T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
DOKTORA TEZİ
ORTA ASYA’DAKİ ESKİ TÜRK TIBBININ, BAŞLANGIÇTAN 14. YÜZYILA KADARKİ DÖNEME AİT BİLİNEN TÜRKÇE TIP METİNLERINDE, TIP TARIHI AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ
MAHMUT GÜRGAN
DANIŞMAN PROF. DR. AYTEN ALTINTAŞ
DEONTOLOJİ VE TIP TARİHİ ANABİLİM DALI DEONTOLOJİ VE TIP TARİHİ PROGRAMI
İSTANBUL-2010
iv
TEŞEKKÜR Tez çalışmamın konusunu öneren, her aşamasında destekleyen ve yol gösteren danışmanım Prof. Dr. Ayten Altıntaş’a, çalışmamı teşvik eden ve desteğini esirgemeyen Anabilim Dalı Başkanımız Prof. Dr. Nil Sarı’ya, çalışmalarından çok yararlandığım Prof. Dr. Ayşegül Erdemir Demirhan’a, metinlerin temininde ve günümüz Türkçesine çevrilmesinde büyük katkıları olan Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya’ya, literatür temininde içten desteklerini gördüğüm Prof. Dr. Peter Zieme ve Dr. Dieter Maue’ye teşekkür ederim.
v
İÇİNDEKİLER TEZ ONAYI .................................................................................................................... İİ BEYAN...........................................................................................................................İİİ TEŞEKKÜR................................................................................................................... İV İÇİNDEKİLER ................................................................................................................V TABLOLAR LİSTESİ.................................................................................................XİV ŞEKİLLER LİSTESİ ....................................................................................................XV SEMBOLLER / KISALTMALAR LİSTESİ ..............................................................XVİ ÖZET ......................................................................................................................... XVİİ ABSTRACT..............................................................................................................XVİİİ 1. GİRİŞ VE AMAÇ.........................................................................................................1 2. GENEL BİLGİLER ......................................................................................................3 2.1.1. 14. yüzyıla kadarki dönemde Orta Asya’nın kısa tarihçesi ................................3 2.1.2. Orta Asya’da din, kültür ve uygarlık ..................................................................6 2.1.3. Eski Türklerde tıp..............................................................................................10 2.1.4. Orta Asya’da yapılan araştırmalar ....................................................................12 3. GEREÇ VE YÖNTEM...............................................................................................15 4. BULGULAR...............................................................................................................24 4.1. Arat’ın Heilkunde I’ de yayınladığı metinler.........................................................24 4.1.1. T I D 120 ...........................................................................................................24 4.2. Arat’ın Heilkunde II’de yayınladığı metinler ........................................................39 4.2.1. U. 560 (13) [T II Y 19 (13)].............................................................................39 4.2.2. U. 560 (5) [T II Y 19 (5)].................................................................................39 4.2.3. Birinci kitap.......................................................................................................40 4.2.3.1. T II D 142.....................................................................................................40 4.2.3.2. T II D 53.......................................................................................................43 4.2.3.3. T II T ............................................................................................................45 4.2.3.4. T II D 222.....................................................................................................46 4.2.3.5. T II D 142 (U.562) .......................................................................................48 4.2.4. İkinci kitap ........................................................................................................50 4.2.4.1. T II Y 14 (Nr.2)............................................................................................51
vi
4.2.4.2. T II Y 19 (11) ...............................................................................................52 4.2.4.3. T II Y 19 (12) ...............................................................................................52 4.2.4.4. T II D 85.......................................................................................................53 4.2.4.5. T II D 85.......................................................................................................54 4.2.4.6. T II Y 14 und Y 18.......................................................................................54 4.2.4.7. T II D 85.......................................................................................................55 4.2.4.8. T II Y 19.......................................................................................................55 4.2.5. Üçüncü kitap .....................................................................................................56 4.2.5.1. T II Y 27.......................................................................................................56 4.2.5.2. T II Y 27 Y 17 Y 18 .....................................................................................58 4.2.5.3. T II Y 18.......................................................................................................60 4.2.5.4. (T II 2) ..........................................................................................................62 4.2.5.5. T II Y 46.......................................................................................................63 4.2.5.6. T II Y 66.......................................................................................................64 4.2.5.7. T II numarasız ..............................................................................................67 4.2.5.8. T II D 296.....................................................................................................68 4.2.5.9. T II Y 17.......................................................................................................69 4.2.5.10. Ch./U. 7193 ................................................................................................69 4.2.5.11. T II Y 59.....................................................................................................70 4.2.5.12. T II numarasız ............................................................................................70 4.2.6. Dördüncü kitap..................................................................................................71 4.2.6.1. Numarasız ....................................................................................................71 4.2.7. Beşinci kitap......................................................................................................73 4.2.7.1. Numarasız ....................................................................................................73 4.2.7.2. Numarasız ....................................................................................................74 4.3. Türkische Turfan-Texte VII...................................................................................75 4.3.1. T III M 66..........................................................................................................75 4.3.2. T. III M. 295......................................................................................................76 4.3.3. T I D 596 ...........................................................................................................76 4.3.4. T II Y 18............................................................................................................78 4.3.5. III.......................................................................................................................79 4.4. Türkische Turfan-Texte VIII .................................................................................80 4.4.1. T II S 49 ............................................................................................................80
vii
4.5. padmacintämanldhärani sütra çevirisi bazı metinler..............................................82 4.5.1. T I 551 =Mz. 244 ..............................................................................................82 4.5.2. T I D 667c / T M 261c = Mz. 212.....................................................................83 4.6. Die Mongolica der Berliner Turfansammlung.......................................................84 4.6.1. (= Haenisch B 12 - BT XVI Nr. 83) + T II D 33 ( = Haenisch B 11 = BT XVI Nr. 82) ........................................................................................................................84 4.6.2. Ch/U 6532; Ch/U 7552 ...................................................................................86 4.6.3. T II 1076 (U 5526) ............................................................................................87 4.6.4. T I x 505 (U 5478) ............................................................................................87 4.6.5. T II Y 20 (cam üstünde: 120.500) (U 247). ......................................................88 4.6.6. Y 18 (U. 5745) ve T II Y 18 (U. 5747) ile T II Y 14 ( U. 4983). .....................89 4.7. Vāgbhata’nın Astāṅgahrḍayasamhitā adlı eserinden çeviriler (Brahmi harfli).....90 4.7.1. U. 6871b............................................................................................................90 4.7.2. U. 6871c ............................................................................................................91 4.7.3. U. 6871a ............................................................................................................91 4.7.4. [T II S 49] Mainz 209 .......................................................................................92 4.7.5. U.6866...............................................................................................................94 4.7.6. Mz 187 ( T II S 49) + U 6883 + U 6851 ...........................................................95 4.7.7. U.6821...............................................................................................................97 4.7.8. U.6905 d............................................................................................................97 4.8. Nāgārjuna’nın Yogaśataka adlı eserinden çeviriler (Brahmi harfli) ....................97 4.8.1. Mz. 204 .............................................................................................................97 4.8.2. TM 319 = Mz. 192 ............................................................................................98 4.8.3. Mz. 202 (Yogaşataka 10b-13c).......................................................................100 4.9. Ravigupta'nın Siddhasāra adlı eserinden çeviriler (Brahmi harfli) ....................101 4.9.1. [T II S] 49 (Siddh. 31/1-9a) S 49 = Mz. 208...................................................101 4.9.2. T III 114 Mz. 190............................................................................................103 4.9.3. Estrangelo / Süryani harfli metin ....................................................................104 4.10. Bitkisel kökenli droglar......................................................................................105 4.10.1. açır.................................................................................................................105 4.10.2. agaru..............................................................................................................105 4.10.3. amra...............................................................................................................106 4.10.4. ankabuş..........................................................................................................106
viii
4.10.5. arçun..............................................................................................................106 4.10.6. ardun (artun)..................................................................................................107 4.10.7. arırı (arurı).....................................................................................................107 4.10.8. artuç...............................................................................................................108 4.10.9. badıyan ..........................................................................................................108 4.10.10. bat................................................................................................................109 4.10.11. bışıġ singir...................................................................................................109 4.10.12. bikl ..............................................................................................................110 4.10.13. bil ................................................................................................................110 4.10.14. bitmul ..........................................................................................................110 4.10.15. boduġ...........................................................................................................111 4.10.16. bor, üzüm ....................................................................................................111 4.10.17. buda.............................................................................................................111 4.10.18. çından (yürüng) ...........................................................................................112 4.10.19. çmlu.............................................................................................................112 4.10.20. çmrasti.........................................................................................................112 4.10.21. çubaḳan .......................................................................................................112 4.10.22. çüsüm ..........................................................................................................113 4.10.23. çüvit.............................................................................................................113 4.10.24. ekir ..............................................................................................................114 4.10.25. enetkek artunı.............................................................................................114 4.10.26. enetkek burçakı ...........................................................................................114 4.10.27. imiti .............................................................................................................114 4.10.28. issiz..............................................................................................................115 4.10.29. it burunnı .....................................................................................................115 4.10.30. it üzümü.......................................................................................................115 4.10.31. ḳabaḳ ...........................................................................................................116 4.10.32. ḳadız ............................................................................................................116 4.10.33. kakula ..........................................................................................................117 4.10.34. kantikari (kntakari)......................................................................................117 4.10.35. ḳaraḳaç ıgaç................................................................................................118 4.10.36. ḳara küşi ......................................................................................................118 4.10.37. karġuçıġun...................................................................................................118
ix
4.10.38. ḳaşaḳ............................................................................................................119 4.10.39. kekre odı......................................................................................................119 4.10.40. kentir (kendir) .............................................................................................119 4.10.41. kışıl çından ................................................................................................119 4.10.42. kpra..............................................................................................................120 4.10.43. ktpl (katpal) .................................................................................................120 4.10.44. kuma yağı ....................................................................................................121 4.10.45. ḳuruġ üşüm suvı ..........................................................................................121 4.10.46. kuşdi (kuşti, küşti).......................................................................................121 4.10.47. künçi............................................................................................................122 4.10.48. künçit...........................................................................................................122 4.10.49. kürküm ........................................................................................................122 4.10.50. lvang............................................................................................................123 4.10.51. lodur ............................................................................................................123 4.10.52. mana ............................................................................................................124 4.10.53. mantal..........................................................................................................124 4.10.54. matulung......................................................................................................124 4.10.55. mırç .............................................................................................................125 4.10.56. murut suvı ...................................................................................................125 4.10.57. nara..............................................................................................................126 4.10.58. nilutpal ........................................................................................................126 4.10.59. öyürken........................................................................................................127 4.10.60. piriangu .......................................................................................................127 4.10.61. pitpidi ..........................................................................................................127 4.10.62. ptmakiḳr ......................................................................................................128 4.10.63. ptr ................................................................................................................128 4.10.64. saba ḳadızı (saba ḳayızı) .............................................................................128 4.10.65. sadun ...........................................................................................................129 4.10.66. sakabir .........................................................................................................129 4.10.67. sarıġ arırı .....................................................................................................129 4.10.68. sarıġ erük.....................................................................................................130 4.10.69. sarıġ munga .................................................................................................130 4.10.70. sdavari .........................................................................................................131
x
4.10.71. sınçḳan (sırıçaḳan, sırıncan)........................................................................131 4.10.72. sırġunç.........................................................................................................131 4.10.73. sinsim ..........................................................................................................132 4.10.74. sirke (bor sirkesi) ........................................................................................132 4.10.75. soġun ...........................................................................................................132 4.10.76. srıġ puġa......................................................................................................132 4.10.77. şuḳar ḳamış .................................................................................................133 4.10.78. suksumur (süksümir)...................................................................................133 4.10.79. şbara lotr (şbara lotur) .................................................................................133 4.10.80. şünük (şnük,snük, şenek) uruġı...................................................................133 4.10.81. tagar.............................................................................................................134 4.10.82. tivadar (divadar, devadar) ...........................................................................134 4.10.83. tobulġaḳ.......................................................................................................135 4.10.84. toġlım (turalim) ...........................................................................................135 4.10.85. toġraḳ toġraġusı...........................................................................................136 4.10.86. trika tuk .......................................................................................................136 4.10.87. tripal ............................................................................................................136 4.10.88. turma ...........................................................................................................136 4.10.89. tuturḳan (tudurḳan) suvı..............................................................................136 4.10.90. tülüg erük ....................................................................................................136 4.10.91. usḳun ...........................................................................................................137 4.10.92. uşır...............................................................................................................137 4.10.93. vada .............................................................................................................137 4.10.94. vazak ...........................................................................................................138 4.10.95. virang (vrang)..............................................................................................138 4.10.96. vsada............................................................................................................138 4.10.97. yarp yarması................................................................................................138 4.10.98. yigde............................................................................................................138 4.10.99. yipkin kua....................................................................................................138 4.10.100. yorunçḳa (yornçḳa, yoronçga) tübi ...........................................................139 4.10.101. yürüng çından...........................................................................................139 4.10.102. yürüng ḳabaḳ çeçeki..................................................................................139 4.10.103. yürüng mırç ...............................................................................................139
xi
4.10.104. yürüng üzüm yıltızı ...................................................................................139 4.10.105. yürüng yiksek ............................................................................................140 4.10.106. zira.............................................................................................................140 4.10.107. zum............................................................................................................140 4.11. Hayvansal droglar ..............................................................................................140 4.11.1. mün................................................................................................................140 4.11.2. mır, panıt, panıt suvı .....................................................................................141 4.11.3. süt. .................................................................................................................141 4.11.3.1. it süti.........................................................................................................141 4.11.3.2. eşkek süti..................................................................................................142 4.11.3.3. yoġrut .......................................................................................................142 4.11.3.4. saġ yaġ......................................................................................................142 4.11.4. yıpar (kipar, sipar).........................................................................................143 4.11.5. ķunduz ķayırı (ḳuntuz ḳairi)..........................................................................143 4.11.6. miskiç:...........................................................................................................144 4.11.7. taķıġu yumurdķası.........................................................................................144 4.11.8. mayaķ ............................................................................................................144 4.11.9. öd...................................................................................................................144 4.11.10. ed.................................................................................................................145 4.11.11. goroç............................................................................................................146 4.11.12. sik ................................................................................................................146 4.11.13. miyis............................................................................................................147 4.11.14. teriz..............................................................................................................147 4.11.15. mingiz..........................................................................................................147 4.11.16. yılan başı munçuḳı ......................................................................................147 4.11.17. yinçü suvı, ḳızıl yinçü .................................................................................147 4.12. Madensel droglar ...............................................................................................148 4.12.1. tuz..................................................................................................................148 4.12.2. taloy köpüki...................................................................................................148 4.12.3. ḳırnuḳ ............................................................................................................148 4.12.4. çadır...............................................................................................................149 4.12.5. nuşadır...........................................................................................................149 4.12.6. köne suvı .......................................................................................................149
xii
4.13. Birleşik müstahzarlar .........................................................................................149 4.13.1. Gençlik tozu ..................................................................................................149 4.13.2. Teke dikeni tozu............................................................................................149 4.13.3. Şeytantersi tozu .............................................................................................150 4.13.4. Kakule tozu ...................................................................................................150 4.13.5. Kantikar (Solanum xanthocarpum) karışımı:................................................150 4.13.6. Tınvar karışımı..............................................................................................150 4.13.7. Darifülfül kökü karışımı................................................................................150 5. TARTIŞMA ..............................................................................................................151 5.1. Hastalıklarla ilgili tanımlamalar ve tedavi yaklaşımları: .....................................151 5.1.1. Ağrılar .............................................................................................................151 5.1.2. Ateş .................................................................................................................153 5.1.3. Deri hastalıkları...............................................................................................154 5.1.4. Ülser ve apseler...............................................................................................157 5.1.5. Şiş....................................................................................................................159 5.1.6. İshal.................................................................................................................160 5.1.7. Göz ile ilgili olanlar ........................................................................................162 5.1.8. Kulak ile ilgili olanlar .....................................................................................164 5.1.9. Diş ile ilgili olanlar: ........................................................................................165 5.1.10. Burun ile ilgili olanlar ...................................................................................166 5.1.11. Kusmalar .......................................................................................................167 5.1.12. Kanama ile ilgili olanlar...............................................................................169 5.1.13. Kadın hastalıkları, gebelik ve doğumla ilgili olanlar....................................169 5.1.14. Kalp hastalıklarına ve nefes darlığı...............................................................170 5.1.15. Alkollü içki kullanımı ile ilgili öneriler ........................................................172 5.1.16. Çeşitli sağlık konuları ile ilgili öneriler ........................................................173 5.1.17. Metinlerde yer alan bazı çizimler..................................................................175 5.2. Cerrahi girişimler .................................................................................................177 5.3. Çeşitli ekollerle etkileşim ....................................................................................177 5.3.1. Halk tıbbı geleneği ..........................................................................................178 5.3.2. Hint tıbbı ile etkileşim.....................................................................................179 5.3.3. Çin tıbbı ile etkileşim......................................................................................181 5.3.4. İslam tıbbı ile etkileşim...................................................................................181
xiii
5.4. Sonuç....................................................................................................................182 KAYNAKLAR .............................................................................................................186 HAM VERİLER ...........................................................................................................194 ÖZGEÇMİŞ ..................................................................................................................203
xiv
TABLOLAR LİSTESİ Tablo 3-1: 14. yüzyıldan önceki döneme ait Orta Asya Türkçe tıp metinleri................. 19
xv
ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 2-1: Orta Asya ......................................................................................................... 3 Şekil 5-1 Safra kesesi meridyenini gösteren noktalar................................................... 175 Şekil 5-2 Ayakta erkek figürü....................................................................................... 176 Şekil 5-3 Akupunktur noktaları .................................................................................... 177
xvi
SEMBOLLER / KISALTMALAR LİSTESİ Alm.
Almanca
Anskl.
Encyclopaedia of Indian Medicine
Arat
Reşit Rahmeti Arat
Arp.
Arapça
Çin.
Çince
EDPT
An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish
GRIN
The Germplasm Resources Information Network
Hint.
Hintçe
Maue
Dieter Maue
MMPND
Multilingual Multiscript Plant Name Database.
Mz.
Mainz
OFS
Osman Fikri Sertkaya
Skr.
Sanskritçe
TDK
Türk Dil Kurumu
Toh.
Toharca
Tib.
Tibetçe
Uyg.
Uygurca (eski)
Ünv.
Süheyl Ünver
Zieme
Peter Zieme
xvii
ÖZET Gürgan M. Orta Asya’daki eski Türk tıbbının, başlangıçtan 14. yüzyıla kadarki döneme ait bilinen Türkçe tıp metinlerinde, tıp tarihi açısından değerlendirilmesi. İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Deontoloji ve Tıp Tarihi ABD. Doktora Tezi. İstanbul. 2010. Bu çalışmanın amacı, başlangıçtan 14. yüzyıla kadar olan dönemde Türkçe olarak yazılmış ve dilbilimcilerce transkripte edilerek yayımlanmış tıp metinlerini bir bütünlük içinde değerlendirerek, eski dönem Orta Asya Türk tıbbının, kökleri geçmişe, izleri günümüze ulaşan bilgi ve uygulamaları içeren bir hekimlik örneği olduğunu, tarih biliminin yöntemleri ile belgelere dayanarak ortaya koymaktır. Bu çalışma çerçevesinde, belirtilen dönemde, çeşitli alfabelerle Türkçe olarak yazılmış ve dilbilimcileri tarafından transkripsiyonları yapılarak yayımlanmış 63 parça tıp metni bir araya getirilerek incelenmiş, Almanca çeviriler asılları ile karşılaştırılarak günümüz Türkçesine tercüme edilmiş ve gerekli düzeltmeler yapılarak daha önce Türkçe karşılığı verilmeyen, ya da yanlış verilmiş olan bir çok drogun günümüz Türkçe’sinde, Türkçe karşılığı yoksa, başka bir dilde karşılığı ve taksonomik sınıflandırmaları saptanmış; ayrıca metinlerde geçen hastalık ve ilgili kavramlar sınıflandırılarak, tedavi şekilleri ve reçeteler yorumlanmıştır. Yapılan değerlendirmede, sade bir Türkçe ile kaleme alınan metinlerde reçetelerin ve tedavi önerilerinin kısa ve özlü bir ifade ile anlatıldığı; dönem hekimlerinin teorik açıklamalara fazla itibar etmeden, ilaçla tedaviye ağırlık veren, pratik ve pragmatist bir tıp anlayışına sahip oldukları görülmektedir. Çeviri olduğu belirlenmemiş olan bazı metinlerde eski Türk halk tıbbından bilgilerin ve Hint kaynaklarında rastlanmayan bazı drogların yer alması, bu metinlerin Türkçe kaleme alınmış özgün tıp metinleri olduğunu düşündürmektedir. Mevcut materyalin incelenmesi bize, yerleşik topluma geçişin büyük ölçüde tamamlandığı, ticaretin geliştiği, çevre ülke ve uygarlıklarla etkileşimin belirginleştiği bu dönemde, hekimlerin, yaşadıkları çağın en ileri tıp bilgilerine ulaşarak, bunları asıllarına uygun olarak kendi dillerine çevirip, kendi deneyimleri ve yerel uygulamaları ile de birleştirerek özümsediklerini ve kendi kitaplarını oluşturduklarını göstermektedir. Anahtar Kelimeler : Orta Asya; Eski Türkçe: Yazma eserler; Tıp tarihi; Tıp-geleneksel
xviii
ABSTRACT Gürgan M. Evaluation of the Ancient Turkish Medicine in Central Asia in Known Turkish-Written Medical Texts in Terms of History of Medicine during the Period from the Beginning to the 14th Century. Istanbul University Institute of Health Sciences, Deontology and Medical History. Doctoral Thesis. Istanbul. 2010. The aim of this study is to exhibit the medical texts, which were written in Turkish on the historical Central Asian Turkish medicine, during the period starting from the beginning until the 14th century and transcribed and published by linguists by assessing in integrity, have been a sample of medicine including information and applications rooting in the past and tracing to the present by relying on the documentation and evidence-based methods of the science of history Within the context of this study, 63 pieces of medical texts, written in Turkish using various alphabets during the specified period and transcribed and published by the linguists, were arranged and examined. Translations into German were compared with the original texts and then translated into contemporary Turkish and the necessary corrections were done in determining the synonyms of numerous drugs in contemporary Turkish which were previously neither determined nor similarly named. If there had been no Turkish synonyms, synonymous terms in other languages and taxonomic classifications had been ascertained; in addition, the diseases and related concepts were classified and methods of treatments and prescribing patterns were interpreted. In the evaluation we have seen that prescriptions and recommendations of treatment had been indicated with a concise, clear and understandable language; the physicians of the period had had a practical and pragmatic medical understanding which comprised emphasis in drug treatment without appreciation of theoretical explanations. The occurrence of information from the ancient Turkish folk medicine and certain drugs, which were not discerned in Indian sources, in some texts which have not been identified as translations have been suggesting that these were original texts written in Turkish. Examination of the available materials reveals us that physicians reached the most advanced medical knowledge of their era and translated them into their mother language actually in accordance with the originals and assimilated them by combining with their own experiences and local practices and created their own books during the period when transition to permanent community was largely completed, trade developed and interaction between neighboring countries and civilizations was discerned. Key Words: Central Asia; Old Turkish; Manuscripts; History of medicine; Medicinetraditional
1. GİRİŞ VE AMAÇ Orta Asya binlerce yıldan bu yana Asya ve Avrupa kıtaları arasında gelişmiş bir ticaretin, kültür alışverişinin ve uygarlıklar arası etkileşimin gerçekleştiği bir köprü işlevini görmüş ve aynı zamanda bir çok uygarlığın da beşiği olmuştur. Doğal zenginlikleri ile büyük bir ilgi odağı haline gelen bu bölge, barındırdığı kültür mirası ile araştırmacılara da geniş kaynaklar sunmaktadır. Çeşitli uluslardan araştırmacıların, 18. yüzyıldan başlayarak bölgede yaptıkları çalışmalar, bu kültür hazinelerini gözler önüne sermiştir. Bir dönem çeşitli koşullar nedeniyle kapalı bir kutuya dönüşen Orta Asya’da, bölgenin kültür tarihine ilişkin çalışmalar son zamanlarda yeniden hızlanmıştır. Anayurtları olması itibarı ile, Orta Asya’ya ilişkin mevcut bilgilerin derlenip toparlanarak işlenmesi ve yorumlanması, Türkler açısından daha da önemlidir. Bu dönemi yeterince aydınlatmadan, kültür tarihimize doğru bir yaklaşım oluşturmak mümkün gözükmemektedir. Türk Tıp Tarihi açısından da, Orta Asya’dan günümüze uzanan izleri belirginleştirmek kaçınılmaz bir görev olarak önümüzde durmaktadır. Tarih yazımının temelini oluşturan belgelerin birleştirilmesi, bunların doğru biçimde ele alınarak, dönemin dil özelliklerinin ışığında okunarak transkripte edilmesi ve günümüz dillerine çevrilmesi öncelikle dilbilimcilerinin sorumluluğundadır. Bu bağlamda, Orta Asya’da bulunmuş olan çok sayıda tıp metni, 20. yüzyılın başından itibaren dilbilimi açısından ele alınmış ve araştırılmıştır. İncelenen bu metinler -bir kaçı dışında- yabancı dillere çevrilerek, yurtdışında yayımlanmıştır. Bununla birlikte, eski kaynakların okunması ve tercüme edilmesi konularında tarih bilimine yardımcı olsalar da, elde edilen belgelerin tıp tarihi açısından ele alınarak yorumlanması dilbilimcilerinin ilgi alanının dışındadır. Tıp tarihçisi ele aldığı bir belgeyi, sadece dil özellikleri açısından değil, içerdiği tıbbi bilgilerin niteliği; ait olduğu dönemin coğrafi, siyasi, kültürel özellikleri ve tıbbın bu dönemdeki durumu açısından da karşılaştırmalı olarak inceler ve yorumlar. Bu nedenle, şimdiye dek yayımlanmış olan tıp metinlerinin tıp tarihi açısından ele alınması ayrı bir çalışmayı gerekli kılmaktadır. Bulunan eski Türkçe tıp metinlerinin tıp tarihi açısından Türkiye’de ele alındığı ilk yayın, 1936 yılında Süheyl Ünver tarafından yayımlanmıştır1. Ünver daha önce
2
Reşit Rahmeti Arat’ın Almanya’da transkripsiyonlarını ve Almanca çevirilerini yayımladığı bazı tıp metinlerini bir kitapçık halinde özetlemiş ve Türk bilim dünyasına tanıtmıştır. Yayımlandığı dönemde tıp tarihi alanında büyük yankı uyandıran bu monografiden sonraki dönemlerde basılan genel tıp tarihi kitaplarında bu yayındaki bilgilere yer verilmiş, ancak yeni bir çalışma yayımlanmamıştır. Öte yandan Ünver’in sözü geçen yayınından bu yana geçen yetmiş dört yıllık süre içerisinde ise başka tıp metinleri de dilbilimcilerce okunup transkripte edilmiş ve yayımlanmıştır. Bu zaman sürecinde ayrıca, eldeki eski Türkçe metinlere paralel Sanskritçe, Tibetçe ve Hotence metinlerin de bulunması ve bunların çevirilerinin eski Türkçe karşılıkları ile kıyaslanması sonucunda, daha önce bilinmeyen bir çok sözcük tanımlanmış, bazı eksik ve yanlışlar saptanarak ele alınmış ve düzeltilmiştir. Bu yeni gelişmelerin ışığında, gerek yeni yayımlanmış olan tıp metinlerini Türkçeye kazandırmak, gerekse bunların içeriklerini oluşturan tıp bilgilerini bir bütünlük içinde, birbirileri ile olan ilişkileri bağlamında tıp tarihi açısından araştırmak amacıyla yeni bir çalışma yürütmek kaçınılmaz bir ihtiyaç haline gelmiştir. Bu çalışmanın amacı, 14. yüzyıla kadar olan dönemde Türkçe olarak yazılmış ve dilbilimcilerce transkripte edilerek yayımlanmış tıp metinlerini bir bütünlük içinde değerlendirerek bu ihtiyacı gidermek, eski dönem Orta Asya Türk tıbbının, kökleri geçmişe, izleri günümüze ulaşan, bilgi ve uygulamaları içeren bir hekimlik örneği olduğunu, tarih biliminin yöntemleri ile belge ve kanıtlara dayanarak ortaya koymaktır.
3
2. GENEL BİLGİLER 2.1. Orta Asya Batısında Hazar Denizi, kuzeyde Sibirya düzlükleri, doğusunda Kingan (Kadırgan) Dağları, güneyinde ise Hindikuş ve Karanlık dağları ile çevrili olan Orta Asya, bereketli vahalardan bozkırlara; Taklamakan, Karakum, Kızılkum gibi amansız çöllerden, aşılması zor sıradağlara, değişik ve çetin coğrafi koşulların bir araya geldiği bir bölgedir. Kuzeydoğu-güneybatı yönünde uzanan Tanrı (Tien-şan) dağları, Orta Asya’yı Doğu ve Batı Türkistan olarak anılan iki bölgeye ayırır.
Şekil 2-1: Orta Asya
Çok eski zamanlardan bu yana süregiden ticaretin canlandırdığı yollarla Çin, Hindistan ve Avrupa’yı birbirine bağlayarak, aralarındaki ticarete ve kültürel değişime aracılık eden bu bölgede, tarıma elverişsiz geniş çölleri çevreleyen yüksek sıradağlardan kaynağını alan ve yeraltı kanalları ile getirilen akarsuların sayesinde verimli tarım alanlarına sahip geniş vahalarda büyük uygarlık merkezleri gelişmiştir. Altay dağlarının çevresinden başlayan uçsuz bucaksız bozkırlar ise at yetiştirmede ve demircilikte ustalaşmış, hayvancılık ve tarımla geçimini sağlayan bir kavime kucak açmıştır: Bu bölge aynı zamanda Türklerin anayurdudur. 2.1.1. 14. yüzyıla kadarki dönemde Orta Asya’nın kısa tarihçesi Tarıma elverişli havzalar dışında kalan alanların geniş bozkırlardan ibaret olması, bölge kavimlerinin tarım yanı sıra, geçimlerini ağırlıklı olarak hayvancılıkla
4
sağlamalarına yol açmıştır. Artan nüfus ve kuraklık gibi nedenlerle yeni otlaklar arayan konar göçer toplulukların otlakların paylaşımı için zaman zaman giriştikleri mücadeleler, savaşçı bir yaşam tarzını da beraberinde getirmiştir. Aynı nedenle liderlik, lidere bağlılık önem kazanmış ve güçlü liderlerin çıktığı dönemlerde Orta Asya’daki Türk toplulukları birbiri ardına, çığ gibi büyüyen imparatorluklar kurmuşlardır. Bu imparatorluklardan ilki, M.Ö. 2000’li yıllardan itibaren, bugünkü Çin sınırları içinde ve Moğolistan'ın güneyinde kalan bölgelerde yaşayan boyların birleşmesi ile oluşan ve M.Ö. 2. yy.dan itibaren Teoman ve Mete gibi güçlü kağanların döneminde Çin'e karşı ciddi bir tehdit oluşturan “Büyük Hun İmparatorluğu”dur. Ak Hunlar ile Türklerin de ataları olduğu kabul edilen ve Çin kaynaklarında Hiung-nu olarak adlandırılan Hunların kendilerine ait bir alfabe ile yazılı belgeler olduğu2 ve eski Türkçe dilinde konuştukları bilinmektedir. Selenge Irmağı çevresinde yapılan kazılarda bazı Hun liderlerinin mezarlarında bulunan İran, Çin ve Yunan kökenli dokumalar Hunların uzak ülkelerle ticaret yaptıklarını kanıtlamaktadır3. Hun hükümdarları kendilerinin devamı niteliğindeki imparatorlukların da sürdürecek ve geliştirecekleri eski Türk devlet yapısı geleneği temelini atmışlardır. İmparatorluğun ikiye bölünerek yıkılması ile yerine kurulan ve genelde Çin etkisi altında kalan bir çok küçük Hun devleti, Göktürklerin üstünlüğü ele geçirmelerine kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir. “Göktürk Kağanlığı” 6. yüzyılın ortasında, Asya'nın doğusunda Çin devletinin, batısında Sasani devletinin sınırladığı geniş bölgede, doğuda Avarlar, batıda Ak Hunlar ile yapılan mücadeleler sonucunda ortaya çıkmış ve “İpek Yolu”nun denetimini eline almıştır. İlk kağan Bumin Kağan doğu kanadını yönetirken, batı kanadının yönetimini kardeşi İstemi Kağan'a bırakmıştır. Bumin Kağan’ın ölümünden sonraki bir dönemde batı ve doğu kanatlarının ayrılması ile ikiye bölünen Göktürk Kağanlığı, Kutluk Kağan’ın
başa
geçerek,
Çin'in
kuzeyine
yerleşmiş
Türk
boylarını
yeniden
toparlamasıyla tekrar güçlenmiştir. Bu dönemde hüküm süren Bilge Kağan ve ünlü bakanı Kültigin adlarına dikilen Orhun Yazıtları’nın 19. yüzyıl sonlarında keşfedilerek çözümlenmesi sonucunda Göktürk tarihi ve yaşantısı ilgili çok değerli bilgiler elde edilmiştir4. Ne var ki, Bilge Kağan’ın ölümünden sonra tekrar zayıflayan Göktürk egemenliği, Uygurların Ötüken’i ele geçirmesi ile son bulmuştur. Önceleri Barköl kenti çevresinde yaşayan ve Göktürklere karşı zaman zaman başarılı savaşlar veren Uygurlar Karluk, Basmıl ve Dokuz Oğuz boylarının da
5
kendilerine katılmalarıyla güçlenerek ayaklanmış,. 745 yılında Göktürk yönetimine kesin olarak son vermişlerdir. Uygurlar, yabgularını “Kutluk Bilge Kül Kağan” ünvanı ile kağan ilan ederek Uygur Devletini kurmuşlardır. Kutluk Bilge Kül Kağan iki yıl sonra ölünce yerine geçen oğlu Bayan Çur, Kara Türgeş, Kırgız, Çik, Sekiz Oğuz ve Dokuz Tatar gibi Türk boylarını kendine bağlamıştır. Talas Savaşı'nda (751) Arapların Çin ordusunu yenilgiye uğratmasından sonra Tarım Havzasının batı kesimi Karlukların, bunun dışındaki alanlar Uygurların eline geçmiştir. Güneydeki Beşbalık, Koço ve Kaşgar gibi zengin tarım ve ticaret şehirleri de Uygur etkisine girmiştir. Şehirleşmeye önem veren ve başkent olarak Ordu-balık adında bir şehir kurduran (757) Bayan Çur Kağan’ın yaptığı işler Şine-usu gölü yakınında, Göktürk alfabesi ile yazılmış olan, Türkçe bir yazıtta anlatılmaktadır. Sonraki dönemlerde Çin prensesleriyle evlenen Uygur kağanları, Çin'de patlak veren ayaklanmalara karşı yönetimdeki Çin yönetimindeki Tang hanedanına destek vermiş, 757 ve 762'de iki kez Henan (Luoyang) başkentini ve bazı diğer kentleri ayaklanmacıların elinden almış, An Lushan'ın ayaklanmasını bastırmış ve Tibetlilerin Çin'e yönelik saldırılarını da püskürterek Çin ile ilişkilerini geliştirmişlerdir. Bu gelişmenin sonucunda Çin kapıları Uygur tüccarlarına açılmıştır. 840 yılında ise Kırgızların saldırısı ile devletleri yıkılan Uygurlar eski yurtlarını bırakarak değişik bölgelere göç etmek zorunda kalmışlardır. Bazı Uygurlar güneye, Çin sınırına doğru yönelirken, diğerleri Ngo-nie Tegin'in önderliğinde Altay Dağları'nı aşarak Beşbalık, Turfan yöresine yerleşerek, Koço’da Kırgızlar'ın öldürdüğü son kağanlarının yeğeni Mengli’yi kağan ilan etmişlerdir (856). Uzun zamandır Tibet baskısı altında yaşayan Çin imparatoru Tibet’e karşı güç dengesi oluşturması açısından bu yeni devleti, kendisine bağlı olması koşuluyla, hemen tanımış ve Uygurlar'ın Tarım havzasının öteki ucuna, Kaşgar'a kadar yayılmasına ses çıkarmamıştır. Kırgız baskınından sonra güney kesimlere, yani Çin ile Doğu Türkistan arasındaki Kansu bölgesine göç eden Uygurlar ise, İpek yolu üzerinde önemli bir ticaret merkezî olan bu bölgede yeni bir devlet kurmuşlardır. Sonradan, “Sarı Uygurlar" adı ile anılacak olan bu boylar, bu bölgenin yerli halkı ile karışmadan dillerini ve kültürlerini uzun yıllar yaşatmayı başarmışlardır. 1209 yılında, Cengiz Han’a bağlandıktan sonra, Moğolların egemenliği döneminde çok önemli roller üstlenen yarı bağımsız Turfan
6
Uygur Devleti, 1368'de Çin'de Ming hanedanının yönetime gelmesinden sonra ortadan kalkmıştır. Batıda ise Karlukların soyundan gelen Karahanlılar, 840 yılındaki Kırgız yenilgisi ile Uygur Kağanlığının dağılmasından sonra, Maveraünnehir civarında kendi devletlerini kurmuşlardır. İlk Karahanlı hükümdarı sayılan Bilge Kül Kadir Han'ın oğullarından Bazır Arslan Han büyük kağan olarak Balasagun'da, Oğulcak da orta kağan olarak Taraz'da devleti yönetmişlerdir. 940'a doğru İslamı benimseyen Satuk Buğra Han, İslam dininin Karahanlılar arasında yayılmasını sağlamıştır. 999 yılında Samani başkenti Buhara'yı işgal eden Karahanlılar, Ceyhun (Amu Derya) nehirini sınır alarak Samani topraklarını Gaznelilerle paylaşmışlardır.i 11. yüzyıl başlarındaki sürekli iç savaşlar Karahanlıların 1041'de Doğu Karahanlılar ve Batı Karahanlılar olarak ikiye ayrılmasına yol açmıtır. Sonunda Büyük Selçukluların
egemenliğine
giren
Karahanlılar,
daha
sonra
Büyük
Selçuklu
egemenliğinin de zayıflaması üzerine 1140 yılında Karahitaylara bağlanmışlardır. Kısa dönem hanedanın bağımsızlığını yeniden sağlayan Batı Karahanlı kağanı Osman’ın (hd 1204-11), Harezmşah Alaeddin Muhammed tarafından öldürülmesi ile Doğu Karahanlı toprakları da Nayman hükümdan Küçlük tarafından işgal edilince hanedan son bulmuştur. Karahanlılardan sonra Orta Asya’da, batıda Harzemşahlıların, doğuda ise Karahitayların egemenliğini görüyoruz. 13. yüzyıl da Cengiz Han’ın önderliğindeki Moğol istilası sonrasında bu devletler yıkılmışsa da, uzun süren hükümdarlıkları zamanında Moğol hanedanlıkları bölge kavimlerinin kültürel etkisi altına girmişlerdir5. Bu dönemde bölgeye hakim olan Çağatay Hanlığı zamanla bölünmüş; İslam dinin etkisindeki Batı Çağatay Hanlığı bünyesindekiler zamanla Türkleşerek, kendilerini "Çağataylı" olarak tanımlamaya başlamıştır. Bu dönemde kullanılan Türkçe de Çağatay Türkçesi olarak adlandırılmaktadır. 2.1.2. Orta Asya’da din, kültür ve uygarlık Tarih boyunca büyük uygarlıkların buluştuğu bir kavşak görevini üstlenen bölgenin binlerce yıl süresince hakimi, kısmen yerleşik tarım toplumları, kısmen de
i
Bu tarih bazı kaynaklarda Karahanlıların kuruluş tarihi olarak kabul edilir.
7
göçebe çoban kavimler olarak yaşayan ve Türkçe konuşan halklar olmuştur. Bu çetin koşulların savaşçı toplulukları, bir yanda birbiri ardına geniş coğrafyalara hükmeden devletler kurarken, öte yanda Doğu ve Batın
uygarlıklarının alışverişini sağlayan
yollarda göz alıcı şehirler geliştirdiler. “Son iki yüzyıldır sürdürülen araştırmalar, bu bölgenin sadece dışarıdan gelenleri değil, bizzat orada oluşmuş kültürleri de barındıran özgün bir sentezin potası olduğunu ortaya koydu”6. Bu gelişmiş yol ağı üzerinde değişimi yapılan yalnızca ipek gibi değerli ticaret malları değildi; bu şehirlerde yaşayanlar aynı zamanda büyük ölçüde kültürel ve manevi değişimi de teşvik ettiler. Bu vahalar maniciler gibi sürgündeki dini gruplar için de birer sığınak oldular. Bunlardan biri, adını antik Orta Asya kaynaklarında da bahsedilen (Tulu-fan, Turpan, vb) Turfan şehrinden alan Turfan Vahasıdır. Karahoca (Gaochang) Devletinin ve Batı Uygur Krallığı'nın eski Türk Metinlerinde adı Koço olarak geçen eski başkenti Idikut antik kenti, yanı sıra Bezeklik ve Sangim deki mağara tapınakları da bu kültürel gelişimin birer kanıtıdır. Orta Asyada başlangıçta en yaygın dini unsur Şamancılıktı.i Şamancılık bizatihi bir din olmaktan ziyade, şamanın faaliyetlerini çevreleyen ve Animizm, Budacılık, Konfüçyüsçülük gibi farklı dini sistemler ile bağlantıları olabilen çeşitli ritüel ve inanışların karmaşık bir bileşimidir. Her ne kadar pek çok din etnoloğu Polinezya ve Kuzey Amerika gibi farklı bölgelerdeki paralel sistemlere işaret ederek bu terimi daha genel anlamı ile kullansa da, Şamancılığın esas olarak Sibirya ve İç Asya’ya ait dini bir olgu olduğu kabul görmektedir. Bazı bilim adamlarınca bir ara reddedilmesine rağmen, Soğdca ve Toharca gibi dillerde de eşdeğer terimlerin bulunması ve özellikle Lamacı Budacılığının Moğollar ve Tunguzlar gibi Doğu Sibirya halklarının arasında Şamancılığın gelişimi üzerindeki etkisinin yadsınamaz olması, günümüzde Şaman sözcüğünün, Sanskritçe sramana, Pali dilinde samana, Çince shamên sözcüklerinden türediği konusunda görüş birliği oluşmuştur7. Bu sözcük dilimize, Tunguzca bir kelime olan şaman sözcüğünü tanıtan Rusça kaynaklar üzerinden, sonradan geçmiştir. Oysa eski Türkçede, şaman karşılığı kullanılan kelime “kam”dır. Ancak Moğol istilaları sonrasında, Moğolcadan alınma bakşı sözcüğü de Türkçeye yerleşmiştirii.
i ii
Eski Türklerin dini inanışının Tanrıcılık (Tengrism) olduğunu öne süren görüşler de vardır. Aslen Sanskritçe bhikshu; rahip. bilgin veya yazıcı, sözcüğünden alınmıştır.
8
Orta Asyada Şamanizmin etkileri günümüze kadar sürmekle birlikte, yerleşik toplumların oluşmasıyla, Türkler arasında yeni dini akımlar da etkili olmaya başlamıştır. Kuzey-batı Hindistan’da ortaya çıkan Buda öğretisi M.Ö. 3. yüzyılda hüküm süren Maurya Hanedanı idarecisi Aşoka döneminden ve özellikle M.Ö. 1. yüzyıldan itibaren taraftar sayısını arttırarak Hindistan dışına yayılmıştır. Bunda Çine ve Doğu Asyaya giden kervan yolları erken misyon rotaları olarak önemli bir rol oynamıştır. Budacılık Tibet ve Çin yoluyla ulaştığı Orta Asyada da 6. yüzyıldan itibaren etkili olmuş8 ve İslam dininin kabulüne değin özellikle Uygur Türkleri arasında kabul görmüştür. Mani Dinini Mezopotamya'da Pers soylusu kökenli Mani (216-277) kurmuştur. Mani, zamanının diğer dinlerini birleştirerek temelinde iyi-aydınlık ve kötü-karanlık gibi karşıt güçlerin arasındaki mücadeleyi vurgulayan bir çeşit ikicilik (dualizm) bulunan ve evrensellik iddiasında olan Manicilik öğretisini oluşturmuştur. Manicilik batıda Roma’dan Kuzey Afrika’ya, doğuda Çin’in doğu sahiline kadar pek çok ülkede yayılmış, ancak zaman içinde yasaklanarak ve savaşlarla geriletilmiş ve 14. yüzyılda tamamen yok olmuştur. Bununla birlikte, bir çok dilde yazılmış olan Manici literatür ve sanat eserlerinin kalıntıları bugüne kadar korunabilmiştir. Orta Asyada egemen olan Uygur Devleti, hükümdarları Bögü Kağan'ın 762'de Henan seferinden dönerken yanında Manici dört rahip getirmesi sonrasında, 762-840 yılları arasında, resmi din olarak Maniciliği benimsemiştir. Bu dönemde Tarım Havzasının kuzey ve doğu kesimlerinde uzunca süredir dağınık olarak yaşayan İran kökenli Sogdların, Hint-Avrupa kökenli Toharların, Tibetlilerle karışmış Nindlerin ve öteki Budacı kavimlerin kültür ortamının yerini Mani dininin etkisindeki Uygur kültürü almıştır. Uygur Devletinin yıkılması ile Kansu ve Turfan bölgelerine göç eden ve yeni coğrafyalarında Manicilik yerine Budacılığı benimseyen Uygurlar, siyasal olarak etkili bir güç olmamalarına karşın, başlıcaları Turfan, Kaşgar, Beşbalık, Kuça, Hami olan şehirlerinde ticaret ve uygarlık bakımından büyük gelişme gösterdiler. Ayrıca yerleşik düzen aşamasına denk düşen dini gelişmeler Uygurların çevre ülkelerle ilişkilerini geliştirerek, ticaretin egemen olduğu yeni yerleşik yaşam biçimlerini benimsemelerini hızlandırdı. Böylece Uygur toplumunun geleneksel kandaş örgütlenmesi yerini, giderek kentleşme aşamasına özgü bir tabakalaşmaya bıraktı.
9
Uygur yurdunun merkezi de güneybatıya Tarım Havzasının çevresine kaydı. "İdikut" adıyla da anılan Uygur başkenti Koço, Taklamakan çölünü kuzeyden ve güneyden dolaşan iki büyük kervan yolunun Çin’den gelen yolla kesiştiği yerde gelişti. 10. yüzyılda Uygur hükümdarı Aslan Kağan'a gelen bir Çin elçisine göre Uygur ülkesinde müziğe büyük bir ilgi vardı. Çiftçilik, meyvecilik, şarapçılık ve ipekçilik gelişmişti, topraklar arklarla sulanıyordu, altın, gümüş ve bakır işleniyordu. Kentler kanalizasyon şebekeleriyle donatılmıştı. Çeşitli dinlere karşı büyük bir hoşgörü egemendi. Maniciliğin ve Budacılığın yanı sıra Hıristiyanlık, özellikle Nasturilik de etki alanı buluyordu. Ayrıca Uygur sarayında müneccimlerin de büyük bir nüfuzu vardı. Bu dönemde Uygurlar Toharca, Sogdca ve Çince kaleme alınmış Mahayana Budacılığına özgü metinleri kendi dillerine çevirdiler. Budacıların en kıymetli eserlerinin ele geçtiği “Bin Buda Mağaraları” Turfan bölgesinde bulunmaktadır. Uygurlar zamanla eskiden kullandıkları Orhun alfabesini bırakarak, kendi adlarıyla anılan Sogd kökenli bir alfabeyle yazmaya başladılar. Fetihçi bir devlet politikasını hemen bütünüyle terk eden Uygur toplumunda 10. yüzyılda başlayan genel kentleşme süreci 11. yüzyılda doruğuna ulaştı. 11. yüzyılın sonunda Uygurların başlıca kentleri Koço, Sulmi, Canbalık ve Yenibalık'tı. Uygur kültür ve sanatı, Helenistik kalıntıların ve Hint uygarlığının kuzeye yansımış kültür formlarının yayılmasında etkili olduğu gibi, Sasani-İran sanatı ile Çin sanatı arasında da önemli bir etkileşimin kurulmasına öncülük etti. 19. yüzyıl sonlarına doğru Turfan ve Hotan gibi eski Uygur kentlerinde Albert Grünwedel’in başlattığı ve Von le Coq'un sürdürdüğü kazılarda fresklerle bezenmiş duvarların yanı sıra sanat değeri oldukça yüksek vazolar, yazmalar ve minyatürler bulundui. Bulgulara göre, örneğin Budacılıktan Maniciliğe devredilmiş Uygur tapınaklarında eski duvar resimleri ortadan kaldırılmak ya da üstü boyanmak yerine yalnızca bir duvar çekilerek kapatılmıştı. Koço kentindeki yıkıntılarda Budacı, Manici ve Hıristiyan öğeler yan yana yer alıyordu. Bir ara Nesturi Hrıstiyanlığı ile de tanışan, ama son oalarak -Karahanlı Devleti'nin de etkisi ile- toplu halde İslam dinini kabul eden ve Karahanlılar döneminde
i
Bu yapıtlar Berlin Müzesi'ne taşınmış ve buradaki Turfan Salonu'nda sergilenmiştir
10
Türk-İslâm medeniyetine önemli katkılar sağlayan Uygur Türkleri, bugün de varlıklarını aynı adla devam ettirmektedirler. Batı Türkistan’da ise Karahanlılar döneminde Orta Asya Türk kültürünün İslam sanatı ve kültürüyle kaynaştığı görülmektedir. Bu dönem Türk dili ve edebiyatı da geçiş dönemi özelliklerini taşır. 9. yüzyıldan itibaren Arap alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. Arap harfli ilk Türkçe metinler 11. yüzyıldan kalmadır. Bunlar da Kâşgarlı Mahmut'un Arapça olarak kaleme aldığı Dîvânü Lügati't-Türk adlı Türkçe-Arapça sözlüğünde geçen bir kısım manzum parçalar ve ata sözleridir. Ayrıca Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig'i ve Edib Ahmed Yükneki'nin Atabetü'l-Hakayık'ı bu dönemin başlıca yapıtlarıdır. Karahanlılar sonrasında egemen olan Harezmliler ve devamında Çağataylılar döneminde de Türkçe hakim kültür dili olarak gelişmeye devam etmiş, Orta Asya’da yazı ve diploması dili olarak 19. yüzyıla değin kullanılmış ve sonra yerini bugünkü Özbekçe’ye bırakmıştır. 2.1.3. Eski Türklerde tıp Orta Asyada, özellikle hayvancılıkla geçinen konar göçer topluluklarda kamların işlevleri, topluluğun olağan üstü durumlarda doğa üstü güçlere başvurma gereksiminden kaynaklanmaktadır. Bu durumlar, topluluğun kendi içinde, bildik yöntemlerle çözemediği, başta kişilerin veya topluluğa ait hayvanların hastalığı olmak üzere, kuraklık, baş edilemeyen dış saldırılar, doğal afetler vb. gibi sorunlardır. Doğa üstü güçlere ihtiyaç duyulan bu gibi durumlarda topluluk kâma başvurur, onun aracılığını talep eder, onun doğa üstü güçlerle ilişki kurma yeteneğinden yararlanmak ister. Ritüelik tarzda bu işlevi kendi araçları ile yerine getiren kam, “öte alem” de yaptıklarını ve karşılaştıklarını, aldığı bilgileri toplulukla paylaşır, bir anlamda bir kehaneti dile getirir, sorunun çözümü için “öte alemde”” aldığı önerileri aktarır. Özellikle - en sık karşılaşılan baş edilemeyen durum olarak- hastalıkla ilgili tanı yerine geçecek yorumunu belirtir, çözüm için yol yordam gösterir9. Şamanların uyguladığı bazı yöntemlerin rasyonel tıp ile uyumlu olduğu görülmektedir. Örneğin: Hasta eden kötü ruhu çıkarmak için kamın hastalanan kişinin yüzüne soğuk su serpmek, üzerlik, öd ağacı, ardıç gibi antiseptik veya şeytanelması gibi antiastmatik özellikte olan tütsüleri kullanarak bir anlamda tıbbi etki sağlamak gibi. Şunu belirtmek gerekir ki; pratikte hiçbir zaman sonuç vermeyen tedavilerin nesiller
11
boyu kalıcı olması mümkün değildir.
Yüzlerce, binlerce yıl süre giden bu
uygulamaların, bir şekilde olumlu sonuç aldıklarına dair mantıklı açıklamalar olsa gerek. Eski Uygurların tıp metinlerinde kamların uyguladıkları ritüelik seanslarda kullandıklarının yanı sıra doğrudan şifalı bitkilerle de sağaltma yaptıklarına dair bilgi mevcuttur. Arat’ın çevirdiği bir metinde şöyle denilmektedir: “bu alḳu ḳartlarḳa otacı baḳşılar yaraġın körüp • bilge biliglerin • öntürüp • inçkelep yaraġın körüp • birzünler (•)” “Otacı-bakşılar bütün bu yaralara, yarayı (dikkatlice) görüp, bilgilerini bilgece kullanıp, inceleyerek ilaç vermelidir.” Bu metinde otacı ve bakşı ayrımı yapılmamış, iki grup birlikte anılmıştır. Bakşıların birer şaman olduğu göz önünde tutulursa, bunların Uygur şamanlarının aynı zamanda yazılı metinlerdeki reçetelere göre ilaç tedavisi yaptıkları söyleyebiliriz. 11. yüzyılda yazılmış olan Kaşgarlı Mahmud'un Divanü Lugati't-Türk adlı eserinde44 ise otacılar ve kamlar iki ayrı başlık altında tanımlanmıştır. Görülen o ki, yerleşik düzene geçişle birlikte otacılar giderek kamlardan ayrışmışlardır. Tarımın, yerleşik düzenin ve kentli yaşamın gelişmesi ile birlikte, genellikle aile içinde nesilden nesile aktarılan bilgi ve şifa verme özelliklerinin ağır bastığı kamlar ve otlarla tedavi eden otacıların yanı sıra gelişen bir hekim tipi ön plana geçmiştir. Yeni dinlerin benimsenmesiyle tapınakların kurulması, yazı alışkanlığının gelişmesi, yazıcıların artması, diğer dillerden yapılan çeviriler rahip tipi hekimler dönemlerindeki tıp bilgilerini uygulayarak gelişmiş bir sağlık hizmeti sunmaya başlamışlardır. İncelediğimiz metinlerde özellikle Budacı Uygur rahiplerinin Hint tıbbını Orta Asya’da yaygınlaştırdığını görmekteyiz. Batı Türkistanda ise Karlukların kurduğu Karahanlı Devletinin komşu İslam devletleri ile olan münasebetleri, bölgede İslam kültürünün hızla yayılması ile neticelenmiştir10. İslam tıbbının giderek egemen hale gelmesiyle, bilim dili olarak Arapça kullanılmaya başlanmıştır. Bu dönemde yeni medreseler açılmış, hekimler yetiştirilmiştir. “Karahanlı Hakanı Böri Tigin Tamgaç Buğra Han”, Semerkant’taki evlerinden birini hastaneye dönüştürmüştür11. Bununla birlikte, her ne kadar otacı, bakşı
12
gibi tıp uygulayıcıları İslam tıbbından etkilenseler de, geleneksel yöntemler bütünüyle yok olmamış, çeşitli biçimlerde varlıklarını sürdürmüşlerdir12. 2.1.4. Orta Asya’da yapılan araştırmalar Berlin-Brandenburg Bilimler Akademisi’nin, Turfan Araştırmalarını tanıtan bir yayınında Berlin Etnoloji Müzesi yönetimince düzenlenen Turfan seferleri ayrıntılı olarak anlatılmaktadır. Avrupa’da Orta Asya’ya karşı uyanan büyük ilgi, 1889 yılında bir
İskoç
gezginin
ölümünü
araştırmak
üzere
İngiliz
Hükümeti
tarafından
görevlendirilerek Koço’ya gelen İngiliz subayı olan Teğmen Bower’in eline tesadüfen Brahmi yazısı ile yazılmış bazı Sanskritçe metinlerin geçmesi ile başlamış, bunlara başka gezginlerin buldukları metin parçalarının da eklenmesi ile Avrupalı ve Japon araştırmacılar Orta Asya’ya adeta hücum etmişlerdir. O dönemde Rusya’nın egemenliğinde bulunan bölgede araştırmalara başlayan Alman Gruen Wedel ve Albert von Lecoq, İngiliz Marc Aurel Stein, Fransız Paul Pelliot, Çin yetkilileri (isimleri bilinmiyor), Japon Ōtani Kozui, ABD’li Langdon Warner, İsveçli Sven Hedin ve Rus Sergei Oldenburg adlı araştırmacılar çeşitli yıllarda bölgeye giderek. buldukları yazma ve sanat eserini tespit ederek ülkelerine götürmüşlerdir. Bu eserler bugün Pekin’de National Library of China ve Beijing University Library, Berlin’de Staatsbibliothek zu Berlin, Londra’da The British Library, Paris’te Bibliothèque Nationale de France, St. Petersburg’da Institute for Oriental Studies (Hermitage), Kyoto’da Ryūkoku University Library, Yeni Delhi’de Museum of Central
Asian
Antiquities
gibi
merkezlerde
ve
bazı
özel
kolleksiyonlarda
saklanmaktadır13. Bu araştırmacılardan von Le Coq başkanlığındaki Alman ekipleri, Berlin Etnoloji Müzesi yönetimince 1903 ve 1913 yılları arasında düzenlenen ve Turfan seferleri olarak adlandırılan toplam dört sefer süresince, her biri ortalama 75-80 kg ağırlığında 423 sandık içinde, on binlerce resim ve benzeri sanat eseri kalıntısını, ayrıca yaklaşık kırk bin parça yirmi değişik dil ve alfabe ile yazılmış el yazması metni Almanya’ya getirdiler. 1914 yılında o zamanki Prusya Bilimler Akademisine devredilen el yazması metinler, aynı Akademide kurulmuş olan Şarkiyat Komisyonun sorumluluğunda değişik şarkiyatçı disiplinlerin temsilcilerince incelenerek işlendiler14. II. Dünya Savaşı sırasında Winthershall, Solvayhall und Schönebeck/Elbe’deki tuz madenlerinde saklanan ve korunan metinlerin önemli bölümü, savaştan sonra 1946
13
yılında yeni kurulumuş olan Alman Bilimler Akademisine devredildiler. Küçük bir kısım Mainz Bilimler ve Edebiyat Akademisine, bazı Farsça parçalar ise Hamburg Üniversitesine
gönderildi.
Çoğu
Sanskritçe
olan
diğer
metinler
Göttingen’e
gönderildi.1956 yılında Farsça metinler de Hamburg’dan Mainz’a getirildi. Marburg da Prusya Kültür mirası devlet kütüphanesinin kurulmasıyla Mainz’daki bütün metinler Marburg’a getirildi. Almanya’nın birleşmesini takiben ise tüm metinler Berlin’de Potsdamer Platz’daki yeni yapılan Devlet Kütüphanesine gönderildiler. 1992’den bu yana koleksiyonun bütün parçaları Prusya Bilimler Akademisinin devamı olarak kurulan
Berlin-Brandenburg
Bilimler
Akademisi’nin
mülkiyetinde
bir
araya
getirilmiştir. Ancak buradaki akademi binasında sadece halen çalışılmakta olan metinler (yaklaşık 13 bin Farsça ve Eski Türkçe metin) bulunmakta, diğerleri ise koleksiyonun vesayetinin sorumluluğunu üstlenmiş olan Devlet Kütüphanesinin Şark Eserleri Bölümünde saklanmaktadır. Turfan’da bulunan diğer sanat hazineleri ve aydınlatılmış el yazmaları, Berlin’deki Hint Sanatları Müzesi görülebilir12. Kuzey İpek Yolu üzerindeki vahalarda bulunan metinlerine sahip olan Berlin Koleksiyonu, aynı zamanda içerdiği en fazla sayıdaki Orta Asya orijinal Manici metinler, Soğdca yazılı Hıristiyan metin parçaları, Baktrice ve eski Türkçe rünik yazılı tek parçalar gibi eşsiz hazinelerle, alanında dünyanın en zengin ve değerli koleksiyonudur. Metin parçalarının yaşları çok değişiktir. En eski olanlar Hint Darma kalıntıları 4. yüzyıldandır. Çince koleksiyonun en eski örnekleri 4-5 yüzyıldandır. Farsça parçalar 8-11 yüzyıllar arasında tarihlendirilmektedir. Eski Türkçe metinlerin çoğunluğu 9 -14 yüzyıl arasından kaynaklanmaktadır. Çoğu yerel imalathanelerde imal edilen kağıtların kullanıldığı bu eserlerde Çin kaynaklı kaliteli kağıtlara da rastlanmıştır.Az sayıda metin de, palmiye yaprakları, Huş ağacı kabuğu, tahta, ipek, parşömen veya taş üzerine yazılmıştır. Uygur kitaplarının sayıca az, ancak çok önemli bir bölümünü basılı eserler oluşturmaktadır. Bunlar tek tek harflerle değil, sayfanın bütününün tahta üzerine işlenmesiyle, her seferinde bütün bir sayfa olarak basılmıştır. Genellikle Çin tarzı atölyelerde yapılan ve “blok baskı” tabir edilen bu baskılara, Turfan vahasında pek çok kazı yerinde rastlanmıştır. Bu şekilde basılmış ve 13-14 yüzyıllara tarihlenen Çince, Tangutça, Moğolca, Tibetçe, eski Türkçe ve Sanskritçe metinler mevcuttur. Basılı
14
takvimlerin bir yana bırakırsak bunların çoğu Budacı dini eserlerdir. Budacılıkta dini metinleri çoğaltmak ibadet olarak kabul edilirdi.. Bu nedenle istinsahların yanı sıra fazla sayıda basılmış kopyalara da rastlanmıştır. Özellikle Buda’nın önceki hayatlarından bahseden Jatakalar blok baskı olarak yayımlanmıştır. Bu kitapların katlanmış sayfalarının 1/3 üst bölümlerinde çizimler de bulunmaktadır. Ne yazık ki çok az sayıda basılı eserin bütünlüğü korunabilmiştir.
