ELIJADE Aspekti Na Mitot Елијаде, Аспекти ма митот

4Е

.

Гffil ltl1j

МИРЧ

Н~СМПЕКТИ " Е итот

JAfE

Мирча Елијаде АСПЕКТИ НА МИТОТ

БИБЛИОТЕКАИДЕИ Насловна оригиналот

"

мирча елИЈаде

Mircea Eliade DU MY11IE

АЅРЕСТЅ

Ga!limard Превод од француски Елена Никодиновска

Редакција Проф. д-р Кирил Темков

Главен уредник димитар Башевски Уредник Бранко Цветкоски Извршен уредник Ленче Милошевска Ликовен уредник Кочо Фидано.~;~рки '' "'\~

аспекти на митот

МИРЧА ЕЛИЈАДЕ, ВОДИТЕЛ НИЗ САКРАЛНИОТЛАВИРИНТ

1. Никој од оние што ќе Посакаат да се информираат за тоа што научната мисла на

20

век открила во длабоките и

често загадочни простори на митското, магиското и религи­

озното чувствување и разбирање на светот, не ќе може да го

заобиколи научното дело на Мирча Елијаде. Во тоа дело, кое ги збира во себе безбројните плодови на проучувањата на многуте научници од разни области, осветлувајќи ги ис­ товремено не само низ напорот на синтезата туку и низ на­

сочувањето

кон

една

мошне

индивидуална,

оригинална

визија на човековата духовност, постои евидентна широ­

CIP _ Каталогизација во публикација Народ~ш и универзитет­ ска библиотека "Климент Охридски", СкопЈе

дотечуваат од многубројните области на знаењата со кои располага овој автор кон некои основни јазли. Еден од тие

291.13(049.3) ЕЛИЈАДЕ, Мирча

.

[

Аспекти на митот 1 Мирча Елирде; превод од

ф ·шцуски Р'

Елена Нпкодиновска].- Скопје: Култура, 1992.-211 стр.; 2() см.- (Библиотека Идеи)

Превод на делото: Aspccts

чина и разновидност но, исто така, и присуство на еден во­

дечки мисловен тек кој ги обединува сите линии што

јазли

-

митот, митскиот начин на мислење и митската про­

екција на светот- осветлен е со една мошне прецизна свет­ лина во делото што македонскиот читател го има сега пред

себе- во "Аспекти на митот". <.ILI

шythc /Mircca Elia<.lc. - Мирча

Елијадс, воднтсл

низ сакралниот лавиринт 1 Влада Урошсвиќ:стр. 5-[12]. ISBN 86-317-0011-8

2. Мирча Елијаде е Романец чие дело, и покрај несомне­ ната поврзаност на еден негов сегмент со културата на тат-

а) МитологИј{~ - Студии

5

ковината на неговиот автор, по своето значење одамна ги

надминало границите на Романија.

војна, Елијаде го напушта Букурешт, заминувајќи во Лон­ дон како аташе за култура во романската амбасада. Неколку

Елијаде е роден во Букурешт, во

1907

година. Има са­

ме.сеци потоа ја добива истата должност во Лисабон. Прес­ ТОЈОТ во Португалија трае се до крајот на војната. Веднаш по

мо четиринаесет години кога го објавува својот прв напис кој сака да ја дефинира духовната суштина на алхемијата­

завршетокот на војната заминува за Париз, каде што на Шко­

"Како го пронајдов каменот на мудроста"

а по кој следат

лата за високи студии држи предавања од историјата на ре­

други написи од алхемијата, од историјата на религиите и

лигиите. Неговите научни трудови му донесуваат светска слава: тој патува, држи предавања на многу универзитети, се

-

од ентомологијата. Неговата дејност уште од тие времиња

се одвива, на два плана: на научен и белетристички. Во тие младешки години Елијаде е мошне присутен на страниците

на книжевните списанија: објавува критики, патописи, рас­

здобива со високи научни титули. Откако, во 1956 година ќе одржи една серија предавања на Универзитетот во Чшс~го ќе ја прифати поканата да остане во САД. Од 1957 годин~

кази. Дипломира на Катедрата за филозофија на Фило­ зофскиот факултет во Букурешт и, по еден краток престој во

Мирча Елијаде ќе стане редовен професор на Чикашкиот

Италија, заминува за Индија, привлечен од длабочините на

религиите. На ова место ќе го затече смртта, на

индиската духовност. Три години студии на Универзитетот

1986 година.

во Калкута

( санскрит

во

јогистичкиот

ашрам

(еден

вид

манастир)

Ришикеш во осаменоста на Хималаите. На интелектуалните

и духовните искуства им се придружува и емотивното: меѓу

Елијаде и ќерката на . неговиот професор се развива љубов која нема да најде. разбирање во средината: разликите во

културата, религијата, сфаќањата ќе ја оневозможат и ќе го натераат Елијаде да се врати дома. Првите и непосредни ре­ зултати на престојот во Индија се неговата докторска теза

"Јога, есеј за потеклото на индиската мистика", романот "Маитреја" (што е име на една од инкарнациите на Буда) во кој Елијаде ја дава историјата на љубовта доживеана во Кал­

кута, и дневникот

21

април

и индиска филозофија), под раковод­

ство на професорот Сурендранат Дашгупта, и шест месеци престој

универзитет, каде што ќе предава компаративна историја на

"Индија". Откако, набргу потоа ќе биде

3. Мошне обемниот опус на Мирча Елијаде тече низ два паралелни тека. Постои, секако, писателот Мирча Елијаде и

науч~икот Мирча Елијаде, но никако не може да се рече де­ ка мегу овие две личности не постои една длабока и плодо­ носна врска.

Во својата татковина Елијаде е попознат како писател. Во, неговиот книжевен опус има над десетина романи, по­ веке·.збирки раскази, неколку книги на дневнички записи. Речиси сите што пишуваат за неговото книжевна дело укажуваат на две тенденции што преовладуваат

во белет­

поставен за наставник на Филозофскиот факултет во Буку­

ристичките остварувања на овој творец и според кои тие

решт, Елијаде станува мошне видна личност во јавниот и

остварувања можат да се поделат: едната е онаа која се проја­ вува во романите што би можеле да ги класифицираме во

културен живот на Романија. Во книжевноста неговите ро­

мани, раскази и дневници прават од овој автор една од во­

еден вид модерна психолошко-реалистична проза, другата,

дечките личности на романската книжевност

пак, ги донесува делата што се обоени со фантастика. Први­

меѓу двете

светски војни, додека во странство почнува да се шири него­

вата научничка;репутација. Во почетокот на Втората светска

от рома~ на Е~ијаде, објавен додека тој се уште е на студии

во ИндиЈа, спага во првата група: "Изабела и Ѓаволските во-

~··.

б

7

ди" е окарактеризиран од критиката како "смеса на ас1сеза, Њс~

метафизичка егзалтација и на сексуалност". Потоа, во истата група, следи "Маитреја", роман кој е, всушност, една голема поема за љубовта и каде што Индија не е само заднина што ги бои настаните со еден специфичен тон, туку и корен на

исклучителна духовност со која е обележано, дејствиет~. ~~ истата група И припаѓаат и романите "Вракање во раЈОТ

,

"Светлина што гасне" и "Хулигани" кои ги обработуваат

нија, - како, на пример, во "Полноќта во Серампор" - дека се

е "маја" -. термин што индиската филозофија го употребува

за да го оЗначи универзумот сфатен како привид, релатив­ носта на нештата во однос на апсолутното, измамничкиот одраз на несфатливата реалност.

Научното дело на Елијаде го опфаќа во своите про­ учувања широкиот домен на сакралноста и спиритуалноста

внатрешните судири и дилеми на припадниците на генера­

- од митот и симболот, преку разновидните облици на рели­

цијата на Елијаде, следејќи го нивниот пат од губењето ~а

гиозното доживување на светот, до езотеричните доктрини.

илузиите до револтот изразен низ нихилистичка негациЈа.

Кога се зборува за моралните проблеми што се решаваат низ постапките на хероите на овие романи, се споменува често

Андре Жид; кога се зборува за прозната постапка, споредбf,I­ те често одат кон Џојс. Макар што критиката во ~оманија nовеќе го цен11 овој вид прозно творештво на ЕлиЈаде, дру­

гиот вид, свртен кон фантастиката, ќе биде подобро прифа­ тен од странската публика. Тука, во оваа втора група остварувања, спаѓаат романите "Госпоѓицата Кр~стина",

"Змија", "Забранета шума", подо~гите новели ;;ТаЈната на докторот Хонигбергер" и "Полнок во Серампор , како"и по­ веќето раскази од збиркИте "На улицата Мантулеаса , "Во дворот кај Дионис", "Младост без младост". Фантастиката кај Елијаде често произлегува од една синтеза на наука има­ гија, всушност од едно препл~тување на обидите на човекот

Насловите на книгите што ги потпишува научникот Мирча Елијаде го илустрираат всушност, најдобро опсегот на овој научен зафат: "Техниките на јога", "Митот на вечното враќање", "Шаманизмот и архаичните техники на екстаза­

та", "Сл~ки и симболи", "Јога, бесмртност и слобода", "Ко­ вачи

и

алхемичари",

"Митови,

соништа

и

мистерии,

"Иницијација, ритуали, тајни друштва", "Мефисто и андро­ гин", "Аспекти на митот", "Патанџали и јога", "Свето и про­ фано", "Од Залмоксис до Џингис-кан", "Носталгија по потеклото, "Австралиските религии", "Окултизам, вештерс­ тво и модерните култови". Прв обид за синтеза на своите

нроучувања во областа на феномените поврзани со човеко­ вото чувствување на светоста Елијаде ќе го објави доста ра­

но: во 1940 година излегува во Оксфорд неговата "Расправа од историјата на религиите", која набргу ќе стане едно од

низ наука, и интуитивниот напор на древниот човек да го

најбараните и најчесто цитираните дела од оваа област. Триесет и пет години потоа, Елијаде ќе почне да ја издава

најде решението на Проблемите низ магија. Сеедно дали фантастиката тука ги има своите корења во рома~скиот

идеи", која спаѓа, несомнено, во најмонументалните зафати

на модерните времиња да доЈде до суштината на нештата

фолклор, или, пак

, во

тантристичките искуства на ЈОГа за­

познати во време на престојот во Индија, делата што се обо­

ени

со

неа ја

носат

пораката

за

недостасливоста

на

средишното, тајно јадро кое секогаш успева да се скрие од

оној што премногу настојува да дојде до него. Има искуства што не се досегливи со рационалноста на умот, велат мно­

гуте од овие рiЈ)\fани и раск~зи, и покажуваат, во крајна ли1".·

8

својата голема "Историја на верувањата и на религиозните

на нашиот век преземени од еден автор. На илјада и петсто­

тини страници Елијаде тука ја следи спиритуалната исто­

рија на човештвото, од палеолит до 16 век, низ сите простори на нашата планета. Но, Елијаде ќе успее да ги об­

јави само првите три тома (I - "Од камената епоха до Елев­

зиските мистерии", П -"Од Гаутама Буда до победата на

христијанството", III - "Од Мухамед до Реформацијата"); смртта ќе го затече при работата врз четвртиот- "Од откри-

9

тието на добриот дивјак до современите атеистички теоло­ гии", на чие завршување работат сега неговите ученици. Делото на писателот Елијаде и делото на научникот

Елијаде, и покрај сите разлики што произлегуваат од облас­

номенот на митското мислење низ неколку формули кои

овој научник ги применува во своето дело секогаш кога ќе се најде пред задачата да го осветли и да го протолкува митот. Може да се рече, дури, дека целокупниот приод на овој

тите на кои им припаѓаат, стојат во несомнена врска. Во

научник кон облиците на човековата духовност би можел да

предговорот на едно англиско издание .~а своите фантас­

се сведе- низ еден процес кој со себе би подразбирал укину­

тични прози, Елијаде ќе рече, споредуваЈКИ ги проблемите пред кои се наоѓал историчарот на религиите и авторот на

книжевни дела во кои преовладува фантастиката, дека "и ед­ ниот и другиот имаат работа со просторни структури, сак­ рални

и

митски,

кои се разликуваат

од

обичните,

со

времиња што се различни од обичните а, исто така, и со

вање на содржајните нијанси на значења и превидување на дополнувачките и збогатувачки ефекти добиени низ нивни варирања - на елаборирање на неколку големи теми што ги

среќаваме и во основите на оваа книга. Едната од нив би би­

ла, несомнено, создавањето на сакралниот простор и на сак­ ралното време како обид за излегување на секојдневното и

личност Елијаде во еден од своите дневници вели: "Веро­

обичното, како спасување од "теророт на историјата" и, во крајна линија, како отпор спрема заканата на минливоста која се наднесува над секоја индивидуална егзистенција. Движејќи се низ теренот на митот, Елијаде постојано ја ис­

забранети од страна на мојата теоретска активност, бараше

нова и рушење во митската проекција на универзалниот

еден значаен број на универзуми на значења ш:то се поинак­ ви од обичниот, чудни, загадочни". ПоставуваЈЌИ си го сам прашањето

за

односот

на

двата

пола

на

сопствената

јатно це~а една низа прашања, тајни, проблеми што ми беа свој израз во слободата на книжевното дело". Но, како што вели познавачот и на двете страни на неговот~ тво~ештво,

Вилијам А. Коатис, "Книжевното дело на ЕлиЈаде Ја нема, сепак, простата помошна улога во неговата научна актив­ ност, улога на уште еден нач~н на изразување на неговите

професионални дејности. ТОЈ создаде една литература од високо ниво што може да се оценува независно од неговото

научно дело, покрај кое таа може да заземе рамноправно место".

такнува идејата за перманентната смена на периоди на об­ поредок. Заемната поврзаност на космогонискиот и есхато­ лошкиот циклус, неминовноста на постепеното трошење на

првобитната енергија вдахната низ почетниот импулс на создавањето, незапирливоста на ослабнувањето на сите об­ лици на постоење притоа и, како резултат на тоа, потребата од настанувањето на хаосот без кој не може да почне обнова­ та на космосот - тоа секако е втората тема на чие постоење, отворено или скриено, укажува овој автор при средбата со разни видови на човековото чувствување на митската суштина на светот. Од своевидниот спој на првите две про­

4. Книгата "Аспекти на митот" мошне добро го ре~ре­ зентира филозофскиот систем и научниот метод на ЕлиЈаде;

може да се рече дека проблемите што во неа се обработуваа: се клучните проблеми на целоку1_1ниот опус на ОВОЈ

научник. Во "Д~шекти на ми'rот" ЕлиЈаде го разгледува фе-

10

излегува и третата голема тема на Елијаде: иницијацијата

како обид - низ рушење на минатото и неговото вградување во иднината, како и низ формирање на сопствен сакрален простор и сопствено сакрално време - за искачување кон еден повисок степен на постоење. Наоѓајќи ја во практиката

на јогата како и во шаманистичките верувања, во Елевзиски­

те мистерии како и во алхемичарскиот процес на добивање на каменот на мудроста, Елијаде ја донесува формулата на

11

иницијацијата до универзални размери и создава од овој

Прво поглавје

чин вечна и вечно применлива постапка чии принципи

можеме да ги препознаеме во многу облици на човековото

СТРУКТУРАТА НА МИТОВИТЕ

однесување и создавање.

Во оваа студија

-

како и во многу други свои книги

-

Елијаде укажува на огромното значење на митот во облици­ те на духовната ориентација на човекот во сите времиња. За овој автор митот е неопходно средство кое му помагало и му

помага се уште на човекот да најде цврста оска во еден хао­ тичен и променлив свет, да му даде едно сигурно зн~чење

на светот околу себе и на сопствениот живот, и да ПОЈде од една јасно определена точка кон непознатото и непредвид­

Значењето на "живиот мИТ'

ливото. Со помошта на формулите што Елијаде ни ги дава­ во вид на црвена Аријаднина нишка која води низ темнини­ те на лавиринтот

-

ние можеме да тргнеме во потрага по по­

Западните научници повеќе од половина век го проучуваат митот од едно становиште кое значително се

малку или повеќе запретаните следи што митскиот начин

разликува од она од

на мислење и на чувствување на светот ги оставил околу нас

нивните претходници, митот да го разгледуваат во неговото

-

вообичаено значење како "приказна", "инвенција", "фикци­ ја", "измислица", тие него го прифатија онака како што се сфаќал во древните општества, каде, спротивно, митот оз­

во фолколорот и во уметничкото творештво, но и во пос­

тапките што се збиднуваат во секојдневниот живот и во фе­ номнените со кои не затрупува современиот свет. На сите оние што сакаат да појдат во една таква потрага, помошта

19 век.

Наместо, како што тоа го правеа

начува "вистинита приказна", чија вредност зависи од тоа

што ја укажува овшt 'книга на Мирча Елијаде ќе им биде не

колку е посветена, колку служи за пример и колку соопшту­

само корисна туку и неопходна.

ва. Но, оваа нова семантичка вредност што му се додава на

Влада УРОШЕВИЌ

зборот "мит" ја удвојува неговата употреба во секојдневниот

живот. Имено, денес овој збор се употребува и во смисла на "и~~ислица" или "илузија", но и во смисла на "света тради­ ЦИЈа, првобитно откривање, пример", што особено им е

блиска на етнолозите, социолозите и историчарите на рели­ гиите.

Подоцна (во VIII и IX погл.) ќе зборуваме за историја­ та на различните значења што зборот "мит" ги содржел во античкиот и христијанскиот свет. Општопознато е дека по

Ксенофан (околу 565- 470 пред н.е.)- кој прв ги осудил и

отфрлил "митолошките" изрази на божеството што ги упот­ ребувале Хомер и Хесиод- Грците постепно го лишиле ми-

12

13

тос од секаква религиозна и метафизичка вредност. Про­

ва доаѓањето на "Америка". Ќе отпочне една нова рајска ера,

тивставен во прво време на логос, а подоцна на историја,

а припадниците на култот ќе станат бесмртни. Некои rсулто­

најпосле митос почнал да го означува сето "она што не

ви подразбираат оргии, бидејќи забраните и обичаите што традицијата ги казнуваше ќе загубат смисла и ќе И отстапат

може да постои реално". Од своја страна, јудео-христијанс­

твото го ставало во доменот на "лага" и на "илузија" сето она што не било потврдено или вреднувано во еден од двата

мест~ на апсолутната слобода. Сите овие чинови и верувања

се објаснуваат со митот за уништувањето на Светот, после што следи ново Создавање и воспоставување на Златно до­

Завети.

"Митот" не го сфаќаме во оваа смисла, која, впрочем, е

ба, мит за кој подоцна ќе стане збор.

најраспространета во говорниот јазик. Поточно, нас не не

Слични настани се случија во Конго, во 1960 година,

интересира духовниот степен или историскиот момент во

за време на прославата на независноста на земјата. Во едно

кои митот станал "фикција". Нашето истражување, пред се,

село домородците ги извадиле покривите на колибите за да

ќе се однесува на општествата каде митот е

или досега бил

можат прад~довците да истурат дожд од златници. На друго

"жив", во смисла да дава примери за човечките постапки, а

со тоа да ги определува значењето и вредноста на постоење­

место, во ТОЈ општ занес ги одржувале единствено патишта­ та што воделе до гробиштата за да им овозможат на праде­

то. Да се разбере структурата и улогата на митовите во тра­

довците пристап до селото.

диционалните општества за кои станува збор, тоа не Значи

оргиите имало смисла, бидејќи, според митот, на прагот на

-

-

Дури

и

претерувањето во

само да се осветли една етапа во историјата на човечката ми­

Новата Ера сите жени ќе им припаѓаат на сите мажи.

сла, туку, исто така, подобро да се разбере една категорија

Најверојатно ваквите обичаи ќе бидат се поретки. Може да се претпостави дека "митското однесување" ќе

наши современици.

Да се ограничиме само на еден пример, на примерот

изчезне со политичката независност на некогашните коло­

на "карго (cargo) култовите" во Океанија. Би било многу тешко да се објасни цела серија на невообичаени постапки

нии. Но, она што ќе се случи во поблиска или подалечна ид­ нина нема да ни помогне да разбереме што се случило

без да се потсети на нивното митско толкување. Овие

порано. Важно е, пред се, да ја сфатиме смислата за ваквите

претскажувачки миленаристички култови ја прокламираат

чудни постапки и да ја разбереме нивната причина и оправ­

неизбежноста на една

и

даност. Да се разберат значи да се прифатат како човечки

блаженство. Домородците одново ќе бидат господари на

чин, чин на култура, на творештвото на духот, а не како па­

фиктивна ера

на изобилство

своите острови и повеќе нема да работат бидејќи мртвите ќе

толошки изливи на инстинктите, како бестијалност или ка­

се вратат на прекрасни лаѓи полни со храна, слични на го­

ко и~фантилност. Друг избор нема: или можеме да

лемите трговски бродови (карго) што белците ги дочекуваат

настоЈуваме таквите ексцеси да ги негираме, да им придаде­ ме сосема мало значење или да ги заборавиме, сметајќи ги за

во своите пристаништа. Од тие причини повеќето од "карго култовите" бараат, од една страна, уништување на до­ машните животни и на алатите, а од друга страна, градење

издвоени случаи на "дивјаштво" кои сосема ќе исчезнат кога

пл~мињата ќе се цивилизираат, или можеме да се трудиме

на пространи магацини за складирање на храната што ќе ја

~а ја сфатиме митската основа што им претходи, која ги об­

донесуваат

јаснува и оправдува ексцесите од овој вид и им дава религи­

мртвите.

Еден

ваков

култ

го

претскажува

доаѓањето на Иеус Христос на трговски брод; друг го очеку-

озна

вредност. Според наше мислење, само последното

·r.,.·

14

15

гледиште заслужува внимание. Единствено од едно исто­

општества каде што митовите се уште се живи и го облшсу­ ваат и потврдуваат секое човечко однесување и секоја негова активн:ост. Етнолозите детално ги набљудуваа и опишаа

рискорелигиозно гледиште ваквите постапки можат да се

откријат како чинови на културата

и да го изгубат својот

ненормален или чудовишен белег на детска игра или на

(или се досега ги опишуваа) улогата и функцијата на мито­

чисто инстинктивен чин.

вите. Што се однесува до секој мит или ритуал на архаични­

те општества, беше можно да се разговара со домородците и да се дознаат, барем делумно, значењата што тие им ги при­ пишуваат. Секако дека овие "живи сведоштва" снимени за

Значење на" примитивните митологии" Сите големи средноземни или азиски религии имаат

време на анкетирањето ни малку не ги решаваат нашите

тешкотии. Но, нивната предност се состои во тоа што тие конкретно ни помагаат да го поставиме проблемот, односно

митологии.

Но, претпочитаме да не отпочнеме со изучувањето на

да го сместиме митот во неговиот изворен општествено-ре­

митот со грчката, египетската или индиската митологија.

лигиозен контекст.

Повеќето од грчките митови се прераскажувани и притоа се

изменети, обликувани и систематизирани од Хесиод и Х:о­ мер, од рапсодите и митографите. Митолошките традиции

Обид да се дефинира митот

на Блискиот Исток и во Индија се внимателно преработени и обработени од теолозите и ритуалистите. Секако дека

Мо~н:е е тешко е да се даде таква дефиниција на ми-,

(1)

Големите Митологии не ја изгубиле својата "митска супстанција" и дека не се само "литература", како што (2) не

·

тот што к.е ја прифатат сите научници и која истовремено

би била прифатлива и за неупатените. Впрочем, дали

примитивните

воопшто е можно да се пронајде само една дефиниција која

Како што и Големите Митологии се пренесувани преку

тот во сите древни и традиционални општества? Митот е кул_турн~ и извонре~но сложена реалност, на која можеме да и приЈдеме и да Ја толкуваме од повеќе гледишта кои се

е

точно

дека

митолошките

традиции

на

општества не се прер~ботени од свештениците и бардовите.

би можела да ги опфати сите видови и сите функции на ми­

пишувани текстови, така и "примитивните" митологии, со

кои првите патници, мисионери и етнографи усно се запоз­

навале, имаат своја "историја"; со други зборови, со тек на

·

надополнуваат.

времето тие се менувале и збогатувале под влијание на дру­

ги супериорни култури или благодарејќи на творечкиот ге­ ниј на некои извонредно надарени индивидуи. Сепак, подобро е да се отпочне со изучување на митот во древните и традиционални општества, со што ќе се под­ готвиме подоцна да им пристапиме на митологиите на на­

родите кои одиграле важна улога во историјата. Вака ќе постапиме заради тоа што, и покрај нивното менување со те­

кот на. врем~rq. митовите на "прим~тивните народи" се уште Ја изразуваат првичната состојба. Станува збор за '

16

Лично .сметам дека следнава дефиниција е нај­

по~ршна и НаЈдолга: митот соопштува една света приказна; ТОЈ раскажува едно доживување кое се случило во фиктивно­ то време на самиот "почеток". Со други зборови, митот рас­ кажува како благодарејќи на делувањето на Натприродните

Суштества почнала да постои една реалност, било да се ра­ боти за севкупната стварност, за Космосот, или само за еден фрагмент: ~а остров, вид на растение, човечко однесување,

институција. Значи, секогаш се работи за· "создавање": се

зборува за тоа како нешто е создадено, Iсако почнало да пос2

17

тои. Митот зборува само за она што навистина и како тоа во целост се случило, за тоа што во почетокот се реализирало.

Личностите на митовите се Натприродни Суштества. Тие особено се познати според делата што ги сториле во прек­

расното време на "почетокот". Значи, митовите ја откриваат нивната творечка активност и ја разоткриваат светоста (или едоставно "натприродното") на нивните дела. Всушност, митовите

ги

опишуваат

различните

и

понекогаш

драма­

тични изливи на светоста (или на "натприродното") во Све­

тот. Токму тој излив на светоста навистина и го "создаде" Светот и го прави него таков каков што е денес. Или: со пос­ редство на Натприродните Суштества човекот станал таков каков што е денес

-

смртно, сексуално и културно суштес­

тво.

Понатаму

ќе имаме можност да

ги дополниме

и

уточниме овие неколку основни претпоставки, но особено е важно без одлагање да истакнеме еден факт кој ни изгледа значаен: митот се смета за света приказна, а со тоа за "висти­

нита приказна", бидејќи секогаш се однесува на стварноста.

Космогонскиот мит е "вистинит", бидејќи него го докажува постоењето на Све~от; митот за потеклото на смртта е исто

така "вистинит", бидејќи тоа го докажува смртноста на чове­ котитн.

го изменат својот начин на живеење и работење, објасну­

вајќи го тоа со следново: "Така rтавеле Немуите (митски предци) и ние го правиме истото". Кога го прашале пејачот од племето Навахо за причините на некои детали од една

церемонија, тој одговорил: "Така за прв пат постапил Свети­

от народ". Сосема исто оправдување наоѓаме и во молитва­ 2

та што го придружува еден примитивен тибетански ритуал:

"Како што беше кажано од почетокот на создавањето на зем­ јата, така и ние мораме да жртвуваме (... ). Тоа што нашите предци го п~авеле во дамнешно време, истото и ние денес

го правиме". Вакво оправдување имаат и хиндуските теоло­ зу и ритуалисти: "Мораме да постапуваме онака како што на почетокот постапувале боговите" (Satapatha Brahmana VII 2,

1, 4); "Како што правеа боговите, така прават и луѓето" (Та-, · ittiriya Brahmana, 1, 5, 9, 4). 4 Како што веќе покажавме на друго место, 5 дури и се­

којдневните постапки и човечки активности црпат примери од постапките на Натприродните Суштества. Кај Навахо жените мораат да седат со свиткани нозе на едната страна, а

-мажите со крст нозе пред себе, бидејќи е кажано дека на почетокот Неверната жена и Убиецот на чудовиштата седеле во таква поза.

6

Според митските традиции на австралис-

Со тоа што митот ги раскажува делата на Натприрод­ 1

ните Суштества и манифестирањето на нивната света моќ, тој станува пример за сите значајни човечки активности. Кога мисионерот и етнолог К. Штрелов ги запрашал при­

падниците на австралиското племе Арунта зошто прославу­

ваат некои церемонии, сите еднакво му одговориле: "Така

Ch. Keysser, цит. во Richard Thurnwald, Die Eingeborenen Australiens (Religionsgeschichtliches Lesebuch, 8, Tubingenn 1927),

und Siidseeinsels стр. 28.

Cluyde Кluckhohn, Myths and Rituals: А General Theory ("Harvard Theological Review", том XXXV, 1942, стр. 45-79), стр 66. Во овој текст се 2

приведени повеќе вакви примери.

ни наредија предците". 1 Каите од Нова Гвинеја одбивале да

з Mathias Hermanns, Ihe lndo- Tibetans(Bombay, 1954), стр. 66.

В. М. Eliade, Le Mytl1e de l'Etemel Retour (Paris, 1949), стр. 44. и н.; The Mythe ofthe Etemal Retour (New York, 1954), стр. 21 и н. 4

Strehlov Die Aranda ind Loritja-Stamme in Zentral-Australien, том III, стр. 1; Lucien Lev;,-Bruhl, La mythologie primitive (Paris, 1935), стр. 1~3. види и т. G. Н. Strehlov, Aranda Traditions (Melbourne Uшvemty Press, 1947) CTP:,6k· l

18

С.

ѕ Le Mythe de !'!!:temel Retour, стр. 53.

Cluyde Кluckhohn, цитирајќи го W. W. Hill, The Agrikultural and Hunting Methods ofNavaho Indians (New Haven, 1938), стр. 179. '

6

2*

19

кото племе Караџери, сите нивни обичаи, сите нивни пос­

те,

тапки се засновани во Времето на соништата од двете Нат­

натчовечка моќ или како trастанало некое здружение на шамани. "Лажните приказни" се оние кои говорат за

природни Суштества

-

Багаџимбири (на пример, начинот

кои

објаснуваат

како некој

гаталец се

здобил со

на приготвување на одредени зрна, или начинот на ловење

доживувањата и подвизите на прерискиот волк Којот; овие

животни со помош на стап, или определената положба на

приказни можат да бидат се друго освен поучни. Накусо, во "вистинитите" приказни се сретнуваме со светото и натпри­

телото која треба да се заземе при мокрење, итн). 1

Не е потребно да се набројуваат други примери. Како што веќе рековме во Митот за вечното враќање, а тоа подоц­

на уште подобро ќе го согледаме и овде, основната функција на митот е да даде примери на сите обичаи и на сите значај­ ни човечки активности: исхрана и женидба, работа, образо­ вание, уметност и мудрост. Оваа концепција е важна за да се

родното,

во

"лажните",

спротивно,

со

профана

Во митологијата на Павните, како и во останатите се­ верноамерикански митологии, каде што се јавува како из­ мамник, подмолен м;аѓепсник и совршен угурсуз, којотот е

искЈiучително попу ларен. 1

разбере човекот во древните и традиционални општества, па затоа на неа ќе се навратиме подоцна.

додека

содржина.

Чироки Индијанците, исто така, прават разлика меѓу светите митови (космогонија, создавање на ѕвездите, потек­

ло на смртта) и приказните со профана содржина, кои објас­

"Вистинита приказна"- ,,Лажна приказна" Во општествата каде што митот се уште живее, домо­ родците прават разлика меѓу митовите, како "вистинити

приказни", и басните или сказните, што ги нарекуваат "лажни приказни".

-

нуваат,

Павните прават разлика меѓу "вистинити приказни'' и оние што говорат за почетокот на светот, чии зачетници се

приказните во

некои

анатомски

или

физиолошки

рика: племето Хереро смета деl(а приказните што зборуваат за почетоците на различни групи племиња се вистинити,

бидејќи содржат факти, т.е. зборуваат за настани кои навис­ се неосновани. Што се однесува до домородците на Того, своите изворни митови тие ги сметаат за "апсолутно висти­

нити".2

божји, натприродни, небески или астрални суштества. Вед­ потоа се

пример,

тина се случиле, додека приказните со комична содржина

"лажни приказни", "вистинитите" приказни се, пред се,

наш

на

особености кај животните. Истата разлика ја прават и во Аф­

кои

се

говори

за чудесните

доживувања на националниот херој, на еден млад човек со скромно потекло кој станал спасител на својот народ, осло­

бодувајќи го од чудовишта, извлекувајќи го од гладот или од

Од наведените причини митовите не можат да се рас­

кажУваат рамнодушно. Кај голем број племиња тие не се раскажуваат пред жените или децата, односно пред неупате­

ните. Старите учители им ги пренесуваат митовите на мла-

други проклетства, исполнувајќи и други благородни и доб­ ронамерни подвизи. Накрај доаѓаат приказните за врачови-

1

R. Pettazzoni, Еѕѕауѕ

on

tlle

History

of Religion (Leiden,. 1954),

стр. 11-12. В. исто така Werner Miiller, Die Religionen der Waldlandindianer Nordamerikas (Berlin, 1956), стр. 42. 1 В. М.

Eliade, Mytl1es,

reves et mysteres,

(Paris, 1957), стр. 225-56.

2

R. Pettazzoni, ор. cit., стр. 13.

···\'

20

21

г

дите, главно во периодот на нивната осаменост во шумата,

од настани што се случиле во далечното и непознато мина­

што претставува дел од нивната обука, иницијација. Р. Пи­

то. И покрај тоа што ликовите на митовите се, главно, Бого­ ви и Натприродни Суштества, а оние на расказите јунаци

дингтон го забележал следново во врска со Караџерите. Светите митови што жените не можат да ги дознаат главно

~е однесуваат на космогонијата и особено на обичајот и на б

.

текот на церемонијата на о учувањето

Додека "лажните приказни" кажувани кога и да е и каде и да е,

"1 .

можат да бидат рас­ митовите смеат да се

кажуваат само во периодот на светото време (главно во есен­ 2

скиот и зимскиот период, и тоа само ноќе) • Овој обичај се задржал дури и кај некои народи кои го надминале ар­ хаичниот степен на културата Кај Турко-Монголците и Ти­ бетанците епските песни на Гезоровиот циклус можат да се пеат

само ноќе и во зима.

"Пеењето

е проследено

со

маѓепсништво. Тоа овозможува да се дојде до предност, осо­

бено до успех во ловот и во борбата( ... ). Пред да отпочне пеењето земјата се посипува со испржено брашно од јачмен. Слушателите седнуваат наоколу. Бардот ја рецитира епопе­ јата во текот на повеќе денови. Се вели дека се случило на белата површина да се појават траги од копитата на Гезоро­ виот коњ. Значи, ова пеење предизвикувало вистинско при­

суство на херојот".З ·

или чудесни животни, сите имаат нешто заедничко: тие не

припаѓаат на овој свет. Сепак домородците почувствувале дека се работи за сосема различни "приказни". Се она што митовите го соопштуваат се однесува директно на нив, до­

дека расказите и бајките се однесуваат на случки кои и пок­

рај тоа што имаат удел во промената на Светот (на пример, за анатомскит~ или физиолошки детали на некои животни), како такви не Ја измениле човековата судбина. 1

Навистина, митовите не зборуваат само за потеклото на Светот, на животните, на растенијата и на човекот, туку и за сите првични настани по кои човекот станал она што тој - смртно суштество, сексуално, организирано за живот во заедница, принудено да работи за да преживее и тоа го прави според одредени правила. Ако светот постои, ако човекот постои, тоа е затоа што Натприродните е денес

Суштества на "самиот почеток" развиле творечка активност. Но, според космогонијата и антропогонијата, и други наста­ ни учествувале во тоа, па човекот, таков каков што е денес, е непосреден резултат на тие митски настани; токму тие нас­ тани и го создале него. Тој е смртен бидејќи нешто се

случило in illo tempore. Ако ова не се случеше човекот не­ маше да биде смртен: ќе можеше да постои бесконечно, како

Што открија митовите Разликата што ја прават домородците меѓу "вистини­

тите" и "лажните" приказни е значајна. Двата вида нарација

камењата, или, пак, повремено ќе ја менуваше кожата, како што тоа го прават змиите, и ќе можеше да го обновува својот

претставуваат "приказни", односно соопштуваат една серија

L. Levy-Bruhl, стр. 115. За церемониите иницијацијата види Елијаде: Naissances mystiq11es (Paris, 1959). L

R.. Piddington,

цит. во

2 Види примери кај

стр.

22

на

R. Pettazzoni, ор. cit., стр. 14, бел. 15.

3 R. А Stein, Recl1erches 318-319.

sur l'tfpopee etle barde au Tibet

(Paris, 1959),

L

Секако дека она што во едно племе се смета за

вистинита

приказна" м?же" во друго, с?седно да претставува "лажна "приказна". "Демитизацијата е процес КОЈ е познат на почетоците на културата. Она

што е важно е тоа дека "примитивните народи" секогаш ја чувствуваат разликата меtу митовите ("вистинити приказни") и расказите или

легендите ("лажните приказни"). Види Додаток 1: "Митовите и бајките за

самовилите".

23

живот, односно да го отпочнува одново. Но, митот за потек­

лото на смртта зборува за тоа што се случило

in illo tempore

и,

соопштувајfси го тој настан, објаснува зошто човекот е смр­

та цивилизација, затоа што се случи Француската револуци­ ја и затоа што идеите за слобода, демократија и општествена правда го вознемирија западниот свет по војните на Наполе­

тен.

Слично на ова, некое племе живее од риболов и тоа за-

.

откривања и приготвувајќи ја експанзијата на индустриска­

он, итн.

Исто така, еден "примитивен човек" би можел да рече:

ради тоа што во митското време едно Натприродно Суш­ тество

ги

научило

нивните

предци

како

да

ловат

и

приготвуваат риба. Митот ја раскажува приказната за првиот

риболов на Натприродното Суштество и, правејќи го тоа,

одеднаш открива натчовечки чин, ги обучува луѓето како да го прават тоа и, најпосле, објаснува зошто тоа племе мора да

се храни на тој начин.

Јас сум таков каков што сум денес затоа што цела се­

рија настани се случија во далечното минато. Но, веднаш потоа би додал: настаните што се одиграа во митските вре­ миња

со

тоа ја

личностите

на

сочинуваат

драмата

не

светата историја, се

луѓе

туку

бидејќи

Натприродни

Суштества. Или, додека современиот човек се смета себеси

Би можеле лесно да наброиме многу примери, но

за резултат на определениот тек на општата историја и не

претходниве доволно покажуваат зошто за првобитниот

се чувствува обврзан неа да ја запознае во целост, човекот од

човек митот е најважно прашање, додека расказите и сказни­

архаичните општества е присилен не само да се потсетува

те не се. Митот го подучува за првобитните "настани" кои

на митската историја на своето племе, туку одвреме навреме

му овозоможиле да постои и за сето она што непосредно е

да оживува еден нејзин поголем дел. Тоа е очевидната

во врска со неговото постоење и неговиот начин на постое­

најзначајна разлика меѓу човекот од архаичните општества

ње во Космосот.

и современиот човек: неповратноста на настаните, која за

Какви се посл~диците од оваа необична концепција што влијаеше врз. однесувањето на првобитниот човек. Б и

современиот човек претставува карактеристично обележје

на историјата, архаичниот човек и не ја забележува.

можеле да забележиме дека, како што современиот човек

Турците го освоија Цариград во 14.53 година, а Басти­

тврди дека го создала Историјата, така човекот од архаични­

лја падна на 14 јули 1789 година. Овие настани се неповрат­ ни. Бидејќи 14 јули стана национален празник на Република Франција, секоја година се потсетува на освојува­

те општества смета дека е резултат на одреден број митски настани. Ниту едниот ниту другиот не сметаат дека се "да­

дени", "направени" еднаш за секогаш, како што, на пример,

алатот се прави на еден дефинитивен начин. Современиот човек може да размислува на следниов начин: Јас сум таков

каков што сум денес затоа што ми се случија одредени нас­ тани. Но, овие настани беа можни затоа што земјоделството беше откриено пред

8.000 - 9.000 години,

затоа што урбани­

те цивилизации се развија на античкиот Блиски Исток, за­

њето на Бастилја, но историскиот настан не се оживува во

вистинска смисла на зборот. 1 За човекот од архаичните општества, напротив, она што се случи

ab origine

може да се

обнови со силата на ритуалите. Значи, за него е битно да ги познава митовите. Не само затоа што митовите му даваат об­ јаснување за. Светот и за неговото постоење во Светот, туку, особено, присетувајќи се на нив и оживувајќи ги, тој е спо-

тоа што Александар Велики ја освои Азија, а Август ја создаде Римската Империја, затоа што Галилеј и Њутн го

1

Mythes, reves et mysteres, стр. 27 и н.

изменија мис~њето за вселената отворајќи пат за научните

24

25

собен да го повтори она што Боговите, Хероите или Пред­ ците направил е ab

m·igine. Да се познаваат митовите значи да

се научи тајната на создавањето на нешта. Со други зборо­ ви, не се дознава само како нештата започнале да постојат, но и тоа каде тие да се најдат и како одново да оживеат отка­ ко исчезнале.

Значи, гледаме дека "историјата" што ја раскажува ми­ тот го сочинува "сознанието" од езотеричен вид не само за­

ради тоа што е тајна и што се пренесува во текот на

иницијацијата, туку и заради тоа што ова "сознание" е прид­ ружено од магично-религиозна сила. Навистина, да се споз­ нае создавањето на еден предмет, на едно животно, на едно

растение итн. значи да се стекне над нив магична моfс, бла­

Што значи да се ,,познаваат митовите" Австралиските тотемски митови најчесто се едно­ лично раскажување за лутањето на митските предци или на

тотемските животни. Се раскажува како во "времето на со­

ништата"

(alcheringa)-

односно во митските времиња- на

Земјата се појавиле Натприродни Суштества и тргнале на долг пат, понекогаш застанувајќи за да го изменат пејзажот или за да создадат некои животни и растенија, за потоа да

исчезнат под земјата. Но, познавањето на овие митови е суштествено за животот на Австрилијанците. Митовите ги подучуваат како да ги обноват творечките подвизи на Нат­ природните Суштества и, соодветно на тоа, како да го обез­ бедат мулпшлицирањето на животното или на растението. Овие митови се. пренесуваат на младите за време на нивното учење, или се "слават" односно се оживуваат. "Кога младите луѓе минуваат низ различни обреди на иницијаци­

годарејќи на која со нив може да се владее и тие може по

желба да се умножуваат или репродуцираат. Ерланд Нор­ денскјелд донесе неколку исклучително сугестивни приме­ ри од индијанското племе Куна. Според нивните верувања, среќен е оној ловец кој го познава создавањето на дивечот. Притоа, ако успеат да припитомат некои животни, тоа е бла­

годарејќи на тоа што врачевите ја познаваат тајната на нив­ ното создавање. Исто така, можно е да се држи в рака

вжештено железо или да се фати отровна змија под услов да се познава потеклото на огнот и на змиите.

Норденскјелд раскажува дека во селото на Куните Ти­ ентики живее едно четиринаесетгодишно момче кое без по­ следици влегува во огнот благодарејќи на тоа што ја знае

тајната на создавањето на огнот. Перез честопати гледал луѓе како држат вжештено

змии.

1

железо или

припитомуваат

,

ја, пред нив се одвива цела серија церемонии на кои сепак, и покрај тоа што точно се изведени како култови во вистинска смисла на зборот (со исклучок на некои карактеристични

ње, кое не е белег на еден определен тип култура. Во Тимор,

поединости), не им е цел умножување и растеж на тотемот

на пример, кога расте оризот, тој што ја познава митската

за кој се работи, туку се стремат кон укажување на начинот на славење на култовите на оние што ќе ги обучуваме или кои тукушто се издигнати до нивото на зрел човек"1 .

1 С. Strehlow,Die Aranda-undLoritja-Stamme, III, стр.1-2; Uvy-Bruhl, cit., стр. 123. За подучувањето на младите во Австралија, види Naissances mystiques, стр. 25 и н.

ор

26

Станува збор за едно мошне распространето верува­

традиција што се однесува на оризот оди во полето. "Таму во колиба ја минува ноќта раскажувајќи легенди кои објас­ нуваат како дошло до тоа да се одгледува оризот (изворски

1 Е. Nordenskiбld,

Faiseurs de miracles et voyants chez les Indiens ("Revista del lnstituto de Etnologia", Tucuman, 11, 1932), стр. 464; Uvy-Bruhl, ор. cit., стр. 118. Сипа

27

мит) ... Тоа не се свештеници". 1 Говорејќи го изворниот мит

еднаш Ерланд Норденскјелд: "На секое магиско пеење треба

тој го принудува зрното на оризот да биде убаво, крупно и

да му претходи баење кое зборува за настанувањето на упот­

јадро, какво што било кога се појавило за прв пат. Оризот не

ребениот лек, инаку тој не делува

се потсетува на тоа како бил создаден за да се "образува", за

песната за лекот, треба да се познава создавањето на расте­

да му се укаже каков би морал да биде. Со магијата тој се

(... ).

За да делува лекот и

нието, начинот на кој него го одгледувала првата жена". 1 Во

присилува да се врати во времето кога е создаден, односно

ритуалните песни наки

да го повтори своето првично создавање.

вели: "Ако не се каже настанувањето на лекот, тој не смее да

Во "Калевала" се раскажува како стариот Вејнемојнен тешко се повредил додека правел чамец. Тогаш "почна да

(na-khi), што ги објави Џ. Ф. Рок, се

се употребува"2 , или "Смее да се изговори само за неговото настапување, за него не смее да се говори".З

реди магии на ист начин како и сите други врачени. Ја опе­

Во наредното поглавје ќе видиме, како и во митот на

јуваше причината за раната, но не можеше да се сети на збо~

Вејнемојнен, за кој веќе говоревме, дека настанувањето на

ровите кои говорат за настанувањето на железото, токму на

лековите е тесно поврзано со приказната за создавањето на

зборовите кои можат да влијаат врз заздравувањето на рана­

светот. Тука се работи за општо сфаќање кое може да се фор­

та причинета од челично сечиво". На крај, откако побара по­

мулира на следниов начин: не може да се изведе еден риту­

мош од други врачени, Вејнемојнен викна: "Најпосле се

ал ако не се-знае неговото "потекло'~ т.е. митот кој зборува

сетив за создавањето на железото!" и почна да раскажува:

за тоа како бил создаден за првпат. За време на погребот

"Воздухот е прв меtу мајките. Водата е најстара од браќата,

шама.нот на Накид'тонба (dto-mba) рее:

Огнот е втор, а Железото најмладо. Ико, Големиот Творец,

"Ќе го испратиме мртовецот

ги раздвои Земјата и Водата и создаде копно во морињата,

и одново ќе ја почувствуваме болката.

но железото се уште не беше создадено. Тогаш тој ги прот­

Одново ќе танцуваме и ќе ги гониме демоните.

ри дланките врз левоl'о колено. Така се родија трите самови­

Ако не знаеме од каде потекнува танцот,

ли кои станаа мајки' на железото". 2 Во овој пример може да

Не смееме да говориме за него.

се забележи дека митот за создавањето на железото е дел од

Ако не го знаеме потеклото на танцот, 4

космогонскиот мит и дека на некој начин го продолжува.

Не можеме да танцуваме".

Овде имаме мошне значаен податок за митовите за потекло­

то и настанувањето, за коишто ќе зборуваме во следното поглавје. Мошне распространета е идејата дека лекот делува са­ мо ако е познато неговото создавање. Да го цитираме уште

1 А. С. Кruyt, цит. во Uvy-Bruhl, ор.

cit., стр. 119.

Aili Kolehmainen Johnson, Kalevala . А Prose translation. from the Finnish (Hancock, Michigan, 1950), стр 53 и н. 2

28

1 Е. Nordenskiбld,La

conception de l'time chez les Indiem Cuna de

de Panama 5-30), стр. 14.

("Joнrnal

2 Ј. F. Rock, The 1952), том П, стр. 474.

Na-Кhi

l'Istlune

з

des Americanistes",

N.

Ѕ.,

24, 1932,

стр.

Ntiga Cult and related ceremonies (Roma,

Ibid., том 11, стр. 487.

4 Ј. F. Rock, Zlli-Ma fimeral ceremony of the Na-klli 1955), стр. 87.

(Wien,

Mбdling,

29

Ова многу потсетува на изјавата на Ујтото на Пројс:

"Тоа се зборови (митови) на нашиот татко, негови з~орови. Благодарејќи на тие зборови ние танцуваме, но ако ТОЈ не ни ги дадеше немаше да има танц

"1 .

Во повеќето случаи не е доволно само да се знае митот

за потеклото, туку тој треба да се каже: на некој начин се претставува неговата наука, се покажува. Но, тоа не е се: ис­ кажувајќи или .славејќи го митот за потеклото, се соживу­

ваат со светата атмосфера во која се случиле овие чудесни

настани. Митското време на почетокот е "силно" време, би~ дејќи било преобразено од присуството, активноста и креа­

тивноста

на

Натприродно

Суштество.

