1
Seminario Latín Filosófico II Facultad de Filosofía y Letras-UBA 1er. c. 2014 - AntonioTursi El subjuntivo latino, a propósito de las Lecciones XVIII y XIX de la Guía Respecto de los accidentes de la categoría verbum (voz, modo, tema, tiempo, persona y número) se podría encuadrarlos de la manera siguiente: voz
modos
indicativo (realidad) subjuntivo activa (potencial, irreal, deseo, exhortación, permisión, duda) imperativo (orden) # 54
número
singular plural
tiempos
temas
tema de infecto # 48 tema de perfecto # 49-50 tema de infecto # 52 tema de perfecto # 53 tema de infecto
persona
primera (ego) segunda (tu) tercera primera (nos) segunda (vos) tercera
presente pretérito imperfecto futuro imperfecto pretérito perfecto pretérito pluscuamperfecto pluscuamperfecto futuro perfecto (= futuro imperfecto) presente pretérito imperfecto pretérito perfecto (= presente) presente) pretérito pluscuamperfecto pluscuamperfecto presente futuro
sufijos a/e/i/i ba bi/e era eri e/ea/a/ia re eri isse -
desinencias personales pretérito imperativo demás tiempos perfecto indicativo presente futuro -o/-m -i -s -isti -to -t -it -to -mus -imus -tis -istis -te -tote -nt -erunt (-ere) -nto
El signo # corresponde a los parágrafos de los Esquemas de la Guía de latín. Respecto de la voz, el latín tiene tres voces: activa, media (la que algunos llaman "deponente") y pasiva. La activa es aquella según la cual un sujeto realiza una acción. La pasiva es aquella según la cual el sujeto padece una acción. La activa es dinámica. La pasiva, estática. La voz media, en latín, ha quedado fosilizada de una originaria voz media en la cual el sujeto realizaba una acción en beneficio propio. La voz media latina coincide morfológicamente con la pasiva, pero semánticamente con la activa.
2 El cuadro presentado responde a la voz activa. Respecto de la media y pasiva bastaría con cambiar las desinencias personales de los temas del infecto y cambiar los temas de perfecto por el participio pasado más el auxiliar sum. (cf. Apéndice II) Respecto de los modos, son tres: indicativo, subjuntivo e imperativo. El subjuntivo, además de sus valores propios de volición, subsumió las funciones de un optativo (potencial e irreal). Cf. # 51 y 61 el subjuntivo presente de sum y volo: sim y velim. El imperativo latino presenta la peculiaridad de posser un futuro, que a diferencia del presente, expresa una orden perentoria. Respecto de los tiempos, remarquemos que el futuro, sea el de infecto, sea el de perfecto, en oración simple poseen el mismo valor y equivalen a nuestro futuro simple: ille laudabit/laudaverit "él alabará". Además, los tiempos del perfecto pueden tener valor de infecto, especialmente con verbos cuyo infecto ha quedado en desuso, por caso: memini (recordar), novi (conocer), odi (odiar), coepi (comenzar). A su vez, en el subjuntivo, hay una identificación semántica absoluta entre el presente y el pretérito perfecto. El subjuntivo no posee futuro. Respecto de las desinencias, se sabe que el sujeto de una tercera persona singular es un nominativo singular (un sustantivo, un adjetivo o un pronombre sustantivado, un infinitivo, una construcción sujetiva), y de una tercera persona plural, un nominativo plural (un sustantivo, un