15
3. GEREÇ VE YÖNTEM Çalışmadai yöntem olarak çağdaş tarih yazımı metodolojisinin bilimsel ilkeleri esas alınmıştır15. Bu ilkeler çerçevesinde öncelikle ulaşılabilir birincil kaynakların toplanarak ayrıntılı bir şekilde değerlendirilmesi, verilerin dökümünün elde edilmesi yoluna gidilmiştir. Bu amaçla, Orta Asya tıp metinlerinin asıllarına ulaşmak için 2008 yılının Ekim ayında Berlin Devlet Kütüphanesi (Staatsbibliothek zu Berlin) ve BerlinBrandenburg
Bilimler
Akademisi’ne
(Berlin-Brandenburgischen
Akademie der
Wissenschaften) gidilerek araştırma yapılmış, belgelerin mevcut olanlarının asıllarının çıktıları ve ilgili literatür temin edilmiştir. Ancak, günümüzde pek kullanılmayan farklı alfabe ve lehçelerde yazılmış olan bu yazmaların transkripsiyonları ve günümüz Türkçesine çevirileri olmadan, tıp tarihi açısından yorumlanmaları mümkün değildir. Bu ise dilbilimcilerce yapılacak geniş çaplı bir çalışmayı gerektirmektedirii. Tüm metinlerin doğru olarak okunması ve transkripsiyonu, sonradan yapılacak değerlendirilmeler için hayati öneme haizdir. Zira yanlış okunan bir harfin bile vahim yorumlara yol açması söz konusu olabilmektedir. Örneğin, “öd” sözcüğünün “ed” olarak okunması, insan safrası (kişi ödi) yerine, insan etinin (kişi edi) ilaç olarak kullanıldığına dair yanlış bir değerlendirmeye yol açabilmektedir. Bu metinlerin Eski Türkçe transkripsiyonlarının işlenerek genelde Almanca çevirileri
ile
birlikte
yayımlanmış
olması,
bunların
günümüz
Türkçesine
kazandırılabilmeleri için ayrı bir çabayı gerekli kılmıştır. Bu nedenle şimdiye dek dilbilimcilerce yurtdışında yayımlanmış olan metinler, İstanbul Üniversitesi Eski Türk Lehçeleri Anabilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya gözetiminde, satır satır ele alınarak gözden geçirilmiş, metnin yayımlandığı tarihten bu yana geçen süre içinde saptanan yeni bilgilerin ışığında çeviriler güncellenmiş ve açıklamalar eklenmiştir. Bu şekilde ortaya çıkan ve bulgular bölümünde açıklanan, 14. yüzyıla kadarki dönemde Türkçe olarak kaleme alınmış eski tıp yazmalarının dilbilimcilerce
i
Tez çalışması 2008-2010 yıllarında, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalında gerçekleştirilmiştir. ii 14. yüzyıla kadar olan Türkçe tıp metinleri üzerinde dilbilimci olarak şimdiye dek Reşid Rahmeti Arat, Annemarie von Gabain, Peter Zieme, Dieter Maue, Osman Fikri Sertkaya ve Mehmet Ölmez çalışmışlardır.
16
yayımlanmış olan transkripsiyon ve çevirileri çalışmamızın esas materyelini oluşturmaktadır. Yukarıda belirtilen metinlerin transkripsiyonları, var olanların çevirileri bulgular bölümünde verilmiştir. Transkripsiyonlar aktarılırken, farklı yazarların,
yazım
biçimlerinde kullandıkları
farklı
usüllere sadık
kalınmaya
çalışılmıştır. Orta Asyada 14. yüzyıla kadar olan bu dönemdeki Türkçe yazılarda çeşitli alfabeler kullanılmıştır. Erken dönemde Hunların ve Göktürklerin kendilerine özgü alfabeler kullandıkları bilinmektedir. Ancak Hunlara ait olduğu saptanmış birkaç levhadaki metinler henüz çözümlenememiştir. Göktürkler dönemine ait abidelerde ise tıbba ilişkin bilgi mevcut değildir. Uygurlar başlangıçta Uygur alfabesini kullanmış, sonraları ise Sogd alfabesinden türetilmiş özgün bir alfabe geliştirmişlerdir. Karahanlılar İslam dinine geçtikten sonra bu uygarlığın tesiri ile Arap alfabesini, hatta yazı dili Arap ve Fars dillerini kullanmışlardır. Daha sonraki yüzyıllara ait Çağatayca ve Özbekçe yazılmış tıp metinleri bulunmuşsa da, bugün 14. yüzyıldan önceki döneme ait, eski Uygurca haricinde bir lehçede yazılmış ve keşfedilerek yayımlanmış Türkçe bir tıp eserine henüz rastlanamamıştır6. Bu nedenle elimizdeki metinler Uygur Türkçesi ile yazılmış tıp yazmaları ile sınırlıdır. Uygur alfabesi yanında Brahmi ve Süryani harfleri ile yazılmış Uygurca eserler de mevcuttur. Bahsi geçen dönemde, özellikle Batı Türkistandaki gelişmiş merkezlerde Arapça ve Farsça yazılmış olan önemli tıp kitapları mevcutsa da, bunlar kapsam dışı kaldığından çalışmaya dahil edilmemiştir. Türkçe metinlerin tespitinde Osman Fikri Sertkaya’nın yayımladığı liste esas alınmış16 ve kendisi ile görüşülerek yayımlandığı dönemde listede yer almayan metinler temin edilerek listeye eklenmiştir. Listenin son hali Tablo 3-I’de açıklanmıştır. Metinler bulgular bölümünde asıllarının transkripsiyonları ve güncel Türkçe karşılıkları ile verilmiştir.
Transkripsiyonların
aktarılmasında
yayımlayan
araştırmacıların
kullandıkları yöntemlere ve diakritiklere sadık kalmaya özen gösterilmiştir. Transkripsiyonu ve çevirisi yapılarak Almanca yayımlanan ilk tıp metni, I. Turfan seferinde Dakyanus'da bulunarak, T I D 120 olarak işaretlenen Uygur harfleriyle yazılmış metindir17.
17
Bu yazmanın dışında kalan otuz bir parça metin, 1932 yılında, yine Arat tarafından Berlin'de “Zur Heilkunde der Uiguren II”, başlığı ile beş bölümden oluşan ikinci bir kitapta yayımlanmıştır18. Bu kitapta, birden beşe kadar sıralanmış beş farklı tıbbi içerikli yazmanın transkripsiyonu, Almanca çevirileri, açıklamaları ve sözcük dizini verilmiştir. Bu kitabın yayımlanmasından sonra, bu metinlerin bazılarının, eski Hint hekimlerinden Ravigupta'nın Siddhasāra adlı eserinden yapılmış Uygurca tercüme parçaları olduğu saptanmıştır. Sir Harold W. Bailey kitabın üçüncü bölümünde (3 numaralı kitap) yer alan on bir parça metinden 1. (T II Y 27), 5. (T II Y 46-Ch./U. 6803) ve 6. (T II Y 66-U. 561) sıralarda verilenlerin, Siddhasāra ’nın Hotence çevirisinden karşılıklarını belirlemiştir19 kaynak: 10. Bailey ayrıca, aynı metinlerin Tibetçe ve Sanskritçe karşılıklarını da bularak, bunlarla eski Uygurca metinleri karşılaştırmış ve daha önce bilinmeyen bazı bitki adlarını saptayarak yayımlamıştır20. Arat’ın, Wolfram Eberhard ile birlikte hazırladıgı Türkische Turfan-Texte'nin (Türkçe Turfan Metinleri) VII. cildinde21 yayımladığı beş metin T III M 66 (TT VII, Nr. 22); T III M 295 (TT VII, Nr. 23); T I D 596 (TT VII,Anm.22/1); T II Y 18 (TT VII, Anm. 22/2) ve [isimsiz] (TT VII, Anm. 22/3) işaretli metinlerdir. Bunlardan aslı kayıp olan ve kızamık tedavisinden bahseden yirmi satırlık T III M 66 dışındaki parçalar Berlin Brandenburg Bilimler Akademisi'nde korunmaktadır. Padmacintamanidharanisütra isimli Uygur harfli yazmanın Mz. 244 (T I 551) ve 34 Mz. 212 (T I D 667 c T M 261 c) işaretli iki yaprağı Berlin, Staatsbibliothek’de bulunmaktadır. Osman Fikri Sertkaya her yüzünde dokuzar satır olmak üzere otuz altı satır içeren bu iki yapraktaki metinleri transkripte ederek işlemiş ve 17-20 Eylül 1996 tarihleri arasında toplanan IV. Türk Tıp Tarihi Kongresi’nde “Göz hastalıkları üzerine eski Uygurca bir sutradan parçalar” başlığı ile bildiri olarak sunmuştur. Bu metinlerin diğer yaprakları (4 veya 5 adet) Berlin Brandenburg Bilimler Akademisi Turfan kolleksiyonu’nda saklanmaktadır. Bu metnin British Museum, Or. 8212 (158)'de kayıtlı olan Sogdça tercümesinin bir bölümü, Taishö, Tripitaka, No. 1082, ilt 20, 199b/ 13son'da kayıtlı Çincesi ile de karşılaştırılarak, 1926 yılında Friedrich Wilhelm Karl Müller22 ve 1963 yılında da D.N. Mackenzie23 tarafından yayımlanmıştır. D. Cerensodnom ve M.Taube’nin birlikte yayımladıkları Die Mongolica der Berliner Turfansammlung24 adlı kitap bulunan altı yeni Uygurca tıp metni parçası Peter
18
Zieme tarafından işlenerek, tıpkı basımlarıyla birlikte “Einige neue medizinische Textfragmente der alten Uiguren” başlıklı makalede25 yayımlanmıştır. Eski Uygur lehçesiyle, ancak Brahmi harfleri ile yazılmış olan metinler de vardır. 1954 yılında Annemarie von Gabain, Türkische Turfan-Texte’nin VIII. cildinde26, Berlin Brandenburg Bilimler Akademisi’nde T II Y 3 ve T II S 49 (Mz. 187 ve Mz. 209) işaretleri ile kayıtlı olan metinleri yayımlamıştır. Transkripsiyonu ve Almanca çevirisi verilen T II Y 3 işaretli metnin 16.-34. satırlar arasındaki bölüm tıp ile ilgilidir. Her sayfasında altı satır olmak üzere, toplam yirmi dört satırlık, T II S 49 işaretli metinde ise, “guatr” hastalığı ile belirtileri anlatılmaktadıri. Bu metnin ilk altı satırının tıpkı basımı ve transkripsiyonu ayrıca aynı yazar tarafından kaleme alınan Alttürkische Grammatik (Eski Türkçenin Grameri) adlı eserde tekrar yayımlanmıştır27. Aynı metnin Sanskritçe aslı ve Uygurca çevirisinin aynı yazmada bir arada yer aldığı bilingual (çift dilli) yazma parçaları bir çok Uygurca terimin aydınlatılmasında büyük rol oynamıştır. Brahmi harfleriyle yazılan Uygur metinlerinin katalogunu hazırlayan Dieter Maue, Sanskrit-Uigurische Bilinguen aus dem Berliner Turfan Funden adlı henüz yayımlanmamış doçentlik tezinde28 beş tıp metninin transliterasyon, transkripsiyon ve çevirilerini yaparak filolojik açıdan değerlendirmiştir. Maue tarafından asılları saptanan bu metinlerinden ilk üçü Nagarjuna’nın Yogaśataka adlı eserinden
Uygur
Türkçesi’ne
çevrilmiş
metin
parçaları
olup,
halen
Berlin
Staatsbibliothek’de Mz. 202, Mz. 204 ve Mz. 192 (T M 319)’işaretleri ile kayıtlıdır. Dördüncü metin ise Ravigupta’nın Siddhasāra adlı eserinden çevrilmiştir. Mz. 190 (T III 114) işaretli beşinci metin, halen Berlin Brandenburg Bilimler Akademisi’ndedir. Aslı bilinmeyen bu metnin, A yüzünde 4, B yüzünde 5 satır yer almaktadır. Siddhasāra'ya ait diğer bir parça da III. Turfan seferinde bulunan S 49-Mz. 208 isâretli 7 satırlık yazma parçasıdır. Dieter Maue Brahmi harfleriyle yazılan bu parçayı da işlemiş29 ve yayımlamıştır30. Friedrich Wilhelm Karl Müller tarafından yazılan bir makalede31 bildirilen Süryani harfleri ile yazılmış beş yazma parçasından M. 152 işaretli olanı Mehmet Ölmez tarafından işlenerek yayımlanmıştır32. Ancak, (a) yüzünde 6 satır, (b) yüzünde
i
Heilkunde II’de T II 2 (Y 14) Mz. 40 işaretli metinde de guatr konusu geçmektedir. Her iki metinde de “guatr”ın Türkçe karşılığı bukuk olarak verilmiştir
19
ise 7 satır okunabilen bu yazmadaki eksiklikler, anlamlı bir metin oluşturmayı engellemektedir.
Tablo 3-1: 14. yüzyıldan önceki döneme ait Orta Asya Türkçe tıp metinleri Sıra
Tavsif
İşareti (Sigle) UYGUR
Transkrip.
Çeviri
Arat
Arat
HARFLİ METİNLER
Zur Heilkunde der Uiguren I 1
U. 559
T I D 120 Zur Heilkunde der Uiguren II Yogaśataka çevirisi metinler
2
U .560 (13)
T H Y 19 (13)
Arat
Arat
3
U. 560 (5)
T II Y 19 (5)
Arat
Arat ve OFS
1. Kitap 4
Orijinal kayıp
T II D 142
Arat
Arat
5
Orijinal kayıp
T II D 53
Arat
Arat
6
Orijinal kayıp
T II T
Arat
(-)
7
Mz. 91a-b
T II D 222
Arat
Arat
8
U. 562 a-b
T II D 142
Arat
Arat
2. Kitap 9
Ch./U. 6779
T II Y 14
Arat
Arat
10
U. 560 ( 11 )
THY 19 (11)
Arat
Arat
11
U. 560 ( 12 )
T IIY 19 (12)
Arat
Arat
12
U. 564
T II D 85
Arat
(-)
13
U. 564
T II D 85
Arat
(-)
14
Ch./ U 7111
THY 14 ve Y 18
Arat
Arat
15
U 564
T II D 85
Arat
(-)
16
U 560 ( 9 )
T II Y 19 ( 9 )
Arat
(-)
20
17
U 560 ( 10 )
T II Y 19 ( 10 )
Arat
(-)
3. Kitap (Ravigupta'nın Siddhasāra çevirisi) 18
U. 9222
T II Y 59
Arat
(-)
19
Ch./U. 6803
T II Y 46
Arat
Arat
20
U. 561
T II Y 66
Arat
Arat
21
U. 9218
THY 27. [1]
Arat
Arat
22
U. 563
T II D 296-d
Arat
(-)
23
Ch./U. 7193
[…]
24
Mainz 696
T II. Ohne Nr.
Arat
Arat
25
U. 9219
TII Y 27. Y 17. Y 18.
Arat
Arat
26
U. 9220
T II Y 18
Arat
Arat
27
Mainz 40
T II 2 (Y 14)
28
U. 9221
T II Y 17
Arat
(-)
29
U. 9223
T II. Ohne Nr.
Arat
Arat
4. Kitap 30
Mz. 725
Ohne Nr. 5. Kitap
31
Orijinal kayıp!
Ohne Nr.
Arat
Arat
32
Orijinal kayıp!
Ohne Nr.
Arat
Arat
Türkische Turfan Texte VII. 33
Original kayıp!.
T III M 66 (TT VII, Nr. 22)
Arat
Arat
34
U.5280
T III M 295 (TT VII, Nr. 23)
Arat
Arat
35
U.5424
T I D 596 (TT VII,Anm.22/1)
Arat
Arat
36
U. 5745
T II Y 18 (TT VII, Anm. 22/2)
Arat
Arat
37
U. 9226[= Siddhasera,24/7-]
………. (TT VII, Anm. 22/3)
Arat
Arat
Padmacintamanidharanisutra çevirisi metinler
21
38
Mz. 212
T I D 667 C / TM 261 C
OFS
OFS
39
Mz. 244
T I 551
OFS
OFS
Die Mongolica der Berliner Turfansammlung, (Berlin 1993, BT XVI), Nr 82 ve 83 40
Haenisch B 12 - BT XVI Nr. 83)
Zieme
Zieme
41
+ T II D 33 ( = Haenisch B 11 = BT XVI Nr. 82)
Zieme
Zieme
42
Ch/U6532b + Ch/ U7552b
…………
Zieme
Zieme
43
U. 5526a
T II 1076a
Zieme
Zieme
44
U. 5478a-b
T I x 505
Zieme
Zieme
45
U. 247a-b
Zieme
Zieme
46
Y 18 = U. 5745 ve paralel metinleri T II Y 18 = U. 5747 ile T II Y 14 = U. 4983.
Zieme
Zieme
BRAHMİ HARFLİ METİNLER Vāgbhata’nın Astāṅgahrḍayasamhitā adlı eserinden çeviriler (Brahmi harfli) 47
U. 6871b
Maue
Maue
48
U. 6871c
Maue
Maue
49
U. 6871a
Maue
Maue
50
Mz 209
Gab.
Gab.
51
U.6866
Maue
Maue
52
Mz 187
Gab.
Gab.
53
U.6883
Maue
Maue
54
U.6851
Maue
Maue
55
U.6821
Maue
Maue
56
U.6905 d
Maue
Maue
T II S 49
T II S 49
Nāgārjuna’nın Yogaśataka adlı eserinden çeviriler (Brahmi harfli) 57
Strophe 13, 14 ve 16
Mz. 204
Maue
Maue
58
Strophe 31, 32 ve 34
TM 319 = Mz. 192
Maue
Maue
59
(Yogaşataka 10b-13c)
Mz. 202
Maue
Maue
Ravigupta'nın Siddhasāra adlı eserinden çeviriler (Brahmi harfli) 60
[T II S] 49 (Siddh. 31/1-9a)
S 49 = Mz. 208
Maue
Maue
22
61
Original kayıp! (TT VIII.1954)
T II Y 3 (TT III M)
Gab.
Gab.
62
T III 114
Mz. 190
Maue
Maue
Arat
(-)
Estrangelo / Süryani harfli 63
M.152
M. 152
Yukarıda sıralanan metinlerin belirlenerek incelenmesini takiben, bulguların değerlendirilmesi ve yorumlanması çalışmamızın ikinci aşamasını oluşturmuştur. Zira tıp tarihçisinin işlevi metinlerin okunması ile sınırlı olmayıp, asıl işlev bu metinlerdeki bilginin işlenerek yorumlanmasıdır. Tarihçi mevcut malzemeyi yer ve zaman bakımından dönemin toplumsal, ekonomik yapıları, iklim ve diğer bütün şartları açısından ayrıntılı biçimde inceleyerek, neden sonuç ilişkilerinin tutarlı ve kanıta dayalı biçimde ortaya koymak ve teorik bir sentez oluşturmak zorundadır. Birinci el kaynaklardan elde edilen verilerin ışığında ikinci el kaynakları irdelenmesi, doğrulanması, bulguların mümkünse birden fazla kaynakla desteklenmesi, elde edilen bulguların tarafsız bir gözle değerlendirilerek varılan sonuçların, aralarındaki bağlantıları tutarlı bir biçimde yorumlanması daima tercih edilen yöntem olmalıdır. Metinlerin içlerinde geçen ve ilaç olarak kullanılan maddeleri günümüz karşılıklarını doğru olarak saptamak özel bir çabayı gerektirmektedir. Bunun için öncelikle daha önce yapılmış olan araştırmalarda elde edilen bilgiler bir araya getirilmiştir. Bazı drogların Almanca ve kısmen Latince karşılıkları Arat ve Gabain tarafından yayımlanan metinlerde verilmiştir7,8,17. Bunları Ünver tarafından çevirtilerek yayımlanmıştı1. Ancak bu karşılıkların eksik olması, geçen süre içinde yeni bilgilerin ortaya çıkması drog listelerinin yeniden düzenlenmesini gerekli kılmıştır. Bu amaçla Türkçe sözlüklerden yararlanılmış33,34,35,47, elde edilen bilgiler ayrıca Divanü Lügat-itTürk43 ve Kutadgu Bilig dizinleri44 ile de karşılaştırılmıştır. Başka dilden çeviri oldukları sonradan saptanan metinlerin Sanskritçe ve Tibetçe karşılıklarının belirlenmesi ile bir çok eski Uygurca sözcüğün karşılığına ulaşmak mümkün olmuştur. Bu konudaki en önemli çalışma Bailey’e aittir10. Dieter Maue de Sanskritçe ve eski Uygurca metinlerde yaptığı karşılaştırmalarda bazı sözcüklere açıklık getirmiştir19,20,21,22. Çeşitli kaynaklarda İngilizce ve Almanca karşılıkları saptanan sözcüklerin günümüz
Türkçesindeki
doğru
karşılıklarını
bulabilmek
için,
taksonomik
23
sınıflandırmada
geçen
bilimsel
adlarının
belirlenmesi
esas
yöntem
olarak
benimsenmiştir. Öte yandan taksonomik sınıflandırmada eşanlamlı (sinonim) tanımlar yaygın olarak kullanıldığından, karışıklığı engellemek açısından bunların hepsinin bir araya getirilerek verilmesi gerekmiştir. Bu konuda Bedevian’ın Illustrated Polyglottic Dictionary of Plant Names36, Ingeborg Hauenschild’in Türksprachige Volksnamen für Kräuter und Stauden adlı eserleri37, yanı sıra ABD Tarım Bakanlığı’nın Tarım Araştırma Hizmeti projesi çerçevesinde oluşturulan Germplasm Resources Information Network (GRIN)38 ve Avustralya Melbourn Üniversitesi’nin on-line bitki adları veritabanları39 (MMPND) kullanılmıştır. Drogların tanımlanmasında değişik alfabelerle yazılmış eski metinlerin doğru okunması yanı sıra, başka dillerden çevrilmiş olanların, çevrildikleri dillerdeki koşut metinlerle karşılaştırılarak doğrulanması gereklidir. Bu nedenle bu çalışma çerçevesinde drog tanımların mevcut olan Sanskritçe ve Tibetçe karşılıkları araştırılmış, saptanabilenler listeye eklenmiştir. Sanskrite ve Tibetçe karşılıkların araştırılmasında ve geleneksel Hint ve Tibet tıbbı ile yapılan karşılaştırmalarda yukarıda belirtilen veritabanlarının yanı sıra, Jolly’nin Indian Medicine40, Dutt’un The Materia Medica of the Hindus41, Sudarshan’ın Encyclopedia of Indian Medicine42,43, Filliozat’ın44, Bhagwan’ın Tibetan Medicine With Special Reference To Yogaśataska45, Dash’ın Materia Medica of Tibetan Medicine46, Hindistan Sağlık ve Aile Yardım Bakanlığı’nın çıkardığı Healing Herbs Of Himalaya47 adlı eserlerden yararlanılmıştır. Karşılıkları saptanabilen droglar kökenlerine göre bitkisel, hayvani ve madeni olarak ayrılarak listeler halinde incelenmiştir. Bu listelerin hazırlanması, drogların özelliklerini ve kullanım alanlarını belirlemek için Ayşegül Demirhan Erdemir’in Şifalı Bitkiler- Doğal İlaçlarla Geleneksel Tedaviler48, Turhan Baytop’un Türkçe Bitki Adları Sözlüğü49 ve Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi50, ayrıca Oktay Mete’nin Kabalcı Şifalı Bitkiler Ansiklopedisi51 adlı eselerinden yararlanılmıştır.Metinlerde geçen hastalık ve bunlarla ilgili kavramlarıın sınıflandırılarak, tedavi şekilleri ve reçeteler yorumlanmıştır.
24
4. BULGULAR 4.1. Arat’ın Heilkunde I’ de yayınladığı metinler I. Turfan seferinde Dakyanus'da bulunarak, T I D 120 olarak işaretlenmiş olan Uygur harfleriyle yazılmış metin on çift yaprak ve yirmi bir sayfadan olup 201 satır içermektedir. Çin usullerince katlanmış 14x18 cm. boyutlarındaki sarı renkli yapraklarının iki yüzü de yazılı olup, sayfaları üstten ipek bir bağ ile birbirine bağlanmıştır. Yazmanın sondan en az dört sayfası, ayrıca on birinci yaprağının bir kısmı eksiktir. İlk ve son sayfalar da oldukça hasarlıdır. 4.1.1. T I D 120 [I] [1] tam mün birle soġıtıp içürser yürek sıḳılmaḳ tın [2] boşmaḳ-ıġ ötürük turuḳ uşun isig-ke öngetür (•) [3] yürek sıkılmaḳ tın boşmaḳ-nıng çurnı-sı nar-a uruġ-ı [4] ḳar-a tuz bışıġ singir sırıçaḳan tüz ülüş çurnı ḳılıp mün-te [5] içser yürek sıkılmaḳ tın boşmaḳ-iġ edgü ḳılur (•) [6] enkebüş çurnı ot-ı suksumur bir baḳır ḳadız [iki baḳır] [7] enkebüş üç baḳır murç t[ört] baḳır pitpidi biş baḳır [8] bışıḳ singir altı baḳır çur[nı] bir ülüş [9] şeker altı ülüş irmiş-te iki[re]r baḳır [mün] birle [10] [içür]ser alḳu bekender arıs ....,iremeyig (?) [11] ...[i]çgü-si singimeme […]g t[....] Çeviri [l] ... tam, soğutulmuş et suyu ile içirilirse, kalp rahatsızlığı, nefes [2] darlığı, ishal, kabızlık iyi olur ve devam eden ateş düşer. [3] Kalp rahatsızlığı ve nefes darlığına karşı toz: Eğer nar çekirdeği [4], kara tuz, kuru zencefil ve sırıçakan, eşit miktarda alınır, toz haline getirilir ve et suyu ile [5] içirilirse, kalp rahatsızlığıklarını,(ve) nefes darlığını iyi eder. [6] Şeytantersi tozu: kakule bir bakır; tarçın iki bakır; [7] şeytantersi
25
üç bakır; karabiber dört bakır; darifülfül beş bakır ve [8] kuru zencefil altı bakır. Bunlar toz haline getirilir ve bu tozun bir ölçeği altı ölçek [9] şeker ile eritilerek, bundan iki bakırı her defasında et suyu ile [10] içilirse, böylece her şey... [II] [12] … maḳ-ı boġuz tamaḳ ar aġrımaḳ-iġ t[ın] [b]eklenm[ek-ig| [13] … ilikip inç-siz bolmaḳ-iġ alḳu yiil ig-ig [14] öngetür • ang’ilki suksumur çurni sükerslek [15] suksumur üçer baḳır pitpidi bir baḳır artun tobulġaḳ (•) [16] inegü-ke iki süngük arkeç edin bir badır ayaḳ [17] bor bir badır ayaḳ suv birle ḳayınturup suv-ı [18] soġulmış-ta içser kider • yana sunu tört baḳı[r]-nı [19] bulung badman ḳudunmuḳ-nı şişġurup aç ḳarın-ḳa içip [20] udıġu ol. inegü aġrıġ kider • [21] tişi kişi tüsüreyin tiser it süt-in içgül, bat [22] tüşür eviş-i tüşmeser ḳısır-ın uruġ-ın Çeviri [12] (böylece)...gırtlak ve boğaz hastalıkları: nefes tutulması... huzursuzluk ve yel’in sebep olduğu bütün hastalıklar [14] iyi olur. Önce kakule tozu: sükerslek [15] ve kakule üçer bakır; darifülfül bir bakır; nanahan ve topalak [16] Vücut ağrılarına karşı ilaç: Eğer iki süngük teke eti, bir badır ayak şarap ve bir badır ayak su ile kaynatılır ve soğuduktan sonra içilirse böylece bu hastalıklar def edilir. Ve aynı şekilde dört bakır nanahan [19] ile bulung batman erimiş kudunmuk aç karnına içilirse ve akabinde uyunursa, vücut ağrıları def edilmiş olur. [21] Eğer bir kadın çocuk düşürmek isterse: itsütü içmeli. Böylece çocuk derhal düşer. Eğer eşi düşmezse, o zaman kısırın-çekirdeği [III] [23] aġ-ı arası arasında tüdüşgü ol, bat tüşer (•) [24] köz aġrıġ am kişi ödi tonguz ödi eçkü ödi [25] tavışḳan ödi bu tördegü-te ḳayu-sı bolsar,
26
[26] ḳara ḳar-a ḳaç ıġaç ḳasıḳ-ın ot-ḳa [27] küyürüp kkül-ün alıp suv-ḳa yoġurup köz-ke [28] yaġḳı ol bat edgü bolur (•) kim-ning ḳoldıḳ-ı yıdıġ [29] bolsar övke-ni,sökülüp üç kün yaġsun, yıdıġı [30] kider • biş on yıl ḳart bolup büdmeser kişi adin [31] yaḳġu ol, bat büder; taḳı büdmeser ḳar-a min [32] [yar] tuz-ı birle yoġurup yaḳz-un, büder • Çeviri [23] iki bacağı arasında tüttürülürse, (çocuk) derhal düşer. Göz hastalıklarına karşı ilaç: insan ödü, domuz ödü, keçi ödü, [25] veya tavşan ödü, (bu dördünden, hangisi olursa), alınır ve karaağaç kabuğu yakılarak, külü su ile karıştırılır ve göze sürülürse, hemen iyi olur. [28] Kimin koltuk altı fena şekilde kokarsa, akciğeri küçük parça halinde doğrayıp üç gün devamlı koltuk altına sürsün, kötü koku kaybolur[30]. Beş-on yıldır iyileşmeyen yarası olan kişi üzerine insan ödü sürmeli, hemen iyi olur; iyi olmazsa da, kara un [32] ile kaya tuzunu yoğurup üzerine koysun, iyileşir. [IV] [33] ḳa[yu] kişi kiçe edgü körmeser [34] ḳar-a eçkü-nüng ögsüz baġır-ın-ḳa içinge [35] pitpidi-ni saçıp ot-ḳa kömüp köbikin alıp [36] köz-ke sürdgül, kiçe edgü kürür • [37] ḳayu tişi-ning ḳaġuḳ-i tudunsar tülüg erük [38] nüng ḳasıḳ-ın alıp ḳaşanıġ yol-inga urġu ol, [39] bat ḳasanur • ḳayu kişi yan aġrıġ erser [40] kögürçken mayaḳ-ın ḳar-a min birle çoḳuradıp [41] üç kiçe yaḳz-un, edgü bolur • Çeviri
27
[33] Gece körlüğü olan kişi: kara keçinin ögsüz-ciğerine darifülfül saçılarak ateşe gömülür ve köpüğü göze sürülürse, o kişi, gece iyi görür. [37] Bir kadın idrarını yapamıyorsa, erik(şeftali?) kabuğu alınır ve idrar yoluna sokulursa kadın hemen işer. Eğer birinin böğrü ağrıyorsa, güvercin pisliğini kara un ile kaynatıp, üç gece orasını bununla ovsun, ağrıları kaybolur. [V] [42] telinmez ḳart-ḳa ingek-ning ḳoin yig mingiz-in [43] soḳup yaḳşun, bat tenilip edgü bolur • [44] tolġaḳ bolup sonmeser usḳun-nung ḳasıḳ-ın [45] yıldız-ı birle yorġurd-ḳa toḳup içürz-ün, söner (•) [46] tiş aġrıġ-ḳa üç yaşar ḳar-a ud-nung mayaḳ-ın [47] işiç-te çoḳuradıp yaḳz-un, aġrıġ-ı kider • [48] ḳayu kişi-ning edi ala bolsar badıyan-nı yarıp [49] yarıp sürdüştürüp suv-ın alıp ala adin-ke [50] sürdz-ün. ala-sı kider • kekelik ödin şeker birle tüz [51] ülüş ḳılıp köz-ke sürdser körmeser yıne körür, edgü bolur (•) Çeviri [42] Patlamamış çıbana karşı (ilaç): İneğin veya koyunun boynuzu dövülür ve üstüne sürülürse, hemen patlar ve iyi olur, [44] Eğer biri kulunç ağrısı çekiyorsa ve iyi olmuyorsa, sarımsağın kabukları ve kökü yoğurtla karıştırılıp içirilmeli, geçer. [46] Diş ağrısına karşı (ilaç): Üç yaşındaki kara öküzün dışkısı bir kapta kaynatılarak üzerine sürülürse, ağrı geçer, [48] Kişi cüzzam olmuşsa, yıldız anasonu parçalara ayrılır ve parçalar birbirine sürtülür, çıkan su cüzzamlı bölgeye sürülürse, cüzzam iyi olur. [50] Keklik ödü aynı miktarda şeker ile karıştırılıp, göze sürülürse, görmeyen göz yine görür, iyi olur. [VI] [52] yana kekelik-nüng ödin alıp ḳurıdıp bor-ḳa bekili-ke [53] ḳadıp içser ançın-a bor bekini içser esürmez bolur edgü(•)
28
[54] tev-e südükin alıp ḳa baş-ḳa sürdser baş-taḳı kebek-i [55] kider (•) kim ḳal bolsart bo(l)s soġun müngüz-in yumşaḳ ogüp suv[56] ta toḳıp içser, kider (•)ḳulaḳ şaḳsı bolsar ḳaraġu sıçḳan[57] nıng ödin tamışsar açılur • yana em ölüg mişkiç-ning [58] yaḳrışı-sın ergüşüp sürdser açılur (•) yana kişi ödin [59] alıp böri-lig köz-ke sürdser açılur (•) [60] tev-e-ning övke-sin ḳudırıp soġup algep tın boşġaḳÇeviri [52] Eğer keklik ödü alınır, kurutulur ve bu şaraba ve biraya ilâve edilirse, sonradan ne kadar çok şarap veya bira içilse de, sarhoş olunmaz. [54] Deve sidiği alınıp, başa sürülürse, baştaki kepekler kaybolur. [55] Deliren bir kişi, ince un haline getirilmiş geyik boynuzunu su ile karıştırıp içerse, (hastalık) geçer. [56] Kulak kirlenirse, bir kara sıçanın (köstebeğin?) ödü, (kulağın), içine damlatılır ve böylece (kulak yolu) açılır. [57] Bir başka ilaç: Ölü bir kedinin(?) eritilmiş yağı (kulak) üzerine sürülürse, (kulak yolu) açılır. [58] İnsan ödü alınır ve kurtlu göze sürülürse, (kurtlu göz) açılır. [60] Deve akciğeri kurutulup, ufalanıp, elekten geçirilip nefes darlığı çekene [VII] [61] ḳa içürser edgü bolur (•) ḳayu kişi-ning ḳarın-ta knç olser [62] —- .stır it süt-in içürser, tüşer (•) [63] ḳal it tartmış kişi-ke ular-nıng miyi-sin yiser edgü [64] bolur (•) = kün-kedegi aç ḳarın-ḳa birer çan ḳum-a yaġ-ı n içürsar [65] edgü (•) köz yaruḳ-suz bolup oküş telim yaş aḳsar köz öz-e [66] sürdser yme edgü bolur • ḳayu kişi-ning kiri arımadın [67] yiç aḳsar kürküm ḳonaḳ mini sıpar birle bor-ḳa [68] ḳadıp içürser edgü bolur [•) öz-te uşaḳ ḳart [69] önser taḳıġu yumurdḳ-a-sın öt birle sürdser edgü (•) Çeviri
29
[6l] içirilirse, hastalık iyi olur. Bir kadının karnındaki çocuk ölürse (ve) ona bir [62] str it sütü içirilirse, çocuk düşer. [63]Kudurmuş bir köpeğin ısırdığı kişiye keklik beyni yedirilirse, (o) iyi [64] olur. (Ayrıca) ona üçüncü güne kadar aç karnına, her seferinde bir çanak keten tohumu yağı içirilirse [65] iyi olur. Eğer göz puslanır ve çok fazla yaş akarsa, göze keten tohumu yağı [66] sürülürse, yine iyi olur. Bir insanın kir’i sürekli [67] yiç akarsa, safran, darı unu ve miski şarapla [68] karıştırıp içirilirse, iyi olur. Vücutta küçük yaralar [69] çıkarsa, tavuk yumurtası safra ile karıştırılıp, üzerine sürülürse, iyi olur. [VIII] [70] tiş-ni ḳurd yiser bor serke-sin aġız-ta tudup birger-te [71] tökgü ol edgü bolur • siding kisi-ke teve edin arpa [72] yarp yarması birle, ügre ḳılıp içürser edgü bolur (•) [73] kim-ning edin-te sügül önser iki yangı-taḳi ai-nı [74] körmiş-te ök yir-ke sidip tidig-in alıp sügül-ke [75] yaḳsar kider (•) ar kişi ar iş-in-ke ket bolayın tişer [76] adġır-mıng singir-in alıp uşaḳ toġrap kölike-te [77] ḳurıdıp inçke soḳup algep ingek yaġı böri ödi [78] birle ḳadıp ovud içinge sürdser arliki ket bolur (•) Çeviri [70] Diş çürümesinde, üzüm sirkesi ağıza alınıp, çalkalanıp tükürülürse, [71] iyi olur. Siding hastalığına tutulmuş bir kişiye, deve eti arpa kırması ile pişirip içirilirse iyi olur. [73] Vücudunda siğil çıkan kişi, yeni ayın ikinci gününde aya bakarak yere işer ve bunun çamurunu siğil üzerine koyarsa, (siğili) geçer. [75] Bir erkek cinsel gücü tam olsun isterse, bir aygırın sinirini alıp, küçük parçalar doğrayıp, gölgede kurutup, ince dövüp, elekten geçirip, inek (tere) yağı ve kurt ödü ile karıştırıp, bunu (kadın) cinsel organının içine sürerse, erkekliği çok artar. [IX] [79] böri-ning süngükin tilin ḳurıdıp ḳal it tardmış [80] kişi-ke baş-ın-ḳa yaḳsar edgü bolur (•)
30
[81] ḳayu kişi-ke yavuz ḳart önser nuşadır toġraġu [82] ḳurt birle ḳadıp öze yaḳsar edgü bolur • [83] ḳan ödkek çüsüm ḳuruġ üşüm suv-ı tangda sayu [84] içürser edgü bolur (•) [85] köz em-i başlatı köz yarıḳ-suz bolup köz-te telim sovuḳ yaş [86] aḳsar ud öt-in köz-ke sürdser köz yaruḳ bolur (•) [87] yana em köz-te isig yaş aḳsar yig şeker sarıġ munga [88] çurni ḳılıp ingek yaġı birle ḳadıp burun-ḳa ḳodsar edgü bolur (•) Çeviri [79] Bir kurdun kemikleri ve dili kurutulup kuduz bir it tarafından ısırılmış birinin başına sürülürse, o iyi olur. [81] Kötü bir yarası olan kişinin yarası üstüne nişadır ve peynir karıştırılıp, sürülürse, (yara) iyi olur. [83] Kanaması olana, her sabah dut ve kuru üzüm suyu içirilirse, iyi olur. [85] (Burada) göz hastalıklarına ait ilaçlar verilmeye başlanıyor: Eğer göz puslanıp, gözden çok fazla soğuk yaş akarsa, göz üzerine sığır ödü sürülürse, göz berraklaşır. [87] Bir başka ilaç: Eğer gözden sıcak yaşlar akarsa, esmer şeker ve maş fasulyesi, toz haline getirilir ve inek yağı ile karıştırılıp buruna sokulursa, iyi olur. [X] [89] yana em tavışḳan miyi-sin ud ödi birle ingek yaġ-ı [90] ḳadıp alın-ḳa sürdser edgü bolur [91] yana em ḳışıl çından yürüng çından-lar kuşdi tobulġaḳ sarıġ küşi [92] ikirer baḳır çurnı ḳılıp künçit, yaġ-ı birle yoġurup alın-ḳa [93] sürdser baş aġrıġ kider • ḳayu tişi ḳırdı kiçirir bolsar [94] ḳarlıġaç ed-in yişün (•) yana kürküm ḳonaḳ mini yıpar [95] bor birle içz-ün yaraşur (•) ḳasıḳ aġrıġ em ḳarlıġaç uy-a [96] sındaḳi topraḳ-nı süt birle ḳatıp içgü ol • [97] tiş aġrıġ em ḳar-a ud mayaḳ-ı sirke birle
31
[98] çoḳuradıp tapı-deki tev-e mayaḳ-ı ḳişil tuz Çeviri [89] Bir başka ilaç: Tavşan beyni ve öküz ödü alınır, inek tereyağı ile karıştırılıp alna sürülürse, iyi olur. [91] Bir başka ilaç: Kırmızı ve beyaz sandal ağacı, Saussurea costus, topalak ve sarı küşi’nin her birinden ikişer bakır toz haline getirilip, susam yağında yoğrulup alına sürü1ürse, baş ağrıları geçer, [93] Eğer bir kadın kırdı geçirir ise, o kırlangıç eti yemeli. Veya safran, darı unu ve misk ile şarap içmeli, böylece iyi olur. [95] Kasık ağrısına karşı ilaç: Kırlangıç yuvasının toprağı, sütle karıştırılıp içilmeli. [97] Diş ağrısına karşı ilaç: Bir kara öküzün dışkısı dövülüp, sirke ile kaynatılıp, meradaki deve dışkısı, kırmızı tuz [XI] [99] birle soḳup bor birle bulġap isiç-te ısıdıp böz ḳapçuḳ[100] ta urup künçit yaġ-ı soḳup tiş öz-e urz-un (•) [101] sarıġ erük uruġ-ı soḳup bor sirke-si birle aġız-ta [102] tudsar soner • beşgek em böri mayaḳ-ı ud siki birle [103] içürser kider • knç oġlan ḳoraġ-luġ bolsar eşkek [104] töz-in baş-ında urz-un ḳoranmaz bolur • [105] süt ket bolġu em yorgei ḳu-a-sı biş baḳır suv-ḳa [106] ḳayınturup suv-ın süşüp alıp yaġ süt birle [107] ḳayınturup içürşün ket bolur (•) kim boşlunu umasar yoḳa ḳadız [108] köne suv-ı birle ḳadıp içser ḳarın-ında oġul ölmiş erser Çeviri ile dövülür, [99] şarap ile karıştırılıp bir tencerede ısıtıldıktan sonra keten torbacıklara konulup susam yağı ile ovulur, diş üzerine konulur. [101] Zerdali çekirdeği dövülür ve üzüm sirkesi ile ağızda tutulursa, diş ağrısı geçer. [102] Değişken ateşe
i
karşı ilaç: kurt dışkısı, öküz sidiğiyle birlikte (hastaya) içirilirse, [I03] (hastalık) geçer.
i
Zaman içinde değişen, inip çıkan ateş (Alm.:Kaltes Fieber)
32
Bir çocuk zayıflarsa, [104] başına eşek tılsımı konulur, böylece artık zayıflamaz. [105 ] Anne sütünü artırmak için: Beş bakır yörgey-çiçeği suda kaynatılır, süzülüp alınır, tereyağı ve süt ile tekrar kaynatıldıktan sonra içirilirse, anne sütü bollaşır. [l07] (bir kadın) çocuğunu doğuramıyorsa, sulandırılmış tarçını cıva ile karıştırarak içmeli, çocuk anne karnında ölmüşse bile, kolayca doğurur. [XII] [109] yme asan oşar (•) yana em yılan ḳasıḳ-ın küyürüp kkül-in alıp [110] bor birle içürgü ol asan bolur (•) kim tüşüreyin tiser yarım baḳır [111] • yürüng küşi biş baḳır ḳar-a küşi birle soḳup elgep mün [112] birle içgü ol (•) ḳuruġ bar-a-nı ḳayınturup suv-ın içgü ol (•) [113] ḳavır-mış künçit yar tuz-ı isig suv-ḳa yaşıp içgü [ol] [114] asan bolur (•) yılan teriz-in tört beldir-teki topraḳ mır [115] ud öt-i sirke birle ḳadıp içgü ol olmiş knç erser [116] yme tuşkei (•) yana it tüü-si tavışḳan tüü-si kuyürüp [117] pıçak uçında topraḳ birle ḳadıp suv-ta yaşıp [118] vaşip içgü ol ongai toġurur (•) Çeviri [109] Bir başka ilaç: Yılan derisi yakılır, külü alınıp şarap ile içirilirse; (doğum) kolayca olur. [110] Çocuğunu düşürmek isteyen kadın, yarım bakır beyaz küşi’yi ve beş bakır kara tütsü (Balsamodendrum mukul) birlikte dövüp, elekten geçirip, et suyu ile içerse; (veya) kurutulmuş bara’yı kaynatıp suyunu içerse;(veya) kavrulmuş susam tohumu ve kaya tuzunu sıcak suda eritip içerse, düşük yapar. [114] (veya) Yılan derisi, dört yol ağzından alınan toprak, ballı öküz ödü ve sirke ile karıştırılıp içilirse, çocuk ölü bile olsa, yine düşer. [116] (veya) köpek ve tavşan tüyleri yakılıp, külleri bir bıçak ucu kadar toz ile karıştırılarak, suda eritilip içilirse, kolayca doğurur. [XIII] [119] emig şişip aġrısar sarıġ munga yaşımuḳ mini [120] ḳulum ḳu-a yürüng min kişi süt-i birle yoġurup
33
[121] yaḳsar şiş-i aġrıġı kider • tişi kişi kin aġrı-lıġ [122] bolsar kendir sıġ-nı üç öngi kesip bir çan bor [123] iki çan suv birle çoḳaradıp ingek yaġ-ı birle yaḳsar [124] söner • kim-ning köz-in aġız-ın yiil tardıp ḳıyıḳ ḳılmış [125] erser ḳunduz ḳayır-ı suv-ta kinlep türdz-ün küşünge-te [126] körz-ün • ḳan tomurmaḳ-ḳa em yaş tan-a-nı soḳup [127] suv-ın alıp üç ḳada burun-ḳa tamışġu ol (•) Çeviri [II9] Eğer meme şişip ağrırsa, sarı maş fasulyesi, çavdar unu, kulum–çiçeği ve beyaz un, anne sütü ile karıştırılarak yoğrulur ve meme üzerine sürülürse, bu şişlik ve ağrı geçer... [121] Cinsel organı ağrıyan kadın, kenevir-siġ’ini üç parçaya ayırıp bir çan şarap ve iki çan su ile pişirmeli ve inek yağı ile birlikte üstüne sürmeli, böylece iyi olur. [124] Eğer birinin gözü ve ağzı hava cereyanından çarpıldı ise, Kunduz hayasıi su içerisinde ezilir, onun (yüzüne) sürülür ve (sonra) aynaya bakılır. [126] Burun kanamalarına karşı ilaç: Taze susam (tohumu) dövülür ve bunun yağı üç kere buruna damlatılır. [XIV] [128] kim ḳan ḳaşansar soġun-nı bışurup mır birle yiser kider (•) [129] ḳan tomurmaḳ-ḳa em kirpi teriz-in küyürüp kül-in burun-ḳa [130] yürser tıdılur (•) yana em yılan baş-ı munçuḳ-nı küyürüp [131] yumşaḳ soḳup lalap burun-ḳa yürser tıdılur (•) [132] yana em künçit yaġ-ı ubu birle ḳadıp burun-nı ariġ yup [133] burun-ḳa soḳsar arduḳ edgü bolur • [134] tiş aġrıġ-ḳa em ḳar-a mırç bir baḳır sirke birle [135] ḳayınturup sovuḳ ḳılıp aġiz-ta tudsar tiş aġrıġ kider [•[
i
Burada misk sıçanı kastedilmiş olabilir (bk. misk sıçanı)
34
[136] yana em bışıġ singir-ni suv bürle ḳayınturup Çeviri [128] Kan işeyen kişi, soğanı pişirip bal ile yerse, geçer. [129] Burun kanamasına karşı ilaç: Kirpi derisi yakılır ve külü burun (deliğine) konulursa, (kanama) son bulur. [130] Bir başka ilaç: yılanın başındaki inciler yakılıp, hafifçe ezilip buruna konulursa kanama durur. [132] Bir başka ilaç: Susam yağı, kurşun beyazı ile karıştırılır ve burun ihtimamla temizlendikten sonra konulursa, bundan sonra iyi olur. [134] Diş ağrısına karşı ilaç; Bir bakır karabiber, sirke ile kaynatılır, soğutulup ağızda tutulursa, diş ağrısı gider. [136] Bir başka ilaç; Eğer kuru zencefil su ile kaynatılır [XVI] [137] aġız-ta tudsar söner (•) adaḳ aġrıġ-ḳa em künçit-ig [138] ḳavırup lan soḳup ḳoin süt-i birle ḳadışturup aġrıġ [139] yir-ke yaḳsar yiil töz-lüḳ aġrıġ öngetür • [140] ḳarın-ta ölmiş kenç-e em it süt-i bor birle [141] içser tüşür • burun içinde ed önüp tın alu [142] umasar aġrısar ḳışıl baġır ikis-in yar tuz-ı birle [143] inçke kinlep mır-ḳa yoġurup burun içinde ursar öngedür (•) [144] tumaġu bolup kidmeser soġun saḳal-ı sadun saḳal-ı birle [145] soḳup saġ yaġ-ḳa yoġurup is-leser alḳu tumaġu-ḳa yaraşur [146] kim üni büdüp edgü-ti boş önmeser bir sun-ça buda-nı Çeviri [137] ve ağızda tutulursa ağrı geçer. Ayak hastalığına karşı ilaç: Susam (tohumu) kavrulur, ince olarak dövülür, koyun sütü ile karıştırılır ve ağrıyan yere konulursa, yel’den oluşan ağrı iyileşir. [140] (Anne) karnında ölmüş çocuk için ilaç: it sütü şarap ile karıştırılıp içilirse (ölü çocuk) düşer. [141] Burun içinde et büyürse ve nefes alınamazsa ve ağrı verirse, kızıl baġır ikisin ve yer tuzu birlikte ince dövülür ve balla yoğrularak buruna konulursa, iyi olur. [144] Eğer nezle geçmez ise, soğan ve sarımsak kabuğu birlikte dövülür, tereyağ ile yoğrulur ve koklanırsa, böylece her türlü
35
nezleye iyi gelir. [146] Eğer bir kimse sesini kaybeder ve konuşamazsa, bir sunça meyan... [XVI] [147] tüz udur-a yarıp udur-a-sin az-ḳı-a oyup oi ḳılıp [148] anga ḳıdai sımıḳ-ın-in ança munça soḳup [149] üç tört avin yarm-a munçuḳ murç yine urup [150] buda-nı ḳavşurup yip birle yörgep taş-ınga kegde yörgep [151] isiḳ kül-ke kömüp edgüdi çaḳlıġ çıng bolmış-ta [152] kegde-sin kiderip öngdün tiş-ning ikin udnr-a tişlep [153] tudup aġız-ın açmatın yüü-sin singürgül iki üç ḳada [154] munıdeg ḳılsar kez-e uz açılur sınamış em ol [•] [155] köz ayrıġ em-i köz küçsirep yaş aḳsar balıḳ ödin Çeviri [147] iki eşit parçaya ayrılır, bir yarısının içi biraz boşaltılır; biraz kıtay sımıkı dövülür, üç dört karabiber tanesi ile içine konur ve meyan tekrar kapatılır ve bir iple sarılır, dışarıdan bir kağıt ile sarmalanır [l5l] sıcak küle gömülür ve zamanı gelince kağıttan çıkarıp, ön dişlerle ısırılır, ağız açmadan suyu emilir. Bu işlem iki-üç kez tekrarlanırsa, yavaş yavaş iyileşir. Bu sınanmış bir ilaçtır. [155] Göz hastalığına karşı ilaç: Göz (ün görmesi) zayıflar ve yaş gelirse, balık ödü [XVII] [156] köz-ke alın-[ḳa] sürdser edğü bolur • köz lan bolup [157] körmeser çüvit-ni suv-ḳa simlep kinlep alın-ḳa [158] sürdser edgü bolur (•] baş aġrıġ em-i ḳişil yürüng [159] çından-lar pitpidi ingek yaġı birle ḳadıp alın-ḳa [160] sürdser baş aġrıġ kider (•) yana em künçit yaġı [161] yıpar birle az-ḳı-a yılıdıp burun-[ḳa] ḳodsar kider [•] [162] tın bosġaḳ-ḳa em karba tübin yumġaḳ-ı iki baḳır
36
[163] bışıġ singir iki baḳır tüz çurnı ḳılıp tang-ta sayu [164] bor snrın-a birle içürser tın boşyaġ ödür ig kider [•] Çeviri [156] göze ve alna sürülür, iyi olur. Eğer göz lan olur ve görmezse, çiviti sulandırmalı ve alna sürmeli, böylece o iyi olur. [l58] Baş ağrısına karşı ilaç: Eğer kırmızı ve beyaz sandal ağacı, karabiber ve inek yağı ile karıştırılır ve alna sürülürse, baş ağrıları gider. [160] Bir başka ilaç: Eğer misk ile karıştırılmış susam yağı biraz ısıtılır ve buruna konulursa baş ağrıları kaybolur. [l62] Nefes darlığına karşı ilaç: Eğer iki bakır karba tübi yumġakı ve iki bakır kuru zencefil alınır ve bundan eşit miktarda toz yapılır ve bu her sabah şarap ile içilirse, nefes darlığı gider ve hastalık bertaraf edilir. [XVIII] [165] ḳaġuḳ sışlaġ-ḳa em karba t[ü]bi arır-ı tınbar yusı [166] sıbat tüz ülüş soḳup lalap ingek südi-in (sic) bir [167] baḳır aşu yarım baḳır içgül yaruşur (•) [168] ḳodur em-in ayalım: yoldurġan ḳu-a-sın yaş-ın yumşaḳ soḳup [169] bir ḳaşuḳ-ça alıp bir uluġ ḳadıng yorġut-ḳa [170] bulġap aç ḳarın-ga içgül kider (•) yana ḳuruġ-ın bir baḳır [171] yinçke soḳup lalap usaġı yangça içgül, artuḳ içser [172] bolmaz [•] yana çıḳu taş-ın inçka soḳup lalap baḳır • [173] işiç-te sarġarġınça ḳaġurup künçit yaġ-ın-ḳa bulġap Çeviri [165] Mesane ağrılarına karşı ilaç: Eşit miktarda karba tübi, karahalile, tınbar yusı, sıbat dövülür ve bundan bir veya yarım bakırı inek sütü ile içilirse, iyi olur. [168] (Şimdi) cilt hastalığına (uyuz?) karşı olan ilaçlardan söz edelim: Taze yoldurgarı-çiçeği hafifçe dövü1ür ve bundan bir kaşık, büyük bir kap yoğurt1a karıştırılıp aç karnına içilirse, iyi o1ur. [170] ve aynı şeki1de bir bakır kurumuş yoldurgan-çiçeği almalı, iyice (ince bir şekilde) dövmeli , (yoğurtla karıştırılarak, ondan) susadığı miktarda içmeli.
37
Eğer fazla içilirse bir yardımı dokunmaz. [l72] Aynı şekilde, çıku-taşı iyice dövülür, bakır bir kazanda sararıncaya kadar kavrulur ve susam yağı ile birlikte [XIX] [174] türdser kider (•) yana ḳodur em-i aç ḳarın-ta tonguz ödi [175] üç tang birle içser ḳodur kider sınamış em ol (•) [176] yana et makivi-a bolsar sadun-nı yançıp iki ḳulaḳ-ın[177] ḳa tolu tıḳsar kider (•) aġız y(e)l em-i ḳaç ḳuruġ sir-i-ni [178] bişurup bir kiçe taş-tın salḳım-ḳa tegürüp ikinti kün [179] alıp ot-ḳa küyürüp kkül- ḳılıp yumşaḳ kinlep ḳart-ḳa [180] basurġu ol edgü bolur (•) yana ḳayu kişi at-tın tüşüp [181] ḳamçı yip tam-tın tüşüp içi berdinmiş-ke ḳan tomurmı[ş][182] ḳa em taḳıġu yumurdḳasın-ça toġraḳ toġraġu-sın Çeviri [174] sürülürse o cilt hastalığına (uyuz?) iyi olur. Cilt hastalığına (uyuz?) karşı bir başka ilaç: Eğer üç sabah, aç karnına domuz ödü içilirse, (kellik/uyuzluk) iyi olur. Bu sınanmış bir ilaçtır. [176] Eğer vücutta makivia olursa, sarımsak ezilir ve iki kulak bununla tıkanırsa, hastalık iyi olur. [177] Ağız iltihabına karşı ilaç: Bir kaç kuru siri pişirilir, bir gece dışarıda soğukta bırakılır ve ertesi gün kül oluncaya kadar yakıldıktan sonra, ince ezilir ve yaraya basılırsa, (yara) iyi olur [180] Attan veya duvardan düşme veya kamçı darbeleriyle meydana gelen yaralanmalara ve kanamalara karşı ilaç: Bir tavuk yumurtası büyüklüğünde kavak reçinesi [XX] [183] yumşaḳ soḳup lalap ḳ . . . ıḳ birle içürser ḳ[an] [184] ödüp edgü bolur, sınamış em ol (•) yana boġmaḳ bols[ar] [185] yumşaḳ soḳup boġuz-ınga yürs[er] ḳamış birle, edgü bol[ur.] [186] yana iç köküz-ke nuḳut-ça-nı yumşaḳ soḳup sovıḳ s[uv]
38
[187] birle içürser edgü bolur (•) boġuz içinde ḳart bolup [188] yarılmasar em tıngşu-nı küyürüp kkül ḳılıp boġuz içinge [189] yürser yarılur aġız-tın yürgü ol (•) [190] yana ödür-ke em it burun-nıng ḳasıḳ-ı bir baḳır [191] çüsüm sögüt-ning yürüng ḳasıḳ-ı bir baḳır buda tübi Çeviri [183] iyice dövülür ve k...ık ile içilirse, kanama geçer ve tekrar iyi olur. Sınanmış bir ilaçtır. Nefes tıkanıklığı olursa, [184] (onu) dövmeli (un hâline getirmeli) ve bir kamışla boğaza üflemeli, iyi olur. [l86] ve göğsün iç tarafındaki (hastalıklarına?) karşı, ondan nohut büyüklüğünde bir parçayı dövmeli ve soğuk su ile içmeli, iyi olur. [187] Boğazın içinde çıkan ve yarılmayan çıbana ilaç: tingşu yakılıp külü boğazın içine üflenir, böylece patlar. Bunu ağızdan içeri üflemeli. [190] İshal’e karşı ilaç: Bir bakır kuşburnu kabuğu, bir bakır dut ağacının beyaz kabuğu, bir bakır meyankökü [XXI] [192] bir baḳır . . . k ḳadıngk suv-ḳa bir . . . [193] salıp bir ḳadıng ḳalmış-ta bu üç bu . . . [194] birgerü salıp ḳayıntırup içgül negü kim . . . [195] kiçe yadmış-ta içgül, sınamış em ol (•) t[işi kişi-ning] [196] emigi şişip [aġrıs]ar tıng . . . -ning tu/ . . . [197] ni burçaḳ-ça yum[şaḳ] . . . [198] içürser edgü bolur (•) . . . [199] yivti-ni usaġı . . . [200] ḳayu kişi a/ . . . [201] . . . siġ . . . Çeviri
39
[192] bir bakır... k, kadıng. suya atılır. Bir kadıng, arta kaldıktan sonra bu üç ... birlikte karıştırılır, kaynatılır ve içilir. [195] Gece uyumadan önce içilmeli, denenmiş bir ilaçtır. Eğer bir kadının memesi şişip ağrırsa, (böylece yapmalı) [l97] bir bezelye büyüklüğünde (almalı), hafif (dövmeli) ve içirmeli, iyi olur. 4.2. Arat’ın Heilkunde II’de yayınladığı metinler Tüm yazmalarda yazılar kursiv (italik) olup, 1. ve 2. yazmalarda uçuk ve kötü kağıt kullanımı nedeniyle kaba, diğerlerinde ise genelde oldukça temizdir. Kitabın başlangıcında yer alan olan T II Y 19 (5)-U. 560 (5) T II Y 19 (13)-U. 560 (13) numaralı iki küçük metin bir Hint kitabı olan Yogaśataka'dan Uygurcaya çevrilmiş alıntılardır. 4.2.1. U. 560 (13) [T II Y 19 (13)] [1] bu yogaşatik atlıġ şastır ol (•) [2] kim ḳayu oḳısar asġançulamasun [3] aya{ma}sun (•) anı üçün bu yogaşatik [4] atliġ şastır<-nı> bitiyü tegintimiz (•) [5] aġrıġlar-nıng emi(n) ayġu şastır ol (•) [6] yogaşatik atlıġ şastır bitig bu erür (•) [7] kim yintegü bolsar yorunçḳa ... [8] suvın burunta [… Çeviri [1] Bu Yogaśataka adlı Şastra’dır. Kim onu okursa, aşağılamasın, [2] övsün. Onun için bu Yogaśataka adlı [3] Şastra’yı yazdık. [4] Hastalıkların ilaçlarını bildiren Şastra’dır.
