VAKIFLAR UMUM MÜDÜRLÜGÜ NESRIVATI Seri. B I
VAKFiYELER VE VAKFiYELERLE iLGiLi ESERLER
No.
IV
ESKi YllZILllRI
OKUMA ANAHT ARI
Mahmud Yazlr Vaklf KaYltlar Mümeyyizi
EDEBlYAT FAKüLTESl MATBAASI 1STANBUL -
1974
bi
aaur
u.. /)/ I
-----
Eski Yazllarl
OKUMA
ANA -HTARI
Bu kllabln 2. Baskisl 1974 senesJnde, Edeblyol foIt I Matbaaslncal haZlrlanmlJtll".
Tel. : 'l
2n
lFilm - Monta ) : AFA REPROOOKSlyO
22 3S 09
Bask l : <;ETIN OFSET
17 1
VAKIFLAR UMUM MÜDÜRLÜGÜ NE~RIYATI S er i. H
VAKFivELER VE VAKF IY ELERLE~ iL G iLi ESERLER N o . I"
(
ESKi Y AZILARI
OKUMA ANAHTARI
Mahmud Vazlr Vaklf KaYltlar Mürneyyizi
ISTANBUL CUMBuatTET MATBAA •• .9..
2
FIHRIST Sayfa Ba~l a nglC;:
111
Giri~
V
Diplolllil lik klslm
VII PALEOGRAFtK KISIM Sayf. bakl!~ ... . . . . ... ........ . ... . . . . . . . .. . .. . . . .. .... . .. . .
1
Yaztlar h3kkmda umumi ve nazari malumat ... .. .. .... ...... .... ... a) Yazl. yazmak ve oku;nak mefhumlan ......... .. ... ..... . .... b) Mäna, söz, yazi müna ~ t: betler j .... .. ..... ........ .. .. .... .... ..
3 3 4
Eski yaztlara umulT'; bir II
Va kif KaYltlar Ar§ivindeki yazIlara toptan bir bakl§ .... .. .. .. . ....... 5
III -
a) Ar~ivdeki yazi r;e~itleri b) Eski yazllann ~e~itleri
... ... .... .. ...... ...... . ......... ........ .. ........... ..... . .. ... ...... ............
7 8
c) E.ski yazllan okumanm yolu 9 d) Bozuk hir yaLI na., 11 okunur ..... ...... .. ... .. ........ .. .... .... 1 1 h) NoktaslZ yaZllar ... ........ ... : .... ........ . : .... .............. ... .... 13
IV
Yazilar hakkmda umumi ve pratik malum2t .. .. .. ... : .. ............. .. 15 Arap harflerini 'bilmiyenlere mahsus ilk bilgiler a) E§ik önü tarif ve izahlar ... ..... ... .. .. .. .... .. ...... .. : ..... .. b) Osmanhcanm alfabesi ....... .. ...... .. .. .... .. .... :..... ....... c) Harflerin fonetik baklmdan izahlan ........ ....... .. ....'... d) Harf §ekillerine ait ipitdai bilgiler .. .. .. ........ . .. ...... .
2 3 4
Imlä ve yazlya ait baZI izahlar
..... ....... .. ... .. ..... ........... .
lttisal ve infisal (biti§me vc aynlma) .. ...... .. . .. .. .. ... ....... I§aretler .. .. .. ... . .... .. ...... .. .............. .. ... .. .. ...... .... .. ........ .. Cl) Okutma i§aretleri . ..... . .. .. ..... ...... ...... .. .. ... .. .. . .. .. ..... .. b) Mühmel harf i§aretleri .. ......... ........ ........ .. .... .. .. .. c) Süs j§aretleri . ...... .. . .. . ... .. .. ............. . ... .... .. ..... .... .... .
V
Yazl
nevileri. harf §ekilleri. hece örneklc.ri (okuma yolu He).
15 15 17
25 27 30 32 32 47 48 50
Sülüs yazl . .... .. ... ... .. ... .. .. ... ... . .. . .. ... ... .. .. ... .... .. ... ... . .. . .. 50 a) Harf ~e kille r i Ve hece örnekleri .. . .. . .. ... .. ...... .. .. .. ..... 52 b) Sülüs ku"masl .... .. .... . .. .. .. ..... .. .. ..... .. .. .. .. .. .... .... .. .. . 114 c) d)
~: i1üs
celi si .. .. .... .. ........ .. .... .. ... .. ..... .. ...... .. .. ........ .. . . 1 14 D i~ er celiler .. .. .... .. ....... .. ... ...... .. ... .. ..... ... ...... ........ 116
e) Ince yazila r ... .. .. .. .. .. ... .. .... ... ... ... .. .... .. .. .. .. , . .. , ...... . , h) Hurda ve Hubari yal. llar .. ... ........ .. ... ... . ... ..... . .. .. ....
I'7
'I
7
11 g) Muhakkak ve re yh a ni. ....................... ....•.....•.......... I I g) Müsenna yazllar .. .... ... . ................ ......... ................ 1 1 h) Tevkl' (ica.z e) ............ .. ... ........ .... ...................... .... 1 0
2 -
Nesih yazisl
.. . . .... . .. .. . .... . .. ......... . ............... ............... . 122
a) Inee nesih ve nesm h lurma
3 -
1
....... .. .....•.............. .. ..
Divani yazi (c;ep yazllan) a) Celi divani
I 9 1 9
. . .. .. . .... . .. . ........................................... .
b) Inee ve klITna div an! ... . . ...... . . .... ....... '" .. . ............. . .. -
"
Ta'lik y azl .......... ....... . .. . ....................... ..... ... ............. .
5
a) Ta'lik eelis] ............ ..... . ..... ...................... ........... . b) Inee ve kmna h 'lick .. .. . ..... ............ . .................. . e) Nesta'lik
5 6
140 Siyakat yaZ.1Sl . .. . .. ... . .. .... ... ... ... ........ .. ............................ 144 a) Rak 2~lar ve ay isimleri ................... ..... . .............. 1.4 b) KUfi yaZl .. ....... . .. . ... .. ..... . ... ................... ............. 15 1
VI -
Mü§kil y azllann okun ma.51 ( tertip ve tab li I mebd e'Ieri
15
VII
T ranskripsiyo n bahsi
15 4
VIII
•
. . . . . .... . .. . .. .... ...... .. .. .................. ............ . 140
..... . ...... ..... ...... ................................ ...
F otografiler serisi .. ... .. . . .. . .................. ... ... .. .. . ...... ..... .....
JX -
Yazi örneklerinden okunu~l ar ...... . ... ...................... ........... ..
x-
Yanh~ . Dog ru celve]i ... ... ...... ..................................... .... .
I I
BA~LANGI<=
2 / Te§rinis<,ni / 1939 da saym Ba,?vekil Doktor Refik Sa'y dam, 1937 sene!lmCe kurulmasma ba§lamlan Umum Miidürlük Ar§ivi'ni tetkik buyurmu§lardar. T etkikleri Slrasmda Siyakat Harfleri ile yazllml§ biT vaklf kaydma göz gezdirerek siyakat yazisl hakkmda hir alfabe hazlTlanmaSl istegini göstermi§lerdiT. Ba§vekilimizin buyruklan hepimizi ~ok sevindirdi. C;ünkü vazife programlmlmilli varhklan!TI1 7.dan abdelerin, camil«:rin korunmasl ve sürekJi ydJann ac;hgl yaralardan kaynJmä SI ve ataJanmlzm haYlTh ve ic;timai hizmetlerinin, güze! sanatJannm • bugünün giderine göre - canlandmlmasl ve tarihimize ve bilim yuvalanmlza !:ahlabilme ~i i~!n eski yazllanmlza da muhtac; bulunUYOTUZ. i~ m ba§mda tuttugumuz,
Vaklfla.r Umum Müdürlügü'nün 1940 Ylh bÜtl;esine dair Büyük MiUet Meclisi Bülc;e Encüme!1i'ni!l mazbatasmdaki görü§ ve ögüt!er ,
tiya~ bulundugu ve fakat mali imkinslz hk yüziinden bu · itlerin hepsine ye~ile mediii ve büt~eye konulan tahsisatla cn müstacel ·olan tarnirah yapmakta oldu-
gu ve bilhassa ielzele mmtakasmdalci crok klymetli eslif eserlerinden
kalanlannl
muhafaza maksadile bazJ tedbirler ittih
bir ka~ gün sonra
arkada~ml
Vaklf KaYltlar Müdürü $efik Imrem, müdürlügün vukuflu mümeyyrzi Mahmud Yazlr' In elile yazllml~ bir siyakat alfabesi getirdi ve verirken onun bir dilegini de öne sürdü. Dilek, bu alfabenin «üzerinde uzun zamanlar i~Ienerek derin ve in ce hususiyetler hasll olan ve adeta ekol te~kil l~den ~iyak
IV Bu düoün~ Ba~elo:ä el yii lek Umum Müdürlügümüz iti p Idaremiz~ ve mümeyya
"k
II
rla.t iI
yabilmek ic;in bundan e cl S' kerre de siyakattan batb . Tü k kafeme allnm~ oldu..
Y IlZlDln amaCl okuyup ümaca en lusa bir zama da götiireo h laeait besbellidir; falar insan c.e j , i. kini, ruh! inceiiklerini de htm t b m1ohr. Belki hu gid.~. ;Man. buna ~ve seve, i,St.eye ·
kü}tür üzerinde önemli rolleT dogru eklp ,gitm.iJtil'.
ye
O)'l'lA~
Sandtkarlannuz bu ya211arl;a y In laI'. her ü.stad buna kendi ~ . 'yc 'nJ de
miJlerdir. E.ski YllZ1JlUZJn bil' ne 'i 01 Jl • a HYDr. Bunun da bedii basamak rdllln
Milli ~funizjn bizi yüriittü - mak olduguna göre bu ~ j azJ n
MiicWrlüiü kendini
'f!luth. iJex:ek ' r'. h§lann doldurulma& ve düzehimcs'
ze. ögretmenlerimize bllyor demek ir.
n
uf
t:
It
eiRts Bu anah-tan hazlTlamakta~ maksadlnUZ Hüsnühat muailimligi bunun i~in lüzumlu usul ve kaidelerj bil d,irmek degil
,
I menm
yapmak
vf! \
Eski harflerle yazllml~ güzel vCya ~irk.in her hangi bir yaZlY1 okuyabil- , .ilmi yolunu
göstermek,
yazl ~ekillerini, okunu~ misallerini vermek vt:
bazi nümuneler üzerinde temrinler yaptJrmak, 2 - VaJuf kaYltlan üzerinde ara~tuma ve inceleme yapacak memurlara bilmeleri icap eden esaslan kaydetniek, 3 - Eski ya.z1lann c;c§itlcnmc ve c;o galmasmda ami I olan köklü veya ge<;ici sebepleri ve bu yazllann güzel sanatlar balummdan ta!ildlklan incclilderi kavramalt ve eski e:serlerden istifade etmek if teyenlerin bilmeleri lazlmKelen cihetlcri ve bu arada yazmln teknik ve estetik a hengini göstermektir. Bu kitap yalmz yeni ba§layanlar i~ in yapllmaYlp eski yazllann türlü c;cllitlcnßl öirenmek isteyenlcrin istifadcsi d~ dü§ünüldügü ic;in tertibindc, yaz1 ve okuma mefhumlanmn IÜmul dereceleri gözf"tilmi§ ve yazllar arasmdaki umumi ve hususi münasebet ve alakalar oldukc;a yakm dan gözetilerek her birinin tcker tcker bellenmelerinde hissedilecek olan gü~lük lerin mümkün olduiu kadar azalhlmasma
~ah'llrru, ve eskiden bir kanun gibi kabul
diierlerinin
edilmif olan noktaclan elifin, bumlan da
dojmul esas1 üzerinden yür ünmü~tür. Eski ifadesile basitten mürek-
kebe (Kolaydan güce) gicli~erek yazl
§t
killerinin biri digerini haznhyacak surette
yazlhp okunmasl yolu takip olunmuftul [I]. Anahtara örnek olarfk konulan yaZllar. Va)uf KaYltlar Artivinden ve Bursa Ulu camiinden ahnan yazl fotograflannclan ba,ka - bir ikisi müstesna olmak üze le - hemen kamilen nac;iz kalemimin mahsulüdür. Kendilerinden feyiz aldlglm hocalanmdan hayatta olanlarla dii,er yüksek haltatlanmlZ varken degersiz yazllanmm dercedilmi§ 0lmas1 bu eserde eski yazll:um en mükemmel örneklerini bir araY:i toplamak maksadmm güdülmiyerek yaliuz yazllara miMI vermek istenilmesind~n ileri gelmi§lir [2]. [1] Anahtarm hususlyeti buradadlr. Her ne kadal' yukarlki ~ gayeyi biribirinden ayn fasularda yazmanm, bilhassa, yeni b~hyaniar icrin daha verimli olacagl söylenebilirse de bunIann tatbikatta biri digerini der:ece derece tamamhyacak suret'te i~ten dl~tan ilgiU ciheti.eri bulunduiundan yerlne göre birlikte, yerine göre ayn yazmagl daha elver~li buldum. Bunun yalon sebepleri gelecek bahislerde daha iyi anla'llacakbr. Ancak yaularm sanat baklnundan okunUflan bahsi ve bunun mütemmimatmdan olan yaZida &henk IW1Ill, anahtarm amelilik mahiyetini, muayyen vahdetini bozmamak üzere 'te'lif kadrosundan haries tutulmu, ve ayn bir eser halindene~ daha münasip gö rülmü~tür. [21 Eski yazllarm men~einden itibaren ge crirmi, oldugu estetik merhaleleri ve tekämül safhalarlTll ilmi bir tertlp ve t&snife ta bl tutarak bunlan hem . hayattan eUni crekmi, bulunan, hem de ya~makta bulunmu, olan yazl üstadlarmm eserlerinden örnekler vermek 5oUreüle gösterecek bir telife ~k muhtaclz. ince ruhlu atalarulUzm güzel yaZl vadisinde nas11 muvaffaklyetle kalem yürü'ttüklerini, kaleme de klh~ kadar hAkim olduklenD1, saY1S1% Türk hattatlarmm giiz.el ~atlar ·manzumesi ieslnde üstün bir yeti ve hadslz degeri bulunan güzel )'Ul'ya ne yükRek himmet ve hizmette bulunduklarml, bilhassa bu YElZllann tarihe in'tikal e~ bulundugu bir slTada göue görülür, elle tutulur bir surette göstermenin }üzumu a~ikar du'. Vukuflu bir ara~t1rmlya, devamll blr 9Qh,mlya, ÜZÜCÜ bir !lncelemey:e, anlaYl!1h bir tllSnife ve ehemmiye'tli bir paraya mütevakkd olan bu i~dn tahakkuku temenni olunul".
VI Sunu da kaydedeyim ki. Ar,iv yaztlan aralmda bi lhaua jy kat lbi b ~ y zllann okunmul elki YUllann kullanald l gl za manlarda hil e pek zordu. e.ak.i Diara evvelce gösterilen ilgi ve yakmhk ...-e bund an dogma alJ,kanhk. alc· kltgllU kaybetmit bulunduiu. yeni bir yazl älemine girl1r:1i~ oldugu bugün de bu 2J1 n doiru okuma .melekesine malik mülehasslslar pek azalmlf oldugund n mü bel ~ görmek huausunda c;ok slkmh c;ekilmekte ...-e günden güne gen~liyen bo lukLn dolduracak elemaniar yetifIllemektedir. Bunlann yok.1ugu ise aro,i lenn h y I ' etini kaybetmesi. 0 defterlerin büsbütün söylemez olmasl ve nib lly et bugünkü e yarmki idar~. hukuki ve ilmi hayatmuzdan bir !ttsmlDln felce ugra.ma demek ti r, l§te bu tehlükenin önüne gec;mek ic;in bu i§le ilgisl olanl ara dü en bir di hesablma yapml§ olmak niyetile anah tann c;erc;eveaini b in z geni~ tuHum, Tarihi ve milli varltgnnlZl eanlandlTaeak bu Y8Z1 bilim.inde daha e:sa., h ve verimli ögretim yoUan aC;llmaslDl Cumh uriyet hükiune timizin bap.nCl Ifaarif ekilliginden bekleriz. ·Burada §unu da kaydedeyinl ki ap~da görülecei) üzere lülült en sanraki Yll :ulann bir c;ok harflerinde tenkihat yapmak luretiJe hareket ed ~:imiz bir ihm I e teseyyüp eleri degildir. Biz bunu okuyucularm faidesini dÜfÜnerek iltizam ettik. Her yazlda her harnn muh·telif ,drilleri veya bir huHn digenne bi~me tarzlan ve her YazJda uaul ve kaide hiläh olarak az c;ok bulunan kalern cilveleri yazma baJo lDmdan aynca görülmek ieap ederae de okuma baJanund an bu gib i pal'~ann tayyedilerek bunlan 8S111anna kayasla ta yin ebnege c;a~ak hern bir kont ro l bem de aa'yü gayrete aynca bir te§Vik <>Iaeagl eihe tl e bun lan okuyaca.klann kencli mukayeseli görü,lerine terketmenin kendileri .ic;in luymetli bir ekzerm zemini t 'I edecegi ,üphesizdir. Esasen mü§kil yazuann okunmasl bahainde gelec.e k o lan ter kip ve tahlil mebdelerinden azami derecede istifade edebilmek ic;io bö le bir zernine ihtiyac; da vardu. Zihni bu ihtiyaca göre h8Z1rladaktan sanra fotognAar üzerind~ 0 mebde'lere dayanarak okumalar yapmak, nglam bir mel eke kazarulmasma kifi gelecektir. Bununla §unu demek is~riz kj bu anahtar battan ruha)'ete kadar arap harfleri ic;ine giren bütün eski Y8Z11an bir kac; bal,am dan ac;abilecelc bir mahiyette olmakla beraber bunu kullan malt ic;in ge~l güzel harek et etmemek ,arttu. MevzuuTl ehemmiyeti. ineeügi anah lann daha sade YllZllmaslDa irokin "urnemi§tir. Onun ic;in müptedilere a~r gelecek cih etler. hatti daha batb h'a a ve Ir.:ururian da bulunahilir. Bu ciheti daha b~l an gIc;ta itiraf etmelde beraber nev' in de ilk olan rebber . eserin bu hblile de büyük bir ibtiyaclmlZ.a. irnkin nisbetinde. ce \'ap ve· reeegini ümit ederiz. T am ve mükemme lini yapma ifini de ilim e san' a ü tad la n , ~lza blraklYoruz. Anahtan müsvedde halinde ,iken gö rup d~ünd ükjerini ~fahen v ' a tahrl rp. bildirmek suretile aIaka ve -muavene tlerini elirgememi~ olan ilim " e san' t u d l 1.1mlZa .alenen te,ekkür ederiz.
'aklf
Yltlar
üme>
Mahmud Y AZlR
' IZJ
DtPLOMATiK
KISIM
V AKIF KA YITLAR AR~ivi NDEKt T ARiHI VESiKALAR ve Vaklflarm ilmi ne~riyah hakkm da umumi ve klsa malumat [1]
Vaklflar Umum Müdürlügü'nce yapdmakta olan ilmi ne§riyat arasmda vaktiye le r ve bunlara müteallik eserler ic;in hususi bir seri ayralml§hr. Bu serinin ilk numarasl olmak üzere 1938 y.Imda Fatih Mehmet II vakfiyeleri ne§redilmi§tir. Fatihin Türk~e vaklf ves~kasmm faksimilesi ile yeni harflere c;evrilmi§ metnini, Eyüp Vakfiyesi'nin keza faksimile~i ile Türk~e tercemesini, her ikisinin en-
arap~a
dekslerini, Fatihin Eyüp zaviyesi vakfiyesinden örnekleri ve Fatihe ait vakfiyelerden. bugüne kadar mevcudiyeti bilinen ve Va,klflar Umum Müdürlügii Ar,ivi'nden ma2·da Topkapl SaraYI Ar,ivi ile Türk ve tslam eserleri müzesi'nde mahfuz bulunan diger vakfiyelerin ve vakJf vesikaia nmn da umumi bir tavsifini ihtiva eden bu eser yerli ve yabanci ilim adamlanncd büyük bir alaka ile kar§llanml§hr. Matta bazI yüksek iljm müesseselerinde ve fakültelerde ic;timai, hukuki ve ikbsadi baklmlardan yapilan ilmi tetkikl er ic;i n belli ba§h bir me'haz hiikmüne girmi,tir. Bu serinin ikinci numarasl ve Fatih vakfiyelerinin
mütemmimi mahiyetnd~
olarak 1939 Yllmda Fatih devrinde Istanbul adh eser ne,redilmi§tir. F ethi müteakip Türklerin lstanbulda, vaklf yolile, r)ri§tikleri ve 20 y.I gib i klsa bir zamanda tatbika muvaffak ol·duklan gen!§ imar ve iskan hareketlerinde yapllan binc.Ial "e tesisat bu kitaba merbut harita üzerin de birer birer gösterildigi gib i Bizans, ~ arki Roma ve Latin eserleri de aynca i§aret olunmu§tur. Türk mimari ve §ehir'cilik tarihi itibarile degeri ve hususiyeti haiz olan bu kitap, umum müdürlükc;e, Ingilizceye de terceme ve tabettirilmi§tir.
Vakfiyeler sensme Fatih vakfiyeleri He b3§Iamlmasl. bunun en eski vakfiye masmdan ileri gelmeyip Osmanh devri vakfiyeleri ic;in münasi-p bir mebde mahiyetini arzetmesindendir. Fatih vakfiye\erini müteakip su8sile Bayezit 11., Selim I. ve Kanuni Süleyman vakfiyelerinin ne§ri mukarrerdir. Bu vakfiyeler devirlerinin ba,hca hususiyetlerini cami klymetli vesikalardlf. Tabir caizse devirlerine ait vaklf vesikalannm nirengi no'ktalannl te~kil etmektedir. Büyük vakfiyeler böyle monografiler halinde ne§redilirken müstakil birer kitap te§kil etmiyecek kadar küc;ük olanlar da Valuflar Der[11 Vakl( KaYldlar Ar~ivi'nd eki eski yazllan okumak ve incelemek istiyenlere rehber nlnrak hazll"lanan bu eserin diplomatik ve paleografik olmak üzere iki klslmdan terekküb cl mes i ve birinci bölümde Vaklf KayJtlar Ar~i vindeki defterlerin ve tarihi vesikalarm m a hiyEti ve men~ei hakkmda biraz malumat vel'ilmesi lüzumlu ve faydah görül :nü~tür.
Bu maksatla i~bu bölüm a ynca yazllarak kitaba il.he olunmu'itur.
VUl gi.i'ne dercolunmakta, umum m ü d ür)ügün m uhte li f n~ ri _ a lm d a her d e re il ~ e ~itli halk vakfiyelerinden mü tenevvi ve mebz ul örnekl er eri lm ek le di r I I . Bir pro"gram dahilinde yürütülmc!!in e gayrel ed ilen bu me i il e u r ' kfiyelerinden en mühimleri ilim aleminin Ilt:11I m a ve !e lkik in e HZe ilm~ 01 c kI ll. Vaklf kaYldlar idaresinde bulu n an v ~I kf iy e lc n. la rih i de vir il.bdrile. ba It · u K\.lrupta toplamak m ·.: mkündür .
1-
Osmanh devirnden önceki y ak fiyeler H. 4 10 - 6 99 (
2-
Osmanh devrine ai t v ald iyeler 699 - 1336 (
q
. I 19 - 119'J)
. 129 9 - 19 0)
3 - Türkiye Büyük Millet Meclisi hükum e ti ve Türk 'y e Cu m hur i eI l 13 16 _ 1342 (M. 1920-1926) Osmanh devrine ait vakfiyeler gib i Se lc;uk ile re n do lu be yli lcleri ne it belli ba§h vakfiyeler de snaSl geldikc;e dergiye konacak e a müst L I kil p :ü'Ide tabolunaeaktn. Nitekim Vaklflar D ergisinin b u inei sayul nd ey k \ r Ü,:l I. za · m . runda yapJlml~ olan Siv.. DariiHifasmbl vakfiyesi n~.fr olu l' u,tur.
na-
VakIf kaYltlar kütügünde müseccel buJunan vaJdiy ele rin ve aJuf ltaYlllanrun S:l.YlSl 30,000 kadardn. Bunlann ic;inde en e!!lcisi Pam nahiyesinin P lümür Itöyün de Turgut beyin Seyit ~ Ha1il divam z.avlYe!!in e ait ol a n ( . 10 4 ) eV"Ulb Recep 440) tarihli vakfiyesidir. Ond an sonra Em~ r A le m eddin a ~r Ib oi Aptullahm Kayseriyenin Nezih ka riYe!!in d ek i vakh na ai . I 10 6 ) ( e i li Ra mazan 500) tarihli vakfiyesi gelir. Bunun hayra b o llllaYlP muhusasatl irvan lJ $eyh Abdüssamede ve evlatlanna §art ed i lmi~ ti r. Tarih SlraJlna gö re bunu t .j p
~den vakfiye, Sultan Ibrahim bin Beyk'in
igde ni n AJad ag ku rbinde C mard. "e Karapmar mevkiinde ~yh Durasan zaviYe!!ine ai t (M . 1115 ) ban 509 ) ta . ~ i vakfiyedir.
E~ yeni vakfiye de Ap tullah og lu I h ~ 3.n efe nd in in l.staobu.I da ac; ada ü in bir zaviye ic;in (M. 1923) ( 1 1 Sab a n 1 3 42 ) ta ribjn d e tanzim eyl ediiJ fiy e ' dir. Vaklf kaYltlar kütügünde m üseccd b ul unan v e ikisi arasmda dokuz Sl~da n fazla bir tarih g üzeran etrnif o lan en es ki ve en yen i va k.fiyeden h e r ilt i in in de zäviye vakfJ olu~u dikkate deger b ir kl: yfiy et 6 r.
Vakfiyeler ve vakfiyele re müte.allik e e rle r se risjn in üc;ü ncü - ol u tl
IU
b ir
[2J Vaklflar Dergisinin birinci saytS1nda is tan bu lda Ve f",da LJ! 1154) tarihJi kütüphane vakfiyesinin, mezkür k ütüphanede t~ üunn mahlt\! büyük Ayasofya kurbinde Üsk übi mahallesinde K emal &ja km ü ynl Rat u null • I 996), Gümü~hacl köyünde Baradoglu ~dl.S'Ul ( M_ IBS, R 1277) Ednnu ~ ü yti.n.iJ ~) n Nikola Iazl Rikne'nin (M. 1881, H. 1301) la rihü vakllyeleri hüLnda IrLnJ ~ mt:icmel \:aha! ver1Jmi~tir [Sahife. 116 - 122]. Derginin ikinci (saYlsm da Kal1U1lalloilu Ali I,eyin . I IS. H. I Ahmet P."ll1n (M. 1554, H. 962) t8 ri hli aJUi yele ri :m1l.. rtnAUn Immlf 01 n uynen, Kanuni devri ricalinden Pertev Mebmet p., .nnm H. !111 I.1nhL va.ltli)'e ne~redilmi~tir.
Bunlardan ba~ ka 1939 Ylhnda n~ed ibl VaJu11ar Galel'i i "dia resimll eserde d e Mtslr va lisi ve Yemen la Uhi G au S inan 1581, 1587, 1590 tarih li ü ~ lut'a vakfiyes:i ile Mo . t lihi ~ VI Ilbc) (H. 859, M. 1484 ), istan buld a Läle Hde Knvuf Alinin ( H. 1228. t I banaga mamhallesln de A l klZ,I Ümm ü G ü lsüm H.lunun ( H 11 I I I kethüde mahallesinde Debbag esnaslDdan i bra hirn IU t vakfiyeleri te l his e dil m ~ti r I SahiIe : 14. 16, 17 ve 18 1.
n
IX zaman önee Siyakat yazw adh küc;ük bir kitap nellredilmilltir. Bu serinin dördüncü kitabl olarak da Vaklf KaYltlar Ar~ivjnde mahfuz vesika ve defterlerin havi oldugu yazllann nevileri ve bunlann okun ma ~ekilleri hakkmda izahat veren i!JLu eserin ihzar ve tab'l muvaflk görülmü~tür. Bu kitap, eski yazllann muhtelif lJekilIeri hakkmda kafi bilgisi bulunmlYanlar ic;in oldugu kadar bu hususta behre sahibi olanlar ic;in dahi klymetli bir rehber hizmetini görecektir. Vaklf KaYltlar Ar~ivinde bulullRn
ba~hea defterler :
Hazine defterleri Esas defterleri Ruznamc;e defterleri Vakfiye defterleri T afsil defterleri Ahkam defterleri Evamir ve Berat defterleri Ilmühaber defterleri Nükud defterleri Ferman defterleri dir. Aynca esas, hazine ve vakfiye deUerlerile muhtelif kald ve veaikalarm fih· ristlerini havi müteaddit defterler meveu ttur [3].
1 -
Esaa defterleri .fihristleri
Ad. Ankara fihristi
223
Adana, Suriye, T rablusgarp Aydm ve lzmir Bursa Bingazi ve Kudüs
164 208 186 163
Canik, Van, Bitlis, EläzlK Diyarbalur Edirne Erzurum
199
158
17"3 197
Eläzlg
199
Halep, Musul, Bagdat
165
lstanbul
2 eilt, numaraslZ
lstanbul (Havatin) Istan?ul
T ekaya
Izmit
eilt, numaraslz
109
Konya
143 206 202 147
Manashr ve Kosva
172
Izmir Kastamonu
[3J Eu dclterler arasmda irtibat tesisi !;ok önemli, lakat uzun zamana ve büyük emek fma Ihtiya!; gösteren bir i~tir. Eu i,in yapl)masl umumi ve mükemme) bir fihrist tanzimine, böyle bir fihristin yapllmas. d::l Ar~ivin tamam!le i1mi bir tarzda tesis ve tanzimine imkin verecektir.
S .. I
x 178 216
Selanik Sivas Yanya, hkodra. Girit. Küdüs ve Adalar Sirbistan evkaf,
2 -
181 29
Hazine defterleri fihri!ltleri Adl
Nurnarasl
Anadolu askeri muhasebe fihr ish Anadolu asker birinci Anadolu asker ikinci Anadolu klrmizi fihrist Anadolu ebru fihrist Anadolu c;.t.ik fihrist Anadolu muhasebe atik Rumeli kITmlzl Rumeli asker Haremeyn
750 751 507 752 , 498
760 756 758 7S 7 7S3 7S 3
Haremeyn atik
I
755 754 1052
Küc;ük Evkaf fihr.isti y e~il fihrist lstanbul, Galata ve ÜskiKlar (küc;ük evkaf Eihristi) Amasya muhasebe fihristi . Bursa fihristi
759 422 491
Bursa muhasebe
I 423 49 1
Diyarbaklr asker Diyarbaklr muhasebe
2
726 727 771
Edirne atik Edirne cedit Hicaz
3 -
749
Vakfiye fihristleri
Adl
Num&rall
Umum Vakfiye Fihristi
j
Ci!tlir.
muya m ü venihi me rhum
Ba.Y Hü eyin H üsamettin taraftndll n vak,f kaYltiar idareJfi müme )').i.zli - md e bu lundugu slrada lanz im edil. mi~tir . Kendi d yazl il d ir. Haremeyn \/ akfiye Fihri9ti IstanbuJ Haremeyn Vakf:ye Fihristi Kasada mahfltz vakfiyelerin fihr isti ilh .. .
.251 775
;,r.:t!-11-
Vaklf KaYltlar Idaresinde bulun3n v akfiye a d la, ile , kü tüld rind n Ve .I"f kaYld~aTlndan ba~ka muh telif müze ve a r~i vle rde de elda ail b ir ~ o lt d ft rle r. kaYldlar, vesikalar ve vakfiye as,lIan me vcutlur ;
XI a) lstanbulda Batvekalet artivi'nde bulunan tarihi vesikalar ve eski defterler tasnif edilirken vakfa ait olanlar bir partide toplanml~ ve fihristleri. defter halinde. tanZlri1 edilmi§tir. · Bu ar§ivdeki tasnif faa\iyeti devam etmektedir. Evrakm c;okluguna binaen uzun seneier sürec.ektir. b) Topkapl saraYI müzesi'nde bulunan Osman oiullanna ait vesaikin tasnifi bi~mi~ ve fihristleri. fi§ halinde. tanz im ulunmu§tur. Bu fihrist Ar§iv Klavuzu naml altmda ne§redilmektedir. ~imdiye kadar 1 inei ve 2 inei fasiküller C;lkml§tJr. Bu iki f.asiküide aneak (H) harfiJÜn sonuna ~adar gelinmi§tir. . Bu klavuzda rnünderic; olan vesika larm c;ogunun vaklf veaikaran olduiu itörülmektedir. e) Türk ve islam eserleri müzesi He muhtelif resmi ve hususi kütüphanelerde: de bazI vakfiye aSlllan veya nüsh31an meveuttur . ••• ::'>1-
Türkün ruhundaki faziietten. va,anperverlikten ve digerr:amhktan dogan Türk :vaklflannm tarihi. denilebilir ki. T ürklügün tarihile beraber ha§lar. Ger· .,;ekten; Türk .... aklflanm tarihin her- dev rinde Türk dünyasmm her yerinde yük~elen iyilik. güzellik ve §efkat eserleri olarak görüyoruz. Bu vaklflara ait vakfiyeler ve tarihi vesikaiar milli tarihimizin en dikkate ;;ayan menabiindendir. Bugiin bilinen ,vakif vesikalanmn en eskilelinden biri Isadan önee 1280 Ylllanna ait biT Eti vakfiye tableti'dir. Bogazköyde bulunan ve 32 asuhk bir ~arihe malik olan bu tablet istanbul Arkeoloji Müzelerinin eski §ark eserleri k13mmda mahfuz olup Kral Hatu§il tarafln dan vüeude getirilen bir vakfm' mevkufatim ve , haYIT §artlanm göstermektedir. Eti vaktf vP'8ikalanndan soma UY&ur vaklf vesikal an da önemli tarih belgeleridir. Uygur harflerile pZJ1ml§ olan bu vesikalar Buda dimnd~ki Uygur Türklelinin tanz;m etlikleri vakfiyelerdir. Eli ve Uygur vakfiyelerinden birer örnek Vaklfiar Dergj,,jnin birinci saYIslnda nC~redilmi~. bunlann aSlllanndan ahnan fo:ografhr ile lüzumlu bibliyografy:'\ malumah da dereolunmu!Jtur [4]. Büyiik Sel~ukilere. Asyada. Avrupdda. Afrikdda hüküm süren muhtelir Türk devletlerine. Anadok Sel~ukilerine ve Beyliklerine ait Türk - Islam vakfiyeleri keyfiyet ve kemmiyet bakmnndan büyük bir ehemmiyet arzeder. Vaklf KayJtlar Ar§ivinde Osmanh devrinden cvvelki Z:lmana ait vakfiye\erin de bulundugunu yukanda arzeylemi§ ve bunlann. zamanm,d a tanzlrn edildikleri devlet devirleri itibarile ü~e aynldlgml kaydet·mi~tik. U3ulü daireslnde ' t:mzim ve muahharan Vakif KaYltlar kütügüne de tc~cil ettirihni(? olan bu vakfiyele;. hükUmleri bugün dshi muteber ve mer'i olan resmi vesikalardan maduttur. Yani tarihi baklmdan oldugu kadar SHaSI -dü~tük«e idari ve hukuki mee:lil itiba'~ile de klymeti haizdir. Derginin jkinei saYlsmda Profesör Ruben tarafmdan yazllml~ olan Budiat vek,flan hakkmdaki makale de önmcli ve orijinal bir tetkiktir [5] .
.... Büyi,ik vaklf1arda vakfm mütevelli sinden b3~ka vakIf i§lerinin h,e yeti'
UMU-
miyesi üzerincle nezaret ve mürakabe vazifesile mükeiief ayn bir makam bulunm, ktadH. Buna. Vakftn Naim den.i lmek tedir. Vaklflar. tanzirh ettirdikleri vakfiyelerde vakIflannm tevliyet.ci:h.eti gibi .ne7.3ret cihl!tini kirne ~art eylediklerini de göstermi§lerdir. T evliyet ve ' nezaret ciheHeri bazan vakIfm evlat ve ensablna bazan da hari~ten zatlara ve onlann evladma yahut bi, takIn' muayyen m3kamlara ~e~rut b~lunmaktad,r. Mesela . vakhyen m tanzim edilcligi memleketin hakimi. fii an medresenin müderrisi. §U veya bu ca'm ide imam ve hatip olanlar yahut 0 [4] Vaklflar Dergisi, SaYl: I. s. 117. [5] Vaklfiar Dergisi, SaYl, I1, s. 173.
XII memleketin eyalet veya vilAyet makaml nJ ihnz edenter veaa.i re.. gibi. 0 .. ma.nlt ltnparatorlugullda vaklflar uzun zamanla, devletin umumi nezal'et ve mürakabe·
1242 (m. 1826) tarihinde lhdas edilmi, olan Evkaf Nezaretinin lesoma dahi vaklflann, vakfiyelerine göre, tanaim blunan muhaseb .. leri her mahaldeki kadllar tarafmdan rü' yet ve tetkik olunmakta idi. Evltaf Ne~ekküiünden
zaretinin te,ekkülünden evvel devletin vaklflar üzerindeki veliyeti a.mmw muhtelif resml daire ve mak3mlarda tecezzi ve inklsam eylemit bulunuyordu. Mesela din ulemasmm ye me,ihati islamiye münteaipleri ~vk.aftnln nez.a.ret) SeYh-
üli.lim olan zatlara, s3raydaki su~ta·nlann ve kadmJann, kapl aiaJannm ve müntesiblerinin vaklflanda (Darüssaade agasI) dahi deniJen Kap.ajalan'na pn ve tahsis edilmekte idi. V3klflar üzerinde nezaret vazif~ i ol.n muamJardan ilOai de Kazaskerler Nezareti yani (Sadn Rumeli ve S~"
(Buradaki cNezareb tabiri beyetj Me. laya dahil nezaIetleT mAnUl.ru taz1Dlmun etmeyip hir tedvir ve mürakabe makam! man ast na gelm~ktedi:r ).
Vezir Nezareti Sadnali Nezareti Reisülkültap Nt'zareti Seyhülislam Nezareti Kapl agasl (Darüsaaade aga81) Nezareti Evkah Haremeyn Nezareti : (Evkah Hal'ameyn rni.Hettit!iii. Evkah Hal'emeyn muhaaebec:iüii. Evuh Ha.re-meyn multataaabit, Dariiuaade ~ ~)
1.tanbul Kadlhg. Nezareti Galata Kildlhgl Nezareti Osküd'a r Kadlhg. Nezareti Eyüp KadllJgl Nezareti Kaptan Pa~a Nezareti Yenic;eri agasl Nezareti (Okmeyda Dl vakft gibi) Sekbanb"~l Nezareti
Bostanclba§1 Nezareti Nezareti
Topc;uba§l
Haznedclrbll'l Nezareti (Edirnede GüreJ9}er teUk~.i valth gibi) Kilercibal}l Nezareti Sarayt Cedit Agalan Nezareti <;a vu,ba~1 Nezareti Defterdan ,.kklevvel Nezareti Imaml evveli ,ehriyari Nezareti Davutpa$l\ N3ibi Nezareti Galataaaray agasl Nezareti
XIU Nakibüle§raf Nezareti Evkafl Hamidiye Nezareti Evkah Hamidiye ve mülhakatl Nezaretl Evkafl Hamidiye, Mahmudiye ve mülhakah Nezareti · (Darphane em;nlcri Nezareti) Bu makamlann nezareti altmda bann yüzle:ee, hatta binleree vaklf toplamyordu. Darüssaade agasmm nezareti alll nda bulunan Evkafm saYlsl 2300 den fazla idi. Hangj vaklflarm hangi makam m nezareti altmda bulunmu§ oldugunu gösteren eetvellerin tanzimi bize faydall ,nalumat vt:reeektir. Bunlann bilinmesi aramlan vesikal arm ve kaYltJann buluna bilmesi baklmmdan da lüzumludur. Mesela Istanbuldaki Kemanke§ler tekkesi ve Okmeydam
vakfl
Yeni~eri
aiasman,
Sdirnedeki Güre§criler tekkesi vakfl da Hazinedar ba~mJß nezare.ti altmda idilt'r.
Vaklflar ar§ivinde mahfuz olan vakfiye aSlllanm ve Türk h2 rflerile tanzim edilmekte olan yeni deftereri bir tara fa bua klrsak bugün Vaklf KaYltlar Idaresinde bulunan tarihi defterleri ve kaYltian ba§ hea iki klsma aYlfabiliriz :
1 1242 tarihinde Evkaf Nezaretinin te§ekkülünden sonra tanzim ve tesi!ll olan defterler ve kaYldlar.
edilmi~
2 Evkaf NezC\retinin te§ekkülün den evvel yukanda bir klsmmm adlan liaYllan :nuhtelif makamlar tarafmdan nezaretleri altmdC:t bulunan vaklflar icrin tutulmu§ olan ve Evkaf Nezaretinin te§ek külü üzerine bu nezarette eemedi1-en eski defterler ve kaYltlar. Bu eski ve tarihi defterler siyaka~, di vani. ne5ih vesaire.. gib i
muhtelif yaz:
nevilerile tahrir edilmi§tir. Bu yazllann da diva nt eelisi, ineesi, kumasl, nesih, IDee nesih, nesih klfmasl gibi kendi nevi leri icrinde muhtelif cre§itleri mevcuttur. Arkada§lmlz Mahmud Yazlf'm eiddi bii emek mahsulü oIan bu eseri mevzuubllhis vazllarm envamm ve okunma §ekillerinin gösterilmesine tahsis edilmi~ oldugu cihetle burada Ar§ivde meveut y~zl nevileri üzerinde durmaga lüzum görmiyerek bu tarihi vesikalarm men§elerine gecrmegi v~. bunun üzerinde bir parc;a durmagl münasip gärmekteyiz.
Osmanh Imparatorlugunda devlet hizmetleri ile vaklf hizmetleri biribirine slkl rabJtalarla bagh idi. Hatta deni lebilir ki bu iki hizmet. birc;ok ahvalde. biribirine tedahül etmi§ vaziyette buhmuyordu. $ehir VI! kasabalann sulan. kabr~stanlar. köprüler, hatta bircrok yoI1ar, slhhi hizmetl;r. tedris ve talim i§leir, ic;timai muavenet mesaili gib i bugün bele::li yelerin, hususi idarelerin ve devletin i§ti~ok
gal sahasma ve vazifeleri arasma girmi!) olan bir~ok i§ler uzun aSlrlar
vaklf ca·
nibinden ifa edilmi~tir. Osmanlt Imparatorlugunda, Istanbul Devlet merkezi olarak kabul edildikten soma Babllili'nin ini?asma kadar memleketKubbealta'ndan idare olunmu§tur. Kubbe-' altl malum oldugu üze;e Topkapl Saraymda Ortakapl ile Babüssaade arasmda· k! mey danm solundadlr. Buray a Kubbeal tJ denildigi gibi Divan Yen de deni1 ~r. Divan KubbealtJ'nda toplamr, devletin resmi hidematma ait kaYldlar ve defterler de Kubbealh'na biti~ik ayn bir kuhbenin altmda muhäfaza olunurdu. Kavanini Osmani ve Rabltai Asitan ,~ ve Levamiünn~r Ei zulmeti Atlasl Minor adh yazma eserlerde Divan'ln tarZI te§ekkülü ve cari merasim ve te!frifatile div,,~ na merbut Kalemler hakkmda etrafh izahat mevcuttur.
I
XIV
.,
Divanda bulun"ln vezirler eksci iyet l~ 7 veya 8 idi. Devrine göre bazan azaln h~zan da ~Og;)hTdl. Mesela Murat 11/ :r.amanmda kubbe vez'rlerinin adedi 7 old ugu halde Mur~; IV nmanmda 6 idi. Sad razamdan ga}Tisine Kubbe Vezirleri c1enifirdi. Bunlar veziri cvvel, veziri sani, veziri salis .. iil7 diyc yad olunurdu . Div:anda s3drazc.m ortada oturur vezider sagmda oulunurclu. Solunda Rumeli K J.7.8sken onun altlndc~ Änadolu Kazaskp. ... i otururdu. Sag canipte olan rükünd:: Ni')ancl ya1mz oturur, sol canipte amn mukabili oIqn rükiinde Üc; defter dar oh .... hal jfeleri ve sakirtleri ile. alid~ki ,
rur. Onlartn ardmda olan kubbe altmdri da divan hocalart otururdu. Ruznamei e'vvel Ruznamei sani Muhasebel evvf-\ MuhJ.sebei sani Muhnsebei Anadolu
!\tuka laai Mukalaai Mukataa: I'vlukataai Mevkufat
Mukabelei süvari . MukabeJel piyade Muhasebei Cizye:
Teslimal Te!1rifat Varidatl Slkkl Sani
Muhasebei 'Haremeyn Mukataai !'v1ensuh Mukataai I8tanoul
T ezkere i Kd al B:izürk T ezkerei Kdal Küc;ük Tezkerei M'iliye
Mukataai Ägriboz Mukataai Bursa Mukataai Evvel
T arihi Berevat Mukdtaai Haremeyn
,
Maden Avlonya Kefe Haväslar
Dividdar
Bu kalem!erin defterleri yukanda sa yIlan divan hocalannm oturduldan kubbeye mülaslk olan diger bir kubbede muiltazam sandlklar ic;e'r isinde dururdu . . (Defatiri Divan) her gün (Hätemi Sultan!) ile mühürJenir ve aC;lhrdl. D ivan cumartesi, pazar, pazartesi, sah günleri 01 :nak üezere haftada dört gündü. Sonra1an yalmz paza:- ve sah günlerine inhis~r ediyordu. Divan muayyen merasimle .
aC;lldlkta <;avu§ba§1 Defterhane ve Hazi ne Mühürlerin: 3C;IP Veziriazama g ö tü rürdü. Divanm dag!lacag1. suada d:1 (; ?.·vu!?ba~l , KaplcJ1ar Kethüdasl. Veziriäzz..n. c.'nüne vanr, Veziriazam Mühürü HümJ. yunu ~Ika;-]p <;;:c:. vu~ba~lya verir 0 da ilbn llazine'yi soin
ts tanbul
Kadlsl il~ Galata, Eyüp ve Oskü-
dar Kadllan d3 hazn bulunurlar, herkes kendi topravma göre davalan dinlerdi. Salatinevkafmln NazlTl . olmak itib arile c;ar~amba gÜnleri de Dariissaade ePaI' mn divam dururdu. Haremeyn Ev kan Müfettiti ile Evkaf Muh•• ebeci.i ve bu divana vanrlar, orada nice umur görü!ürdü. Gerek Darüssaade agalanmn gerek . uhdelerinde vaklflann nezaTet cihetleri bulun3n diger m~kamlann ' tuttuklan va hf defterleri ve kaYltlan Evkah Hüma· yfJn Nezareti'nin te§ekkülünden sonra bu idareye intjkal eylemiljtir. Bunlar Ev\r.af Nezareti~in son zamanlannda . §imdi !sla nbul Vakifla ... Ba~müdürlügünün bulundugu mülg3. nezaret binasmm ittis3.hnde Atik AJi Pq8 Medresesi'nde muh faz ~dilmekte idi. Gündüzler: üzerleri~de ~ahljll .mak ü·zere, icap ettik~e Vaklf KaYltlar Kalemine getirilen defterl er i~leri bitince bu mahzene iade olunur ve mahzen ak iJm -
7
•
xv lan 16,30 da kapamr ve mühürlenirdi. Vaklf KaYltlar ldaresi. Evkaf Umum Müdürlügünün Ankarada te§ekkülünden 60n·ra dahi bir müddet lfltanbulda kalmi' ve saym umum müdürmüz Bay Fahri Kiper'in zamam idarel~rinde Ankarada umum müdürlük binasl altmda ihzar olunan husuli daireye naklolunmu§tur.
19)6 Ylhnda
[6]
I1mi ve idad ~aklmdan günden güne ihtimama mazhar olan bu ·artiv, yalnlZ valuf tarihi itibarile degil Türk tarihinin her cephesi baklmmdan büyHk bir ehemmiyeti haiz ' bulunmaktadlr. VaklElann ilmi c;ah,maamm büyük bir klsml bu ar~ivde teksif edilmi,tir. ArtlV mesaiSi de dahit oldugu halde vaklf larm jlmi c;ah~malarJ milll kültür davalanndan biridir. <;ünkü Türk medeniyeti ne Ve Türklügün faziletine müte:allik en kuvvetli tarm ve kültür vesikal an vakfa aittir. Mevcudiyetini ve inki,afml büyükle rimizi~ yüksek varhklanna ve ir,atlanna ve saym Umum Müdürümüz Bay Fahri Kiper'in Juymetli tahsiyetlerine ve himmetlerine medyun olan bu c;ah,malar ilerisi ic;in büyük ümitl~r vaadetmektedir.
Eaki Yazdan Okuma Anahtan adml ta'lyan bu eser, bu yoldaki c;all§malann yeni bir verimidir. lIeride bu alanda c;a h,mak istiyenlerin it1erini kolaylathrac a gl ve ba~TJlannl s3ghyacagl cihetle fay dar. olmak vasfl kadar, her zaman ic;in. verimli olmak mazhariyetini de ta'lmak tadu. Eserin mütekamil bir duruma getirilebilmesi ic;in hayli c;ah,llml'; profesör Fuad Köprülü, ismail Hakkl Baltacloglu ve Raglb Hulusi Özdem gib i saym Üstadlarm fikir ve mütalealarmdan, irnkan nisbetinde, istifade olunmu~tur. Arkada§lmlz Kemal Edib Ünsel'in de devamh yardlmlan dokunmu~ ve kitaba iläve edilen transkripsiyon bahsi kendisi tara'fmdan kaleme ahnmllfhr. Nev'i ~ahsma münhasIr olan ve metni ic;inde yüzlerce kli~eyi ihtiva eden kitabm tertip va tab:1 oldukc;a zorluk arzetmi§tir. Bu c;ah,malar esnasmda gözden kac;inl§ olan veya baZI kli,elerin baslm esmlsmda kmlml\sl ve dü§mesi gibi sebeplerle sonradan vukua gelen yanh,hklarm düzeltilmesini temin etmek üzere kitabm son(ma hir yant.l} - dogru' cetveli konulm u,tur. Kitabl okuyacak zevatm, ilkin, bu cetvele göre metin üzerinde. gerekli düzeltmeleri yapmalan muvaflk olacagml, ' özürler diliyerek. arzeyleriz. Abideler ve Ne~riyat Komisyonu Reisi
HalQn Raki
[6] 26 - II - 1936 tarihinde.
KUNT~
XIV Divanda bulun"ln vezirler eksci iyet I~ . 7 veya 8 idi. Devrine göre bazan azaln da ~Og;)hTdl. Mesela Murat 11/ zamanmda kubbe vez 'rlerinin adedi 7 old ugu halde Mur~; IV nmanmda 6 idi . Sad razamdan ga}Tisine Kubbe Vezirleri c1enifirdi. Bunlar veziri cvvel, veziri sani, veziri salis .. iil7 diyc yad olunurdu . Dih~zan
v:anda s3drazc.m ortada oturur vezider sagmda bulunurclu. Solunda Rumeli K 37.asken onun altlndc~ Anadolu Kazaskp. ... i otururdu. Sag canipte olan rükünd :: Ni')ancl ya1mz oturur, sol canipte amn mukabili olan rükiinde Üc; defter dar oh1hal jfele ri Ye ~akirtleri ile. alid~ki
rur. Onlartn ardmda olan kubbe altmdri da divan hocalart otururdu. Ruznamei e'vvel
!\'1uka laäi Maden
Ruznamei sani Muhasebel evvf-l Muh:lsebei sani Muhnsebei Anadolu
Mukalaai Avlonya Mukataa: Kefe I'vlukataai Havi:lslar Mevkufat
Mukabelei süvari .· MukabeJel piyade Muhasebei Cizye:
Teslimal Tellrifat Varidatl
Muhasebei 'Haremeyn Mukataai !'v1ensuh Mukataai i8tanbul
T ezkere i Kd al B~zürk T ezkerei Ktlal Küc;ük Tezkerei M'iliye
Mukataai Agriboz
T arihi Berevat
Mukataai Bursa
Mukdtaai Haremeyn
Mukataai Evvel
Dividdar
~lkkl
Sani
Bu kalem!erin defterleri yukanda sa yIlan divan hocalannm oturduldan kubbeye mülaslk olan diger bir kubbede muiltazäm sandlklar ic;e"risinde duru rd u. (Defatiri Divan) her gün (Hätemi Sultan!) ile mühürlenir ve aC;lhrdl. D ivan cumartesi, pazar, pazartesi, sah günleri 01 :nak üezere haftada dört gündü. Son ra1an yalmz paza:- ve sah günlerine inhis ~ r ediyordu. Divan muayyen merasimle aC;lldlkta <;avu§ba§1 Defterhane ve Hazi ne Mühürlerin: 3.C;IP Veziriazama g ö tü rürdü. Divanm dagllacag1. suada d:1 (; a·vu!?ba~l , KaplcJlar Kethüdasl . Veziriäzam, c.'nüne vanr, Veziriazam Münürü Hüm3yunu ~lka;-lp <;;:fivu~ba~lya verir 0 da ilbn llazine'yi soin
Is tanbul
Kadlsl il~ Galata , Eyüp ve Oskü·
dar Kadllan d3 hazn bulunurlar, herkes kendi topra~tr:a göre davalan dinlerdi. Salatin ·evkafmm Nazm . olmak itib arile c;ar~amba gÜnleri de Darüss.aade ePal' mn .divam dururdu. Haremeyn Ev kan Müfettiti ile Evkaf Muhaaebeci.i ve Mütevelliler bu divana vanrlar, orada nice umur görü!ürdü . Gerek Darüssaade agalanntn gerek . uhdelerinde . vaklf1ann nezaTet cihetleri bulun3n diger m~kamlann ' tuttuklan vahf defterleri ve kaYltlan Evkah Hüma· yfJn Nezareti'nin te§ekkülünden sonra bu idareye intikal eylemiljtir. Bunlar Evkaf Nezareti~in son zamanlannda . §imdi !sla nbul Vakifla ... Baljmüdürlügünün bulundugu mülg3. nezaret binasmm ittis3hnde Atik AJi Pqa Medresesi'nde muh< fa z ~dilmekte
idi. Gündüzler: üzerleri~de c;ahljll.m ak ü·zere, icap ettikc;e Vaklf KaYltlar Ka lemine getirilen defterl er i~leri bitince bu mahzene iad e olunur ve mahzen ak i1m-
xv lan 16.30 da kapamr ve mühürlenirdi. Vaklf KaYltiar ldaresi. Evkaf Umum Müdürlügünün Ankarada te,ekkülünden soma dahi bir müddet letanbulda kalmll ve saym umum müdürmüz Bay Fabri Kiper'in zamam idarel~rinde Ankarada umum müdürlük binasl altmda ihzar olu nan hususi daireye naklolunmu,tur.
19)6 Yllmda
[6]
IImi ve idari ~aklmdan günden güne ihtimama mnzhar olan bu .ar§iv. yalnlZ vaklf taribi itibarile degil Türk tarihinin her cephesi baklmmdan büyHk bir ehemmiyeti haiz bulunmaktadlr. VaklElann ilmi ~ah,masmm büyük bir ku~ml bu ar~ivde tekaif edilmi,tir. Arpv mesaiSl de dahil oldugu halde vaklf larm ilmi ~lu~malan milli kültür davalallndan biridir. <;ünkü Türk medeniyeti ne Ve Türklügün faziletine müteallik en kuvvetli tarift ve kültür vesikal an vakfa aittir. Mevcudiyetini ve inkitanm büyükle rimizi~ yüksek varhklanna ve ir,atlallna ve saYln Umum MüdüTÜmüz Bay Fabri Kiper'in klymetli tahsiyetlerine ve himmetlerine medyun olan bu c;ah§malar ilerisi ic;in büyük ürniti~r vaadetmektedir.
Eaki Yazdan Okuma Anahtan adml tatlyan bu eser. bu yoldaki c;ah,malann yeni bir verimidir. Ueride bu alanda c;ahtmak istiyenlerin i,lerini kolaylatnracagl ve ba~Tllannl s3ghyacagl cihetle faydah olmak vasfl kadar. her zaman i~n, verimli olmak mazhariyetini de ta,lmaktadlr. Eserin mütekamil bir dumma getirilebilmesi ic;in hayli ~ah§llml§;
profesör
Fuad KÖPTÜlü. ismail Hakkl Baltacloglu ve Raglb Hulusi Özdem gibi saym Üstadlarm fikir ve mütalealanndan. imkan nisbetinde. istifade olunmu§tur. Arkada§lDUZ Kemal Edib Onsel'in de devamh yardnnlan dokunmu~ ve kitaba ilive edilen transkripsiyon bahsi kendisi tarahndan kaleme ahnml§hr. Nev'i ,ahsma münhaslr olan ve metni i~inde yüzlerce kli§eyi ihtiva eden kitabm tertip va tab:1 oldukc;a zorluk arzetmi§tir. Bu c;ah§malar esnasmda gözden ka~lt olan veya bazI kli§elerin baslm esnasmda kmlmasl ve dü§mesi gib i sebeplerle sonradan vukua gelen yanh§hklann düzeltilmesini temin etmek üzere ki.tabm sonuna 'b ir yanh§ - dogru cetveli konulmu§tur.
Kitabl okuyacak zevatm. ilkin. bu cetvele göre metin üzerinde. gerekli düzeltmeleri yapmalan muvank olacagml • . özürler diliyerek. arzeyleriz. Abideler ve Ne§riyat Komisyonu Reisi HaJi,n Baki KUNT~
[6] 26 - 1I - 1936 tarihinde.
I -
Eski yazllara umumi bir bak.,
Bugün bilindigine göre Islam dininin zuhurundan önce de mevcud olup men~ece diger semitik yazllarla alakah bulunan Arap yazlsl, lslamiyeti kabul etmi§ bütün mille tier tarafmdan asularca kullamlml§hr. Bu yazl, uzun asular esnasmda, muhtelif muhitlerde. türlü ~ekiller almi', ve ayni umumi esas üzerinde muhlelif yazl §ekilleri vüeud bulmu§. bedii bir tekamül göstermi§ v~ böyleee bir senat §ubesi haline de gelmi§tir. Valaf Kayatlar Aqivi' ndeki yazllar, keyfiyet ve kemiyet baklmmdan. oldukc;a zengin bulunmakla beraber geni§ yazl alemine nisbetle mahd ud bir saha arzeder ve Osmanh devrine
(M.
1494)
ait vaklf hayatmm H. 900 Ylh sonlannda
ba~aaYlp
zamammlza k:lClar gelen klsmlm gösterir. Diger ar§iv Ve kütüphanelerimizde, müzelerimizde ve mabetlerimizde ve saYISI binIeri buIan sair eski sanat abideIerimizin ie; ve dl§mda bu yazllann gerek sanat, gerek. tarihi muhteva itibarile degerli ve ehemmiyetli bir c;ok c;e§itlerini görürüz. Bu geni~ yazl aleminin yalmz bir kiSmmda mevcut olanlanm bile ilmi usul"Ierle tensik ve tasnif ederek umumi esuIara baglamadlkc;a ve zihnimizi bu esas· larla kuvvetlendirmedike;e bunla n okuYlIP bellemek. mümkün degildir denemez ise de her halde e;ok mü§küldür. <;ünkü. bu yazllar :
11. a) Kolayca veya güc;lükle okunurlnr, b) Dikkatle veya bir c;uplda. c) <;abuk veya a81r, c;) Dogru veya bozuk imia ile yaz,l. ml§lardu, c;) Düzeltilmi§ veya kontrolsuz kalml§lardIr. d) lhticaea salih olabilecek veya vesika saYllamlyaeak bir haldedirler..
m. a) Sevilerek rahatc;a okunurlar veya okunurken yorarlar, b) HiC; okunamaz görünürier, c) Okunmasl dü§ünülll'iyerek, halta okunmamak ic;in yazllml§Iardn.