adjetivo o un pronombre sustantivado). Respecto de los sufijos modales temporales habría que precisar algunas particularidades que conllevan unas pocas personas, para lo cual cf. la conjugación en esos ## indicados. Desde la Lección I hasta la XVII han aparecido oraciones cuyo verbo está en modo indicativo, que es el modo de la realidad, de la denotación o significación objetiva. Su negación es con el adverbio non. En la Lección XVIII aparecen los valores que conlleva el subjuntivo y el imperativo. La numeración de las oraciones se corresponde con la presentada en la Guía. Nuestra propuesta de traducción al castellano de los diferentes aspectos que tienen el subjuntivo y el imperativo latinos es la siguiente: 1.1.b) oraciones potenciales
latín presente o pretérito perfecto del subjuntivo
castellano potencial simple
1.1.c) oraciones irreales
de presente de pasado
latín pretérito imperfecto del subjuntivo pretérito pluscuamperfecto del subjuntivo
1.2.a) oraciones volitivas
castellano potencial simple potencial compuesto
desiderativas latín castellano potenciales presente o pretérito perfecto del subjuntivo subjuntivo presente de presente pretérito imperfecto del subjuntivo pretérito irreales subjuntivo imperfecto de pasado pretérito pluscuamperfecto del subjuntivo pretérito subjuntivo pluscuamperfecto
3 1.2.b) oraciones exhortativas
latín presente o pretérito perfecto del subjuntivo
castellano subjuntivo presente
1.2.c) oraciones permisivas
latín presente o pretérito perfecto del subjuntivo
castellano subjuntivo presente
1.2. d) oraciones deliberativas dubitativas
latín potenciales presente o pretérito perfecto del subjuntivo de presente
pretérito imperfecto del subjuntivo pretérito pluscuamperfecto del subjuntivo
irreales de pasado
castellano presente o futuro del indicativo pretérito imperfecto del indicativo pretérito perfecto del indicativo
1.2.e) oraciones imperativas
latín imperativo presente futuro
castellano imperativo 2das. personas: imperativo; 3ras. personas: subjuntivo
Veamos los ejemplos: 1.1.b) potencial: con subjuntivo presente o pretérito perfecto 1. Quid igitur faciam? (Ter. Eun. I, 1, 1) (Entonces, ¿qué haría yo?) 2. Tu illi nihil dixeris? (Cic. Ad Att . I, 11) (¿Tú nada le dirías?) 1.1.c) irreal: con subjuntivo pretérito infecto y pluscuamperfecto 3. Nemo umquam sine magna spe inmortalitatis se pro patria offerret ad mortem. (Cic. Tusc. disp. I, 5, 32) (Nadie alguna vez sin una gran esperanza de inmortalidad se
ofrecería a la muerte por la patria.) 4. Ego homuncio id non facerem? (Aug. Conf. I, 16, 26) (¿Yo, un hombrecito, eso no haría?) 5. Quis filio exitium obtulisset? (Tac. Ann. IV, 11, 2) (¿Quién habría ofrecido la muerte a su hijo?) En rigor, en castellano tenemos una potencialidad de presente que expresa el potencial simple y una irrealidad (potencialidad no dada) de pasado que expresa el potencial compuesto. El latín construye en oración simple tres: 1) Quid faciam/fecerim? (¿Qué haría yo?) 2) Quid facerem? 3) Quid fecissem? (¿Qué habría hecho yo?) La forma 2 no tiene equivalentes en castellano. A juzgar por su papel en los períodos adverbiales que veremos más adelante, se propone traducirla como potencial simple: Quid facerem? (¿Qué haría yo?)
