El Filibusterismo: Buod ng Bawat Kabanata 1-39
mala+ak mala+ak na dagatan dagatan at gumuguna+ gumuguna+ ng santinakpan santinakpan.. #indi niya pinakinggan ang pagsingkil ni Basilio.
Kabanata 1 Sa Ibabaw ng Kubyerta Umaga ng Disyembre. Sa Ilog Pasig ay sumasalunga ang ang Bapo Baporr Tabo. bo. Lula Lulan n nito nito sa kuby kubyer erta ta sina sina Don Don Custodio, Ben Zayb, P. Irene, P. Salvi, Donya i!torina, "ap. #eneral at Simoun. $apag%usapan ang pagpapalalim ng ilog Pasig. &ungka'i ni Don Custodio( mag%alaga ng itik. )ni Simoun namang kilalang tagapayo ng "ap. #eneral( *uma+a ng tu+id na kanal na mag% uugn uugnay ay sa la+a la+a ng Lagu Laguna na at sa look look ng &ayn &aynil ila. a. $agkas $agkasagu agutan tan sila sila ni Don Custodio Custodio at ng ilang ilang pari. pari. )ya+ ni Donya i!torina na matuloy ang pag%aalaga ng pato da'il darami ang balot na pinandidiri'an niya. Kabanata 2 Sa Ilalim ng Kubyerta Tinungo ni Simoun ang ibaba ng kubyerta. &asikip sa pasa'ero ang ilalim ng kubyerta. $aroon ang dala+ang estudyate na pinakukundanganan ng iba%si Basilio na nag%aaral ng medisina at ma'usay ng manggamot at isang katatapos pa lamang sa )teneo, isang makata, si Isagani. "ausap sila "ap. Basilio. $apag%usapan si "ap. Tiyago. Pinau+i ra+ siya, ani na naging tagapayo ng kapitan nitong mga 'uling ara+. $apaling ang usapan sa paaralang balak ng mga estudyante ukol sa pagtuturo ng mga "astila. #indi ra+ ito magtatagumpay ayon kay "ap. Basilio. &agtatagumpay, ayon sa dala+ang binata. Luma Lumayo yo ang ang mata matand ndan ang g Basi Basili lio. o. $apa $apag% g%us usap apan an si Paulita *ome, ang kasinta'an ni Isagani at tukod ng ganda, mayaman at may pinag%aralan kaya nga lamang ay tiya tiya si Donya Donya i!to i!torin rina. a. Ipina' Ipina'a'a a'anap nap ni Donya Donya i!torina kay Isagani ang asa+a , si De -spadaa, na sa ba'a ba'ay y pa ni Padr Padre e /lor /loren enti tino no,, amai amain n ng bina binata ta,, nagtatago. Duma Dumati ting ng si Simo Simoun un at kina kinaus usap ap ng magk magkab abig igan an.. Ipinakilala ni Basilio kay Simoun si Isagani. Sinabi ni Simoun na di niya nadadala+ ang lala+igan nina Basilio sapagk sapagka0t a0t ang lala+i lala+igan gan nina nina Basil Basilio io sapagk sapagka0t a0t ang lala+i lala+igan gang g ito0y ito0y ma'ira ma'irap p at di makabi makabibil bilii ng ala'as ala'as.. &ati &atiga gas s na tumu tumuto toll Si Isag Isagan anii at anya anya(( #ind #indii kami kami namimili ng ala'as da'il di namin kailangan. $apangiti si Simoun. $asabi ra+ niyang duk'a ang lala+igan, da'il ang mga pari sa simba'an ay Pilipino. $ag% $ag%an anya yaya ya si Simo Simoun un sa pag% pag%in inom om ng serb serbes esa. a. Tuman Tumanggi ggi ang dala+a dala+a.. )yon kay Simou Simoun, n, Sinab Sinabii ni Padre Camorra na kaya tamad ang mga Pilipino ay da'il pala%inom ng tubig at di ng serbesa. &abilis na tumugon si Basilio1 Sabi'in ninyo kay Padre Camorra na kung siya ay iinom ng tubig sa 'alip ng serbesa, mara'il ay ma+a+ala ang san'i ng mga usap%usapan. )t dagdag ni Isagani( lumulu'od sa alak at sa serbesa na pumapatay
Itinanong ni Simoun kung ano ang itutugon niya sakaling itanong ni Padre Camorra kung kailan magiging sulak at mala+a mala+ak k na karaga karagatan tan ang tubig. tubig. Tugon Tugon ni Isagan Isagani( i( "apag pinainit ng apoy1 sa sandaling ang mumunting ilog ilog na +atak atak%+ %+at atak ak ay magk magkak akas asam amas asam ama a sa kailalimang 'inu'ukay ng tao. Binigkas ni Basilio ang isang tula ni Isagani na rin ukol sa pagtutulong ng apoy at tubig sa pagpapatakbo pagpapatakbo sa makina makina 2steam 2steam engine3. engine3. Pangarap da+ ayon kay Simoun da'il ang makina ay 'a'anapin pa. $ang $ang umalis umalis si Simoun Simoun saka saka lamang lamang nakil nakilala ala nang nang lubusa lubusan n ni Isagan Isaganii ang mag%aa mag%aala' la'as as na tina+a tina+ag g na "ardinal "ardinal &oreno. &ay dumating dumating na utusan. utusan. Ipinata+ Ipinata+ag ag ni Padre /lorentino ang pamangkin. $guni0t nakita ng kapi kapita tan n si Padr Padre e /lor /lorent entin ino o at ito0 ito0y y inan inanya yaya ya'a 'ang ng puman'ik sa ibaba+ ng kub yerta. Kabanata 3 Ang mga Alamat Dinatnan ni Padre /lorentino na nagtata+anan na ang nangas nangasa a kubyer kubyerta. ta. $agdar $agdarain aingan gan ang mga prayl prayle e sa pagkamulat ng mga Pilipino at pag%uusig sa mga bayarin sa simba'an. Dumating si Simoun. Sayang da+ at di nakita nakita ni Simou Simoun n ang mga dinaa dinaanan nan ng bapor bapor.. "ung "ung +ala +ala ra+ ra+ alam alamat at ay +ala +alang ng ku+e ku+ent nta a sa kany kanya a ang ang alinmang pook ayon kay Simoun. Isinalaysay ng kapitan ang alamat ng &alapad%na%bato. Ito ra+ ay banal sa mga mga katu katutu tubo bo noon noong g una una bila bilang ng ta'a ta'ana nan n ng mga mga espiritu. $ang pana'anan da+ ng mga tulisan ay na+ala ang takot sa espiritu, nasalin sa mga tulisan. Sinabi ng "apitan na may isa pang alamat na ukol kay Donya Donya *eronima. *eronima. Si Padre /lorentino /lorentino ang na'ingang na'ingang magku+ magku+ent ento. o. &ay magkas magkasint inta'a a'an n da+ sa -spany -spanya. a. $aging arsobispo sa &aynila ang lalaki. $agbabalatkayo ang babae. $aparito at 'ini'iling sa arsobispo na sundin nito nito ang pang pangak ako o paka pakasa sall sila sila.. Iba Iba ang ang nais naisip ip ng arsobispo. Itinira ang babae sa isang yungib na malapit sa Ilog Pasig. $aganda'an si Ben Zayb sa alamat. $ainggit si Donya i!torina na ibig ding manira'an sa ku+eba. Tinanong Tinanong ni Simoun si Padre Salvi. Sa inyong palagay, 'indi ba 'igit na mainam ay ilagay sa isang beateryo tulad ni Sta. Clara4 #indi ra+ siya makaka'atol sa mga gina+a ng isan isang g arso arsobi bisp spo, o, ayon ayon kay kay padr padre e Salv Salvi. i. )t upang upang mabago ang paksa ay isinalaysay ang alamat ni San $i!olas na nagligtas sa isang Intsik sa pagkamatay sa mga bu+ayang naging bato nang dasalan ng intsik ang santo.
$ang datnan nila ang la+a ay nagtanong si Ben Zayb sa "apitan kung saan sa la+a napatay ang isang *uevarra, $avarra o Ibarra. Itinur Itinuro o ng "apit "apitan. an. $ag'an $ag'anap ap si Donya Donya i!to i!torin rina a ng bakas bakas ng pagkam pagkamata atay y ng tubig tubig labing labingtat tatalo along ng taon taon matapo matapos s mangya mangyari ri iyon. iyon. $akasa $akasama ma ra+ ng ama ang bang bangkay kay ng anak anak,, ani ani Padr Padre e Siby Sibyla la.. Iyon Iyon da+ da+ ang ang pinakamurang libing, ayon kay Ben Zayb. $agta+anan ng iba5 iba5 Si Simo Simoun un ay namu namumu mutl tla a at +ala +alang ng kibo kibo.. Ipinalagay ng "apitan na si Simoun ay na'ilo da'il sa paglalakabay. Kabanata 4 Kabesang ales Si Tandang Selong umampon kay Basilio sa gubat ay matan atanda da na. )ng ama ama ng dal dalaga agang si Lu!ia u!ia,, si "abesang Tales, na anak ni Tandang Selo, ay isa nang kabesa kabesa de barang baranggay gay.. 6umama umaman n ito da'il da'il sa tiyaga tiyaga.. $akisama muna sa isang namumu'unan sa bukid. $ang makaipon ng kaunti ay nag'a+aan ng gubat na nang ipagtanong niya ay +alang may%ari, ar gina+a niyang tubu'an. tubu'an. Inisip niyang pag%arali pag%aralin n na sa kole'iyo kole'iyo si #uli upang mapantay kay Basilio na kasinta'n nito. $ang ang bukid ay umunlad ito ay inangkin ng mga prayle. Pinabu+is si "abesang Tales. Tinaasan nang tinaasan ang pabu+is. Di na nakaya ni "abesang Tales. $akipag% asunto sa mga prayle. &atigas ang sabi ni "abesang Tales. Ipinakita ng mga prayle ang kanilang titulo sa lupa. 7ala. $aging ka+ali si Tano. Di ibinayad ng kapalit ang anak. )nya( Binungkal ko0t tinamnan ang lupang ito, namatay at nalibing dito ang ang akin aking g asa+ asa+a0 a0tt anak anak na dala dalaga ga 8si 8si Lu!i Lu!ia9 a9 sa pagtulong sa akin kaya0t di ko maibibigay ang lupang ito kundi sa sino mang didilig muna rito ng kanyang dugo at maglilibing muna ng kanyang asa+a0t mga anak. )t anya pa rin ukol sa pagiging ka+al ni Tano, ako0y bumabayad sa abogado. "ung mananalo mananalo ako sa asunto ay alam ko na ang aking gaga+in upang siya0y mapabalik1 nguni0t kung ako0y matalo, di ko na kailangan ang anak. Tinanuran ni "abesang Tales ang kanyang bukid. Lagi siyang may pasang baril. Di makapasok doon ang sino man da'il balita si "abesang Tales Tales sa pagbaril. $agdala siya ng gulok. Balita sa arnis ang kabesa. Ipinagba+al ang gulok. $agdala siya ng palakol. Si "abesang Tales ay na'ulo na'ulog g sa kamay kamay ng mga tulisan tulisan at ipinat ipinatubo ubos. s. Isinanla ni #uli ang kanyang mga 'iyas liban sa isang lo!ket o agnos na bigay sa kanya ni Basilio. #indi rin nakasa nakasapat pat ang panubo panubos. s. Ipinasy Ipinasyang ang mangut mangutang ang kay #ermana Pen!'ang at maglingkod dito bilang utusan. $oon $oon ay bisper bisperas as ng Pasko. Pasko. "inab "inabuka ukasan san.. )ra+ )ra+ ng Pasko Pasko ay magliling maglilingkod kod na siyang siyang alila. alila. &asalimuot &asalimuot ang naging panaginip ni #uli nang gabing iyon.
Kabanata ! Ang "o#$e Buena ng Isang Kutsero *abi *abi na0t na0t inilal inilalaka akad d na ang prusis prusisyon yong g pang%n pang%no!' o!'e e buena nang dumating si Basilio sa San Diego. $aabala sila sa daan da'il nalimutan ng kutsero ang sedula nito at ito0 ito0y y kina kinaka kail ilan anga gang ng bugb bugbug ugin in muna muna ng mga mga gu+ardiya sibil. Idi Idinaan naan ang ang ima' ima'en en ni &etu &etusa sallem, em, ang ang pina pinaka ka%% mata matand ndan ang g taon taong g nabu nabu'a 'ay y sa mund mundo. o. "asu "asuno nod d na idin idinaa aan n ang ang mga mga ima' ima'en en ng tatl tatlon ong g #ari #aring ng &ago &ago.. $aka $akapa pagp gpaa aala laal ala a kay kay Sina Sinang ng ang ang itim itim na #ari #aring ng &el!'or. Itinanong kay Basilio kung naka+ala na ang kanang paa ni Bernardo Carpio na naipit sa kabundukan ng San &ateo. "asunod sa prusisyon ang mga batang malulngkot sa pag%ila+. Si San :ose naman. "asunod naman ay mga batang may mga parol. $asa dulo ng prusisyon ang Bir'en. $atapos ang prusisyon. $apuna ng mga sibil na +alang ila+ an parol ng karitela. Pinarusa'an uli ng mga sibil ang kutsroong si Sinong. $aglakad na lamang si Basilio. Tanging ba'ay ni "ap. Basilio ang tila masaya sa mga nadaraanan ni Basilio. &ay mga manok na pinapatay. $asilip ni Basilio na ang "apitan ay nakikipag%usap sa kura, sa alperes, at kay Simoun.. nagkakauna+aan na tayo, *. Simuon, ani "apitan Basilio, Tutungo tayo sa Tiani upang tingnan ang inyong mga ala'as. $agbilin ng isang kairel sa relo ang alperes. Isang pares na 'ika+ naman ang ipinakikibili0 ng kura. 2Bakit kaya 'ika+43 $asabi ni Basilio s sarili na si Simuon ay may kasindak% sindak sindak na pagkat pagkatao. ao. )ng )ng la'at la'at ay nakapag nakapag'a' 'a'ana anap% p% bu'ay sa bayang ito maliban sa amin. Sa ba'ay ni "ap. Tiyago ay iginagalang si Basilio, lalo na ng matand matandang ang utusan utusan,, nang nang makit makitang ang tumist tumistis is ng isang maysakit si Basilio na parang +alang ano man. Ibinigay ng mga utusan ang mga ulat. &ga kalaba+ na namata namatay, y, mga katulo katulong ng na napipi napipiit it at namata namatay y ang matand matandang ang nagtat nagtatano anod d sa gubat. gubat. $ang'i $ang'inay nayang ang si Basili Basilio o nang nang mabati mabatid d na sa katand katandaan aan namata namatay y ang matand matanda.. a.. Ibig Ibig niyang niyang makati makatisti stis s ng tao. tao. )ng 'ulin 'uling g balita balita0y 0y ukol ukol sa pagkad pagkaduko ukott ng mgs tulisan tulisan kay "ab. "ab. Tales. Di nakakain ng 'apunan si Basilio. Kabanata % Si Basilio $ang tumutunog ang mga batinga+ ng no!'e buena si Basili Basilio o ay pali'i pali'im m na nagtun nagtungo go sa gubat. gubat. Palii Paliitt ang bu+an. "aya0t paanina+ na tinungo ni Basilio ang libing ng kanyan kanyang g ina. ina. Ipinag Ipinagdas dasal al ang kalulu kalulu+a +a ng ina at gunita ng nakaraang may ;< taon.
$amatayan ang kanyang ina. &ay dumating na lalaking sugatan. Pina'akot siya ng ka'oy na ipansusunog sa bangkay ng ina at ng sugatang lalaki. &ay dumating pang isang lalaki. Tumulong ito sa pagtatalsakan ng ka'oy at paglilibing sa kanyang ina. Umalis siya sa gubat. Lummu+as ng &aynila. &aysakit at gulanit ang damit. $inais nang pasagasa sa mga karu+a'e da'il sa 'irap at gutom. $atagpuan niya sina "ap. Tiyago na katatpos dal'in sa beateryo si &aria Clara. "inu'a siyang katulong o utusan. Ping%aral sa Letran. Unang taon( +ala siyang nabibigkas kundi ang pangalan niya at ang salitang adsum o narito po. &inaliit siya da'il sa luma at gulanit na suot. *ayunman ay lagi siyang nagsasaulo ng leksiyon. )t nang matuos niyang sa tatlo o apat na paraan sa kanyang klase ay may => lamang ang nagtatanong di na sumama ang loob niya. $ang magsulit, natugon niya ang tanong sa kanya at ang marka niya para sa unang taon ay aprovado. )ng siyam niyang kasama'an sa pagsusulit ay nangag%ulit na la'at. Ikatlong taon. $aisipan ng pro?essor na Dominiko ang pagtanong kay Basilio na akala niya0y tanga upang magpata+a sa klase. $atugon ni Basilio ang tanong. Parang loro siya sa pagsagot. $oo0y di na tinanong si Basilio. Bakit pa tatanugin ito0y di naman nakapag% papata+a sa klase4 $a+alan ng sigla sa pag%aaral si Basilio. $guni0t isang pro?essor niya ang nasiya'ang tumanggap ng 'amon ng mga kadete sa isang pasyalan at nagyakag ng mga estudyante niya na inilaban niya sa mga kadete sable laban sa baston. $amayani si Basilio sa labanan. $akilala ng pro?essor. $ang magtapos( sobresaliente at may mga medalya pa. &u'i si "ap. Tiyago sa mga prayle mula nang magmong'a si &aria Clara. Pinalipat si Basilio sa )teneo &uni!ipal. &alaki ang natutu'an ni Basilio. $agsulit siya sa pagkabatsilyer. Ipinagmalaki siya ng kanyang mga pro?esor. $akasulit siya at kumu'a ng medisina. Pagkatapos, naging matiyaga at masigasig sa pag%aaral si Basilio. "aya di pa man nakakatapos ay nakapanggamot na siya. )t 'uling taon na ng pag%aaral ni Basilio. Pagkatapos niya0y pakaksal na sila ni #uli. Kabanata & Si Simoun Pau+i na sana si Basilio nang may marinig siyang mga yabag at li+anag na palapit. $angubli siyan sa puno ng baliti. Sa kabila ng puno tumigil ang dumating. $akilala ito ni Basilio%ang mag%aala'as nang mag%alis ito ng salamin. $angsimulang mag'ukay si Simoun sa tulong ng isang asarol. $aalaala si Basilio. Ito ang taong tumulong sa paglilibing sa kanyang ina at sa pagsunog sa isa pang lalaking doon namatay. $ag%isip si Basilio.