IV. a) lht-isar edilmi§lerdir, b) Sifre olarak Yaz:Jlml§lardu, c) Taklit olunmamalan istenmiftir. c;) Herkesin okumasl veya yaJmz ehlinin anlamasl gayesiIe yaz,lml!Jlardu.
V. a) Yazma, b) Basma, c) Kabartma,
c;) Üyma, d) Kazlma, e) Gömme suretindedirler
I.
VI.
a) Harekeli. harekesiz.
a) Ale;l, b) <;ini,
b) Noktah veya noktult. e) Serbest veya girift.
e) c;) d) e)
c;) Biti,ik veya ayn. d) Istifli veya küme. e) Kahn veya inee. f) <;e,idi kan'lk. veya
karmakanflk
Hih.. gibi tipierde görünürler.
Ta" Demir, Agae;, Bez, f) <;uha, g) Ipck.
2 h) Resim ve salre i§lerinde tersim , minyatür, oyma, i!i1eme, dokuma .... . yollannclan - birile yazl haline gelmj~lerdir.
VII. a) b) e) t;)
Kaml§ kalemle. T arama kalemle. KUf§un kalemile, <;ift kalemle,
d) FIr~a ile. e) Tunakla. f) Kimyevi ecza ile. g) Satrant; (murabbaat) usuhi He. h) Kopye suretile .. ilah .. yaztlnu!l ve-· ya yapllml§larclu.
VIII. Kelime manalannclan ba§ka §eklen ifad e hususiyetine de maliktirler.
IX. a) Türk~e. b) Arapt;a. c) Far~a. ~) Tatarca. d) Bo§nak~a. . .. dillerle, c) Veya bir clilin muhtelif lehC;t:leri~e yazllml§lardu.
X. a) Hirn ve sanat. din e ablik ilab. glbi urnumi ve hususi me zulara dairdirler. b) Degerli veya degersiz
eyltrdir.
XL Ana yazJlardlI veya füruat YllZlLudu. Hülasa .: yaztlar, rnuh telif ba!umlardan rnütalea ve tetkik edildikleri akit muh. telif mahiy et ayzed~( ! t". Olcun mal da b u bakJmlara na~ra az {,olc biribirinden farkh dl r. BUnUll'.l Lerabcr büt"Üo bu mt"v. I
zulan §u üc; dür.
esa~'r..
topla:calc
mürnkl~n
YazJlann sm yan o irr.alan oa klDll.Ddan okunu§lan.
2 -
Yan]ann li58n bak!.mmdan ok •
nu§fan.
3 -
YazJlann sanat baklnundan oku.
nu§lan. Yazjlar bu bakJm),arclan mütalea olunaeak jse de bunlarda.n b irin ci ve ikinciler .e serimizi o me zuunu 'tClkil ede1:ek, üt;ü:::\ cüsü de ayn bir esere mevzu olacakhr.
11 -
Yazllar hakklnda umumi ' ve nazari malOmat
1 - YazJ; yazrnak bumlan
ve
okumak mef·
a - Yazl: Esasen harflerin resimlerinden ib~lrettir. Fakat hattatlar arasmda bu kelime, bazan hakikat, bazan da mecaz olarak kuJlamlu. Hakikat manasl: Harflerin el ile, kalemle veya kalem yerine gec;ecek bir vaslta ile yazJlarak C;Ikardan suretl-eridir. Nereye yazlhrsa ya· zllsm, gerek güzel, gerek c;irkin olsun, bir manasl ister olsun ister olmasm ... Yazmm esas unsuru harftir. Yazl unsuru en az bir ha l'flidir. Bundan maadasmda kelime, mecaz olarak kulIamhr. Zira hakikat manasmm dl~mda kalan yazIlar yazmm jkinci, üc;üncü ilah.. derecede kopyesi, taklidi veya r(.smidirler. Mesela bir ta§a kazllml§ yazl haldkatte aSII yazlnm kendisi degiJ kazllml~ldtr. Kazmak veya kazlmak ise yazmak olmadlgmdan kazllan ve kazman da yazllml!? saYIla maz. Bunun yazmak ve yazl m ·e fhumlanndan fazla bir manaSl vardu, Fakat kazman yazllanm yerine kaim olmu!? bulundugu ic;in ona da mecaz olarak yazi denilmi~tir. Ve yine mesela, kaglt veya gümü§ paralarm üzerlerindeki ~ahls resimleri ne ise', onlardaki yazllar da öyledir. Mamafih umumi istimalde h~kikat ile mc caz her zaman tefrik edilmezse de yazldaki bu manalann iyi anla~llmasl, yazllarm güzel sanatlar baklmmdan okunu§lan i§inde oldugu kadar lisan baklmmdan okunu§lannda da mühim roller oynar.
R - Yazmak: Bu da hakikatte yazanla yaZI arasmda mü§terek bir' kelimedir. Eg~r yazana nisbet olun.u rsa fiil, yazllana nisbet olunursa 0 fjiün neticesi, yazanm eseri olan yazi murad olunur, F akat yazmaktan aS11 maksad yazl oldugundan bu keIimenin de yazldan ba~kasmda kuIIamlmasl yine mecaz olur. Netekim, bir de harfIerin aglzdan I;lkan seslere yani söze göre tertip edilerek kaglda ge~irilmesi i§i
vardlr ki buna da mecaz olarak yazmak denir. Bunca yazmm kendisi degil söz ve mtma matlup olur. Bu~u eskiden imla, tahrir,
kltabet diye d~recesine göre aYlrt
. edel1Jerdi. Fakat bu im-Ianm kaglt üzerinde husulü ancak yazl ile mümkün 01· dugu ve yazldan aynlmasl maddeten mümklun olmadlgl ic;in aradaki bu slkl münasebetten dolaYl biri digerinin yerine ikame olunarak bu manaya olan yazmaya ve eserine de yine mecaze,n yazmak ve yaZI denilmi~tir. Filhakika dü~ünülürse bunda da yazldan ve yazmaktan fazla bir mana vardu. Mektup yazdlm, makale yazdlm, nota yazdlm, levha yazdlm, yazl yaz· dlm -ilah .. tabirlerinde bu manalar aYlr ' edilehilir. c - Okumak: Yazlya bakarak veya h ~ flzaya alarak sesle aihzdan veya sessiz olarak ic;ten harfleri terkjbi bir surette tekrarlam= I(.hr, Kelimenin hakikat manasl budur. Bunlara : a) Yü.zünden okumak, b) Ezher okumak, ' c) kten okumak denir, Sessiz okumaya mütalea adl da verilir. Buna okuma d'enmesi mecazendir. Bir de her hangi bir ~eyi incelemege d" okumak dedigimiz olur ki bu, 0 ~eydek i ~u veya bu manaYl anlamak manasma y: ' ne mecaz olmu~ olur. Mesela: Bir yazlya bakarak onun güzelligini fikren anlama l , veya zevken duymak gibi ki buna da mr , cazen okumak veya okuma tabir olunur. Anahtarda bu üc; kelime hep bu manalar gözetilerek kullamlml§hr. Bu bahsi hüla.sa ederek diyebiliriz ki: «5özleri bir taklm §ekil ve i§arotlerle göstermege yazmak, ~ekil ve i~aretlerle gösteriJen söze yazi ve yazlh bir sözü tekrar seslerle ifa de etmege' veya seslerini C;lkarmadan kavramaya okumak denir. (1). (1 ) T a hsin Ba ngu oglu, Gl'amcri, 1340, Say[a, 5.
Ana hatIurilt! Türk
4 2 -
Mana, söz, yazi münasebetleri
Z ihnim izde veya gönlüm üzde ola n b ir mfmaYI -meram veya muradlmlzl- kar§lmlzdakine sözle. glyablmlzdakin e ya ZI ile ifade etmek demek o lan lisan i§ind e söz. yazldan daha önce ba§laml§hr. Ba§ka bir ifade ile. yaZl. sonradan. sözün bir vekili. bir yardlmci vasltasl olmu§tur. Fakat ne yazl sÖZl:.in ne de SÖZ mananIn kefili olmaml§hr. Yani hakikatte mana ba~ka . söz ba§ka. yazl ba!!kacltr. Aralannda hakiki hi<; bir münasebe t ve baglanh yoktur. Mesela §eker yaznsmda veya sözünde §eker yoktur. BaI dernekle aglz tatlanmaz derler. Biz yazld::ln seize v e sözden manaya gec;erken SIrf vaz·i. yani itibari bir delaletle gec;eriz ki bu delalet sözde. harf fonem denilen bir taklm seslerle. yazlda da bunlann resimleri olan ve yine harf denilen §ekillerle olulr. Her ikisinin delaletine deo manhk t.abirile. vaz'i delalet denilmi§tir. Yani burilar. b :ze §U veya
bu manaYl
anlatmak üzere
konmu§. itibari alametler. i~ret1erdir. ~ halde bir diMe y,azilann 0 kunmasl
. (ilk önce sözü te§kil eden ilk unsurbnn manaya nastl delalet ettiklerini. f;onra da. yaZlYl te~kil eden unsurlann sÖ'ze ve bu vaslta ile manaya nasll delälet ettiklerini bilmek) demektir. MantIk. ~aZJ ile sözün manaya delaletlerini bir inzij ,at · altmda tutarak aralanndaki mana birl~gini muhafaza eylemegi; yani dogru anlamaYI gözetir. <;ünkü bir yazlYI okurnak ba§ka. ondan bir mana C;lkarmak ba§lca ; sÖyliye' nin muradml kavramak ba§ka; muradm gerc;ek ve dogru olup olmadlwm anlamar yine ba§kadlT. Onun ic;in ilimde ·biri söy· liyene ve yazana. digeri okuyana veya dinliyene ait olmak üzere kar~Jhkh iki §"art esas tutulmu§tur: Söyliy,!"n dogriJ söylemeli. yazan dürüst yazma h; okuyan dogru okumalt. dinJiyen de iyi dinJeme lidir. Bu iki ~artm tc;lhakkukul ic;ir. d e iki taraf arasmda vasltahk yapiiln söz V C' yazi unsurJannm kast'edilen manaYI teker teker vermekte ne suretle deläJet edecekleri önceden vazedilmi!!, ort.aya konmu!! ve her iki tarafCfa bilinmi§ ve belIenmi~ olmall ve bu vamtalar ve bunlarm d e-
lale t larzlan sonradan degi meml degi!!tirilmemi . bulunmahdlT.
e a
Bundan u neticeye vanltr ki: Va· zllan iJim gözile okumak m ese lesinde ind i gÖTܧ ve kanaatlerin hic; bir klymeti yok tur. Ancak ilmin izjni takip etmek ve bilgi d e delile istinad elm~k uietiledir ki h akikat eide edilir.. Demek olu or ki konu§ula m anlamakla, yaZllml§1 anlamaJ.. arasm d a <;ok fark vardlr. Ko u§urken j est. hai ve tavlT, sözün na.n ml. yardl:n CISI ve icabmda düzelticisi olul'. Sözde bu lunm lyan bir c;;ok mana , haI ve ta Irdan anla§lltr ve söz yanm da olsa, jesde. h," l ve tavula '\C1smen tamamlan.\T. Bazal' b iT d amla gözya§1 veya bir lähza süküt ne belig b ir ifade d ir. F akat yanlard a b" ha ll er bulunmadlg'1Odan hatalarm ta hihi yazanm v eya okuyanm iktidarlanna bag!. kafIr. A r!!iv Y3Zllannd a görüldügü gibi vazl Ilev ilerinin ve harf §ekilleTinin ~ok lugu. ifa delerin aguItgl ve a bozuklugu vey ahu t hepsinin bir mevzu üzerinde ~op lanmJ~ bulunm asl gibi ballerde en ( a I.
a nahtar, fikrin do~rusl1nu egri inde n ay.J':! n man hki gÖTÜ!! ve kavTaY1!l kudretidir Bundan dolay du ki (manhg1 olmlyarun ilm ine d e g-üvenilmez) denilmi§tir. <;ünkü d ü§ünmesini bilmiyen , bilip bilmed igini d ü!!ünemez; böylesi ancak hissiyahna zebun. h ayaline n,ahkfun olu r. F ilhak ika ne sözler ve yaZlla.r vardlr kj söy leni§ v eya yaz s i'ibarile Önc.e cäzip göm nseleT b ile, .;ok ho§a gitmi~ olmalann3. ragmen m antrk mihakkine vuru]unC8 j~ degi§iT. 0 zamao adeta bir erabla kar 11a!jl1ml!j lrib id il'. Evvelki cazibe birdenbire siJiniT. Mamafih c;;ok gec;;meden b1l da zai! olul'. i nsa n k anml§ veya aldanml olmak t a ~ kllrulur. Hi S-! ini. d02TU ve gerc;;egi dogru ve gerc;;ek olarak bilmi~ olmak ha TZI kapla r. Bunun ic;indir \ci okuyup }'8.2 ' maga heves edenler. veya bir e erl mütalea etmek ve ondan fay dalanm-a k arzusunu güd enler, hjc; biT tesir e tee üre k,, pllmablzlO gen ve salim bir vicd n h ürriyeti ic;;inde mana , öz. YIlZl müna eb etlerini iyi kaVTamalt. hep inin h akk lOl verm el i ve !iayet bunlann manllki te elsüllerinde bu kaVT8yr en e l 01 bilecek sakatllklar var a düzenine ko mahdlrlar.
111 -
Yak.f Kayitler
Ar~ivindeki
Valof Kayiller Artivi'ndeki eski yazllara SIrf yazl baktmmdan bir göz gezdirdigimlZ zaman. bir klsmlrun kaligrafiye mükemmel bir örnek te~kil ettik.lerini. san' at degerine malik bulunduklannl. bir lusmmm da güzel yazt kaidelerine uymlyaeak bir §ekilde geli~i güzel yazllrru§ 01duklanru. baztlanrun da yazl manzumesinde nev' i mec;hul denecek kadar bozuk. kan§Ik bir muamma aIemi arzeylediklerini görürüz. Bunlara. bir deo kendilerini okurnak. dillerini anlamak zaviyesinden bakarsak bu sefer. kar§lmlZa belli ba§h §U ik.i c;etinlik c;Ikar: Birisi muhtelif yazl §ekilkrinin c;özü~mesi. digeri metnin ·a gdah veya basit türkc;e. mücerret arapc;a veya farsc;a ile veyahut da bu dillerin memzuc; halltasl sayIlabileeek bir dille yazllml§ olduguna göre geregi gibi okunrnaSIdlr. Bu iki ameliyenin arkaslndan da kasdedilen umumi man8Yl anlamak gelir. Buna bir de, anlad.glmtZla anlql1maSI icap edeni aYJrt etmek gib i ilmi bir mahiyet: haiz bulunan bir kontrol i§i He rüsuh. meleke ve ihtisasa .t evakkuf eden, yani yaZllann sartat balurrundan okunu~lanna lüzum ve ihtiyac; gösteren mü,kül eihetler de inzimam eder. Birinci ic;in C;are: Eaki yaZllann. bilhassa . Ar,iv' dekilerin nevjlerini. luslmlanru~ her birinin tek ve birle,ik harE §ekillerini. bunlann nasll yazlldtklanDl. D'a 811 okunaeaklanru bilmek ve bunda melek.e hasll etmektir. lkinei ic;in c;are: Eski metinlerde kullaDllan dil veya dillerin dayandlgl gramatikal ve lojik eaaslan. Türk - Selc;uk ve Türk • Oamanll. fars ve icablnda arap diploinatigini ögrenmi, olmaktu. HazuladlglmlZ anahtar, birinci ihtiyaca. mümkün mertebede cevap vermek gayeaini gütmektedir. lkinci ihtiyaci kar~lla.
yazllara toptan bir bak.,
mako birineisinden da ha c;ok
mü~kül
bir
i~tir.
Bugünün Ar~iv
memuruna
18hlahlar
bahsinde kllavuzluk edecek bir eser yoktur. Esasen bu muhtelif vec;heli ihtiyael bir tek eserle kar~llamak da mümküll degildir. Meseleyi ayn ayn baklmlardan ~le alaeak kllavuz eserler. mütehas8ls1annca yazlhnclya kadar tutulacak en kestirme yol ve en kolay c;are bilmiyenlerin bilenlerden ögrenmesi bilenlerin bilmiyenlere ögrelmesidir. [.] Yazllann sanat baklmmdan
okunu~larl
[*] Vakfa. ai. tarihi IStdahlar meselesi ha kikaten mühimdir.• Orts zaman Türk ve isläm tarihine ait lSblahlar hakkmda umumi eserler ~yle dursun hatt.., hususi kü~ük teikikleI biie gerek bizde gerck Avrupada henüz yok gibidir.» [1]
Muallim M. Cevdet merhum Ba~vekaJ.et Artasnü heyeti reisliginde bulundugu SlI'ada tesa.düf olunan lStllahlar hakkinda arkada!;ilanna ~ok klymetli malfunat verm~tir. 0 heyetin Jcltipliginde bulunm~ olan Bayan Ratibe'ye va~vi
kU IStUahlarl hakkmda
not ettirdigL klymetli
malfunatI vdktile görmü~tüm. Merhumun gündelik hatJrat pkliIlde tuttugu Ilotlarda dahi ISb_ lahlar üzerine mesai arka~ile vaki olan göl'Üfmeleri etrafu bir surette
zapt ve hikäYI! Metrukäu arasmda ~Ikan bu notlar bay Osman Ergin tarafmdan YazWn~ olan (Mu-
edilmi~.
allim Cevdet: Hayau ve eserleri) adlI eserde Il~olunm~tur.
Muallim Cevdet rnernum OU mevzu Ü7.erl-
ne bir de IUga~e yazmaga ~laIDl$S8 da bitirOlege ömrü vefa t.tme~tir. YaZl1mI~ olan mIm <110 forma tutmaktachr ve Osman Erginin kitab= sonuna ayn bir kwm olarak iläve edil-
~Ur.
Üstad
Fuat
Köprülünün
VaJoflar
Dergisinin birinci saYlSmda in~ eden bu mevzua müteallik klymetli yaularmda da ~a1"et eylediklen v~hilc bu gibi tetkik ve tavsifierde ilmi ~slara ve metodolojik prensiplere riayet [1] Vakfa ait tarihi lSulahlar. Profesörü M. Fuat Köprülü. Va10flar Dergisi saYI: 1, S: 131.
eihetine gelince: Bu i§lerle tevegg ul ed{!n bazI oriyantalistlerin de i§aret ettikleti gibi eski yaz~lann, ~ok güzel örneklerin i havi kolleksiyanlar tanzim oedilmi§, yazl
j ft ih ar etmekte hakltYlzd lr. Bu aZllardan Türkün zarafet i ve hudud uz nat i lida d l. Türk ruhunun inceligi okunur. d ~ janmlzln e lleri hama el ktllclnl yi - i'e;
idadlanna dai r bir .;ok biyog rafi ler Y3LIl -
~Jdlib nisbette . günahtlr d iye. dokunmbd l-
m;§ (2) ise ,d e saliihiyetli kalemi e r . bu
gl resi m fm;asl
yazllann ineeliklerini
sanat
tebaIjirz:
ettirmek
bunlardaki estetik ahengi göstermek hu-
kalemni
Aya sofya
Türk
ve heykel e;ekiei yerine mehatetle
kullanm : ~tlr .
k,he mm
kudret e en .
~usunda bir t;ok merakhlan hayret
i~indeki levhalar da . T ü rk ka leminin h ü·
süreeek §ekilde sakit ve atll kalnil§h r .
n er mahsulüdür.
Eski yazllann olgunla§masmda, güzel-
a n lamak.
0
Yanlardaki
ineelikle r i
inceliklerde gizlenen
sanat
le§mesinde Türklerin ve bilhassa Osmanh
ruh unun. azametinj ka vrama k ic;in onlann
Türklerinin t;ok hizmeti vardlT. Yazl Türklerle tekemmül etmi§tir dersek bily ük b ir . 0 1uruz. Bu fazilet . hakikati i f a d e etml§
yü z üne degil. özüne bakmak . anal gozu ile nasil okunduklannl; in eeliklerine nasll
kültürleri bu· yaZlYa baglt milletler arasmda eidden ba§ka hit; bir mille te nasip 01mami§tlr. Biz, sanat baklmmdan bununla kat'i surette lazundlr. Buna riayet edilmed:gl t
n üfuz e d ilebildjgini de
b iJmek läzlmdlr.
cdilmesi läzun gelen ~bca esaslan muhierem üstad ~;'ylece kaydetmektedir e.r : .Isulah mahiyeündeki her ke ' menin ipcd:l filoIojik balomdan tetkiki Iäzundu:. Ke lime asIen hangi kökte n ge1mi~tir? Mü~takkall neler. dir? Ast1 lugat mänasl ned.ir? Ne zaman \ 'C ne ree"! bir 1Stllah mahlyetinde olarak kulJanilmög:l ba~~hr ?
Luga manasile ISb.lah män3Sl am · smdaki münasebeUe.r ned.ir? lstI.lah olan:" n, gibi cografi sahalara yayunu~tu ? e zamandilll r.e zamana kadar ya~~b.r ? Bu muh e.lif za · nl31l ve mekän.larda g~ oldugu senla!lt.i:c tahavvüller ned.ir? Bütün bunlar delWerile, ve _ sikalarile birer ,birer gösteriJme mübhem ve mecrhul ~ cihetler a~tkca kaydoluru:nax 11i mndJr.
Bu filolojik tet.kikin izah ettigimiz landa yöpIlabilmesi i~in, lamamile tarih.i bir . dro i~in
SIZ
Orta zaman !'ürk ~'e isIäm l."lrihine ai I ' U lahlann ve mäna larmm S4lähiye i bi r ilmi heyct mariIetile tesbit ettirilmesi ~ k r ydah bir hareket olacak ve Hirn nr.yall.mlzda büyü :t bir ihtiyaca cevap vC!recektir. Bu gi bi ~Ierin kabii olabildigi kad!lt". klSa bir zamand3 neticelenebi lmesi i ~n ferdi ~!lt--nla _ Iardan ziyade kollek lÜ 90 1 ~-a ve d vl!!lin veya resmi l~kküllerin a äka ve ya rdlmtna ih _ tiya~ bulundugu ~phesiu\jr. llaHm Baki KUIlI(
7 Bu geni~ mevzuu d a ayn bir eser halindc ne~retmek e.m elind eyiz.
A -
Ar~ivdeki yazi ~efitleri
. llk bak. ~ t a bize pek !{ü~ görünen Ar~; v yazdanlll tetkik e ttigimiz .za man makamm haI ve ~anl. muhcrtabm mevki. derece ve hususiyet; gibi_. icaplarla ~ekil. ~ü edda ve muhtevaya azamet. sadelik. a~lk hk. kapahhk. cömertlik. kuUam§hhk diye ifade edebilecegimiz tezahürler vermek suretile ~e§itlenme ve ~ogalmaya sebep oldugunu anlanz. Bu sebepleri lüzum. zaruret. hacet. güzellik. süs. özenme. gösteri§. ah§kanhk. taklid ... suretinde de hülasa edebiliriz ...
bu suretle Arl1ivin bütün yazll'a nm ait 01 .. duklan ~er~eveleri i~ine koydugumuz za. man pek ~ogunun slrasile: :
Sülüs,
2
Sülüs kIrrnasa,
3
Muhakkak,
4
Reyhani.
5
Inee reyhani,
6
Tevki (Icaze) •
7 -
Nesih,
8
tnee nesih,
9 10
Nesih lunnaSl, Divani,
11
Celi Divani,
12
tnee Divani,
13
Divani ktrnl8SI.
14
Ta'lik,
15
Inee ta'lik,
yazdlklan
16
Ta'lik klnnasl,
gafi! kalml§ bu-
17
Rik' a,
lunmaIc.nm ve yaphklan kayit i§lerine kayitsiz davranml§ oirnaIanm da ilave
18
Rik' a kmnasl,
19
Slyakat.
Sonra; bunlan yazanlar üzerinde §u belli ba§h iki ruh i sebebin de müessir 01dugu görülür: Biri: Gayet güzel yazl yazmak merah. Digeri: Günlü'k i§lerin istilzam ettigi ~abukluk iht iyaci kar§\SInda yazl §ekillerini sadele§tirmek. yazmaYI kolayla§tlrmak arzusu... Bu iki sebebe bazI
yazllarda
- yazanlann
mevzulann manasmdan
edebiliriz. Yazllann okunmasmdaki gü~ lügü arttuan bu son iki sebep bazI yazlcllara ra ci bulunmaktadu. I§te gerek esash. gerek anzi bir taklm sebep ve tesirler altmd'a yazllml§ olan ve okunmalarmda acemiler i~in bir ' gü~lük ve ~etinlik sezilen yazll'ann vücude getirdikleri bu bilmece ve bulmaca alemine biraz daha sokularak ilim gözile bakaI ve onlan sanat gözile de incelersek anzi olan ami! ve müessirler arkasmda her birinin nev'ine göre
digerinde bulunan
ve bulunmIYan bir taklm vaslflan. halleri. hususiyetleri bulundugunu anlanz,
Eger
bu suretlerin biribirine benziyenlerini §urada bir slraya. benzemiyenlerini ötede bir tara fa koyarsak yekdigerinden aynld.klan yerleri. taklldlklan, birle§tikleri. kaynalStJklan en kaba ve ince taraflan bulundugunu da görürüz. Bu bilgi v e görgü ya rdlmile de h~r yazmm esas mekanizmasl nI kavramak; dayandlgl ana pre n!Si p in !ltntrl nl c;izmek kula y la~lr. I~te
denilen birer yazl formasyonuna men sup bulundugunu. bir ~ogunun da bunlar harieinde pek hususi tipler gösteren güzel ve hatta bazan nev'i me~hul deneeek kad'ar ~iikin ve bozuk yazllar oldugunu görürüz. Lakin burada §unu kaydedelim ki: Bu tertip ar§ivdeki yazllann a§agl yukan bir tasnifini. kabatasl&k bir yekiinunu gösterir, Esasen eski yazllann nevileri ve aksaml bu yazdlkIanmlzdan ibaret deiildir, Zuhur ve tekamül tarihleri de bu tertip ve dereceden farkhdlr, F akat bu farkm yazma v e san'at ~aklmmdan eheminiyeti olsa bile okumaya asla tesiri yoktur, Yukanki tertibimizi metodik ve pratik bir surette tensik ederek mÜl1ahede vt: mütalaa sahamlzl objektif bir haIe getirmek mümkündür ki bu, okumaYI kolay. lal1hrma bakimmdan daha faydahd:r. BulIun i~in de eski y azllann ~eliitleTi i\e dayandlklan ana yazllar hakkmda umumi bir bilgiye lüzum vardu.
8 B -
Eski yazilartn
~,itleri
Hat ve Hattatin adh kitapta [I) eski yazllann c;e~itleri ~öyle göslerilmektedir : [Baz1lan hutulu mevzunei asliyeyi:
Kalemi sicillit, Kalemi dmac, 2 Kalemi toman kebir, 3 Kalemi aülüseyn, 4 Kalemi zenbur , 5 Kalemi müfettah, 6 Kalemi hlll'ftDl, 7 Kalemi mütemirat, 8 Kalemi uhud, 9 Kalemi kaaas, 10 I 1- Kalemi muammat, 12 - Kalemi et'ir. I
Diye on ikiye kadar sayml~lar, baztlan da daha sonra C;lkanlan d a hi iläve ederek yirmi üe;e ve hattä otuz yediye kadar e;lkarml§lardu. ] Ar§ivdeki yazllann ba§healan bu yazl e;e§itlerinden harie; olmamakla beraber hepsini de göstermez. Bunlar ie;inde münkariz olduklanm anladlgunJz, bugün hususiyetlerini bilmedigimiz yazllard a vardu. Bununl3. beraber bu yazllann hepsi bir taklm ana yazllara dayanmaktadlT. Hat ve hattatan meseleyi §U suretle izah etmektedir : [Mahfi olmaya ki en evvel sahai zuhura gelen hat Ma'klli" dir ki tamam hu[1] iranh muaUim Habibin eseridir. Ebüzziya tarafmdan tabedilmifitir. l?arkta, eski yaZl!ar ve hattatlar hakkmda Tuhfei Hattatin, Silsilei Hattatin gibi bi!"lrok eserler yazllml~ ise de (Hat ve Hattatan) bu vaCide yaZllml~ k itapian n bir hülisasl ve esash bir tetkik mahsulü oldugundan hemen hepsine müraccahbr. Bununla beraber diger esederde de bazI degerli malrlmat vardlr. Netekim Mizanülhat' ta -Bu eser istanbtll ir.kiläp müzesinde yazma ve yegäne eski nüshadlr _ kalemlerin isimleri bahsinde yaZllac ut u z ~edi c;e!iit olarak gösterilmi!itir k i iiun!ar dlr : l 'omar, celil, mecmu, riya~i, sülüseyn, DlSlf, sü lüs, havleci, müselsel, gubarülhilye, müamerat, rnuhdes, müdmec. muhakkak, rik'a, reyhan, tevaki, IIcsih, mensür, mukterin, hava"i, e,'ar, iü'lüi, hafifi sülüs, kalemi masahif, miftahl nesih, glIbar, uhud, mahüve muhakkak, ( yani mu hakkakrmsr), mualläk, muhaffef, mürsel, mebsut, mukavver, müzevvec;, müfettah, 'lnu8I11mat.
rufu m u sa ttah otup an da müde er harf y oktur [2] banehu kufid ir ki hem musat tah h em müdevverd ir. Oatadam Hattatan bu iki hathn yekdigerine im :iz aci le A kJa ml aitte d enilen altl ka lem i iht ira ed ip her b lr:ne ma na!llna göre b ir isim azeylem.i§lerd ir:
I - Sülüa, dört behresi musattal, ilci behresi müdevvetdir. 2 Neaih, sülüse tabidir (bu ikisinin väzii ibni Muk 1ed ir) [I]. 3 Muhakkak, bir bu ~u " hi"e~i musattah, bakisi müd evverd ir. 4 Reybanf dir ki muhakkaka tabidir ( Bu ikisinin v&zij Ibn i Bevvabd lT
12]. 5 Tevki' d ir ki yan.' l musattah J am ü devverd ir (icaze d edigimiz ) ..
rISI
6 Rtka' d u ki ekser hurufu m uttaslldu ( Bu ikisinin väzii me~ut) [ 3]. Bazllan Hatb taliki d e bunlara ilave edip v äzii H 0 e a E b ur a 1 d emi§ler ve aklaml yed iye ka~ar saymJ§lardu. T ahk ikimize gö re E b u \' a 1 bu ha lb , Fü. ruab kUfi'd en ve Halb Pehlevi'den a!Jp farisi y azma k ie;in vazeylem i~ lir ]. Görü lüyo r ki b urad a Ma'laü ve KUli den ilen iki ana Yazl
dIr. [3] Bu yaZl la rm isimleri knlemleri ve hususlyetlerl hakk mda yerleri gel d i k ~e söz g~ cektir.
9 sonuna kadar hütün enva' ve aksammm tiidad olunanuyacak kadar ze:ngin bir yekun tel1kil ettigi malum olmakla berdber meselii Talik'in slrf bu alt! kai emden dogmamll1 oldugu da iddia edilebilir. Sonra aklaml sitte yazmak baklmmdan mühim bir esas olmakla beraber okuma bakImmdan bu esasa mutlak surette baglanmamlza ilmi 'bir seb.e p yoktur. Ma'kllrye veya diger bir yazlya da tutunarak digerlerini okumak her zaman ic;in mümkiin ve be1ki bazI ahvalde daha faydah ohbilir. Bu cihetin tavzihi ic;in diyebiliriz ki: Eski yazllan asli ve fer' i olmak üzere iki zümreye ayumak mümkünd.ür. Bunlar da kalemleri itibarile ya baÄt veya · mürekkep olurlar. En eski yazl olarak gösterilen Ma'IoIi, tamamen düz. basit bir yazldu. KUfi de birc;ok tahavvüle ugramasma ve birc;ok c;e§itleri bulunmasma ragmen esas itibaiile mürekkep ve mernzuc; bir yazldu. Yani bunda düzlükle yuvarlakhk kan§ml§t!r. Bundan sonra gelen diger yaZllar da bir taraftan mütemadiy~n mürekkep olmak ve yazl daha mütekamil bir ,ekle girmek suretile inki§8f ederken bir taraftan da mürekkeplerden dana basit kalemierle aksi istikamette ve yine mütekiimil bir surette geni§lemi§ gitml§tir. Tlpkl bir elma c;ekirdeginin filizlenip agac; olduktan ve meyvalar verdikten sonra 0 meyvalar ic;inde birc;ok yeni c;ekirdeklerin tekevvün etmi§ bulunmasl gibi bir seyir takip eylem~tir. Bundan anla§lhr ki bir yazmm mürekkep veya basit oimasl. diger basit veya mürekkep bir yazlya esas 01masma mani degildir. Bu husus yazmm terakki ve tekamülü baklmmdan mühim bir esas olarak kabul edilebilir. Netekim eski yazl ü!tadlan bu cihe!i anlatmak ic;in «Noktadan elif dogar bund an da digerlerü demi,lerdir. Bu takdirde zahiren daglnlk görünen bütün bu yazl aleminin de hakikatte bir cazibe ve ahenk kanunile birbirine bagh bulundugu ve aralannda umumi ve manevi bir rablta mevcut oldugu anla,lhr. ~u halde bütün bu eski yazilar hem terkip hem de tahlil suretil~ dogmu, ve c;ogalmlO aklaml sitte de bunlar arasmdaki bir aafhaYI ve yazma babmmdan bir klsml asliyi ifade etmi, o!ur.
Yatnlz bu safhaYl eie. alIp diger yazllan be).)emek mümkün ise oe ar,iv ioleri baltlmmdan ve bilhas!a her ne c;e,itte olursa olsun yazllann umumunu okuma matlup olmasl cihetinden. bu alh kalem haricinde kalan talik. divani. siyakat. dogma veya uydurma birc;ok yazllarm da okunmasl gözetilirken bizim bu alt! kaleme yapl§lp kalmamlZda bir zaruret görmiyoruz. Daha elveri,li bir okuma yolu üzerinde kestirme gitmegi hem mümkün hem de faydah buluyoruz. Bundan dolaYI yukandaki tertihimizi bir daha incelersek ,öylece hulasa edebiliriz :
1 2 3 -
SilIüa, Neaib, Divani,
45
Talik, !bk'a,
6 7
Siyakat, Bozuk veya m~ul.
Bu tertibi daha iyi kavrayabilmek IC;m ic;in a§8glki bahsl takip edelim :
C-
Eski yazdan oIruman,n yolu
Her hangi bir yazlya bakhglmaz zaman bunu digerinden ayud etmekzahiren gayet sade ve tabii ve binaenaleyh kolay bir i, görünür. Bu görü, yanh, 01mamakla beraber metodlu. sagbun bir bi}gi eseri olmadlgl takdirde bunun ilmi hir klymeti yoktur ; belkl. yanm yamalak bir sezme veya tammadan ibaret bulundugu . cihetle. nihayet ami bir bili, klYmeti vardu. Bu bili, kudreti. bozuk. kan§lk ve mec;hul görünen yazllar kat§lsmda durur. Halbuki bir ,eyin _kavranmasl. Ollt.: yarlm yamalak sezme degil. mü~kün 01dugu kadar ilim yolile tarn ve dÜ1üst b ir surette bilinme!i demektir. Anahtann aS11 hizmeti deo höyle bir bilginin verecegi san' at ve mü§ahede kudretini. arttuarak yanm bili,in. kaba taslak görü,ün j~ yaramadlgl c;etin yerIerde ve mü,kül anlarda muvaffaklyet temin etmektir. Bu itibarla anahtan yolile kullanabilmek ic;in önce. yazlDln tU belli ballI. iki haysiyetini göz önünde tutmamlz ve mevcut rnetinleri bu haysiyetlere göre mütalea etmemiz kap eder:
10
_ Hirn haysiyeti: Bir y azl b u
b aklmdan dÜllünüldüg ü zama r 1ahiye ti, bi r ~anaYl kar~ lmlzdakint" v eya glyablmlzdakine bildirm ege bir v a slta olmasmd an ibatettir. Bunda aranllan ~a rt mücerr ed okunmaktll'. Harfler, keliP." e Ier bi rb irinden ne kadar kolay se«ilitse 0 yazi 0 n isbette kola y okunur ve bu itibarla bu' y az 1 güzel oldugu kadar iy i bit yazldlt. Bur;.
naSlO1 anlamak , yani ifadesinden
da yazmm bütün güzelligi Hadeye
de veya sonunda müta Eea ,e tmek,
ol a n
i tifadc
etmek ise de ar)v yaztlanr_da oldugu gi bi müteaddit yaztlan okumak e anlamak maksud olunca acemilerin önce bunlartn hangisinclen i~e ba lamalart laztmgelecegi meselesi ortaya C;lkar. üphe yoktur ki hem güzel yaztlml~ olan hem de kolay okunan yazdardan i~e ba~lamak
e
al -
m z ilmi ktymeti hau olanl n bunun i«in· güzel
sadakat, mutabakat "e müsaitliginde a r amr ; san' at baklmmdan giizelligi ikiC1 C! derecede dü~ ünülür. Bu manada, y azmm yegime hizmet i sözü kaglda tesbit etrr:t i!! olmasmdan, degeri de koiayca okunabilmesinden ibaretti r. Yazi okumak täbirinden i1k an l a ~l l an umumi mana budu ,·. 2 - San'at .hay:siyeti : Bu babmdan yazlmn evvelä käglt üzerindeki resminin güzell :gi aramr, okunup okunmamasl, dogru veya yanh~ imläh olmasl. yani muhteva ca ihtiya'c a tekabül edip etmemesi ikinci derecede dü§ünülür. Onun bütün hususiyeti estetik güzellik noktasmda ! op-
v e y a ~ir k in olup ta ~kunamtyanlan dahn so nraya, pek bozuk ve me.;hul görüne nleri n o kunma stm da zamana ve meleke husu lü ne blTakmak maksadl saglam bir y ol dan eIe ge~irmek olacaib cihetle biz d~ A nahta rda hem güze! ya.z:llml~ bulunan. hcm de kolay okunan yaztlardan i§e b a~ lamag, tercih etmi~, ve okuma yolumuzu
lanlf. Hinaenaleyh san' at güzelliginin icap-
k!~d", olanlar sülüs yaZJnIO mülred v e mürekkep harf §ekill eri . haklonda esaslt
lan gözetilirken okunmasl baklmmdan bazI fedakätltklar yapllabilir. Bu mänay a müedda olan yazi mücerred bir ilim eseri degil, bir san'a~ hediasldtr ki ilme h izme li. dolaYlsiledit. Getc;i bunun da ilmi b ir taklm prensip. usul ve kaideleri vardlr. Faltat bunlar slTf nazari degil , daha ziyade tec:riibe, meleke. mümarel!e ve fltd kabiliyetle eIde' edilebilecek ve geli~ecek bir pratik kaide ~e icaplar silsilesid ir. Maamafih. yazilar iüm ve san' at klYmetierinden ayn olarak dii§ünülürse hepsinin de amelf klymeti haiz oldugu ~üp hesizdir. Bu sebepten bazilartnm zannettigi gib i ameli klYmeti yalmz birinciye veya yalmz ikinciye atfetmek de do~ru degildir. i~te, eski yazllart okumak denilince hem her iki klymeti haiz olan. hem yalmz bunlardan birini ta§lyan . hem de ta§lmak isteaigi halde ta~lYamlyan yani bozuk olan yazilarm okunmasl hatlTa gelmelidir. ~üp he yok ki her yazi bir maksad gözetile-
rek yazl]ml§hr. Ve bir yazlYI okumaktan aS11 maksa·d. onun resmindeki güzellig in i ~irkin)'igini okumak de~i l. zlmnmdaki. ma-
da b una göre taflZim eyl emi~ bulunuy o ruz . M alum y a . güzel örnek . istekliyi daha ~ok ilgile n d irir. Bu ilgi . ba~anntn belli ba§h te min~tldtr. . U zun tectübelerimden ~u neticeye varml~lmdlf ki: Eski yazllan okumak meta-
bi lgi e d inirle rse diger Yaz!lann bununla ola n y akm , uzak . c;ok IlJzak. . münasebetle ri n i k a vraya kavraya hepsini de o kumaga m uva fafk o labileceklerdir. A ncak , zih n i buna h azlflaya bilmek ic;in arap had. leri n in e n iptidai bir tarzda harf §ekillerine ve y.a zdl§ tarzlanna sade bir bilgi edinm i~ o lmak läzlm d tr. Bu ha~II o ld uk. tan sonra sü)üsü görmek ve sonra diger - y azilan bunu nla ml.1kayes(' ede ed e 0kumak m üm kün o lacakhr. Läkin b u münasebe tle rin aranma.smda göz elilm~~i icap ede n ilim ve san' ata ai t öyle ince yol lar, kapall veya aidatici nice hall er vardI r ki bunlar ögrenilmedikc;e. müsbet netice eI d e etmek uzun zam2.na mütevakklf k aldl ktan' ba:;ka . mütalea sirasmda dü!).ij n ü! ecek ha talart kontrol edebilmek i<;in e h linde n a ynca bellemeg~ ]üzum göstereb ileceginden bu yol eski y~zllan hi<; b il· m eyenlere ve eski lisana ait iptidai bir b ilgisi bulunml j'a nlara mutlak sure tte tav . siye olunamaz. Fakat bunu yukanki edi d erece ter.tip üzere tat bik etmenin dllha pratik bir yol olacagl kanaatinderim.
11 <;ün.kü evvelki tertibimize ve (Aklaml Sitte). ye nazaran. bu ikinci tertipte ara~ tuma sahasl hayli daralml§ ve okuma vetiresi ~evrelenmilf olacakllf ki neticed~ hem aklaml sitteYT he.m de di~erlerini i~i ne almllf bulundugundan harflerin .§ekil!erini önce daha iyi kavramak ve istedigimiz zaman suretlerini zihinde c;abukc;a buluvermek ~ayesinde okuma imkanl artml~ ve kuvvetlenmi§ bulunacakttr. Bu suretle bi.rc;ok harf !iekillerinin aynca zihinde tutulmasma lüzum Ve hacet kalmakslzm. digerlerini de ufak bir benzerlik karinesile okuma imkanlan eIde edilmi~ olur. Hem okumanm. hem mukayesenin hem de kolayhgm derecesini gösteren hu tertipte ilk önce. okunmasmda kolayhk §arllanm haiz olan sülüsten ba§lanarak en zor olan siyakate ve sonra bozuk veya mec;hul görünenlere inilecek ve inerken aralannda gizlenen diger yazllarl kendi yakmmdakilerle mukayese ede ede yürü-
necektir ki bu tarzda attJglmlz her adlmda bix taraftan zorluklar kendiliginden ualuken diger tara"Etan hem bilgi nillbeti. hem de emniyetle okumak kudreti artml§ olaeakttr. <;ünkü bu y.azl;ar arallmda kalemin seyrini daha c;ok ve daha mantazaOl surette gösteren sülüs harflerinin ta§ldlk-· lan ha:tlar. kavisler. meyill~r. bükülmeJ~r. aC;llmalar. yaYllmalar 80nrakilerde derece dereee azalml§ ve daralml~ ve harfler de bu nisbette küc;ülmü§. bir halde bulunur ki bu durum. adeta yazmm c;e§itlenmellindeki tabii gidi§in bir ifadesi olarak belirir. Bu bilindikten sonra kalemin buna malus olabileeek .
JJ Yan:i slra ile sülüs.reyhani. tevki. nesih. celi divani. divani. inee divani. talik.
) AltJ :;ekli sagdan so la ve sold an saga yürüyerek birbirile mukayese ettikten sonra tehar sagmdan ba§layarak ger~k aralarmda gizli kalanlan ve gerek bunlar harieinde kal.m diger yazilall yerlerine koya koya' sonuni" vanrsak söylediklerimizi kabataslak kontrol ·etmi§ oluruz. Boznk ve mec;hul yazllara gelince: Bunu da alfaglki fasllda takip edelim.
D -
Bozuk yudar nuu okunur?
Ar§iv rnetinlerinde oldugu gibi. muhteliE yazl ,ekilleri i~inde bozuk veya zor. yahut nev'i me~hul g"örünen yaztlann 0-
nk' a siyakat §ekillerile · ikinci tertibi gösteren :
J kunmaSl yorucu ve nazik bir i,tir, Binaenaleyh bu ciheti burada aynca mütalaa etmemizin bilhassa ar§iv i§leri baklmtndan oldugu kadar. Anahtarl iyi kullanmak nokt~smdan da hizmeti ve Jaydasl varda. Her yaZl. biri l"esrne (!Iekle) digeri manaya ait oImak üzere iki suret ta'lr. R~II min sure ti yazllmazdan önce manaya tabidir. Yazlld.ktan sonra da arhk manamn sureti resme tabi olur. Bu iki lIuret birlikte bulunma~:hk~a kendilcrini aynca göstemezler. Binaenaleyh re3mi bozulintyan bir yazmln muhakkak bir manalll vardlr,
12 -Meselil yukarlda gÖTülen dal Tcsimleri gib i- bu mimanm geTek yazllmazdan evvel yazan tarafmdan ve gerek yazildlktan sonra okuyan taraflndan tarn veya noksan telakki edilmesi Tesmin de hakikatte tarn veya nakls olmaslIll icap etmez. <;ünkü önce gözetilen -mesela (cl = dal) manasl- tarn da olsa bunun asli ve anzi -mesela yanh~ yazllmasl veya silinmesi gibi- bir ~aklm sebeplerle fazla v~ya noksan olmasl mümkündür. I~te ~ek ve tereddüt, ibham ve ihtimal, galat veya zorluk, hata veya noksan gibi ilme ve san' ata ait anzalann, mfmialann c;ogu bundan ileri gehr. Yaz1010 resm10e a it olan suretine maddi sureti, manasma taalhik eden suretine de manevi aureti denir. Maddi suret gözle görülür, manevi SUTet akll ile bilinir. Manevi suretin, birisi yazmm zatma yani harflere ve hecelere, digeri lisamn imla!lna veya lugatine ait bulunmak üzere jki memzuc; cephesi vardlr. Lakin bu iki cephe her yazlda her zaman birle§mez, bazan da ay'Tllabilir. Ve bu takdirde okunmaIaTl da aYTl ayn gözetiiir. Mcsela (süIüs yaZl) ismini sülüs, talik, kuH veya divani yazllarla yazdlglmlzda bu iki mana birle§mi§ bulunur. Ve yine mesela (da!) h~r finin nk' a, sülüs, nesih, ilh .. . §ekilleri gibi yahut siyakat veya kuH (cim) inin, yalmz ba§ta, ortad3. sonda §ekilleri gibi veyahut me sela sülüs ciminin yalmz §eklinin muhtelif tavlrlan gibi yerferde de slrf yazlya: ait mana bulunur. Ve Eaka't meseli istifIi güzel bir yazmm girift olmasl veya
termi!flir. Bakan 1'tözde ru_eie mani olacak b ir ha i yoksa , onu görmü o.mak la~Imgel ir. Bundan soma i • ak.I,". mantvi suretleri id5akine taa Uük eder. Läkin her gözün bir ~eyi. ayni luvve~ ve derecede göremiyecegine nazaran yaZllan n gerek maddi !uretlerinden alma n iinti balar. ge rek manevi suretlerine intikai herkeste müsavi olamlyaca~ndall hültümler d e tnbiatile ba~ka ba~ka alur. Binaenaleyh hu farkh görü~leri ve anlaY1~ I ;m tdi.f edecek elimizde veya kafarruzda sabit bir tutamak yoksa yaZl re.,imlerini dl~ gözile gö rmekten müsbet bir nelice ~.krnaz, z.ihin. o §ekiller karl;llsmdla bir talum iltjbaslaril dü§er bu dü§ :i~ ten kuvvet ahr. kendine göre mana v er.m;ege. yanya kIyme l bie
vaJuf olunduk~ her biriDin ayn mana.lara deJilet eden ke\.imeler veya. ay"';, . .... malla-· ya delalet edell muhtelif tipler oldugu anla~lhyor. Mesela A
ba§ka bir dile ait bulunmasl haSfbile okunamamaSl veya okunamlyan her hangi bir yazl ile yazllml~ bulunmasl halinde ise her iki cihet ayn ayn ' dti§ünüIür. BöyIe hallerde yazllar SI!E yazl baklmmdan, san'a~ baklmmdan, lisan baklmmdan olmak ü.zere ayn ayn mütalea ve tetkik olunmadlkc;a i,in ic;inden C;lkrlmaz. Onun ic;in biz de bu üc; safhaYl Anahtara mevzu olarak alml,t1k. Burada her üc; mevzua taalluk eden !tU mühim 'hususa dikkat lIazannJ celbct mek istiyoruz: Bir yazIDm maddi sureti görüldü mü resmin hizn.eti bitmi~tir. 0 kendini gös-
Sekill erine bakahm. Bu ya zllan bilmeyenler §öyle dU rSun b ira z b ilener icin bile bun larda ki benzeyi~ veya aykmh~tn kalern hatasmdan ml iI. Im la veya luga t farkmdan rnl? Usa~ veya yazlya ait nat icahmdan MI. yazl nevile rinin b8~kllh gmd3n ml. yok~a h ic;b ir nev' a ircala n mümkün olamlYCacak kad e r bozuk yazlI mlll bulunmalanndan ml .Ie ri gel digi kolayea anla Ihverir ~eylerden de-ildir. F3kat YazJlann muhteHf cephelerden ol~u nuslannda tec!i be ve mtleke edinmi~ b u -
13 lunmak sayesindedir ki mü~külatm c;ogu kolayca halledilir. Filhakika yazllann ta~ldlklan klhklan ve gozumüze "arpan <;ahmlan arasmda birbirine benzeyen öyle halleri ve vaslflan vardlT ki bunlar mübtedileri yanh~ okumaga veya yanh~ anlamaga sevkeden birer sebep olabilirler. fakat meleke sahiplerine bilakis mü~kül anlarda anahtarhk yaparlar. Sonra bunlar arasmda her birinin tutundugu mümtaz ve sabitöyle halleri ve vaslflar da vardlr ki bunlar da mantik ba~ta olmak üzereyanh~"ilan tashihe yardlm eden eu saglam alametlerdir. Evvelkiler insanl ne kadar aldahrsa burilar da aldanmaktar. 0 kadar korurhr. Bu halleri ve vaslflan da vardlr ki bunlar da mantik edebiliriz :
6 -
Harflerin veya kelimelerin 0 nev' e olan biti~me ve aynlma hallerile imla baklmmdan olan bitj~me ve aYTllma haller;ni önce iyi b;Imeli, tatbikatla da iyi aytrd etmeli [11.
~öre
7 - Sonra kelimelerin hangi lisan ve imlamn kaidelerine göre yaZI1ml~ 01du4lanm ve bu yaztl}lann diger bir lisamn imla kaidesinde yeri bulunup °bulunamlyacagml dü§ünmeli.
8 -
Daha sonra kelimelerin lugat ve lstIlah manalanm ve bu ihtimaller ic;inde anla§llan mana ile anla§llmasl lazlmgeleni sözün geli,inden ve gidi§inden, yani kelimenin altmdan ve üstünden kestirip manadan yazlya gec;meli ve!haslI her ihtimali göz önünde tutarak ~üpheli ve karanltk bir cihet blTakmamah.
1 - Herhangi bir yazmm ince veya kahn yazllml~ olmasl. 2 - Güzel veya c;irkin göriinmcsi. 3 - Slkl veya seyrek dü§mesi .1 Biti~ik veya ayn yazllml§ bulun-
Bütün bunlardan sonra da yille okunamazsa bir bilenden f,orup ögrenmeli bu da mümkünolmadlgl takdirde 0 kelimenin veya cümlenin hakkl mahfuz kalmak i~in yanma muterize i~inde (okuna· o
masl.
maml§t1r) diye ~aret eO tmeli, ~ünkü son-
Harekeli veya hCifekesjz oIma~l. - Noktah veya noktaslz bulunm:lsl. - Aibr veya oc;abuk yazllmll? o]masl, - niger san'atlarm icaplanna uybulunmasl ... gibi.
5 6 7
8 mu~
Bu haI Ve vaslflar veya bl1n.1 ara b~n zeyen amiller 0 yazmm nevini de~i~tirmez nihayet nev'ine uygun)ugunun derecesini degi~tirirler. Binaenaleyh okunamlyan bir yazlda, bu gibi hususlan önce aradan <;1. karmall müteakiben de: 0
J -
IIk i~ olarak nev'ini aramah.
2 - Sonra, en yakm görünen nev'in tabii kalemi ile 0 yazmm sun'i kalemi uasmda uygunluk oIui> olmadlg'lOl aYITmall. 3 - AYTJhk bulununa ,hu aynhg,n rlepcesini ve sebeplerini tayin etm'!li. 4-
Aynhk bulunmazM bulunan nev'in harf ~ekilleri ile okunacoaok yaZInln harf ~eki\leri arasmda mutabakat bulunuI> b 11 Junmadl{hOl ara,,;,hrmah.
5 - A7. veya <;ok bir mutab3kat bulunmaz!a veya bulundugu halde yazl yine okunamazsa en yakmmJan ba~layarak diger nevilerle mukayeseye ee<;meIi.
9 -
radan bir okuyan bulunursa evvelki noksanm ikmali veya buna tereUüp eden hatälann tashihi mümkün olur. Bu arzedilen maddelel' her okunamlyan yaZlya tatbik edilebilecek esaslar 01dugundan Anahtan mütalea slrasmd. da bunlan mümkün oldugu kadar göz önünde tutmanm faydasl olacaktlT. Esaseil bu maddeler yazllann san' at gözile okunujfu bahsinde ge!ecek olan tahlil ve terkip meb' delerinin bir nevi tatbikatldu. Dokuzuncu madde sITf ar§iv i§lerile alakadardlT. Ar§iv i§leri baklmmdan noktaslz yazilar hakkmda da burada
baZI esaslara
i!!aret etmek muvaftk görülmü§tür. $öyle
ki : H -
NoktaslZ yaztlar [I J
Arllivde siyakat, tevki, ince taJik, divani lannasa gibi baZI yazilarm noktauzIanna da tesadüf ohinur. Bu yazllann harf ~ekinerinde görülen kalem .ka,lannm sadeligine ~e kullamldlklan yerlerin fll ittisal ve infisal bahsine halt. Nokta °hakkmda 'i~reUer hahsine mü-
[1]
racaat.
14 ehemmiyet derecelerine Lakarak lIokta ~ IZ yazilmalanndaki sebeplel in ba~hcalal1n1 ~öylece slTalayabiliriz:
I - Yazarken hem zumandan ve kaglttan tasarruf etmek. hem de bu suretle bir vakfa ait tedavül kaYltlanOi bir jk~ sahifeye slgdlTmak. 2 Yazllmalan veya okunmalan tekerrür ede ede zihinlerde klli!!e haline gelmi~ olan mesela (becaye~, fermude, hatip. müteveIli. yevm. ak~e. ilh.,. ) gibi bir~ok kelimeierin. lshlahlann nokta!anm atmak suretile yazl~ta vc (lkunu~ta sür' ati ve kolayhgl tercih etmek. 3 - Bir c;e!lit yazl ile bir düzüye yazlp giderken. bu arada göze ~arpmasl. üzerinde tevakkuf olunmasl gözetilen bir kelime veya cümle veyahut bendin okunacagl maya dikkat ed ! lm~si dü§ünülmü§ olmak. 4 - Kayltlan. yabancilann gözünden veya kaleminden masun bulundurmak gayesile bir gizleme perdesi altmda tutmak 5 - Yazarken noktah harflerden mürekkep bir kelimenin nokt-tlarllll unutmak veya fazla koymak gib i sebeplerle kayJtjar üzerinde bilerek veya bilmeyerek hata yapllmasma man i olmak. 6 - Sonradan bu yazllar üzerinde VC' bilha!sa hukuk ve vecaib~ ait kelimelcrde her hangi bir sebepIe kasden nokta ilave etmek suretile tahrifat yapllmasma mahal blTakmamak. 7 A~lk k.alml~ bir defteri hallarattan birinin noktaYI andlracak !$ekildc kirletmesi veya vaz1lan yazllar üzerine hel nasllsa mürekkep sl~raml!J olmasl yüzünden kelimenin manaSJ degille'bild.igi yerlerde bunlann önce noktaslz yazllml~ buJunmalan hasebile bu gibi kazara vukua
gelen degi~ikliklerin ~on r dan k lä}'C anla~llm.as, sayesillde ma. um memu rla rlO löhmet a!tmda Icalma lanna me d a n h.rakmamak. 8 - Yazilmasl ve ok 'Jnmasl kJl i e haline gelm~i Icelimelere ~onradan mii ~acaat edildikte bu noktaslz kel imelerin dilckntl~ mütalia ounarale iltiba. cl dü,ü lmemesini lemin eylemek. 9 -
Ancak. nleseli Ahmed
gibi noktulz bir kelimedf'1I yazlda
~L:
len benzeri olan ve mana.51 ba~lca bulunan
-J -
f.mecd
g~bi nolcta!. bir
kelimenin man:3Slna ge~mek veya buna '!vvelkinin manaslnl vermele gibi gafle~le hataya dii§ülebilecek mevlcilerde hatanlll önüne g~mek i~in pele mühim olalllannJ AOktalamak. Bilhassa siyakatla tutulmu~ bilZl k3}'1tlarda bu cihete c;olc riayet ~dilmi~ oldugu gibi naktah yazllar ara5tnda nokta:!:1Zlanmn da bulundugu görülür Bazan bu noktalar harf/erin sonuna bir i~aret halinde eklenmi~ bulunur. F akat bu bir kaide ah~kanhg.na .
aegildir. Yazarun ze"kine aruzusuna ye takdirine bag
"dlT. Binaenaleyh noletaslZ yaz.lIaria kar lIllalllldlgl zaman yukanda arzediler. ebepleri ve emsalini hesaba almamn hem dogru okumaga hem de okunam kontral etmege faydan olur.
IV - Eski yazllar hakklnda u mu mi ve pratik malQmat 1 Arap harflelini mahsus ilk bilgiler [11.
Etik önü
a -
bilmeyenlere
dugunu ( - i~areti) saraslna göre Arabcada, Farscada
tarif ve izahlar :
Türklerin, Farslarm da kendi dillerine tatbik ettikleri Arab yazl sistemini kavrayabilmek ic;in a) Umumi lisaniyat ve fonetik esaslan. b) Türkc;enin fonetigi, c) Arabcamn ve Farscanln fonetigi~ c;) Türk~elc~mi§ Arabcl\ ve Farsca kelimeIerin tibi oldugu fonetik kaideleri gibi bahisler üzerinde bilgi edinmege ihtiya.; vardlT. Bu bahsler. gayesi muayyen ,o lan AnahtanmlZln c;erc;evesme slgamlyacat.
\
1.
(t
=
(
=
..:..
Arabea). Türkc;e) de
(~
=
° harfin
[11 Bu kIsJm, bugünkü yazlmlzm icabl olan fonetik ba kimm dan yazlh~ olup Osmanh filo· lojisi arasmda hir köprü olaeakbr. Eski yaZllarm ~killerini yeni ögrenecek olanlarm bu köprüden g~rek OsmanhcaYl ve bu vesile He de eski Y8Z11arm ~killerlni bu kIslmdan sonra gelecek bahislerde taklp etmeleri icab eder. [2] a, b J,aragraflarmda tesbit edilen hu-
suslar i~in ana hatlarile Türk Grameri adh eserin S - 23 üncü sahife lerinde kill derecede . ~alfunat varmr. (Tahsin Bangu oglu J94(1 Devlet Matbaasl). Arabcanm foneUgi i~in, Tecvid-i Karaba~'m kenar notlarmda mebadiye ait malumat vardu·. Farscanm fonetlgi i~ln Burhan-l Kati' tercemesinin mukaddimesinden istifade edHebilir. Türk\jele~mi~ yabancl kellmelerin tibi 01:iuku fonetik kaideleri, Türkljenln esas fonetii;inde mündemi~tir.
~-
[1]
3.
~ pe
4,
~
te
5.
•• ~
se
6.
l:-
7.