4 1.2) volitivas (negación ne) 1.2.a) desiderativa - potencial: con subjuntivo presente o pretérito perfecto 6. Sit nox cum somno, sit sine lite dies. (Mart. II, 90, 10)
(Sea la noche con sueño, sea
sin litigio el día.) 7. Ut illum di deaeque perdant. (Ter. Eun. 302) (Qué los dioses y las diosas lo pierdan.) 8. Utinam dies iam venerit. (Plin. Epist.. III, 18, 10) (Ojalá el día ya venga.) 9. Eam palmam utinam di inmortales, Scipio, tibi reservent. (Cic. De senec. VI, 19) (Ojalá que los dioses inmortales, Escipión, esa palma te reserven.) irreal: con subjuntivo pretérito infecto (irreal de presente) y pluscuamperfecto (irreal de pasado) 10. Utinam te di perderent. (Plaut. Capt. 537) (Ojalá que los dioses te perdiesen.) 11. Utinam istam calliditatem hominibus dei ne dedissent. (Cic. De nat. deor. III, 75) (Ojalá que esa desgracia a los hombres los dioses no hubieran/hubiesen dado.) 12. Ut minus vitae cupidi fuissemus. (Cic. Ad fam. XIV, 4) (Ojalá hubiéramos/hubiésemos sido menos ávidos de vida) 13. Utinam res publica stetisset nec in homines cupidos incidisset. (Cic. De off. II, 3, 16) (Ojalá la república hubiera/hubiese estado en pie y no caído en hombres ávidos.) -
En latín hay tres tipos de deseos que tienen su correspondencia con el castellano: 1) Utinam dies iam veniat/venerit. (Ojalá el día ya venga.) 2) Utinam dies iam veniret. (Ojalá el día ya viniese.) 3) Utinam dies iam venisset . (Ojalá el día ya hubiera/hubiese venido.) Quizás confunda la denominación de estos tiempos del subjuntivo. En rigor, encasillar el subjuntivo en un esquema temporal que es propio del indicativo es un error. Solamente atiende a fines pedagógicos. El subjuntivo es precisamente el modo de la subjetividad. Podríamos adoptar el magistral análisis que hace Agustín en sus Confesiones, XI, 8, 14, cuando coloca los casos 1 y 2 como expectación de presente, una cercana (la 1) y otra remota (la 2). La 3 es la expectación frustrada. (Cf. Apéndice I) 1.2.b) exhortativa: con subjuntivo presente o pretérito perfecto 14. Amemus patriam, pareamus senatui. (Cic. Sext. 143)
(Amemos a la patria,
obedezcamos al senado.) 15. Nomina declinare et verba in primis pueri sciant . (Quint. Inst. orat. I, 4, 22) (Que los niños sepan, al comienzo, declinar nombres y verbos.) 16. Vivorum meminerimus. (Petr. XLIII, 1) (Acordémonos de los vivos.) Éste es el primer caso que aparece un genitivo dependiente de un verbo, se trata de un genitivo objetivo que señala origen. Sucede que memini puede seleccionar genitivo como también acusativo, cf. p.e. Lección XVI 24: Non omnia memini et scio. 17. Ne sis miser ante tempus. (Sen. Ad Luc. II, 13, 4) (No seas mísero antes de tiempo.)
5 18. Cedant arma togae. (Cic. Phil. II, 8) (Cedan las armas a la toga.) 19. Patrono meo ossa bene quiescant. (Petr. XXXIX, 4) (Que los huesos a mi patrón bien descansen.) 20. Ne difficilia optemus. (Cic. Verr. II, 4, 7) (No deseemos cosas difíciles.) 21. Summum nec metuas diem, nec optes. (Mart. X, 47, 12) (No temas ni quieras el último día.) 1.2.c) permisiva: con subjuntivo presente o pretérito perfecto 22. Ne sit sane summum malum dolor, malum certe est . (Cic. Tusc. disp.
II, 14) (No sea
tal vez el dolor el sumo mal, mal ciertamente es.) 23. Sit fur, sit sacrilegus, sit flagitiorum omnium vitiorumque princeps, at est bonus imperator. (Cic. Verr . II, 5, 4) (Sea un ladrón, sea un sacrílego, sea el príncipe de todos los crímenes y vicios, pero es un buen emperador.) 1.2.d) deliberativa-dubitativa (negación non) - potencial: con subjuntivo presente o pretérito perfecto 24. Adeam an fugiam? (Plaut. Aul. IV, 9, 20) (¿Voy o huyo?/¿Iré o huiré?) - irreal: con subjuntivo pretérito infecto y pluscuamperfecto 25. Utrum irem an redirem? (Sen. Ad Luc. V, 53, 2) (¿Iba o regresaba?)
En castellano el subjuntivo no expresa duda ni deliberación, sino el indicativo, de allí nuestra propuesta de traducción. 1.2.e) imperativa: con imperativo 26. Es animo forti. (Cato. Disth. II, 14) (Se de ánimo fuerte.) 27. Procul este, profani. (Verg. Aen. VI, 528) (Estad lejos, profanos.) 28. Da lacrimas tumulo meo. (Mart. VII, 96, 6) (Da lágrimas a mi tumba.) 29. Vos exemplaria Graeca nocturna versate manu, versate diurna. (Hor. Ad Pis.
