ı Hazret-i Padişah! hasb-el-hilâfe, din-i İs­ ılımın hâmisi ve bilcümle tebaa-i Osmaniyenin hüküm dar ve padişahıdır. Beşinci madde — Zat-ı Hazret-i Padişahının nefs-i hümayunları m u­ kaddes ve gayr-i meşguldür. Altıncı madde — Sülâle-i âl-i Osmanuı hukuk-ı hürriyet ve emval v e emlâk-i zatiye ve m adam -ül-hayat tahsisat-i mâliyeleri tekâfül-i umumiye tahtındadır. Yedinci madde — Vükelânın azli ve nasbi ve rütbe ve menasıp tev­ cih i ve nişan itası ve eyaiât-ı mümtazenin şerait-i imtiyaziyelerine tev­ fikan icray-i tevcihatı ve meskukât darbı ve hutbelerde namının zikri ve diivel-i ecnebiye ile muahedat akdi ve harp ve sulh İlâm ve kuvve-i berriye ve bahriyelin kumandası ve harekât-i askeriye ve ahkâm-i şeriye ve kanuniye icrası ve devair-i idarenin m uamelâtına m üteallik ni­ zamnamelerin tanzimi ve mücazat-l kanun iyenin tahfifi veya alvı ve m eclis-i um um inin akd ve tatili ve icabında heyet-i mebus anın azası (1)

İfade ve metin aynen verilmiştir.

564

ENVER

PAŞA

yeniden in tih ap olunm ak şartıy le feshi h u k u k -ı rrvukaddese-i p a d işa h t cüm lesindendir.

TEBAA-I DEVLET-Î OSIVfANtYENİN HUKUK-I UMUMİYESt Sekizinci madde — Devlet-i Osmaniye tabiiyetinde bulunan efradın* eümlesine herhangi din ve mezhepten olursa olsun bilâ-istisna OsmanlI-, tabir olunur ve OsmanlI sıfatı kanunen muayyen olan ahvale göre istih­ sal ve izaa edilir» Dokuzuncu madde — O sm anlIların kâffesi h ü rriy e t-i tah şiy elerin e' m alik ve â h a rın h u k u k -ı h ü rriy etin e tecavüz etm em ekle m ükelleftir.

Onuncu m adde — H ü rriy e t-i şahsiye h er tü rlü ta a rru z d a n m a s u n -d u r. Hiç kim se k an u n u n ta y in ettiği sebep ve su retten m aada b ir b ah an e ile nıücazat olunam az.

Ou birinci madde — D evlet-i O sm aniyenin dini, din -i İslâm dır, Bu esası vikaye ile b erab e r asay iş-i h alk ı ve âd ab -ı um um iyeyi ih lâl etme-* m ek şartıy le M em alik-i O sm aniyede m aru f olan bilcüm le edyânın ser­ besti-! icrası ve cem aat-i m uhteliieyc verilm iş olan im tiy azat-ı mezhe-* biyenin kem akân cereyanı ta h t-ı him ayetindedir.

On ikinci madde -— Matbuat kanun dairesinde serbesttir.

On üçüncü madde — Tebaa-i Osmaniye nizam ve kanun dairesinde * ticaret ve sanat ve felâhat için her nevi şirketler teşkiline mezundur. On dördüncü madde — Tebaa-i Osmaııiyeden bir veya birkaç kişi— nin gerek şahıslarına ve gerek umuma müteallik olan kavanin ve nizamata muhalif gördükleri bir maddeden dolayı işin merciine arzuhal verdikleri gibi mecâiis-i umumiye dahi müddet sıfatıyle imzalı arzuhal' vermeye ve memurinin efalmden iştikâya salâhiyetleri vardır. On beşinci madde — E u ır-i ted ris serb esttir. M uayyen olan k an u n a teb aiy et şartıy le her O sm anlı um um î ve hususî ted rise m ezundur. Ö n altıncı madde — Bilcüm le m ektepler devletin ta h t-ı nezaretin­ dedir. T eb aa-i O sm aniyenin terbiyesi b ir siy ak -ı ittih a t ve intizam üzere olm ak için iktiza eden esbaba teşebbüs olunacak ve m ilel-i m uhtelifen in u m u r-i itikad iyelerine m üteallik olan u su l-i talim iyeye halel geti­ rilm eyecektir.

On yedinci madde — Osmanlıların kâffesi huzur-i kanunda ve ahval-i diniye ve mezhebiyeden maada memleketin hukuk-ı vezaifindö' mütesavidir. On sekizinci madde —*Tebaa-i Osmaniyenin bidemat-i devlette is­

tihdam olunmak için devletin lisan-i resmisi olan Türkçeyi bilmeleri . şarttır.

ENVER

PAŞA

585

On dokuzuncu madde — D evlet m em uriyetinde u m u m teb aa ehliyet ve k ab iliy etlerin e göre m ünasip olan m em uriyetlere k ab u l olunur.

Yirminci madde — T e k â liM m u k arrere n izam at-ı m ahsusasm a tev îik an k âffe-i teb aa beyninde herkesin k u d reti nisbetince ta rh ve tevzi olunur.

Yirmi birinci uıaddc — H erkes usulen m u ta sa rrıf olduğu m al ve m ülkten em indir. M enafı-i um um iye için lüzum u sa b it olm adıkça ve k anunu m ucibince değer bahası peşin verilm edikçe kim senin tasarrufun» ^da olan m ülk alınam az.

Yirmi ikinci m adde — M em alik-i O sm aniyede herk esin m esken ve m enzili ta a rru z d a n m asundur. K an u n u n tayin eylediği ahvalden m aada b ir sebeple h üküm et ta ra fın d a n cebren hiç kim senin m esken ve m en­ ziline girilemez.

Yirmi üçüncü madde — Y apılacak usul-i m uhakem e k an u n u h ü k ­ m ü n c e hiç kim se k an u n en m ensup olduğu m ahkem eden b aşk a bir m a h ­ kemeye gitm eye icbar olunam az.

Yirmi dördüncü madde — M üsadere ve angarya ve cerim e m em nu­ d u r, F a k a t m uharebe esnasında usulen tayin olunacak tekâlif v e ahval bundan m üstesnadır.

Yirmi beşinci madde — B ir kanuna m ü sten it olm adıkça vergi ve rüsum nam ıyle ve nam -i ah arla hiç kim seden b ir akçe alınam az.