~
8.
C
FarsCJl).
mevcut 01-
eliE . .:.. .....
~ be . ..:.. ...... ~ B
kep olan Osmanhca'mn. ba~ka bir iiade He 1928 harE inkllabmdan evvelki Türk. c;enin harfleri otuz be,tir. Bunlann adlan ve fonemleri a~gldaki cetvel.de gÖlIteJi1mi,tir: [Harflerin yanianna konulan
öz Törk~ede
veya
2.
AlEabe :
Türkc;e, Arabca ve Farsca'dan mürek-
herEin
bulunmadlgml g($sterir J.
•
.. •
kadar etraEh ve ~umullüdür . [2].
B-
0
••
r11
Fonemi
..:.. ....... -
P [2 '1
. .;;.; ....J,~ T [3]
._._ .~S
eim . ü ...... ~ C
~Im
.~
....J._<;
H
ha
.-._.~
a~lda
gelecek.
[2] Arabcada bulunmlyan bu harf. semitik dillerin baZllarmda, ez.cümle tbrancada mevcuttur.
[31 Öz . Türkljede _,
beraber bulunduiu zaman
I, 0
ve u vokaUerlle
..J. yerlni tutar. Du
harfe ait umumi lzahat kl8ll1Jna bakmlZo
16
• 9.
10.
L
hl
~
dal
.:... .-J ~ H
20 .
1;
2 1.
t
0
• .:... ..j . ~
ZI .
a ym
zi
.- - ., Z
rI ]
-
.- ._.,
• 11.
~.
zel
12.
~
re
13.
•
c..:...
22.
....; .c. R
. .:... . ...Ä . ~
ze
•
n]
._.--.4.&. Z
• ••
.J
15.
~
'-'
fe
V
2 4.
sm
. .:., . ......i. . .:
5 [2 J
25.
§In
=
§ln
~
F
~
~
kaf
sild
. - _ . &.
· "':"-'- ~ K
kef (kah
[2J
• '-' . ......t ,
[(
arabi)
~
. .:., . ~ . & ~
26. 17.
. "':" . "j . ~
..'
je
• •• 16.
(e)
•
Z
23 .
14.
l
. gaym . w .--<., C
S {3J
.!J
( gd" farsi
G (ince) [ 31 '-' . -...& -
•
16.
~
1,
19.
dad
. _._ . e.
0
(z)
27.
h=
ti
nef (sa~lr kef) . u . _. _
[ 4J
.__ ..: T [ 41
[lJ BaZI Fars fonetikcileri b u harflll öz Farscada bulunmadlgtnl, muahhar zamanlarda dile girdig-ini iddi'l etmektedir ler. rBürhan - i Kau' mukaddp.mesine m ·\raeaat.]. [2] Öz Tiirk~ede a, 1, 0 ve u vokaJlerile beraber bulundugu zaman...t' yerini t utar. Bu
harfe ait umumi izahat kJSmlfla bakmlz. f31 Bundan cvvelkl nQta müracaa t.
28.
yef (keifl türki ) V ve g [5 l...:..._._
[11 Foneml
a~gLda
gelecek.
[2 ] ~ }:arfi gibi öz Farscada mevcut ol up olmadljil ihti lä fllrur.
[3] BaZI semlt ik d illcrd . czcümlc ibran e"d" mev,c uttu r.
[41
..:.. harfine ait nota 'miiracaat.
[4 vc 5J Saglr keIle gäII-l ürki V~ Sä rl-fo...~i
17
29.
30.
31.
J
Yeni Türk ha r fleri arasmda: c; 2 f
lam (lem) ..:... . .j . ~ L mim
,.J'
•
nun
U
3 4 5 6
':;;' . ..J . ~ M
..:... .....; . ~
N
7
8 32 .
:J
33.
he
..:....J~
~
C - Harflerm iZahlen:
[I]
=f har-
~
gibi baZI fo-
nemler mevcut ise de bunlar mevzuumuzun d s§mda kahr. Sualadsglmlz harflerin adlanm. yu-kanda görüldügü üzere klsa klsa okuyu§. Türkc;eye mehsustur. Bu harfIerin isimleri Ärabca ve F arscada elif, ba .. ilh .. . tarzmda c;eke c;eke okunur. Türkc;e o suretle okunu§un sebr:bi Türk fonetiginde uzun a a ve uzun i i nin bulun_maYl§ldlr. Bunlar hakkmda harf §ekilleri bahsinde izahat verilecektir.
=
bir~ok yaZllarda gafl-arabi i?E!kUndc yaZllJrlar. Bu itibarla Osmanh harflerI !i'e k il baklmmdan 32 olmulil olur. Bundan dolaYl olsa gerektir ki
eski elifba kitaplarmda kefi bir tek lilCkil1e göstermi~lerd.ir .
c;ifte ke~lde
Sonralan okumada kolayWc
=
veya
",,-
H
En eski Türk~ede arap~amn J
=
= '-' 5 =...r $ T =..:... p
V
ye
fine yakm Ücs noktah ~
k
Harfleri sert harfler diye amin. F onksiy onu ileride harfler klsmmda izah edilecektir.
lamelif .::.... ....; . ~ -
34.
35.
..:... . J . ~
vav
h
= c:. = '-' = C' t ' • == J ' si rt .!l
j
-..-
ic;in
gi bi ...
üc; nokta ile bu harflere hususi ~eki1Ier VErilme/;: i steni1mi~ ise de bunlar ka t'i bir imla k aidesi olarak "yer le~emi~ Ioldugundan bu cihete c;ok dikkat etmek lazl:md lr (Kef bahsine bak .) . [1] Bu harfi a~~da arzedilecegi vec;h ilc J = 1 1le 1 = a dan müyrek kep saymak da h:J dogrudur.
fonetik
bakuntnd"n
Yukanki cetvelde göster ilen otuz be§ harfin hepsi de -lamelif müstesna olmak üzere- esas itibarile konsonanthrlar, Himelif ise esasen harf kelimesinin Türkc;edeki mimasma göre bir tek harf o.JmaYlp teIaffuz baklmmdan ( .J = 1) konsonant! ile ( I =~) vokalinden mürek-kep bir hecedir. Yazl ba,k lmmdan, admdan da anla§lldlgl üzere (I) fonemini ifade eden ( J ) lam ve (a) fo·n emini ifade eden ( \ ) eliften mürekkep bir harf terhbi veya baglantl (vesak) dlT. Maamafih bunun Arabca ve Osmanhca gramerlerinde mütalaa edilecek ba~ka hususiyetleri vardn ye bunlara dair Iamelif bahsinde iiahat ve~ rilecektir. Lameliften gayn otuz dört harE fonetik baklmmdan iki gruba aynhrlar: . 1 - Birinci grubu te!lkil eden harfl€.· rin fonemleri , yeni Türk ve [ c= t:.. ' ~= ?[ müstesna olmak üzere aJ,e lumum IAtin] alfabesinde tam kar§lhkian oidugundan bic; hir hususiy~t göstermezler. Bunlar ~u yirmi harftir:
b, ';" = p, ü = t , r. = C , ~ = <; , J = d, ) = r, j = Z , ; = j r lJ" = S , J- =!?, ....; -= f, !l- k -= k~, !l = g , J = I, r = rn, ~ = n , .J = V,. = h , .; = y. ":" =
2 - Ikinci grubu te~kiI eden §u on dört harftir :
\ - elif, .:.. - SE' , C - ha, t - hl, ~ - zel i f - sad, ./ - dad, .1. = tI - ti, J;. - Zl zi, t ~ aym , t - gaym, J - kaf, .!l_ nef, yef .!l _ (gef , vef) 2
18
Bunlar üzerinde bira..!: eylemektedir :
durmak
icab
}Ilj ilibarile b ir küc; ük
a) I elif. Bu harfin ifade ettigi fonem ~öyle
mesile husu le gelir. ( • ) H emzenin yazl '
de yazlhr •• Buna
hemze veya
hemzeelif denir. Imlä itibariie bunlar bazan birlikte de bulunabilirl~r.
i \
(Faz-
la malumat ic;in hemze ve elif bahislerin'! müracaat) Buracia yalmz fonem klymetini kaydedecegiz.
( :. ) aYln ba , 1
olulju da bunu isbat ,e d r.
t
tilen fonem (
i i.
aYl n) dir. Bunun Cs-
manltcada ifade ettigj fon em eliftt: hemzenin ifade ettigi fonem in ayni dup ara . lanndaki fark ancak bir imla farkldlr [I ]. Nibekim y eni yazlda bu fark silinmi~tir : -
EHf esasen, ses kiri§lerinin
birdenbire aC;llarak hava cereyanma yol vermesile (c;özülme safhasl) veYd birdenbire kapanarak hava cereyanmln kesilmesile husule gelen hir patlaYlcl fonem dir ki öksürükte (c;özülme safhasl) veya· agil bir yük kaldllma esnasmdaki ,kmhda (ge-rilme salhasl) duyulur. Osmanhcada öz Türk. c;eye fonetik bir temayül dolaYlsile pek
I lifragda
ibare,
=
Idare,
('.J I = älem,
ädem,
J
hafif biT haldedir. Meselit
me'mur kelimesinde safhastni.
J;-
=
."
bunun
J l,.,'
)
geTil~me
mes'ul kelimesind'!
de c;özülme safhasml sezeriz. Maamafih kelime baolannda Ve son1annda da bu cafhalar bulunur. Meselä :
c) J.
=uzun, ~
=
uzuv.
Arabcada
~im di
T i!e
-
yazdlgmuz
tl
d~
:
foneminin
.:.. Te incesi .1.
tt kahnldu. Fakat bu incel.ik ve Italtnhk mefhumlannl burada birkat; kelime He izah etmek faydahdu :
Dudaklann kenarlannda veya d iJl ere temasmda ha811 olan dudak konsonantlan:
= izin,
(P. B) ,
dudak-d i~
konsonaotlan (v, f),
dudak - burun konsonantliU'1 (m) yelcne-
=
uzun,
sakhr. <;ünkü bunlan busule getiren lemas daima ayn1 Jelcilde ve :lynt noktada vukubulur. Diger konsonant]ara gelince:
= melce' ilh ...
• Yeni Türk harflerinde bu konsonanta ba,ta ve 80nda hic; yer vermeyiz. Ortada ise kesme (') i~aretile yazan7.. b)
t -
AYln : Arabcada ( I ) eli.
fin daha kuvvetli veya kahn tekli olup kiri,lerin elifte tarif olunan hareketine iläveten bütün hanc;erenin " lkl~IP geVlje-
bunlar böyle deiildir. Mesela: Dilin di~ lerle temasmdan hUII olan (d) de tema ~' noktasl yani (d) nin oynaklanma noktaüst kesici di~lerin alt kenannda veYRI bu d i§lerin arka sathJOda veya bunlann biraz üslünde yani ön damaklt a vukubu. luJ'. Bütün bu hall erde ititjlen konsonant daima (d) olmakla beraber bu ( d) lIin keyfiyeti tedricen degi§ir. Oynaldanma SI,
rl] Aalla Hat4ri 1e Tiirk Grg
~j'nde oy-
naklanma no~t8S1 : Mahr~ bahsjne münc.ul. 6 . 10 -11 .
19 noktasmm gtrtlaga dogru ~~ en 3.llnrl!gl nisbette (d) kalmla~lr. di~lerin kf"r.unna dogru öne sürüldügü ni:ibette inc,.leliir. Binaenaleyh aradaki oyn'lklanrna noktalanm naZ:U-1 itibare almamak §arlile ba~hca iki ( d ) vardtr diyeb iliriz: kahn (d) ince (d) .. Bu tefrih dilin ön veya arka damakla Itemas ederek veya bunlara yakla~arak ~Ikardlgl diger konsonantlardil da yapabildigimiz gibi gatlak konsonantlannda ve hatta vokallerde de yapabiliriz. [1] Neteki m söyledigimiz gi_ bi arap~ada ayni gutlak konsonantmm incesi tedir.
Ve kahm
t
hlyar k~limesill ; n ba~mdaki fonemin daha kaltn ve sert §eklidir ki mesela Azeri '~hcesind~ arapc;ada oldugu gib i telf\ffuz edilir.
A
he harfmm
gi fonem ise
arap~ada
(foneminin inee §eklidir.
Hele keIimesindeki birinci fonemdir. Fakat tstanbul agzma ~ayanan Osmanhcada bu ü~ harf fonetik farklanm kaybetmi§leldir. Ü~ü cle ~imdi H ile yazdlglmJz fonemin imlä baklmmdan muhtelif
~
yazl§ tarzlandtr. Misäl:
~eklini ifade etmek-
ben mana-
sma olan J\;. haI, §imdiki Z8Jman manasma
~u halde arap~adaki .1h harfi Türk«e-
deki ayni di§ konsonant! oIan (T) fOIl '!minin kahn halini ifade etmektedir. Osmanhcaya mahsus olan bu incelik ve k;lhnllk farb fonem · itibarile silinmi§ olup yazlya münhaslr bir imla farkmdan ibaret kalml§hr. MisäI:
olan J'- haI, bugün pazar manasma ku 1Iandigulllz Franslzea Jt.. haI kelimeleri.l_ deki bu üc; fonC'm §imdiki yazlmlzda H harfi ile gö.steden fonemin incelik ve ka1m hk bakllnmdan müteferrik ü~ halidir. e) Li" dat, aTap~ada, §imdi d ile yazdlglmlz dl§ foneminin kahmdIr. .) dal is~ ineesidir. Osmanhcada fonetik baklmmdan farklan yoktur. ~\j kadi,
0'_.)ii kadm
gibi. ~ dädl baZI kelim el erde z gibi te-
tabak, ~ .,
-
taze,
laffuz ederiz. ~Lu) ramazan. f)
..
~
.1 (z) foneminin kahn
peltek .1
ZI
~
zel
kahn §ekilleridir. Osmanh-
eada bunlan tabiatile pek ayat etmeyiz.
tann.
zahire,
=
jfad e etti_
.~~
zehra,
I..,.. ";
zan.
~
J kaf: Arap~ada. k foneminin inee §ekli !I ile, kahn ~ek1i J ile yazlhr. Os_ g)
tartJ.
~) ..:, se
IJ"
sat.
IJ"
§imdi
olarak
S
yazdlg!mlz fonemin kahn §ekli ..:, ikisi arasldl!. Osmanlicada bu farklat silinmil?_
manhcada bu iki konsonantJn arapc;adaki oynaklanma noktalan, aralanndaki mesafeyi muhafaza etmek §artile· öne yani
tir. ..:., u"
harfteri ayni 8 fonemini ifa-
di~lere dogru ilerilemi§lerdir. (Bu tebed.
d e etmekte olup aralanndaki fark bir im_
düle hanekile~me denir. ) Bu suretlc J Osmanhcamn normal (k) SI ohnu§, !I ise ayni konsonantm son derece incelmi~ Ve (T) mahrecine yakla§ml§ bir §eklini
fJ'
ü~. meb·us.
lä farkldlr.
...r >~
IJ' ~
melbus,
mahsus.
d) :.
c.
arap~ada
c:.
ha, J\.. haI keli-
mesinde il}itilen ve ses giri~lerinin gev~ek olarak bjribirin~ yakla~masmdan husule geien for.~min kahn ~eklidir hl jse
t
arap~ada Istanbul agzile söylenen (1) a vc c,
°
vc u,
Ü
vc
Ö, I VC
Lllin incc vc k ahn 'iCkillcridir.
Jl:>
i ayni vo-
ifacle etmege ba§laml~hr.
Mesela:
kalern . --:J\:)kitab, ..l.i.t>'kaglt, .)
l
f
kör gibi.
Bu inc~ (k) konsonanhm yeni imlamlzda (u. a) vokallerinden evvel bulundugu za. man bu vokalferin üzerine ( ~ ) i~areti koymak suretilc gösteririz. Diger iki kahn vokal (0 ve I) önüllde bu konsonant bu-
20 lunmaz. lnee ~okaller (ü, ö, i, e) önünde de kendiligindell haSI} olur ve aynea
J\,)
.!1>'" agacm dah .
j(,1 eviniz ... )
gibi. kif-I türki. y nin yakmmda ye l e!!m i~-
gösterilm ez .
-
gef ve
..:.l
h)
.j -
t
tir. (
gaym:
arap
ve Farsc;a kelimelerde bu.lunur. Farscada .g konsonanhm Osmanhcadaki g konsonanh, far~-dakinin hanekile1}mi§ yani son d erece ineelmi§, ( d) ye
--
yakla§ml'i §eklini ifade eder.
..:.l
t gaym'a gef, .!l (kef) in tonlusudur. gelinee : arapc;ac\a ,arap~nm ·gutlak kon80nanh olan hl' mn tonlusudur. Osmanheada bu
t.
fonemin gev~emi§ bir !!ekli olan (g) yi aneak iki vokal arasmda ifade eder. Ve bu halde (v . yumu~atma i~aretini)~hr.
J;'Y'
soguk ~ j. J~ sogugun gibi bu. umumiyetle J kaf. .!l kefin tonlu teklini yani (g) konsonantmm normal halini ifade eder. -
bey )gibi. Bazan da vav
Osmanheanm J
t.!l.J"
bu
nantlanm ~öyle tarif edebiliriz: k ve. g konsonalltlandlr.
~
ve
konso.
J ve
-
~ .
t.! bu
konsonantlann hanekiletmi§ nevileri ' olup bunlar inee vokaller önünde kendiIiginden husule geHr. kahn
(1\ ve u) vokalleri
önünde telaffuzlan daha zor olup kA ve gu suretinde yazdlllar, ye
~Saglr kefin 8sl1 fonemi.
ISl.::.nbul !!ivesillin tesiri alhnda kalmamllJ olan ve orla Anadolu halk agzmdan duyulan ",ift (ng) fonemidir. Biläkis (g) n He kayna!!ml§ dÜ1}mü!! ve meselä Kayseri §ivesinde duyulan geniz konsonanh kalml§br. Sonra bilhassa Istanbul !!ivesinde bu fon~m (n) olmu§tur. Sagu kef bazl zamir eklerinde ve ekseriya muzaflileyhlerde kullanthr
gibi okunut .(
• • güvercin) gibi. (Fazla malumat ic;in kaf bahsine mu· racaat) . 2 - Vokaller (Säit fonemIer) Gel'ek Osmanhcada, gerek arap
ihda.s
olWlmu~lu.r .
Arap ha.rflerinin e.sas:mda ha.re.ke yoktu.r. KJ,ymetlen de harf lcymetö gibt degUdir. Harekc eksikligi manayt d~ez. Feitat hari ek sikligi manayt de~ .
21 kikatin c ya kla~H:.n bir tarifi o ldugunu an·
lanz. AraJl~anm
rieal gibi. Bu harekeye
k'i..<;.8 vokalleri :
Hareke babmmdan ba!1hca üC< voköl fon e ml va rdlr :
arap~ada
I - - Klsa e ve a araSI bir v okal (fet· h :'I) .
2 -
KIsa i vokali (kesre).
kesre. fars~da ur. Türk~ede esre denir. Osmanheada kesre ve esre tabirleri kullamhr. 3) - Klsa u vokalin i,areti, konsonan.
3 - Kisa u vokali (zamme). Arap'~amn klsa vokalleri, yerine ·göre bazI degi§iklikler göstcrebilirler.. Osman~ hcada, ÖZ Tü~k~enin fonetik tesiri dolayt.. sile bazan arap~anm (e = f~tha) vokali kalmla§lp (a) ve Ci = kesre) vokali kaImla§lp (I) olur. Misal: (
ekrem),
(....,r, ikram), (
Ahmed) Ve ,(
~ \~ ~
tin üzerille kOllulan
ibarel· tir.
Rukiye .gibi. Arapc;a
• ntn bu harekesi Osmanhcada yine .Türkgenin fonetik tesirile .b azan 0, bazan ö olur.
,
t'J'1
Israr) gibi.
I) - Kisa e ve aarast vokalin i§
:/
Osman
Ömer gibi. (Araplar Usman' ve Umer oerler). Bu harekeye Arap~ada (zamme) hr~ada (pi,), Türk~e.de (~tre) deair. Osmanheada zamme ve ötre tabirleri kullanthr (Harr.keler hakktnda fazla mal&nat ic;in ipretler bahsine bak).
Cezim, §edde, uIa, tfIGvin : gtden
I
./
Yukanda bah8etti~imiz harekesizlik yani sükun ipreti • dir. Ve c:ezim adml . ta,lr. Bir heceyi kaplyan bir veya iki kon •
ibarettir.
.,..., re veya ra:
..
.
reeeb.
<)
ferd
ramazan. Bu harekeye arap~ada fetha, far~ada zeber, Türk~ede üstün denir. Osmanheada fetha y.e üstün tabirleri kullamhr. 2) .- Klsa i vokalin i!fareti konsonant
alttna konulan ufak .bir ~izgiden
ibarettiT.
n (ri)
'-
eb,
•
• •
" ..J."J
gibi.
Eger bir heee muayyen bir konsonant~ la biter ve. onu takip eden hece de ayn; konsonantla ba,las,sa bu konsonant yalmz bir defa yazllarak üzerine ,edde denilen
\ rlZ8,
" ~11
sonant Uzer;ne konur
i,areti konur. Miaai
o
./ tII
\
o --'
.
/.
, • ,edde gibi.
c~
Sila denilen j~8ret ( ~mn
,J-I) dir.
Arap-
yi ifade eden fethaYi ta!J1yan konso nant . tan sonra bir elif ilave etmekle ifade ed~-
hemze-i vasil denilen elifleri üzeTlz.
rme konur.
fiddari
~
UZWl i: Ayni suretle klsa i (i) Ye bir ($ ye ilavesilt' ifade olunur,
ri - rio
vektüb gibö.
Maamafih bunun bazI istimal ,artlan vardlr. (lpretler bahsinde slla klsmma müracaat). Tenvin: Arap~amn isim tasrifinde ve zarf te,kilinde mühim bir rol oymyan ~
(an. in. ve un) kelime sonlan
harfi
He yazllmaYlp (n) foneminden önce gelen vokali gösteren harekenin (fetha. kesre ve zamme'nin) ikiJe§mesile gösterilir. ~
~
=
sinnen,
~ . "
.J
)
ye bir .J
t
vav i1avesile ifade olunur, tü.
Bu vokal uzatma vazifesini gören' c.$ 'I) .J ) üc; harfe hurufu med (uzatma haIfleri) adl verilir. Bu uzun vokal1erden ( . ) inci vc (2) inci. Arapc;ada ve Osmanlt-
iS--:
\
cada bazan
,eklinde olur.
~ haza.
-
kebirün
• •
fihi ve klsa med namInI
gibi. (Bunlarm istimal §8rtlan oldukc;a !tumii1lü bulundugundan i~aretler bahsindeki tenvin klsmma müracaat oluna.. ) Ar.p~
Uzun u: Klsa u (
".
~
. = biteym,
ra.
2) -
3) -
~
ni.
uzun vokaller' :
Arap~amn sözü ge~en ve hereke
deo
nilen ü~ klsa vokalinden maada bir de üc; uzun vokali vardn : I - Uzun a - a _ ä.
23-
Uzun i - ,i - i. Uzun ~J _ U - ü. I) Uzun i [I]: Klsa (a)
Ve
(e)
(1) a run üzerindeki ufki "izgi beynelmilel kabul edilen transkripsiyon i~retidir , Buna tekabül eden klssltma ipreti ~yledir : ~ Türk"ede g ve 1 da kullamlan i~arete bcnzedi,gi d ~in (-) yi lstilJlQl etmeyi tercih eyledik,
ahr. Bazan da .- !JCklinde yanbr ve uzun med n,:imln1 altre Bunlann i~retler hahsindeki (med kJsmmda)
izahlan gele-
cektir.
Y Ullan ve yazilimyan vokaller Arap-;aaa ktsa vokaJIer yani bunlan ifade eden harekeler ekseriya yazmlmaz, Uzun vokaUer de ekseriya snf uzahcI harfler(.JL$ lhuruf-u med) jle yazlltrlar,Farsc;ada da bunlar müstameldir. Osmanhca,mn Türk<;c kelimelerinde ise bazi keii meier müetesna olmak üzere Arap~a ve
29 Farsc;adaki gibi uzun vokatler yoktur. Ve Türk~ele,mi, arapc;a ve Earsc;a kelimelerin uzun vokaBeri hu türkc;eletme nish~ tinde kuaahmyn yüz tutmu~tur. Mesela
-
akl-i selim' deki uzun
(i) gibi
selim adlndaki
TUrkc;e~n "okalleri :
Arapc;anlO vokallerini iEade etmek ic;in yapllmlt bir yazl usulünün Tür:kc;eye tatbikl esnaslnda mütahede olunan güc;lüklerin en büyügü bu d~gildir. Hepsi kl88 olmakla beraber Türkc;enin vokalleri arapc;amnkinden daha mütenevvidir. Bu iki vo· kaI sistemini eetvel halinde mukayese edelim : Arap vokalleri i il
klsa (i) ile mukayesede bu fark aC;lktu.
a
Türk vokalleri a . i. o. u. - kahn
~"s\
e.. i. ö. ü. _ inee
Bunlann araslOdaki büyük fark kartlsmda yan bir mutahakatle iktifa edilmi,. tir. Säyle ki :
Bayezid - Beyazlt,
a ya
,
eHE.
i ve i ye IS ye. o. u. ö. ü. gurupuca da.J Eaide • Eayda.
"av tahsis
edilmil}tir. [I] Bu mutabakatte (e) vo_ kalinin aC;lkta kaldlgml görüyoruz. Bunun da (a) vokaline olan yakmlagmdan do-
aahife • sayfa kelimeie
'"
laY1 1 ehf ile i§aretlenmesi mümkün idi; c;ünkü a ile e nrasmdaki yaklnhk hepsi J
rinde de böyledir. Binaenaleyh ayni kaidenin Türkc;e kclimelere tatbiki vokalle-
vav He yazlian o. ö. u. ü. vokalleri·
nin arasmdaki yakmllktan daha az degildir. Mamafih Türkc;ede oldugu gibi ve
rin hic; Y8Zllmama8lm veya aneak har.e kelerle YU11ma8lm istilzam ederken hakikatte birc;ok yerlerde hunlann (.J IS \ ) ile iEade edildigini görürüz. Bu hU8Usta
belki htsc;aYl takliden (e) vokaline
kat'i imla kaidelerinin olmadli1 ,u misatlerden de anlal}lhr :
Hadeye
hidim
'"
kaltn.
kara,
'"
~
•
\
Osmanhea da bu vazifedeki hususiyetinden dolaYl konsonantlardan ve huruf-u med' den tefrik ic;in bunlara ' (huruf-u imla) vey" sait harfler denildi. Vokalletmit konaonantlar
•
J /l ,
olan
dört had
kara.
kadlO.
A
he tahsis edildi. Ve Türkc;enin vokaBerini
(saitle,mifl
samitJ~r) .
Bu dört A.hS' konsonanhnm vokalle~ mesi ,öy,le izah edilebilir:
klrmak.
durmak gibi.
(1) Ba rnutabakatm tarn olrnaY~1 di1l~rjn ayrt ayrl karak.terler göstermcslndedir ki yeni harflerin kabulü bu husustaki zarureti tebnrüz f:ttjrrni~ bulunmaküldlr.
24 O. manhcad. vobllerm YUtllfl, : ,
eHf: Ses kiri§lerinin eereyamn taz-
yiki jle birden bire aynlmasmdan dogan bu konsonanhn telaHuzu ic;in en müsait vaziyet, cereyanm 'Je!! yolundan serbest. ~e g~mesini kabil k.lacak vaziyettir. Bu da konu§ma uzuvlannm (a) vokali_ nin telaff:.1zu esnasmda aldlg. vaziyettir.
Türl.;~c de vokalle
ba§J.ya.n kdimel cr yaz ld a biT konsonant elif ile ba lar. Bu vo kal eger (i) ise bu ekseriya ya ile yazl~~ I i!}lemek
1.1'.
Eger
(0,
gibi.
u, ö, ü)
1
e
vav ile yazl-
hr :
i~te bunun ic;indir ki eliften sonra telaffuzu en kolay ohn (a) du. Ve bu iki fonernin arasmdaki yakmhk ellf konsonantmm (a) Ja§masile neticelen~§tir.
• • utarunak,
ye: (y) konsonanhmn
ördek, . ~/) \ vokaline olar. yakmhgl a§ikardu. (i) yi telaffuz ederken agzlmlzl biraz daha kat:nyarak dilimizin ueunu sür' atle . on damaglmlza biraz daha yakla§tJnrsak (i) vokali (ye) konsonant! olur.
)
vav: (v) konsonanhndan (0)
üflemek gibi. Eger ( a) ise konsonant elife ilave edilmesi linmgelen vo ka l elil a rap~da o ldugu gibi konsonant el ifi ni n ufki 8Z1yette üzerine y azll.r. ~T
ahnak gihi.
veya (u) vokaline gec;mek ayni dereeede kolaydu. (v) konsonantJm husule geti-
Bu j~rete med adl veriir. (med bahsi.ne bakJßJZ) .. Eger (e) i5e bu ebe rlya y aZllmaz
ren üst di§ - alt dudak engelini agzlmIZl biraz a~mak suretile c;özersek (u) veya ( 0) i§itilir.
elc.mek.
-
he: . (.
h konsonant.
cereyanm gev§ek kiri§lere ve gutlak eidar-
Hurufu resmiye (aeuU barfler) :
lanna s~t'tünmesinden dogmasma binaen (a) vo kaHne bir yaktnhgl vardlr. Ayni
J
harfleri A!ap~a
sebepten dolaYI a vokalinin incenev'jni
ve Earsc;a kelimelerde
te§kil eden (e) vokaii de (. h konsonan-
SirE Yazlh§l usul ve adet jttihaz edilm.i§ olup bunlara ka hn resmine (yazmln §ekline) men.s up harfk r manasma h uruf-u resmiye denil m i§tir. Mesela arap~a d a
Ltnm inee nev'lni te§kil eden ~ kOD!onantma yakmdu. (e) vokalini telaffuz edelken konu§ma uzuvlarmm vaziyetini ' de-
b azan okunm az.
g;§tirmeksizin eereyamn hlzml arttmrsak hava damaga sürtünerek gec;er ve
.. he
konsonanhn. husule getirir. Bilakis .. he yi telaffuz ederken ses kiri§lerini titretirlek (e) j§itilir.
mie kdim esi ndeki
25
veredu,
resmiyedendirler.
~ //-
~~ vavlanndan
zehebu gibi fiillerin cemi'
sonra atf vavmdan
fark
5'
ger-:i,
kelimeierinden
ger ve mürekkep oldugu
ic;in
ayni mahiyettedir. Hatta sülüs yazlda ve emsalinde müh. i~in
- yazl1an \ elifler.
mel harflcr) denilen aslmda noktaslz bulunan naIflerin i~ine. üstüne veya altlna konan küc;ük harfler de bu kabildendir.
amr
<;ünkü bunlann da okunmadlklan halde bir farka i§aret edecek kadar bir hizmeti vardlr (i§aretler bahs.ine baklnlz).
vav. ismi meful olan
deki
Harf fekillerine ait iptid.i bilgiler:
cl -
EliEba cetvelinde görülen 35 harfj bel-
,J
lemek ic;in araianndaki benzeyilJlere isti-
J :11
elülii-
dan fark i~n
Jladen adetlerini §U on dokuz §ekle indirebiliriz :
..J ülAike' deki
bu
cümleclendir.
J
Yine bunun gibi fars~.ada
..
hab,
deki
U
~. J'i>,.
hace kelimelerin-
\,
ki
.-•
-
c;\
gibi tek harfli kelimeleri tek bJrakmamak ler hep huruf-u
!$U
Bir del'ece daha kolayhk \~m bunlan altl gurupa da ayuahiliriz 1-
f;anakh gurup:
26 2 - - Yan c;anaklt gurup:
.. (y hakktnda ye bahsioe halonlz).
3 -
Kmk11 gurup
3-
Oe;
~
noktal. harlief' : Be~tir:
• ~
.. •
•
•••
~ 5-
..
~
..J
BazI YazIlard,a nokta kulIanJlmaDll~ Ve harflerin okunl!~ melekeye bJrakdmJ~hr_ (Noktaslz yazJlar V~ nokta bahislerine bakmlZ).
Kollu ~nakh gurup
Kel ime te.§kilinde bütün harflerj biribi. rine biti~tjren bazI yazlhrdan earf-I nazar edersek elifhadaki otuz b~ harften
6-
Telder gurubu :
•
) Her birinin ne suret]e yazllacagl oklar]a gösterilmi~th·. 5 ve 6 mCl guruplardakiler lloklaSlZd!rlar. digerlctrinde noktahlar da noktaslzlar da vardu. Nokt21 baklmmdan harfler üc; gurupa aynhr :
-
•••
•
harfleri imla itiharile yalmz sa~nd8.ki He biti§erek solundaki ile biti§emez. Bunlara (münfull harfler) d!!!nil. Bunlarl. lameWten maadasl hem sagmdakine hem so)unda~ine biti§eb illrler. Bunlara da (muttaal harfler) denir. Ger~i lamelifin de sonuna
Bir noktah barfler: Ondur :
balika harf bitillmez, anc3k sagma bitj-
•
§ebilirse de 'J ne muttasll ne de münfasll harflerden sayJlmamj~hr. C:;ünkü J itibarile
•
•
muttasd
I
iti barile
münfastl
oldugu vc 'J halinde iki V89flOi da k.3Ybeylediii:i cihalle bu tak ime ithal olun mamak , adet olmultlur. Münfa tI harfler blli iric:en e ve! ine bir kiic<ük c
•
./
.
\.
27 ~ekJine girer. MuttaslJ harflerin ise keltme
J-UJ
ba~l, kelime o rtasl, kelime sopu ~ekilleri
Ttlünferi: ~ekillerinden az c;ok farkil ve mühim hususiyetler arzettiginden aynca llörülmeleri ican ed~r. Bunlann yazl nevilerine aÜ hususiyet!erini yerlcrine buakarak bunlara bir hazlIhk olmak üzerc biti§me §ekillerini en sade ve iptidat bir tarzda §u cetveide miitalea edebiliriz. L
o
-(Ba§ta ve ortadakiler farketmi§tir).
Baglanblar (vesak): (Ba§ta ve ortada bir di§le yazlllI)
j,
BazI harfler diger Lir harfle biti§irken münferit halddu §ekillerini mühim, nisbette degi§tirir ve bu iki harften ÜC;ÜDCÜ bir §ekil hasll olur. Mesela gibi bu baglanttlann eu mühimi (~) dadu. (Bu baglanh. arap ve Osmanh gramercilerince ayr.l bir harf te~kil etmektedir.) imlä baktmmdan bjrle§~esi laztmgelen harfleri ay,ran yazl bozuk YazIdu. F akat aynlma81 IUlm gelen harfleri birle§tiren yazl güzel yazl olabilir.
2-
Imli ve YUJya ait bazJ izahlar:
Yukariki iki köprüden gec;tikten sonra Osmanhcanm har.flerine bir daha bakar-
.. -. u (Ba,ta ve ortadakiler biribirinin ayni_ dir. )
(Dig~rJeri d ~
böyle)
sak bunlann im la v~ yazl cihetinden ba~ hca §u dört guruba aynldlklarlnl görürüz: 1) Samit harfler (konsonantlar). 2) Huruf-u med (uzatJcl vokaller). 3) Huruf-u imlä veya hareke-i harfiye '- saitle§mi~ samitler). 4) Huruf-u resmiye (sessiz harfler). Samit harflet elifba cetvelinde görülen harHerdir. . DigerJeri bunlardan ahnml§lu. Sämitler ses baklmmdan lisanm. yazl baktmmdan irnlämn özünü :ve temelini te~kil ederler. Bunl:u evvela harekc de-
28 nilen klsa voL:."Herle. sonra med i~aretleri \10 yerine ve cif"~:::cesine göre harekete gec;erek hece haline gelirler. Bu suretle hecelerin birlellmcsinden kelimeIer. kelimelerin birlc!lmesinden cümleler vücude geHr ve bir 3ÖZ cümle olmakla tamam olur. Su halde har~ke baljhca iki türlü olmu§ olur: Hareke-i resmiye. hareke-i harfiyt. Hareke-i . resmiye harflerin üzerine konulan okutma i§aretleridir. Bunlann esa:u
birer heceli kelimekrdir.
• • bebek
ü~ harfli iki hecah !bir kelimedir.
bereket dört harfli
) olmak üzere dörUür. Diger i~aretler ve hurufu imlii ve hurufu med bunlann ikinci üc;üncü derecedeki tahavvüllerini gösterir alametIerdir. Hareke-i resmiyeden a) fetha deni-
••
I
uc; neCeau
ketebe
üstün samit harfin aC;lhll
len
harfli üc; heceüdir. halini. b) kesre
)
c) zamme
~
de sükun halini lIösterir.
cezim
Hic; bir harfte ' sükun ile ba,lamak yoktur. ;raDi ba,lamak hep hareke· iledir: bu ha.reke ister hareke-i resmiye, ister ' hareke·j h~rfiye olaun, aakin harekeliye dayamr durur; beraber bir hece olur, hece de bin balit. hiri mürekkep olmak üzere iki türlü olmu, olur.
,
,."
e
~s: ."
kmlill halini.
yumulu§ halini. Ci)
.bi
cü basit birer hecedir.
eb.
•
hikmet dört barfli üc; h eceli dir. ilh .. KeÜmelerde hece 8aYlSl.> harf 8aytSlna göre degildir. Harf saytlan, hece 8aytslDdan az olmamak §4lrtile deiitehilirler .. Eski metinlerde harekenin ash ohn ü.tün, esre, ötre' Jen her birinin kallnlJiLDll., inceligine,. belli belirsiz olu§una. ac;lkhiJna, kapahltitna. yaytl~)n8., büzüIܧÜne.. biribirine c;aulm8., eii~itine göre muhtelif söyleni, tarzlanvardlT ki bunlar becele. rin. bususiyetleri demek olup yazt ile gös. terilmekten ziyade semaa ya.ni ititmeje blrakJlml§. bu su.retle üaarun sllE y;8ZJdan ögrenilmiyecei1ne. daha e~veJ • . ajudan duyulmasl Ve klHfe halinde beUenmesl 1&Zlmgeldjgine iJ8ret edil.mi!tir. Ancak liaamn. hUllusiyetine göre pek mühim olan. larma da med ve im!a harfleri ilavesile biraz ipret kJhnnuJhr [I]. [1] Ara~ bu hallerin (te.fhin = ha.rfi kahn okumnlt), (teUik ' barfl in<:e OIrumBk)
fetha da bazan feth, takli.l (beyne beyne kesreye imale), kure de bazan ihtilU (~up kllpmaea) , süklln haUnde bazan
l(Ül mürekke~
ü~
r J.J
:.:
revm) veya (duda.k1an yumarak zammeyl koklnbnak ( rl,....!. \ = ifmam) gibi bir~k ~tlen
vardtr.
Bunlar
YBZlda
gösterHmemir
29 !'arE
ve
tecvid kaidelerlle
ölt"eti1miii
im!a
usulü de bunlarl tetblk edebilmege elveriiili bir surette t:..kip ·olunmuiitur. Mesela imB!!!
yapllabilecek eliflet
,-
~/
~
(mänake-
limesinde oldutu gibi) 18 ile yazd1lll~br. Bu hali yeni yB%lmuda ;söstemlek mümkün olmaruil .gibi, limn da degildir. AraPSBda incet:k kiilmhk harfin tabiBtine tabi olduiundan harekelerinde incelik, kalmhk i~ red koym&ga lüzum görü1mem~tir. MeseIa sesleri dama8t kapllyarak ~ ve hurufu istiJ& denilen
kallnltkla beraber kapallhgl gösterlr. Türk"c kelimelerimi;!de lse incelik kallnhk hBrfin tc.biatinden ziyade hecenin tabiatine .abi oldugundan her harf lu'm lnce hcm kalm söylenir. Bundan dOleYl Türk~nin h.arekelerinden her birisi ikinc1 bir taksim He YUkarlCia görüldügü üzere kahn ve ince vokaller namile iklye ayn1ml~hr, Daha sonra ü!iüncü bir taksim ile de bun,i önn Ü~ÜDCÜ bir lehgesi vardlr. ).M peder
.
)..10. \
edel' gibi fethamn kesreye veya kesrenln
fethaya biraz imal>!sile kapah bir halde 1ldsi ortas! bir ,)kunu~u vardtr ki bunu daha ~ok tive tayin etmektedir. Arapc;a ,'e far~a baZi kelimelerin Türk~ye mal olanlan, Türkgenin foneti~e uygun bir keyfiyetle yani asll1armda'l az !:ok farkh bir leh~ ve ~ive He söylendigi i!:in bunlar dillmizde ädeta lkinci bir vaz'a gir~ demektirler ve buna
y'edi harf daima kalm
Tl
fetha ve
zamme hallerinde aslen ya!hut üst tarafmdaki harfe tebean kalm olrunur. Digcrharfler hep
incedir. Yalruz
salat
göre yaZlhrlar. Bu ikinci vasfa bÜTÜnen keümeIer ai! olduklan lisan~ardaki hususi keyfiyetlerinden . ne derece UUlkla$lflarsa bunlann yekdigerile mÜDasebetleri anl~Ilmad~ rnanalanm anlamak da 0 nisbette zorla~ meselii A~'abm kendine ma.hsus bir leh~e lle söyledi~ keUmeIer ~ok defa Osmanh imläsmda da ayni su!'etle yaul1r. Bu itelimeler ekseriya arap tel8ffuzuna uygun olarak okunmakla beraber bazan hem telaHuzu hem i.m18st de~bilir. DegifDledj~emi.säJ.:
} Ara~a: ~i j Osmanhca: kelimesinde bir lehceYe .gÖre larn sada tabi olarlik kalm da okundugu .ilrin buna i~et olmak
okunu~.l
tevfikan.
ll} j
Her iltisinm
Degi:;;tigine misiI.:
o":li Osmant.lca: I,;.,)
[Ara~
okun~ ve yeni harfler!e
YaZ1~l: faide veya fayda]. Bir kelimede bu farlclar bi1inmedik~e ve miisavatlan ipret olunmadlk!:<\ \'eya farklarl hahrda lutulmadlk~ her yerde· herkes i!:in asll murat ed11en minalun
üzere elifi vav olarak
diye yazmlflarchr. Fars~ada da kalm olan ve fakat biraz zam-
anl~tlmasl mümkün olmaz. Hele bir de buna
~larm ana ~ive He yazmaYlp kendi ,iveleri
He yazmak hatahm inzhoom ederse kon~ta bir dereceye kadar marur tutulsalar bile y.auldlgl gibi okunmak ve okundugu gibi yaulmak
umdesi, yanl lisanm umumi 'inzibatl bozularak yerine istendigl gibi okumak ve söylendigi gibi yazmak I\nar~ kaim olur, lisan ve y.au d:t
hace,
()
hab,
\' ..
O~
hab gibi
vav ile
yaZlTl1!1-
lolrdlr ki clif hamn fethaSlnl gösterlrken V;lv da
!:lgmndan !:1kar. ·Bu suretle cCümlenin maksudu bir olsa da, rivayet muhtelif olur.• Halbuki ~v metinlcl'inöeki arapc;a ve far5~ kelime ve terkipleri (üSlnanllcaya yerle~~ kelime ve terkip!er de dahil oldugu. halde) i1mi esaslare uymlyacak !i~ki1de esaSlolz bir ir.\ia ile b~k kelime, terkip ve hattä cümlelerin m,analarml anlamak muhal olur. Bunun i!:in, yazarken mümkün oldu~u kadar mctnin :lshm muhafeza etmek kap cdiyor. Böyle yauldlgl takdirde 11..bu tarzl bllmiycnlerce :mla$llan\lyor. Bu d:l
30 Huruf-u med. huruf-u imli. ve hareke-j r~smiye huruf-u hecadan almml~tJr. Bunlar hakkmda ~erek,.,n izahlar yukanda gel$mi§ti. Simdi de eski yazilarda ~ok mühirn olan ittisal ve infisal bahsine gec;elim : 3 - lttiaal ve infisal (biti§me ve aynlma) Harflerin hu vaslflanndim yukanda pek klsa bahsetmi§tik. F akat burada esash hir surette göriilmesi a§aglda geleeek olan yazi nevilerinin iyi kavranabil_ mesi i",in lüzumlu görülmü§tür. Harfier kelimenin unsurIan. keJimeler de eümlenin. kelamm cüzüleridir: Kelam tek tek narflerden yaplla bildgi gibi bir taklm terkip ve eürnlelerden de yapllabi. lir. Buncian dolayt. iJk önce kelimelerin biribirinden ayut edilmesi lizlmdu. Her kelime kendinden evvelki ve sonraki veya yalmi evvelki. Yaihut yalmz sonraki kenmeye m.ana itibarile bagh olmakla beraber. sureten aynlmahdlr. Su -halde. hlimeler biribine biti§tiriL digi vakit hepsinin bir kelime halinde dü§ünülmesi mümkiin olmah yahut bu biti,me halinde o~lan ayut edecek bir de aynlma ~iheti bulunmahdtr ki her keIl.. menin suret ve manaSJ ayn ayn muhafazü edilmi, l>lsun. Binaenaleyh kelime1erin infisali (aynlmasl) asli. it-tisali (bitl§mesi) anzidir. Bu hiti§me ayru zamanda aynltg. andmr bir surette cüz'i bir 'b iti§medir ki yapl§ma degiI, yana§ma demektir. Yine bunun gibi b!r kelime i~inde harfIerin rle biriJ>irinden hem sel$ilmesi. hem de bir kelimeye ait oIduklanm sezdiirecek bir yakmhgl da buI~nmak Iizundu ki sec;ilme eiheti bir ayrlhg-.. yakmhk -ciheti de bir bitillmeyi göstersin. Bllndan dolayt harflert~ iki nevi SUlet verilmilltir : Birincisi: Her haTfin ba§h ba~lna sec;ilme ve -a ynlma lIuretidir ki bunda, harf digerine hie< biti,mez. Y almz 'ba~lna ve muametatla bir
~ok te$E'V\,UllÜ
mucip oluyor ve
bir taktnl zuallere yol aC;lVor. Ara~a vc fars~dan V~ diger ,c cnebi dillerden allp diliml:z;e kattlan kelimelcrln imlilannJ, manalarmi. asJlJarmdaki mukabHlerinl göster!r
bir lügat'l c;ok iht:yaclmlZ vardll'.
kendine mahsus b!r "ekild a r1 olatak bulunur. Su. el ifbad" ayn VI!! yalmz olarak gösterilen ilk surt:ll erd ir. Bunda yazl nev'j ne olu rsa o lsun her h,a rfin yalruz olan b ir sureti gösterili r. Ikinci!'i: Harflerln bir ke'limede top_ lanabilmt'ler-j bakImlOdan olan suretler_ dir ki hu da 5e~nme i~m de biT nevi bitii~ me ~ekmeridir . ~u lc.adar ki bu biti~me her harf ~e denl: ve tarn olm az. Bir~ogu münferi ~e~]lel'injn tab.atine gö re hem sagma hem soJuna b i~ebi1ecek bir suret alabiJüler ki bunlann biti~mesi her eihetinden tarn olabiür. Onun ic;i_n bunlann biri ya]QJz. bin ba~la, b iri oTtada, b iri sonda olmak üze re en az dört aureti vardir. t~te böyle tam bititme kabiliyetinde bu]unan harflere buruf-a mutta:ali denilmi§tir. Bazlla n ase ancak sagma b:iti~bilir de solun_a bi t~emez~ O nuD ic;.in bunlann biri ya]nu. b ;ri de sonld a olmak üzere iki re ti vard u. Soluna
ba~ka
b iI h:arf
IU-
biti~e
digi ic;in ba~ta ve ortada b~ka su--retl yoktur . Bunlar biI ve-cihle b~li~n ik:i vecihle de biti.§emeyip kJ,s men ayn yanlaJll yani bit~mesi güdük olan barfle:r ' oldugundan bunJar da bWuf-u mänfauli Il amile ridedilmi§lerdjr. Demek ki hurul-a münfnSlli den ilincc: hic; bit:i§u- ly c-n haTtIe r demek
degildiJi. Bunlan h ~ r cihettcn biti}miyen harfler diy e anlamak liztmgelir. - Harflenn biribi r- ~e nazaTan bi.r ke.limede höyle bi§itme ve aynlma 5uretleri!l' den birer taneai ebced denilen eMba ile gösteriimek U5U) itlih ~ z edilmi§tir k.i fÖy .. ledir
•.
0/·/
/~ "'"
~\ • •
J~
!
./
}/
=-
~ ,
31
. .. .. ..J~~
.".
't~'
L--
Bunlar suasile (Ebced. hevvez. hutti. kclemen;sa'fes. kara~t. sehaz. dazlglan) diye okunurlar. Ittisal ve infisalin mahiycti anla§lldlk. tan sonra §unu da söyliyelim ki yazlda iki türlü ibiti§me vardl!
Iltiataki
1 -
ittis.al (yapl§arak veya
kayna,arak biti~me),
Utikai ittisal
2 -
(ili§erek veya do-
kunarak biti§me), Birincide: Bir harf digerine kayna§arak tabii cereyam esnasmda
gibi harfierde ve kelimelerde biti§me gibi
biri diierinin devaml imi§ gibi 'b ir §ekil
gÖTÜnen dokunu§Iar kayna§ma cl'e iil hep
ahr, Ve onunla tamamen kayna§ml§ gö.
yana§ma kabilinden taktlmalardlT. Njte-
rünür,
kim hep .ayn olan
biti§ir. kalemin
yeni
yazmm
el
. lkincide: Harfler biribirine kayna§maz.
yazllar1;Jda da ' bu vardn. Bunlarda harf-
sadece bir uc;tan takllml§ bir halde bulu~
ler münferid §ekillerinden hiC; bir degi§ik-
-
nur, Bunda her had aynhgam muhafaza etmekle
berab.er
digerile
bir takmtJsl
vardlr, Bazi istifli yazllarda harfler binbirine öyIe gec;mi§ Lulunur ki yine aynhk tavlflanm tamamcn gösterirler.
Meseli :
:ige ugramakslZm bütün istiklal ve serbesliklerile görünürler. Onun ic;in yazld~ bu
kaSlnl
yana§malar bitil1mekten saYl1-
Maz. Ve binaenaleyh imlaya tesiri olmaz. <;;ünkü bu harRn ve kelimenin kendisincle bulunmlyan anzi ve harici bir haldir . Hülasa yazlda iki der..ece taksim ' ile dört türlü'biti§me di.i~ünülür. Evvela tarn biti§me. nakls biti§me .. Sonra her biri d.:
[1)
Y.;lx,~d
hesabl dCllilen hesap bu ellIbaya
silUr. Bu harflerin rakkam klymeti harf slraslIe .
kay~a§Ula ve Yi\n8§mll olmak üzere dört
2. 3. 4), (5. 6 7.) , (8, 9. 10) , (21). 30.
eder. Bititen harfler denildigi zaman bu
40. SO). (SO. 70. 80. 90) , (100. 200. 300. 400), (500.
dörtten birincisl ohan kayna§Dlah biti,me
600. 700 i , i 800. 900. 1000). . En sondaki ()()esasen sükun alämeli olmak
kastolunur ki bunlann hepsini ortada dahi
~unlardlr; (1 ~
üzere lam ile elifden mürckkcp oldugu i~in, hc5Elpta
dahil degildlr
yazmak kabil olur. Ve biti~mek harfin zatindt, bulunur.
gibi. Bundan dolaYl bunla! mütteh it b:1 kelime te~kiline en elveri~!j harflerdir. Tabiatlerinde aynlma yokt ur. ~aye t bir aynlma varsa bunlardan degil, 'n g tarafmda ayn bir harfin bulunmasmdan ileri gelmi~tir. Binaenale)'
=
Or-
Bu tekiller sade sülüste degil, alb kalemin hepsinde münfatill aaYlhr. Hattä en c;ok bitis.meye elve~li olan tevki'. diva-
,
ni, rik' a kInnasl ve siyakat YazlIannda da bu eaasdan haric; .degildir. ~u kadar ki bunlarda dokunma <;ok olur. Meselä. di·
thograpbe) diljnde bitipne lmu.. \ . e bunden do aYl münf 11 h ,'f denince kayn8.farak b ili m es:i güd iik ol!Ul e yaloJZ sagma lcayna.pbi1en hm anla~lhI . <;ünlü ·eslc.i YllZll rda umum.i-y et te kaynqaralc. bitqmeai hi~ buluorruyan bir haIE dahj yoktur - -Pleger Ili c;.irkin bi:r )1llZl 01.& ~. 'it ekim dokuna.m bi~cs . bhil olm.ryan bj~ bi:r h.art de YOktuI. Saimda.k:ilede Uyn.a.flP d. IOluo. daki iJe kayn~yan Ve nihayet ban ahvald e dotullarax iJitebilen b evveJc: de görül en tu y~i b• .rft:ir:
4 -
i$ARE'1l.ER
e barf ~J Ierinc ve b~e örneltJe.r io c g~e:zde:n önc.e okuman ko iaY.&In .0 ~e bir hamJ yuk.andan
Y ilZl c;ql tI e ri:n e
ben görülegelen ita:- leni e tezyrni mL biyeUeJtjjeri müt.alea ~tme.k rou hl ol11T •
E.alti YUllarci. ltullarulan vaninin
keHmesindeki elif,
ma ve ili~me vardn. Binaenaleyh münhsl1 harflerden demektir. Lä.kin bu inceligi takdir etmek ~ok güc;tür. Bundan dolayt yalmz
yeni okumaya bathyanlar degil.
baZI ahv.alde bu yazllan az c;olc okuyan lar bile hata ve mü,kilaUan kurtulamazl.a.r. Bu mü,kilät, önce okumaYI kolaylafb ran il}ar,e tlerle sonnt yazl c;e,itleri ve harne rin bu ~e~itlere göre olan muhtelif ,elcHleri üzerinde temrinler yaparak okumak ta mdeke kazanmakla vc nihayet ihtilu iltc izale olunur.
f1etle.r
b.ai-
IJca Ge; gurup tqk.il ederler :
A) vav, dal harflerinde kayn~ma yo,k yan~
rl1er
B) C) -
O"'Ullma .
8.
etlc~;
. ühm el harf i Sü itaretleri
relle.n
A}-Obtm.~ :
Selc.whr : (I) okt... ( 2 ) barue. 3) cezim ('4 ) tenvlD ( 5 tedde (6 med (7) J] e (8 ) bem.ze. I) -
Nokta:
Noba . .k li bi rih irin
Ei n cev h ri nd yaZl lard. b ir t A (lj
33 terkedilcbilmitt vt: takdirleri melekeye Ise de umumi istimalde nokta harfin bir d~mgasl gibi addolun-
•
blrak.Iml~
~.
re
mu~tur. Hatte. iloklah bir harfi noktaslZ
ynzmak im la hatasl saytlml~tlr. Her yazl nevinc göre noktallln da ~ekilleri vardu·. Sülüsten ba~hyahm :
•
U
harflerinin
noktalan,
rik' a, divani, siyakat gib i bazI yaZllarda
-
yazl~ta kolayhk i~in h~rfin sonuna bir ;~a .
Bir nokta: Adl budur. Esasen
harfin altmda yahut üstünde, bazI yerler. de saglildu veya so1unda da b u l unur.
•• lki nokta,
••
gibi .
bazan
§eklinde alt alta konur.
BazI yazllarda
ayn bazllannda biti§ik yaZlhr.
Si)'akal yazlsmda
•
o~ nokta, acll böyledir, harfin
i.istünde buunursa bu §ekilde, altmda nulu-
•••
nursa
veya üstte
•••
ve
V
ad! budur. Ekseriya gö-
rüldügü tatzda yanyana,
•••
Tet halinde eklt:nivermij bulunur .
tarzmda, bazan da alUa
...
yahut
suretinde yazlhr.
lerde birer noktah
üC$ harfin
......
harflerinin
de nokt.llan harf sonunda ek lenmi§ görülür [Harflerin noktah ve noktaslz taksimah yukanda ge~mi§ti] .
2) Hareke ::
Bazi yerveya biri
Harekeler harflerin aglzdaki oynaYl!) hallerine, ses kJyme~lt':rine deliilet etmek üzere sonradan ihdas olunm'u~ klsa vokal i§aretlel'idir. Binaenaleyh konsonantlann he:ce halindeki hususiyetlerini irade eder-
bir, biri iki noktah iki harfin noktasl bir
ler. Her harekenin mukabilinde bir hece
arada top1anml§ da bulunur. Dört kö§eli
ve her hecenin mukabilinde bir hareke
veya
vardtr. Bu takdirde, yazldaki hareke i~a .. reti hakikatte harEten de, harfin muayyen
dört kö§emsi noktalar bazan yu-
varlak da yazrhrlar. Maamafih yuvarlak nokta her yerde kua'a mlmaz, yazmm gös. terecegi vaziyete tabi olur. Nokta, bir harfin ü·stünde buunursa
0
harfin ses klymeti noktasl altmda olan veya CS:lsen noktaslz blllunan
harflerin
ses klymetlerinden muhakkak ba§kadlr. H:uf §ekilleri bahsinde görülecegi ü-ze-
bir halinden de ba§kadtr. <;ünkü hareke §u harfin halile hallendigi gibi diger bir harfin halile de hallenir. Mesel&
-
34 Hah... diye otuz dört harfl birer birer okursak h~r birinin üstün i~areti yazE yani resim bakJmlndan" biribirinin ayni o ldugu halde ses klymeti müsavi degildir. He r birinde ha rEin tabiatine gl:ire ba,kaca bir hususiyet seziür. ~u halde haldkatte he.ce kadar hareke var demektir ki bunIanD
yazld~
meselA . /
itaretile te.biti
mUmkün degiI4ir. Onun i~in harflenn hususiyetleri ha:tekelennden mi, yoksa harekelerin hususiyetleri bulundu.lclan harflerd.e n mi ileri geldigi üzerinde durulacak bir mesel~di r. Harf1erin. fonemle rin resimleri oldugu dü~ünülürse h,a rekelerdeki bu h~lsu8iyetlerin de harflerden geldigi kabul edilmek lUlmgelir. ~ halde barekelen müstakillen dü,ündügümüz zaman muayyen bir §ey ifade etmezler. Binaen. aleyh hi:irekelerin hU!lusiyetlerini "önce. yazldak: ,ekillerine bakmakla tayin e~~ . mek mümkin olmlyacagJnd~n harflerin oldugu gibi harekelerinin de hususiyetlerini önc.! aglZdan i§iter,e k bellemek: iktlZa eder ki. bu nevl okuyU§ iptidaen hir heceleme safhasiIe bC'.§lar ve diger okumalar_ dan bamba~ka bir rrtahiyet al"zeder ; y alll i. müptedi bu "devirde hpkl henüz k;'nu§maga bCl§llyan b"lr c;ocugun gec;irdigi kekeleme hallerini gec;irir ve ~ocuk dili naad ayn bir hususiyet ve klymette ise b'l "d a öyledir. Bu nevi okuyu§un bu anahtaida ha1dciyle temini mümkin olmamakla be~ raber yalnlZ müptedinin kabiHyet ve ze. kali da bu ite klEi degildir. Binaenaleyh bu mühim cibeti 1?öylece kaytd ve okuyuculann dikkat nazarlanna ~rzetti1cten Ion ra f 1J söyliyebileeegimiz bir söz kalm1thr. Harflerln fonetik izahlanm gör~ dükten lIonra harflerle harek.elerin miinasebetlerine. yani heceye dair baZI malumat Hut büsbütün faideden hili de 13yrlamaz. halde biz de evveli aülü.ün ve bunur. yanlnda nesihin hBrekelerini. adetlerini ve bunlann nerelerde n.e Stlretle kuIlamldlkhnm mütalea edelim .
o
[lJ "Bu Hnehtara bu cihetten varlt olabilecelr
bir IiUrazl önlem"K lein
Harc:l.te i.. retit uat,el'\
J)
",
tilr
Ü
f
yahut (hi r ÜAttin) dür.
etb.a admda.n :
bu iprttin bul uDCiuiu h.. rf aiu.dan ~l1car ken ainu ya.n ile tarn men tayin edilem). y~ biT
dereu:d e 9hca" ru t.n~ru.. .. tü.n admden : kendWnin b..~f wlünde bu.lunaea.gu.l. bi:r iialÜ:D dJ.nde.n d .. bolun-
d uau harÜA y-..1:r\l% t e.k b ec.a ..lin e ddil e t ett$ni yaru 0 b.. rfin bir defa onm..cag,nl Bnlanz_ Bin..~nJlle'y b bi:r b.a.m bu i.pretle götd\iiümüz,d e Ibu ballen diqünG.r ve yapal"1%. Su b.areh bUihlndu~ had; aonuna ( e veya e) vokaIli yapl.JDl!J ';'bi okublY. Yanj b e-.r nman aynen bu.1l.lu gibi deiiJ, yerine göre bUD1. nll al"&llnd. ~öDeT dol.~r derec.elerd en bi nl e ,o kutur.
