Eski Mezopotamya Tarihi / K. Köroğlu ÖZET Tanımı ve sınırları : Mesos (orta) +potomos (ırmak) = İki nehir (FIRAT-DİCLE) arasına ka!an "er# Me$opotam"a tarih %o"&n'a ark!ı nem!ere ark!ı 'o*ra sınır!arı tanım!amak i,in k&!!anı"or&# tra%on. /!ini&s. Te0rat# Te0rat# 1&23n ise 4# Toros a*!arı. 5# 1asra 4re$i. D# 6a2ros Da*!arı 0e 1# &ri"e 7!3# Me$opotam"a 'o*ra %ir iae o!mak!a %ir!ikte a"nı $amana k3!t3re! %ir tanımır# tanımır# 3mer Aka 1a%i! As&r 2i%i &"2ar!ık!arın &"2ar!ık! arın o!&8t&r&*& ortak k3!t3r3 iae eer# eer#
Araştırma tarihi 4&tsa! kitap 0e antik "a$ar!aran i!k %i!2i!er eini!i# Arınan 2e$2in!erin 2e$2in!erin ara8tırma!arı ara8tırma!arı i!e e0am etti# Arınan Arınan 9# "3$"ı!a A0r&pa;nın 0r&pa;nın %3"3k m3$e! m3$e!eri eri eser eser top!am top!amak ak i,in i,in i!k ka$ı ka$ı ,a!ı8m ,a!ı8ma!a a!arını rını %a8!at %a8!attı tı (n'e (n'e ip!om ip!omat! at!ar ar amatr ka$ı!ar "aptı)# Arınan ,i0i"a$ısının ,$3m3 i!e %era%er 2er,ek an!ama %i!imse! ,a!ı8ma!ar %a8!aı# !ivi yazısı "öz#m# : <, i!!i (eski /ers,e. E!am'a. 1a%i!'e) 1is&t&n "a$ıt!arı# İ!k ,$en (9>?) A!man i!%i!im'i i!%i!im'i $eor% &re'ri(h $rote)en'# 1& ara8tırma!ara @a!an a!anın o*!& tanım!amasını ,ıkarı ki %& eski /ers kra!!arı @Dari&s o*!& 4serks 4serkses; es;e e iaes iaesine ine &"&"or &"&"or&# &# An'ak An'ak %i!ims %i!imse! e! %ir ,a!ı8m ,a!ı8ma a o!arak o!arak 2r3!m 2r3!mei ei## Arınan 9B;e *enry *enry +res,i +res,i(k (ke e -a,lin -a,linson son "iviy "iviyazı azısın sının ın aas aası0 ı0 5rote teen en i!e rt38 rt38en en son& on&,!ar ,!ara a &!a8 &!a8tı tı## 13t 13t3n %& 2e!i 2e!i88me!e me!err son&n on&na a Assurilim(i $eor% 1mith %ir,ok ta%!eti ,$me"i %a8arı# 2344E- Me$opotam"a;a en "a"2ın kon&8&!an i!!er 3mer'e 0e Akka'a;ır# 1#mer(e: 1i!inen hi,%ir i!!e o*r&an %ir akra%a!ı*ı "okt&r# An'ak 3mer'e"e 4ramer;in e s"!ei*i 2i%i akra%a o!a%i!e'ek i! 2&r&%& ra!-A!ta" i! 2r&%&&r# # 1in"ı!ın son&na 0e $e!!ik!e B# 1in"ı!a "a"2ın %ir 8eki!e kon&8&!makta"ı# ?# 1in"ı!a si"asi etkin!ik!erini ka"%ein'e i!!eri e etkin!i*ini ka"%etti 0e "a!nı$'a resmi i8!ere 0e e $e!!ik!e ini kon&!ara k&!!anı!ma"a %a8!anı# 1& i!e ait i!k %e!2e!er B?>>;e tarih!ense e %ek ha!ineki %ir,ok "a$ı!ı ta%!et aha 2e, %ir neme (?>>-) tarih!enir# tarih!enir# Haes. am (ami!er) am (ami!er)# 56T: $# G&h;&n 3, o*!&: Haes. ami kk kken!i %ir i!ir i!ir## ami ami kke kken!i n!i i!!er "apı!arın "apı!arınaki aki ark!ı!ık ark!ı!ık!ar !ar Akka'(a : ami neeni"!e 1atı 0e Do*& i"e iki"e a"rı!ır# Do*&: Akka'a. 1a%i!'e. As&r'a# 1atı: Amorit, Amorit,e e (Am&rr (Am&rr&A &Am&r m&rii i!i). i!i). Arami'e# Arami'e# B# 1in"ı!ın 1in"ı!ın orta!arın orta!arınan an 9# 1in"ı! 1in"ı!ın ın son!arına kaar 2eni8 %ir %!2ee kon&8&!m&8 kon&8&!m&8 0e "a$ı!mı8tır# "a$ı!mı8tır# 4&$e"e kon&8&!an kon&8&!an As&r'a 0e 53ne"e kon&8&!an 1a%i!'e Akka'anın !eh,e!eriir# !eh,e!eriir#