Sino sa dala+ang lalaking ito ang namatay o ang bu'ay na nagbubu'ay Simoun% ang si Ibarra4 $apakita na kay Simoun si Basilio at nag 'andog ng pagtulong bilang ganti sa tulong na ipanagkaloob nito nam ay ;< ton na ang nakalilipas. Tinitutukan ni Simoun ng baril si Basilio. Sino ako sa palagay mo4 tanong ng mag%aala'as. Tugon ni Basilio. "ayo po0y isang taong ma'al sa akin, kayo0y ipinalalagay ng la'at, matangi sa akin, na patay na at ang mga kasa+ian sa bu'ay ay madalas kong ikinalulungkot. Lumapit si Simoun sa binata. )niya( Basilio, ika0y nag'a'a+ak ng isang li'im na maaring magpangayaya sa akin, at ngayo0y natuklasan mo pa ang isa na kung mabubunyag ay ikasisira ng aking mga balak. )t sinabi ni Simoun na dapat ay patayin na niya si Basilio upang iligtas ang kanyang layunin. @*ayunman, 'indi ko mara'il pagsisi'an na ika0y di ko patayin. *aya ko rin ay may dapat kang ipakipagtuos sa lipunan. Ika+ at ako ay u'a+ sa katarungan Dapat tayong magtulungan. )t inamin ni Simoun na siya nga si Ibarra. Isinalaysay nito ang pagkakapaglibot sa buong daigdig upang magpakayaman. $agbalik upang ibagsak ang pama'alaang marumi sukdang ipagdanak ng dugo. Siya ra+ ay sadyang nagpapalala sa pag%iimbot at pagmamalabis ng taong pama'alaan at simba'an upang gisingin ang damdamin ng bayan sa pag'i'imagsik. $guni0t sinu+atan niya sina Basilio at mga kasama'an na nagbabalak magtayo ng paaralan ng 7ikang "astila at 'umi'inging ga+ing lala+igan ng -spanya ang pilipinas at bigyan ng pantay na karapatan ang mga "astila at Pilipino. Ito ra+ ay magbibigay daan sa Pilipinas sa pagiging bayang +alang sariling pagkukuro, +alang kalayaan at pati kapintasan ay 'iram da'il sa pagpipilit mang'iram ng +ika. Ibig ra+ nina Basilio na matulad ang Pilipinas sa mga bansang magugulo sa Timog )merika 2Sout' )merika3. )yon kay Basilio ang kastila ay isang magbubuklod%buklod sa mga pulo ng Pilipinas.
+ikang
Ito0y pinabulaan ni Simoun. )nya( )ng kastila kailanman ay di magiging +ikang pangkala'atan sa bayang ito 1 sapagka0t sa mga kulubot ng kanyang isip at sa pintig ng kanyang puso ay +ala ang mga akmang pananalita sa +ikang iyan. Iilan lamang da+ ang nakapagsasalita ng "astila. )t ang iilang ito ay ma+a+alan ng sariling kakaya'an, magpapailalim sa ibang utak, paaalipin. Tinuligsa ni Simoun ang mga pangkat na nag'a'angad luminang sa +ikang "astila at di sa kaalamang magsalita o sumulat sa sarili nilang +ika. Tinuligsa rin
niya ang mga nagpapanggap na di sila maalam magsalita at umuna+a ng sariling +ika. &abuti, ani Simoun, at 'angal ang pama'alaang "astila na aya+ magpaturo ng +ika nito sa mga nasasakupang di tulad ng Ausya at )lemanya. )ni Simoun( "ayo0y nakalilimot na 'abang ang isang bayan ay may sariling +ika, napananatili rin nito ang kanyang paglaya. )ng +ika ay isang pag%iisip ng bayan . Ini'imutok ni Simoun na ang kilusan ng kabataan sa pagpapaturo ng "astila ay ipinagdurusa ng kanyang loob. $anini+ala siyang matapat sa kabataang ito ang panini+ala na sa kapakanan ng bayan ang kanilang ginaga+a. $inais niyang kausapin sina Isagani at &a!araeg. $guni0t baka di siya pakinggan ng mga ito. $aisip rin niyang pagpapatayin ang mga ito. $agpatuloy si Simoun ukol sa kilusang ibinunsod ng kabataan Bukod sa isang pag%aaksaya ng pana'on ay nilinlang ninyo ang bayan sa pag%asa sa +ala at tinutulungan ninyong magyuko ng ulo sa mga mapangamkam. )ya+ silang matulad kayo sa mga "astila4 $apakabuti5 Paunlarin ninyo ang katutubong ugali. )ya+ kayong bigyan ng kinata+an sa "ortes4 &abuti. )no ang magaga+a ng isang tinig sa karami'an4 #abang nagmamaramot sila sa pagbibigay ng karapatan sa inyo lalong malaki ang matatamo ninyo pagkatapos upang ibagsak sila at ganti'an ng sama ang sama. )ya+ ituro sa inyo ang kanilang +ika, paunlarin ang isang katutubong +ikain nang ma+ala ang pagtatangi%tangi at magkaroon ng mga layuning pambansa. #u+ag 'ayaang magpalagay ang "astila na sila ang panginoon dito at sila0y ba'agi ng bayang ito kundi manlulupig at dayu'an. Sa gayo0y matatamo ninyo ang paglaya. Iyan ang da'ilan at binayaan ko kayong mabu'ay5 $aka'inga si Basilio. )niya0y di siya pulitiko. Lumagda siya sa ka'ilingan ukol sa paaralan da'il inaakala niyang iyo0y mabuti. Sa panggagamot da+ siya nakaukol. Sa kasalukukuyang kalagayan da+ ay di makapanggagamot nang ma'usay si Basilio ayon kay Simoun. )ng sakit ng bayan ay siyang 'igit nangangailangan ng kagamutan. 7alang 'alaga ang bu'ay na di nauukol sa isang layuning dakila, parang isang bato sa linang sa 'alip maging sangkap sa isang gusali. )ni Basilio pinili niya ang siyensiya para makapaglingkod sa bayan. $au+i sa kadakilaan ng karunungan ang pag%uusap. )ng karunungan ay pang'abangpana'on, makatao at pandaigdig. Sa loob ng ilang daantaon, kapag ang sangkatau'an ay tumalino
at +ala nang mang%aalipin at napaaalipin, iisa na ang katarungan at la'at ng tao0y mamamayan na ng daigdig at ang tanging layunin ng tao ay pagkakamit ng karunungan, ang salitang kagitingan at pag%ibig sa bayan ituturing na panatisismo o kabali+an at ikabibilanggo ng nagsasabibig nito. $apailing si Simoun. Upang makaabot da+ sa kalagayang sinabi ni Basilio ang daigdig kailangan munang lumaya ang mga tao at ito ay nangangailangan namang pagpapadanak ng dugo upang ang mga sinisikil ay makalaya sa mapaniil. Pangarap lamang da+ ang kay Basilio. )ng kadakilaan ng tao ay di magaga+a sa pagpapauna sa kanyang pana'on kundi nasa pagtugon sa kanyang pangangailangan at 'angarin sa pag%unlad. $apuna ni Simoun na 'indi naantig ang kalooban ni Basilio. Inulos niya ng tuya si Basilio. Sinabi ni Simoun na +alang ginaga+a si Basilio kundi tangisan ang bangkay ng ina na parang babae. Paano ako makapag'i'iganti4 tanong ni Basilio. )ko0y dudurugin lamang nila. Sinabi ni Simoun na tutulungan siya. #indi na ra+ bubu'ayin ng pag'i'iganti ang ina o kapatid niya, tugon si Basilio. )no ang mapapala ko kung sila0y ipag'i'iganti4 . &akatulong sa iba nang di magdanas ng gayon ding kasa+ian, tugon ni Basilio. )ng pagpapauman'in ay di laging kabaitan, ito0y kasalanan kung nagbibigaay%daan sa pang%aapi. 7alang mang%aalipin kung +alang paaalipin. )t ipinaalaala ni Simoun na sa pag%aaral ni Basilio ay maaaring danasin nito ang dinanas ni Ibarra. $agtaka si Basilio. Siya na ra+ ang inapi ay siya pa ang kamumu'ian. Likas sa tao ang mamu'i sa kanyang inaapi, ani Simoun. $guni0t di ko sila pinakikialaman1 pabayaan nila akong makaga+a at mabu'ay. Tugon ni Basilio na sinundan ni Simoun ng( )t magkaanak ng mababait na alipin )ng mga damdaming mabuti o masama ay namamana ng anak. "ayo ay +alang 'angad kundi isang munting ta'anan, kaunting kagin'a+a'an, isang asa+a1 isang dakot na bigas1 at iyan ang mit'iin ng marami sa Pilipinas, at kung iyan ay ibigay sa inyo, ituturing ninyong kayo0y mapalad na. &agmamadaling ara+ na. &atapos sabi'ing di niya pinagbaba+alan si Basilio sa pagbubunyag ng kanyang li'im ay sinabing kung may kailangan si Basilio ay magsadya lamang ito sa kanyang tanggapan sa -s!olta. $agpasalamat si Basilio. $ai+an si Simoun na nag%iisip( Di kaya niya napani+ala si Basilio sa pag'i'iganti o may balak itong mag'iganti nguni0t naglili'im lamang at nais sarilinin iyon o sadyang +ala nang 'angad mag'iganti.
Lalong nagtumining sa loob ni Simoun ang matinding nasa na makapag'iganti. Kabanata ' (aligayang )as*o #indi nag'imala ang bir'en. Di nagbigay ng karagdagang salaping kailangan ni #uli. $atuloy si #uli sa pagpapaupa kay #ermana Pen!'ang. 2Iyon ay ara+ ng Pasko3. Sa sama ng loob ay napipi si Tandang Selo. Kabanata 9 Ang mga )ilato Pinag%usapan sa bayan ang nangyari kay Tandang Selo at kung sino ang may kasalanan sa ipinagkagayon ng matanda. )ng alperes o tenyente ng guardia sibil4 )no ra+ ang kasalanan niya4 "aya lamang da+ niya sinamsam ang mga sandata ay utos sa kanya iyon, 'indi upang bigyan ng pagkakataon ang mga tulisan upang madukot si "abesang Tales. )t di ra+ niya kasalanan kung di man matagpuan si "abesang Tales. )ng asenderong bagong gumaga+a ng lupa ni "abesang Tales4 Paano ra+ niya isusuplong ang pagdadala ni "abesang Tales ng armas e kung tingnan siya0y parang pinipili ang pinakamabuting patamaan sa kanya. "ung namalagi ra+ si "abesang Tales sa ba'ay ay di sana nadukot ng mga tulisan. Si #ermana Pen!'ang na bagong panginoon ni #uli4 )ng may sala ra+ ay si Tandang Selo na rin na may kasalanan da'il di marunong magdasal at di nagturo ng +astong pagdarasal sa mga kaanak na tulad ng ginaga+a niya ngayon kay #uli na tinuturuan niya ng dasal at pinababasa niya ng aklat na. Tandang Basyong &akunat. $ang mabalitaang tutubusin ni Basilio ang kasinta'an ay nagsabing si Basilio ay isang demonyong nag%aanyong estudyante na ibig magpa'amak sa kalulu+a ng dalaga. $akau+i si "abesang Tales sa tulong ng salaping napagbil'an ng mga ala'as ni #uli at nautang n g dalaga kay #ermana Pen!'ang. $abatid niyang iba na ang gumaga+a ng kanyang lupa, nagpaupang utusan si #uli, pipi ang amang si Tangdang Selo, at pinaalis siya sa kanyang ba'ay, sa atas ng 'ukuman at sa katu+aan ng mga kura at gugma+a ng lupa. Si "abesang Tales ay naupo sa isang tabi at nanatiling +alang kibo. Kabanata 1+ Kayamanan at Karalitaan Sa ba'ay ni "abesang Tales nakipanuluyan si Simoun. Ito0y nasa pagitan ng San Diego at Tiyani. $agdara'op si "abesang Tales ngunit dala nang la'at ni Simoun ang pagkain at ibang kailangan at dala+ang kaban ng mga
Ipingmalaki ni Simoun ang kanyang rebolber kay "abesang Tales. $agdatingan ang mga mamimili ng ala'as. Si "apitan Basilio, ang anak na si Sinang at asa+a nito, Si #ermana Pen!'ang mamimili ng isang singsing na brilyante para sa bir'en ng )ntipolo. Binuksan ni Simoun ang dala+ang maleta ng ala'as. &ga ala'as na may iba0t ibang uri, ayos, at kasaysayan. $apatingin si "abesang Tales sa mga ala'as ni Simoun. $aisisp niyang parang sa tulong ng kayamanang iyon ay tinutudyo siya ni Simoun, nilalait ang kanyang kapa'amakan. Sa bisperas pa naman ng ara+ ng kanyang pag%alis sa ba'ay niyang iyon isa lamang pinakamaliit sa mga brilyanteng iyon ay sapat nang pantubos kay #uli at makapagbigay ng kapanatagan sa matanda na niyang ama. 7ala namimili isa man sa mga nagsita+ad sa mga luma ang makasaysayang ala'as ni Simoun. Inilibas ni Simoun ang mga bagong 'iyas. Dito namili sina Sinang at iba pa. Siya ra+ ay namimili rin ng ala'as, ani si Simoun. Tinanong si "abesang Tales kung may may ipabibili. Iminungka'i ni Sinang ang ku+intas. Tina+aran agad ni Simoun ng makilalang iyon nga ang ku+intas ng kasinta'ang nagmong'a. Limandaang piso. ipagpalit ng "abesa sa alin mang 'iyas na maibigan niya. $ag%isip si "abesang Tales. )ni #ermana Pen!'ang ay di dapat ipagbili iyon da'il minabitu pa ni #uli ang paalila kaysa ipagbili iyon. Isinangguni ra+ muna ni "abesang Tales sa anak ang bagay na iyon. Tumango si Simoun. $gunit nang nasa labas na ng ba'ay ay natana+ ni "abesang Tales ang prayle at ang bagong gumaga+a ng lupa. $angagta+anan pa iyon ng makita si "abesang Tales. Tulad niya ay isang lalaking nakita ang kanyang asa+a na kasama ang ibang lalaki at pumasok sa isang silid at nangagtatat+anang inagla'i ang kanyang pagkalalaki. Bumalik ng ba'ay si kabesang Tales. Sinabi kay Simoun na di niya nakausap ang anak. "inabukasan, +ala si "abesang Tales. *ayundin ang rebolber ng mag%aala'as%+ala sa kaluban at ang naroroon ay isang sulat at ku+intas ni &aria Clara. #umingi ng pauman'in si "abesang Tales sa pagkaka'u'a ng baril na kailangan da+ niya sa pagsapi niya sa mgas tulisan. Pinagbilinan si Simoun na mag% ingat sa paglakad sapagkat pagna'ulog ang mag% aala'as sa kamay ng mga tulisan ay mapapa'amak ito. )ni Simoun%sa +akas ay natagpuan ko ang taong aking kailangan( Panga'as ngunit mabuti nga ito%marunong tumupad sa mga pangko. Dinakip ng mg a gu+ardiya sibil si Tandang Selo. $atutu+a si Simoun. Tatlo ang pinatay ni "abesang
Tales ng gabing iyon. )ng prayle, ang lalaking gumaga+a sa lupa, at ang asa+a nito ay nagkaroon ng madugong pagkamatay%putol ang leeg at puno ng lupa ang bibig. Sa tabi ng bangkay ng babae ay may papel na kinasusulatan ng Tales na isinulat ng daliring isina+sa+ sa dugo. Kabanata 11 ,os Baos )ng "ap. #eneral ay nangaso sa Bosoboso. &ay kasama siyang banda ng musiko sapagka0t siya ang pangala+ang patrono real ng Pilipinas o kinata+an ng patrono real ng 'ari. 7alang nabaril na ibon o usa ang "apitan 'eneral. Ibig na sanang pagbi'isang% usa ang isang tao. &abuti na ra+ iyon sapagka0t maa+ain siya sa 'ayop. )ng totoo0y natutu+a siya0t di makikita na di siya makatatama ng ibon o usang babarilin. $agbalik sila sa Los Banos. $oo0y ika%<; ng Disyembre. $aglalaro ng tresilyo sa ba'ay%ali+an sa Los%Banos ang "apitan #eneral, si Padre Sibyla at Padre Irene. *alit na galit naman si Padre Camorra. #indi alam ng 'uli na kaya nagpapatalo ang dala+ang kura ay sapagka0t nais nilang makalamang sa isa sa pakikipag%usap sa "apitan ukol sa paaralan ng kastilang balak ng kabataan.
nang limang ara+31 isang pag%papapiit sa limang bu+an1 isang utos na pagpapatapon na +alang nakasulat na pangalan1 karapatan sa isang madaliang utos na pagpapabaril sa iasng taong pipiliin ko at iba pa. Sa kakaibang kundisyong ito ng pagsusugal ay napalapit sina Don Custodio , Padre /ernande at ang &ataas na "a+ani. )ng 'uli ay nagtanong kung ano ang mapapala ni Simoun sa kanyang mga 'iling. Para ra+ luminis ang bayan at maalis na la'at ang masasamang damo, tugon ni Simoun. Ipinalalagay ng nangakarinig na ang gayong kaisipan ni Simoun ay ga+a ng pagka'arang sa kanya ng mga tulisan. Sinabi naman ni Simoun na nang pigilan siya ng mga tulisan ay +alang kinu'a sa kanya kundi ang niyang rebolber at mga bala. "inumusta pa ra+ ang 'eneral. &arami ra+ baril ang tulisan . )nang 'eneral ay ipagbaba+al niya ang mga sandata. )ni Simoun( #u+ag. )ng mga tulisan ay marangal1 sila ang tanging marangal na kumikita ng ikabubu'ay nila. #alimba+a, pa+a+alan ba ninyo ako nang di man lang kukunin ang aking mga ala'as 4 )ng kasamaan ay +ala sa mga tulisan sa bundok nasa mga tulisan sa bayan at siyudad. *aya ninyo, ani Padre Sibylang nakata+a.