Yirmi altıncı madde — tşkence ve sair her nevi e 2 iy et k atiy en ve ■külliyen m em nudur.

VÜKELAY-1 DEVLET Y irm i yedinci m adde — M esned-i sad aret ve m eşihat-i îslâm iye, ^ n ra f-ı Padişahldetı em niyet buy u ru lan zatlara ihale b u y u ru ld u ğ u m i«.sillû, sair vükelânın m em uriyetleri dahi b â -ira d e -i şahane icra olunur.

Yirmi sekizinci madde — M eclis-i vükela sadrazam ın riyaseti ta h ­ tın d a olarak akdolunup d ahilî v e haricî u m u r-i m ühim m enin m erciidir. M üzakeratm dan m uhtac-ı istizan olanların k a ra rla rı irad e-i seniye ile ic ra olunur.

Yirmi dokuzuncu madde — V ükelâdan her b iri dairesine a it olan um urdan, icrası m ezuniyeti ta h tın d a b u lu n an ları u su lü n e tev fik an icra ve icrası m ezuniyeti ta h tın d a olm ayanları sadrazam a arz eder. Sadrazam .dahi o m akule m evaddan m üzakereye m uhtaç olm ayanların m uktezasım icra v ey ah u t ta ra f-ı H azret-i Padişahîden istizan ederek ve m u h tac-ı .m üzakere buLunanları m eclis-i vükelânın m üzakeresine arz eyleyerek

586

ENVER

PAŞA

m ü teallik buyurulacak irade-ı seniye m ucibince iktizasını ifa eyler. Bu> m asalihin e n v a-ı derecatı nizam -ı m ahsus ile tayin olunacaktır.

Otuzuncu madde — Vükelây-i devlet memuriyetlerine müteallik,

ahval ve icraattan, mesuldür. Otuz birinci madde — Mebusan azasından biri veyahut birkaçı he-

yet-i mebus anın d ah il-i daire-i vazifesi olan ahvalden dolayı vükelây-r devletten bir zat hakkında mesuliyeti mucip şikâyet beyan ettiği haldeevvelâ heyet-i mebus anın nizam-ı dahilîsi mucibince bu misillû mevaddm heyete havalesi lâzım gelip gelmeyeceğini müzakereye memur olan, şubede tetkik olunmak üzere şikâyeti müş’ir heyet-i mebusan reisine verilecek takrir reis tarafından nihayet üç gün zarfında o şubeye gön­ derilir. Ve bu şube tarafından tahkikat-ı lâzime icra ve iştikâ olunan zat tarafından izahat-ı kâfiye istihsal olunduktan sonra şikâyetin şa-yan-ı müzakere olduğuna dair ekseriyetle tertip olunacak kararname heyet-i mebusanda kıraat olunarak ve icabında şikâyet olunan zat dava, ile bizzat veya bilvasıta vereceği İ2ahat istima kılınarak azay-i mevcudenin sülüsan ekseriyetti mutlakasıyie kabul olunur ise, mu hakeme talebini müş’ir mazbata makam-1 sadarete takdim ile led-el-arz müte­ allik olacak irade-i seniye üzerine keyfiyet divan-ı âliye havale olunur. Otuz ikinci madde — Vükelâdan itham olunanların usul-i muhake­

meleri kanun-i mahsus ile tayin edilecektir. Otuz üçüncü madde — Memuriyetlerinden hariç ve sırf zatlarına ait

her nevi deaâvide vükelânın sair efrad-ı Osmaniyeden asla farkı yok­ tur. Bu misillû hususatın muhakemesi ait olduğu mahakim-i umumîyede icra olunur. Otuz dördüncü madde — D ivan-ı âlinin d aire-i ith am ı tarafından* m ütteh im olduğuna k a ra r verilen vükelâ teb rie-i zim m et edinceye k a ­ d a r vekâletten sa k ıt olur.

Otuz beşinci m adde — V ükelâ ile h ey et-i m ebusan arasın d a ihtilâf* olunan m addelerden b irinin kabulünde vükelâ ta rafın d a n ısra r olunup* d a m ebusan canibinden ekseriyet-i ara ile ve tafsilen esbab-ı m ucibe beyanıylc katiyen ve m ü k erreren reddedildiği halde v ü k elân ın tebdili, v ey ah u t m üceddeden m üddet-i kanuniyesinde in tih ap olunm ak üzere h ey et-ı m ebusanm feshi m ü n h asıran y ed -i ik tid ar-ı H azret-i P adişahı dedir.

Otuz altıncı madde — -M eclis-i um um î m ü n ’a k it olm adığı zam an­ la rd a devleti b ir m u h atarad an veyahut em n iy et-i um um iyeyi halelden: v ik ay e için bir z a ru ret-i m übrem e zu h u r ettiği ve b u b a p ta vaz’ına lüzum görülecek k a n u n u n m üzakeresiyçün m eclisin celp ve cem'İne va­ k it m ü sait olm adığı halde K an u n -i Esasi ahkâm ına m ugayir olm am ak üzere heyet-i vükelâ ta rafın d an verilen k a ra rla r heyet-i m ebusanm içti­ m aiyle verilecek k a ra ra k a d a r b â-irad e-i seniye m uvak k aten kanun h ü ­ k ü m ve kuvvetindedir.

ENVER

PAŞA

587

Otuz yedinci madde — V ükelâdan h er biri h e r ne zam an m u rat ♦ederse heyetlerin ikisinde dahî bulunm ak v ey ah u t m aiyetindeki rüesay-i m em urinden birini, ta ra fın d a n vekâleten b u lu n d u rm ak ve irad -ı n u tu k ta azaya takaddüm etm ek h ak k ın ı haizdir.

Ottız sekizinci madde — İstizah -ı m adde için v ü k elâd an b irin in h u ­ zu ru n a m eclis-i m ebus anda ekseriyetle k a ra r verilerek d a v e t olundukta* ya bizzat b u lu n arak veyahut m aiyetindeki rü e sa y -i m em urinden b irini g ö ndererek ira t olunacak suallere cevap verecek vey ah u t lüzum görürse m esuliyetini üzerine alarak cevabını te h ir etm ek salâhiyetini h aiz o la ­ c a k tır.