Кажувајќи

ги

митовите одново се враќаат во далечното време и, како по­

следица на тоа, стануваат на некој начин "современици" на

евоцираните настани, делејќи го присуството со боговите и

сува на стварноста) и света (бидејќи е дело на Натприродни­ те Суштества);

(3)

дека митот секогаш се однесува на "созда­

вањето", тој раскажува како нешто започнало да постои, или како настанале некој начин на живеење, некоја институци­ ја, некој начин на работа; од овие причини митовите се па­ радигми

за

секој

значаен

човечки

чин;

(4)

дека

со

познавањето на митот се запознава "iштеклото" на нештата и тогаш со нив може да се владее и ракува по желба; не се

работи за некое "надворешно", "апстрактно" знаење, туку за едно знаење што се "преживува" по пат на ритуали, било со свечено говорење на митот, било со изведување на ритуалот

кој служи како негов доказ и потврдување;

(5)

дека на еден

или на друг начин митот се "живее" во смисла на обземање од светата и занесна сила на настаните за кои се припомнува и кои одново се оживуваат.

хероите. Со еден збор, можеме да кажеме дека "преживу­

"Преживувањето" на митовите содржи едно вистин­

вајќи" ги митовите излегуваат од секојдневното, хроно­

ско "религиозно" искуство, бидејќи се разликува од воо­

сосема

бичаеното секојдневно искуство. "Религиозноста" на ова

различно време, во едно "свето" време, истовремено пр­

искуство се должи на фактот што со оживувањето на да­

вично и бескрајно ПQвратно. Оваа улога на митот, што ја ис­ такнуваме во книrата "Митот за Вечното враќање", уште

суствува на творечките дела на Натприродните Суштества;

повеќе ќе ја истакнеме во натамошните анализи.

престанува постоењето во овој секојдневен свет и се навле­

лошкото

време

и

стапуваат

во

квалитативно

лечните, занесни, значајни доживувања одново се при­

гува во преобразен и првобитен свет, проткаен со при­ суството на Натприродните Суштества. Не се работи за

Структурата и улогата на митовите

присетување за митските настани, туку за нивно обновува­

Овие неколку прелиминарни забелешки се доволни за да

се

определат

некои важни

карактеристики

на

митот.

Обопштено можеме да кажеме дека митот, онаков каков што

е доживуван во архаичните општества, ријата на делата на Натприродните

.

(1) ја сочинува Исто­ Суштества; (2) дека таа

историја се смета за апсолутно вистинита (бидејќи се одне-

ње. Личностите на митот се присутни, човекот станува нив­

ни современик. Тоа подразбира да не се живее повеќе од хронолошкото време, туку во Првичното време, во времето во кое настанот се случил за првпат. Заради тоа може да се

зборува за "силното време" на митот: тоа е "свето", чудесно Време кога во целост се пројавило нешто ново, силно и

значајно. Одново да се проживее тоа време, тоа да се обнову­ ва што е можно почесто, одново да се присуствува на спек­

1 К.

Th. Preuss, Religion und Mythologie der Uitoto, I-11 1923), стр. 625.

(Gбttingen,

1921-

таклите

на

божествените дела,

творечка поука

30

повторно

да

се

најдат

Натприродните Суштества и повторно да се научи нивната

-

тоа е желба која можеме прецизно да ја от-

31

Второ поглавје

криеме во ритуалните повторувања на митовите. Всушност, митовите откриваат дека светот, човекот и животот имаат

натприродно потекло и историја и дека таа историја е

МАГИЧНОТО ВЛИЈАНИЕ НА "ПОТЕКЛОТО"

важна, драгоцена и поучна.

За крај, најуспешно би било да ги цитираме класични­ те делови од Бронислав Малиновски, во кои тој се обиде да ја разлачи природата и улогата на митот во примитивните општества: согледан во својата животност, митот не е толку­ вање наменето да го

задоволи научниот

куриозитет,

туку

расказ кој оживува една оригинална реалност и кој одговара на една длабока религиозна потреба, на моралните стре­ межи, на стегите и императивите на општествениот ред, па

дури и на практичните барања. Во примитивните цивилиза­

Митовите за настанувањето

ции митот игра неопходна улога: тој го изразува, истакнува

и космогониските митови

и утврдува верувањето: тој ги чува и наметнува моралните принципи; тој ја осигурува делотворноста на ритуалните

Секоја митска приказна која се однесува на потеклото

обреди и на човекот му дава практични правила. Значи, ми­

ја претпоставува и продолжува космогонијата. Од стано­

тот е суштествен елемент на човечката култура; далеку од

виштето на структурата, митовите за настанувањето се сов­

тоа да биде празно дрдорење, тој, напротив, е жива ствар­

паѓаат со космогониските митови. Со оглед на тоа што

ност кон која непрестајно се прибегнува: тој воопшто не е

создавањето на Светот е создавање par exellence, космогонија­

апстрактна теорија иЛи редење на слики, туку вистинско

та станува примерен модел за секој вид "создавање". Тоа не

утврдување на примитивната религија и на практичната

значи дека митот за настанувањето го имитира или копира

мудрост( ... ). Сите овие раскажувања за домородците се из­

космогонискиот модел, бидејќи не се работи за утврдена и

раз на една оригинална, изворна стварност, поголема и по­

систематска мисла. Но, секоја нова појава

богата со

ние, институција- имплицира постоење на некој Свет. Ду­

смисла од сегашноста

непосредниот

живот,

и која го определува

активностите

и

судбината

на

човештвото. Сознанието што човекот го има за таа ствар­

ност

му ја открива смислата на обичаите и моралните за­

дачи, а истовремено и начинот на којшто тој нив мора да ги

изврши". 1

1 В.

Malinowski, Myth in Primitive P;ychology (1926; препечатено во книгатаМаgiс, Ѕ~ј~~се andReligion, New York, 1955, стр. 101-108.)

32

-

животно, расте­

ри и кога се работи за тоа да се објасни како, поаѓајќи од различни состојби на нештата, се дошло до денешната си­

туација (на пример, како Небото се оддалечило од Земјата, или како човекот станал смртен), "Светот" веќе постоел, ду­

ри и покрај тоа што неговата структура била различна, дури и ако· тоа се уште не бил нашиот Свет. Секој мит за потекло­ то оправдува и зборува за некоја "Нова ситуација" - нова во смисла дека таа не постоела од почетокот на Светот. Мито­

вите за потеклото го продолжуваат и дополнуваат космого-

3

33

7

нискиот мит: тие раскажуваат како Светот се променил, се

Всушност, песната започнува со едно потсетување на:

збогатил или осиромашил.

"Времето кога земјата беше страшно изменета

Од овие причини,

времето кога сводот издвоено се промени

некои митови за настанувањето

времето кога сонцето изгреваше

почнуваат со скицирање на определени космогонии. Исто­

задаја осветли месечината, итн." 1

ријата на големите тибетански фамилии и династии за­ почнува со потсетувањето на тоа како Космосот се родил од

Ваквите генеалошки ритуални песни ги создавале

Јајце. "Од сржта на првите пет елементи произлегла големо

бардите кога принцезата ќе забременела и се пренесувани

јајце

од танцувачите хула за да се научат напамет. Мажите и

(... ). Од жолчката на тоа јајце настанале осумнаесет јај­

ца. Ј ајцето што се наоѓало во средината на тие осумнаесет

жените танцуваат и ја кажуваат песната без прекин се до

јајца, во форма на школка, се издвоило од другите. На тоа

·раѓањето на детето. Така севкупниот ембриолошки развиток

јајце му пораснале раце и нозе, потоа пет совршени сетила,

на идниот владател е проследен со повторување на космого­

и така тоа се претворило во момче со извонредна убавина

нијата, на историјата на светот и на историјата на племето.

што се чинело како да исполнува некоја желба (yid

la smon).

За време на созревањето на владетелот симболички "одново

Го нарекле крал

неговата

се создава" Светот. Повторувањето е, воедно, потсетување и

сопруга, родила син кој имал моќ да се преобразува со по­

актуализирање и, со помош на песната и танцот, повторно

Ye-smon.

Кралицата

Tchu-lchag,

мош на магијата Dbang ldan" Генеалогијата продолжува со 1

раскажувањето за потеклото и историјата на различни пле­

создавање на битните митски настани кои настанале по Создавањето.

Слични концепции и ритуали среќаваме кај прими­

миња и династии.

Полинезиските генеалошки песни започнуваат на ист

начин. Хавајскиот рtlтуален текст, познат под името Куму­ липо, е "генеалошка химна што ја поврзува кралската фами­ лија, чија сопственост бил, не само со боговите на целиот народ кои заеднички ги обожаваа поврзаните полинезиски

групи, ниту само со дивинизираните водачи родени на овој свет- наречениАо- во една фамилијарна низа, туку со ѕвез­

тивните народи во Индија. Кај племето Сантали, на при­ мер,

гуру

го

раскажува

космогонскиот

мит

за

секој

поединец, но само два пати: првпат "кога на Сантал му се признаваат сите права во општеството

(... ).

Во таа прилика

гуру, ја раскажува историјата на човештвото од создавањето на светот и завршува со раскажување за раѓањето на оној за кого што се изведува овој ритуал". Истиот обред се повтору-

дите на небото, со растенијата и со животните кои ги корис­

теле во животот на Земјата... "2 1 Ariane Macdonald, La Naissance du Mond
2 Martha Warner Beckwith, Тlze Kumulipo. Clzam (the Univ... ~~ Chicago Press, 1951), стр. 7.

34

А.

Hmvaiian

Creation

1 Ibid., стр. 45. "Светлината што се pata секој ден, сонцето кое секоја година се враќа од југ и ја оживува земјата не се само симболи, туку и слики на раtањето кај човекот, или, пак, решавачки чинители во стремежот на расата кон совршенство ... Како што небескиот свет Вакеа ги кине ноќните пранги и излегува од водите кои го држеа заточеник на темнината, така и детето ја кине обвивката која го држеше заробен во утробата на мајката и излегува на светлина, во живот, во свет на разумот" (Ibid., стр. 182-183).

3*

35

ва за време на погребот, но овој пат гуру ритуално ја прене­

на болестите, настан кој, всушност, ја промени структурата

сува душата на умрениот во другиот Свет. 1

на Светот.

Кај племињата на Гонди и Баига, по повод ритуалите во чест на Дарти Мата

Deo),

(Dhrati Mata)

и на Такур Део (Тhakur

Улогата на миrовите во лекувањето

свештеникот го раскажува космогонискиот мит и ги

Во ритуалот за лекувањето кај племето Бил особено е

потсетува слушателите на значајната улога што неговото

племе ја одиграло во создавањето на Светот.Z Кога маѓепсниците на племето Мунда ги тераат лошите духови,

интересен еден детал. Врачот го "прочистува" местото пок­

рај креветот на болниот и со пченкарно брашно црта ман­

Асу­

дал. Во цртежот ја внесува куќата на Исвор и на Багван и ги

рите отвориле нова епоха кај боговите и духовите, но и кај

црта нивните ликови: Ваквиот цртеж се чува се до целосно­

ги изговараат митолошките песни на Асурите

(Assur).

луѓето, и заради тоа историјата на нивните подвизи може да

се смета како дел од космогонискиот мит. Кај племето Бил

(Bhil)

3

ситуацијата е поинаква. Само

една од магичните песни со медицинска цел има обележје на космогониски мит; тоа е Песната за Господарот. Но, по­ веќето од овие песни, всушност, се митови за настанување­ то. Песната за Касумор Дамор

(Kasumor Da'mor), на пример,

за која се смета дека ги лечи сите болести, зборува за пресел­ бата на групата Бил Дамор (Bhil Da'mor) од Гуџерат кон јужниот дел на центр(}лна Индија. 4 Тоа е, значи, мит за те­ риторијалното сместување на групата, со други зборови историја за новиот почеток, повторување на создавањето на Светот . .Џруги магични песни го откриваат потеклото на бо­

лестите.5 Се работи за митови кои изобилствуваат со аванту­

ри, каде што најпосле ги запознавме причините за појавата

1 Р. О.

Boding, Les Santals (Journal Asiatique, 1932), стр. 58 и н.

V. Elwin, The Baiga (London, 1930), Zentralindien (Wien, 1948), стр. 242. 2

стр.

305; W. Koppers, Die Bhil in

3 W. Koppers, Die Bhil, стр. 242; Ј. Hoffmann Encycloapaedia Mundarica, III (Patna, 1960), стр. 739.

и А.

van Ernelen,

то оздравување на болниот. 1 Самиот збор "мандал" открива индиско потекло. Се разбира дека се работи за мандала, сложен цртеж кој игра важна улога во таитариските индо­

тибетански ритуали. Но, мандала е, пред се, imago mundi: таа истовремено ги претставува и космосот во минијатура и

пантеонот. Нејзиното создавање соодветствува на магично­ то повторно создавање на светот. Според тоа: врачот Бил,

цртајќи го мандалот до постелата на болниот, ја повторува космогонијата и покрај тоа што ритуалните песни што ги изведува не посочуваат сосема на космогонискиот мит. Из­

весно е дека постапката има терапевтска цел. Станат симбо­

лично современик на Создавањето на Светот, болниот се

нурнува во првобитната целост; се препушта на проникну­ вањето од гигантските сили кои

in illo tempore

го овоз­

можија Создавањето.

Интересна е да се забележи дека кај племето Навахо космогонискиот мит, по кој следи митот за појавата на пр­ вите човечки суштества на Земјата, се раскажува пред се за време

на

лекувањето

или

за

време

на

посветувањето

на

шаманот. "Сите обреди се насочени врз еден болесник, Хат­ рали (оној над којшто се пее), кој може да биде болен или едноставно душевно болен, на пример исплашен од лош

4 L. Jungb\ut, Magic Songs of the Bhils of Jhabua State (Internationales Archiv fiir Ethnographie, XLIII, 1943, стр. 1-136), стр. 6.

ѕ

lbid.,

стр.

35 Ј!Н., 59 и н.

1

Jungblut,

стр.

5.

··''(

36

37

сон, или некој кому што му е потребен само еден обред со цел за време на неговото п осветување да ја научи вештината на помагање со таа песна, бидејќи еден врач не може да при­

суствува на обреЈiот за лекување ако и самиот не бил подлег­

може да се бори против Нагите, зашто првобитниот шаман со помош на Гаруда ја започнал борбата во митско­

Dto-mba

то доба. Обредот на лекувањето се состои во свечено кажува­

ње на првичниот настан. Во текстот што го преведе Рок се

нат на обредот. Обредот подразбира и извршување на сложени цртежи на песокот, кои ги симболизираат раз­

вели: "Ако не се раскажува потеклото на Гаруда тој не треба

личните етапи на Создавањето и митската историја на бого­

потеклото на Гаруда: тој раскажува како со помош на магија на Монт Коиласа биле создадени јајца и како од тие јајца се

вите, предците и на човештвото. Овие цртежи (кои многу

потсетуваат на индо-тибетанските манДали) еден по еден ги обновуваат настаните што се случиле во митските времи­

ња. Слушајќи го раскажувањето на космогонискиот мит (по кој следи прикажувањето на митот за потеклото) и посмат­ рајќи ги цртежите на песокот, болниот е исфрлен од светов­ ното време и целосно вметнат во првичното време: тој е вратен "назад" се до создавањето на Светот и така при­ суствува на космогонијата.

ни да се спомнува". Значи, шаманот го раскажува митот за

родиле Гарудите, кои потоа се симнале во рамнината за да

ги штитат луѓето од болестите што ги предизвикале Наги­ те. Но, пред да почне да се говори за раѓањето на Гарудите,

обредната песна накусо го раскажува создавањето на Светот. "Во времето кога се појавило небото, се распростреле сонце­

то, месечината, ѕвездите, растенијата и земјата: кога се поја­ виле планините, долините, дрв~ата и карпите, тогаш се појавиле Нагите и ламјите, итн.".

Совпаѓањето меѓу космогонискиот мит, митот за по­

теклото на болеста и лекот и обредот на магичното оздраву­ вање се заблежува кај племето Наки

(Na-khi)

кое припаѓа на

тибетанската група, но кое веќе со години живее во југоис­ точна Кина, особено во покраината Ј инан. Според нивната

традиција, на почетокот Вселената мудро била поделена

меѓу племето Нага И луѓето, но подоцна некое непријателс­ тво ги раздвоило. Налутено, племето Нага ги раширило по

светот болестите, неплодноста и сите зла. Нагите, исто така,

можат да ги украдат човечките души донесувајќи им болест. АкQ не се смири со помош на обредот, жртвата умира. Но

Повеќето од овие ритуални песни со медицинска цел

потсетуваат на космогонијата. Еве еден пример: "Во почето­

кот, во време кога се уште не се појавиле небото, сонцето, месечината, ѕвездите, планетите и земјата, додека се уште

ништо не се појавило, итн. 2 Се раскажува за создавањето на светот, за раѓањето на демоните и за појавата на болестите и, на крај, за појавата на првиот Шаман

Dto-Mba, кој ги до­ нел неопходните лекови. Еден друг текст 3 започнува со сеќавање на митското доба: "На почетокот, кога се беше не­ јасно, итн.", за да се раскаже раѓањето на Нагите и на Гару­

со помош на силата на свои­

дите. Потоа се говори за потеклото на болеста (бидејќи како

те магични вражбини, може да ги прин;ди Нагите да ги

што веќе видовме, "ако не се говори за потеклото на лекот

ослободат украдените и заробени души.

тој не смее да се користи"), како таа се ширела од една до

свештеникот-шаман

(dto-mba),

Шаманот сам не

1 Hasteen Кlah, Navajo Creation Myth: The Story of the Emergence (Santa Fe, 1942), стр. 19. Види стр. 25 и н., стр. 32 и н.

2 Ј. том

38

I,

F. Rock, The

стр.

9-10.

Na-Кhi

Nдga

Cult and related ceremonies (Roma),

1

Ibid.,

том

I,

стр.

97.

2

Ibid.,

том

I,

стр.

108.

3

Ibid.,

том П, стр.

386 и н.

39 '

друга генерација и, на крај, за борбата меѓу демоните и

(dyo).

шаманот: "Духот ги расипува забите и устата со стрелба:

вање е дрвото Санг ли и дрвото Санг лог. Во интерес на це­

ја извлекува стрелата, итн.; демонот го разболува

лиот свет и за наше добро, дојди, о божји гласниче. Богот на

dto-mba

телото стрелајiш во него dto-mba ја вади стрелата, итн." 1 Едно друго ритуално пеење започнува вака: "Треба да

се раскажува за потеклото на лекот, инаку за него не може да

се зборува. Во време кога се појавиле небото, ѕвездите, сон­ цето, месечината и планетите и кога се појавила земјата"

итн., "во тоа време се родил Ts'o-dze-p'er-ddu". Следи еден 2

мошне долг мит, кој го објаснува потеклото на лековите: по

Според старата традиција, местото на нивното созда­

натприродните сили

Tak bo Тhing некогаш се симнал за да го создаде Светот. Симни се сега одново да го создадеш". 1 Сосема е јасно дека за подготвување на обредните пијалоци чи и дјо треба да се знае митот за нивното потекло, кој е тес­ но поврзан со космогонискиот мит. Она што е уште поинте­ ресно е тоа што Творецот е повикан одново да се симне

заради ново создавање на Светот- во корист на болниот.

тридневна отсуство од куќата Ts'o-dze-p'er-ddu ги наоѓа сво­

Гледаме дека во магиските пеења со медицинска цел

ите родители мртви. Тогаш тој решава да тргне во потрага

митот за потеклото на лековите секогаш се вклопува во кос­

по лек кој ја спречува смртта и оди во земјата на Господари­

могонискиот мит. Во претходното поглавје цитиравме не­

те на Духовите. По многу авантури тој ги краде чудотворни­ те лекови, но гонет од Духот паѓа на земја, лековите се истураат и така настанале лековитите растенија.

кои

примери

од

кои

произлегува дека

во

примитивните

начини на лекување лекот станува ефикасен само ако пред болниот ритуално се потсетува на неговото потекло. Голем

број на баења на Блискиот Исток и во Европа ја содржат ис­ торијата на болеста или на демонот што неа ја предизвикал,

Повторување на космогонијата

евоцирајќи го истовремено митскиот момент кога некое

Некои текстови што ги објави Херманс се уште поз­

ско баење против забелешката потсетува дека "откако Ану го создаде небото, небото ја создаде земјата, земјата ги создаде

начајни. Во текот на·ритуалот за лекување шаманот не само што ја резимира космогонијата, туку го вмешува Бога и го моли да создаде нов Свет. Една од тие молитви започнува со

потсетување дека "земјата е создадена, водата е создадена, сета вселена е создадена". Исто така е создадено ритуалното

пиво чи

(chi)

и жртвениот оуиз со (со). Се завршува со по­

викување: "Дојдете, духови" Еден друг текст го прикажува

божество или светец успеал да го скроти злото. Едно асир­

реките, реките каналите, каналите езерата, а езерата го соз­

дале Вер". И "со солзи" Вер дојде кај Шамаш и Еа и побара нешто за јадење, за "уништување". Боговите му нудат овошје, но Вер бара човечки заби. "Бидејќи така зборуваш, о

Вер, нека Еа те утеши со својата моќна рака!" 2 Овде при­ суствуваме: (1) на создавањето на Светот; (2) на раѓањето на

"потеклото на пијалокот чи и на алкохолниот пијалок дјо

1 1

Ibid., том П,

2

Ibid.,

з М.

40

том

стр.

489.

I, стр. 279 и н.

Hermanns, Тhе Indo-Tibetans, стр.66 и н.

. 2

59.

Ibid., стр. 69. Campbell

Тhompson,

Assyrian

Medical

ТехЈѕ,

(London, 1923),

стр.

Исто така види ја митската приказна за магиите против змиското

касање, што ги измисли Изис in illo tempore во G. Roder Urkunden Religion des Alten Aegypten (Iena, 1915), стр. 138 и н.

zur

41

Вер и на болеста: (3) на првата и парадигматична акција за оздравување (Еа го уништува Вер ). Терапевската ефшсасност

т.е. благодарејќи на кои тој се родил и светот добил светли­

на баењето се состои во тоа што, ритуално изговорено, тоа

вање на неплодна матка. Зборовите со помош на кои Ио ги

го обновува митското време на "создавањето" и на создавање на светот и на настанувањето на забоболката и на лекување­

освет ли темнините се употребуваат во обредите наменети

то на забите.

моќта и сенилноста, за ширење на светлината врз нештата и

Понекогаш се случува свеченото говорење на космо­

гонискиот мит да служи за лекување од некои болести или недостатоци. Но, како што ќе видиме подоцна, оваа примена

· на космогонискиот мит е само една меѓу многуте други. Се додека е модел на секое "создавање", космогонискиот мит

може да му помогне на болниот одново да го "започне" сво­

на

овие исти зборови се употребени во обредот за оплоду­

-

за разведрување на мрачните и изнемоштени срца,

за не­

скриените места, за да ги инспираат оние што создаваат пес­

ни, но и.во неволјите предизвикани од војна, како и во мно­

гу други околности што луѓето ги доведуваат до очај. За ваквите и слични случаи овој обред, чија цел е да ја шири светлината и радоста, ги повторува зборовите со кои Ио се

послужил за да ја победи и растера темнината" .1

јот живот. Благодарејќи на враќањето на почетокот, постои

Овој текст е значаен. Тој претставува непосредно и

надеж за повторно раѓање. Сите обреди за лекување за кои

прворазредно сведочење за функцијата на космогонискиот

зборуваме се стремат кон враќање на почетокот. Се чини де­

мит во традиционалното општества. Како што видовме, овој

ка за архаичните општества животот не може да биде обно­ вен, туку само одново создаден со враќање на почетоците. А "почетокот" е par exellence чудесно избивање на енергијата,

раѓањето на едно дете така и за поправање на некоја закану­

мит служи како моде.ii за секаков вид "создавање"; како за вачка војна ситуација или за воспоставување психичка ста­

на животот и на плодноста, до кое дошло за време на Созда­

билност на особа на која И се заканува меланхолија или очај.

вањето на Светот.

Оваа способност на космогонискиот мит да може да се при­

Сето тоа многу "јасно произлегува од многубројните обредни

примени

на полинезискиот

космогониски

мит.

Според него, на почетокот постоеле само Вода и Темнини. Врховниот бог Ио ја одвоил Водата со силата на мислите и

менува за разна помош ни се чини извонредно значајна. Човекот од традиционалните општества го чувствува темел­

ното единство на сите видови "дела" или "форми", без оглед дали тие им припаѓаат на биологијата, психологијата или на историјата.

на своите зборови и ги создал Небото и Земјата. Тој рекол: Нека Водата се раздвои, нека се создаде Небото, нека настане Земјата". Овие космогониски зборови на богот Ио, благода­ рејќи на кои светот почнал да постои, се творечки зборови

инспирација кај поетот, со која и да е критична животна си­

исполнети со света моќ. Нив и луѓето ги изговараат во сите

туација во која човекот е доведен до очај. Сите овие негатив­

прилики кога нешто треба да се направи, да се создаде. Се

ни и очајувачки ситуации, навидум безнадежни, се менуваат

повторуваат за време на обредот за оплодување на неплодна

со раскажувањето на космогонискиот мит, особено со повто-

Несреќната војна се поистоветува со болеста, со изне­ моштено и мрачно срце, со неплодна жена, со недостиг на

матка, за време на ритуалот за лекување на телото и духот,

но и за време на смртта, на војната и на генеалошките рас­

кажувања. Еве како се изразува денешен Полинезиец Харе Хонги: "Зборо.вчте со помош на кои Ио го создаде Светот,

42

1

Е. Ѕ. С.

Handy,Polynesian

Religion (Honolulu,

1927),

стр.10-11.

43

рувањето на зборовите благодарејfш на кои Ио го создаде

сот. Но, да повториме, Космосот е пример но дело на богови­

Светот и внесе светлина во темнините. Со други зборови,

те, тоа е нивно ремек-дело.

космогонијата претставува модел за секоја творечка ситуа­

ција: она што човекот го прави на некој начин го повторува она што одлично е создадено, архетипскиот гест на Творе­ цот: Создавањето на Светот.

Дека космогонискиот мит се смета за модел на секое

"создавање" мошне убаво го илустрира обичајот на северно­ американското племе Озаги. За време на раѓањето на детето

се повикува "човек кој зборувал со боговите". Во куќата на

Како што видовме, космогонискиот мит се раскажува

породилката тој пред новороденчето ја раскажува историја­

и по повод смртта, бидејќи смртта претставува нова ситуа­

та на создавањето на Светот и на животните. Дури потоа но­

ција која, исто така, треба да се прифати за да стане творечка.

вороденчето се дои. Подоцна, кога детето сака да се напие

Можно е смртта да се "промаши", како што се губи војната или како што се губат душевната рамнотежа и животната

вода се повикува истиот човек или некој друг. Тој одново раскажува за Создавањето, притоа дополнувајќи го тоа со

радост. Значајно е и тоа што Харе Хонги ги става меѓу коб­

расказ за потеклото на Водата. Кога детето ја достигнува воз­

ните и негативни ситуации не само немоќта, болеста и се­

раст а кога треба да зема цврста храна, "човекот кој зборувал

нилноста, туку и недостигот на инспирација на поетите,

со боговите" се враќа и повторно зборува за Создавањето,

нивната немоќ да творат или на соодветен начин да ги рас­

овој пат изнесувајќи го потеклото на житариците и на друга

кажуваат песните и генеалошките приказни. Оттука произ­

легува,

најнапред, дека Полинезијците го

изедначуваат

поетското творештво со секое друго значајно творештво, но

исто така приказни

храна. 1

- бидејќи Харе Хонги мисли на генеалошките - дека и помнењето на пеачите само по себе е "де­

ло" и дека довршув~њето на тоа "дело" може да се обезбеди со свечено искажување на космогонискиот мит.

Сега сосема е јасно зошто тој мит е толку значаен за

Би било тешко да се пронајде покрасноречив пример на верувањето оти секое ново раѓање претставува симбо­ личко повторување на космогонијата и на митската истори­

ја на племето. Целта на ова повторување е новороденчето да се внесе во светотајната стварност на светот и на културата

и, правејќи го тоа, да се потврди неговото постоење прогла­ сувајќи го сообразен, сличен со митските парадигми. Но,

Полинезијците. Космогонијата е модел за секој вид "дејс­

има и уште нешто повеќе: детето кое се раѓа се противставу­

твување", не само заради тоа што Космосот е идеален архе­

ва на цела серија "почетоци". А нешто може да

тип и за секоја творечка ситуација и за секое творешт11о,

единствено ако се познава неговото "потекло", односно ако

туку, исто така, заради тоа што Космосот е божествено дело;

се знае како почнало да постои. "Почнувајќи" да цица, да пие вода или да јаде цврста храна - детето е обредно пренесено

значи, тој е свет во самата своја структура. Во поширока сми­

"започне"

сла, свето е се она што е совршено, "полно", хармонично,

на "почетокот", кога за првпат се јавиле дејството, водата и

плодно, со еден збор: се што е "космизирано", се што личи

житариците.

на Космосот. Да се направи нешто добро, да се работи, гра­ ди, твори, структуира, обликува, деформира, формира - сето тоа не наведува да кажеме дека нешто не доведува до постое­

ње, дека му се дава "живот", во крајна линија- дека почнува

1 Alice С. Fletcher and F. La Flesche, Тhе Omaha Tribe, (Bureau of American Ethnology, 27-th Annual Report, Washington, 1911), стр. 116, белешка а.

да личи на совршениот хармоничен организам, на Космо-

44

45

ците, т.е. моменот кога се формирале принципите на култу­

"Враќање на потеклото" Идејата које е составен дел на ова верување гласи: са­ мо г;рвото пројавување на нешто е значајно и вредно, а не пројавите што следат. Исто така, на детето не му се зборува за она што го правеле татко му и дедо му, туку за она што за

прв пат го направиле Предците во Митските Времиња. Сека­ ко дека таткото и дедото само

ги имитирале Предците;

значи, би можеле да мислиме дека имитирајќи го таткото може да се добијат исти резултати. Но, размислувајќи вака

би ја запоставиле суштествената улога на Времето н~

почетокот, кое, како што видовме, се смета за "силно" време

токму заради тоа што на некој начин било "фокус" на некое ново создавање. Изминатото време меѓу почетокот и се­

гашноста не е "силно" ни "значајно" (освен, се разбира, ин­ тервалите во кои повторно се остварило првичното време)

и затоа се занемарува или се настојува да се поништи. 1

-

ките митови и митовите за постанокот се искажани во при­

со

лекарите. Но, "враќањето на почетокот", кое овозможува да

се оживее времето во кое нештата се јавиле за првпат, обра­ зува

едно

искуство

од

капитално значење

за

Еден од најзначајните аспекти на церемонијата е тоа рецитирање кое се јавува како размена на прашања и одгово­

ри меѓу две слични личности, бидејќи се бираат од две пле­ миња сврзани со егзогамски родбински врски. Така, во тој најзначаен миг, двата раскажувачи ги претставуваат сите

членови на групата, вклучувајќи ги и умрените - со што кажувањето на племенскиот мит (кој истовремено треба да се претстави како космогониски мит) ќе биде од корист за

целата група". 1

Накусо, се работи за колективни ритуали, кои се пов­ торуваат во неправилни периоди, а се однесуваат на создава­

њето и обликувањето на ку лтни места и на свеченото раскажување на митовите за потеклото на космогониската

структура. Корисник е целата заедница, и на живите и на мртвите. За време на повторувањето на митовите заедницата

Во овој пример се работи за ритуал каде космогонис­ лог на само една индивидуа, како што е тоа случај

рата кои треба да се сочуваат како нешто најдрагоцено.

архаичните

општества. Во наредните страници ќе се осврнеме уште не­ колку пати на тоа искуство. Но, да наведеме овде еден при­ мер на свечено рецитирање на космогониските митови и на

се обновува, таа ги пронаоѓа своите "извори", повторно да ги

живее своите "почетоци". Идејата за сеопшто обновување по пат на културното оживување на космогонискиот мит ја признаваат голем број традиционални општества. За тоа го­

воревме во "Митот за Вечното враќање" и уште ќе говориме во наредното поглавје. Имено, митско-обредното сценарио за повременото обновување на Светот може да ни открие ед­ на од основните функции на митот во архаичните култури, како и во првите источни цивилизации.

митовите за потеклото на заедничките свечености на остро­

вот Сумба. За време на значајните настани за заедницата богата берба, смрт на важна личност и сл. - се градат цере­ монијални куќи (marapu) и по тој повод се раскажува исто­

Значењето на" почетоците" Со помош на неколкуте наведени примери можеме да

ријата на Создавањето и на Предците. "За време на сите

го сфатиме односот меѓу космогонискиот мит и митот за по­

овие настани раскажувачите со почит ги евоцираат почето-

теклото. Пред се, факт е дека митот за потеклото, во по-

1 С. Тј. 1 Види:

Le Mytfle Ш: l'Etemel Retour, П

и н.

Науе,

1958),

Bertling, Notes on 3-4.

myth and ritual in Southeast Asia (La

стр.

,''i",'

46

47

т веќето случаи, започнува со една скица на космогонијата:

Светот. Тука не се работи само за некоја едноставна теорис­

митот накусо потсетува на значајните моменти при Созда­

ка радозналост. Не е доволно да се познава почетокот, туку е

вањето на Светот, за потоа да говори за генеалогијата на

неопходно моментот на создавањето на нешто одново да се

кралската фамилија, или за историјата на племињата, или за

вклопи во него. Тоа се постигнува со "враќањето наназад" се

потеклото на болеста и на лековите, и така натаму. 1

до повторното здобивање на првичното силно и свето вре­

Кога се работи за ритуалната функција на некои мито­ ви за потеклото (на пример, во лекувањето, или, како кај Озагите, во воведувањето на новороденчето во светоста на Светот и на општеството), се чини оти нивната "моќ" про­ излегува делумно од фактот дека ги содржат основните

начела на една космогонија. Овој впечаток е потврден со

ме. Како што веќе видовме, и како што подоцна уште подоб­ ро ќе видиме, повторното здобивање на првичното Време,

кое единствено може да го осигура севкупното обновување на-Космосот, на животот и на општеството, се постигнува, пред се, со обновување на "апсолутниот почеток", т.е. на Создавањето на Светот.

фактот што во некои култури (на пр. во Полинезија) космо­

Неодамна Рафаеле Петацони предложи космогонис­

гонискиот мит може да има не само апсолутна терапевтска

киот мит да се смета како варијанта на митот за потеклото.

вредност,

за секаков вид

"Произлегува дека митот за создавањето е од иста природа

Ако имаме предвид дека и во едниот и во другиот

да го оттргнеме митот за создавањето од неговата прекрасна

но

"создавање

исто

така претставува модел

" и "дејствување".

како и митот за потеклото( ... ). Нашата анализа ни овозможи

случај се работи за некој "почеток", тогаш подобро ќе ја сфа­ тиме зависноста на митовите за постанокот од космогонис­

киот мит. Значи, апсолутниот "почеток" е Создавањето на

издвоеност; со тоа тој престанува да биде hepax

genomenon

и

се враќа во бројната класа на слични факти, меѓу митовите

за потеклото". 1 Поради наведените причини, не можеме да го делиме ова мислење. Една нова ситуација на нештата се­ когаш имплицира некоја претходна ситуација, а оваа, во

1 Обичајот се задржал дури и во развиените култури. на кои писмото им било познато. С. Н. Крамер забележал кај сумерските текстови дека "митовите

или

епопеите

на

сумерските

поети

главно

почнувале

со

космогониска евокација, без директна врска со севкупното дело. Еве пет

стиха, фрагменти од прологот на Гилгамеш "Енкиду и Пеколот": "Откако небото се одвои од земјата, Откако земјата се одвои од небото, Откако човекот доби име,

Откако (богот на небото) Ан го однесе небото, Откако (богот на воздухот) Енхил ја однесе земјата"... (Ѕ.

N. Кramer, From the tablets of Sumer, (Indian Hills, Colorado, 1956,

крајна линија, е Светот. Поаѓајќи од тој почетен "тотали­ тет" подоцна се развиваат модификации. Космичката среди­ на во

која

што се живее,

колку и да е ограничена,

го

сочинува "Светот". Неговото "потекло" и неговата "Истори­ ја" И претходат на која и да е друга историја. Митската идеја за "потеклото" е имплицирана во мистеријата на "создава­ њето". Нешто има "потекло" затоа што е создадено, т.е. затоа

што некоја сила јасно се манифестирала во Светот, затоа што нешто се случило. Накусо, потеклото на нешто смета на создавањето на тоа нешто.

стр. 77). Во Средниот век, голем број хроничари на сличен начин својата локална историја ја отпочнувале со Создавањето на Светот. Во сите наведени случаи митовите за почетокот го продолжуваат и дополнуваат космогонискиот мит.

48

1

R. Pettazzoni, Еѕѕауѕ on the Histmy ofReligions,

4

стр.

27-36.

49

Трето поглавје

Доказ дека космогонскиот мит не е едноставна вари­

јанта на видот што го сочинуваат митовите за потеклото е

тоа што космогониските митови, како што веќе видовме,

МИТОВИТЕ И РИТУ АЛИТЕ НА ОБНОВУВАЊЕТО

служат како модел на сите видови "создавања". Сметаме де­

ка примерите што ги анализираме во следното поглавје ќе го потврдат овој заклучок.

Стапувањето на престол и космогонијата А. М. Хокарт забележал дека на Фиџи церемонијата по повод стапувањето на престол на кралот се нарекува "созда­

вање на светот", "обновување на почвата" или "Создавање на Земјата". Со стапувањето на престол на некој суверен, кос­ могонијата симболички се обновува. Оваа концепција е мошне распространета кај земјоделските народи. Според едно неодамнешно толкување, крунисувањето на индијски­ 1

от крал (rajasuya) содржело обновување на Светот. Всуш­ ност, различните фази на обредот постепено го остварувале враќањето на идниот владател во ембрионална состојба, ка­ ко и негово едногодишно созревање и повторно мистично

раѓање во ликот на Космократор, кој истовремено е иденти­ фикуван со Праџапати (Бог на се) и со Космосот.

Ембрионалниот период на идниот владател соодветс­ твувал на процесот на созревањето на Вселената и најверо­

јатно првобитно бил во врска со зреењето на реколтата. Втората фаза на ритуалот го довршува создавањето на ново-

1

50

Le mythe de l'Etemel Retour, стр. 80 и н.

4*

51

то "божествено" тело на владателот. Третата фаза на раџаси­ ја е сочинета од цела серија на ритуали, чиј космогониски

симболизам е особено истакнат во текстовите. Кралот ги крева рацете: тој го симболизира кревањето на

ahis mundi.

Кога го мачкаат со масло, кралот стои исправен на престо­

лот со кренати раце: тој ја инкарнира космичката оска всаде­ на во папокот на Светот

-

односно престолот, Центарот на

Светот- и која го допира Небото. Ова прскање се поврзува

со Водата што се слива од Небото долж

низ Кралот- за да ја оплоди Земјата. 1

axis mundi -

односно

Во историското време обредот раџасија се практику­

На овој начин, гледаме како со помош на овој механи­ зам космогониското сценарио на Новата година може да се вклопи во крунисувањето на кралот; дава ритуални системи

имаат иста цел: космичко обновување. Но, обновувањето што се изведува по повод крунисувањето на кралот имало

значајни

последици

во

подоцнежната

историја

на

човештвото. Од една страна, церемониите за обновувањето стануваат подвижни, се одвојуваат од строгата рамка на ка­ лендарот, а, од друга страна, кралот на некој начин станува

одговорен за стабилноста, плодноста и просперитет на це­ лиот Космос. Тоа не наведува да кажеме дека универзалното

ваше само двапати: првиот пат во чест на крунисувањето на

обновување ги прави обврзни и одговорни не повеќе кос­

кралот, а вториот за да му се осигура општа власт. Но, во

мичките ритмови туку историските личности и настани" .1

предисториското време, обредот раџасија веројатно се одви­

вал еднаш годишно и се славел како обновување на Космо­

Обновувањето на Светот

сот.

Истото се случувало и во Египет. Крунисувањето на

Не е тешко да се сфати зошто крунисувањето на некој

новиот фараон, пишува Франкфорт, "може да се смета како создавање на ново доба, по опасниот прекин на хармонијата

крал ја повторувало космогонијата, или зошто било просла­ вувано по повод Новата година. Се сметало дека кралот го

меѓу општеството и природата. Значи, тоа е ситуација која И

обновува целиот Космос. Соодветствува обновувањето да се

припаѓа на природаџi на создавањето на вселената. Ова е

изведува на Нова година, кога започнува нов временски цик­

мошне добро илустрирано во еден текст каде се проколну­

лус. Но, обновувањето изведено со ритуалот на Новата годи­

ваат кралските непријатели, кои се споредуваат со Апофис,

на, всушност, е повторување на космогонијата. Создавањето

змијата од темнините, која Ре ја уништува в зори. Но, спо­

започнува секоја Нова година. А митовите- и космогонис­

редбата содржи и еден интересен додаток: Тие ќе личат на

киот и митовите за настанувањата

змијата Апофис утрото на Новата година, што може да се

како бил создаден Светот и на сето она што потоа се

објасни само во смисла на интензификација: змијата е слаба

случило.

-

ги потсетуваат луѓето

при секое изгревање на сонцето, но Новата година го слави

создавањето и обновувањето и на денот и на новиот го­

дишен циклус кој започнува" 2.

1

М. Eliade, Mephistophe!es et l'Androgyne, стр. 193-194. "Во таа

концепција се наоtа потеклото

на идните историски

и политички

есхатологии. Навистина, подоцна се дојде до тоа да се очекува космичко

обновување, "спас" на светот, јавување на определен Владател, Херој или l

М.

2 Н.

52

Eliade,

Mephistophe!i~s

et l'Androgyne (Paris, 1962) стр. 191

Frankfort, Кingship and the Gods (Chicago, 1948) стр. 150.

и н.

Спасител, или, пак, политички водач. Иако нагласено секуларизиран, современиот свет и денес го задржал есхатолошкото надевање во некое

општо обновување, до кое ќе дојде со победа на некоја општествена класа или политичка странка или личност."(Види стр.

194).

53

Светот е се уште "наш свет", свет во којшто живееме. И покрај тоа што начинот на човечката егзистенција е ист и кај Австралиските племиња и кај современите западњаци, културните контексти, во кои се назира човечката егзистен­

циклусот и на почетокот на следниот се врши цела серија на ритуали за обновување на Светот. Како што веќе рековме, тоа обновување е повторно создавање кое се обавува според

моделот на космогонијата.

ција, значително варираат. Очигледно е, на пример, дека

Наједноставните примери се наоѓаат кај Австралис­

"Светот" на Австралијците кои живеат од берење на она

ките племиња. Тоа се митови за настанувањето кои го­

што ќе најдат и ситен лов не е ист со светот на неолитските

дишно се nовторуваат. Животните и растенијата, создадени

земјоделци, како што ни светот на овие не е ист со оној на

in illo tempore од Натприродните Суштества,

жителите на градовите на античкиот Блиски Исток, а ниту

ално се создаваат. Во Кемберли, пештерските цртежи, за кои

повторно риту­

со светот во кој што денес живеат народите на Западна Евро­

се смета дека ги нацртале митските предци, одново се цр­

па или на САД. Разликите се премногу големи за да можат

таат со цел повторно да се оживее нивната творечка моќ, так­

да се изложат. Ги спомнуваме само за да се избегне недораз­ бирање: наведувајќи примери од различни тиi:Iови на култу­

ва каква што се покажала за прв пат во митските времиња, 1

односно на почетокот на Светот.

ра немаме намера да се вратиме до "кофуз:Ионистичкиот" компаративизам од типот на Фрејзер. Јасно е дека се подраз­

бираат историските контексти на секој пример што го ко­ ристиме. Но, ни изгледа непотребно по повод секое наведено племе да прецизирамекоја е неговата општествена и економска структура и со кое племе тоа може или не може да се спореди.

Значи, "Светот'с е секогаш оној свет што го познаваме

И ВО КОјШТО ЖИвееме; тој се разликува ОД еден ДО друг ТИП На

Ова повторно создавање на животните и на прехран­

бените растенија на Австралијците им соодветствува на повторното создавање на Светот. Не само затоа што распола­

гајќи со доволно храна тие се надеваат дека ќе преживее уште една година; туку, пред се, затоа што Светот нависти­ на настанал тогаш кога животните и растенијата за прв пат

се појавиле во Времето на Сонот. Животните и растенијата се дела што ги создале Натприродните Суштества. Да се

храниш не е само физиолошки, туку и "религиозен" чин: се

култура; според тоа, постои значителен број на "Светови". Но, она што е интересна за нашето истражување е фактот

јадат плодовите на Натприродните Суштества, исто онака

што, и покрај различноста на општествено-економските

митските предци.

како што нив за пrв пат, на почетокот на Светот, ги јаделе

структури и разновидноста на културните контексти, ар­

хаичните народи мислат дека Светот мора годишно да се обновува и дека тоа обновување се одвива според еден мо­

дел; тоа е космогонијата или митот за настанувањето, кој

Кај Австралијците космогонијата се сведува на Созда­

вањето на нивниот најблизок пејзаж. Тоа е нивниот "Свет" и тој мора одвреме навреме да се обновува, во спротивно се

ИМа улога на КОСМОГОНИСIШ МИТ.

Очигледно е дека "Годината" различно се сфаќа кај примитивните народи и датумите на "Новата година" вари­

1

1954),

Helmut Petri, Sterbende Welt in Nord1vest Australien (Brunswick, 200 и н., А. Р. Elkin, The Australian Aborigines (London, 1954), стр.

стр.

220ин.

раат според поднебјето, географската средина, типот на кул­

2

турата, итн. Но, секојпат се работи за еден цик.iЈус, односно за времетраење;кое има свој почеток и свој крај. На крајот на

182,195 ин.

54

За религиозната вредност на храната спор. Елијаде, цит. дело, стр.

55

излага на опасност да исчезне. Идејата дека на Космосот му

"Сите овие обреди за кои говоревме сочинуваат едно

се заканува уништување доколку годишно не се обновува, го инспирира главното славење на калифорниските племиња Карок, Хупа и Јурок. На нивните јазици церемонијата се на­

космогониско сценарио. Во митските времиња Бесмртници­

те го создале Светот во којшто ќе живеат Калифорнијците: тие ги зацртале неговите граници, го определиле Центарот

рекува "обновување на Светот", а на англиски "N ew Уear". Целта е да се обнови или утврди Земјата во текот на година­

избркале болестите. Но, овој Свет не е повеќе вонвременски

та што доаѓа или за две години. Кај некои Јурок племиња

и непроменлив Космос во кој живееја Бесмртниците. Тоа е

утврдувањето на Светот се постигнува со ритуално градење

жив свет

на парна колиба, обред со космогониска структура чии при­

суштества, подредени на законот на животот, на староста и

мери уште ќе ги сретнеме. Суштина"Еа на церемонијата се состои во долги аџилаци што ги врши свештеникот во сите

и темелите, обезбедиле изобилство на лососи и желади и ги

1

1

'

-

во којшто живеат и когошто го користат телесни

на смртта. Затоа тој бара одвреме навреме поправање, обно­ вување, утврдување. Но, Светот може да се обнови само пов­

свети места, т.е. на местата каде што Бесмртните извршиле

торувајќи го она што Бесмртниците го направиле

некои дела. Овие ритуални аџилаци траат десет или дванае­

tempore,

сет дена.

репродуцира патот на Бесмртниците и ги повторува нивни­

За сето

ова време свештеникот ги инкарнира

in illo

повторувајќи го создавањето. Затоа Свештеникот го

Бесмртните. Одејќи, тој размислува: "Вака одел Икскареја

те

анимас (еден од Бесмртниците) во митските времиња".

завршува инкарнирајќи ги Бесмртниците. Со други зборо­

Пристигнувајќи на едно од светите места, тој почнува да ме­

ви, по повод Новата година, Бесмртниците мораат одново да

движења

и

нивните

зборови.

Накусо,

свештеникот

те, зборувајќи: "Икскареја јакам (еден друг Бесмртник) мете

бидат присутни на Земјата. Тоа објаснува зошто обредот на

за мене. Отсега сите болни ќе се чувствуваат подобро". По­ тоа се качува на една планина. Таму бара гранка од која пра­

годишното обновување на Светот е најважната религиозна

церемонија на овие калифорниски племиња. Светот станува

ви стап, велејќи: "Светот е скршен, но кога ќе го повлечам

не само поцврст и помлад, туку и посвет со симболичното

стапот по земја сите пукнатини ќе се исполнат и Земјата од­

присуство на Бесмртниците. Свештеникот, којшто ги ин­

ново ќе стане цврста".

карнира нив, станува- за определено време- "бесмртно ли­

Потоа се симнува кон реката. Тука наоѓа камен што го

зацврстува, говорејќи: "Земјата што беше разнишана одново ќе се исправи. Луѓето ќе живеат (долго) и ќе бидат посил­

ни". Потоа седнува на камен. "Кога ќе седнам на каменот­

це" и, како таков, не смее да се гледа и допира. Тој ги обавува

обредите далеку од луѓето, сосе.ма сам, бидејќи тогаш кога нив Бесмртниците ги обавувале за прв пат, на Земјата се

уште немало луѓе" .1

му објаснувал тој на Џифорт- светот нема повеќе да се дига

и да се лула". Овој камен се наоѓа тука уште од времето на

Разлики и сличности

Бесмртните, односно од почетокот на Светот. 1

Митско-обредното сценарио на периодичното обно­ 1 А L. Кroeber и Е. W. Gifford, World Renewa~ а Cult System of Native Northwest Califomia (Antropological Records, 13, П 1, Univ. of California, Berkeley, 1949) стр. 6, 10-17, 19 и н., резиме во мојата книгaMephistopheles et l'Androgyne, стр. 175 и н.