7ail(e Aka'anın !eh,esi# ?# 1in"ı!ın ?# Harısınan iti%aren Anao!& D# Akeni$ 0e Me$o Me$opo pota tam" m"a; a;a a k3!t3 3!t3rr 0e ip! ip!om omas asii i!i i!i o!ar o!arak ak k&!!a &!!anı nı!m !mı8 ı8tı tırr# i"a i"asi si merke$!erine %a*!ı o!arak 53ne" Me$opotam"a merke$!i %ir i!# Asur(a Aka'anın !eh,esi# i"asi merke$!erine %a*!ı o!arak 4&$e" Me$opotam"a merke$!i %ir i!# Anao!& "a$ı"ı As&r!& t3''ar!aran *renmi8tir# As&r!& t3''ar!ara ait "a$ı ar8i0!eri ?# 1in"ı!ın %a8ına aittir#
8%arit"e : &ri"e;nin %atısına "ere! %ir i!ir# 1& "a$ı he'e !,3s3 "erine a!a%e "a$ısına %en$er 0e Fenike a!a%esinin teme!ini o!&8t&r&r# 9B-9?# H"# ait ar8i0!er 0arır# Ela 2ili ami kken!i %ir i! o!mak!a %era%er ark!ı $e!!ik!er ta8ır# 1& i!e ait %i!2i!erin ,o*& 4#&ri"e;e a!ep "akın!arınaki E%!a kentineki %&!&nt&!ara a"anır# MJ ?>> "ı!!arı# Amorit"e : Am&rr& i!i %atı ami kken!i %ir i!ir# ?# 1in"ı!ın i!k "arısınan iti%aren &ri"e kı"ı!arınan 5# Me$opotam"a;"a kaar 2eni8 %ir a!ana k&!!anı!mı8# An'ak %3t3n3"!e %& i!e %e!2e!er "okt&r# Arami(e: 1atı ami kken!i %ir i!ir# A!a%e "a$ı!ı %ir i!ir# Di!!eri "a$ı!ı %e!2e!ere ,ok aktarı!mamı8 "er a!arı 0e isim!er ı8ına# 7ok a$ ta%!et 0ar ,3nk3 aha ,ok papir3s!er 3$erine "a$ı!ı"or&# 9# 1in"ı!a Aka'a;nın "erini a!mı8 0e 2eni8 %ir 'o*ra"aa kon&8&!m&8t&r# Mezopotamya kültürünün batıya aktarılması (İskener i!e %era%er) nem!i %ir ro!3 0arır# *urri(e: 4&$e" &ri"e ,e0resine B#%in"ı!ın orta!arınan ?# 1in"ı!ın son ,e"re*ine kaar etkin %ir i!i# rart&'a i!e a"nı kkenen 2e!i8mi8tir# Mitanni(e : 4# &ri"e 5# D# Anao!& ,e0resine kon&8&!an int A0r&pa kken!i %ir i!# Elam(a: 3mer'e 2i%i # 1in"ı!ın son!arına k&!!anı!ma"a %a8!anmı8tır# 4ken!eri %i!inmemek!e %ir!ikte ami kken!i o!ma!arı m&hteme!ir# *omo Ere(tus (a"akta &ran insan) 9#K-? mi!"on %e!ir2in %ir i!i o!an %& insan!ar. %i!in,!i a0'ı!ık "apı"or 0e ate8i kontro! ee%i!i"or!arı# İ!k ta8 a!et!eri %& insan t3r3 "apmı8tır# 5# Do*& 0e 4# Me$opotam"aa (&ri"e) arkeo!oik %&!&nt&!ara rast!anmı8tır# *omo 5ean'erthal (?B>#>>>-?