[5] Yogaśataka adlı Şastra kitap budur. [6] Kim nezle olsa yonca ... [7]
suyunu ... burnundan ... 4.2.2. U. 560 (5) [T II Y 19 (5)] [1] bu erser yogaşatik atl(ı)ġ şastır ol (•) [2] çinik bitig bu erür (•) yuz bir türlüg [3] bitigler-de ti(r)lenmiş, uluġ türlüg
40
[4] çinik bu erür (•) kim ḳayu oḳısar tutsar [5] körklengülüg kergek (•) [6] buda tiser burkan bolur ermiştir (•) [7] bolurmu bolmaz t(e)ngri (•) [8] jie zhang da ba cun wei zi (•) Çeviri [1] Bu Yogasataka adlı Şastra’dır. [2] Bu çinik kitaptır. Yüz bir türlü [3] kitaptan seçilmiş büyük [4] bir kitaptır. Kim okur ve (öğütleri) tutarsa, [5] güzelleşir. 4.2.3. Birinci kitap 1. numaralı kitaptan üst kenarlarından bağlanmış, çift yüzü yazılı 4,5 yaprak kalmıştır. Kenarları çok bozuktur ve artık kitabın orijinalinin, üst üste gevşekçe yerleştirilmiş tek, tek sayfalardan mı, yoksa sonradan kopartılmış olan çift sayfalardan mı oluştuğunu belirlemek mümkün değildir. Bağlı kenarı ve bazı küçük delikler dışında yaprakları oldukça iyi korunmuştur. Yaprak boyutu 20,2-21 x 29-30 cm dir. Satır sayısı 14-18 arasında değişmektedir. Bu kitapta beş farklı metin bir araya getirilmiştir. Arat bu metinleri 137 satır olarak sıralamıstır. Bu metinlerden T II D 142, T II D 53 ve T II T'nin asılları kayıptır. T II D 222 Berlin Staatsbibliothek'de Mz. 91'de T II D 142 ise Berlin İlimler Akademisi'nde U. 562’de kayıtlıdır. Ancak T II D 142'nin a yüzü faksimile olarak yayımlandığından için, bugün elimizde resmi vardır. 4.2.3.1. T II D 142 [I] Ön yüzü [1] ... bu ot-nug edremi (•) bu ḳart [ig]ke ada-ḳa tegdük-te o˙ġurur • ḳart [ig-ke] [2] [tegdük-te e]şkek südi bilen birgül • öyünüp edgü bolur • tal-tın önmiş ḳart[3] [-ḳa] ...-tın önmiş ḳart-ḳa • isig öz ḳarın-ıntın önmiş ḳart-ḳa • toḳ [4] [baġır]suḳ-tın önmiş ḳart-ḳa • içgü savar keser-lerin söz-lelim (•) ḳonaḳ tükisi (•)
41
[5]
kakula (•) talız yıltız-ı • sınl…. ı tiken yıltız-ı ...enggü • bu ot-lar-nı
ḳayınturup [6]
suvın-ta usmış sayu içgül • yaraşur • ḳart terk öner • amtı bu
[7]
orun-lar-ta önmiş ḳart-lar-ḳa içgü ötkürgü-si-n söz-lelim • tınvar •
[8]
sarıġ arırı • taḳu • taçıma ötkürgü • tonguz mayaḳı • bu ot-lar-nı teglep
[9]
ḳatıp panıt suvı bilen içgül • aġu-sı töklünüp terk ögedür •
[10]
[ḳa]rtı önmetin ḳısılsar • ḳız-ıl eşkek süti bilen içgül • tavraḳ ön-[üp]
[11]
yaraşur • aç baġırsuḳ-tın önmiş ḳart-ḳa • ḳan sarıġ-tın önmi[ş ḳart-ḳa • ]
[12]
içgü keser-lerin söz-lelim • sısup yıltız-ı • ḳaşaḳ yıltız-ı • yürüng
[13]
üz-üm yıltız-ı • sinsim • bu ot-lar-nı ḳayındurup uşmış sayu içgü[l •]
[14]
edgü bolur • amtı bu orun-lar-taḳı ḳart-lar-ḳa ötkürgü-si-[n] söz-lelim.
[15]
tübüt usbat • tarbi sang • kürküm • arırı • ḳız-ıl yinçü • ḳız-ıl eçkü b/…
[16]
bu ot-lar-nı ötkürgü ḳatıp • yinçü suvı bilen içgül • önmesken
içser eçkü südi bilen i[çgül] • ḳart terk öged[ür • edgü] [17]
bolur • ḳoġursaḳ-tın önmiş ḳart-ḳa yiil lisip küçintin önmi[ş]
[18]
ḳart-ḳa sarıġ-tın önmiş ḳart-ḳa içgü keser-lerin s[öz-]
Çeviri [1] ... bu ilacın değeri: Bu (ilaç) yara hastalığına tutulanları kurtarır. Yara hastalığına [2] tutulana eşek sütü verilirse, (yaralar) düzelip iyi olur. Dalakta olan yaralardan, [3] ... olan yaralardan, midede ve karın içinde olan, [4] barsaklarda çıkan yaralara iyi gelen içilecek ilaçlardan söz edelim: Soyulmuş darı tanesi, [5] kaküle , talızkökü, sinl... i, dikenli çalı kökü ve Aglaia elaeagnoidea. Bu ilaçlar kaynatılıp [6] suyu susadıkça içilir. İyi gelir ve yara hızla iyileşir. Şimdi bu [7] yerlerde olan yaralara iyi gelen içilen ilaçlardan söz edelim, tınvar [8] sarı halile, taḳu, taçıma ötkürgü ve domuz dışkısı. Bu ilaçlar eşit miktarda (denkleştirilip) [9] karıştırılıp, ballı su ile içilirse zehir atılır ve (yara) hemen iyileşir. [10] Yara iyileşmez büzüşürse, (belirtilenler) kızıl eşek sütü ile içirildiğinde, (yara) hızla [11] iyileşir. Barsaklarda oluşan, kan ve safradan olan yaralara iyi gelen [12] içilen ilaçlardan söz edelim. Sisup kökü, halfa kökü, beyaz [13]
42
üzüm kökü ve susam. Bu ilaçlar kaynatılıp, susadıkça içilir. [14] (yara) iyileşir. Şimdi bu yerlerdeki yaralara iyi gelen ilaçlardan söz edelim. [15] tübüt usbat, terbi sang, safran, kara halile, kızıl inci ve kızıl keçi b/... [16] Bu ilaçlara ötkürgü katıp, inci suyu ile içirilir. (yara) çıkmadan keçi sütü ile içilirse, yara hızla [17] iyileşir. Midede çıkan yaralara ve yel, balgam [18] ve safradan oluşan yaralara iyi gelen ilaçlardan söz edelim. [II] Arka yüzü [19]
-lelim. • sulanı yıltız -ı • künçi (•) ḳuruġ üz-üm • keyik t/ ...
[20]
yıltız-[ı] • ḳusalıng • bu ot-lar-nı ḳayınturup içser edgü [bolur].
[21]
amtı bu orun-lar-taḳı ḳart-lar-nıg ötkürgüsi[n] söz-leli[m].
[22]
imiti • usbaş • et erük ḳu-a-sı • sarıġ arırı • suksumur • t[...
[23]
bu ot-lar-nı teglep ḳatıp • içgül (•) öşüp • edgü bolur •
[24]
ḳart önmesken içser eşkek südi bilen içz-ün (•) terk öner •
[25]
bu alḳu ḳart-lar-ḳa otacı baḳşı-lar yaraġın körüp • bilge bilig-
[26]
[-le]rin • öntürüp • inçkelep yaraġın körüp • birz-ün-ler (•) bu ḳart-
[27]
-lar ḳısılsar yomḳu-ḳa eşkek südi birz-ün-ler (•) öner • yinçü
[28]
suvı bilen ödkürgü birser yiig bolur • ada bolmaz • terk ögedür •
[29]
edgü bolur • bu ḳart-lar ḳ ... t önüp s ... u erip edgü bolmasar •isi[g]
[30]
soġımasar • sırıncan • nara • yürüg ḳuruġ üz-üm • yig ş(e)ker mır bilen
[31]
[su]vsuş ḳılıp birgül • yaraşur edgü bolur • bu suvsuş yomḳu-ḳa yaraşur
[32]
[kiçe k]üntüz iki ödte ḳız-ıl burçaḳ bilen işleyü tuşḳul •
[33]
…, ki küden ig alḳu ig-ler arasınta ḳan-ta erür • ...
[34]
.. . [se]kiz türlüg isig ig bolġuluḳ tıltaġ-ı ḳavırası/ ...
[35]
.. iki türlüg ...
Çeviri [19] sulanı-kökü, Abrus precatorius, kuru üzüm, yabani t/... [20] kökü…, Kakule. Bu ilaçlar kaynatılıp içilirse, iyi olur [21] Şimdi bu yerlerdeki yaraların ilaçlarından söz edelim. [22] Çin alıçı, usbat, et-erik çiçeği, sarı halile, Terminalia
43
citrina, kaküle ve t,... [23] Bu ilaçlar eşit miktarda katılıp içilirse (yaralar) iyi olur. [24] Yara yayılmadan eşek sütü ile içilirse; hemen geçer. [25] Otacı bakşılar bütün bu yaralara, (dikkatlice) görüp, [26] inceleyip, bilgilerini kullanıp ilaç vermelidir. Bu yaralar [27] büzüştüklerinde (yaraların) her türlüsüne eşek sütü verilirse iyileşir. Eğer inci [28] suyuyla müshil verirlerse, (yaralar) iyi olur, tehlike yaratmaz, hızla iyileşir. [29] iyi olur. Bu yaralar tekrar oluşur, … iyi olmazsa, ateş [30] düşmezse, teke dikeni, nar, kuru beyaz üzüm, ince şeker, bal [31] şurup yapılır, verilir. Etkilidir, iyi olur. Bu şurup (yaraların) her türlüsüne etki eder. [32] Gece gündüz, iki vakitte kızıl burçak ile hazır tutulur. [33]… ki kalın barsak hastalığı bütün hastalıklar arasında, kandan oluşur… [34] … Sekiz türlü ateşli hastalığın nedeni/…[35] …iki türlü… 4.2.3.2. T II D 53 [III] Ön yüzü [36] … [37] [bi]ş baḳır ḳatıp içser ... [38] ardun bir sitir goroç yangınça ḳayınaḍıp sü[z-ü]p alıp (•) [39] yiti baḳır panıt ḳatıp içser (•) ḳarın ürülmek-ig kerilmek[40] -ig(.) yül tomluġ töz-lüg isigig ḳiderür • [41] kişi udıyu umasar • avin • lodur • mana uruġ-i • südi ḳu-sı • [42] küşti • aruri • tüz ülüş soḳup lalap (•) yoġrut-ḳa yoġurup (•) [43] alın-ḳa yaḳsar udıyur • bis ot[luġ] çurnı • ġav goroç (•) [44] sinsim • şıvaçır • suksumur • ḳadız • [tüz ülüş soḳup] lalap (•) bir [45] baḳır çurnı- [ḳa tö]rt baḳır şeker ḳatıp .... [bi]rer baḳır içgül • [46] isig iglig-ke yarasur • sırınçan çürni • sırıncan • murç • [47] pitpidi • bışıḳ singir • virang • ḳırnuḳ • ankabuş • kekre oḍı • [48] birer baḳır çürni ḳılıp • bir baḳır çurnı -ḳa altı baḳır şeker • [49] ḳatıp birer baḳır icgül (•) uz-un isig-ke (•) turuḳ igke (•) sekiz [50] türlüg aġu-luġ isig-ke yarasur • Çeviri
44
[36]... [37] beş bakır katıp içerse... [38] bir sitir nanahan ve pirinci usülünce kaynatıp, süzülüp alınır, [39] yedi bakır bal katılıp içerse, karın şişkinliği, karın gerilmesi, [40] yel’den oluşan ateşi giderir [41] Kişi uyumak isterse, böğürtlen, Symplocos racemosa yemişi, fil kulağı tohumu, südi-çiçeği [42] Saussurea lappa ve kara halile, eşit miktarda ezip öğütülür, yoğurtla yoğrulup [43] alına sürülürse, uyunur. Sığır bezorarı … [44] susam, şivaçir, kakule, tarçın eşit miktarda ezilip öğütülüp, bir [45] bakır toza dört bakır şeker katıp birer bakır içilir, [46] ateşli hastaya iyi gelir. Teke dikeni tuzu: teke dikeni, biber [47] darifülfül, kuru zencefil, Andropogon muricatus, zırnık, şeytantersi, kekre otu [48] birer bakır toz haline getirilir. Bir bakır şekere altı bakır şeker [49] katıp, birer bakır içilirse, uzun süren ateşe, müzmin hastalığa, sekiz [50] türlü zehirli ateşe yararlı olur. [IV] Arka yüzü [51] [kan]tikar Ivan (•) goroç • goroç üç baḳır • kantikar • bişik [52] singir • ikirer baḳır ḳayınaḍıp süz-üp alıp bir [53] baḳır pidpidi-ni çürni ḳılıp saçıp • içser • eski isig[54] -ke yiil töz-lüg öḍ ül-ke (•) tın tası(?)-ḳa y(a)raşur • [55] tınvar Ivan • goroç üç baḳır • ḳayinadıp süz-üp alıp [56] iki baḳır t[inva]r-ni çürni ḳılıp s[açıp ḳayın]durup içser (•) [57] ḳarın ödmez isig-lig -ke yaraşur • [58] bıtmul lvan • goroç üç baḳır • bişik singir iki baḳır • [59] bıtmul bir • baḳır (•) ḳayınadıp iki baḳır panıt ḳatıp [60] içser • yiil tomluġ töz-lüg isig-ke (•) ḳarın yurülmek-ke [61] kerilmek-[ke] edgü bolur yaraşur • karġuçıġun (??) iki baḳır • kurüç [62] yangınça ḳayınadıp • süz-üp alıp biş baḳır şeker ḳadıp [63] içser isig ḳider • goroç üç baḳır [ḳayın]adıp [64] süz-üp alıp (•) şeker panıt ikirer baḳır [ḳat]ıp [içse]r uz-un [65] [is]ig ḳider • üküş ödün isi[g] ... Çeviri
45
[51] kantikar karışımı: bezoar üç bakır, kantikar ve kuru [52] zencefil. ikişer bakır kaynatılıp, süzülüp alınır, bir [53] bakır darifülfül toz edilip, içine saçılır, içilir, geçmeyen ateşe, [54] yel’den oluşan ishale, nefes darlığına iyi gelir. [55] Tınvar karışımı: Üç bakır bezoar kaynatılıp, süzüp alınır, [56] iki bakır tınvar toz haline getirilir, içine saçılır [ve tekrar?] kaynatıp içilirse [57] kabızlık yapan ateşli hastalığa yararlı olur. [58] Darifülfül kökü karışımı. bezoar üç bakır, kuru zencefil.iki bakır [59] darifülfül kökü bir bakır kaynatılıp, iki bakır bal katılıp [60] içilirse, yel’den olan ateşe, karın [61] şişkinliğine iyi gelir, yarar. İki bakır karkuçikun iki bakır bezoar [62]usülünce kaynatılıp, süzülüp alınır, [içine] beş bakır şeker katılır ve [63] içilirse ateş geçer. bezoar üç bakır kaynatılıp [64] süzülüp alınır, ikişer bakır şeker ve bal katılıp, içilirse uzun süren [65] ateş geçer. Uzun süren ateş... 4.2.3.3. T II T [V] Ön yüzü [66] ,i • ḳ... i •ḳırtsı eşkek töz-i • kipar t; [67] yudanç suvı bilen içz-ün öngedür • [68] [li]sip-ke ḳolbıç-tın basar • yiil lisip [69] baştın ḳodı basar • tek yalnguz lisi[p] [70] yiil sarıġ aşı • ḳonaḳ mini (•) bu[da mini] [71] /in içz-ün öngedür • sarıġ ḳan aşı • [72] edgü yançıp suvın sıḳıp içz-ün [73] /di edgü-ti soḳup ingek ingü-ke [74] [içz-]ün beşgek kider • pitpdi • biş[iġ singir] [75] -li yaġ tüz soḳup lalap edgü bor bilen [76] [içz-ü]n beşgek kider • anda kin eşkek [77] [kide]r • yana üç arırı • sanıp • [78] ud ḳumıstu-sı bilen y/ ... [79] bir ba[ḳır] tutsıyabı; ...
46
[80] yaşıp ... -un • [VI] Arka yüzü [80a] bilen yaḳz-[un]ḳa/ ... sa ... p s 1...ḳatıp kökü/... [tan]gta sayu içser öngedür • yapırġaḳı • it üz-ümi • ḳab[aḳ] ... yaġınga yoġurop yaġıġ u; ... büken öngedür • 4.2.3.4. T II D 222 [VII] Ön yüzü [81] bir şing eçkü südi • bir şing suv birle is[iç][82] -te ḳayındurup • suv suġulsun • südi ḳalz-un • bi[rer] [83] baḳır arırı-nı • pitpidi-ni ol südke toḳıp [84] üç kün tangda sayu içürser (•) tal aġrıġ söner • [85] ḳulġaḳ aġrıġ emi • turma-nı soḳup • sıḳıp suvın alıp (•) [86] künçit yaġ-ı birle ḳatıp tamışsar • aġrıġ söner • [87] ḳara küşi • kenç oġlan siki birlen ḳayınturup • tamışsar • [88] sançıp aġrıġ söner • ḳara küji • taḳıġu yumurdḳa[89] -sı (•) ubu birle ḳayınturup • tamız-sar söner • [90] ḳulġaḳ tunsar • eçkü ödi tamışsar açılur • [91] ardun • arpa talḳanı • saġ yaġ birle yaḳsar (•) aġrıġ söner • [92] ḳulġaḳ tikileser • uskada (•)livang (•) ḳabaḳ ḳu-a-sı • yıpar • taḳıġu [93] yumurdḳası birle tüz ḳılıp alva(?)-ḳa yoġurup.... [94] [ḳul] ġaḳ-ḳa urġu ol (•) açılur • Çeviri
47
[81] Bir şing keçi sütü bir şing su ile bir kapta [82] kaynatılır, suyu buharlaşıp sütü kalınca birer [83] bakır kaküle ve darifülfül süte dökülür katılır, [84] Üç gün boyunca sabahları içilirse dalak ağrıları kaybolur. [85] Kulak ağrısına ilaç. Turp ezilir, suyu sıkılır, suyuna [86] susam yağı katılıp (kulağa) damlatılırsa ağrı geçer [87] kara tütsü (Balsamodendrum mukul) çocuk idrarı ile kaynatılıp (kulağa) damlatılırsa [88] sancılı ağrı geçer. Kara tütsü (Balsamodendrum mukul), tavuk yumurtası [89] ve üstübeç ile birlikte kaynatılıp (kulağa) damlatılırsa (ağrı) geçer. [90] Kulak tıkanırsa, keçi safrası (kulağa) damlatılırsa açılır. [91] Nanahan ve arpa unu tereyağ ile birlikte sürülürse ağrı geçer [92] Kulak uğuldarsa, uskada, karanfili, kabak çiçeği • misk ve tavuk [93] yumurtası eşit miktarda alva ile yoğurup [94] kulağa konularsa, (kulak) açılır Arka yüzü [VIII] [95] [ḳu]lġaḳ-ta yiring önser • t/ .. [96] [yaġ]ın tamışsar kider • yar tuz-ı • künçit yaġ-ı [97] isitip tamışsar (•) aġrıġ söner • yar tuz-ı • eçkü siki bilen [98] tamışsar • yiring arır (•) ḳulġag aġrıġ söner • [99] mır • buda mini • ingek yaġ-ı bilen • ḳadıp ḳulġaḳ tegresinde [100] türtser (•) sarıġ öz-e-ki aġrıġ -ḳa • yiil tomluġ töz-lüg [101] ḳulġaḳ aġrıġ-ḳa yaraşur • satun suvı • yig şeker [102] suvı • yürüng mırç • ḳara mırç suvı • turma suvı isitip [103] tamız-sar söner • taloy köpüki yinçke elgep (•) murut [104] suvın-ta sirke-ke ḳadıp (•) ḳulġaḳ-ḳa tamışsar söner • [105] sönmeser suḳar ḳamış • ḳadız • künçit yaġı • eçkü siki • [106] ḳoçungar siki birlen • ḳayınturup • tamışsar söner • [107] ḳabaḳ ḳu-a-si • yıpar • künçit yaġı bilen ḳayındurup ḳulġaḳ-
i
Burada karanfil baharatı kastedilmekte.
48
[108] ḳa tamışsar • öz
bolmış •ḳulġaḳ aġrıġ erser yme açılur • Çeviri [95] Kulaktan irin çıkarsa, [96] yağ damlatılırsa geçer. Kaya tuzu ve susam yağı [97] ısıtılıp damlatılırsa ağrı geçer. Kaya tuzu, keçi idrarı [98] damlatılırsa iltihap temizlenir, kulak ağrısı geçer. [99] Meyan unu inek tereyağına katılıp kulak çevresine [100] sürülürse, safradan ve yel’den oluşan [101] kulak ağrısına yararlı olur. Sarımsak suyu, ince şeker [102] usaresi beyaz biber ve turp suyu ısıtılıp [103] damlatılırsa (ağrı) geçer. Lületaşı (tozu) elenip, murud [104] suyu ve sirkeye katılıp kulağa damlatılırsa (ağrı) geçer. [105] Sönmezse şeker kamışı, tarçın, susam yağı, keçi idrarı, [106] koç idrarı ile birlikte kaynatılıp damlatılırsa (ağrı) geçer [107] Kabak çiçeği, misk, susam yağı ile kaynatılıp kulağa [108] damlatılırsa, çok eski de olsa, kulak ağrısı geçer (kulak) açılır 4.2.3.5. T II D 142 (U.562) [IX] Ön yüzü [109] ḳusḳ[aḳ-ḳa] em • ḳan ḳussar • ḳız-ıl çıntan • uşır • tob[ul-] [110] -ġaḳ • yürüng kesek birle birer baḳır çurnı ḳılıp tuturḳan [111] suvın-ta içgül • ḳan sudsar (•) buda-nı ḳayınturup • bir [112] stır turmıḳ ḳatıp içgül • uşır-nı çurnı ḳılıp [113] tuturḳan suvın-ta içser (•) sarıġ tıltaġ-ıntaḳı ḳusmaḳ söner • [114] karḳanadus ḳuş-ḳaḳ-ḳa • bışıġ singir • pitpidi • mırç • yıdıġ [115] tuz • ḳara tuz birer baḳır • çurnı ḳılıp • üç tangda saġ yaġ[116] -ta içser (•) ḳusmaḳ söner • isig-lig erser • goroç üç [117] [b]aḳır • ḳayınturup suvınga • biş baḳır • mır ḳadıp birgül • [118] yigde talḳanı • ḳuruġ üz-üm • ikirer baḳır soḳup (•) nara suvın[119] -ta içgül • suv ḳuz-sar • aş-ı ḳodı inmeser • bışıġ [120] singir iki baḳır • buda tübi birle soḳup (•) üç ülüş
49
[121] suv-ta ḳayınturup (•) bir ülüş suv alıp • bor birle içgül • [122] karḳanudus ḳuz-ḳaḳ-ḳa • keyik kentir ḳu-a-sı • yürüng keşek (•) [123] bışıġ singir • bat • pitpidi • b[i]l (•) bu ot-ta birer baḳır Çeviri [109] Kusmaya ilaç. (Hasta) Kan kusarsa, kızıl sandal, Andropogon muricatus, topalak, [110] beyaz keşek birer bakır birlikte toz halinde ezilir ve pirinç [111] suyu ile içilir. Kan kusması için meyan unu kaynatılır, bir [112] stir turmıḳ katıp içilir. Andropogon
muricatus toz haline getirilip [113] pirinç suyu ile içilirse, safradan
kaynaklanan kusma geçer [114]
Karkanadus kusmaya kuru zencefil, darifülfül,
kara biber, kokan tuz [115] ve kara tuz birer bakır alınır, toz haline getirilir, üç sabah sağ yağ ile [116] içilirse kusma geçer. Ateşlenilirse, üç bakır bezoar [117] kaynatılıp suyuna beş bakır bal katıp verilir (içirilir) [118] ikişer bakır dövülmüş hünnap (ve) kuru üzüm, toz haline getirilir nar suyu [119] ile içilir. Su kusan, aş yutamayan (hastaya) kuru [120] zencefil iki bakır, meyan kökü ezilir, üç birim [121] suda kaynatılıp, bunun bir birimi şarap ile içilir [122]Karkanuduz kusmasına: yabani kenevir çiçeği, beyaz keşek [123] kuru zencefil, Cissampelos pareira, darifülfül ve Aegle marmelos birer bakır alınır [X] Arka yüzü [124] soḳup •ḳayındurup üç ḳata içgül • [125] karḳanadus ḳusmaḳ-ḳa • teve tabanı tübi •bışıġ singir (•) [126] yipkin ḳu-a tübi •bil •sikliksi (•) ḳız-ıl çıntan • vada • [127] bitmul birer baḳır çurnı ḳılıp •birer baḳır isig suv-ta [128] içser (•) ḳoḳursaḳ kider •mırç • pitpidi •bisiġ singir [129] [y]ıdıġ tuz • ḳara tuz • birer baḳır • çurnı ḳılıp • üç tangda saġ [130] yaġ-ta içser (•) karḳandus ḳusḳaḳ söner • yigde talḳanı (•) pitpidi • [131] ikirer baḳır (•) tuturḳan suvın-ta içgül • [132] ḳan ḳusmaḳ-ḳa < -ḳa em >(•) nekdi ylan iki baḳır (•) mır-ḳa yoġurup (•) li ḳılıp [133] sorsar ḳan tıdulur • buda bir sıtır (•) ḳayınturup biş baḳır mır
50
[134] ḳatıp içser (•) ḳan ḳusmaḳ söner • ḳan sudmaḳ-ḳa em (•) yürüng ḳuruġ [135] üz-üm (•) ingek yaġ-ı eçkü südi bilen ḳayınadıp içser söner • yürüng [136] keş-ek • şeker bilen çurnı ḳılıp (•) bor suv-ında soġıdıp içser (•) ḳan [137] ḳusmaḳ [sön]er • ḳan ḳu [s]ar • yürüng çıntan (•) küyük turpaḳ bilen Çeviri [124] Ezilip kaynatılıp üç kere içilir [125] Karkanudus kusmasına: deve tabanı kökü, kuru zencefil, [126] menekşe çiçeğinin kökü, Aegle marmelos, sikliksi, kızıl sandal, [127] darifülfül kökü ve biber birer bakır toz haline getirilir sıcak suya karıştırıp [128] içilirse kokursak geçer. Biber, darifülfül, kuru zencefil, [129] kokan tuz ve kara tuz birer bakır, toz haline getirilir ve üç sabah tereyağı [130] ile içilirse karḳanadus kusması geçer. Hünnap sakızı ve darifülfül [131] ikişer bakır pirinç suyunda içilirse [132] kan kusmaya (iyi gelir). İki bakır nekdi ylan bal ile yoğrulup li haline getirilir [133] (ve bununla) gargara yapılırsa kan durur. Bir str. meyan kaynatılır ve bakır bal [134] katıp içilirse kan kusması geçer. Kan tükürmeye ilaç: beyaz kuru [135] üzüm ve inek tereyağı keçi sütü ile kaynatılıp içilirse geçer. Beyaz [136] kesek ile şeker toz haline getirilip, şırada soğutulup, içilirse kan [137] kusması geçer. Kan kusarsa beyaz sandal küyük turpak ile ... 4.2.4. İkinci kitap Heilkunde II’nin ikinci kitabında bütünlüğü bozulmamış yaprakların büyüklüğü 15,6 x22 cm.dir. Satır sayısı her sayfada 5 ile16 arasında değişmektedir. Bu metin daha eski tarihli Çince bir eserin arka yüzüne yazılmıştır. Yazı güzel olmayıp, baştan savma kaleme alınmıştır. Kitabın aslının eldeki örnekten daha geniş kapsamlı olduğu tahmin edilmektedir. Serbest olanlar dışında (bunlardan ikisinin bütünü ve üçünün yarısı korunmuştur), on üç sayfa aynı ciltte bağlanmıştır. Bunlardan iki sayfası reçetelere, iki sayfası en yaygın ilaçların sıralanmasına ve iki sayfası kitabın "tanımlanması”na ayrılmıştır. Kalan yapraklar tıbbi içerikli değildir. Tıbbi içerikli metinler dokuz adettir. Bunlar T II Y l4- f ; T II Y 19 (11); T II Y l9 (12); T II D 85; T II D 85; T II Y l4 ve 18; T II D 85; T II Y 19 (9); T II Y l9 (10) işaretli metinlerdir. Toplam satır sayısı seksen birdir. Metinlerin tamamı Berlin Brandenburg Bilimler Akademisi'nde korunmaktadır. Heilkunde II 'de birinci ve ikinci kitaplarda açıklanan metinlerin başka dilde karşılığı bulunamamıştır.
51
4.2.4.1. T II Y 14 (Nr.2) [1] [1] ḳan tıtġu em • [2] batatu birle tegsim ḳılıp burun ütinte [3] urz-un (•) ne türlüg burun igi erser yme edgü bolur • [4] [ḳad]ız (•) yıpar • kürküm • lvang • ḳav krüç • burun-da [5] [ü]rgü ot bu erür • kimning burun-da [6] ḳan önser • mır ya[ngaḳ?] öz-e türtgil • köz öz-e [7] saçz-un • alın öz-e yaḳz-un ḳan aġai • [8] kimning yingtegü bolsar (•) yorunçḳa soḳz-un (•) suvın [9] [s]üz-üp ol suvuġ burun içinte tamız-un (•) edgü bolur • [10] kimning burun-ta ḳan önser • tıdu umasar (•) [11] soġun sirke-[te] urz-un (-) iki burun ütinte tıḳz-un (•) [12] edgü bolġai • kimning sarıġ igleser • aciġ nara (•) ḳabaḳ [13] boduġ suvı aşnu yumşaḳraḳ • yig böz bilen bolz-un [14]... . boduġ alġıl (•) burun ü[ting]e . .tamiz-un (•) ol boduġ [15] .... böz bilen alınta .... [tö]bün yatz-un (•) edgüti [16] yigsiz bolġai • Çeviri [1] Kanı durdurmaya ilaç… [2] Pamuk tampon şeklinde birlikte dürülüp burun içine [3] itilir, ne türlü burun hastalığı varsa iyi olur. [4] Tarçın, misk, safran, karanfil, sığır bezoarı buruna [5] özgü ilaçlardır. Kimin burnunda [6] kanama olursa; bal yanaklara sürülür, göze [7] yayılır, alına sürülür böylece kanama durur. [8] Kim nezle olursa, yonca ezilir suyu [9] süzülüp burun içine damlatılır. Iyileşir.
52
[10] Kimin burnu kanarsa ve durdurulamazsa [11] soğan sirkeye konulur iki burun deliğine sokulur [12] (böylece) iyi olur. Kimin safrası hastalanırsa, acı nar, kabak [13] indigo suyu … [14].. [15].. [16].. 4.2.4.2. T II Y 19 (11) [II] [17] kimning burun-ta ḳan önser • nara ḳası • soḳup • [18] elgep • burunta ürz-ün (•) ıġai • taḳi yumşaḳ • [19] tuz • böz-de yörgep alınta baz-un (•) ḳan aġai • [20] kim yingtegü bolsar • ptpdi • ya(l) ġaġu tuz • mır • bilen [21] burun-ta usik ḳılz-un •edgü bo(l) ġai • kim-ning [22] burun-ta ḳan önser •ol ḳanıġ a(l)ıp saçḳa [23] ḳaġur-z-un soḳz-un (•) burunta ürz-ün (•) isig [24] ḳan bilen yme ḳatz-un (•) alınta yme türtz-ün (•) [25] edgü bolġai •kimning tiş aġrıġ bolsar [26] keketrün (?) küyürz-ün (•) külin alz-un (•) [27] ypar • ḳra tuz bilen aġz-ınta tutz-un (•) ḳan [28] küçep tiş aġrımış erser edgü bolġai • Çeviri [17] Kimin burnu kanarsa, nar kabuğunu dövüp [18] elekten geçirir ve burnuna koysun, (kanama) durur. Yumuşak [19] tuzu keten beze sarıp alnına bağlasın, (kanama) durur. [20] Kim nezle olursa, darifülfül, yalamalık tuzu bal ile [21] burnunda usik etsin, iyileşir. Kimin [22] burnu kanarsa, o kanı alıp saçta [23] kavursun, burnuna sürsün, sıcak [24] kan ile de karıştırsın, alnına da sürsün, [25] iyileşir. Kimin dişi ağrırsa, [26] keketrün kavursun, külünü alsın, [27] misk ve tuz ile ağzında tutsun, kan [28] zoruyla olan diş ağrısı iyileşir. 4.2.4.3. T II Y 19 (12) [III]
53
[29] kimning ün bütser • kögüz • tunsar • keketrün (•) [30] mır • bilen li ḳatıp tang-ta sayu içz-ün (•) [31] edgü bolġai • kimning tiş ḳurt yiser (•) ekir • [32] tiş ütinte urz-un (•) edgü bolġai •kimning [33] tiş aġrısar •şeker •çadır • ypar bilen ḳatz-un • [34] tiş -te urz-un (•) edgü bolġai • kimning tiş [35] aġrısar • ḳarı sögüt ḳasp küyürüp külin [36] alz-un • mır bilen ḳatıp tiş-ke urz-un (•) edgü bolġai • Çeviri [29] Kim sesini kaybederse ve göğsü tıkanırsa keketrün [30] ve balı li ile karıştırıp sabahları içsin, [31] iyileşir. Kimin dişi çürürse, eğiri
[32] dişin üstüne
koyarsa iyileşir. Kimin [33] dişi ağrırsa, şeker, amonyak ve misk [34] dişine koymalı iyi olur. Kimin dişi [35] ağrırsa Kari ağacı kabuğun yakıp külünü [36] bal ile karıştırıp dişine koyarsa iyileşir 4.2.4.4. T II D 85 [IV] [37] bilen tangta s[ayu] ... [38] sekiz on türlü[g]... [39] kimning köz-de et... [40] mayaḳi alıp kölike[te] ... [41] u . . i süti bilen... [42] edgü bolġai •ki[mning] ... [43] miisi ḳoin ö[ti] ... [44] baz-un (•) baş a[ġrıġ]... [45] baş taz •bolsar •es/ ... [46] künçit yaġı bi[len]
54
4.2.4.5. T II D 85. [V] [47] kimning başınta... [48] ḳası •buda tübi ... [49] soḳz-un (•) ḳart-ḳa... [50] kimning baş aġrı[ġ]... [51] mırç iki baḳr •p[tpdi üç baḳr •] [52] …/kipuşp tört b[aḳr...biş baḳr •] [53] ḳadız altı baḳr... [54] alḳu baş aġrı[ġ] ... [55] başta sökti... 4.2.4.6. T II Y 14 und Y 18. [VI] [56] [a]lḳınz-un yaġı ḳalz-un (•) ot aḳuru aḳuru • [57] ... /rz-un (•) bu otlar küimez-ün •biḳi biḳi bulġaz-un (•) [58] bu ot küçi (•) ḳayu kişi •aşı ḳarınta tıḳmış [59] [t]ebreyü (?) •köz-i neng körmez •erser •az-u burnı [60] tunmış erser • [az-u] adın adın köz aġrıġ •... . [61] erser • köz-i şişmiş erser • köz-inte .... [62] ḳız-ıl et önser •bu otuġ içz-ün [63] aşnu üç ḳaşuḳ içz-ün • törtünç kün [64] az • iki ḳaşuḳ [i]çz-ün • ḳız-ıl eçkü süti [65] bilen iç[z-ün] .... uri oġlanlıġ avçı süti Çeviri [56] ..kaybolsun, yağı kalsın. Ateş (?) ağır ağır [57] …yansın, ilaçlar yanmadan hızlıca karıştırılır [57] Bu ilacın gücü: yediği karnında tıkalı kalan (?) [58] guruldayan
55
(?), gözleri görmeyen, burnu [60] tıkanmış, gözleri ağrıyan [61] gözü şişmiş, gözünde… [62] kızıl et çıkmış olan, bu ilacı içsin [63] Başlangıçta üç kaşık, dördüncü gün [64] Daha azını, iki kaşık içsin. Kızıl keçi sütü [65] İle içsin… oğlu olan anne sütü 4.2.4.7. T II D 85. [VII] [66] bolsar • [67] öti •it üz-ümi • [68] alıp edgüti kesip soḳup [69] bilen ança ḳayınturmış [70] ḳalz-un •bişiġ [singi]r [71] ….künçit yaġi •sıngar •stır [72] stır mır •sıngar stır •kiruki [73] stır ptptdi •sıngar s[i]tr • [74] [s]tır aruda •sıngar stır suti [75] [s]tır amkir •barça birgerü soḳup [76] ḳayınturz-un suvi süti • 4.2.4.8. T II Y 19. [VIII] [77] süksümir (•) ḳadız (•) enetkek artunı (•) [78] ḳuntuz ḳairi (•) keviren (?) yaz-utı (•) [79] artız (•) bışıġ singir (•) artun (•) [80] ptpdi (•) singir (•) bir ayaḳ ingek yaġı (•) [81] bir ayaḳ bu singir yaġı ol• [IX] [82] yürüng çıntan (•) taş ḳasi (•) kuşti (•) [83] ḳamsun (•) z-aġunc (•) tobulġaḳ (•) ygrmi
56
[84] arıri (•) ḳırḳ kingḳuġun (•) btmul (•) arvuud (•) [85] bir tutum krüç bışıġ (•) yürüng iki[86] –sak 4.2.5. Üçüncü kitap Heilkunde II’de üçüncü kitabında verilen metinlerin orijinali bir veya birden fazla geniş kapsamlı kitap rulosundan oluşan önemli bir el yazmasına ait olduğu tahmin edilmektedir. Rulonun kağıdı sarı ve sağlamdır; ancak son parçalar (150 satırdan itibaren) ateş ve nemden zarar görmüştür. . Arka yüzde Çince bir metin vardır. 2 numaralı kitapta olduğu gibi, sonradan Uygurlar tarafından yazı malzemesi olarak kullanılmış olmalıdır. İyi korunmuş bir yerinde rulonun genişliği 27 cm.dir. Yazı temiz, kursiv bir biçimdedir. Noktalama esnasında, r, a, n, c ve z; q ve y arasındaki, sadece bir nokta ile noktalama şeklindeki karışıklıklar, hariç tutulmamalıdır. Ardı ardına sıralama sırasında her bir ilaç bir nokta ile ayrılmıştır. Daha büyük bölümler ve reçeteler büyük yuvarlak noktalarla belirlenmiştir. Yazı boyutu ve satır aralıkları her zaman eşit değildir. Üç numaralı kitapta on bir parça metin bulunmaktadır. Bunların katalog numaraları: T II Y 59 (U. 9222); T II Y 46 (Ch./U. 6803); T II Y 66 (U. 561); THY 27. (U. 9218); T II D 296 (U. 563); [isimsiz] (Ch./U. 7193); T II. Numarasız (Mz. 696); T II Y 27 Y 17 Y 18 (U. 9219); T II Y 18 (U. 9220); (T II 2) (Mz. 40); T II Y 17 = U. 9221; T II. Numarasız (U. 9223) şeklindedir. 4.2.5.1. T II Y 27 [1] [1] ….. suv içürmiş k(e)rek (•) tripal ḳainturmış suv [2] [içür]miş k(e)rek (•) prameh-ḳa y(a)raşur •birük prameh küçeser [3] ḳanamış k(e)rek (•) ḳanap ḳavmuşti önmeser (•) yiring bolmış [4] erser (•) yiti biligin yarmış k(e)rek (•) birük yarġalı ḳorḳs(a)r (•) [5] antaġ yaġıġ urmış k(e)rek kntü yarlz-un • yarılmışta [6] kin baş otın emlemiş k(e)rek •arıtı yup yaġıġ urmış [7] k(e)rek (•) yiringi başı arısar (•) öz-e ot saçmış k(e)rek (•) et
57
[8] ürgülüg •• tükedi prameh ig-ning adyayı (•) bir y(i)g(i)rminç [9] baġ •• prameh oġrınta ḳan ḳırtışta yögürür (•) [10] yumġaḳ ig bolur • taḳı anda sekiz ygrmi türlüg ürmen [11] ḳart-lar bolur ḳan bulġanmış oġrınga (•) anıng emtı [12] b(e)lgüsin emin söz-lelim • bu ürmen ḳart ig üküşi [13] bütrü ilki az-untaḳı yvlaḳ ḳılınç-ḳa törüyür • tmeser bu [14] az-unta üküş yvlaḳ ay(ı)ġ ḳılınç ḳılur • yaraşmaz aş suv [15] yir içer •ḳırtış et ḳan tatġ bulġanur (•) alḳu tatu-lar [16] bulġanur • sekiz ygrmi türlüg ürmen ig törüyür • emti [17] birer atın mengiz-in söz-lelim •bir udmbr atlġ ürmen [18] ḳart ol (•) mengiz-i antaġ bolur kürtüş-teki açır teg • ikinti [19] eşri atlġ (•) ḳırtısı ḳurı’ol (•) ḳar yüp yürüng mengiz-i ol • [20] üçünç kakani atlġ • mengiz-i yibün ol • aġz-ı ḳara •enetkek [21] burçaḳın-teg buġanlar • • kaka tau tip tirler • törtünç [22] çrm[an] atlġ ol (•) mengiz-i antaġ bolur yanga ḳoġusi teg • bişinç [23] pun-trik atlġ ol (•) mengiz-i linksa yaprġaḳı teg bolur • altınç [24].mriġa çigma atlġ ol (•) mengiz-i sıġun tili teg bolur • (boşluk) Çeviri [1] [1]… su içirmeli. Mirobalanlar ile kaynatılmış su [2] içirilmeli. İdrar bozukluğuna yararlı olur. Eğer idrar bozukluğu ilerlerse [3] kan almalı. Kan alınmasına rağmen idrar yapamaz ve irinlenirse [4] keskin bir bıçakla yarılmalı. [Hasta] yardırmaktan korkarsa [5] kendiliğinden yarılsın diye üzerine merhem koymalı. Yarıldıktan sonra [6] yara merhemi ile tedavi etmeli. (Yarayı) temizce yıkayıp merhem [7] sürmeli. Yara ve irin temizlenince, üzerine ilaç saçmalı. Et gelişsin diye… [8] idrar hastalıklarının sonu 11. [9] bağ (cilt).
58
İdrar bozukluğu olunca kan cilde yürür [11] yumak (düğüm) hastalığı oluşur. Kanın kirlenmesi ile on sekiz türlü ürmen yarası çıkar. Şimdi [12] bulgulardan ve ilaçlardan söz edelim. Bu ürmen yarası hastalıklarının çoğu [13] önceki varoluşlardaki kötü amellerden olur yada şimdiki [14] hayatında bir çok kötü amel yapıp uygunsuz şeyler yiyip [15] içmekten olur. Deri, et, kan ve yemekler karışır ve bütün hıltlar [16] kirlenir. On sekiz türlü ürmen hastalığı oluşur. Şimdi [17] bunların isimlerinden ve görünümlerinden söz edelim. İlki udumbara adlı ürmen [18] yarası olup görünümü kürtüşdeki açıra benzer. İkincisi [19] asri adlıdır, derisi kuru olup görüntüsü beyazdır. [20] Üçüncüsünün adı kakani dir Görünümü kırmızı olup, ağzı karadır. Hint [21] Abrus precatorius gibi olan
buġanlar kaka tau tiptirler. Dördüncüsü [22] çarman adında olup, fil derisi
gibidir. Beşincisi [23] pudarika adındadır, görünümü lotus yaprağı gibidir. Altıncısı [24] mriğa çigma adındadır, görünümü geyik diline benzer. 4.2.5.2. T II Y 27 Y 17 Y 18 [II] [25] ……………………………………………….. [26] ig emi (•) bir otuz baġ • • emti bor-dun turmış ig-ning emin s[öz-] [27] -lelim (•) ḳaltı utmat apsmar yil köngül-üg saçıp ḳudur ögsüz ḳılur [ançu-] [28] -layu yme bor kişike ḳor ḳılur • bor üküş içser kişi • üküş türl[üg] [29] ig • törüyür • öz-de başta iki eyegü-de sın söngükte barç[a] [30] ig törüyür • ıḳurmaḳ yötül suvsalıḳ bolur (•) ḳarnı et'üz-i örte[nür] [31] triter • sarıġ bolur • bu bor ig sarġ-ḳa bilmiş k(e)rek • öz ... [32] yvlaḳ bolur • aşḳa köngül bolmaz (•) ḳusar (•) kirpiki ḳadıtıp turur • [33] bu bor igin lispke bolur • üç toş bulġanmis erser bor i[g]i-ni[ng] [34] üç toġ-nung b(e)lgüsi bolur • emti emin söz-lelim • ḳra tuz • soḳup [bor] [35] birle içürmiş k(e)rek (•) bu bir em • mırç (•) p(i)tp(i)di (•) s(i)ngebir • isig suv [36] bile içürmiş k(e)rek (•) ikinti em •borḳa iglemiş-ning •sirke birle
59
[37] ḳ(a)ra tuz içürmiş k(e)rek • bir em • mırç (•) z-um uruġı • vsada bu otlar [38] barça tüz bor birle içürmiş k(e)rek (•) bor oġrınta yil ig bulġanmış [39] erser öngedür • çubaḳan (•) nara (•) sınçḳan (•) vsada uruġı • yalġaġu tuz b[u] [40] otlar barça tüz künçit yaġınga barlap bor birle içürser (•) bor içip [41] yil ig tabramış erser öngedür • matu lung suvḳa ergürüp içser (•) [42] bu bir em • nara uruġı • suvḳa ergürüp sıḳıp içürser (•) bu ikinti [43] em • yaġl(ı)ġ aş yitürmiş k(e)rek • tadus(ı)z isig aş yitürmiş k(e)rek • tu/ ... [44] -luġ kürtüşteki keyikler eti öz-e ḳalma yitü[rmiş k(e)rek] ... [45] ḳılmış kişike • bor oġrınta sarġ ig tabramı[ş erser]... [46] birle ḳatıp içürmiş k(e)rek (•) bir em • mır • suvḳa ḳa[tıp içürmiş k(e)rek • ikinti] [47] em • süçüg otlar ḳa(y)ınturup (•) soġımışta şker içinge [ḳatıp içürmiş] [48] k(e)rek (•) üçünç em • burçaḳ öz-e ḳaġıma bışur[up yitürmiş k(e)rek •].. . [49] uruġı • dana uruġı • bışıġ singir • kpra •su/ ... [50] bışurmış k(e)rek • tomlımışta ş(e)ker öz-e saçıp ... [51] süglün eti ḳaġıma ḳılıp yiser (•) bor oġrınta ... [52] bor içip lisp oġrınta ig törüser a[şnu] aç ... [53] ... bir tun bir-ük edgü bolmasar (•) et-üz-i küçlü[g] ... [54] …. küçsü[z erse]r birmegü ol • mırç p(ı)[tp(ı)dı] ... [55] ……….[ḳayınt]urup suvınga teke t/ ... [56] …………..kürtüşteki ḳuş, ... [57] ……………..edgü otlar bile . .. (boşluk) Çeviri [II]
60
[25] … [26] Hastalığına ilaç. Yirmi bir(inci) bağ (cilt). Şimdi şarap nedeniyle olan hastalıklardan söz [27] edelim. Delilik, tutarık (sarâ) ve yel (etkeninin) gönlünü dağıtıp, kudurtup, akılsız bıraktığı gibi [28] şarap da kişiye zarar verir. Çok şarap içen kişide, çok türlü [29] hastalık gelişir. Vücutta, başta, iki yanda ve tüm kemiklerde [30] hastalıklar oluşur. Tıkanma, öksürük ve içme arzusu ortaya çıkar. Karın ve beden ateşlenir ve [31] yanar, sarılık ortaya çıkar. Bu şarap hastalığı safradan oluşur. Vücut [32] kötü olur, aşa (yemeğe) heves olmaz, kusar. Kirpiklerini kapatıp durur. [33] Bu şarap hastalığı balgamdan olur. Üç hılt zarar görürse şarap hastalığının ve [34] üç esas hıltın bulguları ortaya çıkar. Şimdi ilaçlardan söz edelim. Kara tuz parçalanarak şarap ile [35] birlikte içirilmelidir. Bu birinci ilaçtır. Biber, darifülfül ve zencefil sıcak su [36] ile içirilmelidir; ikinci ilaç. Şaraptan hastalanana, sirke ile birlikte [37] kara tuz içirilmesi gerekir. Bu bir[inci] ilaç. Karabiber, Ocimum gratissimum tohumu, Trachyspermum ammi bu otlar [38] aynı oranda şarap ile içirilmesi gerek şaraptan kaynaklanan yel hastalığı [39] iyileşir. Hünnap, nar, tekedikeni, Trachyspermum ammi tohumu, yalamalık tuz. [40] Bu ilaçlar eşit oranda ezilir ve susam yağında çözülüp şarap ile içirilirse, şarap içme nedeniyle [41] artmış olan yel hastalığı iyileşir. Ağaç kavunu suda eritilip içilirse [42] bu birinci ilaçtır. Nar taneleri sıkılıp suda eritilip içirilirse bu ikinci [43] ilaçtır. (Hastaya) yağlı aş yedirmeli, sıcak tadusız aş yedirmeli. [44] Kürtüşdeki yabani hayvan etinden kalma yedirmeli. [45] … yapmış kişiye şarap nedeniyle olan hastalık artarsa… [46] … katıp içirilmeli. Bu birinci ilaçtır. Suya katılıp içirilmeli. (Bu) ikinci [47] ilaçtır. Tatlı otlar kaynatılıp, soğuyunca içine şeker katıp [48] içirilir. (Bu) üçüncü ilaç. Burçak ḳayıma kaynatılıp (yedirilir) [49] ..tohumu, nar tohumu, kuru zencefil, ahududu, su [50] pişirilir, soğuyunca üzerine şeker saçılır. [51] Sülün etinden ḳayıma yapılıp yenirse, şaraptan olan…(hastalık iyileşir). [52] Şaraptan kaynaklanan balgam hastalığı oluşursa… [53] …bir tün bir ük iyi olmazsa, vücudu güçlü… [54] … (vücudu) güçsüzse verilmemeli. Karabiber, darifülfül… [55] … kaynatılıp, suyuna teke…[56] … kürtüşteki kuş… [57] İyi ilaçlar ile … 4.2.5.3. T II Y 18 [III] [58] …
61
[59] … [60] bir tadu ... [61] et'üz-i alḳu şişmiş ... [62] önser (?) aġrıġuçı erser (•) bu ş, .... [63] lispke erser (•) k(e)ntü k(e)ntü otın tegürmiş [k(e)rek •…..yang-] [64] -ınça ḳa(y)ınturup içürmiş k(e)rek (•) suyumış k(e)r[ek] ... [65] suvın açınmıs k(e)rek • biş isig... [66] [y]il sarġ lişp ançulaġu emlemiş k(e)rek (•) şiş . .. [67] arırı (•) bışıġ singir •yonçḳa tübi •bu [otlar] ... [68] birle ḳatıp içürser (•) bu bir em • vrang... [69] bışıġ singir • yonçḳa tübi (•) bu otlar... [70] birle içürser • ikinti em • vrang (•) yurü[ng yiksek] [71] singir (•) yıvılġu (•) tivadar •mırç (•) bu otlar... [72] üçünç em • trika tuk (•) yıvılġu (•) y/ ... /sar barça . [73] içürser şış-ḳa yraşur • kakruḳa (?) (•) yıvılġu • trika [tuk]... [74] soḳup timi/ . . [o]t birle ud siki birle ... [75] süti[bi]rle ḳainturup ... [76] em •bış[ıġ singir] ... (Boşluk) Çeviri [III] [58] … [59] … [60] … [61] Bütün vücudu şişmiş… [62] …gelişirse, ağrır, bu… [63] ..balgamdan ise, ilacı her birinden tekrar tekrar kullanmak gerekir [64] …ınca, kaynatıp içirilmelidir. Suyumış… [65] Suyu açınmıs… Beş sıcak… [66] Yel, safra ve balgam bu şekilde tedavi edilmeli. Şiş… [67] Kara halile, kuru zencefil, yonca kökü. Bu ilaçlar…[68] bir araya katılıp içirilir. Bu birinci ilaçtır. Andropogon muricatus … [69] kuru zencefil , yonca kökü, bu ilaçlar [70] birlikte içilir.
62
(Bu) ikinci ilaç. Andropogon muricatus, yonca kökü, … kuru [71] zencefil, Avicennia marina , Himalaya sediri ve karabiber. Bu ilaçlar [72] (Bu) üçüncü ilaç. trika tuk, Avicennia marina … beraberce… [73] içirilirse şişlik iyi olur. Kakruka, Avicennia marina , trika tuk[74] ezilip… ilaç öküz sidiği ile birlikte… [75] … sütü ile bir arada kaynatılıp… [76] … ilaç. Kuru zencefil, 4.2.5.4. (T II 2) [IV] [77].………………busm/ ... [78] …………..ḳainturup ... [79] ……….,ça töz .. . [80] ………..[sarġ]-ḳa şiş bolsar lispke ... [81] ……..artuḳ yil sarġ bolsar •bir ikinti-de to/ ... [82] ……bu şiş ig emleser bolmaz • şiş em ig emi tüb/ ... [83] ...[e]min söz-lelim (•) lişp yaġ birle ḳatılsar boḳuḳ bolur (•) b[oḳuḳ] [84] .... bolsar otasar bolmaz • ḳıġ ögmek teg boġuz-ta üç tü[rlüg … [85] erser • yme emleser bolmaz • yiring aḳa tomlıġ yirdeki … [86] .....[y]irde turmış suv içmiş boḳuḳ erser (•) ol yme ... [87] b[olsar yaġıġ urmış k(e)rek (•) tütemiş k(e)re[k] .. . [88] emi neteg erser antaġ oḳ emlemiş k(e)r[ek] ... [89] ig bolur boḳuḳ-ta bir yilke • yaġ ... [90] ig kö[r]ür • ḳ(a)ra boḳuḳ bolur (•) aġız-tat, . . [91] ḳuriur • bu boḳuḳ yilke ol • ikinti ket/ . .. [92] törüyür • yumşaḳ yağl(ı)ġ bolur • üçünç ... [93] bolur • ol boḳuḳ otasar bol[maz] .. . [94] ig sö[z]-lelim (•) k(a)ntama[l ... (Boşluk) Çeviri
63
[IV] [77] … [78] … kaynatılır…[79] [80] … şişlik safrada olmuşsa (veya) balgamdan… [81] … daha çok yel ve safra olursa, biri ikincisi… [82] … bu şişlik tedavi olmaz. Şişliklere karşı ilaçlar… [83] İlaçlar(ın)dan sözedelim. Balgam yağ ile karışırsa guatr olur. Guatr [84] … olursa, tedavi olmaz… boğazda kığ ögmek gibi üç …[85] … olursa,yine tedavi olmaz. Soğuk irin akan yerdeki… [86] … yerdeki, beklemiş su içende (oluşan) guatr da (tedavi) olmaz… [87] … olursa merhem sürmeli ve tataçmış... [88] … ilacının yaptığı gibi tedavi edilmeli... [89] … [90] ... hastalığını görür Kara guatr olur… ağızda… [91] …kurur. Bu guatr yelden olur ikinci… [92] türer. Yumuşak ve yaşlı olur Üçüncü... [93] olur. O guatr iyi olmaz.,,, [94] hastalığından söz edelim… 4.2.5.5. T II Y 46. [V] [95] p(i)tp(i)di •b[ışıġ sin]g[ir] ... [96] bu otlar-aġ bütrü soḳup el[gep] ... [97] sökmek-ig söntürür • sökmek ... [98] otı küçsüz erser • • tukin tıdıġ... [99] vrnt (•) şbara lotur • bat •... [100] çmrasti • • tripal • bu ikinti tıdıġ [ot].. . [101] b[a]d • bu üçünç tıdıġ ot • v/ ... [102] ḳız-ıl kntir çeçeki • katpani • bu tö[rtünç tıdıġ ot • bu tört] [103] türlüg tıdıġ otlaraġ öngi öngi ... [104] birle içürser sökmekig tıdar «... [105] sökmekig tıdar • lotur ulatı ... [106] -up içürser küçi uluġ ol ••sökm[ek] ... [107] birle içürmiş k(e)rek • sökmekig [tıdar] ... [108] suvḳa ḳainturup içürmiş k(e)rek • [109] ot ḳovġaġalı soḳup süglün eti…
64
[110] isiç aġz-in titigin yapmış krge[k] . . [111] mır birle ḳatıp içürmiş k(e)rek (•) s/ ... [112] ḳua tübi • bışıġ singir • • ardun ... [113] ḳai(n)turup içürser sary-ḳa sökmek…. [114] tatġ • nara tatıġı ksai ḳainturmiş ... [115] tıdar • ktpl yürüng yiksek ... [116] bışıġ si[ngir]. . (Boşluk) Çeviri [V] [95] Darifülfül, kuru zencefil [96] bu ilaçlar tamamen ezilip elekten geçirilir [97] ishal hastalığını durdurur. İshal… [98] ilaç güçsüzse, pirinçten (elde edilen) ishal durdurucu eklenir. [99] Vrnt, Symplocos racemosa, Cissampelos pareira… [100] Syzygium cumini ve Mirobalan’lar . Bu ikinci (ishal durdurucu) ilaçtır [101] Cissampelos pareira bu üçüncü ilaçtır. [102] Kızıl kendir çiçeği ve katpani, Bu dördüncü (ishal durdurucu) ilaçtır. [103] Değişik ishal durdurucu ilaçlar birer birer [104] bir arada içilirse ishali durdurur. [105] İshal iyi olur. Symplocos racemosa ve yanısıra [106] ... içilirse çok güçlü etki yapar. İshal… [107] … birlikte içirilmeli. İshal durur. [108] Suyla kaynatıp içirilmeli [109] Ot ḳovyayalı ezilip sülün eti … [110] Kabın ağzı kil ile kapatılır. [111] … bala katıp içirilmelidir. [112] … çiçeği kökü, kuru zencefil, nanahan [113] kaynatılıp içilirse, safradan kaynaklanan ishal… [114] … tatğ, nar tatğ ve ksai kaynatılıp… [115] …geçer. Myrica sapida, Acconitum heterophyllum… [116] …kuru zencefil… 4.2.5.6. T II Y 66 [VI] [117]
[bu ikinti e]m • saba [ḳadız-ı]...
[118]
bu üçünç em • mantal • •bi/ . ..
[119] .... [lo]tr • nilutpal • bışıġ singir • bu törtünç em • bat ...
65
[120] toġlım • bışıġ singir • • çmrasti • ktpl • bu bişinç em • bil ... [121] yivlġu (•) srıġ puġa (•) ḳadz • issiz • vada • bu altınç em • tat/ ... [122] yürüng yiksek (•) bışıġ singir •saba ḳadız-ı • şenük... [123] .. . z-ira • bu yitinç em • ktpl • buda • şbr lotr • [saba] [124] [ḳa]dız-ı (•) bu sekiz-inç em • arırı uruġı • tatı kapuşp• . [125] şbara lotur • bu toḳuz-unç em • saba ḳadız-ı • şnük... [126] yivılġu • bat • bitmul • bışıġ singir • bu onunç em • bu on em[127] -ning otın öngi öngi soḳup elgep (•) mır (•) tuturḳan suvi birle [128] tomlıtıp içürser (•) ḳan sarġ-ḳa sökmek erser söner • sarġ-ḳa . .. [129] sökser • taḳı öz-e sarġ bulyaġuluġ aş suv yiser içser (•) [130] sarġ bulġayur • ḳalġ söker • anta trkin ḳan sarġ-nıng otın [131] emlemiş k(e)rek • eçkü süti birle as suv birmiş k(e)rek (•) anuv(a)zan [132] ḳılmış k(e)rek • payas • şarip (•) şbara lotr • ş(e)k(e)r • buda • mır • eçkü [133] süti birle tomlıtıp içürmiş k(e)rek • ḳan sökme(k)ke • s(a)laka [134] ptr (•) çmlu bikl • amra • arçun (•) tinç • bu otlar yalnguş yalnguş eçkü [135] süti (•) mır birle içürser • ḳan sökme(k)ke yraşur • şbara lotr (•) [136] buda (•) öyürken • şker • nilutpal (•) bu bir em (•) sdavari • öyürken (•) [137] yigde saḳız-ı (•) ptmakiḳr (•) bu ikinti em • kuşti • ni(l)utpl • • yigde [138] saḳız-ı •• buda (•) şbara (l)otr (•) bu üçünç em • bu üç türlüg [139] emdeki otlar • öngi öngi • eckü sütinge ḳainturup mır birle [140] içürser • ḳan-ḳa • sökmekig tıdar • çıntan (•) piriangu soḳup [141] elgep (•) mır (•) tuturḳan suvı birle içürser • ḳan sökmekke [142] yraşur • şnük uruġı • soḳup elgep mır panıt birle yaġmur [143] suvınga bulġap iç(ü)rser • ḳan-ḳa sökmekke yraşur • [144] nilutpal • buda (•) sang (•) şker • yangı saġmış süt birle iç(ü)rser (•) [145] ḳan-ḳa sökmekke yraşur • ḳantı arıġsz-lı ḳatı sökser (>)
66
[146] temeser yıdang ḳan (•) temeser yıdang arıġ(s)z (•) muntaġ begü körser [147] aşnu trkin ḳanaġ tidmiş k(e)rek (•) basa arġsz sökmekig tıdmış [148] k(e)rek • ḳan tıdsar • arıġsz-ı kntü tatu-sınça bolsar (•) angar(?) tripal [149] eçkü süti içür (•) tükedi munça em •• Çeviri [VI] [117] [bu ikinci] ilaç . Holarrhena antidysenterica kökü...[118] bu üçüncü ilaç. Nymphaea
lotus
meyvesi, sandal
ağacı…
[119]
…Symplocos
racemosa,
Nymphaea stellata , kuru zencefil. Bu dördüncü ilaçtır. Stephania hernandofolia... [120] Alhagi maurorum, kuru zencefil, Syzygium cumini , Myrica sapida, bu beşinci ilaç, Aegle marmelos ...[121] Avicennia marina , ferfelek(Areca catechu), tarçın, deve dikeni, hint inciri. Bu altıncı ilaçtır, Woodfordia floribunda… [122] Acconitum heterophyllum (•) kuru zencefil, Holarrhena antidysenterica, zerdeçal... [123] ... ve anason, bu yedinci ilaç, Myrica sapida, meyan, Symplocos racemosa, [124] Holarrhena antidysenterica. bu sekizinci ilaçtır. Kara halile tohumu, Woodfordia floribunda çiçeği … [125] Symplocos racemosa, bu dokuzuncu ilaçtır. Holarrhena antidysenterica, zerdeçal... [126] Avicennia marina , Stephania hernandofolia, darifülfül kökü, kuru zencefil. bu onuncu ilaç. Bu on ilacın [127] her biri teker teker ezilip, elekten geririlip, bal, pirinç suyu ile birlikte [128] soğutup içirilirse, kandan, safradan oluşan ishal durur. Safradan olan ... [129] ishal safrayı bozan gıda ve içecekleri yeyip içerek [130] Safrayı bozmuş olanlar ve ḳalġ sökerler. Kan ve safranın ilaçları ile derhal [131] tedavi edilmelidir. Gıda ve içecekler keçi sütü ile birlikte verilmelidir. anuv(a)zan [132] yapılmalıdır.• payas, şarıp, Symplocos racemosa, şeker, meyan ve bal, keçi [133] sütü ile birlikte soğutulup içirilmelidir. Kanlı ishale, s(a)laka [134] ptr (•) çmlu, Buchanania lanzan , Magnifera indica, Terminalia arjuna (•) tinç, bu otlar tek tek keçi [135] sütü ve bal ile birlikte içirilir. Kanlı ishale iyi gelir. Symplocos racemosa [136] meyan, Mimosa pudica, şeker, lotus çiçeği. Bu birinci ilaçtır. Asparagus racemosus, Mimosa pudica [137] Kuş iğdesi reçinesi, ptmakiḳr. Bu ikinci ilaç. Saussurea auriculata, lotus çiçeği, kuş iğdesi [138] sakızı, meyan, Symplocos racemosa. Bu üçüncü ilaç. Bu üç türlü [139] ilaçtaki otlar tek tek keçi sütüne katılıp, bal ile [140] içirilir, böylece kandan kaynaklanan ishal durur,
67
Sandal ağacı ve Aglaia Roxburghiana ezilir. [141] elekten geçirilir (•) bal (•) ve pirinç suyu ile içilirilirse, kanlı ishale [142] iyi gelir, zerdeçal tohumu ezilip elenip, bal ile yağmur
[143]
suyuna
karıştırılıp
içirilirse,
kanlı
ishale
iyi
gelir.
