iii
‹çindekiler
‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................
Bitkisel Kaynakl› Ham Maddelerin Kullan›m›nda Kalite, Etkinlik ve Güvenlik................................................................. G‹R‹fi - TAR‹H ÖNCES‹NDE (TIBB‹) B‹TK‹LER ........................................ Paleontolojik Ça¤ ......................................................................................... Milattan Önce (M.Ö. 50.000-0) ................................................................... Milattan Sonra (M.S. 0-1900) ........................................................................ DO⁄AL HAZ‹NE KAYNA⁄I OLARAK B‹TK‹LER ....................................... B‹TK‹SEL KAYNAKLI HAM MADDE: TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER ... T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Özellikleri ..................................................... Farmakope ve Bitkisel Ürünler ................................................................... Türk Farmakopesi Standartlar› .............................................................. Farmakope’de Bitkisel Droglarda Kalite ile ‹lgili Kriterler .................. B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KULLANIMI ÖNCES‹NDE D‹KKAT ED‹LECEK HUSUSLAR .................................................................. Etkinlik .......................................................................................................... Kalite ............................................................................................................. Güvenilirlik ve Güvenlik ............................................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... Yararlan›lan ‹nternet Adresleri ..................................................................... Yararlan›labilecek Di¤er Kaynaklar..............................................................
xii
1. ÜN‹TE
2 3 3 4 5 6 7 7 9 11 12 14 15 16 16 18 19 20 20 21 21 21
T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›nda Etik .................................................................... 22 G‹R‹fi .............................................................................................................. ET‹K NED‹R? ................................................................................................ Günlük Hayatta Etik .................................................................................... B‹YOET‹K ..................................................................................................... Biyolojik Çeflitlilik ve Çevre - Bitki Eti¤i ..................................................... TIBB‹ AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIMINDA ET‹K.............................. T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Etik Üretimi .................................................. T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Pazarlamas› ve Ticaretinde Etik.................... T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Etik ve Etik Olmayan Kullan›m› .................. TIBB‹ AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIMINDA SAKINCALI DURUMLAR .............................................................................. Baz› Uygulama ve Önlemler ....................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... Ek 1 ................................................................................................................
23 24 27 28 30 31 32 33 33 36 37 44 45 46 46 48
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
3. ÜN‹TE
Bitkisel Ham Maddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas›.............. 50 G‹R‹fi ............................................................................................................. B‹TK‹SEL FARMASÖT‹K ÜRÜNLERDE GACP VE GMP ........................... T›bbi Bitkilerde ‹yi Tar›m ve Toplama Uygulamlar› (GACP) ..................... ‹yi Üretim Uygulamalar› (GMP) ................................................................... D‹ST‹LASYON VE EKSTRAKS‹YON YÖNTEMLER‹ ‹LE HAZIRLAMA........ Distilasyon ..................................................................................................... Ekstraksiyon................................................................................................... Perkolasyon ................................................................................................... Maserasyon .................................................................................................... ‹nfüzyon ve Dekoksiyon .............................................................................. Perkolasyon Haz›rlanmas›............................................................................. Ekstreler (Extracta) ........................................................................................ Bitkisel Droglar (Plantae Medicinales)......................................................... Bitki Çaylar› (Plantae ad ptisanam) ............................................................. Tentürler (Tinctura)....................................................................................... Aromatik Sular............................................................................................... FARMASÖT‹K fiEK‹L HAL‹NE GET‹RME...................................................... Çözeltiler ........................................................................................................ fiuruplar.................................................................................................... Spiritler..................................................................................................... Eliksirler ................................................................................................... Posyonlar ................................................................................................. Yar› Kat› Preparatlar...................................................................................... Merhemler................................................................................................ Jeller ......................................................................................................... Kremler .................................................................................................... Sabunlar ................................................................................................... Yak›lar...................................................................................................... Kat› Preparatlar.............................................................................................. Tozlar ...................................................................................................... Granüleler ............................................................................................... Tabletler ................................................................................................... Kaplanm›fl Tabletler ............................................................................... Kapsüller (Capsulae gelatinae, Capsulae gelatinosae, Capsules gelatineuses, Gelules) ............................................................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
4. ÜN‹TE
51 53 54 56 58 58 59 59 59 60 60 61 61 63 63 64 65 65 66 67 68 68 69 69 69 70 70 70 70 70 70 70 71 72 74 75 76 76 77
Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar .................................................................... 78 G‹R‹fi ............................................................................................................. B‹TK‹SEL ÜRÜNLER NEDEN ZARARLIDIR? ............................................... ÖNEML‹ YAN ETK‹LER‹ OLAN DO⁄AL ETK‹N B‹LEfiENLER .................. Aristoloik Asit ................................................................................................ Atropin ...........................................................................................................