#>>>): Moern insanın (homo sapiens) atası o!arak 2r3!se e "eni ara8tırma!ar homo sapiensin atası o!maı*ını an'ak k&$eni sa"ı!a%i!e'e*ini orta"a ko"m&8t&r# 4ısa tıkna$ 0e ,ok 23,!33r# J!3!erini 2men i!k t3r3r# A0'ı 0e top!a"ı'ı aha ,ok a0'ı# apiensten aha 23,!3 aha %3"3k %e"in!i"i# 4on&8ma "etenek!eri kesin 0arı an'ak sapiens kaar e*i!i# 6or!& 8art!ara ha"atta ka!an %& t3r ironik %ir 8eki!e sapiens taraınan "ok ei!mi8tir# 1ire" 5r&p# *omo 1apiens: N>#>>>K>#>>>: moern insan# 7uzul !ağının 1ona Erişi 56T Tarih n'esi e0ir!erin tarih ara!ı*ı %ir,ok ka"nakta ark!ı# 1& "3$en nem aı "erine %in "ı! s"!emek aha mantık!ı# /a!eo!itik ,a* (Eski Ta8 ,a*ı4a%ata8 e0ri) 9#K ? mi!"on-9?>>> Me$o!itikEpipa!eotik 7a* Orta ta8 ,a*ı"ontma ta8 e0ri) 9?>>>- 9>>>> 9>>>>>>>
Geo!itik 7a* (Heni Ta8 7a*ı'i!a!ı ta8 e0ri) 9>>>>- K?>> >>>-K>>> 4a!ko!iN 9B %in "ı! n'e Me$opotam"a aha a$ k&raktı 0e aha ,ok ormana 0e %itki"e sahipti# O e0rin insan!arı 3n"anın her "erineki insan!ar 2i%i 2e$i'i k3,3k 2r&p!ar ha!ine a0'ı top!a"ı'ı o!arak "a8ı"or!arı# 5ene!e hareket ha!ine"i!erP a0!a"a'ak "a a top!a"a'ak "i"e'ek %&!&k!arı "er!ere %arınak k&r&"or!ar "a a ma*ara!ara "er!e8i"or!arı# 1&ra!ara keni!erini %es!eik!eri s3re'e ka!ı"or&#
56T 1&$&! ,a*ı 23n3m3$en 9 %in "ı! n'e son %&!m&8t&r# 9?#K>> "ı! n'e tekrar 2eri n3# D3n"a k&rak 0e so*&k "er ha!ine 2e!i# Ortao*&;a ,e0rese! %ir ,k38 "a8anı# 4&rak!ık 9>>> "ı!an &$&n s3r3# Mezolitik !ağ ya 'a Erken 5eolitik 2önem 99-9? %in "ı! n'e ik!im "a0a8 "a0a8 e*i8erek %&23nk3 ha!ini a!ı# 9>#>>>K>>;!ere insan!ar i!k k3,3k "er!e8im!eri k&rma"a %a8!aı!ar# 1& neme i!i8kin %&!2&!arın %3"3k %ir kısmı Do*& Akeni$ kı"ı!arına eini!mekteir# 1& kısa s3re!i "er!e8im'i!erin o!&8t&r&k!arı k3!t3r!er 5atu9an/5atu) &ilistin0 0e Keara k3!t3r!eri o!arak a!anırı!ır# Do*&a ise Zarzi/Zarzian k#lt#r# :ani'ar ma*arası) 0arır aha ,ok a0'ı top!a"ı'ı# (9N %in- %in) Gat&an k3!t3r3n o*& kom8&s&. R&s step!erinen 2e!ik!eri 383n3!3"or# Tarım i!k o!arak %&23n @1ereket!i i!a!( o!arak a!anırı!an Do*& Akeni$ 0e 4&$e" Me$opotam"a;a %a8!aı# ;r'#n va'isin'e 2-A a'ın'a MÖ <=>>?e tarihlenen ve tahıl amarı olan ir köy var. 7u köy ilk köy yerleşimlerin'en iri'ir. İ!k tarımsa! aa!i"et!er %a8!aı*ına a0'ı!ık top!a"ı'ı!ık %iren %ırakı!mamı8tır# Tarım: Jn'e me$o arınan 7in Amerika Arika#
5eolitik !ağ @ 5eolitik 2evrim >.>>>@=B>> / C.>>>@=>>> Dnem keni i,ine ,anak ,m!eksi$ neo!itik ,a* 0e ,anak-,m!ek!i neo!itik ,a* o!arak iki"e a"rı!ır#