2689) (Vosotros con mano diurna ojead los modelos griegos, ojeadlos con diurna.) 30. Ne time. (Plaut. Cas. 835) (No temas.) Nosotros no negamos el modo imperativo. Por ello la traducción por subjuntivo. 31. Tolle, lege. (Aug. Conf. VIII, 12, 29) (Toma, lee.) 32. Confer nostram longissimam aetatem cum aeternitate . (Cic. Tusc. disp. I, 39) (Confronta nuestra amplísima edad con la eternidad.) 33. Felicem esse te iudica. (Sen. Ad Luc. V, 43, 3) (Juzga que tú eres feliz.) 34. Cogita te mortalem esse, me senem. (Sen. Ad Luc. IV, 35, 3) (Piensa que tú eres mortal; yo, anciano.) 35. Cogitate nihil praeter animum esse mirabile. (Sen. Ad Luc. I, 8, 5) (Pensad que nada es admirable excepto el espíritu.) 36. Aut dormi aut ego iam patri dicam . (Petr. LXXXVII, 3) (O duerme o ya se lo diré a tu padre.) 37. Credite mihi: assem habeas, assem valeas. (Petr. LXXVII, 6) (Creedme: tienes un as, vales un as.) 38. Dionyse, liber esto. (Petr. XLI, 7) (Dioniso, se libre.)
6 39. Ea prima piacula sunto. (Verg. Aen. VI, 153) (Esos sean los primeros sacrificios.) 40. Aequam memento rebus in arduis servare mentem. (Hor. Od. II, 3, 1-2) (Recuerda conservar una mente equitativa en las cosas arduas.) 41. Noli timere. (Sen. Ad Luc. I, 12, 10) (No temas.) Noli timere. Literalmente: No quieras temer. Evidentemente los romanos hacían un uso de esta fórmula (noli más infinitivo) apuntando a la subjetividad de quien estaba dirigida, pues de hecho el circunloquio noli timere convive con ne time.
42. Ite nunc, mortales, et magnis cogitationibus pectora implete. (Petr. CXV, 14) (Id ahora, mortales, y llenad los pechos de grandes pensamientos.) 43. Salus populi suprema lex esto. (Cic. De leg. III, 3) (La salud del pueblo sea la suprema ley.) 44. Regio imperio duo magistratus sunto. (Cic. De leg. III, 8) (Dos magistrados sean para el regio imperio.) 45. Hominem mortuum, inquit lex in XII tabulis, in urbe ne sepelito neve urito . (Cic. De leg. II, 58) (Al hombre muerto, dice la ley en las doce tablas, ni entierres ni quemes en la ciudad.)
II. Forma externa de las oraciones interrogativas
Cf. las oraciones interrogativas aparecidas hasta la Lección XVII: I, 7, 15, 19; II, 2, 4, 6, 10, 17; III, 2; VI, 10, 11, 19; VIII, 8; X, 9; XI, 2, 20, 34; XII, 27; XIII, 26, 27; XIV, 21; XV, 6, 15, 23; XVI, 2, 6, 19; y XVII, 1, 8, 17, 19, 23, 27. Y han aparecido dos exclamativas: cf. X, 6 y 27. 1) simples a) sobre la totalidad, con o sin adverbios -- / -ne / non / an (no se sabe qué respuesta seguirá) 1. Tu me mones? (Sen. Ad Luc. III, 27, 1) (¿Tú me aconsejas?) 2. Videsne illam urbem? (Cic. De rep. VI, 11) (¿Ves aquella ciudad?) 3. Non cinis ille poetae felix? (Pers. I, 36) (¿La ceniza del poeta no es feliz?) 4. An medicina ars est? (Cic. De div. XIV, 24) (¿La medicina es un arte?)
nonne (supone respuesta afirmativa) 5. Nonne vides guttas pertundere saxa?