вување на Светот се сретнува и кај други калифорниски

0

56

1

Eliade,

цит. дело, стр.

182.

57

племиња; на пример, церемонијата аки на племето Мајду од планините, Хеси на племето Мајду од преријата, Куксу на

источните Помо племиња. 1

Во сите овие примери обновувањето на Светот се суштество,

начува "Светот" е користен и за означување на "Годината". На пример, некои калифорниски племиња велат: "Светот

вклопува во културниот комплекс кој содржи почитување на Врховното

почувствувана што на повеќе јазици терминот што го оз­

осигурување

на

добра

берба

и

обучување на младите луѓе. Ова сценарио на Калифорниј­

ците може да го споредиме со обредот на "Колибата на Но­ (обред што се изведува во Танцот

поминал" или "Земјата поминала", кога сакаат да кажат дека

"изминала годината" .1

Ако сега минеме на ритуалите за Новата година кај народите што се занимаваат со прото-земјоделство (т.е. со

виот живот" на Чаените

одгледување на корења), можеме да бидеме изненадени од

на Сонцето) и со церемониите на "Големата куќа" на Лена­

разликите. Најпрвин можат да се утврдат два нови елемен­

пите. И во едниот и во другиот случај се работи за космого­

ти: колективно враќање кон мртвите и оргијастички прете­

ниски обред, за обновување на Светот и повторно создавање

рувања. Пред се, постои разлика во верската атмосфера. На

на Животот. Кај Чаените свештеникот го обновува Создава­

самотниот аџилак на свештеникот Карок, со неговите меди­

њето; кај Ленапите, за време на церемонијата по повод Нова­

тации и молитви, пандан му е еден исклучително интензи­

та

вен колективен празник. Треба само да се потсетиме на

година,

се

повторува

првото

Создавање

на

Светот;

прав~ќи го тоа, тие одново се здобиваат со првичната пол­

свеченоста миламала на домородците од островот Тробри­

нота.

јан, што ја опиша Малиновски. В. Лантернари му посвети Да додадеме дека градењето или периодичното обно­

вување на обредната колиба има исто така космогониско значење. Светата колиба ја претставува Вселената. Нејзини­ от

покрив

ја

симболизира

небеската

купола,

подот

ја

претставува Земјата, четирите ѕида четирите страни на кос­ мичкиот простор. Дакотите потврдуваат дека "годината е

круг околу светот", односно околу светата колипка. 3 Да до­ дадеме уште дека меѓусебната зависност меѓу Космосот и Космичкото време ("Кружното време") толку интензивно е

цела една книга на овој митско-ритуален комплекс, а за тоа

накусо зборуваме во врска со митско-ритуален комплекс, а за тоа накусо зборуваме во врска со меланезиските пророчки 2 Не е потребно овде да се повторуваат резултатите

култови.

од овие истражувања. Да кажеме само дека, и покрај разли­

ките меѓу митско-ритуалните системи на северноамерикан­ ските племиња, за коишто зборувавме, и на Меланезијците, структурите се мошне слични. И кај едните и кај другите

Космосот мора одвреме навреме повторно да се создава, а космогонискиот сценарио со помош на кој се извршува об­

новувањето е во врска со новата берба и со посветувањето на храната.

1 Werner Miiller, Weltbild 1955) стр.120. 2

(Berlin,

und Kult der Kwaktiutl-Indianer (Wiesbaden,

Werner Miiller, Die Religionen der Waldlandindianer Nordamerikos 1956),стр. 306,317.

3 Werner Miiller, Die blaue Hiitte. Zum Sinnbild der Perle bei nordamerikanischen Indianern (Wiesbaden, 1954),стр.133.

58

стр.

1 А. L. Кroeber, Handbook ofthe Indians of Califomia (Washington, 117, 498.

1925)

2 Vittorio Lanternari, La Grande Festa (Milano, 1959); М. Eliade, Mephistopheles et l'Androgyne, стр. 155 и н.

59

Новата година и космогонијата на античкиот Блиски Исток

Како што потсетивме, кај Еѓипќаните и Новата година го симболизирала Создавањето. Што се однесува до сцена­ риото на израелската Нова година, Мовинкел пишува дека

Значаен е податокот што зборува за тоа дека слични идеи се наоѓаат во религиите на античкиот Блиски Исток.

"една од основните идеи била поставувањето на Јахве за крал на светот, симболичното прикажување на неговата по­

ОЧигледно, со разлики што се очекуваат од општества на

беда над непријателите, воедно и над силите на Хаосот и

пред-земјоделски и прото-земјоделски стадиум и на селски

над историските непријатели на Израел. Резултатот на таа

и градски општества, какви што биле општествата на Месо­ потамија и Египет. Сепак, тука постои факт кој ни изгледа

победа било обновување на создавањето, на изборот и повр­

мошне битен: Еѓипќаните, Месопотамците, Израелците и

плодноста кои се прикриени во историските празнувања". 1

другите народи на античкиот Блиски Исток чувствувале

потреба одвреме навреме да го обновуваат Светот. Ова обно­ вување се состоело во едно културно сценарио чиј главен обред го симболизирал повторувањето на космогонијата. Во . б' 1 о б емната специјализирана литература о ~авена на таа тема , и во едно поглавје од "Митот за Вечното враќање" (стр. 83 и н.) се наоѓаат факти за ова прашање и нивно толкување. Се­ пак да потсетиме дека во Месопотамија Создавањето на Све­ тот било ритуално повторувано по повод церемониите на

Нова година (akitu). Една серија обреди ги повторувала бор­ бата на Мардук против Тиамат (змеј кој го симболизира пр­ вобитниот Океан)r победата на бога и неговото космо­ гониско дело. "П6емата за Создавањето" (Enuma elish) била рецитирана во Храмот. Според Х. Франкфорт, "секоја Нова

зувањето, што се идеи и обреди на античките славења на Подоцна, во есхатологијата на пророците, обновувањето на Израел

од

Јахве

е

сфатено

како

вклучува некој вид враќање во Рајот. 2

Ново

Создавање,

кое

Секако дека не можеме на исто рамниште да го сведе­ ме симболичното обновување на космогонијата, кое било

белег на Новата година и во Месопотамија и во Израел. Кај Евреите, древното сценарио за повременото обновување на Светот полека влегло во историја задржувајќи понешто од своето првично значење. Венсинк покажа дека обредното сценарио на Новата година, со кое се обележувал преминот од Хаосот во Космос, било применето врз историските нас­ тани, какви што биле егзодусот и преминот преку Црвеното Море, освојувањето на Канаан, вавилонското заробеништво

година се поврзувал еден суштествен елемент со првиот ден

и враќањето од прогонство итн. 3 Од своја страна, Фон Рад

кога светот бил созnаден и кога започнал циклусот на го­

докажа дека еден единствен историски настан, како што е,

на Новата година, увидуваме дека Месопотамците чувствува­

на пример, "создавањето на Израел на Синајската Гора од Јахве и неговиот слуга Мојсеј, кога еднаш станало делот­

дишните времиња"? Но, гледајќи ги од поблиску обредите ле дека почетокот бил органски врзан со крајот што му претходел, дека тој "крај" бил од иста природа: како и "Хао­ сот" пред Создавањето и дека заради тоа Крајот е неопходен

ворно на колективен план, повеќе не можел да остане во

сферата на сеќавањето по пат на усна традиција или писме­ но раскажување, туку можел да биде подреден на обредно

за секое повторно отпочнување.

1 Ѕ.

2 1

Сп. библиографските упатстваLе mythe de l'Etemel Retour, стр.92 но 1.

2 Н.

60

Frank,tprt, Кingship and tlle Gods,

стр.

319.

Mowinckel,He That Comet/1 (New York, 1956)

Ibid.,

3 А Ј.

Orientalia,

стр.

стр.

26.

144.

Wensinck, Тlze Semitic New Year and the Origin of Eshatology (Acta 1, 1923, стр. 159-199).

61

обновување во некој

церемонијал", исто како што тоа е

случај со космолошкото обновување во соседните царства. 1

Ерик Воглин со право инсистира на фактот дека "симбо­ личките форми на космолошките царства и на Израел

меѓусебно не се исклучуваат редот,

на симболичките

(... ).

Обредното обновување на

елементи изградени. во

космо­

лошката цивилизација, на пример, се однесуваат на целата историја на човештвото, од славењето на вавилонската Нова

година, преку обновувањето на Берит што го направи Ј ошуа, со сакраменталното обновување на Христа, се до ri~ tornar ai principii на Макијавели, бидејќи падот на редот на ег­ зистенцијата и враќањето на тој ред се темелен проблем на

човековото постоење. 2

Според тоа, колку и да била голема разликата меѓу ме­ сопотамскиот и израелскиот систем на култови, не е помал­

ку очигледно оти имаат заедничка надеж во годишното или

повременото обновување на Светот. Накусо, веруваат во можноста да се врати апсолутниот "почеток", што вклучува

симболично уништување и уривање на стариот свет. ЗначИ, крајот е вклучен во почетокот, и обратно. Тоа ништо не из­ ненадува, бидејќи првобитната слика на тој почеток на кој му претходи и сдеди некој крај е Годината, кружното Кос­ мичко време, такво какво што се запознава во ритамот на го­

идејата за "совршенството на почетоците", која е израз на едно поинтимно и подлабоко религиозно искуство, поткре­ пена со имагинирано сеќавање на некој "Изгубен Рај", со блаженство кое И претходело на денешната човечка судби­ на. Најверојатно митско-обредниот сценарио на Новата го­ дина одиграл толку значајна улога во историјата на човештвото особено заради тоа што, осигурувајќи го кос­ мичкото обновување, дал исто толку надеж за враќањето на

блаженството на "почетокот". Сликата за "Кружната годи­ на" се здобила со амбивалентен космичко - витален симбо­ лизам, воедно "песимистички" и "оптимистички", бидејќи протечувањето

тувањето на "Годината" како циклус го има своето потекло

во

идејата за Космосот кој повремено се обновува, во

митско-обредните сценарија на Новата година3 избива една

друга идеја од сосема различно потекло и структура. Тоа е

Времето

совршенство.

имплицира

постепено

одда­

значи губење на првичното

Се што трае се распаѓа, пропаѓа и умира.

Очигледно се работи за "виталистички" израз на Стварнос­ та, но не треба да се заборави дека за примитивниот човек

битието се открива- и се изразува- со изразите на животот. Полнотата и силите се наоѓаат на почетокот; тоа е она што

б и можеле да го наречеме "песимизам", сообразен на таа концепција. Но, треба :веднаш да се додаде: и покрај тоа што

брзо е изгубена, полнотата повремено повторно се враќа. Го­ дината има крај, што значи дека автоматски следи нов почеток.

дишните времиња и во правилноста на небеските појави.

Тука треба да се прецизира: ако е веројатно дека насе­

на

лечување од "почетоците",

Идејата дека на почетокот било совршено изгледа дос­ та стара.

Во секој

случај, таа е мошне распространета.

Всушност, тоа е идеја која МО)~е бескрајно да се толкува и да

се вклопува во безбројни религиозни концепти. Ќе распра­ ваме за некои од тие валоризации. Веднаш да кажеме дека

идејата за совршенство на почетоците одиграла важна улога

во систематското разработување на се пошироките и поши­ роки космички циклуси. Обичната "Година" била доста

Erik Voegelin, Order and Нistory. I: Israel and Revelation (Louisiana State University Press, 1956), стр. 294. 1

2

lbid., стр. 299. .

,,,~.

некои космички циклуси со непроценливо траење. Како

што се проширувал космичкиот циклус, идејата за соврше­

з Како, впрочем, и во другите безбројни космогониски митови и митови за наст!lнувањето

проширена со создавањето на една "Голема година" или на

.

нство

на

почетоците

се

стремела

да

се

вклопи

во

оваа

комплементарна идеја: за да може нешто вистински да за­ почне потребно е остатоците и урнатините на стариот цик-

62

63

лус да бидат целосно уништени. Со други зборови, ако сака

стоиците

да се постигне "апсолутен" почеток, крајот на Светот мора

матски идејата за вечното враќање. Но, поимот за "настану­ вањето" особено е врзан за идејата за совршенство и

да биде темелен. Есхатологијата е само навестување на соз­

и

неопитагорејците,

разработувајќи

ја

систе­

давање една космогонија во иднина. Но, секоја есхатологија инсистира на фактот дека Новото Создавање не може да би­ де пред овој свет да биде дефинитивно урнат. Не се работи

блаженство. Заради тоа во концепциите на есхатологијата, сфатена како космогонија на иднината, ние наоѓаме извори

повеќе за тоа да се обнови она што е урнато

(или не повеќе) во минатото, туку (или само) во иднината.

уништи стариот свет за да може да се

- туку да се обнови in toto. Опсед­

на сите верувања што го навестуваат Златното доба не само

натоста со блаженството на почетоците бара поништување на се што постоела ло

-

-

и, поаѓајќи од тоа, на се што пропадна­

уште од создавањето на Светот: тоа е еданствена

можност да се врати првичното совршенство.

Сите тие носталгии и верувања се присутни, секако,

во митско-обредните сценарија на обновувањето на Светот секоја година. Но постепено, уште од прото-земјоделскиот

стадиум на културата, почна да се раѓа идејата дека постојат и вистинити (а не само обредни) уништувања и повторни создавања на Светот, дека има "враќање на почетоците" во вистинска смисла на тие зборови, односно враќање на Кос­ мосот во амфорна, хаотична состојба, по што следи и нова космогонија.

Митовите за Крајот на Светот најДобро ја илустри­ раат оваа концепција. Ние ќе ги проучуваме во следното пог­

лавје, секако поради нивното длабоко значење, но и поради тоа што можат да ни ја појаснат воопшто функцијата на ми­ товите. Се досега се сретнувавме исклучиво со космогонис­ ките митови и со митовите за настанувањето, со митовите

кои го изнесуваат она што веќе се случило. Сега е важно да

се види како идејата за "совршенство на почетоците" била проектирана и во една вонвременска иднина. Митовите за

Крајот на Светот сигурно одиграле важна улога во истори­

јата на човештвото. Тие ја истакнале "мобилноста" на "нас­ танувањето": навистина, од еден одреден момент, "наста­ нувањето" н~ е повеќе само во митското минато, туку и во

митската иДiiина. Се знае дека е тоа заклучокот до кој дошле ;

64

5

65

Четврто поглавје

ЕСХАТОЛОГИЈАТА И КОСМОГОНИЈАТА

огин, по кое следува Девствена Земја, го симболизираат враќањето на Хаосот и космогонијата. Во голем број митови Потопот е поврзан со некоја ри­

туална грешка која предизвикала бес кај Врховното Суштес­

тво; понекогаш тој е резултат на желб8та на некој бог да го уништи човештвото. Но, ако ги испитуваме митовите што

го навестуваат блискиот Потоп, забележуваме дека една од главните причини се човечките гревови, а, исто така, и ста­

роста на Светот. Потопот истовремено отвора пат за повтор­

но

создавање

на

Светот

и

за

повторно

создавање

на

човештвото. Со други зборови, Крајот на Светот во минато­ то и оној што ќе се случи во иднината претставуваат гигант­

Крајот на светот- во минатото и во иднината Накусо би можеле да кажеме дека за примитивните

народи Крајот на Светот веќе се случил, иако до тоа треба

ска проекција на митско-ритуалниот систем на свеченоста на Нова година

-

се разбира, на микрокосмичка скала и со

исклучително драматичен интензитет. Но, овој пат не се ра­

повторно да дојде во блиска или далечна иднина. Нависти­

боти повеќе за она што би можело да Го наречеме "природен крај" на Светот- "природен" бидејќи се совпаѓа со крајот на

на, митовите за космичките катаклизми се мошне распрос­

Годината и така сочинува целост со космичкиот циклус- ту­

транети. Тие зборуваат како Светот бил разурнат, а човеш­ твото уништено, со исклучок на еден пар луѓе или неколку

ку за вистинска катастрофа предизвикана од Божествените

преживеани. Најбројни се и речиси насекаде познати мито­

вање на светот се чувствува во многу ретки случаи (Месопо­

вите за Потопот (и покрај тоа што се мошне ретки во Афри­ ка).1 Освен митовите за потопот, другите зборуваат за

суштества. Симетријата меѓу потопот и годишното обнову­

тамија, јудејство, Мандан). 1 Но, општо земено, митовите за потопот се независни од митско-ритуалните сценарија за

уништувањето на човештвото со катаклизми од космички размери: земјотреси, пожари, одронувања на планините, епидемии итн. Очигледно дека тој Крај на Светот не е ради­

Новата година. Тоа мошне јасно се објаснува со тоа што пе­

кален: тој повеќе е Крај на човештвото. Но целосното пото­

боговите, а не поништувањето на стариот свет: овој "при­

пување на Земјата во Вода, или нејзиното уништување со

родно" исчезнува едноставно затоа што далечината што го

р:И:одичните свечености на обновувањето симболички одно­ во

ја актуализираат

космогонијата,

творечкото

дело

на

одвојува од "почетокот" ја достигнала крајната граница. 1 Види Sir George James Frazer, Folk-Lore in tlze Old Testament, I (London, 1919), стр. 329-332; Кlayde Кluckhohn, Recurrent Themes in Myths and Mythmaking, "Deadalus", пролет 1959 (стр .. 268-297), стр. 27~. Основна библиографија за легендите за Потоп?т во St1th. Thompson Motif-Index of Folk-Literature (ново издание, Bloomшgton, Indшna, 1955 и н.) I стр. 184 (А

бб

1010).

Во споредба со митовите кои зборуваат за Крајот на Светот во минатото, митовите кои се однесуваат на Крајот

1

ВидиМуthе de l'Йtemel Retour, стр. 102 и н.

5*

б7

кој ќе дојде се мошне малубројни кај примитивните народи.

Како што забележал Ф. Р. Леман,

1

оваа нивна реткост

можеби е предизвикана од фактот што етнолозите во своите

истражувања не го поставиле ова прашање. Понекогаш е тешко да се одреди дали митот се однесува на мината катас­

трофа или на онаа што доаѓа. Според искажувањата на Е. Х. Ман, Андаманите веруваат дека по Крајот на Светот ќе се појави цово човештво кое ќе живее во рајски услови: повеќе нема да има ни болести, ни старост, ни смрт. По катастрофа­ та мртвите ќе воскреснат. Но, според А. Редклиф Браун, Ман комбинирал пове.ќе верзии кои зборуваат за Крајот на Све­

тот, прибрани од повеќе извори. Всушност, според Редклиф Браун, се работи за мит за Крајот и за повторното Создавање на Светот, но митот се однесува на минатото, а не на идни­

ната. Впрочем, бидејќи, според забелешката на Леман, во ан­

даманскиот јазик не постои идно време? не е лесно да се реши дали се работи за минати или за идни настани.

Најретки меѓу примитивните митови за Крајот на Светот се оние кои не даваат точни индикации во поглед на

вањето дека еден ден Творецот

вањето на племето Каи од Нова Гвинеа, Творецот, Мален­ гфунг, откако го создал Космосот и човекот, се повлекол на

крајот на Светот, на хоризонтот и таму заспал. Секој пат ко­ га ќе се заврти во сонот Земјата се тресе. Но еден ден тој ќе стане од своето легло и ќе го уништи Небото, кое ќе се рас­ падне над Земјата, и тоа ќе значи крај на секој живот. На Намолут, еден од Каролинските острови, го бележиме веру-

t F. R. Lehmann, Weltuntergang und Weltemeuenmg im Glauben schriftloser Vollш, "Zeitschrift fiir Ethnologie", LXXI, 1931 (стр. 103-115), стр. 108. 2

Ibid.,

стр.

112

3 Richard Thurnwald, Die Eingeborenen Australiens und der Sudseei11Seln (Tiibingen, 1927) стр. 26--27, според Ch. Keysser Ausdem Leben der Kaileute (Neuhaus, Deuts~~: Neu-Gvinea, 1911, стр. 154 и н.).

68

по­

што значи можност за ново создавање. 1 На Аурепик, едно друго Каролинско острово, одговорен за катастрофата е си­ нот на Творецот. Кога ќе забележи дека поглаварот на некој остров не се грижи повеќе за своите жители тој со циклон

'

2 Ни овде не е сигурно 'дали се работи за Конечен крај: идејата за казнување на "гревовите" општо подразбира подоцнежно создавање на ново човештво. ке го потопи островот.

Уште потешко е да се протолкуваат верувањата на Не­ гритите од полуостровот Малака. Тие знаат дека еден ден

Кареј ќе

ro

уништи Светот бидејќи луѓето повеќе не ги

почитуваат неговите заповеди. Така, за време на луња, Не­

гритите се обидуваат да ја предитрат катастрофата со прине­ 3

сување крвни жртви. Катастрофата ќе биде општа, нема да прави разлика меѓу грешниците и негрешниците и изгледа дека нема да му претходи на некое Ново Создавање. Затоа

Негритите ги нарекуваат Кареј "лош", а Плесакаите во него

гледаат противник кој што им го "украл Рајот". 4

можното повторно создавање на Светот. Така, според веру-

.

ice го уништо човештвото

ради неговите гревови. Но, боговите и натаму ќе постојат­

Особено е зачудувачки примерот на Гвараните од Ма­ то Гросо. Знаејќи дека Земјата ќе биде уништена од огин и вода, тргнале во потрага на "Земја без гревови", некој вид

Рај на Земјата, што се наоѓа покрај Океанот. Овие долги па­ тувања, што ги инспирираа и водеа шаманите, започнале во

19

век и траеле се до

1912

година. Некои племиња верувале

дека по катастрофата ќе следи обновување на светот и

враќање на мртвите. Други племиња очекувале и посакувале

t

F. R. Lehmann,

2

Ibid

стр.

3 Види М.

4

стр.107.

117. Eliade, Traite

F. R. Lehmann,

d'Нistoire des ReligioliS, стр.

54.

стр.107.

69

конечен крај на Светот. 1 Во 1912 година Нимуендају на­

да се случи во иднина. Со секој од овие Светови управува

пишал: "Не само Гварените, туку и целата природа е стара и

некое "Сонце'{ чиешто паѓање или исчезнување го обе­

уморна од животот. Повеќепати, врачите-лекари, додека во

лежува Крајот.

сон го сретнувале Нандерувуву, ја слушале молитвата на Земјата: 'Проголтав премногу лешеви, презасrпена сум и ·исцрпена. Боже, направи тоа да се прекине!' Водата, пак, го

проколнува Создавачот да И даде одмор и да И го одземе се­

какво движење, исто така и дрвјата (... )и сета природа". 2

Овде е невозможно да се набројат сите други важни митови на двете Америки кои се однесуваат на Крајот на Светот. Одреден број на митови зборуваат за парот кој пов­

торно ќе го насели новиот Свет.Z

Така, Чоктоите веруваат дека огнот ќе го уништи Све­

Тешко дека би пронашле повозбудлив израз на кос­

тот, но духовите ќе се вратат, коските ќе се покријат.со месо

мичкиот замор, на желбата за апсолутен одмор и за смрт.

и воскrеснатите одново ќе ги населат своите некогашни

Но, се работи за неизбежно разочарување што следи по долг

земји.

и залуден месијански занес. За време на цел еден век Гвара­

креснат од нивните коски (верување карактеристично за

ните пеејќи и танцувајќи го барале Рајот на Земјата. Тие го

културата на ловците).

ревалоризирале и вклопиле митот за Крајот на Светот во

миленаристичката митологија. 3

Сличен мит наоѓаме и кај Ескимите: луѓето ќе вос­

4

Изгледа дека прилично е раширено верувањето оти

катастрофата е кобна последица на "староста" и истоште­

Повеќето од американските митови за Крајот импли­

носта на Светот. Кај Чироките, "кога Светот ќе остарее и ќе

цираат или цикличка теорија (како кај Ацтеките) или веру­

се истроши, луѓето ќе умрат, јажињата ќе се скинат и земја­

вање дека по катастрофата ќе следи ново Создавање, или (во

та ќе потоне во Океанот". (Земјата се замислува како големо

некои подрачја на Северна Америка) верување во сеопшто обновување кое ќе се изврши без катаклизма. (Во тој процес

острово кое виси во небескиот свод на четири јажиња).

5

Во

еден мит на Маидите, Творецот на Земјата го уверува парот

на обновување еди.нствено ќе умрат грешниците.) Според традициите

на

Ацтеките

веќе

имало

три

или

четири

уништувања на Светот, а четвртото (или петото) се очекува

1 Н. В. Alexander, Latin American Mythologi (The Mythologie of all Races, XI, Boston, 1920), стр. 91 и н.

2 Англонкински мит кај

Е.

Schader, Der Paradiesmythos im Leben der Guarani-Indianer, "Staden-Jahrbuch", III (Ѕао Paulo, 1955), стр. 151 и н.; Wilhelm Koppers, Prop/Jetismus und Messianismus als votkerlamdliches und universal-geschichtliclles Problem, "Saeculum", Х (1959, стр. 38-47), стр. 42; Robert Н. Lowie, Primitive Messianism and an Ethnological Problem, "Diogenes", П 19 (Fall, 1957, стр. 62-72), стр. 70 и н.. 1

0

Curt Nimuendaju, Die Sagen von ckr Erscliaffimg und Vemiclltlmg der Welt als Gnmdlagen ckr Religion Apapocuva-Guarani, "Zeitschrift fiir Ethnologie", XLVI (1914, стр.287 и н.), стр. 335. 2

3 R. Н. Lowie, стр.71 Миленаризам- учење за идното илјадагодишно царство на Месија на Земјата ( заб. на прев. ).

70

Daniel G. Brinton, Тlie Myths of the Nеи' 1876), стр. 235-236. Винту мит кај Н. В. Alexander, North American mythology (Mythology of all Races, Х, Boston, 1916) стр. 223 и н.

World

(второ преработено издание, Њујорк,

3 Adam Hodgson, Travels 279-280.

in Hort/1 America,

стр.

280; Brimon

стр.

4 Brinton, стр. 280: Оној одозгора еднаш ќе вдахне врз коските на мажите, двапати врз коските на жените, и тие ќе воскреснат. Друга верзија на митот е објавена кај Franz Воаѕ, The Central Eskimo (GREBEW,1888),

стр. 588 l'extase

и н. М.

Eliade, Le Chamanisme (Paris, 1951), стр. 153.

ѕ Н. В.

et les teclmiques

Alexander, North American Mythology,

стр.

arcl1aiques

de

60.

71

што тој го создал дека, "кога светот ќе биде премногу ис­

најпрвин мораме накусо да се потсетиме кое место Митот за

трошен, целосно ќе го обнови; а кога ќе го обнови вие ќе за­

Крајот на Светот го заземал во посложените религии.

почнете ново раѓање". 1 Еден од главните космогониски митови на Като, од племето Атапаска, започнува со создава­

Крајот на светот во ориенталните религии

њето на ново Небо, за да се замени старото, чие уривање

изгледа неизбежно. 2 Како што забележува Александер по повод космогониските .митови од брегот на Пацификот,

"изгледа дека многу приказни за создавањето се сведуваат на традиции што се однесуваат на повторното создавање на

Земјата по големата катастрофа; некои митови, пак, го ево­

цираат создавањето и повторното создавање".

3

Најверојатно доктрината за уништување на светот

(Pralaya) била позната веќе и во ведското доба (Atharva Veda, Х, 8, 39-40). Општиот пресврт (ragnarok), по кој следело но­ во создавање, го сочинуваат составниот дел на германската

митологија. Изгледа дека овие факти упатуваат на тоа дека

Накусо, овие митови за Крајот на Светот, кои помалку

Индоевропејците го познавале митот за Крајот на Светот. Неодамна Стиг Викандер укажа на постоењето на еден гер­

или повеќе јасно имплицираат повторно создавање на нова

мански мит за есхаталошката борба, во се ист со сродните

Вселена, ја изразуваат истата древна и мошне распростране­

индиски и ирански приказни. Но, поаѓајќи од Брахманите1

та идеја за постепената "деградација" на Космосот, која пре­

и особено од Пураните, Индијците ја развиле доктрината за

дизвикува

четирите југи, за четирите Доба на Светот. Во таа теорија

негово

периодично

уништување

и

повторно

создавање. Од тие митови за конечната катастрофа, која ис­

суштествено е цикличното создавање и уништување на Све­

товремено ќе биде знак кој ќе го навести неминовното пов­

тот- и верувањето во "совршенството на почетокот". Со ог­

торно создавање на Светот, произлегуваа и се развиваа, се до

лед на тоа дека будистите и џанистите ги делат истите

денес, пророчанските и миленаристички движења на при­

идеи, од тоа можеме да· заклуtЈиме дека доктрината за вечно­

митивните општества. Ќе се вратиме повторно на тие при­

то создавање и уништување на Вселената е сеиндиска идеја.

митивни

миленаризми,

бидејќи

тие,

заедно

со

марксистичкиот хилијазам, создаваат единствена позитивна модерна ревалоризација на митот за Крајот на Светот. Но,

1

Ibid.,

стр.

219.

Види и стр.

299-300,

библиографија што се однесува

Бидејќи веќе говоревме за овој проблем во "Митот за Вечното враќање", овде нема да се задржиме на него. Да се потсетиме само дека "целосниот циклус завршува со 'рас­

паѓање (pralaya), што се повторува на порадикален начин (maMpralaya) 'големо распагање на крајот на илјадитиот циклус". 2 Според Махабхарата и Пуранките, 3 хоризонтот ќе

на северноамериканските митови за потопот.

2

Ibid.,

стр.

222.

1 Имињата на четирите

yugas за прв пат се јавуваат во Aitareya

стр. 225. За јужноамериканските митови за Крајот на Светот со оган или вода, Р. Ehrenreich, Die Mythen und Legenden tks Siidшnerikanischen UNO/ker (Berlin, 1905), стр. 30--31. За јужноамериканските традиции кои се однесуваат на обновувањето на Светот по катастрофата,

Brahmana, VII, 14.

Claude Иvi-Strauss, "Biilletin of the Bureau of American Ethnology", CXLIII, 3, стр. 347 (Bakairi), 369 (Namicuara).

3 Emil Abegg, Der Messiasglaube in Indien und Iran (Berlin, 34, но2.

3

72

Ibid.,

2

(Paris,

Le Mythe tk l'Etemel Retomr, стр. 170. Исто така, Images et Symboles 1952), стр. 80 и н. 1928), стр.

73

се запали, на небескиот свод ќе се појават седум или ~сум

сонца, кои ќе ги исушат морињата и ќе ја запалат Зе~ЈаТ~. Оганот Самвартака

(Оган на космичкиот пожар)

лус. 1 Изгледа дека ни самите богови не се вистински созда­ вачи; тие се, пред се, средства со помош на кои се одвива

ке Ја

космичкиот циклус. Значи, гледаме дека за Индија нема,

уништи сета Вселена. Потоа ќе врне пороен дожд дванаесет

вистински кажано, целосен Крај на Светот; постојат само

години без престанок и Земјата ќе биде поплавена, а човештвото уништено (Visnu Purana, 24, 25). На Океанот, ~е­ дејќи на космичката змија Кеша, Вишну спие потонат во ЈО­

гиски сон

(Visnu Purana, VI, 4, 1-10). о до во - ad infinitum.

А потоа, се ќе започне

кратки или долги интервали меѓу уништувањето на Уни­

верзумот и појавувањето на некој друг. "Крајот" има смисла единствено

цијата, блаженството и траењето на човечкиот живот за вре­

ме на krta yuga, првото доба. Во текот на следните Југи присуствувавме на постепеното опаѓање на човечката инте­ лигенција и морал, како и на неговите телесни димензии и

должини на животот. Џаинизмот со невообичаени изрази зборува за совршенството на почетоците и за подоцнежното опаѓање. Според Хемакандра, на почетокот височината на

човекот изнесувала шест милји, а живеел сто илјади пурви (една purva соодветствува на 8.400.000 години). н_о, на крајот

она

што

се однесува

на

човечкиот

живот;

е мошне привлечен.

Што се однесува до митот за "Совршенството на почетокот", лесно го препознаваме во чистотата, интелиген­

во

човекот може да го сопре процесот на селење на душата, кој

Во Месопотамија, кај Израелците и кај Грците митот

за совршенството на почетокот е јасно потврден. Според ва­ вилонските традиции, шесте или десетте кралеви пред по­

топот владееле меѓу

10.800

и

72.000

години; наспроти тоа,

кралевите од првите династии по потопот не преминал~

1.200 години? Да додадеме дека на Вавилонците им бил поз­

нат митот за првиот Рај и дека тие го сочувале сеќавањето на

цела серија последователни уништувања и повторни созда­

вања (најверојатно седум) на човечкиот род.З Израелците имале слични идеи: губење на оригиналниот Рај, постепе­ но опаѓање на должината на животот, потоп кој го уништу­

на циклусот неговата височина достигнува одваЈ седум лак­

ва целото човештво со исклучок на неколку привилегирани.

ти а животот не пре'м:инува сто години (Јакоби, во Ера, 1, ' И будистите инсистираат на големото опагање на

Во Египет не е потврден митот за "совршенството на

' 202).

човечкиот век:

80.000 години, дури и повеќе (criopeд некои

традиции- "немерливо") во почетокот на циклусот, а на

почетокот", но тука ја наоѓаме легендарната традиција за

баснословната должина на животот на кралевите кои му 4

претходеле на Менес.

крајот десет години.

Индиската доктрина за епохите на Светот, односно: вечното создавање, опаѓање, уништувањето и повторното создавање на Универзумот во одредена мера потсетува на

примитивното сфаќање за годишното обновување на Све­ тот, но со значајни разлики. Во индиската теорија човекот нема никаква улога во периодичното повторно создавање на

Светот; всушност, човекот не го сака тоа вечно повторно

создавање, туку ре стреми да го избегне космичкиот цик.

74

1 Се разбира, мислиме на религиозните и филозофските елити, кои

бараат "ослободување" од илузиите и страдањата. Но, популарната индиска религија го прифаќа и му придава важност на животот во Светот. 2 W. F. Albright, "Primitivism in Ancient Western Asia", во Arthur О. Lovejoy i George Воаѕ, Primitivism and Related Itkas in Antiquity (Baltimore,

1935,стр.421-432),стр.422.

з

Ibid., стр. 424-426.

4

Ibid., стр. 431.

'~':;

75

Во Грција наоѓаме две различни митски традиции,

кои сепак имаат сличности:

(1)

теорија за епохите на Светот,

која содржи мит за совршенството на почетокот,

твена и космогонијата. Космосот што ќе се појави по катас­ трофата ќе биде истиот Космос што го создал Господ на

цик­

почетокот на Времето, но пречистен, обновен и повторно

личка доктрина. Хесиод прв го опиша постепеното опаѓање на човештвото во текот на пет епохи (Работи, 109- 201). Пр­ вото, Златното Доба, кога владеел Кронос, било некој вид

воспоставен во својата првобитна слава. Овој Рај на Земјата

(2)

повеќе нема да биде уништен, повеќе нема да има крај. Вре­ мето повеќе не е кружно Време на Вечното враќање, туку ли­

Рај: луѓето живееле долго, никогаш не старееле, а нивниот

неарно и неповторливо. И уште повеќе: есхатологијата, исто

живот личел на животот на боговите. Цикличката теорија се јавува кај Хераклит (стр. 66); таа ќе има силно влијание врз стоичката доктрина за Вечното враќање. Уште кај Емпедок­

така, претставува триумф на некоја Света Историја, бидејќи Крајот на Светот ќе ја открие религиозната вредност на човечките постапки, а на луѓето ќе им се суди според нивни­

ле го заблежуваме поврзувањето на тие две митски теми:

те дела. Повеќе не станува збор за космичко обновување, кое,

епохите на Светот и непрекинатиот циклус на создавањето

исто така, би го вклучило обновувањето на некоја заедница

и уништувањето. Нема да расправаме за различните форми

(или на целината на човечкиот вид). Станува збор за Суд, за единствено одбраните ќе живеат во вечно

на тие теории во Грција, особено по ориенталните влијани­ ја. Доволно е да се потсети дека стоиците од Хераклит ја

селекција:

презеле идејата за Крајот на Светот со огин

нивната верност на Светата Историја; во допир со силите и

ка на Платон (Тимеј

22

(Ekpurosis)

и де­

Г) му бил познат, како можност,

Крајот со Потоп. Овие две катаклизми ја означувале, ја сооб­ разувале на некој начин, Големата Година

зимскиот солстициум.

1

искушенијата на овој свет, тие му останале верни на Небес­ кото царство.

(magnus annus).

Според еден изгубен текст на Аристотел (Protrept), се случиле две катастр_офи со два солстициуми: conflagratio (пожар) во летнио'r солстициум и

блаженство. Одбраните, добрите ќе бидат спасени поради

diluvium

(потоп)

во

Друга разлика во косми<Јките религии: за јудео-хрис­ тијанството Крајот на Светот е составен дел на месијанска­ та мистерија. За Евреите, доаѓањето на Месија ќе го најави

Крајот на Светот и обновувањето на Рајот. За христијаните, Крајот на Светот ќе му претходи на второто доаѓање на Христа и на Последниот суд. Но, и за едните и за другите

Јудео-христијанската апокалипса Некои од тие апокалиптички слики на Крајот на Све­ тот наоѓаме во јудео-христијанските есхатолошки визии. Но, јудео-христијанството претставува капитална новина.

Крајот на Светот ќе биде единствен, како што била единс-

1 Во овие космички катастрофи ги препознаваме индиските идеи за

Крајот на Светот со Огин и Вода. Види В.

L. van der Waerden, Das Grosse Jahr und die ewige Wiederkehr (Hermes, 80, 1950, стр. 129 и н).

76

триумфот на Светата Историја

Крајот на Светот

-

-

што се манифестира со

на некој начин го имплицира обнову:е,а,1 ,,

њето на Рајот. Пророците навестуваат дека Космосот ќе би- 1

де обновен: ќе настане ново Небо и нова Земја. Ќе им;:t се во

изобилство, како во градината на Еден. 1 Дивите животни ќе живеат меѓусобно во мир, "водени од мало дете" (Исаиј, XI,

1 Амос; Осиј, 1:10; П:

IX; 13 и н.; Исаиј, ХХХ: и н.; XXXV: 1, 2, 7; LXV: 17; LXVI: 22; 18 и н.: Захарие, VIII: 12; Езекил, XXXIV: 14, 27; XXXVI: 9 и н.,

30,35.

77

'

(

6). Засекогаш ќе изчезнат болестите и немоќта; кривиот ice

Владеењето на Антихрист во одредена мера соодветс­

почне да скока како елен, на глувите ќе им се отворат ушите,

твува на враќањето во Хаос. Од една страна, Антихрист се

и повеќе нема да има плачење и солзи (Исаиј, ХХХ, 19; и. н.). Новиот Израел ќе биде подигнат на Сион­ ското брдо, бидејќи Рајот се наоѓал на брдо (ИсаиЈ~ XXXV, 10; Пс. XLVIII, 2). И за христијаните целосното обновување

прикажува во форма на змеј или демон,

XX:XV, 3

а тоа потсетува на

стариот мит за борбата меѓу Господ и Змејот. До оваа борба

дојде уште пред Создавањето на Светот и на крајот повтор­ но ќе дојде ..Од друга страна, се додека Антихрист се смета

на Космосот и враќањето на Рајот се суштествени каракте­

за лажен Месија, неговото владеење ќе значи целосно урива­

ристики на есхатонот. Во Откровението на Јован Богослов

ње на социјалните, моралните и религиозните вредности;

(XXI, 1-5) се вели: "И видов ново небо и нова земја, зашто поранешното небо и поранешната земја поминаа (... ). И чув висок глас од небото како зборува: (... )И ќе ја избрише Бог

Антихрист е поистоветуван со различни личности од Не­ рон па се до Папата (Лутер). Важно е да се истакне следното:

секоја солза од очите нивни, смрт нема да има веќе, ни

се сметало дека некои историски епохи, исклучително тра­

со други зборови, враќање во Хаос. Во текот на столетијата

тажачка песна, ни писок, ниту болка нема да има веќе, би­

гични, се под владеење на Антихрист

дејќи поранешното помина. И Седнатиот на престолот

вала надежта дека неговата влада истовремено го најавува

рече: ете, се ново создавам".

неизбежното доаѓање на Христа. Космичките катастрофи,

Меѓутоа, ова Ново Создавање ќе се издигне врз урна­

тините на претходното. Синдромот на крајната катастрофа потсетува на индиските описи на уништувањето на Универ,

•

зумот. Ке настапи суша и глад, а деновите ке се скратат.

1е

о

-

но секогаш остану­

бедата, историскиот терор, очевидниот триумф на Злото, го

сочинувале апокалиптичкиот синдром2 кој требал да му претходи на враќањето на Христа и на неговото илјадаго­ дишно владеење.

епохата која непосредно ќе му претходи на Крајот ќе владее

Антихрист. Но, Христ ќе дојде и ќе го исчисти Светот со оган. Ефрем Сириецот вели: "Морето ќе зататни и ќе се исуши, небото ќе се отвори и насекаде ќе се рашири чад и темнина. За време на четириесет дена Господ ќе испушта . . 2

Христијанскиот миленаризам Станувајќи службена религија на Римското Царство,

христијанството го осуди миленаризмот како херетичка

оган на земЈата за да Ја исчисти од порокот и гревот.

доктрина, иако чесните Отци него го проповедаа во минато­

Уништувачкиот оган само еднаш е потврден во Новиот За­

то. Но, Црквата ја прифати Историјата и есхатонот повеќе не

вет, во Второто соборно послание на Петар (III, 6--14). Но, тој

беше неминовен настан каков што беше за време на прого­

е важен елемент во сибилските пророштва, во стоицизмот и

нувањата.

во подоцнежната христијанска книжевност. Потеклото, нај-

грешки, неправди и свирепости. Само Господ го знае часот

.

вероЈатно, му е иранско.

1

Bousset стр. 238.

3 BидиLe;flythe de l'Йtemel Retour, стр.

78

свет,

Светот,

продолжува со

сите

свои

3

W. Bousset, Тhе Antichrist Legend (London, 1896), стр. 195 и н., 218 и н.

2 Кај

Овој

185 и н.

1 W. Bousst, Тlze Antichrist Legend, стр. 145 и н. R. Mayer, Die biblische Vorstellung vom Weltenbrand (Bonn, 1957). 2 Види А А Vasiliev, Medieval Ideas of the End of the World: West and East, "Byzantion", XVI, fasc. 2, 1942-1943 (Boston, 1944, стр. 462 -502).

79

г

на Крајот на Светот, и само едно се чини сигурно: Крајот не

секуларизирани, нацизмот и комунизмот се исполнети со

е предвиден за утре. Со победата на Црквата, Небесното

есхатолошки елементи; тие го најавуваат Крајот на овој свет

царство се наоѓа на Земјата и во одредена смисла стариот

и почетокот на едно доба на изобилство и блаженство. Авто­

свет веќе е уништен. Во антимиленаризмот на Црквата се

рот

препознава првата пројава на доктрината на прогресот. Цр­

пишува по повод националсоцијализмот и марксизмот-ле­

квата го прифати Светот таков каков што е, настојувајќи да ја

нинизмот: "Под псевдонаучнот жаргон, со кој се служат и

на најновата книга за миленаризмот Норман Кон

направи човечката егзистенција помалку несреќна отколку

едните и другите, ја наоѓаме верзијата на нештата која чуд­

што била за време на големите историски кризи. Црквата го

но потсетува на истражувањата од Средниот век. Конечна,

зазеде тој став наспроти пророците, визионерите, апокалип­

решавачка борба на одбраните (било да се "ариевци" или

тичарите од сите видови.

"пролетери")

Неколку векови подоцна, по продорот на исламот на

Медитеранот, а особено по

XI

век, миленаристичките и ес­

хатолошките движења повторно се јавија, овој пат упатени против Црквата или против нејзината хиерархија. Во тие движења има определен број заеднички белези: нивните иницијатори го очекуваат и го најавуваат обновувањето на Рајот на Земјата, по периодите на искушенија и страшни ка­

против армиите на демоните

(Евреи или

буржоазија); радост со владеењето со светот или со животот во целосна еднаквост или, пак, истовремено двете, која им

припаѓа, според овластувањата на Провидението, на Одбра­ ните, кои така ќе најдат компензација за сите свои страдања; исполнување на крајните цели на историјата во еден свет

најпосле ослободен од злото

-

кои и ден-денес ги негуваме". 1

еве неколку стари заблуди

таклизми. Неизбежниот Крај на Светот го очекувал и Лутер. Низ вековите повеќе пати се сретнува иста религиозна иде­

Миленаризмот кај "примитивните народи"

ја: овој свет- Светот на Историјата- е неправеден, страшен, демонски; за среќ~;t; ·тој веќе се распаѓа, катастрофите за­

Митот за Крајот на Светот има денес завиден полет,

почнаа, овој стар свет пука од сите страни; набргу ќе биде

особено надвор од западниот свет. Се работи за безброј на­

уништен, мрачните сили ќе бидат целосно победени, а "доб­

тивистички и миленаристички движења, од кои се најпозна­

рите" ќе триумфираат, Рајот одново ќе се добие. Сите миле­ наристички

и

есхатолошки

движења

го

докажуваат

ти меланезиските "карго култови", но кои ги сретнуваме и

во другите предели на Океанија, како и во некогашните ев­

оптимизмот. Тие се креваат против ужасот на Историјата со

ропски колонии во Африка. Најверојатно, повеќето од овие

сила што може да ја раздвижи само краен очај. Но, низ веко­

движења се јавиле по малку или повеќе продолжени допири

есхатолошките напнатости. Очекувањето на Крајот на Све­

со христијанството. И покрај тоа што речиси сите се настро­ ени против белците и христијаните, повеќето од тие домо­

тот и неизбежноста на последниот суд не карактеризираат

родни миленаризми содржат христијански есхатолошки

ниту една голема христијанска црква. Миленаризмот тешко

елементи. Во некои случаи, домородците се креваат против

преживува во некои нови христијански секти.

мисионерите токму затоа што тие не се однесуваат како вие-

вите, големите христијански струи не ги познаваат повеќе

Есхатолошката и миленаристичка митологија повтор­ но се јави во последно време во Европа во две тоталитарис­

тички политЙчки движења. Иако привидно радикално

80

1

Norman Cohn, Les fanatiques de l'Apocalypse (Paris, 1963).

6

81

тински христијани и затоа што, на пример, не веруваат во неминовното доаѓање на Христа и во воскреснувањето на

Бескорисно

е да се инсистира на политичкиот,

општествен и економски белег на тие движења; тоа е очиг­

мртвите. Во Меланезија "карго култовите" ги асимилираа

ледно. Но, нивната сила, нивното зрачење, нивното твореш­

митовите и ритуалите за Нова година. Како што веќе видов­

тво не се концентрирани исклучиво во општествено-еко­

ме, празнувањето на Новата година го вклучува симболичко­

номските фактори. Станува збор за верски движења. Привр­

то повторно создавање на Светот. И припадниците на "карго

заниците го чекаат и го објавуваат Крајот на Светот за да

култовите" веруваат дека Космосот ќе биде уништен и пов­ торно создаден и дека племето ќе стигне до некој вид Рај: мртвите ќе воскреснат и нема да има ни смрт ни болест. Но,

дојдат ,до подобри економски и општествени услови - но, пред се, затоа што се надеваат во повторното создавање на

Светот и во обновувањето на човечкото блаженство. Тие се

како и во индо-иранските и јудео-христијанските есхатоло­

гладни и жедни за земски добра

гии, на ова ново создавање, на ова повторно достигнување

тност, за слобода и за рајско блаженство. За нив, }(рајот на

на Рајот ќе му претходи цела серија космички катастрофи:

Светот ќе овозможи да се воспостави блажено, совршено и

земјата ќе се тресе, ќе има силни огнови, планините ќе се

бесконечно човечко постоење.

уриваат и ќе ги наполнат долините, белците и домородците кои не му припаѓаат на култот ќе бидат уништени, итн. Морфологијата

на

примитивните

но, исто така, и за бесмр­

Да додадеме дека дури и таму каде што без сомневање се работи за катастрофален крај, идејата за обновување, за

е

повторно создавање на Светот го сочинува основниот еле­

исклучително богата и сложена. Би морале да истакнеме не­

колку факти1 : (1) Миленаристичките движења можат да се

мент на движењето. Пророкот или основачот на култот на­ вестува неминовно,

сметаат за развој на митско-ритуалното сценарио за перио­

враќање во првичната "рајска" состојба. Во многу случаи, се

дичното обновување на Светот;

когаш

е

сигурно

. riрисутно

(2)

миленаризми

-

изгледа дека речиси се­

посредно

или

"враќање на почетоците",

а

со

тоа

разбира, таа "изворна" рајска состојба претставува идеализи­

непосредно

рана слика за културната и економската состојба пред

иако прив­

лечени од западните вредности и сакајќи да ја присвојат ре­

доаѓањето на белците. Тоа не е единствен пример на мити­ зација на "првобитната состојба", на "некогашната истори­

лигијата и воспитувањето на белците исто колку и нивното

ја", која се. смета за Златно доба Но, нас не не интересира

богатства и оружје, припадниците на миленаристичките

"историската" стварност, што понекогаш успеваме да ја из­ делиме и одвоиме од тие бујни слики, туку тоа што Крајот

влијание на христијанската есхатологија;

движења се свртени против Западот;

(4)

(3)

таквите движења се­

когаш ги водат јаки верски личности од пророчки тип, а ги организираат и шират политичарите поради политички це­

ли;

(5)

за сите овие движења илјадагодишното владеење е.