@ !anak !ömleksiz 5eolitik/ Aseramik 5eolitik İnsan!ık tarihinin en nem!i n3m nokta!arınan %iri o!an %& neme insan a0'ı-top!a"ı'ı!ıktan tarıma 2e,erek 3retme"e %a8!amı8 ("a%anı! tahı!!ar e0rim 2e,irmi8) 0e o*a"a hakim ha!e 2e!mi8tir# 1& neme insan!ar sistem!i %ir 8eki!e "er!e8ik ha"ata 2e,me"e i!k k"!eri k&rma"a %a8!amı8tır# 1& neme tarımın "anına ha"0an'ı!ık aa!i"et!eri %a8!amı8 0e ke,i ko"&n sı*ır om&$ 2i%i ha"0an!ar e0'i!!e8tiri!mi8tir# A"rı'a ,anak ,m!ek "apımı a 23n!3k ha"ata 2irmi8tir# 13t3n %& 2e!i8me!er kk!3 %ir e*i8ik!ikti 0e 5oron Chi!e 2i%i k3!t3r tarih,i!eri taraınan @e0rim o!arak nite!eniri!i"or&# Erken Geo!itik 7a*;a (7anak 7m!eksi$Akeramik) 4# Me$o;a. (5#D# Anao!&;a) Gat& k3!t3ren ark!ı 0e %3"3k o!arak "eni "a8am "er!eri orta"a ,ıkmı8tır# (7a"n3. 4rtik Tepe. Demirk" (Di"ar%akır) a!!an 7emi (1atman)# 1& "eni "a8am a!an!arının en nem!i %&!&nt&s& "apı p!an!arı 0e 8eki!!eriir ("&0ar!ak p!an!ı "apı!ar. ı$2ara p!an!ı "apı!ar. kana!!ı "apı!ar. ta8 8eme!i "apı!ar. 2eni8 oa!ı
"apı!ar 0s#)# 1& e0ree ,akmakta8ınan 0e o%si"enen ta8 a!et "apımına "arar!anı!mı8tır#
@ Hapının 8ek!i-p!anı. %3"3k!3*3. ama'ı İL4 4ER/İ7 EQLER (n3&s sa"ısı. am%ar. "&0ar!ak p!an!ı 4
B@ !anak !ömlekli 5eolitik !ağ
Me$opotam"a;aki k3!t3r!erP kon&t tip!eri. sanat an!a"ı8ı. ,anak-,m!ek %i,im!eri 0e %e$eme!erine 2r3!en e*i8im!er!e i$!ene%i!mekteir# 4" "a8amının %a8!an2ı'ı"!a "a$ı!ı %e!2e!erin orta"a ,ıkı8ı arasına me"ana 2e!en 2e!i8me!er ark!ı k3!t3r a!arı"!a anı!ır# 1& k3!t3r!erin karakterini ,anak ,m!ek tip!eri. e0 p!an!arı 2i%i %e!ir2in &ns&r!ar %e!ir!er 0e %& k3!t3r!er 2ene!!ik!e i!k %e!ir!enik!eri "erin aı"!a anı!maktaır# (ass&na. amarra. o%e" 2i%i
34K K;4T;-4E- ve KE5T4i Faşamın Alt Fapısı *assuna Dnemi (KK>-K?K>) •
• • • • •
4&$e" Irak;ta M&s&! "akın!arına k&r&!m&8 "ak!a8ık > aet "er!e8im "eri tespit ei!mi8# A0!&"& ,e0re!e"en N- oa!ı e0!er# Oa!ar iki %!ok ha!ineir: m&tak-"a8am a!anı "a a harem!ik se!am!ık# 5e!i8mi8 ırın!ar 0e %3"3k epo!ar# İ!k %akır e8"a!ar# 1akır hem ısıtı!arak hem e 03!erek k&!!anı!ı"or# İki ,e8it seramik: 9-ka%a. m&takta k&!!anı!an 2ri-kırmı$ı renkte ?- J$en!i. kırmı$ı %o"a!ı "ata" 0e ike" ka$ıma ,i$im!i. 2eometrik motier#
1amarra Dnemi (KB>>-K9>>) •
• • •
Orta Me$o-6a2ros Da*ı etek!erine "a*m&r a!an "er!ere k&r&!m&8 k3!t3r3r# 1asit &!ama kana!!arının a,ı!ı*ı 0e s&!& tarımın %a8!aı*ı i!k nem# 4eni has kah0eren2i renk!i ,anak-,m!ek!er# 5ierek ass&na k3!t3r3n3n "erini a!mı8 0e 4&$e"e o*r& "a"ı!mı8tır#
*ala) Dnemi (KN>>->>) a!a "3*3 •
4#&ri"e. 5#D# Anao!&. 4# Irak 2i%i 2eni8 %ir 'o*ra"aa "a"ı!mı8 k3!t3r3r#
• • • • •
•