[144]
Nymphaea stellata , meyan, sang ve şeker yeni sağılmış süt ile içirilirse, [145] kanlı ishale iyi gelir. Kanla karışık kirli dışkı çıkıyorsa [146] ya yıdang kan ya da yıdang dışkı gibi birşey çıkarıyorsa [147] önce hızla kanın sonra kirli ishalin durdurulması [148] gerekir. Kan durdurulunca ve dışkı tabii halini alınca, mirobalan’lar ile verilir [149] ve keçi sütü içilir. Bunca ilacın sonu 4.2.5.7. T II numarasız [VII] [150]……………………………………………………… [151] ……………………………..ol • yıltız [152] …………………………..sar çıntan önglüg [153] ………………………………….bilmiş [154] …………………………otḳa küimiş teg [155] …………………….bolsar•bu ḳart sarġ-ḳa [156] …………………….yabrılıp tursar (•) yaġlıġ [157] …………………………………..bu ḳart lispke [158] …………………[yi]l sarġ lisp üç [159] ……………emlegü ermez •ot em yıratmış k(e)rek (•) [160] ……………….ada ig bolsar (•) barça emlemiş k(e)rek (•) [161] …………………………………………….artuḳ [162] …………………………………..[em]lemiş k(e)rek (•) ḳan [163] ………………………………………erser bıçmış çımḳımış [164] ………………./sar sorġu urmış k(e)rek (•) açıġ ḳabasın yaġıġ [165] ……………./tuḳ öz-e idmiş k(e)rek (•) lisp küçlüg [166] …………..k(e)rek (•) sarġ küçlüg erser (•) sökütgü
68
[167] ……………•ḳart igke bi biçekin emlemiş [168] ………………birük ḳart bütüp /rıġ [169] ……………………urmış k(e)rek
ḳatġ erser
[170] ………………………….öz-e aġu türtmiş [171] …………………………………….timin türtmiş [172] ……………../ġu öçürgülüg………ḳartġ arımış [173] .............• ptul • tripal• p ... umat (•) kurüç (•) kntakari • vaz-ak • kranç [174] ………………..barça tüz ingek yaġınga ḳayınturup ... ġ içürser [175] …………………..bu yaġ vz-ır atlġ ol • çira tıktuk• [176] ………………….bat•arm •[to]bulġaḳ (•) tarlım (•) buda• iki sanıp [177] ……………….• triman •çıntan• goroç • ptpdi (•) artuç uruġı [177] ……………kanatı • visal………şnük uruġı • tobu(l) ġaḳ • vaz-ak [178]……………… /ban tübi /ul erugüd tastı • yürüng yiksek [180] ………………………yıvlġu • …………..usban • sdava[ri]•[bu] otlar [181] ……………………………..•bu ot/………… erser • tört ülüş .... [182] ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,………..üküş • ……………..birle ḳatip .... [183] …………………………………yaġı ḳalz-un (•) rnaya tikt/ ... [184] ………………………………………..erser edgü ḳı/ ... (Boşluk) 4.2.5.8. T II D 296. [VIII] [186] ................. /tları üküş bolur . . [187] …………./z-te yadılur •tritmez [188] ………i/ antaġ ol •udu ... ḳırtışı [189] ………………….ol• eligde adaḳ -da [190] ……………………..ḳart emleser bolmaz •
69
[191] ………………………../lur •emtı otaġuluḳ [192] …………………………….söz-lelim• bir [193] ………………….…………………………/lüg aġrıġuçı [194]…………………………………….. enetkek bgni si/... [195] ……………………………………./ta alḳu yirde [196] .. …………………………….uvşaḳ yumġaḳ-lar bolur . . [197] ………………………….ol (•) yürüng ḳabaḳ çeçeki [198] ………………………..[u]vşaḳ yumġaḳ-lar birle yapışıp [199] …………………………………………….. (Boşluk) 4.2.5.9. T II Y 17. [IX] [200].. [201] …………………• kiçeyür • üç ... . [202]………..bolur• balḳ baslġ ... [203] …………oġrinta ḳan .... [204] ………………………tut/... [205] (Boşluk) 4.2.5.10. Ch./U. 7193 [X] [206]…………………… /lly kiç t/ b/ ... [207] …………………………bolur•yumġaḳ öz-e ... [208] ……………………………………vaçr çik at/ ... (Boşluk)
70
4.2.5.11. T II Y 59. [XI] [209]... [210] idmiş ... [211] yig ba/... [212] üküş tü[rlüg] ... [213] kansai toş ... [214] üçünç ar ... [215] timin tıdıġ ... [216] ḳa(y)ınturup ançulayu iç[ürmiş k(e)rgek]... [217] içürmiş k(e)rgek (•) yig .... [218] yürüng yiksek•ḳ(a)snı ... [219] tobulġaḳ•bat • p(i)tp(i)[di]... [220] yalġaġu tuz • sung • u/ ... [221] egir • arırı ... 4.2.5.12. T II numarasız [XII] [222] …………….. igligig udıtm[ış k(e)rek] . [223] …………..ya(l)ġaġu tuz • eçki saġ yaġ ... [224] tamġ(a)ḳ yıḳamaçuḳ-ḳa yraşur .... [225] p(i)tp(i)di • yalġaġu tuz • bat • tus bi/ ... [226] k(e)rek (•) künçit yaġı bir[le] ... [227] yıḳamaçuḳ-ḳa yaraşur ... [228] ...] ḳam • egir ...
71
4.2.6. Dördüncü kitap Dört numaralı kitap olarak verilen yazmanın her iki tarafında da Uygurca yazılar yer almaktadır. Diğer tarafta Budacı bir metin yazılıdır. Baş ve son tarafları yırtık olmasına karşın sağlam bir kağıdı olan bu tomar 18,5 genişliğinde ve 71,5 cm. uzunlugundadır. Diakritik noktalar y ve q’nun bir nokta ile işaretli olduğu bazı yerlerde eksiktir. Tomarın bir yüzünde üç fırça ve mürekkep ile çizilmiş, ikisi oturmuş ve biri ayakta üç insan figürü izlenmektedir. Tıp metinleri arasındaki tek resimli yazma parçası olan bu yazmada resimlerin yanı sıra T I D olarak işaretlenen bir metin yer almaktadır. Büyük ve okunaklı yazıları olan bu metin Berlin, Staatsbibliothek’te Mz. 725 olarak kayıtlıdır. 4.2.6.1. Numarasız [1] başta tiz-te ... [2] kögüz-te ilig(te) inçkitte [3] … [4] ḳayu kişin(in)g uluġ(?) isig bolsar (•) tili [5] tutunsar (•) söz-ke sav-ḳa köngüli [6] bolmasar (•) tügüni bu erür (•) yürek(i)nte altın [7] iki tsuun yir-te (•) yana altın [8] ülüg/ ... [9] ... [10] ... [11] ... öt t[a]marı bolu[r] [12] talta taalta bu ... iki edgü bolur (•) [13] sıġun yiliki bir sıtır (•) arırı on (•) viriri [14] biş (•) imiti üç baḳır (•) ptpidi bışıġ singir [15] ikirer baḳır (•) suvatçır üç baḳır (•) şeker (•) [16] panıt üçrer sıtır (•) agaru ... [17] süt (•) mün ikirer si … [içür-]
72
[18] -miş k(e)rek (•) [19] viriri (•) yürüng yiksek (•) şünük uruġı (•) [20] bışıġ singir (•) divdaar (•) mırç (•) ptpidi (•) bu otlar [21] tüz urup soḳup elgep (•) çurnı ḳılıp (•) yılıġ [22] suv birlen içürmiş k(e)rek (•) si... igen[23] -ke edgü bolur (•) [24] ḳan ḳusmaḳ emi (•) bars sing[ir] ...(?) ... [25] bişer baḳir (•) eg[i]r (•) mır birer sıtır soḳup elgep (•) [26] mır-ke yoġurup ġuntik ḳılıp içmiş k(e)rek (•) [27] ḳusmaḳ söner (•) [28] priangu igdile tüz soḳup elgep (•) mir[29] -ke yoġurup (•)ġuntik ḳılıp içs[er ḳusmaḳ] [30] söner (•) [31] uşatı ḳusmaḳ erser (•) ḳız-ıl urk(e)rsin (•) [32] mırç inçke soḳup elgep (•) murut suvınta [33] yoġurup (•)ġuntik ḳılıp tngda sayu [34] içz-ün (•) ḳusmaḳ söner (•) Çeviri [1] Başta, dizde [2] göğüste, elde, inçkitte [3] ... [4] Kişinin ateşi yüksek olup, dili [5] tutulmuşsa ve konuşmaya gönlü [6] yoksa, bu onun tügünüdür. Yüreğin [7] iki sınır altında olan yerde, yana altında.[8] ...[9] ... [10] ... [11] safra damarı bulunur. [12] talta t’alta [?] bu ikisine iyi gelir. [13] Geyik iliği (?) bir sıtır, kara halile (Terminalia chebula) on, Emblica officinalis [14] beş, çin alıçı (Crataegus pirmatifida) üç bakır, darifülfül ve kuru zencefil [15] ikişer bakır. suvatçır üç bakır, şeker [16] ve bal üçer sıtır. ödağacı (Aquilaria agallocha) [17] süt ve etsuyu ikişer si… [18] [içiril]meli. [19] vinini, beyaz yiksek, zerdeçal tohumu [20] kuru zencefil, Himalaya sediri, karabiber ve darifülfül: bu ilaçları [21] eşit miktarda ezip, toz haline getirip elekten geçirmeli ve ılık [22] su ile içirmeli.si/...hastalığına [23] iyi gelir. [24] Kan kusmaya karşı ilaç, pars
73
sing[ir]...(?).....[25] beşer bakır Acorus calamus ve bal birer sıtır ezip, elekten geçirip, [26] bal ile yuğurup, hap yapıp içmelidir [27] (Böylece) kusma geçer. [28] Aglaia Roxburghiana ve igdile eşit miktarda ezilir, elekten geçirilir, bal [29] ile yoğrulur, hap yapılıp içilir[se kusma] [30] geçer [31] Kusma uzun sürerse ('?) kızıl ürgesin.[32] ve biber ince ezilir, elekten geçirilir murut suyu ile [33] yoğrulup hap yapılıp her sabah [34] içilirse, kusma geçer 4.2.7. Beşinci kitap Beş numaralı kitap başlığı altında, yalnızca üst kenarları okunabilen çift taraflı bir kitap sayfasına ait 11.5x14cm ve 12x7 cm boyutlarında iki yazma parçası tanıtılmaktadır. Arat, henüz asılları belirlenememiş ve orjinal yazmaları kayıp olan, birincisi 22 satırlık, ikincisi 19 satırlık, satırları baştan ve sondan eksik olan iki küçük metnin sadece transkripsiyonları vermiştir. 4.2.7.1. Numarasız Ön yüzü [I] [1] …………………….-un ... .u/…………… [2] ………………….aġr[ıġ]-nın[g] emin .... [3] …………………./ar kakruġun küyürüp .... [4] …………………….yaḳz-un (•) öngedür ... [5] …………………../ḳ altın ḳanaz-un (•) öngedür ... [6] …………………………./p külin ypar ḳara tuz ... [7] …………………………………ming ... z-ün öngedür [] ... [8] ………………………………/tr birle ḳatıp ... [9] ………………………………ers[e]r ölgei (•) ḳu;... [10] …………………………aġai (•) ptpdi su [11] ,……………………..p ütinte ... Arka yüzü [II]
74
[12] ………………………………yörgep ḳ/ ... [13] …………………………./m t/... -nang esi ... [14] …………………..[ḳ]ulyaḳ-nang tüb[in]d,... [15] ………………..[önged]ür [] yiti em em/ ... [16] ………... . tın alu umatın bussar (•) yvlġu ... [17] …………………….yaġı tamaz-un (•) suv tsi t/ ... /d/ ... [18] ………………..[öng]edür ḳ kim-neng burunta ... [19] …………………….yaġı birle ḳatıp tu/ ... [20] …………………….[kim] • neng burunta süçki ḳa/ ... [21] …………….-sar ... ḳan ... 4.2.7.2. Numarasız Ön yüzü [III] [23] ………………………………….tang/ ... [24] ……………………………….urz-u[n] ... [25] ……………………………………yuz a/... [26] …………………………/umġaḳ altı,... [27] ……………………..burun tumaġu ... [28] ……………………ot köz öz-e ... [29] .... …………….[t]ütüni kirz-ü[n] ... [30] …………………………./sar du/ ... [31] ……………… Arka yüzü [IV] [32] ………………………………………………………… [33] ……………………………….[ki]m-neng ...
75
[34] ……………………………………külin alıp ... [35] …………………………ḳanḳa aġrısar ... [36] …………………………[ta]ḳı yme kek/ ... [37] ……………………………………birle ḳatıp ... [38] ………………………….[ta]ḳı yme ... [39] …………………….[ö]z-e yaḳ[z-un] ... [40] ………………………………/miş erser ... [41] …………….... [so]ḳup künçi[t yaġı] ... 4.3. Türkische Turfan-Texte VII 4.3.1. T III M 66. [1] rasayan çurnı: [2] pidpidi biş baḳır, [3] murç tört baḳır, [4] kurbi üç baḳır, [5] ḳadız iki baḳır, [6] suksumur bir baḳır, [7] bışıġ singir üç baḳır, [8] bıdbul tört baḳır, [9] ḳurnu bir baḳır, [10] ardun bir baḳır, [11] yangı tana üç baḳır • [12] bu ot-lar-nı yumşaḳ soḳup, [13] mır bilen yoġurup, id bur[nı-] [14] ça yumġaḳ-lap, on (?) ... [15] ḳıın inç bolur • [16] ḳışamuḳ önüp, ḳarını öd-
76
[17] meser, ingek yaġın serid[ip] [18] ang-a birgü ol, öder • bulung [19] baḳır su k[…] [20] ḳadġu ol • Çeviri [1] “Gençlik”i tozu; [2] darifülfül, beş bakır, [3] karabiber, dört bakır, [4] kurbi, üç bakır [5] tarçın, iki bakır [6] kakule, bir bakır, [7] kuru zencefil, üç bakır, [8] bıtbul, dört bakır, [9] ḳurnu bir bakır [10] nanahan, bir bakır [11] taze susam, üç bakır [12] bu ilaçlar yumuşakça ezilir, bal ile yoğrulur, kuşburnu büyüklüğünde hap yapılır... [15] ağrı düzelecektir. [16] kızamıkçık başlayıp kabız olduğunda [17] inek tereyağını eritip içirin [kabızlık] geçer. Bulung [19] bakır su ..., katılır. 4.3.2. T III M. 295 [1] eçkü südi birle yunsar, yüz çimsiz bolur (•) [2] it tişin kenç oġlan asınsar, yureklig [3] bolur (•) it tişin kuidürüp, negü-ge türtser, tu [4] önmez bolur (•) ḳavḳın ḳılıp, ala kişi-ge sürtser, [5] ala-sı kider (•) öpüp ḳuş-nung süngükin [6] yıpar birle ḳoşup, yuuz-ge barça sürtser, tişi Çeviri [1] Keçi sütü ile yıkanırsa, yüz kırışıksız olur. [2] Bir erkek çocuk (boynuna) bir köpek dişi asarsa, yürekli olur. [3] Bir köpek dişini yakar, (külünü]uygun yerinde taşırsa, kılları [4] çıkmaz. Kepek haline getirir, cüzzamlı kişiye sürterse [5] cüzzam kaybolur. Eğer ibibik kuşunun kemiklerini [6] misk ile karıştırıp, birazını yüzüne sürerse, dişi... 4.3.3. T I D 596 Ön yüzü
i
Rasayan (Skr.): Elixir vitae (Arat); günümüzde “anti-aging” terimine karşılık gelmektedir.
77
[1] ……………………………………arırı ... [2] ………………[içür]miş k(e)rek • bir ygrmin[ç] [3] ……………………………yıra, arırı, mır birle [4] ……………………………/u içser, ai sayu ḳata [5] ……………………./isi igsiz bolur • öngi yvlaḳ [6] ………………………….önglüg küçlüg bolur.
• et
[7] …………….. [b]olur • trk ḳarımaz • et yin ḳo[..] [8] ……………………… içmiş teg bolur • tsiklitsi [9] …... /in soḳup elgep, mır, saġ yaġ birle ḳatı[p] [10] ... aç ḳarınta tapça içz-ün. • yasḳa ... [11] ... erser, saçı ḳırtḳırtmıi erse[r], yi[. .] [12] ………………/u/ ... [soḳ]up .... Çeviri [l] ... Terminalia chebula ... [2] ... içirmeli. onbirinci [?] ... [3] ... yıra, Terminalia chebula bal ile (karıştırılıp) [4]... içerse, (böylece) her ay ... [5] ... (ve) hastalık olmaz. Diğer kötüler [6] ... (ve) ... –renkli ve güçlü olur. vücut (?) [7] ... olur ... Çabuk yaşlanmaz. Vücudu ... [8] ... içmiş gibi olur • tsiklitsi [9] ... dövüp, elekten geçirip, bal ve tereyağı ile karıştırıp [10] ... aç karnına susadıkça içsin • yasḳa ... [11] ... ise ve saçı kesilmişse (?) ... d2] ...dövüp..., Arka yüzü [13] ……..... . içs[er, inç]gülüg [bolur .] ta/ ... m/... [14] ……………….bolur, uruġı ḳoramaz • buda soḳıp [15] ……………….singir birle ḳatıp, kün sayu mün [16] ............. . içz-[ün], kögüz-ge edgü ol • sarıġ sas/ ... [17] …………………………otun odġurur. • emti ot [18] ………………………kez-igçe baştın baş aġrıġ [19] …………….[ayu bir]elim • ne üçün tip tiser,
78
[20] …………………………../i yıltız-ı yirde bolu[r • ] [21] ……………………yıl]tız-ı başta bolur • biş [22] ………………………../du içinte ig tebreser, [23] ……………………………………………toş ... [24] [25] [kteol... [26] [serotra ... [27] ... erser, alko etöz-te yad[ılur ... [28] igi bolmasar yötül-te ... [29] ... |gü şiş öngedür • etöz-i-nirig.... [30] ... emleser, bolur • uz-un ton-luğ ... [31] ... |sar şişi yoruğıçı erser er-nirig şiş ... [32] ... |s emleser bolur • şiş ig yilge ... [33]
k(e)rek . ingek yağı künçi|t ...
[34] içürjmiş k(e)re|k ... Çeviri [13]... içerse, sakin olur... [14] ... olur. Tohumları azalmaz. Meyan ezilir [15]... ve et suyu ile karıştırılır, suyu her gün [16]... içilmeli. göğüse iyi gelir. Sarı... [17] ... ilacı odgurur . Şimdi ilaç... [18]... sırayla başından baş ağrısı [19]... söz edelim. çünkü … [20]... kökü yerde olur. [21]... kökü başta olur. Beş [22]... , içinde hastalık ortaya çıkarsa. . [23]. toş 4.3.4. T II Y 18 II. [1] …………………………………………..bilgeli [2] ……………..........]l[arın] ayu bireli[m • bir otuz ... [3] ……………..........]ḳı iki tişi sarıġ bolu[r • iki otuz ... [4] ………………………iki ti]şi sarıġ bolur • [üç otuz . .
79
[5] …………………iki tişi sarıġ ] bolur • tört [otuz yaşasar, . . [6] ………………... iki tişi sarıġ bolur] • biş otuz yaş[asar, . . [7] tiş[i sar]ıġ bolur • altı otuz yaşasar, [8] bolur • yiti otuz yaşasar, altınḳı otraḳ[ı.... Çeviri [1] …bilmeli [2] (Şimdi) …lerden bahsedelim. 21 yaşında [3] olunca. iki dişi sarı olur. 22 yaşında olunca [4] iki dişi sarı olur. 23 yaşında, [5] iki dişi sarı olur. 24 yaşında [6], iki dişi sarı olur. 25 yaşında, yani bir ... [7] dişi sarı olur. 26 yaşında, [8] olur. 27 yaşında, böylece alt-orta .. 4.3.5. III. . ……………………………….. [1] …… /[kte ol ... [2]……./[ser, otra [3] …..erser, alḳu etüz-te yad[ılur………... [4] ………….igi bolmasar, yotül-te……… [5] .…... /gü şiş öngedür • etüz-i-ning …… [6] …..em-leser, bolur, uz-un-tonluġ ……. [7] …. /ser, şişi yorıyuçı erser, er-ning şiş/.. [8] …. /s emleser, bolur • şiş ig yilge…….. [9] .... k(e)rek • ingek yaġı, künç[it………… [10]
…………….içür]mış kre[k…………...
Çeviri: [l] ... [3] ... ise, bütün vücutta yayılır • ... [4] ... hastalık olmazsa, öksürükte… [5] ... şiş iyileşir. Vücudunun ... [6] tedavi olursa, iyi olur.Eğer bir kadın... [7] ... eğer şişi hareketli ise, erkeğin şişi … [8] ... tedavi olursa iyi olur. Şiş yel’den oluşmuşsa ... [9] ... gerek ... inek yağı, susam... [10] . içirmeli...
80
4.4. Türkische Turfan-Texte VIII 4.4.1. T II S 49 Aynı el yazısı ile yazılmış iki parça, her biri altı satırlık Pothî-yaprağı. Sağ ve sol kenarları hasarlı ve bu nedenle her iki yaprağın sırası belli değil. Aynı şekilde ön ve arka yüzler de tahmini belirlenmiş. I. Ön yüzü [1] /mek kelir, til tüpi. bhogzi. öpkesi. tamgaḳı suv öl öδüş āltāci tāmarlāri … [2] …/k püḳ bhelküleri montag bholor (:) agzi ḳurir (,) sūv içip ḳāmmāz (.) āşag āḳlār. ü/... [3] ... āgzintim tāshārū üntürür (;) ḳohsar. sāveḳlār (;) könli āδār (;)sūvsaleḳ isi/… [4] … sūvsalaḳ bholsār (,) ḳohsaḳ pürḳe bholor (.) tuluni sāncār (,) bhāşşi tittrer . .. [5] ... /pleşpi. ḳulḳaḳi yüz usuz küçsüz bholor. sogeḳ sūv içser sūvseleḳi … [6] ... /cig tāttir (,) közi ḳizḳil bholur (;) uzatti ḳurimaḳ isirkemmek püşmeklek bholor || yel pulga/ … Çeviri … gelir. Dilin dibi, boğazı, ciğeri, damağı,... su ve ıslaklık alan damarları. . . . . guatr’ın (?) özellikleri şunlardır: ağzı kurur ve su içer (ama) kanmaz, yemeklerden iğrenir … zayıflar ve gözden kaçar, kalbi (hızlı) atar. … susuzluk. Susuzluk olursa, zayıf ve buruşuk (gözükür), saçları dikilir, başı titrer ... balgam. Kulakları …, iktidarsız ve güçsüz olur. Soğuk su içerse susuzluk … tadıdır, gözü kızarır … uzarsa kuruma, ateş yükselmesi sinirlilik olur Yel bozuklukları … Arka yüzü [7] … aḳag yollarδa solap ḳoδor (.) ötrök ol leşp cattiḳ tithik tek ḳuriyür(.) bhogzinta kil/i/ [8] … /r (.) ḳarnı ürülür (.) bhaşı tekzinur (,) uδıḳlār (.) ḳussār(.) aşag͜ ersir (.) ermekü izi/ …
81
[9] ... /ük suvsalaḳ alḳo üç_doş bhelküleri tükel kozonür || khiδim … [10] ... / ttim bholor || isik ḳuyaşḳa emkenmiş kşi kücek puzlug yenlag icc/ … [11] …/şüp sагag tözlük suwsalaḳ kālîr || bhorḳa bhāknikā toḳitmis kşi aşotti küçsüzke [12] … /glag agar civsagum şor aştim leşp tözlük sūvsalıḳ örer(.) bho sūvsalaḳ lār… Çeviri: Akış yollarından döner, sonra yansıtılır. Ardından, her türlü balgam kurur … boğazında… karnı şişer, başı döner ve uyuklar kusar iştahsızdır. Halsizlik. . . üç hıltın susuzluktaki tüm bulguları görülür. Nihayet … olur. Güneşten eziyet görmüş kişi güçlü, buzlu şeyler yiyip içmelidir. … safradan olan susuzluk … Fazla şarap ve bira içmiş kişi güçsüzlükten … ağır, ekşi ve tuzlu besinler balgamdan olmuş susuzluk. Bu susuzluklar… II. Arka yüzü [13] … /smaḳ lag tuturḳamlar purcāhk lār şeker /// mδampat͜ ol (.) mir sāḳātāḳi ke/ … [14] … ödhkürü. tümle sogeḳ yeltā toḳimaḳ odhkürü tününk kümnünk tü/ . . . [15] … /kteki ökremteki. yultaḳi yulaḳtaḳi. sūvlar āgusuz агag. cchi/. . . [16] /rsḳā ogsāti ālḳu sūvşuşlārtā yek ustümki ham sodak tekme bholūr lār(.)āth 0/ … [17] … türtümküler türtünup(,) yincülük morvant lār asnap. yviklik itiklik [18] … /rtā āy͜ tenri yaroḳim utrunuk ertürmiş kerek. tozlug tupraḳ lag ke/ … Çeviri … Pirinç, fasulye, şeker, bal (?) vb…. gece soğuk yelde kaldığından ötürü ... gecenin ve günün. . ve hendeklerde, derelerdeki zehirsiz ve saf sular… .... benzeri olan … bütün suların içinde en üst düzeydeki prenslerin suyu olarak adlandırılır. … merhemler sürülmeli, inci kolye takmalı. Takı ve ay parlaklığı … tozlu topraklı …
82
Ön yüzü [19] tak yemiş͜ kerek. otguraḳ civsagum şor yaglag hkurug aslar͜ mirlig [20] /rklālā
yārāsi
iclāgulār͜ üze .. işlemiş tomlārag kātmiş͜ kerek. ş/ …
[21] … /kābhag yerlāta yātmiş_kārak. ökram sūv͜ icchip cchār yogrot āyām/ . . . [22] … /g. küm togottā türmaḳag yāti tārḳārmiş͜ kerek ||
|| grişmakāl ...
[23] … kücim küm cogi comāḳ tā ödhkürü sārag terilür. kez rtutā bhulgānur ... [24] … turmiş tiktākyāg içürmiş͜ kerek. sökitkü içürmiş͜ kerek ḳām ḳānārmiş͜ kerek Çeviri … gibi yemeli. Özellikle (?) fermente, tuzlu, yağlı ve kuru gıdalar, bal-tutarlılık … astar ile beslenmiş giysiler giymeli… tehlikesi yerlerde yatmalı, hendeklerden su içip... yoğurt. . . güneş
doğarken,
yatmaktan
kaçınıp
ayağa kalkmalı
…
Yaz
zamanı. . . gücü sayesinde. güneşin batmasından toplar.. sonbahar mevsiminde … ... bayat acı yağ safrayı arttırırsa tiktak yağı içirmeli, sökitkü içirmeli, damardan kan almalı. 4.5. padmacintämanldhärani sütra çevirisi bazı metinler 4.5.1. T I 551 =Mz. 244 (a) yüzü [1] çintamani darnı nom üzeki köz otın ka[tmak] ... bişinç .. ol [2] ödün ıdok körgeli erklig aryav(a)lokidişv(a)r bodis(a)t(a)v kim kamag tinligl(a)r [3] -ig irinçkeyü tsuyurkayu y(a)rlıkap köz otın katmak törü[sin? ka]mag kişi kör [4] [-s]er sevgülük [5] [ot ]-ları bo
tapla-guluk ögirgülük sevingülük nomlayu [y(a)rhk]adı ... erür ... kakoti ... kişrakakoti … yipün len[hua .kök]
... [6] [lenhu]a taloy
köpüki … kuzgun otı … bahk tü[ … ]
[7] [kürkü]m ... tavgaç kürkümi … p(i)tpidi ... mirça ... bişig s[ıngır … ]
83
[8] [ … ] kılıp yinçge sokup alap ertmişte kin ... a[ … ] [9] [ ... s]akar ... kapir ... yar[ıma]r sıtır urup yinçge kinl[emişte? ıdok körgeli] (b) yüzü [1] [erklig] aryav(a)lokidişv(a)r bo[di]s(a)t(a)v körki ön̑ginte k[ … ] [2] [ … ] birisin min̑g sekizer kata sözlep ... alk[o kamag tınlıglar üçün ] [3] [edgü?] ögli y(a)rlıkançuçı kön̑gül turgurup bo otug ıdo[k körgeli erklig ary] [4] [av(a)l]okidişv(a)r bo[di]s(a)t(a)v körki-nin̑g adakınta [ ] [5] [kı]zıl bakır [6] [ka]mag-nın̑g
çöki öze köz bulun̑gınta tamızs[ar ön̑g̑ edge]y agrıg erser inçe k(a)ltı közte kön örtmek [ … ]k
[7] böri tüşmek ... yaş. akmak ... kızarmak k(a)ragu bolmak ... köz agrı[mak]da ulatı [8] kün küntemek birer kata bo [otug] közde ursar barça ön̑gedür ... iki kün [9] ursar tolp et'özdeki ig agrıg-ka em [bolur] ... üç kün [ursar] 4.5.2. T I D 667c / T M 261c = Mz. 212 (a) yüzü [1] bol//m[ ... 1 azunta örli örlinçe bo kiş[ig udıngay tapın] [2] -gay ayagay agırlagay ... kim-ler birök kö[z agrıg] bolup künt[... ] [3] -ser ... közi emzik bolup böri tüşser ... ötrü … arırı .. viriri .. imi[ti] [4] bo üç
otug alıp yinçge sokup alap külep ... kinlemi[ş]
[5] ödte
arıg közedip kunsuy-larıg ... ıtıg ... ton̑guzu[g]
[6] yakın kel -medin olar-ka körkitmedin agızınta burhan[lar?] [7] atın atayu bo ıdok darnıg sözleyü ... mır.. azu [ …l]-ı otu[g] [8] [.. ] kişi süti birle katıp yogurup yas[s]ı kılıp közde [ ... ] [9] [min̑g] közlüg bodis(a)t(a)v körki üskinte bo ıdok darnı o[kiyu? ... ] (b) yüzü [1] [...] ol uvşakıg bo ıdok darnı nom ed[gü ögli ... ]
84
[2] [te]gmiş orunta ornasar ötrü ön̑gedür … kim [ayıg ögli ... [3] yagı yala yan̑gku kemişip emgekke tegürgeli kıl[ın]sar.. ötr[ü ... ] [4] t[obra]k alıp ...
azu min ... azu lav alıp ol kişi et'özi[nte ... ]
[5] kılıp min̑g
közlüg bodis(a)t(a)v körki üskinte kurç biç[ek?]
[6] alip ... bo
ıdok darnı nom öze yüz sekiz kata arvap k[ ... ]
[7] açınmış-ta ol kişi et'özin birer kesser ... mançulayu kılu yüz [sekiz] [8] bin kılıp amrig atın atap otka köyünser [ ... ]k tükedmiş [ … ] [9] ötr[ü o]l ayıg ögli yagı bo kişi üze a[ … ] 4.6. Die Mongolica der Berliner Turfansammlung Peter Zieme’nin işlediği altı yeni Uygurca tıp metin parçası şunlardır: 1a.
Nr. 82. T II D 33 = Haenisch B 11
1b.
Nr. 83. ------------ = Haenisch B 12.
2.
Ch(inesisch) / U(igurisch) 6532b + Ch(inesisch) / U(igurisch) 7552b
3.
T II 1076a (= U. 5526a.) 14 satırlık afrodizyak reçete.
4.
T I x 505 (= U. 5478a-b.)
5.
T II Y 20 (= U. 247a-b.)
6.
Y 18 = U. 5745 ve paralel metinleri T II Y 18 (= U. 5747) ile T II Y 14
(= U. 4983.) 1a ve 1b sıralı parçalar aynı yaprağın sonradan yırtılmış iki parçasıdır ve birleştirilerek okunmuştur 6. parça ise Arat’ın TT VII no 22’nin dipnotunda transkripsiyonunu verdiği T II Y 18 = U. 5745 işaretli metin ve bunu tamamlayan T II Y 18 = U. 5747 ve T II Y 14 = U. 4983 işaretli paralel metinlerdir. 4.6.1. (= Haenisch B 12 - BT XVI Nr. 83) + T II D 33 ( = Haenisch B 11 = BT XVI Nr. 82) i I. (1-4.satırlar):
i
Buluntu yeri işareti yok.
85
[1] -ning içi yanga aş[ıġı ...] [2] ḳısnı mişkiç mayaḳı [
]si yılan ḳasıġı
[3] teke alın-ıntaḳı töz bo otlarıġ soḳup [4] yışlaġu ol öngedür kider edgü bolur Çeviri „ ... nin içi ..., fil [dişi], ḳısnı, (misk) kedisi dışkısı, ..., yılan derisi, tekenin alnındaki boynuz: bu ilaçlar ezilip tütsü yapılır. İyileşir, geçer, iyi olur." II. (a = 4-8. satırlar; b = 9-13. satırlari): [4, 9] ab
ab
p'lkwk- [5]ke bem
ab
künçid
аЬ
уаġın akünte (bkün-te)
ab
p'lkwk-[10] nüng
yumaḳın-(6)ga aazu (başu) ayavalmışınga (baçınmış-ınga) atoḳ[uz] (btoḳuz) [11] abelig nur b
a
künin ([12] bküni)
a
tolmış-[7]ta (btolmış)nur bkwlkwk-tin
yangılmadın
nurb
türtgü
ab
nurb
toḳuz
nur b
iki bbölük (abolük)
el[ig] [12]
ab
nurb
[kün]i
ḳurt [13]abüner banta
(aa[nt]a) absong aboḳ abedgü (8)abbolur asınamış (byramis) abem abol Çeviri „ p 'lkwk’a ilaç: Susam yağı her gün bp'lkwk’in yumru(?)suna veya neresi ağrıyorsa oraya, kırk dokuz gün aksatmadan sürülür. kırk dokuzuncu gün tamamlandığında, kwlkwk’ten (külden??) iki kısım kurt çıkar. Ondan sonra iyi olur. Bu sınanmış bir ilaçtır." III. (14-17 satırlar): (14) p'lkwk-i yr'sy bolsar sparsum-nı alıp işiç (15)-[t]e ḳayınturup ḳovuġ bolmışta elig [kün] (16) türtgül yaḳılur anta basa oşaḳı yangça (17) künçit yaġın türtgü'ol ḳurtı üner „p 'lkwk yr'sy (?) olana, sparsum (?) alınıp (bir) kapta kaynatılır. Kuruyunca (?), 50 (gün?) boyunca sürülür. Geçer. Bundan sonra, daha önceki gibi susam yağı ile sürülür. Kurtu kaybolur." IV. (18-20. satırlar):
i
Burada sonradan yırtılmış iki parça birleştirildikten sonra birlikte okunmuştur. Bu nedenle satır sayıları değişik verilmiştir.
86
(18) grx toḳı(n)mış kişi ışlaġu (?) sadu[n] (19) tvġaç ḳamışı taş uruġı bo otlarıġ yışlas[ar] (20) grx toḳı(n)mışı kider : „İblisin çarptığı kişi tütsü yakmalır: eğer sarımsak, Çin kamışı, taş-kökü ilaçları ile tütsü yakarsa, iblis çarpması geçer." 4.6.2. Ch/U 6532; Ch/U 7552 i Arka yüzü ii (1) [...] baġır ḳapıġ[ı...] (2) [...]' isig küçi ol • bo [...] (3) [...] övke iglig ol - talaḳ [...] (4) igleser talaḳ iglig ol tip bilmiş [k(e)rek ...] (5) bügür tadıġı açıġ ol ḳulġaḳ ḳapı[ġı ...] (6) ün ḳılıp bilgü ol •• bügür iglig ol t[i]p [...] (7) övke igsiz erser bügür küç birür • bügür (8) i[g]siz [erser] yürek küç birür yurek igsiz (9) [to]lp et'özke küç birür :: ış[laġ]u ḳız[ı]l [...] (10) [a]gar tagar sırġunç ḳara küşi ku[...]par [...] (11) [e]dgü ol yurüng çıntan taḳı [...] (12) [...]r baḳır : bısıġ singir k[...] (13) [...]-ḳa orun[...] (14)[...] Karaciğerin kapısı [akciğerin (?)].sıcak gücüdür. Bu [...] akciğer hastadır. Dalak [...] hastası ise, dalak hastadır. –Böyle bilin[meli]. Böbrek hastadır.- [...] Böbreğin tadı acıdır. Kulak kapı[sı...] ses yapar. Böyle bilinmeli. Böbrek hasta. -[...]
i ii
Buluntu yeri işareti yok. Ön yüzü belirlenemedi
87
Akciğer hasta değilse, böbreğe güç verir. Böbrek has[ta... ] değilse yüreğe güç verir. Yürek hasta değilse bü[tün] vücuda güç verir. [...] Yakmalı: ödağacı, kedi otu (Valeriana wallichii Dc), fesleğen, kara tütsü (Balsamodendrum mukul), ku[.. .]par [...], [i]yi olur. Beyaz sandal da [...]r baḳır, kuru zencefil,-a [...] yer[...]."
4.6.3. T II 1076 (U 5526) (1) er epçi birle uz bolayın (2) tiser emi yurüntegi bo (3) uç (?) ḳusnung yungi (?) (4) [...] süglin ḳutruḳi baḳa (5) buti kesilgü ḳutruḳı bo munça (6) -nı uvaşıp (?) er-ning ḳaşanmış (7) yirte saçşun uz bolġay (8) iki yiti kün m(e)ngisi [...] (9) tngrim-ke [...] (10) ḳılıp tapınzun uz bolġay "Eğer bir erkek bir kadınla becerikli olarak birlikte olmak istiyorsa, ilacı: uç(?) kuşunun (?) tüyleri, [...], sülün kuyruğu, kurbağa bacağı, kertenkele kuyruğu: bunlar ufalanır, erkeğin işediği yere saçılır. iyi olur. [...] Iki hafta sevinç [...] Tanrıma [...] kılıp tapınsın, iyi olur. " 4.6.4. T I x 505 (U 5478) (arka yüzü ?) (2) [..ç] ġurtı (?) -şudi (3) [... yoġu]rup içser tng (4) [... yurün]g küşi taḳıġu (5) [...]inge ḳarını üze (6) [...] uşir bor sirke
88
(7) [...]i (8) [... s]uv-ḳa yoġurup [...] şudi [... karıştırı]lıp içilirse, hemen (?) [... beya]z tütsü, tavuk-[...] karnı üzerine [...] Andropogon, şarap, sirke [...] su ile karıştırırsa [...]" (ön yüzü ?) [...] birle min-ke (3) [...b]o ikirer baḳır (4) [... i]çser kider (5) [... tü]z ülüş ḳılıp (6) [...] içser kider (7) [...] ḳara küşi miye „ [...] ile et suyu [karıştırılırsa, ...] her birinden ikişer bakır [... i]çilirse, geçer. [...eşi]t miktarda [...]içilirse, geçer. [...] Kara tütsü (Balsamodendrum mukul), beyin (?) [...]." 4.6.5. T II Y 20 (cam üstünde: 120.500) (U 247). İki yüzü de yazılı kitap yaprağı, boyutları 8,4 x 16 cm. (arka yüzü ?) (2) [... sa]r - özke bürtser •• ḳ[...] (3) [...] tökser (tügser?) *• künçit yaġı" [...] (4) [... ḳaz] uyüri - bo munça ot[uġ] tü[z ülüş] (5) [ḳılıp inçge soḳup l]alap " yoġurup süt birle (6) [...] tam [?] bolzun kü[ç]üm (7) [...] ig yazılġay yoḳ bolġay (Bu satırdan sonra, yalnızca harfler mevcut.) Çeviri
89
[Eğer...], kendine dokunursa, [...] sallar (veya parçalar?), (sonra?) susam yağı, [...beyaz] hardal: bu böyle drog[lar eşit ince parçalar şeklinde ezilir, parçalanır, karıştırılır ve süt ile [içilir (?) ...] olmalı[...]dır! Tam (?) olsun benim gücüm [büyümeli(?)...] Hastalık geçer ve yok olur. " (önyüzü ?) (1) [...] tüpi yme entkekce atı v(a)st[i] (2) [... bolur ...] tavġaçça p[...] bolur " p(i)tp(i)di " bışıġ (3) [singir ... bo munça] otl(a)rıġ inçge soḳup lalap (4) [...içg]ü k(e)rek " suv süt [bir]le (5) [... iç]zün ötrü kötür (?) bir[le] (6) [...] suvı birle asazun mun[...] Çeviri “ [...] kökü ve Hintçe adı v(a)st[i] [... olur ...] Çince p[...] bolur " darifülfül, kuru [zencefil ... bu] ilaçları iyice ezip, un haline getirip, [...içg]ilmelidir "su (veya) süt [i]le [... iç]sin. Sonra kötür (?) i[le] [...] suyu ile yesin, böylece[...]” 4.6.6. Y 18 (U. 5745) ve T II Y 18 (U. 5747) ile T II Y 14 ( U. 4983). Arat’ın TT VII’de, 22.II numaralı dipnotunda işlediği metin parçası T II Y 18 (U 5745) aynı el yazısı ile yazılmış başka iki parça ile bir araya yerleştirilebilir. Bunlar 4.6. satırları tamamlayan T II Y 18 (U 5747) işaretli ve alttaki 4.-8. satırları tamamlayan T II Y 14 (U 4983) işaretli parçalardır. Bu şekilde ortaya çıkan metin şöyledir: (1) [...] bilgeli i[steser ...] (2) [...]l[arı]n ayu bireli[m "... bir otuz yaşasar] (3) [altınḳı otra]ḳı iki tişi sarıġ bolu[r iki otuz yasaşar altınḳı] (4) [otraḳ]ı tört t[i]şi sarıġ bolur " üç otuz yaş[asa]r [altınḳı altı] (5) tişi barça sarıġ bolur tört otuz yaşasar üs[tünki otraḳı] (6) iki tişi sarıġ bolur biş otuz yaşasar üstünki otraḳı tört (7) tişi [sar]ıġ bolur " altı" otuz yaşasar üstünki altı tişi barça [sarıġ] (8) bolur - yiti otuz yasaşar altınḳı otraḳı iki tişi yene yurüng [bolur ••]
90
Çeviri „[...] bilgili i[sterse ...] [...]l[arı]nı söyleyeli[m "... Yirmi bir yıl yaşarsa] [alttaki ortada] ki iki dişi sarı olu[r. Yirmi iki yıl yaşarsa alttaki] [ortadak]i dört d[i]şi sarı olur " .Yirmi üç yıl yaş[a]r[sa] [alttaki altı] dişi hepsi sarı olur. Yirmi dört yıl yaşarsa, üs[tteki, ortadaki] iki dişi sarı olur. Yirmi beş yıl yaşarsa, üstteki, ortadaki dört dişi [sar]ı olur. Yirmi "altı" yıl yaşarsa, üstteki altı dişi hepsi [sarı] olur – Yirmi yedi yıl yaşarsa, alttdaki, ortadaki iki dişi yine beyaz [olur ••] 4.7. Vāgbhata’nın Astāṅgahrḍayasamhitā adlı eserinden çeviriler (Brahmi harfli) 4.7.1. U. 6871b Arka yüzü r2 [...]uma-k a[...] r3 [...]tı la rnıŋ | ġ[...] r4 [...]ş surtmiş çurnılar üz[e...] r5 [...]g[…] , nibuşi, yötol , isig i[g...] r6 [...]y[]r bo monça iglig k(i)şi tal tançula[...] Ön yüzü v1 [...]odmış kerek . köznüŋ ot mahabutı , leş[p...] v2 [... k]ılmış kerek || anta basa nete[g...] v3 [...]şta öŋre tambul atlag ot [...] v4 [...] sarag igke | rukş [...] v5 [... y]araşı e[rmez...] (r4) [...] tozlarını sürerek Çeviri [...] (r5) [...] nefes darlığı, öksürük, ateş[...] (r6) [...] böyle hastalığı olan kişi filiz çiğne[me]meli [...] (v1) [...] mış olmalı. Gözünün elementi ? ateş, balga[m...] (v2) [...] etmiş olmalı. Bundan sonra nasıl[...] (v3) [...] dan önce [...] tāmbūla adlı ilaç [...] (v4) [...] safra hastalığına, rūksạ [...] (v5) [...] [f]ayda e[tmez... ]
91
4.7.2. U. 6871c AHS I (= Sūtrasthāna) 2, 8–16 Arka yüzü (recto) 2 [...]yinki [...] 3 [...] ...,| işke küçke [...] 4 [...]l söŋöki or yap bo[lmak ...] 5 [...] tevşig iş yime küçlü[g ...] 6 [...]r monta öŋi rıtu üdlerte arıtı [...] Ön yüzü (verso) 1 [...]In || artok tevşimekte ödgürü | suvsa[lık ...] 2 [...] öre kelir | kayu k(i)şi artok te[vşimek ...] 3 [...] üküş sözlemekke öK[...] 4 [... se]ziksiz isig ö[z ...] 5 [... bi]rle kılu[r ...] 6 [...] i [...] Çeviri (r2) [...]inki [...] (r 3) [...] işe güce [...] (r 4) kemiği sağlam ol[mak ...] (r 5) ve yorucu iş [...] güçlü [kişiler ...] (r 6) mevsimler boyunca bundan tamamen farklı [...] (v1) [...]... . aşırı çalışmaktan ötürü susa[ma...] (v2) [...] meydana çıkar. Kim aşırı ça[lışırsa] (v3) [...] çok fazla konuşmakla ... [...] (v4) [... kuş] kusuz [hayat]ını kaybeder... (v5) [...ile] birlikte eder [... || 15 ||41 …] 4.7.3. U. 6871a AHS I (=Sūtrasthāna) 2, 17–24 Transkripsiyon Arka yüzü (recto) r3. [...] karnı ür[ülür ...]
92
r4. [...]er aç erken kirmi[ş kerek ...] r5. [...] oŋi işke yakmagulu[k ...] r6. [...]nI kılmış kerek . nomta öŋi meŋig [bulmaz ...] Ön yüzü (verso) v1. [... a]yagka tegimliglerig baştınkı köŋöl [...] v2. [...] ölöt , ogurlamak , adın a[mrakın amranmak ...] v3. [... edgüsi]ŋe küni kıvırkanmak , ö[pke ...] v4. [...]k çgayla[rıg ...] v5. [...]ek ... [...] Çeviri (r 3) [...] karnı şişkin[leşir ...] (r 4)[...]er aç erken gir[meli ...] (r5) [... başka bir işe anla[yışı...] (r 6) [...] ...etmeli. Darma olmadan sevinç [olmaz] (v 1) [...] [saygıya] lāyık olanlara mükemmel(?, lit. ilk) akıl [...] (v 2) [...] cinayet, hırsızlık, başkasını [sevmek] (v 3) [... başkasının] malını kıskanmak, ö[fke] (v 4) [...] yoksul olanı [...] (v 5) [. .]ek ... [...] 4.7.4. [T II S 49] Mainz 209 AHS I (= Sūtrasthāna) 3,75 46–54 Arka yüzü (recto) (= TT VIII I 19–24) 1 [...]teg yemiş kerek. odgurak çıvşagun şor yaglag kurug aşlar mırlıg [...] 2 [...]rKlele yaraşı ıçlagular üze işlemiş tonlarıg kedmiş [k]erek . ×[...] 3 [...]K abag yerlete yatmış kerek . ogran suvı çIp çar yogrot ... [...] 4 [...]g , kün çogınta turmakag y(ı)ratı tarkarmış kerek || || grişmakal [a] tla[g ...] 5 [...] küçin kün çogı çomakta ödgürü sarıg terilur . küz rıtuta bulganur . [...] 6 [...] turmış tiktak yag içürmiş kerek . söK içgu içürmiş kerek | kan kana[tmış kerek ...] Çeviri
93
(r 1) [...] ... yemeli. Ekşi, tuzlu ve yağlı tadı olanlarla bal sürülmüş kuru gıdalar tüketmek gerekir [...] (r 2) [...] ... işe yarar astarlı giysiler giymeleri gerekir [...] (r 3) [...] çitlenmiş yerlerde yatmalı. Dere suyu,...yoğurt... [...] (r 4) [...] sıcak güneş altında durmaktan kaçınmalı. Grīsṃ akāla adındaki[...] (r 5) [...] Güneşin sıcağından duyulan ciddi ağrının sonucu oalrak safra birikir. Güz mevsiminde bozulur. [...] (r 6) [...] ... tiktaka-yağı içirmeli [...]; müshil içirmeli[...] kanatmalı (kan almalı?) Ön yüzü (verso) (=TT VIII I 13–18) 1 [...]şmaklag tuturkanlar burçaklar şeker [ı]mde patol mır sakatakı keyi[kler ...] 2 [... ö]dgürü , tünle sogık yelte tokımakta ödgürü tünüŋ künnüŋ tü[...] 3 [...ögü]zteki ögrenteki , yultakı yulaktakı , suvlar agusuz arıg . çI[+] × ç[...] 4 [... noş suvsu]şka ogşatı alku suvsuşlarta yeg ustunki hansodak tegme bolurlar anı o[...] 5 [...] türtüngülar türtünüp yinçülüg morvandlar as(ı)nap y(i)viglig †itiglig†[...] 6 [... la]rta ay teŋri yarokı? utrunu ’k? ertürmiş kerek . tozlug tupraklag keG[...] Çeviri (v 1) [...] ...pirinç taneleri, fasulyeler, şeker, Phyllanthus emblica , Trichosanthes dioica, bal, saka’daki vahşi hayvanlar [...] (v 2) [...] ötürü [...] , gece soğuk yelden çarpılmaktan ötürü [...] gece,gündüz [...] (v 3) [...] nehirdeki, derelerdeki, havuzlardaki (ve) küçük havuzlardaki sular zehirsiz (ve) temiz. . [...] (v 4) [...] tüm içecekler arasında Ambrosia içeceği gibi en mükemmel olanı haṃsodaka adındaki [...] (v 5) [...] kokular sürünüp, inci gerdanlıklar takınıp, süslü (v 6) [...] [saraylar] da
94
4.7.5. U.6866 AHS I (=Sūtrasthāna) 19,140 81–20, 1 Arka yüzü (recto) 1 tizin yokaru [...] 2 üç kün wasti kılmı[ş kerek ...] 3 ok anuwazan kılm[ış kerek ...] 4 yu yime yarı ... [...] 5 ta . karınta marım orun[larta ...] 6 [...] ... [...] Çeviri 1. dizini yukarı 2. üç gün lavman yapıl[ması gerekir] 3. yağlı bir lavman uygulan[ması gerekir] 4. ve […] ile […] 5. ta. Karında, marma yer[lerde…] 6. [...] ... [...] Ön yüzü (verso) 1 [...] ... u ... [...] 2 teGler neçe igler ...[... igleri] 3 g öritte[çi] kan b[u]lga[n- ...] 4 boluk tüke[di ...] 5 barçata ... [... ü] 6 stün bölük[t]e[k]i [...] Çeviri 1. [...] ... u ... [...] 2. [...] ler nice hastalıklar.. . [...hastalıkları]
95
3. kanın sebep olduğu [hastalıkla]r 4. bölüm son[u] 5. hepsinde [...] 6. üst bölüm[d]e[k]i 4.7.6. Mz 187 ( T II S 49) + U 6883 + U 6851 AHS III (= Nidānasthāna) 5,154 46-57 Transkripsiyon Arka yüzü (recto) r1 [...]mek kalir . til tubi , bogzı , öpkesi , tamgakı (,) suv öl ödüş altaçı tamarlar kurıp suvsala r2 [k ...]k †buk† belgüleri montag bolor (:) agzı kurır (;) suv içip kanmaz (;) aşag aklar ; üni kısılur ; bogzı r3 [...] agzıntın taşgaru üntürür (;) kogşar ; savıklar (;) köŋli azar (;) suvsalık isirkenmek ugrıntakı , r4 [...)] suvsalak bolsar (,) kogşak burkı bolor (;) tuluŋı sançar (;) başı titrer (;) yıd tuymaz (;) agzıŋa r5 [...] ... t/p leşpi ; kulkakı yüz (,) usuz, küçsüz bolor . sogık suv içser (,) suvsalıkı asılur . sarıg üzeki ör6 [gsuz bolur; agzı a]çıg tatır (;) közi kızgıl bolur (;) uzatı kurımak isirkenmek buşmaklıg bolor . yel bulganıp lişpig suv öl öÇeviri r 1 [...] ... mek kalır. (hastanın) dil kökü, boğazı, akciğeri, damağı (ve) su (ve) nem taşıyan damarları kurur, susar r 2 [hastalıklar oluşur. Ortak.] . .belirtileri şunlardır: ağzı kurur; su içip kanmaz, yiyecekten nefret eder; sesi boğuk çıkar, boğazı r 3 [, dudakları, dili kabalaşır, dili] ağzından dışarı sarkar; gevşer; sayıklar; hislerini kaybeder; susuzluk hastalığı [... hastalıkları] ateşe bağlıdır
96
r 4 susuzluk olduğunda [yelden olan], (hasta) gevşek (ve) kuru olur; şakakları sancır; başı titrer; koku duymaz; ağzına r 5 [tad alamaz; ...] ... balgamı; kulağı sağırlaşır ; güçsüzleşir, soğuk su içerse susuzluğu artar. Safradan olanr 6 [gözükür; ağzın a]cı tat [olur]; gözü kızarır; sürekli kurur, ateşlenir, nefesi daralır. Yel’i bozulup balgam su… Ön yüzü (verso) v1 [düş ...] akag yollarta solap kodor (.) ötrök ol leşp çanDık titig tag kurıyur (.) bogzınta kıltık olorur teg bolup uv2 [dıyur; agzı tatıglıg tatı]r (;) karnı ürülür (;) başı tegzinür (;) udıklar (;) kusar (;) aşag yarsır (;) ermegü igi keç bişer (.) bo lişp üzev3 [ki ...tö]zlüg suvsalık alko üç doş belgüleri tükel közönür . kidin örmiş suvsalık av4 [...]ztIn bolor . isig kuyaşka emgenmiş k(i)şi küçeg buzlug yıŋlag içgu kunçuylar birle v5 [...]zup sarıg tözlüg suvsalık kelir . borka begnike tokıtmış k(i)şi aş otı küçsüzke yakçırtsar yaglav6 [g ... ya]glag agar çıvşagun şor aştın leşp tözlüg suvsalık örer (.) bo suvsalıklar alko rasakşay tiKliÇeviri v1 [...]yollarda depozit olur. Balgamı çamur gibi kurur. Boğazında kılçık varmış gibi olup, v2 [uyur; ağzı tatlılanı]r, karnı yel (gaz) ile şişer; başı döner; uyuklar; kusar; yemeklerden tiksinir, hazımsızlık olur. Bu balgamdandır v3 [ki… tö] susuzluk üç hılt bulgularının hepsi gözükür. Hazımsızlıktan olan susuzluk hastalığında v4 [...] dan olur [...] Güneş ışınlarının ısısından muzdarip bir kişi, soylu kadınlar ile birlikte güçlü buzlu içececekler içer
97
v5 [...] ...safradan olan susuzluk hastalığı görülür. Şarabla birayla etkilenmiş kişi, hazımsızlıktan muzdariptir, yaşlı v6 [...] yağlı, ağır, ekşi ve tuzlu yemekten balgam kaynaklı susuzluk olur. Bu susuzluklar hepsi rasaksạ ya- ... 4.7.7. U.6821 A yüzü a [...] közi | gawmu[ş]t[i ...] b [...] | boguzta ka[...] B yüzü a [...]g[]k çog su[...] b [... s]öŋöki kog[ş]a[k ...] 4.7.8. U.6905 d A yüzü 4 [...]kte 5 [...] ... nI ün 6 [...] ... ş kukşi B yüzü 1 [...] ... r ö2 [...]klıg 3 [...]ş 4.8. Nāgārjuna’nın Yogaśataka adlı eserinden çeviriler (Brahmi harfli) 4.8.1. Mz. 204 Arka yüzü r1.
[ekhu]karnı
karga tarmakı
r2 .
[krmişa]tru
vraŋ
kalkah
[...]
98
r3.
[...]
[ ...]lmIş
krmın
kurt[larıg]
Cyperus rotundus, Salvinia cucullata, Randia dumetorum, Himalaya sediri ve Moringa pterygosperma’nın kaynamış suyu; Piper longum ve Embelia ribes’den yapılmış bir merhem ile birlikte, vücut yollarını (yani, ağız ve anüs) tutan, uzun süren, solucan ve solucana bağlı hastalıkları ortadan kaldırır r4.
r5.
[e]le
sukşmir
upaku[lyā]
[...]
[vr]şabho
isiz ıgaç
Ön yüzü v1.
[…]
aşvajatu taş
v2.
[mutra]krcchre
gaumuşti tarumı[ş … ]
Böbrek ve mesane taşlarına bağlı idrar zorluklarında Elettaria cardamomum, Piper longum, Glycyrrhiza glabra, Selaginella imbricata, Piper aurantiacum, Tribulus terrestris, [vf]şabha, hint yağı ve en önemli katkı maddesi olarak bitum ile birlikte kaynatılarak, içilmelidir. v3.
[pesena]bhedaka
paşanabe[dak]
v4
[...]
içürmiş kergek
v5
saruje
agrıg
Ateş ve kolik renal ile seyreden idrar zorluğunda ve kabızlıkta Terminalia chebula, Tribulus terrestris, Cassia fistula, Selaginella Imbricata ve Alhagi maurorum birlikte kaynatılarak bal ile karıştırılarak içilmelidir. 4.8.2. TM 319 = Mz. 192 Arka yüzü l.
atha dād[i]m[am]
vā azu na[ra ...]
2.
[...]
a[r]şa igke
varccovibandhe[şu]
[...]
99
Sindirim bozukluğu hazımsızlık, basur ve kabızlık durumunda, pekmez ile kurutulmuş zencefil veya Piper longum, ayrıca üçüncü olarak Terminalia chebula veya nar düzenli olarak yenmelidir. 3.
4.
5.
[ha]rıtakı
arire
nā[gara]
[...]
[...]
[bi]rle
idam
bolarnıŋ
[āsya-]
[a]g[ı]zta
vidhāritā
tutma[k ...]
Ön yüzü 1.
[prabala]n ca
küçlüg [yme]
kāsam
yötü[l]
Kurutulmuş zencefil, Terminalia chebula tozu ve Cyperus rotundus pekmez ile hap haline getirilir, ağızda tutulursa genellikle ağır bronşit ve şiddetli öksürüğü iyileştirir. 2.
3.
4.
kapittha
m(u)rutnuŋ
amblarasen[a]
[…]
[lājaih]
[...] birle
samānşai[r]
[t]üz
[prasaktām]
[uza]tmış erser [ ... ]
asakrn
[ ... ]
Realgar tozu, Piper longum ve Piper nigrum; Feronia elephantum’un ekşi suyu ile birlikte, eşit miktarda “şişmiş”i pirinç ile karıştırılıp, üzerine bal sürülerek yenir, müzmin kusmalara genellikle iyi gelir. 5.
i
[...]
Basınçlı buhar ile hacmi arttırılmış pirinç- Puffreis
[...]nl
100
mākşikena
mir birle
yu[kta]
[ ... ]
4.8.3. Mz. 202 (Yogaşataka 10b-13c) Arka yüzü r1
r2
[...]