неминово, но тоа нема да биде воспоставено без космички катаклизми или историски катастрофи.

на Светот - колонизаторскиот - и очекувањето на Новиот Свет го вклучуваат враќањето на почетоците. Месијанскиот лик се поистоветува со културниот Херој или митските

Предци, чие враќање се очекува. Нивното доаѓање соодветс­ твува на обновувањето на првичните митски Времиња, значи на повторното создавање на Светот. Политичката не­

зависност и културната слобода, кои ги објавуваа милена­ L Види М.

Eliade,

Mephistophe!i~s

н. ("Renouvelleme,rц,cosmique

' 82

et l'Androgyne (Paris, 1962), et eschatologie").

стр.

155

и

ристичките

движења

на

колонизираните

народи,

се

замислени како враќање на изворната состојба на блаженс­

тво. Накусо, дури и без видливо апокалиптично уништува6*

83

ње, овој свет, стариот свет, симболички е уништен и рајски­ от Свет на почетокот го зазема неговото место.

процес и дека нужно мора да следи повторно создавање на

еден нов Свет.

Во современата уметност, нихилизмот и песимизмот

"Крајот на светот' во современата уметност Западните општества немаат ништо што би можело

на првите револуционери и уништувачи претставуваат веќе

надминати ставови. Денес ниту еден голем уметник не ве­

рува во дегенерацијата и во неминовното исчезнување на

да се спореди со оптимизмот кој го покажуваат и комунис­

својата уметност. Од тоа становиште, нивниот став потсету­

тичката есхатологија и примитивните миленаризми. Нап­

ва на ставот на "примитивците": тие придонесоа за уништу­

ротив, денес постои страв, кој се повеќе се заканува, дека ќе

се случи катастрофален Крај на Светот со употреба на тер­ монуклеарното оружје. Во свеста на западњаците, овој крај ќе биде радикален и конечен; по него нема да следи ново

вање на Светот- односно за уништување на својот свет, на

својот уметнички Свет- за да создадат друг. Овој културен феномен е од исклучително значење, затоа што токму умет­ ниците претставуваат вистинска творечка сила на некоја ци­

Создавање на Светот. Овде не можеме да пристапиме кон

вилизација

систематска анализа на многуте изрази на атомскиот страв

уметниците го антиципираат она што ќе се случи- по една

во современиот свет, но за нашите истражувања ни се чинат

или

некое

или две генерации

-

општества.

Со

своето

творење

на останатите подрачја на општестве­

позначајни други културни феномени на Западот. Мислам,

ниот и културниот живот.

пред се на историјата на западната уметност. Од почетокот

Значајно е дека уништувањето на уметничкиот говор се совпаѓа со експанзијата на психоанализата. Психологија­ та на потсвеста го разбудува и му дава значај на интересира­

на

векот,

ликовните

уметности,

литературата

и

музиката

претрпеа толку коренити преобразувања што може да се зборува за "разорување на уметничкиот говор". Започнато во сликарстовото, ова ,,фазорување на говорот" се рашири во

поезијата, во романот и на крај, со Јонеско, во театарот. Во

некои случаи се работи за вистинито поништување на утвр­

дениот уметнички свет. Посматрајќи некои понови дела имаме чувство дека уметникот од сета историја на сликарс­

твото сакал да направи

tabula rasa.

Тоа е повеќе од уништува­

ње, тоа е враќање кон Хаос, некој вид првична

massa confusa.

Но, сепак, пред такви дела насетуваме дека уметникот е во

потрага по нешто што се уште не го изразил. Тој морал да ги сведе на ништожност урнатините и остатоците натрупа­

ни во текот на претходните пластични револуции; тој мо­

рал да дојде до првичната форма на материјата

-

за да ја

њето за потеклото и за почетоците, интересирање кое што

толку убаво го карактеризира човекот од архаичните оп­ штества. Би било интересна одблизу да се проучи процесот на ревалоризација на митот за Крајот на Светот во совреме­ ната уметност. Би утврдиле дека уметниците се далеку од

тоа да бидат невротични, како што обично се мисли; напро­ тив, тие се психички многу поздрави од мнозина совреме­

ници. Тие сфатиле дека вистинскиот нов почеток може да

дојде само после вистинскиот Крај. Уметниците први меѓу современиците навистина се труделе да го уништат својот

Свет, за да создадат одново уметнички Свет во кој човекот ќе може истовремено да постои, набљудува и сонува.

почне одново, од нула, историјата на уметноста. Кај голем број современи уметници се чувствува дека "уништувањето на ликовниот. .~овор" е првата фаза на еден многу посложен

84

85

почеток, космогонија. Би можеле да кажеме дека и овде се

Петто поглавје

сретнавме со духот кој го карактеризира архаичниот човек, односно со ставот за исклучителната вредност на познава­

СО ВРЕМЕТО

њето на потеклото. Навистина, за луѓето од архаичните

МОЖЕ ДА СЕ УПРАВУВА

општества

познавањето

на

потеклото

на

секоја

работа

(животно, растение, космички објект итн.) значи некој вид магично завладување со неа: знае каде може да ја најде и

што е потребно да стори за во иднина таа одново да се поја­ ви. Истата формула може да се примени и врз есхатолошки­ те митови:

знаењето за тоа што се случило

ab origine,

знаењето за космогонијата, овозможува да се дознае она што

ќе се случи во иднина. "Подвижноста" на потеклото на Све­ тот укажува на човечката надеж дека неговиот свет секогаш

Сигурноста на новиот почеток

ќе постои, дури и ако биде привремено уништен. Раз­

Врската што ја истакнавме меѓу "оптимизмот" на нео­

дамна деколонизираните народи и западните уметници би можеле да ја прошириме и развиеме. Всушност, на духот му

се наметнуваат други конфронтации меѓу извесни верувања на традиционалните општества и некои аспекти на модер­

ната култура. Но, ние овие конфронтации ги одложивме за подоцна, за да не го. прекинеме текот на нашето излагање.

решување на очајот? Не, бидејќи идејата за уништување на Светот, всушност, не е песимистичка. Со своето сопствено траење, Светот старее и се исцрпува; затоа тој мора симбо­

лички секоја година да се обновува. Но, идејата за апокалип­ тичкото

уништување

на

Светот

би

можела

да

биде

прифатена, бидејќи се познава космогонијата, односно "тај­ ната" на настанувањето на Светот.

Анализата на митската тема за Крајот на Светот ја напра­ вивме за да ја истакнеме, пред се, очевидноста на односите

Фројд и познавањето на" потеклото"

меѓу есхатологијата и космогонијата. Во третото поглавје инсистиравме на огромното значење на митско-обредното

Бескорисно е натаму да се инсистира на "егзистенци­

сценарио на годишното обновување на Светот. Видовме де­

јалната" вредност на познавањето на потеклото во традици­

ка тоа сценарио го имплицира мотивот на "совршениот

оналните

почеток" и дека, поаѓајќи од некој историски момент, тој

архаично. Желбата да се запознае потеклото на нештата, ис­

мотив станува "подвижен", т.е. дека може да означува и

то така, ја карактеризира и западната култура. Во

совршенство на почетокот во митското минато, како и она

но, во

општества.

19 век со

Однесувањето

не

е

исклучително

18 и,

особе­

зголемени истражувања за настанувањето на

што ќе се случи во иднина, по уништувањето на овој Свет.

Светот, на животот, на видовите или на човекот, како и за

Во долгите изводи од митовите за Крајот на Светот, што ги

настанувањето на општеството, на јазикот, на религијата и

анализиравме во претходното поглавје, сакавме да истакне­

на сите човечки институции. Се настојува да се запознае по­

ме дека дури и во есхатологиите, не е битен фактот за Кра­

теклото и историјата на се што не опкружува: од потеклото

јот, туку сигурноста дека ќе настапи нов почеток. Всушност,

на сончевиот систем до потеклото на институциите како

ова

што е бракот или на детските игри.

86

повторно

започнување

е реплика

на

апсолутниот

87

Во

20 век

научното проучување за почетоците тргна во

човеч1сото суштество, и

(2)

идејата дека со сеќавање или

друга насока. За психоанализата, на пример, вистинската пр­

"враќање наназад" може да се оживеат некои трауматични

вичност е "човечката првичност", раното детство. Детето

настани од раното детство.

.

живее во митско, раЈско време.

1 п сихоанализата

разви тех-

Видовме дека блаженството на

"почетокот" е мошне честа тема кај архаичните религии;

ники кои можат да ни ги откријат "почетоците" на нашата

тоа е потврдено во Индија, Иран, Грција и во јудео--христи­

лична историја, а, пред се, да го утврдат точниот настан кој

јанството. Фактот дека Фројд го постулира блаженството на

му стави крај на детското блаженство и го насочи нашиот

почетокот на човековото постоење не значи дека психоана­

иден живот. "Преведувајќи со термини на архаичното раз­

лизата има митолошка структура,

мислување, би можеле да кажеме дека постои еден Рај (за психоанализата, стадиум што му претходи на раtањето или период што трае до одбивањето од градите) и прекин или катастрофа (детска траума), и каков и да се има став во пог­ лед на овие првични настани, не значи дека тие се помалку

конститутивни за неговото битие".

2

·

единствено

психоанализата

доаtа

до

идејата

оти

"почетоците" на секое човечко суштество се блажени и оти сочинуваат некој вид Рај, додека другите науки за животот инсистираат, пред се, на непостојаноста и несовршенството на почетоците. Текот на развојот, настанувањето, еволуција­ та,

малку

по

малку,

ги

поправаат

мачните

митска

тема

или

дека

го

прифаќа

јудео--хрис­

тијанскиот мит за Рајот и падот. Единствената паралела што може да се направи меtу психоанализата и архаичното

сфаќање на блаженството и првобитното совршенство се должи на фактот што Фројд ја откри решавачката улога на "првото и рајско време" на раното детство, на блаженството

Интересна е да се утврди дека од сите науки за живо­

тот

хаична

ниту дека презема ар­

празнини

на

"почетоците".

пред прекинот (т.е. пред одбивањето од доење), односно пред тоа времето да стане за секоја единка "проживеано вре­ ме".

Што се однесува до втората идеја на Фројд, мошне ин­ тересна за нашето истражување, која зборува дека со "враќа­ њето наназад" има надеж да се оживеат некои решавачки доживувања од раното детство, таа, исто така, ја оправдува

споредбата со архаичното однесување. Тука наведовме по­

Нашиот интерес го привлекуваат две идеи на Фројд:

(1) блаженството на "потеклото" и на "почетокот" на

веќе примери што го истакнуваат верувањето дека првобит­ ните настани за кои говорат митовите можат одново да се

остварат

односно

да

оживеат.

Меtутоа,

освен

неколку

исклучоци (меtу останатите, магичните лекувања), овие 1 Од тие причини, потсвеста ја прикажува структурата на личната митологија. Би можеле да одиме уште подалеку и да потврдиме дека потсвеста не е само "митолошка", туку дека некои нејзини содржини имаат космички вредости; со други зборови, да ги одразуваат модалитетите, процесите и определбите на животот и живата материја. Би можеле да кажеме дека до

вистинскиот допир на современиот човек со

комсичката

светост се доаѓа по пат на потсвеста, било да се работи за неговите соништа и неговиот имагинарен живот, или за делата што се создаваат од

потсвеста (поезија, игри, спектакли итн.).

2 М.

88

Eliade, Mythes, reves et mysteres,

стр.

примери го илустрираат колективното враќање наназад. Це­ ла една заедница, или, пак, значаен дел на таа заедница, со

помош на обреди ги оживуваше настаните за кои говорат митовите. Психоаналитичката техника го овозможува инди­ видуалното враќање во Времето на настанувањето. Ова ег­

зистенцијално враќање наназад е позната и кај архаичните општества и игра важна улога кај некои ориентални психо­

56.

физички техники. Ќе се задржиме на овој проблем.

89

Традиционалните техники на "враќањето наназад"

општества, постојат исто така и кај посложените култури со

Немаме намера да ја споредуваме психоанализата со

"примитивните" или со ориенталните верувања и техники. Целта на споредбата што тука ја предлагаме се состои во тоа

да покаже дека "враќањето наназад", во што Фројд ја согледа важноста за разбирањето на човекот и особено за неговото лекување, беше веќе познато кај воневропските култури. По сето она што го кажавме за надежта за обновување на Светот со повторување на космогонијата, не е тешко да се сфати ос­ новата на тие обичаи: индивидуалното враќање на почето­ кот е замислено како можност за обновување и оживување на егзистенцијата на оној којшто него го презема. Но, како што ќе видиме подоцна, "враќањето на почетокот" може да се обавува со различна цел и може да има различни значења. (~

Пред се, тука постои добро познатиот симболизам на ритуалите на иницијација кои имплицираат regressus ad uterum (враќање во матката). Со оглед на тоа дека овој проблем опстојно го проучивме во книгата "Мистични раѓања", да се

обреди за посветување кои содржат regressus ad uterum. Ако ја земеме за пример Индија, овој мотив може да се најде во три различни видови церемонии на посветувањето. Најнапред, постои церемонијата upanayama односно доведување на мла­ диот човек до неговиот учител. Тука јасно е изразен моти­

вот на созревањето и на повторното раѓање: се зборува за тоа дека учителот го преобразува момчето во ембрион и го

задржува три ноќи во својот стомак. 1 Тој што минал низ upanayama "се родил два пати" (dvi-ja). Исто така, постои це­ ремонијата diksa наменета за оној кој се приготвува за жртвата soma и која се состои во враќањето во стадиумот на фетус? Конечно,

regressus ad

uterџт:n се наоѓа и во центарот на

церемонијата hiranya-garbha (преведено: "златен ембрион"). Новиот член се става во златен сад во ~орма на крава и при излегувањето се смета за новороденче.

Во овие случаи

regressus ad uterum

се извршува со цел

кандидатот да се роди за нов начин на постоење или да се

задоволиме само со неколку кратки референции. Уште од

регенерира. Од структурална гледна точка, враќањето во

архаичните стадиуми на културата, посветувањето на мла­

матката соодветствува на враќањето на Универзумот во "хао­

дите содржи цела серија обреди со јасна симболика: младо­

тична" или ембрионална состојба. Темнината која му прет­

то да се претвори во ембрион, за подоцна одново да се роди.

ходи на раѓањето соодветствува на ноќта пред Создавањето

Посветувањето соодветствува на второто раѓање. Со посве­

и на темнината во колибата на п осветувањето.

тувањето младиот човек истовремено станува општествено

одговорна и културно разбудено суштество. Враќањето во матката е означено со затворање на неофитот во колипка, или со симболично голтање од некое чудовиште, или, пак, со продирање на некое свето место кое се поистоветува со

утерусот на Мајкат.а Земја.

овие

обреди

за

посветување

што

содржат

имаат, се разбира, митски модели. 4 Постои уште нешто по­

интересна од митовите кои се во врска со обредите за посве-

1

Она што тука нас не интересира е тоа што овие обре­ ди на пубертетот, карактеристични за "примитивните" 1 На пример, австралискиот обред Кунапипи, опишан, според Berndt, во Naissances mystiques (Paris, 1959) стр. 106 и н.

90

Сите

враќање во матката, и "примитивните" и индиските обреди,

R. М.

1

Naissances mystiques, стр. 113 и н.

2_.

Naissances mystiques, стр. 115 и н.

з

Naissances mystiques,

стр.

118 и н.

4 За митскиот модел на индиските ритуали на посветување види

Naissances mystiques

стр.

117.

91

uteтum: тоа се митовите кои говорат за

раѓањето или онаа во колибата за п осветување со Ноќта пред

авантурите на Хероите или на врачевите и на шаманите

Создавањето. Всушност, Ноќта од која секое утро се раѓа

коишто телесно, а не симболички, направиле regressus. Го­ лем број митови зборуваат за тоа, на пример: (1) едно мор­

то е реплика на космогонијата. Но, очевидно е дека овој кос­

тување

regressus ad

Сонцето го симболизира првиот Хаос, а раѓањето на Сонце­

ско чудовиште проголтало некој Херој, кој растргнувајќи

могониски симболизам се збогатува со нови вредности во

му го стомакот излегол како победник;

случај на раѓањето на митскиот предок, на физичкото

вање од vagina

(2)

посветено излегу­

dentata или погубно симнување во некоја дуп­

раѓање на секоја единка и на посветеното повторно раѓање.

ка или пукнатина поврзани со устата или со утерусот на

Мајката Земја. Всушност, сите овие авантури го сочинуваат

искушението за посветување, по кое Херојот победник постигнува нов начин на постоење.

1

Сето ова појасно ќе се види во примерите за коишто

сега ќе зборуваме. Ќе видиме дека "враќањето на почетокот" служи како модел на физиолошките и на психо-менталните техники кои ја имаат за цел регенерацијата и долгиот

Митовите и обредите на посветувањето со regressus ad uterum го истакнуваат следното: "враќањето на потеклото"

живот, но и оздравувањето и конечното ослободување. Има­

подготвува ново раѓање, но не го повторува првото, фи­ зичкото раѓање. Постои мистичко повторно раѓање, кое ii

можност за многубројни примени, меѓу кои се лекувањето,

ме прилика да забележиме дека космогонискиот мит дава поетското творештво, воведувањето на детето во општество­

припаѓа на духовната состојба, со други зборови- пристап

то и културата, и слично. Исто така, видовме дека regressus

кон нов начин на постоење (кое содржи и сексуална зре­

uterum

лост, учество во култот и во културата, накусо, "отворање"

тојба пред Создавањето. Сега сфаќаме зошто некои ар­

ad

може да се изедначи со враќањето во хаотичната сос­

кон Духот). Основната идеја е дека за пристапување кон не­

хаични медицински постапки го применуваат враќањето во

кој повисок начин на постоење е неопходно повторување на

Матката наместо церемонијално да го раскажуваат космого­

зачнувањето и на раѓањето, но, се разбира, како ритуално и

нискиот мит. На пример, во Индија традиционалната меди­

симболично повтор)твање. Со други зборови, се работи за

цина се уште врши подмладување на старите и целосно

чинови ориентирани кон духовните вредности, а не кон

изнемоштени лица со капење во базен во форма на матка.

психо- физичката дејност.

Симболизмот на "новото раѓање" е очевиден. Всушност, се работи за обичај кој е познат и надвор од Индија, кој се сос­

На ова инсистиравме за да не се создаде вепчаток дека

сите митови и обреди за "враќањето на почетокот" се наоѓаат на ист план. Секако дека симболизмот е ист,

тои во закопувањето на болните за подоцна да се родат од

утробата на Мајката Земја. 1

меѓутоа контекстот е различен; намерата ни го открива кон­

Во Кина, исто така, наоѓаме на терапевтско влијание

текстот, кој, одделно во секој criyчaj, ни го дава вистинското

на "враќањето на потеклото". Таоизмот придава голема

значење. Како што видовме, од аспектот на структурата е

важност на "ембрионалното дишење"

можно да се изедначи темнината која му претходи на

во дишење во затворени кругови, како фетусот; приврзани-

1

92

Naissances mystiques,

стр.

132 и н.

1

Traite d'Histoire des Religions,

стр.

(t'ai-si).

Тоа се состои

220 и н.

93

кот настојува да ја имитира циркулацијата на крвта и на зди­ вот од мајката кон детето и од детето кон мајката. Во предго­

ворот T'ai-si k'eou kiue ("Усни формули за ембрионално дишење") се вели следново: "Враќајќи се во базата, враќајќи се на почетокот, се брка староста, се враќаме во состојба на фетус". 1 Во еден современ синкретистички таоистички текст се вели следново: "Затоа (Буда) Жулај (Tat- Mgata) во своето големо милосрдие ја открил методата на (алхемиско) делување на Огнот и ги научил луѓето одново да продрат во

матката за да ја обноват својата (вистинска) природа и (пол­

нотата) на својот живот". 2

Се наоѓаме, значи, пред две различни, но блиски мис­ тички техники, кои се стремат да го постигнат "враќањето на почетокот": "ембрионалното дишење" и алхемиското

дејствување. Позната е дека овие две техники се вбројуваат меѓу многубројните методи што ги употребуваат таоистите

за постигнување младост и многу долг живот ("бесмр­ тност"). Алхемиското експериментирање мора да биде про­ следено со соодветна мистичка медитација. За време на топењето на металите, таоистичкиот алхемичар се труди во

своето тело да постигне соединување на двата космолошки принципи, Небото и Земјата, за да се врати првичната хао­

или по пат на медитација проследена со алхемиски експери­

мент, или по пат на "ембрионално дишење". Но, "ембрио­ налното дишење", на крај, се сведува на она што текстовите го

нарекуваат

"соединување

на

здивовите",

навистина

сложена техника, која тука не можеме да ја изложиме. До­ волно е да се каже дека "соединувањето на здивовите" има космолошки модел. Всушност, според таоистичката тради­

ција, "здивовите" во почетокот се мешале и создале јајце, Го­

лемото Едно, од кое се одвоиле Небото и Земјата. 1

Идеалот на таоистите - достигнувањето на блаженс­ твото, на младоста и на долгиот живот ("бесмртноста") има, значи, космолошки модел: тоа е состојбата на првобит­ ното единство. Овде повеќе немаме актуализација на космо­ гонискиот мит, како во обредите за лекување за коишто зборувавме. Не се работи ни за повторување на космичкото создавање, туку за тоа повторно да се најде состојбата што И претходела на космогонијата: "хаосот". Но, движењето на мислите е исто: здравјето и младоста се постигнуваат со "враќање на потеклото", или со "враќање во матката", или со враќање во космичкото Големо Едно. Значи, важно е да се

утврди дека и во Кина болеста и староста мораат да се лечат со "враќање на почетокот", на единствен начин за кого ар­ хаичната мисла веруваше дека е делотворен за поништува­

тична состојба која постоела пред Создавањето. Оваа пр­

ње на делото на Времето. На крај, секогаш се работи за тоа

вична состојба, наречена "хаотична"

соодветствува,

да се уништи изминатото Време, да се "врати наназад" и од­

исто така, на онаа на јајцето или на ембрионот, како и на . раЈската и несвесна сосТОЈ'б а на уште несоздадениот свет. 3

ново да се започне животот со неначната целина на моќта и

(houen),

на способноста за дејствување.

Таоистите настојуваат да ја достигнат оваа првична состојба Оздравување од делувањето на Времето

1 Н.

Maspero, Les procedes de "Nourir \е Principe Vital" dans \а religion taoiste ancienne (Journal asiatique, април-јуни 1937, стр. 117-252, 353-430), стр.198.

2 Houei-ming-king од Lieou Houayang, цит. вр Rolf Stein, Jardins en miniature d'Extreme-Orient (Bulletin de l'Ecole Fran<;aise d'Extreme-Orient, tom XLII, Hanoi, 1943, стр. 1-104) стр. 97. 3

R. Stein, Cl'P· 54.

Во овој поглед Индија е исклучително интересна; јо­

гата и будизмот развија извесни психо-физички методи за

1

Н.

Maspero,

стр.

207,

н.1.

'''·~

94

95

"враќањето

наназад" до еден дотогаш непознат степен.

Очевидно е дека ритуалот не е веќе доволен за терапевтска

цел: повеќе не се применува

regressus ad uterum

со цел да се

"Се работи за тоа да се појде од точно определен миг, најблизок до сегашниот миг, и времето да се мине во спро­ тивна насока (pratiloman) за да се стигне ad Ol'iginem, до прво­

лекува или да се подмладува, ниту за да се повтори симбо­

то постоење, кое "избивајќи" во светот, го раздвижило

лички космогонијата со цел да се излечи болниот преку пов­ примитивните начини на лекување, јогата и будизмот се

Времето, и да се дојде до парадоксалниот миг надвор од кој Времето уште не постоела, бидејќи ништо не се манифести­ рало. Ја сфаќаме смислата и целта на таа техника: оној кој се

наоѓаат на сосема друго ниво. Нивната :крајна цел не е

движи по времето мора неизбежно да го пронајде местото

здравјето или подмладувањето, туку духовната надмоќ или

на поаѓање, кое, всушност, се совпаѓа со космогонијата. Да

торно потопување во првичната полнота. Во споредба со

ослободувањето. Ј огата и будизмот претставуваат сотерио­

се живеат одново минатите животи значи и да ги разбереш

логии М:итски техники, филозофии- и, природно, имаат по-

и, до одреден степен, да ги "изгориш" своите "гревови", од­

.

'

ина:кви цели отколку што е ле:кувањето со помош на магија.

Меѓутоа, не може а да не се забележи дека овие индис­ ки. мистични

хаичните

техники

терапевтски

структурално

методи.

се

аналогни

Индиските

со

ар­

филозофии,

аскетски и контемплативни техники имаат иста цел: да го

излечат човекот од болката на постоењето во Времето. 1 Спо­ ред индиската мисла, страдањето е создадено и бесконечно продолжено во светот со карма. со темпоралноста; законот

на карма наметнува безброј селења на душата, тоа вечно враќање кон егзистенцијата и страдањето. Да се ослободиш од кармскиот закон значи да се "излечиш". Буда е "крал на

носно збирот на постапките обземени со незнаење, кои од еден во друг живот се натрупуваат со законот на карма. Но, има нешто што е поважно: се стигнува на почетокот на Вре­

мето и се стигнува до Не-Времето, таа вечна сегашност што му претходела на временското искуство настаната од први­

те, исчезнати човечки животи. Со други зборови, поаѓајfси

од кој и да е миг на временското траење, може да се постиг­ не исцрпув8ње на тоа траење, минувајќи го во обрцтна насо­ ка, се додека не се стигне до Не-Времето, до вечноста. Но, тоа значи да се трансцендира човечката судбина и да се вра­

ти неусловената состојба, која му претходела на падот во

Времето и на :кружењето на егзистенциите. 1

лекарите", неговата порака се смета за "нова медицина". "Го­

рејќи" до последната честица на идниот живот дефинитив­

но се уништува кармскиот .циклус и се ослободува од Времето. Еден од начините да "изгорат" кармските остатоци

се состои во техниката на "враќање наназад", за да се запоз­ наат своите претходни животи. Тоа е сеиндиска техника

Таа е потврдена во

Yoga-sutra (III, 18)

и ја познаваат сите

мудреци и мислители современици на Буда, а ја применува и препорачува и самиот Буда.

1

96

Mythes, r~ff! et mysteres стр. 50 и н.

Хата-јога и некои тантрички школи го користат мето­ дот наречен "движење спротивно на текот"

или "регресивен" процес

(ulta)

(ujiina sildhana)

за да се постигне инверзија

на сите психо-физиолошки процеси. Кај оној што ги реали­ зира, "враќањето", "регресијата" се пројавуваат со негирање

на Космосот, со што, како последица, се врши "излегување од Времето", пристапување кон "бесмртноста". Но, според тантричката концепција, бесмртноста може да се постигне само со запирање на манифестирањето, значи со процес на

1

Ibid., стр. 51-52.

7

97

дезинтеграција; треба да се оди "спротивно на текот" (ujana sacthana) и да се пронајде првичното Ед~нство, она што пос­ тоела in illo tempore, пред Создавањето. Значи, треба да се овозможи во сопственото битие, реализација на процесот на

космичка 'ресорпција и враќање на "почетокот':· hita" (I, 69

"Shivasam-

и н.) предлага една мошне значаЈна духовна

животот на земјата, туку "враќање наназад" и повторно вос­ поставување на првичното "Големо Едно". Меѓутоа, во овој, како и во останатите примери што овде ги наведовме, специ­

фичниот и решаваqки елемент е секогаш "враќањето на почетокот".

вежба: по опишувањето како Шива го создал Светот, во текстот е опишан обратниот процес на космичката ре­

сорпција, онаков каков што јогинот .треба да го прел:,ивее,

Враќањето на минатото

проба. Тој гледа како елементот ЗемЈа станува "редок и се

Се потсетивме на овие неколку примери за да споре­

раствора во елементот Вода, и како Водата се раство~а во Ог­

диме две категории на техники: (1) психоанализата и (2) ар­ хаичните и ориенталните методи, кои содржат различни постапки за "враќање на почетокот", но имаат и различни

нот, Огнот во Воздухот, Воздухот во Етерот итн., се додека се не се впие во Големиот Брахман.

2

Јогинот учествува во

процесот обратен од Создавањето, тој се "враќа наназад", се

цели. Не е наша задача долго да расправаме за овие постап­

до "почетокот". Оваа јоги вежба може да се ~пореди. с.о тао,:

ки, туку да покажеме дека егзистенцијалното враќање на

истичката техника, која се застапува за "вракање во ЈаЈцето

и во првобитното Големо Едно.

почетокот, специфично за архаичниот менталитет, не е само негово својства.

Да повториме: немаме намера да ги поставиме на ист

Фројд разработи слична техника, за да му овозможи

план индо--кинеските мистични техники и примитивните

на современиот човек да си ја поврати содржината на некои

терапевтики. Се работи за различни културни феномени. Но, важно е да се утврди извесен континуитет во чове;:кото однесување спрема Времето низ епохите и многубројните

култури. Ова однесување може да се дефинира на следниов начин: за да се оздравее од делувањето на Времето, потреб­

"првичн:И:" искуства. Веќе видовме дека постојат повеќе можности за враќање наназад, но најважни се следните:

(1) брзо и непосредно враќање во првобитната состојба (било хаосот или пред-космогониската состојба, било моментот

на создавањето), и

(2) постепено враќање на "почетокот",

но е враќање наназад" и доаѓање до "почетокот на Светот".

одејќи обратно низ Времето, поаѓајќи од сегашниот миг се до "апсолутниот почеток". Во првиот случај се работи за вр­

ризирало на разни начини. Во архаичните и палеоориентал­

тоглаво, ако не и за мигновено уривање на Космосот (или на човечкото суштество како резултат на некое временско трае­

Пре; малку видовме дека "враќањето на почетокот" се вало­ ните култури целта на повторувањето на

космогонискиот

мит е да се урне изминатото Време и повторно да се започне нов живот, со неначнати животни сили. На кинеските и ин­

диските "мистики" повеќе не им е цел одново да се започне

ње), и за повторно воспоставување на изворната ситуација ("Хаос" или- на антрополошко ниво- "семе", "ембрион"). Очевидна е сличноста меѓу структурата на овој метод и ме­

ТОДОт на митско--обредните сденарија на брзото враќање во.

":Хаосот" и повторувањето на космогонијата. t

М.

2

Le Yoga,

Eliade, Le Yoga, Immortalite et Liberte (Paris, ст~.

272.

1954),

стр.

270

и Н.

-

Во вториот случај, кога се работи за постепено враќање на почетокот, се среќаваме со детални и исцрпни присетувања на лични и историски настани. Сосема е јасно

дека и во овој случај крајната цел е да се "спалат" овие спо-

98

7*

99

мени, да се урнат на некој начин оживувајќи ги и одделу­ вајќи се од нив. Но, повеfсе не се работи за тоа тие одеднаш да се избришат за што побрзо да се дојде до првичниот мо­

мент. Напротив, важно е присетувањето и на најбезначајни­ те детали од животот (сегашен или поранешен), бидејќи единствено благодарејќи на тоа сеќавање сопственото мина­

јективното" значење за потеклото на различните реалитети од "субјективното" знаење, кое е засновано врз сеќавањето за претходните животи. "Ние го знаеме, о сону, твоето место

на раѓање

(janitram)", извикува авторот на еден мит од Athaг­ va Veda (VI, 46, 2). "Ние знаеме, о Агни, дека твоето место на раѓање е тројно" (Ibid., XIII, 3, 21 ). Благодарејќи на ова поз­

то може да се "спали", да се совлада, да се спречи да делува

навање на потеклото ("местото на раѓање") човекот успева

во сегашноста.

да се одбрани од сонот и тој може без последици да ракува

Се гледа разликата со првиот тип, чиј модел е момен­

со огнот.

тална уништување на Светот и негово повторно создавање.

Но, познавањето на своите претходни животи, однос­

Тука помнењето игра најважна улога. Тоа е ослободување од делувањето на времето со помош на сеќавање, со anamnesis.

но за својата "историја", дава нешто повеќе: наука од сотери­ олошки тип и владеење со сопствена судбина. Оној кој се

Најважно е потсетувањето на сите настани на кои се при­

сеќава на своите "раѓања" (потекла) и на своите претходни

суствувало во временското траење. Значи, оваа техника е

блиска на архаичната концепција, за којашто доста говорев­

живо111: (траења сочинети од голем број проживеани наста­ ни) успева да се ослободи од кармските услови; со други

ме; се работи за важноста да се запознае потеклото и истори­

зборови, тој станува господар на сопствената судбина. Затоа,

јата на нешто, за да може со него да се завладее. Секако,

"апсолутното помнење"

движењето низ времето имплицира искуство кое е потчине­

ветствува на сезнаењето и на оној којшто го поседува му

-

на пример, она на Буда

-

соод­

то на личното помнење, додека познавањето на почетокот се

придава моќ на Космократор. Ананда и другите Будини

сведува на разбирање на некој примерен првичен настан, на

ученици "се сеќавале на раѓањето", биле од оние "кои се

некој мит. Но, структурите се совпаѓаат: секогаш е важно да

сеќаваат на раѓањето". Вамадева, автор на една прочуена

се потсетиш, детално и многу прецизно, за она што се

ригведска химна, вели: "Кога бев во матката ги запознав си­

случило на почетокот, и оттогаш па наваму.

те раѓања на боговите" (Rig Veda, IV, 27, 1). И Кришна ги "знае сите животи" (Bhagavad-Glt:'i, IV, 5). 1 Сите - боговите,

Тука го допираме фундаменталниот проблем, кој не се однесува само на интелигенцијата на митот, туку особено на подоцнежниот развиток на митското мислење. Познава­

њето на потеклото и на примерната, поучна историја на нештата дава некој вид магична власт врз нештата. Но, ова

Будите, мудреците, јогините- се меѓу оние кои знаат. Познавањето на претходните животи не е исклучиво индиска техника. Таа е позната и кај шаманите. ќе видиме дека одиграла важна улога во грчките филозофски разми­

знаење, исто така, отвора пат за система,тските спекулации

слувања. Но, сега е важно да се подвлече дека исклучителна­

за потеклото и структурите на Светот. Ке се навратиме на

та предност на познавањето на "потеклото" и на старата

овој проблем. Сепак, уште сега би требало да прецизираме

"историја" (односно, на претходните животи) произлегува,

дека помнењето се смета за знаење par excellence. Оној кој е способен да се потсети поседува уште подрагоцена магич­

но-религиозна сила од оној кој го познава потеклото на

нештата. На nример, во стара Индија јасно се разликува "об-

100

1 ВидиМуthеѕ, rгves et mysteres,

стр. 52.

101

Шесто поглавје

во крајна линија, од важноста што му се придава на познава­

њето на "егзистенцијалните" и "историските" митови, значи на оние митови кои зборуваат за настанувањето на

МИТОЛОГИЈА, ОНТОЛОГИЈА, ИСТОРИЈА

човечката судбина. Како што веfсе рековме, оваа судбина има "историја": некои решавачки настани се случиле за време на

митското доба и дури потоа човекот станал. таков каков што е денес. Значи, оваа првобитна, драматична, а понекогаш и

трагична историја не само што треба да се познава, туку на неа треба постојано да се сеќаваме. Подоцна fce ги согледаме причините на оваа одлука, донесена од архаичниот човек во

одреден миг од неговата историја, трајно да ги оживува кри­ зите и трагедиите на своето митско минато.

Есенцијалното и претходи на егзистенцијата За

homo 1·eligiosus

есенцијалното И претходи на егзис­

тенцијата. Тоа важи како за човекот од "примитивните" и од ориенталните ошiпества, така и за Евреинот, хрИ:стијани­ нот и муслиманот. Денес човекот е таков каков што е затоа

што се случиле цела серија настани

ab Ol'igine.

Митовите му

раскажуваат за тие настани и со тоа му објаснуваат зошто и како е создаден на овој начин. За homo

religiosus

вистинскиот

и автентичен живот почнува во моменот кога ја почнува ко­ 1.

муникацијата со таа првобитна историја и кога ги презема нејзините последици. Секогаш постои божествена историја,

бидејќи нејзините личности се Натприродни Суштества и митските Предци. Да наведеме пример: човекот е смртен за­

тоа што некој митски предок на глуп начин ја загубил бесмртноста, или затоа што некое Натприродно Суштество решило да му ја одземе, или, пак, затоа што после некој

митски настан истовремено бил надарен со сексуалност и смртност, итн. Некои митови го објаснуваат потеклото на смртта со несреќен случај или невнимание: божјиот глас­ ник или некое животно ја заборава пораката, или затоа што е мрзливо стигнува премногу доцна, итн. Тука апсурдноста

на смртта е изразена на сликовит начин. Но, и во овој случај

историјата останува "божествена историја", бидејќи авторот

102

103

на пораката е некое Натприродно Суштество, кое ако сакало

напуштило своите дела и се повлекло на Небото. Понеко­

можело да ја поправи грешката што ја сторил неговиот

гаш дури тоа не го довршило своето дело, па некое друго

божествено Суштество, негов "Син" или негов претставник,

гласник.

Ако е вистина дека суштествените настани се случиле

ab o1·igine,

тие не се исти за сите религии. За јудео-христија­

низмот "суштествено" е драмата во Рајот, која ја создаде де­ нешната човечка судбина. За Месопотамецот суштествено е создавањето на Светот со помош на распарченото тело на морскиот монструм Тиамат и создавањето на човекот со по­

мо~ на крвта на архидемонот Кингу, измешана со малку

земЈа (всушност, со супстанција земена директно од телото на Тиамат). За Австралиецот "суштественото" се сведува на серија настани што ги извршиле Натприродните Суштес­

тва во "Времето на Сонот".

ја презел задачата. Говоревме во друга книга за преобразбата на Врховното Суштество во

deus otiosus и затоа овде ќе се задржиме на неколку примери. 1 Кај Селкнамите од Огнена­ та Земја, Богот, наречен "Жител на Небото" или "Оној кој е на Небото", е вечен, сезнаен, семоќен. Меѓутоа Создавањето го довршиле митските Предци, и тие создадени од Врховно­

то Суштество пред да се повлече од другата страна на ѕвез­

дите. Овој Бог живее далеку од човекот и е рамнодушен спрема настаните во лест

Тука, не е можно да се изложат сите митски теми што

вобитната драма која го создала човекот онаков каков што е

денес. Доволно е да се потсетиме на најважните типови. Ис­ то така, прво што го привлекува нашето внимание на оваа точка од истражувањето тоа е да го откриеме однесувањето

homo religiosus

.кон "суштественото" кое му претходи.

Претпоставуваме а

priori

нема ниту

лик,

ниту

("0,

ти од височините, не ми го земај детето, се уште е

многу мало"), а жртви му се принесуваат особено по повод невреме.

ја претставуваат- за различните религии- "суштината", пр­

на

светот. Тој

свештеник. Молитви му се упатуваат само во случај на бо­

дека можел да има повеќе ставови

бидејќи, како што видовме, содржината на "суштественото':

што се случило во митските Времиња варира од една до дру­

га религиозна визија.

Ј орубите од Брегот на робовите веруваат во Богbт на

Небото, наречен Олорум (буквално преведено: "Сопственик на Небото"), кој откако го создал светот препуштил да го

доврши и со него да владее бог од понизок ранг, наречен Обатала. Што се однесува до него, тој сосема се повлекол од

настаните на земјата и од луѓето, и не постојат ниту храмо­ ви, ниту статуи, ниту свештеници на тој врховен Бог, кој станал deus

otiosus.

Меѓутоа, нему му се обраќаат како на по­

следно прибежиште во време на голема несреќа.

Повлекувајќи се на Небото, Ндиамби, врховниот бог на

Deus otiosus

Хероите,

го

препуштил

човештвото

божества. "Зошто би му давале жртви?"

Голем број на примитивни племиња, особено оние кои се задржале на стадиумот на собирање плодови и лов,

мородец.

-

-

на

пониски

објаснува еден до­

"Ние не треба од него да се плашиме, бидејќи

наспроти нашите мртви, тој не ни нанесува никакво зло"! 2

имаат некое Натприродно Суштество, но тоа не игра речиси никаква улога во религиозниот живот. Всушност, малку се

знае за него; неговите митови се малубројни и, обопштено

t Види: М. Eliade, Traite d'Histoire des Religions, стр. 53 и н.

кажано,

2

мош~е едноставни.

Се смета дека тоа Врховно

Traite,

стр.

55.

Суштество пi'·создало Светот и човекот, но дека набрзо ги

104

105

Врховното суштество на племето Тумбука е прем~ог~ голе­

машување на религиозниот живот. Напротив, би можеле да

гбе ("Универзалниот Татко") на племето Еве се повикува

вото исчезнување: најбогатите и најдраматични митови,

мо "за да се интересира за обичните нешта на лугето . Зин­

само за време на суша: "0 небо, кому му должиме благодар­

ност, голема е сушата; стори да врне, земјата да се освежи, 1

полињата да станат плодни"! Оддалечувањето и незаинте­

кажеме дека "вистинските религии" се јавуваат после него­ најчудните обреди, најразличните богови и богињи. Пред­ ците, маските и тајните општества, храмовите, свештенство­ то, итн.

-

ги среќаваме во културите кои го надминале

ресираноста на Врховното Суштество се изразени на прек­

стадиумот на собирање на плодови и на ситен лов и во кои

расен начин во поговорката на Жириамите од Источна Африка, која добро го опишува нивниот Бог: ,,Nlулугу (Гос­

Врховното Суштество е или отсустно (заборавено?) или силно стопено со останатите божествени ликови, така што

под) е горе, душата на моите покојни е долу!" Плем_ето Бан­

повеќе не може да се препознае.

ту вели: "Откако Господ го создал човекот, повеке не се грижи за него". Негрилосите повторуваат: "Господ се одда-

одцалечувањето и молчењето на Бога, со што се опседнати

лечи од нас"! 2

"Самракот на боговите", за кој зборува Мартин Бубер, некои современи теолози, не се модерни феномени. "Тран­

Како што можеме да видиме од овие неколку приме­

ри, Врховното Суштество како да ја изгубило религиозната актуелност; тоа е без култ и митовите покажуваа7 дека тоа се

повлекло далеку од луѓето, дека станало deus otzosus. Ова се јавува и во посложените религии на античкиот Исток и во

индо-медитеранскиот свет: сезнајниот и семоќен Бог, не­ бески творец е заменет од Богот на плодноста, кој И соод­

сцендентноста" на Врховното Суштество секогаш служеше како

.

прогласуваше. Богот творец што се оддалечува од култот на крај се заборава. Заборавањето на Бога како негова апсолутна трансценденција е пластичен пример за неговата религиоз­

на неактуалност или, што е исто, за неговата "смрт". Исчез­ нувањето на Врховното Суштество не значи и осиро-

човековата

рамнодушност

кон

него.

рамнодушност. Племето Фанг од Екваторијална Африка со

едноставност, но и со голема храброст го вели следното: "Господ (Нзаме) е горе, а човекот долу. Бог е Бог, а човекот човек,

3

На одреден начин можеме да кажеме дека deus otiosus. е прв пример на "смртта на Бога", која Ниче френетично Ја

за

далечен ја оправдува сета невнимателност, дури и тотална

ветствува на' Големата богиња како епифанија, пројава на движечките сили на Свемирот.

оправдување

Дури ако се уште и се сеќава на него, фактот дека Бог е толку

Секој кај себе, -секој дома". 1

Всушност, Џордано Бруно имаше слично мислење:

Бог

"come assoluto, non ha che far con noi" ("како ма ништо со нас"- Spaccio della bestia trionfante).

апсолут, не-

·

Сепак, треба нешто да се забележи: се случува да се потсетиме

на

заборавеното

или

запоставеното

Врховно

Суштество особено кога доаѓа закана од Небото (суша, олуја, епидемија

итн.).

За

ова

говорат

наведените

примери.

Воопшто, заборавениот Бог се повикува на крај, кога обиди-

106

стр.

55.

стр.

55-56.

2

Traitti, Traitti,

3

Traite, 68 и н.

1

1

Traitti,

стр.

56.

107

те кај другите божествени фигури ќе останат безуспешни.

бески симбол, за некоја силна религиозна личност повтор­

Врховниот Бог кај Ораоните е Дармеш. Во случај на криза,

но да го открие Врховното Суштество. Благодарејfси на вак­ вите искуства или размислувања, во одредени слу~ целата заедница радикално го обновува својот религиозен живот.

му се жртвува бел петел и се зборува: "Се обидуваме се да сториме, но уште ти ни остануваш за да ни помогнеш... О

Боже! Ти си нашиот Творец. Имај милост за нас"! 1 На ист начин Хебрејците се оддалечуваа од Јахве и се доближуваа до Баал и до Аштартите секогаш кога тоа им го дозволуваше

историјата, секогаш кога живееја во мир и во релативна еко­

номска благосостојба, но во случај на историски катастрофи беа принудени да се свртат кон Господ. "Тогаш се повикуваа на Вечното и велеа: згрешивме што го напуштивме Вечното

Всушност, за сите примитивни култури кои го ~апоз­

нале"Врховото Суштество, но и го заборавиле, "есенцијал­ ното

е содржано во следните карактеристични елементи:

(1) Бог го создал Светот и човекот, а потоа се повлекол на Небото; (2) ова оддалечување понекогаш е проследено со прекин на комуникација меѓу Небото и Земјата, или со голе­ мо оддалечување на Небото; во некои митови, почетната

и им служевме на Баал и на Аштартите, но сега ослободи не

близина на ~ебото и присуството на Бог на Земјата го

од рацете на непријателите и ние ќе ти служиме"

сочинуваат раЈскиот синдром (на кој треба да се додадат пр­

(/ Самуил,

XII, 10).

вичната бесмртност на човекот, неговите пријателски одно­ си со животни:е и о~суството на нужноста од работење);

(3)

Но, дури и кога Врховниот бог сосема е исчезнат од култот и кога е "заборавен", сеќавањето за него се уште

местото на ОВОЈ повеке или помалку заборавен

живее, скриено, деградирано во митовите и сказните за пр­

што се поблиску до човекот и му помагаат или го прогону­

вичниот "Рај", во посветувањата и раскажувањата на шама­ ните и на врачевите, во религиозниот симболизам (симболите за Центарот на Светот, за чудесниот лет и за вознесението, небесiСИте симболи и симболите за светлина­ та, итн.), како и во определени типови космогониски мито­

ви. Би можеле уште долго да зборуваме за проблемот на

заборавањето на едно Врховно Суштество на "свесното" ни­ во

на

колективниот

религиозен

живот

и

за

неговото

преживување на ниво на "потсвеста", или на ниво на сим­

бол, или во екстатичките искуства на неколку привилегира­ ни. Но, расправата за овој проблем би не одвела премногу далеку. Доволно е да се каже дека преживувањето на Врхов­

ното Суштество во симболите или во индивидуалните екстатички искуства не е без последици за религиозната ис­ торија за архаичното човештво. Понекогаш е доволно

deus otiosus го

заземаат различни божества, на коишто им е заедничко тоа

ваат на еден подиректен и подоследен начин.

Интересна е тоа што човекот на архаичните општес­

тва, настојувајќи главно да не ги заборави делата на Натпри­

родните Суштества за кои му говорат митовите, го забо­ равил Богот творец кој станал deus otiosus. Творецот прежи­

вува во култот само кога се укажува во форма на Демиург

ил.и на Натприродно Суштество кое го создало блискиот пераж ("Светот"); тоа е случај во Австралија. За време на це­ ремониите

на

обновата

на

Светот,

ова

Натприродно

Суштество ста~а присутно со ритуалите. Причината е јасна:

тука "Творецот истовремено е творец на храната. Тој не ги создаде само Светот и Предците, тој, исто така, ги создаде живот~ите и растенијата кои му овозможуваат на човекот да живее.

слично искуство, или медитација продолжена врз некој не-

1 Ј.

108

G. Frazer,The

Worship of Nature (London, 1926), стр. 631.

•

Tralte

1

Сепак да кажеме дека и на Австралија И се познати dii otiosi· види

стр.

50.

'

109

Убиено божество

луѓето и за да нивното главно дело произлезе непосредно

Освен Врховните богови и творци кои стануваат

osi а потоа исчезнуваат,

dii oti-

историјата на религиите познава Бо­

гови кои исчезнуваат од површината на Земјата, но исчезнуваат бидејќи нив ги убиле луѓето (поточно, митски­ те Предци). Спротивно на "смртта" нadeus otiosus, кој остава само празнина, која набрзо ја исполнуваат други религиоз­ ни ликови

'

насИ:лната смрт на тие божества е творечка.

.