Samantalang nagsusugal ay pinag%aralan at pinasya'an ng "apitan ang mga papeles ng pamama'ala na inisa% isa ng kali'im pagpapalit ng tungkulin, pagbibigay ng biyaya, pagpapatapon at iba pa. Saka na ang ukol sa paaralan ng kastila. $aroon si Don Custodio at isang prayleng Dominiko% si Padre /ernande.
*aya natin , ganti ni Simoun, Tayo nga lamang ay mga di%'ayagang tulisan.
$agalit si Padre Camorra da'il sa isang sinadyang maling sugal ni Padre Irene na ikinapanalo ng "apitan. Punyales, si "risto na ang makipagsugal sa inyo5 ani Padre Camorra at tumayo na.
Ipinasiya ng 'eneral na ipagba+al ang armas de salon 2sandatang pampalamuti sa salas3. Tumutol ang &ataas na "a+ani. 7ala ra+ bansa sa daigdig na nagbaba+al niyon. &anok lang da+ ang kayang patayin niyon. Laging sinasalungat ang 'eneral ng &ataas na "a+ani. 7alang nangyari sa pagtutol ng 'uli. $agbigay ng payo si Simoun. #u+ag ipagba+al ang armas de salon liban sa iisang sukat na kasalukuyang nabibili noon. Ito ang nasunod.
Si Simoun ang pumalit kay Padre Camorra. Siya ay biniro ni Padre Irene na kanyang itaya ang kanyang mga brilyante. Pumayag si Simoun. 7ala ra+ namang maitataya ang kura. )ni Simoun( )ko0y babayaran ninyo ng pangako. "ayo Padre Sibyla, sa ba+at limang bilang ay mangangako na kayo0y di kikilala sa karalitaan, kababaang loob, at pagsunod sa kabuti'ang asal 2magmamalabis siya sa malu'ong pamumu'ay at paggugol, di siya magpapakita ng a+a sa mga duk'a, at di siya susunod sa mga tuntunin ng kabuti'ang asal.31 at kayo, Padre Irene, sasabi'in lamang ninyo na lilimutin ninyo ang kalinisang ugali, ang a+a sa kapu+a, at iba pa. Sa maliit na 'ini'ingi ko0y kapalit ang aking mga brilyante. )t ito 2tinapik pa ang "apitan #eneral3, sa limang bilang ay isang vale na limang ara+ sa piitan 2ka ata ni Si abilan is tao
Ika%;;(<> na. Itinigil ng 'eneral ang laro at parunggitan. &ay kala'ating oras pa0t mananang'ali na marami pa tayong suliraning pag%uusapan.
Sunod na pinag%usapan ang suliranin ng paaralan sa Tiyani. )ng guro ay 'umi'ingi ng ba'ay%paaralan. )ni Padre Sibyla si So!rates ay nagturo sa plasa, si Plato sa ilalim ng mga ka'oy at si #esus ay sa mga bundok. Pilibustero ra+ ang guro sa Tiyani, ayon kay Padre Camorra. Ipinasiya ng 'eneral na pigilin sa pagtuturo ang guro. Tumutol ang &ataas na "a+ani. )nang 'eneral ay di dapat 'umusay pa sa -spanya ang mga paaralan pa sa Pilipinas. Sa susunod , dugtong pa nito, la'at ng daraing ay pipigilin sa tungkulin.
Ipinayo ni Don Custodio na ga+ing paaralan ang sabungan. "ung linggo at pista lang lang da+ ginagamit at pinakamaayos na gusali, ang mga sabungan. "ung simpleng ara+ da+ ay nakati+ang+ang lamang. Pinutol ng 'eneral ang pagtatalo. Pag%aaralan da+ niya. Isinunod ang balak na paaralan ng kabataan ukol sa 7ikang "astila. )nim na bu+an nang nag'i'intay ito ng pagpapasiya. Tinanaong ng 'eneral ang ka+ani Sang%ayon ang tinanong. Pinuri ang balak ng kabataan. Tumutol sa balak si Padre Sibyla. 7ala ra+ sa pana'on at isang pag'amak sa mga Dominiko. )yon kay Simoun ay ka'ina%'inala ang balak. Iniisip ni Padre Irene na tagapagsalita ng kabataan para sa paaralan na +ala nang pag%asa ang paaralan. Tutol si Simoun. Ipinasyang 'u+ag nang magsalita. Inisa%isa ang kabataang may panukala ng paaralan. Si Isagani ra+ ay ma'ilig sa pagbabago at pagsulong kaya0t mapanganib. Ipinagtanggol ni Padre /ernande si Isagani. )ni Padre Camorra, ang binata ay bastos. Sa bapor da ay itinulak niya at siya0y itinulak din nito. )ng mayamang si &a!araig na paborito ni Padre Irene ay may taga% tangkilik na isang kondesa kaya0t di ito pinag%usapan. Isinunod si Basilio. Tubig na tulog da+ ito, ayon kay Padre Irene. Ta'imik da+ at may pinagmulang si Padre Salvi ang 'igit na nakaaalam2ngunit +ala si Padre Salvi.3 Tila ra+ nakabangga na ito ng mga sibil at may ama itong napatay sa isang pag'i'imagsik. Itala ra+ ang pangalan ni Basilio, utos ng 'eneral. Tumutol ang ka+ani. Ipinagtanggol ang kabataan. Tumango sina Padre /ernande, Padre Irene at Don Custodio. Tumutol si Padre Camorra( )ng mga Indiyo ay di dapat matuto ng kastila at pagnatuto ay makikipagtalo sa mga kastila. )ni Padre Sibyla( #indi pinag%uusapan dito ang pagtuturo ng kastila( dito ay may isang li'im ng pag'a'amok ng mga estudyante at ng Unibersidad ng Sto. Tomas. Pag nasunod ang kanila, natalo kami 2mga Dominiko3, yayabang ang mga iyan at tuloy%tuloy na. Pagkatapos naming bumagsak, isusunod nila ang Pama'alaan. $agsalita si Padre /ernande na isa ring Dominiko( Pulitika'in natin sila para di nila masabing tinalo nila tayo. Sa 'alip na labanan natin sila ay sang%ayunan natin at puri'in sa balak nila. Bakit makikipagkagalit tayo sa Bayan1 kakaunti tayo, marami sila. "ailangan natin sila, tayo0y di nila kailangan. $gayo0y ma'ina ang bayan. $gunit bukas%makala+a0y lalakas iyan. &atu+id ang
mga ka'ilingan ng mga estudyante. "ikilala pa sila sa atin ng utang na loob. *umaya tayo sa mga #esu+ita. Lalong nagalit si Padre Sibyla nang mabanggit ang 'esu+ita. $agsabad% sabaran ang magkaka'arap at di nauna+aan ang la'at. Pumasok ang kura sa Los Banos upang sabi'ing naka'anda na ang panang'alian. Siyang pagbulong ng mga "a+ani sa #eneral. )ng anak noong si "ab. Tales ay 'umi'iling na palayain ang kanyang nuno na napipiit kapalit ng ama. "umatig si Padre Camorra sa pagpapalaya. Sumang% ayon ang #eneral. Kabanata 12 )la#ido )enitente &alungkot na patungo sa Unibersidad ng Santo Tomas si Pla!ido Penitente sapagkat ibig na niyang tumigil ng pag%aaral tulad ng nasabi na niya sa sulat niya sa ina. Pinakiusapan nga lamang siya ng ina na ka'it batsilyer sa artes ay matapos niya.$asa ikaapat na taon na siya. )ng pag'a'angad ni Pla!ido na magtigil ng pag%aaral ay palaisipan sa kanyang mga kababayang taga Tana+an. Siya ang pinakamatalino sa bantog na paaralan ni Padre alerio roon. #indi naman siya sugarol, +alang kasinta'ang magyayayang pakasal, at laban sa mga aral ng Tandang Basyong &akunat, masalapi. $agulat pa si Pla!ido nang makapasok na siya sa &agallanes 2dating Sto.Domingo3 at siya0y tapikin ni :uanito Palae sa balikat. Si Palae ay mapag'angin at paborito ng mga guro. )nak ng mestisong "astila. &ayaman. &ay pagkakuba. "inumusta ni :uanito ang bakasyon ni Pla!ido. Pagkatapos ay ibinalita ang pagbabakasyon niya sa Tiyani, kasama si Padre Camorra. $ang'arana ra+ sila ng magagandang babae. 7ala ra+ ba'ay na 'indi nila napan'ik. )t may ibinulong kay Pla!ido na ikinamang'a tila ng 'uli. Tanga ra+ si Basilio sa pagkakaroon ng katipang tulad ni #uli. Pero susuko rin da+ si #uli kay Padre Camorra. $agtanong ng leksyon si Palae kay Penitente sapagkat noon' lamang papasok ang kuba. Pulos +alang pasok noong nakaraang mga ara+. &ay kaara+an ng guro, may pista ng santo, mayroong umambon. )ng leksyon da+ nila ay ukol sa mga salamin. $iyaya ni Pelae si Penitente na maglak+atsa. Tumutol ang 'uli. $agpatuloy sila ng paglakad. &ay naalala si Pelae. $ang 'ingi ng abuloy para sa monumento ng isang paring Dominiko. $agbigay si Pla!ido para magtigil na si Pelae at alam din ng Batangueno na nakatutulong ang
na sila sa Unibersidad. $aroon si isagani na nakikipagtalo ukol sa aralin. )ng ibang estudyante ay naniningin ng magagandang dalagang nagsisimba. $amutla at namula sa lugod si Isagani nang magkulusan ang mga mag%aaral at magtinginan sa isang bagong dating na vi!toria o karu+a'e. $akita niya si Paulita *ome, ang kanyang katipan, na kasama si Donya i!torina. Si Donya i!torina ay ngumiti kay :uanito Pelae. Si Tadeo na kaya lamang pumasok sa paaralan ay upang alamin kung may pasok at kung mayroon ay aalis at magdada'ilang maysakit ngunit nakapapasa, sa anong 'imala ay napasunod kay Paulita sa simba'an. $agpasukan na sa paaralan ang mga estudyante. $guni0t may tuma+ag kay Pla!ido. Pinalagda si pla!ido sa kasulatang tutol sa balak na paaralan ni &a!araig. #indi lumagda si Pla!ido. 7alang pana'ong basa'in ang kasulatan. $alaala niya ang isang amain na na+alan ng mga pag%aari nang lumagda sa isang kasulatang di binasa. $guni0t sa matagal na pagpipilitan ay na'uli sa klase si Pla!ido Petinente. Pumasok parin si Pla!ido. #indi na patiyad. Pinatunog pa ang takong ng sapatos. Inakala niyang ang pagkaka'uli niya ay pagkakataon na upang siya0y mapuna at makilala ng kanyang guro. Sila0y may ma'igit na ;> sa klase. )t siya nga0y napuna ng guro na li'im na nagbanta. Bastos magbabayad ka sa akin. Kabanata 13 Ang Klase sa )isi*a Isang silid na talu'aba ang silid ng klase. )ng upuan ay parang 'agdan na tatlong baytang at nakapaligid sa < panig ng silid. Sa isang dulo ng silid ay ang 'apag ng guro na sa likod ay ang pisarang may nakasulat na iva5 na naroon mula pa nang unang ara+ ng pasukan sa taong iyon. 7alang palamuti ano man ang mga d ingding na bato. &ay mga kasangkapan sa pisika nguni0t ito ay nakasusi sa isang aparador na may salamin at kung gamitin man ay ipinakikita lamang sa klase mula sa malayo tulad ng Santisimo ng Pare. Iyon ay ipinakikita lamang sa mga dayu'an upang di masabi ng mga ito na na'u'uli ang UST sa ibang bansa sa ka'usayan sa pagtuturo at kaya lamang di natututo ang mga Pilipino ay da'il katutubo ang +alang%katalinu'an. )ng guro, si Padre &illon ay isang batang Dominikong napabantog sa pilosopiya sa "ole'iyo ng San :uan de Letran. Iyon ang una niyang pagtuturo ng pisika. Unang tinanong sa klase ang isang antukin. Parang ponograpo itong tumugon ng isang isinaulong leksiyon na ukol sa salamin, ba'agi nito, kauriang bubog o kalaing. Pinatigil ng guro ang estudyante. Pinilosopiya ang musika. "ung kalaing, metal at bubog da+ ang salamin ano ra+ uri ang ka'oy na may makintab na
barnis o marmol na binuling maigi4 Di tinugon ng estudyante ang tanong. Ipinagpatuloy ang isinaulong aralin na parang plakang natigil at muling pinaandar sa ponograpo. Pinatigil uli ang estudyante, muling tinanong sa sampay bakod na kastila. Binulungan ito ni Pelae. &ali ang idinikta. Sinunod nito. $ata+a pati ang guro matapos insultu'in ang estudyante. Binigyan uli ng tanong sa ba'agi ng salamin. "ung ano ang ibaba+ ay siyang salamin, bale +ala ang 'arapan1 ang ma'alaga0y ang nasa likuran. Di ba4 $alito ang estudyante. La'at ay sumesenyas na sumang%ayon na siya at nadikta'an siya ni Pelae nang Con!edo, Padre, 2sang%ayon Padre3. Iyon ang itinugon ng estudyante. Tanong uli ng prayle( "ung katkatin ang asoge sa likod at palitan ng bibingka, ano mayroon4 Bulong ni Pelae( Bibingka5 Tina+ag ng propesor si Pelae. Tumayo ang tina+ag. $apabubulong ito kay Pla!ido. Sa katatapak sa paa ni Penitente ay napasiga+ sa sakit ang tagadikta. Siya ang tinatanong ng propesor matapos na siya0y mura'in at taguring espiritu sastre. Sinasabi ng aklat na ang mga salaming kalaing ay binubuo ng tanso o ng iba pang kalaing, totoo o 'indi4 tanong ng guro. *anyan ang sabi ng aklat, Padre, tugon ni Pla!ido. )ng salaming bubog ay binubuo ng isang patag na bubog na ang magkabilang muk'a ay pinakintab ng maigi at ang isang muk'a ay kinulapuan ng tinggang puti, tama4 Iyan ang sabi ng aklat,Padre4 )ng tinggang puti ba ay kalaing4 Sabi po ng aklat. -rgo 2samakatu+id3, ang salaming bubog na may merkuryo, isang kalaing, ay salaming bubog%kalaing. Paano mo maipalili+anag, espiritu sastre4 $alito si Pla!ido. Inulan ng mura si Pla!ido. $agta+anan ang klase. Itinanong ang pangalan ni Pla!ido. $apalatak na patuya ang kura. )nito( Pla!ido Penitente lalong angkop ang Pla!ido suplado. Lalapatan kita ng peniten!ia. #inanap sa ma'abang talaan ang pangalan ni Pla!ido. ) labinlimang pagliban5 IEsa lang at aalisin ka na sa klase. $apatindig si Pla!ido. )apat da+ ang liban niya at ikalima ang pagka'uli niya. #imig intsik na nanuya ang guro. Bi'ira akong bumasa ng talaan kaya0t sa ba+at
isang 'uli ay limang liban ang inilalagay ko. &akaikatlo kitang na'uli kaya0t labinlima. "ung ang limang liban mong inamin ang susundin ko, may utang ka pang ;>. )t bibigyan kita ng masamang marka sa masamang sagot mo ngayon. $gunit Padre, 'indi dapat na ang isang +ala sa klase ay makabigkas ng mali sa aralin, tanong ni Pla!ido. @)... pilosopong metapisiko5 #indi mo ba alam na maaaring ang lumiban sa klaseng iyon, saan man siya naroon, ay di rin nakaalam ng aralin4 Pilisopastro5@ panunuya pa ng Pari. $agpanting ang tainga ni Pla!ido. Tama na, Padre. &aaring marka'an ninyo ako nang ano mang marka nguni0t +ala kayong karapatang umagla'i sa akin5 Inyo na ang inyong klase5 )t ang estudyante ay umalis nang +alang paalam . $atigagal ang klase. Di nila akalaing maga+a iyon ni Pla!ido. $agsermon ang pari. $agsu+ail da+ si Pla!ido sa mga tumataguyod sa paaralan ng kastila. $agmura si Padre &illon 'anggang sa tumugtog ang kampanilya. $aglabasan ang may <= na estudyanteng di pumapasok nang +alang nalaman at lumabas nang sa gayon ding kalagayan. Kabanata 14 Sa Ba$ay ng mga (ag-aaral &alaki ang ba'ay na tinitira'an ng estudyanteng si &akaraig. &alu+ag ang ba'ay na ito at puro binata ang nakatira na pa+ang nangangasera. Iba%iba ang kanilang edad at pag%uugali.