Tho!os tipi kon&t# ("&0ar!ak oa ikrt2en ek!em) 43!t3re $23 ma!!arın 2eni8 a!ana "a"ı!ması "a"2ın ti'arete i8aret eer# 1akırın k&!!anımı "a"2ın!a8mı8tır# Co*ra"asınan o!a"ı k&r& tarım# 7m!ek ırın!arı 2e!i8mi8. ha"0an 23r!eri. 2eometrik esen!er 0#s# %e"a$ %o"a k&!!anı!ma"a %a8!anmı8tır# 4aın tanrı,a he"ke!'ik!eri. erkek "ok#
6ey'%e" Dnemi (KK>>->>> ) /roto-Fırat!ı!ar •
•
• • •
•
• • • • •
•
5# Me$o merke$!i %& k3!t3r 4&$e"eki a!a i!e e8 $aman!ı k3!t3r3r# E! %ai 0e Eri& merke$ 4"en kasa%a"a 2e,i8 %& nem!e %ir!ikte %a8!amı8tır# (e0!et n'esi karma8ık top!&m) 6aman!a k&$e"e "a"ı!mı8 0e a!a;ın "erini a!mı8tır# Tho!os e0 "apımı "okt&r# 13"3k sa!on!& etraı k3,3k oa!ı 0e iki kat!ı e0!er# &!& tarım "a"2ın!a8mı8 (or2ani$e top!&m) 0e reah se0i"esi artmı8. 5# Me$o ne ,ıkma"a %a8!amı8tır# 3mer k3!t3r3n3n atası "a a teme!i o!an %& k3!t3r Me$o &"2ar!ık!arı i,in n'3 %ir ro! o"namı8tır# 4ent!er tapınak!arın ,e0resine "er!e8mi8!erir# 5er,ek 7JMLE47İ 7AR4I %& nemin son&na orta"a ,ıkmı8tır# 7anak-,m!ek stanart 0e %e$eme!er tek 3$e: "arısı %e$eme!i "arısı %o8# Ti'aret o!&k,a 2e!i8mi8tir# (A*a,. maen. ta8 "ok) Tapınak mimarisi 2e!i8mi8tir# Drt2en p!an!ı tapınak!ar# 7it ama,!ı: İ%aet. Depo!ama# Tapınak!ara m3h3r %askı!ı ki! (1LLA) %&!&nm&8t&r ki %& merke$i "netimi. ini sınıın etkin!i*ini 2sterir# Eri& 7akmakta8ı Tapına*ı 4ent!i "a8amın a!t"apısı %& neme o!&8m&8t&r#
GOT: er ne kaar neo!itik neme 2eni8 "3$!,3m!3 0e ka!a%a!ık n3&s!& "er!e8im!er 2r3!se e %&n!ar kent o!arak nite!eniri!eme$# 6ira kent o!2&s& %& iki &ns&r!a %ir!ikte k3!t3re! ti'ari ekonomik si"asa! 0e top!&msa! %ir,ok &ns&r&n %ir!e8imi"!e. etki!e8imi"!e tanım!ana%i!ir#
8ruk 2önemi >>>@D>>0 •
• •
•
• • •
4ent!i "a8am %i,iminin orta"a ,ıkı8ını temsi! eer# r&k 3n"anın ilk KE5Ti 0e &"2ar!ı*ıır# Tartı8ma!ı o!sa a r&k a"nı $amana 3n"anın ilk kent 2EG4ETi'ir # FAZHnın orta"a ,ıktı*ı "er# (9- Resim "a$ısı=pikto2rak ?- 7i0i "a$ısı. he'e !,3!3) İ!eri 3$e"e s&!& tarım. ti'aret. &$man $anaatkar!ar. sanat. maen'i!ik 0s# i!eri tekno!oi. seri 3retim 0e i8%!3m3# Ho*&n kent!i n3&s (> %in ,e0resi"!e > %in) a%an. teker!ek!i ara%a. nehir ta8ıma'ı!ı*ı %& neme 13"3k 0e r23t!3 i8 23'3 2erektiren %3"3k in8a proe!eri (kam& %ina!arı. tapınak!ar) in8aat a!anı o!&r&!arak "3kse!ti!mi8 0e 2eni8 teras!ar 3$erine tapınak!ar in8a ei!mi8tir# 4ire,ta8ı Tapına*ı. 1e"a$ Tapınak
•
•
1askı m3h3r!e %ir!ikte si!inir m3h3r 4a!ıpta "apı!mı8 e0rik a*ı$!ı kase!er %& neme# <, par,a!ı e0#
+em'et 5asr 2önemi D>>@B<>> • • • •
• • •