'

Нешто мошне важно за човечкиот живот се Јавува после не-

говата смрт. Уште повеќе: ова создавање е присутно во

сржта на убиеното божество, а со тоа на некој начин го про­ in illo tempore, божеството продолжува да живее во обредите во кои убиството се повто­ рува; во останатите случаи тоа преживува во живите форми (животни, растенија) кои произлегле од неговото тело. должува неговиот живот. Убиено

Убиеното божество никогаш не се заборава, и покрај тоа што некои детали од неговиот мит можат да се забора­ ват. Тие не се забораваат бидејќи по неговата смрт им стану­

ваат неопходни на луѓето. Ќе видиме дека во моногу случаи

од нивната насилна смрт. Исто така, може да се каже дека

овие божества се први суштества чија историја ја антиципи­ ра човечката историја: од една страна, нивниот живот е ограничен во Времето; од друга страна, нивната трагична смрт е составен дел на човечката судбина.

На овој степен на истражување тешко е да се определи

на кој културен стадиум се развил овој тип на божество.

Ka-

ICO што ни покажа Ј енсен, и како што наскоро ќе видиме,

најспецифичните случаи се сретнуваат кај палеоземјодел­ ците, односно кај одгледувачите на корења. Но, овој вид

божество исто толку е познат и во Австралија, но изгледа многу ретко кај африканските ловци. Еве еден австралиски мит: Еден огромен човеколик, Лумалума, кој истовремено

бил и кит, стигнал од обалата и одејќи кон запад ги изел си­ те луѓе што ги сретнал на патот. Преживеаните се прашува­ ле зошто се намалува нивниот број. Почнале да набљу­

ду!!аiп и го откриле китот со полн стомак како лежи на бре­ гот. Давајќи знак за тревога, се собрале и следното утро го нападнале китот со копја. Му го распарале стомакот и ги из­

тоа б,ожество дури се внесува во човечкото тело, особено со продуктите со кои се храни. Смртта на божеството, дури од

вадиле костурите. Китот им рекол: "Немојте да ме убивате,

корен го менува начинот на човечкото постоење. Во некои

ње што јас ги знам". Китот го извел ритуалот ma'raiin, по­ кажувајќи им на луѓето како треба да танцуваат и сето

митови човекот станува смртно и сексуално суштество. Во други митов:И, убиството го инспирира сценариото на еден

обред за посветување, односно на церемонијата што "при­ родниот" човек (дете) го преобразува во културен човек. Морфологијата на тие божества е исклучително бога­ та и нивните митови се многубројни. Сепак, постојат некол­ ку суштествени заеднички црти: овие божества не се космогониски; тие се појавиле на земјата ,,после" Создава­ њето и тука не се задржале долго време; убиени од луѓето, тие не се осветени, дури и не им се лутат на убијците; нап­ ротив, тие им покажаа како да извлечат корист од нивната

смрт. Постоењето на овие божества е истовремено мистери­ озно и драматично. Најчесто не се знае нивното потекло: се знае само тоаi.дека дошле на Земјата за да им користат на

110

пред да умрам ќе ви ги откријам сите ритуали за посветува­

останато. "Ние ова го правиме

-

им велел тој

-

правете го и

вие: се ви давам и се ви покажувам". Покрај ритуалот ma'raiin китот им покажал и други. Најпосле, се повлекол во морето и им рекол: "Немојте по1зеќе да ме викате Лумалума.

Ќе го сменам името. Ќе ме викате Наувулнаувул, зашто сега живеам во солена вода". 1 1

1 Ronald М. Berndt, Djanggawul. An aboriginal Cjllt of North-Eastern Arnhem Land (New York, 1953), стр. 139-141. Види исто во Naissances mystiques, стр. 106, мит за питачот Лу'нингу, кој го.iпал младичи и ги

убивал. Луtето го убиле, но потоа му направиле паметник: два ритуални столба кои играат важна улога во церемонијалната тајна Кунапипи.

111

Човеколикиот кит-џин ги голтал луѓето за на крај да

Нгакола повратил само половина од проголтаните, луѓето

ги пос11ети. Тоа луѓето не го знаеле и го убиле, но пред да "умре" (односно, пред дефинитивно да се преобрази во кит),

одлучиле да го убијат: му дале "да јаде големо количество

Лумалума им ги открил ритуалите на посветувањето. Отто­

чудовиштето и да го убијат со нож и копја". Овој мит ги зас­

маниока, помешана со камења, со што успеале да го ослабат

гаш, овие ритуали повеќе или помалку експлицитно ја сим­

новува и оправдува ритуалите на тајното здружение. Еден

болизираат смртта проследена со воскреснување.

свет сплескан камен игра голема улога во церемониите на

Во австралиското племе Караџери, двата брата Багаџи­

мибири доживеале слична судбина. Во "Времињата на Со­

нот" тие излегле од земјата во форма на динго, но потоа станале два човечки џина. Тие го измениле пејзажот и ги

цивилизирале Караџерите, откривајќи им ги, меѓу другото, обредите за иницијација. Но, еден човек (митски Предок),

ги убил нив со копје. Воскреснувајќи од мајчиното млеко, Багаџимбирите се преобразиле во водени змии, додека нив­

ните души се издигнале кон небото и стана.Ле она што Евро­ пејците го викаа Магеланови облаци. Оттогаш Караџерите

посветувањето. Според традицијата, овој свет камен бил из­

ваден од стомакот на Нгакола. Неофитот се воведува во ко­

либа која го симболизира телото на чудовиштето. Тука го слуша злокобниот глас на Нгакола, го камшикуваат и го мачат, говорејќи му дека "сега влегол во стомакот на Нгако­

ла" и дека сега тој го вари. Другите пеат во хор: "Нгакола, зе­ ми ни ги утробите; Нгакола, земи ни ги џигерите!". Откако

ќе го соочи и со други искушенија, учителот посветувач ко­ нечно изјавува дека Нгакола, кој го изел неофитот, токму го

повратил.

1

се однесуваат исто како и двата митски брата и точно го

Како што веќе рековме, овој мит и овој ритуал се

имитираат сето што тие им го откриле на нивните Предци, 1

слични со други африкански посветувања од архаичен тип.

во прв ред церемониите за посветување.

Следниот африкански пример зборува за едно тајно здружение на пл'емето Манџа и на племето Банда, но посто­ јат причини за претпоставка дека истото сценарио е познато и на постаро културно ниво. Здружението се вика Нгакола, а

обредите на посветувањето повторно го оживуваат митот.

Некогаш Нгакола живеел на земјата. Неговото тело било многу црно и покриено со долги влакна. Никој не знаел од

каде доаѓа, но тој живеел во трњето. Имал моќ да убие човек

и потоа да го воскресне. Тој им се обратил на луѓето: "Ис­

Навистина, африканските обреди за пубертет кои подразби­

раат обрезување можат да се сведат на следните елементи: Учителите кои посветуваат ги инкарнираат божествените

животни и ги "убиваат" момчињата со обрезување. Ова пос­ ветувачко убивање е засновано врз мит во кој се јавува прво­

битното Животно, кое ги убивало луѓето, за тие потоа да воскреснат "изменети". Самото Животно е убиено, а овој

митски настан ритуално се обновува со обрезување на мла­ дичите: "убиен" од диво животно (кое го претставува учите­ 2

лот) младичот воскреснува наметнувајќи ја својата кожа.

пратете ми луѓе, ќе ги голтнам, а потоа ќе ги повратам пре­

образени!" Го исполниле неговото барање,' но бидејќи 1 Е. 1

112

R. Piddington,

цит. во Mythes,

r€ves et mysteres,

стр.

257 и н.

Anderson, цит. во Mythes, reves et mysreres, стр. 273.

2 Види Naissances

8

mystiques, стр. 60.

113

Митско-обредната тема можеме да ја реконструираме на следниот начин:

"(1)

Некое Натприродно Суштество ги

убива луѓето (за да ги посвети);

(2)

ното Суштество; но потоа основаат тајни церемонии во

(3)

на Нова Гвинеја. Еве ја неговата ~уштина:

не разбирајќи ја смисла­

та на оваа смрт, луѓето се осветуваат убивајќи го Натприрод­ врска со првобитната драма;

нувеле, кој Јенсен го забележал на Керам, еден од островите

Натприродното Суштество

е присутно во овие церемонии со слика или свет предмет,

кои треба да го прикажат неговото тело или неговиот глас".

Во митските времиња еден човек, по име Амета, во ло­

вот сретнал дива свиња. Обидувајќи да се спаси, свињата се удавила во едно езеро. За да се одбрани Амета нашол коко­ сов орев. Таа ноќ го сонувал оревот и му било заповедано да го посади, па утреденџ тоа и го сторил. По три дена никна­

ло кокосово стебло, а по други три дена и процутело. Амета се искачил на дрвото за да набере цветови и да си приготви

пијалак. Но, го исекол прстот, па крв потекла врз цветот. По

девет дена, тој открил на цветот едно девојче. Амета го зел и

Хаинувеле и дема- митовите Митовите од овој вид се одбележани од фактот што првобитното убивање на едно Натприродно Суштество соз­ дало обреди за посветување благодарејќи на кои луѓето доаѓаат до некој повиш живот. Интересна е, исто така, што

ова убиство не се смета за злосторство; инаку не би се обно­ вувало

периодично

во

обредите.

Ова

уште

појасно

се

укажува во проучувањето на митско-обредниот комплекс специфичен за палеоземјоделците. Ј енсен покажа дека ре­

го покрил со кокосовите лисја. По три дена девојчето стана­

ло девојка за мажење, и тој ја нарекол Хаинувеле ("кокосова гранка"). За време на големата свеченост Маро Хаинувеле застанала во средината на местото за танцување и за време

на девет ноќи, на танчерите им делела подароци. Но, де­ веттиот ден во средината на тоа место луѓето ископале дуп­

ка и за време на танцот Хаинувеле ја фрлиле внатре.

Дупката ја покриле и над неа продолжиле да таiЈдуваат.

лигиозниот живот· на одгледувачите на корени од тропската

Утредента, забележувајќи дека Хаинувеле не се враќа

зона се концентрира околу божества што тој ги нарече

дома, Амета погодил дека е убиена. Го пронашол телото, го

божества од типот дема, земајќи го изразот дема од племето

откопал и го исекол на парчиња кои ги закопал на разни

Маринд-аним од Нова Гвинеја. Под овој израз Маринд-ани­

места, освен рацете. Така закопани, парчињата создале дото­

мите ги означуваат божествените творци и првобитните

гаш непознати растенија, особено корени, кои оттогаш ја

Суштества кои постоеле во митските Времиња. Демите по­

сочинуваат основната храна на луѓето. Амета ги однесол ра­

некогаш се опишани во форма на човек, на животни или на

цете на Хаинувеле на друго дема-божество, Сатене. На еден

растенија. Главниот мит раскажува како демите го убиле

простор за танц Сатене нацртала спирала со девет витки и

Божеството-дема. Познат кај сите е митот за девојката Хаи-

застанала во средина. Од рацете на Хаинувеле направила

2

врата и ги собрала танчерите. "Со оглед на тоа што ја убив­

те, им рече, не сакам повеќе да живеам тука. Ќе заминам 1

i

Ј.

Naissances mystiques,

стр.

106,

б.

уште денес. Сега сите треба да минете низ вратата кон ме­

26.

2 Ad. Е. Jensen, MytJzes et cultes chez les peuples primitifs Goffinet, Pariz, 1954), стр. 108.

(прев. М.

Metzger

не".

Оние

кои

успеале

да

поминат

останале

човечки

суштества. Останатите биле преобразени во животни (сви­

њи, птици, риби), или во духови. Сатене навестила дека по

114

8*

115

нејзиното заминување луѓето ќе ја среќаваат само после сво­

јата смрт и исчезнала од површината на Земјата. 1

во кокосовиот орев, во корењата и во свињите што луѓето ги 1

јадат. Но, како што добро забележа Ј енсен,

Јенсен укажа на важноста на овој мит за разбирање на религијата и на сликата за светот и на палеоземјоделците. Убиството на некои дема-божества од самите деми, Предци

на денешното човештво, означува крај на една епоха (која не

колењето сви­

њи е "прикажување" на убиството на Хаинувеле. Тоа повто­ рување

нема

друго

значење

освен

да

потсети

на

божествениот чин кој го создаде сето што денес постои на

земјата.

(

можеме да ја сметаме за "рајска") и ја отвора епохата во која

Значи, за. палеоземјоделците "есенцијалното" е содр­

ние денес живееме. Демите станаа луѓе, односно сексуални

жано во првобитното убиство. Бидејiси религиозниот живот, всушност, се состои во потсетувањето на овој чин, најтежок грев е "заборавањето" барем на една епизода од првобитната божествена драма. Различните моменти на религиозниот живот постојано потсетуваат на настанот што се случил in

и смртни суштества. Што се однесува до убиеното дема­ божество, тоа и натаму живее во своите сопствени "дела" (хранливи растенија, животни итн.), како и во куќата на мр­ твите во која тоа се преобразува или во "начинот на постое­

њето

на

смртта",

начинот

што

го

создаде

со

својата

сопствена смрт. Б и можело да се каже дека дема-божеството го "прикрива" своето постоење во различните начини на

постоење што тоа ги вовело со својата насилна смрт: под­ земното царство на мртвите, растенијата и животните про­ излезени

од

неговото

распарчено

тело,

сексуалноста,

illo tempore и така им помагаат

на луѓето да ја со чуваат свеста

за божественото потекло на денешниот Свет. Како што

пишува Ј енсен, церемониите на пубертетот потсетуваат на фактот дека за луѓето способноста за раѓање произлегува од првото митско убиство и го разјаснуваат фактот дека смртта

е неделива од раѓањето. Погребните церемонии, кои се од­ несуваат на патувањето на умрениот во кралството на мр­

новиот начин на живеење на земјата (да се биде смртен).

твите,

Насилната смрт на дема-божеството не е само "творечка

првото, на она што го направило самото дема-божество. Нај­

смрт", таа истовремено е начин на постоење трајно прису­

битниот елемент е повторувањето на смртта lla дема­ божество. Човечките или животински жртви се само свечено потсетување на првото убиство. И канибализмот се објаснува со истата идеја, која прикриено е содржана и во ја­

тен во животот на луѓето, дури и во нивната смрт, зашто, хранејќи се со растенија и животни кои произлегуваат од неговото сопствено тело, тие всушност се хранат со сржта

на дема-божеството. На пример, Хаинувеле и натаму живее

потврдуваат

116

ова

патување

е

повторување

на

дењето корени, зашто на еден или на друг начин секогаш се

јаде божеството. Религиозните

Ad. Е. Jensen, Das religiose Weltbild einer ftiilzen Kultur (Stuttgart, 1948), стр. 35-38; види и Joseph Campbell, The Masks of God; Primitive Mythology (New York, 1959), стр. 173-176. За ширењето на овој митски мотив, види Gudmund Hatt, Tlze Com Motlzer in America and Indonesia (Anthropos, XLVI, 1951, стр. 853-914). За забелешките на Hermann Baumann во Das doppelte Geschlecl1t (Berlin, 1955) расправа Јенсен во својата статија Der Anfang des Bodenbaus in mythologisclzer Sicht (Paideuma, VI, 1956, стр. 169-180). Види и Carl А. Schmidz, Die Problematik der Mythologeme "Hainuwele" zmd "Prometheus" (Anthropos, LV, 1960, стр. 215-238). 1

дека

церемонии,

значи,

се

празници

на

сеќавањето. "Да се знае" значи да се научи главниот мит

(убивањето на божеството и неговите последици) и да се настои повеќе да не се заборави. Вистинската безбожност

значи заборавање на божествениот чин. "Грешката", "гре-

1 БидиМуtl!еѕ et cultes chez les peup!es primitifs, стр.

189 и н.

117

е резултат на драма што ја одиграле човековите Предци и

вот", "безбожноста" се "несеќавање" дека сегашната форма на човечкиот живот е резултат на еден божествен чин. На

Натприродните

пример, кај Вемале Месечината е дема-божество; се смета

бесмртни

дека добива менструација за време на млада месечина и ос­

можат да се менуваат; вистина, тие "умираат" и се преобра­

периодот на менструација сеизолирани во посебни колиби.

дефинитивно не исчезнуваат, туку и натаму живеат во свои­

танува невидлива три ноќи. 1 Од овие причини жените во

Суштества,

Богови-творци.

поинакви

Овие

од

семоќните

божествени

и

суштества

зуваат во нешто друго, но оваа "смрт" не е уништување, тие

Секоја повреда на оваа забрана со себе повлекува покајничка

те дела. Уште подобро: нивната смрт од раката на мис­

церемонија. Жената донесува некое животно вb култната

тичните Предци не го измени само нивниот начин

куќа, во која се наоѓаат влијателни Луѓе, признава дека

постоење, туку и на начинот на постоење на луѓето. По пр­

згрешила и си заминува. Луѓето го жртвуваат животното, го

вото убиство е создадена нераскинлива врска меѓу божестве­

на

печат и го јадат. Овој обред на убивање е комеморација на

ните Суштества од типот дема и луѓето. Сега меѓу нив

првата крвна жртва, односно на првото убиство. "Логички,

постои еден вид "заедница": човекот се храни од Бога, и,

безбожникот се кае за светото несеќавање, сеќавајќи се со си­

умирајќи, го следи мего во царството на мртвите.

лен интензитет. И со своето оригинално значење, крвната

жртва е исклучително интензивно "сеќавање" од овој вид.Z

Тоа се првите патетични и трагични митови. Во по­ доцнежните култури- во оние кои се нарекуваат "култура

на господарите", а подоцна, и во урбаните култури од ан­

Не повеќе" онтологија'~ туку"историја"

тичкиот Блиски Исток

-

ќе се развијат други патетични и

жестоки митологии. Во оваа мала книга не можат да се ис­

Во однос на структурата, сите овие митови се митови

питаат сите. Сепак да се потсетиме дека небесното и тво­

за настанувањето. Тие ни го откриваат потеклото на де­

речкото Врховно Суштество ги открива своите религиозни

нешната состојба на човекот, на хранливите растенија и на

активности само во некои пастирски култури (особено кај

животните, на смртта, на религиозните институции (ини­

Турко-Монголите) и во монотеизмот на Мојсеј, во реформа­

цијација во пубертетот, тајни здруженија, крвни жртви

та на Заратустра и во Исламот. Меѓутоа, иако се памети не­

итн.) и на правилата на човечкото однесување. За сите овие

говото име

религии "есенцијалното" не беше решено при Создавањето на Светот, туку подоцна, во извесен миг од митското доба.

Дијаус кај ведските Индијци, Уран кај Грците- Врховното

Се работи секогаш за митско Време, но тоа повеќе не е "пр­

скромно е застапено во митологијата (понекогаш сосема е

-

Ану кај Месопотамците, Ел кај Кананците,

Суштество нема важна улога во религиозниот живот и

вото", она што можеме да го наречеме "космогониско" Вре­

отсутно; на пример, Дијаус). "Пасивноста" и отсутноста на

ме. "Есенцијалното" не е веќе дел на онтологијата (како Светот - вистинскиот - започнал да постои), туку на една Историја, на историја воедно божествена и човечка, бидејќи

Уран пластично се изразени со неговата кастрација: тој ста­

на "немоќен" и неспособен да интервенира во Светот. Во ведската Индија Варуна го зазема местото на Дијаус, но и тој

попушта пред Индра, млад борбен бог, очекувајќи сосема да

118

1

Ibid.

z

Ор.

cit.

исчезне пред Вишну и Шива. Ел му дава предност на Баал, стр.

како Ану на Мардук. Со исклучок на Мардук, сите овие вр­

225.

вни богови не се повеќе "творци" во вистинска смисла на зборот. Тие не го создале Светот, тие само го организирале

119

и ја презеле одговорноста во него да ги задржат редот и плодноста. Пред се, тие се Оплодувачи, како што се Зевс или

Баал, кои со своите хиерогамии со божиците на Земјата ја

осигуруваат плодноста на полињата и обилен род. 1 Мардук е творец само на овој свет, на Универзумот онаков каков што постои денес. Еден друг "Свет"- за нас речиси незамислив,

бидејќи е од течна природа, Океан, а не космос

-

постоел

пред овој; тој бил Свет во кој владеела Тиамат и нејзиниот сопруг и во кој живееле три генерации на Богови. Овие куси индикации се доволни. Важно е да се истак­

то на некое божество во Пеколот, подоцна ќе настапат мис­ териските религии. Иако патетични, тие умирања не созда­

доа богати и разновидни митологии. Како Хаинувеле, и овие богови кои умираат и (понекогаш) воскреснуваат ја исцрпеле својата драматична судбина во таа средишна епи­ зода. И како Хаинувеле, нивната смрт е значајна за луѓето; церемонии во врска со вегетацијата (Озирис, Тамуз, Персе­

фона итн.) или институции за посветување (мистерии) се појавија следејќи ги тие трагични случаи. Големите митологии

-

што ги сочуваа поетите како

не дека големите митологии на евроазискиот политеизам,

Хомер и Хесиод и анонимните барди на Махабхарата, или

што им соодветствуваат на првите историски цивилизации,

што ги разработија ритуалистите и теолозите (како во Еги­

се повеќе се интересираат за она што се случило по Создава­

њето на Земјата, па дури и по создавањето (или појавата) на човекот. Акцентот се става врз она што им се случило на Бо­

говите, а не врз она што тие го создале. Се разбира, секогаш постои повеќе или помалку евидентен "творечки" аспект во

секоја божествена авантура

-

но она што се повеќе ни се

чини важно, тоа не е повеќе резултатот на таа авантура, туку

исечокот од драматичните настани кои ја создале. Многуб­

Пет, Индија и Месопотамија)- се повеќе и повеќе се поттик­

натИ од раскажувањето на постапките на Боговите. Во одреден момент во историјата, особено во Грција и Индија, но исто така и во Египет

-

една елита почнува да не се инте­

ресира за оваа божествена историја и почнува (како во Гр­ ција) да не верува повеќе во митовите, мислејќи дека се уште верува во боговите.

ројните авантурина Баал, на Зевс и на Индра, или авантури­ те на останатите божества од пантеонот,

претставуваат

"најпопуларни" митолошки теми. Да ги споменеме и патетичните митови за младите

богови кои умираат убиени и од некоја несреќа (Озирис, Та­ муз, Атис, Адонис итн.) и кои понекогаш воскреснуваат,

Почетоците на "демитологизација}} Во историјата на религиите тоа е прв познат пример на свесен процес означен со "демитизација". Јасно, дури и во некои архаични култури се случувало некој мит да биде лишен од религиозната значење и да стане легенда или

или за богињата која се симнува во Пеколот (Иштар), или за божествената Девојка која е принудена да слезе во него

детска сказна, но останатите митови останувале живи. Во се­

(Персефона). Овие "умирања", како и она на Хаинувеле, се "творечки" бидејќи се во постојана врска со вегетацијата.

Индија на Упанишадите, за прворазреден културен фено­

Околу една од тие насилни умирања, или околу слегување-

кој случај, не се работело, како во претсократска Грција и во мен чии последици се непроценливи. Навистина, после тој

процес на "демитизација", грчките и браманските митоло­ гии не можеа повеќе за дотичните елити да претставуваат

1 Види

120

Traite d'Histoire des Religions,

стр.

68-90.

она што претставувале за нивните предци.

121

За овие елити, "ееенцијалното" не требаше повеќе да се бара во историјата на Боговите, туку во "првобитната су­ туација" што И претходела на оваа историја. Присуствуваме

од друга страна, грчкиот дух не веруваше дека Историјата

на еден обид да се надмине митологијата како божествена историја за да се дојде до првиот извор од кој произлегла

може да стане предмет на знаење. Грчката физика и метафи­

стварноста, за да се открие основата на Битието. Барајќи го

митската мисла: важноста на настанувањето, на архе; есен­

зика развија

неколку

враќање наназад: тоа не е повеќе

доаѓа со

rew·essus

темелно

постигнат со по­

мош на обреди, туку "враќање наназад" со помош на мисла­ та.

Во

таа смисла

би можело да се рече дека првите

на

човечкото

на

тервал, ја пронајде космогонијата; тоа не беше повеќе кос­ могониски мит, туку онтолошки проблем. се

претходи

составни делови

цијалното

"есенцијалното"

му

кои се

решавачката улога на сеќавањето, итн. Тоа, се разбира, не

до

кое

теми

изворот, принципот, архе, филозофската мисла, во кус ин­

Значи,

·

ното од митската мисла, вечното враќање на нештата, цшс­ личката визија на космичкиот и на човечкиот живот, додека,

постоење;

значи дека не постои решение за континуитетот меѓу

грчкиот мит и филозофијата. Но, мошне добро сфаќаме дека филозофската мисла можеше да ја користи и продолжи митската визија на космичката вистина и на човечкото пос­ тоење.

филозофски спекулации произлегуваат од митологијата:

Само со откривањето на Историјата, поточно со буде­

систематската мисла настојува да го открие и сфати "апсо­

њето на историската свест во јудео-христијанството и со

лутниот почеток"; за кој што зборуваат космогоните, да ја открие тајната на Создавањето на Светот, накусо тајната на

со радикалната асимилација на овој нов начин на постоење

појавување на Битието.

во Светот кој претставува човечки живот- митот можеше да

ќе видиме дека "демитизацијата" на грчката религија и трумфот, со Сократ и Платон, на строгата и систематска филозофија не> .ја уништија во целост

митската мисла.

Впрочем, тешко е да се замисли радикално надминување на

митската мисла се додека престижот на "почетоците" оста­

нејзиниот развиток кај Хегел и неговите следбеници, дури

биде надминат. Но, се двоумиме да потврдиме дека митската мисла е урната. Како што ќе видиме, таа успеа да преживее,

и покрај тоа што беше коренито изменета скриена). А најинтересно

(~и совршено

е што таа продолжува да живее

особено во историографијата.

нува неначнат и додека "заборавањето" на она што се случи

in illo tempore -

или во еден трансцендентален свет

-

се смета

за основна препорака за знаењето или за спасот.

ќе видиме колку Платон е се уште близок на овој начин на архаично размислување. Во Аристотеловата•кос­ мологија уште живеат почитувани митолошки теми.

Грчкиот гениј, најверојатно, бил немоќен со своите сопствени средства да ја избрка митската мисла, дури и ако и последниот бог е симнат од престолот, а неговите митови

спуштени на нивото на детски приказни. Зашто, од една

страна, грч~иот филозофски гениј го прифаќаше суштстве-

122

123

бришал неговото име од листата на умрените. Потоа, во

Седмо поглавје

земјата Кадали, пред Мациендранат се појавил во лик на

МИТОЛОГИЈА НА МЕМОРИЈАТА И НА ЗАБОР АВАЊЕТО

танчарка и почнал да танцува пеејќи таинствени песни. Малку по малку Мациендранат почнал да се присетува на

својот сопствен идентитет: сфатил дека "телесниот пат" во­ ди во смрт, дека неговиот "заборав" всушност бил заборава­ ње на својата вистинска и бесмртна природа и дека

"убавините на Кадали" претставуваат измама од световниот 1

живот".

Горакнат брза одново да го обедини патот на јога­

та и да го направи неговото тело" совршено". Тој му објас­ нува дека Дурга го предизвикал ова "заборавање", кое за

малку ќе го чинеше бесмртност. Оваа магија, додава Горак­ нат, го симболизира вечното проклетство на незнаењето со

Кога јогинот се вљубува во кралицата Мациендранат и Горакнат се сметаат за најпопуларни

кое

"Природата"

суштество. 2

Дурга)

го

проколнала

човечкото

Оваа митска тема се сведува на следните елементи:

јоги учители во индискиот среден век. За нивните магични

подвизи е создадена мошне богата епска книжевност. Една

(т.е.

(1)

некој духовен учител се вљубува во кралицата или станува

од главните епизоди на овој митолошки фолклор ја сочину­

затвореник на жените;

ва амнезијата на Мациендранат. Според една од најпознати­

во истиот миг предизвикува амнезија кај учителот;

те верзии, додека престојувал на Цејлон овој јоги учител се

виот ученик го пронаоѓа и со помош на разни симболи

(2)

во двата случаи, физичката љубов

(3)

него­

вљубил во Кралицата и се вселил во нејзината палата, сосе­

(танц, тајни знаци, таинствен говор) му помага да го врати

ма заборавајќи гО својот идентитет. Според една непалска

помнењето, односно свеста за својот идентитет;

верзија, 'мациендранат подлегнал на искушението во след­

вот" на Учителот се изедначува со смртта и, обратно, "буде­

ните

њето", амнезата се јавува како услов за бесмртност.

околности:

додека неговото

тело го чувал неговиот

ученик, неговиот дух навлегол во трупот на некој тукушто умрен крал и го оживеал. Тоа е мошне позната јоги чудо

"преминување во друго тело"; светците честопати прибег­ нувале кон тоа за да се насладат без да се извалкаат. Најпо­ сле, според поемата "Горакшавиџаја", Мациендранат станал

заробеник на жените во земјата на Кадали.

Главниот мотив

-

(4)

"забора­

амнезијата- заробеништво, предиз­

викана со потопување во Животот, и амнезата изведена со

помош на знакови и таинствени зборови на некој ученик

-

потсетува на одреден начин на славниот гностички мит на

"спасениот Спасител", каков што се прикажува во "Песната на бисерот". Како што ќе видиме понатаму, постојат и други

Кога Горакнат слушнал дека Мациендранат станал за­

робеник, сфатил дека неговиот учител се предал на смртта. Тогаш се симнал во кралството Јама, ја разгледал книгата

1 М.

на судбината, ја пронашол страницата на која се зборува за

2

Eliade, Le Yoga, Immortalite et Liberte (Рагiѕ,

Le Yoga

стр.

1954), стр. 311.

321.

судбината на неговиот гуру (учител), ја поправил и го из-

124

125

сличности меѓу некои аспекти на индиската мисла и гнос­

ва Чанкара, кој што разбојниците го однеле далеку од Битие­

тицизмот. Но, во овој случај, не е неопходно да се претпос­

то (далеку од атман-Брахман) и го фатиле во стапица на ова

тави гностичко влијание. Заробеништвото и заборавот на

тело. Крадците се лажните идеи на "заслугата", на "вината"

Мациендранат се индиски мотив. Двете несреќи пластично

и други. Неговите очи се покриени со подврската на илузи­

го изразуваат падот на духот (Јас; атман, пуруша) во кругот

јата и човекот е спречен од желбата што ја чувствува спрема

на постоењето и, со тоа, губењето на свеста за Јас. Индиска­

својата жена, својот син, својот пријател, стадото, итн. "Јас

та книжевност ги користи сликите на врзување, зависност,

сум нечиј син, среќен сум, или несреќен, паметен сум или

ропство, или на заборав, несвест, сон за да ја означи човечка­

глупав, побожен сум, итн. Како треба да живеам? Каде е па­

та судбина; и, обратно, сликите на ослободување од пранги

тот што води кон слободата? Каде е мојот спас?" Заробен во

и на кинење на превез (или на симнување на подврска врз

ужасна мрежа, тој резонира така се до мигот кога ќе го срет­

очите), или на памтење, повторно сеќавање, будење, препо­

не оној кој е свесен за вистинското Битие (Брахман-атман),

родување итн., за да ги изрази укинувањето (или трансцен­

кој е слободен од ропството, среќен и полн со симпатии кон

дирањето) на човечката судбина, слободата, ослободувањето (мокса, мукти, нирвана, итн).

другите.

Од него тој

ги сознава патот

на знаењето и

ништожноста на светот. На тој начин, човекот кој беше за­ робеник на своите сопствени илузии е ослободен од завис­ носта на световните работи. Тогаш тој го запознава своето

Индискиот симболизам на заборавањето

сопствено битие и сфа:ќа дека не е дезориентиран скитник за

и на повторното сеќавање

каков што се сметаше. Напротив, тој сфаќа дека и тој е исто

Во "Диганикаја" (I, 19-22) се тврди дека Боговите паѓаат од Небото кога "се:ќавањето откажува и кога памтење­ то :ќе се поремети" ~шие богови, пак, кои не забораваат се не­ подвижни,

вечни,

со

стабилен

карактер.

"Заборавот"

е

еднаков на "сонот", но, исто така, и губење на самиот себе, односно дезориентација, "заслепеност" (со подврска врз

очите). Во "Кандогија-упанишада"

(VI, 14, 1-2)

се зборува за

некој човек кого го однеле разбојници далеку од градот, со заврзани очи, и го оставиле на некое пусто место. Човекот

~очнал да вика: "Ме доведоа тука со заврзани очи; ме остави­ Ја овде со заврзани очи!" Во тој миг некој му ја извадил

, прашувајќи е~ за патот од место до место, човекот успеал да ; подврската и му го покажал патот кон неговото место. Рас-

стигне до својата ку:ќа. Во текстот стои дека оној што има до­

бар Учител успева да се ослободи од подврската на незнае­

што и Битието. Така, неговите очи се ослободени од подвр­ ската на илузијата која ја создало незнаењето (авидија) и тој е ист како човекот од Гандара кој се вра:ќа дома, односно го 1

наоѓа атман, полн со радост и ведрина.

Го препознаваме клишето со помош на кое индиската

мисла се обидува да ја направи разбирлива парадоксалната ситуација на Јас: сплеткано во илузиите коишто ги создала и ги храни неговата временска егзистенција, Јас (атман) тр­ пи последици на тоа "незнаење" се до денот кога дознава де­ ка само привидно постои во Светот. Самкија и Јога даваат слично толкување: Јас (пуруша) е само привидно заробено,

а ослободувањето (мукти) претставува стекнување на свест за сопствената вечна слобода. "Мислам дека страдам, веру­ вам дека сум заробен', посакувам ослободување". Во мигот

њето и најпосле го достига совршенството.

Чанкара го

коментираше овој

пасус

на неколку

1

<;ankara,

коментар на Chandogya

Upanishad, VI, 14, 1-2.

прочуени страници. Така му се случува на човекот, објасну-

126

127

кога сфаќам- "разбудувајќи" се- дека тоа "јас" е производ на Материјата (пракрти), одеднаш сфаќам дека целиот живот

говореше Буда во "Диганикаја", и кои паднале од небото ко­ га

помнењето

им

се

пореметило,

се

реинкарнирале

во

беше само синџир од болни мигови и дека вистинсц:иот дух

човечки суштества. Некои меѓу нив ја применувала аскезата

Важно е Да се истакне дека за Самкија-јога, како и за

на успеале да се сеќаваат на своите претходни животи.

1

"незаинтересирано ја посматра" драмата на "личноста" . Веданта, ослободувањето може да се спореди со

" будење"

и медитацијата и благодарејќи на својата јогичка дисципли­

Значи, совршената меморија е поголема од способноста на

или со здобивање свест за некоја ситуација што постоела од

сеќавањето. На еден или на друг начин, сеќавањето го

почетокот, но која не можела да се оствари. На некој начин

имплицира "заборавањето", кое, како што веќе видовме, во

незнаењето"

"самиот

себе

-

-

кое, на крајот на краиштта е непознавање на

може да се спореди со "за б оравање " на вис-

тинското Јас (атман, пуруша). "М~дроста" (џ~'!' видија итн.) коiа кинејќи го превезот на ма;а или бришеЈКИ го нез' Ј овозможува ослободување, е наењето,

" будење". Буда,

целос-

но разбудениот, поседува апсолутно знаење, сезнаење. Во претходното поглавје видовме дека, како и останатите муд­ реци и јогини, Буда се присетувал за своите претходни животи. Меѓутоа, будистичките текстови велат дека, додека

мудреците и јогините успеваат да запознаат неколку, а по не:

когаш и голем број на животи, Буда бил единствениот КОЈ сите ги познавал. Тоа е начин да се искаже колкава било сез­ наењето на Буда.

Индија соодветствува на незнаењето, на ропството (заробе­ ништвото) и на смртта.

Во ГрЦија се сретнуваме со слична ситуација. Не мо­ раме тука да ги наведеме сите факти кои се однесуваат на

"заборавањето" и на анамнезата во грчките верувања и спе­ кулации. Наша цел е да ги следиме различните модифика­

ции на "митологијата на сеќавањето и на забораiзањето", за чијашто капитална улога во протоземјоделските општества зборувавме во претходното поглавје. И во Индија и во Грци­

ја поетите, мислителите и првите филозофи анализираа, толкуваа и вреднуваа верувања помалку или повеќе слични

на оние од протоземјоделските народи. Тоа значи дека во Индија и во Грција не се сретнуваме само со религиозно од­ несување и со митолошки пројави, туку со рудиментарни

"Заборавањето" и" сеќавањето" во античка Грција Сеќавањето е за оние кои заборавиле", пишува Пло­

тин (Енеади, 4, 6, 7). Доктрината е платонистичка. "За оние кои заборавиле сеќавањето е добродетел; но совршените ни­

когаш не ја губат од вид вистината и нема по!реба повтор~о да се сеќаваат" (Федон, 249 в, г). Значи, постоИ разлика мегу меморија (mneme) и сеќавање (aшimnesis). Боrовите за кои

основи на психологијата и метафизиката. Сепак, постои

континуитет меѓу "народните" верувања и "филозофските" спекулации. Нас, пред се, не интересира тој континуитет. Божицата Мнемосина, персонификација на "Памте­ њето", сестра на Кронос и на Океан, е мајка на Музите. Таа е

сезнајна: според Хесиод (Теогонија,

32, 38), таа знае "се што било, се што е и се што ќе биде". Кога поетот е опседнат од

Музите, тој црпи знаење од Мнемосина, односно од позна­ вањето на "потеклото", на "почетоците", на генеологиите.

"Музите навистина пеат почнувајќи од почетокот - ех arkhes (Теогонија, 45, 115)- за појавата на светот, за настанувањето 1 М.

Eliade, Le Yoga,

стр.

44.

на боговите, за раѓањето на човештвото. Така, разоткриено­ то минато е повеќе од претходница на сегашноста: тоа е неј-

128

9

129

зин извор. Доаѓајќи од него сеќавањето настојува да не ги смести настаните во временски рамки, туку да ја достигне

длабочината на битието, да го открие потеклото, првичната стварност од која произлегол космосот, што овозможува да

се сфати настанувањето во неговата целост. "1 Благодарејќи на првобитното памтење, кое може да се поврати, поетот инспириран од музите доаѓа до првите вис­

тини. Овие вистини се пројавиле во митските времиња на

Почетокот и ги сочинуваат темелите на овој Свет. Но, токму затоа што тие се појавиле

ab origine,

овие вистини не се по­

веќе докоснливи во тековното искуство. Вернан ја споредува

инспирацијата на поетот со "повикување" (евокација) наум­ рениот од подземниот свет или со симнувањето во пеколот

кое го презело некое живо суш:ество за

(descensus ad inferos)

да го научи она што сака да го дознае. Привилегијата што

му ја дава Мнемосина на поетот е спогодба со другиот свет, можност во него слободно да влезе и да се врати. Минатото

.

.

се Јавува како една димензиЈа на другиот свет

"2

-

се споредува со смртта. Изворот на

Лета заборавот" е составен дел на доменот на Смртта. По'" којни се оние што го изгубиле помнењето. Напротив, некои привилегирани

-

како што се Тиресија или Амфиарај

-

ус­

пеале да го сочуваат памтењето и после смртта. За да го нап­

рави

бесмртен

својот

син

Еталид,

Хермес

лина, секогаш се сеќава на она што го видел." 1

Во "митологијата на Помнењето и на Заборавот" се менува, збогатувајќи се со есхатолошко значење, кога се пос­ тавува доктрината на трансмиграцијата. Повеќе не е важно да се запознае nрвичното минато, туку низата на претход­ ните лични животи. Улогата на Лета е обратна: нејзините

води повеќе не ја прифаќаат душата што го напуштила тело­

то за да ја присилат да го заборави животот на земјата. Нап­ роти~, Лета го брише сеќавањето на небескиот живот во душата која се враќа на земјата за да се реинкарнира. "Забо­ равот" повеќе не ја симболизира смртта, туку враќањето во живот. Душата што била толку невнимателна па пиела вода

од из_ворот на Лета ("голтка на заборав и на лошотија", како што Ја опишува Платон во "Федар", 248 в) се реинкарнира и повторно влегува во кругот на постоењето. На златните плочки што ги носеле упатените од орфичко-питагорејско­

то братство И се заповедува на душата да не се приближува

.

Затоа, доколку е "заборавено", "минатото"- историс­ кото или првично.то

царството на сенките, како и во царството на сончевата свет­

му

дал

до изворот на Лета на левиот пат, туку да се тргне на десно, по патот на кој ќе го најде изворот кој потекнува од езерото

на Мнемосина. На душата И се советува вака да им се обрати на чуварите на изворот: "Дајте ми брзо свежа вода што ис­ течува од езерото на Помнењето". "И тие самите ќе те напо­

јат од светиот извор и потем меѓу останатите херои ти ќе бидеш владетел". 2

непроменето помнење". Како што пишува Аполониј Ро­

;оски, "дури и кога го преминал Ахерон, заборавот не ја об­ земал неговата душа; и покрај тоа што понекогаш живее во

1 Ј.-Р. Vernant, Aspects mythiques de !а memoire en Grece ("Jou:nal de Psychologie", 1959, стр. 1-29), стр. 7. Ananda К Coomarswamy, Re~ollecttol~, Indian and Platonic (Supplement to the Journal of the Ameпcan Oпental Society, П 3, април-јуни 1944). 0

2 Ј.-Р. V~~nant, ор.

,.

130

cit., стр. 8.

.

Питагора, Емпедокле и останатите верувале во ме­

темпсихозата и верувале дека се сеќаваат на своите претход­ ни животи. "Како прогонет скитник од божествениот 1

Argonautiques, 1, 463, цит. од Vernant, ор.

cit., стр. 10.

За "орфичките" плочки види Jane Harrison, Prolegomena to t!Je Study of Greek Religion (Cambridge, 1903), стр. 573 и н.; F. Cllmont, Lш: 2

perpetua (Paris, 1949), стр. 248; 406; W. К С. Gllthrie Orpheus and the Greek Religion (London, 1935, П издание 1952), стр. 171 и н.

9*

131

престој", се претставувал Емпедокле, "некогаш веќе сум бил момче или девојче, грмушка и птица, нема риба во морето" (Чистилишта, фр.

117).

Тој уште велел: "Засекогаш сум

ослободен од смртта" (фр.

112). Говорејќи за Питагора, Ем­

педокле го опишува како "човек со исклучително знаење", бидејќи "таму каде што допирал со силата на духот, лесно

можел да види што се било во десет, дваесет човечки живо­

ти" (фр.

129).

Од друга страна, вежбањето и културата на

помнењето играле важна улога во питагорејските братства (Диодор, Х, 5; Јамблих, Vita Pyth. 78 и н.). Оваа моќ потсетува на јогичката техника "враќање наназад", за која зборувавме во петтото поглавје. Да додадеме и тоа дека шаманите веру, 1 о ваат оти се секаваат на своите претходни животи, шт укажува на древноста на таа практика.

и смртта. Едните допираат до познавањето на "потеклата"

(nотеклото на Космосот, на боговите, на народите, на динас­ тиите). Другите се сеќаваат на својата "историја", односно на своите преселби. За првите е важно тоа што се случило

origine.

ab

Тоа се првичните настани, во кои тие не биле лично

вклучени. Но, овие настани генеалогоијата

-

-

космогонијата, теогонијата,

на некој начин нив ги создале: тие се она

што се затоа што се случиле овие настани. Излишно е да се

покаже колку овој став потсетува на ставот на човекот од ар­ хаичните општества, кој смета дека го создала цела низа пр­ вични настани за коишто говорат митовите.

Напротив, оние кои успеваат да се сетат на своите пр­

ви животи, најпрвин настојуваат да ја откријат својата сопс­ твена

"историја",

распрсната

низ

нивните

безбројни

инкарнации. Тие настојуваат да ги обединат овие изделени фрагменти, да ги интегрираат нив во една основа, за да ја от­

,,Првичното" сеќавање и"историското" сеќавање њето:

Во Грција, значи, постојат две вреднувања на сеќава­ (1) она што се однесува на првичните настани (космо­

гонија, теогонија, генеалогија) и

(2)

помнењето на претход­

ните животи, односно на историските и личните настани.

Лета, "Заборавот", со ист успех им се противставува на овие

два вида помнење. Но, Лета е немоќна во поглед на некои привилегирани: (1) оние кои, инспирирани од Музите, или

благодарејќи на "пророштвото во обратна насока", успеваат да се здобијат со сеќавање на првичните настани; (2) оние кои, како Питагора или Емпедокле, успеваат да се приспом­

нат на своите претходни животи. Овие две категории на

привилегирани го победуваат "Заборавот", а на некој начин

кријат смислата на својата судбина, бидејќи соединувањето,

со помош на анамнезата, на фрагменти од историјата без никаква врска меѓу нив исто така се сведува на "пbврзување

на почетокот со крајот"; со други зборови, важно беше да се открие како првиот живот на земјата го започна процесот на трансмиграцијата. Таквата преокупација и дисциплина пот­ сетуваат на индиската техника "враќање наназад"

и на

сеќавањето за претходните животи. Платон ги познава и ги користи овие две традиции

кои се однесуваат на заборавањето и на сеќавањето. Меѓутоа,

тој ги преобразува и одново ги толкува, за да ги вклопи во својот филозофски систем. За Платон, учењето се сведува конечно на сеќавањето (в. особено Менон,

81

в, г). Меѓу две

егситенции на земјата, душата ги набљудува Идеите: тоа учествува во чистата и совршено сознание. Но, со реинкар­

нацијата душата се напојува од изворот на Лета и го забора­ 1 Види М.

Eliade, Mythes,

rfves

et mysteres,

стр.

21.

За претходните

животи на Питагора види ги текстовите што ги собра Е. Rhode, Psyche (Прев.

132

W. В. Hilli~ New York, 1925), стр. 598 и н.

ва знаењето до коешто дошла со непосредна контемплација

на Идеите. Сепак, тоа знаење е скриено во инкарнираниот

човек и благодарејќи на филозофската работа тоа може да се

133

актуализира. Физичките предмети И помагаат на душата да

лични искуства, на "историјата"

се сврти кон себеси и со некој вид "враќање наназад" да го

трансперсоналните и вечни вистини, какви што се Идеите.

-

туку за заборавање на

пронајде и одново да се здобие со првичното знаење што го

Филозофската анамнеза не го враќа сеќавањето на настаните

поседувала во надземните услови. Така, смртта е враќање

кои се составен дел на претходните постоења, туку сеiсава­

кон совршена и првична состојба, која повремено се губи со

реинкарнација на душата. Имавме прилика да ја доближиме Платоновата филозофија до она што би можеле да го на­

речеме "архаична онтологија". Сега е важно да се покаже во 1

која смисла теоријата за Идеите и платоновската анамнезис

њето на вистините, на структурите на стварноста. Овој фи­

лозофски став би можеле да го доближиме на ставот на традиционалните општества: митовите претставуваат пара­

дигматични модели создадени од Натприродните Суш­

тества, а не низа од лични искуства на некој поединец. 1

можат да се сметаат блиски со однесувањето на човекот од архаичните и традиционалните општества. Овој во митови­

Сонот и смртта

те наоѓа модели за своите постапки. Митовите го уверуваат дека се што сторил или што мисли да стори е веќе сторено во почетокот на Времето,

in illo tempore.

Значи, митовите

сочинуваат збир на корисни знаења. ЕдН'о индивидуално искуство станува, и останува, целосно човечки живот, одго­

ворен и значаен, толку колку се инспирира од овој збир на веќе извршени дела и веќе формулирани мисли. Непознава­ њето или заборавањето на содржината на ова "колективно сеќавање" основано од традицијата соодВетствува на разни

нешта: навраќање во "природна" состојба (вонкултурна по­

ложба на детето). Или на "грев", или на голема несреќа. Според Платон, да се живее умно, односно да се

научи И разбере ВИСТИНСКОТО, убавQТО И добрОТО, преД Се значи повторно сеќавање на дезинкарнираното, целосно ду­

ховното постоење. "Заборавањето" на оваа плероматска сос­ тојба не мора да биде "грев", туку последица на процесот на

реинкарнација. Значајно е дека и според Платон "заборавот" не е составен дел на смртта, туку, напротив, е ставен во вр­

ска со животот, со реинкарнацијата. Со враќањето во живо­ тот на земја душата ги "заборава" Идеите. Не се работи за заборавање на претходните постоења - односно на збирот од

Во грчката митологија, Сонот и Смртта, Хипнос и Та­ натос

,

се двајца браќа близнаци. Да се потсетиме дека и за

Евреите, барем од времето по прогонството, смртта можела да се спореди со сонот: сон во гробот (Јов,

III, 13-15; III, 17), IX, 3; IX, 10) или истовремено на дВете места (Псалми LXXXVIII, 87). Христијаните ја прифатија и разра­

во Шеол (Екл.,

ботија хомологијата смрт-сон; најпопуларни форми на над­ in расе bene dormit; dormit in somno pacis; in расе somni; in расе Domini dormias ( спиј добро во мир, спиј во мирен сон, во мир на сонот, во мир на Бога спиј). 2 гробните натnиси се:

Откако Хипнос е брат на Танатос, сфаќаме зошто во Грција, како и во Индија и во гностицизмот, чинот на "буде­ ње" имал· "сотериолошко" значење во најширока смисла на зборот. Сократ ги буди своите слушатели, често пати про­ тив нивна волја. "Колку си жесток, Сократе!", вика Каликле

1 Види Mythes,

reves et mysteres,

стр.