[top]olgak
[kr]ta(h) ka[şāyah]
[...]
[...]
[ ...]m[I]ş
hito
edgü o[l]
atisāre
sökmekke
Holarrhena antidysenterica, Aconitum heterophyllum, Aegle marmelos, Cvperus rotundus Pavonia odorata kaynatılarak hazırlanan bu ilaç, uzun sürse bile, hazımsızlık, kolik ve kan ile ilişkili ishallerde yararlıdır. r3
r4
r5
şunthı[m]
bışıg s[iŋir]
[gudü]cım
kroç
pibej jale(na)
içürmis ker(g)ek suv [b]irle
kva[thitām]
[...]
[mandānalatve]
[ ...ml]ş otlarka
satatāmatāyā[m]
uzatı [ç]ı[g] bolmakka
āmānu[bandhe]
[...]
[...]
[ ...le]rke
punarnavā
yoronçga tübi
dāru
deva[dar]
Eşit miktarda Cyperus rotundus, Aconitum heterophyllum ve Tinospora cordifolia ile kuru zencefil, su ile kaynatılır ve içilirse, sindirim, müzmin hazımsızlık ve sindirim bozukluğu ile ilişkili müzmin ishale iyi gelir. Ön yüzü v1 v2
[samu]trām
ud siki birle
mahişākşayuktām
kara kuşi ... [...]
[udara]
karın igke
101
v3
v4
v5
pānduroga
tuprak öŋlüg [igke]
sthaulya
yogo[n... ]
[urdhva]
[ö]ŋdün bölükteki
kaphāmayeşu
leşp tözlüg igke
mus[ta]
[topolgak]
[dāru]
[de]vadar
şigru
yürüŋ bil
kvātha(h)
kayınturup
sa[k]rsnā
padpidi [birle]
[mārgadvayena]
iki yolla[r ...]
cirapravrt[t]ām
keç[?]i...
Boerhaavia diffusa (kökü), Himalaya sediri, Terminalia chebula (ve) Tinospora cordifolia ve Balsamodendron Mukul inek idrarı ile içilirse cilt hastalığı, tümörler, mide hastalıkları, anemi, şişmanlık, marazi mukus ifrazatı (ve) balgam’dan kaynaklanan hastalıkların ön planda bulunduğu durumlarda faydalıdır. 4.9. Ravigupta'nın Siddhasāra adlı eserinden çeviriler (Brahmi harfli) 4.9.1. [T II S] 49 (Siddh. 31/1-9a) S 49 = Mz. 208 Transkripsiyon [1] rl
r2
1. [amlavaŋyā]
[ ...]sar
2. rase(h) pamca
bes tö[r]lüg tatıglar
3. [dravyayogāt]
[...bi]rle yaratmaktın
4. tridoşajit
üç doşlarıg u[tar]
Eğer asitleri göz ardı edilirse, sarımsakta beş tat bir arada bulunmaktadır. Bu, genellikle, yel ve balgamı bertaraf eder ve (diğer) uygun ilaçlar ile hazırlandığında, üç hıltı da bertaraf eder. [2] г3
5.[icchatā]
[ ...]r üze
6. roginā ca
iglig [...]
102
Caitra ayında güçlü olmak isteyen sağlıklı bir kişi tarafından uygulanmalıdır. Olgun ve kalite ile donatılmış olduğunda, bir hasta da tadını çıkartabilir. [3] r4.
r5.
7. [svarasam]
öz tatıgın
8. pibet
içzün
9. [ma]dhya
ortonkı
10. utamā
baştınkı
11. s[mrtā]
[...]
Kuralına göre, her seferinde bir Karsa daha fazla olmak üzere, saf suyu içilmelidir. İki, (veya) dört, (veya) altı Pala; düşük (veya) orta, (veya) en yüksek dozlar olarak kabul edilir. [4] r6.
12. [suredibhih]
[beg]nite ulatılarıg
13. kalpa[yet]
[…]
Hekim ayrıca balgam ve yel’den kaynaklanan (hastalıklarda) mayalanmış (bira vs.); safradan kaynaklanan (hastalıklarda) ise süt ve tatlı su içeren bir sıvı içecek hazırlamalıdır. [5] r7.
14. [godhümavikrtir]
b[u]g[d]ay meni üzeki
Ön yüzü v1.
15. [maithuna]
amnramakıg
16 [khe]da
tI[...]
Bir buğday (unun)dan oluşan yemek verilmeli ve yabani hayvan etinin suyu, öfke, cinsel ilişki, kaza, vb. ve sindirim yetmezliği gibi etkenlerden kaçınmalıdır v2.
v3
17. [madhyamo]
[o]rt[on]kısı
18. dvigunam tu tat
[…]
19. [kriyāvidhih]
em ot kezigi üze
103
Bu tedavi en az bir hafta, ortalama iki hafta ve en çok üç hafta süresince geçerli kabul edilmelidir. (7) 20. p[itta]
[...]
v4.
21. [kaphavetanu]t
leşp yelig tarkartaçı
v5.
22. [prabpnhanam]
[ ...]nteçi erür
(Sarımsak), tereyağı birlikte ile safrayı; yağ ile birlikte balgam (ve) yel’i bertaraf eder ; domuz yağı ve ilik ile birlikte (göğüs) yaralanması ve bitkinlikten muzdarip olanları güçlendirir. [8]
v6.
23. kşîrena
sü[t birle]
24. [raktapi]ttetura(h)
kan sarıg tözlüg igliglerke
Kandaki safradan hastalanan kişi ezilmiş, sütte haşlanmış ve şeker ile karıştırarak içmeli (sarımsak) ve ayrıca ilacı sindirdikten sonra süt ve et suyu içmelidir. [9] v7.
25. [ga]ra
etme agu içmişke
26. unmeda
[...]
Yel hastalığı, zehirlenme, Ekphronie, astım, epilepsi, öksürük, kemik kırılması, kolik, solucanlar, erkek veya kadının kısırlığından muzdarip olanlara (sarımsak) tavsiye edilir. 4.9.2. T III 114 Mz. 190 Transkripsiyon A yüzü 1. [...] l(ı)vaŋ | nagapuşp arire | ımta + 2. [...]a çurnı kılmış ke(r)gek 3. [...i]ü[g] ötül | yürek iglig e 4. [rser ...] bolur ... [...]zl taŋıg e[rser]
104
B yüzü -5. [...] ... -4. […]tsalık bols[a]r bil yumgak -3. […] gasni ekir kadız -2. […] suv bi(r)le azu mün azu yogrotnuŋ -1. [...] çen aç kurum yumgak ... 4.9.3. Estrangelo / Süryani harfli metin M 152 a (?) 1. (i) kart eml myġ k… 2. (2) b'/k em .. kart emi bo irür 3. (3) ' ... ġs'ḳ bo tḳw/// yiŋili bolsar amru xy tilenser 4. (4) .... t _y"///wx _s'r bo tḳw' tözlüg kart 5. (5) //z wy' bo zyḳIyḳ '_wnç ḳwynn" _biz m///tir ḳ wynġ 6. (6) ikinti [kim]niŋ it üze '///' çyxmy b M 152 b (?) 1. (7) kart ol sarıg tözlüg kart o[I] bir kolu //// yitür /// 2. (8) //' dur tokuzınç kimniŋ bir kolu ///çp///ser öŋsüz 3. (9) //////[a]ş aşanıp // siŋmeser katur u// [i]ç[ür]ser: 4. (lO) /// .. öŋi ünki bal(ı)g yigleser bilgülük bo[lmaz] 5. (l l) /// kart ol sarıg tözlüg közterzün öŋedür 6. (l2) kimniŋ yme s[ol] kolı ///kart 'nyġ s/// pw/// 7. (l3)bo yiglig ///// itin yitürmi[ş] // Çeviri ( ...) 6. ikinci kimin it ( ...) 7. yara, safradan olan yaradır (bir) yaradır, bir defa geçir... (8) ....dokuzuncu, kimin bir defa ....se, … (9) .... yemek yiyip sindiremese, karıştırıp içirirse (lO) .... ayrıca (?) yara ortaya çıksa belli olmaz. (ll) .... yara, safradan
105
olduğunu göstersin, iyileşir. (12) Yine kimin sol kolu yara (13) bu hastalık …. yitirmiş...... 4.10. Bitkisel kökenli droglar 4.10.1. açır Günümüz Türkçesinde karşılığı: Asnam inciri (Bed.) Bilimsel adı: Ficus religiosa L. Diğer dillerde, udumbara (Skr.) Bo inciri (Bedevian) botree, peepultree, sacred fig (İng.) Özellikleri: Güney ve Doğu Asya ülkelerine özgü bir incir türüdür. Bazı kurak geçen mevsimler dışında, yaprakları yeşildir ve dökülmez. Yüksekliği 30 m’ye ve gövde çapı 3 m’ye kadar ulaşabilir. Yaprakları 10-17 cm uzunluğunda ve 8-12 cm genişliğinde, belirgin bir kalp şeklinde olup, sapları 6-10 cm uzunluğundadır. Meyveleri 1-1.5 cm çapında küçük incirlerdir. Bu ağaç Hindular ve Budacılar tarafından kutsal olarak kabul edildiğinden, yetiştiği yörelerde “kutsal incir” olarak anılmaktadır. Söylencelere göre Siddhartha Gautama (Buda) böyle bir ağaç altında oturarak aydınlanmaya (nirvana) ulaşmıştır. Kısa kökleri olan, yapraklarını döken, büyük bir ağaç türüdür. Kabuğu gri veya kızıl kahverengi ve düzgündür. Geleneksel Hint tıbbında kökleri süt arttırıcı; ham meyveleri kan temizleyici ve ishal durdurucu ve susuzluk giderici; hafif olgun meyveleri ise kusmaya, kanamaya ve menorajiye karşı ilaç olarak kullanılır. Elimizdeki Sanskritçeden çevrilmiş bir Uygur metninde bu sözcük bir deri lezyonunu tanımlamak için kullanılmıştır. Ancak geleneksel Hint tıbbında meyve ve yaprakları şifa amaçlı kullanılmaktadır. 4.10.2. agaru Türkçe’de ödağacı, kust-i bahri gibi isimlerle bilinir. Bilimsel adı: Aquilaria agallocha Eş anlamlılar: Aloexylum agallochum, Agallochum officinale, Agallochi verum, Diğer dillerdeki karşılıkları: akaru (Toh.), aguru (Skr.) Özellikleri: Hindistan gibi tropik bölgelerde yetişen, yanarken güzel koku veren, odunu ve kabuğu hoş kokulu bir ağaç. Dini törenlerde tütsü olarak yakılır, hastalar dumanına tutulur böylece hastalıkların iyileşeceğine inanılır. XVII. yüzyılda Salih Bin Nasrullah bu drogdan “tıkanmaları açar, gazları giderir, sinirlere ve kalbe kuvvet verir,
106
sibidirimr iyi gelir, buharı balgamı giderir” diye söz etmiştir. XIX. yüzyılda Şanizade Ataullah ise, midevi olduğundan bahsetmiştir43. 4.10.3. amra Ülkemizde mango olarak bilinmektedir. Bilimsel adı: Mangifera indica L. Eş anlamlılar: Mangifera domestica Gaertn. Diğer dillerdeki karşılıkları: amra (Skr. ) sing lcang-go (Tib.) mango (İng.) Özellikleri: Mango ağaçları tropikal bölgelerde yetişen, 35-40 m. boyuna ve 10 m. çapına ulaşan, 300 yıla varan uzun ömürlü ağaçlardır. Uygur metinlerinde kanlı ishale karşı hazırlanan mürekkep müstahzarlarda kullanılmaktadır. Geleneksel Hint tıbbında dalak büyümesi, dizanteri ve ishal durumlarında kullanıldığı bilinmektedir 4.10.4. ankabuş Günümüz Türkçesinde karşılıkları: Şeytantersi, hiltit, şeytanboku, şeytanpisliği, şeytantanesi, şeytanotu, baldırgan, haltis, hıthıt, kadı ağacı, kasnı ağacı. (Hauens.) Bilimsel adı: Ferula assa-foetida L. Eş anlamlılar: Ferula foetida (Burige) Regel., Ferula assafoetida auct., non L., Ferula koelzii Rech.f. & Riedl., Scorodosma foetidum Bunge. Diğer dillerdeki karşılıkları:
ankwaş ankwaş (Toh.), hing (Hint.).
agudagandhu, badhika, hingu. (Skr.) Özellikleri: 1-3 m boyunda dikine yükselen, yuvarlak ve yeşil renkli gövdesinin üst kısımları çatallaşır. Yaprakları 40-70 cm uzunluğunda 20-35 cm eninde bileşik yapraklardır. Çok küçük olan ve şemsiye şeklindeki demetlerden oluşan çiçeklerinin taç yaprakları daha da küçük ve beyaz renkte, ortadaki döllenme tozlukları ise altın sarısı rengindedir. Şeytantersinin asıl yetiştiği bölgeler İran, Hindistan ve Batı Afganistan olmakla beraber, Anadolu'da da rastlanmaktadır. 4.10.5. arçun Bilimsel Eş anlamlılar:
adı:
Terminalia arjuna (Roxb.
ex
DC.)
Wight
&
Arn.
Pentaptera angustifolia Roxb., Pentaptera arjuna Roxb. Ex DC.,
Pentaptera glabra Roxb., Terminalia berryi Wight & Arn., Terminalia glabra Wight & Arn., Terminalia ovalifolia Rottl. Ex C.B. Clarke. Diğer dillerdeki karşılıkları: Arjunatvak (Skr. ) arjuna (Tib.)
107
İncelediğimiz metinlerde kanlı ishali durduran bir terkip içerisinde adı geçmektedir. 4.10.6. ardun (artun) Ülkemizde nanahan adıyla bilinmektedir.Bilimsel adı: Trachyspermum ammi L. Eş anlamlılar: Ammi copticum Bois., Ammi copticum L., Bunium copticum Spreng., Carum ajowan ined., Carum copticum L. C.B. Clarke, Carum copticum L. Hiern, Sison ammi L. , Sison ammi Jacq., Trachyspermum copticum L. Link. Diğer dillerdeki karşılıkları: yavani, yawani (Skr.), la la bud (Tib.) (Dash.) Bishop’s weed (İng), Kümmel, Indischer Kümmel (Alm.), Ajwân (Arp.), Özellikleri: 10-70 cm yükseklikte, bir yıllık, otsu ve beyaz çiçekli bir bitki. Urfa bölgesinde yetiştirilir .Kullanımı: Meyveleri, gaz söktürücü ve süt artırıcı olarak kullanılır. 4.10.7. arırı (arurı) Günümüz Türkçesindeki karşılığı kara haliledir. Bilimsel adı: Terminalia chebula
Retz.
Eş
anlamlılar:
Myrobalanus
chebula Gaertn., Myrobalanus
gangetica Kostel., Terminalia acuta Walp., Terminalia gangetica Roxb., Terminalia parviflora Thwaites, Terminalia reticulata Roth , Terminalia zeylanica Heurck & Muell. Arg. Diğer dillerdeki karşılıkları: arirek (Toh.), harıtakı (Skr.) аrиrа (Tib.) (Arat). Özellikleri: Güney Asya, Hindistan, Nepal, Güney-batı Çin, Güney Sri Lanka, Malezya ve Vietnam’da yaygın olarak yetişir. Herdem yeşil bir ağaçtır, 30 m’ye kadar uzayabilir. Gövde kalınlığı 1 m’yi bulabilir. Meyvesi 2-4.5 cm uzunluğunda, 1,2-2,5 cm genişliğinde siyahımsı renkli ve üzeri boylamasına çizgiler şeklinde girintilidir. Uygur metinlerinde uyku getirici olarak ve yaralara, şişliklere ve kanlı ishale karşı hazırlanan bileşimlerde adı geçmektedir. Ham meyvesi olgunlaşmadan önce toplanıp kurutulur, toz halinde veya haşlanarak suyu kullanılır. Demlenmesiyle elde edilen sıvı, cerrahi sonrası yaraların daha kısa sürede kapanması amacıyla, aynı zamanda basur tedavisinde lokal olarak, diş eti hastalıklarında ve ağız içi yaralarda gargara şeklinde kullanılmaktadır. Yüzeyel kullanımının antiseptik, ağrı kesici, ve yara iyileştirici olduğu bilinmektedir. sindirimi düzenleyici, gaz giderici etkisi mevcuttur.
108
Ayurvedik tıpta sık ve yaygın kullanılan bir drog olarak, geçmeyen ishallerde, dışkıda kan görülmesi durumlarında, uterusun atonisinde, vajinal akıntılarda, kronik öksürük, boğaz yanması ve astımda, böbrek taşı, ağrılı idrar yapma, idrar tutukluğu, ürtiker ve eritamatöz deri hastalıklarında kullanılmaktadır. Dinmeyen uzun süreli ateşte destekleyicidir. 4.10.8. artuç Günümüz Türkçe’sindeki karşılığı ile ardıç, Cupressaceae ailesinin Juniperus türlerine verilen genel addır. Diğer dillerdeki karşılıkları: hapuşa (Skr.) spa mai bras bu (Tib.) Juniper (İng.), Wacholder (Alm.). Özellikleri: Sürüngen çalılardan büyük ağaçlara kadar çok çeşitli türleri olan ardıç, hemen hemen bütün bölgelerimiz yüksek dağlık kesimlerinde doğal yayılış gösterir. Bazıları servi gibi pul yapraklara, bazıları da batıcı iğne yapraklara sahiptir. Juniperus drupacea Lab. cinsi ardıçların andız olarak bilinen odunundan ardıç katranı elde edilir. Bu drog antiseptik olarak kullanılır47. Juniperus communis cinsinin toz haline getirilmiş kuru meyvaları ise idrar söktürücü ve terletici özelliği sebebi iIe soğuk algınlığı, kalp yetmezliği gibi hastalıklarda kullanılabilir. Ardıç tohumundan elde edilen şurup iştahsızlığa, akciğer problemlerine, hatta akciğer tüberkülozuna karşı oldukça etkilidir. Mide ve damar hastalıkları, şeker hastalığı, solunum yolu hastalıklarında ve vücudun direncini arttırmada ardıç tohumu çayının faydalı olduğu belirtilmektedir. Öğütülmüş ardıç tohumları bal ile karıştırılak da kullanılır.52 kaynak 53 4.10.9. badıyan Günümüz Türkçesinde karşılığı: Badıyani, Yıldız anasonu, Çin Anasonu33 Bilimsel
adı:
Illicium
verum
Hook
f.
Eş
anlamlılar:
Badianifera
officinarum Kuntze, Illicium anisatum Lour. Diğer dillerdeki karşılıkları: Badayan (Hint.), Star Anise (İng.), Sternanis (Alm.) Özellikleri: Ana vatanı Güney Batı Çin olan, 3-5 m yükseklikte ve beyaz çiçekli bir bitkidir. Tadı anasona benzeyen meyvesi 6-9 parçadan yapılmış ve yıldız biçiminde olup, her bir parça kayık şeklinde, 12-17 mm uzunlukta, esmer kırmızı renkli, tek
109
tohumlu ve anason kokuludur. Büyük ölçüde anetol dan oluşan uçucu bir yağ (% 4-5) içerir. Eski Uygur metinlerinde cüzzam tedavisinde kullanıldığı belirtilmektedir. Günümüzde kurutulmuş meyvelerinden hazırlanan çay gaz söktürücü, midevi ve süt arttırıcı olarak kullanılır. İçerdiği şikimik asit, antiviral etkisi nedeniyle viral enfeksiyonların tedavisinde veya koruyucu olarak kullanılan müstahzarların etkin maddelerindendir. 4.10.10. bat Bilimsel adı: Cissampelos pareira L. Eş anlamlılar: Cissampelos hernandifolia ing. N . Diğer dillerdeki karşılıkları: pathe (Skr. ) pa tha (Tib.) Dash. Velvetleaf (İng.) Özellikleri:. Yağış mevsiminde açan küçük yeşilimsi çiçekleri ve yumurta şeklinde, kırmızı, sert çekirdekli meyveleri olan, sık yapraklı, tırmanıcı bir çalıdır. Uygur metinlerinde kusmaya ve ishale karşı yazılması önerilen reçetelerde yer almaktadır. Geleneksel Hint tıbbında ateş düşürücü, anne sütünü arttırıcı, ishal durdurucu ve bazı yerlerde sprematogenezi önleyici etkisi nedeniyle gebelikten koruyucu olarak kullanılır54. 4.10.11. bışıġ singir Günümüz Türkçesinde karşılığı: kurutulmuş zencefil köküdür. Bilimsel adı: Rhizomes Zingiber officinale Rosc. (Zingiberaceae) Eş anlamlılar: Rhizomes Amomum angustifolium Salisb., Rhizomes Amomum zingiber L. Diğer dillerdeki karşılıkları: Şunthi (Skr.) bcah ‘sga (Tib.) Ginger root (İng.), Srngaveram (Hint.) Özellikleri: Zencefil (Zingiber officinale) bitkisi, zencefilgiller familyasından bir metre boyuna kadar ulaşabilen, yaprakları ince veuzun, çiçekleri sarı ve kırmızı renklerde açan bir bitkidir. Başta Çin olmak üzere, Hindistan, Endonezya, Vietnam, Japonya gibi tropik ya da yarı tropik iklimlerde yetişir. Kökleri (Rizom) 7-15 cm uzunluk ve 1-1.5 cm kalınlıkta, dallı, yassı ve soluk sarımsı, esmer gri renkli parçalardır. Kokusu kuvvetli ve hoş, tadı ise batıcıdır. Kullanımı: Uygur metinlerinde adı en sık geçen droglardan biri olan kuru zencefil, kalp rahatsızlıklarına, nefes darlığına, çeşitli ağrılara, içkiden kaynaklanan rahatsızlıklara, çeşitli ishallere ve kusmalara karşı önerilen mürekkep ilaçların içinde
110
yer almaktadır.
Mutfaklarda baharat olarak tüketilmesinin yanı sıra , sindirimi ve
dolaşımı düzenleyici etkisi nedeniyle geleneksel Hint ve Çin tıbbında da geniş kullanım alanına sahiptir. 4.10.12. bikl Bilimsel adı: Buchanania lanzan Spreng. Eş anlamlılar: Buchanania latifolia Roxb., Buchanania angustifolia Roxb. Diğer dillerdeki karşılıkları: Priyala (Sakr.), Piyala (Tib.), chirauli-nut (İng.) Özellikleri: 1,3 cm. kalınlığında, derin çatlaklarla karelere bölünmüş, siyah renkli sert bir kabuğu, yeşilimsi-beyaz çiçekleri, sert çekirdekli siyah meyveleri olan, yaprak dökmeyen, orta boylu bir ağaçtır. Kullanımı: Uygur metinlerinde ishal durdurucu droglardan biri olarak geçmektedir. Tohumlarının sindirimi zor olup, güç verdiği, besleyici ve laksatif etkileri olduğu, ayrıca ateşli hastalıklara, yakıcı ağrılara, susuzluğa, travmatik kökenli hastalıklara ve tüberküloza faydalı olduğu ve kökünün kanı temizlediği belirtilmektedir. (Anskl.) 4.10.13. bil Bilimsel adı: Aegle marmelos (L.) Corrêa Eş anlamlılar: Belou marmelos (L.) A.
Lyons, Crataeva
marmelos L., Crateva
marmelos L., Cydonia
indica Spach.,
Feronia pellucida Roth. Diğer dillerdeki karşılıkları: Bilva, Shivadrumaa, Shivaphala, Vilva,Vilvam (Skr.), Bi lwa (Tib.), Bael (İng.) Özellikleri: Yapraklarını döken, güçlü ve sivri dikenlere, ve mantarımsı , gri, bir kabuğa sahip bu ağaç Hindularca kutsal kabul edilmektedir. Kullanımı: Eski Uygur reçeteleri arasında kusmaya ve ishale karşı ilaç olarak kullanılmıştır. Geleneksel Hint tıbbında kökleri
kusma, kolik ve dizüriye, ham
meyveleri, çiçekleri ve yaprakları ishale karşı ilaç olarak kullanılır. 4.10.14. bitmul Darifülfül kökü bk. Darifülfül
111
4.10.15. boduġ Günümüz Türkçesinde karşılığı: Çivit ağacıi. Bilimsel adı: Indigofera tinctoria L. Eş anlamlılar: Indigofera anil L. var. orthocarpa DC, Indigofera argentea L., non Burm.f., Indigofera Bergii Vatke, Indigofera cinerascens DC, Indigofera houer Forssk., Indigofera indica Lam., Indigofera sumatrana Gaertn, Indigofera ornithopodioides Schum., Indigofera orthocarpa (DC.) Berg, Diğer dillerdeki karşılıkları: nila, nilini (Skr.), ni la (Tib.), indigo (İng., Alm.) Özellikleri: İndigo adlı doğal boyanın elde edildiği bu bitki 2 m kadar yükseklikte bir ağaççıktır. Kullanımı:
Eski
Uygur
metinlerinde
kulakla
ilgili
rahatsızlıklarda
kullanılmaktadır. Geleneksel tıpta çocuklardaki ağız yaralarının tedavisinde kullanıldığı bilinmektedir. 4.10.16. bor, üzüm Günümüz Türkçesinde karşılığı: Üzüm. Bilimsel adı: Vitis vinifera L.. Diğer dillerdeki karşılıkları: drakşa (Skr.), rgun ‘bru (Tib.), grape (İng.) Özellikleri:
Karmaşık yapılı, kahverengi gövdeli, yarı odunsu bir bitki olan
asmanın meyvelerine verilen genel isimdir. Diğer meyvelerle kıyaslandığında en fazla çeşide sahip olan türlerden biridir. 10.000'nin üzerinde üzüm çeşidi bulunduğu tahmin edilmektedir. Kullanımı: Eski Türkçe metinlerde her iki isim de (üzüm, bor) geçmekle birlikte bor aynı zamanda şarap karşılığında kullanılmaktadır. Metinlerde üzüm kökü (asma kökü), üzüm sirkesi, kuru üzüm şeklinde kullanımları vardır. Çeşitli biçimlerde, ama genellikle şarap veya üzüm sirkesi olarak, diş ağrısına, kanamalara, yaralara, kusmalara, nefes darlığına karşı ve doğum, düşük gibi konularda çeşitli droglarla karıştırılarak kullanılmaktadır. 4.10.17. buda Günümüz Türkçesinde karşılığı: Meyan. Bilimsel adı: Glycyrrhiza glabra L., . Diğer dillerdeki karşılıkları: madhuka (Skr.), şin mnar (Tib.) licorice (İng.)
i
çivitotundan farklı bir türdür.
112
Özellikleri: Ortalama 30-60 cm. boylarında, küçük, mavimsi, mor çiçekleri büyük boyutlu rizomları olan çok yıllık bir çalımsı bitkidir. Kökü meyan kökü olarak bilinir, içecek haline getirilerek veya ilaç olarak kullanılır. Kullanımı: Eski metinlerde kökü ses kısıklığına, ishale, safradan kaynaklanan kulak ağrılarına, kan kusmasına, ishallere karşı önerilen ilaçlarda adı geçmektedir. İbn Sina’nın Kanun’unda öksürük, soğuk algınlığı tevasi için verdiği formüllerde meyan balından bahsedilir. Geleneksel halk tıbbında ve modern tıpta türevleri kullanılmaktadır. 4.10.18. çından (yürüng) 4.10.19. çmlu Bilimsel adı: Syzygium cumini L. Eş anlamlılar: Consolida major Gilib., Eugenia cumini (L.) Druce, Eugenia jambolana Lam., Eugenia djouat Perr., Myrtus cumini L., Calyptranthes jambolana Willd., Syzygium jambolanum DC., Syzygium jambolana DC .Diğer dillerdeki karşılıkları: Jambu, Rajajambu, Mahajambu (Skr.) dza mbu (Tib.) Jambolan, Black plum, Damson plum, Duhat plum, , Jambolan plum, Java plum, Malabar plum, Portuguese plum Jaman, (İng.), , Wachsjambuse (Alm.) Özellikleri: büyük, yaprak dökmeyen, koyu renk gövdeli, parlak yeşil yapraklı, düzgün, gri kabuklu bir ağaçtır. Çiçekleri kirli beyaz kokulu, meyveleri koyu mor, siyah arası renkte, düzgün ve parlaktır. Kullanımı: Eski metinlerde ishal durdurucu droglar arasında yer almaktadır. Meyvelerinden hazırlanan bir müstahzar astıma karşı kullanılmaktadır. Ayrıca tohumlarının hipoglisemik. anti-inflamatuar, anti-romatizmal ve antipiretik etkileri olduğu ileri sürülmektedir55. Deneysel çalışmalarda diabetus mellitus üzerine etkili bulunmuştur56. 4.10.20. çmrasti bk. çmlu 4.10.21. çubaḳan Günümüz Türkçesinde karşılığı: Hünnap. Bilimsel adı: Zizyphus jujuba Mill. Eş anlamlılar: Ziziphus vulgaris Lam., nom. illeg., Ziziphus zizyphus (L.) Meikle Diğer dillerdeki karşılıkları: badara (Skr.) rgya şug (Tib.), jujube (İng.)
113
Özellikleri:
Yaprak döken bu küçük ağaç genellikle 5-10 m yüksekliğe
ulaşmaktadır. 2-7-cm genişliğindeki kenarları ince tırtıklı yaprakları parlak yeşildir, tabanlarında üç belirgin damar bulunur. Çiçekleri 5-mm genişliğinde, meyveleri oval ve sert çekirdeklidir, yenilebilir. 1,5-3 cm boylarındaki olgun meyveleri, koyu kırmızısiyah renklerde olup yüzeyleri kırışıktır. Kullanımı: Eski metinlerde içkiden kaynaklanan rahatsızlıklara karşı reçetelerde adı geçmektedir. Geleneksel Hint tıbbında meyveleri laksatif olarak, yapraklarında hazırlanan bir merhem ateşe ve yanıklara, tohumları göz hastalıklarına karşı kullanılır. 4.10.22. çüsüm Günümüz Türkçesinde karşılığı: Dut. Bilimsel adı:
Morus alba L. Eş
anlamlılar: Morus atropurpurea Roxb., Morus indica L., Morus macrophylla Moretti, Morus morettiana Jacq. ex Burr., Morus multicaulis Perr., Morus nervosa Deless. ex Spach. Diğer dillerdeki karşılıkları: Tuda (Skr.), su la’o sa (Tib.), mulberry (İng.) Özellikleri: Kalın dallı, geniş tepeli bir ağaçtır. Yaprakları genç ağaçlarda, loplu ve yuvarlak, yaşlılarda ise kalp şeklinde, tabanı asimetrik, kenarları testere dişlidir. Meyveleri 2-3 cm. uzunluğunda beyazdır. Kullanımı: Eski metinlerde meyvesinin suyunun ishale, kabuğundan hazırlanan ilacın yaralara iyi geldiği belirtilir. Anadolu’da beyaz dut ve yapraklarının bazı iltihaplı hastalıklara karşı kullanıldığı Osmanlı’dan beri bilinmektedir. 4.10.23. çüvit Günümüz Türkçesinde karşılığı: Çivitotu. Bilimsel adı: Isatis tinctoria.L Diğer dillerdeki karşılıkları: dyer's woad (İng.), Farberwaid (Alm.) Özellikleri: Brassicaceae familyasından köklerinden "çivit mavisi" (indigo) olarak adlandırılan boya elde edilen bir bitki türü. Anavatanı Avrasya Kafkasya civarlarıdır. Eski Uygur metinlerinde görme bozukluklarında kullanımı anlatılır. Geleneksel Çin tıbbında, köklerinden elde edilen ilaçların geniş kullanım alanı vardır. Hindistan ve yakın çevresinde “indigo kırmızısı” adlı boyanın elde edildiği farklı bir bitkinin bilimsel adı Indigofera tinctoria olup, ülkemizde “çivit ağacı” olarak bilinmektedir. Her iki bitki de ilaç olarak kullanılmaktadır. Çivitotunun özellikle yaraların tedavisinde etkili olduğu bildirilmektedir.
114
4.10.24. ekir Günümüz Türkçesinde karşılığı: Eğir otu. Bilimsel adı: Acorus calamus L. Diğer dillerdeki karşılıkları: vaca (Skr.) şu dag (Tib.), Flag root, Myrtle flag, Myrtle grass, Sweet calamus, Sweet-flag, Sweetroot (İng.) Özellikleri: 50-125 cm yüksekliğinde, çok yıllık, otsu bir bitkidir. Yaprakları şerit biçimde, kokulu ve boyuna çizgilidir. Çiçekleri 5-9 cm boyunda bir başakta toplanmıştır. Kullanımı:
Dere boylarında yetişir. Rizomları gaz söktürücü, terletici ve
antispazmodik olarak haricen de deri hastalıklarında kullanılmaktadır. Eski metinlerde diş çürümesine karşı kullanılmıştır. Yapılan bilimsel araştırmalarda iltihabı önleyici eetkisi olduğu saptanmıştır57. 4.10.25. enetkek artunı bk. artun 4.10.26. enetkek burçakı bk. künçi 4.10.27. imiti Günümüz Türkçesinde karşılığı: Çin alıcı Bilimsel adı: Crataegus pinnatifida Bunge Eş anlamlılar: Crataegus cuneata Siebold & Zucc. Diğer dillerdeki karşılıkları: chinese hawthorn (İng.), Weißdorn (Alm.) shānzhā (Çin.) Özellikleri: Küçük-orta boylu, 4-5 cm. boyunda, parlak kırmızı meyveleri olan bir alıç cinsidir. Eski Uygur metinlerinde yaralara, kusmaya karşı hazırlanan mürekkep ilaçları arasında yer almaktadır. Geleneksel Çin tıbbında kullanımı yaygın olan drogun, koroner dolaşımı güçlendirici ve kanda kolestrol düzeyini düşürücü etkisi olduğu bildirilmektedir.58
115
4.10.28. issiz Günümüz Türkçesinde karşılığı: Deve dikenii
44
Bilimsel adı:
Alhagi
maurorum,ii (Bail.) Eş anlamlılar: Alhagi camelorum Fisch. Alhagi pseudalhagi (M. Bieb.) Desv. ex B. Keller & Shap. Diğer dillerdeki karşılıkları: durālābhā, dhanvayavāsa iii (Skr.), camelthorn (İng.) Özellikleri: 30-100 cm. yükseklikte, dikenli, pembe çiçekli ve çok yıllık bir bitkidir. Acem kudret helvası denilen bir ilaç elde edilir. Eski Uygur metinlerinde kanlı ishal ve yaralara karşı kullanımı önerilmiştir. Ayurvedik tıp kaynklarında kabızlık giderici, idrar ve balgam söktürücü etkileri bildirilmektedir. 4.10.29. it burunnı Günümüz Türkçesinde karşılığı: Kuşburnu, itburnu, yabani gül
44
Bilimsel adı:
Rosa canina L. Diğer dillerdeki karşılıkları: dog rose (İng.) Hund-rose (Alm.) Özellikleri: 1,5-3,5 m. yükseklikte, dalları sarkık, çalı görünümünde, dikenli bir ağaççıktır. Çiçekleri pembedir; meyveleri yaş veya kuru yenilebilir. Kullanımı: Uygur metinlerinde ishale karşı ilaç olarak geçmektedir. Halk arasında kum dökücü, idrar söktürücü, ishal ve kanlı basur kesici olarak kullanılmaktadır 43 4.10.30. it üzümü Günümüz Türkçesinde karşılığı: Köpek üzümü, it üzümü44, Bilimsel adı: Solanum nigrum L. Eş anlamlılar: Solanum nigrum L. var. vulgare L. Diğer dillerdeki karşılıkları: kaka macı (Skr.) Smon sne’u dmar po (Tib.) black nightshade (İng.), schwarzer Nachtschatten (Alm.), Özellikleri: 20-50 cm. yükseklikte, bir yıllık, otsu ve beyaz çiçekli bir bitkidir. Yaprakları saplı, tüylü, dişli ve dalgalı kenarlıdır. Olgun meyveleri koyu kırmızı-siyah renktedir. Halk arasında sinir yatıştırıcı ve ağrı kesici olarak kullanılmaktadır.
i
Baytop Alhagi pseudalhagi karşılığını “deve dikeni”, Slybum marianum karşılığını ise “meryemana dikeni” olarak belirtmiştir. Ancak Hauenschild Slybum marianum karşılığında her ikisini de (deve dikeni ve meryemana dikeni) eş anlamlı olarak vermiştir. ii Dash durālābhā karşılığında Tragia involucrata Fagonia cretica L. (F. indica) vermektedir. iii Dutt,
116
4.10.31. ḳabaḳ Günümüz Türkçesinde karşılığı: Kabak. Bilimsel adı:
Cucurbita L. Diğer
dillerdeki karşılıkları: bum şa (Tib.), kuşmandaka (Skr.), zucchini, pumpkin, marrow, (İng.), Kürbis (Alm.) Özellikleri: Başlıca türleri balkabağı (Cucurbita moschata), helvacıkabağı (Cucurbita maxima) ve sakızkabağıdır (Cucurbita pepo) arasında geleneksel tıp açısından en önemli olanı sakız kabağıdır. Sakızkabağı, silindir ya da yumurtamsı biçimlerde ve 20-30 cm. uzunluğunda olur. Sapı vardır. Kabuğu kalın ve serttir. Eti beyazdır. Çok tohumludur ve olgunlaştığında açılmayan üzümsü tipte meyvedir. Sıcak ve ılıman iklimlerde yetişir. Kullanımı: Sakızkabağının tohum içeren kısmı barsak parazitlerinin düşürülmesi için kullanılır. Elimizdeki Uygur metinlerinde kabak çiçeği anlamına gelen “ḳabaḳ ḳuası” ve
ḳabaḳ çeçeki” şeklinde kulak uğuldaması, kulak ağrısı, gibi şikayetlere
verilen reçetelerde geçmektedir. Günümüzde yapılan araştırmalarda kabak çiçeğinden elde edilen etki maddelerin ilaç olarak kullanılabileceği bildirilmektedir59. 4.10.32. ḳadız Günümüz Türkçesinde karşılığı: Tarçın kabuğu, darçın. Bilimsel adı: Cortex Cinnamomi L. Diğer dillerdeki karşılıkları (Cinnamomi aromaticum için): coca (Skr.), twa dza (Tib.) cinnamon (İng.) Özellikleri: Defnegiller familyasından Anavatanı Güney ve Güneydoğu Asya olan, yaprak dökmeyen aromatik kokulu bazı Cinnamomum türlerinin kabuklarına verilen genelde tarçın olarak bilinir. Özellikle Çin tarçını Cortex Cinnamomi aromaticum Nees ve Seylan tarçını Cortex Cinnamomi verum J. Pressl baharat ve ilaç olarak kullanılmaktadır. Tarçın, cinnamomum ağacının gövde ve dal kabuklarının dış kısmı sıyrıldıktan sonra kalan iç kabuğundan elde edilir. Kokusu kuvvetli, keskin ve kalıcı; tadı ise yakıcı ve tatlımsıdır. Kullanımı: Eski Uygur metinlerinde yel’den kaynaklanan hastalıklara, ağrı, safradan kaynaklanan kanlı ishale karşı,ayrıca doğumu kolaylaştırmak ve ateş düşürmek için kullanılmıştır. Halk arasında ishale karşı, gaz giderici ve antiseptik olarak kullanımı bildirilmiştir.
117
4.10.33. kakula Günümüz Türkçesinde karşılığı: kakulei Bilimsel adı: Amomum medium (Arat)ii. Eş anlamlıları: Elettaria cardamomum L. Maton., E. cardamomum White & Maton, cardamomum Roxb., A.
Alpinia
cardamomum L., A.
cardamomum
White,
A.
repans Sonner, E. repens Sonn. Baillon. Diğer dillerdeki karşılıkları: upakunchika, brihatupakunchika, brhad ela (Skr.), kakola, pa tra e la (Tib.) Indian cardamon, black cardamom (İng.) Özellikleri: Batı ve Güney Hindistan, Güneydoğu Asya’nın sıcak bölgelerinde yetişen, 4-5 m boyunda, büyük yapraklı çok yıllık bir bitki cinsi olan kakule, yetiştiği yere göre Seyhan kakulesi, Malabar kakulesi, Siyam kakulesi gibi isimler alır. Çin siyah kakülesinin (A. Medium) tohum zarfı boyutu 5 cm'ye ulaşmaktadır. Kakule adı Elettaria ve Amomum türlerini birlikte kapsamakta ise de, Türkiye’de yalnızca Eletteria cinsleri temin edilebilmektedir. Kullanımı: Geleneksel tıpta
Heilkunde II’de ağrı kesici bir terkip içinde yer almaktadır. ağız kokusunu giderici, midevi ve gaz giderici olraka kullnımı
bildirilmektedir43. 4.10.34. kantikari (kntakari) Bilimsel adı: Solanum xanthocarpum Schrad. Eş anlamlılar: Solanum virginianum L., Solanum surattense Burm. L. Diğer dillerdeki karşılıkları: Kantakari (Skr.), Yellow-berried nightshade, Indian nightshade (İng.) Özellikleri: Patlıcangiller (Solanaceae) familyasından derinlere ulaşan odunsu köklü, dalları zemine yakın, kısa ve yaygın, uzun sarı dikenleri olan bir bitkidir. Mavimor çilekimsi meyveleri vardır. Yabani patlıcan olarak da bilinir. Kullanımı: darlığına
i
Uygur metinlerinde, geçmeyen ateşe, yel’den oluşan ishale, nefes
karşı terkiplerde yer alan drogun özellikle köklerinin geleneksel Hint
Kakule, günümüz Türkçesinde, zencefilgiller ailesinden
Elettaria ve Amomum
cinslerini kapsayan bitkilere verilen genel addır. http://www-ang.kfunigraz.ac.at/~katzer/engl/spice_welcome.html ii Arat HEİLKUNDE II ’de A. Medium ve “Grand Cardamone” karşılıklarını not düşmüştür. Bölgede kullanılan cinslerin kaynağı göz önüne alınınca, A. Medium’ un güncel taksonomik literatürde A. subulatum olarak geçen cins ile uyumlu olması muhtemeldir.
118
tıbbında, laksatif, iştah açıcı, hazmettirici, ağrı kesici vb. gibi şikayetlerde geniş kullanım alanı vardır. 4.10.35. ḳaraḳaç ıgaç Günümüz Türkçesinde karşılığı: Kara ağaç4 Bilimsel adı: Ulmus L.i Diğer dillerdeki karşılıkları: elm (İng.) Özellikleri: Dünya üzerinde ılıman iklim bölgelerinde yetişen, yaprak döken uzun ömürlü orman ağaçlarıdır. sarmal dizilimli çok sayıdaki pullu tomurcukları ve yumurtamsı konik şekilde olan, kenarları çift dişli, tabanı asimetrik yaprakları vardır. Kolayca soyulur kabukları kalın ve boyuna çatlaklıdır. Kullanımı: U. fulva (U. Rubra olarak da bilinir)ve U. minör cinslerinin kabukları geleneksel tıpta uygulamalarında kullanılırlar. Göz rahatsızlıkları, deri hastalıkları ve ishal durdurucu olarak kullanılırlar44. Heilkunde I’de, göz ağrısına karşı bir terkip içinde önerilmiştir. 4.10.36. ḳara küşiii Bilimsel
adı:
Commiphora
wightii Arn.
Bhandari.
Eş
anlamlılar:
Balsamodendrum mukul Hook. ex Stocks, B. wightii Arn., C. mukul (Hook. Ex Stocks) Engl. Diğer dillerdeki karşılıkları: guggulu (Skr.), Özellikleri: küçük, reçineli, dikenli 2m. yeşilimsi sarı kabuğu düzgün kenarlı küçük kırmızı çiçekjeri olan bir ağaççık türüdür. Eski Uygurlar bu drogu çocuk düşürmek için ve kulak ağrısına karşı terkibin içinde kullanmışlardır. Hint tıbbında, laksatif, iştah açıcı, hazmettirici, yaraları iyileştirici, afrodiziyak olarak ve hemoroid tedavisinde kullanılmaktadır. 4.10.37. karġuçıġun bk. tagar
i
karaağaçgiller (Ulmaceae) familyasının Ulmus cinsinden ağaç türlerine verilen ad.
ii
küşi: tütsü (Arat)
ayrıca
119
4.10.38. ḳaşaḳi Günümüz Türkçesinde karşılığı: Halfa30, Bilimsel adı: Stipa tenacissima Loefl. ex L. Eş anlamlılar: Macrochloa tenacissima (Loefl. ex L.) Kunth. Diğer dillerdeki karşılıkları: alfe (Arp.) alfa grass (İng.) Özellikleri: Buğdaygillerden, lifleri ip, çuval ve kâğıt yapımında kullanılan bir bitkidir. Kullanımı: Halfa kökü (ḳaşaḳ yıltızı) Uygur metinlerinde ilaç olarak yaraların tedavisinde kullanılan bir terkipte geçmektedir. 4.10.39. kekre odı Günümüz Türkçesinde karşılığı: Kekre otu. Bilimsel adı: Acroptilon repens L Eş
anlamlılar:
Rhaponticum repens (L.)
Hidalgo
Diğer
dillerdeki
karşılıkları:
hardheads, Russian knapweed (İng.), Özellikleri: Dikensiz, çok yıllık ve otsu bir bitkidir. Çiçekleri pembe, kırmızı ve nadiren beyaz renklidir. Tarım bitkilerine zarar verdiği için ayrıkotu olarak da bilinir. Eski Uygur metinlerinde ateş düşürücü terkiplerin içinde yer almaktadır. 4.10.40. kentir (kendir) Günümüz Türkçesinde karşılığı: Kenevir, kendir. Bilimsel adı: Cannabis sativa L. Diğer dillerdeki karşılıkları: hemp (İng.) Hanf (Alm.) Özellikleri: 20-100 cm. yüksekliğe ulaşan, dikenli, çok yıllık, sütlü ve otsu bir bitkidir. Çiçeklerinden esrar adı verilen uyuşturucu madde elde edildiğinden üretimi denetime tâbidir. Yurdumuz lifleri ve tohumları için üretilmektedir. Kullanımı: Eski Uygur yazmalarında kenevir çiçeği kusmaya karşı verilen bir reçetede ve kadının cinsel bölge ağrıları için önerilen terkip içinde yer almaktadır. Geleneksel tıpta yaprakları haşlanarak romatizmal ağrılara karşı kullanılmıştır. Halk arasında tohumlarının idrar söktürücü etkisi nedeniyle kullanımı söz konusudur 43 4.10.41. kışıl çından Günümüz Türkçesinde karşılığı: Kızıl sandal ağacı. Bilimsel adı: Pterocarpus santalinus L.f. Eş anlamlılar: Lingoum santalinum (L.f.) Kuntze, Pterocarpus
i
kaşak: halfa (Divanül Lugatit Türk)
120
santalinus L. f. Diğer dillerdeki karşılıkları: rakta candana (Skr.) tsa nda na dmar po (Tib.) red sandalwood (İng) Özellikleri: Işık isteyen bu küçük ağaç, 8 metre boyunda 50-150 cm çapında bir gövdesi vardır. Erken dönemde hızlı büyür ve üç yılda içinde 5 m. boyuna ulaşır. Soğuğa dayanıklılığı zayıftır. Karşılıklı yerleşim gösteren, 3-9 cm uzunluğunda yaprakları vardır. Meyveleri 6-9 cm uzunluğunda olup bir veya iki çekirdek içerirler. Kullanımı: Eski Uygur metinlerinde baş ağrısına karşı diğer bazı droglarla birlikte kullanılması önerilir. Gövde odunu ve meyvelerinden hazırlanan merhemler yanma hissini ve ödemi azaltır, kanamaları durdurur, çeşitli cilt bozukluklarını düzeltir, baş ağrısı ve dermatozlara iyi gelir. 4.10.42. kpra Günümüz Türkçesinde karşılığı: Ahududu (ağaç çileği). Bilimsel adı: Rubus idaeus L. (Arat). Diğer dillerdeki karşılıkları: gauriphal (Skr.), raspberry (İng.) Özellikleri: Rosaceae familyasından 1 m. kadar yüksekliğe erişebilen, beyaz çiçekli ve çok yıllık bir bitkidir. Yaz ve sonbahar mevsiminde kırmızı renkli ve tatlı yenilebilir meyveleri verir. Heilkunde II’de şaraptan olan hastalıkların tedavisinde kullanımından bahsedilmektedir. Geleneksel tıpta besleyici, kurt düşürücü, kanı temizleyici, kanşekerini düşürücü ve idrar söktürücü olarak kullanılır. 4.10.43. ktpl (katpal) Bilimsel adı: Myrica nagi Thunb. Eş anlamlılar: Myricaesculenta Buch. & Ham, M. sapida Wall, M. farquhariana Wall. Diğer dillerdeki karşılıkları: kathpala (Skr.), ka da pha la (Tib.), box myrtle (İng.) Özellikleri: Himalaya’larda, 1200-2000 m. yükseklikte yaşayan, 12-15 m. yüksekliğe ulaşan, yapraklarını dökmeyen, siyah-kahverengi renkli kabukları olan orta büyüklükte, odunsu bir ağaçtır. Dalların sonuna doğru sıklaşan yaprakları, mızrak şeklinde, 9,2 cm uzunluğunda, 3.2 cm genişliğinde; alt yüzeyi, açık yeşil, üst yüzeyi, koyu yeşil renklidir.1-1,5 cm. boyunda, sert çekirdekli kırmızı renkli meyveler vardır. Kullanımı: Eski Uygur metinlerinde ishal durdurucu reçetelerde yer almaktadır. Geleneksel Hint tıbbında ateş, boğaz rahatsızlıkları ve öksürük tedavisinde kullanılmaktadır60.
121
4.10.44. kuma yağı Günümüz Türkçesinde karşılığı: Keten tohumu yağı (Keten bitkisinin toumlarından çıkarılan yağ) Keten bitkisinin bilimsel adı: Linum usitatissimum L. Eş anlamlıları: L. crepitans (Boenn.) Dumort., L. humile Mill., L. usitatissimum L. var. humile (Mill.) Pers., L. usitatissimum L. subsp. transitorium Vavilov & Elladi Diğer dillerde: Common flax, Flax, Flaxseed, Linseed, Linseed flax (İng.). Özellikleri: Keten bitkisi 15-60 cm boylarında yazın ipek gibi, mavimsi veya sarı renkli çiçekler açan bir bitkidir. Yaprakları sapsız, grimsi-yeşil renkli, dik veya yatık gövde üzerinde sıralanmışlardır. Sapların lif ve kağıt, tohumundan yağ ve küspesi hayvan yemi olarak değerlendirilir. Keten tohumu özellikle Omega 3'den zengindir. Kan kollesterol ve trigliserit oranlarını düşürür. Akciğer hastalıkkları bronşit ve soğuk algınlığında faydalıdır. Lavman olarak kullanılırsa kabızlığı giderir. Müzmin öksürüğü keser. Dolama, köpekmemeleri ve her türlü çıbanın tedavisinde faydalıdır. Eski metinlerde göz puslanmasında ve kuduz köpek ısırığının tedavisinde kullanılmıştır. 4.10.45. ḳuruġ üşüm suvı kuru üzüm suyu (bk. Üzüm) 4.10.46. kuşdi (kuşti, küşti) Bilimsel adı: Saussurea lappa (Decne.) C. B. Clarke. Eş anlamlılar: Aplotaxis lappa Decne., Aucklandia costus Falc., A. auriculata DC, S. costus (Falc.) Lipsch. S. auriculatai (Arat) Diğer dillerdeki karşılıkları: kushta (Skr.), ru rta (Tib.), costus (İng.) Özellikleri: Hindistan’ın Kaşmir bölesinde yetişen, 1-2 m. yüksekliğe ulaşabilen sağlam gövdesi ve iki parçalı sağlam kökü olan çok yıllık bir bitkidir. Yaprakları membransı ve düzensiz dişli kenarlı olup bazal yaprağı çok büyüktür. Eski Uygur tıbbında, başağrılarına karşı ve uyku getirici terkiplerin içinde yer almaktadır. Kökü (Radix Costi amari) geleneksel Hint tıbbında, çeşitli deri hastalıklarının, öksürük ve nefes darlığının, ateşin ve kusmanın tedavisinde kullanılmaktadır.
i
Arat tarafından aktarılan bu tanıma güncel kaynaklarda rastlanmamaktadır.
122
4.10.47. künçi Bilimsel adı: Abrus precatorius L. Eş anlamlılar: A. abrus (L.) W. Wight. Diğer dillerdeki karşılıkları: guñjā (Skr.), ‘ol mas e dkar po (Tib.), Indian liquorice (İng.) Özellikleri: Fabaceae (baklagiller) familyasından, Tropik bölgelerde yetişen, ince saplı, beyaz ya da pembe küçük çiçekli, derin kökleri olan, tırmanıcı bir çok yıllık ağaççık türü. Tespih tanesi şeklinde parlak kırmızı ve siyah renkli zehirli meyveleri süs olarak da kullanılır. A. precatorius'un kökleri hafif meyankökü tadındadır; büyük kara benekli, parlak kırmızı, pürüzsüz tohumları tespih ve kolye yapımında kullanılır, ama zehirlidir.
Eski Uygur metinlerinde yalnızca yaraları iyileştirmek için önerilen bir
terkip içerisinde adı geçmektedir. Geleneksel Hint tıbbında cilt ve saç hastalıklarında, yaraların tedavisinde, bağırsak kurtlarının düşürülmesinde ve ateş kesici olarak kullanılmaktadır. 4.10.48. künçit Günümüz Türkçesinde karşılığı: Susam, Bilimsel adı: Sesamum indicum L.Eş anlamlılar: S. orientale L. Diğer dillerdeki karşılıkları: tila (Skr.), sessame (İng.) Özellikleri: 50-100 cm uzunluğuna erişebilen, karşılıklı yerleşimli geniş mızrak şeklinde 14 cm.ye varan uzun yaprakları olan yıllık bitkidir. Çiçekleri, 3-5 cm uzunluğunda, tübüler, mor ve beyazdır. Asya, Avrupa ve Türkiye'nin sıcak bölgelerinde tarımı yapılmaktadır. Meyve kapsüllerinin içinde çok sayıda tohum bulunur . Kullanımı: Susam, ülkemizde tahin yapımında kullanılan esas maddedir. Tohumların %50'si yağdan oluşur. Yağından yemeklik yağ olarak yararlanıldığı gibi, küspesi de hayvan yemi olarak kullanılır. Susam yağı, soluk sarı renkli, kokusuz,a eter ve petrol eterinde kolayca çözünen bir sıvıdır. Susam yağı eski Uygur tıbbında baş, diş ve ayak
ağrılarına, burun kanamalarına karşı ve çocuk düşürmek için önerilen
terkiplerde kullanılmaktadır. 4.10.49. kürküm Günümüz Türkçesinde karşılığı: Safran Bilimsel adı: Crocus sativus L. Eş anlamlılar: C. officinalis Honck. Diğer dillerdeki karşılıkları: kesara (Skr.), gur gum (Tib.), saffron (İng.)
123
Özellikleri:
Süsengiller (Iridaceae) familyasından, sonbaharda mor
çiçekler
veren, 20-30 cm boyunda, soğanlı bir kültür bitkisi ve bu bitkiden elde edilen baharat. Bitkinin yaprakları şeritimsi, mor çiçekleri üç tepeciklidir. Kullanımı: Çiçeği ve tepecikleri bitkiye bağlayan yaprak sapı da dahil olmak üzere erkek organları kurutularak özellikle gıda boyası ve tad verici olarak kullanılır. Halk arasında kalp çarpıntısına karşı ferahlık verici ve yatıştırıcı, iştah açıcı ve adet söktürücü etkisi nedeniyle kullanılır. Uygur metinlerinde yaraların ve kadınlarda kırdı kiçirir? hastalığının ve burun hastalıklarının tedavisinde, ayrıca kiri yiç? akan kişilerde kullanıldığı belirtilmektedir. 4.10.50. lvang Günümüz
Türkçesinde
karşılığı:
Karanfili
Bilimsel
adı:
Syzygium
aromaticum (L.) Merr. & L. M. Perry Eş anlamlılar: Eugenia aromatica (L.) Baill., Caryophyllus aromaticus L., E. caryophyllata Thunb., E. caryophyllus (Spreng.) Bullock & S. G. Harrison E. caryophyllus (Spreng.) Bull. & Harr. Diğer dillerdeki karşılıkları: lavanga (Skr.), l işi (Tib.) clove (İng.) Özellikleri:
Yapraklarını dökmeyen, 10-20 m. kadar boyunda, sarı-yeşil
yumuşak bir kabuğu, koyu yeşil aromatik yaprakları olan bir ağaç türüdür. 1,5-2 cm.lik tohumlarının toplanarak kurutulması ile elde edilen çivi görünümünde baharata da karanfil adı verilir. Kullanımı:
Eski Uygur metinlerinde burun kanamasına karşı verilen bir terkip
içerisinde adı geçmektedir. Geleneksel Hint tıbbında kanı temizleyici, kalbi güçlendirici, iştah açıcı olarak kullanılır. Halk arasında diş ağrıları, ağız yaraları, ağız kokusu, gaz giderici olarak kullanıldığı bildirilmiştir. 4.10.51. lodur Bilimsel adı: Symplocos racemosa Roxb. Diğer dillerdeki karşılıkları: lodhra (Skr.), şa ba ra, gsen phram (Tib.) lodhtree (İng.)
i
Baharat anlam ında (sesteşi olan “karanfil çiçeği”nden farklı).
124
Özellikleri: Yapraklarını dökmeyen, açık gri ince, kolayca ufalan bir kabuğu olan, küçük bir ağaçtır. Parlak yeşil, sık, derimsi yaprakları; küçük beyaz çiçekleri vardır. Eski Uygur tıp metinlerinde uyku getirici ve ishal durdurucu terkipler içerisinde adı geçmektedir. Geleneksel Hint tıbbında iç organ kanamaları ve ishal durdurucu, yaraları iyileştirici olarak kullanılır. 4.10.52. mana Bilimsel adı:
Alocasia macrorrhizos L. G. Don . Eş anlamlılar: A. Indica
(Lour.) Spach, A. alba Schott, A. indica (Lour.) Spach, A. macrorhiza Schott., Arum indicum Lour., Arum
macrorrhizon L., Arum
macrorrhizum L.,
Colocasia
indica (Lour.) Kunth Diğer dillerdeki karşılıkları: manaka (Skr.), Giant alocasia (İng.), Alokasie (Alm.) Özellikleri:
Doğu Hindistan’da ve Güneybatı Asya’da yetişen, 10-15 cm.
eninde dolgun saplı, uzun boylu bir bitkidir. İri kökleri yerel besin maddesi olarak kullanılır. Eski tıp metinlerinde şişkinlik ve iç organ kanamalarında kullanıldığı ifade edilmektedir 4.10.53. mantal Bilimsel tanımı: Nymphaea lotus bitkisinin sapı. Eş anlamlılar: Linn., N. Rubra, N. stellata, Willd. Diğer dillerdeki karşılıkları: mrnâla (Skr.) (Bail.) pa dma’s rtsa ba (Tib) Özellikleri: Lotus bitkisinin sapındaki yenilebilir HEİLKUNDE II ’de ishal durdurucu terkipler içerisinde yer almaktadır., Geleneksel Hint ve Tibet tıbbında ishal durdurucu etkisi yanı sıra hazmettirici ve süt arttırıcı olarak da kullanımı mevcuttur 4.10.54. matulung Günümüz Türkçesinde karşılığı: Ağaç kavunu Bilimsel adı: Citrus medica L. Diğer dillerdeki karşılıkları: matulunga (Skr.) citron (İng.) Özellikleri: Yaklaşık 3 m boyunda, kısa ve sert dikenleri olan küçük bir ağaçtır. Yapraklarının kenarları tırtıklıdır. İçi beyaz dışı pembe 4 cm. çapında çiçekleri ve boyunda meyveleri vardır. Meyveleri 15-20 cm. boyunda çok kalın ve buruşuk kabuklu, içi küçük ve az suludur. Eski Hint tıbbında olduğu gibi eski Uygur hekimlerince şarap içme ile ilgili hastalıkların tedavisinde kullanılmıştır.
125
4.10.55. mırçi Günümüz Türkçesinde karşılığı: Kara biber. Bilimsel adı: Piper nigrum L. Eş anlamlılar: Piper aromaticum Lam. Diğer dillerdeki karşılıkları: marica (Skr.), na le şam (Tib.), black pepper (İng.) Özellikleri:
Karabiber bitkisi boyu 10m’ye ulaşabilen bir sarmaşıktır.