79 80 81 82 82
‹çindekiler
β - Asaron ...................................................................................................... Berberin ......................................................................................................... Kalp Glikozitleri ........................................................................................... ‹yot ................................................................................................................ Lektinler ......................................................................................................... Oksalatlar ...................................................................................................... Pirolizidin Alkaloitleri .................................................................................. Safrol .............................................................................................................. Salisilatlar ....................................................................................................... Siyanogenejtik Glikozitler ............................................................................. Tanenler ......................................................................................................... Tuyon ............................................................................................................ ÖNEML‹ YAN ETK‹LER‹ OLAN B‹TK‹SEL DROGLAR ................................ Karsinojenik Reaksiyonlar............................................................................. Alkannae radix (Havaciva kökü) ........................................................... Senecio herba.......................................................................................... Eupatorii herba........................................................................................ Rubia tinctorii radix (Boyac› kökü) ....................................................... Rhamnus purshiana, Rhamni purshianae cortex (Cascara Sagrada) . Cocae folium ................................................................................................. Farfarae folium ........................................................................................ Euphorbia herba ..................................................................................... Kalp-Damar Sistemi Rahats›zl›klar›............................................................... Crataegi flos (Al›ç çiçe¤i)........................................................................ Ephedra herba (Deniz Üzümü).............................................................. Ginseng radix (Ginseng kökü)............................................................... Liquiritiae radix (Meyan kökü) ............................................................. Gastrointestinal Rahats›zl›klar....................................................................... Eucalyptii folium (Ökaliptus yapra¤›).................................................... Eucalypti aetheroleum [Ökaliptus (uçucu) ya¤›] ................................. Elaterii fructus (Ac›düvel, Ac›dülek, Eflekh›yar›)................................... Bromelainum (Ananas suyundan elde edilen proteolitik enzim)........ Echinaceae purpureae herba (Ekinezya)............................................... Cimicifuga racemosae rhizoma (Black Cohosh) .................................. Rusci aculeati rhizoma (Kuzukula¤›, Tavflan memesi) ......................... Taraxaci radix cum herba (Karahindiba¤)............................................. Hippocastani semen (Atkestanesi tohumu)........................................... Menthae aetheroleum (Nane ya¤›) ........................................................ Sabal fructus (Sabal meyvas›)................................................................. Urtica radix (Is›rgan otu kökü) .............................................................. Curcumae longae rhizoma (Zerdaçal) ................................................... Salicis cortex (Kavak kabu¤u)................................................................ Hydrastis rhizoma ................................................................................... Solunum Sistemi Rahats›zl›klar› .................................................................... Strobili lupuli (fierbetçi otu) ................................................................... Sinir Sistemi Rahats›zl›klar› ........................................................................... Kava kava rhizoma ................................................................................. Colae semen ............................................................................................ Mate ........................................................................................................ Tanacetii flos (Gümüfldü¤me) ................................................................