56-57. Според К. Г. Јунг, "колектив­

ната потсвест" исто така И претходи на индивидуалната психа. Светот на

архетиповите на Јунг на некој начин е сличен на светот на платоновските идеи: архетиповите се трансперсонални и не им припаѓаат на историското време на поединецот, туку на времето на видот, односно на органскиот живот.

1

134

Види Le Mythe de /'Etemel Retour, стр. 63 и н.

2 Види F.

Cumont, Lux perpetua, стр. 450.

135

(Горгија,

508

г.). Но, Сократ е сосема свесен дека неговата

мисија да ги буди луѓето е од божествен ред. Тој не преста­

нува да потсетува дека е "во служба" на Бог (Апологија, исто така и

30

е;

31

а;

33

23 в.;

г). "Атињани, сличен на мене нема

лесно да најдете, и, ако ми верувате во тоа, ќе ме задржите.

Меѓутоа, можеби нетрпеливи, како сонливи луѓе што ги бу­ дат, можеби ќе ме удрите, слушајќи го Анит, и безумно ќе ме убиете; а потоа, цел живот ќе спиете, ако Господ, од љу­

бов за вас, не ви испрати друг" (Апологија,

30 е).

Да ја запомниме оваа идеја дека Бог од љубов спрема

луѓето им праќа Учител за да ги "разбуди" од нивниот сон, кој истовремено е незнаење, заборав и "смрт". Овој мотив го

успав, а потоа го изговорив името на мојот татко, го зедов

бисерот, и се вратив во куќата на татко ми". 1

"Песната за бисерот" има продолжение (за "светлата облека" што принцот ја оставил пред поаѓањето и ја нашол кога се вратил) кое не е интересна за прашањата што ги ис­

тражуваме. Да додадеме дека темите за прогонство, за заро­

беништво во некоја странска земја, за гласникот што го буди заробеникот и го повикува да оди на пат се наоѓаат во делото на Сохраварди "Приказна за прогонството на За­

пад".2 Какво и да е потеклото на митот, кое е најверојатно

иранско, заслугата на "Песната за бисерот" се состои во тоа

што во драматична форма ги претставува некои најпопулар­

сретнуваме во гностицизмот, но, секако, поразработен и од­

ни гностички митови.

ново протолкуван. Главниот гностички мит, како што го

тичките симболи и слики, Ханс Ј онас инсистира на

претставува "Песната за бисерот", сочувана во "Делата на

важноста на митовите за "паѓањето, заробеништвото, забо­

Томас", се врти околу темата на амнезијата и на анамнезата.

равот, копнежот по татковината, сонот, пијанството".З Не

Некој принц доаѓа од Ориентот во Египет за да го бара

"единствениот бисер што се наоѓа, сред морето опкружено

треба овде да го пренесуваме овој голем список. Сепак да споменеме неколку сугестивни примери.

со змии кои силно пискаат". Во Египет го заробуваат домо­ родците. Му даваат да јаде од нивната храна и принцот го

заборава својот идецтитет. "Заборавив дека сум кралски син, го служев нивниоt крал и заборавив на бисерот по кој ме ис­ пратија родителите, а поради нивната храна потонав во дла­

бок сон". Кога родителите слушнале што му се случило, му напишале писмо. "Поздрав до тебе, сине, од твојот татко, крал на кралевите, од твојата мајка, владетелка на Ориентот, и од твојот брат, нашиот втор син! Разбуди се и слушај ги зборовите на нашето писмо. Сети се дека си кралски син. Види во какво ропство си паднал. Сети се на бисерот поради кој си пратен во Египет". Писмото летало како орел, слетало

врз принцот и станало збор. "Од тој глас и звук се разбудив. Го зграбив, го бакнав, му го симнав печатот, го прочитав, а зборовите се совпаѓаа со она што ми беше врежано во срце­

Анализирајќи ги изразито гнос­

Свртувајќи се кон Материјата и "горејќи од желба да го запознае телото", душата го заборава својот идентит~т.

"Таа го заборави своето прво живеалиште, својата вистинска средина, своето вечно битие". Со тие зборови Ел Хатиби го

претставува главното верување на Харанитите. 4 Според Н. Leisegang, L~ ~nose (прев. Jean Gouillard, Paris, 1951), стр. 247-248; Ro~e~ М. G~ant, Gnostlctsm. А Source book of Heretical Writings from the Early C~nsttan Penod (New York, 1961) стр. 116 и н. G. Widengren, Der iranische (Zeitschrift fiir Religions-und Geistesgeschichte Hmtergrund der Gnosis IV~ 195~, стр. 97-114) стр. 111 и н. го поддржува иранското потекло: 1

НаЈверојатно партското потекло на овој мит.

2

Henri Corbin, L'Homme. de Lumiere dans le Soufisme iranien, во (Paris, 1961, стр. 137-257), стр. 154, и н.

колективното дело Ombre et Lиmtere

со библиографски референци за претходните трудови.

Hans Jonas, Тhе Gnostic Religion (Boston, 1958), стр. 62 и н.

то. Се сетив дека сум син на кралски родители. Се сетив на

3

бисерот поради кој бев испратен во Египет и започнав да ја

4 Н.

Jonas, ор.

cit, стр. 63 и н.

заведувам з:М:Йјата што испушташе звучни пискоти. Така ја

136

137

гностиците, луtето не само што спијат, туку сакаат да спи­

лит (Побив.,

јат. "Зошто секогаш го сакате сонот и ~орално паtате со

препознавањето на вистинскиот идентитет на душата, од­

оние што паднале?", прашува "Гинза".

V, 14, 1).

"Будењето" ја имплицира анамнезата,

"Нека оној што

носно повторно сознание за нејзиното небесно потекло. От­

слуша се разбуди од длабочината на сонот", пишува во

како го разбудил "гласникот" му го открива на човекот

"Апокрифот по Јован"? Истиот мотив се наоtа во мани­

ветувањето за откупување и на крај го упатува како треба да

хејската космогонија, која ни ја сочува Теодор Бар-Конај: Светлиот Исус се симна кон невиниот Адам и го разбуди

потонал, разбуди се и погледни ме!", стои во еден мани­

"од смртниот сон за да се ослободи ... "3 Незнаењето и сонот се изразени, исто така, со терминот "пијанство". "Евангели­ ето на вистината" го споредува оној што "ја поседува гноса­

та" со "некоја личност која, откако се опила, се трезни и враќајќи се кон себеси го потврдува она што е суштествено

нејзино". 4 И "Гинза" раскажува како Ад~м "се буди од сонот и го насочува погледот кон светлината". Ј о нас со право забележува дека, од една страна, живо­

~ако "сон", "пијанство" и "заборав": со исклучок на пијанс­

'

хејски текст од Турфан. 2 А во еден друг: "Разбуди се, блеска­ ва душо, од пијанскиот сон во кој си потонала (... ), следи ме до славното место каде што ќе живееш на начин на почето­

кот"? Еден мандејски текст раскажува како небескиот глас­ ник го разбудил Адам, продолжувајќи со овие зборови:

"Адаме, дојдов да те поучам и да те ослободам од овој свет. Отвори ги ушите, слушај, научи и издигни се победнички

тот на земјата се определува како "запуштеност", "страв", копнеж по татковината", а, од друга страна, тој се опишува твото

се однесува во Светот. 1 "Отфрлајќи го пијанството во кое си

до светлото место". 4 Поуката, исто така, содржи заповед по­

веќе да не дозволи да го победи сонот: "Немој повеќе да дре­ меш, ни да спиеш, немој да го заборавиш она со што Господ

те задолжил". 5

Секако дека овие формули не се монопол само за гнос­ (V, 14) го

тоа значи дека се преземени оние нешта кои во да-

.

лечните времиња им се припишувале на состоЈбата на

тиците. Посланието на св. Павле до Ефесјаните

мртвите во подземниот свет. 6

содржи овој анонимен цитат: "Стани ти што спиеш, и вос­

"гласникот" ·КОЈ.

го

" буди"

човекот од сон му донесува нему истовремено "живот" и спас" Јас сум гласот кој буди од сон во Еонот на ноќта",

;ака з~~~чнува еден гностички фрагмент сочуван кај Хипо1 Цит. кај

Jonas,

стр.

70.

2 Jean Doresse, Les Livres secrets d<:s Gnostiques d'Egypte, I (Paris, 1958), 227. 3 F. Cumont, Recherches sur !е manicheizme: I. La cosmogonie manicheenne d'apres Theodore bar Кhonai (Bruxelles, 1908), стр. 46 i n.; Ј. Doresse, I, стр. 235 и н. стр.

4 Н.

138

Jonas, ор.

cit., стр. 71.

кресни од мртвите, и Христос ќе те осветли". Мотивот на

сонот и будењето го сретнуваме и во херметичката книжев­ ност: "0 вие, што ги роди земјата, што се препуштивте на пијанството и на сонот и на непознавањето на Бога - вратете И се на трезвеноста!, отфрлете го пијанството, опседнатоста

од вашиот неразумен сон!" 6 1

Ibid.,

стр.

23.

2

Ibid.,

стр

83.

3

Ibid. стр.

84.

4

Ib,id.,

ѕ

lbid.,

стр.

74.

ѕ

Ibid.

6

Ibid.,

стр.

68.

6

Corpus Hermeticum, I, 27 и н.; Н. Jonas, стр. 86.

139

Да потсетиме дека победата над сонот и продолжената будност претставуваат еден мошне типичен доказ за иници­

"Бидете будни и молете се", повторно им препорача. Залуд­ но; кога се врати пак ги најде да спијат, оти очите им беа на­

јација. Ги наоtаме веќе на архаичниот степен на културата.

тежнале"

Кај некои австралиски племиња, кандидатите за време на

46).

иницијацијата не смеат да спи;ат три дена, или им се забра­ нува да легнат пред мугрите. Во потрагата по бесмртност месопотамскиот

херој

Гилгамеш доаtа до

островот

на

(XXVI-41-43;

сп. Марко,

XIV, 34

м н.; Лука,

XXII,

И овој пат "посветувачката будност" се потврди дека е над човечките сили.

митскиот прадедо Ут-напиштин. Тука, тој треба да остане буден шест дена и шест ноќи, но не успева да го совлада

Гностицизмот и индиската филозофија

овој посветувачки испит и така ја пропушта шансата да ста­ не бесмртен. Во еден северноамерикански мит од типот на

Во рамките на ова мало дело, се

подразбира, не

Орфеј и Евридика, еден човек што ја изгубил сопругата ус­ пева да се симне во пеколот и да ја најде. Владетелот на Под­

можеме да расправаме за проблемот на гностицизмот во це­

земјето му ветува дека ќе ја врати жена му на земја ако тој

логијата на Заборавот и на Сеќавањето" во некои повисоки

лост. Наша задача беше да го проследиме развојот на "мито­

успее да остане буден цела ноќ. Но, човекот заспал токму во

култури. Гностичките текстови што ги наведовме инсисти­

мугрите. Владетелот на Подземјето му дава уште една

раат, од една страна, на падот на душата во материјата

можност, па за да не се успие следната ноќ човекот спие де­ ње. Сепак не успева да остане буден до зори, па затоа е при­

нуден да се врати сам на земја. 2

Гледаме, всушност, дека да не се спие не значи само

(животот) и во смртниот "сон" што следи, а, од друга стра­ на, на вонземското потекло на душата: Падот на душата во

материјата не е резултат на некој претходен грев, како што понекогаш грчката филозофска мисла ја толкуваше тран­

да се победи физичкиот умор, туку дека тоа е доказ за душев­

смиграцијата (селењето на душата). Гностиците подразби­

ната сила. Да се остане "буден" тоа значи да се биде сосема свесен, да се биде присутен во светот на духот. Исус постоја­ но им заповедаше на своите ученици да останат будни (на пример, Матеја, XXIV, 42). А ноќта на Гетсиманското брдо стана трагична заради немоќта на учениците да останат буд­

ваат дека се "оттука", од овој свет. Како што забележува

ни со Исус. "Смртно е нажалена Мојата душа; останете тука и бидете будни со Мене" (Матеја, XXIV, 38). Но, кога се вра­

припаtа нему, туку тој доаtа, тој е од друго место". 3 Ман­

ти ги најде како спијат. Тогаш му рече на Петар: "Толку ли не можевте еден час да стоите со Мене будни?" (XXIV, 40).

раат дека гревот му припаtа на некој друг. 1 Како духовни суштества со потекло вон од земјата, гностиците не призна­ Пуеш, клучниот збор на техничкиот јазик на гностиците е

"другиот", "странецот". 2 Капитална објава е дека, "иако на светот, во светот, тој (гностикот) не е од овој свет, не му

дејската "Гинза" од Десната Обала му открива: "Ти не си

б.

R. М. Grant, Gnosticism and Early Christianity (New York, 1959), 16. .

2

H.-Ch. Puech, Annuaire du College de France, 1956

3

lbid.,

1

1888,

281

1 Види М.

Eliade, Naissances

2 Види М.

Eliade,Le Chamanisme et les techniques arhai'ques de l'extase, стр.

ин.

140

mystiques, стр. 44.

(стр.

186-209),

стр.

стр.

194. стр.

198.

141

одовде, твојот корен не е во светот" Левата Обала

(III, 4):

(XV, 20).

А "Гинза" од

"Ти не доаѓаш оттука, твоето потекло

не е одовде: твоето место е место на Животот". И во "Книга­

та на Јован" (стр. 67) читаме: "Јас сум човек од Друг Свет". 1

Како што веќе видовме, индиската филозофска мисла, особено Самкија-Јога, застапува сличен став. Јас (пуруша) е "странец", тој нема никаква врска со Светот (практи). Како

што пишува Исвара Кришна (Самкија-карика,

19),

Јас (ду­

хот) "е изолирано, рамнодушно, едноставно неактивен пос­

матрач" во драмата на Животот и на историјата. Или уште:

ако е вистина дека циклусот на преселбата на душата се про­ должува "паѓањето

со

незнаењето

на

Јас"

во

и

"гревовите",

живот,

потеклото

причината на

на

односите

(всушност илузорни) меѓу Јас (пуруша) и материјата (пра­

крти) се проблеми без решение; поточно, без решение во ак­ туалната човечка состојба. Во секој случај, како и за гностиците, првиот (т.е. човечкиот) грев не е оној што го фрлил Јас во тркалото на постоењата. Што се однесува до задачата на нашето истражување,

му говори митот и дека, заради тоа, нема никаква вистинска

врска со Животот, со Светот и со Историјата.

Гностикот, како и ученикот на Самкаја-Јога, веќе беше казнет заради "гревовите" со заборавање на своето вистин­ ско Јас. Страдањата што го сочинуваат целиот човечки живот исчезнуваат во мигот на будењето. Будењето, кое ис­ товремено е aшimnesis, се смета како рамнодушност спрема

Историјата, особено спрема современата историја. Само пр­ вобитниот мит е важен. Единствено настаните што се случиле во митското минато заслужуваат да бидат предмет на сознавањето, зашто учејќи ги нив човекот станува свесен

за својата вистинска природа- и се буди. Историските наста­ ни (на пример, Тројанската војна, походите на Александар Велики, убиството на Јулиј Цезар) немаат значење, бидејќи не носат никаква сотериолошка порака.

Анамнезата и историографијата Ниту за Грците историските настани не носеле соте­ риолошки пораки. Сепак историографијата започнува во Гр­

важноста на гностичкиот мит, како и на индиската фило­ зофска мисла, особ~но се однесува на фактот дека тие одново го проблематизираат односот на човекот спрема првобитна­

ција, со Херодот. Херодот ни признава зошто се потрудил да ја напише својата "Историја" - за да не се загубат во текот

та драма што него го создала. Како и во архаичните рели­

њето на делата на Грците и на варварите. Други историчари

гии, за кои говоревме во претходните поглавја, гностиците

од Антиката ќе ги напишат своите дела од други причини. На пример: Тукидид за да ја илустрира борбата за власт, ко­ ја, според него, е карактеристична црта за човечката приро­ да; Полибиј за да докаже дека целата историја на светот се

се трудат да дознаат, или да се сетат на драмата што се

случила во митските времnња. Но, спротивно на човекот од

архаичните општества, кои изучувајќи ги митовите ги при­ фаќа последиците што произлегуваат од тие првобитни нас­ тани

-

гностикот го учи митот за да се оддели од неговите

резултати. Откако еднаш ќе се разбуди од својот смртен сон,

гностикот (како и ученикот на Самкаја-Јога) разбира дека

на времињата човечките дела. Тој сака да го сочува сеќава­

стреми кон Римското царство, како и заради тоа што ис­

куството здобиено со изучувањето на историјата е најдобро воведување во животот; Тит Ливиј за да открие во историја-

та "модели за нас и за нашата земја" - и така натаму. 1

.

нема никаква одговорност за првобитната катастрофа за која

1

142

Ibid.

1 Види Кarl Lбwith, Meaning

in Нistory, (Chicago, 1939), стр. 6 и н.

143

Плутарх даваат примери за моралниот и јавниот живот,

Ниту еден од овие автори

-

дури ни Херодо:Г, кого го

одушевуваа боговите и егзотичните теологии

- не Ја пишува

извршувајќИ ја во воспитувањето на европските елити уло­ гата на митовите во традиционалните општества. Меѓутоа,

својата Историја како авторите на најстарите израелски ис­

дури во

ториски раскази, кои сакаат да ги докажат постоењето на не­

улога. Западната култура заличува како голем напор за "ис­

кој божји план и интервенцијата ,на Врховниот бог во животот на некој народ. Тоа не значи дека грчките и латин­ сiште историчари биле лишени од религиозни чувства.

Меѓутоа, нивната религиозна концепција не ја подра~би­

19

век историографијата се здоби со прворазредна

ториографската анамнеза". Таа настојува да открие, да "раз­

буди" и да го врати минатото на најегзоти"IНите и најпериферни општества, како и предисторијата на Блиски­ от Исток, а и на "примитивните" култури што се гаснат.

раше интервенцијата на некој единствен Бог во ИсториЈата;

Желба е да ВQiЗКресне сето минато на човештвото. Сведоци

значи, на историските настани тие не им придавале ре~иги­

сме на вртоглаво ширење на историскиот хоризонт.

озно значење, kоешто овие настани го имале за Хебрејците. Всушност, за Грците историјата е само еден аспект од кое:

мичкиот процес, условен од законот на животот. Како секоЈ космИчки феномен, историјата покажувала дека човечките

општества се раѓаат, развиваат, опаѓаат и умираат. Затоа ис­ торијата не можела да стане предмет на сознанието ..I:Јсто­

риографијата, сепак, не била помалку корисна, бидеЈКИ го илустрирала процесот на вечното постоење во животот на

нациите и особено го чувала сеќавањето на некои дела на различни народи и имињата и делата на исклучителните личности.

Не можеме во овој есеј да ги проучиме разните фило­ зофии на историјата, од Августин и Јоаким де Фјоре до Ви­ ко, Хегел, Маркс и современите историчари. Сите овие

Тоа е еден од ретките охрабрувачки синдроми на сов­ ремениот свет. Западниот културен провинцијализам

-

за

кого историјата започнала со Египет, литературата со Хо­ мер, а филозофијата со Талес

-

е на пат да биде надминат.

Или уште подобро: со историографската амнеза длабоко се

симнува во себе самиот. успевајќи да го разбереме де­ нешниот Австралиец или нему сличниот палеолитски ло­

вец, успеваме да ја "разбудиме" најдлабоко во нас егзистен­

цијалната ситуација на предисториското човештво и пос­ тапките што произлегувале од неа. Не се работи за едностав­ но

"надворешно

создание",

како

што

е да се

научи

и

запамети името на главниот град на некоја земја или дату­ мот на паѓањето на Цариград. Вистинската историографска

анамнеза се јавува во откривањето на блискоста со тие

системи се обидуваат да ја пронајдат смислата и насоката

исчезнати или периферни народи. Постои вистинско враќа­

на општата историја. Тоа не е наш проблем. Нашето ис­

ње во минатото, дури и во "првобитната" историја, што ја

тражување не го интересира значењето што може да го има

откриваат прf\l:ЈсТориските ископини или етнолошките ис­

Историјата, туку историографијата: со други зборови, напо­

тражувања. Во последниве се сретнуваме со "формите на

рот да се одржи сеќавањето за современите настани и жел­

животот", со однесувањата, со типовите на култура, односно

бата што

со структурите на архаичниот живот.

е

можно

поточно да се дознае

минатото

на

човештвото.

За време на илјадници години човекот постапувал ри­

Слична љубопитност постепено се развила од Сред­ ниот век, а особено од Ренесансата. За време на Ренесансата,

туално и мислел митски за аналогиите меѓу макрокосмосот

во античката и:сторија се бараа модели за однесувањето на

ри" спрема Светот и

"

совршениот Ч&век". Би можеле да кажеме дека Тит Ливиј и

и микрокосмосот. Тоа беше едца од можностите да се "отво­

10

144

, правејќи го тоа, да учествува во

светос-

145

та на Космосот. Од Ренесансата, кога Вселената се покажа

ње на минатото, на помнењето на митските настани во тра­

бесконечна, нам ни е забранета оваа космичка димензија

диционалните општества и на помнењето на се што се

што човекот ритуално му ја додаваше на својот живот. Беше нормално современиот човек, кој падна под влијание на

случило во историските Времиња, во современиот Запад.

Разликата е премногу очигледна и не е потребно да се

Времето и кој е опседнат со сопствената историчност, да

задржуваме на тоа. Меtутоа, двата типа на анамнеза го исфр­

настојува да се "отвори" спрема Светот, здобивајќи се со .но­

лаат човекот надвор од неговиот "историски миг". А и вис­

ва димензија во временските длабочини. Несвесно, ТОЈ се брани од теретот на современата историја со помош на ис­

Време, кон Времето во кое луtето ги поставувале темелите

тинската историографска анамнеза се отвора кон првичното

ториографска анамнеза, која му отвора перспективи кои не

на нивните културни однесувања, целосно верувајќи дека

може ни да ги насети ако, следејќи го Хегеловиот пример,

им ги откриле Натприродните Суштества.

се организирал да "комуницира со Универзалниот Дух" читајfш го секое утро својот весник. Сигурно оти не треба да се вика дека ова е откритие:

уште од античкиот период човекот се утешувал наспроти ужасот на Историјата читајќи ги историчарите од старите

времиња. Но, кај современиот човек има нешто повеќе: со оглед на тоа дека неговиот историографски хоризонт е го­

лем, му се случува, со помошта на анамнезата, да· открие култури кои, "саботирајќи ја Историјата", биле мошне креа­ тивни. Каква ќе биде реакцијата на современиот западен

човек кога, на пример, ќе дознае дека Индија, и покрај тоа што ја освоил и ок)тпирал Александар Велики и покрај тоа што ова освојување имало влијание врз нејзината подоц­ нежна историја, дури не го ни запаметила името на големи­ от

освојувач?

Како

и

другите

традиционални

култури,

Индија се интересира за моделите и за парадигматичните настани, а не за единичното и индивидуалното. Историографската анамнеза на западниот свет е на са­

миот почеток. Треба да се чека да минат барем неколку гене­ рации за да се даде оценка за нејзините културни одгласи. Би можеле, сепак, да кажеме дека оваа анамнеза го про­ должува, исто како и на друг план, религиозното вреднува­

ње на памтењето и сеќавањето. Повеќе не се работи за митовите или за религиозните вежби. Но, останува еден за­ еднички елемfiшт: Значењето на точното и целосно помне-

146

10*

147

Осмо поглавје

ВЕЛИЧИНАТА И ПАЃ АЊЕТО НАМИТОВИТЕ

"примитивниот" човек да го разликува и запамети реалното.

Благодарејќи на постојаното повторување на парадигма­ тичното движење, во општиот проток нешто се открива како

фиксирано и трајно. Со повремено повторување на она што

беше сторено

in illo tempm·e

се стекнува сигурност дека

нешто постои на апсолутен начин. Тоа "нешто" е "свето", односно од онаа страна на човечкото и вон од светот, но дос­

тапно на човечкото искуство. "Стварноста" се открива и може да се изгради поаѓајќи од "трансцедентно" ниво, но од

"трансцедентно" кое може да биде проживеано по пат на ри­ туали и кое, на крајот на краиштата, станува составен дел на човечкиот живот.

Создавање на отворен свет На архаичните нивоа на културата религијата ја поддржува "отвореноста" кон Натчовечкиот свет, кон светот

на аксиолошките вредности. Тие се "трансцедентни" би­ дејќи нив ги откриле Божествените Суштества или митски­ те Предци. Натаму, тие претставуваат апсолутни вредности,

парадигми на сите човечки активности. Како што видовме,

митовите ги движат овие модели: митовите мораат, пред се, да ја разбудуваат и одржуваат свеста за некој друг свет, на оној свет, на божествениот свет, или на светот на Предците.

Тој "друг свет" е едно натчовечко, "трансцедентно" ниво, ниво на апсолутните вистини. Во доживувањето на светот,

Тој "трансцедентен" свет на Боговите, Хероите и митските Предци е достапен затоа што архаичниот човек не

ја прифаќа идејата за иреверзибилноста (враќањето, обрат­ ниот тек) на Времето. Ние тоа честопати го констатиравме: ритуалот го урива световното, хронолошкото Време и го

враќа светото Време на митот. Човекот станува современик на подвизите што Боговите

rn

извеле

in illo tempo!'e.

Револ­

тот спрема неповратноста на Времето му помага на човекот

да ја "создаде стварноста", а, од друга страна, го ослободува товарот на мртвото Време, го уверува дека е способен да го

урне минатото, да го започне својот живот и одново да го создаде својот свет.

во допирот со некоја стварност од онаа страна на човечката

Повторувањето на парадигматичните дела и постапки

стварност, се раѓа идејата дека нешто реално постои, дека

на Боговите, на Хероите и на митските Предци не се изразу­

постојат апсолутни вредности, кои можат да го водат чове­

ва со "вечното повторување на истото", во целосна културна

кот и да му даваат значење на човечкото постоење. Значи,

неподвижност. Етнологијата не познава народ кој не се ме­

преку доживувањето на светото се раѓаат идеите за ствар­

нувал во текот на времето, кој немал "историја". На прв пог­

носта, за вистината, за значењето, кои подоцна метафи­

лед, човекот од архаичните општества бескрајно го потвр

·зичките спекулации ќе ги разработуваат и систематизираат.

дува истото архетипско однесување. Меѓутоа, тој, всушност,

Аподиктичката, апсолутна и наложувачка вредност на

митот периодично ја потврдуваат ритуалите. Повторното

сеќавање и обн,~:>Вување на првичниот настан му помага на

148

неуморно го освојува светот, го организира, ја преобразува природата во културна средина. Благодарејќи на образецот

кој го открива космогонскиот мит, човекот, од своја страна, станува творец. Иако се чини дека ја парализираат човечката

149

иницијатива прикажувајќи се како недопирлЈ:Iви модели, во

бидејќи "зборува" за самиот себе, во прв ред за своето "по­

суштина и

да

текло", за првичниот настан после кој тој почнал да постои,

твори, тие постојано му отвораат нови перспективи на него­

предметот станува стварен и има значење. Тој не е повеќе

стварно

митовите го

поттикнуваат

човекот

"непознат", нејасен предмет, недопирлив и лишен од секак­

виот инвентивен дух.

Митот му кажува и потврдува на човекот дека она што

тој сака да го направи веќе било направено, тој му помага да

во значење, накусо "нестварен" предмет. Тој му припаѓа на истиот "Свет" како и човекот.

ги отфрли можните сомневања за својот потфат. Зошто да се

Таквото заедничко припаѓање еден на друг го прави

колеба пред некоја морска експедиција, кога митскиот Херој тоа веќе го сторил во митското Време? Треба само да се сле­

Светот не само "близок" и умен, тој јасно може да се "види": проѕирен е. Преку предметите на овој Свет се забележуваат

ди неговиот пример. Исто така, зошто да се плаши да се на­

траги на Суштества и на сили од некој друг свет. Заради тоа

сели на некое непознато и диво подрачје, кога знаеме што

понапред рековме дека на архаичниот човек Светот е ис­

треба да стори? Едноставно, доволно е да се повтори космо­

товремено "отворен" и таинствен. Говорејќи за самиот себе,

= "Хаосот" се пре­

Светот посочува на своите творци и заштитници и ја рас­

образува во "Космос", станува imago mundi, едно ритуално

кажува својата "историја". Човекот не се наоѓа во некој не­

гонскиот ритуал и непознатото подрачје

легитимно живеалиште. Постоењето на образец не ја за­

подвижен и нејасен свет; од друга страна, одгатнувајќи го

душува творечката постапка. Митскиот модел може да има

јазикот на Светот, тој се соочува со тајната Бидејќи "Приро­

безброј примери.

дата" истовремено и го открива и го сокрива "натприродно­

Во општествата каде што митот е жив, човекот живее во еден "отворен" свет, иако "шифриран" и таинствен. Све­

тот му "зборува" на '{Овекот, а за да се разбере тој говор до­ волно

е

да

се

познаваат

митовите

и

да

се

толкуваат

симболите. Низ митовите и симболите на Месечината чове­ кот ја сфаќа таинствената блискост меѓу темпоралноста, раѓањето, смртта и воскреснувањето, сексуалноста, плод­ носта, дождот, вегетацијата итн. Светот не е повеќе нејасна маса со случајно расфрлани предмети, туку жив, подвижен и значаен космос. Во крајна анализа, Светот се открива како

јазик. Тој му говори на човекот со својот сопствен начин на

то", за архаичниот човек токму во тоа се состои основната и

непобитна тајна на Светот. Митовите откриваат се што се случило,

од

космогонијата

па

се

до

основањето

на

општествено-културните институции. Но овие откривања

не создаваат "знаење" во тесна смисла на зборот, тие не ја исцрпуваат тајната на космичката и човечката стварност.

Научувајќи го митот за потеклото, човекот успева да владее со различни космички нешта (оган, сеење и жетва, змии,

итн.), преобразувајќи ги во "сознаени работи". Овие нешта и натаму ја задржуваат својата првобитна онтичка цврстина и специфичност.

постоење, со своите структури и со својот ритам. Постоењето на светот е резултат на еден божји тво­ речки чин, а неговите структури и ритмови резултат на нас­

тани што се случиле во почетокот на Времето. Месечината

има своја митска историја, како и Сонцето и Водата, расте­ нијата и животните. Секој космички предмет има "истори­

ја". Тоа значи Дека тој може да му "зборува" на човекот. А

150

Човекот и Светот Во таков свет човекот не се чувствува затворен во сопс­

твениот начин на живот. И тој е "отворен". Тој комуницира со Светот бидејќи користи ист јазик: симбол. Ако светот му зборува со своите ѕвезди, со своите растенија и со своите

151

животни, со своите реки и карпи, со своите годишни времи­

трагично сфаќање на животот како резултат на религиозни­

ња и со своите ноќи, човекот му одговара нему со своите со­

те оправдувања на мачењата и на насилната смрт. Митот, ка­

ништа и со својот замислен живот, со своите Предци или со

ко што е оној за Хаинувеле, и целиот општествено религи

своите тотеми (кои се истовремено човечка "Природа", нешто што е над човечката природа, но и човечки суште­

ства), со тоа што умира, но има способност ритуално да вос­ кресне во церемониите на посветувањето (ни помалку ни

повеќе како и Месечината и вегетацијата), со своја сила да го инкарнира духот ставајќи една маска итн. Ако за архаични­ от човек светот е проѕирен, тој чувствува дека и него Светот

го "гледа" и разбира. Дивечот го гледа и го разбира него (честопати животното дава да се улови бидејќи знае дека човекот е гладен), исто така и карпата, дрвото или реката.

Секој има своја "историја" за да му ја раскажува и за да му го даде.

Свесен дека е човечко суштество, и сметајќи се како такво, човекот од архаичните општества знае дека тој е и

нешто повеќе. На пример, дека неговиот Предок бил живот­ но, дека може да умре и да се врати во живот (посветување,

шамански занес) дека може да влијае врз родот на полињата со своите оргии (д~ка спрема својата сопруга може да се од­ несува исто како Небото спрема Земјата, или, пак, дека може да ја има и игра улогата на л'опата, а неговата сопруга улога-

озен комплекс кој него го формира и оправдува го принуду­ ваат човекот да ја прифати својата судбина на смртно и сек­ суално суштество, осудено да убива и да работи за да може да се прехрани. Растителниот и животинскиот свет му "збо­

руваат" за своето потекло, односно, на крајот на краиштата, за Хаинувеле. Палеоземјоделецот го разбира тој јазик и со тоа открива религиозно значење во се што го опкружува и

во се што прави. Но, сето тоа го обврзува да ги прифати сви­ репоста и злосторството како составен дел на својот начин

на живеење. Секако дека свирепоста, мачењето и убивањето

не се специфични и својствени однесувања на "примитив­ ните". Ги среќаваме во текот на целата Историја, понекогаш со пароксизам непознат на архаичните општества. Разлика­

та се состои, пред се, во фактот дека за примитивните, такво­ то

жестоко

настанала

однесување

има религиозна вредност

според натчовечките

модели.

и

дека

Ова сфаќање

живееше продолжително во Историјата; масовните уни­ штувања на Џингис-кан се уште наоѓаат религиозно оправ­ дување.

Во посложените култури човекот знае дека не­

Сам по себе митот не е гаранција ни на "добрината",

говите звуци се Ветрови, неговите коски како планини, дека

ни на моралот. Неговата функција се состои во откривањето

во неговата утроба гори оган, дека неговиот папок може да

на модели и во давањето значење на Светот и на човечкиот

. та на бразда).

стане "Центар на Светот", итн.

живот. Неговата улога во изградбата на човекот е огромна.

Не треба да се замислува дека оваа "отвореност" кон

Светот значи буколичко (идилично пастирско) сфаќање на животот. Митовите на "примитивните" и нивните ритуали

не ни откриваат и објаснуваат некоја древна Аркадија. Како што видовме, палеоземјоделците, преземајќи ја одговорнос­ та да го

унапредат

растителниот

свет,

истовремено

при­

фаќаат мачење, на жртвите во корист на жетвата, сексуални

оргии, канибаiшзам, лов на човечки глави. Тука постои едно

152

Благодарејќи на митот, како што веќе рековме, полека се ја­ вуваат идеите за стварноста, за вредноста, за трансцеден­

тноста. Благодарејќи на митот Светот може да се сфати како совршено

организиран

Космос

со

ум

и

значење.

Рас­

кажувајќи како нештата биле создадени, митовите откриваат

кој, зошто и во какви околности нив ги создал. Сите овие "откривања" го обврзуваат човекот помалку или повеќе ди­ ректно, бидејќи тие се "света историја".

153

/ Имагинацијата и креативноста

општество: тоа се "кризи", "средби", "откритија", накусо особени религиозни искуства, проследени и збогатени со

Накусо, митовите постојано потсетуваат на тоа дека

множ~ство исклучително живи слики и сценарија. Токму специјалистите на екстазата, оние на кои им се блиски фан­ тастичните светови, ги одгледуваа, умножуваа и разработу­

сите на Земјата се служеле со грандиозни настани и дека ова "славно минато" делумно може да се врати. Повторува­ њето на парадигматички постаl"'ки има исто така позитивен

ваа традиционалните митолошки мотиви.

аспект: обредот го тера човекот да ги надмине своите огра­ ничувања, го обврзува да се постави покрај Боговите и

И креативноста на планот на реализираната имагина­

ција ја обновуваа традиционалната митолошка материја. Се

митските Херои, за да може да ги исполни нивните дела.

Посредно или непосредно, митот му помага на човекот да се

чини дека улогата на творечките личности морала да биде поголема отколку што се мисли. Разните специјалисти за светото, .од шаманите до бардите, успеале во соодветните општества да наметнат барем некои од своите имагинарни

"воздигне". Ова уште појасно се истакнува ако имаме пред­ вид дека во архаичните општества раскажувањата на мито­

лошките традиции останува право само на неколку индиви­

дуи. Во некои општества раскажувачи се шаманите и лека­

визии. Јасно е дека "успехот" на тие визии зависел од веќе

постојните шеми: визијата која била радикално спротивна

рите или, пак, припадниците на тајни друштва. Во секој случај, оној кој ги раскажува митовите морал да ја докаже

на традиционалните слики и сценарија се излагала на ри­

својата дарба и да имал стари учители. Човекот секогаш се

зик да не биде лесно прифатена. Но, позната е улогата на га­

разликува или според својата способност за памтење, или

талците, на шаманите и на старите учители во религи­ озниот живот во архаичните општества. Сите тие се пое­ динци различно специјализирани во екстатичките искуства.

според имагинацијата, или според книжевниот талент. Рецитирањето не е задолжително стереотипно. Поне­

когаш варијантите значително се оддалечуваа1' од прототи­

i

Односите меѓу традиционалните шеми и новите индивиду­

·1

ални определ~вања на вредностите не се крути: под влија­ ние на некоЈа силна религиозна личност се менува

пот. Без сомневаЊе е дека анализите што до денеска ги направиле етнолозите и фолклористите не можат да се по­

традиционалната подлога.

фалат дека го откриле процесот на митолошкото творештво.

Забележани се варијантите на некој мит или на некоја фолклорна тема, но не е забележано измислување на некој

Со еден збор, особените религиозни искуства, прене­ сени со посредство на едно возбудливо фантастично сцена­ рио, успеваат да И наметнат на сета заедница модели или

нов мит. Се работи секогаш за повеќе или помалку значајни модификации на текст кој веќе постоел.

извори за инспирација.

Овие истражувања барем ја разјаснија улоtата на

Во архаичните општества, како и· во другите, култура­

одделни творечки личности во разработувањето и пренесу­

та се гради и се обновува благодарејќи на творечките ис­ куства на неколку поединци. Меѓутоа, со оглед на тоа што

вањето на митовите. Најверојатно оваа улога била уште поз­

начајна во минатото, додека "поетското творештво", како

што би рекле денес, било блиско и подложно на екстатичко­ то искуство. Значи, можеме да ги погодиме "изворите на ин­

спирацијата" '.На таквата творечка личност во архаичното

.

154

архаичката култура се врти околу митовите и бидејќи овие непрекинато ги толкуваат и продлабочуваат специјалистите за светото, општеството во својата целина е насочено спрема вредностите и значењата што ги откриле и што ги пренесуваат некои од овие поединци. Во таа смисла, митот му пома-

155

Го сакале тоа или не, секој обид за интерпретирање на

га на човекот да ги надмине своите ограничувања и окол­

грчкиот мит, барем во некоја култура од западен тип, е по­

ности, поттикнувајќи го да се воздигне до "најголемите ви­

малку или повеќе условен од критиката на грчките рациона­

сочини".

листи. Како што ќе видиме, оваа критика била ретко упатена против она што б и можело да го наречеме "митска мисла", или однесување кое произлегува од неа. Критичарите гле­

Хомер

даа на делата на боговите, пред се, онака како што нив ги

Би требало да се напише цела една студија за односи­

раскажувале Хомер и Хесиод. Можеме да се запрашаме што

те меѓу големите религиозни личности, особено реформа­

би можел да мисли еден Ксенофан за полинезискиот космо­

торите и пророците, и традиционалните митолошки шеми.

гониски мит или за ведскиот спекулативен мит каков што е

Месијанските и миленаристички движења на народите на

оној од "Риг-веда", Х,

некогашните колонии сочинуваат речиси безгранично под­

да се истакне дека цел на рационалистичките напади беа

рачје за истражување. Можеме, барем делумно, да ја обнови­ ме

трагата

што

ја

оставил

Заратустра

врз

129. Но,

како да се дознае тоа? Важно е

особено авантурите и своеволните одлуки на боговите, нив­

иранската

ните каприциозни и неправедни постапки, нивната "немо­

митологија или Буда врз традиционалн~те индис~и мито­

ралност". А главната критика беше направена во име на

логии. Што се однесува до јудаизмот, веке одамна Ја позна­

една идеја на Бог која се повеќе се изградуваше: вистински­

ваме силната "демитологизација" што ја извршиле проро-

от Бог не може да биде неправеден, неморален, љубоморен,

осветољубив, неук итн. Истата критика повторно ја прифа­

ците.

димензиите на оваа мала книга не ни дозволуваат да

тија и засилија христијанските апологети. Оваа теза, дека

расправаме за овие проблеми со такво внимание какво што тие заслужуваат. Избравме да се задржиме малку врз грчката

бидат вистинити, триумфираше, во почетокот, меѓу инте­

божествените митови претставени од поетите не можат да

митологија, помаЛку врз она што таа самата по себе пре~ста­

лектуалните грчки елити, а, на крај, по победата на христи­

вува, а повеќе врз некои од нејзините односи со христиЈанс-

јанството, во целиот грчко-римски свет.

твото.

Но, треба да се потсети дека Хомер не бил ниту теолог

На проблемот на грчкиот мит не му приста_пуваме б~з

ниту митогРаф. Тој нашол за цел да ја прикаже на систе­

колебање. Тоа не е само заради тоа што во ГрциЈа митот Ја

матски и исцрпен начин целокупната грчка религија и ми­

инспирирал и насочил како епската поезија, трагедијата и комедијата, така и пластичните уметности; тоа е и заради тоа што во грчката култура митот бил изложен на долга и остра анализа, од која тој излезе радикално "дем~толог_изи­ ран". Полетот на јонскиот рационализам се совпага со се по­

разурнувачката критика на "класичната" митологија, онаква каква што беше изразена во делата на Хомер и Хесиод. Ако

во сите европски јазици зборот "мит" значи "фикција", из­ мислица, тоа е поради тоа што Грците тоа го рекле пред два­

тологија. Ако е вистина, како што вели Платон, дека Хомер

.

ја воспитал цела Грција, сепак тој ги наменил своите песни за специфични слуш:lтели: за припадниците на воената и

земјишна аристократија. Неговиот книжевен гениј предиз­ викал восхит кој никогаш повеќе не се повторил; исто така, неговите дела придонесле за обединувањето и поврзување­ то на грчката култура. Но, бидејќи не пишувал расправа за

митологијата, тој не ги забележал сите митски теми кои

есет и пет века.

157 156

кружеле во грчкиот свет. Тој немал намера да евоцира

странски религиозни и митолошки концепции, кои не биле интересни за неговата патријархална и војничка публика. Хомер речиси ништо

не кажува за сето

она што

можеме да го наречеме мрачен, подземен, задгробен еле­ мент на грчката религија и митологија. Дури подоцнежни­

те автори и археолошките истражувања ни ја открија важноста на религиозните идеи за сексуалноста и за плод­

Теогонијата и генеалогијата Хесиод бараше друга публика. Тој ги раскажува мито­ вите кои се непознати или само спомнати во песните на Хо­

мер. Тој прв зборува за Прометеј. Но, не можел да сфати оти главниот мит за Прометеј е заснован врз недоразбирање или, поточно, врз "заборавање" на првобитното религиозно значење. Н~вистина, Зевс му се одмаздува на Прометеј за­ тоашто ОВОЈ, повикан да пресуди како да се подели жртвата

на првото жртвување, ги покрил коските со еден слој мрсно­

носта, за смртта и за задгробниот живот. Значи, хомерската

тија, при тоа сокривајќи ги во утробата месото и дробот.

концепција за боговите и за нивните мцтови се наметна на­

Привлечен од мрснотијата, Зевс за боговите го одбрал нај­

секаде по светот и неа, како во некој вонвремен свет на архе­

сиромашниот. плен, оставајќи им ги на луѓето месото и дро­

типови, дефинитивно ја утврдија големите уметници во

бот (Теогони;а, 534 и н.). Меѓутоа, Карл Мојли1 ја споредил

класичното доба. Бескорисно е да се задржуваме на нејзина­ та величина, нејзината благодарност и нејзината улога во

оваа олимписка жртва со ритуалите на старите ловци од се­

формирањето на западниот дух. Треба само да се прочита

книгата "Боговите на Грција" од Валтер Ото за да се доб­ лижиме до тој блескав свет на "совршени форми". Меѓутоа, ако Хомеровиот гениј и класичната уметност му дале неспо­

редлив сјај на тој божествен свет, тоа не значи дека се она

верна Азија: во обредот на почитување на своите небески Врховни Суштества тие ним им ги жртвувале коските и гла­ вата на животното. Истиот ритуален обичај е сочуван кај пастирските народи од Централна Азија. Она што на ар­ хаично ниво на културата се сметало за почитување

cellence

par ex-

кон небескиот Бог, во Грција станало пример за

uзмама, злосторство, навреда на величеството на врховниот

што било запоставено е мрачно, нејасно, ниско или медиок­

бог Зевс. Не ни е познато кога дошло до ваквото пресвртува­

ритетско. Тука е Дионизиј, на пример, без кој Грција не може ни да се замисли, но Хомер дава само една илузија на

ње на ор:иналната смисла на ритуалот и под каков изговор

ПрометеЈ бил обвинет за тоа злосторство. Овој пример го

еден настан од неговото детство. Од друга страна, мито­

наведовме само за да покажеме дека Хесиод водел сметка за

лошките фрагменти што ги спасија историчарите и ерудите

МОШf!е СТарите МИТОВИ, ЧИИ КОреНИ ДОПИраат се ДО предис­

не воведуваат во еден духовен свет кој не е без величина.

Овие нехомерски и, воопшто, "некласични" митологии беа повеќе "народни". Тие не беа изложени на ерозuјата на ра­ ционалистичките критики и, најверојатно, преживеале ве­

кови на работ на културата на образованите луѓе. Не е

исклучено дека остатоците од тие популарни митологии се уште се живи,

прикриени,

158

лежани од поетот.

Хесиод не се задоволува со бележење на митовите. Тој ги систематизира и, правејќи го тоа, веќе воведува рациона­ лен принцип во своите опишувања на митската смисла. Тој

"христијанизирани", во де­

нешните грчки и медитерански верувања. Подоцна ќе се навратиме на овој проблем.

ТОрИјата; но, тие митови биле веќе изложени на долг процес на трансформација и модификација пред да бцдат забе­

1 Кarl Meuli, "Griechische Opferbriiuche" (Phyllobolia fiir Peter Von der Miihl, Basel, 1946, стр. 185-288).

159

-----·-----------------------------------

ја смета генеологијата на Боговите како една сукцесивна ни­

за од раѓања. Раѓањето, за него е идеална форма на започну­

Хомер и Хесиод, боговите прават разни работи што луѓето

ги сметаат за срамни: прељуба, кражба, заемна измама" (Б

истакнува

11, Б 12). 1 Тој не ја прифаќа ни идејата за божјето раѓање:

рационалните белези на оваа концепција, во ~оја митската мисла не е артикулирана од каузалната мисла. Мислата ~а Хесиод дека Ерос бил прв бог кој .се јавил после Хаос и ЗемЈа (Теогонија, 116 и н.) подоцна ја развија Парменид и Емпе­

"Но, смртниците мислат дека боговите се родени, дека носат

вањето

на

животот.

В.

докле.Z Платон во "Гозба"

Јегер

со

право

ги

(178 б) го истакнал значењето на

таа концепција за грчката филозофија.

облека, дека имаат свој јазик и тело" (Б 14). 2 Тој, пред се, го

критикува антропоморфизмот на боговите: "Доколку говеда­ та, коњите и лавовите би имале раце и би можеле со нив да сликаат и да создаваат дела како и луѓето, коњите би ги сли­ кале ликовите на боговите слични на коњи, говедата слични

на говедата, а тела би им насликале такви какви што имаат

тие самите" (Б 15).З За Ксенофан, "постои еден бог над сите Рационалистите и митот

Не се работи за тоа овде да заклучиме дека имало долг процес на ерозија кој на крај ги лишил митовите и хомер­

ските богови од нивното изворно значење. Ако му веруваме

богови и луѓе; неговиот облик и неговата мисла немаат ништо заедничко со оние на смртниците" (Б

23).

Во тие критики на "класичната" митологија насетува­ ме напор сфаќањето на божествата да се оддели од антропо­

на Херодот (1, 32), веќе Солон сметал дек~ "бож~ството е

лошкиот израз на поетите. Толку длабоко религиозен автор

полно со завист и нестабилност". Во секоЈ случаЈ, првите милеќански филозофи одбивале во хомерските описи да ви­

како што е Пиндар ги отфрла "неверојатните" митови (Ј

дат лик на вистинското божество. Кога Талес тврдел дека

влијаела во целост критиката на Ксенофан. Во времето на

"се е полно со богови" (А 22), тој се кренал против к~нцеп­ цијата на Хомер, кој ПI смести боговите во делови на осмо-

Тукид, прида:ѕката myth6des значела "неверојатно и без дока­

Олимп.,

28

и н.). Врз Еврипидовата концепција за Господ

зи", спротивно на која и да било вистина или стварност. 4

Кога Платон (Држава,

сот.

Анаксимандар предлага целосна концепција на Уни­

верзумот без богови и митови. Што се ~днесувадо Ксенофан (роден околу 565 година пред н. е.), т~Ј не _се двоуми отворе­

378

и н.) ги обвинува поетите заради

начинот на кој ги прикажуваат боговите, веројатно И се об­ раќа на веќе убедената публика.