(Lucr. IV, 1287) (¿No ves que las gotas
desgastan las piedras?) num (supone respuesta negativa) 6. Num aurea quaeris pocula? (Sen. Ad Luc. XX,
119, 13) (¿Acaso quieres copas
doradas?) b) sobre un elemento de la oración - con pronombres interrogativos: quis?; uter?, etc. 7. Vir bonus est quis? (Hor. Epist. I, 16, 40) (¿Quién es un buen varón?)
7 8. Uter vincat? (Sen. Ad Luc. II, 14, 13) (¿Cuál de los dos vencería?) - con adverbios interrogativos: ubi?, quo?, quando?, quomodo?, cur? , etc. 9. Ubi tu es? (Plaut. Mil. glor. 24) (¿Dónde estás tú?) 10. Cur timeat mortem homo? (Sen. Ad Luc. XVII, 104, 25) (¿Por qué
temería el
hombre la muerte?) 11. Quando tam multa disces? (Sen. Ad Luc. IX, 75, 9) (¿Cuándo enseñarás tan muchas cosas?) 2) dobles
primer miembro ---ne uter, utra, utrum
segundo miembro an (no se sabe que respuesta seguirá) annon (supone respuesta afirmativa) necne (supone respuesta negativa) 12. Quam figuram habent ista animalia? Hominis an ferae? (Sen. Ad Luc. XIX, 113, 22) (¿Qué figura tienen esos animales? ¿De hombre o de fiera?) 13. Suntne dei necne sunt? (Cic. De nat deor. I, 61) (¿Existen o no existen los dioses?) 14. Utrum servus sum an liber? (Petr. LVII, 9) (¿Soy siervo o libre?) 15. Praecepta sunt necessaria annon? (Sen. Ad Luc. XV, 94, 12) (¿Los preceptos son o no son necesarios?) 16. Utrum autem mavis ex inopia saturitatem an in copia famem? (Sen. Ad Luc. II, 19, 7) (¿Prefieres la saturación por carencia o el hambre en la abundancia?) utrum es el acusativo neutro adverbializado del pronombre interrogativo uter, utra, utrum. Cf. II, b.8: Uter vincat? (Sen. Ad Luc. II, 14, 13) (¿Cuál de los dos vencería?).
Al introducir una interrogativa doble, la traducción literalísima debería ser: "¿qué de dos cosas...? Así tendríamos: Utrum autem mavis ex inopia saturitatem an in copia famem? (Sen. Ad Luc. II, 19, 7) (¿Qué de dos cosas prefieres la saturación por carencia o el hambre en la abundancia?) De hecho, estos valores de la oración simple se repiten en las oraciones compuestas o subordinadas. Así las subordinadas o prótasis adverbiales, condicionales, modalescomparativas, locativas y temporales conllevan un valor real, eventual, potencial o irreal según los modos y tiempos del verbo que esa prótasis tiene. Las prótasis están introducidas por conjunciones subordinantes, cf. # 76. El indicativo, presente o pasados, subordinado tiene un valor real. Los futuros del indicativo, sea imperfecto o perfecto indistintamente, tienen un valor eventual. El subjuntivo presente o pretérito perfecto indistintamente tiene un valor potencial. El subjuntivo pretérito imperfecto tiene un valor irreal de presente. Y el subjuntivo pretérito pluscuamperfecto tiene un valor irreal de pasado.
8 En castellano, la eventualidad se expresa con el futuro del subjuntivo. El que, de hecho, etimológicamente deriva del futuro perfecto del indicativo latino y hasta conservó su valor. Así pues, hagamos las variantes de un caso con sus traducciones castellanas. Se entiende que lo determinante es el modo y tiempo que conlleva la prótasis, introducida siempre por una conjunción subordinante, en este caso la condicional si. Prótasis más apódosis conforman un período adverbial. Y el período adverbial toma el nombre de la prótasis. Una prótasis condicional real conformará un período condicional real y así con los restantes. período
prótasis indicativo presente o pasados
real
apódosis
ejemplo
oración simple
Rex es, si recte facis. Rex eras, si recte faciebas Rex fuisti, si recte fecisti
eventual
futuros
futuros
Rex eris (fueris), si recte facies (feceris). (Isid. Etym. IX, 3,
traducción Eres rey, si obras rectamente. Eras rey, si obrabas rectamente Fuiste rey, si obraste rectamente Serás rey, si obrares rectamente.