Kabanata 1! Si Senyor )asta Ikinu+ento ni Isagani kay Senyor Pasta ang kanilang sit+asyon at ang naging reaksyon nito ay mapanganib da+ ang ganyang uri ng mga petisyon, mas mabuting 'ayaan da+ na gobyerno ang kumilos. Kabanata 1% Ang Kasawian ng Isang Intsi* Si Fuiroga, isang negosyanteng Intsik na nag'a'angad magkaroon ng konsulado ang kanyang bansa ay nag'andog ng isang 'apunan. Dinalu'an ito ng mga tanyag na panau'in, mga kilalang mangangalakal, mga prayle, mga militar, mga ka+ani ng pama'alaan, gayun din ang kanilang mga suki. Dumating si Simoun at nang singilin niya si Fuiroga sa utang na siyam na libong piso, sinabi nitong nalulugi siya. Inalok ni Simoun na ba+asan ng dala+ang libong piso ang utang ni Fuiroga kung papaya gang intsik na itago sa kanilang bodega ang mga armas na dumating. #indi ra+ dapat mangamba ang Intsik, sapagkat ang mga baril ay unti%unting ililipat sa ibang ba'ay na pagkatapos ay gaaga+an ng pagsisiyasat at marami ang mabibilango. Siya ay lalakad sa mga mapipiit upang kumita. $apilitang sumang%ayon si Fuiroga. )ng pangkat ni Don Custodio ay nag%uusap tungkol sa komisyong ipapadala sa India para pag%aralan ang pagga+a ng sapatos para sa mga sundalo.Sa pulutong ng mga pari, ay pinag%uusapan nila ay tungkol sa ulong nagsasalita sa may perya sa Fuiapo na pinamama'alaan ni &r. Leeds. Kabanata 1& Ang )erya sa .uia/o
Si &akaraig ay isang mayamang mag%aaral ng abogasya at pinuno ng kilusan ukol sa isyu sa )kademya ng +ikang kastila. )ng panguna'ing estudyante na sina Isagani, Sandoval, Pe!son at Pelae ay inimbita'an ni &akaraig upang pag%usapan ang kanilang pakay. &ananalig sina Isagani at Sandoval na pagbibigyan 'iling, samantalang nag%aalinlangan si Pe!son. Si Sandoval ay lara+an ng mga kastilang may malasakit at pagpapa'alaga sa mga Pilipino.
&aganda ang gabi. )ng perya0y punong%puno ng panonoorin at manonood. )ng ; galing sa ba'ay ni Fuiroga ay patungo sa kubol ni &r. Leeds. Tu+ang%tu+a si Padre Camorra sa dami ng magagandang dalagang nakikita lalo na nang makasalubong si Paulita na kasama nina Isagani at Donya i!torina. Punyales5 "ailan pa ako magiging kura sa Fuaipo, anang makamundong prayle at kinurot sa tiyan si Ben Zayb. Si Isagani nama0y inis sa ba+a0t tumititig kay Paulita.
&ay dalang magandang balita si &akaraig. Ibinalita nila na si Padre Irene ay ang nagtatanggol sa kanila laban sa mga sumalungat sa kanilang ad'ikain. "ailangan ng grupo ang pagkiling ni Don Custodio, isa sa mga kataas% taasang lipon ng paaralan sa kanilang panig. Dala+ang paraan ang kanilang naisipupang pumanig sa kanila si Don Custodio, si *. Pasta isang manananggol at si Pepay na isang mananaya+ na matalik na kaibigan ni Don Custodio. $apagkaisa'an ng la'at na piliin ang manananggol upang maging marangal ang kapamaraanan
&ay pinasok na tinda'an ng mga tau%tau'ang ka'oy ang pangkat nina Padre Camorra. $ag'a+igan sila%sila. )ng isa ra+ ay ka'a+ig ni Zayb. "a'a+ig da+ ni Padre Camorra ang isa. &arami ang lilok na anyong Prayle. &ay isang ku+adrong tanso ng babaing pisak ang mata, gula%gulanit ang damit, nakalupasay at namimirinsa at namimirinsa ng lumang damit. )yon kay Padre Camorra ay isang 'anggal ang umisip ng lara+ang iyon. Sumagot si Ben Zayb na iyon ay ayon sa pamagat( la Prena /ilipina o prinsang ginagamit sa Pilipinas. Isa namang
ku+adro ay naglalara+an ng isang lalaking nakagapos ang mga kamay at tinuturuan ng mga gu+ardiya sibil. Pamagat )ng Bayan na )kaba . Pinagta+anan din nila ito. &ay nakitang lara+an na ka'a+ig ni Simoun. #inanap nila ang mag%aala'as. 7ala ito. )yon kay Padre Camorra0y natakot na baka pagbayarin nila sa pagpasok sa paglabas ni &r. Leeds. )ni Ben Zayb naman( Baka natakot na matuklasan natin ang li'im ng kanyang kaibigan si &r. Leeds. &akikita ninyo0t ang la'at ay sa salamin lamang. Kabanata 1' Ang mga Kadayaan Sinalubong ni &r. Leeds ang mga panau'in sa kanyang perya. Bago nagsimula ang palabas, nagsiyasat si Ben Zayk upang &akita ang salamin sa kanyang inaasa'ang matagpuan, ngunit +ala siyang nakita. Pumasok si &r. Leeds sa isang pinto at may dalang ka'ong ka'oy sa kanyang pagbabalik. Ipinali+anag niya na ito ay natagpuan naiya sa isang libingang nasa% piramid ni "'u?u, isang Paraon ng -'ipto. )ng ka'on ay may lamang abo at kapirasong papiro na kinasusulatan ng dala+ang salita. Sa pamamagitan ngpagbigkas ngunang salita ang abo ay nabubu'ay at nakakausapang isang ulo at pagbanggit ng ikala+ang salita ito ay babalik sa dating kinalalagyan nito. Bumigkas ng isang salita si &r. Leeds, lumabas ang isang ulo at sinsbi nitong siya si Imut'is. Siya ay umu+i sa sariling bayan pagkatapos ng pag%aaral at ma'abang paglalakbay. Sa kanyang pagdaraan sa Babilonia ay nabati niya ang isang li'im na 'indi ang tunay na Sumerdis ang namama'ala doon kundi si *autama, isang magnanaka+ ng kapangyari'an at namama'ala sa tulong ng pandaraya. Sa katakutang isumbong siya kay Cambises ay binalak ang ikakasa+i ni Imut'us sa tulong ng mga saserdoteng Taga%-'ipto na siyang nakapangyayari noon sa kanilang bayan. Siya ayumibig sa isang anak ng pari at naging kaaga+ niya rito ang pari sa )bidos. $agpanukala ang pari ng kagulu'an at siya ang sinangkalan. Isinakdal siya at napiit, tumakas at napatay. )yon sa ulo siya ay nabu'ay muli upang i'ayag ang gayong kataksilan. Titig na titig kay Padre Salvi ang esping'e 'abang nagsasalita ito. Da'il sa takot 'inimatay ang prayle. "inabukasan nagpalabas ng utos ang gobernador na nagbaba+al sa palabas ngunit +ala na si &r. Leeds, nagtungo ito sa #ongkong dala ang kanyang li'im. Kabanata 19 Ang (itsa
Lumabas sa klase si Pla!ido Penitente. #indi na siya ang dating mapagtimpi. *alit na galit siya. $ais niyang guma+a ng isang liboGt isang pag'i'iganti. Parang ibinubulong ng kanyang bud'i( Pla!ido Penitente, ipakilala mong ika+ ay may karangalan, na ika+ ay matapang at maginoo. Taga%Batangas ka na ang paglait ay 'inu'ugasan ng dugo. $akitang nagdaan ang isang sasakyang kinalulunanan nina Padre Sibyla at Don Custodio. $ais niyang 'abulin ang kura at i'agis sa ilog. $apadaan sa -s!olta. &ay naraanang dala+ang )gustino sa pinto ng basar ni Fuiroga. Ibig pag% uundayan ng suntok. $agpigil. &ay naraanang dala+ang kadete na nakikipag%usp sa isang ka+ani. Sinagasa niya ito. Tumabi ang mga kadete. Inaali'an ng 'amok si Pla!ido. Inakala na ni Pla!idong +ala na siyang pagkakataong mag%aral. )niya sa sarili. #indi ra+ kami marunong mag'iganti. Dumating na sana ang lintik at nang makita nila. $aratnan ni Pla!ido sa ba'ay na kanyang tinutuluyan ang kanyang ina si "abesang )ndang. "ararating nito mula sa Batangas. Sinabi ni Pla!ido na di na siya mag% aaral. $ag'inagpis ang ina. $akiusap sa anak. $agpaalam si Pla!ido sa ina. *inala nito ang Sibakong, Tundo, San $i!olas, Sto. "risto. &ainit pa ang ulo. $guniGt nakaramdam ng gutom. $aisipang umu+i. Inakalang +ala na sa ba'ay inaGt nagtungo na sa kapitba'ay upang makipangginggi. &ali siya. $aroon pa ang ina. $ag'i'intay. Ipinakiusap da+ ni "abesang )ndang sa prokurador ng )gustino na iayos ang suliranin ni Pla!ido sa nakagalit na Dominiko. )ya+ ni Pla!ido. Tatalon da+ muna siya sa ilog Pasig o magtutulisan bago mag%aral na muli. $agsermon uli ang ina ukol sa pagtitiis. Di na kumain muna, muling umalis ang binata. $agtungo sa daungan ng mga bapor. Inisip niyang magtungo sa #ongkong, magpayaman at kalabanin ang mga prayle. *inabi siya sa paggagala. 7alang natagpuang kaibigan. $apatungo siya sa perya. $akita niya si Simoun. Sinabi niya dito ang nangyari sa kanya at ang 'angad niyang pasa% #ongkong. $apatulog siya sa mag%aala'a. Isinama ni Simoun si Pla!ido sa kanyang karu+a'e. Pag%karaan ng pagtakbo ipinatigil ang sasakyan. Bumaba sina Simoun at Pla!ido. $akita nina Pla!ido sina Isagani at Paulita na namamasyal. $ainggit si Pla!ido. "inainisan sina Simoun at Isagani. )nya( Sa ganyan lamang mapapakinabangan. $agpatuloy ng paglalakad sina Simoun at Pla!ido 'anggang sapitin nila
ang isang ba'ay na munti paga+aan ng mga pulbura na pinangangasi+aan ng dating guro sa San Diego. Inatasan si Simoun na pakipagkitaan ng guro ang tenyente at ang kabo ng mga militar, gayundin si "abesang Tales. $agtanong ang guro sa di pa nila ka'andaan. )ni Simoun( sapat na sina "abesang Tales, ang mga naging kabinero at isang re'inameyento ng mga ka+al. "ung ipagpapaliban ay baka patay na si &aria Clara. Tumalima ang dating guro. Dala+ang oras na nag%usap sa ba'ay ni Simoun ang magaala'as at ang binata bago umu+i sa kasera'an si Pla!ido. $ang mapag%isa ang mag%aala'as ay nagtalo ang loob ni Simoun. Sinurot siya ng bud'i da'il ba'agi siya ng kabulukang nais niyang puksain. 7aring nakita niya ang anyo ng kanyang ama at ng kay -lias na tumututol sa kanyang gina+a. $gunit umiling siya. "ung akoGy tumulad sa inyo ay patay na ako, aniya. *uma+a ako ng masama upang mabigyang daan ang mabuti. $ilalagnat noon si simoun. "inabukasan ay buong bait na nakikinig si Pla!ido sa nangangaral na ina. #indi tumututol sa mungka'i nito. Ipinayo na lamang sa ina na bumalik na sa lala+igan kaagad da'il kung malaman da+ ng prokurador na naroon si "abesang )ndang ay 'i'ingian pa ito ng regalo at pamisa. Kabanata 2+ Si 0on ustodio )ng usapin ukol sa akademya ng salitang kastila ay nasa mga kamay ni Don Custodio, na siyang pinagkati+alaan lumutas sa suliraning ito. Si Don Custodio de Salaar y San!'e de&onte'eredondo ay kilalang tanyag saba'agi ng lipunan sa &aynila at tinaguriang HBuena Tinta. Siya ay nakapag%asa+a ng isang mayaman at sa pamamagitan ng yaman ng asa+a, nakapagnegosyosiya ka'it kulang sa kaalaman sa mga tungkuling kanyang 'ina'a+akan siya ay pinupuri da'il siya ay masipag. $ang bumalik siya sa -spanya +alang pumansin sa kanya da'il sa kakulangan niya sa pinag%aralan, kaya +alapang isang taon nagbalik na siya sa Pilipinas at nagmagaling sa mga Pilipino sa kanyang kun+aring magandang karanasan sa &adrid. Lumagay siya parang amo0t tagapagtanggol, ngunit siyay nanini+alang may ipinanganak upang mag%utos at ang iba0y upang sumunod. )ng Pilipino0y ipinanganak upang maging utusan, kaya0t kailangang pagsabi'ang lagi na ang mga ito0y sa gayon lamang ukol.
Sa loob ng labing limang ara+, si Don Custodio ay bumuo ng pasiya ukol sa kasulatan at 'anda na niya itong ipaalam sa la'at. Kabanata 21 (ga Anyo ng aga-(aynila $ang gabing iyon ay may pagtatang'al sa teatro de ariendades, ang Les C'o!'es de Corneville ng bantog na mga Pranses. Ubos kaagad ang tiket, at ma'abang% ma'aba ang 'anay ng nagsipasok. Isang "astila ang tanging +alang ba'ala sa pagpasok sa dulaan. Ito0y si Camarron!o!ido na anyong pulubi o palaboy. &ay lumapit sa kanya na isang kayumangging lalaki na matanda at may amerikanang ma'aba0t 'anggang tu'od. Siya0y si Tiyo "iko. Pinakitaan nito ng mga mamisong &e'ikano si Camarron!o!ido. Iisa ang kanilang 'anapbu'ay( pagdidikit ng mga paskil. )nim na piso ang iniupa ng mga Pranses kay Tiyo "iko. )ni Camarron!o!ido( -, magkano naman ang ibinigay nila sa mga prayle4 Dapat mong malaman na ang buong kikitain ng palabas ay mauu+i sa mga kumbento. )ng palabas ay 'umati sa &aynila. &ayroong nagsitutol dito bilang masag+a at laban sa moralidad, tulad nina Don Custodio at ng mga prayle. &ayroon namang nagtanggol dito. &ga pinuno ng 'ukbo at mga marino, ang ka+ani, at maraming matataas na tao. Laban ang mga babaing may asa+a o may kasinta'an. )ng +ala nama0y sang%ayon sa opera. $aging malaki at malaganap ang bulung%bulungan at kasamang nababanggit ang "apitan #eneral, si Simoun, si Fuiroga at mga artista. )ni Camarron!o!ido kay "iko( )ng kala'ati ng mga nagsisipasok sa teatro ay manonood da'il sinasabi ng mga prayle na 'u+ag manood( at ang palabas da'il ipinagbaba+al ng mga prayle. &abuti ang iyong mga paskil ngunit 'igit na mabisang panta+ag ng tao ang pastoral o pagbaba+al ng mga pari. $ang makaalis si Tiyo "iko ay may napansin si Camarron!o!ido na mga taong tila 'indi sanay mag% amerikana at sa +ari0y umii+as mapuna. )nya( &ga sekretarya kaya o magnanaka+4 "inapa ang sariling mga bulsa. 7alang laman. )no sa akin sino man sila4 anito at nagkibit%balikat. Isang kaga+ad ng 'ukbo ang kumausap sa mga di%kilalang tao na apat o lima sa ba+at pulutong. Pagkatapos, ang kaga+ad ay lumapit sa kar+a'e at masiglang nakipag%usap sa taong lulan niyon si Simoun. &ay narinig ang palaboy na "astila( )ng 'udyat ay isang putok. )t umalis ang kar+a'e. &ay binabalak5 ani Camarron!o!ido.