но да го нападне хомерскиот пантеон. ТоЈ одбива да верува

дека Бог постапува и се тепа онака к~~о ш!о тоа го вели Хо­ мер (Б 26). Тој ја отфрла бесмртноста·:н.:;~,Боговите каква што произлегува од Хомеровите и Хесиодовите описи: "Според 1 Werner Jaeger, Paideia: Тhе Ideals of Greek Cul/!.lre, 1 (2 _издание, Њујорк, 1945), стр. 65 и н.; Тhе Тheolof!J of the Early Greek Phtlosophers (Oxford, 1947), стр. 12. 2 w. Jaeger, Тhе Тheolof!J of the Eary Greek Philosopl1ers, стр. 14.

160

1 Кај

Jaeger, ор. cit., стр. 47.

2 Кај

G. Ѕ. Кirk, Ј. Е. Raven, Тhе Presocratic Pllilosop/1ers (Cambridge, 1957), стр. 168; исто Кathleen Freeman,Ancilla to the Pre-Socratic Philosoplzers (Cambridge, Маѕѕ., 1948), Документи и библиографии за Милеќаните кај Pierre-Maxime Schuhl, Essai sur la formation d.e !а pensee grecque (2 издание, Париз, 1949), стр. 163, и кај Кathleen Freeman, Тhе Pre-Socratic Philosophers. А Companion to Diels, Fragmente der Vorsokratiker (Oxford, 1946), стр. 49. и н. 3 Кај Кirk и

Raven, ор. cit., стр. 169.

4 Види Thucydide, Histoire,

11

1, 21; W. Jaeger, ор. cit., стр. 19, 197-198.

161

Александриските ретори ја доведоа критиката на ми­ толошките традиции до педантизам. Како што ќе видиме, христијанските апологети се инспирир~а од тие автори кога се работеше за тоа да направат дистинкции на историските

елементи од Евангелијата. Елиј Теон од Александрија (око­ лу П век н. е.) на широко расправа за аргументите со кои може да се до каже неможноста на митот или на историската

нарација, и тој го илустрира својот метод со критичка ана­

лиза на митот за Медеја. Теон смета дека ни една мајка не може да ги убие своите деца. Постапката е "неверојатна" и

заради тоа што Медеја не би можела да ги убие децата во са­ миот град (Коринт) каде што живее нивниот татко Ј асон.

Освен тоа, и начинот на кој што е сторено ова злосторство е

малку веројатен: Медеја би се обидела да го сокрие своето

злосторство и, бидејќи била вештерка, би користела отров наместо меч. И најпосле, оправдувањето на нејзината пос­

тапка е неверојатно: гневот против мажот не би можел да ја доведе до тоа да ги заколе неговите деца кои истовремено се

1

и нејзини; со овој чин самата себе би си наштетила, бидеј~и жените се поемотивни од мажите.

Тоа е повеќе од една уништувачка критика на митот,

тоа е критика на секој имагинарен свет преземена во име на

симплицистичката психологија и елементарниот рациона­ лизам. Сепак, митологијата на Хомер и Хесиод и натаму го вниманието

на

елитата

на

сиот

хеленис­

тички свет. Но, митовите повеќе не беа буквално сфаќани: сега во нив се бараа "скриени значења", "прикриени ми­ сли"; hyp6noiai (терминот алегорија почна да се применува подоцна). Веќе Теаген од Региум (околу

525

година) сугери-

Aelius Tbeon, Progymnasmata (94, 12-32), резиме Ear/iestLives of Jesus (New York, 1961), стр. 41-42; 120 и н. 1

или човечки способности или природни елементи. но сто­

иците го развија алегориското толкување на хомеров~ката митологИЈа и воопшто на сите религиозни традиции. Хри­ зип ги сведе грчките богови на физичките или етичките нач~ла. Во "Хомеровските прашања" на Хераклит (I век н.е.) наогаме цела една збирка н~ алегориски толкувања: на при­ мер, митската епизода во КОЈа гледаме како Зевс ја врзува Хе­ ра реално значи дека етерот е граница на воздухот, итн.

Филон го ~рошири алегорискиот метод за дешифрирање и

илустрациЈа на "енигмите" на Стариот Завет. Како што ќе видиме подоцна, Црковните Отци, особено Ориген, изобил­ но користеа одреден алегоризам, односно типологијата блискоста меtу двата Завети. '

Според некои научници, во Грција алегоријата не би­

ла никогаш многу популарна, додека во Александрија и Рим доживеа голем успех. Благодарејќи на различните алегорис­ ки интерпретации, Хомер и Хесиод беа "спасени" во очите на грчката елита, а Хомеровските богови успеаја да сочуваат висока културна вредност. Спасувањето на Хомеровскиот пантеон и митологија не е само дело на алегориската мето­

да. Во почетокот на III век пред н.е. Евхемер објави роман во

Алегоризмот и евхемеризмот

привлекуваше

раше дека кај Хомер имињата на боговите претставуваат

од М.

Grant,

П1е

Форма на филозофско патување под наслов "Свет запис" (Н!е~а anagrapM), чиј успех беше брз и огромен. Овој роман ЕНИЈ го преведе на латински; всушност, тоа беше прв грчки

текст преведен на овој ја~ик. Евхемер веруваше дека го от­ крил потеклото на боговите: тие се некогашни дивинизира­

ни кралеви. Тоа беше уште една "рационална" можност да

се сочуваат Хомеровите богови. Овие богови сега имаа една

"реалност": таа има историски карактер (поточно предис-

")

"

ториск:I;I . митовите за нив претставуваат нејасно, со имагинациЈа изопачено сеќавање на постапките на првите

кралеви.

Овој спротивен алегоризам имаше значителни после­

дици, кои не ги насетија Евхемер и Ениј, ниту Лактанциј и другите аполо.гети на христијанството кога се потпираа врз

Евхемер за да Ја докажат човечката природа на грчките бого162

11*

163

Пишаните документи и усните кажувања

ви што значи нивната нереалност. Благодарејќи на алего­

ри'змот и евхемеризмот, а особено благодарејќи на то.а што

Благодарејќи на културата, десакрализираниот рели­

севкупната литература и пластична уметност се развија око­

гиозен свет и демитологизираната митологија ја создадоа и

лу божествените и херојските митови, овие богови и овие

хранеа западната цивилизација, единствената цивилизација

грчки херои не паднаа во заборав во текот на долг~от процес

што успеа да служи за пример. Тоа е повеќе триумф на

на демитологизација, ниту по победата на христијанството.

против

mythos.

logos

Се оствари победа на книгата над усното

Спротивно на тоа, како што забележа Жан Сезнак ~? својата убава книга "Преживување на паганските богови ,

кажување, на документот

грчките богови, евхемеризирани, живееле во текот на цели­

ствата на предлитературното изразување. Исчезнаа голем

от Среден век, иако ги изгубиле своите класични форми и

-

ност. Сепак, останаа доволно за да може во главни црти да се

откривање" во Ренесансата" се состои, пред се; во обновува-

реконструира чудесната медитеранска цивилизација. Тоа не

" 1 . р ње на чистите, "класичните" форми. Дури кон краЈОТ на е-

е случај со предлитературните форми на културата и во Гр­

несансата западниот свет сфати дека повеќе не постои

ција и во античка Европа. Знаеме многу малку за популар­

можност за смир)'I!ање меѓу грчко-латинскиот "паганизам" .

на пишаниот документ

број на антички пишани текстови и дела на античката умет­

биле камуфлирани во најнеочекувани облици. "Повторното

и христијанството.

- особено

над доживеаното искуство кое располагаше само со сред­

ните религии и митологии на Медитеранот, и тоа малку се

2

должи на спомениците и на неколку пишани документи.

Така, секуларизираната митологија и евхемеризира­

Понекогаш

-

на пример, за елеусинските мистерии

-

сиро­

ниот пантеон преживеаја и, почнувајќи од Ренесансата, ста­

маштвото на нашето информирање се објаснува со добро

наа

затоа што

чуваната тајна за посветувањето. Во други случаи, за народ­

Антиката на залез не Беруваше повеќе во Хомеровите бого­ ви, нуту во првобитното значење на нивните митови. Ова

предмет на научно

истражување и

тоа

ните култови и верувања сме известени благодарејќи на не­

митолошко наследство можеше да биде прифатено и асими­ лирано од христијанството бидејќи повеќе не беше оптова­

раскажеше своето лично искуство за пророчиштето Трофо­

рено со живи религиозни вредности. Тоа стана "култур~~

колку бегли алузии на Хесиод, на Еврипид и на Аристофан.

која

Паусанија

не

го

ќе моравме да се задоволиме со не­

"Класичните" грчки митови претставуваат веќе три­

боговите и митовите за

умф на книжевното дело врз религиозното верување. Не ни

нив се пренесуваа низ делата на книжевното и уметничкото

е познат ниту еден грчки мит пренесен со својот културен

творештво.

контекст. Митовите ги знаеме како книжевни и уметнички

"документи", а не како извори, или изрази, на едно религи­

Jean Seznec, Тhе Survival of the Pagшr Gods. The Mitlrological Traditions and its place in Renaissance Humanism andArt (New York, 1953), стр. 320 и н. 1

Seznec, ор. cit.,

доколку

зен центар.

кога ни' една културна личност повеќе не ги сфакаше бук­

2 Јеап

(IX, 39)

Така,

Дури немаше ни да го насетиме значеЊето на овој религио­

поетите, уметниците и филозофите. Од краЈОТ на А_нтиката -

_ па се до Ренесансата и 18 век,

околност.

ниј од Лебадеа

ризница". Всушност, класичното наследс;во го "спасија

вално

среќна

стр.

322.

озно искуство блиско со некој обред. Цело едно живо, попу­ ларно подрачје на грчката религија ни избега, од причини i.

што не беше систематски запишано.

1

164

165

Не треба да се суди за виталноста на грчката религи­ озност исклучиво според степенот на поврзаноста со олим­

писките митови и

култови.

Критиката за

хомеровските

митови не значи нужно рационализам или атеизам. Ако

класичните форми на митската мисла биле "компромитира­ ни" од рационалистичката критика, тоа не значи дека таа

мисла била дефинитивно уништена. Интелектуалните ели­ ти открија други митологии кои можат да оправдаат и поттикнат нови религиозни концепции. Елеусинските мис­

терии

и

орфичко-питагорејските

братства преминаа

во

грчко-ориентални мистерии, толку популарни во царскиот

Рим и провинциите. Освен тоа, постоеше она што може да

те на граѓанската религија), а, особено, во народните живи религии и митологии на Царството. За овие религии знаеме уште помалку отколку за популарната грчка и медитеранска

религија. Нешто знаеме за Залмокс од Гет бидејќи од Херо­ дот ни даде за него неколку информации што ги добил од

Грците од Хелеспонт. Без ова сведоштва ќе моравме да се за­ доволиме со алузии, како за останатите тракиски божества

на Балканот: Дарзал, Бендис, Котис итн. Бидејќи располага­ ме со помалку збирни информации за претхристијанските религии на Европа, водиме сметка за нивната сложеност и

нивното богатства. Меѓутоа, бидејќи овие народи за време на својот паганизам не создавале книги, никогаш нема во

се нарече митологии на душата, сотерилогии разработени

целост да ги запознаеме нивните првобитни религии и ми­

од неопитагорејците, неоплатонистите и гностиците. Треба

тологии.

уште да се додаде и ширењето на сончевите митологии и

култови, на астралните и на погребалните митологии, како

и на сите видови популарни "празноверија" и "ниски мито­ логии".

Потсетивме на овие неколку факти за да не се поми­ сли дека демитологи~ацијата на Хомер и на класичната ре­

лигија во медитеранскиот свет предизвикала религиозна

Сепак, се работело за еден религиозен живот и за една

ми.тологија доволно силни да се опираат десет века на хрис­ ТИЈанството и на многубројните напади од црковната власт.

Оваа религија имала космичка структура и ќе видиме дека најпосле ќе биде толерирана и асимилирана од Црквата. Всушност, руралното христијанство, особено во средозем­ ната и југоисточната Европа, поседува космичка димензија.

празнина во која христијанството ќе влезе речиси без отпор.

Да заклучиме: ако грчката религија и митологија, ра­

Всушност, христијанството се судри со неколку типа рели­

дикално секуларизирани и демитизирани, опстанаа во ев­

гиозност. ВИстинскиот отпор не произлезе од "класичната",

ропската култура, тоа е затоа што се изразени во книжевни и уметнички ремек-дела. Истовремено, народните религии и митологии, единствените живи пагански форми во момен­

алегоризирана и ефхемеризирана религија и митологија.

Нивната сила беше особено политичка и културна. Градот, државата, Царството, престижот на неспоредливата грчко­

римска култура претставуваа значајна градба. Меѓутоа, од позицијата на живата религија, оваа градба беше нестабил­ на, готова да се урне под ударот на едно автентично религи­ озно искуство.

Вистински отпор христијанството сретна во религии­

тот на триумфот на христијанството (но за кои не знаеме речиси н~што, бид~јќи не се изр~зувани во пишана форма) преживеаЈа, христиЈанизирани, каЈ традиционалните селски.

народи. Бидејќи главно се работеше за религија со земјо­ делска структура, чии корени допираат до неолитот, можно е европскиот религиозен фолклор да задржал нешто од пре­

те на мистериите и во сотериологиите (кои се стремеа кон

дисториското наследство. Но, ова преживување на митовите и на архаичното религиозно однесување, иако сочинува

спасот на единката и не ги познаваа или ги презираа форми-

важен духовен феномен, на културен план остави скромни

166

167

последици. Револуцијата што ја предизвика писмото беше иреверзибилна. Во иднина, историјата на културата ќе води сметка

само

за

археолошките документи

и за

пишаните

текстови. Народот кој е лишен од овој вид документи се смета за народ без историја. Народните дела и усните кажувања ќе бидат валоризирани мошне доцна, во времето

Деветто поглавје ПРЕ)I(ИВУВАЊЕТО И ПРИКРИВАЊЕТО НАМИТОВИТЕ

на германскиот романтизам; се работи веќе за антикварен интерес. Народните творби во кои уште живее митското од­

несување и универзум понекогаш беа извор за инспирација на некои големи европски уметници. Но, ваквите народни

творби никогаш не одиграа значајна улога во културата. Тие се сметаа за "документи" и како такви предизвикуваа инте­

рес кај некои специјалисти. За да може да го заинтересира современиот човек, ова усно традиционално наследство тре­

ба да биде претставено во форма на книга ...

Христијанството и митологијата Тешко е на само неколку страници да се прикаже од­ носот меѓу христијанството и митската мисла. Овие односи наметнуваат повеќе различни проблеми. Пред се, постои

двосмисленост поврзана со употребата на изразот "мит". Првите христијански теолози овој израз го прифаќале во онаа смисла што во текот на повеќе столетија е наметнуван во грчко-римскиот свет, во смисла на "приказна, измислица,

лаж". Според тоа, тие одбивале во Исусовиот лик да видат "митска" личност, а во христолошката драма "мит". Од П век

христијанската теологија била доведена до тоа да ја брани историчноста на Исус против докетистите и гностиците, ка­

ко и против паганските филозофи. Подоцна ќе ги разгледа­ ме аргументите кои таа ги користеше за да ја одбрани

својата теза и тешкотиите кои мораше да ги совлада. Вториот проблем е близок на првиот: тој повеќе не се однесува на историчноста на Исус, туку на вредностите на книжевните сведшцтва врз кои се темели оваа историчност.

Уште Ориген бил свесен за тешкотијата некој историски настан да се потпре врз неспорни документи. Денес Рудолф

Бултман тврди дека не можеме ништо да знаеме за животот

168

169

и личноста на Исус, иако тој не се сомнева во неговото исто­

то. Него можеме да го изразиме на следниов начин: ако

риско постоење. Овој методолошки став претпоставува дека

христијаните одбиле во својата религија да видат десакра­

Евангелијата и другите првични сведоштва се полни со

лизиран

"митолошки елементи" (изразот е сфатен во смисла на "она

ложбата на христијанството спрема живиот мит, онаков

mythos

од хелинистичкото доба, тогаш каква е по­

што не може да биде"). Очигледно е дека Евангелијата изо­

каков

билуваат со "митолошки елементи". Освен тоа, симболи, ликови и обреди од еврејско или медитеранско потекло беа

општества? Ќе видиме дека христијанството, какво што

рано

јата историја, не може сосема да биде одделено од митската

асимилирани во

христијанството.

Подоцна

ќе

што

е

познат

во

архаичните

и

традиционалните

беше сфатено и доживеано во речиси два милениуми од сво­

го

разгледаме значењето на овој двоен процес на "јудаизација"

мисла.

и "паганизација" на првобитното христијанство. Да додадеме дека обилното присуство во христијанс­

Историјата и" енигмите" во Евангелијата

твото на симболи и елементи на култот на Сонцето или на структурата на мистериите охрабри некои научници да ја

Да погледнеме сега што преземале црковните Отци за

отфрлат историчноста на ficyc. На пример, тие го урнаа ста­

да ја бранат историчноста на Исус и против паганските не­

вот на Бултман. Наместо да претпостават, на почетокот на

верници и против "еретиците". Кога се поставил проблемот

христијанствQто, некоја историска личност за која што ништо не може да се знае, следена од "митологија" со која

набрзо

била преоптоварена,

овие научници,

спротивно,

да се прикаже автентичниот живот на Исус, онаков каков i

1

1

те, теолозите на првобитната Црква се најдоа пред извесен

претпоставиле еден "мит" кој бил несовршено "историзи­ ран" од првите генерации христијани. Да наведеме, само,

\

1

некои од современите научници, како што се Артур Дрјус

(1909),

Петер Ј енсен '(1906,

1909)

и П. Л. Кушо

(1924 ),

лија апокрифните евангелија и

лични ориентации и компетенции, кои трудољубиво се оби­

нападот на нехристијаните прифаќајќи не само едно, туку

рен мит", впрочем, варира од еден до друг автор. Би можело

четири Евангелија. Бидејќи постоеше разлика меѓу синоп­

да им се посвети цела една студија на тие колку научни тол­ Ј

1

Егзегетската криза започна со Маркион во 1

риска конкретност.) Но, ниедна од овие неисториСКЈ;I хипо­

1

Најпосле,

се

наметнува

трет

проблем

кога

1

137 година.

Тој прогласи дека постои само едно автентично Евангелие, во почетокот пренесено усно, кое потоа стрпливо го редиги­

рале и интерпретирале занесените приврзаници на јудаиз­

ги

проучуваме односите меѓу митската мисла и христијанство-

170

тичките Евангелија и Евангелието од Ј ована, тие требаше да се објаснат и оправдаат со тоnкување (егзегеза).

неисторичноста на митот за сметка на сиромашната исто­

тези не беше прифатена од страна на специјалистите.

да се прифатат

портата за долги расправии во самата Црква и го олеснија

ликот на Христос и најпосле, на христијанството. Тој "изво­

(Во случајот на П. Л. Кушо е очигледно восхитувањето со

logia agrapha

како автентични документи. Меѓутоа, тие сепак ја отворија

деле да го реконструираат "изворниот мит" кој го создал

носталгија на современиот човек по "митската првичност".

број текстови и усни пренесувања што кружеле во разни средини. Отците докажаа дека имаат критички дух и дух на

"историско" насочување уште пред писмото со кое се отфр­

со раз­

ку и авантуристички реконструкции. Тие откриваат извесна

што го знаеле и каков што бил усно пренесен од Апостоли­

мот. Евангелието што единствено се сметало за вредно е

Евангелието од Лука кое Маркион го свел на она што тој го

171

сметал за автентично јадро. 1 Маркион го применил методот на грчко-римските граматичари кои настојуваа да ги разли­ куваат митолошките израстоци од старите теолошки тексто­

ви.

Во

својата

реплика

на

Маркион

и

на

останатите

гностици, православните биле принудени да го користат истиот метод.

ретиците, па затоа тој проповедаше алегориско толкување. Меѓутоа, доведен до тоа да го брани христијанството против Келс, тој инсистира на историчноста на Исусовиот живот и

се обиде да ги потврди сите историски сведоштва. Ориген ја критикува и отфрла историчноста на епизодата со трговци­

те избркани од Храмот. "Во еден дел од својот систем кој се однесува на инспорацијата и толкувањето, Ориген ни вели

Во почетокот на П век, Елиј Теон во својата расправа

дека таму каде што историската вистина не соодветствува на

ја изнесе разликата меѓу митот и рас­

духовната вистина, текстовите внесувале некои настани, ед­

"Progymnasmata"

кажувањето: митот е "лажцо излагање кое ја прикажува вис­

ни во целост нереални, а д~уги можни да се случат, но кои

тината", додека раскажувањето е "излагање кое ги опишува

вистински не се случиле".

Христијанските теолози негирале јасно, дека Евангелијата

тој ги користи изразите "енигма" и "парабола", но нема сом­ 2

настаните што се случиле или би можеле да се случат".Z

невање дека за него тие се еквивалентни.

се "митови" или "чудесни приказни". Исусовиот живот беше исполнување на пророштвата на Стариот Завет, а што

се однесува до книжевната форма на Евангелието, таа не е иста со формата на митот. Јустин сметаше, дури дека на

нехристијанскиот читател може да му се дадат материјални докази за историската вистинитост на Евангелијата. Раѓање­ то, на пример, можеше да се докаже со "пријавите на данок за време на прокураторот Квиринус, а (ех

hipothesi?) до кои можеше да се дојде .во Рим еден ипол век подоцна".З Исто

Ориген,

руваше во духовната вредност на приказните сочувани во

Евангелијата; за да прифати дека е можно тие и буквално да

се разберат, како што тоа го прават обичните верници и хе-

Grant,

Тlte

Earlies Lives of Jesus (New York,

1961), стр. 10. и и. Grandt, ор. cit., стр. 15. За Теои види Ibid., стр. 39. Исто така Тhе Letter and the Spirit (London, 1957), стр. 120 и и., и Jean Pepin, Mytlte et Altegorie. Les origines grecques et les co/ltestations judeo-cltretiennes (Paris, 1958). 2

3

172

R.

М.

Grant, The Earliest Lives,

стр.

признава дека во Евангелијата се

ко се "вистинити" на духовен план. Но, одговарајќи на кри­

тиките на Келс, и тој ја признава тешкотијата да се докаже историчноста на некој историски настан. "Да се направи

обид за да се утврди вистината на која и да е случка како ис­ ториски факт, дури и кога случката е вистинита е една од

најтешките, а понекогаш е невозможна задача".З '

Сепак, Ориген верува дека некои настани од животот на Исус се доволно утврдени со историски сведоштва. На

За нашата расправа најважен е Ориген. Тој длабоко ве­

1 За се што следува види М.

значи,

претставени епизоди кои не се историски "автентични", иа­

така, Татиен или Климент Александриски ги сметаа Еванге­ лијата за историски документи.

Наместо "мит" и "измислица"

21.

пример, Исус бил распнат пред голем број луѓе. Земјотре­ сот и темнините можат да бидат потврдени со историскиот

опис на Флегон од Трал. 4 Последната вечера е историски настан на кој може прецизно да му се утврди датумот. 5 Ис1

Origen, De principiis, IV, 2, 9, цит. кај Grant, ор. cit., стр. 65.

2

Grant, ор. cit.,

стр.

66.

3

Contra Celsum, I, 42, цит. кај Grant, стр. 71.

4

Contra Celsum, П, 56-59, кај Grant, стр. 75.

5

Grant, стр. 93.

173

т

тото се однесува и на искушението на Маслиновата гора, и

карнацијата се случила во историското, а не во космичкото

покрај тоа што Евангелието од Ј ована тоа не го спомнува

време. Но, тој не заборавил дека Мистеријата на Инкарнаци­

(Ориген ја објаснува причината за ова молчење; Јован по­

јата не може да се сведе на својата историчност. Впрочем,

веќе се интересира за божествената природа на Исус и знае

објавувајiш им го на "народите" божеството на Исус Хрис­

дека бог Логос не може да падне во искушение). Воскресну­

тос, првите христијански генерации имплицитно ја прокла­

вањето е "вистинско" во историска смисла на зборот, би­

мирале неговата трансисторичност. Не дека Исус. не го

дејќи тоа е настан, а воскреснатото тело не му припаѓа

сметале за историска личност, туку пред се се истакнуваше

повеќе на физичкиот свет. (Воскреснатото тело било проз­

дека е тој Божји Син, универзален Спасител кој го искупил

рачно, духовно тело ). 1

не само човекот, туку и Природата. Историчноста на Исус,

Ориген не се сомнева во историчноста на животот, на

страдањето и на воскреснувањето на Исус Христос. Но, тој повеќе се интересира за духовната, неисториска смисла на

дури, веќе била трансцендирана со неговото вознесение на Небото и со неговото повторно соединување во божествена­ таСлава.

Објавувајќи ги Инкарнацијата, Воскресението и Воз­

евангелскиот текст. Вистинската смисла се наоѓа "надвор од

историјата". 2 Толкувањето мора да биде во можност да се

несението на Зборот, христијаните беа убедени дека не

"ослободи од историските материјали", бидејќи тие се само

претставуваат нов мит. Меѓутоа, тие ги употребуваа катего­

"основа за скок". Да се инсистира премногу на историчнос­

риите на митската мисла. Без сомнение, тие не можеа да ја

та на Исус, да се занемари длабоката смисла на неговиот

препознаат митската мисла во десакрализираните митоло­

живот и на неговите пораки, тоа би значело да се осакати

гии на своите образовни пагански современици. Сосема е

христијанството. Во својот Коментар на Исусовото Еванге­

јасно дека за христијаните од сите вероисповести, сре­

лИе тој пишува дека "луѓето се восхитени кога ги посмат­

диштето на религиозниот живот го сочинува драмата на

раат настаните од Исусовиот живот, но стануваат скептични

Исус Христос. И покрај тоа што се случила во Историјата,

кога им се открива нивното длабоко значење, кое одбиваат

оваа драма го овозможи спасот. Оттука произлегува дека

да го прифатат како вистинито". 3

постои само еден начин за да се дојде до спасот: обредно да

се повтори оваа драма како образец и да се имитира врховни­ от модел што ни го открива животот и учењето на Исус.

Историското и литургиското време Ориген многу добро сфатил дека оригиналноста на

Или, ова религиозно однесување е блиско на автентичната митска мисла.

Исто така е потребно да се додаде дека со самото тоа

христијанството се однесува во прв ред на фактот дека Ин-

што е религија христијанството морало да сочува барем ед­ на митска компонента: литургиското време, односно повре­

1

Grant,

стр.

меното враќање на

78.

2 Види Grant, ор. cit., стр. 115-116 и Jean Danie!ou, Message evangetique et culture heltenistique aux II-eme et III-eme siecles (Paris, 1961 ), стр. 251. 3

174

Commentaire а Jean, 20, 30, цит.

кај

Grant,

стр.

116.

illud tempus

на "почетоците". Религи­

озното искуство на христијанинот се засновува врз имити­ рањето на Христос како образец, врз литургиското повтору­ вање

на

животот,

на

смртта

и

на

воскреснувањето

Господа, како и врз современоста на христијанинот со

на

illud 175

tempus,

историјата на Христовото проповедање и на Црквата која се

кое започнува со Раѓањето во Витлеем и завршува со

Вознесението". Но, ние видовме дека "имитирањето на не­

роди од Светата Историја на израелскиот народ. Меѓутоа,

кој надчовечки модел повторувањето на едно сценарио кое

јудаизмот "историзирал" извесен број на сезонскц свеченос­ ти и космички симболи, доведувајќи ги во врска со значајни­

прикажува пример и раскинувањето со световното време со

се суштествени

те настани од историјата на Израел (на пример, празникот

карактеристики на митското однесување, односно на чове­

Шаторот, Пасха, празникот на светлините на Ханука, итн.).

кот на архаичните општества, кои во митот го наоѓаат само­

Црковните отци го следеа истиот пат: тие ги "христијани­ зираа" азиските и медитеранските симболи, обичаи и мито­

еден отвор што води кон Големото Време

-

то потекло на своето постоење" .1

ви поврзувајќи ги со една "света историја". Оваа "света

И покрај тоа што литургиското Време е кружно време,

историја", природно, ги надминуваше рамките на Стариот

христијанството, верен наследник на јудаизмот, сепак го

Завет и сега ги поврзуваше и обединуваше Новиот Завет,

прифаќа линеарното Време на Историјата: Светот е созда­

проповедувањата на Апостолите, а подоцна, и животите и

ден само еднаш и ќе има само еден крај; Инкарнацијата се

делата на светците. Извесен број космички симболи - Вода, - веќе беа асими­

случила само еднаш во историското Време, и ќе има само

Дрво и Лоза, плуг и мотика, брод, кола итн.

еден Последен Суд. Уште на почетокот христијанството

лирани во јудаизмот1 и тие мошне лесно можеа да бидат

беше изложено на многубројни контрадикторни влијанија,

интегрирани во црковната доктрина и практика, здобивајќи

особено на оние од гностицизмот, јудаизмот и "паганиз­

се со сакраментна и еклезијастичка смисла.

мот". Реакцијата на Црквата не беше еднаква. Отците воделе непрекината битка против акосмизмот и езотеризмот на Гносата; сепак, ги зачувале гностичките елементи присутни

"Космичко христијанство"

во Евангелието од Ј ована, во посланијата од Павле и во не­ кои стари списи. И покрај прогонувањата, гностицизмот ни­

Вистинските тешкотии се јавија подоцна, кога хрис­

когаш не беше целосно искоренет, а некои гностички

тијанските мисионери се судрија, особено во централна и

митови, повеќе или помалку скриени, се јавија во писмената

западна Европа, со популарните живи религии. Го сакале

или усната литература на Средниот век.

тоа или не, на крај, божествените ликови и "паганските" ми­

тови кои не можеа да се искоренат се "христијанизираа". Го­ лем број на богови или херои кои ги убивале змејовите

Што се однесува до јудаизмот, тој И даде на Црквата алегориски метод на толкување на Текстовите, а особено

пример

par exellence

станаа Свети Ѓорѓи; боговите на луњата се претворија во

за "историзација" на празниците и на

Свети Илија; безбројните божици на плодноста станаа Де­

симболите на космичката религија. "Јудаизацијата" на пр­ вобитното христијанство соодветствува на неговата "исто­

вици или светици. Би можеле да кажеме дека еден дел од на­

родната религија на претхристијанска Европа преживеа,

ризација", на одлуката на првите теолози да ја поврзат

1 Eliade, Mythes, reves et misteres, стр. 26-27. Исто така Allan W. Watts, Myth and Ritual in Christianity (London - New York, 1955); Olivier Clement, Transfigurer le Temps (NeucMtel-Paris, 1959).

1 Erwin Goodengough, Jewish Symbols in the Greco-Roman Period,VII-VIII: Pagan Simbols in Judaism (New York, 1958); Jean Danie!ou, Les Simboles chretiens primitifs (Paris, 1961 ).

176

12

1

177

прекриен или трансформиран, во празниците и во култот на

квата одвај ја толерираше, лежи во срцевината на религиоз­

светците. Црквата мораше да се бори повеќе од десет века

ниот Живот на селското население, особено во југоисточна

против непрекинатиот прилив на "паганските" елементи

Европа. За сиот овој дел на христијанството "Природата" не

(треба да се подразбере: кои припаѓаат на космичката рели­

претставува свет на грев туку Божје дело. По Инкариацијата,

гија) во христијанските обреди и легенди. Р.езултатот ~а оваа огорчена борба беше скромен, особено во ЈУЖНа или ЈУ­

причини Исус Христос и Црквата поседуваа толкав број кос­

гоисточна Европа, каде фолклорот и религиозните обреди на селското население, дури кон крајот на 19 век, претставу­

светот се издигна во својата првобитна слава. Поради овие мички симболи. Во религиозниот фолклор на југоисточна Европа сакраментите ја посветуваат и Природата.

ваа ликови митови и обреди од најстаро време, односно од , . 1 пред историјата.

За селаните на источна Европа ваквото однесување е

далеку од тоа да значи "паганизација" на христијанството:

На римокатоличката и на православната црква им се

напротив, таа претставуваше "христијанизација" на религи­

забележуваше што прифатиле толку голем број пагански елементи. Дали овие критики секогаш беа оправдани? Од

јата на нивните предци. Кога ќе се пишува историјата на

една страна, "паганството" можеше и натаму да живее само

пред се во сезонските празници и во религиозниот фолклор,

христијанизирано, па макар и површно. Оваа политика на

ќе треба да се води сметка дека "космичкото христијанство"

оваа "народна теологија", таква каква што се прикажува,

асимилирање на "паганството" кое не може да се уништи не

не е нов облик на паганството, ниту паганско-христијански

претставуваше новина: веќе Првата црква прифати и асими­ лира голем дел на претхристијанскиот свети календар. Од

синкретизам. Тоа е изворно религиозно творештво, во кое

есхатологијата има космички димензии. Уште повеќе: Хрис­

друга страна, селаните, заради својот сопствен начин на

тос, без да престане да биде Пантократор, се симнува на зем­

живеење и однос спрема Космосот, не беа привлечени од "историското" и морално христијанство. Специфичното ре­

јата и ги посетува селаните, како што тоа во митовите на

лигиозно искуство·на селското население се хранеше од она

што би можеле да го наречеме "космичко христијанство".

да се преобрази во deus otiosus. Овој Христос не е "историс­ ки", бидејќи народната свест не ја интересира хронологија­

Селаните од Европа го сфаќаа христијанството како кос­

та

мичка литургија. Христолошката мистерија ја опфаќаше и

историските личности. Треба да внимаваме од ова да не зак­

судбината на Космосот. "Целата природа дише во очекување

лучиме дека за селското население Христос е само "бог'' на­

на Воскресението": тоа е главен мотив на велигденската ли­

следен од старите политеизми. Не постои контрадикција

тургија, но и на религиозниот фолклор на ориенталното

меѓу сликата на Христос од Евангелијата и на Црквата и не­

христијанство. Мистичката блискост со космичките ритми,

говата слика во религиозниот фолклор: раѓањето, Исусовото

која жестоко ја напаѓаа Пророците од Стариот Завет, а Цр-

образование и неговите чуда, распнувањето и воскреснува­

Leopold Schmid покажа дека селскиот фолклор во источна Европа

Од друга страна, христијанскиот дух, а не "паганскиот", ги

архаичните народи го правеше Врховното Суштество пред

ниту

точноста

на

настаните

и

автентичноста

на

њето се суштествени теми на популарното христијанство. L

содржи митолошки и ритуални елементи исчезнати во. грчката кл~с.ичн.а

опфаќа сите фолклорни дела: се се врти околу христовиот

митологија уште во времето на Хомер и Хесиод; L. Schm1dt, Gestaltheiiigkeit im biiuer\ichen Arbeitsmythos (Wien, 1952), стр. 136.

спас на човекот; околу верата, надежта и милосрдието; око­

лу еден Свет кој е "добар" бидејќи го создал Бог Отец, а го откупил неговиот Син; околу човечкиот живот кој нема да

178

12*

179

се повтори и кој не е лишен од значење; човекот е слободен да го избере доброто или злото, но нема да му се суди само

според овој избор.

Немаме намера овде да ги претставиме големите црти

создаваат цела една митологија за Жената и Љубовта, со по­ мош на христијански елементи, но надминувајfси ги или противставувајќи се на учењата на Црквата. Некои историски движења во Средниот век, на еден

на оваа "народска теологија". Но треба да утврдиме дека во

изненадувачки начин, ги илустрираат најтипичните ман:и­

космичкото христијанство на селското население владее

фестации на митската мисла. Тоа се однесува на миленарис­

носталгија за Природата посветена со присуството на Хрис­

тичките восхити и на есхатолошките митови, кои се јавуваат

тос, носталгија за Рајот, желба да се пронајде една преобра­

за време на Крстоносните војни, во движењата на Танхелм

заштитена од потреси кои ги

и на Еуд од Ѕвездата, во издигнувањето на Фридрих П до

предизвикуваат војните, пустошењата и освојувањата. Исто

ранг на Месија, во толку други месијански, утописки и

така, тоа е израз на "идеалот" на земјоделските општества,

предреволуционерни колективни пројави,

зена и неранлива природа,

кои сјајно ги

кои постојано беа тероризирани од војните хорди на други­

проучи Норман Кон во сВјјата книга "Очекување на Илјада­

те народи и експлоатирани од различните, помалку или по­

годишнината". Да се запреме, за миг, на митолошкиот оре­

веќе автохтони,

ол на Фридрих

класи на "господарите". Тоа е пасивен

11.

Царскиот канцелар Пјетро дела Виња

револт против трагедијата и неправдата на Историјата,

својот господар го прикажува како космички Спасител: це­

всушност

- против фактот дека злото не се пројавува само ка­

лиот свет очекуваше таков космократор и сега пламенот на

ко индивидуална одлука, туку особено како транс-персонал­

злотQ се згасна, мечевите се претворија во плугови, завладе­

на надлична структура на историскиот свет.

Накусо, за да се вратиме на нашата тема, овој попула­ рен христијанизам ~чигледно продолжи до денес одредени категории на митската мисла.

аја мир, правда и сигурност. "Фридр'их поседува неспоред­ лива

моќ

да

ги

поврзе

елементите

на

универзумот,

помирувајќи ги топлото и студеното, цврстото и течното,

сите спротивности меѓу себе. Тој е космички Месија кој ед­ накво и заедно го обожаваат земјата, морето и воздухот. Не­ говата појава е дело на божјето провидение. Светот требаше

Есхатолошката митологија на Средниот век

да исчезне, Последниот суд беше неминовен, кога Господ во своето милосрдие ни даде одлагање и го испрати овој владе­

Во Средниот век присуствуваме на нагло издигнува­

тел да воспостави година на мир, ред и хармонија во По­

ње на митската мисла. Сите социјални класи се повикуваат

следните Денови. Колку овие зборови верно ја изразуваат

на сопствените митолошки традиции: Рицарите, занаетчии­

мислата на самиот Фридрих гледаме од писмото што тој го

те, свештенството и селанството го прифаќаат "митот за по­

испрати во своето родно место Жеси кај Анкона. Во него тој

теклото"

јасно покажува дека своето раѓање го смета како настан кој

на

својата

положба

или

на

својот

позив,

настојувајќи да имитираат некој образец. Потеклото на овие

за човештвото има исто значење како раѓањето на Христос, а

митови е различно. Артуровиот круг и темата за Граал

Жеси како нов Витлеем.

содржат, под христијанскиот слој, низа келтски верувања, особено во однос на Другиот Свет. Рицарите сакаат да се

натпреваруваат со Лансе.:тот или Парсифал. Трубадурите

180

Фридрих е без сомнение единствешiот монарх од Средниот век кој се смета за божество не поради неговата за-

181

дача, туку поради самата своја природа ни повеќе ни помал­

ку туку како инкарниран Бог". 1

Што се однесува до феноменот на Крстоносните вој­

ни, Алфонс Дипрон убаво ја осветли нИвната митска струк­

Митологијата на Фридрих П не исчезна со неговата

тура и нивната есхатолошка ориентација. "Во центарот на

смрт од причина што тоа не можеше да се прифати. Се сме­

свеста на Крстоносната војна, и кај свештенството, и кај

таше дека Имп~раторот се повлекол во некоја далечна земја,

несвештенство, постои должност да се ослободи Ерусалим

каде, според наЈпопуларната легенда, спие под врвот на Ет­

на. Но, е~ен ден ќе се разбуди и ќе дојде повторно да го пре­ земе СВОЈОТ престол. И навистина триесет и четири години

Она што насилно се изразува во Крстоносните војни

(... ).

тоа е двојно вкрстената полнота

- довршување

на времето и

исполнување на човечкиот простор. Во таа смисла, за прос­

по неговата смрт еден измамник во градот Нојс можеше да

торот, белег на завршувањето на времето е соединувањето

мине ~ако оживеан Фридрих П. Дури и после егзекуцијата

на народите околу светиот и мајчински град, центарот на

на ОВОЈ псевдо-Фридрих во Вецлар, митот не загуби од своја­

та сила. Во

светот- Ерусалим". 1

15 век се уште се веруваше дека Фридрих е жив и

дека ќе живее до крајот на Светот, дека тој е, всушност, единствениот легитимен владетел и дека нема да има друг.

Митот за Фридрих П претставува сликовит пример за една раширена и трајна појава. Религиозната влијание и ес­ хатолошката у лога на кралевите се задржани во Европа до

17

~ек. Секуларизацијата на концептот на есхатолошки крал не Ја уништ~ надежта, која толку длабоко е вкоренета во колек­ т~ниот дух, за сеопштото обновување кое ќе го изврши Хе­ рОЈОТ во една од, оџие нови форми: Реформатор, Револу

ционеЈ?, Маченик (во име на слободата на народот), Шеф на Парти]ата. Улогата и мисијата на Основачите и Шефовите

Крстоносните походи на децата во

1212

година од Се­

верна Франција и Германија, меѓу другото, докажуваат дека

се работи за колективна духовна појава, за ирационален по­ лет. Спонтаноста на овие движења е несомнена: "Никој не ги поттикнуваше ниту однадвор ниту од земјата", потврдува еден современик.

2

"3 аради

.

истите своЈства, заради нивната

младост и нивната сиромаштија

- тие исклучително личат на мали црковни отци". 3 Тие тргнуваат, а сиромашните им се придружуваат. Ги има можеби 30.000; пеејќи напредуваат во поворка. Кога ги прашале каде одат, одговориле: "Кај Гос­ под". Според еден современ хроничар, "нивната намера би­ ла да го минат морето и да го направат она што не им успеа

есхатолошки и сотериолошки елементи. Митската мисла

ни на моќните, ни на кралевите - да го заземат Христовиот Гроб". 4 Свештенството било против ова движење на децата.

може да ги надмине и отфрли некои од тие претходни изра­

Француската крстоносна војна се завршува со катастрофа:

на современите тоталитарни движења содржат значаен број

зи, кои се застарени за Историјата, може да се приспособи на новите општествени услови и на новите културни брану­ вања, но не може да се искорени.

Norman Cohn, Т11е Pursuit of the Millenium, стр. 104. За месијанските Frederick the Second, 1194-1250 (англиски превод, 1931), стр. 450,511. 1

претензии на Фредерик П види Е. Кantorovitz,

182

l Alphonse Dupront, Croisades et eshatologie (во: Umanesimo е esoterismo, Atti del V-e Convengo Internazionale di Studi Umanistici, а сша di Enrico Castelli, Padoue, 1960, стр.175-198), стр, 177,

П,

2 Paul Alphandety et Alphonse Dupront, La Clmftiellle et l'idee d<: Croisade, (Paris, 1959), стр. 118.

стр.

3

Ibid,

4

Reiner,

119.

цит. 'кај Alplшndery-

Dupront,

стр.

120.

183

пристигнувајќи во Марсеј тие се качуваат на седум големи

лаѓи, но две од нив ·потонуваат во бурата заедно со сите пат­

- а чудото може да се само пред најчистите, пред децата и сиромашните" .1

може да се случи само со чудо

случи

ници близу Сардинија. Што се однесува до останатите пет лаѓи, двајца бродосопственици измамници ги одвеле децата

Преживувањето на есхатолошкиот мит

до Александрија каде што ги продале на Сарацените и на трговците со робови.

Неуспехот на крстоно~ните војни не ги уништи есха­

"Германската" крстоносна војна има иста основа. Спо­

толошките надежи. Во своето дело "За шпанската монархи­

ред една современа хроника, во 1212 година "се појави едно дете по име Никола кое околу себе собра маса деца и жени. Тоа тврдеше дека по наредба на еден ангел мора со нив да се врати во Ерусалим за да го ослободи крстот на Господ и дека 1

ја" (1600), Томазо Кампанела го моли шпанскиот крал да финансира една нова крстоносна војна против Турската им­

Тие не беа наоружани. Поаѓајќи од областа на Келн, се сим­ наа долж реката Рајна, преминаа преку Алпите и пристиг­ наа во Северна Италија. Некои од нив дојдоа до Џенова и Пиза но тука беа задржани. Оние кои успеаја да дојдат до Рим беа принудени да сфатат оти ниту една влада не ги поддржува. Папата не го одобруваше нивниот проект и мла­

на раѓањето на идниот Луј

морето, како некогаш на Израелците, ќе им отвори сув пат" .

дите крстоносци беа принудени да се вратат. Според ис­

кажувањето на еден хроничар, "тие тивко се вратија гладни и боси, еден зад друг". Никој не им помагаше. Еден друг сведок напиша: "Многумина од нив умираа од глад на сред

села и никој не ги погребуваше".

2

Со право Пол Алфондери и А. Дипрон во овие движења го препознаа феноменот на избраност на детето во народната набожност. Сето тоа е истовремено мит за неви­ ните деца, Исусовото издигнување на детето и реакција на народот против благородничките крстоносни војни; тоа е иста реакција како онаа што се јави во легендите околу пр­

перија и по победата да создаде Светско царство (Универ­ зална Монархија). Триесет и осум години подофiа, во

еклогата посветена на Луј

XIII и на Ана од Австрија во слава XIV, Кампанела истовремено

претскажува и освојување на Светата земја и Обнова. Мла­ диот крал ќе ја освои целата Земја за илјада денови, победу­ вајќи ги чудовиштата, односно потчинувајќи ги невер­

ничките кралства и ослободувајќи ја Грција. Мухамед ќе би­ де изгонет од Европа; Египет и Етиопија ќе му се вратат на христијанството, Татарите, Персијанците, Кинезите и цели­

от Исток ќе ја сменат верата. Сите народи ќе оформат едно

единствено Христијанство, а тој обновен Универзум ќе има само еден центар: Ерусалим. "Црквата, пишува Кампанела, започна во Ерусалим и во Ерусалим ќе се врати откако ќе го

обиколи светот"? Во својата расправа "Првото и второто воскреснување" Кампанела повеќе не го смета освојувањето

на Ерусалим како етапа кон небескиот Ерусалим, како што тоа го мислеше свети Бернард, туку како воспоставување на

месијанското владеење. 3

вите крстоносни војни. 3 "Освојувањето на Светите места 1

1

Annales Scl!eftlariensis,

2 Цит. кај

3

184

цит. кај

Alphandery- Dupront, стр. 123.

Alphandery- Dupront, стр. 127.

Norman Cohn, The Pursuit of tl1e Millenium,

Alphandery- Dupront, стр. 145.

2 Campanella, Ecologa, eshatologie, стр. 187.

стих

207,

цит.

кај А.

Dupront, Croisades et

3 Критичко издание на делата на Кампанела, изд. стр.

45

и н.

Romano Amerio

(Rome, А. Dupront, ор. cit., стр. 189.

185

Не е неопходно да се редат вакви примери. Но, треба

Овде не е место да се претстават различните есхато­

да се истакне континуитетот меѓу есхатолошките среднове­

лошки движења од јоакимска инспирација. Меѓутоа, треба

ковни концепции и различните "филозофии на историјата"

да потсетиме на некои неочекувани надоврзувања на идеите

на Просветителството и на

19 век.

на калабрискиот пророк. Така, Лесинг во своето дело "Обра­

започна

исклучителната

Пред триесеттина години "про­

зование на човековата раса" ја развива тезата на непрекинато

роштвото" на Јоаким од Фјоре во настанувањето и структу­

и постепено откривање (објавување), кое завршува во трета­

да

се

согледува

улога

на

рата на сите тие месијански движења кои се појавија во

13

та ера. Лесинг навистина ја замислуваше третата ера како

век и кои и понатаму живеат, во помалку или повеќе светов­

доба на триумф на разумот со помош на образованието. Но,

бежното влегување на светот во третата епоха на Исто­

тијанската објава и тој им се обраќа со симпатии и восхит на

на форма, се до 19 век. 1 Главната идеја на Јоаким, за неиз­

според него, во тоа не се состоеше исполнувањето на хрис­

ријата, што ќе биде епоха на слободата бидејќи ќе се оствари

"некои ентузијасти од

под знакот на Светиот Дух, наиде на голем одзив. Оваа идеја

се состоела во тоа што многу рано го прокламирале "новото

беше во спротивност со теологијата на историјата прифате­

вечно Евангелие". Одекот на Лесинговите идеи беше голем

на од Црквата после свети Августин. Според постојната док­

и преку сенсимонистите тие, најверојатно, извршиле влија­

13

и

14 век",

чија единствена грешка

трина, достигнато е совршенство на Земјата, благодарејќи

ние врз Огист Конт и неговото учење за трите стадиуми на

на Црквата, и во иднина повеќе нема место за некоја обнова.

човештвото. Фихте, Хегел, Шелинг беа одбележани, покрај

Единствениот решавачки настан ќе биде второто пристиг­

другите поводи, и од јоакимскиот мит за третото неизбежно

нување на Христос и Последниот Суд. Ј оаким од Фјоре од­

доба што ќе ја обнови, дополни и заврши Историјата. Преку овој канал, овој есхатолошки мит влијаеше врз некои руски

ново во христијанството го воведе архаичниот мит на

општото обновување. Секако дека не се работи повеќе за пов­ ремено обновување кое може бесконечно да се повторува.