Yaprakları 8-16 cm. uzunluğunda, 5-10 cm. genişliğinde, oval veya kalp şeklinde; üst yüzeyi koyu, alt yüzeyi açık yeşil renkte olup, üzerlerinde paralel beş damar mevcuttur. Çiçekleri küçük ve beyaz renkli olup, onlarcası yaklaşık 15 cm. uzunluğunda, başak şeklinde bir koçanın üzerinde dizilidir. Meyveleri 5 mm. kadar çapında küreler şeklindedir. Sırasıyla önce yeşil sonra kırmızı ve olgunlaşınca sarı renk alırlar. Meyvelerinden, olgunlaşmadan önce toplanıp kurutulursa karabiber, olgunlaştıktan sonra kabukları soyularak kurutulursa beyaz biberii elde edilir. Her iki biber de baharat olarak ve geleneksel tıp uygulamalarında kullanılır. Kullanımı: Çeşitli Uygur yazmalarında diş ve kulak ağrısı, kusma, şişlikler şaraptan kaynaklanan hastalıklar gibi rahatsızlıkların tedavisinde önerilen terkipler içerisinde sıklıkla kullanılmıştır. Halk arasında uyarıcı, midevi, öksürük kesici, soğuk algınlığını giderici olarak kullanılır. 4.10.56. murut suvı Günümüz Türkçesinde karşılığı: Murt (Mersin ağacı) meyvesinin suyu. Bitkinin bilimsel adı: Myrtus communis L.Eş anlamlılar: M. communis L. var. romana L., M. italica (L.) Mill. ex Steud., M. mucronata (L.) Pers. ex Steud. Diğer dillerdeki karşılıkları: Myrtle (İng.) Özellikleri: Anavatanı Güney Avrupa ve ülkemiz olan bu herdem yeşil çalı 1.52 m yüksekliğe, 1.2 metre çapa ulaşabilir. görüntüsü yuvarlağa yakın olan bu yoğun dokulu bitki, normal bir hızla büyür. Aromatik özellikteki, parlak 5 cm uzunluğundaki yaprakları açık renklidir. Bitki bahar ve yaz aylarında 1 cm çapında krem rengi çiçekler açar. Çiçekleri çok gösterişli değildir. Bu dönemin ardından bitki 1 cm çapında morumsu mavimsi renkli top şeklinde meyveler üretir. Kullanımı: Halk tıbbında
i ii
beyaz biber ile bir arada kullanıldığı terkiplerde kara mırç olarak geçmektedir. beyaz biber: yürüng mırç
126
meyvelerinin demlenmesi ile elde edilen su kabızlığa karşı ve antiseptik ilaç olarak kullanımaktadır. Tıp metinlerinde kusmaya karşı hazırlanan bir terkipte yer almaktadır. 4.10.57. nara Günümüz Türkçesinde karşılığı: Nar. Bilimsel adı: Punica granatum L. Eş anlamlılar: Granatum punicum St.-Lag., P. florida Salisb., P. multiflora hort. ex Siebold & Voss, P. nana L., P. spinosa Lam. Diğer dillerdeki karşılıkları: dadima (Skr.), se’u ‘bru (Tib.), pomegranate (İng.) Özellikleri: Nar ağacı, iki ile beş metre boylarında, düzensiz gövdeli, yaz başında aylarında kırmızı renkli çiçekler açan, bir ağaççıktır. Karşılıklı yerleşen kısa saplı, ince-uzun yaprakları , parlak renkli ve kırmızı kenarlıdır. Meyveleri küre şeklinde ve ortalama 5-8 cm. büyüklüğünde, olgunlukta kırmızımsı renkte, derimsi kabuklu, çok tohumlu ve etlidir. Kullanımı: Eski Uygur metinlerinde nar meyvelerinin kabuğu ve taneleri ishal yaralar ve çıbanlar, kalp rahatsızlığıkları ve nefes darlığı , burun kanaması, kusma, şarap içme nedeniyle artmış olan yel hastalığı gibi durumlarda önerilen terkipler içerisinde yer almaktadır. Nar ağacı kabuğu eskiden beri barsak şeritlerinin düşürülmesi amacıyla kullanılmaktadır. Nar meyvesi kabuğu ve nar suyu ise ishale karşı etkilidir44. 4.10.58. nilutpal Günümüz Türkçesinde karşılığı: Mavi lotus. Bilimsel adı: Nymphaea nouchali Burm. f. Eş anlamlılar: N. cyanea Roxb., N. malabarica Poir., N. minima F., M. Bailey, N. punctata Edgew, N. stellata Willd, N. stellata Willd. var.albiflora F. Henkel et al, N. stellata Willd. var. cyanea (Roxb.) Hook. f. & Thomson, N. stellata Willd. var. parviflora Hook. f. & Thomson, N. Stellata Willd. var. versicolor (Sims) Hook. f. & Thomson, N. versicolor Sims .Diğer dillerdeki karşılıkları: nilotpala (Skr.), u tpa la snon po (Tib.), blue lotus (İng.) Özellikleri: N. nouchali genellikle gündüzleri, kenarları kırmızımsı mor renk mavi güzel bir çiçek açan bir lotus türüdür. Yuvarlak yapraklarının üst yüzleri yeşil, altları ise koyu yeşil olup 20-23 cm. çapındadır. Kullanımı: Heilkunde II’de ishal durdurucu terkipler içerisinde yer almaktadır. Geleneksel Hint tıbbında da benzer amaçla kullanımları mevcuttur.
127
4.10.59. öyürken Günümüz Türkçesinde karşılığı: Küstüm otu. Bilimsel adı: Mimosa pudica L. Diğer dillerdeki karşılıkları: samanga, lajjalu (Skr.), samam ga (Tib.), touch me not, sensitive-plant (İng.) Özellikleri: Günümüzde evlerde saksılarda yetiştirilen otsu bir salon süs bitkidir. Yazın pembe renkli, başcık şeklinde çiçek açar. Çift katlı, tüysü yapraklarının bir temas halinde. geçici bir süre kapanması nedeni ile Küstüm otu adı verilmiştir. Kumlu, geçirgen topraklarda iyi gelişme gösterir. Minimum sıcaklık isteği 15-16°'dir. Uygur metinlerinde ishali durdurmak için kullanımıştır. Yapılan bir bilimsel araştırmada Mimoza pudica kökünün yara iyileştirici etkinliği olduğu bildirilmiştir61. 4.10.60. piriangu Bilimsel adı:
Aglaia elaeagnoidea (A. Juss.) Benth. Eş anlamlılar:
Aglaia roxburghiana (Wight & Arn.) Miq.
i
, Nemedra elaeagnoidea A. Juss.
(basionym) Diğer dillerdeki karşılıkları: priyangu (Skr.), priyangu (İng.) Özellikleri: Yarı güneşli ortamları sever. Priyangu Hindistan’ın Batı Ghats bölgesindeki yoğun ve nemli ormanlarında bulunan, grimsi kahverengi bir kabuğu olan, yaprak dökmeyen bir ağaç türüdür. 10 m yüksekliğinde olup, yaprakları 10-20 cm uzunluğunda, karşılıklı yerleşimlidir. Eylül-Aralık arasında açan yuvarlakça sarı çiçekleri vardır. Kullanımı: Eski Türkçe tıp metinlerinde yara iyileşmesinde ve kan kusmaya karşı ilaç olarak önerilmiştir. İçerdiği butyrolactone adlı maddenin bazı mantar türlerine karşı etkili olduğu bildirilmiştir62. 4.10.61. pitpidi Günümüz Türkçesinde karşılığı: Darifülfülii. Bilimsel adı: Piper longum L. Eş anlamlılar:
Chavica
roxburghii Miq.,
Piper
jaborandii Vell.
Diğer
karşılıkları: pippali (Skr.), long pepper (İng.), langer pfeffer (Alm.)
i
Arat, karşılığını Dutt’a atfen, Aglaia roxburghiana (Wight & Arn.) Miq. olarak vermiştir.
ii
Uzun biber olarak da bilinmektedir.
dillerdeki
128
Piperaceae familyasından çiçekli bir sarmaşık olup, genellikle kuru haliyle baharat olarak kullanılan meyvesi için yetiştirilen bir bitkidir. Özellikleri kara bibere benzeyen, ancak tadı daha acı olan yeşil, siyah ve beyaz biberler elde edilen bitki çok erken dönemlerde Batı’ya ulaşmış ve Hipokrat döneminde bile ilaç olarak kullanılmıştır. Batı dillerinde ve Türkçedeki biber sözcüğü, darüfülfülün Sanskritçe karşılığı olan pippali’den türemiştir. Kullanımı: Uygur metinlerinde adı en sık geçen droglardan biridir. Halk tıbbında öksürük kesici olarak kullanılmıştır. Geçmeyen ateşe, yel’den oluşan ishale, nefes darlığına, kusmaya, gece körlüğüne iyi geldiği yazılıdır. 4.10.62. ptmakiḳr Lotus çiçeğinin erkek organının sapçığı. Bilimsel adı: Nelumbo nucifera Gaertn. Eş anlamlılar: Nelumbium luteum Willd., N. lutea (Willd.) Pers., N. nucifera Gaertn. subsp. lutea (Willd.) Borsch & Barthlott, N. nucifera Gaertn. var. lutea Kuntze, N. pentapetala (Walter) Fernald, nom. inval., N. pentapetala (Walter) Willd., Nymphaea pentapetala Walter Diğer dillerdeki karşılıkları ambuja-kesara (Skr.) padmahi bre ba, ptma kiqr (Tib.). filament of lotus (İng.) (Bail.) Kullanımı: Eski metinlerde ishal kesici reçetelerde yer almaktadır. 4.10.63. ptr Günümüz Türkçesinde karşılığı: Hünnap. bk. çubaḳan (Zieme lit) 4.10.64. saba ḳadızı (saba ḳayızı) Holarrhena
antidysenterica
kabuğu.
(H.
antidysenterica
sonradan
H.
pubescens Wall. ex G. Don. olarak düzeltilmiştir.) H. pubescens’in eş anlamlıları: Chonemorpha antidysenterica (Roxb. ex Fleming) G. Don, Echites antidysenterica Roxb. ex Flem., E. antidysentericus Roth, nom. illeg., E. pubescens Buch.-Ham., H. antidysenterica (L.) Wall. ex A. DC., H. antidysenterica (Roxb. ex Fleming) Wall. ex A. DC., H. febrifuga Klotzsch, Nerium antidysentericum L., Wrightia antidysenterica R. Br., W. zeylanica R. Br. Diğer dillerde: kutaja (Skr.) dun-mo-yuns (Tib.) (Dash) conessi, tellicherry-bark (İng.) Özellikleri: yaprak döken, pul pul sert kahverengi kabuğu olan, yaprakları karşılıklı yerleşim gösteren, oval, beyaz çiçekli bir bitkidir. Yuvarlak
kesecik
129
şeklindeki meyveleri içinde uçlarında ipeksi lifler bulunan çekirdekleri mevcuttur. Geleneksel
Hint
tıbbında
kabuğu,
çekirdekleri
ve
meyveleri,
ishale,
kanlı
dışkılamamaya basura ve çeşitli deri lezyonları karşı ilaç olarak kullanılmaktadır. Holarrhena antidysenterica kabuğu Uygurca metinlerde de kanlı ishal tedavisi için önerilen bir çok reçetede yer almaktadır. 4.10.65. sadun Günümüz Türkçesinde karşılığı sarımsaktır. Metinler içinde sadun sakalı (sarımsak kökü); sadun suvı (sarımsak suyu) olarak da geçmektedir. Bilimsel adı: Allium sativum L. Eş anlamlıları: A. pekinense Prokhanov. Diğer dillerde: laşuna (Skr.), sgog skya (Tib.) garlic (İng.) Özellikleri: Anavatanı Asya olan çok yıllık bir bitkidir. Dikine yükselen, çatallaşmayan ve yarıya kadarı yapraklı olan gövdesi 30-80 cm boyuna ulaşır. Gövdesinin alt ucunda bir küre şeklindeki topaçta, 10-25 adet, takriben 3-8 cm çapında ve birbirinden ince kabuklarla ayrılan, diş adı verilen parçalar bulunur. Ayrıca saçak şeklinde yan kökleri vardır. Uygur metinlerinde ezilerek makivia? hastalığında, ayrıca kökü burun içinde et çıkması ve burun kanaması durumlarında, diğer bazı droglarla birlikte kullanılmaktadır. 4.10.66. sakabir sakabir, sngabir, şngabir. srngavera ‘Ingwer’(Arat) Günümüz Türkçesinde karşılığı: Zencefil (bk. bişik singir) 4.10.67. sarıġ arırı Günümüz Türkçesinde karşılığı: Sarı halile. Bilimsel adı: Terminalia citrina (Gaertn)
Roxb.
ex
Fleming
Eş
anlamlıları: Combretum
arboreum
Miq., Embryogonia arborea Teijsm. & Binn. ex Miq., Myrobalanus citrina Gaertn., T. curtisii Ridi., T. multiflora Merr., T. teysmannii K.&V. abhayā, pathyā, pra-mathā (Skr.). Diğer dillerdeki karşılıkları: abhayā, pathya, pra-mathā (Skr.), Yellow myrobalan (İng.). Özellikleri: 20-30 m. yüksekliğinde bir ağaçtır. 2-6 cm genişliğinde, eliptik 3-14 cm uzunluğunda eliptik, dar eliptik veya dikdörtgen yaprakları vardır. Meyveleri erik biçiminde, 3-5 cm uzunlukta, sert çekirdekli, sert ve kokusuz tanelerdir, ham iken yeşilimsi olgunlaşınca mor renklidir. Ham meyveleri kurutularak, müshil, ateş düşürücü
130
olarak ve anormal adet kanamaları, doğum sonrası kan zehirlenmesi gibi durumlarda kullanılmaktadır.
Yüksek oranda tanen (% 20-40) ve müshil etkisi olan bir bileşik
taşımaktadır. Bu nedenle alınan miktara bağlı olarak müshil veya kabız edici etki gösterir. Kabız edici etki için günde 2-4 gr toz veya hap-halinde alınmalıdır. Haricen yara iyi edici olarak %20 halile tozu taşıyan, merhemler kullanılmaktadır. Uygur metinlerinde yaraların tedavisinde önerilmiştir. 4.10.68. sarıġ erük Günümüz Türkçesinde karşılığı: Kayısı (zerdali = ham kayısı) Prunus armeniaca L. Eş anlamlıları: Armeniaca communis Bess., Armeniaca vulgaris Lam., Amygdalus armeniaca (L.) Dumort., Prunus armeniaca L. var. vulgaris Zabel. Diğer dillerde: Apricot, Apricot tree (İng.), Aprikose (Alm.) Eski metinlerde, zerdali çekirdeğinin dövülüp ve üzüm sirkesi ile ağızda tutulması ile diş ağrısının geçeceği belirtilmektedir. 4.10.69. sarıġ munga Günümüz Türkçesinde karşılığı: maş fasulyesi63. Bilimsel adı: Vigna radiata (L.) R. Wilczek var. radiata Eş anlamlılar: Azukia radiata (L.) Ohwi, Phaseolus aureus Roxb., P. mungo auct., P. radiatus L., P. radiatus L. var. aurea Roxb., P. radiatus L. var. typica Matsum., P. radiatus L. var. typicus Prain, Vigna aureus (Roxb.) Hepper., Vigna aureus Piper. Diğer dillerdeki karşılıkları: mudga (Skr.) mu dga (Tib.) golden gram (İng.) Özellikleri: Dik veya yarı dik çalı biçiminde (yüksekliği 30-75 cm) bir bitki olup, boğumlu gövdesinde tüylü ve yeşil renkli bileşik yaprakları ve yaprakların koltuğundan salkımlar hâlinde çıkan kelebeksi çiçekleri vardır. Meyveleri ortalama 6 cm. uzunluğunda bir kabuk içerisinde dizilidir. Kullanımı: Heilkunde I’de sarı maş fasulyesi göz yaşarması , memede şişme ve ağrıma şikayetlerine karşı ilaç olarak önerilir. Geleneksel Hint tıbbında da mudga adıyla memedeki şişliklerin indirilmesi ve süt sekresyonunun düzenlenmesi amacıyla kullanılmaktadır35.
131
4.10.70. sdavari Asparagus racemosus Willd.. Eş anlamlıları: A. rigidulus Nakai (), A. schoberioides Kunth , A. volubilis Buch.-Ham.,
Protasparagus racemosus Willd.
Oberm. Diğer dillerde: şatavari (Skr.) ne’u sin (Tib.), Satavar (İng.) Özellikleri: Hindistan ve Himalayalar boyunca sık görülen 1-2 metre yüksekliğinde bir sarmaşık bir bitkidir. Tercihan 1.300 - 1.400 da.metre civarındaki yüksekliklerde, dağ eteklerindeki ovaların çakıllı, kayalık topraklarında kök salar. İğne yapraklı çamlara benzer parlak yeşil yaprakları vardır. Temmuz aylarında kısa dikensi sapları olan beyaz çiçekler açar. Eylül aylarında çilek benzeri siyahımsı mor, yuvarlak meyveler verir. 1 m boyuna ulaşan yüzlerce yumrulu kokü vardır. Geleneksel Hint tıbbında kökleri ağrı kesici, afrodizyak ve süt arttırıcı olarak kullanılır. Eski Uygur metinlerinde kanlı ishal tedavisi için kullanılmıştır. 4.10.71. sınçḳan (sırıçaḳan, sırıncan) Günümüz Türkçesinde karşılığı: Teke dikeni, Lycium barbarum, syn. L. Halimifolium. Goji Wolfberry (İng.) G:Bocksdorn (Alm.)i Özellikleri: Solanaceae ailesinden toksik bitki. Meyvelerinin yenmesi sonucu Yaban yasemini gibi zehirlenme belirtilerine (sindirim bozuklukları, midriyazis, baş dönmesi, deliryum, halüsinasyonlar ve konvülsiyonlar) yol açar. Halk arasında pürülan oftalmilere karşı bu bitkinin özü kullanılmıştır64. Eski metinlerde, şarap içme nedeniyle artmış olan yel hastalığı, kalp rahatsızlığıkları ve nefes darlığı, uzun süren ateş ve yara tedavilerinde kullanılan reçeteler içinde yer almaktadır. 4.10.72. sırġunç Günümüz Türkçesinde karşılığı: Fesleğen. Bilimsel adı: Ocimum basilicum L. Eş
anlamlıları:
O.
var. glabratum Benth.,O.
americanum basilicum L.
Jacq., var.
O.
barrelieri Roth, O.
majus
Benth., O.
basilicum L.
bullatum Lam., O.
thyrsiflorum L., Plectranthus barrelieri(Roth) Spreng. Diğer dillerde: Basil, Common basil, Garden basil, Roman basil, Sweet basil.(İng.)
i
Arat sırıncan karşılığında L. europeum karşılığını kullanmıştır. Ancak L. Europeum Avrupa’ya özgü bir tür olduğundan çalışmamızda karşılık olarak aynı cinsin Orta Asya’da rastlanabilecek olan türü tercih edilmiştir.
132
Özellikleri: Fesleğen Lamiaceae familyasından tek yıllık otsu bitki olup, 20 ile 60 cm arasında değişen boydadır. Sıcak ve kuru ortamları seven fesleğen genellikle ılıman bölgelerde yetişir. 1-5 cm arasında uzunlukta ve 1-3 cm arasında genişlikte, açık yeşilden koyu yeşile kadar değişen renklerde yumuşak yaprakları vardıri. 4.10.73. sinsim bk. Susam 4.10.74. sirke (bor sirkesi) bk. üzüm sirkesi 4.10.75. soġun Günümüz Türkçesinde karşılığı: Soğan Alliaceae familyasındaki Alium cinsine dahil tüm bitkilerin genel adıdır. Özellikle Allium cepa L., en yaygın olarak bilinen türüdür. Diğer dillerde: palandu (Skr.) bo lan da (Tib.), onion (İng.). Özellikleri: İki yıllık bir bitki olup, dikine yükselen gövdesi 40-120 cm boyuna ulaşır. Gövdesinin iki yanında mavimsi yeşil içi boş uzun yapraklar ve tepesinde topuz gibi bir çiçek demeti bulunur. Soğan olarak bilinen kökleri küre veya yumurta şeklinde olup, sarımsı esmer veya kırmızımsı sarı renkte bir dış kabuğu vardır. Anavatanı Afganistan’ın Türkistan bölgesi ve Horasan olup dünyanın diğer bölgelerine buradan yayılmıştır. Antibiyotik, kan dolaşımını düzenleyici, safra artırıcı, kan şekerini düşürücü, idrar söktürücü, kramp önleyici, göğüs yumuşatıcı, balgam söktürücü, teskin edici ve kan yapıcı özelliklere sahiptir. Uygurca metinlerde idrarından kan gelen kişiye, bal ile pişmiş soğan önerilmektedir. Ayrıca burun içinde et çıkması ve burun kanaması durumlarında, diğer bazı droglarla birlikte soğan kökü kullanılmaktadır. 4.10.76. srıġ puġa Günümüz Türkçesinde karşılığı: Ferfelek, halk arasında ferfiye, fufal adı ile de bilinir.
43
Bilimsel adı: Areca catechu L. (Arat) Eş anlamlıları: A. faufel Gaertn., A.
hortensis Lour. Diğer dillerde: kramuka (Skr.), kra ma ka (Tib.), Areca nut palm (İng.).
i
Ch/U 6532 işaretli metinde sayılan ilaçlar arasında adı geçmektedir, ancak cümle eksik olduğundan, ne amaçla kullanıldığı belli değildir.
133
Özellikleri: Dik olarak büyüyen, 20 m boyunda, gövdesi 10-15cm çapında orta boylu zarif bir palmiye türüdür. Çok sayıda uzantıları olan yaprakları 1,5-2 metre uzunluğuna ulaşır. Meyveleri 5-10 cm. boyutlarında olup kımızı-turuncu renklidir. Kurutulmuş meyveleri sakız gibi çiğnenir, Toz halinde barsak parazitlerine, ishale, idrar rahatsızlıklarına karşı, dışarıdan tatbik ile cilt lezyonlarına ve yaralara karşı ilaç olarak kullanılmaktadır. Heilkunde II’de kanlı ishale karşı önerilen bir ilaç içinde adı geçmektedir. 4.10.77. şuḳar ḳamış Günümüz Türkçesinde karşılığı: Şeker kamışı. Saccharum officinarum L. Eş anlamlıları: Saccharum
chinense
Roxb., Saccharatum hybridum hort., S.
officinale Salisb., Saccharatum violaceum Tussac Diğer dillerde: ikshava (Skr.), sugar cane (İng.) Özellikleri: Poaceae familyasından şeker elde edilen bir bitkidir. Sıcak bölgelerde yetişir. Şekerden zengin, eklemli, fibröz kalın sapı 2-6 m. yüksekliğe kadar büyüme gösterir. Reçetelerde tarçın, susam yağı, keçi idrarı, koç idrarı ile birlikte kaynatılıp damlatılırsa kulak ağrısının geçeceği ifade edilmektedir. 4.10.78. suksumur (süksümir) bk. kakula 4.10.79. şbara lotr (şbara lotur) bk lotur 4.10.80. şünük (şnük,snük, şenek) uruġı Günümüz Türkçesinde karşılığı: Zerdeçali (Bailey15) Bilimsel adı Curcuma longa L. Eş anlamlısı: C. domestica Diğer dillerde: haridra (Skr.) ha ri ra dro (Tib.), Turmeric, Indian saffron (İng.) Özellikleri: Zingiberaceae familyasından sarı çiçekli, büyük yapraklı, çok yıllık otsu bir bitki cinsidir. Anavatanı Güney Asyadır. Hint safranı, zerdeçöp , safran kökü, sarıboya, zerdeçav olarak da bilinir. Koyu yeşil renkteki yaprakları 50-80 cm
i
Arat Divanül Lugatit Türk’teki “çünük” sözcüğüne dayanarak “çınar” olarak çevirmiştir. Ancak Bailey Sanskritçe kaynaklardan doğru kaşılığını “zerdeçal” olarak saptamıştır.
134
uzunluğunda 20-40 cm eninde, oval şekilde, kenarları dalgalı olup, ortada ana damar ve ondan paralel olarak uzanan yan damarlardan oluşur. İki bölümden oluşan yaprak sapları 1 m uzunluğuna ulaşabilir. Kökleri ana ve yan köklerden oluşur. Ana kök yumru şeklindedir. Yer elmasına benzeyen yan kökleri parmak kalınlığında olup, dışları kahverengimsi içleri sarı veya kırmızımsı sarı renktedir. Acımsı bir tadı vardır. Boyar madde ve baharat olarak kullanılır. Midevi gaz giderici ve safra arttırıcı etkileri vardır (Bytpted) Antiseptik ve antiimflamatuar etkileri olduğuna dair ümit verici araştırma sonuçları elde edilmiştir65. İncelediğimiz metinlerde kanlı ishale karşı reçetelerde yer almaktadır. 4.10.81. tagar Günümüz Türkçesinde karşılığı: Hint kedi otui. Bilimsel adı: Valeriana wallichii Dc Valeriana jatamansi Jones Eş anlamlıları: Nardostachys jatamansi (Jones) DC. , Patrinia jatamansi (Jones) D. Don, Valeriana wallichii DC. Diğer dillerde: tagara (Skr.), Indian valerian (İng.), Indischer Baldrian (Alm.)ii. Özellikleri: Bitki kök 5 cm uzunluğunda ve çapları enine sırtlar ve yatak çok sayıda, belirgin, yuvarlak tüberküller ile işaretlenmiş olan 6-12 cm hakkında kısa, düzensiz parçalar halinde, bazıları altında yüzey üzerinde kalın rootlets bağlandıklarını ortaya çıkar. Üst yüzeyi yaprak kalıntıları taşımaktadır. Köksap sert ve dayanıklı iç, o yeşilimsi rengi kahverengi. Koku güçlü valerianaceous olduğunu 4.10.82. tivadar (divadar, devadar) Günümüz Türkçesinde karşılığı: Himalaya sediri. Bilimsel adı Cedrus deodara (Roxb. Ex D. Don) G. Don. Eş anlamlıları: C. deodora f. Aurea (J. Nelson) Rehder, C. indica Chambray, C. libani A. Rich. subsp. deodara (Roxburgh) P. D. Sell, Cedrus libani A. Rich. var. deodara (Roxburgh) J. D. Hooker, Pinus deodara Roxb. Ex
i
Sesteşi olan Cardaria draba L. ile karıştırılmamalıdır. Aynı cinsten olan ve Türkçe’de kedi otu olarak bilinen
Valeriana officinalis L’den de tür olarak ayrılır. ii
Ch/U 6532 işaretli metinde sayılan ilaçlar arasında adı geçmektedir, ancak cümle eksik olduğundan, ne amaçla
kullanıldığı belli değildir.
135
D. Don. Diğer dillerde: deva daru (Skr.) han şın (Tib.) Deodar cedar, Deodar, Himalayan cedar (İng.) Özellikleri: 30- 40 m boy ve 3.5-4 m çapına ulaşan himalaya sedirinin doğal yetişme alanı Batı Himalaya'lardır. Sedir türleri arasında en hızlı gelişim gösteren tür olan himalaya sediri piramidal bir gövdeye sahip olup, dalları yatay olarak çıkar. Yeni sürgünler ve tepe kısmı sarkık bir yapıya sahiptir. Diğer sedir türlerinden farklı olarak aşağıya doğru sarkarak büyüyen 3-5 cm uzunluğundaki yaprakları açık mavi veya gri yeşil renklidir. Kozalakları 6-10 cm uzunluğundadır. Gövde odunu aromatik olup tütsü yapmak için kullanılır. Odunundan elde edilen yağının (sedir yağı) böcek önleyici antifungal özellikleri vardır. Kabuğu ve kökleri Avurvedik tıpta antispazmodik, idrar söktürücü, terletici ve sindirim düzenleyici olarak sedef hastalığı, egzama gibi cilt bozuklukları ve öksürük, sindirim bozukluğu gibi hastalıkların tedavisinde kullanılır. İncelediğimiz metinlerde şişlik, tümör, kusma ve çeşitli yel kaynaklı hastalıkların tedavisinde kullanılmıştır. 4.10.83. tobulġaḳ Günümüz Türkçesinde karşılığı: Topalak (Karatopalak). Bilimsel adı: Cyperus rotundus L. Eş anlamlıları: C. olivaris Targioni-Tozzetti, C. tuberosus Roxn., Pycreus rotundus (L.) Hayek Diğer dillerde: Brown nut sedge, Coco-grass, Nut sedge, Nutgrass, Purple nut sedge, musta (Skr.) Red nut sedge (İng.). Özellikleri: 10-50 cm yükseklikte, gövdesi üç köşeli, çok yıllık otsu bir bitki olup, köklerindeki 10-15 mm uzunluğundaki zeytin tanesine benzer koyu renkli, yumrular nedeniyle karatopalak olarak da bilinmektedir. Toz halindeyken sakız benzeri bir koku çıkaran kökleri idrar arttırıcı, midevi, adet söktürücü, terletici, kuvvet verici, gaz söktürücü etkileri nedeniyle şifa amaçlı kullanılır, haricen sürüldüğünde yara iyileşmesini hızlandırır66. Uygur metinleri içerisinde yel’den kaynaklanan hastalıklar için kullanıldığı belirtilmektedir. 4.10.84. toġlım (turalim) Günümüz Türkçesinde karşılığı: Deve dikeni, bk. issiz (Bail.)
136
4.10.85. toġraḳ toġraġusı Günümüz Türkçesinde karşılığı: Kavak reçinesi. Metinler içerisinde: Attan veya duvardan düşme veya kamçı darbeleriyle meydana gelen yaralanmalara ve kanamalara karşı ilaç olarak önerilmiştir. 4.10.86. trika tuk trikatu (Skr.) ‘üç acılar’ (= zencefil, kara biber,ve darifülfül) (Dutt36 s.253). 4.10.87. tripal Hint tıbbında üç myrobalan’ın birlikte kullanımına verilen isim.
amalaki
(Emblica officinalis), bibhilaki (Terminalia belerica), haritaki (Terminalia chebula). Diğer dillerde karşılığı : triphala (Skr.) bras bu gsum (Tib.), three myrobalans (İng.) 4.10.88. turma Günümüz Türkçesinde karşılığı: turp. Bilimsel adı Raphanus sativus L. Diğer dillerde: mulaka (Skr.) la phug (Tib.) radish (İng.). Rettich (Alm.) Özellikleri : Turp beyaz ya da mor çiçekler açan kazık köklü bir bitkidir. Bitki olgulaştıkça kökün üst bölümü yumru biçimini alarak tepesinden yapraklar çıkar. Yapraklar kaba, tüylü ve kenarları tırtıklıdır. Köklerinin biçim boyut ve renklerine göre değişik adlarla anılır. Dış kabuklan farklı renklerde olsa da tümü beyaz etlidir. Eski reçetelerde kulak ağrısına karşı ilaç olarak kullanılmıştır. 4.10.89. tuturḳan (tudurḳan) suvı Günümüz Türkçesinde karşılığı: Pirinç suyu. Eski metinlerde, kan kusmaya, kanlı ishale karşı hazırlanan reçetelerdeki ilaçların, pirinç suyu ile birlikte içirildiği anlatılmaktadır. 4.10.90. tülüg erük Günümüz
Türkçesinde
karşılığı:
Şeftali,
Rosaceae
familyasından
bir
yaz meyvesi. Bilimsel adı: Prunus persica L. Batsch Eş anlamlıları: P. persica L. Batsch var. vulgaris Maxim., Persica vulgaris Mill., Amygdalus persica L., P. persica L. Batsch var. persica. Diğer dillerde: Peach (İng.) Pfirsich (Skr.) Özellikleri: Ilıman iklim bitkisidir. Ortalama ömrü 30 yıldır. Ağaç boyu genellikle 2 ve 2,5 metre olup yaz mevsiminde meyve verirler. Dona karşı dayanıksızdır.
137
Şeftalinin içinin geniş kullanım alanının dışında çekirdeği de yakıt olarak kullanılabilir. Çok sayıda olan ve ağacı örten yaprakları, sapında 2-5 adet balozu bezi bulunan kenarları dişli, yeşil renkli ve ok ucu biçimlidir. İlkbaharda erkenden ve yaprağından önce açan pembe renkli çiçekleri yabani güle benzer. Türkiye'de en çok Bursa ve Akdeniz bölgelerinde tarımı yapılır. Meyvesi taze tüketildiği gibi suyu çıkarılarak meyve suyu yapılır. Bu meyvenin ekonomik değeri yüksek olup çok tüketilmektedir. 4.10.91. usḳun bk. sadun 4.10.92. uşır Bilimsel adı: Chrysopogon zizanioides (L.) Roberty, Eş anlamlısı: Andropogon muricatus Retz., Vetiveria zizanioides (L.) Nash, Anatherum zizanioides (L.) Hitchc. & Chase,
Andropogon
muricatus
Retz.
(Arat),
Andropogon odoratus Steud.,
Andropogon squarrosus auct., Andropogon zizanioides (L.) Urb., Phalaris zizanioides L.. Diğer dillerde: ushira, reshira, sugandhimula (Skr.), Vetiver, Khas-Khas, Khus-Khus (İng.) Özellikleri : Saz görünümlü bu bitkinin boyu uygun şartlarda 2 m'ye ulaşabilir. Saçak şeklinde yumak oluşturan kökleri uygun koşullarda 3 m derinliğe kadar inebilir. Kesici kenarları olan yaprakları ortalama 75 cm uzunluğunda, 8 mm genişliğinde, ince uzun görünümlü ve tüysüzdür. Erguvani-bordo renkli çiçekleri, çiçek sapının ucunda salkım şeklinde toplanmıştır. Rizomlarından elde edilen eterik yağ, cilt altı yağı dokusu harab olmuş, yaşlı, mat, kuru ve hassas ciltler için hazırlanan kremlerde kullanılır. Uygur metinlerinde kusmaya, şişliklere, hazırlanan ilaçlar içerisinde yer almaktadır. 4.10.93. vada Günümüz Türkçesinde karşılığı: Hint inciri (Frenk inciri, dikenli incir ya da halk ağzında kaynanadili adları da kullanılır). Bilimsel adı: Opuntia ficus-indica (L.) Mill. Eş anlamlıları:Cactus decumanus Willd., Cactus ficus-indica L., Cactus opuntia L., O. cordobensis Speg. , O. decumana (Willd.) Haw., O. ficus-barbarica A. Berger, O. ficus-indica (L.) Mill. var. gymnocarpa (F. A. C. Weber) Speg. , O. gymnocarpa F. A. C. Weber, O. maxima Mill., O. paraguayensis K. Schum., O. tuna-blanca Speg., O.
138
vulgaris Mill., Platyopuntia cordobensis (Speg.) F.Ritter, Platyopuntia ficus-indica (Mill.) F. Ritter L. Diğer dillerde: Indian fig (İng.) Özellikleri: Hint inciri (Opuntia ficus-indica), Cactaceae familyasında sınıflanan Opuntia cinsinin tipik türüdür. 5-10 cm uzunluğunda, kırmızı, sarı, turuncu renklerde, üzerinde çok sayıda diken bulunan kabuğu olan, tatlı ve sulu, yenilebilir etli meyveleri vardır. Eski metinlerde kusmaya, ishale iyi geldiği belirtilmektedir. 4.10.94. vazak Bilimsel adı: Justicia adhatoda L. Eş anlamlıları: Adhatoda adhatoda L. Huth, A. pubescens Moench., A. vasica Nees, A. zeylanica Medik., Dianthera latifolia Salisb., Gendarussa adhatoda Steud., Justicia adhathoda L. Diğer dillerde: Malabar nut (İng.) vasaka (Skr.) Himalayalara yakın bölgelerde yetişen bir çalı türü olup, 10-15 cm uzunluğunda ve yaklaşık 4 cm genişliğinde, karşılıklı yerleşim gösteren yaprakları vardır. Kurutulmuş yaprakları, Ayurvedik tıp geleneğinde akciğer fonksiyonları destekleyici, bağışıklık sistemini-artırıcı özellikleri nedeniyle, bronşit, boğmaca, bronşiyal astım gibi hastalıkların tedavisinde kullanılır. 4.10.95. virang (vrang) bk. uşır 4.10.96. vsada Günümüz Türkçesinde karşılığı: Nanahan. (bk-> ardun) 4.10.97. yarp yarması Günümüz Türkçesinde karşılığı: Arpa kırması. Metinlerde yeri: Siding (?) hastalığının tedavisinde deve eti ile pişirilip verilmektedir. 4.10.98. yigde Günümüz Türkçesinde karşılığı: hünnap bk. çubaḳan/sakızı talkanı 4.10.99. yipkin kua Günümüz Türkçesinde karşılığı: Menekşe, Violaceae familyasına bağlı Viola cinsini oluşturan çoğunlukla saksılarda yetiştirilen bitki türlerinin ortak adı. Metinlerde kusmalara karşı hazırlanan ilaçlar arasında yer verilmiştir.
139
4.10.100. yorunçḳa (yornçḳa, yoronçga) tübi Günümüz Türkçesinde karşılığı: Yonca (Şark yoncası, kaba yonca) kökü. Bitkinin bilimsel adı: Medicago sativa L. Diğer dillerde Alfalfa (İng., Alm.) Özellikleri: Fabaceae familyasından çok yıllık otsu bir bitkidir. 80 cm’e varan boyu, derin bir kök sistemi vardır. Anavatanı Ortadoğu olup, uygun koşullarda 8-10 metre derine kadar gidebilen kökleri nedeniyle kuraklığa dayanıklıdır. Bağışıklığı güçlendirici etkisi vardır. Yonca kökü Çin tıbbında, idrar akışını iyileştirmek, ateş düşürmek, böbrek taşları, gece körlüğü ve sarılık tedavisi için kullanılır. Son yıllarda yapılan bilimsel araştırmalarda yonca tohumlarının kan yağlarını düşürücü etkisi olduğu belirlenmiştir67. 4.10.101. yürüng çından Günümüz Türkçesinde karşılığı: Beyaz sandal ağacı. Bilimsel adı: Santalum album L. Diğer dillerdeki karşılıkları: şveta candana (Skr.), tsa nda na dkar po (Tib.), (white) sandalwood (İng.) Özellikleri: Uzun ömürlü ve yaprak dökmeyen bu ağacın yüksekliği 4m. ile 9 m. arasındadır. Kırmızımsı veya kahverengi kabuğu giderek siyah olabilir Gövde odunu beyaz, soluk yeşil arası bir renktedir. Karşılıklı yerleşim gösteren, ince ve biçimli yaprakları vardır. Düzgün yüzeyi parlak yeşil, sarımsı bir renktedir. Kullanımı: Orhun yazıtlarında cenaze törenlerinde tütsü olarak kullanıldığı belirtilmektedir4.
Eski Uygur metinlerinde bazı droglarla birlikte kullanılması
durumunda, baş ağrısına iyi geldiği anlatılır. Odunundan elde edilen yağın içerdiği betasantanol nedeniyle antimikrobal etkisi olduğu bildirilmektedir. Bu yağ analjezik, üriner antiseptik olarak kullanılmaktadır. 4.10.102. yürüng ḳabaḳ çeçeki Günümüz Türkçesinde karşılığı: beyaz kabak çiçeği bk. ḳabaḳ 4.10.103. yürüng mırç Günümüz Türkçesinde karşılığı: beyaz biber bk. mırç 4.10.104. yürüng üzüm yıltızı Günümüz Türkçesinde karşılığı: beyaz üzüm (asma) kökü bk üzüm
140
4.10.105. yürüng yiksek Bilimsel adı: Aconitum heterophyllum Wall. ex Royle (Bail.) ativişa (Skr.) boŋ ŋa dkar po (Tib.) Asian monkshood, Atis root. (İng.), atees (Hint) Özellikleri: Himalayalarda yetişen dik uzanımlı otsu bitkidir.Uzun birsapı, genellikle mavi veya mor çiçekleri vardır.Meyve folikülü 16-18 mm uzunluğundadır, siyahımsı kahverengi tohumları vardır. Kökleri, silindirik-dikdörtgen veya konik biçimde, 2,5 cm kadar uzunluğunda ve 0,5-1,5 cm kalınlığında, beyazımsı veya gri yumruludur. Kesit yüzeyi bembeyaz olup, içinde kesintili halka görünümü veren 2-6 siyahımsı damar görülür. Çok kolay kırılır tadı çok acıdır. Kökleri daha çok çocuklarda olmak üzere, dizanteride, ishal, mide rahatsızlıkları, ateş, kusma, tenya, basur gibi hastalıklarda ve genel halsizlik durumunda ilaç olarak tavsiye edilir. 4.10.106. zira bk. şünük 4.10.107. zum Bilimsel adı: Ocimum gratissimum L.68 Eş anlamlıları: Geniosporum discolor Baker, O. dalabaense A. Chev., O. gratissimum L. subsp. iringense A.J. Paton, O. superbum Busc. & Muschl., O. trichodon Baker ex Gürke. Diğer dillerde: arjaka (Skr.), shrubby basil (İng.) Heilkunde II’de, şarapta nedeniyle rahatsızlanan kişilere önerilen bir terkibin içinde adı geçmektedir. Geleneksel Hint tıbbında, bronşit tedavisi, bronşiyal astım, sıtma, ishal, dizanteri, cilt hastalıkları, artrit, ağrılı göz hastalıkları, kronik ateş, böcek ısırığı gibi durumlarda tavsiye edilmektedir69. 4.11. Hayvansal droglar 4.11.1. mün Günümüz Türkçesinde karşılığı: Et suyu. Etlerin kaynatılması sırasında elde edilen su, günümüzde dahi çorba olarak ve yemek yapımında kullanımının yanı sıra hastalara şifa vereceği düşünülen bir gıda olarak bilinmektedir (tavuk suyuna çorba). Metinlerde sık sık adı geçen et suyu dönemin ilaç yapımının ana maddelerinden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bununla birlikte, çeviri olduğu belirlenmiş olan
141
metinlerin hiç birinde yer almaması, et suyunun Orta Asya Türk toplumlarına özgü şifalı bir ilaç olduğunu göstermektedir. 4.11.2. mır, panıt, panıt suvı Günümüz Türkçesinde karşılığı: Bal (panıt suvı: bal suyu). Her iki sözcük de Arat tarafından bal olarak çevrilmiştir. Sanskritçiden çeviri olduğu bilinen bir metinde mır panıt olarak birlikte kullanılmış, çeviri olmayan metinlerde ise daha ziyade mır sözcüğü kullanılmıştır. Panıt sözlüğü Toharca’dan geçmiş olup70, Uygur Türkçesinde esasen mır kullanıldığı söylenebilir. Hint tıbbında, balı yapan arının cinsine göre sekiz çeşit bal tarif edilmiştir. Metinlerde bal, soğan, öküz ödü, pişmiş soğan gibi çeşitli maddelerle ile karıştırılarak ilaç elde edilmesi sırasında kullanıldığı ve ishali durdurduğu anlatılmaktadır. Türk halk tıbbında da mikrop üremesini engelleyici, yaraları iyileştirici ve bitkisel ilaçları tadlandırıcı olarak kullanılmaktadır45. 4.11.3. süt. Tarihin en eski dönemlerinden bu yana sağlıklı yaşam için vazgeçilmez bir gıda olarak bilinen süt, geleneksel tıp uygulamalarında da şifa verici olarak kullanılmıştır. İncelediğimiz metinlerde süt, “kırlangıç yuvasının toprağı” ile karıştırılıp kasık ağrısına karşı, ayrıca yörgey çiçeği ve tereyağ ile birlikte anne sütünü arttırmak için kullanılmıştır. Bunun yanı sıra çeşitli hayvanların sütleri değişik özellikleri ile bazı ilaçların tariflerinde sık olarak yer almıştır. Koyun sütü (ķoin süti) ayak hastalıklarının tedavisinde; (ḳızıl) eşek sütü (eşkek süti) ve keçi sütü yaraların tedavisinde; köpek sütü (it süti) çocuk düşürmek amaçlı olarak; annenin kendi sütü memesindeki şişme ve ağrının tedavisinde; keçi sütü dalak ağrılarına ishale karşı ve yüz kırışıklığını önlemek amacıyla; inek sütü (ingek süti) inek sütü mesane ağrılarına ve kan tükürmeye karşı çeşitli ilaçların hazırlanmasında kullanılmıştır. 4.11.3.1. it süti Köpek sütü (Lac caninum) antik çağlarda Dioscorides, Razi, Pliny ve Sextus gibi dönemlerinin ünlü hekimleri tarafından önerilmiş, özellikle çocuk düşürme amacıyla kullanılmıştır. Sammonicua ve Sextus fotofobi ve otit durumlarında köpek sütü kullanmatı önermişlerdir. Pliny kulak yolu ülserlerinde köpek sütü kullanmıştır. Bazı
142
ölümcül zehirlerin antidotu olduğu söylenmiştir71. Günümüzde de Lac caninum ekstrelerinden hazırlanmış müstahzarlarını alternatif tıpla uğraşan bazı firmaların satış listelerinde bulmak mümkündür. 4.11.3.2. eşkek süti Günümüz Türkçesinde karşılığı: Eşek sütü. Eşek sütü eski çağlardan bu yana ilaç olarak ve kozmetik amaçlı kullanılagelmiştir. Antik Mısır’da kraliçe Kleopatra’nın güzelliğini korumak ve teninin yaşlanmasını önlemek için eşek sütü ile yıkandığı, günlük banyosuna gereken sütü sağlamak için en az 700 eşek beslendiği söylenir. Son zamanlarda yapılan araştırmalar eşek sütünün anne sütüne en yakın bileşimde olduğu, ß-lactoglobulin ve lizozimden zengin ve içerdiği ve sekiz çeşit temel aminoasit oranının kısrak ve inek sütünden daha yüksek olduğunu ortaya çıkarmıştır72. Diğer bir araştırma ise inek ve keçi sütüne allerjisi olan çocuklarda anne sütü yerine eşek sütü kullanılabileceği gösterilmiştir73. 4.11.3.3. yoġrut Günümüz Türkçesinde karşılığı: Yoğurt. Orta Asya kökenli bir süt ürünü olan yoğurt, sütün mayalanarak yoğunlaşması ile elde edilir. Türkçe kökenli olan bu sözcük tüm dillere aynı şekilde geçmiştir. Halk tıbbında yoğurtun geniş kullanımı vardır. İshalli hastalara yoğurt verilmesi yaygın bir uygulamadır. Yoğurt içerdiği probiyotikler nedeni ile barsak florasını düzenlemekte ve özellikle viral kökenli ishallerde faydalı olabilmektedir74. İncelediğimiz metinlerde, taze yoldurgan çiçeği irice dövülüp, bundan bir kaşık, büyük bir kap yoğurt1a karıştırılıp aç karnına içilirse, hastalığın iyi” o1acağı söylenmektedir. Diğer bir reçetede,“Eğer biri kulunç ağrısı çekiyorsa ve iyi olmuyorsa, sarımsağın kabukları ve kökü yoğurtla karıştırılıp içirilmeli, geçer”. denilmektedir. 4.11.3.4. saġ yaġ Günümüz Türkçesinde karşılığı: Sade yağ. Tereyağın 50°C'ı geçmeyen bir sıcaklıkta yavaş yavaş eritilerek, su ve diğer elemanlarından arındırılarak, yağ oranı% 99'a çıkarılmış bir çeşididir. Saklama ve taşıma güçlükleri olan yerlerde, tereyağın dayanıklılığını arttırmak amacı ile imal edilir. Genellikle % 1 nispetinde tuzlanarak saklanılır. Metinlerde bir çok birleşik ilacın terkibinde ana maddelerden biri olarak yer almaktadır.
143
4.11.4. yıpar (kipar, sipar) Günümüz Türkçesinde karşılığı: misk. Yetişkin erkek misk geyiklerinin (Moschus L.) cinsel organları ile karınları arasında yer alan bir salgı bezinden salgılanan güzel kokulu maddedir. Yoğun ve güzel kokusu nedeniyle parfüm endüstrisinde geniş bir kullanım alanı bulmuştur. Misk, geleneksel Hint ve Çin tıbbında çeşitli tentürler veya mürekkep ilaçlar içerisinde sinir sistemini uyarıcı, afrodizyak olarak ve düşük ateş, kronik öksürük, genel halsizlik, impotens ve ses kısıklığı gibi durumlarda kullanılmıştır. Kara misk, Hint tıbbında adı geçen üç çeşit miskten en üstün vasıflı olanı olup, Çin veya Tibet kökenlidir. Diğerleri Nepal ve Kaşmir miskleridir. (Dutt36) Orhun Abideleri’nde, cenaze törenlerinde miskin tütsü olarak kullanıldığı yazılıdır4. İncelediğimiz eski Türkçe tıp metinlerinde misk “kir’in yiç akması“ durumunda, “kırdı kiçirir” tedavisinde, baş ağrısı, kulak ağrısı ve diş ağrısına karşı hazırlanan ilaçlar arasında kullanılmaktadır. 4.11.5. ķunduz ķayırı (ḳuntuz ḳairi) Arat, sözcük anlamı olarak karşılığını “kunduz hayası” (testis) olarak vermiştir11. Bununla birlikte, ilgili literatürde kunduz testisinin tıpta kullanıldığına ilişkin bir bilgi mevcut değildir. Arat’ın aynı açıklamasında ayrıca, Radloff’un bu sözcüğün karşılığını “misk hayvanının kesesi” olarak tanımladığına dair bir bilgi de mevcuttur. Misk ve benzeri koku veren maddelerin tıptaki kullanımı göz önüne alınırsa, Radloff’un burada Castoridae familyasına mensup olan, adını çevreye yaydığı misk benzeri keskin kokusundan alan, görünümü kunduzlara benzeyen, onlar gibi nehir boyunca yuva kuran, balıkla beslenen misk sıçanını (Ondatra zibethica) kastediyor olması kuvvetle muhtemeldir. Misk sıçanları (Muskrat olarak da bilinir) adlarını kuyruklarının iki yanında bulunan iri fasulye tanesi büyüklüğündeki koku bezlerinden, toprakları işaretlemek için yayılan misk benzeri güçlü bir kokudan alır. Misk sözcüğünün Sanskritçe’de testis anlamına gelen mushkas sözcüğünden türediği dikkate alınırsa, eski Uygurca’daki ķayır sözcüğünün de benzer biçimde -karşılığı testis olmakla birlikte- burada koku ile ilişkili bezler için kullanıldığını düşünmek akla yatkındır. Bu bulgular ışığında metinlerde ḳuntuz ḳairi olarak geçen drogun karşılığının misk sıçanının koku bezi olarak anlaşılması gerekir.
144
4.11.6. miskiç: “ölü miskiçning yaķrış”ı; ölü kediden elde edilen yağ. Heilkunde I’de kulak yolunu açmak için kulağa damlatılması önerilmiştir. Arat, bu metnin çevirisinde miskiç sözcüğünün karşılığını “kedi” olarak vermiştir. Ancak konu tıp açısından ele alındığında, sözü geçen hayvanın, kediye çok benzeyen ve kendisinden misk elde edilen bir hayvan türü olması muhtemeldir. Misk kedisi, (civet cat) Viverridae familyasından kediye benzeyen kısa bacaklı bazı etçil memeli hayvanların ortak adıdır. Hem erkek hem de dişi misk kedilerinin perineal bölgesinde bulunan bazı bezlerde, kuvvetli bir kokusu olan bir madde salgılanmaktadır. Eski Hint tıbbında bu hayvanların öldürülerek salgı bezleri alındığı ve ilaç yapımında kullanıldığı bilinmektedir.(Dutt36) 4.11.7. taķıġu yumurdķası Günümüz Türkçesinde karşılığı: tavuk yumurtası. Temel besin maddelerinden biri olan tavuk yumurtası, eski tıp metinlerinde safra ile karıştırılıp üzerlerine sürüldüğünde vücutta çıkan küçük yaralara; kavak reçinesi ile birlikte attan veya duvardan düşme veya kamçı darbeleriyle meydana gelen yaralanmalara ve kanamalara; Balsamodendrum mukul ve üstübeç ile birlikte kaynatılıp kulağa damlatılırsa kulak ağrısına karşı ilaç olarak kullanılmıştır. 4.11.8. mayaķ Günümüz Türkçesinde karşılığı: Hayvan dışkısı (gübre) Çeviri metinlerde geçmeyen ve Türklere özgü drog olarak kullanılan maddelerden biridir. Diş hastalıklarının tedavisinde üç yaşar ḳara udnung mayaḳı – üç yaşındaki kara sığırın dışkısı, ḳara udnung mayaḳı – kara sığırın dışkısı, tapıdeki teve mayaḳı – meradaki deve dışkısı diğer bazı droglarla birlikte haricen kullanılmıştır. böri mayaḳı – kurt dışkısı, tonguz mayaḳı – domuz dışkısı, kögürçken mayaķı - güvercin dışkısı gibi hayvan dışkıları da reçetelerde yer almaktadır. 4.11.9. öd Esasen yağların sindirimi için karaciğer tarafından üretilen bir sıvı olan safra, çeşitli ilaçların bileşiminde kullanılmıştır. Geleneksel Hint tıbbında yaban domuzu, tavus kuşu, bir cins balık (Cyprinus rohita), buffalo ve keçi safraları pancha pitta (beş safra) olarak adlandırılır ve çeşitli ilaçların terkibinde yer alır, Uygur metinleri arasında
145
Sanskritçeden çeviri olduğu belirlenenlerde rastlanılmayışı dikkat çekicidir. Daha ziyade göz şikayetleri için olmak üzere değişik hayvanların, hatta insan safrası metinlerde geçmektedir:
ud ödi: Sığır safrası. Çocuk düşürtme, baş ağrıları, göz puslanması gibi farklı şikayetlerin giderilmesinde önerilen ilaçların terkibinde yer almaktadır.
tavışķan ödi: Tavşan safrası. İnsan safrası, domuz safrası, keçi safrası ile birlikte göz hastalıklarına karşı verilen ilaçlar arasında adı geçmektedir.
tonguz ödi: Domuz safrası. Üç sabah, aç karnına domuz ödü içilirse, kelliğe iyi geleceği belirtilir.
kişi ödi: İnsan safrası. Beş-on yıl süren ve iyileşmeyen yaraların üzerine sürülmesi tavsiye edilmiştir. Ayrıca, “kurtlu göze sürülürse göz açılır” denilmektedir.
böri ödi: Kurt safrası. Erkeklerin cinsel gücünü arttırıcı oldğu söylenen bir reçetede kullanılmıştır.
eçkü ödi: Keçi safrası. Kulak tıkanıklığına iyi geldiği belirtilir.
kekelik ödi: Keklik safrası. Şeker ile karıştırılıp göze sürülünce, görmeyen gözün göreceği, şaraba ve biraya ilâve edilirse sarhoşluğa engel olacağı iddia edilir.
balıḳ ödi: Balık safrası. “Gözden yaş akıp, görmesinin zayıflaması” durumunda kullanılmıştır.
ḳaraġu sıçḳan ödi: Kara sıçan safrası. Kulak kirlerini yol açtığı tıkanmalarda önerilir.
4.11.10. ed Günümüz Türkçesinde karşılığı: Et
arkeç edi: Teke eti. Şarap ve bir “badır ayak” su ile kaynatılırsa yel’in sebep olduğu bütün hastalıklara iyi geldiği belirtilir.
süglün eti: Sülün eti. Şarap nedeni ile oluşan hastalıkları iyileştirmek için sülün etinden ḳayıma yapılıp yedirilmelidir.
teve edi: Deve eti. Siding hastalığına tutulmuş bir kişiye, deve eti arpa kırması ile pişirip içirilirse iyi olacağı söylenir.
övke: Akciğer. Koltuk altı fena şekilde kokanlara, akciğeri küçük parça halinde doğrayıp üç gün devamlı sürdüğü taktirde kötü kokunun kaybolacağı söylenir.
146
Ayrıca nefes darlığı çekene kurutulup, ufalanıp, elekten geçirilmiş deve akciğeri önerilir.
ḳara eçkününg ögsüz baġırı: Kara keçinin ögsüz karaciğeri. Kara keçinin ögsüz karaciğerine darifülfül saçılarak ateşe gömülür ve köpüğü göze sürülürse, o kişinin gece iyi göreceği öne sürülür.
ḳarlıġaç edi: Kırlangıç eti. Bir kadın kırdı geçirir ise, o kırlangıç eti yemesi önerilir.
kürtüşteki keyikler eti: Kürtüşdeki yabani hayvan eti. Şarap nedeni ile oluşan hastalıkları iyileştirmede faydalı olduğu söylenir.
4.11.11. goroç Günümüz Türkçesinde karşılığı: Bezoar. Diğer dillerde :gorochana (Skr.), Cow bezoar (İng.). Sığırların safra kesesi içerisinde oluşan safra taşları. (ķav goroç: sığır bezoarı) 4.11.12. sik “siğmek” yani işemek fiilinin kökünü oluşturan bu sözcüğün günümüz Türkçesindeki karşılığı “idrar”dır. Bu drog Uygur metinlerinde özellikle kulakla ilgili şikayetlerin tedavisi için verilen reçetelerde kullanılmaktadır. Çeşitli hayvanların idrarları farklı reçetelerde geçmektedir:
ḳoçungar siki: Koç idrarı. Keçi idrarıyla birlikte kaynatılıp bazı ilaçlarla karıştırılıp kulağa damlatıldığında, kulak ağrısının geçeceği söylenmektedir.
eçkü siki: Keçi idrarı. Kaya tuzu, keçi idrarı damlatılırsa iltihap temizlenir, kulak ağrısı geçer.
ud siki: Sığır idrarı. Bazı drogların sığır idrarı ile birlikte içildiğinde, cilt hastalığı, kanser, mide hastalıkları, anemi, şişmanlık, marazi mukus ifrazatı (ve) balgam’dan kaynaklanan hastalıkların ön planda bulunduğu durumlara iyi geldiği, ayrıca kurt dışkısı, öküz sidiğiyle birlikte içirilirse değişken ateşin düzeleceği öne sürülmektedir.
kenç oġlan siki: Küçük erkek çocuk idrarı. “Kara tütsü (Balsamodendrum mukul) erkek çocuk idrarı ile kaynatılıp (kulağa) damlatılırsa ağrı geçer” denilir.
147
4.11.13. miyis Günümüz Türkçesinde karşılığı: Beyin.
ularnıng miyisi: Keklik beyni. Kudurmuş bir köpeğin ısırdığı kişiye keklik beyni yedirilirse hatalığın iyi olacağı öne sürülmektedir.
tavışķan miyisi: Tavşan beyni. Öküz ödü alınır ve inek tereyağı ile karıştırılıp alna sürülürse baş ağrısının geçeceği söylenmektedir.
4.11.14. teriz Günümüz Türkçesinde karşılığı: Deri.
kirpi teriz: Kirpi derisi. Kirpi derisi yakılır ve külü buruna konulursa, burun kanaması durur.
yılan ķasıķı (yılan terizi): Yılan derisi. Yılan derisi külünün şarap ile içildiğinde doğumu kolaylaştırdığı, dört yol ağzından alınan toprak, ballı öküz ödü ve sirke ile karıştırılıp içildiğinde, ölü bile olsa düşük yaptıracağı iddia edilmektedir.
4.11.15. mingiz Günümüz Türkçesinde karşılığı: Boynuz. (ingekning mingizi: inek boynuzu, ḳoin yig mingizi: koyun boynuzu). İneğin veya koyunun boynuzunun dövülüp üstüne sürüldüğünde, patlamamış çıbanın hemen patlayarak iyi olacağı söylenmektedir. 4.11.16. yılan başı munçuḳı bk. yinçü suvı 4.11.17. yinçü suvı, ḳızıl yinçü Günümüz Türkçesinde karşılığı: inci suyu, kızıl inci. (Skr. mukta) İncilerin ezilip, toz haline getirilmesi ve çeşitli droglarla kaynatılması ile elde edilen bir ilaç. Tibet ve Hint tıbbında ilaç olarak kullanılan incilerin arasında en değerlisinin kırmızı renkte olanı (Tib. rakta mu tig)
olduğu bildirilmektedir75. Bunun yanı sıra aynı
kaynakta, kobra beyni içinde gelişen inci benzeri bir cismin de drog olarak kullanıldığı belirtilmektedir. Uygur metinlerinde yılan başı incisi (munçuḳı) olarak geçen bu drog, burun kanamasını durdurucu olarak önerilmiştir. Ayrıca bazı ilaçlara müshil katıp, inci suyu ile içirilirse, yaranın hızla iyileşeceği söylenmektedir.
148
4.12. Madensel droglar 4.12.1. tuz Sodyum klorür (sofra tuzu, adi tuz) olarak kullanımının yanı sıra metinlerde değişik drog kombinasyonlarıyla da çeşitli adlarla anılmaktadır. Bunlar:
tuz – (adi) tuz, sodyum klorür. Genellikle deniz tuzudur.
yar tuzı - kaya tuzu, sodyum klorürün izometrik kristallerden oluşan mineral formudur. Tipik olarak renksiz ya da sarıdır; ancak içerdiği sülfat, halojen tuzu ya da boraks asidi tuzu gibi diğer maddelerin miktarına ve türüne göre açık mavi, koyu mavi ya da pembe renklerde de olabilir.
ķara tuz - deniz tuzu, Terminalia chebula, Emblica officinallis ve rafine natron’un (sodyum karbonat) ezilip, ısıtılarak karıştırılması ile elde edilir. Geleneksel Hint tıbbında “hekim tozu” olarak bilinir35.
ķişil tuz - kırmızı tuzi.
yıdıg tuz - kokan tuz
yalgagu tuz: “yalamak için” tuz
4.12.2. taloy köpüki Günümüz Türkçesinde karşılığı: Lületaşı (Sepiolith)76. Magnezyum ve silisyum esaslı ana kaya parçalarının yerin muhtelif derinliklerindeki başkalaşım katmanları içinde, hidrotermaletkilerle hidratlaşması sonucunda oluşmuş kayaç [Mg4Si6O15(OH)2 ²6H2O] Geçmişte tıp literatüründe isahale karşı ilaç olarak önerilmiştir77. Lületaşı tozu elenip, murud suyu ve sirkeye katılıp kulağa damlatılırsa ağrı geçer denilmektedir. 4.12.3. ḳırnuḳ Günümüz Türkçesinde karşılığı: Zırnık. volkanik ortamlarda doğal olarak bulunabilen arseniktrisülfür (As2S3) mineralidir. Limon sarısı rengindedir. Latince’deki karşılığı auripigment olup altın boyası anlamına gelir. Kristalleri okside olarak
i
Muhtemelen içeriğinde demir bileşiklerinin fazla olduğu bir tuz şeklidir.