MEMURİN Otuz dokuzuncu madde

Bilcüm le m em urin nizam en tay in o lu n a­ c a k şerait üzere ehil vc m ü stah ak oldukları m em uriyetlere in tih ap o lu ­ n acak tır. Ve b u veçhile intihap olunan m em u rlar kanunen m ucib-i azil h a re k e ti tah ak k u k etm edikçe veya kendisi istifa eylem edikçe veyahut devletçe b ir sebeb-i z a ru rî görülm edikçe azil ve teb d il olunam az ve h ü sn -ı h a re k e t ve istikam et esbabından o lan lar ve devletçe b îr sebeb-i zaru riy e m ebnl infisal edenler nizam -ı m ahsusunda tayin olunacağı veç­ h ile terak k iy ata ve tek aü t ve m azuliyet m aaşların a nail olacaklardır. K ırkıncı madde —* H er m em uriyetin vezaifi, n izam -ı m ahsus ile ta y in olunacağından h er m em ur kendi vazifesi dairesinde m esuldür, w

Kırk birinci madde — M em urun âm irin e h ü rm e t ve riay eti lâzim eden ise de itaati kan u n u n ta y in ettiği daireye m ahsustur, H ilâf-ı k a,nun olan tım urda âm ire ita a t m esuliyetten k u rtu lm ay a m edar olamaz.

MECLİS-1 UMUMİ K ırk ikinci madde — M eclis-i um um î h ey et-i ayan ve h ey et-i m e:busan n a m la n y le b aşka başka iki heyeti m uhtevidir.

Kırk üçüncü madde — M eclis-i um um înin ik i heyeti b eh er sene -ieşrin-i sani İptidasında tecem m ü eder ve b â -ira d e -i seniye açılır ve m a rt iptidasında yine b â -ira d e -i .seniye kapanır. Bu heyetlerden biri »diğerinin m üçtem i bulunm adığı zam an m ün’akıd olamaz.

Kırk dördüncü madde — Z at-i H azret-i P adişahı devletçe görülecek lüzum üzerine m cclis-i um um iyi v ak tin d en evvel dahi açar ve m üddet-i ı.muayyene-i içtim aini d a tenkis veya tem dit eder.

Kırk beşinci madde — M eclis-i um um inin yevm -i k üşadında zat-ı .H azret-i P ad işah ı v ey ah u t ta rafların d an bilvekâîe sadrazam h a z ır olduğu

ENVER

588

PAŞA

ve vükelâ y -i devletle iki heyetin azay-î m evcudesi b irlik te bulundukları* halde resm -i küşadı icra olunup sene-i cariye zarfınd a devletin ahval**i d ahiliye ve m ünasebatri hâriciyesine ve sene-i âtiyede ittih azın a lüzum* görülecek tedabir v e teşebbüsata d a ir b ir n u tk -ı hüm ayun k ıra a t olunur. K ırk altıncı madde — M eclis-i um um î azalığm a in tih ap veya nasp olunan zevat m eclisin yevm -i küşadında sadrazam huzurunda ve o gün h a z ır b ulunm ayan olu rsa m ensup olduğu heyet m üçtem i olduğu halde reisleri h u zu ru n d a z a t-ı H azret-i P adişahiye ve v atan a sad ak at ve K a n u n -i Esasi ahkâm ına ve uhdesine tevdi olunan vazifeye riayetle hila­ fından m ücanebet eyleyeceğine yem in eder. K ırk yedinci madde — M eclis-i um um î azası rey ve m ü talaa beya­ nında m u h ta r olarak b u n lard an hiç biri b ir gâna v a a t ve v a it ve ta li­ m a t kaydı altında bulunam az ve gerek verdiği reylerden ve gerek m ec­ lisin m üzakeratı esnasında beyan ettiği m ü talaalard an dolayı bir veçhile* itham olunam az. M eğer ki m eclisin nizam nam e-i dahilîsi hilâfın d a h a re ­ k e t etm iş ola. Bu tak d ird e nizam nam e-i m ezkûr hükm ünce muamele, görür. K ırk sekizinci madde — M eclis-i um um î a z a s ı n d a n bîrinin h ıy an et ve K anun-i Esasiyi nakz ve ilgaya tasad d i ve irtik âp töhm etlerinden b i­ riyle m üttehim olduğuna, m ensup olduğu heyet azay -i m evcudesinin sülüsan ek seriy et-i m utlskasıyle k a ra r v erilir veyahut kanunen h ap is ve nefyi m ucip b ir ceza ile m ahkûm olur ise cezalık sıfatı zail olur. Bu c fa lin m uhakem esiyle m ücazatı a it olduğu m ahkem e ta ra fın d a n rüyet. ve hükm oluııur. K ırk dokuzuncu m adde — M eclis-i um um î azasından h er b iri reyini', bizzat ita ed er ve h e r b irinin m üzakerede b u lu n an b ir m addenin redvc k abulüne d a ir rey verm ekten içtinaba dahi h ak k ı vardır.

Ellinci madde — B ir kim se zik ro lu n an iki heyetin ikisine birden: aza olamaz. Elli birinci m adde -— M eclis-i um um î heyetlerinin ikisinde dahi* m ü rettep olan azanın nısfından b ir ziyade hazır bulunm adıkça m üza­ kereye m ü b ad eret olunam az ve k âffe-i m iİzakerat sülüsan ekseriyetiyle' m eşru t olm ayan h u su satta h azır b u lu n an azanın ek seriy et-i m u tlak asıyle k a ra rg ir olur. Ve tesa v i-i a ra v u k u u n d a reisin reyi iki addedilir.

Elli ikinci madde — B ir kim se şahsına m üteallik davasından dolayı m eclis-i um um înin iki heyetinden birine arzuhal verdiği halde eğer ev­ v ela ait olduğu memuTin-i devlete v ey ah u t o m em u rların tabi b u lu n ­ d u k ları m erciine m ü ra c aa t etm ediği tebeyyün eder ise arzuhal reddo— lunur. Elli üçüncü m adde — M üceddeden kan u n tanzim i veya kavanin-i; m evcudeden b irinin tad ili teklifi heyet-î vükelâya a it olduğu gibi hey et-i. ayan v e heyet-I m ebusan k en d i vazifç-î m uayyen el eri dairesinde b u lu ­