1
(;
",
,
e.
• o
./
~
../
~, •
b"
•
eh.
• • c.erey~ ..
aihi
(Di· CT bune.rc t.tb·
olun." . Hemz~
dedjw ,miz har-ekeL eJif
fif ve aaltil ü.tün albe) d e bu hi:unc .
cU
örü:.
10
an.
e h....
~
dede,
yirik,
kullamhr:
meleke, -.l!-. mea'ele gibi fethah harfe arapc;ad.3, (mdtuh) ve kelimenin sonuncla jse j'rab baklmm'd an (mansub) , Osmanhcada sadece (meftuh) clenir [2]. 2)-
/
/keare, di-
ger adt (esre) yahut (bir esre) dir. Kesre isminden harfin okunurken c;enenin gayri muayyen bir nisbette - yani yeriile göre az veya ~ok - a~gl dOgTU kmlacagmt
0./
~:.# ' $
.. , \.",
anlanz. Su hareke harfin altmda bulunur ,,-e onu yerine göre (i) ve öz türk~ veya
türkc;ele§mi§ kelirnelerde arasmda
(I)
.,
vokalleri
dönüp dola§an derecelerdel:
birHe bir defa okutur:
U.
arapc;aaa (meksur) ve kelimenin sonunda
bir,
,/
clrcu
cihet
kl§a. kesleli harfe
ise irap baklmlßclan (meerur), Osmanh cada ise sadece (meksur) denir.
)
3) .-
idman
..rar gibi,
zamme, diger adl (ötre) veya (bir ötre) dir, Zamme admdan: Okunurken dudaklann gayri muayyen nisbetlerde - yani harfin hususiyetine göre - biribirine zam o.}unacagml, az veya c;ok yumulacagml anhnz. Harfin üstünde bulunur ve bir defa olmak üzere yerine göre u, birisi eelmi!1 gibi okunur.
0
clan
Osmanhcanm öz türkc;e veya · türkt;ele§mi§ keJimelerinde huruf-u imladan olan
t.S [1]
-
Kur'., yt: harfi de bazen bu hizmette
frab,
ara~ada,
cümledeki roHc-
r ine göre kelimelerin !.OnJartnm muayyen harekeleri a!masl suretinde hiilasa edilir. Tafslläta mcvzudac haristtr.
gi ri~mek
miid,
mut,
36
•
ed im
C.
Ömer,
J~
k 1 .aMt
Osman
tul rdl .
uno
Bu
y
retidir . c.. h
nUr
01
nu
IoAglnd ki h
d
gibi [ 1 ] . Türk~e
Osmanltcamn
kelimelerinde
bu dört
huruf-u imlAdan olan () vav)
J
11 I.
gö terir
Bütün.
vazifeyi görür.
, , '-'.-J.Jß.
§
0
~ •
:.
bil.
./
l
huruk,
, ./ .)
0/)
~ °.JY.
bOlu,
,
börek gibi
zammeli harfe arap~da (mamnfun) ve kelimenin sonunda ise irap baiurundan (merfu) Osmanhcada sadece (mazmiun ) ""-.....0 _... :.-.
denir. 3) -
6
•
Cezim : sülüste
. 0
ayn ve ban
fekUnde
nesihlerd e bunun
Ara~ada
[IJ
Umar) ve (~~~
(.JI-
ba~mda
sinde
.J
~ J~in
Usman)
o I.a.b iJ ir.
'.
.'-
edilmeyrce1ttir.
f1'
m
cL.
d -1 dir.
pr
0
0
I
'"
,I,IJ
./
.)
lk.id d
,
kelimelerin1.n
izahal verl;ccektlr Ara~ kelimeIerin teJilfuzlaa mevruwnuzun chtmda kal-
j~ln tern~
0
atag.da trans1crips1yon b:lh-
far~da
dlgl
~
~l:
zanur.(', dahU olduiu berll (u)
ile okutur. Bu u Jar, Osmanl.1cacb Türk~ fcmetitinin tesirHe bazan ({!, ö ve c) ya tahaVV\ll eder. Me:,c18 mü'nun kellmt"Slni nraplar mu'lD.bs suretindr: okurlar; blz mii'mln deriz. Ömn kelimesini arapiar Umar sureUnde olrurlar; bi% Öme~ dl'rh~. Osmaa keUmffini oraplu -Uaaaan suretinde· okurlar; biz Osman derlL Buradaki
~
o
harfin bir
ufait da yaZllmJ§tJr.
IÜmbü
K D"ftIolXISll!.lbHk
d
sc:glrtinek,
lered yoktur [ 3]. Osmanhcada v.e f,. rs· ~ada ar3p~adan ahnan bir~ok ke\ime1erdt: kullahl!f\~ tenvin ü~ tür\üdü,: Bili üstün, hiri esre. biriötre ile ~lgi\jdir. Onun i~jn OsmanhcaJa her birine ayn ad verilmi~_ tir. Esas~n hizmeti ce iki türlüdür: Evvela bir hareke getirmek, soma sakin bir. nun sesi vermek. ~öy le ki
.1 sür~melc
.iki üstün.. Kelimenin son harfinin üzerin-
[ t ].
Kel1disinde bu ip. et bulunan harfe Osmanhcada arap~anln meczum olan keiL. meierinden aYll't etmek i~n sakill denir. r\rapliada sükun ve cezim tabirleri keli-
de hulunu vre
0
harfi (en) veya (an.) se-
sile okutur.
menio mu'rep vc mcbni (2) olmaSl hallerine masruf nlup bunlann istimal yerieri ve §artlarl baZl Icaidelere tabi oldugundan arap4i&da . aYlrt edilmeleri lizun gelmit ise de Türk~e kelimelerd,e bu huausiyetler
keremell.
bulunmadlimdan sakin ve meczum takai~c h~cet kalniaml'tu. Mamafih. arap4i&da da sükUn ve cezim iliin ayn i§8ret yoktur. lkisi de ~örüien ,ckildcdir. Bir de arapliilda vaklf tdurma) hall vardU' : Bu da kelim~nin sonunda ihtiyari bir Burette sükuttUI. Bazt ahvalde sülcUnla okunur.
Fakat. YllZlda
a~111
halclecsi (fctha. leesre. zammc .... gibi) ayncn yazdu.
rahmeten
W,.;
kat' an,
hüdcn gibi. Tenvinli kelimelerde
vak.f.
yani durmak lazlmgeldigi vakit 80nunda eHE gibi okunan bir
eHf ve
T envin. nunlamaok demektir. Harfin sonundaki gizli bir konsonant! okutmaga yanyan bu itaret 8uf arap~a kelimelcre mahsus olup öz türklic ve farllia kclime.:
cJ
. ye [ 4 ] bulunanlarl
•
te bulunanlar da
~
[1] Ara~ (.A.~ cehd). «(...1..a medh).
eHE üzere
(~ ibn), <.~ felDll} gibi harekeli harften
&01U"a c:eUmli iki harn buluna ntek heceJi keüzer~ durulur ve
limeleri veya tek l1eC81eri Türk~-ede lkifer hccel1 olerak kullarul1r: (cebit, med1h, Hirn ~nlis) lib1. [2] Mu~b. crapgada cümleciekirulüne gö-
he
re 60nWla m\layyen hareke
[51 Öz Türk~e 8yrl ve öz . fars~a pe~in kelime. lerinln ayriyeten ve pe,lnen sUI"f.!tindc nunlan-
mebnl de
.ra~da
50nundaki denlr.
aUD
,elm.1,
keUmey:!. cümJedeki roJü ne olursa 01-
hJlreht dejivm!yen
kellmeye
malan ,Uphe yok ki yanl1~ur. [4] Bu ..s ye) ye elift maksure denir
H
dinde ll . onra !en kt"lim n' n \I. zi , t' li nt' göre ba . hea iki h IU t" hulunur. Birir.ci ha I _ ;lonr" elen ke lim nin b I
kerema w..ikat'.,
rahme,
'J. lS -U
bulunuua
vardu
I I)
a d i rd .·
bu
I
büd. d iye
okunur. FakaL hu haI kelimenin kendi-
A -
I
J
Eger
sinden degil. altmdu! veya üsrun deki ke limeye nisbetle okunu§ veya durulu.; münasebetlerinden dog.an imzi bir haId ir. Altmdak i kelimeye g~ilirken gizli nunun her halde okunmasl arap~ada bir kaid e. dir. FakaL Osmanhcada haIen. haIe. gibi ikisi de ayn ayn almml§ ve az c;ok man a farklatile kullamlml§hr. Mesela Ahm et hala gelmedi. haJ ~n yapllacak bir i§ yoktur. gibi.
\
2) -
lkiesre, kelimenin son harfinin alh nd3. huhmur. Ve
0
hat fi (in)
sesil e ok utur.
kelimelennde olduiu gib i bad; l.ari fin lanu Ü.sl araltndaki ten ' nl; h rrin harekesine dayaruyor, ya ni saLn 01 0 ' unuyorsa Len~ndekj :gizli nun bir esre ile bu lama yapL§lr ve an tannda.kj eUf okunmaz. Meaeta :
yevmeWn.il.kttlm,
o
o
/'
~YJb-~.. .. hjneizinu~ al im
libilmt.etin gibi. Uk in. bu tenv ini taflyan kelime. ken.
,
.\
cf i y
nun
[1) Eu hart An~
lstiira Ic: vc .hd
i ~i n
f
k 11m
Ir.
rin
I\A C:I
39 jle eire bu miaAllerde görirldügü g;bi harekeli ba:r.J kitaplarda tenvinli harfin .Ihna ufaClk bir surett. yaz.1ml' bulunur. Harekeaiz oIa,nlarda da bunlar varum~ gibi farzedtlerek okunur. Bu birinci ~ vi harl-i tariHer ( kameri harflel) denilen ~u on dört harfinbatmda gelen '11 (eI) Ie
e1-ilah,
el-habir,
,
•• •
J ,
~/
~t:J1 ..
el-feyyaz,
el-alim, eI-birr,
el-kadir,
e1-pni (yy), el-yakin,
..,
e)'haftz,
el-mum,
el-cebw,
e1-hidi gibi
• • ki dahil olduiu harfler arap.;a el-kebir,
el-veli ( yy ) ,
kelimelerinde toplanrruttlr. B - tkinci ihtimal; eliflamh kelimenin lanllndan 'sonraki harfi teddeli i.e [1] o vakit ~ellvinin gizli nu nu yine bir esre [1]
~Jde
bahsine balomz.
40 I· harfe yapl~lr ve hu suretl ~ ile hu =ie(jd el . d I ~ ehf e am da okunmaz.
,
~
~~~i
U-Dne
h),
...
yevmeizin-in-nas,
\~:\ \ y..o....-
0~1~~~ ankasdin-id-deyyi.n gihi ki bunlar da (~~ niis harfleri) denrIen ~u on dört harfm
ba,.nd. golen
~
\
lerdir:
et-tevbe (h), eQ-dl,y a,
es-sevab, ~ -tihir,
ed-devam,
ez-bkr,
..-rahme (h),
el-IUvi'
en-lWN'e (b)
11bi ki bu harn erde arap~
41
~
.)~
d~
(~Ji
llcinci ha I ~ - T envinli Icel imeden sonra kclimenin ba~mda
gelen
e1iflim yok ise
1\
ve kelime evvetkinin suah
tenvinin
gizli
nunu,
sükun
\;j t-'
~\)
be.ytinde~i Icelimelerin i1k narfleridir.
üzere
~
.......,•
(
,
,
~
_~J
• ~eklinde
'*'~ yazlltr.
~
Nesihde de .bunlann
ufalml§ldtr. Su ~aret de kelimenin son harfinin üstunde bulunur ve 0 harfi sonunda, yerine göre (un) ve yerine göre (ün) . harfleri varml!J gibi okutur.
izhar olunur ve duruhuken sükiln üzere durulur. Slfab
degilse gizli nunu izhar
kebiriin,
olunarak sonrak kelimeye g~Lir ve ikin-
cisi kendi harekesile okunur. Evvelkine misil :
feybun gibi.. Durn.
fiaadrin munkabiz:in diyerek altmdaki kelimeye ge~lir. Yahur fisadrin. munkabiz diye dllrulur. lkinciyc misil:
.~
..,.
~.::===>,
lursa
kebir,
o ..;.
fiarzin meadinü
3) -
böyl.
diye okunur.
ß ;J
baun
o~ 5) -_ .
,eyb diye okunur.
~de
iO ölre .bozen tetdit d.hi denilen
»
bu itaret
esasen
~rap~a. kelime!ere
mahaus olup [I] harfin üstünde bulunur
ur
Ümit demek olanÜDlmicl gibi ban kelimelerde de ,edde varsa da saYllari pek azdJr. far~
42 vt"
0
harfe harfi müdgam tabir olunur kr
idgam. cd rlrni§ yani bi!ibirinir. ic;ine aokul. rnu§ harf dernektir. 0 harfin ash biri sakin. digeri harekeli bir cinsten iki harf iken biri yazlda ahlarak buna bedel kalanm üstüne ~eJde konulrnu!}tur. Binaenaleyh §edde i~areti
0
h,ufin önce sakin son-
ra harekeli olmak üzere iki defa okunaca-
o gml gösterir:
./
., /
o -l..
meddü cezir gibi. Seddeli harfler Tü!"lc~ede bazan sedde. SlZ imj~ gibi okunu! ve yculhr. Meaela
./ 0
:.
.
t
+1
tedde,
'-
••
.-
.
..
t~
o~~
niyyet • ruyet.
./
vJ'
kuvvet - kuvet.
6) mükerrem,
Med :
Med, c;ekme veya uzatma i}areti olup üe; türiüdür
1)-
)
müeyyide
gibi.
Asar yahut
kua med denilenbu iPT~t harnn üstünde bulunur (a) vokali vazifesi gÖTÜr ve 0 harfi fethadan biraz fazla yukan c;ekerek okutur.
~eddeli harfin hirincisi daima sakin oldugundan tabiatile kelimenin ortasmda veya
80nunda bulunur.
Ädern
~erre,
Rahman,
n~.. Sonunda bulu-
Heva. nursa durulurken sükun üzere durulur, gec;i4irken harekesi okunarak gec;ilir.
memerr.i nii
Bu ipret de ekseriya arapc;a kelimelerde kuHanlhr. Türkc;ede hu i§i harf-i med ,o lan
,
eliE görürse de hemzeeliften
.a Ylrt olunmak i<;in bunun üzerine de med
43 ••
kondugn vakidir.
6
9./
\'
, .
(j:-,et u
Jo
miri,
.. , ..
~~ J
Lire gibi. Su misallerde görüldügü me re arap~a..
BaaIa,
da ve fars-;ada harf-i med olan
• Maamafih ar~p~ ve farS<;.a kelimelereüf de bu i,i görür. de harf-i med
IS
ye
harfi Je kendi ba§ma bu i§i görürse de yine okumada kolayhk -veya yazlda ziynet ic;in konduiu da olur. Sinaenaleyh ye var c;ekeri de var .d iye teiaffuzu uzun med h,,\inc getirmem~ge dikkat etmelidir. <;ünkü bazi Türkc;e kelimelerde ziynet ic;in konur ve mans)'I deii,tirebilir. Meseli
..dem. söyler manasma
./ )
•
iver,
...J"/"" ..J \'Ll
2) -
diver gib i.
-)
,
~eker
veya
kelimenin sosj bu j~aret sobebile dir diye uzatlldlgl takdirde ba~ka manalara 'geHr ki aralannda bir miinallobet :roktur. Bu gibi yerlerd~ sözün -alh üstü karinesile keümenin mana!\lnI gözeterek ~kumak ieap eder. Nitekim (der) de de bunu den okul3llk fars<;a
10.. med denilen bu i§aret harfin altmda bulunur ve
0
harfin esreaini
,
der okunan
o
gözetme-
kapl manaama olan
./
der olur ki bunlarin araunda
biraz daha
-;eker. Yani inee veya kahn (i) vokali
da yine bir münascbet meveut degildir:
vazifes görür, Binaenaleyh yerine göre
3) -
jnee veya kahn okunur.
(med)
bibi,
fihi, yahut
(uzun med) yahut
(umn ..... )
veya (uzun ~eker), yahut (koca med) denilen bu i§aretin harf üstünde bulunmUI aSlldlr.
müfti,
Med httrfleri olan
44 ha>:f1eri üzeririe konur.
elif üzerinde
olursa onun üstün harekesini J vav üzerinde olursa ötre harekesini ve a üzerinde olursa esre harekesini yerinc! ve icabma göre iki elif sesinden derece derece on eHE sesi kada ruzatu. B\t da med harflerinden soma hemze veya sükUn ie1digi zaman olur.
Pfi',
MumaBh nesih len mi.d.
midde,
)TIW lard
ve-
ya bilhaua aüJüs v e t:alik te ud e MO 1mak mete Itua med yerinde de kullaru.'L.
dtit
vardu .
...
Er.r.h.maD
•
. Seyreden1er hUantinU ~ u1a m·i hal
45 ( cl) hernzesi üzerine urnumiyetle ,emai harflerde oldugu zaman konur da kamerj harflerde oldugu zarnan konmaz
gibi mialller 9Oktur. 7) -
s.Ia vaall veya 811a
denilen bu if&ret, adlndlln da maltun oldaiu Ü%ere bh harfin okunurken diger bit harfe vulolunacaiuu ve bu itareti harfin okunmtYacajlOl gösterir ve yal. lUZ ara~ kelimelerde hemze-i vUII deni·
len
\
Vet-feIDIÜ
elif üzerinde bulunur. Bu
takdirde aai tarahndaki harn aolundaki harfle birlikte okutur da hemze okurim~ dan g~. Fakat söze bu hemzeden batlamak laztmgelince hemze kendi ha... rekeaile okunur. Bunun ic;in böyle olan femzelere bemze-i vaml den ir ki vuledilen bemzeeMf demektir. Bundan anla§'Ju ä bu itaret hemze-i va81llann üzenne vin bahainde iki esre klsmma bak). Sebe-
konur. Meaela :
bi de harf-j tarif denilen
JI hadd-i zatinde
bir harf hükmünde olup ,emsi harflerde ikisi de okunmadl~ i~in
bunlarda .~la
i§aretinin konmasl bir faideyi mutazamrrundlr. Fakat kameri harflerde va8l1 hem-
J
zeye münhasir olup
lama ait olma-
dIit 'Ve binB'etlaley'h harf-i arif olarak okunmall J lam itibarile malUm ve hemze itibarile
ri.'bücI
m~hul
bulunduiundan
bu yarlm
rnalUmiyete binaen
marru§ttr.
Ve bu
konup
ala kon· konmanlak
aym zamanda harf-i tarinn §cmei ve kameri harflere nisbetle olan
okunma ve
okunmama vaziyetini de derbai aytrt elgibi. Maamafih
mek gibi iki faideyi tazammun eyl~tir.
r- i
F est.kim Phi kelim61erd~ ise hemze-i vaall üst tarafmdaki harfe mutta-
n.e.kim' de olduju gibi
bititik yaztlan hemze-i vu&ann üzerine (atla) if8reti
aU isc de hakikatte solundak.i keJimenin cüz' imr. Sa.~ndaki hsrfle birlikte okunlln~ ca sclte bir bi~imeizlik halll okluiundan dil tabiatile hemzeyi okumadan .I~ndaki harfe yaplltr ve bu suretle hemzei va.ledilmi, bulunur. Ve sll. i.. reti koyma-
ga
da lüzum kalmu:.
46 8) -
~
Hemze :
~.
buna aadece hemze veya
zaman.s ye hanesi iUerir.t-. mazmum (ötreli) oldugu zaman J vav hanesi üzerine. sakin o~dugu zaman da üat tarafmdaki harfe göre yazlhr.
hemzeelif denir. Bu i,aret esasen arap~a ya rnahaus olup ,h~mzeye haa bir suret olmak üzere müstakilen bir harf olarak konulmu§tur. Fonetik bahsinde · ge~tig1 üzere hemzenin oynaklanma noktasl (mahieci) ayma yakln oldugundan kuyrugu kesik bir aym t §ekli intihap edil-' . mi,tir ki buna ayni betra yani keaik kuy- . ruklu ayln tabir olunur ve bir ka~ ~ekilde yazlhr.
j
üWke..
Meftuh . (üstün)
I
olduiu zaman
elif üzerine Yazllmak
muva-
olursa da ekaeriya uzun elif olarak yazl!l1 ki iki h~mze zannedilmesin.
hk
Hemze müstakilen manah bir kelime olduiu zaman böyle yazlhr: MeaeiA
eenzertiim. Bir
melce', kelimede huruf-u medden sonra gelince
•
,..."
d.e lIöyle yazlhr:
"
\.' &
~~
.:t ,-aa, A
'
..
....,
sie,.
gibi yerleroe bÄyle uzun ' elif olarak yaZIlacak olursa harf olmaktan ziyade harEin barekeai gibi tamanu mesabesind.e veya z!ynet mevkiin,le olur.
,
. :.>\;:: .. ~
Diger ahvalde
bllfta dcgilae mekaur
(esieli) oldugu
aeyyiat _ himi, uzun e
heplline de hareke gibi koyuyoriar.
I-Z.~
ha.2-
~
inne,
enne,
sad, 4 -
ein, 3 -
~ ümme rürk~e
evl~
40)
rhi
kel. 7- \
ölüm, JJi
konulan küc;ükleri gibi süs
m.m. 6 -
ve muhtlla halinde de kullamhr. Keflerin kucaimd'a borukefin
vahut
ve klsalml§l olan
Bu i§Bl'etlerin adlanndan da bell i oldu_ gu üzere he den maadasl sade (mühmel) harflerin altma konur. ~u haIe göre
Hüiisl\ ~u izahtan Clnla§lldlgl üzere • ~ekli b'a zan harf, bazan, hareke bazan da
ziynet , olarak kullam!lr. Bunlann bir ke. limedn sec;ilebilmesi i~in c;ok kelime nü· munesi görmek iktlZa ' eder.
, Bunlar umumiyede eeli, süliis, muhak-
kak, reybani, c:eii div.ni,. tevki', nesih vazllannda kuIlamltr ve her yazmm hur.usiyetine göre §ekilleri az ~ok farkede,r, Burada sülüse göre olan §ekillerini gös. tereceiiz. Bu ipretler -oa§hca
§u sekiz
harftir:
mühmel,
bunlan~ bu istimillleri üstlerindeki harflerin noktaslz olduklanm gösterm~k gibi
hem okumaYl kolayla§hrmak hem de noktah harflerin noktalarmdan alacaklan ziynete muadil olarak n'o ktaslzlann bo§ yerlerini süslemek faidelerini hai~dirfer. He l'§areti ise he harfinin üstüne konur
Mühmel barf ipretleri [1]
harf~
he.
§U jki §e·
kilde de konur :
[1] NoktaSlZ
~
müceUesi denilen
yahut
B-
.yoo.6-
ebe gibi.. Sülüste, celide nokta.
slZharflere
ufalml§
t..
(h) gibi.
bazi kelimelerde uzun elif üzerine
kondugu da görülür.
... 5 -
noktah harfe
DlU'cem, mücevher veya menkut denk.
ve harfin he oIup he gibi yazilan sonda (t) olmadlgtnl göstermek ise de d~ger ba§ta ve ortada- 'h eler i~n bu faide mdhuz d~g.i1d,ir. Halbuki bunlara da konur. ~ halde .hunun aS11 faidesi ha~hn tavnnda noktah harflerin kalabahgm.a mukabil noktaslzm bo~lugunu doldurmak i~ill muvazen~dir, Yani yazlI\In ahengine hizmetmr. Nitekim nO'ktaMarma konulmuyor. Sonra mim'lerin muvazene hizmetinden ba~ka bir de ~u faidesi vardlr. Mimlerin katem icabmca pek muhtelif §ekil1eri bulundugundan (mim bahsine bakmlz) on-
lann hep mim oldl,lgunu ihtar eder. Bundan dolaYldsr ki yalnu: mimin en aall §ekli
olan
/
veya
,
'{
.f-
r
konur
veya
d.
3-
uma.kla tJffil.
cezimli Limi.
konmaz. Meael'
mim1i tirfil,
5de birinci mimelen ziy"e
ikinciyikoy-
m.lt muvafak lörülmÜftür.
C-
Süa ipretleri :
Bu itaretler yUJnln umumi manzaraslItdaki zahiri ahengi
6-
•
yuvarlak nokta.
1-
?
ters tlmak.
muhafaza ederek
. YUJDln a\izelJiiini artlrmak ic;in kulIarul. nutbr. Binaenaleyh kuUanllaca1tlan yer)er yazanmgÖ8tereceji vaziy'ete 1Abidir. V e
bu itaretlerin okumaya. hic; bir tesiri yok. tur. 8un1ar wnumiyetle sülüa, aülüs celi8i. nesm. muhakkak. I'eyhani. tevki". ce li divam. musenna. yazslannda kullamlllUftar.
8-
kalm cezim ..
8undan bqka yalmz bir YaZJya mahlUs
Tunak la yuvarlak noktadan maa<1 ... OjI umumiyetie satmn üstünde veya harfin
olup diierinde kullarulmayan itaretler de
j~inde
vardlr. 8unlan da yerleri geldikc;e göstere-
c:eiiz.
Maamafih bu aüs itarederinin icaze,
c:eli divaru sibi yazalarda m&Zmunun tah.
rif edilmemesine de yardmit vardlr. San. ki yazJ)'J kordon albna almt, .phi hir nevi muhafaz hizmeti Körür. 81,1 itaretler aülüs yazad. bqlaCll mdir:
V'
tirfil.
2-
"
tJmak.
veya harf ve hereke aralannda bu. 1unur. Celi ve müsenna gibi yazlhrda tirfilin bazan sahr altma konduiu mü.tesna
yerler de vardu. Fakat bo, görülmemittir. Tunak. hem altta bem üatte bulunur. ters tlrnak. daima altta ve: pek az olarak kul. Iamltr. Yuv~rlak nokta bir ve yuvarlak olmak prtile bir bo§luiu doldurarak mu. vazeneyi ternin etmek i~ muhakkak alt. ta ve ilÜ'basl mueip olmlyacaJc yerlerde ve ekseriya sülüs ve divani celilerinde vc az olmak §artile sülü.te kullanllDUfbr. Kahn ttrnak ve kahn ceziin bazan yaztnm kendi kalemile bazan da bundan inee ve harekesinin kaleminden kahn olmak üzere ba~ln bir kalemle de yazahr. Kalm hrnale. hmagm. kahn cezim cezJmm büyüiü demektir. Kahn cezim konulan
bir harfe atim ufak cezim konmamak . .I ja de bann miiateana mevkilerde "iki8inin de konduiu aörülür. Bir üHün ve bir ötre Ve iki üslÜll ve iki ötre ite Ja.. medleriD de bhn kalemle abldiklan gÖrülür. lki üatünle ik.i earenin buan ,
bmlan da
toklinde yazaldljt ibtiur ma~.
Celt DiTani' de hareke-
• kalem ile "ablmat ~k ufak noktalar
görü~ür ki bunlar ma~a .ü. i,aretidir. 0-
kumaya aala tesirleri yoktur. Yukanda da llÖylendiii üzere YllZlrun heyeti mecmuUlnt adeta bir tül ile kap1amlfaibi güzelleftirir ve tahriEe de engel olur. Ve pyet bir talmf vukubulmul äse görünür. Bunlaranumda abe. denebilecek hi~ bir ipret yoktur. Her birinde az ~ok bir hizmet ve faide gözetilmittir ve bunlardan bllZllanru harekeeiz YlWlarda da kullanmalt faideli olmuttur•
v-
Yazi rievileri, hart f)ekilleri ve hece örnekleri [Okuma yolu üzere]
1 -
Sijlüs yllZl :
Bu bahiste otuz be§ harfin sülüs yazldaki h arf §ekillerini suasile Cakip ederken arapc:
sinde mufassalan
arzed1;mi~ti.
tasar maluma.t edinmi, olmamlz gerekli olacak ise de bu. müptedileri alikadar etmediginden öyleleri bu bahsi ge~ebilir ler. F akat umumt sistem noktasmdan bu· rada dercini muvaflk görüyoruz. Bu yazlya eskiden kalenl-i sülüa denildigi yukanda gesmi§ti. Bundan an!a§lhyol ki sülüs tibiri y azmm kalemini yani nevin mahiyetini ve özünü ifade etmekledir., Yukanda (sülüs - dört behresi müsattah. iki behresi müdevver) diye tarit olunmu§tu. Bunlan izah edelim: Malum oldugu üzere sülüs bir ~eyin ü~te bir. süiüsan da ü~te iki klsml demektir. Behre de lugatte hisse, na:up , haz rnanasmadlr. Türkc;esi payd u. Maarr-afih tarifteki behreden murat, b,i.r harfin altt parc;aya bö]ünüp dört pa.r.~aSlmn düz. iki parc;asmm yuvarlak olmasldu. Fakat her yazmll1 behresi ba§ka oldugu·n a göre bunun rnanasml kalemin hususlyetine göre anlamak icap eder. Gerc;i sülüsün jlk zuhurunda dört paYl düz. iki paYl yuv.arlak imi§; fakat tekarnülünde noktnsmdan ba§ka düz yen lutlmaml§tar. Harflerinin hepsi y·a ni alb payt da tedviri . yuvarlaglmsldu. Fakat kalemi. n in bütün meyilIeri ve inhinalan. dönümleri. klvnmlan yine eskisinde oldugu gibi hep sülüs ve süliisan (üc;te bir ve üc;te iki)· nisbetini muhafaza eder. Sülüsün bir nok, tasma dikkat edersek tam düz mürahba (dörtgen) d~iil. mail ve müstatilimsidir. Meyli de sülüs ve sülüsan nisb etin i g~-S terir ki kalemin hakik. behresl bu nisbette tezahür eder.
~öyle
ki .:
üstte-
ki ufak bir nokta k:.t.lemin bir sülüs meylini. iki noktada iki sülüi meylini gösterir. Alttaki aS11 sülüs noktasl ise bu
fit iki nisbet tahtmda meyletmil) oulunur. Kalem ba~mdan sonuna kadar bu meyli muhafaza ederek yürümü~tür. Bundan dolaYlda xi sülüs harfleri hep ii~ hareket ve ü~te bir meyil esaSI üzerinc yürüyerek kurulur. Ve onUI, i~in ba~h harfler hep rnüsellesidir [1]. Ma'kllide ddugu gibi sela
rnurabba rna'k.Ii
.b ir
'ba~
yoktur.
J~te
sülüs kaleminin tabiah bu olmulJ olur. Bütün c;anakla r ve küpler de bu mincal üzeredir.
Tarn bir sülüs elitinin
Me-
mlml
mu-
rabb:l ve mus3ttah
(dörtgen ve düz),
.... I j
.}l'-+-~ '- J
yine öyle. KuH mimi:
vavl:
vc
taJimine
1
YC
zülfe.illde bile
olur ki sülüs ve sülüsan i1c
müseJ:lesidir. Gözlerin beyazhgl da nisbeUedir. Bumm en a9k m; !:aii \
~ •••;>
.
edilirse her ü~te bir klsmmda. bir :neyi!· bulunur. Kailemin cereyamnda (akl§1Il da) hep bu meyiller gözetilir. Hatta
ü~ hareketi de biribirinc
denktir, Sülüste isc
basJlur.
dikkat
dir.
Ba§lar ü~genimsi ve mütesavidir.
~üJüs
i-,-
.
! '
, vavl:
Yani kall'min
•- -
boyuna
bu bir
hareketinclen
1
2
~tt@
2
bu Ü.t,
bir meyli buIu·r uz. Vazlhan anla~lhyor . ki bu yazlya süIüs adml veren vazl'Iar harfIerin cereyan Ve tedvirinde. meyillerin i.:c;te bir mikyasl üzeriude yürümesini mülil. haza etmi§ler ve kalem-i süIüi tabirile de buna i§aret eylemi§lerdir. Sülüsün noktat-mdaki bu esas talimaltan yürünerek elifi. nin talimah da bütün harflerinin te§ekkü-
ibarettir. Kalernin altl noktahk bir me-
lünde esas tutulmulJtur. Nitekim eski yazl talimlerinde eliften veya diger bir harften
!;afe kat' mdan Soma sol'a dönüsü idtld>:l
bir ~ok harflerin dogabildigi gösterilmi!1tir
iki nok!a der ki sü!üs edel.
Dikk~t
edi-
lirse her meyil böyle ü~te bir rnikyasl üze-
rinde cereyan eder.
LI] Müsellesi, müsclJese mf'nsup demektir. Bm'·adaki müselJesi tarn müsellef: demek degil, müsellesimsi demektir. <;ünkü müselles kö:.;eli olur. Burada ise kö~e\er kavisHdir. Yani aSll müsellesin kö~elerinden farkhdll'.
ki aSll maksat bu eSZSl takrir c:tmektir. <;ünkü bu esaS:l riayet sayesindedi. · ki bir yazlYa ait harf §eki!Jerinde nev'in hususiyetini bir dereceye ' kadar muhafaza etmek kabil olur. Y oksa bir siyakta bir nevi yazi yazmak haUa blr sahrdaki iki harfi bi!e biribirine benzctmek mümkün olamlyacagl gibi yaztlan biribirinden aYlr'a n hususiyetieri mütalea etmek ve bellatmek .imkam da hasll chnazdl. Nitekim bunun yaZI iIe tarif edilmemi§ veya edilememi!1 olmasmdan dolaYI m!'!rakh zihinler bin;;ok
iSlifhamhu i«inde hayrete dü!!mü~lerd;r . Fakat !!unu kaydedelim ki kaI emin meyil-
Meselii :
m:'.ddi hendt"se i1e hpkl lIpklsma öl~mek mümkün d'.:~i;dir. Manevi hend::!-
lerini
elifba·. gibi ..
se!)in bunda samimi bir aläkasl vardlT. Dnun i~in bunlan :mf muddi öl~ülerle gö<;termek hemen hemen hbil degil gibidu. Illte yaz. ile anla~nlam.yaeak olan ci· hel budul'. Bunu da münhasJran sanat ruhu ve gözü öl~er. Sülüsün harekesi. kendi kaleminin bir sülüsü kahnhgmda olmak aSlldJr. Bununla beraber yftmm kend: kalemile ahlan ve bllZl harekelere münhasir bulunan ve sirf sanata ait olan isti3nai haller ve mevki. ler de vardJr. Anahttuda sülüs yazl hcnflerinin r.ümuneleri mütekamil ~eki1ler üzerine yaz11mUfhr. Bu harflerin bölinmesi bütün diger sülüslerin okunmasma kifayet eder.
a) -
HARF ~EKtLLERt VE HECE ÖRNEKLERI
Arap«a ve far~a' d:i ad. eliftir. k.saca eHf diye söylenir. Bu harfin esasen iki ismi var.dlT. Birisi hemze. digeri elif. Türk~ede
Hemze manasma elif denildigi zama., hZltekeyi ve sükunu kabul eden harf manasma (konsonant) hece harflerinin ilk harfi murad Olunur. ASII vaz'md", bu
itibarile muhakkak !adaSlZ harf olan hemzenin yazlsl olmak üzere konulmu§tur. Elif ismi de bilhassa onun i~in verilmi,tir. Zira elifteki birinei ses odur. Hemze isminde
1
= -
eHf {t]
\
be bu sesi göstermedigi i~itl
A
elifbaya konmam.~tJr.Buna hemze dt:mek. l'esindeki d ürtü~tüIlme münasebetiledir. Huruf-u med ohm elif de arap ve ()smarlh gr·amercilerince bunun sakin halinin bir tahavvülü olarak kabul edilmit olduiundan med hizmeti gören
Sülüste elifin ba~ta veya yalmz. sonda veya biti~ik olmak üzere ba~ltca iki lIekli vardJr.
,
eHf maka-
mmda da ismile ve resmile kullamlm.~hr. Daha sonra Türk~e kelimelerde (a) ve '.e) yerinde de kullamlm.llhr. Birincisinde yani hemze veya sadallZ harf olarak keli· menin balfmda da ortasmda da. sonun.d"
Yalnlz liek li :
da bulunabilir. hece halinde kendisine mahsus bir sesi ·v3rdlr. Her türlü hareltt'yi
l\
ve sükunu kabul eder ....... i emir, J.,.i..DIC'
mur, dir.
[lJ Fonem klymeti hakkmda ba, tal'(ift'l g~en bahif;~ere
müracllat.
min,
.)."..1
ümür,
.~j.
e.;' ,,1
icIire, ..... y 1ftÜ'.
miieyyide gibi .. lkind.inde:
yani ladaiJ harf rolü"de ballta bulunmaz. Hhreke k .. bul etmez daimn .. kin olur. Maamafih hepsinde de rt'lmi yalnlZ ve lfonda olmak üzere ikidir. Ba~ta ve ortada ayn bir Itekli yoktur.
./
.
r,a Sade eHE mana..na eliE denildiii zaman hususi bir mahreci olmadlSl ic;in hareke:;i asla kabul etmeyip daima aakm olan ve med hizmeti "gören bu ikinci elif murat olunur.Bu müstakiHen huruE-uhp.clldan 01madlgl ic;in elifbada limelif adile ayn bir harf de kabul edilmi,tir. ~u halde e.ki •• ttlahlanmlza göre mutlak oJarak eHf denildiit zaman bu lliden hangiG murat olunduiu anlafllamlyacaitndan eamit (konsonant) rru. aait (vokal) "mi ke.tirilemez. F akat bugünkü umumi ietirnalde
$"; 4
\
~-' ~
~I
is,
,
~I
aa,
..,
~I
.Ja,
~.
eHf denilince daha ziyade ikinci
jj ~'\ ~:J Ba,
cHE. h-emze denilince daha ziyade • ,ekli hatna gellr. Bu iaimden huruf-u heeanln birincUi olan hemzeyi murat ettiiimiz uman bununla dört tavlrda söylenen yani üstün. e.re, olre ve cezimdr.n binni kahu} eden aada!
on gibi.
Aneak burada
hemzeden sonra ..s It J 'harflerinden bin bulunuraa bunlann huruf-u heeadan, huruf-u imlidan veya huruf-.u medden Ve hatta huruf-u reamiyeden olmalan muhtemel bulunduiundan her birinin bqka baJka okunmalan llzun ge~ir. ~yle ki : Huruf-u heeadan iNler icabsna göre ..km veya müteharrik okunurlar:
/
ze rolUnü aörür.
~
•
\
...
tunu kaydetmeHyjz ki
""
54
eyyüha,
\).....-:" \l \"', ~ __
J
metr,
.izi mitn.,
.."
UftZ1\
cie,
ehva,
ehüve,
odun,
evvab;. ördek,
eb&e,
var,
o ev ovada. Ilmyor. Huruf-u medden veya huruf-u imladan o!arak dü,ünüldügü takdirde: 'bu harf!erden her biri hemzenin meddi veya üstunü veya esresi ' veya ötresi makammda olarak yerine göre uzun veya klsa. inee veya kahn okunmasma yardlm ederler:
Huruf-u resmiyeden oldugu takdirde
bunun mesela;
zehebu'd. görürdügü gibi okunmlyaeagl vey. okunmlyan
böy!e .eHflerin huruf.u
rOlrrUyeden 011011' h'u",f-", r..mi)'. bBh. lind. ,I90n mia&U.rd.n anl."lml,tl. V.lhllltl. elif hCmlt iM balti. ort.,
, ) .~\ ~~.J
tlil. ,onda harelaeli \PeYI alldrt olarak bu· /
lunur. Blit iae orta ve londa Illcirt olarak bulunur. baftaki hemzenin resmi yani ya-
iizüm,
\
ortada ve sondakilerin
55 (.) elifin
rellmi
halinde
\
ise
daima
münfasll
muttasll halinde
Ba,ta ., e k 1 i:
U
•
l
dir. I!}te her yazlda
eliE rellmi ufak farklarla hep bu esas Üze· re yazllml§hr.
rt
•
tJ
~
.
•
/'
.'
~ •
dir .
2. bend,
L
•
•
B
bl'
Bahir,
Bu harlin arapc;a ve farsc;ada adl bi' du. Türkc;ede (be) diye söylenir. Osmanhca
bedr,
bibi,
Yalnlz §ekli
L
,)
•
bunl'fa tlftlldl IM d. d.nir. Bunl.ran ki· tki.llil ,anl UIIulmlfl d. vardlf kl \ilun· luilln dereuai Vdlnlft ". keliMenln leablna göreclir,
9\l takditcl. kU)'n1iu .ivri
blut.
Bekr', "
,'
56
minher. bimalin, Sond.
,ellj:
~
L
"
•
dir•
o r 1& d.
.....u.It.
, e k 1 i:
..
H ece mi •• IIeri :
,l
•
~
•
y\
•
~
•
dir.
"
,
~
~
btbr•
~~ ~
~/ ,r~
Ü) . .
,•
\.. . . tI'"
1eWMt. kaWl.
t"'"",
~
.~
~
bW,
t3. ...
,
57
Wir,
härt
.....
••
~.
.
.
,)
, .. ,- ..>\.::: •
•
.
•
::t
keWIa,
•
.~c-~
~t:: :~~. bi hiIab [I]. (1) a) TürJt~ye g~ araPQa ve fan;a blimele~
80nlarmda sük\ln halinde (. "'! = b) bulundutu takdirde bu harf türJt~ede !:Qk defa ':" =p) ye tahavvül ecfe(.
"'!l:.,) : Kitib - kitap
~,; : aewb - aeva,
.
,,:,'~ cevlb - cevap.
.. \'. .;
~~
~ : te8eyyüb - teleyyüp gibi.
.-
~~
o
..
~
berrak,
teber,
b) Bu kellmelerden müteaddit heceli c!anlanrun sondan evvelki hecelerinin n1hay.etlerincle Süluln halincle bulunan ~ = b) Ier 88lUanm muhafaza ederier.
~. ~ t.ezebmb - tezebzüp
iibi.
..... ~~ ••
~/ " /
~J. • 1Nrbir,
"
P.x . ~
,
"
........
.)
•
,
~
blrden fazla heoe11 kel1meleriD, aondan evvelJd hecelerinin nihayetlerincle aük\m ha1ncle "'! _ c) TürJtveye
arapga ve
fa1'I\l&
b) ve ayni zamanda müteakip hecenin bqmda
&er't harfler dec:QiIni& (~ f, h, k, p ve S, " t) harflerinden biri . buundulu takdirde, 8Öd . .CD ( "'! "'" b ]er), Türqede gok defa ':" -= p)
olW'; r~'
: tWill
CI
1pIWn.
JI~': ibticW - IpUclat slbl. V) biWda, bö)-le b11meleriD lODdaD ~ beceleriDin Diba7etlftlDda bu ..n hadIerdaD . l
.
---, LLL..IL.
biri aQk(m haUnde bulunur .. milt.ldp hMI.. nln i1k bara ulmda "'! - b) olUl'lla IN harf Türq.de VOk. defa _ p) Je tahanGl eder.
.
Buan da eaki ballDde blu'. DeIift1IIae mWl :
...,
J~' w'="~
: ihDar -
ihpar
: Iabit • Japat
. - ~. : teabit - tesplt.
.
I I
I
Be den sonra huruf-u medd~n H ;ya hurufu imladan olan ~ vav geldigi tak- . dirde elifte görüldügü gibi kalm ve inee, yaygm
\ ' t>
hiizgiin hecc ·~Ikanr .
portokaI,
,-
J, . , !>oru, .).)-7. '
:,~
~
~Y · ..•
p a-:nuk,
büber.
huru,
pu-asa,
börek.
küpe
3.
kirpi.
=
p. Pa
Bu harf arapc;ada yoktur [1] farsc;ada aslmda bay-i- farisi adml alu. Türkc;ede pe denir. YaZlmlZda mukabili (p) dir. Yazl §ekilleri bedeki gibidir. Ondan farkI noktasiledir.
Bunu!\ altinda
üC; noktasl
vardu.
Yazi ve heee örnekleri:
=
T - ta'
arap~ada yaZlldlg l gib i ~ dIT. . Farsc;ada ti de denir. Türkc;ede te dir. YaAdl
zlnllzda kar§lhgl
T
dir. Her ,üc; Iisanda
kullamlanbu harf hareke ile, huruf-u med ile veya huruf-u iml' He hecelenir, .. kin de olur.
P'P', «
\74
"'-.';'
C'"
ikbal gibt.
. Bu hususlarda en hakiiti [1]
ediniz.
':-'
=
hjti,dt ya!llabHdiline tCir.
,öyle tekHleri d. varehr
Deiiimedigine miSäl : .J~I ; abbat
uwl
Y111 ,okill.rl; Be ve p, haffltrinin ,eo kill.r! ,lbleUr, Inlaraan ftoktaUl. l)IIrd ,dIUr. Bünun tI.t!!nd. 1J.1 ftOitl1l Ylralr. TA ela 1..4. ol,tt-1c 1Inl& b.IcIMlndan lYrl
ö)~ü
b harfine ait
!iivedit.
nota müracaat
I
lond.
59
tevbc\
15
,.killer"" kelUne vefa
tilivet, terkiplerde bu suretlerle yazllmasl vacip olan~n bulundugu gibi caiz olanlarl da vardtr. ,[ J f [1] Bu sonda 'te esasen ara~~ te'nls, vahdet, masdar ve mühaIaga aIametidir.
terbiye
-' L :.)
türbe,
,
"
.."
~
sela1se,
tetimme, ,i./
..... .../..,--=, ..l - \...
erbaa ilh.. müennes,
. .
tim,
~
~
erbaa (tUn) ... mczekkerdirler. ArRJ)98da kelimeier hep ahirinde dunna (vakü) hall dÜfÜnülerek y~Id!i1 ve bu ta ise duru-
tarla,
tobt, '.'
lurken he oldutu 19in
tmal1 "JdUtrde VI l.tÜltrltrindt lk1 ~ U. fll&1arlar, Mt.amaIUi W' olaralc 4\U'Ulma1uU I1tlum Idtnllr cif. mlVO\ltnir, luniar ti ,1, ktUm'fl Umam\lJlClan .,1"1 1111 ;lr har' alblltibll'
~'l'l.r,
Kur'd-l Kerhn'd@, llzel'Ülde IJaktl clalz 01. tb1yan itafet haUertnden
~t <
.'
',
60 bille rahmet allah (1),-
lnne .-eeret-a-Dkkum da uzun te Ue ·yan}· nuttn". Bunlarda neies yetifmeyip de durulacuk olursa yine te üzere durulmek IazunaeUT. Znmlre izafeti halinde de :
.~
..
.
bilAd-l
.u.,
~->L- ,..,~ .e"
......,.-. erbaa aibi yine be ile. $eddeli ye dst
lQIlra
ma.dari.yette:
hicJayetük (e),
~~ ..
.
1na;retiik (e) gibi te
yuahr. DU vecihle aalt bu olan .keUmeler ~ icabula göre bazan te b8zan he. olazU 867lenmit olduJuudan baZUIl te bazw da he f t yer1ne lÖl'e ikiaiIe de y~. Te'nia miDu1 kut_ildill zaman hep ~ he
.....
.
f~~>
--net.
Bun1ar kvtedihneyip da &Ill kelimeden slbl
mülihua edlldiii red__ da:
.- .,
61
5. hikiayet,
hikiyc,
~
6~:.
•• ibarct,
• •• \..
•
J
~
=58-5 -
,
[I]
Bu harf esasen arap'~a kelimeIere mahsustur. ibare
Adl sa,'
alT.
Osmanhcflda (se) de
denir. Hareke ve huruf-u med ile hecelenir, huruf-u med ile olanlar Osmanltcada
•
huruf-u imla jle harekelen~i!1 gibi biraz
gibi iki vecihle söylenip yazllanlar oldugu gibi yalmz te ve yalmz he yazllanlar da <;oktu!". Ve böyle kelimeleri bir <;er<;eve i<;eris~nde göstermek mÜJnkün degildir. Terkiplcre gelince: Arabi üslt1bu göz:.!tilerek söy lendigi zaman
klsa okunurIar.
Yeni y'azlmlzda kar§lhgl
S, alT. YaZl
§ekilleri:
Bütün ahvalinde
Be ve
de görüldügü vechiledir.
Pe harflerin-
Onlardan Calkl
üstündeki üc; noktasiledir.
seyyib,
Ilahmet-ftl-Iihl aleyhi rahmeten vasia,
Beldetü tayyihl
gibi i'rap muhafaza edilerek, arabi terkibi ile, te veya he ile yaZllir. Farisi üslubu ile söylimdigl zaman
1I1ÜDakap.-i
Rahmt:t-j
edebiyye gibi muzaf veya mevsufun ahiri esre
ilihiyye,
suretinde harekelenerek
mü~redindeki
imliiya
göre te veya he He yazlhr ve bu heler hurui-u imlädan gibi hareke sayliarak üzerine bir hemze
kor-.up bu da esreli yani (i) diye oku-
nur. Bu terkipler Türk<;e terkibc c;evrildigi
Rahmet-j vasia,
man ise: Allahlll rahmeti,
belde-i tayyibe,
azirne,
rahmet,
ho,
belde, büyük muharebe, 'e debi münaka~a diye xlIüfretlerindeki imlä ile söylenir ve yazlhr. Velhesll sonda telerin he ~klindc yazllmnSl · ve okunmasl Osmanhcada olduk<;a karl'ilkbr. C;ok kelime icap eder [2].
muharebe-i
geni~
?a-
ve terkip nümunesi
görmek
[1] Transkripsiyon bahsine bakmlz. [2].) , =-= d) harfinin notuna müraeaat
ediniz.
~.
"
62
,
,~ , -- ' L
.,
~
teabit,
&iyab,
ievb, beu.
mesel, sülüs,
mÜliil,
lemen, eslaa [I
J.
[1 J Bu harfin ara~daki fonemi He Türk. ~cdeki ( 5) fonemi arasu: da fark vardJr. Arapl"l'
aümün,
.::/ yi (peltek 5) sur etinde telä.ffuz ederler, "...,
....•
Biz tarn (5) sesi veririz. Esk1 metinlerin harflerle istinsah edilm: 5 kopyelerinde
s.klet,
41
\:~
~
~
mes.be,
~.J:. P-"
.. Y
lukbe,
~
"./. /
' / ./
~ sUm,
kelimeleri ::urctl nde manada
aamim,
<;:ünkü hk;
. :.i
i -
•
...
~
hep (s ) ilc wme n V I! " smttr ya zllun kelimelerill Dyn ay n
o ~ duk l an
yokse ...r
~
o
~
...r 6}
yeni
i~in
AS111ann an
.:. ile mi.
ile mi old uf,'Un u d ü~ün m ek ls umd lr. semen , klymel ; :....m<:yvc;
.J' -
=
~~m .:a'
=-= Tü rk~c semcr'd il·.
6
can,
c
•
cim
Adl arapc;a ve farsc;ada biraz c;ekerek föylenen cim. Osm~nhcad ,\ kIsaca cim türkc;ede ce dir. Her üc; lisanda kullamhr. Binaenaleyh hareke ile med ve im la harflerile hecelenir. sakin de olur. yazlmlzda karlilhgl (c) ce dir. Yazl §ekilleri:
cemil.
Ortada §ekli ba§ta görülen
yalmz §eklidir. )' an
c;~ nakh ein, denir.
~eklinde
küplü dc dir. Fakat
olur ve küplü cirn denir. - Alt kl~ml böyle klvnk olan harfler umumiyetle küplü diye &Dlhrlar. - ASll cim klsml veya harEm cevherini te,kiJ eden par~aSI olu!>
§ekillerinde d e yaplhr. Bunlardan küplü ola'hilenler :
a!}dglsl ke,idesidir. Ba,ta
,ekli
• dir.
ciaim,
64 Hece
dir.
Sonda
örnekler i
~ekli:
cebr,
~
./ 0./
~JY-:-
~
0 Muhtelit
• •
/~ ~~
cevdet,
,
c:iyadet,
•• •
~ekilleri
~
•
/~ •
\ 0
~
~r.
.\' ... \
cür'et,
.--
~~ ./
ictira,
.~
hdCcic,
,
civci,
., .cev, . r ~ J~ . V./ · 0 . /.
7. civar,
cüy,
~
ciice
~ ~ Ce
C
Bu harf far~a ve Türk~e keJimelere mahsustur. Osmanhcada ~im de denir. Hueke. huruf-u med ve huruf-u jmla He hecelenir. Sakin de olur. YaZlmlZda karflhgl (~) ~e dir. Yazl fekilIeri kamilen cimdeki gmidir. Ondan far:kl bunun u~ noktah olmasldn. 0
., .)- f./
o
f?~
me'cUc: (I); ~evre,
[1] a) Türk~eye g~en ara~a v~ far~J l:: = cl 0
k~!imelerin sonlarmda si,;kOn ha linde
bulundugu takdirde bu harf Türk~ede ~ok °defa .. =~) ye tahavvül eder. \!. l::.~' l::.~~
: ihtiyac = 1htiya~ : 'ilac = iliq
r' \::r..' : isUntic
=:' ~tinta~
~vi,
gibi.
b) Bu kelimeierden müteaddit heceli olanla1'lOlO sondan evvelki hecelerinin nihayetIerinde sültOn Ik~nde bulunan ( = c) le:- aslUannl .:...~
muhafaza ederler. : huccet
.::..~
: necdet gibi.
Bu guruptan kelimelerde
(
0
Türk~ye g~n birden fwa heeeii ve fa~a keJimelerln sondan evvelki hC\."'elerinin nihayetlerinde süktln halinde ( = c) v(. eyni zamanda müteakip hecenin ba,mdll sert harfler öediiimiz <", f, h, k, p, s, ., t) harflei'h,den biri bulundugu takdirde sözü g~ell ~ = c) ler Türk~de ~k defa ?:: _~) olur. ~\,.":") ruchan = ru~han
c)
ara~a
tcchil =., te~hH reefc (h)
~ r~fc.
~)
feddeli de-
gilse: Türkqede teWfuzu j ye mütemayildir. .::..~ : nccdet = nejdet gibi.
W.
~orap,
Biläkis höyle kellmelerin so~dan evvelki
.hecelerinin nihayetIerinde bu sert harflerden 0
biri sükun hal1nde bulunur ve müteakip hecenin ilk harft ashnda ( olul'SQ bu barf Türk~de ~ok
de:fa
~
= q) ye tahavvül eder, ba-
znn cki eski halinde kahr. Degi,tigine misal : ~., : lehce = leh~
..::...:-r.
:
bt:hcet = beh~et gibi. Degi,mediglne misai :
&
tefcir
~:J
te~ci'
gibi.
Bu husuoslarda en hakiki ölqü Ijivedir.
öö
mana~lJna)
•
~irkib, (p)
~i~ek.
[1].
8. ~kef,
., ~
.,
,,/ •• ~,J ~-r
~aI.,mak,
L H
&a~mak,
;,
ha'
[2]
Bu harf de .:, gibi ash arap~a olan kelimelerd e kullamhr. Osman\J elifbasm.da ha diye okunurdu. Bu harf hareke ve huruf-u med ile hecelenir, sakin de olur. Yazlmlzda H ile yazIYoruz ve I> he den kahn vokallerle farkediyoruz. Fonem klYmeti hakkmda yukanda söz g~mi,ti. Yazl §ekilleri kamilen dm'in §ekilleri gib idir. Bunun noktasl yoktur.
,
U~ ..•
Mb.,.,
[1] r. ha.r fine Bit not.a müracaat. L2] TransIuipsiyon balwn. müracaat.
67
Haris,
HI ·dahi denilen bu harf arapc;a ve farllc;ada Ve osmanhcaya kanl!mll! anp c;a ve farsc;a keJimeJerde ve türkC;Cllin bazI Jehc;eJerinde kuJlamhr. Binaenall~yh. hareke. huruf-u med Ve huruf-u imla ile hecelenir. sakin de olur. Bunun fonem klymeti hakkmda yukanda malilmat ge~ti (. ha gibi bunu da H ile yazlyor
ihram,
Bahriyye,
•
he ve (.
ha dan kiS-
men kahn vokallf'rle 3Ylrt ediyoruz. Äzeleh~esinde sesi (. ha ve • he den daha serttir. Yazi §ekilIeri aynen cim ve d i gerlerini1 §ekilleri gibidir. OnJardan farkJ noktasiledir. Bunun üstünde bir noktasJ vardlr.
halUk,
hilkat,
6 sulh, hufye,
mahd um,
nec:iih. handan,
9. hub,
hahra,
H
hi'
68 10.
bU'alZ,
, ).J hurma,
hurua,
•
~~
D
dal
Osmanlacada klsa<:a da! dahi denilen bu harf. hece harflerinin münfaat.lIanndandu. (ittisal ve infisal bahsine baluntz). arnp~ada. far~dave türk~ede kullanthr. Hareke He. huruf-u med huruf-u imla He hecelenir. sakin deolur. Yazmuzda kartthit (d) de dri. Imli. itibarile ya batta ayn ya solda bitiJik olarak b\l· lunur. Yazlda da yalruz ve sanda tekli vardlr. Yalmz ~ckli yukandakidir. Son-
ne.
horultu,
hU'llh, da ,eid i de
dir. Gerelt
ba,taldnin vegerek bunun b8Z1 y&ZJllUda mubbra,
münel denile.»
,)
,ekiIlerinde de yazlldtklan görülür.
muha"er,
dalrtb,
müverrih.
69
,J)
~J --\i
.., .
diele bedide
..,
diiclük,
derlMnd (t),
. 9
medid (t),
imdad (t),
(j~jJ
dudak.
J;~~ , dörtlü,
memdud (t),
. damad (t),
,. donduramadun.
didir,
döndiiremedim,
dürdürdü,
dembeclem,
•
/
düclicle. [1]
eled (t), [1] a) Türk~ye gec;~n araPQ8 ve fal~n ke-
70
11.
noktah yani zel oldugunu anlatmaktlt. Ru d3. münfasll harflardandll. Yukanda da söyledigimiz gibi far~ada da pek az olarak kulIamhr. Hareke ve huruf-u med ilc hecelenir. Sakin de olur. Yazlmlzda olarak ,\·azaTlz. F akat araplar peltek {z) g;bi telaffuz ederler. Biz aYJrt etme~e lüzum görmeyiz. Z
z
zal
Osmanhc3.da zel dahi denilen ve Iloktabir daldan ibaret olan bu harf yalmz arapc;a kelimeIere mahsus olup dal-i muteme dahi denilir. maksat dal ohnaYlp
zem,
limelerin sonlarmda sükl)n hali.ndf' J =>. d) bulundugu takdirde bu harf Türk!:ede gok defa .:.. = t) o!ur.
=
,).1.&-
:
aded
adet
.M)
:
Rind = rint
zillet,
: Rind = hint.. gibi, Sonu ~ddeli
J
= i) He biten kelimeJer-
de bu hari Türk!:eye !;ok defa
.:.. = t) ye
t,3havvü1 etmez.
ztiaüb,
b) . Bu kelimeierden müteaddit heceli o1:-mlanrun sondan evv~lki heceleriuin nihayetlerinde sükful halinde bulunan ~ = d) ler as11Ianru muhafaza ederler . idbir
.)~,),
r~,)'
: Idgam
gibi..
c) Türk!:eye g~n Dirden
züca,
fazla heceli arap!;a 'v e far~ kelimeierin sondan evvelki hecelerinin nihayetlerinde sükfln halinde .') = d) ve ayni zamanda müteakip hecenin ba!imda sert harfler dedigimiz (16, f, h, k, p, 5, !i, t)
harflerinden biri bulundugu takdtrde. sözü ge,) = d) ler Tür~de f60k defa .:.. = t)
~n
ezvik.
ye tahavvül eder. ~.M-
tedkik
~~ J~J\
tedfin :
= tetkik. = tetfin
idhäl = ithal gibi.