$agpatuloy ng lakad si Camarron!o!ido. Dala+ang tao ang narinig niyang nag%uusap. )nang isa na may 'a+ak na rosaryo at kalmen( )ng mga kura ay malakas kaysa #eneral. )ng 'eneral ay umaalis1 ang mga ay naii+an. )t yayaman tayo. )ng 'udyat ay isang putok. )ni Camarron!o!ido( Doon ang 'eneral dito si Padre Salvi. "aa+a%a+ang bayan5 $gunit anio sa akin4 Sa labas ng dulaan ay naroon si Tadeo at isang kababayang bagu'an sa lungsod. $iloloko ni Tadeo ang kababayang tanga sa pagsasasbi ng mgsa ka'anga% 'angang kasinungalingan. &araming mga taong nagdaraan ang sinasabi ni Tadeo na mga kaibiga0t kakilala niyang malalaking tao ka'i0t di totoo. Dumarating sina Paulita *ome at ang tiyang si Donya i!torina. $akilala ni Tadeo si Padre Irene na nakabalatkayo nguni0t di naitago ng tunay na katau'an da'il sa ma'aba niyang ilong. Dumating din si Don Custodio. $ang makita ni Tadeo na dumating sina &akaraig, Pe!son, Sandoval at Isagani ay lumapit ito at bumati sa apat. &ay labis na tiket ang mga ito da'il di sumama sa kanila si Basilio. Inanyaya'ang pumasok si Tadeo. Di na nag'intay ng ikala+ang paanyaya si Tadeo. Ini+an ang taga%lala+igan na nag%iisa. Kabanata 22 Ang )alabas &aingay sa dulaan. Lampas na sa oras ay di pa nagsisimula ang palabas da'il +ala pa ang "apitan #eneral. &ay nagsisipadyak ng baston at sumisiga+ na buksan na ang tabing. &araming pabastos na pag'anga sa mga babae na maririnig sa mga artilyero. &araming tsismisan. &ausok. &araming pagtatalo. &ay isang matigas ang ulo sa isang luklukang di kanya at aya+ ibigay iyon sa may%aring si Don Primitivo. #indi ito napakiusapan ng tagapama'ala. $agsiga+an ang mga artilyero. Ibibigay o 'indi na oo na 'indi5 $alibang ang mga tao. )ng mga tanod ay di makapanga'as magpaalis sa nasa upuan ni Don Primitivo da'il sa ito ay isang mataas na tao sa pama'alaan. Dumating ang #eneral. Tumugtog ng mar!'a real. Si Pepay ay nasa isang palko na 'andog ni &akaraig. "atapat ito ng palko ng mga estudyante. Si Don Custodio ay tinipan ni Pepay sa dulaan kaya0t di man ibig ay napilitan ang tagapagmungka'i na pasadulaan. &asaya si Pepay. &asaya rin ang mga estudyante pati si Pe!son. Si Isagani lang ang 'indi da'il nakita niya sa dulaan si Paulita na kasama ni Pelae na kanyang karibal. Isang Pransesa ang uma+it, si *ertude. Isang a+it na puno ng tsismis ng linggo ang kanyang ipinaririnig. Tigas
na kasasalin ni Tadeo sa "astila ng mga salitang Pranses. *ayon din ang gina+a ni :uanito Pelae kina Paulita at Donya i!torina. "arani+an naman ay mali si :uanito. Uma+it si Serpolette. &ay pumalakpak sa una. $akilala ito ni Tadeo. Padre Irene na pinapag%espiya ni Padre Salvi sa kung sadyang masama nga ang palabas ng mga Pranses ay namuk'aan ng mananaya+. "akilala pala siya ni Serpolette sa -uropa pa. Isang babae ang dumating na kasama ang asa+a. Ipinamalaki ang pagdating niya nang 'uli sa la'at. $ang makitang may palko pang +alang laman ay ina+ay ng ginang ang asa+a. Sinutsutan siya ng mga tao. 7ikang paismid( )ng mga ungas5 )kala mo0y marurunong ng Pranses. 2Tama naman.3 Si :uanito0y nagpapanggap na maalam ng Pranses na di naman nalalayo sa -spaol. "apag nagta+a ang mga tao0y nakikita+a siya. "apag nagsiungol o nagsiubo, napapailing siya. #umanga sa kanya si Donya i!torina at 'inangad pakasalan ang binatang kuba pag namatay si De -spadaa. Inubo nang masasal si :uanito. Siniga+an siya. Paalisin ang tisiko. $ais a+ayin ito ni Pelae. $akilalang si Don Custodio iyon. $atakot ang binata. "undi lamang kasama ko kayo anya kina Paulita. Lalong 'umanga si Donya i!torina kay Pelae. )yon kay Ben Zayb, na isa sa mga nagsiganap ay 'indi artista, di marunong uma+it. $apag%usapan ang di pagsipot ni Simoun sa dulaan. Pinagtalunan ng mga estudyante ang kaganda'an at kapangitan ng +ikang Pranses . Dumating si &akaraig mula kay Pepay. &alungkot. $ag%usisa ang la'at. $apasiya'an na ra+ ang tungkol sa paaralan ayon kay Padre Irene. Sinang%ayunan nag paaralan. $gunit ito0y ipaiilalim sa Unibersidad ng Sto. Tomas, sa pamama'ala ng mga Dominikano. "ung gayo0y mga kabesa de baranggay tayo, ani Tadeo. #inagisan ni Pe!son ng maruming medyas si Sandoval. )t ang masakit ayon kay &akaraig ay ipinayo pa ni Padre Irene na ipagdi+ang ng mga estudyante ang tagumpay nila. )ni Pe!son( Sigi, magdi+ang tayo sa isang pansiteryang paglilingkuran ng mga Intsik na 'ubad5 Pinagtibay ang balak. #indi na 'inintay ng mga estudyante ang ikala+ang yugto ng opereta. $agsialis sila sa gitna ng alingasngas ng buong bul+agan. Kabanata 23 Isang Bang*ay
$ang gabing iyon, ikapito, ay makala+ang umalis at dumating si Simoun sa ba'ay na may iba0t ibang taong kasama. $akita siya ni &akaraig nang mag%iika+alo sa may daang spital, malapit sa kumbento ng Sta. Clara. $akita siya ni Camarron!o!ido sa may dulaan nang mag%iikasiyam na may kausap na tila estudyante. Si Basilio ay dir in nanonood. $agrerepaso siya sa ba'ay. #indi na nag%sasama sa mga kamag%aaral mula nang tubusin si #uli sa pagkakaalila. Pinag%aralang mabuti ang pagpapagaling kay "apitan Tiyago na noon ay lalong naging ma'irao pakiba%gayan. "ung minsan ay ma'al na ma'al nito si Basilio at kung minsa0y nilalait. Pabigat nang pabigat ang karamdaman nito. )ng pagbaba+as sa pag'itit ni "apitan Tiyago ay isinasaga+a ni Basilio ngunit kung nasa lala+igan o nasa paaralan siya0y may nagbibigay ng labis na apyan sa matanda. Si Simoun at si Padre Irene lang naman ay +alang itinatagubilin kay Basilio kundi ang pagalingin ang maysakit, pagtiisan ito sa pag%aalaga. Sa pagrerepaso ni Basilio ay dumating si Simoun. &ula nang magkita sila sa San Diego ay noon lamang sila nagka'arap. "inumusta ni Simoun ang maysakit. &alub'a, ani Basilio. &alala na ra+ ang kalat ng lason sa kata+an. Tulad da+ ng Pilipinas, ani Simoun. #inimok ni Simoun si Basilio na makiisa sa 'imagsikan liban sa pama%'alaang "astila da'il ang 'indi kakampi sa kanila ay ituturing na kaa+ay na dapat pata%yin. Inatasan ni Simoun si Basilio na itakas si &aria Clara mula sa kumbento ni Sta. Clara 'abang nagkakagulo ang buong lungsod. Sinabi ni Basilio na 'uli na, da'il sa nagpakamatay na si &aria Clara. $aroon siya sa kumbento upang makibalita kaya niya nabatid. $ang bumalik siya ay nakita niya ang li'am na padala ni Padre Salvi kay Padre Irene na siyang nagpabasa ni% yon kay "apitan Tiyago na nagpanangis nang mabatid na patay na si &aria Clara. Litong%lito na patakbong nanaog ng ba'ay si Simoun. $a+ala sa pag%aaral ang isip ni Basilio. )ng naglaro sa isip ay ang ka'abag%'abag na bu'ay nina Ibarra at &aria Clara.
$agkapalitan sila ng mga pagtana+ sa kinabukasan. $ais ni Isagani na sa nayon manira'an. Pinakaiibig ra+ niya ang kanyang bayang iyon. Bago ra+ niyanakita si Paulita, ang bayang iyon ang tangi niyang kaligaya'an at magandang%maganda para sa kanya. $guni0t nang makilala niya si Paulita ay naging parang may kulang sa kanya ang bayang iyon at $atiyak niyang ang kulang ay si Paulita $guni0t aya+ ni Paulita na tumungo roon. )ya+ niyang magdaan sa mga bundok na malimatik. )ng ibig niyang paglalakbay ya sa pamamagitan ng tren. Pinag'ambing ni Isaganisa isip ang pansin ng mga taong pama'alaan sa nagkaramdam na si Simoun at ang mga sugatang ka+al na galling sa digma. Sa 'uli0y ni +alang pumapansin. $guni0t kay Simoun ay naba'ala ang marami. Iba na ra+ ang mayaman, ayon sa binata. )ng bayang nasa isip niya ay di lamang Pilipinas kundi pati ang -spanya. Dumating sina Paulita. $ginitian nito si Isagani. $angiti na rin ang binata at napa+i ang la'at ng kanyang mga 'inanakit sa dalaga. $alubos na sana ang kanyang tu+a nang itanong sa kanya ni Donya i!torina kung nakit ang binata ang pinag'a'anap na asa+ang "astila. Ipinagkaila ng binata na alam niya da'il sa kanilang bayan sa nayon 2kay Padre /lorentino3 nag% tatago si De -spadana. Sinabi ng donya na nais niyang mag%asa+a uli. $agtanong pa ang donya kumg ano0t pakasal siya kay Pelae. )ng pilyong Isagani naman ay namuri pa sa kinaiinisan niyang kamagaral. Pinagbigyan ng donya ang pamangkin at binatang kausap. "ung matutuloy ng naman si Paulita kay Isagani, magiging sarili niya si :uanito. Kabanata 2! awanan at Iya*an Idinaos ang piging ng mga estudyante sa Pan!iteris &a!anista de Buen *usto. LabingJapat sila, kasama si Sandoval. Pinakya+ nilang la'at ang mesa. )ni ng isang paskin( HLu+al'ati kay Don Custodio sa kaitaasan at Pansit sa lupa sa mga Binatang may &agagandang "alooban5 &atatlim ang mga salita ng mga estudyante. $ag'alak'akan sila0y pilit at may tunog ng pag'i'inakit.
Kabanata 24 (ga )angara/ &ag%uusap sina Isagani at Paulita sa Luneta. #andang% 'anda si Isagani sa pagbabagsak ng kanyang galit sa gabi. Pany ra+ ang tingin ni Isagani sa mga Pransesa. "aya ra+ siya sumama kay :uanito ay para nga magkita sila ni Isagani. Si Donya i!torina ra+ ang may ibig kay Pelae. $agkata+anan ang dala+a.
Dumating si Isagani. Si Pelae na lang ang kulang. )ni Tadeo sana0y si Basilio na ang inanyaya'an nila sa 'alip ng impormal na si :uanito. )t malala%sing pa ra+ sana nila si Basilio upang mapagtapat ng mga li'im ukol da+ sa na+a+alang bata at sa isang mong'a. $agkainan. Ini'andog nila ang pansit%langlang klay Don Custodio. )ng sopas ay tinaguriang sopas ng
panukala1lumpiang intsik ay inalay kay Padre Irene 1 ang torta0y inukol sa prayle 2torta de /railes3. Tumutol si Isagani. &ay isa ra+ prayleng di dapat isama sa panunumpa. Tumutol din si Tadeo. "a'abag%'abag da+ na ini'ambing ang alimasag sa mga prayle1 ang pansit gisado ay inukol sa pama'alaan at sa bayan. )yon kay &akaraig, ang pansit ay katutubong lutuing Pilipino. &ay ibig mag%alay ng pansitkay Fuiroga na isa ra+ sa apat na kapangyari'an sa Pilipinas. )nang isa naman ay sa -minen!ia $egra 2Simoun3 ra+ dapat ialay ang pansit. Pinapagtalumpati si Tadeo. Di ito naka'anda. $agsimula ito ka'it papaano. Siniga+an siya ng mga kasama'an . *aya da+ ang binigkas ni Tadeo. $ag'ingian ng pagkain. $a'ilingan ng talumpati si Pe!son. Inatake ni Pe!son ang mga prayle. &ula ra+ sa kamusmusan 'anggang sa libingan ay prayle ang kasama natin. &ay nakakita sa utusan ni Padre Sibyla, ang biserektor sa Unibersidad. Sumakay ito sa karu+a'e ni Simoun. $agtiktik ito sa mga estudyante. )ni &akaraig( H)ng busabos ng bise%rektor na pinglilingkuran ng panginoon ng #eneral5 Kabanata 2% (ga )as*il &aagang nagbangon si Basilio upang magtungo sa ospital. $ais niyang pakialaman ang kanyang linsensiyatura sa Unibersidad pagkatapos madala+ ang may sakit. Uutang siya kay &akaraig ng perang gugugulin. )ng naimpok niya ay naipanubos kay #uli. Sa tapat ng San :uan de Letran ay may nagtanong sa kanya ukol sa pagbabangon. Iniugnay niya sa isip ang pagkakatungo sa kanya ni Simoun. &arami ra+ nadadamay na mga estudyante ayon sa nagbabalita. $agpatuloy sa paglalakad si Basilio.
&ay nasalubong silang isa pang katedratiko na kakilala ni Basilio,. )ng una( $angangamoy na si "apitan Tiyago. $ilalapitan na siya ng mga u+ak at bu+itre. $agpatuloy si Basilio sa paglalakad. &ga karagdagang balita. &arami ra+ estudyante ang papupugutan ng ulo, ipabibilanggo, ibabagsak sa pag%aaral. $agunita ni Basilio ang sinabi ni Simoun. Sa oras na kayo0y iti+alag nila di kayo makatatapos sa inyong karera. Pinag'inalaan ni Basilio na may kinalaman si Simoun sa mga paskil. $akita niya si Sandoval. Tina+ag ito. $aging bingi ito sa ta+ag niya. Tu+ang%tu+a si Tadeo. 7ala na ra+ klase. Ibibilanggo ra+ la'at ang kasama sa kapisanan ng mga estudyante. Tu+ang%tu+a pa rin ito da'il +al ng klase. Si Pelae naman ay parang bali+ na paulit%ulit ang pagsasabi( 7ala%+ala akong kinalaman, +ala akong kinalaman 1 ika+ ang saksi ko Basili, na sinabi kong isang Kuioterias ang la'at &abilis tumalilis si :uanito nang makita ang isang tanod na palapit sa kanila. $atana+ ni Basilio si Isagani. $amumutla ang 'uli ngunit pinagpupuyusan ng kalooban. $akapagtataka, mga ginoo, na +alang kaku+enta% ku+entang mga bagay ay nagkakagulo tayo na parang mga mayang paking na itinaboy ng tau%tau'ang panakot. Ito lang ba ang pangyayari na ang kabataan ay mabibilanggo da'il sa kalayaan4 $asaan ang mga binitay, ang mga pinagbabaril4 Bakit tayo magsisiurong ngayon4
$akasalubong niya ang isang katedratiko na malapit ang loob sa kanya. Itinanong kung nasa piging ng mga estudyante si Basilio. &abuti ra+ at +ala. $ang malamang kasapi si Basilio sa kapisanan ay pinayu'an nitop ang binata na umu+i na0t sirain niya ang la'at ng kasukatang magdada+it sa kanya. $abanggit ni Basilio si Simoun. 7ala ra+ kinalaman da'il na'i'iga ang mag% aala'as da'il sa sinugatan ng kung sino. Dito0y may ibang mga kamay na nakapangingilabot, anang katedratiko.
&ay nagtanong( Sino ba ang ungas na sumulat naiyon4
Itinanong ni Basilio kung may kasangkot na tulisan. 7ala ra+. Panay ra+ mga estudyante. $agkatagpo ra+ sa unibersidad ng mga paskil o mga paskin 2posters3 na mapang'imagsik.
Tumalikod si Basilio. Di siya sang%ayon sa sinabi ng kaibigan. Tutungo siya kay &akaraig upang mangutang. Di niya alintana ang ma'i+agang senyas ng mga kalapit ba'ay ni &akaraig.
7alang 'alaga ang kung sino ang sumulat. Tungkulin nilang 2 mga kura 3 alamin niyon. $guni0t di tayo dapat patangay sa kagulu'ang ito kung saan naroon ang panganib ay doon tayo dumako da'il naroon ang karangalan. "ung nasasabi sa paskil ay kaayon ng ating kalooban, sino man ang sumulat noon ay dapat nating pasalamatan. "ung 'indi naman ay sapat nang tutulan natin at tanggi'an, ani Isagani.