ENVER

PAŞA

589

n an m evat için k a n u n tanzim ini v ey ah u t k av an in -i m evcudeden birinin tad ilin i istidaya salâhiyetleri olm akla evvelce m a k a m - ı sad aret v asıtasıyle taraf~ı şahaneden istizan o lunarak ira d e -i seniye m ü teallik b u lu ­ n u r ise a lt olduğu dairelerden verilecek izahat ve tafsilât üzerine lây i­ h aların ın tanzim i şû ray -i devlete h av ale olunur. E lli dördüncü madde — Ş û ra y -i devlette bilm üzakere tan zim olu ­ nacak havailin lay ih aları h ey et-i m ebusanda badehu h ey et-i ayanda te t­ kik ve k ab u l olunduktan sonra icra y -i ahkâm ına ira d e -i seniyc-i H azret-i Padişah! m üteallik buy u ru lu r 'ise d u stu r- ül-am el olur. Ve işbu h ey et­ lerin birinde katiyen reddolunan k an u n lâyihası o senenin m ü d d et-i içtim aiyesinde te k r a r m evki-i m üzakereye konulam az. Elli beşinci m adde — B ir k an u n lâyihası evvelâ heyet-i m ebusanda badehu h ey et-i ayanda b e n t b e n t okunup ve h er bendine rey v erilip ek ser-i â ra ile k a ra r verilm edikçe ve b a d -e l-k a ra r heyet-i m ecm uası için dahi b lt-te k ra r ekseriyetle k a ra r hâsıl olm adıkça k ab u l olunm uş olmaz. E lli altıncı madde — Bu heyetler vükelâdan veya o nların göndere­ ceği vekillerden ya kendi azal a rın d an olm ayan vey ah u t resm en davet olunm uş m em urinden b u lu n m ay an hiç kim seyi gerek asaleten ve gerek b ir cem aat ta rafın d an vekâleten b ir m adde ifadesi için gelmiş olduğu halde asla k ab u l edemez ve ifadelerini istim a eyleyemez.

Elli yedinci madde — H eyetlerin m üzakeretı lisan -ı T ü rk î üzere cereyan eder. Ve m üzakere olunacak lây ih aların su retle ri tab ı ile yevm -i m üzakereden evvel azaya tevzi olunur.

Elli sekizinci madde — H eyetlerde verilecek rey ler ya ta y in -i esam i veyahut işa re t-i m ahsusa veyahut rey-i hafi ile olur, re y -i hafi usulü­ nün icrası azay-i m evcudenin ek seriy et-i ârasıyle k a ra r verilm eye m ü ­ tev akkıftır.

Elli dokuzuncu madde — H er heyetin inzibat-ı dahilîsini m ü n h ası­ ran kendi reisi icra eder.

A ltm ışıncı m adde — H eyet-i âyanm reisi ve azası n ih ay et-i miktar» heyet-i m ebusan azasm m sülüsü m ik tarım tecavüz etm em ek üzere doğ­ ru d an doğruya ta ra f-ı H azret-i Padişahiden nasbolunur. A ltm ış birinci m adde — H eyet-i ayana aza ta y in olunabiim ek için âsar ve efali um um im vüsuk ve itim ad ın a sayan ve u m u r-i devlette hidem at-ı m em duhası m esbuk ve m ü taarif zevattan olm ak ve k ırk ya­ şından aşağı bulunm am ak lâzım dır. A ltm ış ikinci m adde — H eyet-i ayan azalığı k ay d -i h a y a t iledir. Bu m em uriyetlere vükeiâîık ve valilik ve ordu m üşirliği ve kazaskerlik ve elçilik ve p atrik lik ve baham başılık m em uriyetinde bulunm uş olan

5Ö0

ENVER

PAŞA

m azulinden ve b e rrî ve bah rî ferik an d an ve sıfat-ı lâzim eyi cam i sa ir zev attan m ünasipleri tay in olunur. K endi talepleri ile devletçe sa ir m e­ m u riy ete tay in o lu n an lar azalık m em uriyetinden sâ k ıt olur. A ltm ış üçüncü m adde — H eyet-i ayanın azalık m aaşı şehriye on bin k u ru ştu r. B aşka b ir nam ile hazîneden m uvazzaf olan azanın m aaş ve tay ini eğer on b in k u ru şta n d u n ise ol m ik tara iblâğ o lu n u r ve eğer on bin k u ru ş veya ziyade ise ipka olunur. A ltm ış dördüncü m adde — H eyet-i âyan heyet-i m ebus andan veri­ len m uvazene lây ih aların ı tetkik ü e eğer b u nlarda esasen u m u r-i diniyeye ve zat-ı H azret-i Padişahînitı h u k u k -ı seniyesine ve h ü rriy etin e ve K anun-i Esasi ahkâm ına ve devletin tam am iy et-i m ülkiyesine ve m em ­ lek etin em n iy et-i dâhiliyesine ve vatanın eabab-ı m üdafaa ve m u h afa­ zasına ve âd ab -ı um um iyeye halel v e rir b ir şey g ö rü r ise m ütalaasının ilâvesiyle ya k atiy en veyahut tad il v e tash ih oulnm ak ü zere heyet-i m ebusna iade ed er ve kabul ettiği lây ih aları tasdik ile m ak am -ı sada­ rete a rz ey ler ve heyete takdim olunan arzuhalleri b it-ie tk ik lüzum görür ise ilâve-i m ü talaa ile beraber « ıak am -ı sadarete takdim eder. * *

HEYET İ MEBUSAN Altmış beşinci madde — H eyet-i m eb usanın m ik ta r-ı azası teb aa-i O sm aniyeden h er elli bin nüfus zükûrda bir n efer olm ak itib ariy le tertip olunur. A ltm ış altıncı madde — E m r-i in tih ap re y -i hafi kaidesi üzerine m üessestir. S u ret-i icrası k an u n -i m ahsus İle tay in olunacaktır. A ltm ış yedinci m adde — H eyet-i m ebusan azalığıyle h ü k ü m et m e­ m uriyeti b ir zat uhdesinde içtim a edemez. F a k a t vükelâdan intihap o lu n an ların azalığı m ücazdır. Ve sair m em urinden biri m ebusluğa in ti­ h ap o lunursa k ab u l edip etm em ek yed-i ih tiy arın d ad ır. F a k a t kabul ettiği h ald e m em uriyetinden infisal eder. A ltm ış sekizinci m adde — H eyet-i m ebusan için azalığa intihabı caiz olm ayanlar şu n lard ır: Evvelâ teb aa-i d ev let-i aliyeden olm ayan s a ­ niyen nizam -ı m ahsusu m ucibince m u v ak k aten hizm et-i ecnebiye im ti­ yazım haiz olan salisen T ü rk çe bilm eyen rab ian otuz yaşım ikm al etm e­ yen ham isen h iy n -i in tih ap ta b ir kim senin h izm etk ârların d an bulunan sadisen iflâs ile m ahkûm olup da iade-i itib ar etm em iş olan sabian sui ahval ile m üştehir olan sam inen m ahcubiyetine hüküm lâh ık olup da fekk-i haciz edilm eyen, tasian h u k u k -ı m edeniyeden sa k ıt olm uş olan âşiren tab iiy et-i ecnebiye iddiasında bulunan kim selerdir. B u n lar mebus olam az. D ört seneden so n ra icra olunacak in tih ap lard a m ebus olm ak için T ürkçe okum ak m üm kün m ertebe yazm ak d ah i şa rt olacaktır.