16) Böyle kelimelerin sondan evvelki hecttlerinin nihayetlerinde bu sert harflerden bil'i sükUn halinde bulunup müteakip hecenin i1k harfi de aslmda ,) = d) olursa b~ harf aslml
muhafaza eder, .M. ~
J.~
(. ...1
lez&iz,
.:.. = t) ye tahavvül etmez.
:
tehdid = tehdit
:
takdir = takdll'
: takdim ~ takdim gibi.
mütelNZiz,
71
lTIer.tib (p),
zUl.,ed ( I)
12. terbiye,
~
0
~ R
-
)
t* ra'
Bu harf de münfasll hece harflerin.dendit,. Her ü~ lisanda da vardll. Türkc;ede n diye söylenir. Hareke. huruf~u med. ve iml. harflerile hecelenir. sa)tin de olur. Buda dal gibi ya yainlz yahut diger bir hatfin saluna biti,ik olarak yazlhr. Yani bunun saluna ba,ka had biti,mez. Binaenaleyh Yazlda eaaa itibarile iki ,ekli var~ du. -F akat sülüste bunlar mulvtelif tarziarda y.Z1hrlar. Y a 1n 1 z
,e k 1i:
mermer,
merkez,
O~ türlüdür.
baytar,
Sonda feJdi :
bir remz,
)'abut
(1) Tranakripalyon bahsine baJun,lz.
dir.
72
G •
" \
~
0
J~ ~ ".,
\
ibtiraz,
derkenar,
rakam,
serr.',
.,.
f}J) ~~.J
orman, rikab,
~
.,
./
....
m&r11UU'll,
rikkat,
rük1in,
yakmdtr.
mürur,
.,
\./
.J \~.Jj
mürüvvet,
'/~' .J/~.J~ß.
,
bu kadardtr,
)'Jj~ JIII
WitI·11',
, •• \
ibre, bir emr-i mukadderdir,
zerdär,
k"omur. ..
73 Bu mi~, \1erde görüldügü üzere telaffuz itibarile bu harf kendisi sakin ise üst
fars~ad3n almmJ~ kelimeierdir
tarafmdaki harfin, harakeli ise kendiainin harekesinc göre kahn veya ince okunur.
(I).
13.
Sakinde üst tarafmm, müteharrikte kendi3inin üstün ötre hullerirade kahn, eSTe hallerinde ince okunur. Bununla beraber
•
kahn harflerden sonra bazan da evvel mutlaka kalm okunur. Bu kahn harflere arap~ada ltbak
harfleri denilen
•
z •
.
•
Atap~ada za' osmanheada ze denilen bu harfe (ze-i mueeme (yani noktah r~) derle"r. Bu tabir, harfin ra oldugunu deiil. ondan noktasile ayut edilecegini ~öaterir. Bu harf her üc; lisanda da kulhmhr. Hereke, huruf-u med, huruf-u imla ile heeelenir. Sakin da'h i olur. Yazl §ekilleri tlpkl ra dakiler gibidir. "
zemin,
dir ki yedisine birden
istila harfleri denir. Türk~e ve yabancl kdimelerde ahenk kaidesine tab i olarak
zl'
~ '.. j
zaman,
kahn hecelerde kahn, incelerd e inee okunur, hununla beraber inee hece ile ba~la dlgl halde arap~a kaidesile kahn söyle-
diiimiz " ....,
m...tib,
mizmar,
mezar, beraber,
j); !er de ,vardJr.
...
..
•
nZlk.
me..k .ibi b ... kelime-
Bunlartn c;ogu arap~a "0
11] Ara}>l;ada tecvidin (hukm-ür ra') fashnda bu hususta kMi izahnt vardll·. Türkc;ede aheuk knidesl hakimdir.
....
74
.,
.
.. 9 •. •/
merzuk,
~J~f ::
,
,,' ./ •
J.
/. j
.~
murtezika,
•
~ .. ,
bez,
.
hiz,
,
./
•
•
bez,
J.
J.
.fIII
. -', >~ .~ . ../
Akdeniz. mühtizz,
zum.
diizeJt,
ferzend,
..
, sezer.
uHr,
Bu harfin YU1mlZda tam ltafFltit
I
dir.
Fakat z ayhi zamanda
•
~ bariz,
büruz,
•
)~
harflerine
de mukabil olarak ltullaruldait. daha doge Tuau tÜJ'k~ede hepsi ( j = z) luretinde tel'ffuz edildiii i9.n mana)'l anlamak huIU:Junda ~ok dikkat etmek IUlmdu. Me.
75
.e'a: jandanna,
J~I::' kelimel crinin üc;ü de zahir suretin-
" "" :../ .fr .>J J
..,
de yazlhr. Kelimelerin mfmalann1 ~i}ak ve sibak karinelerile halletmek laZlIll gefir.
rejim gibi [J
J.
14.
15.
sJ
ja
sln
Je denilen bu harf farsc,raya mahsustur. Arappda ve ÖZ türkc;ed e yoktur. farsc,radan ve bütün garp dillerinden alinan bazI kelimelerle.
türkc;eye
Münfasll harflerdendir. ruf-u imlii.
intikal
etmi~tir.
Hareke ve hu-
huruf-u med ile
hecelenir.
sakin de olur. Yazlmlzda kar~lhgl j dir. Yazl §ekilleri n da görülen
~ekiller
Arapc,rada adl se yi c,rekerek (sin); osmanhcada klsll~a sin dir. Bu harf her · üc,r lisanda. müstameldir. muttasll harfl~rde[! dir. hareke. huruf-u med. huruE-u imlii ile hecelenir. sakin de olur_
gi.
bidir. Bunun üstünde üc;~oktasl vardlT.
Y az
1
§
e k i I I er i:
Sinin
yalmz.
ba~ta. ortada ve sonda olmak üzere ba§.
hca. dört §ekli vardlr. Fazla olarak bun.
;\~ c;.,J
Iarm di§li ve di§siz C;t":litleri de vardlr. fakaL di§sizi az kulIamhr. YalnlZ ve dilili
jenk,
jile,
§ekli baltald :
du.
~):.
.. ,
.~
julide,
[1]
Japonya,
.;
=
~." j) li kelimeleri hal1~ \ ruhMe
c) He okuma temayülü vardlr. \..),.N\; : e jand.arma = candarma, <.!t.k- L::,;= jimna~tik = cim-
nastik gibi.
76 nin 80n harfi oldu~u veya satmn bittigi son harE bulundugu mevkilerde Yllzlhr. Fokat bu yazl' zaruli olmaYlp yazmm ve kclimenin ve makamln göstereceii vaziYt'Le baghdtr. Bu ~kiJ biraz T,,' :va hl"nzer gihi olmalda berabel dikkat edilirae ondan farkh olduju anl:l41hr. ~eklind.~ de yazlhrsa da sonuneu mergur'
olmadJgmdan a? tl"~adüf olunur.
Ortada !!ekli: Ba~ma ve sonuna biti~en harfin
biti~me
kabiliyetine göre
.V~ }
lakin ortada di~siz sm
kullamlI1'iaml~hr.
Mcsela:
hand kelimesinde görüldügü üzere evvelk ike§id e ha nln ikinci sinindir. Yani bu ke§ideler aynca birer sin degildirler. <;ünkü ke,ide
harfin uzamJ§
.
\",.: :. \.:::::'.... .. ./
..."
bir · kJsml
demek oldugundan ona ait bulunur.
o
Sonda ~ekli:
dir. Mürsel denilen sondaki ,ekil ya .özün bittigi son kelimc-
Serteser seuiz mesire.
77
ailain.
!'eia.
aüpünün, Ye'.ün
süaleain,
•
~'aün
iatifair•
Bi'~ istinia,
,J't;' ~ß.
Buharfin tel~ffuzu esas itibarile arapc;a ashnda
büüaün
....., ~
ve
.
~
dan
kabadu. farkhdu. ,J' .:. peltek. Fakat bugünkü teliffuzumuzda yalmz . aradaki
incelik
ve kalmhk
sezilebi-
Ienem.
Hr. Meaela
u .........·•
aiaam,
.....
~
.'
Sülüs,
sella,
selaebil.
J~
selli kelim~lerinde bu aöyleni~ farkl Ilek ac;,ktn.
16. ,~man,
$ -
~r
$in
:~ & , ..)
, Arapc;~da ve farsc;ada ya' mn medd!le
§in diye okunur. Osmanhcada §In denir. Her üc; lisanda da vardu. Hece te§kili ve harf §ekilleri sin' inki gibidir. Btinun üstünde üc; noktasl vardu. Yazlmlzda rnuk,abili (§) dir .
..
,~
.
••
...."",~r'I........' . ._....M,..
febir (,ebr ) ,
,mäh,
tikeste,
ittibi', ,ükür.
." me,hed,
...l:..
at"
J'!+
lS": ..
7Y
.• u;.,
med ve huruf-u imla ile hecelenir. Sakin ~e olur. YaZlmlzda bunu da (s) ile yazI-
atlon,
gildir. T elilffuzll
V-
sin ve ..:, se den fark'h
olmak üzere kabadIr :
•
~.
YClrsak' da arapc;adaki tarn kar,lhgl deo
Iap,
-"
~
Habet,
.~~:. .. , ~
~
~
....,
JL
silim,
,.,
fAfanDlf·
17.
(
P
s -
\
Yazl ,ekli esas itibarile dörttür: Yalmz
.Id Adl ara~da böyJedir. O.ri1anII~da ut dir. Bu harf Türk~e ve farsc;a olan kelimelerde yoktur [I J. . Hareke, huruf-u [1] . Öz Türk~ bir tek (s) fonemi va:rdll'.
Arap harflerile tam ka~lhiI v- dir. Osmanl~
cadan ,aluurut olan .:... li, ,.,. 1i, ~ 11 kelimeIer kendi im1Alar:ile yaz11cWdarmdan ve arap~ada
.:.. peltek (s) ye, V" inee (s) ye ve
v'
Ju,l,q (s) ye tekabül ettiginden öz Türkc,cnic, (illce, s) li kelimelerl erapc
(kahn 5) ii kelimeleri de ayni suretle
V" ile yazdmaga ba,lanmlftll'. Azeri leh~sile ve Kazan tivesile yazllml9 ve bu lehc,e He ,ivenin hakim oldugu yerlerde arap harflerlle basllm., kitaplarda gerek inee, gerek kahn (s) foneminin IJ' ile gösterilmi~ oldugunu görürüz.
dlT. Bunlar bir 'di,le Yazlhrbu. lkinci ve üc;üncü ',e~iler az kullamhr. Ke,ide ancak di,ten sonra konabilir. San =
~)l __ ~;~
Sank =: ~)l_ - JUl... gibi. ~unu 00 i~aret edelim v' sadl kesreli aral>C
~ fifat (al'a~a) slfat gibi..
80
dir. Sonda !lek-li: gibi.
Ortada llekli :
sarf,
Ilrf,
malraf,
taaadduk,
,t" "
.
1\
~ A,.~
~
~~ / . / ""
kJlSU,
81
Imti"l, klima,
mutebubul,
mUllafa .
• alu,
lurre
•
. 18.
~
=
0
lira,
-
dAd
u....e,
aojan,
.J~.d>~
~~~ ~~
. Bu harf araptya kelimeiere mahsustur. Osmanhcad ll klsa olarak dat deniT. Bu harfin araptyada telaffuzu pek az z fonemini de ihtiva eden kahn (d) dir. Hareke ve huruf-u med ile hecelenir, .sakin de olur. Osmanhcada daha tyok z, nadiren d sesile söylenir. Yazl ~ckilleri sad' m lfekilleri gibidir. D:id'ln üstünde bir noktaSt vardar.
aanaar,
zarar (darar),
kai..,
bama,
zaya ( dl),B, )
6
H~
.,
"-
}
-' ..
.,/~
.~
durub,
A
.
"
j\~
darr,
e
•
~
• ~ ..,,;
L:~C,~
dlfda'
nadiret.
, madrub,
.......
adud (adut),
, /. ., .., ...
)-Y'a~...A
magdub, mudga,
muzi (mudi).
add,
..
IZrar (Idrar),
)
~
.~
~ra
.dUd
Hl.
Arapc;anm tecvidi baklmmdan braplar ic;in bile telaffuzu en zor olan Aarf budur. [Bu sebepten Hazreti Muhammedi .)lAl~ ~!..j~.
.....;\ I.::
= afsahu men nataka bicl •
did = dadl en jyi söyliyen) diye . öv-
hazret (hadret),
mü,lerdir. ] [1] Parantez ic;indeki ~ mukabi1ler , halis 81'ap
telaffuzunu, parantez haricindek.iler Osmanltca okunu~ ~klini
mu21r ( mudir) ,
lanlar,
göstermt'ktedir. Tek kallihgl
ara~ada
,ve Osmanhcada
ny ni surelle
okunmaktadlr. Bu degl~i klikler ~vemizin blwr.
0-
iClI-
83 19.
YaZl ,ekilleri: Yalmz. halfts ve ortada ve sonda olmak üzere dört tür)üdür: Yal-
mz ,ekli:
Ba,ta ,ekli de böyledir. Diger harf sonuna t.3klhr. Ortada ,ekli:
ta'
T Osmanhcada
adl tI du. Bu harf arap~aya ma~sustur. Hareke. huruf-u med ve huruf-u imli ile hecelenir. sakin de olur. Bu harfin yazlmlZd3. kar~lhgl T olmakla benber te ve . dal dan claha kahn
ve daha dolgundur.
Gerc;i
l:u
Sonda ,ekli:
ü~ harfin ü~ü de =bir mahrec;ten <;lkar. fakat slfatlarmda hrkeder.
ter,
o)~
~,
.t abak,
dere, du. Hepsi birdEn : dam kelimelcrinde
bu fark a~lktll [1]. [1] Öz Türk~ede bir tek (t) fonemi var,hr. Arap 'harflerile tarn
kar~ili~
ü dir. Osmanl!C'a.
,
da, ara~dan ahnmI§ olan te li ve h h keIimeler kendi imlälarile yazlldlklarmdan ve
Ja
ara~da te
inee' (·t) ye. tl kahn (t) ye tekabül ettiginden .öz Türk~enin inee (t) 1i k c: _
limeleri araP9aya uyularak te He. kahn (t) li kelimeleri de ayni suretle 'h
He
yaZlllna~a
~
bqlanml§hr. Tüfek Top
= cl;j
= ,:,.,1.
gibL
Ba:!Jta ve ortadakiler ke,ideli de olurlar
Maamafih bu hususta bau' istisnalar da yok degildir. Meselä tutam kelimesi
rl." "I.-
suretillrle
manlara dogru, ~ ile yazilmaga bli§lanml~h ..
yaZllarch ki ikinei heeenin balimdaki (t) fonemlnin, kalm vokalli oldugu
i~in
h i1c yaZ!l··
maSI icap edenii. Fakat, totem kelimesi r': j suretinde yauhrdl ki birinel heeenin bali1nc!aki (t) foneminin, kahn vokalli OlmSSl hasebile h He yazIlmasl lazlm gelirdi.
=
Bundan ba,ka tl He yaZlldlgl huHc ~ d) okunan h'arfler de vardl, rillt dam,
=
t,.1J.= dai, :~~",.l..
iranhlar ar~anm h lanm inee ' olarak gi'bi telaffuz ederler ':'" JI. = iareb
==
tereb •..:..~ ~\ ithläat = ittiIäat gibt Evvelee J. ile yaZllan ve Hk harfi inee (t) fonemine tekabüi eden ~.:l,.J- kelimesini Tehran suretinde okul'lar ve gittik~e umumile~tirel'ek';' ,.,.ffiCklinde yazs\'lar.
(J.
Evvelce u He yaZllan Hk harfi ar:\~a!lIn kabn t) fonemine tekabül eden ~L_\';'!.
Toharistan suretindc
dogru gibt
Bununla beraber bu gibi kelimeIer
(t),
SOll
za-
teläffuL
e~ mcklc
ber.\hcl'
~I:-)ti §eklinde de yazmaga ba~laml~lard l r.
84
,, tar.h,
.
--, .
muhhit,
bb,
rnattaricI,
B;)
20.
munlazlr,
manzUl·,
j;~
z
melbuz. Bu misiallerde görüldügü üzere bu har-
zl'
Bu harf yalnlz arap~a kelim eIere mah· sustur. Fars~a ve osmanhcada yoktur. Osmanhcada adl ZI d'iye söylenirdi .. Harekc ce huruf-u · med He hecelenir. · Sakin ae olur. Y BZI tekilleri tl dakiler gibidir. Bunun fula ohrak kolunun !lagmda bir noktasl vardll. (Tl) dan farkl noktasiledir..
Ein YBZtmlZda kar'lhgl z ise de ~ \J;, • ~ I j ve
/-.I~
gibi kelimeier ayni harfle yaztl-
dlgmdan manalanOl anlamak i~in söziin geli~ine dikkat etmp.k ikhza eder.
21.
ufer,
[ 1 zdir,
1
aYln
Bu harf arap~ya mahsustur. Türk~e far~ada
V"
yoktur. . Osmanhcada adl. aym
dll. Hareke ve huruf-u med He hecele;nir.
nfül,
sakin de olur. Yazl tekilleri. sülüllte böyledir :
1IIw,
mazhar, 1.11 Fonem klymeti hakkmda b
g~n
Bunlardan I. 2. 5 ve 6 küpsüz. diger hem küplü hem de küpsüz yazlhr. y alnlz ~ekli: 3 ve 4 ile bunlarm küplü-
Üc;ü
~ekillerinde
görüldügü üzere
harfe ili,mesi
kollu hir
sanat baklmmd3n tt.reih
olunur. I. 2 ve 7 neiden maadasl ke.t!ideli olamazlar. B11 ye
gibi,
leri,
ba~ta ~ekli:
icabma göre
kullamhr.
yani her zYJ.n her yerde kulIamimaz. Böyle olmakla eraber okumaYl
ve manayt
bozacak bir mahiyet arzetmezler.
1. 2. 5 ve 6 du.
Ortad~~ekli:
7 inci
~ekil
aSlldlr. Bu. sonda oldugu zaman
arab (arap),
ve
ivu,
olur. Ortada
~eklinde de
uzuv, yazlhr. Maamafih 3 ve 4 üneü ~ekil ler ortada ve sonda dahi yazlhrlar
ve bu surette
§eklinde olur ve aym agzl 4 üneü §ekilde d,e yapllabilir. 2, .. ve 6 nm yukan kalkan aglZ u~lanmn meseli :
.. \'. \ ~
i'rib,
i'riz,
mu'reb,
arif,
87 22 .
• muli,
A
gaym
.,
e.nu,
Türkc;ede gaym denilen bu harf h~r üC; lisanda da vardlr [2]. Buna ayn-I mu-
..
olnn nra~a kelimeIer, türkc;ede (i) He, III) t. J ötre olan ara~a kelimeIer, Türkc;eje (u, ö, 0) He gösterilir.
...,
fUCa
t
Ali
=
J"
fuare
=
• .J~ ~I.-~
Osman = Ömer
= /' .,)'J~ gi~i.
Unvan =
anz,
t
IV. Kelime ve hece. sonlarmdaki meczum lar Türk~e kendinden evvelki vokali
- uzun olrutmakJtadlr. Mälfun -
rj...·
,)*"
Mäh\id ic;timi'
eUzü,
,
-
t.~ I
= t..:-I
gibi. Sonunda meczum· aym bulunan ke1imelerin TÜl'kc;e ya~lar1nda en son vokalindcn sonra hemze gibi okunau bir . (kesme = ') i'iSiSUfa V)
reti konuldugu da vakidir.
..
•.",\_to.I~..___.C ...
id,
~
ud
mea'ud,
ibdä' =
t.'.,I,.'
kelinlelerin ikinci ve daha sonrani hecelerinin ba~mda harekeli bir >lym ve bu heceden evvelki hecenin sonunda da ·meczum bir konsonant bulundugu takdirue bu kelimeIer Türk harflerile yaZ1ldl~ vakit, aym lar t n ve m üncü paragraflardaki esaslara tevkifan vokallerle gösterilmekle beraber bir evvelki hecenin sonunda bulunan konsonantla bu vokalier arasma bir (kesme = ') i~l"eti kcnulur. Mev'\id Mel'un
= , ) -,"
JA
w,.J.. gibi..
Bununla beraber lisanm fonetik seyri, kesme i~aretini "kaldl1'maga müteveccihtir :
ma'rifet. .[ I ] [1] Ara~anm
~ lan Tür~eye vokall~
rek intikal etmlftir. Ni~klm I) ara~a
J
kelimeIer,
türk~ede
t
1
üstün olan
(a) He, 11)
t • esrc
gibi.
VI) Ara~da
bu
Meb'lls = mebus == ,:, J"7" MefUJ = meful -"~ J gibi. [2] Bununla beraber, Türk~deki gaYm ile arapc;a ve far~adaki gaym lar arasmdn fonem bakJmmdan, fark vardlr "ki bu fark' ~ive layin edel'. Ara~anm:' mda ~ ·mahrecine yakmhk
J...
hissedilir"
-
88 ce.rn dahi denilir, hareke, hurul-u rned ve huruf-u irnlA ile hecelenir, sakin de olur. Yazi ,ekilleriaym' dakiler vibidir. Bunun üstünde bir noktasl vardu. Yazlmlzda mukabili g ve .g du [I]. Biz . dilimizde bu 'harfin sert oh.nlartm kar a yakm ve hatta bazan kaf gibi, sakin olanlanm da ashndan yumu§ak olarak ok.uruz [21.
..
pva. (UVI.),
,,~. ~
, J~ .. , . ,
C, -Gr :
pyret,
q,
pdde,
~~. ~
tajwak,
daPr'ak,
4t
~
....
9
~V:.'
'
. t!
'\k
C
\~
~\1 .
hrii.
pIib (pIip)
~
[11 Meczum gaym'lar türk~ye Ue, batekeli gnym')ar da (g) iJo! g~mektedlr. r21
,,*.' ~~
=
Kaybetmek
:-U
~ .
tat
=
dai
dlI,
\
." ~'\
C'-J
oIii,
89 manhcada birinci ·ve ikinci kull.nlhr. Her ü~ dilde de vardar. H.reke, huruf-u med ve huruf-u iml. ile hecelenir. S.kin de alur. Yazlmlzda kar,lhil . F dir. Yalmz I!ekli:
•
~_----, ....
ortada:
• A,
23.
aonda:
F Ad.
l
-
fl'
-
ara~d.
rürk~ede
yanld.it gibi Ei' dar. Ee. f.r~d. Ei de denir. 0..
ferah,
-
Hep.i.birden :
firä',
efrid,
90
"
ifrad,
~)'
..
. '"' 0 """' ...__ - . .~t-_:>-...-~
füruht,
fireng~
furun
mekfuf,
(hnn)
isti'fa' ,
fmldak,
sofra,
istifi' ,
24. iffet,
•• leU.
K
kat
Osmanhcads. adl kaf tu. Her üc; lisanda vardu. Hece te~kili f-a daki gibidir. As11 farsc;a kelimelerde nadir bulunmakla
feryad,
beraber ash arapc;a olup farsc;aya
mal
edilmilt kelimelerde c;ok bulunur. Bu cihetin tefriki bazi yerlerde faydah olur. Bu harfin yazlmlzda mukabili (k) dlT. Gerc;i bunu alfebemizde ke diye okuyor-
.ferin,
sak da ash a~a~bdi\ ~örpceRimiz kd mukabili degil, kahn vokllllerie beraber ka f mukahilidir (Fonetik izah lar klsmllla b".
!Il Arap~a ;
klnlz) . Yalntz ~ ekli:
...
"
-'
c) " ba ~ ti\
:
.-
~
,
,,/.,/-
~~
. "'-
~
l.
ortada :
.-
..
-
'/~~
klraet,
./
.,/.,J.. QJ~
..
kudret,
~/
• O~
~
"-
sonda:
,
~
-~
~
.A
kaclf'r,
fark,
•• ikaar,
akreb, Görülüyor ki
. 0 ba~ta.
rtada §ekilleri fa
Bunun I'k'1 noktasl vardlr. dakiler gl'b'd' I Ir. 1-;1Yal mz ve. ~onda §ek'n ' I en. fa nm bu lJer._
. den farkhdu. ·I enn
akreb,
"
fakr,
-
92 Türkc;e: 11
,
,
,
j-,,~
..
3~ , ,
(...ka,
j'" .d.J
Eink,
~
In"",
kul nya
koJ,
j~ ..
Fa~:
\
el-bakk,
!~\
iltib.k.
'"
~~
... J"6&' 4~ -'
~
/
bfes,
. .... .-.,..
" ./
~
IL ~
~
·"ti • , .
S1) ,.. '.. :!-'
,
kubace,
kuIak,
k~
• .. J....
lS~-,
1
.;
~
~,
. .. l.S~jj ,
koktu,
}
bnctu,
\
'l\\;
'CS: -: ,
~
j~~ , ,
, iJtibäk,
kat
K
in6Uk,
Arapc;ada kM dcnii cn bu har fe Osmanhcada kef denir. Her üc; dilde kulIanihr. Hareke. huruf-u med ve huruf-u imla. ile ht-celenir. sakin de olur. Esasen arapc;ada bir türlü kM sesi vilrdIr
Vt;
bu
kM-] arabl
diye me§hurdur.
katib,
fekk
kils,
deki kMlar bu cümledendir. Arapc;ada türlü käf müstamel degildir. Hecelerinin hafif veya aglr olmasma ~öre biraz fark bulunsa bile bu: esasen her harfte mevcut oldugundan harHn mahiyetine ait bir ba~kahk te~kil etmez. AlEaba~ka
~
,
. . :~U:~5~3 .. ~
külliyyat,
mekr,
ekrem,
bemizdeki (k) nin ince vokallerle beraber bulunan fonemi budur . ...'L:X k_faIle,
~;- \:. ,ikeste•.;.('j gamke"
": J) küp,
tekerlek,
kirpik.
94
ekmek,
girift.
Türkc;edeki m isä lleri:
kertenkele. Bir de gaf-I farisi denilen ve osm3.nhca
gören,
gef diye söylenilen ve yazlmlzda g ile gästerilen bir kaf daha vardlr ki bu had Türkc;e il~
Far:;;c;aya
mahsustur. Arap c;ao o.;
ku!lanllmaz.. Bunu d :gerinden fark ic;ip. bCl -
ZI
göz,
kitaplarda ve yazllarda
:;;ekillerinde
<;ifte kolla
-. ./ 7..
yazml ~ lclr~a da yapll nll ~
bunlar sonrad -; n . sühutet 1C;1n
..
olmakla beraber her yazi !?ekl;ne tatoik edilememi!i ve' hepsi arapc;a kaf resminde
,
yazllagelmi!itir. Bin:tenaleyh bci!i tarafta elifba cetvelinde gerek bunu !iimdi gelecek olall
ve gerek
kaf-I türki ile s 3glr
kMI aynca göster;!iimiz yazi bakm\1l1"~an pek hususi bir mahiyette kahr ve cetvel«
gök [I).
~./
suretinde ililvesi ses lisan ba· T ürkc;ede birl
ag .r kaf dige ri keir-I ür-
k i d enile!1 ik~ kid da ha va rd lT : ktmmdandlr.
Bundan do l3Y I
hepsini (25) inci
SI ra
burada
num :ua sl tahtmda
a g lr ka I.;
käf-I nu ni d e denir ki nun gi b i okunan kaf d e mektir. Bunun azlml.20a k a~ l.g, (n)
topl a ml~
bulunuyoruz. Faris: k~.fm farsc;adaki m isall efi: dir.
I:( (""
girdigar,
gönül
ibi. Bu. elif-
(1) Bu bahsin sonundDki nol cd 10 iz..
mUnlc:.aat
9n zan d a o:uz beli olarak y azllml~ ve
. ,-
ba cetvelinde
!!ekl;nin cl ig-c r k iifla r g ih i de okundug~. ta-
.J
27 inci olarak
~
rif edtl mckl e ikti fa olun m u!:ilur. Filhaki· gÖ:iterilm:§li. F akal bazI kilapla rda bun u n
ka bi r bakt m dan kolayilk ifade eden bu
da farisi kafl gibi <;ift kolla ve arap<; a
i!!aretlerin ilavesi bi r baklmdan da gücr"
gib lek k,,\1a yazllml!ilanna tesadüf o lu··
lük ihdas e l mi~ ve Lil hassa muhtelif ynl
nl:r.
<;e~ it l erj ne
tatbik crlilememi, olmasl bt:
güc;lügü bir kat daha arhrm\~h . · Mesela Kaf-I türki" ye gelince: bu da elifba cet-
sü lüste b u be!! türlü kafm hepsi d/': arap<;a
~
'> uretleri üze re yazlhr ki biz ·de
burada bu izi takip etmek zaruretindeyiz
velinde 28 inci stradaki
Kaf' I nyazl §ekiller'j : ~eklile
gösterilen harftir k i buna yumu§ak
kef veya ldH-I yai de denilir. Ve bu k'af bazan ye gibi bazan da vav. gibi okunur. Yazlmlzda kar§lhgl d3- bazan
g
gib i ~ku
nan ince vokalIi g. bazan da (v) olmu§ olur (Fonetik izahlara müracaat).
Misalleri:
/
/
deiinnen,
ile boru kafl' dtr . ki boru kaI' m yalmz §eklinden farkl b;ti§ecek harfin icabma göre kuyrugunun YUk3-T1 veya a§aglolma~öven
smdan ibarettir . . Ortada §ekli:
gib: okunurlar.
Bütün bu ;'ahl.,dan anla,.ld.g. üzm
......C _......
.~ Oemanhcada be, türlü kaf kuilamlml' de.... '
.'
mektir. Fakat 5öyledigimiz gib i dördün.e konulan
i,aretleri
her yerde
görm ",k
mümkün oJmadlgmdan umumiyetle heps i de arapcradaki ;J
~ekli
ve bunun diger
yazl !!ekilleri ile yazllmasl tercih olunage ~ mi,tir. Nitekim eski osmanhca kitaplard .:l harflerin
adedi.
bazan otuz iki.
ba-
V
--~
!Hi
Sonda §ekli :
keklikligin gölgesi Karl~j1k
misiiller:
.,
.
./ geniz,
kerem,
&WUt mükerrem,
dejerli,
käfil,
•
~~
,,)
~y ~
J't 1..-/ ... .....,/
\
,,
:)
- \7 <"
Kü"im,
vJ~
,
\
luli..
giriban,
.."
~~
"
0""--/ kütah,
d;' J))
,,deni.all. ".
döv~mek
( döiü,mek ,
97 26 .
L
..•
kiremit.
egerli,
L
11m
Arap~a ve fa rs~ada lam, Osmanhca ~ a lam da denilen bu harf her ü~ lisanda kullamlml~hr, Hareke ile, huruf-u imla ve karh,
huruf-u med ile hecelenir, sakin de olur, yazlmlzda kar§lhgl (1) dir. Yalmz ·§ekli :
göjiialük [1 J• . [1J Öz ' Türk~ede kahn vokalJerle berabel' bulunan (k ) lenn arap harflerindeki fonem!
J,
ince vokallerle beraber bulunan (k ) lerin
{ n-
nemi de
~
dir. MalUmdur ki
J
kalm, ~
iDee bir fonemdir, Ara~a ve far~a kelimeIerden kahn vokallerie beraber buliman !l lei Türk~de
J
okutmamak ve inee .0kun acagln J
göstermek i~in bu harften sonraki a ve u vokalJerinin üzerine bir ( A i~areti) konur, Kätip
=
-:-;1( kafir =
)1( kUfe, =
.; J)
f\ikUfe = (j,,(",!, gibi.. ArapC;ada (I) ve (0 ) VQ-
ba!lta:
orlada
kali oJmadlgmdan ara~adan ahpan kelime !er
ic;in bu vokal1er üzerine
C) i~reti koymak ihti-
yaci görülmez. Farsc;ada (I) vokali esasen yoktur. (0) vokali ic;in de
C)
i~rt:ti koymaga W-
sonda:
zllm görülmemittir. b) MalUm oldugu ü~ere , Türkc;ede (g) harfi kahn vokallerle beraber kahn , inee vokallerle be!'aber inee okunur. Fnrsa9Qdan ahn a n ve bu~lnda vcya hecelerinin ha!ilndu !l = g) h a rfir.den sonra a ve u vokallerl bulunan kelilT' l! ler, Tükc;ede inee okunmak ic;in bu vokallcri ll üzerine hir r) inccltm.c ) i1iul'(~t i kOllulma k suretile YUZlhr
Gavc Niguh iden
!!Ibi.
..
• J~ ..J..l:A J(;
GirdiJ.:u J' Guya
(0) voklili ilc beraber bulunen ~ ir:onhllir da kulm okud\lklan i~in
=
g) le:'j Türkc;eyc
nnkillcrindc (0) voknli üzcl'inc (A) i~rcti koym:Ji{u Iüzum yoklul',
98
dIT.
Leyl - üI - leyal Ba§ta ve ortada lilm. yalmz ism-i cclille mahsus oimak Uzere digerlerinden klsa yani ü<; nokta uzunlugunda olmak üzer~:
elyak.
L.U
utJj
§eklinde yazlhr.
aalwe,
..
-
~ ~
, jU
Leyla,
•
Iimen,
~~
leb •
,
::]0..
lebaleb,
•
\ lüb (b),
.
-
~
leyäJ,
leyali,
~
'J\
~
.J-0 ,
eli,
ala,
alAI.
Z7.
bülbül,
Mim
M
A;apc;a ve farsc;ada adl mim . Osman
lule,
hcada mim olan bu harf her üc;: dilde kllllallllml~t\r . Hareke jle med ve imla harfierile hecf!1enir. sakin de olur. Yazlmlz da kar!?lhgl (tn) dir. Yalmz §eklj :
limon,
kelle,
beUi,
Ortada:
Anadolulu,
, ~JI'~~ \
\.\ ..
inee vokallerle inee, kahn vokalJerie k ah n oku-
Rumelili,
, , ,
aUak bullak [I
J.
111 Ar;,p,OI Vl' 100r"c:,dOl J k·r u:oill1a iIlC(' d ir. BazI gilrp dillcrindr: de büyl cdir. Türkc;;cdc
J
nur. Arap<;a ve farsc;;adan alman harekeli
yi
ihtiva eden kelimelerde bu harf, uzun fe th
.JC!
Lakin
-
Siläh
- (?"-
Huiü! gibi.
-
~l y>
C) ineeltme
i~I'E'11
Laie
'1
MeslUi
'- J
Siläbe
I
--
~')I..-
t 00
.
mum,
&>nda :
~';ß;.
mumaaeyb.
menle.
memerr, müternmim.
m ive (fa~), meyve ( türk~e),
) mimrna,
-~
samed,
memleket , ~em,
.. •
rnlras,
~
,im,ir,
1 () 1
,
•
o
y.
ö müleyemmen,
fim.
saJ11me,
.
erkam.
./
28.
dem,
denlbedem,
dÜlnur,
N
NOn
Adl arapc;a ve farsc;ada nun. Osmanitcada nun dur. Her üc; dilde vardtr. h .. loeke. huruf-u med ve huruf-u i:lllcl ile he-
demir,
celenir. sakin de olur. Yazlmlzda kar~tllgl (n) dir. Yalntz lJek1i:
.. J\ ,
ahm, ikinciye
ra
gibi nUll dt>n ;ro Ba~ta
\'t'
ortada ~ekli benill ha~ta ve ortadC\ ~t> kil
lernin ayntdtr. Nunun bir noktasl üstünsahm,
de bulunur. (be harfine bakllllz). Sund" ~e kli :
meymune,
102
,
kelim.,,;"
da son satn zaman yazlhrlac. kuyrugu . kesikler b lunduklan s on h3rh u
~C_-= .. __
..,
kill .
nedret, nllnkör,
." r , • •
nidi.,
nüve,
nadir,
ende!",
uL ~
fincan,
anne, an'ane,
nme,
m:nare,
nun.
29.
tenvm ,
ncrmin,
v
V3v
fa rsc;a d a av 0 m illIlI Adl arapc;a ve d k I üc;ündc t" 11 '" • d V3V 0 up . d laLiloll:
IInnllm'~lIr.
..,
nik,
ca •
imJa ha d l."n .n 0 • 1 . 1<\, ,I.: !1 1"I1.lh b ' ke h mco 0 .• 1 b gibi ba, I ao ma Irk 'l III('cl vey illl I' Hece ' med,
.. ol dui(una gore
ha eie.
tos harElerile hecelenir. sakin de olur. Yazlmlzda kar,lhgl (v) dir. Vav münEaslI harflerden oidugu ic;in yalnlZ ve sonda olmak üzere ilti ,ekli vardir. S::lüst yalnlz §ekli ikidir :
\\ )
,
~
ili' , ~J ,.e/
~ß..
yuva,
c.Sf~
üWke,
da'va,
't Ba,lta
bir harfin sonuna biti,tigi
9\.0
rette:
(;i/ .".)
vecben,
,
§eklinde yine ik:dir. I(uyrugu klvnlt olanm kaftan farltl
~} ' Y:-~
vücuben,
ac;Ik olmakla beraber
e/
vaVIn noktasl da yoktur.
~ß.
~.
dalti
vavlar gibi n ve daldaki
tbit~t:.
lerin hakiki ittisal olmadlgl ittisal inHsal
bivechin,
~
:Q\ .
elyevm,
bahsinde arzedilmi,ti. Vav harn hece harflanndan oldugunc. göre:
~
,
6J ,
\"a,
~
~)J
verd,
-.: vird,
vi.
-'" vu,
0
0
.J~
:) ,
eve,
viricI.
e
JJ .. \
Ver
vur,
mevrUc:l, .
104 harekeli olur : vav,
dürmek,
var,
durmak,
viren.
..,
Imli harflerinden olduiuna göre, ba~ ta bulunmaz, ya ortada veya sonda bulu· nur.
Yani kendlsinden önee
simit h ;r
harf bulur.ur, bu takdirde evvelki harf inee veya kahn, yaYgln veya büzgün okunur :
dÜdme•
Arap~ada manah harflerden oldugu takdirde: Müatakil bir kelime mahiyetinde bulunur. Ibtidiiyye (bllJlangt~). kasem {yemin}, ve atf (b aglama) ilh .. gibi) yerine göre muhtelif tanda kulla· mhr. Bunlardan dilimizde ancak atf ve kasem Ilustmlan vardu. (Ka.em vavlan, bazt luli§el~~ ke.n melerle beraber arapfYadan intikal etmi§tir).
orgü,
gibi. Arap~ada arap~a
iptidaiye ve ka.em vavla.n , ve türk~ede (ister eümleleri. is-
ter kelimeleri baglas:n) atf vavlan üstün oku.n ur.
F ar~ya geline.e a) lki eümleyi biribirine bagladtgt za· man .J üstün okunur. (~ii:rde vezin ie,,-ou auali fÖyle IOr kelimelerinde 01dugu gibi. Kendinden sonra gelen harf
birder.
iula oldugu takdirde bunlarda da ihtimal vardu: Ya 'Jn
0
iki
hatfler kimilen vav·.
örteaile birükte okunurlar :
• ~,
bt olarak buan bu kaideni n dlflna c;wldlgt. apitda geleceji feleilde kelimeyi kelimeye baghyan.J kaideSine uyuld\!gu vakidir ) . b) Iki kelimeyi b jribirine· bagladtit za,man: I. Birinci keltmen in IOnunda vokal ola.n v' A'.J " ~ I] harflerinden ba.tka bir harf varaa bu kelimto.nin aonu ötreli okunur J löylenmez. lkinei ltelime aynen [1 ] Sonund.( ~'.J I\)den biri bulunan kellmeye ara~ da mu' tell, bulurun!,yan a sahih de-
njr ve bu
ört,
yahut bir k.lml
aakin
diierleri
U~
harte . he.rl - I illet. denir. OsmAn-
bca dD bunlar da vardu . haller bulu nm o.z.
Türlt~
Itel lmelerde bu
öOl Arapc;ada ve fauc;ada h.' denilen bu
,öylenir:
horf her üc; liaanda vardl1. O.manlleada he
ab ü heva
de denir. Heca harflerinden oIdugu gibi (e - a) vokali vazifeai görniek üzere ü.tÜR alameti olara'k, ihuruf-u .imladart da
gibi.
11.
Bil'inci kelirnenin sonunda vokal olan bu dört harEten ilk üc;ü varaa. birinci ve ikinci kelime oldugu gibi, aradaki atE vaVI da ötre olarak okunur.
olur. (Vokaller bah.ine baklD1z). Hece harfl olduiu takdirde arapc;a ve fanM;ada hareke ve huruf-u med He türk~ede
bunlardan ba,ka huruf-u iml. ile de
hecelenir. Saltin .cIahi olur (. ve
• f
bane vü Üfane,
IlI. Birinci kelimenin 80nunda vokal olim IS varsa iki türlü okunur: 1) ~ed dem ise Il parairaftaki kaideye uyulur: .J
harf-
lerine Aid izahata müraeaat.)
tlL..... ""...,4;\~ \P "
jl,.
t
JI;.
= haIi vü m&li gibi. 2)
beclef,
§ed-
deli ise birinci paragraftaki kaideye göre bu lS ötreli okunur. .J söylenmez; ikinci kelime aynen söylenir:
~.J"~ = fltriyyÜ cibilli gibi. g.; Eaki edebiyatumzda bu esaslara riayet etmek fesabat icabl idi. 'Yavq yavq bu kat'ilik zaii olmaia ba§lam1§hr. Türk~e mizde bu ahf vaVl birc;ok yerlerde hazf olunur. (Zeyd, Amir, filan ve falan geIdii.r) gibi. Iltiden fazIa kelime ve cümlenin biribirine baglanmasl halinde tekerrürün önüne ge~mek ic;in atf vavmlD yerine bir virgül (.) koymak sonradan kaide olmUftur. Fakat bu suretle atfedilel1 ikiden fazla kelimeIerin sonuncusundan evvel J atf edahm getirmek lizlmd,Y' «Ahmet, Ali, Hüseyin ve RlZa beni ~o'h severler... gibi.
bidi.yet,
bäcum,
ibdi..
vehn,
30. ~
6
Jb H
~
~ hl'
febm,
106
eyvah, alähe.
badiye, Osmanhcada (e - a) yerinde üstün aJa. meti olduiu taltdirde harekeaiz olup aü·
ItUn üzre oltunur. da,
:haüli.',
~
.. •
.)~
dedeID O'nl• ".; bbn, gibi.
'll.JJ I r.JJ
para ( pi.re)
Y llZl teldJlerine geJinc.e:
Sülüste he-
dir. Bu
:lin ash yalnlZ baotalci
hell,
=
daima huruf-u mebanidendlr
(yani
SIl-
hirisan, mettir). Bir de yalmz YazJlan
:_"
.,\~ ~
J ..
vardu Iti bu ancak -dunralt okunur te'nis ti bÜfYar,
11
ve
tekH olaru aynca bir alimet.
tir (te bahainde izahl
g~itli,
müracaat
oluna). F &kat mebani harHeri kelimenin bir c üz'ü olmak it;barile mümkün oldukc;a
hele, te1dinde
l~ ..., ....,
bindiba,
bititik olarek Y&Zllu. Onun ic;.in münEalI1 harElerden IOnra geldig; zaman kabil 01duiu kadar tutunarelt
bitiJme suretile:
refih
l
1117
J' lJ' "
.onda
Bu son !iekil satlT sonu~da VI! SÖZ biliminde kullamhr. Ba!1taki ve ortadakt heler ke§ideli de olur.
(Lr..
~
harfl esasen k o nson a nt
(sam:it)
muttasll harflerden cldugu ic;in ba~ta.
31.
0,'-
tada v e 'sonda muhtelif §ek:Ilerde yazliabildigi gibi yalmz §ekilde yaZIlmasl an.:ak münfasI! harflerden sonr~ bulundugu yerlere münhaslr olacagmdan bunda da
sondaki !?ekli olan
ye ben
Lämelif
[ I]
Bunun hakkmda yubmda izahaL veril~urada
m i§ti.
§u kadar söyliyelim ki;
lamelif tabirinin zahirine nazaran bu )' lam ile
1:larfinin
mu!? ve aSll olan
§ekli
bep iki harf oldugu belli ise ·de bunu,n elifbaya tek bir harf mevkiinde konmasl sebebi kapahdlT. Bundan maksat so nundaki elifi yani bu elifin b ir kelimedeki mevkiini verolünü anlatmaktH. Zira bu elif daima sakin oiur . t.sla 'h areke kabul etmez.
tarzlT:da pek az yazllml~-
elif' den mürek-
sü>kun ile
da mümkün olmadlgmdan
ba§lamak
mutlaka sa-
gmdaki harfin harekesine dayanarak vücud bula:bilir. bu tlr.
'Y
~u halde lamelif denilen
§ekli bu itibarla yazlda görüldügü
gibi mürekkep bir harf degil sakin elife alamet olmu§ olur. Elifbaya konmasl da Slrf bu itibarladlr. Sonra. bu )' §ekli bir
Ba!?ta !5ek1i :
de bazan lam ile e li ften mürekkep olarak iki harf murad olunan yerie rde de kullamllT k i bu takdirde bu §ekil sade ehf dt'giI. lam jle eljf yahut I~m ile hemze
dahi olabilir.
.-(
- --_...
~-- _. _ -
111 F OI1Ni k hahsilll' baklll17.
•
lOB 32.
el-evvel
,)
J~\ kelimelerinde
el-üla
görüldügü gibi
v
muhtt!hf
yä'
ve bu suretle Y ~ekli
Adl arapc;a ve far~ada ya· . osmanh-
bazan bir, bazan da iki harf mevkiinde kullamlmaktadlT ki bu cihetin aYlrt edile-
~ada ye olan bu harf huruf-u hecanm sonuncusudur. Her üc; d il d e de kullaOlhr. Arapc;a ve f::nsc;ada hareke ile med harf-
turzlarda: okunur
bilmesl t;:ok kelime okumakla mümKün olabilir. Yazl ~ekli: Sülüstt! ba~hca üt;: §ekli vardlT. jkisi müfred ve münfasll .biri biti§ik
lcril e . türkc;ede fazla 0 arak imlä harBerile de hecelen ir. Sakin sah i olur. YaZl'mlzda kar~dlgl (y) d ir. Bu harf huruf-u imlädan ve huruf-u medden de olduguna göre bulundugu yerlerde dogru okunahilmesi (<;ln 0 yerlerin bilinmesi lazlmdlr. Ba§ta hulundugu zaman mutlaka h~
~eklidir.
ct. harflerindendir, Binaena leyh kenc :slnden sonra ya hece harfle ri nden ya med harflerinden veya im lä harflennden hin!i bulunur,
Hece harner ' nden biri hulun-
dugu surette kendisi hareke ile h~eJenir.
bir:nci
ikinci
~eklidir .
yabya,
Su ,ekiller siyakatten ba§ka bütün yazllarda az c;ok muhafaza edilegelmi§
ve
harfin bu infirad halini yazlda . da göze i · mek tercih olunmu~tur. 7 aima,
••
La bai. ve la .meli'
.-
an
109
yahud,
yumurta,
YÜllJ,
ye'cuc
.,/
:'Y.. ,~
~
....
~~'
yevm,
yar veya yar,
••
yeyesü,
"-
. /\ ~~ .. .. •• ,.J
yidet.
yardunet,
yakulü,
,J..J,
yap,
yordu,
yukalü, Med veya imla harflerin~en oldugu sul"ette ; kelimenin arap~a. fars~a ve türk<;e olmasma göre muhtelif telaffuz tarzlan vardtr :
yol,
"
'.,
. .. .J.J
yüz,
yucedü, yürek,
YUluf,
yörük yoruldu~
110
·U ..
yirik, #
•
.,"
keyl,
~
.,
-
~\.;
., ., •
"\,)J.,
v·
yok,
..
t
yo •• k.
.,
';
./
Harekeli (Üstün esre, ötre ve meezum) oldugu zaman heee harflerindendir Vokal vazifesi gördüg ü zaman türk<;ede yerine göre (a, i ve 1) ile gösterilir [1 J
U\ ..
./
j~
(a) vokaline
tekabü! c lÜgi
z;\Inan
,
"a rapc;ada elif-i maksur e adlTIl ahr .
y ., ... ,:: , iJeyh,
.,
ili,
meyl,
[1]
aleyb,
-~
(~z
ali,
-'"
.~
ta'rnim.
t&'zim,
.\; S'" 10m bOO,
ala,
Ha,
)
. .,
./
~
Ioplmmm,
.
da'vä,
ma'na,
.
~
.,~ •
h.yh muh.nd,
., beYkel,
beyuli,
., ;tlin - iil-a'Li gibi.
.,
bayäl,
1I 1
tahyil,
peyniri gibi.
na,enide,
.
•
Bununl a bera ber sülüste v e sülüs eejj. sinde oldugu gibi c;an a gm büy ük yazlldlgl yerle rde i~ine iki nokta ve bazI yerlerde altma dahi ko n dug u yardi r:
-.
eYI,
•
~ •
bey,
J.J
'
Ali,
Veli,
ball,
Bundan dolaYl ebeed hesab ile [I] yazllan tarihlerde I.S her ne suretle yaZl. Insa yazl1sln mühmd _y ani noktaslZ sayhmaz da noktah harflerden olmak üzere mu'eem - (müeevher) sayIiIT. Yazl ~eki1leri hep bu esas üzerinedir.
hili,
baH,
Y a lmz ~ekli :
ilh ... Yazi §ekilleri
6 -'
ye harfi eNsen noktah harfler
dendir. Aneak yalmz ve sonda
yazilan
§eklinde ba§1 He ~anagl ilti·
basa mahal hnakmadlgl i~in nokta yerjlli tutmUlJ oldugundan rgerek güzelI.ik ve gerek okun-;nak
ic;in noktaya haeet bnak-
maml'. noktaslz yazllml,hr.
ay,
.
Ba,ta ve ortada ~ekilleri: .... ve harflerinin ba§ta ve ortada §ekilleri gibidir. farle noktalanndadu. (Ye) nin noktasl aItmda -ikidir. Sonda :
yay,
,/"'"
,
ya)'1,
iJ")
J,
iki kedi.
•
J" , •
yedi,
,.J tJ.., •
yedi ktyye, fl1 itlisal vc infi snl bnhsinde ki h"~iY"j " bakIOlz.
112 Sonda ye §eddeli veya nisbet (ye) s:
o lanlaTi imlä harft gibi e
oldugu surette ~anagl i~ine veya a ltlna ik;
M ese lä (
nokta koymak eskiden ädet idi ve el jf-t
met
maksureden ayut i~in sülüs
F CI rsyad a
ve nesiht~
li de gitti Allah gani gani rah -
etsin ; kürsü de bo~
ka ldt)
deriz.
nisbet (ye) si böyle okunur.
sonda (ye) lere nokta koymak tercih ed.lirdi. Fakat bunlar bir süsolmak i«
Ancak müenneste veya masdariyet haI in-
gil, ilübasl defetmek,
~edde i1e :
layla~tlTmak
okunmastm
ko-
Je te'nis (te) si gelince
ve kelimenin esaSlnJ göster-
arap«
• medeniyyct,
, m~k !'iindir. Mesela
kelimesi-
medeniyye, rln harekesi, '§eddesi ve noktasJ olmadJ-
aliyyün,
glna göre
rnülkiyye,
J..;
• All
aIa ve
•
kelime ve teläffuzlanndan hangisini n okunmasl lazlm geldigi ayut edilemez. Eski g~zel yaztlarda bu gib i iltibash mev-
umumiyye,
kilere dikkat ediEr 'veÄnümkün olan §üpheler hareke jle defc ~ah~Jhrml~ . Faka t sonraki yazllarda kaYltslzhkla ihmal edile edile kelimeIer muamma haline tir.
wnumiyet,
gel m i~
•
Biz türkler sondaki ~eddeli (ye) le ri
Türk~ede ekseriya bir (ye) li ·lm l~ gibi
•
• okuruz. Meselä
u!C
medeni, diye 5Öyleriz. Bunlar arap~ada da fars~.ada
mülki deriz . . Su sondaki (i)
ler ekseriya ni~bct
da
ortada
ve bir ~dde i ~reti koymakl
(,ye) sidir.
bulunan
;.edd eleri (y e) ler gibi bir (ye) a e YillZlhr ' Ir! edilill'.
HU II As8
• aJiyy,
türkc;;ede d
,.myy,
Otuz ik ' veya
"a. far ~a
ve
0
otUL be~
martltcadaki
)' azt halleri Ve okunma
küraiyy gibi böy le asli
harfin Arapim!i
e
rtlan. sülüs "e
nel'ilh YUldlaki harf .ekilleri e hususi t't· Icri muhtelif ceph e lerden epey ce tal. ilitla
1 1~ le gösterilm ;~ oldu
ve olduk<;a zengll1
rak zihni ve hafIzaYl ~ekle bogmamak ve
m 'salierle tatbikatJ yapddl, bu suretle ya ·
bi ~ak's gÖ7.Ü
dann lisan baklmmdan okunu~lan bah-
nCI
si burada hitam buldu. Arhk bundan son-
Ur.
ra bu gib i hususattan bahsetmiyerek mün.
hem yoru lmaz hem de belJedig •.,.; metod-
haslran
1:u harflerin
diger yazllardaki
ve zihni mukayeseci. ara!?tl·
bir kabiliy etle okumaya hazHlamak· <;ünkü bu vaziretteki
bir okuyucu
lu beller. Böylc bir bilgi de !?üphesiz ki
arzede-
saglam olur. Binaenaleyh bundan sonraki
cegiz. Yani yaztlarm SITf yazl baklmmdan
sahifeler: hep bu ciheti göz önünde tuta ·
olan okunma klsmlOl tamamhyacaglz. La-
rak takip (:deliin.
müfred ve mürekkep §ekillerini
kin ~unu önce kayd-::delim ki bunlan ara
Hem müptediler
l~m
mütalea ve tetki-
zederken noktah ve mü§abih harflerden
ke ufak bir temrin te§kil etmek. hem d c
yazlda birbirine qenziyenleri mümkiin 01.
a~aglYJ takibe bir hazlThk
dugu kad!.r azaltarak birer tanesini gös.
olmak i~in sülüs, nesih. ta'lik. tevki' yazl-
termekle iktifa edecegiz. Bundan mak-
lanm ta~lyan §U iki karalama fotografw ;
sadlmlz ~udur ki harf §ekillerini c;ogalta-
dercetmegi muvahk görüyoruz: [1]
daha y apmll;
kllmamasl tercih olul1ur du. Dir taraftan ihtisusa riayet edilmi~ bir taaft an ialebenin mesaisini
kibe imkan veri1mi~ olurdu. Bunlar üzerinde mütaleaya al1~mak ka::-l~ lk yaZllan okumaya bir temrin te~iJ eder. YaZilan yalmz terkip suretUe dehil ayni zamanda tahlil suretile de bell.:megi kolayar;;hran bu ;1detin ehemmiyeti :l!?i-
göz önünde tutarak ya Zi SUlln terakki seyr.ini ta-
kacdlr.
[1] Esklden yaZi karalamalarmm bu
~ekll de
olmasl ve kägldm mümküri mertebc bo!) bml-
,
8
114
B) Sülüs
kJ
IormUl :
Sülüs yaZlnm karmasl olmak üzere ya · zllml' bazl yazllara da rastlanu ki bunlar tevki' den lusmen farkhdarlar. BunJann esaal aülüs olmakla beraber c;abuk yaZtImaldan mütevellit ufak tefek ban degi. ,ilt!ilder arzederlerse de bu ba~kahklafln "Rat balummdan ehemmiyetleri olsa bile okumaya asla tesirleri yoktur ve sülüsün harE tekilleri biljndikten sonra kumalanrun da okunmalan hjc; bir mü~kilät arzetmiyeceklerinden bunlar il;in bir nümune dahi göstf'!rmege lüzum görmedik. Elveri r ki sülü, harfleri bilinmi~ 01 un o aa· mafih fo~ograflar serisinde bundan bir kac; nümune de dercl"tmi bulunuyonaz.
tnJ
daha
udlI ki bunun lule.m Itahn
e barf iriligi ic;in bir nihayet "ö.ter. mek mÜOlkün dejildir. ülü-, ce.IUi vey~ yalOJz celi diye fÖbr~t bulm\!4 ol.n bu YAZlDlD kalanhgl i~tiRla ediline esu kaJeln üJü~ ~ rdanna tibi olmakl. berah~ yazarken harnerinin t~ülünde Ve .. tu. konulUfunda . yaZlnJn bu1unac.a,il ywn göze olan mesafeai - ~Ut ve y.lunlak ni.beti • he:ap edilerek yanlmA1t liap el. bgi i"io üJü iin kajdelerinden ayn bu. 'IU al yazma kaideleri. Italern cil eleri. anat incelilderi v.rdlr. Silh. bunun girift ve iAtini tipleri ayn bir ittir. Onun iC; i n (celi) njn YUJlma-,] tamamen ibti.u ve ukufa muht C;tH . Bur.adalti Uluc&n\i g1
denecelt it.dar Un-
C) Sülüa celi.i :
üze-.. r'U.,~ bun'
Sülü.ün iri yazalml
1_
(celi) d"nile n bir
mit
n
"n\_
115 slnde de bazi güzel celiler:n toplanml§ oldugunu gör'Üyoruz. Celi yazmm en celi misiJini rJ.n deki
görmek 0
i~ ! n
Aya ofya
veya murabbaat u~ü l;t e
r2]
etmez. sülüs harflerinin
bilinmi, olmasl
. ü!üs eeli Jerinin de her c;e§idini Dkumaga kifayet eder. Ancak sülüs celisi ekseriya istifli yan i b ir ka~ sahr üzerine ve harflen
[2] Pad4ah Abdü lmecd z·amamn da 0
saplan okuma bakmllndan bizi alakadar
§at-
rek yazdlgl hu yazJlann her b iri bir mü. z;edir diyebiliriz. [I] Hahzamda aldantJuyorsam tahminen }-irmi b~ sene evve l ölc;tügüm b'u yazJiann kalem ahnh~ otuz yedi aanllmdir. Ket~besinin kahnhgl da üc; aantimi gec;er. Bel e kubbenin tam merkezindeki aZI güzel eelil,e rin ~aheser j ~ ve
Celi yazmm tabi oldugu inee sanat he-
r 2] bü üte-
lidir. Kazasker Mustafa Inet' in ran~
müze-
büyük levhalan ziyaret etme-
denecek kadar güzeldir.
'?t~
Jevhalan kendisine Abd üJ mecid ya p-
Urlnlltu.