$apadubo siya at napa'arap sa dala+ang tanod na beterana. )nya( $aparito ako upang makipagkita ako sa
kaibigan kong si &akaraig. $agkatinginan ang d ala+ang tanod. Dumating si &akaraig at ang kabo at dala+ang ka+al. $agtaka si &akaraig kay Basilio. )nito( &arangal na pagkatao5 Sa pana'on ng kapayapaan ay umi+as kayo sa amin .. Inusig ng kabo si Basilio. Dinakip rin ito nang pakilala kung sino Pati ba ako4 tanong ni Basilio. $agata+a si &akaraig. #u+ag kayong mag%alala. &abuti0t ng maibalita ko sa inyo ang ukol sa 'apunan kagabi samantalang nasa sasakyan tayo. Sa sasakyan ay ipinagtapat ni Basilio ang kanyang pagsasadya kay &akarai. Sinabi ni &akaraig na ma% aasa'an siya ni Basilio at sa magtatapos ra+ ng madodoktor ay aanyaya'an pa nila ang mga ka+al na dumakip sa kanila. Kabanata 2& Ang )rayle at ang Estudyante Si Isagani ay ipinata+ag ni Padre /ernande na isang katedratiko. Labis na iginagalang ito ng b inata. )yon sa pari narinig nito si Isagani sa pagtatalumpati ng binata. Itinata%nong ng kura kung kasama si Isagani sa 'apunan. Pinuri rin ang pagkakaroon ni Isagani ng paninindigan . Pinaupo ang binata. $guni0t nanatiling nakatayo si Isagni. Patuloy na nagsalita ang pari. &ay mga dala+ang libong estudyante na ra+ ang naturuan niya o sinikap niyang turuang mabuti at karami'a0y pumupula at lumalalos sa mga prayle nguni0t +alang makapagsalita nang tapatan o 'arapan. )yon kay Isagani ay di kasalanan iyon na kabataan na pag nagsalita laban sa maykapangyari'an ay kaagad nang sinasabing pilibustero at alam ng pai ang ibinubunga ng gayong paratang. HBali+ ang sino mang magsabi nang malakas sa kanyang iniisip sapagka0t siya0y magtitiis ng pag%uusig, ani Isagani. Sinabi ng prayle na di niya inuusig si Isagani at malaya itong nakapagsasalita ng anuman sa kanyang klase. Sa 'alip ay paborito pa niya si Isagani. Pangiting nagpasalamat ang binata. Sinabi niyang itinatangi rin niya ang katedratiko. H$guni0t di tayo maguusap dito ng ukol sa ating sarili kaya0t ipinakikiusap ko sa aking katedratiko na iba'in na ang paksa. &aaari ra+ si Padre /ernande ay gayon nga nguni0t di ra+ gaya ng katedratiko ang ibang prayleng Domoniko. )t tiniyak ni Isagani ang mga sakit sa pagtuturo ng mga prayle. HBinaba+asan 'angga0t maaari ang pagbibigay ng mga kaalaman sa pagpatay sa sigla at sigasig ng
kaisipang luma, mga lisyang simulaing kasalungat ng pagkakasulong. Parang mga bilanggong gobyerno ang mga estudyante. Salat na salat ang mga ito sa natututu'an tulad ng pagkasalat ng bilanggo sa pagkaing inirarasyon ng nakasubasta sa pagpapakain. )t sinabi ni Isagani na parang may sabu+atan ang pama'alaan at ang mga Pilipino upang manatili sa kamangmangan ang mga ito. $apakagat%labi si Padre /ernande. Sinabi nitong lampas na sa gu'it ng pag%uusap ang mga paratang ni Isagani. H#indi, Padre, ganti ni Isagani. H)ng mga prayle sa la'at ng orden ay naging mga kontratista ng karunungan at sila ang nagsasabi mismo na kami ay 'indi nararapat matuto pagka0t baling ara+ ay magpapa'ayag kami ng paglaya. Ito0y pagtanggi na ang bilanggo ay pakanin pa upang di na makalabas sa bilangguan. )ng kalayaan ay katambal ng tao at, gayundin, ng talino at katarungan. )ng pagtanggi ng mga prayle na maging amin iyan ang da'ilan ng ka+alan naming ng kasiya'an. H)ng karunungan ay 'indi ipinagkakaloob kundi sa karapat%dapat lamang, anang Pari. HIpagkaloob iyan sa mga +alang tibay ng loob at kapos sa +astong asal ay tali+as sa layunin niyon. Tinutulan ito ni Isagani. #indi ra+ totoo iyon. H"ung ano kami ay kayo ang may ga+a. )ng bayang inaalipin ay natutong magkun+ari1 ang pag'a'arian ay lumik'a ng mga alipin. Ipagpalagay natin, ka'it di totoo, na ang mga estudyante ay mga+alang dakilang asal at katibayanng loob. Sino ang may kasalanan4 "ami o kayong nagturo sa amin sa loob ng may tatlong siglo4 "ung pagkatapos ng pana'ong iyon ay +alang nayari ang manggaga+a ng palayok kundi mga sira siya0y napakatanga mara'il. H masama at marumi ang putik na ginagamit4 H"ung gayo0y 'igit pang napaka'angal gayong alam na palang masama at marumi ang putik ay bakit nagpapatuloy pa sa pagsasayang ng pana'on, at di lamang 'angal, kundi manlilinlang at magnanaka+ pa da'il alam nang +alang ibubunga ang ginaga+a niya0y patuloy pa sa pagtangap kabayaranM.. at di lamang 'angal , mandaraya at magnanaka+ kundi isa pang talipandas da'il aya+ nilang subukin ang kakaya'an ng iba sa pagga+a ng magiging kapakipakinabang. $akilala ni Padre /ernande ang kanyang kagipitan. $oon lamang siya nakaranas niyonNpagkatalo sa isang estudyanteng Pilipino lamang. )nang kura( H"inapopootan ng bayan ang sundalo na dumakip at 'indi ang 'ukom na nagpanaog ng 'atol na pagkabilanggoM "ami0y napapagitna sa dala+ang sibat
sa inyo at sa pama'alaan . "ung ano ang utos sa amin ay siya naming sinusunod. )ng nag%uutos sa pagpapaputok ay masasabung siya na ring naglalagay ng balas a kanyon. Pinulaan ni Isagani ang pagtatago ni Padre /ernande sa likod ng pama'alaan. $angat+iran ang katedratiko. H)ng ibig kong sabi'i0y may mga batas na mabuti ang layon nguni0t masama ang ibinubunga. Upang mai+asan ang isang pagdaraya ay nagpapatibay ng maraming panugpo na pinaglalaruan lamang ng mga mamamayan. &aglagda kayo ng isang batas, ka'it sa -spanya, at pag%aralan ng mga tao kung paano ito madaraya. $guni0t nalalayo tayo tayo sa paksaM "aya sasabi'in kong ang masamang ugali ninyo ay di dapat isisi sa amin ni sa Pama'alaan kundi sa masamang pagkakatatag n gaming kapisanan. )ng nag'a'angad magpatotoo ng la'at ay +ala isa mang napatutunayan. )ng mga kapisanan ay na+alan ng pg%iingatda'il sa umaapa+ na kasaganaan. Hpo, may pumipilit na sila0y mag%aral. "atungkulan ng ba+at tao na 'anapin ang kanilang kaganapan ng pagkatao. "atutubo sa tao na linangin ang kanyang talino at lalong matindi ang nais na ito rito da'il ito0y 'ina'adlangan.)ng bumubu'ay sa pama'alaan ay 'umi'ingi sa pama'alaan ng li+anag upang lalong makatulong sa bansa. Pama'alaan na rin at ang mga prayle na rin ang pumipilit na kaming mga indiyo ay mag'anap ng karunungan da'il sa inyong pag%agla'i sa amin sa ka+alangpinag%aralan at kamangmangan. "ami0y inyong 'inu'ubaran at pagkarapos ay pinagtata+anan ninyo an gaming ka'i'iyan. Kabanata 2' )ag*ata*ot Ipinangalandakan ni Ben Zayb sa -l *rito na tama siya sa madalas niyang sabi'ing nakasasama sa Pilipinas ang pagtutuo sa kabataan. Ito0y pinatunayan ng mga paskil. $aging takot ang la'at mula sa #eneral 'anggang sa mga intsik. )ng mga prayle ay di nakasipot sa basar ni Fuiroga. )ng intsik man ay nag%ayos ng tinda'an na madaling maisara kung sakali. Inisip ni Fuiroga na magtungo kay Simoun at isangguni kung pana'on na upang gamitin ang mga baril at pulbura0t bala na ipinatago nito sa kanya. )yon sa 'imatong ni Simoun iyon ay pali'im na ilalagay sa mga ba'ay%ba'ay at saka magpapa'alug'og ang pama'alaan. Daami ang madarakip at mabibilanggo. &aami, lalo sa mayayaman, ang patutulong sa kanila ni Simoun at iyon ay manganga'ulugan ng malaking salapi. $guni0t di niya nakausap si Simoun. Ipinasabi lamang na 'u+ag gala+in ni Fuiroga ang anuman sa kinalalagyan.
$agtungo si Fuiroga kay Don Custodio upang isangguni kung dapat sandata'an ng intsik ang sariling ta'anan. )ya+ ring tumanggap si Don Custodio ng sinuman. "ay Ben Zayb nagtungo ang intsik. $ang makita niya na nakapatong sa mga papeles ng manunulat ang dala+ang rebolber, kaagad nagpaalam ang intsik. Umu+i ,na'iga at nagda'ilang maysakit. "ina'apunan ay kumalat pa ang balitang may panayam ang mga estudyante at mga tulisan sa San &ateo1 niyari da+ ang balak na paglusob sa lungsod sa isang Pansiterya1 may bapor pandigma a+ ang mga )leman sa look, katulong ng mga estudyante1 may mga estudyante pa a+ na nagtungo sa &alakanyang upang magpa'ayag ng pagkamaka%"astila ngunit na'uli'an sila ng armas kaya0t pinagpipit1 naligtas da+ ang #eneral da'il noo0y nakikipanayam sa mga puno ng orden o provin!ial sa Pilipinas. &ay nagpanukalang magpabaril kaagad ng isang dosenang pilibusterilyo upang matigil ang gulo. )nang isa0y sapat nang palakarin sa mga lansangan ang mga ka+al na kabayu'an at may 'ilang kanyon at ang la'at ay magsisipan'ik ng ba'ay u pang mana'imik. )nang isa naman, pagpapatayin ang mayayaman at linisin ang bayan. "ina "apitan Tiyago. Una0y ibinilanggo na si Basilio at nag'alu'og sa mga kasulatan ng binata. $ayanig ang ka'ina'unan ni "apitan Tiyago. Saka ngayo0y dumating si Padre Irene at nagbabalita ng kung anu%anong mga nakatatakot. $anginig sa takot ang matanda. $akadilat ang mata na napakapit sa kura. $agpilit bumangon. $guni0t di nakaya. Bumagsak na bumubula ang bibig. Patay na. $asindak ang kura. Tumakbo. $aka'a+ak sa kanya ang patay na nakaladkad niya 'anggang sa gitna ng silid. "inagabi'an. Sa isang binyagan ay may nagsabog ng ku+alta. $ag%aga+an ang mga bata. $agkaingay sa may pinto ng simba'an. Isang opisyal ang nagdaan. $abigla ito sa pag%aakalang ga+a iyon ng mgs pilibusterilyo. #inabol ng sable ang mga batang nagsipasok sa simba'an. $agtakbu'an ang mga tao. $agsimula na ra+ ang 'imagsikan. Dala+ang tao ang na'uling nagbabaon ng sandata sa silong ng isang ba'ay na tabla. #inabol ng mga tao ang dala+a upang ibigay sa pama'alaan. Di ito nanga'uli. )ng mga baril ay lumang eskopeta na maari pang makasugat sa gagamit. Isang beterano ang napatay da'il pinagkamalan ng isang ka+ani na yaon ay estudyante. Isang bingi ang sinino sa Dulumbayan. #indi ito sumagot. Binaril. Patay5
Sa isang tinda'an ay si Tadeo kaagad ang ipinakibalitaan. Binaril na ra+, anang pinagtanungan. $apadaing ang babae. &alaki ra+ ang utang ni Tadeo sa kanya. )nang kausap ay baka ra+ madamay pa kay Tadeo ang may tinda'an. $ata'imik ang babae. Luku%luko ra+ si Isagani. "usa pa ra+ nagpadakip. Babarilin da+ malamang. 7alang anuman da+ sa kanya0t +alang utang sa kanya si Isagani, anang ginang na may tinda'an. )no ra+ kaya ang gaga+in ni Paulita. Baka ra+ pakasal sa iba, anang tumugon. #alos la'at ng ba'ay ay may mga nagrurosaryo. Sa tira'an nina Pla!ido Penitente, 'indi nanini+ala ang platero sa mga paskil. *a+a lang da+ iyon ni Padre Salvi. )yon naman sa isa0y si Fuiroga ang may ga+a. &ay ibig da+ ipasok na kontrabando si Fuiroga at nasa look na sandaang libong pisong me'ikano. $agkaroon da+ ng kagulu'an. Pinadulasan ang mga ka+ani sa ad+ana at nakalusot ang salapi. &ay narinig silang mga yabag. $atigil ang usapan kay Fuiroga. "un+a0y binanggit ng isa si San Pas!ual Bailon. )ng dumating ay si Pla!ido . "asama ang manggaga+a ng ku+itis o pulbura si Simoun. #indi ra+ nakausap ni Pla!ido ang mga bilanggo.Tatlumpu ra+. )yon sa manggaga+a ng pulbura ay magpupugutan ng ulo sa gabing iyon. #indi ra+ mangyayari iyon, anang isa, da'il si Simoun na siyang madalas magpayo niyon ay maysakit. $agkapalitan ng tingin ang dala+ang bagong dating. $ang gabing iyon ay pinalitan ang mga tanod sa pinto ng siyudad. Ipinalit ay mga artilyerong "astila. "inabukasan ay nakatagpo sa Luneta, malapit sa pinto, ng bangkay ng isang dalagitang kayumanggi. #alos 'ubad. $gunit nakita man iyon ni Ben Zayb ay di na nabalita. Kabanata 29 Ang uling )ati-u*ol *ay Ka/itan iyago &arangal ang libing ni "apitan Tiyago. Si Padre irene ang 'inirang na tagapama'ala at tagapagpatupad ng testamento ng kapitan. Pag'a'ati%'atiin ang kanyang kayaman sa Sta. Clara, sa Papa, sa )rsobispo, at sa mga orden. P>.>> ay itinira para pangmatrikulang mga estudyante ma'i'irap. Iminungka'i ito ni Padre Irene para masabing tagatangkilik siya ng mga estudyante. Inalis ni kapitan Tiyago ang P.>> pamana kay basilio da'il sa ka+alang%utang na loob ngunit isinauli ni paddre Irene at siya ra+ ang magpapalu+al sa sariling bulsa. $ang nakaburol si "apitan Tiyago ay marami ang usap% usapan ukol sa kanya. $akita ra+ ng mga mong'a ang
naglili+ag na kalulu+a ni "apitan Tiyago. Iyon da+ ang utang sa maraming pamisang naga+a ni "apitan. $aisip ng sakristan na ipanabing ang kalulu+a ni "apitan Tiyago ay may 'a+ak pang mangkok ng ta'o. &ay nangag'aka namang 'amunin ni "apitan Tiyago ng sabong si San Pedro. Pero paano magkakamatayan o magkakatalo mag manok na kalulu+a4 )yon kay Pilosopo Primotivo, di magkakatalo sagka0t ang pagkatalo0y kaugnay ng sama ng loob ay +alang pu+ang sa langit. #inandugan ni Fuiroga ng isang tabako si Don Primotivo. Saka nagtanong nang malumanay( Sigulo puede de !ontalata aliedo galela !on kilisto, a4 Cuando muele, mia !ontalista, a4 &ay nagtalo sa damit na isusuot kay "apitanTiyago. )bito4 &ayroon nito si kapitan tinong. Lumang%luma at binayaran niya ng P>. Ipagkakaloob niya ito sa ma'al na kaibigan. Tumutol ang sastre.Prak da+ ang kailangan nakaprak ang kalulu+ang nakita ng mga mong'a. &ay yari na ang sastre na P<.>> ang 'alaga, da'il suki niya ang namatay. Lumang damit ang ipinasuot ni Padre Irene. #indi ra+ ma'alaga sa langit ang damit. Tatlong prayle ang dapit sa libing ni "apitan. &araming kamanyang nang sinunog at gayundin ang i+inisik na agua bendita. Si Donya Patro!inio na matandang kaaga+ ni "apitan Tiyago sa pagpapataasan ng i'i sa pagkabanal ay nagnais mamatay na kinabukasan upang malibing siya ng lalong dakila at ka'anga%'anga. Kabanata 3+ Si uli $abalita sa San Diego ang pagkamatay ni "apitan Tiyago at ang pagkadakip kay Basilio. Dinamdam ng bayan nang 'igit ang 'uli. &aari ra+ ipatapon o patayin ang binata. -nero rin da+ nang bitayin ang tatlong martit sa "abite. &ga pari na iyon, nabitay pa. Tiyak da+ na bibitayin din si Basilio. $agkagayon da+ si Basilio, ayon kay #ermana Pen!'ang, da'il di nag%aag+a bendita sa Simba'an da'il narurumi'an sa tubig. #indi ra+ nakasasakit ang ag+a bendita. $akagagaling pa nga ra+ ito. &ay ilan pa ang nanisi rin sa binata. $gunit marami ang nagsasabing di dapat mangyari iyon kay Basilio.Ta'imik ito. $ag'i'iganti ra+ lamang ang mga prayle da'il sa pagkakatubos ni Basilio kay #uli na anak ng tulisang si Tales.
&abuti ra+ at pinaalis na niya si #uli, ani #ermana Pen!'ang. )ya+ da+ niyang magalit ang mga prayle sa kanya. )ng totoo0y di niya ibig ipatubos si #uli.
&ay ilang nagparunggit na di siya papatulan ng kura. &araming dalaga sa bayan. )an'in nito ang isang taganayon lamang. )t babarilin si Basilio5
Si #ermana Bali ang nagbalita kay #uli ng tungkol kay Basilio. #inimatay pa si #uli dala ng balita. Sa Pilipinas ay kailangan ang ninong sa ano mang pagkilos. 7ala nang tagatangkilik si Basilio sa pagkamatay ni "apitan Tiyago kaya0t tiyak na mabubulok sa bilangguan si Basilio o mabibitay +ala mang kasalanan.
Binangungot si #uli nang gabing iyon. Dugo5 Sindak5 &ga putok. $akita ang ama. Si Basilio0y nag'i'ingalo.
$aisip niyang tulungan si Basilio. )t may kung anong nagbulong sa kanya na patulong kay Padre Camorra, ang nakapagpalaya kay Tandang Selo. "ung sabagay, nang pasalamatan niya ang kura ay di ito nasiya'an. #umingi ito ng H pagpapasakit pa. &ula noo0y ini+asan na ito ni #uli. *ayunman, may mga binatang binambo ni Padre Camorra nang mang'arana ang mga iyon sa dalaga. &ay nangagsapanta'a na ng di mabuti kay #uli ukol kay Padre Camorra.Pinarunggitan siya sa paglalakad niya. &ula noo0y naging malungkutin si #uli. &insa0y naitanong kay #ermana Bali kung na'u'ulog sa impiyerno ang nagpapakamatay. Di natuloy ang balak niya. $atakot siya sa impiyerno. Ipinayo ni #ermana Bali na magtanong sila sa tribunal. "aunting pabagsak lang da+ at papayu'an na sila nito. $gunit ang tagasulat ay +alang naga+a o naipayo kundi patungu'in ang dala+ang babae sa 'ukom pamayapa. Sa +akas ay nagpayo ang 'ukom( H )ng tanging makapagliligtas kay Basilio ay si Padre Camorra J kung iibigin niya, sabay turo kay #uli.
#indi kumibo si #uli. Inaakala ni #ermana Bali na tumpak ang payo. )ya+ ni #uli na magtuloy sila sa kumbento. Batid ni #ermana Bali ang da'ilan. Si Padre Camorraay tinaguriang Si "abayo J sadyang malikot sa babae. $akiusap si #uli na ang manang na lamang sana pumasakumbento. 7ika ng 'ukom ay 'igit na mabisa ang paman'ik ng isang dalagang may muk'ang sari+a kaysa muk'a ng isang matanda. $anaog ang dala+a. $ang nasa daan na0y aya+ na naman ni #uli. )ng pagpapakasakit na 'ini'ingi ni Padre Camorra ay pinagbingi'an ni #uli manga'ulugan ng di kapata+aran ng sariling ama. $gayon ba0y gaga+in niya iyon da'il kay Basilio4 &agiging isa siyang lusak. &aging si Basilio0y mandidiri sa kanya.