149
arseniktrioksite dönüşürse zehirlenmelere yol açabilir. Metinlerde uzun süren ateşin tedavisi için hazırlanan ilaçlardan biri olarak verilmiştir. 4.12.4. çadır Günümüz Türkçesinde karşılığı: Amonyak. Azot ve Hidrojenden oluşan renksiz ve kötü kokulu bir gazdır.Kimyasal formülü NH3'tür. İncelediğimiz metinlerde diş ağrısına karşı ilaç olarak önerilmiştir. 4.12.5. nuşadır Günümüz Türkçesinde karşılığı: Nişadır. Kimyasal adı Amonyum Klorür’dür. Nişadır, hidrolik asidin amonyak gazına yada çözeltisi ile etkileşmesiyle oluşur. Halk tıbbında soğuk algınlığı ve öksürük tedavisinde çeşitli maddelerle birlikte kullanılır. Uygur metinlerinde peynirle karıştırılarak yaraya sürülürse iyi olacağı söylenmektedir. 4.12.6. köne suvı Günümüz Türkçesinde karşılığı: Cıva suyu. Cıva tarihte, başta frengi olmak üzere çeşitli hastalıkların tedavisinde kullanılmıştır. Hint tıbbında, ağaç kavunu ve zencefille birlikte kaynatılarak elde edilen suyun üç gün kadar saklanabileceği bildirilmektedir78.
İncelediğimiz
metinlerde
çocuk
düşürmede
kullanıldığı
belirtilmektedir. 4.13. Birleşik müstahzarlar 4.13.1. Gençlik tozu Darifülfül, beş bakır; karabiber, dört bakır; kurbi, üç bakır; tarçın, iki bakır; kakule, bir bakır; kuru zencefil, üç bakır; bıtbul, dört bakır; ḳurnu bir bakır; nanahan, bir bakır; taze susam, üç bakır bu ilaçlar iri taneli olarak ezilir, bal ile yoğrulur, it üzümü büyüklüğünde hap yapılır. 4.13.2. Teke dikeni tozu Teke dikeni, biber darifülfül, kuru zencefil, Andropogon
muricatus, zırnık,
şeytan tersi, kekre otu birer bakır toz haline getirilir. Bir bakır şekere altı bakır şeker katıp, birer bakır içilirse, uzun süren ateşe, müzmin hastalığa, sekiz türlü zehirli ateşe yararlı olur.
150
4.13.3. Şeytantersi tozu Kakule bir bakır; tarçın (kadız) iki bakır; şeytantersi üç bakır; karabiber dört bakır; darifülfül beş bakır ve kuru zencefil altı bakır. Bunlar toz haline getirilir ve bu tozun bir ölçeği altı ölçek şeker ile eritilerek, bundan iki bakırı her defasında et suyu ile içilirse, böylece gırtlak ve boğaz hastalıkları: nefes tutulması... huzursuzluk ve yel’in sebep olduğu bütün hastalıklar iyi olur. 4.13.4. Kakule tozu Sükerslek ve kakule üçer bakır; darifülfül bir bakır; nanahan ve topalak 4.13.5. Kantikar (Solanum xanthocarpum) karışımı: Bezoar üç bakır, Solanum xanthocarpum, kuru zencefil ikişer bakır kaynatıp, süzüp alınır, bir bakır darifülfül toz edilip, içine saçılır, içilir, geçmeyen ateşe, yel’den oluşan ishale, nefes darlığına iyi gelir. “ 4.13.6. Tınvar karışımı Üç bakır bezoar kaynatılıp, süzüp alınır, iki bakır tınvar toz haline getirilir, içine saçılır [ve tekrar] kaynatılıp içilirse kabızlık yapan ateşli hastalığa yararlı olur. 4.13.7. Darifülfül kökü karışımı Bezoar üç bakır, kuru zencefil.iki bakır darifülfül kökü bir bakır kaynatılıp iki bakır bal katılıp içilirse, yel’den olan ateşe, karın şişkinliğine iyi gelir, yarar. İki bakır karkuçikun iki bakır bezoar usülünce kaynatılıp, süzülüp alınır, [içine] beş bakır şeker katılır ve içilirse ateş geçer.”
151
5. TARTIŞMA 5.1. Hastalıklarla ilgili tanımlamalar ve tedavi yaklaşımları: XIV. yüzyıla kadar olan dönemdeki Orta Asya tıp metinlerinde, “hastalık” anlamında kullanılan başlıca sözcük “ig” dir. Bunun yanısıra iglig, aġrıġ, isig gibi sözcüklere de rastlanmaktadır. Kaşgarlı Mahmut’un Divanü Lugati't- Türk’ünde “ig”in karşılığını “hastalık” olarak verilmektedir. Aynı eserde ayrıca “hastalandı” anlamında igledi, igleldi, iglendi, igleşdi, “hasta etti” anlamında igletti çekimleri yer almaktadır. Metinlerde bordun turmıs ig (Şaraptan olan hastalık), isig iglig (ateşli hastalık), ḳarın ürülmek ig (karın şişkinliği hastalığı), yül tomluġ tözlüg isigig (yel’den kaynaklanan ateşli hastalık) vb. kullanımları da mevcuttur. Dönemin genel tıp yaklaşımına uygun olarak, hastalıkların tanımı genelde hastanın şikayetini ve yerini belirtmekten ibarettir. Bazı durumlardan hastalığın hangi hıltın bozulması ile ortaya çıktığına dair bilgi de eklenmiştir (yel’den oluşan ağrı gibi). Hastalıkların ayırıcı tanısına ilişkin ayrıntılı bilgiye verilmemiştir. 5.1.1. Ağrılar Metinlerde en sık rastlanılan hastalık tanımı “aġrıġ”dır. Divanü Lugati'tTürk’teki karşılığı da “ağrı”dır45. Genelde bu sözcük günümüz Türkçe’sindeki “ağrı” sözcüğü ile eşanlamlı olarak kullanılmakla birlikte, bazı metinlerde daha geniş kapsamlı olarak, “ağrılı hastalık”, hatta doğrudan “hastalık” anlamında da kullanılmıştır27. Metinlerin içindeki kullanımından bazı örnekler: adaḳ aġrıġ – ayak ağrısı; yan aġrıġ - yan ağrısı; baş aġrıġ- baş - ağrısı ,emig şişip aġrısar - meme şişip, ağrırsa; kin aġrılıġ - cinsel organ ağrısı; köz aġrıġ - göz ağrısı; sarıġ özeki aġriġ - safradan kaynaklanan ağrı; ḳulġag aġriġ - kulak ağrısı; tiş aġrıġ - diş ağrısı. Ağrıların tedavisinde, ilaçlar ağrının yerine ve özelliğine göre düzenlenmektedir (bunlar ilgili bahislerde incelenecektir). Bununla birlikte, genel vücut ağrılarına karşı da bazı reçeteler de vardır: “Vücut ağrılarına karşı ilaç: Eğer iki süngüki teke eti, bir badır ayak şarap ve bir badır ayaki su ile kaynatılır ve soğuduktan sonra içilirse böylece bu hastalıklar def
i
Kelime anlamı “kemik” olmakla birlikte, burada “süngük” bir ölçü birimi olarak kullanılmıştır.
152
edilir. Ve aynı şekilde dört bakır nanahan ile bulung batmanii erimiş kudunmuk aç karnına içilirse ve akabinde uyunursa, vücut ağrıları def edilmiş olur.“ (T I D 120/ 16.19. satırlar) Hemen hemen tüm metinlerde en sık karşılaşılan ölçü birimi olarak bakır geçmektedir. Arat “bakır”ın eski Uygurlarca yaklaşık 10 grama tekâbül eden bir ağırlık ölçüsü olduğunu bildirmiştir8. Caferoğlu bu sözcüğün aynı zamanda sikke anlamına geldiğini belirtmiştir26. Muhtemelen kolay bulunabilen, sabit ağırlıklı, küçük bir madeni para olması nedeniyle, drogların tartılması sırasında bir ağırlık birimi olarak kullanılmış olmalıdır. Çeşitli ilaçların karışımında yer alan “artun”un karşılığı, Arat tarafından F.W.K. Müller’e atfen, Carum copticum (Skr. yavanı) olarak belirtilmiştiriii. Baytop, C. copticum’un Türkçesini “nanahan” olarak vermiştir. Esasen bir kimyon türü olup, “frenk kimyonu” adıyla da tanınmaktadır47 . Uygur metinlerinde daha ziyade ağrı kesici terkiplerde yer almakla birlikte, ishal durdurucu, yel’den oluşan ateş ve karın şişkinliğini giderici reçetelerde, “şarap içme nedeniyle artmış olan yel’ hastalığı”nın tedavisi için önerilen ilaçlar arasında da kullanılmıştır. Son yıllarda yapılan bilimsel çalışmalarda antiinflamatuvar etkisi olduğu gösterilmiştir79. “Eğer birinin böğrü ağrıyorsa, güvercin pisliğini kara un ile kaynatıp, üç gece orasını bununla ovsun, ağrıları kaybolur.” (T I D 120/ 32. satır) “Eğer biri kulunç ağrısı çekiyorsa ve iyi olmuyorsa, sarımsağın kabukları ve kökü yoğurtla karıştırılıp içirilmeli, geçer”. (T I D 120/ 44. satır) Çok eski zamanlardan bu yana ilaç olarak değeri bilinen sarımsak, elimizdeki metinlerde, ağrı kesici etkisinin yanı sıra çeşitli gıdalarla kombine edilerek tridoşa, yani balgam, yel ve safranın artışına bağlı hastalık durumlarını dengelemek için kullanılmıştır. Günümüzde yapılan araştırmalarda da, kan basıncını ve kan yağ düzeyini düşürücü ve kanı sulandırıcı etkisi80 belirlenmiştir. Ayrıca antiseptik, idrar artırıcı, safra salgılarını artırıcı, solucan düşürücü (özellikle askarit ve oksiyürlere karşı), iştah açıcı, ve bağışıklık sistemini güçlendirici etkilere sahip olduğu saptanmıştır43
i
“tas” şeklinde bir hacım ölçüsüdür Arat tarafından bir ağırlık ölçü birimi olarak tanımlanmıştır. iii Heilkunde I, s:36, dipnot 15. ii
153
“Bir başka ilaç: Kırmızı ve beyaz sandal ağacı, kuşdi kökü, topalak ve sarı küşi’nin her birinden ikişer bakır toz haline getirilip, susam yağında yoğrulup alına sürü1ürse, baş ağrıları geçer.” Bu metinde adı geçen topalak (Cyperus rotundus), ağrı kesici etkisi yanı sıra, mikrop öldürücü, kurt düşürücü, antihistaminik, ateş düşürücü, kusma önleyici, adet düzenleyici ve kan şekerini düşürücü etkileri nedeni ile geleneksel Hint tıbbında yaygın olarak kullanılmaktadır. Yapılan araştırmalar antioksidan özellik taşıdığını da göstermiştir81.( T I D 120/ 91. satır) “Gençlik tozu: beş bakır darifülfül, dört bakır karabiber, üç bakır kurbi, iki bakır tarçın, bir bakır kakule, üç bakır kuru zencefil, dört bakır bıtbul, bir bakır ḳurnu, bir bakır nanahan, üç bakır taze susam. Bu ilaçlar iri taneli olarak ezilir, bal ile yoğrulur, it üzümü büyüklüğünde hap yapılır [ve kullanılırsa] ağrı düzelecektir.“ (T III M 66/ 1.15. satırlar) Bu reçetede ağrıya karşı kullanılması önerilen gençlik tozu, aslında Ayurveda geleneğinde pek çok çeşidi bulunan rasayani (anti-aging) tedavilerine bir örnektir. 5.1.2. Ateş isig: Günümüz Türkçe’sindeki ısı sözcüğünün karşılığı olmakla birlikte metinlerde
hastalık
belirtisi
anlamındaki
“ateş”
sözcüğünün
karşılığı
olarak
kullanılmıştır. Metinlerin içinde: isig ig, isig iglig (ateşli hastalık); aġuluġ isig (zehirli ateş); uzun isig (uzun süren –kronik- ateş); ḳarın ödmez isiglig (kabızlık yapan ateşli hastalık) gibi kullanımları mevcuttur. Ateş tedavisinde çeşitli ilaçlar önerilmiştir: (T II D 53) 38.-40. satırlar: “Bir sitir nanahan ve bezoar usulünce kaynatılıp, süzülür, alınır, içine yedi bakır bal katılıp içilirse, karın şişkinliği, karın gerilmesi yel’den oluşan ateşi giderir.“ 44.-46. satırlar “sığır bezoarı ... susam, şıvaçır, kakule, tarçın eşit miktarda ezilip öğütülüp, bir bakır toza dört bakır şeker katıp birer bakır içilir, ateşli hastaya iyi gelir. “ Ateş düşürücü olarak önerilen ve her iki reçetede de yer alan sığır bezoarı (Calculus bovis), antik çağlardan bu yana iyi bilinen droglardan biridir. Sanskritçe karşılığı gorochana olan terim sığırların safra kesesi içerisinde oluşan safra taşları için
i
. Batıya “hayat iksiri” (Elixir vitae) olarak geçmiştir. Ancak aynı adı taşıyan değişik formüller de vardır.
154
kullanılmıştır. Geleneksel Çin ve Hint tıbbında kötü ruhların sebep olduğu hastalıklarda faydalı olduğuna inanılan bu ilaç ayrıca düşük yaptırmada, bazı deri hastalıklarının tedavisinde ve bazen de bebeklerde kabızlık giderici olarak kullanılmıştır. 47.-50. satırlar “Teke dikeni tozu: teke dikeni, biber darifülfül, kuru zencefil, Andropogon muricatus, zırnık, şeytan tersi, kekre otu birer bakır toz haline getirilir. Bir bakır şekere altı bakır şeker katıp, birer bakır içilirse, uzun süren ateşe, müzmin hastalığa, sekiz türlü zehirli ateşe yararlı olur.“ 51.-54. satırlar: “kantikar (Solanum xanthocarpum) karışımı: Bezoar üç bakır, Solanum xanthocarpum, kuru zencefil ikişer bakır kaynatıp, süzüp alınır, bir bakır darifülfül toz edilip, içine saçılır, içilir, geçmeyen ateşe, yel’den oluşan ishale, nefes darlığına iyi gelir.“ 55.-57. satırlar “tınvar karışımı: Üç bakır bezoar kaynatılıp, süzüp alınır, iki bakır tınvar toz haline getirilir, içine saçılır [ve tekrar] kaynatılıp içilirse kabızlık yapan ateşli hastalığa yararlı olur. “ 58.-63. satırlar: “Darifülfül kökü karışımı:bezoar üç bakır, kuru zencefil.iki bakır darifülfül kökü bir bakır kaynatılıp iki bakır bal katılıp içilirse, yel’den olan ateşe, karın şişkinliğine iyi gelir, yarar. İki bakır karkuçikun iki bakır bezoar usülünce kaynatılıp, süzülüp alınır, [içine] beş bakır şeker katılır ve içilirse ateş geçer.” 64.-65. satırlar: Pirinç üç bakır kaynatılıp süzülüp alınır, ikişer bakır şeker ve bal katılıp, içilirse uzun süren ateş geçer. 5.1.3. Deri hastalıkları Siddhasāra çevirisi olduğu saptanmış olan Hk.II.’nin, 3. kitabında çeşitli deri hastalıklarına ilişkin bilgiler verilmektedir. Özellikle T II Y 27 işaretli metinde 10. ve devamında 11. satırda ürmen kartları; 16. satırda ürmen ig olarak geçen on sekiz çeşit cilt hastalığından bahsedilmektedir. “… Kanın kirlenmesi ile on sekiz türlü ürmen yarası çıkar. Şimdi bulgulardan ve ilaçlardan söz edelim. Bu ürmen yarası hastalıklarının çoğu önceki varoluşlardaki kötü amellerden yada şimdiki hayatında bir çok kötü amel yapıp uygunsuz şeyler yiyip içmekten olur.” (T II Y 27/ 11.-24. satırlar)
155
“Deri, et, kan ve yemekler karışır ve doğal sıvılar kirlenir. On sekiz türlü ürmen hastalığı oluşur. Şimdi bunların isimlerinden ve görünümlerinden söz edelim. İlki udumbara adlı ürmen yarası olup görünümü kürtüşteki açıra benzer. İkincisi asri adlıdır, derisi kuru olup görüntüsü beyazdır. Üçüncüsünün adı kakanidir Görünümü kırmızı olup, ağzı karadır. Hint maş fasulyesi gibi olan buġanlar kaka tau tiptirler. Dördüncüsü çarman adında olup, fil derisi gibidir. Beşincisi pudarika adındadır, görünümü lotus yaprağı gibidir. Altıncısı mriğa çigma adındadır, görünümü geyikdiline benzer.” Metinde on sekiz çeşit deri lezyonundan bazıları tanımlanmıştır. Arat Heilkunde II deki açıklamalarında konuya değinerek, metinde geçen bu tanımlamaların “Jolly’de anlatılanlar (§ 68) ile aynı 18 cilt hastalığı ve bunlara dair aynı nedenlerden” bahsettiğini belirtmiştir33. Yapılan karşılaştırmalarda bahsi geçen hastalıkların Hint tıbbının cilt hastalıklarını anlatan temel bilgileri ile uyumlu olduğu görülmektedir. Uygurca
Hintçe
udumbara
audumbara
kakani
kakanaka
çarman
charma dala
pudarika
pundarika
mriğa çigma
rshya-jihva
Hint kaynaklarında kushta başlığı altında verilen bilgiler, bu hastalığın lepra ve bununla ilişkili cilt lezyonları başta olmak üzere, fronkül, psöriazis ve çıban gibi önemli bir çok cilt hastalığının aynı başlık altında toplandığını göstermektedir.33 Hintçe kustha hastalığı yukarıda belirtilen bu metinde ürmen olarak tanımlanmıştır. 17. satırda kürtüşteki açıra benzetilen udumbara adındaki lezyon Hint kaynaklarında Ficus religiosa bitkisine benzetilen audumbara lezyonu olduğuna göre, “açır”ın sözcük olarak karşılığı Ficus religiosa; Bedevian’a göre ”Ansam inciri” olmalıdır29. Bu metinde ilgi çeken hususlardan biri de, hastalığın kökenine dair yapılan açıklamalardır. 11. satırda “kanın kirlenmesi ile oluşan ürmen yaraları”ndan
156
bahsedilmekte; 12-18 satırlar arasında, bu hastalıkların “hastalanan kişinin önceki hayatlarında çok kötü işler yapmış olmaları ya da şimdiki hayatlarında bir çok kötü iş yapıp, uygunsuz şeyler yiyip içmeleri”nden kaynaklandığı anlatılmaktadır. 15. ve 16. satırlarda, bu “günahlar nedeni ile deri, et, kan ve yemeklerin karıştığı ve bütün hıltların kirlendiği” belirtilmektedir. Bu bakış açısının Hint inanışlarından reenkarnasyon ve karma ile doğrudan ilgili olduğu aşikârdır. (T I D 120) 48. satırda cüzzam hastalığına ilişkin bilgi verilmiştir: “Kişi cüzzam olmuşsa, yıldız anasonu parçalara ayrılır ve parçalar birbirine sürtülür, çıkan su cüzzamlı bölgeye sürülürse, cüzzam iyi olur.” 168.- 174. satırlar arasında: “(Şimdi) cilt hastalığına (uyuz?) karşı olan ilaçlardan söz edelim: Taze yoldurgan-çiçeği irice dövü1ür ve bundan bir kaşık, büyük bir kap yoğurt1a karıştırılıp aç karnına içilirse, iyi o1ur ve aynı şeki1de bir bakır kurumuş yoldurgan-çiçeği almalı, iyice (ince bir şekilde) dövmeli, (yoğurtla karıştırılarak, ondan) susadığı miktarda içmeli. Eğer fazla içilirse bir yardımı dokunmaz. Aynı şekilde, çıku-taşı iyice dövülür, bakır bir kazanda sararıncaya kadar kavrulur ve susam yağı ile birlikte sürülürse, o cilt hastalığına iyi gelir. Cilt hastalığına karşı bir başka ilaç: Eğer üç sabah, aç karnına domuz ödü içilirse, (cilt hastalığı) iyi olur. Bu sınanmış bir ilaçtır.” çıku-taşı’nın günümüzdeki karşılığı belirlenememiştir. Ancak ”çakmak taşı” olabilir. 168 satırda kodur hastalığına iyi gelen olan ilaçlardan söz edilmektedir. kodur olarak geçen bu hastalık Rahmeti tarafından Almanca’ya Grind olarak çevrilmiştir. Grind’in Türkçe karşılığı TDK sözlüğünde kellik, uyuz, cildin kabuklanması, yara kabuğu olarak verilmiştir 23. Ünver bu hastalığı “kellik” olarak çevirmiştir1. Diğer bir cilt hastalığı da sügül, yani siğildir. T I D 120 (Hk.I.) 73. – 75. satırlarda önerilen tedavi; “kim-ning edin-te sügül önser iki yangı-taḳi ai-nı körmiş-te ök yir-ke sidip tidig-in alıp sügül-ke yaḳsar kider; (vücudunda siğil çıkan kişi, yeni ayın ikinci günü aya bakarak yere işer ve bunun çamurunu siğili üzerine sürerse, [siğil] geçer)” şeklindedir. Bir çeşit telkin olarak kabul edilirse, bu tedavinin etkili olabileceğini kabul etmek güç değildir.
157
Aynı metin 54. satırda baştaki kepeklerin giderilmesi için “Deve sidiği alınıp, başa sürülürse, baştaki kepekler kaybolur. “ denilmektedir. 5.1.4. Ülser ve apseler Eski Uygurca’da ḳart sözcüğü ile ülser ve apseler aynı başlık altında ele alınmaktadır82. Ünver bu sözcüğün karşılığı olarak karhai sözcüğünü kullanmıştır1. Kartlara ilişkin tanımlamalar değişik T II D 142 işaretli metinde aşağıdaki şekillerde yer almaktadır: aç baġırsuḳtın önmiş ḳart (aç bağırsakta çıkan yara); tok baġırsuḳtın önmiş ḳart (tok bağırsakta çıkan yara); ḳoġursaḳtın önmiş ḳart (midede çıkan yara), taltın önmiş ḳart (dalakta çıkan yara) isig öz ḳarınıntın önmiş ḳart (karın içindeki yara); yiil lisip küçintin önmiş kart (yel’ ve balgamdan olan yara); sarıġtın önmiş ḳart (safradan olan yara); Burada hastalık etkeni olarak yel, balgam ve safra gösterilmektedir. Bu, Hint kökenli tridosha, yani üç hılt teorisine tipik bir örnektir. Yaraların tedavisinde eşek sütü de önerilmiştir: “… bu ilacın yararı: Bu (ilaç) yara hastalığına tutulanları kurtarır. Yara hastalığına tutulana eşek sütü verilirse, (yaralar) düzelip iyi olur.” (T II D 142/ 1.-35. satırlar) Son zamanlarda yapılan bilimsel çalışmalarda eşek sütünün, içeriği anne sütüne en yakın değerde olan hayvan sütü olduğu belirlenmiştir83. Bağışıklık sistemini güçlendirici öğeler göz önüne alındığında, önerilen tedavinin akla yatkın olduğu düşünülebilir. Diğer reçeteler de şöyledir: “Dalakta olan yaralardan,... olan yaralardan, midede ve karın içinde olan, bağırsaklarda çıkan yaralara iyi gelen içilecek ilaçlardan söz edelim. Soyulmuş darı tanesi, kakule (Amomum medium), talız- kökü, sinl... i, dikenli çalıkökü ve priangu. Bu ilaçlar kaynatılıp suyu susadıkça içilir. İyi gelir ve yara hızla iyileşir. “ “Yara yayılmadan eşek sütü ile içilerse; hemen geçer.”
i
Türk Dil Kurumu Büyük Sözlük: karha
Ar. ®ar§a a. tıp esk. Ülser. İng. : Ulcus
158
“Çıban iyileşmez büzüşürse, (belirtilen ilaçlar) kızıl eşek sütü ile içirildiğinde, hızla olgunlaşarak iyileşir. “ “Bu yaralar büzüştüklerinde (yaraların) her türlüsüne eşek sütü verilirse iyileşir. Eğer inci suyuyla ödkürgü verirlerse, (yaralar) iyi olur, tehlike yaratmaz, hızla iyileşir. iyi olur. “ “Şimdi bu yerlerdeki yaralara iyi gelen ilaçlardan söz edelim. tübüt usbat, terbi sang, safran, kara halile (Terminalia chebula), kızıl inci ve kızıl keçi b/... Bu ilaçlara ötkürgü katıp, inci suyu ile içirilir. (yara) çıkmadan keçi sütü ile içilirse, yara hızla iyileşir.” “Bağırsaklarda oluşan, kan ve safradan olan yaralara iyi gelen içilen ilaçlardan söz edelim. Sisup kökü, hasır otu kökü, beyaz üzüm kökü ve susam. Bu ilaçlar kaynatılıp, susadıkça içilir. (yara) iyileşir. “ “Midede çıkan (ve) yel, balgam
ve safradan oluşan yaralara iyi gelen
ilaçlardan söz edelim: Sulanı-kökü, Abrus precatorius, kuru üzüm, yabani t/, ... kökü, kakule. Bu ilaçlar kaynatılıp içilirse, iyi olur.” ““Şimdi bu (belirtilen dört) yerlerde olan yaralara iyi gelen içilen ilaçlardan söz edelim, tınvar, sarı halile (Terminalia citrina), taḳu, taçıma ötkürgü ve domuz dışkısı. Bu ilaçlar eşit miktarda katılıp, ballı su ile içilirse zehir atılır ve (yara) hemen iyileşir. “ Şimdi bu yerlerdeki yaraların ilaçlarından söz edelim. Çin alıçı (Crataegus pinnatifida), usbat, erik çiçeği, sarı halile (Terminalia citrina), kaküle ve t,... Bu ilaçlar eşit miktarda (birbirine) katılıp içilirse (yaralar) iyi olur,” “Otacı bakşılar bütün bu yaralara, (dikkatlice) görüp, inceleyip, bilgilerini bilgece kullanıp ilaç vermelidir.” “Bu yaralar tekrar oluşur, … girip iyi olmazsa, ateş geçmezse, Teke dikeni (Lycium europaeum), nar, kuru beyaz üzüm, ince şeker, bal şurup yapılır, verilir. Etkilidir, iyi olur. Bu şurup (yaraların) her türlüsüne etki eder. Gece gündüz, iki vakitte kızıl maş fasulyesi ile hazır tutulur. … ki kalın barsak hastalığı bütün hastalıklar arasında, kandan oluşur… Sekiz türlü ateşli hastalığın nedeni/… iki türlü…”
159
(T I D 120) 30. satır: “Beş-on yıldır iyileşmeyen yarası olan kişi üzerine insan ödü sürmeli, hemen iyi olur; iyi olmazsa da, kara un ile kaya tuzunu yoğurup üzerine koysun, iyileşir.” Bu reçetede insan safrasının ilaç olarak kullanılması özgün bir durumdur. Diğer tıp yaklaşımlarında buna benzer bir kullanıma rastlanmamıştır. İnsan safrasının nasıl elde edildiği ve hangi yolla etki edebileceğine dair bir bilgi mevcut değildir. Muhtemelen majik dönemden kalma bir gelenektir. Bu bulgu da T I D 120 işaretli metinin Uygur tıbbına özgü orijinal bir metin olduğuna dair kuvvetli bir delildir. 42. – 45. satırlarda patlamamış çıbanların tedavisi anlatılmaktadır: “Patlamamış çıbana karşı [ilaç]: ineğin veya koyunun boynuzu dövülür ve [çıbanın] üstüne sürülürse, hemen delinir ve iyi olur.” (T I D 120) 69. - 70. satırlarda ise; “vücutta çıkan küçük yaraların üzerine tavuk yumurtası ve öd karışımının sürülmesi” ile iyi olacağı anlatılmaktadır. Aynı kitabın 81 ve 82 satırlarında “Kötü bir çıbanı olan kişinin yarası üstüne nışadır ve peynir karıştırılıp, sürülürse, (yara) iyi olur.” denilmektedir. Kolay etkilenmeyen, dirençli yaraların yavuz olarak tanımlanması ilginçtir. Bunların tedavisi için bunların üzerine nışadır ve peynir karışımının sürülmesi önerilmektedir. 177.- 180. satırlarda yel’den olan ağız yaralarından bahsedilir: Bir kaç kuru siri pişirilir, bir gece dışarıda soğukta bırakılır ve ertesi gün kül oluncaya kadar yakıldıktan sonra, ince ezilir ve yaraya basılırsa, (yaranın) iyi olacağı anlatılır. 187. – 189. satırlarda, boğazın içinde çıkan ve yarılmayan çıbanın; tingşu yakılıp, külünün ağızdan içeri, boğazın içine üflenmesi ile patlayacağı anlatılır: ” boġuz içinde ḳart bolup yarılmasar em tıngşu-nı küyürüp kkül ḳılıp boġuz içinge yürser yarılur aġız-tın yürgü ol”. 5.1.5. Şiş Eski Türkçe’de, günümüz Türkçesine benzer anlamda, vücudun belirli bir bölgesinin, bir organın ya da tüm vücudun hacminin artmasına neden olabilecek durumlar kastedilmektedir. Her türlü selim veya habis tümörler, iltihabi hastalıklar, çeşitli organlarda ve karın zarı içinde su toplanması yanı sıra gaza bağlı karın şişkinliği de bu kavram içinde ele alınır. Metinlerde geçen örnekler: közi şişmiş-, gözü şişmiş;
160
emig şişip aġrısar – memesi şişip ağrırsa (muhtemelen mastitis kastedilmekte) et'üz-i alḳu şişmiş - bütün vücudu şişmiş. “Bütün vücudu şişmiş… gelişirse, ağrır, bu…balgamdan ise, ilacı her birinden tekrar
tekrar
kullanmak
gerekir.
…ınca,
kaynatıp
içirilmelidir. Suyumış…
Suyu açınmıs… Beş sıcak… Yel, safra ve balgam bu şekilde tedavi edilmeli. Şiş… Kara halile, kuru zencefil, yonca kökü. Bu ilaçlar bir araya katılıp içirilir. Bu birinci ilaçtır. Andropogon muricatus … kuru zencefil , yonca kökü, bu ilaçlar birlikte içilir. (Bu) ikinci ilaç. Andropogon muricatus, yonca kökü, … kuru zencefil, Avicennia marina , Himalaya sediri ve karabiber. Bu ilaçlar… (Bu) üçüncü ilaç. trikatun, Avicennia marina … beraberce… içirilirse şişlik iyi olur. Kakruka, Avicennia marina , trikatun ezilip… ilaç öküz sidiği ile birlikte… … sütü ile bir arada kaynatılıp… ilaç. Kuru zencefil,…” (T II Y 18/ 61-76. satırlar) “… şişlik safradan olmuşsa (veya) balgamdan… daha çok yel ve safra olursa, biri ikincisi… bu şişlik tedavi olmaz. Şişliklere karşı ilaçlar… İlaçlar(ın)dan sözedelim. Balgam yağ ile karışırsa guatr olur. Guatr … olursa, tedavi olmaz… boğazda kığ ögmek gibi üç …olursa,yine tedavi olmaz. Soğuk irin akan yerdeki… yerdeki, beklemiş su içende (oluşan) guatr da (tedavi) olmaz… olursa merhem sürmeli ve tataçmış... ilacının yaptığı gibi tedavi edilmeli … hastalığını görü.r Kara guatr olur… ağızda… …kurur Bu guatr yel’den olur ikinci… türer. Yumuşak ve yaşlı olur. Üçüncü... olur. O guatr iyi olmaz. … hastalığından söz edelim…” (T II 2/ 80.-94. satırlar) Eski Türkçede guatr hastalığu boḳuḳ olarak geçmektedir. 5.1.6. İshal Karşılığı T I D 120’de ötürük ve T II D 53’de ödül; Siddhasāra çevirisi metinlerde ise sökmek-ig olarak geçmektedir. (Farklı sözcük kullanımı, ilk metnin bir çeviri olmadığı savını güçlendirmektedir) Diğer kullanımları: yiil töz-lüg öḍ ül – yel’den olan ishal; sary-ḳa sökmek – safradan olan ishal; ḳan sökmek - kanlı ishal T II Y 46 işaretli metinde ishale iyi gelecek ilaçlar sıralanmıştır: “Darifülfül, kuru zencefil bu ilaçlar tamamen ezilip elekten geçirilir,… ishal hastalığını durdurur. ilaç güçsüzse, pirinç eklenir. Vrnt, renkli Symplocos racemosa, Cissampelos pareira, … Syzygium cumini ve Mirobalanlar. Bu ikinci (ishal durdurucu) ilaçtır. Cissampelos pareira bu üçüncü ilaçtır. Kızıl kenevir çiçeği ve katpani, Bu dördüncü (ishal
161
durdurucu) ilaçtır. Değişik ishal durdurucu ilaçlar birer birer bir arada içilirse ishali durdurur. İshal iyi olur. Symplocos racemosa ve yanı sıra … içilirse çok güçlü etki yapar. … çiçeği kökü, kuru zencefil, nanahan kaynatılıp içilirse, safradan kaynaklanan ishal [iyi olur]. Myrica sapida, Acconitum heterophyllum,…kuru zencefil…” T II Y 66 işaretli metinde de aynı konuda tedaviler önerilir:“[bu ikinci] ilaç . Holarrhena antidysenterica...bu üçüncü ilaç. mantal, sandal ağacı…” “ … Symplocos racemosa, lotus çiçeği, kuru zencefil. Bu dördüncü ilaçtır. “ “Stephania hernandofolia, … Alhagi maurorum, kuru zencefil, Syzygium cumini , Myrica sapida bu beşinci ilaç.” “Aegle marmelos, ... Avicennia marina, ferfelek (Areca catechu), tarçın, deve dikeni, hint inciri. Bu altıncı ilaçtır.” “Woodfordia
floribunda,
…
Acconitum
heterophyllum,
kuru
zencefil,
Holarrhena antidysenterica, zerdeçal, ... ve anason. Bu yedinci ilaç.” “Myrica sapida, meyan, Symplocos racemosa, Holarrhena antidysenterica. Bu sekizinci ilaçtır.” “Kara halile tohumu , tatı kapuşp, … Symplocos racemosa. Bu dokuzuncu ilaçtır.” “Holarrhena
antidysenterica,
zerdeçal
...
Avicennia
marina, Stephania
hernandofolia, darifülfül kökü, kuru zencefil. Bu onuncu ilaç. Bu on ilacın her biri teker teker ezilip, elekten geririlip, bal, pirinç suyu ile birlikte soğutup içirilirse, kandan, safradan oluşan ishal durur. Safradan olan ... ishal safrayı bozan gıda ve içecekleri yeyip içerek Safrayı bozmuş olanlar ve ḳalġ sökerler. Kan ve safranın ilaçları ile derhal tedavi edilmelidir. Gıda ve içecekler keçi sütü ile birlikte verilmelidir. ab-iz-an yapılmalıdır. Bırḳ, sanıp, Symplocos racemosa, şeker, meyan ve bal keçi sütü ile birlikte soğutulup içirilmelidir. “ “Kanlı ishale; slaka, ptr, cmlu, bikl, Magnifera indica, Terminalia arjuna, tinç, bu otlar tek tek keçi sütü ve bal ile birlikte içirilir. Kanlı ishale iyi gelir.” Terminalia arjuna gövdesinin kabuğunda bol miktarda glikozitler, flavonoidler, tanin ve mineraller bulunmaktadır. İçerdiği glikozitler kardiyotonik etkileri yanı sıra flavonoidlerin antioksidan, anti-enflamatuar ve lipid düşürücü etkileri tespit edilmiştir.
162
Bu etkileri nedeniyle Terminalia arjuna şu anda kullanılan tıbbi bitkiler arasında eşsiz bir yere sahiptir. Eski Hintli hekimler angina pektoris ve diğer bazı kardiyovasküler sorunların hafifletilmesi için Terminalia arjuna ağacının kabuğunun tozunu kullanmışlardır. Deneysel çalışmalar bu ağacın kabuğunun koroner arter kan akımını artırarak kalp kasını hasara karşı koruyan önemli etkileri olduğunu göstermiştir. Ayrıca hafif idrar söktürücü, kanı sulandırıcı, kan yağlarını düşürücü etkinliği saptanmıştır. Yapılan son araştırmalarda koroner arter hastalığına yararlı etkisine ilişkin yeterli klinik kanıt bulunduğu bildirilmektedir84. “Symplocos racemosa, meyan, Mimosa pudica, şeker, lotus çiçeği. Bu birinci ilaçtır.” “Asparagus racemosus, Mimosa pudica, Kuş iğdesi reçinesi, ptmakiḳr. Bu ikinci ilaç.” “Saussurea auriculata, lotus çiçeği, kuş iğdesi reçinesi, meyan, Symplocos racemosa. Bu üçüncü ilaç. Bu üç türlü ilaçtaki otlar tek tek keçi sütüne katılıp, bal ile içirilir, böylece kandan kaynaklanan ishal durur. “ “Sandal ağacı ve Aglaia Roxburghiana ezilir, elekten geçirilir, bal ve pirinç suyu ile içilirilirse kanlı ishale iyi gelir. “ “Zerdeçal tohumu ezilip elenip, bal ile yağmur suyuna karıştırılıp içirilirse, kanlı ishale iyi gelir.” “Nilüfer çiçeği, meyan, sang ve şeker yeni sağılmış süt ile içirilirse, kanlı ishale iyi gelir.” “Kanla karışık kirli dışkı çıkıyorsa, ya yıdang kan ya da yıdang dışkı gibi birşey çıkarıyorsa önce hızla kanın sonra kirli ishalin durdurulması gerekir. Kan durdurulunca ve dışkı tabii halini alınca, mirobalanlar ile verilir ve keçi sütü içilir. Bunca ilacın sonu...” 5.1.7. Göz ile ilgili olanlar köz aġrıġ – göz ağrısı en sık bahsedilen göz şikayetidir. Ayrıca, köz yaruḳ-suz bolup oküş telim yaş aḳsar; yani göz puslanıp, çok fazla yaş akması diğer bir göz
163
rahatsızlığı olarak vurgulanmıştır. Bu tanım konjuntivit ile uyumlu bir tariftir. Diğer göz rahatsızlıkları olarak verilen tanımlar şunlardır köz küç sirep yaş aķsar,- Göz (ün görmesi) zayıflar ve yaş gelirse köz lanbolup körmeser- göz lan? olup, görmezse közinte kızıl et önser – gözünde kızıl et çıkarsa. Bu tanım net değildir, göz kapağı veya konjunktivada oluşan bir tümör ya da bir infeksiyon söz konusu olmalı. köz yarıḳ-suz bolup köz-te telim sovuḳ yaş aḳsar göz puslanıp, gözden çok fazla soğuk yaş akarsa, köz-te isig yaş aḳsar gözden sıcak yaşlar akarsa, Göz rahatsızlıklarının tedavisine ilişkin satırlara T I D 120 işaretli metinin değişik yerlerinde rastlanmaktadır: “Göz hastalıklarına karşı ilaç: insan ödü, domuz ödü, keçi ödü veya tavşan ödü, (bu dördünden, hangisi olursa), alınır ve karaağaç kabuğu yakılarak, külü su ile karıştırılır ve göze sürülürse, hemen iyi olur. “ (24.-28. satırlar) “Keklik ödü aynı miktarda şeker ile karıştırılıp, göze sürülürse, görmeyen göz yine görür, iyi olur.” (50. satır) Aynı metinde gece körlüğüne karşı şu öneri getirilir: “Gece körlüğü olan kişi: kara keçinin ögsüz-ciğerine darifülfül saçılarak ateşe gömülür ve köpüğü göze sürülürse, o kişi, gece iyi görür. “ (33.-36. satırlar) Arat
açıklamalarında
keçi
karaciğerinin
gece
körlüğünün
tedavisinde
kullanımıni içeren başka bir örnek de vermiştir: “Bir Türk tıp yazmasında (Diez A. Fol. 59, S. 104) gece körlüğüne karşı aşağıdaki reçeteler yazılıdır: Gece körlüğü, geceleri görememektir. Keçi karaciğeri kendi suyuyla kısık ateşte pişirilir ve gözler açık olarak, buharın ağız burun ve gözden içeri gireceği şekilde üzerine tutulur. (Üzerine) pişmiş karaciğer yenir. Ve tekrar: keçi karaciğeri kızartılır, süzülen suyu bir çubukla göze damlatılır. Çok denenmiştir ve yararlıdır ve keçi karaciğeri kızartılmak üzere ıslatıldıktan sonra üstüne dövülmüş karabiber serpilir ve pişirilir. Pişince kızartmadan biberler toplanır, kurutulur, toz haline getirlir ve göz üzerine sürülür. Bir kaç seferden sonra işe yarar”. Aynı metinde başka reçeteler de yer almaktadır:
164
“Eğer göz puslanır ve çok fazla yaş akarsa, göze keten tohumu yağı sürülürse, yine iyi olur.” (65.-66. satırlar) “(Burada) göz hastalıklarına ait ilaçlar verilmeye başlanıyor: Eğer göz puslanıp, gözden çok fazla soğuk yaş akarsa, göz üzerine sığır ödü sürülürse, göz berraklaşır. Bir başka ilaç: Eğer gözden sıcak yaşlar akarsa, kamış şekeri ve sarı maş fasulyesi, toz haline getirilir ve inek yağı ile karıştırılıp buruna sokulursa, iyi olur.” (85.-88. satırlar) ”Göz hastalığına karşı ilaç: Göz (ün görmesi) zayıflar ve yaş gelirse, balık ödü göze ve alna sürülür, iyi olur. Eğer göz lan olur ve görmezse, çiviti sulandırmalı ve alna sürmeli, böylece o iyi olur.” (155.-157. satırlar) İnsan ödü alınır ve kurtlu göze sürülürse, (kurtlu göz) açılır. (58.-59. satırlar) 5.1.8. Kulak ile ilgili olanlar Metinlerde kulakla ilgili çeşitli rahatsızlıklar ve bunlara ilişkin tedaviler yer almaktadır. Kulak ağrısı önem verilen şikayetlerin başında gelmektedir. Bununla birlikte, kulak kirlenmesi, kulak tıkanması, kulak uğuldaması gibi sık rastlanan şikayetlere de yer verilmiştir. Metinlerde geçen şikayetler şöyle ifade edilmiştir: ḳul(ġ)aḳ şaḳsı boslar - kulak kirlenirse; ḳulġaḳ tunsar - kulak tıkanırsa; ḳulġaḳ tikileser - kulak uğuldarsa; ḳulġaḳ aġrıġ - kulak ağrısı; ḳulġaḳta yiring - Kulak iltihaplanırsa “Kulak kirlenirse, kara bir kör sıçanın (köstebeğin?) ödü, (kulağın), içine damlatılır ve böylece (kulak yolu) açılır. (T I D 120/ 56. satır)” “Bir başka ilaç: Ölü bir kedinin(?) eritilmiş yağı (kulak) üzerine sürülürse, (kulak yolu) açılır. (T I D 120/ 57. satır)” “Eğer vücutta makivia olursa, sarımsak ezilir ve iki kulak bununla tıkanırsa, hastalık iyi olur. ( T I D 120/ 176. satır)” T II T/ 85.–108. satırlar: “Kulak ağrısına ilaç: turp parçalanır, suyu sıkılır, suyuna susam yağı katılıp (kulağa) damlatılırsa ağrı geçer.” “Kara tütsü (Balsamodendrum mukul) çocuk idrarı ile kaynatılıp (kulağa) damlatılırsa sancılı ağrı geçer.“
165
“Kara tütsü (Balsamodendrum mukul), tavuk yumurtası ve üstübeç ile birlikte kaynatılıp (kulağa) damlatılırsa (ağrı) geçer. “ “Kulak tıkanırsa, keçi safrası (kulağa) damlatılırsa açılır. “ “Nanahan ve arpa unu tereyağı ile birlikte sürülürse ağrı geçer. “ “Kulak uğuldarsa, uskada, karanfil ağacı, kabak çiçeği, misk ve tavuk yumurtası eşit miktarda alva ile yoğrulup, kulağa konularsa, (kulak) açılır. “ “Kulak iltihaplanırsa, yağ damlatılırsa geçer. Kaya tuzu, keçi idrarı ve susam yağı ısıtılıp damlatılırsa ağrı geçer. “ “Kaya tuzu, keçi idrarı damlatılırsa iltihap temizlenir, kulak ağrısı geçer. “ “Meyan unu inek yağına katılıp kulak çevresine sürülürse, safradan ve yel’den oluşan kulak ağrısına yararlı olur. “ “Sarmısak suyu, ince şeker usaresi, beyaz biber ve turp suyu ısıtılıp damlatılırsa (ağrı) geçer. “ “Lületaşı (tozu) elenip, murud suyu ve sirkeye katılıp kulağa damlatılırsa (ağrı) geçer. Geçmezse şekerkamışı, tarçın, susam yağı, keçi idrarı, koç idrarı ile birlikte kaynatılıp damlatılır (böyleece ağrı) geçer.“ “Kabak çiçeği, misk, susam yağı ile kaynatılıp kulağa damlatılırsa, çok eski de olsa, kulak ağrısı geçer (kulak) açılır “ İdrar eski tıpta sıkça kullanım alanı bulmuştur. Bunun muhtemelen idrarın normalde steril (mikrop içermeyen) bir sıvı olmasından kaynaklandığı düşünülebilir. 5.1.9. Diş ile ilgili olanlar: Diş ağrısı ve tedavisi bir çok metinde geçmektedir. Diş çürükleri dişin kurtlar tarafından yenmesi, tişni ķurd yimek olarak tanımlanmıştır. tiş ḳurt yiser – dişi kurt yerse; tiş aġrıġ – diş ağrısı. “Kimin dişi çürürse, dişinin üstüne ekir koyarsa iyileşir. Kimin dişi ağrırsa, şeker, amonyak ve misk dişine koymalı iyi olur. Kimin dişi ağrırsa Kari ağacı kabuğun yakıp külünü bal ile karıştırıp dişine koyarsa iyileşir.” (T II Y 19 -12/ 31.-36. satırlar) “Diş ağrısına karşı (ilaç): Üç yaşındaki kara öküzün dışkısı bir kapta kaynatılarak üzerine sürülürse, ağrı geçer.” (T I D 120/ 46. satır)
166
“Diş çürümesinde, üzüm sirkesi ağıza alınıp, çalkalanıp tükürülürse, iyi olur. “ (70.-71. satırlar) “Diş ağrısına karşı ilaç: Bir kara öküzün dışkısı dövülüp, sirke ile kaynatılıp, meradaki deve dışkısı, kırmızı tuz ile dövülür, [99] şarap ile karıştırılıp bir tencerede ısıtıldıktan sonra keten torbacıklara konulup susam yağı ile ovulur, diş üzerine konulur. Zerdali çekirdeği dövülür ve üzüm sirkesiile ağızda tutulursa, diş ağrısı geçer. “ (97.– 101. satırlar) “Diş ağrısına karşı ilaç; Bir bakır karabiber, sirke ile kaynatılır, soğutulup ağızda tutulursa, diş ağrısı gider. Bir başka ilaç; Eğer kuru zencefil su ile kaynatılır ve ağızda tutulursa ağrı geçer.” (134.-136. satırlar) “Kimin dişi ağrırsa, keketrün kavursun, külünü alsın, misk ve tuz ile ağzında tutsun, kan basıncı artışıyla olan diş ağrısı iyileşir.” (T II Y 19 -11/ 25.- 28. satırlar) “Kimin dişi çürürse, ekiri dişin üstüne koyarsa iyileşir. Kimin dişi ağrırsa, şeker, amonyak ve misk dişine koymalı iyi olur. Kimin dişi ağrırsa Kari ağacı kabuğun yakıp külünü bal ile karıştırıp dişine koyarsa iyileşir.” (T II Y 19 -12/ 32.-36. satırlar) Metinlerde diş hastalıklarının cerrahi (diş çekimi vb.) yöntemlerle tedavisine ilişkin bilgi mevcut değildir. 5.1.10. Burun ile ilgili olanlar burun içinde ed önüp: Burun içinde et büyürse “Burun kanamalarına karşı ilaç: Taze susam (tohumu) dövülür ve bunun yağı üç kere buruna damlatılır.” (T I D 120/ 126. satır) “Burun kanamasına karşı ilaç: Kirpi derisi yakılır ve külü burun (deliğine) konulursa, (kanama) son bulur. “ (129.-132. satırlar) “Bir başka ilaç: yılanın başındaki inciler yakılıp, hafifçe ezilip buruna konulursa kanama durur.” “Bir başka ilaç: Susam yağı, kurşun beyazı ile karıştırılır ve burun ihtimamla temizlendikten sonra konulursa, bundan sonra iyi olur.” “Burun içinde et büyürse ve nefes alınamazsa ve ağrı verirse, kızıl baġır ikisin ve yer tuzu birlikte ince dövülür ve balla yoğrularak buruna konulursa, iyi olur. “ (141.144. satırlar)
167
“Eğer nezle geçmez ise, soğan ve sarımsak kabuğu birlikte dövülür, tereyağ ile yoğrulur ve koklanırsa, böylece her türlü nezleye iyi gelir.” “Kanı durdurmaya ilaç… Pamuk tampon şeklinde birlikte dürülüp burun içine itilir, ne türlü burun hastalığı varsa iyi olur. “(T II Y 14/ 1.-12 satırlar) “Tarçın, misk, safran, karanfil, sığır bezoarı buruna özgü ilaçlardır. “ “Kimin burnunda kanama olursa; bal yanaklara sürülür, göze yayılır, alına sürülür böylece kanama durur. “ “Kim nezle olursa, yonca ezilir suyu süzülüp burun içine damlatılır. Iyileşir.” “Kimin burnu kanarsa ve durdurulamazsa soğan sirkeye konulur iki burun deliğine sokulur (böylece) iyi olur” “Kimin burnu kanarsa, nar kabuğunu dövüp elekten geçirir ve burnuna koysun, (kanama) durur.” (T II Y 19 -11 /17.- 25. satırlar) “Yumuşak tuzu ketene sarıp alnına bağlasın, (kanama) durur. “ “Kim nezle olursa, darifülfül, yalamalık tuzu bal ile burnunda usik etsin, iyileşir. Kimin burnu kanarsa, o kanı alıp saçta kavursun, burnuna sürsün, sıcak kan ile de karıştırsın, alnına da sürsün, iyileşir.” 5.1.11. Kusmalar Sanskritçe bir kitaptan çeviri olduğu ortaya çıkarılan T II D 142 işaretli metinde kusmalar ve buna karşı yapılacak uygulamalar ele alınmaktadır (109. – 123 satırlar): “Kusmaya ilaç. (Hasta) Kan kusarsa, kızıl sandal, Andropogon muricatus, topalak, beyaz keşek birer bakır birlikte toz halinde ezilir ve pirinç suyu ile içilir. “ “Kan kusması için meyan unu kaynatılır, bir stir turmıḳ katıp içilir. Andropogon muricatus toz haline getirilip pirinç suyu ile içilirse, safradan kaynaklanan kusma geçer.” “Karkanadus kusmaya (ilaç) kuru zencefil, darifülfül, karabiber, yidik tuz ve kara tuz birer bakır alınır, toz haline getirilir, üç sabah tereyağı ile içilirse kusma geçer.” “Ateşlenilirse, üç bakır pirinç kaynatılıp suyuna beş bakır bal katıp verilir (içirilir) “.
168
“ikişer bakır dövülmüş kuş iğdesi (ve) kuru üzüm, toz haline getirilir nar suyu ile içilir.” “Su kusan, aş yutamayan (hastaya) kuru zencefil iki bakır, meyan kökü ezilir, üç birim suda kaynatılıp, bunun bir birimi şarap ile içilir. “ “Karkanuduz kusmasına:
yabani
kenevir
çiçeği,
beyaz
keşek
kuru
zencefil, Cissampelos pareira, darifülfül ve Aegle marmelos birer bakır alınır ezilip kaynatılıp üç kere içilir.” “Karkanudus kusmasına: Karkanudus kusmasına: deve tabanı kökü, kuru zencefil, menekşe çiçeğinin kökü, Aegle marmelos, sikliksi, kızıl sandal, darifülfül kökü ve biber birer bakır toz haline getirilir sıcak suya karıştırıp içilirse kokursak geçer. “Biber, darifülfül, kuru zencefil, ‘kokan’ tuz ve kara tuz birer bakır, toz haline getirilir ve üç sabah tereyağı ile içilirse karḳanadus kusması geçer. “ “Kuş iğdesi reçinesi ve darifülfül ikişer bakır pirinç suyunda içilirse kan kusmaya (iyi gelir). “ “İki bakır nekdi ylan bal ile yoğrulup li haline getirilir (ve bununla) gargara yapılırsa kan durur.“ “Bir str. meyan (kökü) kaynatılır ve bakır bal katıp içilirse kan kusması geçer. “ “Kan tükürmeye ilaç: beyaz kuru üzüm ve inek tereyağı keçi sütü ile kaynatılıp içilirse geçer.” “Beyaz kesek ile şeker toz haline getirilip, şırada soğutulup, içilirse kan kusması geçer.” “Kan kusarsa beyaz sandal küyük turpak ile ...” Heilhunde II, 4. kitapta13 işaretsiz bir metninde kusma ile ilgili şu reçeteler önerilir: 24.- 34. satırlar: “Kan kusmaya karşı ilaç, parssi/...(?)... beşer bakır Acorus calamus ve bal birer sıtır ezip, elekten geçirip, bal ile yuğurup, hap yapıp içmelidir (Böylece) kusma geçer. Aglaia Roxburghiana ve igdile eşit miktarda ezilir, elekten geçirilir, bal ile yoğrulur, hap yapılıp içilir[se kusma] geçer. Kusma uzun sürerse kızıl
169
ürgesin ve kara biber ince ezilir, elekten geçirilir murut suyu ile yoğrulup, hap yapılıp her sabah içilirse, kusma geçer” 5.1.12. Kanama ile ilgili olanlar Yukarıda bahsedilen kanlı ishal, kan kusma, burun kanaması gibi konular dışında şu satırlarda da kanama ile ilgili öneriler mevcuttur: “ Kanaması olana, her sabah böğürtlen ve kuru üzüm suyu içirilirse, iyi olur.” (T I D 120/ 83. satır) “Kan işeyen kişi, soğanı pişirip bal ile yerse, geçer.” (T I D 120/ 128. satır) “Attan veya duvardan düşme veya kamçı darbeleriyle meydana gelen yaralanmalara ve kanamalara karşı ilaç: Bir tavuk yumurtası büyüklüğünde kavak reçinesi…, iyice dövülür ve k...ık ile içilirse, kanama geçer ve tekrar iyi olur. Sınanmış bir ilaçtır.” (T I D 120/ 183. satır) 5.1.13. Kadın hastalıkları, gebelik ve doğumla ilgili olanlar Düşük yapma ve yaptırma sorununun binlerce yıl önce de gündemde olduğunu ve hekimleri bu konu ile ilgili ilaç hazırlama durumunda bıraktığını görmek mümkündür: “Eğer bir kadın çocuk düşürmek isterse: köpek sütü içmeli. Böylece çocuk derhal düşer. Eğer eşi düşmezse, o zaman kısırın-çekirdeği iki bacağı arasında tüttürülürse, (çocuk) derhal düşer.” (T I D 120/ 21.-23. satırlar) “Bir kadının karnındaki çocuk ölürse (ve) ona - str köpek sütü içirilirse, çocuk düşer.” (T I D 120/ 6l. satır) “Bir başka ilaç: Yılan gömleği yakılır, külü alınıp şarap ile içirilirse; (doğum) kolayca olur. Çocuğunu düşürmek isteyen kadın, yarım bakır beyaz küşi’yi ve beş bakır kara tütsü (Balsamodendrum mukul) birlikte dövüp, elekten geçirip, et suyu ile içerse; (veya) kurutulmuş bara’yı kaynatıp suyunu içerse;(veya) kavrulmuş susam tohumu ve kaya tuzunu sıcak suda eritip içerse, düşük yapar. (veya) yılan derisi, dört yol ağzından alınan toprak, ballı öküz ödü ve sirke ile karıştırılıp içilirse, çocuk ölü bile olsa, yine düşer. (veya) köpek ve tavşan tüyleri yakılıp, külleri bir bıçak ucu kadar toz ile karıştırılarak, suda eritilip içilirse, kolayca doğurur.” (T I D 120/ 109.-116. satırlar)
170
“Bir kadın idrarını yapamıyorsa, erik(şeftali?) kabuğu alınır ve idrar yoluna sokulursa kadın hemen işer.” (T I D 120/ 37. satır) “Eğer bir kadın kırdı geçirir ise, o kırlangıç eti yemeli. Veya safran, darı unu ve misk ile şarap içmeli, böylece iyi olur. Kasık ağrısına karşı ilaç: Kırlangıç yuvasının toprağı, sütle karıştırılıp içilmeli.” (T I D 120/ 93.-95 satırlar) “Anne sütünü artırmak için: Beş bakır yörgey-çiçeği suda kaynatılır, süzülüp alınır, tereyağı ve süt ile tekrar kaynatıldıktan sonra içirilirse, anne sütü bollaşır. [l07] (bir kadın) çocuğunu doğuramıyorsa, sulandırılmış tarçını cıva ile karıştırarak içmeli, çocuk anne karnında ölmüşse bile, kolayca doğurur.” (T I D 120/ 105. satır) “(Anne) karnında ölmüş çocuk için ilaç: it sütü şarap ile karıştırılıp içilirse (ölü çocuk) düşer. “(T I D 120/ 140. satır) “Eğer meme başı şişip ağrırsa, sarı maş fasulyesi, çavdar unu, kulum–çiçeği ve beyaz un, anne sütü ile karıştırılarak yoğrulur ve meme üzerine sürülürse, bu şişlik ve ağrı geçer... Cinsel organı ağrıyan kadın, kenevir siġ’ini üç parçaya ayırıp bir çanak şarap ve bir-iki çanak su ile pişirmeli ve inek yağı ile birlikte üstüne sürmeli, böylece iyi olur.” (T I D 120/ 119.-121. satırlar) Yukarıda verilen 21., 6l.,109.-116. ve 140. satırlarda yer alan reçetelerde çocuk düşürmek için ağız yoluyla alınan etkili maddelerden bahsedilmekte, köpek sütü, tütsü yapılan maddeler çeşitli karışımlar, yanmış kıl külü, ayrıca dört yol ağzından alınan toprak etkin madde olarak tanımlanmaktadır. Ayrıca buğu üzerine oturulması da farklı bir yöntem olarak önerilmektedir. Bu yöntemlerden bazılarının Anadoluda halen uygulanmakta olduğu belirlenmiştir85. 5.1.14. Kalp hastalıklarına ve nefes darlığı Uygurca metinlerde tın bosġaķ ve tın boşmaķ, Arat’ın önerisi ile nefes darlığı olarak çevrilmiştir. yürek sıkılmaķ karşılığında ise “kalp rahatsızlığı” önerilmiştir. “... tam, soğutulmuş et suyu ile içirilirse, kalp hastalıkları, nefes darlığı, ishal, kabızlık iyi olur ve devam eden ateş düşer. “ “Kalp hastalıklarına ve nefes darlığına iyi gelen toz: Eğer nar çekirdeği kara tuz, kuru zencefil ve teke dikeni, eşit miktarda alınır, toz haline getirilir ve et suyu ile içirilirse, kalp rahatsızlıklarını (ve) nefes darlığını iyi eder.”