Вистина е и тоа дека третото доба Ј оаким го замислил како

писатели, особено врз Красински во неговото "Трето царс­ тво на Духот" и врз Мерешковски, авторот на "Христијанс­

твото на третиот Завет". 1 Секако дека тука се сретнуваме со

Царство на слободата под водство на Светиот Дух, што под­

идеологии и полуфiшозофски фантазии, а не со есхато­

разбира надминување на историското христијанство и, како

лошки очекувања на владеењето на Светиот Дух. Но, митот

последна последица, рушење на постојните правила и ин­

за сеопштото обновување, без оглед дали се очекува скоро

ституции.

или подоцна, уште може да се почувствува во сите тие тео­

рии и фантазии. 1 Голема заслуга има Emesto Buonaiuti што одново ги отпочна јоакинистичките студии во своето издание на Tractatus super quatur Evangelia (Roma, 1930) и во својата книгaGiocchino da Fiore(Roma, 1931). Види исто и неговите две значајни статии: Prolegomeni alla storia di Gioacchino da Fiore (Richerche Religiose, IV, 1928) и Il misticismo di Gioaccliino da Fiore (Ibid.,

V, 1929), одново отпечатени во постхумното дело Saggi di Storia del Christianesmo (Vicenza, 1957), стр. 237-382. Види и Ernst Benz, Die Кategorien der religiosen Geschichtsdeutung Joachims (Zeitschrift fiir Кirchengeschichte, 1931, стр. 24-111) иEcclesia Spiritualis (Stuttgart, 1934).

186

1 Види кај Кarl Lбwith, Meaning in History", стр. 208. Карл Левит, стр. 210, потсетува дека последново дело да го инспирираше Das dritte Reich од германско-рускиот автор Н. Moeller van der Bruck. Види исто Jakob Taubes Abendlandische Eschatologien (Berne, 1947), кој ја споредува Хегеловат~

филозофија на историјата со онаа на Јоаким од Фјоре.

187

"Митовите на модерниот свет'

еден вид мистично учество т. е. припаѓање на величината

Некои "митски постапки" преживеаја до ден-денес. Овде не се работи за "преживување" на архаичниот мента­ литет. Но, некои аспекти и функции на митската мисла го

сочинуваат човечкото суштество. Во една друга книга зборувавме за различните "митови на модерниот свет "1 . про б лемот е сложен и привлечен; немаме претецзија на само

неколку страници да образложиме тема која бара цела кни­ га. Затоа ќе се ограничиме само на еден преглед на неколку

аспекти на "современите митологии".

на Рим. Унгарската интелигенција пронајде доказ за старос­

та, за благородноста и за историската мисија на Унгарците во митот за потеклото на Хунор и Магор и во херојската сага

за Арпад. Во почетокот на но

потекло"

во

цела

19 век опседнатоста

централна

со "благород­

и југоисточна

Европа

поттикнува вистинска страст за националната историја, осо­

бено за најстарите фази од оваа историја. "Народот без исто­ рија (читај: без "историски документи" или без истори­ ографија) како и да не постои!" Ова неспокојство се сретнува во сите национални историографии на централна и источна

Веќе ја согледавме важноста на "враќањето на почето­

Европа. Ваквата страст, се разбира, беше последица на буде­

ците" во архаичните општества, кое се постигнува по раз­

њето на народите во овој дел од Европа и таа многу брзо се

лични

на

разви во средство на пропагандата и на политичката борба.

"потеклото" преживеа во европските општества. Кога се

Но, желбата да се докаже "благородното потекло" и "старос­

пристапуваше кон некоја иновација, неа ја сметаа или ја

та" на својот народ доминираше во југоисточна Европа до

патишта.

Токму

ова

значење

и

влијание

прикажуваа како враќање кон почетоците, на потеклото. Ре­

тој степен што, со неколку исклучоци, сите значајни исто­

формацијата воведе враќање на Библијата и сакаше да го оживее искуството на првичната црква на првите христијан­ ски заедници. За Француската револуција Римјаните и Спартанците претставуваат пример. Иницијаторите и во­

риографи се ограничија на националната историја, за на

дачите на првата радикална и победничка европска револу­

ција, која значеше повеќе отколку крај на една власт, која значеше крај на еден историски циклус, се сметаа себеси за обновувачи на некогашните добродетели што ги воз­ вишуваа Тит Ливиј и Плутарх.

Во мугрите на современото општества "потеклото"

крај да достигнат културен провинцијализам. Страста за "благородното потекло" го објаснува, исто така, расистичкиот мит на "аријанизмот", кој повремено се

обновува на Запад, особено во Германија. Општествено-по­ литичките контексти на овој мит се премногу познати за ов­ де да ги изложуваме. Она што овде не интересира е тоа што

"ариецот" истовремено ги претставува и "првиот" предок и

благородниот "херој" исполнет со сите :добродетели кои се уште ги опседнуваат оние кои што не можат да се помират

имаше речиси магично значење и влијание. Да се има си­

со идеалот на општествата кои произлегоа од револуциите

гурно "потекло" всушност значеше да се има благородно

од

потекло. "Ние потекнуваме уште од стариот Рим!", со гор­ дост истакнуваа румунските интелектуалци од 18 и 19 век. Свеста за латинското потекло кај нив беше проследена со

баше да се следи за да може одново да се стекнат расната "чистата", физичката сила, благородноста, херојскиот морал

1789

и од

1848

година. "Ариецот" беше пример кој тре­

на славните и творечки "зачетоци".

Што се однесува до марксистичкиот комунизам, не 1

Mythes, reves et mysteres,

стр.

16-36.

треба да се пропушти да се истакнат неговите есхатолошки и миленаристички структури. Во наведената книга забе-

188

189

лежавме дека Маркс се занимава со еден од големите есхато­

рои. Тие во толкава мера го овоплотуваат идеалот на еден

лошки митови на азиско-медитеранскиот свет, т.е. со отку­

голем дел на општеството, така што евентуалното менување

пувачката

на нивното однесување, или уште полошо, нивната смрт кај

улога

на

Праведникот

(денес

тоа

е

проле­

таријатот), чиишто страдања се повикуваат за да се смени

читателите предизвикуваат вистинска криза. Тие жестоко

онтолошкиот

Марксовото

реагираат, испраќајќи илјадници телеграми на авторите на

бескласно општества и следственото исчезнување на исто­ риските судири го наоѓаат својот најсуштествен претход­ ник во митот за Златното доба, кое, следејќи ги многуброј­

стриповите и на директорите на весниците. Фантастичната

ните традиции, е карактеристика на почетокот и на крајот на христијанска месијанска идеологија. Од една страна се

исчезнала по една катастрофа, надарен со извонредна моќ,

статус

на

светот.

"Всушност,

пророчката улога и спасителската функција што тој им ги даде на пролетаријатот, а, од друга, последната борба меѓу

Доброто и Злото, што лесно може да заличи на апокалип­ тичниот судар меѓу Христ и Антихрист, кој ќе значи ко­ нечна победа на првиот. Значајно е и тоа што Маркс одново ја презема јудео-христијанската есхатолошка надеж за апсо­ лутниот крај на Историјата; со тоа тој се издвојува од дру­ гите филозофи на историјата (на пример, Кроче или Ортега-и-Гасет) за кои судирите во историјата се суштестве­

1

ни за човекот и

бидат укинати".

заради тоа, не можат никогаш целосно да

личност Супермен стана мошне riопуларна благодарејќи на нејзиниот двоен идентитет: дојден од една планета која Супермен живее на Земјата скриен под скромната лика на новинарот Кларк Кент, се претставува како срамежлив, из­

губен

, така

што неговата соработничка Лоа Лејн доминира

со него. Ова понижувачко прикривање на еден херој со нео­ граничена моќ повторува мошне позната митска тема. Ако

се задлабочиме во неа, ќе кажеме дека митот на Супермен ги задоволува тајните носталгии на современиот човек, кој, свесен за својата изгубеност и ограниченост, сонува еден ден да се открие како "извонредна личност", како "херој". Слични забелешки можат да се упатат и на криминал­ ните романи. Од една страна, во нив присуствуваме на бор­ бата меѓу Доброто и Злото, меѓу Херојот (дедективот) и

Митовите И средствата за масовна комуникација

криминалецот (кој е современо овоплотување на Ѓаволот). Од друга страна, со еден несвесен процес на проекција и

идентификација читателот зема учество во мистеријата и во

Најновите истражувања ги осветлија митските струк­

драмата, има чувство дека е лично вклучен во една парадиг­

тури на сликите и на однесувањето што им се наметнуваат

матична акција, односно во опасно и "херојско" дејствување.

на заедниците со мас-медиумите. Овој феномен особено е

нагласен во САД. 2 Личностите од стриповите претставуваат современа верзија на митолошките или' на фолклорните хе-

Укажано е, исто така, на мистификацијата на личнос­ тите во средствата за масовна комуникација, на нивt~ата пре­

образба во примерна слика. "Во првиот дел од својата книга и Живот и смрт Лојд Ворнер ни раскажува како е создаден

l

lbid.,

стр.

20-21.

2 Види, на пример, Coulton Waugh, The Comics (New York, 1947); Stephen Becker, Comic Art in America (New York, 1960); Umberto Есо, /l Mito di Superman (во Demitizzazione е lmagine, а cura di Enrico Castelli, Padove, стр. 131-148).

190

еден таков лик. Биги Малдун, политичар од јенки Сити, ста­

на национален херој затоа што И се протистави на арис­ тократијата од Хил Стрит, така што печатот и радиото

му

припишаа својство на полубог. Го прикажуваа како крстоно­

сец на народот кој се бори против плутократијата. Откако

191

публиката се засити од таа слика, мас-медиумите го преоб­

Помалку се инсистираше на она што се нарекуваат

разија Биги во никаквец, во поткупен политичар, кој општа­

митови на елитата, т.е. оние што се кристализираат околу

та беда ја користи за себе. Ворнер покажува дека вистин­

уметничкото твррештво и неговиот културен и општествен

скиот Биги значително се разликува и од едната и од друга­

одраз. Веднаш да појасниме дека овие митови успеаја да се

та слика, но останува фактот дека требало да го изменат не­

наметнат, да се здобијат со почитување надвор од затворе­

говото однесување за да го прилагодат на една слика и да ја

ните кругови на упатените благодарејќи му, пред се, на

потиснат другата". 1

~

Би можеле да откриеме митски постапки во опседна­

тоста со "успех", која е толку карактеристична за современо­ то општество, а која го пренесува неопределениот стремеж

да се надминат границите на човековата судбина, огра­ ниченостите на неговата состојба; исто така во егзодусот кон

suburbija

(предградија), во што може да се дешифрира

носталгијата по "првобитното совршенство"; во психичкото растројство од она што може да се нарече "култ на светото

возило". Како што забележа Ендрју Грили, "доволно е да се

посети годишниот саем на автомобили за во него да препоз­

наеме длабоко ритуално рtшигиозна манифестација. Боите, осветлувањето, музиката, почитта на обожавателите, при­ суството на свештеничките во храмот (манекенките), сјајот

и раскошот, трошењето пари, збиената маса- сето тоа, во ед­ на друга култура, би било вистинска литургиска служба( ... ). Култот на светото возило има свои верници и свои посвете­

ни. Гностикот не го очекувал со поголемо нетрпение про­

рочанското откритие отколку што обожавателот на авто­ мобилот ги очекува првите најави на новите модели. Од тој момент на годишниот циклуссвештениците на култот- тр­

говците со возила

- се здобиваат со ново

комплексот на инфериорност на публиката и на званичните уметнички инстанции. Тоталното неразбирање од страна на

јавноста, на критичарите и на официјалните застапници на уметноста на делото на Рембо или на Ван Гог, страшните последици за колекционерите и музеите, рамнодушноста

СПiЈ~Ми ~~:овите движења (од импресионизмот до кубизмот и

надреализмот) - претставуваат тешки лекции како за кри­ тичарите и за публиката, така и за трговците со слики, за уп­ равите на музеитс и за колекционерите. Денес, единствен страв за нив претставува мислат а дека не се доволно напред­

ни па навреме да ја откријат генијалноста на делото кое на прв поглед е сосема нејасно. Низ историјата уметникот ни­

когаш не биЈ1 посигурен отколку сега дека колку повеќе е смел, иконокласт, апсурден, недостижен, толку повеќе

ice

биде признат, пофален, разгален и обожаван. Така, во некои земји дојде до обратен академизам, до академизам на "аван­ гардата", дури до тој степен што секое уметничко искуство кое не води сметка за овој нов конформизам ризикува да би­ де задушено или да мине незабележано.

Митот за проколнатиот уметник, што во 19 веiс прет­ ставуваше опсесија, денес е застарен во САД особено но ис­

значење истовреме­

то така и во западна Европа, претерувањето и провокацијата

но со нетрпеливото очекување на вознемирената толпа на 2

одамна престанаа да му одмагаат на уметникот. Од него ду­

остварувањето на новата форма на спасот".

ри се бара да се приспособи на својот митски лик, да биде необичен, неповторлив и да "создава одново". Во уметноста

Andrew Greeley, Mytlis, Symbols and Rituals in the Mor:km World (The Critic, декември 1961, јануари 1962, том ХХ, n-o 3, стр. 18-25), стр. 19.

ниту да кажеме дека се е дозволено: секоја иновација однап­

целосно триумфира перманентната револуција. Не можеме 1

2

lbid.,

стр.

24.

ред е определена за генијална и изедначена со новините на

Ван Гог или на Пикасо, било да се работи за плакат или за конзерва со потпис на уметникот.

192

13

193

Значењето на овој културен феномен до толку е по­

суштествено што можеби за прв пат во историјата на умет­ носта не постои повеќе судир меѓу уметниците, критича­

рите,

колекционерите

и

публиката.

Секогаш

сите

се

сложуваат, дури и пред создавањето на ново дело или пред

откривањето на нов уметник. Важао е единствено следното: не смее еден ден да се случи да признаеме дека не сме го

разбрале значењето на новото уметничко искуство.

тоа да бидат "упатени", да навлезат во таинствената смисла на сите тие деструкции на уметничките јазици, на сите тие

"оригинални" искуства коишто, на прв поглед, изгледаат како да немаат ништо повеќе заедничко со уметноста. Иски­ нати плакати, празни платна, платна изгорени и издупчени

со нож, "уметнички објекти" кои експлодираат и се рас­

паѓаат во текот на отворањето на изложбата, импровизира­ ни претстави каде улогите и репликите на актерите се

Со неколку забелешки ќе се задржиме врз оваа мито­ логија на современите елити. Најпрвин да укажеме на отку­

препуштени на случајноста

-

сето тоа мора да има некоја

смисла, исто како што одредени неразбирливи зборови во

се

"Финегановото бдеење" им се откриваат на упатените ис­

среќаваат особено во делата на модерната уметност. Ако

полнети со многубројни вредности и со чудесна убавина ко­

елитата се одушевува со романот "Финегановото бдеење", со

га ќе се открие дека потекнуваат од новогрчкиот или од свахили јазикот, деформирани од изменетите консонанти и

пувачката

улога

на

"тешкотиите",

такви

какви

што

атонална музика или со ташизмот, тоа е заради тоа што так­ вите дела претставуваат затворени светови, херметички уни­

збогатени со тајни алузии и со можни игри на значење кога

верзуми, каде што може да се влезе само по це~а н~ големи

се изговараат брзо и гласно.

тешкотии, истовидни со напорите при инициЈаЦИЈа во ар­

хаичните и традиционалните општества. Од една страна, имаме чувство на "упатување", кое што речиси е исчезнато од современиот свет: од друга страна, пред "другите", пред

очите на "масата" се истакнува припаѓањето на едно трајно

малцинство - не повеќе кон "аристократијата" (современите елити се наклонети кон левицата), туку кон еДна духовна за­ едница чијшто квалитет е што таа истовремено е и духовна

и световна, значи којашто истовремено се противставува и на востановените вредности и на традиционалните цркви.

Со култот на екстравагантната оригиналност, со култот на

тешкотијата, на несфатливоста, елитите го обележуваат сво­ ето одвојување од баналниот свет на нивните родители,

притоа протестирајќи против некои современи филозофии наочајот. Всушност, опседнатоста со тешкотијата, односно со неразбирливqста на уметничките дела, ја открива желбата да се изнајде една нова таинствена и досега непозната сми­ сла на Светот и на човековото постоење. Сите сонуваат за

194

Секако дека сите автентични револуционерни ис­ куства на модерната уметност одразуваат некои аспекти на духовна криза или, едноставно, на кризата на свеста и на

уметничкото творештво. Меѓутоа, она што овде не интере­ сира е тоа дека "елитите" во екстраваганцијата и нечитли­ воста на модерните творби наоѓаат можност за упатувачко

мистичко сознание. Тоа е "нов свет" кој одново се создава врз урнатините и врз некои "тајни", речиси еден приватен

свет, којшто посакуваат да го присвојат за себе само неколку­ мина ретки и изделени, но упатени. Престижот на тешко­

тиите и неразбирањата, сепак е таков што набргу "публи­ ката" е "освоена" и го прифаќа своето согласување со ставо­ вите на елитата.

Деструкцијата на уметничкиот јазик е завршена со ку­

бизмот, дадаизмот и надреализмот, со додекафонијата и "конкретната

музика",

со Џемс Џојс,

Бекет

и

Јонеско.

Единствено епигоните настојуваат да го уништат она што веќе е урнато. Како што веќе рековме понапред, вистинските т,ворци не прифаќаат да се сместат врз тие урнатини. Се не

13*

195

наведува да поверуваме дека сведувањето на "Уметничкиот

што се одвиваат според еден традиционален модел. Колку и

универзум" на првичната состојба на mateгia

е само

да е тешка актуалната криза на романот, останува потребата

посложен процес, како што во цик­

да се навлезе во непознати предели и да се следат случките

еден момент во еден личните

концепции

на

архаичните

и

prima

традиционалните

на една "приказна". Сето тоа е суштествено за човекот и не

општества "хаосот", повлекувањето на сите форми во неоп­

може да се заобиколи. Се работи за потреба која може тешко

ределеноста на

да се дефинира, т.е. истовремено за желба да се комуницира

materia prima

се проследени со ново создава­

ње, истовидно со космогонијата. За кризата на современата уметност сме заинтереси­ рани само попатно. Сепак, мораме да се задржиме, на крат­

ко, на ситуацијата и на улогата на литературата, особено на епската, која има врска со митологијата, и митското однесу­ вање. Позната е дека епскиот израз и романот, како и остана­

тите книжевни родови, ја продолжуваат, на друг план и со

други цели, митолошката нарација. Во двата случаи се рабо­ ти за раскажување на приказна со значење, т.е. за изразување

на серија драматични настани кои се случија во повеќе или помалку измислено, митско минато. Не е потребно да потсе­ туваме на долгиот и сложен процес кој ја преобрази "мито­

со "другите", со "непознатите", и да се споделат нивните

драми и нивните надежи како и за потреба да се научи она што може да се случи. Тешко можеме да замислиме човек

кој не би бил фасциниран од "расказот", од раскажувањето на настани кои имааат значење, од она што им се случило

на луѓето лишени од "двојната стварност" на личностите од литературата (кои истовремено ја одразуваат историската и психолошката стварност на членовите на едно современо

општества и поседуваат магична моќ , на едно замислено суштество).

"Излегувањето од Времето" со читање

- особено на ро­

мани- е она што најповеќе ја доближува улогата на литера­

лошката материја" во "предмет" на епското раскажување.

турата до онаа на митологиите. Времето кое го "живееме"

Она што треба да се истакне е дека нарат~ната проза, особе­

читајќи роман, се разбира, не е истото она што се воспоста­

но романот, го зазеде во современите општества местото кое

вува во традиционалното општества кога се слуша митот.

во примитивните' и традиционалните општества го зазе­

Меѓутоа, и во едниот и во другиот случај човекот "излегува"

маше раскажувањето на митови и на сказни. Поточно, во не­

од историското и лично време за да се нурне во едно време

кои современи романи е можно да се издели "митската"

митско, трансисториско. Читателот е соочен со едно непоз­

структура, можно е да се докаже литературното преживува­

нато, имагинарно време, чиишто ритмови бескрајно се ме­

ње на големите теми и на митските личности (ова, пред се

нуваат, бидејќи секоја приказна има свое посебно, изделено

се однесува на темата на иницијацијата, на делата на херо­

време. Романот нема пристап во првичното митско време,

јот

спасител и на неговата борба против чудовиштата, на

но кога раскажува нешто што вистински се случило, роман­

митологијата на Жената и на Богатствата). Од такво стано­

сиерот употребува едно привидно историско време, згусна­

виште, значи, би можеле да кажеме дека современата страст

то или проширено, време кое ја поседува сета слобода на

за романите ја открива желбата да слушнеме што поголем

имагинарниот свет.

-

број на "митолошки приказни", десакрализирани или прос­ та прикриени во "профани" форми.

Во литературата повеќе отколку во другите уметности

се забележува револт против историското време, желба да се

Значајна е, исто така и потребата да се читаат "сказни"

навлезе во еден друг временски ритам, различен од оној во

и раскази коњможеме да ги наречеме парадигматични, затоа

којшто сме принудени да живееме и работиме. Се прашува-

196

197

м е дали оваа желба за трансцендирање на своето 'лично и

Додаток

историско време и за нурнување во едно "непознато" време,

екстатично или имагинарно, некогаш ќе биде искоренета.

I

МИТОВИТЕ И СКАЗНИТЕ 1

Се додека постои оваа желба можеме да кажеме дека совре­ мениот човек се уште во себе носи барем некои остатоци од "митолошкото однесување". Трагите на едно такво мито­

лошко однесување се откриваат, исто така, и во желбата да

се повтори интензитетот со којшто сме доживеале нешто за прв пџт,

односно интензитетот

на првичното

сознавање,

всушност во настојувањето да го вратиме далечното минато,

блаженото време на "почетоците". Како што укажавме, тоа секогаш останува иста борба против Времето, иста надеж да се ослободиме од бремињата на "мртвото време", од времето што гази и убива.

Неодамна Јан де Врис објави книшка за сказните (Jan de Vries, Betrachtungen zum Miil"chen, besonders in seinem Verhaltnis zu· Heldensage und Mythos, Хелсинки, 1954). Ка­ ко што кажува и самиот наслов, неговите размислувања се

однесуваат особено на односот меѓу народните приказни и херојската сага и митот. Широка и опасна тема, за која никој не беше поповикан да се соочи со неа од овој еминентен хо­ ландски германист и фолклорист. Целта на оваа мала книга не е во тоа на сто осумдесет страници да ги исцрпи сите ас­

пекти на проблемот. Во никој случај тоа не е учебник. Авто­

рот само сакаше да направи привремен биланс на еден век на истражување и особено да ги назначи новите перспекти­ ви, кои од пред малку време им станаа достапни на специја­ листите за народни приказни. Позната е дека од неодамна нивните

толкувања зедоа голем замав.

Од една

страна,

фолклористите го искQристија напредокот што го остварија етнологијата, историјата на религиите и психологијата на потсвеста. Од друга страна, дури и специјалистите за народ­ ните

приказни направија значителен напор своите ис­

тражувања да ги подведат под еден построг метод:

за тоа

зборуваат студиите на Андре Жал или на Макс Лити.

"1

198

La Nouvelle Revue Francaise, мај 1956.

199

Идејата на Јан де Врис беше најнапред да го претста­

рист В. Ја. Проп ја презема и развива ритуалистичката хипо­

ви сето ова движење пред да го изложи своето мислење за

теза на Сентив. Во народните приказни Проп гледа сеќава­

односите меѓу митот, сагата и народната приказна. Распра­ вата, се разбира, почнува со проучувањето на "финската

ње на тотемските ритуали на посветувањето. Посветувач­

·

ката структура на сказните е очевидна и затоа на неа ќе се

школа". Нивните заслуги се надалеку познати и не е потреб­ но да се навраќаме на нив. Скандинавските научници дадоа

навратиме. Меѓутоа, сиот проблем се состои во тоа да се доз­

прецизен и значаен придонес: тие ги забележаа и класифи­

излегуваат

цираа сите варијанти на една приказна и се обидоа да ги ис­

нејзиното посветувачко сценарио е "имагинарно", во смисла

питаат патиштата на нивното ширење. Но, овие формални и

дека не е врзано за некој историско-културен контекст, туку

статистички истражувања не решија ни еден битен проб­

изразува аисториско, архетипско однесување на психата. Да

нае дали сказната опишува еден систем на ритуали кои про­ од

одреден

степен

на

култура

-

или,

пак,

лем. Финската школа веруваше дека со детално проучување

се запреме на еден пример. Проп зборува за тотемските пос­

на варијантите може да се дојде до "првобитната форма"

ветувања. Овој тип на иницијација бил строго забранет за

(Uiform) на една приказна. За жал, тие беа во заблуда: во по­

жените. Меѓутоа, главниот лик во словенските сказни е ток­

голем број случаи, Urform беше само еден од многуте "прет­ облици" кои дојдоа до нас. Оваа фамозна "прво битна форма" - која беше опсесија на цела една генерација истражувачи -

му жена: старата вештерка Баба Ј ага. Со други зборови, во некој степен на културата: во нив се судираат културните

произлегуваше од некој хипотетичен живот (Ј.

стилови, историските циклуси. Единствено преостануваат

de Vries,

стр.

сказните никогаш не ќе сретнеме јасно и точно сеќавање од

20).

структурите на еден модел на однесување, кои

Авторот, натаму се занимава со францускиот фолкло­ рист Пол Сентив и со неговата ритуалистичка теорија. Главната книга на Сентив "Сказните на Перо и паралелни­ те приказни" (1923) 'се уште се чита со интерес и корист, и

-можат да преживеат во едно мнозинство од културни кру­

покрај слабостите во неговото толкување и неговата методо­

Според овој научник, сказните настанале во источниот Ме­

лошка конфузија. Треба да се признае дека неговиот избор

дитеран во неолитското доба. Тие и денес ја задржуваат

не беше среќен. Сказните на Перо не претставуваат секогаш

- внимавајте!

гови и историски мигови.

Претпоставката на В. Е. Појкерт, за која прекрасно рас­ права Ј ан де Врис

структурата

на

(стр. 30),

еден

се сретнува со исти тешкотии.

општествено-културен

комплеiсс:

ги

вреден материјал за компаративно проучување. На пример, расказот "Мачорот во чизми" не е потврден ниту во Сканди­

вклучуваат матријархатот, иницијацијата и свадбените об­

навија, ниту во Германија. Во Германија се јавува прилично

ва и доближува искушенија:rа што му се наметнуваат на

доцна, и тоа под влијание на Перо. Сепак, Сентив има голе­

јунакот на определен тип сказни за да може да се ожени со

реди карактеристични за земјоделците. Појкерт ги спореду­

ма заслуга што во сказните ги препознал ритуалните моти­

ќерката на демонот

ви кои и денес живеат во религиозните институции на

дееле кај земјоделците: за да ја добие невестата младожене­

примитивните народи. Меѓутоа, тој се мами кога во сказни­

цот треба да го ожнее полето, да изгради куќа и слично. Но,

те го открива "текстот" што го придружувал ритуалот (Ј.

- со женидбените обичаи

какви што вла­

De

како што забележува Ј ан де Врис, искушенијата кои се опре­

Vries, стр. 30). Во една книга, која, за жал, не го привлече

делуваат за женидбата се потврдени и во еповите (на при­

вниманието

на

Ј ан

де Врис,

волшебните скаЗни" (Ленинград,

200

"Историските

на

мер, Рамајана) и во херојската сага. Меѓутоа, тешко е да се

1946), советскиот фолкло-

корени

вклопи сагата, која е суштествено аристократска поезија, во

201

.

културниот хоризонт на земјоделците. Значи, не се намет­

туку пред се "литературна форма", како што се романот и

нува генетички однос:

интимен опит од типот селанец­

драмата. Психологот ја занемарува историјата на фолклор­

сказна. Од друга страна, Појкерт го бара "потеклото" на

ните мотиви и еволуцијата на народните литературни те­

сказните во протоисторискиот Блиски Исток, поради него­

ми; тој е во искушение да работи со апстрактни шеми. Овие

вото исклучително материјално богатства и развиток без

забелешки се сосема основани, освен ако не се заборави, јас­

преседан така што таму биле познати ку лтовите на плоднос­

но, дека психологот на потсвеста користи за него својствена

та и на сексуалниот симболизам; анализите на Макс Лити,

скала, а се знае дека "тоа е скалата која го создава феноме­

напротив, покажаа дека во сказните еротиката не игра ни­

нот". Она што еден фолклорист може да му забележи на психологот е дека неговите резултати не го решаваат него­

каква улога.

Ј ан де Врис нашироко расправа за претпоставката на

К. В. фон Сидов за индоевропското потекло на волшебните сказни (стр.

48 и н., 60

виот проблем; тие се корисни само ако му отворат нови па­ тишта во истражувањето.

и н.). Тешкотиите на една таква прет­

Вториот дел од книгата е посветен на личните ставо­

поставка се толку очевидни, што ослободуваат од инсисти­ рање на нив, па самиот фон Сидов беше принуден да ги

ви на Јан де Врис. Цела една серија на среќн'и анализи (стр.

промени своите погледи. Сега тој е готов да го повлече

"раѓањето" на сказните уште подлабоко кон минатото, по­ точно во прет-индоевропската мегалитска култура. Во сту­

дијата

"Marchen und Megalithreligion" (во Paideuma, V, 1950)

Ото Хут го прифати ова гле.и;иште и штета е што Ј ан де Врис не сметаше за потребно него да го испита. <;::поред Отр Хут, двата доминантни мотиви на сказните- патувањето во

друг свет и кралските свадби религија".

Сите се

-

припаѓаат на "мегалитската

согласни дека средиштето

на мега­

литската култура е во Шпанија и во северозападна Африка; оттука мегалитските бранови допреле до Индонезија и По-

• линезија.

Ова ширење врз три континенти, според Хут ја

објаснува енормната циркулација на сказните. За жал, оваа

38

и н.) покажуваат дека толкувањето на сагите (за Аргонау­

тите, за Зигфрид) не се потпира врз сказните, туку врз мито­ вите. Проблемот на поемата за Зигфрид не се состои во тоа да се дознае како таа настанала од делчиња на легендите и

од фолклорни "мотиви", туку како од еден историски прото­ тип можеше да се роди фантастична биографија. Авторот потсетува дека сагата не е конгломерат од множество "мито­

ви"; животот на херојот сочинува една целост, од неговото

раѓање до трагичната смрт ( стр.

паѓа на народната традиција; тоа е поетска форма создадена

свет ва златното доба, сличен на оној на Боговите. Сагата му е блиска на митот, а не на сказната.

от

поим

за

архетип

34 и како

н.). Тој го прифаќајунговски­ структура

на

колективната

потсвест; но со право потсетува дека сказната не е брзо и спонтано творештво на потсвеста (како на пример, со.нот),

202

Честопати е мошне тешко да се определи дали сагата

го раскажува хероизираниот живот на некоја историска

Професорот де Врис мошне брзо преминува на толку­ вањата предложени од психолозите, пред се истакнувајќи ги

интересите на Јунг (стр.

еп не при­

во аристократските средини. Нејзиниот свет е uдеален свет,

нова претпоставка зборува дека имаме многу мали познава­

ња за предисториската "мегалитска религија".

125). Херојскиот

личност, или, напротив, некој посветовен, секуларизиран мит. Секако дека истите архетипови

ви и ситуации

- односно истите лико­ - без разлика се враќаат во митовите, во сагите

и во сказните. Меѓутоа, додека јунакот на сагата има тра­ гичен крај, во сказната расплетот е секогаш среќен (стр.

156). 203

Авторот, исто така, инсистира на една друга разлика,

треба да се изучува како таков.

Познавачите на усната

која, според него, има капитално значење, на разликата меѓу

книжевност, значи, имаат причина да ја занемаруваат "пре­

сказната и сагата: оваа се уште го прифаќа митскиот свет, до­ 175). Во сагата јуна­

дисторијата" на своите документи. Тие располагаат со усни

дека сказната се одделува од него (стр.

"текстови", онака како што нивните колеги историчари на

кот се наоѓа во еден свет во којшто владеат боговите и

литературата располагаат со напиша~:~и текстови. Тие нив

судбината. Како спротивност, херојот на сказните се при­

ги проучуваат и споредуваат, го прикажуваат нивното шире­

кажува како еманципиран од боговите; неговите заштитни­

ње и нивното меѓусебно влијание, речиси исто така како

ци и неговите придружници му се доволни за да обезбеди

што тоа го прават историчарите на книжевноста. Нивната

победа. Тоа речиси иронично одделување од светот на бого­

херменевтика се стреми да го разбере и прикаже духовниот

вите е проследено со целосно отсуство на проблеми. Во

све-r на сказните без многу да се занимава со нивните мито­

сказните светот е едноставен и проѕирен. Но, Ј ан де Врис за­

лошки претходници.

бележува дека животот не е ни едноставен ни проѕирен

-

и

се прашува во кој историски миг животот не се чувствувал како катастрофа. Тој мисли дека е таков Хомерскиот свет, во кој човекот почнал да се издвојува од традиционалните бо­ гови, не барајќи уште бегство во религиите и мистериите.

- или во светот на други цивилизации кои се во слична духовна ситуација - професорот Де Врис доаѓа

Во еден таков свет

до искушение да го види подрачјето погодно за создавање на сказни (стр.

174).

Исто така, сказната е израз на арис­

тократскиот живот и со тоа се приближува до сагата. Меѓутоа, нивните насоки се разминуваат: сказната се одде­

лува од митскиот и божествен свет и почнува да му "при­

паѓа"

на

народот

штом

аристократијата ќе

постоењето како проблем и трагедија (стр.

го

открие

178).

За етнологот и за историчарот на религиите, спротив­

но, "раѓањето" на некоја приказна како самостоен литерату­ рен текст е спореден проблем. Најпрвин, на нивото на "примитивните" култури далечината што ги разделува ми­

товите од сказните е помалку јасна отколку во културите ка­

де што постои длабок јаз меѓу класата "писмени" и "народот" (како што беше случајот на античкиот Блиски Исток, во Грција, во европскиот Среден век). Честопати ми­ товите се мешаат со сказните (и тоа секогаш во онаа форма

во којашто нив ни ги прикажуваат етнолозите), или, пак, она што го определува значењето нешто да биде мит во ед­ но племе, во соседното племе тоа влијае тоа просто да биде сказна. Но, она што го интересира етнологот и историчарот на религиите, тоа е однесувањето на човекот спрема свето­

Расправата за сите овие проблеми би не одвела преда­

то, онакво какво што произлегува од купот усни текстови.

леку. Некои резултати на Јан де Врис се наметнуваат: на

Значи, не е секогаш вистина дека сказната претставува, одбе­

пример, блискоста на структурата на митот, сагата и на сказ­

лежува "десакрализација" на митскиот свет. Поисправно е

ната; спротивноста меѓу песимизмот на сагата и оптимиз­

да се говори дека се работи за прикривање на митските мо­

мот на сказната; настојчивата десакрализација на митскиот

тиви и личности; а наместо "десакрализација" би било по­

свет. Што се однесува до проблемот на "потеклото" на сказ­ ните, неговата сложеност не ни овозможува овде да се поза­

добро да се каже "опаѓање на светото". Всушност, Јан де Врис мошне убаво покажа дека нема решение за континуи­

нимаваме со него. Главната тешкотија лежи во еднознач

тетот меѓу сценаријата на митовите, на сагите и на сказни­

ностите на самите изрази, како што се "потекло" и "раѓање".

те. Покрај тоа, ако во сказните боговите повеќе не ги носат

За фолклористот "создавањето" на некоја сказна се меша со

нивните лични имиња, нивните ликови се уште можат да се

појавата на некое усно книжевно дело. Тоа е истиот факт кој

препознаат во фигурите на заштитниците, на противнИ:ците

204

205

и на придружниците на хероите. Тие се прикриени, или,

уште подобро, "паднати"

-

но и натаму продолжуваат да ја

исполнуваат својата улога.

со Принцеза. Вистина е, како што правилно истакнува Ј ан де

Врис,

Меѓутоа,

дека

сказната

нејзината

секогаш

содржина

трашувачко сериозна реалност

Заедничкото постоење, совремието на митовите и на сказните во традиционалните општества пост.авува делика­

тен проблем што може да се реши. При тоа мислиме на

завршува

со

се однесува на

- на посветувањето,

хепиенд.

една

з~с­

инициЈа­

цијата, односно на преминот, со изма~а на смртта,

со

воскреснување, со надминување на состојбата на несвест и на незрелоста, во духовното доба на зрелоста. Тешко е да се

измешани со масата обични верници и со оние христијани

каже кога сказната го започнала животот на обичен расказ ослободен од секаква одговорност за иницијација. Не е

кои само надворешно му припаѓаат на христијанството. Ед­

исклучено, барем во некои култури, дека тоа се случило во

на религија секогаш се доживува

оној миг кога идеологијата и традиционалните ритуали на

општествата на средновековниот Запад, во кои мистиците се

- или прифаќа и поднесува

на повеќе начини или со различен интензитет. Меѓутоа,

иницијацијата паѓаа во немилост и кога неказнето мо:кеше

меѓу тие различни планови на искуствата постои совпаѓање

да се "раскаже" она што некогаш се раскажуваше во _наЈголе­

-

и истовидност. Совпаѓањето останува и по "банализацијата"

ма таинственост. Но, не е сосема сигурно дека ТОЈ процес

на религиозното искуство, по (привидната) десакрализација

бил општ. Во многу примитивни култури, каде ритуалите

на светот. (За· да се увериме во тоа доволно е да се анализира

на иницијацијата се уште се живи, се раскажуваат и пршсаз­

световната и научна валоризација на "Природата" по Русо и

ни кои личат на овие, и тоа веќе одамна.

просветителската филозофија). Денес наоѓаме религиозно однесување и структури на светото (како што се: божестве­

ни ликови, примерни гестови и сл.) во длабоките нивоа на психата, во "потсвеста", на планот на ониричкото и имаги­ нарното.

Тоа наметнува еден друг проблем, кој не го интереси­ ра повеќе ни фолклористот ни етнологот, туку историчарот на религиите; но и филозофот, а можеби и литературниот

критичар, бидејќи, иако индиректно, го допира "раѓањето на литературата". Создадена на Запад, и тоа одамна, како ли­

Би можеле да кажеме дека сказната го повторува, на

друг план и со други средства, поучното сценарио на ини­

цијацијата. Сказната го презема и го шири "упатувањето" до степен на имагинарното. Ако тоа претставува забава или бегство, тоа е само поради тоа што свеста, а особено свеста на современиот човек, е банализирана. Длабоко во свеста сценаријата на иницијацијата ја чуваат својата тежина и на­ таму ја пренесуваат својата порака, вршат промени. Не во­ дејќи bметка за тоа, и верувајќи дека се забавува, или дека се "ослободува", човекот на современото општество се уште ги

тература на забава (за децата и за селаните) или за бегство

користи магичните посветувања што му ги донесува литера­

(за граѓаните), сказната ја покажува структурата на една бес­ крајно тешка и одговорна авантура, бидејќи на крај,

турата. Би можеле да се запрашаме дали сказната прерано

всушност, се сведува на посветувачко сценарио: во неа секо­

вањето, зарем нејзината улога не беше во тоа, на ниво на

не стана "лесен дублет" на мит9т и на ритуалот на посвету­

гаш наоѓаме искушенија на иницијација (борба против

имагинарното и ониричкото, одново да се оствари "ис­

чудовиште, навидум несовладливи пречки, загатки кои тре­

кушението на посветувањето". Ова гледиште ќе ги изненади

ба да се решат, задачи кои не можат да се решат итн.), сим­

само оние кои посветувањето го сметаат исклучиво за одне­

нување во Подземје или искачување на Небо, или смрт и

сување на традиционалните општества. Денес почнуваме ~а

воскреснување (што, вnрочем, се сведува на исто), венчање

водиме сметка за тоа дека она што го наре.f\Уваме "инициЈа-

206

207

ција", "посветување", е дел на човечкото битие, дека секој живот, сето постоење е една непрекинлива;. низа од

Додаток П

ис­

кушенија", "смрти" и "воскреснувања", се едно какви и~~ се изразите со кои современиот јазик се служи за да ги изрази

тие (според изворот религиозни) искуства.

ЕЛЕМЕНТИ ЗА БИБЛИОГРАФИЈА

,

Овде не се работи за тоа да се прикажат и да се распра­ ва за различните современи интерпретации на митот. Проб­ лемот е мошне интересен и заслужува да му се посвети цела

една книга, зашто историјата на "повторното откривање" на митот во

20

век претставува едно поглавје од историјата на

современата мисла. Критичко излагање на сите толкувања

од Антиката до ,п:енес, може да се најде во богатото и сјајно дело наЈаn de Vries, Forschungsgeschichte der Mythologie(Karl Alber Verlag, Fribourg-Miinchen, 1961). Види исто Е. Buess, Geschichte des mytchischen Erkennens (Miinchen, 1953). За различните методолошки приоди

-

од "астралната

школа" па се до најновите етнолошки толкувања на митот

Eliade, Traite d'Histoire des Religions; исто и Ј. Nenninger, "Le Mythe en Ethnologie" (Dic tionnaire de la Bible), Suplement VI, col. 225 и н.); Joseph Seifert, Sinndeutung des Mythos (Miinchen, 1954). види ги библиографиите во М.

Анализа на новите теории за митот се сретнуваат кај Ј.

Melville и Frances Ѕ. Herskowitz, "А Cross-Cultural Approach to Myth" (in: Dahomean Narrative, Evanston, стр. 81-122). За од­ носите меtу митовите и ритуалите, види Clyde Кluckhohn, "Myths and Rituals: А General Тheory" (Harvard Theological Review, XXXV, 1942, стр. 45-79); Ѕ. Н. Hooke, "Myth and Ritual: Past and Present" (in: Myth, Ritual and Kingship, во издание на Ѕ. 208

14

209

Преминот од митска мисла на рационална мисла во Н.

Hooke, Oxford, 1958, стр. 1-21); Stanley Edgar Hyman, "The Ritual View of Myth and the Mythic" (in: Myth. А Symposium, во издание на Thomas А. Sebeok, Philadelphia, 1955, стр. 84-94). За структуралистичко толкување на митот, види Claude Иvi-Strauss, "The Structural Study of Myth" ( во: Myth. А Symposium, стр. 50-66) и "La structure des mythes" (во L' Anthropologie structurale, Paris, 1958, стр. 227 -255).

ново време го проучи Georges Gusdorf, Mytlle et metfmpl1ysique (Paris, 1955). Види исто Il PJ·o~lema della demitizzazione (Ro~e 1961) и Demitizzazione е Immagme (1962), чии издавач е Еnпсо Castelli, како и Roland Barthes, Mythologies (Paris, 1958).

Критичка студија на неколку современи теории на­ пишани од перспективата на

"storicismo assoluto", кај Ernesto de Martino, "Mito, scienze religiose е civilita moderna" (Nuovi Argomenti, ll 0 37, март-април 1959, стр. 4-48). Повеќе статии за митот се сретнуваат во броевите

4-6 Studium Generale, VIII, 1955. Види особеRо W. F. Otto, "Der Mythos" ( стр. 263-268); Кarl Kerenyi, "Gedanken iiber die Zeitmassigkeit einer Darstellung der gt·iechischen Mythologie" ( стр. 268-272); Hildebrecht Hommel, "Mythos ind Logos" (стр. 310-316); К. Goldhammer, "Die Entmythologisierung des Mythus als Problemsellung der Mythologien" ( стр. 378393). на списанието

Богата студија со нови осврти врз структурата и фун­ кцијата на митовите во архаичните општества објави Н.

mann, "Mythos in ethnologischer Sicht" (Studium XII, 1959, стр. 1-17, 583-597).

BauGenerale,

Книгата Myth and Mythmaking, чиј уредник е Henry А. Murray (New York, 1960), содржи седумнаесет статии за раз­ лични аспекти на митот, за односите меѓу митовите и

фолклорот, митовите и книжевноста итн. Види, исто така,

Joseph Campbell, The Masks of God: Primitive Mythology (New York, 1959). Нова дефиниција на митот даде Тheodore Н.

својата студија

"Myth and Story" (Numen, I, 1954,

Gaster, во стр. 184-

212).

210

14*

211

СОДРЖИНА

МИРЧАЕЛИЈАДЕ, ВОДИГЕЛ НИЗ САКРАЛНИОТ

ЛАВИРmfТ ........................................................................................................ 5 Прво поглавје СТРУКТУРАТА IIA МИТОВИТЕ ............................................................. 13

Значењето на" живиот мит" ........................................................................ 13 Значење на"примитивните митологии" ............................................... 16

Обид да се дефинира митот ....................................................................... 17 "Вистинита приказна"- "Лажна приказна"........................................... 20

Што открија митовите ................................................................................... 22 Што значи да се "познаваат митовит~"

.................................................. 26

Структурата и улогата на митовите ......................................................... 30 Второ поглавје

МАГИЧНОТО ВЛИЈАНИЕ IIA "ПОТЕКЛОТО"

................................. 33

Митовите за настанувањето и космогониските митови

......................................................................................................................... 33

Улогата на митовите во лекувањсто ........................................................ 37

Повторување на космогонијата ................................................................ 40

"Враќање на потеклото" ............................................................................... 46 Значењето на "почетоците",......................................................................... 47

Трето поглавје

МИТОВИТЕ И РИТУАЛИТЕ IIA ОБНОВУВАЊЕТО ........................ 51' Сrапувањето на престол и космогонијата ............................................ .Ѕl Обновувањето на Светот ............................................................................. 53 Разлики и сличности .................................................................................... 57

Новата година и космогонијата на античкиот БлискиИсток ............................................................................................................. 60 Четврто поглавје

ЕСХАТОЛОГИЈАТА И КОСМОГОНИЈАТА. ....................................... 66

Крајот на светот- во минатото и во иднината .................................... 66 Крајот на светот во ориенталните религии ......................................... 73

Јудео-христијанската апокалипса ........................................................... 76

Христијанскиот миленаризам .................................................................. 79 Миленаризмот кај"примитивните народи" ........................................ 81

Имагинацијата и креативноста ............................................................... 154

Хомер

............................................................................................................... 156

"Крајот на светот" во современата уметност ........................................ 84

Теогонијата и генеалогијата .................................................................... 159 Рационалистите и митот ........................................................................... 160

Петто поглавје

Алегоризмот и евхемеризмот .................................................................. 162 Лишаните документи и усните кажувања .......................................... 165

СО ВРЕМЕТО МОЖЕ ДА СЕУПРАВУВА ............................................ 86 Сигурноста на новиот почеток

.................................................................. 86

Фројд и познавањето на "потеклото" ...................................................... 87 Традиционалните техникина"враќањето наназад" ......................... 90

Оздравување од делувањето на Времето ............................................... 95 Враќањето на минатото ........................................ ,....................................... 99 Шесто поглавје

МИТОЛОГИЈА ОНТОЛОГИЈА, ИСТОРИЈА .................................... 103

Есенцијалното ~претходи н~ егзистенцијата ................................... 103 Deus otiosus ....................................................................................................... 104 Убдено божество .......................................................................................... 110 Хаинувеле и дема- митовите .................................................................. 114 Не повеќе "онтологија", туку"историја" .............................................. 118 Почетоците на "демитологизација" ....................................................... l21 Седмо поглавје МИТОЛОГИЈА НА МЕМОРИЈАТАИ НА ЗАБОРА-

ВАЊЕТО

........... :............................................................................................. 124 Кога јогинот се вљубува во кралицата ................................................. 124 Индискиот симболизам на заборавањето и на повторното сеќавање ......................................................................... 126

"Заборавањето" и"сеќавањето" во античка Грција ............................................ :.................................................................. 128 "Првичното" сеќавање и"историското" сеќавање ..............................................................:........................................... 132 Сонот и смртта .............................................................................................. 135

IНостицизмот и индиската филозофија .............................................. 141 Анамнезата и историографијата ............................................................. 143 Осмо поглавје

ВЕЛИЧИНАТА И ПАѓАЊЕТО НА МИТОВИТЕ .............................. 148 Создавање на отворен свет ....................................................................... 148 Човекот и Светот........................................................................................... 151

Деветто поглавје ПРЕЖИВУВАЊЕТО И ПРИКРИВАЊЕТО НА rvштовитв

............................................................................................169

Христијанството и митологијата ........................................................... 169 Историјата и" енигмите" во Евангелијата .......................................... 171 Историското и литургиското време ...................................................... 174

.

"Космичко христијанство

" ...................................................................... .177

Есхатолошката митологија на Средниот век ..................................... 180 Преживувањето на есхатолошкиот мит ............................................... 185 Митовите на модеnниот свет" ............................................................... 188

"

у

Митовите и средствата за масовна

комуникација .............;····· .............................................................................. 190 Додаток!

МИТОВИТЕ И СКАЗНИТЕ ....................................................................... 199 Додаток П

ЕЛЕМЕНТИ ЗАБИБЛИОГРАФИЈА .................................................... :.209

Издавач КУЛТУРА Скопје Мирча Елијаде АСПЕКТИ НА МИТОТ Директор Димитар Башевски

Технички уредник Методиј а Николовски Компјутерска подготовка на текстот и коректура

"ВЕГА"- Скопје

ISBN 86-317-0011-8 Печат

Печатница "Нова Македшшја" - Скопје

1992