1a*at;ın 9>> km 23ne"i# r&k nemi 2i%i "eni!ik,i e*i!# 7m!ek!er ka!itesi$. r&k 2i%i etki!i e*i!# Mor kenar!ı %o"a!ı (kırmı$ı-si"ah) ,m!ek!er %& nemi karakteri$e eer# Hnetim!e a!aka!ı %e!ir!i tar$aki "a$ı ta%!et!eri (an!a8ı!amamı8. %a$ı 8ehir isim!eri) Daha 23,!3 merke$i iare. or2ani$e top!&m# &!& tarım 2e!i8ip "a"ı!ı# r&k neminin 3, par,a!ı e0!eri %& neme "okt&r#
1;ME-4E- /// Erken *ane'anlar 2önemi B<>>@BD=> 3mer'e %i!inen hi,%ir i!!e akra%a e*i!ir# 4ken!eri nere"e a"anı"or: Her!i mi. me$o#;"a %a8ka %ir "eren mi 2e!i!erS 1İLİGMİHOR# 5# Me$o kken!i %e" k3!t3r3 i!e 3mer k3!t3r3 arasına kesintinin o!ma"ı8ı 3mer!erin "er!i %ir ha!k o!a%i!e'e*i 383n'esini ak!a 2etirir# An'ak nem!i kent 0e nehir isim!eri (r. La2a8. Gipp&r Fırat-1&ran&n/&ratt&. Di'!e-Di2!at) %!2ee aha n'e "a8amı8 ha!kın 0ar!ı*ını ak!a 2etirir# 3mer!er %& isim!eri e*i8tirmeen a!ı# 1a$ı kahraman!ık hika"e!eri a$ar %!2esi"!e (Orta As"a) %ir %a*ının o!a%i!e'e*ini 383n3r3r# # G# 4ramer: @3mer!er "er!i ha!k e*i!ir# # 1in"ı!ın ikin'i "arısına kaar 3mer 3!kesine 2e!memi8!eri# 5e!ik!erine %&raa /roto-Fırat!ı!ar (%e" k3!t3r3) 0e ami ha!k!arı 0arı# 3mer!er %& ha!k!ar!a karı8arak me!e$ 0e 3st3n 0e ami a*ır!ık!ı %ir k3!t3r o!&8t&r&!ar# I# 4i8 aneanın i!k kra! isim!eri ami kken!iir#
56T Eski ka0im!er i!e 23n3m3$ mi!!et!eri arasınaki akra%a!ık i!i8kisi i! tartı8ma!arı i!e "ani i!!erin akra%a!ı*ı i!e kanıt!ana%i!ir (2rameri!%i!2isi o!arak kk 20e ek ,ekim!er!e '3m!e "apısı i!e 0s kanıt!anır# 4e!ime %en$er!i*i akra%a!ı*ı 2sterme$#) An'ak %3t3n !o!o2!ar 3mer'enin en "akın o!a%i!e'ek i! 2r&%& o!arak ra!-A!ta" i! 2r&%&n& 2stermekteir# T3rk,e"!e 9>>;e "akın ortak ke!ime# 1& nem enri Frankort taraınan ,m!ek!ere 0e si!inir m3h3r!ereki sti! e*i8ik!ik!eri tespit ei!erek I Erken anean!ar I (?>>-K>). I Erken anean!ar ? (?K>-N>>). I Erken anean!ar Ba (?N>>-?K>). I Erken anean!ar B% (?K>?BK>) o!mak 3$ere re a"rı!ır# An'ak %& nem!e i!e tarihse! 2e!i8me!er arasına %a* k&rmak o!&k,a $or&r# I#4İ anean!ı*ı (Etana) I#R4 anean!ı*ı (Meskia22a8er) I#R anean!ı*ı (Mesannepaa)
Fetret De0ri (E!am) II#4İ aneanı (i, kra! ismi "ok. 23,s3$ nem) II#R4 aneanı (L&2a!annem&&4&rtarı'ı 53,!3) ?K>> 4i8 4ra!ı Mesi!im U 4ra! !iste!erine "ok# Arkeo!oik %e!2e!ere 0ar# ?K>-?B>>: HARIM D3$ine 4ra!!ık# 4ent e0!et!eri MMA-LA5A ,atı8ması