[3] $atran~ veya murabbaat usuJ ü: Ufak hiyazulln üurine kü~ük mikya sta mu ra bb:Jb r <;i ziHr. Sonra diger bir käglda istenilen büyük Jükte c;iziJen murabba lann i~ine harfle r:n t:\' velkl murabba lum g~ \j gi yerJer e go re i~r(' t ediie ediJe YaZJ isteniJen ka ho lLk la b üvütülü r ki buna $atran, usulü den ir. fl J Küc;ükleri mihrap k ubhesi nin ctra flll dakiler ' -ldugu sörlenir.
bil binne gec;mi§ bir hald e bulundugundan böyl~ Y2zl i ~rln müleadd:t nümunelerini görmek la2lmdlr. Maamafih bu..,yazllann ibaresi e-kseriya 3rapc;.a oldugu cihetle arapc;.a bilmiyenler bittabi okumakta mü~külata ugrarlar. Sonra bazi istifli yc.zllar vardlr ki a§agldan yukanya bazan yukandan a~aglya okunurlar ve bazan Jaha ba~ka tipler d e arzederler. Maamafih ar§ivde reH yazl meveut 01madlgmdan bunu ar§iv yaz.lannm gc~e!l
jlk
basit tasnifi arasma koymadlm . fa-
kat umumi bakimdan burada mütalea etmegi münasip gördüm . Sülüs eelisine biT misiil olmak üzere aS11 kalem kahnhgl bir bUf;Uk santim kadaT olan a§aglki fo:o g rah gt);-:den gec;ir{'bilir iz :
•
116 Ed.d üny' ... (h) fec'alhi tU (b) [I j
., - Dfier ..titer! . Celi tabiri yalDJZ .ülüa celi.ine mÜDha• r deiildir. Her YUJnID .olmeaa bile kuH, mub.Uak, reyhani. tevlti', ne.ih, divani. talik. rik' e aihi bllZl YUllann d. eeHlen )'8Z1lnu, ve bun1er nevilerinin ' birer kuml UJ Bunu fÖylc bir beyitle tereeme lerdir : saat-i vahid~r ÖlDr-i cibin SUh tu'a sarf eyle bemin
eUm~
addolunmu,tur. Bun:J ifede i~j n de he l celi nevlnin ismil e me.adi ta'" celiai. celi
divaru. "mi ceW; diY1e an.lml hr. amafih yalruz c eli denildiii urnen batt.t • lar ara~l!lda .ülü. ce li.al murad o lunur . B ir YllZlnJn c~ liainj olitum.~ ic;in
0
YazlDln
nev' ine a~ t hAIf tekjJlerinifl bilinmit 01maal kafi olduiu gibi ona yalun tiiiel bir YllZldan da. bu luretle irtifade mümkünd ür. Burad. bir miMl o lt:ru!k üz.erre talik celisi i] e ya.n!mJ" bir levbaD1D fotoirafuu
d e rc.edjyo f'UZ.
-. ~
""C
. U
..a
>
..
';
....."Uo
.
:::1
!-
• J7 e) Inc.! ,anlaT :
.r) -
E.ski yazilann "al('mleTi
l>ir
tnr"ltan
celiye inl(lläp edel'" n di~er laraftan kaiem .er bun.un aksine ~derek
bi\7.1
b ir seyir t
iDee veya gaye'l inee
yazmlaT rtd
vücude gelmi,tir Ici bunlann <;'e!!itleTini ta rif ve ladat büyük b :r yekUn te,kil e·der. Bir vumurta üzennl'! Ya.in
SIUesi..
b ir
p:-
rin" ta'n e .. ine ihliu, h3ttä ratiha sure.si. slgdml~
kadar
inee olanlan bulundugu
gibi derh.1 okunamlyacak kadar pe" inee. lerine de lesadüf olunur. Bu Ieabil ya.z:llann I3nal Lymeti ineeHUerindedir.Geli,i iÜ%el yanlllmIyac.aiI eihetle sanatkar 01· mJyanlar pet bcc~remezler.
En ziyade
nesih , ta'Ük., divani kJrmasl , riJt'a yada . nrun pelc ineelen ya~1 abilmi~tir. YUJrun ineeleri binnei derecede
esil.
ge1::r.
E.skiden muba,Tebeye giden askeT sancaklarmca ta.lulmak üzere bu yau jle mu haflar ya.nllrmlJ. Bund"n bir nümune eIde ediemediiimizdeD dc rcedemedik. f) -
Bir
a..SJJ Italeminden ince olmak
üzere "'nld. Y~llmlJ1na "'rma den:r ve .ülü. brmul, nesih Iclrmasl , ta'hle. lurmasl
gibi nevilc aruhr.
ve Reyhani :
, ' ii lii:ilc' nC'lI:h ara:1lOda mütalea olun.i,il .. rk yazllanJa iki!li de muh.kltak ile r .. yh.an:i d ir. Mllhakkak ve buna labi ol .. n rr y hani y:.! kaTlda il}lirel olundugu üzere a k iillll -I siltt' d r. nd i'f . (I)
Bunlat )'azma
bilk.mmdan sülü~ten ve birbirinden farkl. olmakla bera~er sülüs harfleri belIendikIel'! sonTa bu iki yazlOm okunm.l.n koI;; yla"ml!l c-Iur. Esasen muhalkkak kel:mes' nin mänaslOdan d a anl8Jllaccaj1 üze.r c bu y azuun yazark~n kalcminde hiC; bir fedakärhk yapdmaz, kale.min ve harflerin bütiin hakIeI veri lir. Bu aebepten tcah akleuk etmem i~ gizli bir yen. okunmaslnda ~Jpheye, tereddüde dütür~ek Cözü kapall b ir harfi yoktur. Reybani de ö ledir. Reyhani , reyhana mensup der,1ektir, harf ~leiUerinin hepai olmasa bil-., heyet-i mecmU8.S1 rcyb.n ~eiine b enzetilerek bu ismi alm" olduiunu .öylerler. ~u halde reyhani re~aDUlUl demek gibidir. Buna reyhan d. derleI'. 1uhakkalun harekesi kendi kalemile. reyhaninin harekesi biraz inee ve batka bi. "alernie abhr. Bu iki Yazld. c;anakl.r d a ha düzümsü ve geni, ve Icavuler aülü ..
Hurda ve Gubari yanlar
y~mln
Muh.""."
Bu "'rma biraz daha
len daha az ve gözler dai.m:a aC;lk bulunur. Inee reyhanileT i1k defa balc.hnca biraz neshe benz:: r gibi gÖTÜnürse de diltkat edilirse farklan anla"lIr. Reyhaninin inces.i,
ineeline burd. oluT. Talilc hurdaSl, nesih hurd .... diye anlhr. Bir de hurdalann tOL gibi pu inee yanlml,1
ardu' Ic.i pek incc
olmalanndan \cjnaye gubllri tesmiye ed iJ-
d\. kahnl j:!"ibid ;r. Ee li f er
mi,lir. T .Iik !rUbariai, nesih gubarisi diiyl' .ruhr. Ma.mafih gubari deni li nce daho ziyade neaih ve lal ik gulbari ; halm\ gc r !". Karmalarda incelik kallOl.k
ikioc:i d e r,:-
1
mu -
hakkakta düz ve toktur, reyhanide i.ae düzümsü olmakla beraber b araz incedir:
eede dÜfÜnülür. Gubarilerde dah:l 2;y.lde inc el ik dü,ünülü. r Ince yaz.lardil
lo;C
;uli k.leme riay c't1c beraber incelik d ü.. ii-
\
nü lür . Sülü. ince.i, lali" incc i.. d iyc am!.r . Yu".nki ine e yazllard :!n murarllmlz d. bunlardll . Bü tün bunbrtl n lurelle okunabileeei:i dc hu l, rifl 'rdl'l~ IInla,llrT\I' olur.
111 7..
Muhalcltak aüliUün d.hi
118 aall denecek ltadir Iln&
rajmen
zor olduiu
a,ll bir yazl olma-
YU11ma.l
ve bazi
.ülü.ten
barßerini
dah.a ondan
ayart etmek mü~ü1 bulunduiu ic;in re· vac;tan dü,mü, ve yava, yava, mevkiiJ-,j reYMni He .ülüJe te:ketmiftir.
Reybani
muhakkaktan binz dab. ömürlü kalmakla
beraber bu d ••onrad.n IÜlü. kadar ~k yaztlmanuttir. E.tkiden mu.aafl.r giizel
0-
gibi
lük..... yazlhl.r1l
ve kua mevrul.,.
münhallr ulm.... tll.
Muhakkak
YUJ .f1ivde hemen hemen
yok gibidir. Rey'hani de bUl nldiyelerin ,urulna burulna .w, !tahiliD.den YUllmtttu. Maamafih aülü.a yUlrun h.nleri bUIn.
b.ic; bir zorluia 't e. . dül edilmdt.Wn bu ilr..i YlLZJ)lll d. henea oku~a. d ihen
IOnr.
bilu. Fotognflar . ensinde b&Zl nümune-
leI g,ö rülecekt:i r. Btz: bund. reylbanj
Itunaun diye muhallak ve eryhani üe ya.-
Y<\ZL1Dll4 bi r beam eie cl e (-c e tm ekle
ZllllTl\af.. 1. J 1- Rqha~i de eonradan sülü,.
edetim.
/
i1e
il lila
•
Bism-il-lah..iroAhmin-ir-rahlm
i -
MiI
M",ut1ar :
bir Iumu
Müeennl YazJ ~ift yU1 demektir. Bu c;.ift vaziyet hqllCA ik:i türlüdür. Biriai
dan -ja
aiden 101.
,d '- er bmu 101.
ve yekd,iierine
naku I~ bir
ltam
vey.
de ytzJJma.aiJe olu..r.
Her ikiai de bLr .. b:r üz:enne Japaldtit Kihi teklinde lörüldüjü &r;ibi
.yni yazmm, bir da ten yanlDUf ve harf
krin birbirme .irmit bär balde bulunma-
• iJe b.aml olur. Diien. meael& :
_brlar birbiri iizeriDe Urif edilm-ek aue.
tiJ e pye t Iirift bir lan da ,d . ya,palahjl(r. M iilenni yazllv eberiya IÜ 1- ta '!:ik 1"f'J'h.nj, JtjEi ve bUAlann c:elilleri iJ o\ap
rf
tnyini mahiyettedirl.r. oll""n .
malan iamci du d.
,örülduiü tibi
yaztnJn
(1] Baa reybanUerde liD'I.Tin &.1." .Iu~ da IlK noIrta Iwnnu"tuJ'.
yullm.tt
de dÜfunul n yaalar-
d.r. Burudalj Ulucamide bulunan ( .... tat Sefik bey) .n, mu n yUlaJJl e~ ren ,u footirah dercediyonu : FOloj. r.ftu ri ' nd d bU) niimCin I r clah.a lIeJ~eltlir.
"---
1'20 I~te bu fotografda da görüldügü üzere
müsenna yazllann okunmasl biadyeten .zordur. Faka t äid olduklan yazi n,e vileri bilinir ve istiHi yazilar üzerinde aZ ~k nü" muneler e;örülürse bunlan da okumaJ... nillbeten kolayla§IT, fakat hala okunamaml' müsenna yazilar d-a oldugu söy leniyor ise ,de böyle bir nümune eIde edemedig!mizden bir misal veremiyecegiz. b) -
Tevki' (icaze) :
Bu yazlya (icaze yazlsl) dahi denir. Tevki', Kamus Sarihi'nin beyanma göre tafsil vezninde bir nesneyi -vaki' ettirmek manasmadlT, Bu m :. inasebetle te'sir manasma istimäl olunmu~tur, Bu alaka
ile
beratlara, men§urlara ,v resmi mektuplo.ra ve emsaline vurulan ni§&na Itlak olunur, SOnTa medar-l te' si roldugu iC;in beratlara ve padi§ah emirlerine vaz'u ketide olunan (ni§ane-i padi§ahi) ye lthk olunur, Hatt-l hümaylina, tugra ve aahh-I vüzeraya, hüccetleer yaz1lan hakim imzalanna da medar-l te' sir oldukn i<;in tevki' denir .. Vakfiyelerin ba,lannda ve ekseriya noktaslZ olarak gördügümüz yazllar ve hakim imzaan bunun birer misalidir. Nihayet bu tevki'lerin yazhdlkla!l yazl nev' ine de (tevki') denilmi§tir. l,te burada tevki' yazlSI bu mtmaya olandlr. Bu yazl sonralan bir vesika.run baläsma, altma veya yanma kaydedilen serlevha,
sebetle hattatlar ara~lDda §öhret bulmu§tur.
(icaze) d iye
Maamahh ta ' lik y azJ
icazetnameleri altlanna YazJlanlaTl:l Ince ta'lik ile yazllmasl da adet idi. An~ivdc adetc;e nesiht,e n som'a gelen tcvki'in neshe nazaran okunmasl Hk bakl§ta bircu daha zor 'görünür. En iptidcli tevki' harBeri muhteli f tipler arzettigi halde son zamanlarda bazan ufak sülÜJ! gib' yaz1lmJ~ baz.a n ca nesih ile sülüsün mezcinden ha.sll olmu§ m ü rekkep b ' r nev i gibi bir haie getiri.1mi:,tir. Kalem inin e.saSl hakkmda (Aklam-I sitte) de söz gec;mi~ti . Bu YazJ reyhaninin a.ksine bir yazl görünür. Bu sebeple tevk"in ~k ye§Üleri a.rasmda nev'ini ilk bakJ§ta tayin etmek ko·lay degildir. Nitekim bazJ tevki')ere riki' diyenler olmu§tur. <;ünkü rika' da bun.~ yalundlr ve esasen o!'a tabidir (Rik'a bahsine baklDJZ). ,T evki' kalemioin esaSl da kahnh&t oe olursa olsun süIü~le nesih araSUlda dönel dola§1T. harflerinin teJekkü.lü de yerine göre ufak sülü~ ve yerine göre nesih §artbnna tilbi olur. Mesela
vav harf; nin ba~i
nesih, , gerlS] ufak sülüs tavnru gösterir ve
tcaze denilmeaine gelince: YaZl tahsi. lini ikmal eden talebenin icazetname (diploma) olarak kendi yazdlklan ya7.llan ahma hocalart tarafmdan - ba,kulncl yazi talim etmek -,fe yazdlgl yaz;lara
baZI bllsusiyetleri de vardlT. Ic.azenin neosbenzemiyen harHeri aS11 nesih harfinden biraz bÜYÜ.kc;e, sülüse benz:iyen harHeri de a51I süjüsten küc;ük - sülüs kumasl veya ince sü lüs gibi - olur. Onuo ic;in yazmm uml.l1lli görünü ~ü bir ba.k~ ufak sülü::l, bir b.a.lu~ nesih kokusu ve nr. . Sü iüs yazmlO harfleri bir "eya iki veya dCiha zjyade satu üZc tine YllZllabiür. Icazede ise b ir vey,a iki salu üzerine girift o Iarak YazJln. Maamafi h giri ft olmlyan ve b: ~ satn üzerine yaztlan icazele:: r de vardlr. Nesih ise asien b ir satlr üze rinr y azlhr. Bund a n. Bnla§lhr ki leue YQZJSl yerine göre SÜlÜ3 sal m yerine Rör~ ne,ih -salm takip eder. Binaenaleyh horf vc
ket,eheaiOl yani imzasml koymak ic;in izin ve icazet verdilderini tevaik etmek üzere _ yazllan imzali yazllann tevlti' yazl-
sallr le4.kil i haklmlndan sü lüa. re}'hani ve nesih ari\8 lnd mü lalea olunabil ir, B II su retle b · la r ft a n ü. tün d ek i ya", l. r
hami§, zeyl, dekrenar, haleme gibi mevkjlerde kullantlmaga ba,lanml§ ve bu suretle taammüm ederek her türlü muharferatta kuHamlabilir yazllardan olmulJtur. Netekim cskiden mUllhedel~r , süferana·, meleri, devlet mukaveleleri gibi muharrer3t bu yazl ile yazllmak adet olmlJ§tur. Mahkemelerden sadlr olmu§ birc;ok vakEiye auretlerinde de bu YazJlann muhtelif tipte nümuneleri görü.ür.
-
siyl,e y az!1ma lan ädet o lml1~ v e bu m ünD. -
na
121 benzerken bir tarefl n, e alttndaki ne!>hl\ kUC;lyor gib:d ir. Bun uII'd beraber kendiM muh us b ir <;Ahmt d:\. goze c;arpar durur. Ancalc y;uantn ve yaZlftn huauslyetinden gelen bazI farketmek
sebeplerd~n
dolayt bu yaltmtr.l
yani nev' ini
tayin eylemek
biraz zorea görünür. T evlc.i' in görülme
j
yeti vataa da okumav.
.al.
te.iri yok.
tur.
Tarihi olduk~ e.ki o.lan
bu Y&Unln
tarih boyunea 0 kadar ~k feaJi vard.r ki esaalan haltlunda mal6matl olrmyanla,
her birini ayn b ire; nevi zanned ebltirl er, Si.il üs ve neaih harileri hakhnd. bilaUi o!anlar ia
nesihin OkUnmUlnl, neahin bilinmeai de tevki' iin ogrenilmesini k 'llay la.§ uraru se-
bu yazlYl da itolayltk.la okuyabjlWer.
beplerdendir. Yani di,li ve gözlü harneri
kadar var k.i
nesha , bacaku ve c;.acaklt hadleri
~orluk
eakilenne doiru
Su
...lknk~
reybaniye . bazan da sülüse, küplü harflel;
artar. En son yazt1a.n tevki'ler b~ yaztrun ol.gunl&.fIIll' tdtilleridir. HaJ4e-
de ekaeriYd sülüse lca.c;.a.r.
l~ri
bazan
Yani b UDla ra
de aülüa ve neaih ha.rekelerigibidir.
mce
veya kahn y&%llm1f1a.ruu
benzer g ibi g'örünür de yine benzemiyen
hareke.iz
yerlen de vardlr. lote bu benzemiyel' t:a ral y &Z1.r un !trend i h usu siy ei tdir, B u
d. tesadür oluhur. barfleri atJlcUktan
busuaiyeti n ya.z:ma bahoundan ehemm:-
tJözdren ie9rmek münuip olur :
Lak :n burada funu ka dedelim ki baD
görülmez.
1Onr&
onra ameli bahmdan ban fay-
dlutan
n,ttnlml' bulunur.
_0 al ar mülahazaaiye
Maamafib bu gib i baller e.k.i tevlc.i'lerde pek jlk bakt,ta mütkjläta dü,ebi lirl er.
elifbuuu fÖylece
Y 8Zl umumi bir mahiyet ..:i-
tevlt.!· yaztlannda neaäh harAerinden k3Bu hali bilmeyrenler
Bo yazmm müpbih
böyle iatihda.mla.r
Yb Pllmt,br,
Bu
yazt
Ue yaztlau, bir byit ömeii:
1 2~
OkunUfU :
Sabak. teyh-ul-harem mekki Ebubelcir bazret1eri evkahndan olup Harerneyn-i §Uifeyn fukaritsma mqrut b~'J' DAn 0:U2.bin ~ uemUmdan her S~ ne yedi bin aJc~ .une olaraIk ,g önderi]e.
pafa
2 -
befnde ufi aJmJ Ur. eylJler d e 0 ni~-e ll ..... d is . e djier harfleri d e ayn ...... uUn I edeT,
..
~ /~
.' .'.?' - ,~ _~ ~ :
tek,ill e . d e bu mü .
na!c betJe n m ü', ..iled e m üm~i ndü .
NEStH Y AZI
Bu yazl. al1ivin kolay okunmakta b io nne; ve c;oldukta üc;üncü derecede bul unan. yazllanndandtr. kalernl esasen sülüs kalenUne tibä
esib YazJn n It e:o d i n e bi.. g"Ü:ze I!;i; e b e raber d igeT yanlarll n.urall k a temi nin cer,e yarunda barf1erinin siir' atle e mun -
~raber
lazam _ureUA: busülün e elve rit1 bi r :hsJ va rd u . Yanj bJlrfler, Ikal e,m jn ce re .. n a ra.smdan doillrlcen n:ZllJn lJlrtDJ bOZ"llnamik i ~n sÜl"ate b l.r1lZ e nge.! olu ( Vt sür' at i kaJeme sank, bilr lr.onl'To l a]tmd o! _ a ptln rla l. e bu:nd a.n dolaJ'l nes:i.b IU k adar sür' a d e yazlln ya Zll.J n olumma bbiliy e h n i de mu h a f1l<%.a ed e r. B:r rt ile
dQlaYl bütün harflerinde oldugu gibi
-i k eli melc r yan ., YlUl lmamL, ..' c. . r. d . b :,~ k a b iT y aZl ru n lu. lem i It a n ta nlmam
ve nehedimek :;uretiyle yazllu ve -ba frle r t~ltküll~rinde bu nisbette yeru b ir kis veye "bürünürler. CPlun ic;in harfler sülüs flarfleria in b :r nevi u fal rn l~1 gö rünrnekle kendi hususiyetini tayin eden tartJan ve vaslElan da baizdi r. Bu nd ~n
ya.
ZlnlD umumi heyetinde de kend ine rnah IUS bir t~kkül göri!n ü r, bunun la be"r a b er aü;ü.le c;ok sIlo bir "alAkul vardH. Bu b .. lumdart neaih,
s ülüsün yerin~ ikarn(!
edilmit b ir yUl addoJunabit r. Nesih d enilme.inin ikinci
bi~
aebebi de bu 01_ gc-
rektir. Siribirine 'oenzeyi,teri rnese l.ä , u i1&:; .h uhe
.._
~ ,
"" ' I
6
' .?
görüld iigij g.:b i ka·
~
lemlet in in aY'n i esa sa m '1. ne id o lmulnd n ayrlh,leri
dIA
ccreyan ni.betlerinin d~ i.t
m it bulunnl'la.lDdand'f. e. ih It alern! .ü lii k.lemin in ü~te biri ke d u d. r, ve me e !' nc .. ih hat!. d. sülü.
blUInIß
ü<; te biri nj.·
v e:ya Ita lern cilvc.i lt..h iJ ind en bir Anat iJive ed ilme mil 01 n. C r~ i ...;It· y
b t g' b i yauler d <;Z"bu..k . LI"d ma. mü ajd i ler d bu I rd a ~ r a. ar1hk~ h iL, m e d c.- 81rt. r v e ' n lmm ci hel i 0 1); • h e ll e azah r, aihl.~ t.e bu i j h.a l b ' rbirini da im .. Ico · .. hy. ·.. ve o ll!)'".ru 1'1" der. On un i-rin n ih kend O 'n il be 'kil e r kadar Ii.bu k )·ud. LI v (' 0\ d ltoytellinTl ger yaztlardan z.'; y ad .. (uJ. fCV ~ bu1rna.mIn yaJt m Rbeplerl nd n ir-i i de b\ om g ere.krn. ülü Y U l bah nd h -c m,... 11 fI m ünn. r:be lil t' n ,h in d <;0 harf t'\u mu n d~ri r(i rii lm ii, lu o ru ..ijm ut 0 h. . I Ii k nd. d r .~ d me
'"'
d ' '' lnd n ~. b u h. f'l d.l ..yu l 1,,1 lur d. ' r )l' U ' h\u
01111
,1 .
f1
m u t-
128 d~ bu görü ~ltillerin i
kali g~lmez. Bu a.ebeb le hi&T't-
okuyueunun
ara,bnea Közüne barakmalc:
bir de Itendi ltadrolu i9nde
luretiJ.e kaydedeeeiiz ki yukanda ge~en
An,cak bu
binlerce tele:~ lIt!ri bir inzab.t altmda hlfz
j(örmemLz muvahk olacaktar.
I,arflerin mütabiblerilli atmale: ve bu eihe-
ve mütalea kolaylait haatl olabilsin.
..
tin t.kdirini yuhnda aöy1edigim iz giS;
'/
/
o
Bu ituelterin YUllmaaanda ea.. n~
hin kendi kalemile yanlm.ua ve YU1larhn barfl!eiinde olduiu gi bi
kaleminin ü~te
de görunüI
biri,n in tiyyedilmeäidir. Sondaki h ilil derillen mabRütur.
UI
iJa,re t yal nlZ bu yaztya
'-'
Muvu&ne ve ziynet olarak
•
Mia meyleder.
y.l ruz bu ifArel k-u Lla.ru1 lnlftu. Um umi ye t_
gibi. O~üncüsünde
L
gibi
ie noktamz keFdeler üzeTine konan bu :i p.retin bir fiidW de ke,idenin b~a bir huf olmayap b.a,rfin in:itemmimabndan bu}undujuna
ve binaenaleyb
ayn bir
harf olarU okunmamak lmm Keld,iiine bir .limet olm.uadu. So nl z.amanlarda
haz:J nesih yanlara kü;;ült tirfil
V'
ip-
reb "onmrya ba,lantnlf iruya.e de _Slnda
mevcut olmadt.itcdan iatim.Ji ADat bakJmtnda nbof Körülme:z.
Halti
~ •
,.mu.n
Bun:.r pe.,
•
müb:r.d
buf itaretleri de pek az k-ullarutau..tn.
H.n
2) -
a.e·nin de yalruz tekill eri dir. tkinc:nin
te.
bafIDa diier bir barfin Ituyruiu tahlmadtk~
y&%Ilmaz.
her
ik.isinm k~deli
ol ..nlan d. vardar. Bir de sond. yalruz I) -
: s..ta ve
yalna böyle.
Son d. ~ t"Vlr~1l yanln ; Binnde Italem
Kibi. Ikinciain-
(te) y e mahsus olm .." üzere
.. ,
"
(Sülül yanntn müracaat).
o te ve
dit
124 Baft. te killeri
J
•
I'
•
le ye Dlah~
•
/•
•
•
~
~
•
kelimelennjn IOnlanndaltilerdir. Sond. be teltljnde ve DlettaJid "Iara. ya.ulan
~ •
..
olmak ia.ere
~illeri
de vudar .
~• . .)~
•
•
.-./
• ./
.. :.
?
~ •
3 -
~,•
,..., •
r•
r\ •
~
•
..
~
Orad.
>• ~ •
•
," • •. v' "'...
.
t
. .., .•
V'
-
dir .
.
Sonc!. :
"
~
•
~
IODGa:
•
./
d",
//~,A
~
.,
v. Iu run d.
yalruz jekilJeridir. noktaLuil~ a)'11'1t e4il:r
~
•
<., ..
leT• BL!ta:
dir. Ortada
[.
./ o «
t
#
••
...
-.
1. • f'V
-
./
1'25
zel in de yalnlZ ,ddidir.
Sond. ,deli:
dir. Bu bua.n
5taronda da Y&Z1hr . . Fakat bu s:urett.e diier bir harf
mutJa.ka biti§
Ze ve je nin de ya.lmz §ekilleridir. Sonda :.
mck Iu,m gdir '9
J J
/./ ..,
dir-
6-
• Nn ve flmn y-oun LU <
__ L··U
~L
en-d-Lr. .B&fta:
A1ortada : _ ....~
•
~ 7 --
aonda
B...ta:
.anra:
• $
(
ortada
.....
e~
hepai :
126 Bu ~ekilde
görüldügü
üzere
ba~ta
ve
•
ortada. birer d:~ ilave olunur. Yalntz Ve
10 -
sonda d i ~siz olur.
L
•
ba~ta
da böyle olupkuyrugun.a dige r bir harf
takIllr.
•
ortada.
•
!
:
•
ortadA
!:onda:
hem sag..na
•
•
hem soluna. sonda da yalmz sag.na takl h .... · Hep!ll birden:
"
• ••
..
911-
Ba~ta ve or ada fe den noktasile F.rke-
dil.r.
ortada:
...-...,.
dir.
~nd.
L
Sonda
hc p!i barden
. ......
"'.-. . . ._",ß-c ~ .:J ....,
12 -
•
••
,('
s ~ -!l
>
~L-' 1,: , •• •
/4 _
c. ...... ,
..",
•
4
., ...,; ;" ~
,-.~
J _ Ji ~ 13_
J~
J
{ i
~
127
12H
Y;A , *,-)jj'J,) /'
,/ 111
\ IS -
..
../
• ., .!~
./
~
;J(j
'-,
19 -
b~la ve ort d : be 010' aboda iki DO~ a ard,r ' onda:
. k·1 gibidir. ba§ta ve orta d a: b e nm
!ibid r
•
Sonda:
~O
16- ,J -'
d ir d ir .
kUYTu k!an
...
\ :....
../ '---
'--"-
-
bazan d iger bir harfe
-=t.> ., ...
talular.
•
. '
J7 ~
iluf-,
m
vTkhn
n
yinni f
ir
buywdu.
runil
hb u tl
r
t \ j' \
l
,j
.
..
~
;
•
..
/
..
a -
Inee neaib ve nesih kumasl :
esih &~Sl muhafaza edilmek ~artile yazllan in-:elerine dc inee nesih denir k l nesih lurmasmdan ba~k.adlr. Bunu iyi an , lamak i~ i:l nesih hrmuln , bilmelidir, Nesih kaleminin ahenkli sür'ati nesib klrmalanm ~ogurmu~tur , Yani nesih klrmi'l~lniln e'Sasl da nesiht:r. Kalt-min cereyanl biraz Iunl .. ra.k harflt-rine b iraz da.ha. sadelik "erilmi~t:ir ki bu sadelik ve yazlnln harekesi:z olmasl nesih ile inee nesihten farkill bir alamet olabilir. Bunda nesintelO güzellikten biraz fedakarhk yapllaTak sür'atc elclenmi~ gibidir. IDee nesihte ise bu sadelilc ve fedakirWc yoktur. ~yec olursa !ormamn incesi olmu§ o:ur.
esih
IUTmaSl biiyütülse yine nesib lurmasl ola-
D i ani ve bunun fü.ruah yazllar c;.ep diyc de yad olunurlar. Maamafih
)'~Z151
bir de rik ' a di ani denilell ye t.e vki' :n dloha adele~mi~i VI'! adeta bir tevki' klrm 3S1 eya rika' kirmasl diyebileeegimi~ biT yazi daha yardlr ki bunun divani ve rik ' a yazdarile hi~ bit münasebeti yoktur, Ismindeki mü~abehetten dolaYI rik' a ii e divani'rnin mezcinden has.! OhlU~ bir yazl zannedileb il eeegi ci"-etle bu iki yaZtnJn yan1.~ an!a1l11maslna sebep olmamak ic;.in bu ka,d a,clk i§aretl müna's ip gördük. Gerek rik'a divam ve gerek rika' yazlSJ olsun bunlar tevki' yazls. c;crc;.evesi ic;.inde müti\ lea olunabilecek yaZ11ar olup ayT1ca harE .ekilJen göstermege okuma haa
kltnlDdan hier de, lüzum yoktur.
Tak büyÜT. BUDunia beraber nesih ktrma-
Di aoi ye gelince: Ar§ivde bu yazi fer-
haTAerinin esas itibarile nesih harflerinden farHI denecek müstakil bir ~lcli yohur. Yani barflenndeki bazi bususi-
man , berat gibi münderecabm kaz:Jmaga ve bozmag-a veya harfini degi~ti nnege im'-an buak:lmamasl gözetilen re3mi vesikalarda . hüccetlerde bazJ vakfiye ve ilamlarda göriilmektedir ki buna nazaran sonradan devletin amumi yaz.s. oldugu anla§lhyor. BaZI vesikalarda bu yazulIn celJi divam ile bjr!ikte ve fakat ayn ayn o Jarak yazllmJ§lanna da rastltyoruz. Maamafih esli divan! ya7.llann öyl.e muhtelif c;.~it1en ve kan§lk §ekilleri vardu ki ilk balu§'ta ayn büer Ile"i zannolunabilirler. Ce 11 i divantnln zuhurundan lSonradlr ki divani §ekilleri daha olgun bir haie gel-
SI
yetlere ragmen oe 'iUai deg~tirmez., onu;,\ [<;iD Desih harfleri bellendilcten sonra inoe ve lurma nesihleri okumak husurunda esa.~n hic; bir mü§lcilit mevcud oEmad.g.'1dan aynca harf §elcli gö.stenne.ge lüzum yolctur. YaEmz ~unu kaydedelim ki nesm Iurmul esasen <;irkin nesih demek degildir. Onun da kendine rnahsu! hi.f güzelljgi vardu. F aka.t eskiden ameli h.i.yatta
nesih
~k
beceremiyenler
lcuJlamlml~
ve
bUDU
nesih Icumalanna ka~
mJolardu. Bu yüzden ar~ deki Yaz:Jlard a li:örüldügü gib · okunam. aeak kadar bozuk ve muhtetif lipte bir~k nesih klTmal'an vücude ge Lmi~tir ki bunlar j~i n elifba htnzimine imkin olmadtit ve bunlann da umanla okunabilec.eii ,üph.esizdir (Footgraflar aerisindeki nümunelerine müraent) .
3L
DtvANl YAZI
Bu yaz~ - lIöylendigine na~aran - Fatihin l.tAnbulu fcthinden sonra devld i,leminin yijrütülmeai i~in kurdugu (Divan-I HümayUn) dan c;.lkacak r mi muharreralln ve tutulacak kayadlann aztlmul 1~1n hu ulli luretet icid edilmi~ e bu sebebl e adma di ani d nilm~tir ki divana mah u az.1 demek olur.
mi§tir. OnuD i<;in eskileri ile yenileri arasmda ha.}; farklar göze ~rpaT. Di 'animn olgun §ekillerini görmek eskilerinin dc okunmaSlna yardlm ederse de daha zi ade esk.ileri üzerinde rnütaJeada buhmmak daha faideli olur. Sü üs kaleminin cereyanma nazardn sülüs ve nesih kalem.ennin yuva·r1a.k k.slmlan divanide azalt.lml~ ve daha ziyade düzümsü cihetleri iltiz.am ve tatbik edilerek sür' a ti lemin ic;.in dönüm yerlerind c e ka.visle.de c;.abuk kmlma ve bükülme. yumulma hallen ihdas olunmu~tur. Onun ic;.in di allj kaleminde hakim olan miimcyyiz vUlf; düzlük i~inde kmkltk ve klsa ka isle cereyanda sür'attk BaZI harAerinde kalem in akl' hlZI gösterilmek urelile al em dl esi denilen yc cclli di-
-
I B() vaoid,e daha ~ok tebarüz ettiri l mi~ 0 11\11 genil! kavisli bazI ~ekiller de yapllml~tJr. ki bu"larm esas yazlya tesiri o lrn adlglJldan ok umaYl gü~l e1tirecek bir mahiy
t,.retleri :
Müfred vc mürckkcp harf tekilleri :
) d
l
t~ U~
Vif'
cf ~ ti/
1 :J t
b
~
)
•
•
tI
J(
~ ~ (.5 (f
y -b ~
Okunu ~u
~
Bununla yaz.I:nI§ bir kaYld örnegi
;
tzmil v e Geyveye kadar
beter
IUJ"UIf ve
daha ileride olanlar ~ de umumen ÜQer hu~ gunlJ \:aet alu:u:nu. muka.rTer olan ru:z.anu ilcLiz.a.smdan o1maJclan nili bade1nII.
a -
CeJi divan.
Buna d
ani celi i dahi denir.
IÜJ
lri d'i
ani
üc e li i t r;a Indaki müna ebet ne i e d i-
yahut di ani :ri i demektir.
ülü
ile
küc;ülm ü ü degil divantnin büyümü§üdür. Yan· ülü kalemi mt-vkiini ve cereyamm divaniye b'T:okt.ktan sonra divani kalemi. nin tabii cereyaOlna bir yenilik veri~mj "j c bu yeni cereyana göre divan i cellsinin divani esas. üzerinden yürünmek sureti!e harf ~ek il leri ihdas olunmu~tur . lki yazl harflerinin yanyana mukayesesinden b:.J dh et tebarüz eder. Bununla beraber ,ar;,.· lannda bariz fark la r da vard.r. Celi dianinin harfleri
vani ile c~li divam ara Indaki müna ebe
olarak bir
de odur.
d i ani i e bir
c er~
ülüs kaleminin. lakip etligim' 't
nlna naZar81n c.eli d i anl
~
J
ülü ün
eya
ekseri a birbirine girift ik i s:lhr üzerine sa IIr üzenne islifIi
Uif iz olarak YI1ZJhr. [v
eI
aZlh r
eya
in in ha reke-
132 retleri vardlr. Divaninin ise bir iki okutma i~ar~tinden ba~ka i~areti yoktur. Celi divaninin harf te~ekkülünde kalem cereyam daha geni~ yan i kavJsler daha a~lk ve UZun oldugundan harfleri daha büyiik görünür ve kalemi de divani'ninkinden kaltn olur. Divanide ise bu cereyan biraz
.( '0
daha kJsa. kavisler daha az ve harElt": daha ufak ve kmk olur. Ayni kahnhkta bir kalemlc hem divani hem de ce li divanl yazllqlgml dÜl}iinürsek kahn hk ikisinde de bir oldugu halde harflerinin birbirine benzememesinin sebebi kalem cereyanmll1 birinde dar birinde geni§ ve kavislerin ye meyillelin biri~de fazla birinde az olmasldlr. Bu yaZlYI ar,ivde hemen hemen yalnlZ ferman ve berat 8tbi vesik~larda gömyoruz. Sebebi de Iüks bir mahiyeti haiz olmasl ve tahrife müsait bulunmamuldn. YaZlmn umumi heyetinden ~~'r azamf"t okunur ve sanki 'sädtr oldugu makamm Ilzametine bir nif8.n~ sibidir. Y azl1ma~1 zor olan "c bir ,sanllt i,i bulunan bu yazJ h&.rekeli yazllar i~inde biraz daha zorlukla okunan yazllann ba,.nda geHr. Bunun i~in ·h arflerini mü~bihlerini atmak suretile aynea gösteriyoruz :
lpretleri :
..
" Müfred
, ve mürekkep
hart
tekileri
f
133
co ..() (?.. • ~
••• ~4'"
•
)
•
~
1(
Ru yaza ile yaztlnut bir kayad ömeii :
134
OkunUfU : 1 - Cenib-l hatik-l kevneyn tekaddeset zatuhu an-i~-§ebehi vel-misal, 2 Hazretleri dünyarun mezrea-i ihiret idügin Resuliyle beyan buyurmu~. B -
Inee divani ve divani kmnasl :
dugundan bazI yerlerde kelimeleri aYITt etmek pe~ mül/k il olur. Ve yin'e bu sebeple t~ hrif ve tak li de de pek müsait deg ildir. , Bu yaZ:Yl ar§ivde ekseriya vakfiye. i'lam, ltüccet, berat, ferman, ilmühaber. tafsil ve emsali vesikalarla bunlann ka.
Neshin incesile kumasmda oldugu gibi
lannda ve bu kaYldlar etrafmdakl tevkj' ve tah§iyelerle zeyl ve derkenarlarda gö-
divaninm de incesile kumasl birbirinden
rüyaruz. Ar§ivin <;okl ukta ikinc i derecedc
farkhdu. Ince divani celi divaninin kar§lhiPdlT ve bu inceligin haddi yoktur. Böyle olmakla beraber divaninin derece dederece küc,;ülmü§üdür. Büyürse yine d :vani olur. divani klfmasl ne kadar büyürs!:' y.;ae divan i klTmaSl alur. Maamafih san at baklmmdan biribirinden fark!. bulunan bu iki yazmm okunmalarmda di .... ani harflerinin bilinmesi kflfi gt-lmekle beraber klfma §eklini incesinden aYlTt etmek ic;in harf !}ekillerini aynca göstcrdik. Divani kumasl sanat fark~ gözetilmeksizin ilk nazarda divaninin biraz daha sa-
yazdanndan bulunan bu yazmm okunamlyacak kadar zor "e slkl satJrll olanlan da vardu·. Hatla ince ve orta k ah mkta yazdml~ öyle muhtelif tl p l!:'r gö r ülü r ki bunl an okumak b ir ihtisa s i§i a ddol un ?, cak kadar zordur, Onun ic;in gösterec!:'gi m :z harf ~ ekilleri nihayet k ü~ük ~apta b.iT anahtarhk yapmaktan ;leri "aer.,-mez, Once kalayl anm ögrenmek sanra derece derece zo d anna ge<;rnek en saglam y o idur. M:.ifred ve mürekkep harf l/e k iller;lli mÜliabi'hle ri ni atmak suretile a!}aglya dercediyoruz ;
deJe§mi!l ve lIfalmlll bir klsml görünür ve olldan daha c;abuk ve kolay da yazlhr. F akat bu sür' at ve kolayhgl hasebile harfleri biribirine eklenmeye c;ok müsaid 01-
,
I'
•
.
Müfred ve mürekkep harf ,ekilleri \.
)
:.,\
~
,I
Divan; klrmasile yazdml~ bir kaYld
+
örn/,,~j :
,"
lB5
Okunufu :
olunup cezim meyillerin derecesini
Müftiyy-ül-enam rr.oUa Aliyyü-ül-fenari vakh tevliyetinin evlid-l viluftan Huaamüddin Efendiye
ne hizmet eder.
tevcihi varid olan Bab-iia-saade Aia" tezkiresinin meil-i münifinden müsteban olmagla bu mahalle ,erb verildi.
fazla da olabilir.
~yh-ul-islam
4Eski yazIiarm
Vt:
c;e~itleri
Umumiyetle ke!jidelt'r
iki harf itibar olunur.
Maamafih baZI
müstesn3 haIlerde biraz az
veya biraz
Yine 0 ten3zurun ieabl olarak kaien; c.ereyam biri kelime. digeri sahr te!?kiline ilid olmak üzere iki sahr
TA'LIK YAZI
ta ' YI'
(sahr C;izgisi)
takip eyler. Evvelki satn daima kalemin
bahsinde t.a·1.ki:l
füruat-l kuH ile hatt-I pehleviden almrni!? mürekkep bir yazl olduiu söylenmi~ti.
ilk vaz mdaki zaviyeyi yani cereyan meylini takip eder :
Bugün ta'lik kendi ba~ma basit bir nCVl addolunacak kadar tekamül etmill müm· taz bir haldedir. Ba§h ba~ma bilinmesi icap eden incelikleri ve diger yazllarda görülmiyen harf ~ekilleri .Ve kaleminin
ve harfin
iki: ucundan
c;izilecek biri ufki
digeri -
seyrinde kendine has bir tavn vardu. Kalemin ilk vaz'l v~ yazarken g ; di~i bir b:\·
mail iki hat. kelimenin bütün harflerinin
kll}a diger yazllardakinin aksine bir bakl-
nizarna hakim olur. Birinci kelimenin ü!;-
da onlar gibidir. Yani harflerin b ir saga biT de sola bakl~lan vardn. Mesela :
rak gec;en mail hat ikinci ha rEin veya ke·
l}a
tc§ekkülünde
ve sahr
ic;indeki alacagl
tünden kaiemin ilk meylin~ .m uvazi ohli~nenin
altmdan gec;en mail hath te§kil
eder. Ba§taki harEin aSll yazl satmna meh. de kabul edilen noktasmdan gec;en ufki vc müstakim hat istikametinde kelimeie· rin dlzilmeleri de yazmm umumi nizamml kurar. Harfleri ve kelimeleri tartan §a· kuli Ve ufki vemail hatiar ne kadar <;0gahrsa gibi. Bununl!l beraber bu iki bakJ,ta umu· mi bir insicam dahi göze <;arpar. Bundan dolaYl YUllmasJ. cidden zordur. Her harfi"nde biri .. kuli digeri ufki h'a tta aid 01mak üzere iki tenazur (kar,Jhkh bakJ,) ' ,/1
vardu.
v. ~
j
Bu tena-
z:irlar ,akul hattln ufki hat üzerinde kesil?tigi yerden itibaren harEi iki müsavi par<;aya böler. Ve bu tenazur bir harEin bir noktahk par~asmdc\dahi görülür. Harfleri öl<;mekte mebde' bir nokta olup -harfler umumiyetle ü<; ile bet nokta arasmda döner dolatu. Dört cezim b-ir nokta itibar
c;ogalsm
§akuller
biribirine.
ufkiler biribirine. mailler biribirine muvazi bulunur. BaZI müstesna ahvalin zuhuru bu
kaideyi ihlil etmez.
~u
kadar var ki bu müstesna ha'ller sanati! müteveccih bulunmahdJr. Yani gözelIik vermiyen istisnai haller mergup deiildir. Meseli satlT sonundaki harf veya kelimenin digerlerine nazaran mJstanndan bio raz yukanda bulunmasl mergup saYII.m bu müstesna hallerdtmdi'r.
Ta' lik harflerinin hic; bir haddinde müstakim hat yoktur. Yani yazl temamen tedviridir. Öyle ki birinci mIstara teb'an le~ekkül eden bir harf diger bir harfe hitilimeye mani olacak gibi bir halde niha· yel bulur: fakat ayni zamanda sahr 1Il1!l-
13(;
tanna teb' an da umumi heyette gizli bir biti,me ve bütn yazl yekpare bir kelime halinde ma'nen birle,mi, bulunur.. t,te bu yazlya ta'Hk denilmesinin aS11 sebebi bu iki mistarm birihirine olan bu gizli alakasma ve kalemin eereyanmd. b~ mlstarlara muaUak bulunmasma i,aret olu gerektir, F ar~a kelimeIer bu yazl ile daha ahenkli yazllar, arap~a ve Türk~e kelimeIer onun kadar müsaid degildir. Sülüs VI'! nesm jle arap~a ve türkc;e kelimeier, diva ni ve rik'a ile de türkc;e kelimeIer daha ahenkli yazlhrlar. Ar,ivde ta'lik yazlnan .pek güzellerine az 'tesadüf ediyoruz. inee ta"ik ve ta'lik kumasl daha c;oktur. eeli ta'Hk ise ar,i.vde yoktur.
~
noktalardan
evvelkisi aItta, ikineisi üstte bulunur-. Oshin, esre ilBreti ic;jn de iki üstün, iki esre olaralt da kullanahr. Bazan ötrenin de kullanddliJ vardlr. Sonradan b8Zl hare-keli ta'likler de Y8Zllml,hr Iti har~ltesizle re nazaran -b unlar bir dereee daha kolay oltunur.
Mü&ed ve märekkep harf
'-'1J.ri
I { 'n
, •
-
-pi
•
., •• .e
~
e:
~
•••
r'•
I-'
....,
..
•
•
~
•• /
•
~ •••
~
..
-'" •
..
~
••
~L ÜC;
A'-
.;IeI
e
o:"utmaia hern de tezyine hizmet ederler.
•••
,e
:.
~
Ipretleri Bu yazlda noktalanndan _bBfka umumiyetle bet ipret kullanalml,tar ki hem
-. •• •••
/
/e
Ln
, •
?'
.
•
~ -
~/..
•
.~
•••
••
• r#
..
/
•
1il 'i
-' .
~
..A
/)
~,/
UU' ~/ .;"
,, •
•
•
•
~./
.v~ ••
u
•
~
•
~
•
•
•
~
J
J )
J
J-
~
( ,..
.~
u f) ~
••
.. J
~
••
.
~
~
••
()
, .. .. -"'"
••
/.:... • J
•
. •
•
•
r1
~
••
, ,.
Bu yazlda kel?ide li ve hatta ke~id e si2 sin'lerin altina da muvaz en e it;i n Üt; nok· ta k oymak adett ir , f"kat her y erd e nm h 3kkak k oymak lazlm d eiildir. Ta'likl e y~z llm'l$ bir kaYld örnegi :
••
•
~~.~~~J~J bY ;'; ~
139
Okunu§u : Derun-j vakfiyyt;-i ma'mulün bthamda mastur kaffe-i ,urilt ve kuyuduma riäyet müttoäZ!ir oldukta gaHe-i vakf-, mezkurum mutlaka müslüman fakir ' ve miskin'ere verile deyu tebyin-i ,urut birle. a) Ta'lik eelisi : Ta' likin irisidir, Bu :ril ik ic;in bir had tayini mümkin degildir. Harfleri ta' Iik · harflerini'n aynidir. F ark kallhligmdadl f. Binaenaley h ta'lik h arfleri görüldükten sonra celilerini oku;nak ic;in y azi cihetindtn asla b ir zorluk bahis mevzuu olanllyacagmdall ay nca h a rf §ekli göstermege IÜ:Eum yoktur. Ancak bir kac; sattr üzeriFl
b) -
Inee ta'Iik ve ta'lik klrmasl :
lnce ta' lik. ta'l ik in inces~dir . Büyürse y i"e ta' lik olur. Bunun pek incelerine ta-
lik gubarisi denilir ki büyürse tarn ta'li!. olmaz, Sanki kalem ucu i'le toz gib i :ncc olmasmdm~ kinaye olarak bu isim verilmi~tir. Ta'lik klrmasmm daha ufagl olmu~
olm, Klrma ta'lik büyütülürse yine klrma oJarak büyür, Klrm:tsl incesinden daha c;abuk yazlhr, lnce ta'likte yazmm kaieminden fedakarhk yoktur, Klrmasmda ise ba.zan kendi kaleminden biraz fedakarhk veya dige~' b ir yazmm kaleminden bira'Z c;alma bulunur, Yahu t. bazI harfleri ta'lik bazI harfleinde buna yakm bir yazmtr: kaleminden hafit" bir ilave bulunur. Fakat ta'lik harfleri görüldükten sonra bun .. lan okumak kolaydlL .Gerc;:i her yazld" oldugu gib i i!tikai ittisal suretile yaptlml!?
1/
gibi bir ta-
klm kalem cilveleri kahilinden ~eki llere Ce ttsadüf olunursa da bunlan bir c;erc;eve ic;ine almak kabil olamadlgmdan böylelerini zamana ve melekeye blrakmak daha dogru olur. Yan:i "hunlar görü~iill artmasile kendiliginden halledilecek !1eylerdir. Ince ~ a'lik ile yazllml§ bir kaYld örneg: :
•
.
~
k:;~'; i ' ,,~ßd/ ~~~lP~ ,);;../,,:,-,/
140
--
-
.
'~!.(')'d;' ~.I, (I;;;~~' ;?r4:J.' ~ I~ 6:, /
.
)
I
•.
/~
~
/,
:/
~~';~'rll..,.,~,":" J~~I,. I~,..r:.~..JY
....,
.
.
.
:,
/
~'~'~(;/{/J.' J~t~";;"d~.-/~; ~ buYt.-rduklan Sekhan Aialarmdan eafer Aia ibn-i Mustafa mahunub ü
OkunUfU:
Emma ba'dü, i§bu kilab-. sthhat
msa-
hin tutir ve imlilma bais ve badi oldur ki M.hruae-i latanbulda Molla Aliyy-ül'mari mahallesinde vaki' konaklannda teref- mukim balen Bab-v.-seadet-it-terife Ajas. saluD-ül-h:.yrat vel-haaenat devlet-
lu Betir Aia ibo-i Abdülmennan huretIeri Media-i ter-i teMf-i Ahmedi ve divin-i din-i münif-i Muhammedide liedit-telCili emr-il-vakf-. vet-tekmil mütevelIi
laym
nnda bitav'Jhi t..krir-i kelim
ve ifade-i
anil-merim buyurup silk-i milk-i ..bihimde IDÜnselik emvalimden olup buLetco Iil-lahis-tamed ifrazeyledigim ~
bin kurutumu vakf·. sahib-i su'i ve habs-i ..nb-i meri ie vakf ä babsedäp. Ta'lik kmnaaile negi :
yazllml~
bir kaYld ör-
/ / ', , , / • , J- _' I • ~ I ' " h~..--'_,~' ':"""-: ~. ' ' / ~ ' "
..,J.
j)t ;1;));tJ~)"·~';~; J)/'-:
~w.
A. ;t;~~ f:~v.;?:;;J' ;);;;, ~ ~I ViInfm prt ettiii üzre her sene mu• _--U. 1 .... eamiind'eb' " JDeVlicI-.,.... .. okUDAr&K mevlid-bana ali tarik-...saIa plle-i vakfmdan onbet pruf verileceii bu mahalle terb verildi [ 1 ] • I. "
C-
N.ta'lik :
Bir de ne.ib ile ta'likin mezcinden dogmut n ..talik denilen ve talik klnnasm, dan ba,ka olan rnürt'kkep bir yazl daha vardtr ki barekeli, harekesiz, noktah ve noktallzla" da vardtr. Artivde bu yazldan rl1 Ashnda görülen mevl\id kelimelerinln imlAsI yanhftlr. Dogrusu mevlid oldugu ~in burada
0
5url!t!1! okunmUl
VI!
Yllzllml~br.
Dir nümune göremiyoruz. Neaih ile ta' l.ik. ve bunlann kumalan baklunda malUrnat edindikten · .onra neata' lilrin harflerini okumak bakloundan aynca gö.termege hic; de lüzum yoktur.
5 -
JUK'A YAZISI
Bu yazl barekeaiz olup divani kaleminin biraz daha kt'llaralt huf tekillerinin sadeleftirilmeainden ve kavi. ve rneyillerin azalbhp cereyanda süi atin c;oialhlrnaSlndan ibarettir cienilebilir. Rik' ada esa. olan rnümeyyiz val1E, harnerin yuvarlaklagl az, düzlüiii c;ok olmakhr, al11 rnakaat da .ür'atle yaZllmalhdlr. <;ünkü bu YUl tenid . mektup, pUIla ve .. ir
141 müraselät gibi eide sür' atle yazilmasl mat-
muktal (kesimi) !jakul hattmdan pek az
hip olan hususat i<;in ihdas olunmu~tur o
so)a meyil ile konur. Bu ilk konu!!un ~cl'
Ihdas tarihi malihn ol:nsmakla beraber divaniden sonra oldugu kuvvetle muhte-
kul ve ufki hatlara olan nisbeti bir har-
meldir. Burada bir noktaya temas etmek istiyoruz. Malum oldugu üzere ruk' a, kaglt vrderi pan;asl demekti~. Reka' da sür'al manasmadlr. Bu yazlya eskiden rik'amn cem'i olarak nka.' derlerdi. Bunu bazllan rukä' diye o kuyorlarsa da yanh~hr. Biz a~apc;anm bina-i nevi' ~gasl gibi (rik' a) ya mshsus olmak üzere sonradan (rik'a) demi~iz ki.
par<;alara. puslalara yazilan
fin veya kelimenin bütün harflerinin yazl!masmda muhafaza oedilir. Onun i<;in kaiemi egri veya dogru kesilsin bu nisbet gözetilerek yaz.!Ir. ABll yazmm kalemine mahsus olan meyil. cereyanda muhafazii edilmek üzere harfierinin te~ekkülünde c;lkl~ ve ini~ zaviyeleri (tevazün zaviyeleri) yekdigerine müsavi olur. Bu müsavatm tenazurunu gözeterek ihdas ~edilt~n harf kavisleri darallT ve uzunlugu bir noktaYI gec;mez ve her nokta uzunIugunca kavisler mecrasml degi~
b :r nevi yazl demek olur: Aklaml sittede
tirir ve c;lkl§ zaviyesi ini~ zaviyesini kar-
g~en
§Ilar ve haorfin tenazur esasl bu kar§lla!)-
nkä',
rik' a
yazlsmdan
tamamen
ba§kadu. ona rik' a denilmemi§tir. Rlka' tevkie tabi olup tevki' klTmaSml anduan ve harflerinin c;ogu dar ve küc;ük ° ve düz ve biti§ik yazllan bir nevi YaZldlT. Okunmasl da 0 yazllann harflerini belledikten sonra ba~kaca harf §ekü vermege lüzum yoktur. Rik' anm yazma bakimmdan sanat inceligi de bizi -burada aläkadar etmez. Gelelim rik' aya Rik' a. rikä' ve divani klrmasmdan daha c;abuk yazdmaga gayet elveri§lidir. Harflerinin klsahgl
ve düzlügü hasebile
c;abukc;a yazllmaga ve birbirine eklen ivermege fazla kabHiyeti vardlr. l~te bu ° haI yazmaYl kolayla~LJrsa bile 0 nisbette de okumaYl zorl~~hnr. Rik' anm b~ süratle yazllma kabiliyeti rik'a klTmasml dogurmu~tur. Vaktile Babaili InrmUI denileu bir yazl Idaha vardl ki rik' a klrmalanom en olgun ~ekfidir. Rik'a ile klTmasml bilmiyenler kIrmalan rik' a zannederler ve 0 namla söylerler. Son .zamanlarda rik' a tabiri daha zlyade klTmalannm is~i vlmu§tu. Ar~ivin c;oklukta üc;üpcü derecede yazllanndan olan ve rik' a diye an 1lan yazllann yüzde doksanl rik' a klrmaaldu. KlTmanm okunabilmesi ic;in rik'C\
mada arann. Rik' a,nm kendi bir noktasl kaleminin C;lkardlgl tarn noktanm yansldlr. Harflerinin ölc;ülmesinde esas nokta da kendi noktasldlT. Bunun ilk konu§u ne on isbette meylediyorsa bütün harflerinin egrilmesinde bou nisbet gözetilir. Rik' a yazlsmm mlstan bir hat üzerinedir ve bu hat noktaYl yansmdan bölecek §ekilde ba§lar ki bunun manäsl kalemin tarn kahnhgl~m en ziyade bu sahr hattl üzerinden gec;ecegini göstermektir ~ Kollar ve bacaklar bu kaYlddan müstesnadn. - Onun ic;in narflerin ~akul hattlna dik ogelen en kahn yen mlstar hattmO l n ortasmdan gec;er ve kelimc° lerin sahr i~inde birbirine nisbeti de her harfin kendi mlstarma olan nisbetine göre olur. Mesela birbirine biti§en harflerin en sonuncunun ortasl mastarm üzerinden gec;er. Bunun bazI kelimelerde müstesna tutuldugu da vardlJ. Rik' a kaleminin de kahn veya ince 01masl mahiyetini degi~tirmez. Yalmz kahn veya ince rik' a denmekle ayut edilir. Rik' a klTmalan ise kaI emin oldukc;a tao h!!.vvüle ugraml~ ~ekil!erini muhtevi oldugundan rik'a klrmasl ismini °allJ. Rik'ada bazI harflerin kalem cilvesi kabilinden
harflerinin görülmeai kifayet eder. Rik' a yazlsmm kalemi cereyamm dai-
mesela IJ yerinde
~
gibi hususi
~e-
ma Ifakuli veya ufki hatta pek yakm bir tarzda takip eder ve bu 'Sebeble kalem
killeri var,
Ve bunlar rik' a kaidesint-
pek täbi olmazlar. Bir kelimenin te~ ~kkü l kabiliyetille göre muhtelif tovularda !Jalunabilir.
{
Me:!elä
,
li §ekiller haddizatmda rik' aya degil divaniye ve rik' a klrmasma äid hallerdir. Böyle §ekiller kalemin hlzmdan dogmui, onlardan d~ klTmq zuhur etmi ~ti r. Ar§ivde bu yazllardan bü§ka rik' a ktrnli::.SI ml divan! klTmasl ml nesta'lik mi yoksa §U veya bu yazmm yalan yanh~ bir kan§hnlml§1 m; oldugu anla§llamlyacak ·kadar bozuk olanlan bulundugugibi bunlar arasmda bir dereceye kadar kolayllkla okunabilerileri de vardlT. F akat si, yakat gib.i okunmasl cidden zor olan öyle kan§Jklan da vardlT ki en ~ok mü§kiläta da bunlarda rastlanmaktadl.r Onun i~in bunlann okunmasl meleke ve ihtisasa mütevakklf bir i§tir denilebilir.
••
t,arc'lcri
--,'
-'
~
j
I'
•
•
Benzerleri abldlktan sonra mijhed ve mürekkep barf tekilleri
t·
l
,
t~
J..
, '
v'-'
143
r
•
,)
,
J
,•
•
,
J
( Incesile yazllrm, bir kayit ömeji :
, ~J.h~J/·V"_V(),;;"";;" ; , ; / .rV~ ../ . , , .n)';.
.
tI)
~~\ . ~...J~..,~) . . ,.. \; .i~ \ ~ "'~" '}.1 ~,. \:...~" ,;,,~
.
.. . ""\"";J'J)I!\~\J t~" \)-}'J;' ~ )\~ . , . j.;,. .. \ ~ ~\
..
" .,. .>~:) !/Yf, ~yI'.v~ I ):':7"'V Ja:.J/0,\l)yJ) ( Bu keyulm rik'e Inrmasile yaztlmul!
OkunUllu :
Vuku' bulan talep ve iltimas üzerine nkf-I mezkürun muha.ebeai mütevelli ve n.zu-I v.klf buzurund. rü'yet edilmi, .e ,ene-i v.klftan bin otuz ak~anm yed-i
"lnütevellide ibtiyaten bifzedilet'~k yetmi,· .k~nm mütevelli elile irbab ve istirbah olunmak Üzre re'a-ü1-rnaIe 'zamm ü ilav. edilmit olduiu muli..ebe terk1reainden anla'llmaila bu maballe ,erb verildi.