4) potencial de presente
subjuntivo subjuntivo presente o presente o pretérito pretérito perfecto perfecto subjuntivo pretérito inperfecto
Rex sis (fueris), si recte facias (feceris).
Serías rey, si obraras rectamente.
Rex esses, si recte faceres.
subjuntivo pretérito pluscuamperfecto
Rex fuisses, si recte fecisses.
Serías rey, si obrases rectamente. Habrías sido rey, si hubieras (hubieses) obrado rectamente.
irreal de pasado
Mantenemos la forma "obraras" como potencial y la forma "obrases" como irreal. La forma "obrares" es eventual.
9 Apéndice I
Interpretación de los aspectos de los modos verbales latinos, según el esquema temporal propuesto por Agustín, Confesiones XI PRAESENS MEMOMEMORIA (presente del pasado) pretéritos perfecto indicativo pluscuam- fui (fui/he imperreal perfecto sido/hube fecto fueram sido) eram (había sido) (era)
N O N
subjuntivo potencial e irreal
irreal remoto
irreal cercano
pluscuam perfecto
-RIA ATTENTIO
EXPECTATIO (presente del futuro)
presente sum (soy)
futuros ero/fuero (seré)
posible
cercano
remoto
frustrado
imperfecto
presente (=pretérito perfecto)
pretérito imperfecto
pretérito pluscuam perfecto
fuissem
essem
sim/fuerim
presente (=pretérito perfecto)
essem
fuissem
(habría sido)
(sería)
(sería)
sim/fuerim
(fuera/ fuese)
(hubiera/ hubiese sido)
deseo
(sea)
subjuntivo deliberativodubitativo
pluscuam perfecto
imperfecto
fuissem annon?
essem annon?
(¿había sido o no?)
(¿era o no era?)
presente (=pretérito perfecto)
N E
exhortación : sim/fuerim
(sea)
sim/fuerim annon?
permisión : sim/fuerim
(¿soy o no soy?/¿seré o no seré?)
imperativo : es/esto
(sea) (se tú)
En síntesis tenemos:
pasado pluscuamperfecto perfecto imperfecto indicativo, real potencial
presente
futuro
fueram
fui
eram
sum
ero/fuero
había sido
fui
era
soy
seré (fuere*)
essem
sim/fuerim
fuissem
habría sido subjuntivo deliberativo fuissem? ¿había sido? desiderativo fuissem hubiera/-se sido * En proposición subordinada eventual ** En proposición subordinada potencial
sería essem?
sim/fuerim?
¿era?
¿soy?
essem
sim/fuerim
fuese
sea (fuera**)
10
Apéndice II
Sufijos y desinencias de la voz medio-pasiva en el infecto y forma del perfecto voz
modos
tiempos
temas
tema de presente infecto pretérito imperfecto # 55 futuro imperfecto pretérito perfecto indicativo
formación a/e/i/i ba bi/e participio pasado más sum
perfecto pretérito pluscuamperfecto # 58
participio pasado más eram
futuro perfecto (= futuro imperfecto) media pasiva
participio pasado más ero
subjuntivo
tema de presente infecto pretérito imperfecto # 56 pretérito perfecto (= presente)
e/ea/a/ia re participio pasado más
perfecto # 58 pretérito pluscuamperfecto
sim
participio pasado más essem
imperativo # 57
número
singular plural
tema de presente infecto futuro
persona
primera (ego) segunda (tu) tercera primera (nos) segunda (vos) tercera
-
desinencias personales tiempos del imperativo infecto presente futuro -or/-r -ris (-re) -re -tor -tur -tor -mur -mini -mini -ntur -ntor
Con todo, cf. - las 2das. personas singular tienen desinencia personal -ris que puede alternar con -re. -2da. persona singular presente indicativo 3ra. declinación: i (vocal de unión) > e -2da. persona singular futuro del infecto 1ra. y 2da. declinaciones: bi (sufijo modal temporal) > be - auxiliar del perfecto sum que puede alternar con fui.