Kral 4isteleri ve ArkeoloJik Geriler 4on&n&n &$man!arı taraınan 83phe i!e "ak!a8ı!sa a 4ra! Liste!eri nemin (Erken anean!ar Dnemi) 2ene! %ir krono!oisini ,i$mek i,in nem!iir# 6ira 4ra! Liste!eri en eski $aman!aran İsin aneanına (?>>>!er) kaar 3mer kent e0!et!erini "neten kra!!arın a!arını. h3k3mar!ık s3re!erini 0e %a$ı aa!i"et!erini a!t a!ta sıra!ar# 1& !iste!er i!e arkeo!oik 0eri!er i!e kar8ı!a8tırı!arak tarihse! k&r2& "apı!maktaır# 1ir%irinen kop"a!anan !iste!erin o!&k,a ,ok kop"ası o!masına ra*men e!imi$e %&!&nan en eski rnek MJ 9>>!ere tarih!enmekteir# 4ra! Liste!eri t&anan n'e 0e t&anan sonra o!mak 3$ere iki"e a"rı!maktaır# İ!k kısmı mito!oi i!e i, i,eir 0e kra!!ar %in!er'e "ı! iktiara ka!maktaır# T&anan sonra kra!!ık "ıkı!mı8. "eni 3$ene e2emen!ik %ir kentten i*er kente 2e,erek e0am etmi8tir# (4ent De0!et!eri Dnemi) Liste!ere 2re İ!k 3, 3mer haneanı. a"nı $amana ne ,ıkan kent. sırasıyla 4İ. R4 (Erek). R hanean!arı 0e kent!eriir# An'ak arkeo!oi %e!2e!er 4i8 0e r&k hanean!arının ,a*a8 o!&*&n& 2stermi8tir# Liste!ere 2re e0am ee'ek o!&rsak 3mer 3!kesine n'e!ik!e 4i 3st3n!3*3 0arı 0e kra!!ar 4İ8 4ra!ı o!arak anı!ı"or&# Do!a"ısı"!a onan sonraki hanean!arkent!er e 4İ 4RALI &n0anını k&!!anmı8tır#
56T 4ra! Liste!erine %e!irti!en isim!erin hepsinin 2er,ek %irer ki8i!i*i "ansıtıp "ansıtmaı*ı %i!inmekteir# A"nı $amana arkeo!oik %e!2e!er ara'ı!ı*ı"!a a,ı*a ,ıkan kra!!arın a!arının %& %e!2e!ere "er a!maması isim!erin nemini "ok etmese e a$a!tır#
2evlet Fönetimi@Toplum@Ekonomi 3mer!er %e!!i %a8!ı %3"3k kent!er etraına kent e0!eti 8ek!ine r23t!enmi8 %ir top!&!&kt&r# er kentin %a8ına rahip-kra! o!arak n2r3!en %ir kra! 0arı# emen hemen her kent R!ar!a ,e0ri!mi8ti# 4entin merke$ine tapınak ($i22&rat) 0arı 0e tapınak sos"a! "a8amın merke$i"i# Hine kenti ,e0resine kente %a*!ı k"!er %&!&nmakta"ı# EG EGİ L5AL (1EH-QALİ-4RAL) 2i%i &n0an!ar en 3st "neti'i &n0an!arı"ı# 1&n!arın "anı sıra HALILAR 0e ER4E4LER me'!isi i"e anı!an ? me'!is!eri 0arı# Ee%i eser!ere nem!i %ir karar a!ırken kra!ın me'!is!ere anı8tı*ını 0e on!arın o!&r& o!maan harekete 2e,emei*ini 2r3r3$#
Top!&m teme! o!arak B;e a"rı!ır: OHLLAR. IRADAG a!k. 4JLELER# 1&23n ir'aa ei!en hemen hemen t3m $anaat a!!arı 3mer top!&m&na a 0arı# Mes!eki an!ama top!&m &$man!a8mı8 %ir top!&m&# Ti'aret 2e!i8mi8ti# &!& tarım 2e!i8mi8ti# Co*ra neen!er 3mer!eri me'%&ri o!arak o!arak r23t!3 %ir top!&ma 0e 2e!i8mi8 %ir i8%!3m3ne $or!&"or&# Geti'ee Tanrı?nın terk ettiği öl%e (maen "ok a*a, "ok. ta8 "ok. %atak!ık) (ennet ah"esine 'ön#şt#r#l'# (k&r&tma. s& kana!!arı. 2e!i8mi8 ti'aret)#
Mito@2in@K#lt#r 8-AKA$35A La2a8 kra!ı. inar. i!k /asist. 3n"anın 34K FAZH4H T648M1A4 -E&6-M?unu "apmı8tır# 48$A4ZA$$E11H mma 4ra!ı. La2a8ıraka2ina "eni. ar2on taraınan "eni!i# 4ent De0!eti. Ha$ı!ı &k&k. Matematik. 7m!ek,i 7arkı-Teker!ek-He!ken!i Tekne. Mimari. i!inir M3h3r 0e DİG