ENVER

PAŞA

591

Altmış dokuzuncu madde — Mebusan intihab-ı umumîsi dört sene­ de bir kere icra olunur ve her mebusun müddet-i memuriyeti dört sene­ den ibaret olup fakat tekrar İntihap olunmak eai2dir. Yetmişinci madde — Mebusların ıntihab-ı umumîsine heyetin mebde-i içtimai olan teşrin-i saniden lâakal dört mah mukaddem başlanılır. Yetmiş birinci madde — Heyet-i mebusan azasımn her biri kendini intihap eden dairenin ayrıca vekili olmayıp umum OsmanlIların vekili hükmündedir. Yetmiş ikinci madde — Müntehipler intihap edecekleri mebusları, mensup oldukları daire-i vilâyet ahalisinden intihap etmeye mecburdur. Yetmiş üçüncü madde — Bâ-irade-i seniye heyet-i mebusan fesih ile dağıtıldığı halde nihayet altı ayda müçtemi olmak üzere umum mebusanın müceddeden intihabına başlanılacaktır. Yetmiş dördüncü madde — Heyet-i mebusan azasından biri vefat eder veya esbab-t mücbire-i meşruadan birine duçar olur veya bir uzun müddette meclise devam etmez veyahut istifa eder veya mahkûmiyet veya kabuL-i memuriyet cihetiyle azalıktan sakıt olursa yerine nihayet gelecek içtimaa yetişmek üzere usulü veçhile diğeri tayin olunur. Yetmiş beşinci madde — Münhal olan mebusluk makamlarına inti­ hap olunacak azanın memuriyeti gelecek intihab-ı umumi zamanına ka­ dardır. Yetmiş altıncı madde — Mebuslardan her birine beher sene içtimai için hâzineden yirmi bin kuruş verilecek ve şehriye beş bin kuruş maaş itibariyle memurin-i mülkiye nizamına tevfikan azimet ve avdet harcırâhı ita kılınacaktır. Yetmiş yedinci madde — Heyet-i mebusan riyasetine heyet tarafın­ dan ekseriyetle üç ve ikinci ve üçüncü riyasetlere üçer nefer ki ceman dokuz zat intihap olunarak huzur-i şahaneye arz ile bunlardan birisi riyasete ve ikisi reis vekâletlerine bâ-irade-i seniye tercih ve memu­ riyetleri icra kılınır. Yetmiş sekizinci madde — Heyet-i mebusan müzakeratı alenîdir fakat bir madde-i mühimmeden dolayı müzakeratı hafi tutulmak vü­ kelâ canibinden veyahut heyet-i mebusanın azasından on beş zat tara­ fından teklif olundukta heyetin içtima ettiği mahal azanın maadasın­ dan tahliye edilerek teklifin red veya kabulü için ekseriyetti araya müracaat ediiir. Yetmiş dokuzuncu madde — Heyet-i mebusanm müddet-i içtimaiyesinde azadan hiç biri heyet tarafından ithama sebeb-i kâfi bulunduğuna ekseriyetle karar verilmedikçe veyahut bir cünha veya cinayet icra eder jketı veya icrayı müteakip tutulmadıkça tevkif ve muhakeme olunamaz.

592

ENVER

FAŞA

Sekseninci m adde — H eyet-i mebussun kendiye h av ale olunacak k a vanin lâyihalarım m üzakere ile b u n lard an u m u r-i m aliye v e Kanun-1 Esasiye taallu k eder m addeleri rcd veya k ab u l veyah u t tadil eder ve m asarif-i um um iye m uvazene kanununda gösterildiği veçhile heyet-*! m ebusanda tafsilâtıyle tetk ik olunduktan sonra m ik tarın a vükelâ ile b ir­ likte k a ra r v erilir ve buna karşılık olacak v arid atın k eyfiyet ve kem i­ yeti ve su ret-i tevzi ve ted arik i fcezalik vükelâ île b irlik te tayin edilir.

MAHAKİM Seksen birinci m adde — K anun-i m ahsusuna tevfikan ta ra f-ı dev­ letten nasbolünan ve yedlerine b erat-i şerif verilen h âk im ler iâ-y en azildlr. F ak at istifaları k ab u l olunur. H âkim lerin terak k iy att ve m es­ lekleri ve tcbdil-i m em uriyetleri ve tek aü tleri ve b ir cürüm ile m ah­ k ûm iyet üzerine azlolunm aları dahi k an u n -i m ahsus hükm üne tabidir ve hâkim lerin ve m ahakim m em urlarının m atlup olan evsafım işbu kanun irae eder. Seksen ikinci m ad d e — M ahkem elerde h er nevi m uhakem e alenen cereyan eder ve ilâm atın neşrine m ezuniyet vardır. A ncak kanununda m u sarrah esbaba m ebni m ahkem e m uhakem eyi hafi tutabilir. Seksen üçüncü m adde — H erkes h u zu r-i m ahkem ede h u k u k u n u m u­ hafaza için lüzum gördüğü vesait-i m eşruayı istihsal edebilir. Seksen dördüncü m adde — B ir m ahkem e vazifesi d ahilinde olan dav an ın h er ne vesile ile olursa olsun rüyetinden im tin a edemez ve b ir k ere rü y etin e veyahut rü y eti için iktiza eden ta h k ik a ttı evveliyeye baş­ lan d ık tan sonra tatil veya taviki dahi caiz olam az m eğer ki m üddei da­ vadan keffiyed etm iş ola, şu k ad ar ki cezaya m üteallik deaviden hü­ küm ete a it olan hukuk n i 2 am ı veçhile yine icra olunur. Seksen beşinci m adde — H er dava ait olduğu m ahkem ede ıü y et o lu n u r eşhasla h ü k ü m et beynindeki d av alar dahi m ahakim -i um um iyeye aittir. Seksen altıncı m adde — M ahkem eler h er türlü m ü d ah alâttan aza­ dedir. Seksen yedinci m adde — D eavı-i şeFiyc m ahakim -i şe r’iyede ve deev î-i nizam iye m ahakim -i nizaıniyede rü y e t olunur. Seksen sekizinci m adde — M ahkem elerin sunul ve vezaiî ve sa lâ ­ hiyetinin dereeat ve taksim atı ve hdkkâm ın tavzifi kavanine m üstenittir. Seksen dokuzuncu m adde —• H er n e nam ile olursa olsun bazı m ev ad d -ı m ahsusayı rü y e t ve hükm etm ek için m ahakim -i m uayyene h a ri­ cinde fevkalade b ir m ahkem e veyahut hüküm verm ek salâhiyetini haiz