"ina'apunan ng sumunod ng ara+ ay kumalat ang balitang may mga binaril na sa mga estudyante. Ipinasiya ni #uli na kinabukasan uli ay magsasadya na siya sa kumbento, mangyari na ang mangyari. $gunit nang mag%uumaga na0y di rin siya nagtungo sa kumbento. Dumaan ang mga ara+. Umasa si #uli sa isang 'imala. *abi%gabi0y di siya pinatulog ng mga pangamba. Sa +akas ay dumating ang balita mula sa &aynila na si Basilio na lamang ang nabibilanggo. $akalaya ng la'at ang kasama'an. Ipatatapon na ra+ sa Carolinas si Basilio. Ito ang nag%udyok kay #uli na 'anapin si #ermana Bali. $agbi'is ng pinakama'usay na damit. "inagabi'an ay naging usap%usapan ang nangyari kay #uli nang 'apong iyon. Tumalon sa bintana ng kumbento at patay na dinampot sa batong nakabunton sa ibaba. Si #ermana Bali ay patakbong bumaba sa pinto ng kumbento at nilibot ang daan at nagsisiga+ at nagpupukpok sa pinto ng kumbento si Tandang Selo. Itinaboy ito ng palo at tulak. Kabanata 31 Ang (ataas na Kawani #indi man lamang nabalita sa mga pa'ayagan ang nangyari kay #uli. $angakalaya ang mga estudyanye. Una0y si &akaraig. Pinaka'uli si Isagani. $abalita sa tulong ni Ben Zayb, ang pagiging ma'abagin ng #eneral. )ng tanging di nakalaya ay si Basilio. Ipinagtanggol ng &ataas na "a+ani si Basilio. &abuting bata ra+ at matatapos na ng panggagamot. Lalong napa'amak si Basilio da'il la'at ng sabi'in ng "a+ani ay tinututulan ng #eneral. )t kailangan da+ magkaroon ng 'alimba+ang di dapat tularan ang mga ma'ilig sa pagbabago. Si Basilio ay pinagbintangan ng #eneral na gumamit ng ba+al na aklat sa medisina. Sinabi ng "a+ani na dapat matakot ang #eneral sa bayan. $ata+a ang #eneral +ala ra+ siyang pakialam sa bayan da'il ang nag'alan sa kanya ay ang bayang -spanya 'indi ang bansang Pilipinas. "apag itinanggi sa isang bayan ang li+anag, ta'anan, katarungan at kalayaan ituturing ng bayan na magnanaka+ ang nagtanggi ng mga ito. $ang nasa kanyang sasakyan na ang &ataas na "a+ani ay nasabi niya sa kanyang kutserong katutubo(
H"apag dumating ang ara+ ng inyong pagsasarili ay alala'anin mong sa -spanya0y 'indi na+alan ng mga pusong tumitibok da'il sa inyo. &akaraan ang dala+ang oras ay nagbiti+ sa tungkulin ang "a+ani at nagsabing siya0y uu+i sa -spanya lulan ng kasunod na koreo 2bapor3. Kabanata 32 Ang Bunga ng mga )as*il Da'il sa mga nangyayari sa mga estudyante ang maraming magulang ay din a nagpaaral ng mga anak. Buti pa ang maglimayom o kaya0y masaka. &arami ang di nakasulit sa eksaming ibinigay ng serbisyo sibil. $atu+a pa si Tadeo, sinigan ang kanyang mga aklat. Si Pelae ay napatali sa negosyo ng ama. $apasa%-uropa si &akaraig. Si Isagani0y sa aklat lamang ni Padre /ernande nakasulit. Si Salvador ay nakapasa da'il sa ka'usayang magtalumpati. Si Basilio lamng ang di nakaku'a ng pagsusulit. $asa bilangguan pa siya. Doon niya nabatid ang pagka+ala ni Tandang Selo sa tulong ni Senong na kutsero na tanging dumadala+ sa bilanggong kanayon. Si Simoun ay mabuti na0t ayon kay Ben Zayb ay di mag% uusig at sa 'alip ay madaraos ng isang pistang +alang katulad bago umalis sa bayan. $aipayo ni Ben Zayb na bilin ni Simoun ang ba'ay ni "apitan Tiago na nabili ng ama ni Pelae. &ula noo0y madalas si Simoun sa tinda'an ng mga Pelae na +ika ng iba0y pinakisama'an na niya. )t tumagal ang ilang linggo ay nabalitang ikakasal si :uanito kay Paulita. #igit na magkabagay si :uanito at Paulita. "apu+a +alang isip at muning lampas sa pansariling kaligaya'an kap+a anak%&aynila. #inintay%'intay ng buong &aynila ang piging sa kasal ng dala+a. Si Simoun da+ ang mamama'ala. Ito0y ganapin dala+ang ara+ bago umalis ang #eneral. )ng mga taga% &aynila ay nakipag%aga+an sa pakikipagkilalakay Simoun upang sila0y anyaya'an sa p iging. Kabanata 33 Ang uling (atuwid )ra+ ng pag%alis ni Simoun. Sasama na siya sa "apitan #eneral. $aka'anda na ang kanyang dadal'ingmga ala'as at la'at na. Pani+ala ng marami na 'indi makapanga'as magpai+an si Smoun. å pag'iganti'an siya ng mga galit sa kanya o pag%uusigin siya ng ka'aliling #eneral. $agkulong si Simoun sa kanyang silid. 7ala ra+ dapat tanggapin kundi si Basilio. Dumating ang binata. Pinatulo siy utusan "ay laki ipi bag ni
Basilio. Payat na payat, gusot ang bu'ok at +alang ayos ang pananamit. 7ala ang dating kaamuan sa kanyang mga mata.&atalim na ang mga iyon. Para siyang bangkay na nabu'ay. &aging si Simoun ay nagulumi'an sa anyo ng kababayan. Sinabi ni Basilio kay Simoun na siya ay naging masama na anak at kapatid na nilimot niya ang pagkapatay ng kapatid kaya siya ay pinarusa'an ng Diyos. Siya ngayon ay naka'anda ng gumanti ng samasama. Sinabi niya na ang pag%i+as niya sa gulo na tulad ng pakikiisa kay Simoun ay nagbunga lamang ng kanyang pagkabilanggo Sasanib na ra+ siya kay Simoun. $oon lamang nagsalita si Simoun . $asa sa panig da+ pala niyang talaga ang kat+iran. )ng kanyang usapin ay siyang usapin ng mga sa+impalad na tulad ni Basilio. Tumindig si Basilio na maali+alas na ang muk'a. Sinabi niyang matutuloy na ang 'imagsikan da'il 'indi na siya nag%aatubili. Sinabi ni Simoun na ang mga ating mapayapa at aya+ ng gulo ang siyang nagtulak sa kanya upang ipagtuloy ang kanyang mga balak. "ung noon sana0y nagkatulungan na ang mga nasa sa mataas na lipunan at ang mga nasa ibaba ang ga+ain sana ay mapagka+angga+a at 'indi madugo at buktot.Sa mga imbi niya natagpuan ang kanyang mga katulong. "ung sila man ay 'indi makaga+a ng makinis na estatu+a sapat nang simulan nila ang paglilok at ba'ala na ang mga susunod sa kanila. Di mauna+aan ni Basilio si Simoun. $agtuloy sila sa laboratoryo. Sa mesa roon ay may isang kakaibang ila+an. )ng pinakalalagyan ay anyong *ranada, may bitak at naiino pa ang mga tila buto nito. Tinanggal ni Simoun ang mitsa. Bakal na may dala+ang sentimetro ang kapal na sisidlan na may isang litrong gas. Binu'usan ito ni Simoun ng likido. $abasa ni Basilio ang nakatitik sa lalagyan ng likido J nitroglisirina. Tumango si Simoun. Ipinali+anag niya na ang granada ay 'indi isang payak na dinamita. Iyon da+ ang mga tinipon na lu'a ng mga api na siyang panglaban nila sa lakas at da'as. $oon lamang nakakita ng dinamita si Basilio. #indi makakibo ang estudyante. Tinurnilyu'an ni Simoun ang isang masalimuot na kasangkapang inilagay sa ila+an.Sinabi ni Simoun na ang ila+an ay gagamitin sa isang pista. Pagkaraan ng > minuto ang li+ang nito0y mangungulimlim at kapag ginala+ ang mitsa ay sasabog ang *ranada kasunod ang mga supot ng pulbura sa kainan at +alang makaliligtas sa mga bisita ng kapista'an. $abigo ang pagkakagulong katulong sana ang mga artilyero da'il sa ka+alan ng pangangasi+a.$gayon kailangan niya si Basilio upang mangunguna sa
labanan. . "ukunin nila sa tinda'an ni Fuiroga ang mga baril at patayin ang la'at ng kalaban at aya+ sumama at patayin. #indi na sinuri ni Basilio ang narinig. Binulag na siya ng tatlo0t kala'ating bu+ang pagkabilanggo.$ais niyang mag'iganti. Kabanata 34 Ang Kasal ni )aulita $asa sa daan si Basilio. Ika% ng gabi. &akikituloy sana siya kina Isagani nguni0t 'indi umu+i ang kaibigan sa buong ara+ na iyon. Dala+ang oras na lamang at sasabog na ang ila+an ni Simoun. &araming dadanak na dugo. &arami ang mamamatay. Sinalat ni Basilio ang kanyang rebolber at mga bala. $aalala niya ang babala ni Simoun na siya ay lumayo sa daang )nloague. $ag'inala si Basilio. )ng ba'ay ni "apitan Tiyago ay nasa daang iyon.&ay binanggit na kasaya'an si Simoun. Sa ba'ay na iyon idaraos ang piging sa kasal nina Paulita at :uanito. nakita niyang dumating ang sasakyan ng bagong kasal. $a'abag si Basilio kay Isagani. $aisip niyang yakaginng sumama sa kanya si Isagani.Siya rin ang tumugon. #indi papayag si Isagani sa gayong madugong pagpatay sa marami. #indi pa nararanasan nito ang nangyari sa kanya. $agunita niya ang pagkabilanggo, ang kabiguan sa pag% aaral,ang nangyari kay #uli. &uling 'inaplos ang pulu'an ng rebolber at ninasang dumating na sana ang sandaling 'ini'intay. $akita niyang dumating si Simoun. Si Sinong ang kutsero ni Simoun. Sumunod ang sasakyan ni Simoun sa mga bagong kasal. $agtungo si Basilio sa )nloague. Doon ang tungo 'alos ng la'at J sa ba'y ni "apitan Tiyago. )ng "apitan #eneral ang ninong at dadalo sa 'apunan, dala ang isang tanging ila+ang 'andog naman ni Simoun. )ng mga dingding ng ba'ay ay dinikitan ng magagarang papel ar magagarang aranya at mga bulaklak ang palamuti. &ga angkat ang alpombra. "urtinang pulang pelus na nabuburda'an ng ginto at may unang titik ng pangalan ng mag%asa+a. &ay tinu'og na artipisyal na bulaklak ng su'a. &agarang% magara ang ba'ay na iyon. Parang 'apag ng mga diyoses ang pagdarausan ng 'apunan. )ng mesa para sa mga dakilang panau'in at mga diyus%diyusan ay sa asotea nakalagay. Pipito ang doon ay luluklok.$aroon ang pinakamasarap at pinakamama'aling alak. Ubos%kaya si Don Timoteo."ung sinabi lamang ng #eneral na ibig nitong makain ng tao, gaga+in iyon ni Don Timoteo. Kabanata 3! Ang )iging Ikapito ng gabi nang magsisimulang dumating ang mga may paanyaya. Una ang maliliit. Sunod ang palaki sa
katayuan sa tungkulin at sa kabu'ayan. La'at ay pinagpupugayan ni Don Timoteo. Dumating ang bagong kasal. "asama si Donya i!toria. Batian. "amayan. $aroon na sina Padre Salvi nguni0t +ala pa ang #eneral. $ais tumungo ni Don Timoteo sa palikuran nguni0t di siya makaalis at +ala pa ang #eneral. &ay pumintas sa mga kromo sa pader. $agalit si Don Timoteo. Iyon sa+ ang pinakama'al na mabibili sa &aynila. Sisisngilin da+ niya ang utang ng namintas kinabukasan. Dumating na rin ang 'eneral. $a+al ang mga dinaramdam ni Don Timoteo. &ay nagsabi na ang ara+ ng kapitan da'il natititigan na tio nang 'arap%'arapan. Si Basilio ay nasa 'arap ng ba'ay at pinapanood ang mga nagdaratingan. $aa+a siya sa mga inakala niyang mga +alang malay na mamamatay roon. $aiisip na bigyan ng babala ang mga iyon. $guni0t siyang pagdating ng sasakyan nina Padre Slavi at Padre Irene. $agbago siya ng isip. #indi ako dapat magmalabis sa pagtiti+alang inilagak sa akin. )ko0y may utang na loob sa kanya1 sa kanila0y +ala. Siya ang 'umukay ng libingan ng aking ina na pinatay nila. )ko0y nagpakabuti1 pinagsikapan kong magpata+ad, ano ang gina+a sa akin4 &angamatay na nga sial na ang aming pagtitiis, nasabi ni Basilio. $akita niya si Simoun, dala ang ila+an. 7aring kakila% kilabot ang anyo ni Simoun na naliligid ng apoy. Parang nag%alinlangan sa pagpan'ik sa 'agdan si Simoun. $guni0t nagtuloy rin ito. $ang dumating ang "apitan #eneral ay sandaling nakipag%usap dito at sa ibang naroon ang mag%aala'as. Saka ito na+ala sa paningin ni Basilio. $amayani na naman ang kabuti'ang%loob ni Basilio. $alimot ang ina, ang kapatid, si #uli, ang sariling kaapi'an. $inais na iligtas ang nangasaba'y. $guni0t 'inadlangan siya ng mga tanod da'il sa marusing niyang anyo. $amutla si Simoun nang makita si Basilio na ini+an ng tanod%pinto upang magpugay sa mag% aala'as. &atigas ang muk'a ni Simoun na tumuloy sa sasakyan at nag%utos. Sa -skolta. &atulin5 &abilis ding lumayo si Basilio. $guni0t may nakita siyang isang lalaking tatana+%tana+ sa ba'ay. Si Isagani5 $iyaya niya itong lumayo. &ara'ang itinulak ni Isagani ang kaibigan. $agpilit si Basilio. Bakit ako lalayo Bukas ay 'indi na siya ang dati. &ay 'apdi ang tinig ni Isagani. Ipinali+anag ni Basilio ang ukol sa ila+an. #inila niya si Isagani. Tumutol ito. &abilis na lumayo si Basilio.
$akita ni Isagani na nagtungo sa kainan ang mga tao. $aisip niyang sasabog ang ba'ay kasama si Paulita. &abilis na nagpasya ito. Sa loob ay nagkatagpo ang nagpipiging ng isang kaputol na papel na ganito ang nakasulat. &)$- T#)C-L P#)A-S :U)$ CAISST& IB)AA) Isa ra+ biro iyon, ani Don Custodio. Patay na ra+ si Ibarra. $ang makita ni Padre Salvi ang papel at sulat ay namutla ito. Sinabi nitong iyon nga ang lagda ni Ibarra. Saka na'ilig sa sandigan ng silya ang kura nanlambot sa takot. $agkatinginang takot na takot ang la'at. Tata+ag sana ng mga ka+al ang "apitan #eneral. 7alng nakita kundi mga utusang di niya kilala. $agkun+ang 'indi takot. &agpapatuloy tayo sa pagkain, aniya. #u+ag intindi'in ang isang pagbibiro. $guni0t nagsalita si Don Custodio. Ipinalagay kong ang ka'ulugan ng sulat ay papatayin tayo ngayong gabi . Di nakakibo ang la'at. &ay nagsabi. Baka lasunin tayo. Biniti+an ang mga kubyertos. Lumabo ng ila+an. Iminungka'i ng "apitan #eneral kay Padre Irene na itaas ng 'uli ang mitsa ng ila+an. Biglang may mabilis na pimasok, tinabig ang utusang 'umadlang, kinu'a ang ila+an, itinakbo sa asotea at itinapon sa ilog, &ay 'umingi ng rebolber, may magnanaka+ ra+. )ng anino ay tumalon sa rin sa ilog. Kabanata 3% (ga Ka/ig$atian ni Ben ayb &ula sa ba'ay ni "apitan Tiyago ay patakbong tinungo ni Ben Zayb ang kanyang tanggapan upang sulatin ang pangyayari. Pinalabas niyang bayani ang "apitan #eneral, sina Padre Irene, Don Custodio at Padre Salvi. )ng lat'alain ay isa ring pag'a'angad ng mabuting pagyao at paglalakbay ng #eneral. $gunit ang kanyang isinulat ay ibinalik sa kanya ng patnugot ng pa'ayagan. Ipinagba+al ng #eneral ang pagbanggit ng ano mang ukol sa pangyayari. Dumating ang balita mula sa Pasig. $ilusob da+n g maraming tulisan ang ba'ay%pa'inga'an ng mga prayle at nakatangay ng may dala+ang libong piso. &alub'a ang isang prayle at dala+ang utusan. *umala+ ang guni%guni ni Ben Zayb. *aga+in niyang bayani ang kura na sa pagtatangol ay nagkasira%sira ang isang silyang ginamit laban sa mga tulisan.