Akka'lar BDD@B=> •
•
• •
•
• • •
•
•
ami kken!i o!an Akka!arın ne $aman 0e nereen Me$o;"a 2e!ik!eri tam o!arak %i!inmese e Erken anean!ar Dnemine "a0a8 "a0a8 sı$ma 8ek!ine 0e Me$o;"a 5# &ri"een "a a Arap "arımaasınan 2e!ik!eri m&hteme!ir# Akka!ar 3mer k3!t3r3n3 %enimsemi8!er. 3mer!erin $a"ıaık!arı neme e iktiarı e!e 2e,irmi8!er 0e ?>> "ı!!ık %ir s3re iktiara ka!mı8!arır# 1& neme k3!t3r e*i8ik!i*e &*ramamı8 "a!nı$'a iktiar e*i8mi8tir# 4ent e0!etinen imp#!&*a 2e,i8# 1A-$65 Akka!arın %i!inen i!k 4ra!ı ar2on;&r (ARR4İG) # ar2on 3mer sara"ına (4İ kra!ı r 6a%a%a) %ir ,a!ı8an iken "3kse!erek 0e$ir!i*e 2e!mi8.&"2&n $amana a ar%e i!e "netimi e!e 2e,irmi8tir# ar2on i!k i8 o!arak A2ae ismine %ir %a8kent k&rm&8t&r ("eri %i!inmi"or)# KN "ı!!ık &$&n h3k3mar!ı*ı nemine B>;a "akın sa0a8 "apmı8tır# 4i8;ten sonra i!k o!arak 5# Me$o kent!erini e!e 2e,irmi8tir(a8a*ı eni$)# Daha sonra Do*&a-E!am 0e 4&$e"e &ri"e. Anao!& i,!eri 0e etkin!i*i 4ı%rıs;a 5irit;e kaar. %atıa %e!ki Mısır;a %i!e seer 3$en!enmi8 o!a%i!ir an'ak ne kaar 2er,ek o!&*& %i!inmi"or# 1& etih!erin ka!ı'ı etih!eren $i"ae "a*ma seer!eri o!&*& 383n3!me!iir# ami kken!i "neti'i!er. askeri sınır 2arni$on!arı -3M8: (??->) İs"an!arı %astırı. eski "er!eri "enien ethetti# MA53:T8:8 (??>-??K) 5eni8 'o*ra"a!ara etih!er# Top!anan B? kra!a kar8ı sa0a8# 5A-AM@135 BB=@BBC0 5eni8 'o*ra"a!ara etih!er 4&$e"e Ermenistan;a kaar. 1atıa Mısır;a etih!er. Do*&a E!am# E0renin 4ra!ı. Tanrı 4ra!# 5TİLER taraınan "eni!mi8 0e ME$o;a si"asi hakim 5TİLER o!m&8t&r#
•
:A-@KA43@:A--3 (??9-?9B) on&n %a8!an2ı'ı k&$e"e enetim %o$&!&"or: L&!!&%i!er. 5&ti!er 0e Am&ri 5,3# İki kra! aha 0ar# BB HHH. 8r 1#lalesi.
$8T34E-: 6a2ros a*!arına "a8a"an sa0a8,ı ha!k. 43rt!erin ata!arı o!&*& "n3ne %ir kanı 0ar# Ta%!et!ere %ar%ar "akıp "ıkan o!arak anı!ı"or!ar# HHH. 8r 1#lalesi ya 'a Feni 1#mer BB@B>>> 8-@5ammu 5&ti e2emen!i*inen k&rt&!&8 0e r-Gamm& taraınan III#r haneanının k&r&!&8&# İnsan!ık tarihine %i!inen ilk yasa koyu(u 0e e %& "asa!ar Mai kar8ı!ı*ı o!an 'e$a!arı n2r3"or# L5İ AMAR-İG -İG İ11İ-İG Ekonomik 'an!anma. nem!i in8a aa!i"et!eri Am&ri 2,3 (&ri"e). E!am akın!arı (İran) hanean!ı*ı "ıkmı8# B. 7inyıl Mezopotamya Tarihi I Feni $ö"ler ve Kent 2evletleri@ $e"iş 2önemi B>>>@L>>0 3sin@4arsa
Eski Assur Krallığı Eski 7ail Krallığı Kassitler *urri@Mitanni 6rta Asur Krallığı Arami $ö"leri@E%e $ö"leri 7inyıl 1onu Karanlık 2önem . 7inyıl Mezopotamya Tarihi Feni Asur Krallığı >>>@L>> Feni 7ail Krallığı ers Krallığı =DC@DD