ENVER

PAŞA

593

komisyon tenkil i katiyen caiz değildir. F a k a t kanun en m uayyen okluğu veçhile ta y in -i m üvellî ve tah k im caizdir.

Doksanıncı madde — Hiç b ir hâkim hâkim lik sıfatıyle devletin m a ­ aşlı bir başka m em uriyetini uhdesine cem ’edemez.

Doksan birinci m adde — U m ur-i cezaiyede h u k u k -ı âm m eyi v ika­ yeye m em ur m üddei um um îler bulunacak ve b u n la rın vezaif ve derecatı kanun ile tayin kılınacaktır.

DtVAN-1 A L t

Doksan İkinci madde — D ivan-ı âlL otuz azadan m ü rekkeptir. B un­ ların onu heyet-i âyan ve onu şû ray -i devlet ve onu m ahkem e-i tem yiz ve istinaf rüesa ve azasından k u ra ile te frik v e tay in o lu n arak heyet-i oyan dairesinde lüzum görüldükçe b â-irad e-i seniye akdolunur. Vazifesi vükelâ ile m ahkem e-i tem yiz rüesa ve az asının ve zat ve h u k u k - 1 şahane aleyhinde harekete ve devleti b ir hal-1 m u h ataray a ilkaya tasaddi eyle­ yenlerin m uhakem esidir.

Doksan üçüncü madde — D ivan-ı âli ikiye m ünkasim olup b iri d alıe - i itham iye ve biri d iv an -ı hüküm dür. D aire-i itham iye dokuz azadan ib aret olup bunun üçü h ey et-i âyan ve üçü d iv an -ı temyiz ve istinaf ve ü çü gûray-i devlet azasından d iv an -ı âliye alınacak aza içinde k u ra ile in tih ap olunur. Doksan dördüncü m adde — Bu d aire şikâyet o lu n an zevatın m ü ttehim olup olm adığına sülüsan ekseriyetle k a ra r v e rir ve d a ire -i ith a m iyede b u lu n a n la r d iv an -ı hüküm de bulunam az.

Doksan beşinci madde — D iv an -ı hüküm yedisi heyet-i âyan ve ye­ disi d iv an -ı tem yiz ve istin af ve yedisi şû ray -i devlet rü esa v e azasın­ dan o lm a k üzere d iv an -ı âli azasım n yirm i bir n elerd en m ürekkep olarak d aire-i itham iye ta rafın d an m uhakem esi lâzım olduğuna k a ra r verilm iş d av alar hakkında azay-ı m ürettebenin sülüsan ekseriyetiyle katiyen ve kavanin-i m evzuasına tevfikan hükm eder ve hüküm leri k ab il-i istinaf ve tem yiz değildir.

UJVfüR-î MALİYE

Doksan altıncı madde — T ekâlif-i devletin hiç b iri bir kanun ile tayin olunm adıkça vazı ve tevzi ve istihsal olunam az. Doksan yedinci m adde — Devletin bütçesi v a rid a t ve m asarifat-ı takribiyesini m übeyyin kanundur. T ekâlif-i devletin vazı ve tevzi ve tahsili em rinde m üstenit olacağı k an u n budur. I?

594

ENVER

PAŞA

Doksan sekizinci madde — Bütçe yani muvazene-i umumiye kanunu

meclis-i umumide madde be madde tetkik ve kabul olunur. Varidat ve masarifat-ı muhammenenin müfredatını cami olmak üzere ona merbut olan cetveller nizamen tayin olunan nlimunesine tevfikan aksam ve fusul-i mevadd-ı müteaddideye münkasim olarak bunların müzakeresi dahi fasıl fasıl icra edilir. Doksan dokuzuncu madde — M uvazene-i um um iye k a n u n u m ü te­ allik olduğu senenin duhulünde m evki-i icraya konulabüm ek için lâyi­ hası heyet-i m ebusana m eclis-i um um înin küşadı akabinde ita olunur. Yüzüncü m adde — B ir k an u n -i m ahsus ile m uayyen olm adıkça em ­ v al-i devletten m uvazene haricinde sarfiy at caiz olamaz.

Yüz birinci madde — M eclis-i um um înin m ü n ak it bulunm adığı es­ n ad a esbab-ı m ücbire-i fevkaladeden dolayı m uvazene h aricinde m asraf ih tiy a r m a lüzum -ı k av i tah ak k u k eder ise m esuliyeti heyet-i vükelâya a it olm ak v e m eclis-i um um înin k ü şad ı akabinde an a d a ir k a n u n lâyihası m eclis-i um um iye verilm ek üzere o m asrafın tesviyesi için iktiza eden m ebaliğın ta ra f-ı h azret-i padişahîye arz ve istizan ile sâ d ır olacak ira de-i seniye üzerine ted arik v e sarfı caiz olur.