144
6 -
styAKAT Y AZISI
Bu yazl ar~ivin c;oklukta ve zorlukt.l birinci derecedeki yazllam.dandu. Bir bakll)a rik'a ile divani klfmasmm: bir bakl~a küfi hurdasl ile rik' a kumaslllln bir mezci gib i bir bakll)li da bütün gördügümüz yazllardan bamba§ka bir mahiyette hususi bir tip gösterir. Ya·z ,lmas, hir dereceye kadar kolay görünen bu yazmm okunmasl cidden zor, münhasuan bir ihtisas il)idir. Siyakat tabirinden de anla~llacagl üzer~ yazlh§l kelimelerin ve makamin icabma tabi, yazamn kalemi sevkindeki insafma kalml§, siyak ve sib3.k karinesile okunabilecek bir yazldu. Bunun zuhur tarihi hakkmda muhtelif rivayetler vardu. Selc;ukiler zamamnda buna benzer bir yazmm mevcudiyetinden de hahsedilmektedir. F akat bunun. siyakat oldugunu tevsik edecek elimizde henüz ka t' i bir delil yoktur. Maamafih eski kaYldlar üzerinde yapllan tetkikattan siyakatin de oldukc;a eski oldugu ve muhtelif tarihlerde muhtelif ~ekiller alml~ bulundugu muhakkaktu. Eskilerini okumak daha zor olmakla. heraber okunamlyanlan da pek c;oktur Fakat güzellik baklmmdan eski siyakat· lann sonrakilerden .üstün oldugu gÖrülür. Bu yazlda sür' at, ihtisar ve sirriyyetin hakim oldugu anla§llmaktadu. Bunun iltizamma en ba§h saik resmi kaYldla:rm aiYar nazanndan korunmasldu. Filhakika bu yazl umumiyetle resmi kaYldlar da cari olmu~tur. Maliye, Tapu, Evkaf, Devlet Arl}iv dairesindeki eski defterler bunun birer delilidir. Bunlar haricinde bu yazlya az tesadüf olunur, Siyakat sade görünür bir yazldu. Sadeligi kalemindeki tabii ve sür' atH akll}m icabl olarak harflerinin ufalmllJ ve klsllml~ bulunmasmdan ileri gelmekle heraber harflerinin münferid haldeki §ekillerile !ahr ic;indeki mürekkep §ekilleri bamba§kadll. Harf ba§lan umumiyetle küc;ük. kollar ve bacaklar klsa, c;anak!ar bazlln düz ve bazan muka' ar ve kmkh oluT ve her kelimede az c;ok bir ihtisar me~hud buJunur, Satlra dizili~inde evvelki kalem
hasisligi 'bir düzüye gitrneyip bazI ke lirnelerde ve harflerde kalern aklfma gen i~ bir cümertlik verilerek ba,lar büyük hi>caklar uzun, bir harf veya kelime yerine göre bamba§ka yeni bir klhga sokulrnul! bulunur. Son.r a kelim~lerde, yazanla n n hususiyetlerinden dogmul} öyle yabancIhklar görülür ki bunlan bir kaide altma almak mümkin degildir. Nesih kumasl, .di; ani kumasl, rik' a kumasl ve hatta kiiH hurdasl gibi bazi yazllarm harf ~ekilleri az <;ok bir tadil ile siya"kat harfleri / arasma kan§t1nlarak yazllmll} oldugundan siyakatin yalmz elifbasml görmekle mürekkeplerini okumak kolay degildir. Bu yazlda harflerin ve sahrlann birbirine yakm olmasl hemen hemen bir kaide gibidir. Buna fazla baglanan hattat veya katiplerin yazl§ hususiyetlerinden in?;mam eden bazI arazi evsaf ile yazt muhtelif tipI er a~eder. Bu yazmm esasmda nokta varsa da ar§ivdeki siyakatlerin noktaslZ yaztlmalaTl noktaslz yazllar bahsinde gec;en sebep· lerden dolaYl tercih edilmil) ve bunlar noktahlanndan daha c;ok bulunmu§tur, Bu hai yazmm klhgml göze bir kat daha yabancllafhrmakta .ve kelimeIer mesela:
kelimelerinde görüldügü gibi bümiyenler lc;in bir l}ifre. bir bilmece halini almakta. dlT. Hele satulannm birbirine gec;mi§ denecek kadar slkl olmul bir tahm far~1l . kelimeIerden müntehap lSulahlaTm klli§e halinde v~ bazI tadili.tla yazUmll bulun· masl digeTlerinde görülmiyen biT yaban. qhk ve gizlilik daha \live etmektedir, Onun ic;in elifba81nl ve bazi mü rekkep harf §ekilerini görülmelde bu Y&Zlyt oku· mak mümkün olsa bile bu okuyu, arzed;. len sebeplerden dolaYl ayni zamanda yanhll okumaya da birer lebep tetki! edebilir. Onun ic;in bu cihet bilhana sivtlkat tahsilinde göz önünde bulundurulma!ll icap eden mühim bir hUIUI oldu~undan her halde erbabmdan ögrenilmeli tavsiye olunur.
145 Bu yazl arllivde daha ziyade vaklflann ~n eski kaYldlannm ve bunlann ' ge~rmi, olduklan tevcih ve emsali vakalara iid tedavül kaYldlannm bulundugu hazine
"onr muhtelif tipI er gösteren siyakatler üzerinde mütalea imkim azami derec~de eIde edilmio demektir. Vaklflar Umurn Müdürlügünün bu eserden önce nelfrettig;'
defterleri ismi altmda toplanan defterlerle
siyakat yazl.1 adh küc;ük kitap da takip ediIirse mÜllkilatm c;ogu bertaraf edilmill buIunur.
bunlarm fihristlerinde. eski muhasebC' koc;an ve defterlerinde ve bazI vakfiye kaYldlannm baI taraflannda. mukataa
tf&l'etleri
defterlerinde. mühim muamele evrakmtn, üc; nokta bazan
vesikalann. temessüklerin kaYldlanna aid !!erhlerde. de~kenarlarda ve emsalinde görülmektedir ki bu 'defterlerdeki kayid
8uretinde yazlhr.
nakli keyfiyetini de hassaten göz önünde bulundurmak 18.zundlr. Dolmu~ bir sahi~ feyi ba~a sahiEeye nakletmek l~lm geldikte dolu sahifenin I cilde yakm bir yen c;uvaldlZla delinerek be~ on yaprak sag veya solda bo~ bulunan bir yere gec;il? bu delikten 'klrmlZI ·veya .siyah bir c;izgi ile iki sahife' tbirbirine baglanm1l bulunur ki bu Sllra vaklf olmlyanlann kaYld taharrisinde ve bilh8.ssa tedavül ' kaYldlannm irtibabnaa 'hata ve mü§kilata dü,ecekleri tabiidir. Bu izahlardan anlalilacag. ~ere eiyakatin harf ~killen i~in kat'i surette biT ölc;ü vermek kabil deiildir. Bunurila, beraber bi relifba nümunesi- vermek inikam da büsbütün kalkml~tIr denemez. Bu muhteliE ~ekinerin en c;~k teke~r etm~ olanmdan iktibas edilerek takribi Mr elifha tar.zimi ' b,u YazJYl hic; gÖrmemi1ler ic;in bir dereceye kadar faideli olabilir. Hele buraya kadar gec;en yazllar hakklnda ik~IZa eden kifi mahimat eIde edildikten
"---
.
-
-
•
-
••
bu üc;ü izafet ilaretidir. MeseIa
ob
~
. \...- J
Tersane-i "mire,
zirve-i cebel,
~
:,.)
karye-i Halil,
Hemzenin aslt aYln oldugundan
hemze
j~areti bazan aYln yerinde kullamhr mesela arapc;a an ruye ,okunur ki den de-
mektir. Nitekim siyakat rakamlannda aym bu 8uretle de kullamlmllhr. Siyakat elifbaa.
\
v
'\.. 10
•
146
)
.0
0
....
~
-'
(S ~
;I' , ..,
/
~
Mürekkep ,ekilleri :
t?
~
~
.,
V
...
--
L
u.u . . 44'
~
e:.. ~
r
s
'0'"
-e
e:'
I
,J
pI'
t?
t
>
..."
V
~
V /
};~
!J
{ilJ,/::/: <'
~ \}.I'~
-r
I -4 ~
BaZI mürekkep kelime nümuneleri :
-
; \r-
Semä
Melce' MühhnmAt -
Mühim
)
Kamer
yahut Mlhman
,.,...:,..;",
MUaeddea
147 Mahmud
.,;..~
Menner
Lahid
11 : IJil-yahu~Celil
Alacalar
~
t
~ rP' 0..-
Musa
Virän - veya - v"iräne Abdüllah
'A~j
~~ ~
hisap
Kayid
dönÜDl
L
/
...4
Fodla
Müstafa
Veli
Sani
~"J
Murad.iyye
Bey
Musahhih - veya - Musahbab
~)
,..u.,l
tsta'nbul
Cerrah - yahut - Cerrahi
Amasya
..
Cüzcü - yahut - Cerci - yahut Kasaba
Harci - yahut - Cerhl
C
)I
Mahalle
~~l
(';ci Abali
I
~.:
~
olan
HUal
" •
~r
devlrhan
\pJ)JI
. \~p
Birlik - vcya - tcrlik
u1
Furun
)f~~~
Buran yahut Havran
Cüzhan
Mürür-u dl'11ir
t.fR
Mürür-u zeman Katlb-I vakl'
devirhan
'Y.:.==~")
Kayit
~üde
.t..{
Becäye :
~ J Ir' I
\
I n
t:!!I
Tablb-I Rlmarh,ft;
Fennude yahut fcrmuden
Hael Halil Bey
ezan sebeb ki
~===;7~e",,·""
Mushaf-l
~erif emek yimcz
- -..43.... • --. ...- ..._ ...... ~) Müezzin-i Minäre
Viläyet-i Sinop
Süleyman dede merkadi
valZ-1 kürsi
,
\, 4~
Näzlf-l vakif Becäyc~
es-seyyid Hasan Bin-i 'Ahmed
~ _____ ri "t) .
Cc~me-I
~.r
Zeyrek Yakub der Göynük
149 slyakat
,
<;a
Ketebehu Mahmud yan1 Bunu Mahmud yazdf Siyakatle ya:ulmlf bir ka)'ld
pmeii
'------__________~------r_------J\J
~.rt_r· ""':"'---' (,..t l
~_I.J. -l~~ ! --I
)-.ß
,ja
J
~J
~ .-J/~ .I~J
".
\ -'
~i
rakaml olup
arap-
'..1.>\ ilh, aded isimleri-
nm birinei. ikinei harfleri sonra mertebe mertebe digerleri ~ifre olarak ahnmH~ ve siyakat yazlsiyle hususi bir ~ekil verilerek siyakat rakaml olarak kullamlml~hr. Birden ona kadar olan adetlerin ~ekilleri §unlardlr
,
OkunUfU :
Beray-i terlib-i vazaif-i evkaf-I bademe-i catni-i ,erif-i merbum Gbi Murad P&f& der mabal1e-i Akaray der tstanbul. (Fula malfunat i~in risine müraeaat oluna.)
a - RaJaunIlar Ve
ay
fotograHar se-
s
,
6
j
iaimleri
Vaklf kaYlt-lar ar~vinde eski yazllara iid ba§hca iki türlü rakam kulIanllml§tIr. Birisi siyakattan maada bütün yazllar ara!'mda mü§terek olup slflrdan dcikuza kada! olan §ekilleri §unlardtr :
•
."
\'
Birden on bine kadar olanlan ar§lvm Haremeyn Hazine Fihristi adh defterin !onunda aynea yazlh bulunmaktadtr. Siyakat rakamlan §u misilde de görüldügü
v
Üzere derhai bellenemiyeeegi ve zihinde tutulmalan zor oldugu cihetle her birinin yakamla mukabilleri altlannda veya hizalaunda gösterilmek suretile tanzim edilmi§
yazJ1ml~hr.
bazI eserler v,ardlr, Nitekim 'lstanbul inkllip müzesinde bunlann (90) milyona kadar hayli uzun süren bir cetveliyle küsurata ve taksimi guremaya iid olanlan ve daha bazI rakamlan gösteren yazma ve tek nsha güzel bir eser vardtr. Bunlan aynen buraya derce ftrsat bulamadlglmlzdan ancak ar~v i§lerine kifayet edeeegi anla§llan haremeyn defterindeki §ekillerin bir fotografisini a§ag.ya der~ ile 'jktifa eyledik. Lakin bu görülen ,ekillere her defteTde aynen rastlanmaz ve umumi baklmdan bunlarla iktifa etmek dogTU 01maz. Hele küsurata Aid olanlanm aynea
Onlar, yüzler, binler, ilh .. adetier beynelmilel rak a mlarda oldugu gibi te~kil olunur.
s;örmek ieap eder. Bu itibarla Ink,liip Müzeaindeki mezkur eserin aynea tab'l <;ok faydah olaeaktn.
fici ralc-aml bazan:
bazan :
dört rakaml da ba,zan
ü~ rakarru.
ve ba,z an:
'leklinde
150
Ay iaimleri ArlJivde ve bilhassa siyakat yazllarmna arap~a aylarm isimleri ekseriya birer liiEre halinde yazlIJr ki bunlan IJU cetvelde görmek kabildir, Muharrem
Receb
-
o.-J
~aban
-
lr
Ramazan
~
Savval
0
Zilkl'de
l.c.
Zilhicce
JA
~
Safer
-- -
u'
Rebiulevvel
---
L
Rebiulähu
-- -
.,J
Arap~ada aym jlk gününe
Cümadelula
~
•. ~
gurre
!Ion gününe ~ seih denir. Me.el.: ,
Cümadelähire
~
:..r;.I'
gurrc-i ~. ~ban'ln gurreai yäni
151
t:
hiyettedirler, Diger yazllann zuhurundall selh-i 13. recep sonu
sonra kuH bu ameli zenginligini kaybetmilJ ve celisi tezyini mahiyette güzel san'-
demek olur. AYIn birinden onuna kadar olan klsmlna evail, 1 1 den 20 ye kadar olanlna eva Slt, 2 1 den 30 a kadanna da evahlr denilir. Ve mesela
atlar arasmda hala Y8§amakta bulunmu,tUT. F otograflar serisinde bunludan bir kac; nümuneye rastlanacaktn. Bilhaua pek eski bir mushaftan [I 1 aJ.dlglmlz sahifele.: re dikkat ediIirse k6fi hakkmda bir fikir vermege kifayet eder,
ibtldas,
-...)
Evail-i za,
Celi kufilerin bunlara benzemedigi de yine bu fotograflardaki ba§hklardan anla§lln. Sonrs, · bir zamanlar ma'klli ve
evihlr-i b, ilh .... diye yazdlr ve bu üc;ü suasrle zilka' denin evvelleri, §evvahn ortalan, zilhiccenin sonlan demek olur. Siyakatla y.azllml§ kaYltlann tarihi umumiyetle hicri yanr islam tarihidir ki §imdi 1361 inci senedir. Bunu miladiye tahvil ic;in I!.radaki farka göre hisap etmek lilzlm gelir. Bu hususta n~redi1mi§ ban eserler mevcud ve onlardan istifade her zeman ic;in mümkin oldugundan tafsiline gec;miyoruz. Ar§ive
iid söyliyeceklerimiz
burada
bitti. Umumi baktmdan kuH yazl hakkmda da
bir kac; kelime söylemek isteriz.
,söyle ki :
B -
KUli y8.Z1
KuH yazl esasen vaklf kaYltlar aI§ivinde yoktur. Fakat eski eserler meyanmda Lilhassa celisine c;ok tesadüf olunur. Nitekim Bursa Ulucamünin duvarlan bunlara birer mellher gibidir. KuH pek eski kök yazliardan olmasma ve baZI muhtelif tipleri haIen ya§amakta bulunmastna ragmen devlr devlr c;ok §ekillere girmi~ oldugundan bu yaZi ba§h ba§tna biT a lemdir denilse mübalaga edilmemi§ olur. CRhiliye devri kuHsi (ls1amdan evvellci devir) Aer-I Saadet, Emeviye, Abbasiye Selc;uk, Osmanh devri kUfileri gibi birbirinden farkh hususiyetler gösteren nice ,e"illeri vardlr. Celileri gib i inceleri de aynes görülmege müteva"klf o),\cak mu-
kuH celileri aYlrt edilmemi!! ma'klliler de kuH zannolunarak bu namla yadolunage;mi§ ise de dogru degildir. Yukanda da . bir nebze arzedi:digi üzere ma' klli harflen tamamen düz ve dönüm noktalan kö§eüdir, Y3ni tamamen 'k übik bir yazldu. Kufinin her nevinde ise bundan farkh olmak üzere düzlükle beraber yuvarl",k. tedvirimsi klslmlar da vardlr ve dönü§ler daha ziyade kavislidir. Ta§, agae; ve demir j~c;iliklerinde ma' ktli yazlya c;ok tesadüf oIunur. Fakat bazI i~i!erin yazldan anlamamalan hasebile kö§eler kaybedilerek az c;ok tedvirimsi bir haie konmu§ ve bazi oymaclhk tezyinatt da ilave olunarak kufiden ayut edilemez bil haie getirilmi§ ve bu sebeple ma'klli de kuHnin bir nev'i gibi anla§llagelmi§tir. Sonra, Selc;uk devrinde ma'klli ile kuH arasmda bamha.§ka tipi er gösteren öyle yazllar da ·v ardtr ki ne kuH ne de ma'ktli olmlyan ve fakat ayni za.manda ikisini de andlran bu kabil bazI yazllar da umumiyetle kuH diye §öhret bulagelmi~tir. Biz bu ',öhrete dokunmak istemiyoruz, fakat bu kan§lk ve zengin safahat arasmda kuH'yi ögretmegi tekeffül edecek bir harf §ekli koymaga kendimizi salahiyettar göremiyoruz. Ancak gözü kufiye yakla,ttrabilmek üzere fotograflar serisine bir ka~ sahife koymu§ bulunuyoruz. Bunlarda bazI yuvarlak noktalar iörülür. Bunlar 111 Tirede Necip Pa~a kütüph.aneslne äid olan ve harekelerln kabulünden sopra (H. 99) da yazlldlgl söylenen bu kitap haIen Ankarada Vaklflar Galcrisinde muhafaza ve te~hir olunmaktadlr.
hHrt"kee!irIer. KUfide ~sasen hareke yok
du. Celi kUfilerde hareke kullan.Imaml~
ike-n
ve bilhassa
ancak tezyin ve müvazene i~in bazI zaie!
sonradan bazllannda
mushafiarda sühulet i~in hareke kullaml-
§ekiller ve harflere fazla hareketler ilave
m:~hr. Ve bu ha,.ekelerin. harf nokta!a- '
olunmu§tur ki bunlan bazI yerlerde harf-
nndnn aYlTt edilmek i~in ba!?ka bir renkte k onmasl tercih eddirmi~.
lerden lemyiz etmek biraz gü~tür, barla siyakatten sonra okunmasl görünen yazllardan birisi de kiiH valdlT denilebilir. Lakin biz bütün
Bir yuvarJak nokta harfin tam üstünde bulunursa üstün. ahmda bulunursa esre. harfin i~ine veya üst kenanna dokunur bir halde bulunursa ö~redir. Iki yuvarlak nokta yine bu §artlarla bulunursa slTasilc iki üstün iki esre ve iki ötredir. ~edde ve cezim ve med bildigimiz §ekillere yakm-
BlI itim:i!?kil ve enbunlan
okunamaz görünen mü~kil yazllar arasma ahrsak bildigimiz §u veya bu yazmm elifbasl yardlmile ve tahlil ve terkip mebdeleri vasltasile hepsini de okumaga muvaHak olabiliriz. ~öyle ki :
VI , - MU,kil Yazllarll'i Okunmasl (Tahlil ve terkip mehde'leri) Ta yukandan buraya kadar yazdlklanml2. bilindikte nve muhtelif yazi §ekillerine az csok ithla' hGsIl edilmi§ bulunulduktan sonra arap harflerinin muhtelif yazllardall alabildikleri yeni klhklann bircsok tipleli
lür. Yazl c;arplk ·veya kahn ba§larken yava§ yava§ incelJp gider. Yahut iki kenanndan slkl§hnlml§ gibi harfler birbirinin ic;ine girmi§ görünür. Bu ve emsali vazlyetlerde yazmm güzelligi deo okunu§u da
görülmü~ olacagl cihetle bu görü§ ve bili;'fteki meleke sayesinde kiiH harfleri üzerindeki, zaid klslmlan ata ata (yani yazlYI
mü§kilatla müterahk bulunur. Böyle yazllarm ise elifbasl yoktur. Hakikatte ressam onu tablosundaki diger §ekiller gibi tersim etmi§ oldugundan 0 §ekil yazldan ve yazmaktan degil. görü§ten ve tersimden gel-
lahlil ede ede) harflerin aS11 cevherlerini te~kil eden klslmlan eie alarak bunlall bildigimiz harf §ekillerine zihnen ,yakla!jtlra yakla§hra onu adeta yeniden yazarcasma (yani terkip .e dercesine) yahut bir
mi§ ve aSll yazlYI az c;ok degi§tirmi§tir. (Fotograflar serisinde misaller verilrni§tir) bu vaziyet ic;nde yazl nevini tayin et-
kaglt üzerine bildigimiz §ekillere ~evire
mek veya okumak veya yazmm güzelligi-
«evire mütalea etmek 8uretile okumagd muvaHak olabiliriz. Yazl nevi'lerinin harflere. yahut diger sanatlarm aS11 yazlya zammettikleri , veya ondan zayi eyledikleri sabit veya ge~ici vaslflann tamn-
ru,
masl (tahlil mebdei). sonra bunlann arasmdan aSll yazl nevini veya hususiy~tini tayin eden sabit vaslflann tanmmasl (tNI
kip mebdei) s3yesinde bütün mü~kilah haJletmek mümkündür. Mesela bir ressamm tablosunda görülen bir yazl resminin ii:lerinde tetkikat yaphglmlz zamar. bunda tersim sanatmm gözettigi tenazur hc-
~irkinligini takdir edebilmek §üphe yok
ki bamba§ka bir i§tir. Bunun gibi bir mühürde görülen ters yazmm veya ters basllml§ bir mühür yazlsmm. tezhip suretile veya minyatür kabilinden yapl1mu5. yahut hakkedilmi§. yahut 'da taklit veya tahrif edilerek yazllml§ veya kopye edilmi~ yazdann , istifli, girift. yaztlardan vücuda getirilmi~ eserlerin. okunmasl YC bunlardaki sanat inceliklerinin takdir edil mesi grbi mühim ve ince hususlar. hep arzedilen tahJil ve terkip mebdeleri sayesin de halledilir. bu mebde'lerden istifa-
l!aplanndan dogan 'bir taklm sabit ve ge-
de kudreti ne kadar kuvvetli olursa mü~-
eiei vaslflar bulundugu göze ~arpar . Bu f
kilatm halli de 0 nisbette koJay olur. Maamafih bunun da iptidai, mutavasSlt, yi.i ksek ve nihayet ihtisas mertebt"lt"ri
valilflarla
0
yazl resmi bildigimiz
yazl
ljt'kiJlerindcn farkl. bir manzara ile görii-
lr>3 vardu. Bizim de anahtarda okuma yotu
venn ve hfiye iibi hUNalan önceden na-
ittihaz ettigimiz bir YllZldan -diierini oku-
zar-l dikkate almak
malt
karinel~ri yardlmile mümkin olduiu ka-
bu taMil ve terkip mebde'-
eaaat,
ve
aiyalt ve sibak sonr~
lerine istinad ettirilmi, bulunmaktadlr.
dar önce manaYl kavnyaraJc
Hülisa mübür,
zlYa -gec;mek suretiyle okwnaya ~htmak icap eder. Bu mertebedik m:.i,kil yazllan okumamn bir zaman ve ibtiaas i~
lIDZa
ve YIlZl tatbilci gi-
bi eh I-i vukuEa taalluk eden inee meseleler, Hatt-l
~eeri
m~ulümüz
hi~
gibi uydurma veya nev'i
olup ta bildigimiz yaz1lardan
birine benzetemedigimiz arap harEle-
nIe YllZllrnq her bangi bir Y&ZlYI bu mebde'Jer yardlmiyle okumaga
~h,mak
en
sailam yoldur. Likin bu usulü pek girift yazllar
üzerinde tatbik edebilmek ic;in
taillili daha ziyade
inceltmek,
mensur
yazllarda liaamn nev' ini, sözün mevzuunu,
manzum
yazllarda
Eazla
olarak
ya-
olduiunda '1üphe yoktur, Ancak ,unu kay. dedelim ki tahlil ve terkip mebde'lerindell izami derecede istiEade edebilmek ic;in yazllann SIrE yazl baklmmdan, lisan bakImmdan ve sanat baklmmdan okunulflanna dair yakmdan bilgi sahibi olmak ~r~ tu ve bu eser~n ameHlik mahiyetini boztnamll olmak i~n mevzuu dt,mda buakl' lan (yazllann san' at baklmmdan okunu~· lan) babsini de aynca görmek lazlmgelir.
r
VII -
Eski metinlerin IImi Transkripsiyon alfabesinG göre okunup yazilmasl meselesi
Her alfabe. ancak mensup oldugu milli _dilin fonetik hususiyetini belirtecek mahiyettedir. Dünya dillerinden hi~ biri nde. bütiin dilleri. btitün leh~e ve ,iveleri. bütün telaffuz aynhklanm aym zamanda zzpta elveri!ili bir alfabe mevcut degildir. Esasen böylebir alfabeye lüzum da yoktur. imkan da .. Lüzum yoktur. ~ünkü: her alfabe. bir kav mi zümrenin muayyen bir kültür camiasl i'$inde yazlp okuma femel mallemcsidi r. Bu manzumeye. yabanci fonemler i~n bir taklm harfler katmak. zii.ittir . . Imkan da yoktur, '$üilkü: her dilde, foneml t; r siIsiIesi diyebilecegimiz alfabe. yalmz 0 dilin fonem-Ierine tekabül . ede bilir. Mesela: Arap alfabesinin ' ( J =
. ta, daha bazI harner
kaf) I, fonem klymeti bakllnmdan, hic; bir vak it Türk alfabesinin (k uymaz. (!I = kaf) benzer fonem aynhklan kulaga '$arpar.
de ö yledir.
=
ka) SlOa
Garp dillerinde de buna
Bütün bunlarla beraber, yazlya ge!.< memi§ muhtelif ,iveierin telaffuz tekillerini. m'jmkün oldugu nisbette tamamen veya kismen. zaptetmek veya milli 'a Habelerine uymlyan yabanci harflerle yazllmll/ kelimeleri. yahut tao her hangi bir seLeple nel/rine Jüzum görülen eski metinleri. m;lli yazllanna tarn ve dogru olarak nakleylemek i~in bazi mille tier kendi alfabeleri dl§mda bir taklm hususi ipretleri muhtevi alfa-bel~r kullanmaktadlrlar ki, bun3 Transkripsiyon Alfabesi verilir [I].
.d.
Bu alfabelerden, dogrudan dogruya münferit §ahlslann telaffuzlannda veya bazI §ive ve lehlrelerde tesadüf edilen muhtelif sesleri yazlY3 nakleylemege yanyan nev'ine Fonetik Transkripaiyon Alfabesi, yabanci bir yaZlOlD ip.retlerini milli alfabelerdekine nakleylemege yanyan Ire§idine de Metin Tranakripaiyonu Alf.besi demlir [2]. Yeni Türk harflerinin kabulüne ka da r bizde T ranskripsiyon Alfabesine ehemmiyet verilmi§ degildi; 0 zamanki alfabe, Arap ve Fars dilleri i~n de kullamlan alfabe idi. Alfabe mü§te'rek olunca. mesele. 0 dilleri az veya ~ok ögrenmekten ibaret kahyordu. Bu gün. i, degi~mi~tir, Ayn bir 2lfabemiz vardlr. Yeni harf nesli. Oniversite 8ualanna kadar gel mi, bulunmaktadtr. Bir!.
a) Eaki harfleri ögrenmek. bu harflerle yazllml~ yazllarl okuma melekeai lc:az~mlinak, [I 1 Tran8criptlon~ Franslzca bir terimdir. Herkes tarn!mdnn nyncn kul1RßlI~akta olRn bu teriml blz de 0 suretle kabul ettik; degi~tirmek istcmedik.
12] Metin · Trantikripsiyonu Alfabesi'nin .Trullslitcrasiyon trnnskripsiyonu •.• Nonnall~ tirllmi'l Metin Transkrlpsiyonu •.. gibl klSlmlurl oldugu gibi, normoll~tiri1mi, metin tronskrlpIlyomll'r~un geni, ve dar manada muhtelif ~kil ICl'i de vnrdlr, Hususi h.;:u-c tl i harilerln kul-
lonJ!rnasr elllHJna dayanan dar mänadu normal k·~tirilml~ trllllskrip5iyon 0Ifol)(>51. ihtlsllSD müte.. lIl.k nt~'1fiyuttu Mimnl edilir ki, biz buna d:\Yl'llllcaglz,
.I
1
155 b) [sk i harflerle yazllml!? olan me tinleri, y eni harflere
~evirmek
suretiyle
g;derilir. Bu yollardan birincisine, Anahtay ' In diger faslllannda temas edilmilitir. Ikinci yolu, bu bahiste, ana hatlariyle klsaca gö sterecegiz.
V e Islam Ansiklopedisi' nin,
neliredilmekte olan Türk~e tercümesinde kabul edilmili olan esaslara riayet edecegiz [2].
[21 Bu bahsi, meselenin mebdeinden itibare n ge~irmi ~ oldu@ safhalara aytl eyn temaS etmek , metot ve nokta-i nazar fark lanru göster mek suretiyle tafsi1ätland~rmak kabi1se de ::; nahtan rm l.Jn mUlyyen kadrosunu a~mam ? !, h;in mümkün mertebede ktsa tutmaYl münasip gördü k.
Tran,1rrt".lyoa Alfab~.l ha"flerfn'n •• raa.t
I -
Transkripsiyon Alfabesinde haiflerin S11 aSI, milli alfabemizdeki harflerin smwna uygundur. Transkripsiyon Alfabesindeki i~aret1i harfler ayn bir Slraya girmez. Bu hususta harfin alfabemizdeki ~ekli esas' olarak ' kaydedilir. Bonlar ve i~etliler ayru half saYlhr ve kendiler:nden sonra gelen sesli ve sessiz halflere göre slralamr. Bu iLbrla Tran~kripsiyon Alfaletir.:n half SHaSI ~öyledir: 1 ) a, ä, ä, 21 b. Q .:; 1 c
4I
~,
a o>
~
17)
~
5) d (.) e. e, C e' e., ~. C , . f 8) g, g, g., g 9. h, 1), b 10, 1. i, r, I, ! 11) i. 1, i, j. J2 ) i 13 ) k, ls. 14) I, I
.
11 -
f,aretlerln
15 ) m 16 ) n, 181 19 ) 201 21 ) 22 ! 231 24 25 I
1).
n, ng
0, Q ö,' 0, Ö, Q p r 5 , f, ~ 5 (t· yerir.e) 0, Ö.
~
t, t. t' u, 0, u, Ü, \l . ü, ü, u, " (i 26 ) v, y, v, w , 27) y, y, y 28) Z, ;, i, z, }
lzah. I
1) - Vokallerin normalden uzun oldutunu gösterir. 2) v Vokallerin normatden Iosa oldutunu anlahr. 3 ) ~ Vokallerin bir az müphem oldutunu bildirir. 4) 0 Vokallerin ölre 'okunacatma alämettir. 5) , Vokallerin d~mü§ oldutunu i§aret eder. 6) Vokallerin eksik veya kusurlu yazdm~ oldutuna delälet eder. 7) • Vokaller arasmda bir arahk bulundutunu gästerir. 8) , Konsonantlann yelile§tiAini bilqirir. . 9 I Konsonantlarm peltek oldutuna i§8ret eder. 10 ) Konsonantlann iizerinde, her birinin ayn hususiyetlerine deJilet eder. 11 ) KonsonantIarm altmda yabmz ~, ,. t i~in kalmhA1, diterleri i~ ayn ayn hususiyetteri anlahr [.1 ].
111 - TraDakripaiyoa AlfabealDlD Arap .e fan clWerlae ait lauf. lerle kar,tI.,t.rdma .. z 17 ) J) ( I) il , ~ . (I L.:mze) -' [2] 2) (..,.) b 18 ) .3) _ (0;') p 19) 41
(.:.)
:5) (.:.) 6; ) (r,)
_.. -. .
_~
h
20)
1'1'
21 ) 22)
~
_3.-4.-- - Dumara" i,aretler ü.tte, di,erleri alttad.,. S, 7. 8.
..
( 1 . ' I , J,
\0
[aJ Ib,t. gö.lerilmez. .
lli7 7)
(a)
9
23 )
(.;)
8)
(~ )
~
(..;)
1$
9)
0
(!l)
k (Arabf kaf)
10)
(e ) ())
24 ) 25 )
11)
("; )
~ 'r
12) 13)
()
r ..
28 )
(r
(j 1
z ..
29 )
( ,jl
14)
U)
(i)
15)
(..r)
.s "
30 ) 31:)
(A)
16 )
(J)
32 )
(~)
~6
) 27 )
d"
~
.
f
( J)
g
( J)
)
( Farisf kM)
1 "m
n )v, y, w h 1 y, I
TÜlk~ele§ffii~ \'eye IÜlk~eye yerle~mi~ arap~a ve fars~ keJimelerde bu g'Ünkü 1·arflerimiz kullaruhr Arap~a \'e far~~a fonetik hususiyetlerini ffiuhafaza eden kelimeier de ise, Yl!kandaki cetvel g~zönfonde ~ululur. 'P j Not Eu hai fIel den, ( .:.. , .:.. ':.) • j , ) • ) • ..,. • J- '. ~.... .~.: • .J;, ' :d:) huruf-i §emsiyye, (, \ , '"'"• ~ \:..\-~"-\ r: • - • ~ • ~ • ~ I"'; , J , !J • "I I II' I 'J • " ; -J) hurd-j kameriyyedir. Diberleri 6 arap~ada yoklul'.
Harekeler: ilattlD, e.re, ötre t
IV -
ASbilda arap~ metin'ere mahsus olan bu hareke i~aret1erinden yalßlz olarak kullarulanlan transkripsiyonda eks:k vokal i~aretIeriyle, harfle birlikte bulunanlan da, harflerle aym kJymette iseler aynca i~aret edilmezler; ayn klymette iseler, gösterilirler. Arap~ metinlerdeki harekelerden üSlün, ~ yerine a: esre, j yerine i; ötre de I} yerine u ile gästerilir . ..,.". = Sakr, ~ = l:Iilm, -:-,"; = ~urb gibi Memdut harekeler a., i, u yerine ä, 1, ü suretinde yaZlhr. (L. = sälim, .l;-== sinä', .rr = Müsa gibi. Eski fars~a melinlerdeki me~hul vokaller i~in e ve ö kullaruhr.
V -
'eddeU harfler:
~ddeli harfler, (J) la (1.5) harfleri müstesna olmak üzere ~ifte yazlhr_ Bu iki harf, üstün uzun vokalden sonra ~ifte; esre ve ötre uzun vokalden sonra ise lek harfle gösterilir. )~ = sinimmär, ~I J\ = awaJ, j~J = dayän. ",_ljl = al-täyyi gibi.
VI - Had-l ta'rlf I Arap~da haJf-i ta'rif deniien (...11), ister hunif I ~emsiyyeden, ister hurUf-i ka" meriyyeden evvel o~sun. aynen yazlhr. Su harften· evve! 'c err harflerinden biri varsa o zaman cerr haIti, harf i ta'rifin ba~ma eklenir. Harf-i tarifle kelime arasma bir (-) i§areti konur_ ,:-""!;:JI = al-kätibu', .,r •.!. 1 = ~l-§amsu, ":,,t:.Ct~ = bil-kitäbi, ),:.I~ = bil-nüri. ~'J = wal-zul}ä gibi. Maksur elifler (elif gibi okunan .; l~r (ä) ile gösterilir (1).
VB -
H. . ""nIer,
r
Has isimler büyük halfle. ba~lar. (t harfiy!e ba~hyan kelimeiere geJince. bu hart i~in kabul edilmi~ olan i§aret dolaytsiyle kelimenin bu i~aretten soiuaki harfi majüskül olur. 4;J).cC..1 -= Iskandarünata, / ' Umalu gibi.
VBI -
F.~
terldp lIenelen
t
Fa)'s~ lerkip kesreleri (-) ile kelimeden aynhr, ':'1,;.1 .~
=
~h-i Iran, I/'JJ )~ ~
yär-i dilärä gibi i~o
[I ) ( Huckc, p>dde, barf-i tarif, ~rr barfleri, burüf-t fCmaiyyc vc ' ".merine, mabv .li' Auhtano dipr f ••• llanodald inbata ruüraeaat edioiz ).
158
IX -- Te'nl.
(4)
lerl
I
Arap~aya mahsus olan te'nis (.) leri klsa vokalli kelimelerde yazllmaz. Uzun vokalli kelimelerde yazlilr. ;J~ = I)idda, ;I?, -= I)ayät gibi.
( J)
X - Far.c:anln azan (ä) vokaUnden evvel yaZ1bp ta okllnJlllyaD lerit
Bu gibi kelimekrdeki (,) ler, uzun (ä) vokalinden evvel, 0 kelimenin harf Ilizisinin üshine yazIimak suretiyle gösteriIir, faht okunmaz. r j}y. = Ijwärezm, ~ I ,;. .... tl-lee, ... \~;. = tIwäb ... gibi.
XI - OkaDamtyan veya na.tl okunac:aia belli 01811,-.n keUaeler I Okunamlyan veya nasd okunacagl kesfirilemiyen kelimeierin 'harfleri, yukandak ce' velde gästeriJen mukabilleri vokalsiz olarak aynen yazdmak suretiyle gösteriJi! buna T r ans 1 i t e ras i y 0 n usuliyle yaZllma denir.
t:;.\'j\ ,
'
J
";'
'"
,.
~#-J ,~\ ..s/~
.)~JI~; . ~(;iJ\~~)~ ~~·IIJ JI.,.Jal1
, ,
"
.;.\.a
.-
.jo
A,.ap~a
: A'ü~u bi'lIähi minal · ~ayt~ni 'I-racim. ßi'smi'IIAhi'l· .ral)mäni'l-rahim~ . AI·l)amdü li'lllhi rabbi'I-
I,(ifi nabki min ~ikrä !)abibin wa manzili Bisikti 'l·liwa bavna ,I·dahüli fa !)awmali. (l. al·~aY5 - Mu(aUa~)
Afilatu 'I·ra'yi ,anatni 'ani 'I.!!atali Wa bilyatu 'l·faili zänatni lada 'l·'atali. Macdi abiran wa macdI awalan ,urra'u VIa '\·,amsu ra'da 'I-zu!)a ka'J,amsi fi 'J-tafali,
(Al· Tutrl'i) Wa laysa I$.awluka man ha~a bi iä'irihi AI·'Urbu ta' rifu man ankarta wa'\-'Acam ..
(LI adri) Not. Hun1f-i temaiyyeden biri ile ba,hyan kelime.lerden evvel ,elen barf.i tiriflerin idpmh obaqlu•• anabfarln diter fUlllarind. izab edilmi, bulunmaktadlr. MiDa anla{IIIlD dire barada ill,IIIUIIZ '11"" tanlGI tercib ettiik.
.:
l-CI:
J
~jl
~
~
":"I?
.; ':'JLA:
J
~
~;~
~ JI.
()l..
.. .lä;I. _
t; ..,ss.
.{.I.~,) )~
~ J.> 1.
l.. ('I...Loo :;'".: .:,.Jj .,$ ISi
-~(')b
",:,1:.:. ~ .J4 (~ oI!.G
IJL."l,:. ~~ ~ \p~ .J4jl
-~-
,)r-
tJf
.~rj
!Jf
t
.:.:i~
,)~ .!l),i. J,)-~ ~f
~ l.. -:-!' I~y:. ,,:,;.C
f
1 l..
.;-.o~\; ~ ~,~ ;1; ~l:--J.>
- IS-CA
...;.&:i , -
Saläl}.-i i}äl kucä vu men-i baräb kucä Bibin tafavut-i reh ez kucä vu tä bekuca. ( l:iäfi~)
Mä der piyäl~ aks-i rub-i yär dideim Ey bihaber zi Je~~et-i ~urb-i mudäm-i mä. (l:iäfiJ)
Gem mlke~ed 'inanem men hem ,itäb därem Ez men duca bigüyid yarän·i §ädumänrä ( 'UrE\) (A~ibet
gurg zäde gurg ,eved Ger~i bä ädemi buzurg ,eved. (Sa(di) Mä eger mektüb nenvlslm r ayb-; mä mekun D!r miy4n-j räz·j mu,tä~an ~eJem näme!)remest. (Fayii·i Hindi) Not r Far~a .urelt. 1.laUut C'dilir I
~ok
,'efl tlerler ü.tünf,
.. ~
= pirale = peyöle.
utq~
",1'5 -
ü.tünler UIUGea i 0) .aretiade ötre,. pJnD bir kifir ~ I ifer , ,&\I J =- ri fiaI .. rif.d filM.
F otograflar Serisi
VIII -
FOTOGRAFLAR SERtst
Okuma yolu üzere takip edip buraya kadar geldigimiz esk i y az .I ar ha k k m da ckuyuculara genill bir tatbikat sanasl arzedebilmek i~in anahtara b ir fo togra fl ar Eerisi iläve etmegi faideli gördük. Buradaki yazllann ~ogu Vakl f Ka y:t1 ar A r§ivinden pek aZI da Bursa U!ucamiine ait yazllardan a lmml§hr . Yaz .J ann ok u ma yolu üze ~ e tertip edilmesi tercih oJunmull ve bazI kan§lk tip ler de ila ve ed ilmi;jtir. Bu örneklcrden bazilannm okunl!~lan da aynca gösterilmillti r. Ancak o k uyucula. nn kendi ~ahllmalanna Ve temrinlerine bir zemin buakdmak üzere baz il a nmn da okunu§lan bililtizam gösterilmemiljtir.
•
N:
1
...
:No: 2
"
tI
-""
.....
i·.
. .
N :4
N:6
. ~ -.~v:':~·S::., .. , N :8
.- _t.:: . ;,. . _.~·_
.
~I 1-'0_1.·; ,~,
. .,
~
.-
-
t-
N: 9
o
Z
~o:
15
~o:
16
No: 17
No: 18
No: 19
No: 20
No: 21
No: 22
No: 28
~o:
24-
:So: 27
No: 28
No: 30
Xo: 31
~o:
32
No: 33
Xo: 34
Xo: Si'i
No: 37
No: 88
Nq: 41
No: 42
No: 43
No: -!4
No: 45
No: 4G
, No: 47
No: 48
No: 49
No: 50
No: 51
No: 52
o
Z
No: 54
No: 55
l\o: 56
No: 57
No: 58
•
No: 59
-
No: 60
No ~
61
No: 68
:No: 65
No: 66
No: 67
No: 68
N o: 60
No: 70
No: 71
N o: 72
No: 78
No: 74
No: 79
No : 80
No : 86
Xo: 87
:So: 88
No: 89
~
.
• ... j
.;
c
No: 90
No: 91
No: 92
No:9S
~o:
04
No: 95
No. 96
No: 97
,
No: 98
No: 99
No: 100,
No: 101
-
No: 102
No: 108
No: 104
Xo: 105
Xo: 106
1I -
FolografUar sarisindeki yaz.lardan bazllarln.n okunu,larl
No: 29 un
okllnu~u:
Hududu klbleten yine zevr-i mezburun saklyesine, f)arkan karye-i mezkur,e den cänib-i ~imaIe mlirur eden tartk-I ämma ve ~irnalen ve garben Nehr-i As!ye mtintehidir ve biri dahi yine karye-i mezburede väkI' olup ~i rA.-I ~er'i ile i!?tirä olunan mülk bostandIr ki krrk bin kavak agaclllI mti~te mildir. Mezkftr oostanm hududu kIbleten Nehr-i Asiye ~arkan terik-I ämma temamI karye-i mezküreye . .. No: 30 un okunu!ju:
Zikrolunan mürtezikanm her biri eda-i hizmet ettikleri gtinlerin vazifelerin her ay ahirinde mtitevelli-yi yakIftan al al ar ve ÜC g~n bilä uzr-I ~er't näib nasbed,e nin ciheti ahmp bizzat ~art-I väkIf tizere eda-i hizmet eder kimesneye tevcih oluna ve 01 vakI.tta -ähar yerde cUz'i ve bizzaru.rl mäniat-lil-cem' olana ve nisaba malik olup fakir olmly,ana verilmeye ve VA.kIf-I mezburdan sonra dahi her kim näzlr olursa cemisinin azilleti ve nasrplarr anm eUnde ola. Väklf·-I mezkftr säneh-ulläh-tiI-melik-ül.gafllr ... No,: S4 ün
okun~:
HA.zihi sure tUn menkuletUn ani~-sicilli harrereh-ül-abd-_ül-fakiru ileyhi dUbhaneh MuhammedU-bni VeU el-me'murU bistimä-il-umur-i!il.-~er'iyyet-il askeriyye min kIbeli men leh-lil-emr ufiye. anhUma MlihUr: (Hidäyet-i ezelt rehber-i Muhammed bA.d). Se ... . ... . .... . ............................................... . . . ... beb-i ketb-i kitAb-i 8Ihhat-nisäb budrir ki: Mahmiye~i
tstanbulda Uzun Yusuf mahallesinde säkine Fersa hätun lbnet-i AbduUah tarafIndan hUBUS-i ät-il-beyam ikrara vekil olup vekälet-i mezbureyi moa'rifet-i !i!er'iyye 11e ärifin olan Mehmed ()elebi tbn-UI-hA.c Osman ve Halil Be!i!e ibn-i Mehmed !i!ehadetleri !i!er'an säbite 0-
.,
lan Eglenc;e bint-l AbduHah meclis-i !i!er'-i hatirde i!i!bu räfiat-lil-kitab üftade . bint-i AbduBah mahzarmda bH-vekäle tav',an ikrar ve iUraf ed Up merhume BUnyad hätun ibnet-i At:dullah nam sahibet-Ul-hayrm vakf-I mUsecceli olup mahalle-i mezbured.e väkt bir tarafIEsmaha-n (tsmihan) hätun lbnet.. t Abdullah mUlktine ve bir tara!1 Slileyman Bey ibn-l Abd~llah ve blr tara!1 Hasan CelebiYY-Un-na.kka~ mUlkUne -ve bIr tarafI tartk-i ämma mUntehi iki bAb beyt-i ulvtyi ve iki b.äb beyt-I sUfliyi ve kenifi ve bagc;eyi mu~temil menzilin sUknasI atikat-i v.ä klfe-i mezburenin utekasma me~ru ta olmagm mezbure üftade väklfe-i mezbure BUnyad hAtunun mu'tekasl Canfedanm mu'tekasr olup ve mlivekkUe-i mezbure Fersa dahi vA.klfe-I mezburenin ähar mu'tekasl Paydarm mu'tekaSI olmaiHa' kendi rlzalarr He fevkanisinde mUvekkilem mezbure Fersa ve tahtantsinde mezbure üftade säkine olmak Uzer-e icma ve ittifak eylediler dedikte gIbb-et-tasdik-e!?-
270 mAvaka' bit-taleb ketbolundu. Hurrlre fllyevm-ls-samlni Receb-il-mUrecceb llseneti tism ve hamsine ve elf .
~er't
. Su Mehmed elendl ibn-UI-hAc All AU ·Celebi ibn-t Mehmed
a~ere
mln
hQd-UI-hal Mehmed Celebi ibn-Ul-hAc HUseyin
Mustata Celebl Ibn-Ul-hAc Mehmed
Halil Beg ibn-i Abdullah
Osman Etendl ve gayrUhUm
(Yandaki yazmm okunuf$u) Nukilet anis-sicil-lll-mahfuz Fil-yevm-is-sAnlUsenetUsneteyni ve seb'tne ve elf.
min
zUbiceet-il}-l}erUe
No: S8 in okunu~u: Vakf-I sahih-i mUebbed ve habs-i sarih-i muhalled He vakf ü habs buyurup mir'At-i hakaYlk-i e~bAh ve s€ceneel-i ervAh olan fuAd-i kudst-nl-had ve kaviyy-Ul-itikadlarmda evkaf-I mezkftrelerinl bunda.D akdem haabeten ImAh-il-aliyy-ilAIA ve hasbeten liruhi resftlih-il-muanA adlm-Un-nAztr 0lan Ayasofy.a-i keblr cami-i ~erifi ittisallnde bina ve In~a buyurduklar" kltabhane-i f$erif-l vA.IA.larl vakfma zam ve ilhak buyurmaga !rade-i altyyelerl ta.alIftk etmekle iljlbu evkaf-I ,ertfelerinl dahi kitabhane-l hümayun evkafma zam ve ilhak. No: 41 in okunu"u: Ins-tl can habib-l HudA ve Resul-l mtlctebA efendimlz seyyidlmlz sultA.mmIz Hazret-i MuhammedUn-il-mustafA. aleyhi etemm-Us-seIAmi illyevmil-vefA. cenablarmm zAt-1 seadet pirA vU nur-ihtivalarI jpertev-endlz-i mehd-i vUcud ve mUnevver-sAz-i Alem-i IjlUhftd olduklarl mAh-! ea.zzfl ecel kl Ijlehr-i Ribiulevveldlr meljl'al-efruz-i hilAI ve gurre-nUmay-i te~lf U ikbl.l oldukta eevAhir-i peyAm-l zuhftr-l vUeftd-i Peygamberl kurta-! gftlJ-l hftlJ-i mUstemiln ve zevAhir-i sudftr-i zAt-I hayr-Ul-beljlerl Itlf-sAy-l meeAmm-1 muvahhidtn olma.k leUn medlne-l mezburede Caml-t Vaaat nam mescid-ll)erlf ve ma'bed-i lAUf derununda mec1ia-i nefts-i mevlid-i nebevt ve bezm-l Bercls-l na't-i Mustafavl akdolunup ·beray-itAUr-l kubbe-! dimag-I ahbab-I Ijleref-lntlsap ve nefha-l (nefha olaeak) resanl-! ~ar aihet-l Caml-i vAlA klbab mekadar-l (mlkda.r olacak) klfaye ud-i anber-fam ve gtlllb-l mUl)knab ve tetne leban-I badlye-l a~k-I nAhl ve zam'ln-! hararet-l mab a.bbet-l rlsaletpenaht olan u"ak-I sadAkat-mlsak ratb-Ul-llsan ve hulUvv-Ul mezak )nhnmak tc;Un on belf; vuklyye sUkker-t hOljlhar ve yirmi vuklyye a.sel-l mueaffldan munu' ~erbet-i ~trin-gUvAr tedarUk ve thzar olunup dahtl-t bezm-t gufran ve blau-I meclls-t saadet-nt$an olan thvan-t sahib-lrfan ve zUmre-l. rureba ve albyana· btr f~rd-l faktrmelftl ve dilgtr olmamak vech Ulfe cUmlflye lerlb oluna ve ber ve~h-l meeruh tertib-i mecUs-l ma.hud-I memduha )'irmS be1J kurue hare U sarf olunup tsA.r-i dUrer-l na't-i hablb-i yezdan ve nleAr-l gUher-1 ~.. f-I neblyy-l AhlrUz-zeman eden kUr8i-nl~inln-l menkabet-unvan lkl nefer me~ IOd-hana Ikleer kuru~ ve halkabend-t tev~lh u tezyln ve lbenk-d,z-I tabaln-l evsaf-I hatem-Un-nebiyyln olan zAklrln-1 hoeelhoan ve mUveMlbln-l lferingfty,anrn mecmuuna tkl kuru$ lkram ve in'am ve murlat-I hatl:r blrle te vkIr U ihUram oluna ve hltAm-1 mevlld-i hazret-l eeyyld-Ul-enam aklblDde zlvlyc-l merkumede meened-arAy-l mf!91hat efendl haaretlel1 dabll-l beam-I
271 gUzln olan cemA-at-1 mUsllmtn He ref'-l eyadl-i duA. ve dest-kUeay-i temenna olup 01 meclls-I saadet-encamda ziver-i zeban-I ihlA.s klhnan ' Kur'an-I aztm-u~-~an, ve sallt U selAm-r firavan ve na't-i .eerif-l Peygamber-i zieA.nm 8.sAr-1 rahmet-isarml evvelA. bizzat fahr-t rUsUl ve rehber-i sUbUI aleyhi tahiyyet-UI-kUI cenablarmm ravza-i radiyyelerine ve mecmu-i AI VEl eshab-i UIUl-elbablarmm merAkld-i aliyyelerine isAl ve ihda ve senaya (saniyen olacak) 01 sabit-kadem-i ahsen-i mevaklf a'ni bu abd-! vAkIf ruh-1 zatftne lrsal ve Ua eyleye, yevmt Ud ak<;a 'vazlfeye mutaaarrIf ola. HuletA-l tartk.at-l Nakl;llbendiyyeden I;lems-Ul-avarif bahr-Ul-maarit aitare-l slplhr-l dln slrac-l ruy-! zemtn fAris-UI-hayl-i meydan-i nutk u fesAhat gs.vvaS-I gUherein-i umman-I Um U belA.gat, vAkIf-I esrAr-I ilAht Ari f-i ' rAz-I nam Utenaht vAris-v hal-i ~ibliyy U CUneyd, vAsIl-1 ser menzil-i hA.ce Ubeyd fahr-UI-ule- ' mA-il-kirAm-il-mütebahhirtn zuhr-Ul-meeayih-il-mUteverritn erba~-I kemaHn mUmtaz ve serbUlendi elii~eyh Salih Efend! ibn-i Mustafa Efend! hazretIeri hAnikah-I merkumda yevmt on akc;;a . . . N9: 42 nin
okunu~u:
El'emrU kema zUkire fih nemekah-Ul-faktr ileyht sUbhaneh Seyh Llitfullah el-mUvellä hiläfeten bimahkeme-i Mahmud Pal?a bimedine-i Kostantiniyyet-il-mahmiyye. Mahmiye-i tstanbulda Egrikapu d,ahilinde molla A~ki mahallealnde sA.kin bostant SUleyman Aga ibn-i Ahmed bin-i Hurrem nam kimesne meclis-i t;;er'-i !}erif-i enverde vilAyet-i Anadoluda VrgUp .n am-I diger Nevl;Jehtr kazasma täbi Arabson nam karyede bi na eyledigi Cami-i '~erif Ievazi.mlyc;Un akJara tebdili met;;ruta nUkudun met;;rutiyet Uzre ber muceb-i vakflye-i mAmulUn biha bilfin välufl ve mütevellisi olan fahr-Ul-akran Süleyman A g p :,m-i Ahmed bin-i AbdUlmennanm tarafmdan husus-i cA-iz-zikri tasd!..: vekil oldugu Ahmed Aga !bn-i MusA ve Mehmed 'bin-i All ~ehadetleriyle sAbit olan AU Efendi ibn-Ul-hA.c Hasan Efend! mahzarmda ikrar ve takrir-i kelAm edUp lakd-i AUz-ztkrin suduruna degin yedtmde mUIk ve hakkIm olup mahalle-i mezbftrda vald' bir taraftan Kaptan Paea ~ukadarI Mustafa Aga menzili ve bir taraftan bazan mahalle imamma meeJ'Qta tkl bap menzU ve bazan ,S emun Yahudi atsasI ve iki taraftan tarik-I A.mm 11e mahdud tulen ve arzan behisab-l terbU Iklbin yUz seksen zlra' arsanID tarlk-I A.mm taMfIDda vakI' tabaka~i ulyada Ue {>da ve dehllz ve Ifenlf ve vustada bir oda ve matbah ve dehliz ve sUfläda kömUrlUk ve 'k enU ve bl'r-I mA' ve etScar-i mUamlre ve gayr-i mUsmirelu bagc;e ve baic;e-i mezbur derl'nunda iki kÖl;lkU ve etrafmda tal;! duvarlarl mU'?temiI milk menY.ilimf blcUmlet-lt-tevAbt' vel-levahlk ve kA.ffet-il-hukukl .vel-merafIk taNfeyndflri icab ve kabulU hAvi bey'::i bat-i sahih-i ~er't Be vakf-I mezbur tc;Un mUtevelli-i merkuma iki bin be$ .yUz gurullla bey'U teslim 01 dahi ber vech-l mnharreT- oit-tevliye ietlrA ve tesellUm ve kabul eyledlkten sonra semen-I mp.:r.bllrun hel? yüz gurU$unu mal-l vakf-l mezburdan bana d,e f' U teslfm hp.n dahi ahz U kabz ve mA.ada tkt bin gurU$unu zikrl AU. feare-i muaceele feUn yed-l mUteve11ide Ibka eyledlm 01 ve~hile menzil-f mahdud-I mezkör ff.mRba'd vakf-I mez'bur musakkafatmdan olup benlm kat'a .a.U\ka ve mfldha,ltm kalmamagla mUteve11l-1 mezbur SUleyman Aga menzl1-1 mahmud-t mezkftru
~72
vet-tekabuz-ul-mer'l yedinde Ibkl} yl diglm ikl bin guru!;! lcare-i muaccele ve tarih-i kitabdan (itibaren k elLmes i ola k ) beher yevm iki~er ak<;a icare-l muaccele ile bana icar ve teslim ben dabl Isttcar ve kaMt! edUp mebl'-i mezburun tagrlr ve gab ni ne ve bilcUmle busus-i mezbura mUteallika a.mme-I daväd.anmUtevelll-1 mezburun \' e ca.nib-l vakfl ve vektl-i mezburun zimmetini ibrä'-i ämme i1e ibr,! 'i'e Iskat anlar dahi ibrä'-I mezkßru kabul eylediler dedikte g mbb-et-taadlk-i :-~er't mävaka' bit-taleb ketbolundu. Filyevmls-sän·t vel-i~rine min ehri r ebiUlevvel senete semanln ve sittine ve mietin ve elt. (22 rebiUlevve l 1168).
bad-et-tahllyet-b;;-~er'iyye
No: 48 ün
okunu~u:
Mahrusa-i Galata muzäfatmd.an kasaba-i KaSlm Pa~ada elbäc Husr< ev mahalleslnde sAkin lsmän Celebi ibn-i Osman nam kimesne meclis-i filer'-I hadr-I läzim-Ut-tevklrde mirt k,alyonlarm baJ;; halifesi olan umdetU erbab-it-tahriri vel-kalern elhäc Omer Elendi ibn-Ul-häc Ahmed nam sahlb-ül-hayrm va'ziye evkafmdan olup akara tebdili me~ruta nukude kaymakam-I mUtevelli olan i!]bu sahib-ül-kitab zlibdetü esbab-it-tastirl ver-rakam Mehmed Elendi ibn-lil-häc Mehmed mahzarmda bitav'ibi ikrar-I tAm ve takrlr-i keläm edtip akd-i atiz-zikrin suduruna degin yedimde mUk \ '6 hakkl~ olup mahalle-i mezburede vftki' bir .taraftan Mustafa Be~e menzm ve bir tarnftail kuyucu Ahmed. Be~e menzili ve bir taraftan Saka men zili ve bir taraftan tarik-i häs He mahdut fevkanl iki bab oda ve dehliz ve tah tant bir bab oda ,ve kenif ve e;;cär-i müsmire ve gayr-i mUsmireli bag~e ve zukak ·k apISInI mü;;temii milk menzilimi cemi-i tevabi' ve levabiki ile tar,afeynden icab ve kabulü havi ~urut-i müfsideden Art bey~ -i bA.t-i sabih-i ~er'i He yUz guru;;a mütevelliy-i mezbur Mehmed Efendjye bey'u teslim eyledigimde 01 dahi ber ve~b-i muharrer taraf-I vakf i~ün i!Jtira ve teselliin ve kabul eyledikten sonra semeni olan meblA.g-i mezkur ytiz gurul?u mUtevelli-yi mezbur Mebmed Efendi yedinden ma.l-i vakf-I mezburdao olmak . Uzre t.emamen abz U kabzedUb menzH-i mabdud-i mezkOr cemi-i mü~teroi lätile musakkafat';l vakf-I mezburdan olduktan sonra mUtevelli-yi mezbur Mehmed Efendi menziI-i mahdud-j mezkuru kendi hatt u batemini bavi yedime itä eyledigi bir kIt'a mümza ve mahtum temessÜkl1 mantukuoca eUi guru!] icare-i muaccele-i makbuza-i miistebleke ve beber !?ehir yirmi ak~a icare-i mtieccele-i misliye He bit- tevliye bana icA.r ve tesllm ·yledikte ben dahi ber ve~b-i muharrer istioar ve kabul ve kabz
No: 45 in okunu"u: Sah Iljbudefterde mastur-uJ-e.s ami olan kUtUb-l mu'tebere hllsbeten U1Jähi teälä plraye-i vaktiyet He mUtehallt ve vaktly,e tlerlnln 81hbat 'oe IU. zumUJlJ3. hUkm-l "er'l IAhik ol~p teslJm Hel-mUtevelli kllmdlktan sonra tstanbulda mp.rhum Sehzad,e Sultan Mebmed I1An caml-I !;Jer!tl mu'kablllnd
273 biJla ve 111$8. eyledigimiz medreser~ill kitaphanesine vaz' olunup vakfiyye-l ma'mUIUn bill.ada tasrih olundugu Uzere talebe-i ulflm haftada iki gUn kitaphane-i mezburenin i.~inde murad eyledikferi kUtUp ve esfarm mutalA.asiyle temettu' ve intit~' ve mUtevelli ve haflz-I kUtUpler sagtr ve kebir bir nUshanm mugayir-i $art kitaphaneden bir tarikle ihracma mUsaadeden go3.yet-Ul-gaye ihtiraz ve imtinA. eylemek Uzre i$bu defter Haremeyn-i !;jerifeyn muhasebesi ne kaYld ve hlfz olunup sandflka-i vaklfta hlfzolunmak ilzre miltevelli-i vaklf yedine suret verilmek ve car$anba ile cumartesi glinU a~Ilmak emrimdir, 2 rebitilevvel se ne 137 (1137 demektlr) No: 48 in okunu~ll: Ahmed bin-i Mehmed han el-muzaffer daima hu N~-i Ijerif-i alipn-i sami-mekän-I sultani ve .tu gray-i sitan-I hakaru hükmü oltlur ki:
garray-i "Cihall-
(yan yazmm okunu$u) EsAmi-imezbur ~am-I ~erifte Safiye Hii.tun tevllyeti 'mukabelesinde hazinemande ve defterleri icmälde olmu~ttir. l~bu
rä.fi-i tev kI' -i refi' -u$-iilan-I häkäni molla Ali Veled-i lsmail Divan-i hUmayunuma arz-I hai edüp ~am-i ~erif havalisi malinden almak Uzre yevmi otuz akcaya mutasarrIf olan Dervifil Musä.-yi me\'levi fev.t olmagla mahlftlünden kenduye vazife verilmek babmda istid'a)-i 'inayet etmegin mahlftlünden iki akcaYI yine ~am-L~erifhavalisinden almak üzere tevcih olnnmak fermanlm olmagm hakkmda mezid-i inayet-i Padi~ahanemi zuhu~ -r.a. getUl'üp mezburun arz-I hali ve bin yüz bir senesi rebiulähirinin yirmi yedinci günü tarihiyle müverraha verHen rüus-i hüma.yunum mucebince üzerine edasI läzlm gelen ;;eyi bitta'yin vermek §artiyle bu berät-I hümayun-i saadet-makrunu verdim ve buyurdum ki mezbur moUa Ali veled-i tsmail varup vech-i me$r.uh üzere tayin olunan y,e vmi iki akca vazifesin ~am-i $eri! havalisi mälinden emin olanlardan alup mutasarrlf oIa, l;löyle bilerer alämet-i ~erife itimad kllalar. Tahriren fil-yevm-il-hamisi il;lrine min cümadelftlä. 'senete ihda ve selasine ve mietin ve elf, Kostantiniyet-üI-mahrus'a
No: 49 un okunuf}u: Tezki re da.de kaYld ~Ude Ahmed bin-i M~e~l.muzafter daima Hn Niljan-i f}erif-i älil;län-I .sami-mekän-I sultani ve tugray-i garray-i ethan-sitan-I häkani hUkmü oldur ki: Dergä.h-i muaHäm top.c ularmdan yirmi ikinci cemaatte yevmi sekiz ak~e ye mutasarrlt olan i~bu d.arende-i ferman-i htimäyun-i häkani Ali Mustafa Tophane Mora ceziresi muharebesinde mecruh olmagla temgay-i Akmi~e-i lstanbul mukataasmdan almak üzre tekaUdli ihtiyar eyledikde Topcuba!;H dame mecduhu arzeylemegin hakkmda mezid-i inäyet-l Padh;ahanemi zuhure getUrtip Bennak mukabelesinin tezkiresi ve il;lbu bin yilz yil'mi sekiz senesi rebiulA.hirinin on ikinci gilnil tarihile mtiverrah verHen rlius-i hlimayunum mucebince kadimen mutasarrlf oldugu yevmi sekiz ak~a alüfesiyle .