171
“Şeytantersi tozu: kakule bir bakır; tarçın (kadız) iki bakır; şeytantersi üç bakır; karabiber dört bakır; darifülfül beş bakır ve kuru zencefil altı bakır. Bunlar toz haline getirilir ve bu tozun bir ölçeği altı ölçek şeker ile eritilerek, bundan iki bakırı her defasında et suyu ile içilirse, böylece gırtlak ve boğaz hastalıkları: nefes tutulması... huzursuzluk ve yel’in sebep olduğu bütün hastalıklar iyi olur.” (T I D 120/ 1.-14. satırlar) Uygur metinlerinde kalp rahatsızlıkları, nefes darlığı ve ağrılara karşı, ayrıca ateş düşürücü olarak hazırlanan mürekkep müstahzarlarda kullanılan şeytantersi günümüzde de halk arasında kuvvet veririci, ses açıcı, balgam söktürücü ve spazm çözücü olarak bilinir43, teskin edici ve hafif uyku verici etkileri nedeniyle çocuklarda gece işemelerinde ve asabi rahasızlıklarda kullanım alanı bulur. İştah açıcı, hazmı kolaylaştırıcı, sindirim sistemi gazlarını gideric, ayrıca bağırsak kurtlarını düşürücü etkileri de vardır. Şeytantersi ter, idrar gibi salgılarla vücut dışına atıldığı için, özellikle çok terleyen kişilerin vücudu kötü kokar. Geleneksel Hint tıbbında bebeklerin gaz şikayetlerinde eşit miktarda şeytantersi, kaya tuzu, kakule, zencefil ve Clerodendron siphonanthus (bhargi) kökünden oluşan bir tozun verilebileceği belirtilmektedir. “Gaza bağlı kolik durumlarında, şeytantersi, kaya tuzu ve kemik ile imal edilerek, üzerine tereyağı sürülmüş bir fitil rektuma konulur. Hemipleji, boyun tutulması, yüz felci, ve diğer bazı sinir sistemi hastalıklarında, Mâshabalâdi adı verilen kurutulmuş şeytantersi içeren kaynatılmış bir bileşim verilir. Çürük diş boşluğuna konulan bir parça sıcak şeytantersinin ağrıyı rahatlattığı söylenir.” 15 Nefes darlığına iyi gelen başka ilaçlar da bildirilmiştir: “Deve akciğeri kurutulup, ufalanıp, elekten geçirilip nefes darlığı çekene (iyi gelir)” (T I D 120/ 60. satır) “Nefes darlığına karşı ilaç: Eğer iki bakır karba kökü yumrusu ve iki bakır kuru zencefil alınır ve bundan eşit miktarda toz yapılır ve bu her sabah şarap ile içilirse, nefes darlığı gider ve hastalık def edilir.“ (T I D 120/ l62. satır) “Nefes tıkanıklığı olursa, (kavak reçinesini) dövmeli (un hâline getirmeli) ve bir kamışla boğaza üflemeli, iyi olur. … ve göğsün iç tarafındaki (hastalıklarına?) karşı,
172
ondan nohut büyüklüğünde bir parçayı dövmeli ve soğuk su ile içmeli, iyi olur.” (T I D 120/ 184.-186. satırlar) 5.1.15. Alkollü içki kullanımı ile ilgili öneriler Metinlerde genelde şarap, bazen de bira içimine bağlı rahatsızlıklara özel bir yer verilmiştir. Bu rahatsızlıklar safradan, balgamdan veya yelden oluşmalarına bağlı olarak sınıflandırılmış, önerilen tedaviler buna göre düzenlenmiştir. “Şimdi şarap nedeniyle olan hastalıklardan söz edelim. Delilik, tutarık (sarâ) ve yel (etkeninin) gönlünü dağıtıp, kudurtup, akılsız bıraktığı gibi şarap da kişiye zarar verir. Çok şarap içen kişide, çok türlü hastalık gelişir: Özde, başta, iki yanda ve tüm kemiklerde hastalık gelişir. Tıkanma, öksürük ve susuzluk ortaya çıkar. Karın ve beden ateşlenir ve yanar, sarılık ortaya çıkar. Bu şarap hastalığı safradan oluşur.” (T II Y 27 Y 17 Y 18) Burada anlatılan belirtiler “alkolik hepatit”i ile uyumludur. Beraberinde sarılık olması, safra ile ilişki kurulması ilginç ve doğrudur. Hepatitte indirekt bilirubin artışı sarılığa yol açar. “Öz kötü olur, aşa (yemeğe) heves olmaz, kusar. Kirpiklerini kapatıp durur. Bu şarap hastalığı balgamdan olur. Üç hılt zarar görürse şarap hastalığının ve üç esas hıltın bulguları ortaya çıkar.“ (T II Y 27 Y 17 Y 18) Burada üç hılttan (tridoşa) söz edilmesi, Hint tıbbının doğrudan etkisine bir işarettir. Aşağıdaki bölümde ise tedaviler sıralanmaktadır: “Şimdi ilaçlardan söz edelim. Kara tuz parçalanarak şarap ile birlikte içirilmelidir. Bu birinci ilaçtır. Biber, darifülfül ve zencefil sıcak su ile içirilmelidir; ikinci ilaç. Şaraptan hastalanana, sirke ile birlikte kara tuz içirilmesi gerekir. Bu birinci ilaç. Karabiber, Ocimum gratissimum tohumu, Trachyspermum ammi bu otlar aynı oranda şarap ile içirilmesi gerek şaraptan kaynaklanan yel hastalığı iyileşir. Hünnap, nar, tekedikeni Trachyspermum ammi tohumu, yalamalık tuz. Bu ilaçlar eşit oranda ezilir ve susam yağında çözülüp şarap ile içirilirse, şarap içme nedeniyle artmış olan yel hastalığı iyileşir. Limon suda eritip içilirse bu birinci ilaçtır. Nar taneleri sıkılıp suda eritilip içirilirse bu ikinci ilaçtır. (Hastaya) yağlı aş yedirmeli, sıcak tadusz aş
i
Alkole bağlı karaciğer iltihabı
173
yedirmeli. Kürtüşdeki yabani hayvan etinden ḳayima yedirmeli. Tatlı otlar kaynatılıp, soğuyunca içine şeker katıp içirilir. Bu üçüncü ilaç. Burçak ḳayima kaynatılıp yedirilir. ...tohumu, nar tohumu, kuru zencefil, ahududu, su pişirilir, soğuyunca üzerine şeker saçılır. Sülün etinden ḳayıma yapılıp yenirse, şaraptan olan…(hastalık iyileşir).“ (T II Y 27 Y 17 Y 18) Sarhoşluğun olumsuz etkilerinden korunmak için de bir öneri getirilir: “Keklik ödü alınır, kurutulur ve bu şaraba ve biraya ilâve edilirse, sonradan ne kadar çok şarap veya bira içilse de, sarhoş olunmaz. “(T I D 120) 5.1.16. Çeşitli sağlık konuları ile ilgili öneriler T I D 120 işaretli metnin sırasız ve karışık biçimde yazılmış reçeteleri arasında değişik sağlık sorunlarına değinen çeşitli öneriler vardır. “Kimin koltuk altı fena şekilde kokarsa, akciğeri küçük parça halinde doğrayıp üç gün devamlı koltuk altına sürsün, kötü koku kaybolur.“ (28. satır) “Bir insanın kir’i sürekli yiç akarsa, safran, darı unu ve miski şarapla karıştırıp içerse, iyi oluri.” (66. satır) “Deliren bir kişi, ince un haline getirilmiş geyik boynuzunu su ile karıştırıp içerse, (hastalık) geçer.” (55. satır) “Kudurmuş bir köpeğin ısırdığı kişiye keklik beyni yedirilirse, (o) iyi olur. (Ayrıca) ona üçüncü güne kadar aç karnına, her seferinde bir çanak keten tohumu yağı içirilirse, o iyi olur ...” (63. satır) “Bir erkek cinsel gücü tam olsun isterse, bir aygırın sinirini alıp, küçük parçalar doğrayıp, gölgede kurutup, ince dövüp, elekten geçirip, inek (tere) yağı ve kurt ödü ile karıştırıp, bunu (kadın) cinsel organının içine sürerse, erkekliği çok artar.” (75. satır) “Bir kurdun kemikleri ve dili kurutulup kuduz bir köpek tarafından ısırılmış birinin başına sürülürse, o iyi olur.” (79. satır) “Değişkeni ateşe karşı ilaç: içirilirse, (hastalık) geçer.” (102. satır)
i
kir ve yiç sözcüklerinin anlamları belirlenememiştir.
kurt dışkısı, öküz sidiğiyle birlikte (hastaya)
174
“Bir çocuk zayıflarsa, başına eşek tılsımı konulur, böylece artık zayıflamaz.” (I03. satır) “Eğer birinin gözü ve ağzı hava cereyanından çarpıldı ise, ‘Kunduz hayası’ su içerisinde ezilir, onun (yüzüne) sürülür ve (sonra) aynaya bakılır.” (124. satır) “Ayak hastalığına karşı ilaç: Susam (tohumu) kavrulur, ince olarak dövülür, koyun sütü ile karıştırılır ve ağrıyan yere konulursa, yel’den oluşan ağrı iyileşir.“ (137. satır) “Eğer bir kimse sesini kaybeder ve konuşamazsa, bir sunça meyan iki eşit parçaya ayrılır, bir yarısının içi biraz boşaltılır; biraz kıtay sımıkı dövülür, üç dört karabiber tanesi ile içine konur ve meyan tekrar kapatılır ve bir iple sarılır, dışarıdan bir kağıt ile sarmalanır, sıcak küle gömülür ve zamanı gelince kağıttan çıkarıp, ön dişlerle ısırılır, ağız açmadan suyu emilir. Bu işlem iki-üç kez tekrarlanırsa, yavaş yavaş iyileşir. Bu sınanmış bir ilaçtır.“ (146.-151 satırlar) “Kişi uyumak isterse, böğürtlen, Symplocos racemosa yemişi, fil kulağı tohumu, südi-çiçeği Saussurea lappa ve kara halile, eşit miktarda ezip öğütülür, yoğurtla yoğrulup alına sürülürse, uyunur.” (T II D 53/ 41.-43. satırlar) “Kim sesini kaybederse ve göğsü tıkanırsa keketrün ve balı li ile karıştırıp sabahları içsin, iyileşir. “(29.- 30. satırlar) “Keçi sütü ile yıkanırsa, yüz kırışıksız olur.“ (T III M 295/ 1 satır) “Bir erkek çocuk (boynuna) bir köpek dişi asarsa, yürekli olur.” (T III M 295/ 2. satır) “[Bir erkek çocuk] Bir köpek dişini yakar, (külünü) uygun yerinde taşırsa, kılları çıkmaz.” (T III M 295/ 3. satır) ”[Bir köpek dişini] Kepek haline getirir, cüzzamlı kişiye sürterse cüzzam kaybolur.” (T III M 295/ 5. satır)
i
bk: 24 numaralı dipnot
175
5.1.17. Metinlerde yer alan bazı çizimler Arat’ın Heilkunde II’de 4 numaralı kitap başlığı altında yayınladığı yazmada bazı çizimler görülmektedir.
Şekil 5-1 Safra kesesi meridyenini gösteren noktalar
Metinlerin aralarına sıkıştırılmış bu çizimlerde biri oturmuş (bk. Şekil 5-1) diğeri ayakta (bk. Şekil 5-2) iki erkek figürü ve oturmakta olan bir kadın figürü (bk. Şekil 5.3) izlenmektedir. Kadın tasviri kısmen tahrip olmuş görünümdedir. Figürlerde vücudun belirli noktaları işaretlenerek buralardan çizgiler çekilmiştir. Oturan kadın figüründeki çizgilere açıklama olarak “başta” ve “göğüste” ibareleri eklenmiştir. Oturan erkek figürü Budacılara özgü lotus pozisyonundadır. Buradaki çizgilere eklenen her iki açıklama da, “talta”, yani “dalakta” şeklindedir. Çizimlerle ilgili olarak bitişik metin bölümü içerisinde “iki tsuun yir-te (•) yana altın” ve “... öt tamarı bolur” ifadeleri geçmektedir. Ali Haydar Bayat konuya ilişkin bir yayınında86 tsuun
sözcüğünün
akupunktur noktalarının yerlerini belirlemede kullanılan bir parmak ölçüsünü, “öt tamarı” ifadesinin ise akupunktur sisteminde kullanılan safra kesesi meridyenini anlattığını ve işaretli noktaların geleneksel Çin tıbbında uygulanan akupunktur haritalarındaki dalak meridyeninin 21. ve 15. noktalara tekabül ettiğini ifade etmiştir.
176
Şekil 5-2 Ayakta erkek figürü
Bayat aynı eserinde “Wang Shu’ya atfedilen ve XIII. yüzyılda Farsçaya çevrilerek Tansukname-i İlhan der Fünun ‘Ulumi Hatayi’de, Hıtay bölgesi Türk hekimlerinin dağlamayı tercih ettiklerini” belirtir. Bu yazmaya dair ilk makaleyi yayımlayan Müller87 de, o dönemde Orta Asya’da akupunktur uygulamasının yaygın olmadığını ve çizimlerdeki noktaların benzer bir uygulama olan moksa tedavisi ile ilgili olduğunu öne sürmüştür. Gerek akupunktur, gerekse moksa uygulamalarının Çin kökenli olduğu göz önüne alınırsa, bu yazmanın İpek Yolu üzerindeki kültürel alışverişin, Uygur tıbbının çok yönlü etkileşimine bir örnek oluşturduğunu söylemek mümkündür.
177
Şekil 5-3 Akupunktur noktaları
5.2. Cerrahi girişimler Genel olarak bakıldığında, incelediğimiz tıp metinlerinde tedavi usülleri arasında cerrahi müdahale önerileri yok denecek kadar azdır. Sadece, T II Y 27 işaretli bir metinde, idrar zorluğu oluşturan bir çıbanla ilgili olarak, çıbanın keskin bir bıçakla yarılmasını içeren bir tarif yer almaktadır: “… birük prameh küçeser ḳanamış k(e)rek (•) ḳanap ḳavmuşti önmeser (•) yiring bolmış erser (•) yiti biligin yarmış k(e)rek (•) birük yarġalı ḳorḳs(a)r (•) antaġ yaġıġ urmış k(e)rek kntü yarlz-un • yarılmışta kin baş otın emlemiş k(e)rek •” “… Eğer idrar bozukluğu ilerlerse kan alınmalı, kan alınmasına rağmen [Hasta] idrarını yapamaz ve cerahat oluşursa keskin bir bıçakla yarılmalıdır. [Hasta] yardırmaktan korkarsa kendiliğinden yarılsın diye üzerine merhem koymalı. Yarıldıktan sonra yara merhemi ile tedavi etmeli. (Yarayı) temizce yıkayıp merhem sürmeli. Yara ve irin temizlenince, üzerine ilaç sürümelidir.” 5.3. Çeşitli ekollerle etkileşim İslam tıbbının etkisine girmeden önceki dönemde Orta Asya’da yazılmış olan tıp metinlerine dayanarak dönemin tıp tarihine ilişkin bir çalışma yapmanın başlıca zorluğu, bu metinlerin tapınak tıbbı ile çerçevelenmiş kısıtlı bir kapsamı olmasıdır. Hunlara ve Göktürklere ait yazıtlar mevcut olmakla birlikte, bunlarda dönemin tıbbi
178
gelişimini aydınlatacak yeterlikte bilgi yer almamaktadır. Oysa o dönemde de bu kavimlerde sözlü aktarımla süre giden bir tedavi geleneği mevcuttu. Yazılı buluntular ancak yazının, kağıt, deri vb. gibi materyelin üzerine yazılarak kullanımının yaygınlaştığı daha geç dönemlere aittir. Brahmi, Çin ve sonraları Arap harfleri ile, ancak esasen çoğunluğu Uygurların geliştirdiği özgün Uygur alfabesi ile yazılmış olan elimizdeki tıp metinleri bize daha çok yerleşik düzene geçmiş olan Uygur toplumundaki durum hakkında fikir vermektedir. Yerleşik topluma geçişin büyük ölçüde tamamlandığı, ticaretin geliştiği, çevre ülke ve uygarlıklarla etkileşimin belirginleştiği bu dönemde bulunan yazmaların önemli ölçüde Hint metinlerinin çevirilerinden oluştuğu, geri kalan kısmında da Hint kökenli kavram ve ilaçların baskın olduğu dikkati çekmektedir. Buluntuların büyük ölçüde tapınaklar ve çevresinde yapılan kazılarda ortaya çıkmasının da bunda rolü büyüktür. Özellikle Mani dininde kitapların çoğaltılması bir ibadet şekli olarak kabul edildiğinden, aynı zamanda rahiplik ve yazıcılık da yaptıkları aşikar olan Uygur tapınak hekimlerinin bu bölgede kitap yazma ve çoğaltma geleneğini yaygınlaştırdığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Hint tıbbı ile etkileşimin yoğunlaştığına ilişkin izleri, hastalıkların açıklanmasına dair ifadelerde belirgin şekilde görmekteyiz. Bir bütün olarak ele alındığında Orta Asya’da yapılan araştırmalar sırasında ele geçen on binlerce yazma arasında Uygurca olan metinlerin çokluğu, o dönemde Uygur uygarlığının oldukça geniş bir alana yayıldığını göstermektedir. Kendilerine özgü alfabelerinin farklı bölgelerde kullanımı bu olguyu doğrular niteliktedir. Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’i Uygur Türkçesi ile yazması ve Uygurları hakimiyet altına aldıktan sonra Moğolların Uygur alfabesini benimsemesi, bilinen örneklerdendir. 5.3.1. Halk tıbbı geleneği Yazı kullanımının ve yazıcıların dönemin din adamları arasından çıkması, rahip hekim tipinin ve tapınak tıbbının bölgede etkili olduğunu göstermektedir. Bu nedenle bilgilerimiz tapınak (belki de saray) yazıcılarının eserlerinde saptanabilenler ile kısıtlıdır. Ancak bu bulguyu mevcut tıp sisteminin tamamiyle tapınak tıbbından ibaret olduğu şeklinde yorumlamak doğru olmayacaktır. Başlangıçtan günümüze uzanan ve halk hekimlerince, yazılı bir belgeye dayanmadan, nesilden nesile sözlü aktarımla yaşatılan bir halk tıbbı geleneğinin her zaman var olduğu dikkatlerden kaçırılmamalıdır. Muhakkak ki o dönemde de kentlerin dışında köylerde, göçer obalarında sürdürülen ve
179
yaygın olarak uygulanan bir halk tıbbı geleneği mevcuttu. Ne var ki halk arasındaki şifa yöntemlerinin yazıya dökülmemiş olması, bu yöntemlerin konumuz kapsamı içinde ele alınmasını güçleştirmektedir. Çeviri olduğu bilinen metinlerde bu konuya ilişkin bilgi bulunmamaktadır. Ancak, başka dillerde karşılığı tespit edilememiş olan diğer metinlerde geleneksel halk tıbbı ile uyumlu ifadeler mevcuttur: “… Bir çocuk zayıflarsa, başına eşek tılsımı konulur,
böylece artık
zayıflamaz.” “… yılan derisi, dört yol ağzından alınan toprak, ballı öküz ödü ve sirke ile karıştırılıp içilirse, çocuk ölü bile olsa, yine düşer.…” “Eğer birinin böğrü ağrıyorsa, güvercin pisliğini kara un ile kaynatıp, üç gece orasını bununla ovsun, ağrıları kaybolur.” “Delinmemiş çıbana karşı (ilaç): İneğin veya koyunun boynuzu dövülür ve üstüne sürülürse, hemen delinir ve iyi olur.“ “Eğer biri kolik ağrısı çekiyorsa ve iyi olmuyorsa, sarımsağın kabukları ve kökü yoğurtla karıştırılıp içirilmeli, geçer. “ “Diş ağrısına karşı (ilaç): Üç yaşındaki kara öküzün tersi bir kapta kaynatılarak üzerine sürülürse, ağrı geçer, “ “Vücudunda siğil çıkan kişi, yeni ayın ikinci gününde aya bakarak yere işer ve bunun çamurunu siğil üzerine koyarsa, (siğili) geçer. “ “Kasık ağrısına karşı ilaç: Kırlangıç yuvasının toprağı, sütle karıştırılıp içilmeli.” “(Kişi) Bir köpek dişini yakar, (külünü) uygun yerinde taşırsa, kılları çıkmaz. “ 5.3.2. Hint tıbbı ile etkileşim Bulunan metinlerden bazılarının Sanskritçe kaynaklardan yapılan çeviriler olduğu
saptanmıştır.
Bunlar
dönemlerinin
önde
gelen
Hintli
hekimlerinden
Vāgbhata’nın Astāṅgahrḍayasamhitā,, Ravigupta’nın Siddhasāra, Nāgārjuna’nın Yogaśataka adlı eserlerinden ve yazarı bilinmeyen Padmacintamanidharanisutra adlı eserden yapıldıkları belirlenen çevirilerdir. Bunların yanı sıra kaynakları belirlenemeyen metinlerde de pek çok Sanskritçe ve Tibetçe kökenli sözcük izlenmektedir. Arat’ın Heilkunde II’de13 yayımladığı metinlerde, Hint tıbbının hastalık kavramına bakışı ile ilgili örnekler mevcuttur:
180
“Bu şarap hastalığı balgamdan olur. Üç hılt zarar görürse şarap hastalığının ve üç hıltın bulguları ortaya çıkar. Şimdi ilaçlardan söz edelim: ...” (T II Y 27 Y 17 Y 18/ 33.-34. satırlar) “… Midede çıkan yaralara ve yel, balgam ve safradan oluşan yaralara iyi gelen ilaçlardan söz edelim. “(T II D 142/ 17.-18. satırlar) Verilen örneklerden anlaşılacağı gibi eski Uygur tıbbında da Hint tııbbında tridosha olarak geçen üç hılt, yani yel (vata), safra (pitta) ve balgam (kaphta) arasındaki dengenin bozulması hastalıkların oluşmasındaki başlıca etken olarak gösterilmektedir. Klasik dönemde Önasya’da ve daha sonra Avrupa’da rağbet gören “dört humor” (dört hılt) teorisinde yer alan iki hılt “kan” ve “kara safra” (sevda) bilinen metinlerde esas hastalık etkenleri arasında sayılmamaktadır. Esas hılt olarak kabul edilmemekle birlikte, bazı durumlarda kan bir hastalık etkeni olarak belirlenirken, kara safra hiçbir metinde geçmemektedir88. Dört hılt kuramı Orta Asya’da İslam tıbbı ile birlikte yayılmış, sonunda geleneksel tıpta Hint kökenli tridosha kuramının yerini almıştır. Burada diğer bir önemli husus, eski Uygurca’da günümüz Türkçesinde “safra” olarak kullandığımız sözcüğün, karşılığında iki ayrı sözcük bulunmasıdır. Karaciğer salgısı olan safra anlamı karşılığında öd, hastalık yapan hılt anlamı karşılığında ise sarıg sözcükleri kullanılarak, ayrı kavram farklı sözcüklerle ifade edilmiştir. Öte yandan sözü edilen üç hılt (yel, safra ve balgam) arasında, yel’e diğerlerinden daha çok önem verilmiştir. Uygur Türkçe’sinde “yil”, (günümüz Türkçe’sinde yel) olarak ifade edilen kavram Türk kültüründe yaygın olarak kullanılan bir kavramdır. Hintçeden yapılmış çevirilerin haricinde de başka örnekler de vardır. Yel sözcüğü eski Türklerde "yel tözlüg ağrıg, yel tartmak (kötü ruhun çarpması) örneklerinde olduğu gibi “kötü ruhlar” anlamında da kullanılmıştır89. Divanü Lugat-it Türk'de de yel için "rüzgâr, esinti, cin ve cin çarpması" karşılıkları verilmiştir90. Kutadgu Bilig'de de yel sözcüğü, "rüzgâr, ejderha ve cin" karşılığında geçmekte olup; aynı eserde kamların yel (cin) ve periden gelen hastalıkları tedavi ettikleri yazılıdır91. Tarama sözlüğüne göre 14. ve 16. yüzyıllarda da "romatizma ağrısı" karşılığında "yel ağrısı, soğuk vurmak, rüzgâr dokunmak" anlamında "yel çalmak" şeklinde kullanılmıştır92. "Yel tutmak" şeklindeki kullanımı "ağrımak" anlamında olup, 15. yüzyıl Osmanlı kaynaklarından geçmektedir93.
181
Arat’ın Heilkunde II kitabında Uygurlarda hastalıkların açıklanmasına dair bulunan metinlerde ayrıca Budacı inanışların başka izlerine de rastlamak da mümkündür: “… Bu ürmen yarası hastalıklarının çoğu önceki varoluşlardaki kötü amellerden olur yada şimdiki hayatında bir çok kötü amel yapıp uygunsuz şeyler yiyip içmekten olur. Deri, et, kan ve yemekler karışır ve bütün hıltlar kirlenir. On sekiz türlü ürmen hastalığı oluşur.“ (T II Y 27/ 12.-16. satırlar) Reenkarnasyon (yeniden doğuş) inancı bağlamında, genelde “karma” olarak bilinen, kişinin önceki yaşamında veya o anki yaşamında yaptığı kötü amellerin başına dert olacağı ve hastalıklara yol açacağına ilişkin görüşler de bildirilmektedir. 5.3.3. Çin tıbbı ile etkileşim Çin kaynaklarına ulaşmanın güçlüğü nedeniyle, elimizde Çin tıbbı ile ilgili etkileşime ilişkin -bazı droglar ve akupunktur noktalarını betimleyen tasvirlerin dışındasomut bulgu mevcut değildir. Bazı yazarlar eski Türk tıbbının Çin tıbbına da etki ettiğine işaret etmektedirler; “Çinlilerin kurduğu Hen, Tang, Song devletlerinin başkent ve diğer mühim şehirlerinde, Kitan, Tüpüt ve Tangut devletlerinin başkentlerinde Türk ilaçları satıldığ; Yuan sarayında Uygurlardan yetişmiş Ayşe tarafından Ching-Shi Yao Yuan adıyla bir tıp ve eczacılık merkezi kurulduğu” ve “bu merkezin 1273’de genişletilerek Guang-Hui-Si (saray hastahanesi) ismini aldığı ve burada Uygur ilaçları imal edildiği”94, ayrıca “1293’de Yuan başkenti Durun (Kökhut) ile Taydu (Hanbalık)’da Guang-Hui-Siya bağlı birer Uygur eczacılık mahkemesi kurulduğu” bildirilmiştir.95,96 kaynak 97 Geleneksel Çin tıbbının akupunktur ve masaj gibi uygulamalara ağırlık verdiği göz önünde tutulunca, ilaçla tedavinin ön planda geldiği Uygur tıbbının Çin tıbbını etkilemiş olabileceği araştırılmaya değer bir savdır. Muhakkak ki, şimdilerde Çin’de bulunan ve henüz işlenmemiş, yayınlanmamış yazmaların açığa çıkması ile bu konuda da etraflıca bilgi edinmemiz mümkün olacaktır. 5.3.4. İslam tıbbı ile etkileşim 10. yüzyılda Türkler'in İslâmiyet'i kabul etmesiyle Türk devletleri, yavaş yavaş eski kültür sahalarından ayrılıp İslam kültür ve uygarlığının etki alanına girdiler. İslam kültürünün etkisi batıdan başlayarak zaman içinde Doğu Türkistan’a ulaşmış ve bu
182
süreç içinde İslam tıbbı büyük ölçüde İslam öncesi tıp anlayışının yerini almıştır. Bu dönemde yazılan tıp eserleri de büyük ölçüde Arapça kaleme alınmıştır. Günümüze ulaşan Çağatay veya Özbek Türkçesi ve Arap harfleri ile yazılmış az sayıdaki Türkçe eser ise 15. yüzyıldan sonraki dönemlere aittir. Bunlardan, Taşkent’te Turkistanskiy Kur’yer Gazetesi basımevinde taş baskı ile samanlı kağıda basılan 48 sayfalık bir derginin 17.-37. ve 42.-48. sayfalarında yer alan bir Özbek Türkçesi metin, Bilge Baydan tarafından transkripte edilmiştir98. Diğer bir tıp metni ise, İbn Kutluk Mollâ Toh-niyaz Ahond Tog Begi tarafından Çağatay Türkçesi ile yazılmış 667 satırlık bir yazma olup bir bölümü Osman Sertkaya tarafından bildiri olarak sunulmuş99, metnin tamamı ise Aysun Gürgüz tarafından doktora tezi olarak çalışılmıştır100. Adı geçen araştırmacılar, metnin içeriğinde yer alan tıbbi bilgilerin İbn Sina’nın eserleri ile paralellik gösterdiğini ve İslam tıbbını yansıttığını bildirmişlerdir. 5.4. Sonuç Bu çalışma çerçevesinde, 14. yüzyıl öncesi çeşitli alfabelerle Türkçe olarak yazılmış 63 parça tıp metni bir araya getirilerek incelenmiştir. İslam tıbbı etkisinde kalan Türk topluluklarındaki eserlerin Arapça kalemi alınmış olması nedeniyle elimizdeki incelenecek metinlerin tamamı eski Uygur lehçesi ile yazılı metinler olup, üçü dışında hepsi, önceden dilbilimcileri tarafından önceden transkripsiyonları ve Almanca çevirileri yapılarak değişik tarihlerde yayımlanmıştır. Almanca yayımlanmış olan bu çeviriler Osman Fikri Sertkaya ile birlikte Uygurca asılları ile karşılaştırılarak gerekli düzeltmeler yapılmış ve günümüz Türkçesindeki karşılıkları belirlenerek incelenmiştir. Bu metinlerin incelenmesi sırasında, daha önce Ünver tarafından yayımlanan monografide1 karşılığı verilmeyen, ya da yanlış verilmiş olan veya sonradan yayımlanan Almanca çevirilerde listelere eklenen 60 drog adının günümüz Türkçesinde karşılığı, Türkçesi yoksa, başka bir dilde karşılığı saptanmış, taksonomik sınıflandırmaları eş anlamlı bilimsel karşılıkları ile birlikte verilmiştir. Özellikle Hint ve Tibet kökenli drogların bu dillerdeki karşılıkları saptanarak karşılaştırılmıştır. Drogların bitkisel özellikleri, etkileri ve kullanımları araştırılarak belirtilmiştir. Metinlerde geçen hastalık ve
bunlarla
ilgili
kavramlar
sınıflandırılarak,
tedavi
şekilleri
ve
reçeteler
değerlendirilmiştir. Hastalıklara bakış ve tedaviye yaklaşım geleneksel Çin ve Hint tıbbı ile karşılaştırılarak, etkileşimler incelenmiştir.
183
Metinlerin içeriğinin incelenmesinde, metinlerde geçen hastalık tanımlarının dönemin genel yaklaşımına uygun olarak, genelde “baş ağrısı, uzun süren ateş” gibi hastanın şikayetini, şikayetin yerini ve bazen de süresini belirtmekten ibaret olduğunu görmekteyiz. Bu tanımlarda bazen hastalıkları oluşturan nedenlere ilişkin bilgiler de eklenmiştir (örn.: “yel’ ve balgam nedeniyle oluşan yara” ). Bu nedenler, oluşum mekanizmalarına fazla değinmeden, tedavi önerilerine yol gösterecek şekilde, şikayetin veya belirtinin önüne eklenmiştir. İncelenen 63 metnin 33’ünün, aynı zamanda Tibetçe, Horence gibi pek çok dile de çevrilmiş olan ve dönemin ileri bilgilerini içeren Sanskritçe kitaplardan Türkçeye çevrilmiş
olduğu
yapılan
karşılaştırılmalarda
ortaya
çıkarılmıştır.
Dilbilimi
araştırmacıları, çeviri niteliğinde olan metinlerin, aslına uygun ve başarılı çeviriler olduğunu; metinlerde geçen kavram ve tanımların Türkçeye uyarlanmasındaki bu başarının, çeviriyi yapanların materia medica hakkında geniş bilgi sahibi olduğunu ve bu bilgileri doğru uyguladıklarını gösterdiğini belirtmektedirler55. Sanskritçeden çeviri olduğu belirlenen metinlerin birkaç yerinde, hastalıkların nedenlerine ilişkin olarak, “hastalanan kişinin önceki hayatlarında çok kötü işler yapmış olmaları, ya da şimdiki hayatlarında bir çok kötü iş yapıp, uygunsuz şeyler yiyip içmeleri”nden kaynaklandığı, “günahlar nedeni ile deri, et, kan ve yemeklerin karıştığı ve bütün hıltların kirlendiği” şeklinde yapılan açıklamaların Budacı kuramlardan esinlendiği aşikardır. Aynı şekilde vedik tıpta hastalık yapan neden olarak verilen tridoşa, yani yel, balgam ve safradan oluşan üç hılt arasındaki dengenin bozulmasının metinlerde sıkça yer alması, Hint tıbbının etkilerine dair tipik örneklerdendir. Bir hastalık etkeni olarak birkaç yerde geçmekle birlikte, “kan” esas hıltlardan biri olarak kabul edilmemiştir. “Kara safra” (sevda) ise hiçbir metinde geçmemektedir. Öte yandan, Arat’ın Heilkunde II’de 4 numaralı kitap başlığı altında yayınladığı yazmada yer alan çizimlerdeki akupunktur noktaları ve geleneksel Çin tıbbında da kullanılan bazı droglar dışında, Çin tıbbından etkilenildiğine ilişkin bulgu mevcut değildir. Hint tıbbında hastalık nedenleri ve oluşum mekanizmalarına özel bir önem verildiği göz önüne alınırsa, Uygurların teorik açıklamalara fazla itibar etmeyen pratik ve pragmatist bir tıp anlayışına sahip olduklarını söylemek mümkündür. Abse tedavisinde bıçakla müdahaleyi anlatan bir istisna dışında tedavinin esası ilaçlara dayandırılmıştır. Bununla birlikte bazı metinlerde hastanın yiyeceği, içeceği
184
gıdaların
düzenlenmesine
de
yer
verilmiştir.
İlaçları
etki
mekanizmalarının
açıklanmasında, safra, yel gibi hıltlardaki değişime olan etkilerinden söz edilmektedir. Kullanılan ilaçların çoğunluğu bitki kökenli olmakla birlikte, özellikle çeviri oldukları belirlenmemiş metinlerde Hint ya da Çin tıbbında fazla yer verilmeyen et suyu, tereyağı, süt gibi günlük kullanımı yaygın hayvansal ürünlerden elde edilen droglara da önem verildiği izlenmektediri. Reçeteler ve tedavi önerileri kısa, özlü ve sade bir dille anlatılmıştır. Önerilen ilaçlar genelde birleşik müstehzar (mürekkep) tarzda olup, hazırlanışları ve kullanımları çoğunlukla ayrıntılı olarak tarif edilmiştir. Kullanılan Türkçe duru ve anlaşılır niteliktedir. Sanskritçeden yapılan ve özellikle Brahmi harfleri ile yazılı olan çevirilerle, başka dillerde karşılığı bulunmamış bazı metinler kıyaslandığında, aynı ilaç adlarının zaman içinde değişime uğrayarak Türkçeleştirildiğini izlemek mümkündür. Bu karşılaştırmalarda diğer bazı özelliklerin de farklı olduğu göze çarpmaktadır. Özellikle Arat’ın Heilkunde I’de yayımladığı ve
başlıbaşına bütün bir yazma olarak
nitelendirilecek uzunlukta (22 sayfa) olan, 201 satırlık U. 559 (TID 120) işaretli metinde bu farklar belirgindir. Başka birde karşılığı bulunmayan bu metin içerinde yer alan reçeteler belirli bir sınıflandırmaya tabi tutulmadan sıralanmıştır. Bu özellik, dönemin çeviri kitaplarında uygulanan usüllerle bağdaşmamakta ve yazmanın bir kitap çevirisi olmayıp, yazarı olan hekimin gündelik uygulamalara yönelik deneyim ve önerilerini aktardığı yazılardan oluştuğuna işaret etmektedir. Metinde önerilen reçetelerde kullanılan droglarda da önemli farklılıklar dikkati çekmektedir. Özellikle et suyu, kurt dili, kurt kemiği, kurt ödü gibi bazı droglara, Sanskritçeden yapılan çevirilerde hiç rastlanmadığı gibi, Hint tıbbı kaynaklarında da, bunların Hint tıbbında kullanıldığına dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Ayrıca “dört yol ağzındaki toprak, eşek tözü, boynuna diş asmak” gibi geleneksel Türk halk tıbbına ilişkin tedavi önerileri, bu metnin bir çeviri olmayıp, özgün bir Türkçe tıp yazması olduğuna işaret eden diğer bir kanıttır. Yerleşik olmayan topluluklarda yazı yazma geleneğinin yeterince gelişmemiş olması, bu nedenle Hunlara ve Göktürklere ait tıp metni bulunmaması, İslam dinine
i
Hint ve Çin tıbbında kullanılan hayvansal droglar daha ziyade nadir rastlanılan hayvan cinslerinden elde edilenlerdir.
185
geçen topluluklarda yazı dili olarak genelde Arapça veya Farsça’nın benimsenmesi, yapılan kazıların tapınak çevrelerinde gerçekleştirilmesi, Rusça ve Çince kaynaklara ulaşamaktaki zorluklar, bulunan metinlerin dilbilimcilerce çalışılmadan tıp tarihi açısından değerlendirilememesi, elimizdeki materyelin Uygurlar döneminde yazılmış olan Türkçe tıp metinleri ile sınırlı kalmasına neden olmuştur. Eldeki yazılı materyelin kısıtlı olması 14. yüzyıldan önceki Orta Asya tıbbının bütünü için yapılacak bir genel değerlendirmeyi zorlaştırmaktadır. Bununla birlikte, mevcut materyelin incelenmesi bize, özellikle yerleşik düzene geçmiş olan Orta Asya Türk toplumundaki tıp uygulamalarının durumu hakkında yine de önemli ipuçları vermektedir. Yerleşik topluma geçişin büyük ölçüde tamamlandığı, ticaretin geliştiği, çevre ülke ve uygarlıklarla etkileşimin belirginleştiği bu dönemde, hekimler bölgedeki diğer uygarlıklarla etkileşim kurarak, yaşadıkları çağın en ileri tıp bilgilerine ulaşmış, bunları asıllarına uygun olarak kendi dillerine çevirmiş, kendi deneyimleri ve yerel uygulamaları ile de birleştirerek özümsemişler ve kendi kitaplarını oluşturmuşlardır. Gelecekte Çinde, Rusya’da ve günümüz Orta Asya Türk Devletlerinde yapılacak araştırmalarla yeni kaynakların ortaya çıkarılması Eski Türk tıbbına dair bilgilerimizi daha da zenginleştirecektir.
186
KAYNAKLAR 1. Ünver. A. S. Uygurlarda Tababet VIII-XIV Asır (La Medecine Chez Les Ouigours): Prof. R. R.Arat’ın Okudugu Uygurca Metinlere Göre. İstanbul: İ. Ü. Tıb Tarihi Enstitütüsü Yayınları; 1936. 2. Ishjamts N. Nomads in eastern Central Asia. İçinde Harmatta J editor, Puri BN, Etemadi GF co-editors: History of civilizations of Central Asia, Volume II, The development of sedentary and nomadic civilizations:700 b.c. to A.D. 250. 2nd. ed. Paris: UNESCO Publishing; 1996, s:165. 3. Hsiung-nu.
Encyclopædia
Britannica,
Erişim:
20.03.2010,
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/273960/Xiongnu# 4. Tekin T. Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları; 2008. 5. Soucek S. A History of Inner Asia. Cambridge: Cambridge University Press; 2000, s. 102. 6. Gorshenina S, Rapin C. Kâbilden Semerkand’a Arkeologlar Orta Asya’da. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları; 2004, s.14. 7. Bosworth CE. Shamanısm. İçinde Bosworth CE, Adle C, Habib I editors, Baipakov K co-Editor History of civilizations of Central Asia, Volume V: Development in contrast: from the sixteenth to the mid-nineteenth century. 2nd. ed. Paris: UNESCO Publishing; 1996, s: 790. 8. Altıntaş A, İslam öncesi Türklerde tıp. İçinde Tıp Tarihi ve Tıp Etiği Ders Kitabı. Sarı N, Altıntaş A, Başağaoğlu İ, Özaydın Z, Doğan H, Ülman YI, Dinç G, Hot İ. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları; 2007, s. 141. 9. Berbercan MT. Türk Orta Asyasında Budizm, Klimkeıt HJ. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2009; 26: 93-108 10. Yasin E. Karahanlılarda Tıp. İçinde Erdemir AD, Öncel Ö, Küçükdağ Y, Okka B, Erer S editörler. 1. Uluslar arası Türk Tıp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi, 20-24 Mayıs 2008 Bildiri Kitabı. Konya: 2008; I: 398-409. 11. Terzioğlu A. Yeni kaynaklar ışığında Karahanlı hastane ve tıp tarihine bir bakış. İçinde Yasa AA, Atılgan SO editörler. Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi 4-7. Eylül.1989 Bildirileri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını; 1997, s. 359-369.
187
12. Sarı N. A view on the dealer with Health in the Turkish Medical History. Tıp Tarihi Araştırmaları 1989; 3:11-33. 13. Mıkkelsen G. Dunhuang. Encyclopædia Iranica. Columbia University, New York. Erişim: 13.4 2010 http://www.iranica.com/articles/dunhuang-1 14. Berlin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften. Turfanforschung. Berlin: Akademienvorhaben
Turfanforschung;
2007.
Erişim:
18.04.2010,
http://www.bbaw.de/bbaw/Forschung/Forschungsprojekte/turfanforschung/bilder/T urfan_deutsch_07-Druck.pdf 15. Baykara T. Tarih Araştırma ve Yazma Metodu. İzmir: Akademi Kitabevi; 1999. 16. Sertkaya OF. Uygur Tıp Metinlerine Toplu Bir Bakış. İçinde Yasa AA, Atılgan SO editörler. Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi 4-7. Eylül.1989 Bildirileri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını; 1997, s. 349-359. 17. Rachmati
GR.
İçinde
Sitzungsberichte
der
Preußischen
Akademie
der
Wissenschaften Jahrgang 1930, Philosophische- Historische Klasse. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften, 1930, Sonderausgabe, 1, Band. 20, s. 451-473, Sonderausgabe, 2, Band 22, s. 401-448. 18. Rachmati GR. Zur Heilkunde der Uiguren II, Sonderausgabe aus den SPAW, Phil: Hist. Klasse 1932, XXII. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften; 1932, s. 401-448. 19. Bailey HW editor, Khotanese Texts I. Cambridge: University Pres; 1945, s.133-134. 20. Bailey HW, Medicinal plant names in Uigur Turkish, İçinde
Melanges Fuad
Köprülü/ Fuad Köprülü Armaganı. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayını; 1953, s.51-56. 21. Rachmati GR, Eberhard W. Türkische Turfan-Texte VII, aus den APAW, Jahrgang 1936, Phil.- Hist. Klasse, Nr. 12. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften 1936; s. 33-34; 70-72. 22. Müller FWK. II. Reste einer
sogdischen Uberaetzung des Padmacintâmani-
dhârani-sntra, SPAW, Phil: Hist. Klasse 1926, L ., Berlin: Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften, 1926; s.2-8. 23. Mackenzie DN. The Buddhist Sogdian Texts of the British Library. İçinde: Acta Iranica, Textes et Mémoires, Tome III. Leiden: 1976; s.10-17. 24. Cerensodnom D, Taube M. Die Mongolica der Berliner Turfansammlung (Berliner. Turfan-Texte XVI). Berlin. 1993.
188
25. Zieme P. Einige neue medizinische Textfragmente der alten Uiguren. İçinde Eimer H editör. Studia Tibetica et Mongolica (Festschrift M. Taube), Swisttal-Odendorf: Indica et Tibetica Verlag; 1999; s.325-340. 26. von Gabain A. Türkische Turfan-Texte VIII Texte In Brāhmīschrift. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften; 1954. 27. von Gabain A. Alttürkische Grammatik, 3. Auflage, Wiesbaden; 1974, s. 36-37. 28. Maue D. Sanskrit Uigurische Bilinguen aus dem Berliner Turfan Funden. Yayımlanmamış Doçentlik Tezi. Giessen; s. 228-249; 268-269.. 29. Maue D. Dokumente in Brahmi und Tibetischer Schrift, Alttürkische Handschriften, Teil I, Stuttgart: 1996; 47, s.186-187. 30. Maue D. An Uighur Version of Vāgbhatạ’s Asṭāṅgahrdayasaṃhitā. Asian Medicine 2009; 4:113–173. 31. Müller FWK. Handschriften-Reste in Estrangelo-Schrift aus Turfan, ChinesischTürkistan, II. Teil. APAW, Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften; 1904, s.107. 32. Ölmez M. Süryani harfli Eski Uygurca bir tıp metni. 3. Uluslararası Türk Dil kurultayı 1996, Ankara: 1999, s.815-820. 33. Türk Dil Kurumu.Türkçe Sözlük 10. baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları; 2009. 34. Caferoğlu A. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Enderun Kitabevi; 1993. 35. Röhrborn K. Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien. Wiesbaden, Almanya: Franz Steiner Verlag GMBH; 1977. 36. Bedevian AK. Illustrated Polyglottic Dictionary of Plant Names. Kahire: Argus & Papazian Presses; 1936. 37. Hauenschild I. Türksprachige Volksnamen für Kräuter und Stauden. Wiesbaden: Harrasowitz; 1989. 38. USDA, ARS, National Genetic Resources Program. Germplasm Resources Information Network - (GRIN) [Online Database]. National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. Erişim 22.3.2010; http://www.ars-grin.gov/cgibin/npgs/html/taxgenform.pl
189
39. MMPND Multilingual Multiscript Plant Name Database. The University of Melbourne; Erişim: 22.3.2010 http://www.plantnames.unimelb.edu.au/Sorting/Frontpage.html 40. Jolly J.. Indian Medicine. (2nd ed.).Delhi, Hindistan: Murshiram Manuharlal Publishers Pvt. Ltd.; 1977. 41. Dutt UC. The Materia Medica of the Hindus. (2nd ed.). Delhi: Hindistan: mittal publications; 1989. 42. Sudarshan SR editor. Historical Perspective, Encyclopedia of Indian Medicine I. 2nd ed. Bangalore, Hindistan: Po pular Prakashan Pvt. Ltd.; 2005. 43. Sudarshan SR editor. Materia Medica-Herbal Drogs, Encyclopedia of Indian Medicine, IV. Bangalore, Hindistan: Popular Prakashan Pvt. Ltd.; 2005. 44. Filliozat J. Yogaśataska 2nd ed. Pondichéry, Fransa: Institut Français d’Indiologie Publications ; 1979. 45. Bhagwan DV. Tibetan Medicine With Special Reference To Yogaśataska 3nd ed. Dharamsala, Hindistan: Library of Tibetan Works & Archives; 1985. 46. Dash VB. Materia Medica of Tibetan Medicine. Delhi: Sri Satguru Publications; 1994. 47. The Ministry Of Health And Family Welfare, Government Of India. Healing Herbs Of Himalaya. Yeni Delhi, Hindistan: Department Of AYUSH; 2008. 48. Erdemir AD. Şifalı Bitkiler Doğal İlaçlarla Geleneksel Tedaviler. İstanbul: Alfa Yayınları; 2009 49. Baytop T. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları; 2007. 50. Baytop T. Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi; 1999. 51. Mete O. Kabalcı Şifalı Bitkiler Ansiklopedisi. İstanbul: Kabalcı Yayınevi; 2005. 52. Erenler R 1997. Yüksek ardıç (Juniperus excelsa bieb.)’In meyvelerindeki bileşiklerin izolasyonu, yapı tayini ve aktivite testleri. Tokat: Gaziosmanpaşa Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi; 1997. 53. Tümen İ. Türkiye’de doğal olarak yetişen ardıç türlerinin (Junıperus Ssp.) farmakolojik kullanım alanları. 2. Odun Dışı Orman Ürünleri Paneli 21-22 Ekim 2009, İzmir . Erişim: 29.12.2009, http://193.255.91.7:8098/teblig.doc 29.12.2009 54. Ganguly, Mausumi et al. Antifertility activity of the methanolic leaf extract of Cissampelos pareira in female albino mice. Journal of Ethnopharmacology. 2007; 111: 688–691.
190
55. Herbal Monograph. Erişim:29.12.2009. http://www.himalayahealthcare.com/herbfinder/h_syzygi.htm 56. Grover JK, Vats V, Rathi SS. Antihyperglycemic effect of Eugenia jambolana and Tinospora cordifolia in experimental diabetes and their effects on key metabolik enzymes involved in carbonhydrate metabolism. Journal of Ethnopharmacology. 2000; 73:461-470. 57. Kim H, Han TH, Lee SG. Anti-inflammatory activity of a water extract of Acorus calamus L. leaves on keratinocyte HaCaT cells. Ethnopharmacol. 2009 Feb 25;122(1):149-56. Epub 2008 Dec 25. 58. Kee Chang Huang. The Pharmacology of Chinese Herbs 2nd ed. Florida:CRC Pres, 1999, s. 120. 59. Nepi M, Ciampolini F, Pacini E. Development and ultrastructure of Cucurbita pepo nectaries of male flowers annals of botany. 1996; 78: 95-104. 60. Parmar C, Kaushal MK. Wild Fruits.. Kalyani Publishers, New Delhi, India: 1982, s. 49–53 http://www.hort.purdue.edu/newcrop/parmar/13.html 61. Kokane DD, More RY, Kale MB, Nehete MN, Mehendale PC, Gadgoli CH. Evaluation of wound healing activity of root of Mimosa pudica. J Ethnopharmacol. 2009;124(2):311-5. 62. Engelmeier
D,
Hadacek
F,
Pacher
T,
Vajrodaya
S,
Greger
H.
Cyclopenta[b]benzofurans from aglaia species with pronounced antifungal activity against rice blast fungus (Pyricularia Grisea). J Agric Food Chem. 2000; 48(4):1400-4 63. Bozoğlu H, Topal N. Ülkemiz için yeni yemeklik tane baklagil türleri. Türkiye VI. Tarla Bitkileri Kongresi, 5-9 Eylül 2005, Antalya Bildiri Kitabı. Cilt I; s. 557-562 64. Dökmeci İ, Dökmeci AH. Büyük Tıp Sözlüğü. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi; 2009. 65. Kim KI, Shin KS, Jun WJ, Hong BS, Shin DH, Cho HY, Chang HI, Yoo SM, Yang HC. Effects of polysaccharides from rhizomes of Curcuma zedoaria on macrophage functions. Biosci Biotechnol Biochem. 2001; 65 (11):2369-77. 66. Puratchikody A, Devi CN, Nagalakshmi G. Wound healing activity of Cyperus rotundus Linn. Indian J Pharm Sci. 2006; 68:97-101. Erişim:30.03.2010, http://www.ijpsonline.com/text.asp?2006/68/1/97/22976
191
67. Mölgaard J, von Schenck H, Olsson AG. Alfalfa seeds lower low density lipoprotein cholesterol and apolipoprotein B concentrations in patients with type II hyperlipoproteinemia. Atherosclerosis. 1987 Mayıs; 65 (1-2):173-9. 68. Zieme P. Notes on Uighur Medicine, Especially on the Uighur Siddhasara Tradition. Asian Medicine. 2007; 3:308-322 69. Prakash P, Gupta N. Therapeutic uses of Ocimum sanctum Linn (Tulsi) with a note on eugenol and its pharmacological actions: a short review.Indian J Physiol Pharmacol. 2005 Apr;49(2):125-31. 70. Adams DQ. A Dictionary of Tocharian B. Amsterdam: Rodopi B.V.; 1999. 71. Hering C. The guiding symptoms of our materia medica, Yeni Delhi: B. Jain Publishers (P) Ltd.; 2005, Cilt 6, S.514 72. Guo HY, Pang K, Zhang XY, Zhao L, Chen SW, Dong ML, Ren FZ. Composition, Physiochemical Properties, Nitrogen Fraction Distribution, and Amino Acid Profile of Donkey Milk. J. Dairy Sci. 90:1635-1643. 73. Vıta D, Passalacqua G, Dı Pasquale G, Camınıtı L, Crısafullı G, Rullı I., Pajno G. B. Ass's milk in children with atopic dermatitis and cow's milk allergy: Crossover comparison with goat's milk. Pediatric allergy and immunology, 2007, 18: (7), s. 594-598. 74. İnanç N, Şahin H, Çiçek B. Probiyotik ve prebiyotiklerin sağlık üzerine etkileri. Erciyes Tıp Dergisi 2005, 3, 27: 122-127, 75. Rinpoche R. Tibetan medicine: illustrated in original texts. Berkeley: University of California Press; 1976, s.68 76. Wright AS, German Science Reader: Chemistry, Physics, Technology. Londra: BiblioBazaar: 2009, s. 447. 77. Jahresbericht über die Leistungen und Fortschritte in der Gesamten Medizin. Berlin: Hirschwald; 1914-1915, s. 308 78. Sudarshan SR editor. Materia Medica-Mineral and and Metallic Drugs, Encyclopedia of Indian Medicine, V. Bangalore, Hindistan: Popular Prakashan Pvt. Ltd.; 2005. 79. Thangam C., Dhananjayan R. Antiinflammatory Potentıal Of The Seeds Of Carum Coptıcum Lınn. Indian Journal of Pharmacology 2003; 35: 388-391 80. Rahman K.
Historical perspective on garlic and cardiovascular disease. J
Nutr. 2001; 3, 131:977S-9S.
192
81. Pal DK, Dutta S. Evaluation of the Antioxidant activity of the roots and Rhizomes of Cyperus rotundus L. Indian J Pharm Sci 2006;68:256-8. 82. Karoli L. Some remarks on the turkic word qart. Studia Etymologica Cracoviensia 10, Krakow, 2005, s.54-65 83. Monti G, Bertino E, Muratore MC, Coscia A, Cresi F, Silvestro L,ve ark. Efficacy of donkey's milk in treating highly problematic cow's milk allergic children: an in vivo and in vitro study. Pediatr Allergy Immunol. 2007 May;18(3):258-64. 84. Dwivedi S. Terminalia arjuna Wight & Arn. A useful drug for cardiovascular disorders . Journal of Ethnopharmacology 2007; 114: 114–129. 85. Gürgan M. Eski Uygur Türklerinde ve günümüzde Anadoluda uygulanan çocuk düşürme yöntemleri. İçinde Erdemir AD, Öncel Ö, Küçükdağ Y, Okka B, Erer S editörler. 1. Uluslar arası Türk Tıp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi, 20-24 Mayıs 2008 Bildiri Kitabı. Konya: 2008; I: 980-984. 86. Bayat AH. Türk tıp tarihinde akupunktur ve moksa (dağlama) tedavisi. Tıp Tarihi Araştırmaları 1989; 3: 56-61. 87. Müller R. Ein Beitrag zur örztlichen Graphik aus Zentralasien (Turfan). Archiv für Geschichte der Medizin 1923; XIV: 21-26. 88. Gürgan M. Eski Uygur Metinlerinde Hastalıkların Nedeni olarak Üç Unsur Arasındaki Dengenin Bozulmasının gösterilmesi. İçinde: Erdemir AD, Öncel Ö, Küçükdağ Y, Okka B, Erer S editörler. 1. Uluslar arası Türk Tıp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi, 20-24 Mayıs 2008 Bildiri Kitabı. Konya: 2008; I: 975-979. 89. Clauson G., An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish, Oxford: The Clarendon Pres; 1972, s.35. 90. Divanü Lügat-it-Türk Dizini "Endeks", Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1986, s.5. 91. Kutadgu Bilig İndeksi, III, Ankara: Türk Kültürünü Araşma Enstitüsü Yayınları; 1979, s.146. 92. Tarama Sözlüğü, Y, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları;1971,s.75. 93. Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları; 1943, I:.92 94. Hee-Soo-Lee,.İslam ve Türk kültürünün uzak Doğu’ya yayılması. Ankara: Diyanet vakfı yayınları;1988.
193
95. Wang- Shiao- Shien. İpek yolunda Tıp ve eczacılık ilişkileri üzerine denemeler. Ürümçi: Şin-cang Halk Yayınevi; 1998. 96. Sun-Chian-Di. Uygurlarda Tıp ve İpek Yolu. Zhong-Hua Tıp Tarihi Dergisi. 1982; 3: 184. 97. Yasin Y. İslamiyetten Önce Türklerde Tıp. İçinde Erdemir AD, Öncel Ö, Küçükdağ Y, Okka B, Erer S editörler. 1. Uluslar arası Türk Tıp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi, 20-24 Mayıs 2008 Bildiri Kitabı. Konya: 2008; I: 410417. 98. Baydan B, Yüksek lisans tezi İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1986 99. Sertkaya OF, Terzioğlu A. Özbek Türkçesi ile yazılmış şimdiye kadar bilinmeyen Arap harfli tıbbî bir yazma ve bu yazmanın Türk Dil, Kültür ve Tababet tarihi bakımından değeri. I. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, 14-18 Eylül 1981, Tıp-Diş Hekimliği-Eczacılık Tarihi, Bildiriler, İstanbul: Ekim 1981, Cilt 2, s. 143-150. 100.
Gürgüz A, İbn-i Kutluk Molla Toh Niyaz Ahond-nıng Tıp Kitabı. İ.Ü. Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul, 2005..
194
HAM VERİLERi
Metin örneği 1 chu6779versototal
i
Bu tez içinde verilen metin örnekleri “Depositum der BERLIN-BRANDENBURGISCHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN in der STAATSBIBLIOTHEK ZU BERLIN - Preussischer Kulturbesitz Orientabteilung”dan alınmadır
195
Metin örneği 2 chu6803versototal
196
Metin örneği 3 chu7111versototal
197
Metin örneği 4 mainz0091_seite1
198
Metin örneği 5 mainz0192_seite2
Metin örneği 6 mainz0192_seite1
199
Metin örneği 7 mainz0212_seite1
200
Metin örneği 8 u0562seite1
201
Metin örneği 9 u055901
202
Metin örneği 10 u056011a
203
ÖZGEÇMİŞ Kişisel Bilgiler Adı Doğ.Yeri Uyruğu Email
Soyadı Doğ.Tar. TC Kim No Tel
Mahmut Bitlis T.C. [email protected]
Gürgan 13.05.1956 13670429866 0538 381 6580
Eğitim Düzeyi Doktora Yük.Lis. Lisans Lise
Mezun Olduğu Kurumun Adı İstanbul Tıp fakültesi İstanbul Tıp fakültesi İstanbul ErkekLisesi
Mez. Yılı 1980 1980 1974
İş Deneyimi (Sondan geçmişe doğru sıralayın) Görevi 1. Radyoloji Uzmanı 2. Radyoloji Uzmanı 3. Radyoloji Uzmanlık Öğrencisi
Kurum İstanbul Tıp Fakültesi Özel Vatan Hastanesi (Aksaray) İstanbul Tıp Fakültesi
Yabancı Okuduğunu Konuşma* Yazma* Dilleri Anlama* Iyi Iyi Almanca Çok iyi İyi Orta Orta İngilizce *Çok iyi, iyi, orta, zayıf olarak değerlendirin
LES Puanı (Diğer)
Sayısal 49.860
KPDS/ÜDS Puanı 81
Eşit Ağırlık 51.212
Süre (Yıl – Yıl) 1989-2004 1987-1989 1982-1987
(Diğer) Puanı
Sözel 52.564
Puanı
Bilgisayar Bilgisi Program MS-Word MS- Powerpoint MS- Excel
Kullanma becerisi Çok iyi Çok iyi Iyi
Yayınları/Tebligleri Sertifikaları/Ödülleri 1. Gürgan M, Toker A, Sarı N. Akciğer kanserli hastalardan aydınlatılmış onam alınması ile ilgili etik sorunlar. İçinde Türk Toraks Derneği 10. Yıllık Kongresi 25-29 Nisan 2007, Antalya, Bildiri Özetleri. Toraks Dergisi 2007, 8 (Ek 2) :110.
204
2. Sarı N, Gürgan M. Organ bağışına dair çekinceler bağlamında İslam düşüncesinde ölüm ve günümüz sağlık hizmetlerinde güven sorunu. İçinde Erdemir AD, Öncel Ö, Zeytin Z, Türkmen HÖ, Erer S, Ertin H, Atıcı E editörler. Organ ve Doku Naklinde Tıp Etiği ve Tıp Hukuku Sorunları 1. Uluslararası Tıp Etiği ve Tıp Hukuku Kongresi, Bildiri Kitabı. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi; 2007, s.55-72. 3. Gürgan M. Üsküdar’dan yetişen bir büyük hekim: Muallim Dr. Hulusi Raşit Bey. İçinde: Yılmaz C editör.Uluslararası Üsküdar Sempozyumu V. 1-5 Kasım 2007 Bildiriler Kitabı. İstanbul: 2008; II: 457-462. 4. Gürgan M. Eski Uygur Türklerinde ve günümüzde Anadolu’da uygulanan çocuk düşürme yöntemleri. İçinde Erdemir AD, Öncel Ö, Küçükdağ Y, Okka B, Erer S editörler. 1. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi, 20-24 Mayıs 2008 Bildiri Kitabı. Konya: 2008; I: 980-984. 5. Gürgan M. Eski Uygur metinlerinde hastalıkların nedeni olarak üç unsur arasındaki dengenin bozulmasının gösterilmesi. İçinde Erdemir AD, Öncel Ö, Küçükdağ Y, Okka B, Erer S editörler. 1. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi, 20-24 Mayıs 2008 Bildiri Kitabı. Konya: 2008; I: 975-979. 6. Gürgan M. Organ bağışında sorunlar ve sorular. Diyabete Bakış. 2008; 5: 2225. 7. Gürgan M. 14 Mart 1827; medreseden fakülteye. Farmaskop. 2008; 39:62-65. 8. Hot İ, Gürgan M, Doğan HH. Halk Bilgisi Mecmuası’nda İstanbul’da doğum ve çocuk ile ilgili inanıştır. VI. Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Günleri, 27-30 Mayıs 2009, Antakya Bildiri Özetleri. Adana: 2009; s.45 9. Gürgan M. Elektronik sağlık kaydı uygulamalarında (ESK) ortaya çıkabilecek etik sorunlar. İçinde Erdemir AD, Erer S, Öncel Ö editörler. 21. yüzyıl Başında Yaşama Destek Tedavileri Etik ve Hukuksal Yönleri 2. Uluslararası Tıp Etiği ve Tıp Hukuku Kongresi, Bildiri Kitabı. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi; 2009, s. 603608. 10. Hot İ, Gürgan M. Yaşamın sonuna ait kararlarda yoğun bakım hekimlerinin görüşleri. İçinde Erdemir AD, Erer S, Öncel Ö editörler. 21. yüzyıl Başında Yaşama Destek Tedavileri Etik ve Hukuksal Yönleri 2. Uluslararası Tıp Etiği ve Tıp Hukuku Kongresi, Bildiri Kitabı. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi; 2009, s.515521. 11. Gürgan M. Teleradyoloji uygulamalarında etik sorunlar. İçinde Ülman YI, Gül TB, Kadıoğlu FG, Yıldırım G, Edisan Z editörler. Tıp Etiğinden Biyoetiğe. Ankara: Türkiye Biyoetik Derneği Yayını; 2009, s.145-150 12. Gürgan M. İlk Röntgen şehitlerimiz. İçinde Mutluer M, Akçiçek E editörler. Atatürk Dönemi Sağlık Tarihi Kongresi (1920-1938). Bildiriler 6-9 Kasım 2007. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını; 2009, s.115-120. 13. Gürgan M. Teletıp ve hasta hakları. Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi. 2009; 9:104-108. 14. Gürgan M. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi’nin tarihçesi. Promice. 2009; 1:104-105. 15. Hot İ, Gürgan M. Benim hakkım var mı? Türkiye Biyoetik Derneği VII. Tıp Etiği Simpozyumu, 9.3.2009, İstanbul. Poster sunumu
205
16. Sarı N, Gürgan M, İzgüer Z. Gedanken zur medizinischen Handschrift des osmanischen Arztes Musa Hamon aus dem 16. Jahrhundert. Tıp ve Musevilik X. Tıp Tarihi Kollokyumu 30.9-1.10. 2009 İstanbul. Bildiri sunumu 17. Gürgan M. Ethical problems during the development process of biobanks in Turkey. International Workshop on Advanced Clinical Research Ethics: Experts Meeting and Regional Country Reporting 7-8 December 2009 Istanbul, Turkey. Bildiri sunumu. Özel İlgi Alanları (Hobileri): Kitap okumak, müzik dinlemek, gitar çalmak