Yüz İkinci madde — M uvazene k an u n u n u n h ü k m ü b ir seneye m ah­ sustur, O senenin haricinde hükm ü c a ri olam az. A ncak bazı ah v al-i fev ­ kaladeden dolayı m eclis-i m ebusan m uvazeneyi k ararlaştırm ak sızm fesholunduğu halde hükm ü b ir seneyi tecavüz etm em ek üzere b ir k a ra r­ nam e ile v ü k elây -i devlet b a -ira d e -i seniye sene-i sabıka m uvazenesi­ n in cereyan - 1 ahkâm ını m eclis-i m ebusam n gelecek içtim aına k a d a r tem ­ d it ederler. Yüz üçüncü m adde — M uhascbe-i k a tiy e k a n u n u m ü teallik olduğu senenin v arid atın d an istihsal olunan m ebaliğ ile yine o senenin m asarifatın a vuku b u la n sarfiy atın m ik ta r-ı h akikisini m übeyyin olarak b u n u n şekil ve tak sim atı dahi m uvazene-i um um iye k an u n u n a tam am ıyle m u ­ tab ık olacaktır.

Yüz dördüncü madde — Muhasebe-i kat’iye kanununun lâyihası mü­

teallik olduğu senenin hitamından itibaren nihayet dört sene sonra meclis-i umumîye ita olunur. Yüz beşinci madde — E m val-i devletin kabz ve sarfın a m em ur o lan­ la rın m uhasebelerini rü y e t ve d evairden tanzim olunan sâl m uhasebe­ lerin i te tk ik ederek h u lâsa-i tetk ik at v e n etice-i m ü talaatın ı iıer sene b ir ta k rir-i m ahsus ile h ey et-i m ebusana arz edilm ek üzere b ir d iv a n -ı m u ­ h aseb at teşk il olunacaktır. B u divan h er üç ayda bir k ere ah v al-i m âli­ yeyi riy aset-i vük elâ v asıtasıy le b a -ta k rir ta r a l-ı h a z re t-i padişahîye d ahi a rz eder.

Yüz altıncı madde — D ivan-ı m uhasebatın azası on iki kişiden m iire tte p olacak vc h e r b iri h ey et-i m ebusundan ekseriyetle azlinin lüzum u tasdik olunm adıkça m em uriyetinde k ay d -i h ay at ile k alm ak üzere bairad e-i seniye nasbolunacaktır.

ENVER

PAŞA

595

Yikz yedinci m adde — D iv an -ı m uh aseb at asasının evsafı vezaifinin tafsilâtı v e su ret-i istifa ve tebdil ve terak k i ve tek aü d ü ve ahkâm ının keyfiyet-i teşkili b ir nizam -ı m ahsus ile ta y in olunacaktır. *

+ *

VtLAYAT Yüz sekizinci m adde — V ilâyatın u su l-i idaresi tev si-i m ezuniyet ve lefrik -ı vezaif kaidesi üzerine müesses olup derecatı n izam -ı m ahsus ile tayin kılınacaktır. Yüz dokuzuncu m adde — V ilâyet ve liva ve kaza m erkezlerinde olan idare m eclisleriyle senede b ir defa m erkez-i vilâyette içtim a eden m eclis-i um um i azasının su ret-i in tih ab ı b ir k an u n -i m ahsus ile tev si o lu n a­ caktır. Yüz ontm ctı m adde — V ilâyat m eealis-i um u mi y esinin vezaif i y apı­ lacak k antın-i m ahsusunda beyan olunacağı veçhile tu ru k -ı m aab ir ta n ­ zimi ve itib a r sandıklarının teşkili ve sanayi ve tic a re t ve felah a tin teshili gibi u m u r-i nafiaya m üteallik m evat h ak k ın d a ve u m u m a ait m aarif ve terbiyenin intişarı yolunda m üzakerata şam il olm akla b e ra b e r tek âlif ve m ü re tteb a t-ı m iriyenin su ret-i tevzi ve istihsalinde ve m u am elât-ı sa irede k av a tıin ve niza m at - 1 m evzua ahkâm ına m uhalif gördükleri ahvalin m üteallik olduğu m akam v e m evkilere tebliğiyle tash ih ve ıslahı zım ­ nında arz-ı iştikâ etm ek salâhiyetini d ah i m uhtevi olacaktır. Yüz atı birinci m adde — M üsakkafat ve m ü stag alat v e n u k u d -i m ev­ k u te h asılatın ın şu ru t-i vakfiyesi ve ta a m ü l-i kadim i veçhile m eşrut lehine vç h a y ra t ve m ü b errata sa rf o lunm ak üzere v asiyet edilen em ­ valin vasiyetnam elerinde m u h a rre r olduğu üzere m uvaziun lehine sarfın a vc em v al-i eytam ın nizam nam e-i m ahsusu veçhile s u re t-i idaresine n e­ zaret etm ek üzere h er kazada h er m illetin b ir cem aat m eclisi bulunacak ve bu m eclisler tanzim edilecek n izam at-ı m ahsusası veçhile h er m illetin m üntehap efrad ın d an m ürekkep o lacak tır ve mecalis-3 m ezkûre m ah al­ leri h ü k ü m etleri ve v ilây at ıııeçalis- i um um iyesini kendilerine m erci bilecektir. Yüz on ikinci m adde — U m ur-i belediye D ersaadet ve ta şra la rd a bilintîhap teşkil olunacak d ev air belediye m eclisleriyle idare olunacak ve bu d airelerin su ret-i teşkili ve vezaîfi ve azasının su re t-i in tihabı k a n u n -i m ahsus ile ta y in kılınacaktır.

MEVADD-1 ŞETTA Yüz on üçüncü m adde — M ülkün bir cihetinde ih tilâ l zu h u r edece­ ğini m üeyyit asar ve e m a ra t görüldüğü h a ld e h ü k ü m e t-i seniyenin o m ahalle m ahsus olm ak üzere m u v ak k aten «idare-i örfiye- ilânında h a k k ı