2"14
mukataa-i mezburd,an almak tlzre mUtekaidin ztimresi ne lltiha k ed Up b u berat-I htlmayunu verdim ve buyurdum ki mezbur AU Mustaf a Tophane (blr kelime okunamadl) varup vech-i me~ruh 'U ZTe 1ay in olunan yevmt seklz akc;a alftfesin .akmi~e-i tRtanbul tamgasl mukataas l ma li nd en em in 0lanlardan ber vech-i tekaUd alup mutasarr-If ola ~öyle bUeler alA met-i ~e rUeme iUna kJ1.alar. Tahriren fil-yevm-il'-räbii if?rtne mi n re bi'-Il-evvell se-ne semA.ntn ve il$rine ve mietin ve elf. Bey-urd-I sahra Y-i Dav ud Pa~ a No.
:so nin
okun~u:
Ahmed bin-i Mehmed bAn el-muzattel' dAima. Nipn-i ,ent-t Ali~n-I sami-mekAn-1 -sultani ve- tugray-i garray-i cl~ han-sitan-I hAkani hükmü oldur k1: Bundan akdem dergA.h-i muallA.m cebecilerinden on seklzlnci bölUkde yevmi on altl akea alftfeye mutasarrlf olan i~bu rAfi-i tev kl-i refiat-U~-~an-I hAkani Mehmed Osman Belgrat mecruh ve aeter-i h Umayuna gltmege lktidarl olmamagla tekatldltlk verilmek recaslna dergAh-i muall Am Cebeciba§lsl dAme mecduhu arzetmegin hakkmda -mezld-i in.a yet-i Padil}ahanemi zuhura getUrUp mumaileyhi_n arzl ve bin yUz yirmi seldz senesl rebiUIAhlrinln on dördUncU günU tarihlle müverraha verHen r Uft.8-i ih U-
mayunum mucebince mutasarrlf oldugu aHifeslnin altI- akoaal ha zin~ mande bakt kalan on akc;asl lstanbulda akmilile tamgasl mukataasI mallnden a.lmak tlzre mütekaidln zümresine ilhak edUp bu bera.t-) htlmayu nu verdlm ve buyurdum k.i mez bur Mehmed Os man Belgrad (bir kelim e ok unamadl) varup vec;h-i melilruh üzre tayin olunan yevml oIl ak~a t ekatlt alßfesln fimabA.d t!iltanbul akmilile tamgasI mukataasl malinden em in olanlardan abp mutasarrIf ola. Söyle bileler alA.met-i l1erife itimat kIlalar. Tahriren fll-yevm-ls-sAl1si al1er min ctlmadel'ftlA sene Bemanin ve il;rtne ve mJet1n ve elf. KaYld "üde tezkire dAde. Beyurd-I sahr Ay-i Davu d P ~a 114 Sah No: 31 in
okun~u:
Ahmed bin-I Mehmed hin el-muzaffer dAlma.
Ru Nlfan-t .,erif-I ~n-I sami-mekAn-1 sultani ve tugray-I han-sltan-I bAkani hükmü oldur _ki:-
g&rray-l cl-
- lstanbulda akmi~e temgasI mukataasl malinden almak llzre yevm'l ik i .akea vazlteye mutasarrlf olan i~bu rafi-l tev.k t-i refl-U~... ~an-i hAkant Is. maU bln-l tbrahim tstanbul orduy-u hümayunuma arZ-I haI edUp me zkftr yedinde olan berabn zayi' etmekle zayUnden m Uceddeden tevcl h olu nup berat-I ~eriflm verilmek babmda inayet reC&8ma muka taa-i me zbur eminl kudvet-Ul emacidl vel-Ayan Mehmed Emin zide kadruhu I1 Am etmetle b&kklnda mezid-l lnayet-i Padi~ahaneml zuhura getUrUp emln-l m um A~ Ueyhin I1AmI ve bin yüz ylrml dokuz senesl cUmadelevve ll nln y1 rm l yedl n· cl güntl tarlhlle mUverrah verHen rUßs-l hUmayunum m uceb1nce za yll nden mUceddeden bu berat-I hUmayunu verdim ve buyurdum k1 m e zbu r hmall bin-t Ibrahim tstanbul varup vech-lme~rub Uzre tayt.n o]unan yenn l i ~j ake a vazitesin lstanbulda. akmi~e temgl\81 mukataast mali nde n e min Ol"Dlar yedlnden alup mutasarnf ola. Sövle bUeler a lAmet-i ~er:ife itlmal kll..a-
275 ~ar .. Tahriren !1l-yevm-it-täsii i~rtn min ~ehri ctimadell1la liseneti tis'in ve i~rine
ve mietin ve elf. kaYld ~Ude Tezkire däde 30 sah
No: U
Beyurd-I sahräY-I Edirne
n1n okunUfu:
Kovarak Namazgäha andan Akbmara andan GölbucagI He serme harmanlarl altmda Gerdeme Ib man bitemamen sazhgI ile Kara Hldu tarlalan altmdan. Kayabozuna andan Egdir ( ? ) köprtlsUne andan Degirmencik suyuna andan Mehmed Efendi köprUsUne andan haci Ali tarlasmm SInlrma andan Rara Comak tarlasma andan Mehmed Aga tarlasma ki yine Suslglrhk topratmdandlr, andan H immet ~aYlrlRa andan Hasan Celebt yedinde olan bag~e kö~eslne andan Reeeb oglu SögUdU demekle. ma'ruf egri sögtide mezkl1r Hasan C·e leblnin bag~esinin nJ·s fl zikrol unan SusIgulIk karyesi topragmdandIr mezkl1r sö~Udden HUseyin bag~esine ki SusIguhk topragmdandu'. andan sallt-Uz-zikr käUr makberesinde olan keblr ta~a mUntehi 0lup zik.ri mUrftr eden Kettp ve Ada. ve muhdes SusIglrlIk nlm U() klt'a karyenin kadimi hudud. ve slnIrl.a.r1 bunlardIr zikrolunan SuslgIrlIk karyesi zikri sebkeden Ketip karyesi topraglndan olup relyasI dahi karye-i KazIkludan gelUp tevattun etmekle ve zikrolunan mez.kl1r Suslglrhk muhdes 01malla Detter-'! häkant iemälinde ancak KaZIkh bulunup läkin mufassalda Ketip topragmdan K..a.zlklI ki bir naml dahi SusIglrhktIr.
No: 58
ÜB OkunmasI:
Cln.ib-i mirlye ilhak olundugu mahillinde mastur ve merhu"in-l mU,arUn-Ue:y h Sul tan Murad Hln U.be serlh karye-i mezbureyi Seyh-i mumaileyhe bat nen ba'de batnm ilel-inkIraz Hatt-I hUmayun-i saadet-makrunla1'1 He temlik ve Buret-l lemäl ni§anel kalemiyle tashih olundugu mukayyed bulunmagm kemäkän ~eyh-l mumaileyhe intak mukarrer olmak fermamm olmagrn zlkr.o lunaB krarye vech-i me§ruh üzre mukad.d ema eadlr olan Hatt-I hUmayun-i saadet-makrun mucebince verllen berat ve suret-i icmal mucebince batnen ba'de batnin bervech-l temellük mutasarrlf olup hillt-I Hatt-I hUmayun ve suret-i defter-i iemal va beratma muhalif äharden mUdahale olunmamak Uzre i!}bu berat-I saadet-lyat-I behcet-gayatl verdlm ve buyurdum ki ba'd-el-yevm zikrol unan karyeyl ädet-i agnami He mukaddema Hatt-I hUmayun-I saadet-makrun 11e sadIr olan ferman-i äli§an mueeblnce verHen berat ve suret-i icmal mueebince kemakA.n : ..
No:. M
ÜB OkUDID88I:
Mebmed bin-i tbrahim HA.n el-muzatter dAima Hu Nltan-l 'Jenf-i &ll~n-I t;&JDi-mekAn-i sultani ve tutr&y-t ~-alt&n-I ba.nt biikmü oldur ;kI:
garny-! ci-
Mahmlye-l tst~nbuJda vlkl' Ane Hätun vakfma me~rutiyet Uzre mUtevelll olan HUseyln bln-l Dervl~ ·tevt olup yerine evlAd-I utekay-i väklftan l.bu rUi'-l tevkt"-t r,e ti-i h Umayun All bin-! HUseyln mahal ve mUstahlk 01mailn hubt mUtevelll nasbolunup yedlne berat-i ~erit sadaka bu-yrulmak recaama kadi BI akzä ltuzat-ll-mUslimtn mevlänä esseyid Mehmed Emin zide fazalluhu arz etmelln sada.ka edUp bu berat-I saadet-äy.at ve meserret-
276 gayatl verdim ve buyurdum ki ba'd-el-yevm varup zikrolunan vakla hasbt mUtevelll olup hldmet-l IAzlmesin mer'i ve mUeddA kIldlktan sonra VA.kIfInm ruhu ve benim devam-I devletim ieUn dUaya mtidavemet ve iI;tigal göstere 01 babda hicahad manl' olmayup dahl U tearruz etmlye !)öyle bileIer alA.met-i ~ertfe itimat kIlalar. Tahriren fil-yevm-H-i~rtn ml.n zllhlccet-ll}-I}erife senete tis'in ve hamsine ve elf. Be mak.am-I Kostantiniyye ..... . ........... .. ..... .. ... .. .. .... ..•.. ..... . .. . ..
No: 56 nm
okunu~u:
Tevliret-i Vakt-I mezl'ea-i tne Bey der karfe-i Pavd~ tabi-i Yalak AbM. Mezrea-i mezburun Hatt-I HUmayun-i ~evke.t-m.a.krun He etmegi mukabÜl bervech-l te'bid mUtevellisl olan Mustafa Teberdar-l hA.ssa fevt 0lup tevliyet-i ·merkume mahlfll olmagla yine TeberdArA.n-i hA.ssa emekdarlarmdan Osman ocag-I merkumdan ~er murad olacak etmegt yiyeli (?) tev11yet-i' mezkflr ber vech-i te'bid kenduye sadaka ve Inayet buyrulmak babmda rikAb-I kAmiyAbe arZ-I haI etmekle ihsan-I hUmayunum olmul}dur deyu Hatt-I HUmayun-1 J;levket-makrun keJ;ltde klhnmagla ~eref-yafte-i sudur olan Hatt-l HUmayun-i ~evketmakrun mucebince zikrolunan tevllyet mUteveffay-i merkumun mahUHUnden ber ve~h-i te'bio. metbur Osman TeberdA.r-1 hassA.ya teveih ve beher sene muhasebesin görmek liIartiyle yedine berA.t-I fi\erif-i A.U,an verllmek ba.bmda inA.yet recasma NazIr-1 vakIf serhA.zin-i Endurun-i hUmayun elhA.c Hasan Aga arzetmekle mucebtnce tevcih ve berat! verilinek Fi 18 zilhicce sene 1138. No:
t;8 in okun~u
:
All ·Efendi arZ-I haI sunup Galataya tA.bl' Kaslm Pal}ada mUteveffa Kaslm , Pal}a eami-i I}erlfi vakfmdan almak Uzere yevmt on bel} akca vazlfe 11e Ders-i A.mm ve MUeevvid-i Kur'ln olan Seyh Musta1.a.tevt olup mahlQ.l olmagla kenduye verilmek babmda InA.yet reea etmegm sahlb-i an·1 haI AU Efendi ulemA.-i A.miltnden olup mUstahikk-i inAyet olmagla zikrolunan Ders-i Amhk Seyh Mustafa fevtinden mezbura tevelh ohmmak Uzre NazIr-I vakf-I liIertt faziletIti SeyhUlislAm mevlAnA. Abdullah Etendl hazretleri il}aret etmeleriyle il}aretleri mueebince tevcih olunmak. 4 receb sene 1130 1 -
2 -
VAlzbk-I vakt-I Nerbt EJhAc H888Il Elend! der cami-i Mabmud ' p~ lstanbul
V.akf-I mezburdan yevmt on _be~ akQ8, ber vech-i rakabe dokuz akca vazife 11e vAlz olan Mustafa Efendi fevt olup va'zlye-i mezbure mahlOI ve ,mUteveffanm Bulbi ogluna arzolundukta ragbet etmeyUp ve istl'dadI dahl olmamagla Ahmed Efendl ibn-! SA.ban sulehadan mUtedeyyin ve elil-l lllm ve her vechUe mahall-i mUstahik olmagla cihet-i v.\'7' : ___ enduye tevc1h ve yedlne berAt-I I}erif-i A.li~an verilmek recaSIn& V~k.t-I mezburun ber vec-l mevruta mUtevelliyesi olan Aflfe HA.tun arz ve vakf-I mezbur Na:zaret-l eeyhUlislA.mtde olup va'ziyye-l mezkürun kaydI rikAb-I hUmayunda olmadlgl KtieUk evkaf muhasebesinden derk olunup ve mezktir Ahmed Elendl eshab-I Istihkaktan olmagla teveih olunmak recasma tazilet1fl SeyhUHsJA.m mevlA.na A-bdullah Etendi hazretleri i~aret etmegin i!]aretlerl muceblnce teveih olunmak. Fi 12 receb sene 130 (1130).
277 No: I'W
UD
baIJ IwiIlllDDl okunW}u:
Yusu! Be~a tasarru!unda ulan bir taraftan Mahmud ve blr taraftan Saglr derzl menzllleri ve iki tf.rattan tartk-i Amm 11e mahdud l~bu bir klt'a menzll ve merkum Ömer tasarrufunda olan bir taraftan Mehmed ve btr tarattan debbag' Hasan Be~e menzillerl ve lkl taraftan tarlk-l Amm 11e mahdud l'iJbu blr klt' a menzll ve mezbur Osman tasarrufunda olan bir taraftan esklci molla AU ve blr tarftan Mehmed Celebl menzllleri ve blr taraftan bostal!l. ve bl.r taraftan tarlk-l ämm He mahdud i~bu :bir kIt'a menzll ve mezbur Mehmed tasarrufunda olan blr taraftan Ömer ve blr ta raft an AU menzUlerl va iki taraftan tar.tk-i ämm He mahd ud lebu. blr klt'a menzH ve mezbur berber SUleyman tasarrufunda olan blr taraftan Mehmed ve UmmU GUlsUm menzellen ve bir taraftan BIYIklI Mustafa Beee menzlli ve lki taraftan tarlk-i Amm He mahdud i~bu bir kIt'a menzll ve merkume Rahime HAtun tasarrufundJ8. olan bir tpraftan CakIr Mehmed ve btr tara.ttan Dogan köylU debbag Hasan Be~e menzilleir ve iki taraftan tartk-i Ama;,.ile mahdud i'llbu bir kIt'a manzll ve mezbure Havva HAtun tasarrufunda olan bir taraftan molla Numan ve blr taraftan Zeynep ·HAtun menz11lerl ve lkl taraftan tartk-l Amm 11e mahdud l'iJbu bir kIt'a menzil ..... . No: 80 m b&IJ Jnsmmm
okunu~u:
Tekye-l mezbure mecray-i AbI tamirine . sarfoluna va mecray-i mA-l merkumu tathlr ve hln-l iktizada kanevAtm tamir i~Un suyolcu olan kimesne yennt bir akca vazifeye mutasarrlf ola ve tekye-l mezbure tamiri ve bahA-i haslr i~Un yevmt U~ a)r~a sarfoluna ve tekye-i mezbure mescld-i fenfi olan TarakcI mescid-i ~erifinde imam olan kimesne yevmt be~ ak~a vazifeye mutasarrIf olup mukabelesinde ba'de edA-iz-zuhr bir sure·! MUlk ve ba'de edA-11-asr bir stlre-i Nebe' tilAvet edUp sevab-I cemili~ mezbur Ahmed Ata l1e, benlm ruhuma bibe eyleye ve evkat-i hamsede mUezzin olan k limesne yevmt dört akca vazifeye mutasarrIf olup mukabeleslnde kable tilAvet-l Ayet-tll-kUrsl Uc IhIAs-I ~erlf ve blrFatiha-i kerlme tilAvet edUp SeVabInI m.e zbur 'Ahmed Aga He benim ruhuma bibe eyleye ..... . No: 61 in okunUfU:
1_
Tevllyet vakf-I merhum Mesih
Pa~a
der Pravadi,. 1
Vakf-I mezburun yevmt be~ akca vazife ile mUtevellisi olan Haraml Ahmed mUBte'cirln-l hl8.mIila-i sablk .fevt olup yeri hält ve tevliyeti mahltli olmagla sulbt oflu Mustafa velede~ mahal ve mUstahik olmagla bin yUz 0tuz blr senest muharreminin gurresinde zabtedUp ve beher sene muhasebesln görmek lJartiyle mezbura. tevcih olunup yedlne berat verllmek recasInI NaZlr-1 vaklf SerhAzln-i Enderun-i ha.~sa ~zzetltl Elhlc Hasan Aga arz etmekle muceblnce tevcih olunmak. Fi. 2 zilhicce sene 1130. 2 - Merhum Gazi Evranos Beyin evkaflndan olmak Uzre evlAd-1 vlklftan erbab-I IsUbkaktan keslr-Ul-lyal SUleyman bin-l AbduHaha yevml otu~ akca vazife tevclb olunup yedln~ berAt-I Ali~an verllruek babmda lnayet re(!runna vakf' · l mezburun ber vcch-i mC$rut mUtevellilerl olan SUleyman ve , Mustafa arzetmeleriyl~ mUceddeden tevcih ve beratl verllmek. Fi 2 zflbicce se ne 1 130.
Metnln UstUndekl meyilll yazl: Nukllet be mahalle$. 3 - Tevllyet ve nazaret-l evkaf-i caml-i ~erif-i merhumtln HayrUddln Pa~a va tlyas Pa$a ve All Paea der .tznik.
278 Evklaf-I mezburun vazife-l muayyen~ 11e aslAh ve er~ed ve ekber-! eV .. r.Addan bervech-i me§ruta mUtevelll ve naZlrl olan Hal1l Bey !evt olup tevli· yet ve nezareti mahlüle olmagla vakf-I mezburun aslAh ve ereed-i evlAdmdan kudvet-Ul-emasill vel-akran Mehmed Bey Ibn-l lbrahlm Bey mahal ve mUstahlk olup tevliyet uhdesinden gelmege kadir olmagla ber muceb-l ,art-l vAkl! tevllyet-i mezküre mezbura tevcih olunup yedlne berat verilmek recasma sablka Mekke-i MUkerreme KadIsI olup ber ve~h-i ArpalIk. lznlk kazasma mutasa.rrIf olan Mustafa Efendi arzetmekle mueeblnce tevclh olunmak. ·Fi 5 zilhlece sene 1130 . • - t8t~bulda Dikllita, kurbUnde vakI' merhum All Pa~a-yi Ulk evkatmm umurunun tahrire mUteaddid kA.tipleri var iken A.b.a.rdan Mebmed. .bin-i All vaktm mUsaadesl vardIr deyu yevmt alt! ak~a vazlfe He ruznam-· ~e-i yak! olmak Uzre zeman-I karlbde kenduye tevcih ve berat ettirUp elhet-l mezbur vAklf-1 merkumun vakfiye-i mamülUn bihasmda olmadlgmdan mAada elyevm lUzumu olmayup hilA!-1 §a.rt muhdes ve vak!-I ~erife gadr olmagla reti' ve vazifesi vakJfmande buyrulmak reeasma mUtevelll-i vakf-I mezbur HAm ve hademe-i saireden haber vermeleriyle mezkürunun Utlmaslariyle ruznamecilik-i mezbur merkumun Uzerinden reti' ve mahalll terkln ve vazifesi vaklfnamde buyrulmak ree&8rna BabUsseAde AgasJ izzetl~ Hasan Aga arzetmekle arZl mucebinee ref U terkln olunmak deyu sAdlr olan ferman-I All mucebince re!' ve mahalli terkln olunmagm lebu kaytme verlldi. Fi 7 zilhicce se ne 1130. 5 - MUderrlslik-i Medrese-! vak!-I tsA Bey der t1sküp. Abmed Etendi ibn-i Mebmed arz-i haI sunup medrese-i mezburun yevmt yirmi ak9& vazlfe He mUderrisi olan mevIA.nA AU Efendi levt olup mUderrlslii'i mahl1il olmag1a kenduye tevcih olunup berat verilmek. babmda lnA.yet reea etmegin sanib-i arz-i halin ba'del-imtihan istihkakI zlhir oimagla medrese-i mezbure merkuma tevcih olunmak uzre fazileWj $eyhtUlslAm mevlAnA Abdullah Elendi hazretleri i!}aret ,e tmeleriyle ilJareUeri mueeblnce tevcih olunmak. Fi 5 zilhicee sene 1130. 6 - lmamet-l vakl-I cami-i ~erif-i merhume DA.,e HA.tun der Edirne. Seyyld Mehmed arz-I haI sunup vak!-J mezburdan almak Uzre yevmt dört akca vazlfe 11e cami-i mezburda imam olan babaSI AU bin-l Ahmedi vakt-i I~Ada hazele btvecih urup I?ehid edJip imamet mahl1il olmagla babasJ imame. tt keliduye tevcih olunup berat verilmek babmda 1sUd"a-yi in.ayet etmeiin babasl etmegt olmagla kenduye imamete .fstihkak. geUnce yerine bir dindar n1tb istlbdam eylemek eartile tevcih olunmak. Fl 8 zilhicce sene 1130.
1-
No: 72 (sahife
l~lndeldnin okunu~u)
:
MUmtaz kIlup vakf-I sahib-i mUebbed ve babs-i sarih-l muballed He vakf U habsedUp $öyle $art ve tayin eyledi kl meMAt-I mezbur onu onblr biBabl ve ber guruf} sekjz akc;,;aya olm.ak Uzre istlrbAh olunup bifazl-ll-llhi teAI' haBIl olan ribhinden mahmiye-i Galatada vAki Sarly-i Sultantde olan I~otlanlarmdan eeyyid-Ul-kJrAe yirmi nefer kimesne ba'de salAt-lz"-zuhr mUctemlan her biri bir cUz'-i Ijerif tIlAvet ve kIrAet edUp on cUz'-1 ~erlfln SeVabInI Hazret-1 Hablb-1 ekrem. 21- (Kenarlndakinin okunullu): B'lUU her kim battal edUp okutmaz ise Ruz-I mah~erde tki ellm yakalarrnda olaun Rabb-il-Alemlnln (1) dldarrndan mahrum olsunlar ve, Hu-
f 1) Harelce!l' yanl'4tu: Rabb·ül·alemin olacak.
278 tet-l Hablb-I!ll-lahm eeU.atlnden mahrutn olsunlar cUmle gUnahlm boyunolaun.
lR..rm ,a
No: 71') 1n
ok.un~u :
mln-en-nasb-\ vet-ta' ytn sade"re mlneltaklrl Heyht sUbbaneh Mebmed Safd-UI-HUseynt elkadi bt Kostantlnlyyet-el-mabmlyye gutire leb. Se ... ...... . ... . . . ...... ............. .. ......... . . beb-l tahrtr-i kitap budur kl: Eshab-I hayrattan merhum Stnan Qeleblnln vakfl olup mahmiye-i 1... ta nbulda Aksaray kurbUnde H.a.cl Bayram mahalleslnde v!kla beyn-el-eh AU val-d ran malOm-Ul-hudud menzil arsaSIDID mUtevellisl olmamatla ttlMänhL
raf-I ~erl'den bir mUtevellt nasb U tayin {)lUnmaK ehemm U elzem ve evläd-I vAkrtdan llilbu rltiat-Ul-kitab Neslihan bint-i Abdullah nam H!tun tevliyet-i me:z bureye .h er vechile mahal ve mUätahlkka olmagm arsa-I mezburenin tevliyetl taraf-l ~er'-i eeritten mezbure Neslihana tevclb olundukta 01 da,bi kabul ve hizmet-l läzimesini edaya m'Uteahbide olmagID mavaka' bi ttale b ketbol und.u. Fil-yevm-is-sA.dlsi a~er min zilhiccet-I~-~erife liseneti tis'i n ve seb'ine ve elf. (16 zilhicce '1 079). ~u
.. ........... .......... ................................... ',' .......... hud-UI-bal
Zuhr-Ul akr.a.n HUseyin Aga Kethüday-i Hazret E'fendl
Sah Mehmed Qelebt tabi'-l Efendt
Dervi!ji Mehmed Qel,e bi tabi'-i Efend!
Mehmed bin-I Ahmed
Fazlullah Calabl ta.bt' -i Efendi No: '1'1 nin
ve gayrtlhUm min-el-buzzAr
okun~u:
Ruhi ResuUh-il-muallA. vakf-I sahih-i §er'iyy-i mUebbed ve habB-i 8&ri h-i mer'iyy-i muhalled He vakf U ha.bsedUp I}ol vecbUe t&7i1l-1 ~urCit ve te byl n-I kuyud eyledlm kl meblAg-I mezbur mArr-Uz-slkr ZUIUfllyan oea~ln da rehn-i .k avt ve kefil-l melt v,e ledlel-iktlza ikisinden birlyle onu on bir Msabl u.zre· ba devr-i ~er ' t alA.-vech-il-halAI lrbah ve i'mal olunup hasll olan nemasmdan beher sene leyle-I Mevltd-l llIerlf va leyle-i RegAlb ve leyle-i Ml'rac ve leyle-l BerA.et kl bu dört leYAli-i mUbarekelerde bil-cUmle Harem-I hUmayun agalan oaml-l I}erlf-t mezkftr mlbrabma vaz' ve mabal-l mezkQrda istikrarml llIart , eyleditim lihye-i 'hazret-t Resul-l ekrem ve NebLyy-i mubterem sallallahU aleyhi ve sellem zlyaretleri eSIWLSIDda Kur"'n-l azim-U~-~andan al)r kIrlet eden mUezzinlere on guru!) verlle ve du! eden I)eyb etendiye on bet gurUI) verlle ve Ocal-I mezkCir Imaml bulunan efendLye bel} guru!) virile ve ylne ribh-l tlozkOrdan leylU-l mUbarekeden her bl r g(:(;e I~ Un onar vuklyyeden senevt kIrk vukryy.e I)erbet I,Ur! olunup mAcll s-1 mezkOrdla hazlrOn olan a~allll' lerab oluna ve ylne ... No: 79 un
ok.nDu~u:
EI- bamd U IU-lah-Il-1ozl euze hnvusn IbAdihl blsartl emvallhlm HA 8nva'-II-hayrat vo oAn AhU m alAktlsabl osnaf-Il-melwuuidl vel-meborrat vellHalAlli Vf H-H IAmU alA.-rAHullhl va nflblyylhl Muhammedln hnyr-ll-berlyyat VfI a ll fllEhl VI 'AH ha biM Ulyovmln YllNtazlll-UI-R\E'lf'U taht-eB-Badakat. ~mmll blt'dU. I.,IIU vllkflyye-I t!olll-UI,4-fIUl V(l (~erldr.-l bodl-ul-un\'anm
tahrlr ve lniaillöa bAdt ve tasUr-l lmllslna adt oldur kl: HtldAvendJglr viIt.yet-l ceUlesl dah1l1nde Karahlsar-I Sahib aancagl mUlhakatIndan Musluca Dt&Dl-I dller Azlzlye kazasl dahlllnde Sallhler karyee1 eh Alls Inden 0.man Ala oj:Iu Mehmed Ibn-l Osman Aga Ibn-l lbrah1m ber vech-l tU vakfma Uecl-it-te.scill vel-emri tekmll mUtevellt nasb U tayln eyledl,I karye-i merkume ehAllsinden Emin oglu Feyzl bln-l Emin mahzarmda ve ozA-l mezko.r mahkem~-i ~er'lyyes,lnde ikral'-I tAm ve ta'b~r-i anil-m~rAm edUp atyeb-i mallmden ifraz eyledigim Uc bin guru~u hasbeten lll-lah-ls-samed vakf-I sahih-l müebbed ve habs-i sarlh-i muhalled Ue edUp (vakfedüp olacak) ~öyle ~art eyledim ki: meblAg-I mezkQr Uc bin guru~ alAvech-U~halAl ba yed-i mUtevelU rehn-i kavi veba kefll-l meU veya Hdsll1den biri 11e senevl ziyade. ve noksan olmayup ve ·kalemiye namlyle bi. r sene a1lnmayup senevt yUzU on iki guruli' hisabI üzre istirbah olunl1p basIl olan rlbhinden karyemize eshab-I hayratm bina ve in~asIna muvaftak olduklarl mescid-l eerif cami' oldukta yUz seksen guru~u cami-i l1eritde hltabet cU~e tl lh. edecek' zata ve yUz seksen gurm,u dahi cami-i li'erifln tamir ve termlmiyle lfa(lkad olac~k) olunacak mum ve kanAdUe sarfoluna ve ben IAbis-l llbAs-1 hayat oldukQa tevliyet yedimde olup vefätrmdan SOllra batlien ba'de batnin evlA.dlmui evläd-I evlädImm ve evläd-I evlAdlmm aslAhme. ve ba'd-el-lnklraz mezkftr Salihler karyesi ehälilerindEm beyinlerlnde tevliyete muhtar olan kimseye mel;ruta olup vakf-I mezburu.n tebdH ve tagayyUrtl (tagyiri), tekessUr (teksir) ve tevfiri merreten ba'de uhrA. yedlmde ola ve mUruf-i ~yyam ve kUrur-i a'vam He icray-i ljerAit-i mezkQre ml1teazzire olur ise ribh~i mezkftr mutlakR. fukaray-i mUsllmlne .sarfolun
No: 88 ün okunufu: Esas 24/126 1 - Evkat-I hUmayun hazinesinaen idare olun.a.n evkaftan tatanbulda Taki' vezir-i azlml.-i esbak merhum KöprUIU Mehmed Pa~a ve veledi F 'a dIl Ahmed Palla evkaf-I $etifesinden olmak Uzre yevmt on be~ ak~a dUa.gCly vazltesi Ane SIddlka HanImm 'k-e.rimesi HasnA HanImm uhde.slnde iken mumal1eyhanm vuku-l vefatlyle mahm1ilnden 12 zllk·a'de sene 310 tarlhlnde evlAdl FatlmatDzzehrA hanIm He SalAhUddin Ef"en«Uye tevclh -.Olundutunu mUbeyytn beratlan iU. kJhndJg-r bittetkik anla~nlml~tlr. (üstU'ndeki yan yazl) 2 - Vazlfe-l mezkClre mutasarrrflarmdan FatmatUzzehl'a. HanJm mllhdumu Osman Sevket Etendlyl terkederek vuku-t vetaUle IiIBBaBl tnah-
281
Ißlandeu dlter hlss8. mutasarnfl mumA.ileyh SalAhüddtn Efendtnin blrrlza ferat v,e kasr-I yedlnden mumAl1eyh Osman ~evket Efendlye tevclb.l takdlm. kllman arE-I haI üzerlne masarifat-r umumlye idareslnden ba müzekklrebeyan olunmatla ber vech-l muharrer yevm! on bell! akea dUA-gQy vazlfeslnln InUkalen ve ferat·e n blt-tevclh berat-I AU ItA.sl. 3 - Evkaf-I eerlfe-l mezktirenin muharrer olan on dört kalem fodla ve vazUe mutasarrltlarmm ferag ve intikallerinden bA.IA.larmda fslmlerl mezkClr kesan uhdeierine bit-t~vclh eurutunun dereile yedlerlne müceddeden ve tebdilen bal?ka bal]ka berevat-I A.llye i'tAsI ' hususu makam-I tll-i nlza.retpenahtden ba telbis vuku bulacak arz ve Istizan U~erine 8udural emI' Ü irA.de-i AUyyeye mUtevakkIf olmagm 01 babda emr Uferman hazret-i men le-hül-emrindtr. Ft 3 muharrem aene 318 ve fi 18 maYI8 sene 316. Mühür Evkaf-l hümayun elhat idaresi 311 !mza : Mahmud Teihis fi mlnhü Jurnal 458 Mühür Vez!r-! tzam nam Rifat 1313' Ber muceb-i tel his on dört kalem cihabn bfttevcih berat-I !;lerinerl iU bnyrulmak emrtmdir. Fi 6 safer Bene 318 Numara 143 X1ruz-i eaker-l kemlneleridir kl: Deriseadet ve BUAd-I selAsede-kAin evkaf-I I?erife cibAt ve sAlresintn tevclhl hakkmdoa Hazineee ittihaz olunan usiile tevfikan clhAt kaIeminden bin dokean iklncl def' a olarak tanztm kIlinan i$bu bir klt'a artzada gösterllen on dört kalem fodla ve vazlfenin ba I&.TZ-I haI vuku' bulan istid'alar Uzerlne tedkikat-l nizamlyes.i iera kIlmmI$ oldul;undan mutasarrrflarlnID ferag- ve In Ukallerlnd'e n maddeleri balAlarmda muharrer-ül-esaml zevata bit-tevcih ~erAl t-1 IAzlmesl derclyle kalem-i mezko.rdan läzImgelen berevat -I ~erlt'enln l' tA ve muamelAt-i muktaziyeslnin Icrasiyc;Un buyruldu-l sami-I bauet-l aadaretpenaht ~erettasttr buyrulmail hoabInda emr ü ferman huret-l veUyy-Ul-emrlndlr. F I 4 safer sene 1318 ve fl 20 maYls Bene 1316. NaZIrI Evk.af-l HU mayun MUhUr: Bende Es-seyyld Galtb Clhit ldareslne FI·25 maYIB . Bene 316 K. Derlsaadet
6.6 Nu : :8 4 On
baI:!
klMmlnm okunu'!lu:
T am lr olunnn AlM vo o"YllHlylo hlr bnp Sarbftthl\neml· va )"Ine medlne-I m(! rkum (!rlc All A~1l Illnhnllp.Klrllln vnkl' lllmr-I orbun
282 HUseyln ve Ellez kefere ve Kara Panayot zimml m·enzilleri \' @ t arlk-i Am m ve hA8 Be mahdud ve mUmtaz bir bab rumhanemi (?) ye y ine m e di ne -i merkumede Dervi., Aia mahallesinde yakl ' bir taraftan Dagh og lu Mus t a fa OlE'Uzill ve etraf-I selAsesl tartk-i Amm He mahdud ve mUmtaz bi r bap m il'k menzllimi ve yine medine-i merkumede 9al}nigir . cam i-i ~er ifi n i n r a n lb-i garbtslnde olan kaplsl ittisalinde vA.kl' etraf-I erbaada n ca mi-I !;ierir k ap i s l ve kAiltc;1 dUkkAm ve cami-i ~erif havhsl divar. '.ve tartk- i Amme ile mahdud ve mUmtaz cami-i ~erif-i mezkure zemini senevi otuz al t l a k ~a muk a ta.ah bir bap dUlger. dUkklmml ve yine med ine-l merkumede E rme n lya n- I sutlt mahallesinde TimUr kapl kurbUnde vakl' et raf-I erbaa d an . T a<; o~ l u Kabril ketere mUklerl ve tarik-i Amm i1e mahdud ve mUm t az bi r bab mil k börek~1 tlrmlml ve yine medine-i Magnisada Karaköy s u kund a YA k i' bir tar.attan Arlk kadm merhu.menln sebllhanesi vakfl olan magaza ve t ara f ey nl EmIr Bael Ahmed Zade ~evcesinln berber ve ker estec i dUk kAn la r l ve tarat-I rAbU tarlk-l Amm He mahdud ve mUmt~z zem inl atta r Ho<: a (~ a m i -i ,ertfl vakfma senevt yUz seksen akf;a mukataa.h bir bab IDISIrC' 1 dUk kAnlmm ebnlye-l memIQkesinL . . .. .
No: 88 un
okunu~u:
~öyle I;'art eyledim ki hä.läda zikroluDCIIl i ki ntkfa OAr- l i !H~aa Agasl olan iftihal'-ül-havvasi ve l-lIIukan'ph in m u' tpmed-UI ves-salAtin sahib-iil-i7.zi \'et-temkin df! vl c tl il VI' sluH.l E'tJ Ü A~ .ay - ~I
Ve dahl det-l~-~erlfe
mUlkl
All-kadr-l valA-mel'tebe hazl'etlel'i nazlr olul> ke m al- i l ü H ü kerem ti. i.h Ra nlarlDdan mercUvv ve me'muldtir ki: taht-i nE'zaret-i aliyye le rl nde ol an sAylr evkaf-I ~erife idbi vakfpyn-i merkumeynin dahi mehmaemke n ü zer lerinden nazar-i merhamet-esE'rlerin dur U dirig e tmey Up mu 'ta d-i ~er i fl e r i Uzre her sene mUtevelJi-i vakfeyn-i mezbureynin nakirU k Jt mir irad ve masarlfi muhasebesin göriip itIäftan hazelo VE' izdiyad \T e t e r ak ki -i yak fa 8a'y-1 llIeriflerln dur etmeytip hin-i muhasebed(' h USUS-I kaz iyyede h imme t-i aUyyelerln dlrlg buyurmayup yevmi bir ak ~ a vazrte-i naza re te m utasarrIt olup tnd-allab-ll-cetil nAH-i ecr-i cezil olma Jarrnl mukar re r b ile le r \ ' e daht ,öyle ,art. ~ .. . . No: 98 ÜB okunul)lu:
Vakf-J m ez kuru n vakfi ye si vakfiyehA.-i sAb!' defte rinde mukayeddir. Va-rak 10 8 Vak!-I ..... . .. . . . . .. . . .. ..... . . . ....... M. .. " .. " .. " " " " " " . . " . . . " ... . " . . .. . ...... . ... . Merhum eeyh-UI-lsIAm-1 sablk AU Efendl der tUrbe-i "e ("a,ml-l ~e r l r_. merhum tHtade Efendl der Bursa. Nukud Altun-I EfSreft c'p.m'an "
~
800 AbdtilbAki Halife mUezzin ve kayyim ve tUrbedar ve devirhan Fi sA (sene) altun-I
müezz in altun-I
altuD-1
E~reff
E~reft
E~ r efi
aded 22
aded 7 ,
ad,e d 7 ~
B e ra y -i
B e r a y -i kayyim
281 Bera-yl tUrbedar altun-l E.,refl aded
4 •
Beray-l devlrh·an altun-l E~reft aded
2l
KaYld .,Ude ............. . .................. . MUceddeden ez an sebeb kl: bera,.-l tevclh ..cemm-i gaffr lhbar kerdend ba arz-I AbdUrrahlm Efendi mtlfU-I. Bursa va rüus-t HUmlyun ve bel.,aret-t Sayhüllsllm Dürrt Meh~ed Bfend!. Fi 12 m (muba.rrem) se ne 1148 Tafsl1
Vakf-l ............. . .... .. . ... .. ........ M . Merhum Emtr Glzi
......... ....... ......... .................. ..
der Buna Kerlme Serife HUun an asllh ve e~ed-l evlld-I vlk.f eI-mtlteveür yevm dört KaYld .,üde ......................... . . . .... . . ... . ............. .. ................. . .. . Müeeddeden ez an seheb kl ba huccet-i ~er'iyye mutasarrIf bude ba aU- I Abdürrahtm Efendi mUfti-i Bursa ve r.Uus. 24 B (receb) sene 11'4 8 Tafsll
No: t6 in okunup: Mehmed bin-I MustAfa yevm
Seyyid Abdullah bln-I Mehmed yevm
Molla Mustafa yevm
2i
2
2
Hahz MUßtafa bin-l Abdullah yeTDl
Te berr! ve becaye, Seyyld HÜ!leyln ba arz-I hal-! hod ve rülls Fi 26 z(zilhlc- . ce) se ne 167. (1167) Seyld Afdal bln-I Mehme.d yevm
Mustafa bln-I HaUl yevm 2 2 2 MUteveffa .,Ude· becayeIJ Seyyid' SUleyman Hallfe ba 'rUue-! hUmayun ayed fI 4 N(ramazan)sene 116 ez an sebeb kl berat zayl' sltade ez an Bebeb kl rU 'lls-t hUmly une" kahl-eI-berat zly' .,Ude ba arz-t haI-I. hod ve rUus-1 hUmlyu q fl 12 receb sene 1176 I)urut. Feragat kerden beeaye, Seyytd Ibrahlm ve Seyytd Mustafa ba aU-I Seyyid Mehmed Serlf mUtevelll-1 vakIf ve ferman-I &11 FI 7 L (I)evval) 1176. Mebmed bln-! AU Seyyld lsmall Seyyld Sallh S~r mahfll noktacl bln-l Seyyld yevm yevm tsmll1 1 1 thl18 yevm 2
284 No: 00 lUD OktlJlll!;ill:
Vakl! . . ............ : ..... . .............................. . ... : ...... . .... .. . .. .. ... . " AngallAtI dekäkin ve boyahanc ve odahä-l sahib-Ul-hayratl vcl-basenal Elhäc Ahmed Aga ibn-i AbdUlmennan kethUday-i Harem AbdUlcebbar Za~ de SUleyman Bey sablka serbevvabtn-l Dergäh-I ~li Voyvoda-I Yenlei ve mutasarrlf-! llvä-! Bozolt be!'äy-i ~e~me va c1sirha der kasaba-l Yozgad tA.bl'-! kaza-l Bozok ve gayrihi kaYld !JUde mUceddeden be mubasebe-I evkaf-I KUC;Uk ber muceb-i vakflyye-i ma'mUIUn blha ba arz-I h.al-i vA.kJ!-J mumAlleyh ve ba ferman-I äll elvaki' Fi 4 R (rebiUlähir) sene 1213. Mezbur Ahmed Aga ve vekil-i Vak!-I mezburun zeyl-l vaktiyehare; All Efendinin vakIflarI Hasi Fi. 28 zilka>de sene 1278 tartremeyn, muhasebesinde Anadolu hinde ba ferman kaydolmu~tur. eild-i sani defterinde mukayyed · olma~la ~erh verlldi. Vak!iyehAy-i sa.d1s Detter-! mezbur varak 167 fihristi. 44 7 Terktn .......................... ~ ..... ............................. ....... .. .. . .. . . . .. Becaye~ a'ma Ay~e Hamm an ekber ve asläh ve er~ed-i evlAd-1 vAkIf der batn-I evvel ber vech-i me!}ruta ämed ba 'arz-I Esseyid Ömer Fehml Efendl nAib-i Yozgad ve ba inhäy-i Mehmed Efendi Efendl (mükerrer)'mudir-l evkaf ve ba mazbata-i äzay-i mecelis ve ba UA.m-I Ahmed R~id Efendi mUfettilll-i evkaf ve atufetlft Esseyyid Ahmed Veflk Efendi naZIr-1 ev~ kaf-I hUmAyun ve rüfts. Fi. 28 Za. (ziIka'de) sene 1278. Tatsil. Mumaileyh Ane Hamm tarafmdan Emine Hamm kaymamakhk vechlle Umur-I vakfI Idare ve rü'yet etmek 1}artiyledir. Berat-I '" ..............•........ . .. . .. ... Cedid sitade be nam-I Elha,c Ahmed Agay-l vAkIf ber vech-l me~ruta Amed 17 ba arZ-I Osman Aga ennaZIr ve rUfts fi 9 6 '(!}aban) sene 1213. Tafslll. MUliUr hlfIZ J;lUde sene mlnhU . Vakf-I mezburun tevlly.eti ve gallAtmm fazlaSI vazife-i mersumesiyte hayatta olduk~a vA.kIfm nefs-i nefisin~ me~ruta olup ba'd-el-vefat tevUyet-i mezko.re ve gallAtrn fazlaSI evlA.dl ve evlA.d-I evlAdI ve evlAd-I evlädlnrn batnen ba'de batn!n ve fer'an gIbbe aslin ma tenaselo' ve teakabQ Uzkftrununekber ve eslA.hma meljlruta ola. Eger evlAd-I zUkftru bulunm..az ise evlA.d-I Insaam ekber ve aslähma mef}ruta ola. Evläd-I bil-kUlliyye mUnkarlz ~ldukta tevl1yet-l mezko.re ve fazlA-i merkume utekasrnm .a.kd~m ve ekber ve aslAhma mefi\ruta ola. Anlar dahl mUnkarIz oldukta tevllyet-i mezkl1re Haremeyn-i !}erifeyn vakfma her kim mUtevelli oluraa ana me~ ruta olup fazla-l merkumu Haremeyn-i !}erifeyn fukarasrna lraal ve isll ey~~. • Bat sahlteden nakledilmi" b~ka vakta Md tevliyet tedAvül kaydmm Beray-i tevliyet yevm
okunu~
:
Tevllyet .............................. .... ................ ... ". "." ... . ........... . . .. BecayefJ izzetlo. Hasan Bey ibn-i mUtevelll-i sablk mUt6veffA · Meh.med CelA~IUddin P,af$a bfrader zade~ an ekber ve aslAh ve erl;led ve A.'kal-i evlAd-I" vAkIf der batn-I evveI ber vech.-l mel?ruta Amed ba arz-I At~u~lah Bey zade Esseyyid . Mehmed Galib Efendi nA.ib-i medine-i Yozgad ve ba mazbRta-t A.zay-! meclls-i liva-i mezkftr ve ba inhA-i tsA. Efendi MUdir-i evkaf-T llvay4 M. (mezko.r) ve ba nA.rn-r Esseyyid Mehmed Esad Elendl mllfe ttl~- I evkaf-I sabIk ve Atufetlft Mecid Efend! naZIr-I evkaf-I hUmayun ve bR rU118-.1 hUm,ayun . Fi. 18 N. (ramazan) sene 1282. ·Tafsll.
V.nll, - DoAru cetveli S&hile
4 4 6
8 8 8 8 8 8 8 8 8 8
110 12 13 13 L3
14
]5 L5 17 L8 20 ZZ 2:2 Z3 Z3 23
24 28 35 35 35 36
Sütun 1
2 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2
2 2 1 2 2 2 1 1 1 2 :1
2 2
Satu
harf fonem kurulur kolleksiyanlar iü' 1m yanlarda [2]
harf (fonem) kurtulur kolleksiyonlar lü' lüi yazllar da
[1]
{2]
16
[2]
[3]
20
[4]
43
[3] [2] [1]
46
[2]
[3]
49
(3)
[4]
18 40
"
48
25
2 11
U
d~ülecek
zihabma da varchr ki l:unlar da manhk
zehabma
17 4..l 48 6 25 25 20
5 2:2 3 6
2 2 2
11
17 Z3
2
11
2
4
1 1 1 1
15 2
J5
50 ~I
2 2 2 2
"eUfle k" nsonantlarml ra Cl
lulavuz a.1. 0 i ve 1 battm hecelidir gibL Fethah
{!z.-:r.1kr memerr ..
1 10
45 46
ile osmanbca
kifi. arabi
ez-bkr, nemerr.. cami 'dem, .}ji
2 2
1 2
katm
Yl~ ( türk~
osrnanhcada ad! cezlm iki üstün bulunur ve harf-l tarif " (eI) lerdh·.
36
.5
c:up
cerlm veya Ud üstün .. bulunu vre hnrf-i tarih (eI) le
25
45
olup osmanll filolojisl gafi arabi elifte bu konsonantlarml (ikincl ra) (ikinci ri) ktlavu: a . i. 0 i ve i
l'rap i'rap bakmundan
1
I 1
t:e~
[2] irap irap bagLlJlmdan mesela mü'mm
36
40
[2]
ge~ yaZl~
5 S 9
19
42 • .3 43
l'öyle huläsa [2]
hecedir
1 1
38 39
[1] [1]
4 2
36
37 37
[2]
19-20
22
2
[1]
43-44
1
2 1 1
[1]
12
5
IS 7
26 2:9 18 38 3
~bi
fethah
[1]
mesehl mü'min
cam
Ciiz.'ldir. hemz.el
"lidem, hemz.dere 11\~lynn harlln s:liz.'üdür, hernze
hJ!mi n ..ktada
J(lbl noktJl da
mlnenl
mhwal
fcmz.elere
hornn
286 Sahi(e 58
59 59 61 61 62
62 67 68
68
70 Tl 72 72
Satu
2 1
2
2 1 1
10
1 2
2 1 2 2
1 1
1
73
1
73 73 76 76 80
2 2 1
80 S5 85
7 ' 11
12 8
13 10 3
9 11
9 7 9 14 6 17 13
Doiru
Yanllf
pamuk
pa-muk mütevaUrat sewe (tüm) Rahmet-w-l&h1 Beldetü 'tayylbe samlm esmer Azehurw de dri mütelezziz Buda müruvvet zerdar istila
mü~vaUrit
selise
%i-i rlZlk hasad evvelk
(t\in)
Rahme't-ul-Wll 'Beldetün tayylbe simin semer Azeri hurus (horoz) de dir. müstelezz Bu da zerdAr mÜTÜvvet isti'Ia ra-l n.zk ha5ed evvelki ~e
ike~ide
J.
13-14
2 2 1
2
~-li
~kli
4 5 7
dtr. sonda ~kll osmanhcada ce huruf-u med
dJ.r. hepsi birden
j;.~
tür~
ve huruf-l med
_J. ~"l.
85 '
2
3
87
2
11
~~
~~;
94
1 2 2 1
19 12 25 3
ses ve l.isan kifm yan seylibe
2
13-14
ses lis:m kif'l nyau .silibe samme man2h olduguna
1 2 1 1 2 2 1 2
5
sülüst
"
vücuben örlesile Zeyd, An: ir samettir -Limelif La halä vela mehi'
95
99
101 102 103 103 104 105 106 107 108 108
109 109
17
22
9-10 7
19 ,9
2 2
4 5
2 2 1 2 1
~e
manili harllerden de oIUT. &ce harflerinden o!d!.1gtm.3 sülüsle vücuhen ötnsile AU. Vell ~ttir.
La - Lamellf La haJä' ve Ja meJ.ä' dahi yäd et yardtm el
sahi yadet yardnnet yuce tafsila'tll ihtisasa debil
talslIat iktisada dei(iJ
J2]
[1]
[1]
[31
[2) [3]
[2J
yüce
115 115 115
1 1
8 25 18 19 5 iI 14 17
1
24
[1]
[31
120
1
~1hj'n1n
~rih.i'n1n
H9
112 113 113 115 115
:-
Sütun
1
]20
1
]20 120 120 120 120 120 120
1 1
12 16 18 22
1
23
1
26 32
1 2
36 30
122
1
15
122
1 1
24-25
2
19
123 123
31
[1]
v resmi m~dar-l te'~i
l.:lldugu
hüccetleer oldukrl imzaarl hateme süferanameleri benzemjyen nehedlmek mÜ5neld baklmmda nho$ y: z1I1m tt: vc
vc Tt'smi :ncdar-l tt"sfr oldug'u hü~tlere
olduk.larl imzalon haUme ",i('Tn n:lmf'hnJ benzlyen 11t'[yedllmck mü~ten.id
h
bnlttmmdan h~ }' :l ~111l11 .:.. lt' v~
.
h
287 Sabife
S iiUm
129
2 2 2
129
130 131 131 131 132 1M 135
1 1 1 1 1 1 1 1 1
136
140 140 140 1.0 140 140 140 140 141 141 141 1". 1" 1"
1
1 1 1 1 2
1 1 1 1
1'5
yaaht
Satu 26
31 50 1:
16 18 1
"
celli celli celli divaru divaru divaru reUer! ul-i~-~ebbl
Doiru ceH ceH
ceH divan! divan! divani relen an if - fC!behi müfti-I-enim tebean sahib-ül-hayratl fer' -i ferif muhammedide emr-11 valdi ~rtu 'tayin ettiii kuiet olunarak
2 1 12 14
müftlyyül-enitn teb'an sahib-ül-hayrat
15 16 21 22 23 6 19 41
muhammedide emr-il-vakf-l
28
r1ki, kaYldlar da
rlka' kiYltlarda
cümertlik görülmekle bi reUfba norma'tden
metin'ere
cömertlik görmekle bir elüba normalden metiDlere
~I
M
2 2
3 39
1
28
~r-l ~rif
~ ettiii okunarak ali tarik-lS-stla nasb u tayin rw, Rika'nm
:1S6 157
23 18
157 157 157 158 159 1.59 1.59 159
35 36
u-!-
44 3
[1]
159
47
, 6 9
(6
I
[1]
i I~
°l-ra')'l lWTa'u 'Acem.o eserler rafezi
alatarlk-lS-sIla tayln nka'
rika'm
[3] [3]
;~ 'l-ra'yi fUITIl'u
'Acemu esreler
-
rafezl
NOT: Karine Ue anla,fllabUecek gibi olan ufak te lek bazt y~r tetvele kon~taro 2 - Metin dahillndeki kü~ klJfel.erden basun esnasmda lordan baZl klifel$' yeniden yapbnl. m1f, derhal lcli$es1 yapbnlanuyanlarm mat b za harflerlle dizdirilmesine rnecburiyet haSll 01-
1 -
m~o
,. VAKlFLAR UMUM MOOORLOCO'NON lLMI NESRIYATI Serie
A
1 - Vaklflar Dergisi. saYl. I
3 lira
2 - V.luflar Dergisi. saYl. II
baslhyor
Seri. B Vakfiyeler ve vakfiye lerle ilgili eserIer 1 - Fatih Mehmed 11. V aUiyeleri 2 - Fa tih Dev rind e lstanbul H :u itasl ~.) 3 - Siyakal YazlSI 4 - F..ski Yazllan Okuma Anahtan 5 - Karamanoglu Ali Bey Vakfiyesi 6 - Topkapl' da Ahmed Pa§a Vakfiyesi
2 lira 125 kuru, 40 kuru§ 2 lira Dergi 11. den ayn basrm Dergi 1I. den ayn baslm
Seri. C Müteferr ik eserIer 1 - Cumhuriyetin X uncu Ylhnd3 Evkaf 2 ' - Cumhuriyetten Önce ve Sonra Vabflar (Tarih Sergisi Ve ikinci T arih Kongresi münasebet.le Türk T arih Kurumuna takdim edilen rapor) 3 - Valuf ve Tesis 4 - Vaklf Ziraal hletmeleri 5 - V a klflar Gälerisi Hakkmda Muht3sar tzahat 6 - Türk VakiElan ve Vakfiyeleri O~erine Mücmel Bir Etüd 7 - Fatih Camii ve Bizans Sarnl~l 8 - Valuf müessesesinin hukuki mahiyeti ve tariM tekamülü ( . . ) ~
- Muradiye camii Ve Osmanh mimarisinin men§ei mese1esi (~.y..) 10 - Budist vaklflan ( ~.• H')
Mevcudu kalmad,
~
.
~
:t
..
. .
.
125 kuru§ 75 kuru§ Dergi 11. den ayn baslm Dergi 11, den ayn baslm Dergi 11, den ayrl baslm
Seri. D BrOfÜrIer - Vaklfl:u YÖnetgesi. 1935 Fuanndaki VaklElar Pavyonuna ait Bro,ür 2 - V aktflar ldaresi. 1936 F uanndaki Vak lflar Pavyonuna ait Bro§ür 3 - lzmir E.ntemasyo na1 Fuannda 1937 seneaindeki VaklElar Pavyonu Hatnasl 4 - VIII inci izmir Enternasyonal Fuarmda VaklElar Pavyonu Hahrasl (1938 ~nesine ait) Enter~asyon31 F uannda Vaklflar Pavyol1u Hahrasl (1939 lenesine ait) 6 - X uncu lzmi r E.nternasyonal Fuannda Vaklflar Pavyonu Hahrasl (1940 aenesine a it ) . 7 - V aktflanmlZ (1941 .eneaine ait bro/Jür)
5 - IX uncu tzmir
( 0)
Aynca ingili7-cc olar a k nCljredil mh:tir. 12.') kuru'llur.
( 0' ) Aynca F'ranslz.ca o lara k basllml:;;br. ( 0 •• )
"
Alm anca
~