$agtungo siya sa Pasig. $atagpuan niyang ang nasugatan ay si Padre Camorra. Doon siya pinapagtika sa kasalanang gina+a sa Tiyani. &ay isang maliit na sugat sa kamay at may pasa sa ulo. Tatlo ang mga magnanaka+ na may taglay ng gulok. Limampung piso ang nanaka+. )yon kay Ben Zayb ay 'indi tama ang salaysay ni Padre Camorra. "ailangan da+ ga+ing marami ang mga tulisan. &ay nadakip sa mga tulisan. Sila ra+ ay inanyaya'ang sumama sa pangkat nina &atangla+in upang sumalakay sa kumbento at mga ba'ay ng mayayaman. Pangunguna'an sila ng isang "astila na mataas, kayumanggi, puti ang bu'ok at ang pasabi0y kumikilos sa utos ng "apitan #eneral na kaibigan niyang matalik. "atulong pa ra+ nila ang mga artilyero. 7ala ra+ dapat ikatakot. )ng 'udyat da+ ay isang malakas na putok. 7alang putok. Inakala ng mga tulisan na sila ay nilinlang. $agsiurong ang ilan )ng iba0y nagsibalik sa bundok. Balak nilang mag'iganti sa "astila na makala+a nang lumoko sa kanila. )ng tatlong tulisan ay nagpasiyang manloob. )ya+ pani+alaan ang mga tulisan sa paglalara+ang si Simoun ang puno nila. $guni0t si Simoun ay di matagpuan sa ba'ay niya . &araming bala at pulbura roon. Si Don Custodio ay nag'anda ng 'abla laban kay Simoun. &abilis na kumalat ang balita ukol sa mag% aala'as. &arami ang di makapani+ala. Kabanata 3& Ang iwagaan $abatid din ng madla, sa likod ng pagpigil sa balita, ang mga pagbabangon at mga supot ng pulbura . Ito ang naging paksa ng usapan ng la'at % pali'im nga lamang. Si C'ikoy kasi, payat na platero. )y nagdala ng 'ika+ para kay Paulita nang tinatanggal na ang mga palamuti at mga 'apag sa ba'ay ni "apitan Tiyago at nakita niya mismo ang suput%supot na pulbura sa ilalim ng mesa, sa silong, sa bubungan, sa likod ng mga upuan. )yon da+ kay *. Pasta ay iisa ang maaring guma+a ng gayon%isang kaa+ay ni Don Timoteo o kaaga+ ni :uanito. $aroon sa ba'ay ng mga platero si Isagani. )nang may% aring si "apitan Loleng ay magtago si Isagani. $gumiti lamang si Isagani. $agpatuloy si C'ikoy. Dumating da+ ang mga sibil. 7ala namang mapgbintangan. Si Don Timoteo lamang da+ at si Simoun ang nangasi+a sa pag%aayos ng ba'ay na iyon. Pinaalis da+ ang la'at ng mga di kailangan sa imbestigasyon.
$aku, kung may isa man lang da+ na nanigarilyo sa mga traba'ador, sasabog ang buong daan ng )nlogue. "ung sumabog da+ ang mga pulbura ang noong gabi.
at nakayapak. )ng pa+is nila0t alikabok ay nagpuputik sa kanilang muk'a ang magka'along poot at ka+alang pag%asa.
$angatakot ang mga babae. $ag'ulaan kung sino ang pinag'i'inulaan. &ga prayle. Si Fuiroga. Isang estudyante. Si &akaraig. )t tumingin si "apitan Toringgoy kay Isagani. )ni C'ikoy( ayon sa ilang ka+ani, si Simoun. $agtaka ang la'at.
$i 'indi nila mapa'id ang ma'apding pa+is na sumisigid sa kanilang mga mata. "ung may isang nabubu+al sa 'apo at gutom ay 'ina'agupit silang la'at at ang nabu+al ay makakaladkad sa kanilang pagtakbo. Sumisiga+ ang nabu+al na patayin na siya. Umiiyak. Parang bata. Isinusumpa ang oras ng kanyang pagsilang.
$aalala ni &omoy, isang dumalo sa piging, ang pagalis ni Simoun sa ba'ay bago magsimula ang 'apunan. Si Simoun da+ ay na+a+ala, patuloy ni C'ikoy. "asalukuyang ito0y pinag'a'anap ng mga sibil. Lalong nabuo sa isip ng mga kababai'an ang pagiging demonyo ni Simoun na nagkakata+ang%tao. $aalala uli ni &omoy ang pagkakaaga+ sa ila+an ni Simoun na nuo0y namamatayan ng ningas. $agpayo0t dito sa silid ni Isagani.$agpatuloy si C'ikoy.Tinataya ra+ ng mga maykapangyari'an na ang ila+an ay siyang magpapasiklab sa pulbura. $a'intakutang gayon na lamang si &omoy. $guni0t nang makita ang kasinta'ang si Siensa na nakatingin sa kanya ay nagtapang%tapangang nagsabi( &asama ng gina+a ng magnanaka+. &amatay sanang la'at5 $ag% antanda sa takot ang la'at ng matanda at babae. Lumapit si &omoy kay Isagani. #indi nga mabuting kumu'a ng di kanya. )ni Isagani na ma'i+ang nakangiti. "ung nalaman lamang ng magnanaka+ na iyon kung ano ang nilalayon .kung siya ana ay nakapag%isip%isip tiyak na di niya gaga+in ang gayon. Pantayan man ng ka'it ano . #indi ako tatayo s kanyang kalagayan5 Saka nagpaalam si Isagani. $gunit upang 'indi na bumalik pa sa kanyang amain. Kabanata 3' Kasawiang-/alad Buong Luon 'alos ang nilaganapan ni &atangla+in sa kanyang panunulisan. Siya0y pumatay sa 'ukom pamayapa sa Tiyani, nanunog, nangulimbat. $gayo0y sa Batangas, bukas ay sa "abite, di maglilipat%ara+ ay sa Tayabas, pagkatapos ay sa Panggasinan o sa )lbay. Laging naliligtasan ni &atangla+in ang mga 'abol sa kanya. )t sa ka+alangkaya ng mga sibil sa dumakip sa mga tulisan ay mga magsasakang +alang sala ang kanilang dinarakip. &ay anim o pitong magsasaka ang dinakip ng mga sibil matapos ang isang pagsalakay ni "abesang Tales. )but% siko at kabit%kabit ang gapos ng mga ito na inilakad nang
$ilalait pa sila ng mga gu+ardiya sibil. $guni0t may isang sibil na tutol sa gayong pagmamalupit. $ang di makatiis ay sumisiga+ na rin ito sa mapagparusa( #oy, &autang, bayaan mo silang magsilakad nang payapa5 $agpakikilalang bago ka nga lamang Carolino patuya pang tugon ni &autang. )no ba ang ginaga+a ninyo sa mga bi'ag ng digma4 Pinakukundanganan namin. Tugon ni Carolino( &angyari0y kaa+ay na nagsilaban ang mga iyon ang mga ito0y mga kababayan natin5 ganti ng mapagpa'irap. )t bumubulong kay Carolina( *inaganyan natin iyan upang lumaban o tumakas at nang barilin na lamang natin. Isang bilanggo ang sinumpong ng pagdumi o pag%i'i mara'il at nakiusap na payagan muna siyang makatigil nang sandali. Di siya pinayagan. &apanganib da+ ang lugal na iyon. $aliligid sila ng bundok. #igit kang malupit pa kaysa mga "astila, anang bi'ag. Isang putok nang narinig. *umulong%gulong si &autang tutop ang dibdib na nilabasan ng dugo sa bibig )lto5 Siga+ ng kabong putlang%putla. 2matatapang lamang sa +alang laban3. Isang putok pa at ang kabo naman ang tinamaan sa bisig at namaluktot sa sakit. Itinuro ng kabo ang mga bilanggo. /uego5 siga+ niya. )t ang mga bi'ag ay pinagbabaril. Saka pa lamang lumaban ng putukan sa mga nasa batu'an sa bundok. )ng mga nasa batu'an ay tinayang may tatatlong riple lamang. Lumusob ang mga sibil. )ng unang umakyat patungo sa pinangungubli'an ng mga di kilalang kalaban ay gumulong%gulong na pababa. #ala, Carolino5 $a'an ang mabuti mong pagpapatama5 pasiga+ na +ika ng kabo. Isang lalaki ang biglang lumita+ sa ibaba+ ng isang talampas. $ag+a+asi+as ito ng baril.
Paputukan5 siga+ ng kabo kasabay sa pagmumura. Tatlong ka+al ang nangagputok. Patuloy na may isinisiga+ ang lalaki. #indi siya mauuna+aan. $atigilan si Carolino. Parang nakilala niya iyon. Tinutukan siya ng baril ng kabo. Ipinagbabaril sa kanya ang lalaki. Tumalima si Carolino. *umulong at na+ala sa talampas ang lalaki. &ay isiniga+ ito. $atulig si Carolino. Parang nagsitalilis ang mga nagtatago sa itaas. Lumusob ang mga sibil. Isa pang lalaki ang lumita+, sa talampas. Iniamba ng lalaki ang sibat. Pinaputukan siya ng mga ka+al. $abulid ang lalaki. )ng unang umabot sa kaitaasan ay may dinatnang matandang lalaking nag'i'ingalo. Binayuneta ito. Di man lamang kumurap ang matanda. $akatingin kay Carolino. $akaturo ang daliri sa likod ng talampas. *ulila0t at putlang%putla si Carolino. $akilala niyang ang matanda0y ang ingkong niyang si Tandang Selo. $akita niyang ang mga nanlalalim na mata ng matanda ay mga salamin ng matinding 'inanakit. )t nang mamatay ito ay patuloy na may itinuturo sa likod ng talampas. Kabanata 39 Kata/usang Kabanata &alungkot na tumugtog ng kanyang armonyum si Padre /lorentino. "aaalis ni Don Tibur!io de -spadana na nag% akalang siya ang "astilang tinutukoy sa telegrama na darakpin da+ sa gabing iyon. Inakalang siya0y natunton na ni Donya i!torina. )ng telegrama ay pinabasa ng tenyente ng gu+ardiya sibil sa bayan kay Padre /lorentino sa ngalan ng pagkakaibigan. )nang telegrama( H-spanyol es!ondido !asa Padre /lorentino !oera remitara vivo muerte. )ng totoo, si Simoun ang "astilang tinutukoy sa telegrama. Sugatang dumating doon si Simoun may dala+ang ara+ na. Di man lamang siya inusisa ay tinanggap siya ng pari. #indi pa nakabalita ang pari ng nangyari sa &aynila. Inakala ng pari na da'il +ala na ang "apitan #eneral ay may nagtangkang mag'iganti kay Simoun. )ng sugat niya0y bu'at da+ sa ka+alang% ingat, ayon sa mag%aala'as. $agkasiya ang pari sa mga palagay. )t nakatulong ang 'inala ng pari na si Simoun ay tumakas samga ka+al na tumutugis nang tanggapin nito ang telegrama. Si Simoun ay tumangging paggamot pa sa mediko sa kabesera. Pumayag siyang paalaga kay Dr. de -spadana lamang. &alub'a ang mga sugat ni Simoun. Tumigil sa pagtugtog si Padre /lorentino. Iniisip ng pari ka'ulu kuty iti ni Si
mabatid nito ang tungkol sa telegrama at sa ika+alo ng gabi ang dating mga darakip. $aisip ni Padre /lorentino na isang taong palalo si Simoun. Dati0y makapangyari'an, ngayo0y ka'abag%'abag. $guni0t bakit sa kanya pinili ni Simoun na makituloy4 )t darakpin na lamang nang patay o bu'ay ay nakuku'a pang ngumiti nang pakutya. Inisip ni Padre /lorentino kung paano maililigtas ng isang paring Pilipino si Simoun gayong noong kapana'unan nito ay 'umamak sa kanyang pagkama'abang%uri ng pagkapari at pagka% indiyo. Di pinansin ni Simoun ang pakisuyo ni Padre /lorentino may dala+ang bu+an ang nakalilipas upang tulungang makalaya si Isagani sa piitan. Si Simoun ang guma+a ng mga kaparaanan upang mapadali ang pagaasa+a ni Paulita kay :uanito na lubos na ipinagdamdam ni Isagani at ikinalalayo nito sa mga kap+a tao. $ilimot ni Padre /lorentino ang la'at. 7ala siyang inisip kundi ang pagliligtas kay Simoun. $guni0t parang +alang pagnanasang mailigtas ni Simoun ang sarili. Pumasok si Padre /lorentino sa silid ni Simoun. 7ala nang mapangutyang anyo sa muk'a ni Simoun. 7aring isang li'im na sakit ang noon ay tinitiis ng mag%aala'as. $apag'ulo ng pari na uminom ng lason si Simoun. $abag'an ang pari. Tinangka ni Padre /orentino na i'anap ng lunas si Simoun. Pasiga+ na sinabi ng mag%aala'as na 'u+ag na silang mag%aksaya ng pana'on da'il mamatay siyang dala niya ang kanyang li'im. )ng pari ay lumu'od sa kanyang re!linatorio 2lu'uran sa pagdarasal3 at nanalangin sa paanan ng ima'en ni #esukristo at pagkatapos ay buong kabanalang kanyang inilapit ang isang silyon sa maysakit, at tumalagang makinig. Ipinagtapat ni Simoun ang tunay niyang pangalan. #alos nasindak ang pari. &alungkot na ngumiti ang maysakit. Tinakpan ng pari ng panyo ang muk'a at tumungo upang makinig. Isinalaysay ni Simoun ang kanyang bu'ay. Labintatlong taon siya sa -uropa. $agbalik siyang puno ng pangarap at pag%asa.Pinata+ad ang mga nagkasala sa kanyang ama pabayaan lamang siyang mabu'ay nang payapa. $gunit ma'i+agang mga kamay ang nagtulak sa kanya sa isang kagulu'ang ga+a%ga+a at ang la'at ay na+ala sa kanya.( pangalan, yaman, pag%ibig, kinabukasan, kalayaan at naligtas lamang siya sa kamatayan sa tulong ng isang kaibigan. Tinika niyang mag'iganti. $angibang bansa siya dala ang ba'agi ng kayamanan ng kanyang magulang at siya0y nangangalakal. $akila'ok siya sa 'imagsikan sa "uba. $akilala niya roon ang kapitan 'eneral na noon ay kumandante pa lamang. Pinautang siya. $aging
kaibigan matalik da'il sa ka+alang'iyaan ng kapitan na si Simoun ang nakaalam. Sa tulong ng salapi ay naku'a niyang maging kapitan 'eneral ang kaibigan at naging sunud%sunuran sa kanya da'il sa kataka+an sa salapi.Inupatan niya ang kapitan sa pagga+a ng maraming kabuktutan.
kasamaan kaya0t katulong tayo sa paglik'a nito. )ng kalayaan ay di natin dapat tuklasin sa tulong ng patalim. Tuklasin natin ito sa tulong ng nagpapataas ng uri ng kat+iran at karangalan ng tao.. *uma+a tayo ng mabuti , tapat at marangal 'anggang mamatay tayo da'il sa kalayaan.
&a'aba ang pagtatapat ni Simoun at gabi na nang matapos. Sandaling nag'ari ang kata'imikan. Ini'ingi ng ta+ad ng pari ang mga pagkukulang ni Simoun at 'iniling niya kay Simoun na igalang ang kalooban ng Diyos &a'ina'ong nagtanong si Simoun kung bakit 'indi siya tinulungan ng Diyos sa kanyang layunin. )ng sagot ng pari ay da'il masama ang kanyang pamamaraan.#indi maililigtas ng krimen at kasamaan ang mga dinumi'an ng krimen at kasamaan.)ng poot ay +alang nalilik'a kundi mga panakot 1 ang krimen ay mga salarin ang nalilik'a. Pag%ibig lamang ang nakagaga+a ng mga bagay na dakila. )ng katubusan ay kabuti'an1 ang kabuti'an ay pagpapasakit, ang pagpapasakit ay pag%ibig.
Pinisil ni Simoun ang kamay ng pari. $ag'ari ang kata'imikan. Dala+ang pisil pa. $agbuntung'ininga si Simoun. #igit na ma'abang kata'imikan.
Tinanggap ni Simoun ang la'at na sinabi ng pari. Inamin niyang siya ay nagkamali. ngunit naitanong niya ng da'il ba sa magkakamaling iyon ay ipagkait na ng Diyos ang kalayaan ng isang bayan at ililigtas ang napakaraming 'igit pang salarin kaysa sa kanya. )ng matatapat at mababait ay nararapat na magtiis nang ang mga ad'ika nila ay makilala at lumaganap.)ng nararapat na ga+in ay magtiis at guma+a ang tugon ng pari. $apailing si Simoun. )ng magtiis at guma+a ay madaling sabi'in sa mga 'indi pa nakaranas ng pagtitiis at pagga+a. )nong klaseng Diyos ang 'umingi ng ganoon kalaking pagpapasakit. Sinabi ng pari ay ito ra+ ang isang Diyos na makatarungan.Diyos na nagpaparusa sa kakulangan natin ng pananalig at sa mga ga+a nating masama.Pinabayaan natin ang
$ang mapunang 'indi umiimik ang maysakit ay pabulong na nag+ika si Padre /lorentino1 H$asaan ang kabataang naglalaan ng magagandang sandali, ng kanilang mga pangarap at kasigla'an alang%alang sa ikabubuti ng kanilang bayan 4 Saan naroon ang 'andang magpakamatay upang 'ugasan ng dugo ang napakaraming pagkakasala4 Upang karapatdapat ang pagpapakasakit ito0y kailangang malinis at busilak. $asaan ang kabataang may lakas na tumanan na sa aming mga ugat, ng kalinisan ng di+a na narumi'an na sa amin, ng apoy ng sigla na patay na sa aming puso4 kabataan, kayo0y aming 'ini'intay5 $angilid ang lu'a sa mga mata ng pari. Binita+an ang kamay ni Simoun. Lumapit sa durunga+an. &ay kumatok na utusang nagtanong kung magsisindi na ng ila+an. Sa tulong ng isang lampara ay tinangla+an si Simoun. #inipo ito1 nabatid na ito ay patay na.Lumu'od at nanalangin si Padre /lorentino. Tina+ag ang mga utusan, pinalu'od at pinagdasal. Umalis sa silid si Padre /lorentino, kinu'a ang takbang bakal ni Simoun. Dinala ito sa talampas na laging inuupuan ni Isagani upang sisirin ng tingin ang kalaliman ng dagat. Doon ay ini'agis ng pari ang mga takba ng brilyante at ala'as ni Simoun. $ilulon ng dagat ang kayamanang yaon.