596

ENVER

PASA

vardır. *tdare-i örfiye» kavanin ve nizamat~ı mtilkiyenin muvakkaten tatilinden ibaret olup «idare-i örfiye» tahtında bulunan mahallin suret-i. idaresi nizam-x mahsus ile tayin olunacaktır. Hükümetin emniyetini ihlâl ettikleri idare-i zabıtanın tahkikat-ı mevsukası üzerine sabit olanları memalik-i mahrusa-i şahaneden ihraç ve teb'it etmek münhasıran zat-ı Hazret-i Padişahînin yed-i iktidarındadır. Yüz on dördüncü madde — OsmanlI efradının kâffesince tahsil-i ma­

arifin birinci mertebesi mecburî olacaktır ve bunun derecat ve teferruatı nizam-ı mahsus ile tayin kılınacaktır. Yiiz on beşinci madde — K an un-i Esasinin bir m addesi bile hiç b ir sebep ve b ah an e ile ta til veya icrad an ıskat edilemez. Yüz on altıncı madde — K antın-ı Esasinin m evadd-ı m ündereeesinden bazılarının icab -ı h al v e v a k te göre tağ y ir ve tadiline lü zu m -î sahih ve k a ti görüldüğü halde zik r-i â ti şerait ile tad ili caiz olabilir. Şöyle ki ya h ey et-i vükelâ veya heyet-i âyan veya heyet-i m ebusan ta ra fın ­ d an işb u ta d ile d a ir b ir tek lif v u k u bulduğu halde evvelâ m eclis-i m e­ busunda azay-i m ürettebem n sü lü san ekseriyetiyle kabul o lu n u r ve bu k a b u l m eclis-i ayanın kezalik sülüsan ekseriyetiyle ta sd ik edildikten sonra irad e-i seniye d ah i o m erkezde su d u r eder ise ta d ilâ t-ı m eşru h a d ü stu r-ü l-am el o lu r v e K an u n -i E sasinin tad ili tek lif olunan b ir m ad­ desi b erv eçh -i m eşruh m ü zak erat-ı lâzim esinin icrasıyle ira d e -i seniyesinin su d u ru n a k a d a r hüküm ve kuvvetini kaybetm eksizin m e r’îy -ü licra tu tu lu r. Yüz on yedinci madde — B ir m ad d e-i kanuniyenin te fsiri lâzım gel­ dikte u m u r-i adliyeye m ü teallik ise tay in -i m anası m ahkem e-i tem yize ve id are-i m ülkiyeye d a ir ise şû ray -i devlete ve işbu K an u n -i Esasiden ise heyet-i ay an a aittir.

Yüz on sekizinci madde — Elyevm düstur-ül-amel bulunan nizam at

ve taamül ve adat ileride vaz’olunaeak kavanin ve nizam at ile tadil veya ilga olunmadıkça mer’iy-ül-îcra olacaktır. Yüz otı dokuzuncu madde — M eclis-i um um îye d a ir olan fi lö Şev­ val sene 93 tarih li tali m a t - 1 m u v ak k aten in cereyan - 1 ahkâm ı yalnız bi­ rinci defa içtim a edecek m eclis-i um um inin m üddet-i inikadiyesi h ita ­ m ına k a d a r olup andan sonra hükm ü cari değildir. Fi 7 Zilhicce sene 1203

içindekiler Önsöz

,

,

.

..........................................................................................

BİRİNCİ

5

KISIM

L Yeni OsmanlIlardan, Birinci M e ş r u tiy e te ..................................... 13 İL Birinci Meşrutiyetten İkinci M e ş r u tiy e te .....................* * 91 IIL İkinci Abdülhamic K im d ir ? ............................................................. 113 IV. İkinci Abdülhamit Devrinde İmparatorluğun Görünüşü . . 133

İKİNCİ

KISIM

V. VI. VII. VIII.

İttihat ve Terakki'cıinDoğuşu: Dağınık Bir Cephe . . , . 217 Enver, İlk Adımlarım A t ı y o r ............................................................237 Hasta A d a m .......................................... 303 Osmanlı İmparatorluğunun Demografik ve Etnolojik Durumu 313

IX.

Balkanlarda Nasyonalist H a r e k e tle r ........................................... 339

X. XI. XII. XIII.

Zamanın Çarkları, H ep AleyhimizeÇ alışıyor.................................393 Burası M a k e d o n y a ................................................................................ 419 Subaylar U y a n ıy o r.............................................................................. 443 Dağa Çıkan K u r t ..............................................................................457

XIV.

Reval M ü la k a tı................................................................................ 513

XV. XVI.

Nihayet İs y a n .........................................................................................531 İhtilâl Zafer Çanlarım Ç a lıy o r......................................................... 557 EKLER

EK : 1. Enver Paşanın Aile Ş eceresi.......................................................579 EK: II. Meşrutiyet Kanun-i Esasisi . . . . . . . . . . . 581

kitaptaki

resimler

1 Sultan Aziz < 1861-1876).................................................... 16 2- Mustafa Faz/! P a j a ............................................ ..... . 32 3. Namık K e m a l ..................................................................... 35 4. Hürriyet gazetesinin bir sayfası (L o n d ra )...................... . 39 5. İbret gazetesi (İstanbul) ...............................................................41 6. Mithat Paıa (büyük devlet adamı ve büyük jehiı) . . . 49 7. ÎL Abdülhamit ( 1 8 7 6 ) ...........................................................53 8. A li S u a v i ...................................................... 97 9 Cevdet P a ı a ......................................................................... 101 10 //. A b d ü l h a m i t ....................................................................129 11. 11. Abdtdhamit devrinde Osmanh imparatorluğu . . . 160 12. Haşan Kami P a ı a ............................................................. . 1 7 3 13. Serasker Rıza P a ı a ........................... 185 Î4. Satt Paıa (Sadrazam) .................................................................209 15 A li Şefkati B e y .................................................................. . 221 16. Ahmet Rıza B e y ................................. 231 17. Prens Sabafıattin B e y ..........................................................235 18. Enver Paıamn kabasının mektubu ............................................241 19. Enver Pafanttı annesi Ayşe ....................................................... 243 20. Enver Paıamn nüfus kâğıdı ....................................................... 245 21. Manastır Askeri i d a d i s i .................................. . . . . 2 5 1 22. Baba ve ç o c u k l a r ı ............................................ 288 23. Mülâzım Enver B e y ........................... .4 6 7 24. Enver Bey Makedonya’da çete s a v a \la tın d a ................... 489 25 Binbaft Enver B e y ............................................................... 497 26 Kolağası Niyazi B e y ..........................................................509 27. Rus Çan N/kola i l ...................................................................521 28. Kolağası Niyazi Bey Restte dağlarında.............................. 537 29. Em er Beyin halka ihtilâl b e y a n n a m e s i......................... 541 30. Mülâzım A tıf ve Kolağası Niyazi Beyler el ele . . . . 544 3 1• Enver Bey, Hürriyetin ilânı g ü n le r i n d e ........................ 565 32. Enver Beyi Selanik.'e davet telgraft .................................... 571 33. Enver Paşanın a ile s i................................. 576

Bu kitaptaki tire resimler Ressam Fahri K A R A G Ö Z O C L U carafından yapılmıştır.