82 82 83 83 84 85 85 86 87 87 88 88 89 89 89 89 90 90 90 90 91 91 91 91 92 92 93 94 94 94 94 95 95 96 96 96 96 97 97 98 98 99 99 100 100 100 100 100 101 101
v
vi
‹çindekiler
Hyperici herba (Sar› Kantaron, Binbirdelik otu)................................... Salviae folium (Adaçay› yapra¤›) ........................................................... Gentianae radix (Centiyan kökü) ......................................................... Üriner Sistem Rahats›zl›klar› ......................................................................... Frangulae cortex (Barut a¤ac› kabu¤u) ................................................. Sennae folium (Sinameki yapra¤›), Sennae acutifoliae fructus (Sinameki meyvas›) ................................................................................. Lini semen (keten tohumu).................................................................... Aloe (Sar›sab›r)........................................................................................ Cardui mariae fructus (Devedikeni meyvas›) ...................................... Juniperi fructus (Ard›ç meyvas›) ............................................................ Genel Alerjik Reaksiyonlar ........................................................................... Foeniculi fructus (Rezene meyvas›), Foeniculi aetheroleum (Rezene uçucu ya¤›) ............................................................................... Asparagi rhizoma (Kuflkonmaz)............................................................. Ginkgo biloba (Mabet a¤ac›) ................................................................. Pini aetheroleum (Çam ya¤›) ................................................................. Arnicae flos (Arnika)............................................................................... Helicis folium (Sarmafl›k)........................................................................ Capsici fructus (K›rm›z›biber)................................................................. Agni casti fructus (Hay›t meyvas›) ......................................................... Foenugraeci semen (Çörek otu) ............................................................ Allii sativi bulbus (Sar›msak) .................................................................. Populi gemma (Karakavak tomurcu¤u)................................................. Angelicae radix (Melek otu kökü) ......................................................... Aurantii fructus (Portakal kabu¤u)......................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
5. ÜN‹TE
102 102 103 104 104 104 105 105 105 106 106 107 107 107 107 108 108 108 109 109 109 110 110 110 111 112 113 113 115
Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler .......................... 116 G‹R‹fi .............................................................................................................. ZEH‹R VE ZEH‹R ETK‹S‹ NED‹R? ............................................................... ZEH‹RLER‹N SINIFLANMASI......................................................................... TOKS‹K ETK‹ T‹PLER‹ ................................................................................. SEKESTRASYON VE AKÜMÜLASYON......................................................... TOKS‹K ETK‹ MEKAN‹ZMALARI ................................................................ Yal›n Toksik Etkiler ..................................................................................... Özel Toksik Etkiler ....................................................................................... ‹mmün Reaksiyonlar ve Allerji .................................................................... Genetik Farkl›l›klara Ba¤l› Reaksiyonlar ve ‹diyosenkrazi ........................ Dayan›ks›zl›k veya Afl›r› Duyarl›k Reaksiyonlar› ........................................ Ba¤›ml›l›k ve Yoksunluk Reaksiyonlar› ...................................................... ZEH‹RL‹ B‹TK‹LER ....................................................................................... BA⁄IMLILIK VE BA⁄IMLILIK TÜRLER‹ ..................................................... BA⁄IMLILIK OLUfiTURAN D‹⁄ER B‹TK‹LER.............................................. B‹TK‹LER‹N SU‹ST‹MAL‹ ............................................................................. B‹TK‹LERLE TEDAV‹ VE ZEH‹RLENMELER ‹Ç‹N SON SÖZLER ............... Özet ...............................................................................................................
117 117 118 120 120 121 121 122 123 123 124 124 124 132 137 137 138 139
vii
‹çindekiler
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
141 142 142 143
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Aras›nda Kullan›m› ....... 144 G‹R‹fi .............................................................................................................. HALK ARASINDA B‹TK‹LER‹N KULLANIM ALANLARI............................... G›da................................................................................................................ Baharat ........................................................................................................... Çay Yap›m›nda .............................................................................................. ‹laç ............................................................................................................... Boyar Madde ................................................................................................. Yakacak ......................................................................................................... Silah................................................................................................................ Nazarl›k ve Süs Eflyas› Olarak ...................................................................... Dekoratif ve Süs Bitkisi Olarak .................................................................... Büyü............................................................................................................... Parfümeri ve Kozmetik Sanayiinde .............................................................. Selüloz Sanayiinde ........................................................................................ Zararl›lara Karfl› ............................................................................................. Hayvan Yemi Olarak..................................................................................... Mesken Yap›m›nda ....................................................................................... HALK ARASINDA B‹TK‹LER‹N KULLANIM fiEK‹LLER‹ ............................. Toz ................................................................................................................. Hap................................................................................................................. Dekoksiyon.................................................................................................... ‹nfüzyon......................................................................................................... HALK ARASINDA TEDAV‹ AMAÇLI KULLANIMDA B‹TK‹LER‹N YER‹ VE ÖNEM‹............................................................................................ HALK ‹LAÇLARI............................................................................................. B‹TK‹SEL HALK ‹LAÇLARI............................................................................ Anadolu’da Halk Aras›nda Uygulanan Tedavi fiekilleri .............................. Anadolu’da Halk Hekimli¤i Uygulamalar› ................................................... HALK ARASINDAK‹ TEDAV‹ AMAÇLI KULLANILAN B‹TK‹LERE ÖRNEKLER..................................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
145 145 145 147 148 149 149 150 150 150 150 150 151 151 151 151 151 152 152 152 152 152 152 154 154 155 155 156 164 165 166 166
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m›...................................................................... 168 G‹R‹fi VE TAR‹HÇE ....................................................................................... B‹TK‹LER‹N GIDA VE BAHARAT OLARAK KULANIMINDA YER‹ VE ÖNEM‹ ............................................................... B‹TK‹LER‹N GIDA OLARAK KULLANIM fiEK‹LLER‹ VE ÖRNEKLER‹ ....... Çi¤ Olarak Yenenler ..................................................................................... Özel Bir ‹fllemden Sonra Kullan›lan Bitkiler ............................................... Piflirildikten Sonra Yenenler .........................................................................
6. ÜN‹TE
169 171 173 173 174 174
7. ÜN‹TE
viii
‹çindekiler
Kavrularak Kullan›lan Bitkiler ...................................................................... Turflu Veya Salamuras› Yap›larak Yenenler ................................................ Baz› G›dalara Kat›larak Yenen Bitkiler ........................................................ Pekmez Haz›rlanmas›nda Kullan›lanlar ...................................................... Reçel Yap›m›nda Kullan›lan Bitkiler ............................................................ Kurutulduktan Sonra Kullan›lan Bitkiler...................................................... BAHARAT OLARAK KULLANILAN B‹TK‹LER ............................................. Baharat Nedir? ............................................................................................... Köri .......................................................................................................... Köfte Baharat›.......................................................................................... Çin Baharat› ............................................................................................. Berbere .................................................................................................... Tavuk Baharat› ........................................................................................ Baharat Olarak Kullan›lan Bitkiler ............................................................... Kekik (Thymus, Origanum, Satureja, Thymbra, Coridotyhmus Türleri)............................................................................. Nane (Mentha Türleri)............................................................................ Biberiye (Rosmarinus officinalis) .......................................................... O¤ulotu (Melissa officinalis) .................................................................. Fesle¤en, Reyhan (Ocimum basilicum) ................................................ Kimyon (Cuminum cyminum) .............................................................. Frenk Kimyonu (Carum carvi) ............................................................... Rezene (Foeniculum vulgare) ................................................................ Kiflnifl (Coriandrum sativum) ................................................................ Anason (Pimpinella anisum) ................................................................. Dereotu (Anethum graveolens) .............................................................. Maydanoz (Petroselinum crispum) ........................................................ Roka (Eruca sativa) ................................................................................ Çörek Otu (Nigella sativa)...................................................................... Safran (Crocus sativus) ........................................................................... Sumak (Rhus coriaria)............................................................................ Karabiber (Piper nigrum) ....................................................................... Çemen Otu (Trigonella foenum-graecum)............................................ Zencefil (Zingiber officinale) ................................................................. Karanfil (Eugenia caryophyllata) ........................................................... K›rm›z›biber (Capsicum annuum)......................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... Yararlan›lan ‹nternet Adresleri .....................................................................
8. ÜN‹TE
175 175 175 176 176 176 177 177 179 179 179 180 180 180 180 181 181 182 183 183 184 184 185 186 186 187 188 188 189 189 190 190 191 192 192 194 195 196 196 197
Bitkisel Çaylar. ......................................................................... 198 G‹R‹fi .............................................................................................................. B‹TK‹SEL ÇAYLAR......................................................................................... B‹TK‹SEL ÇAYLAR ‹Ç‹N UYGUN B‹TK‹ TEM‹N‹........................................ Bitkisel Çay Droglar›n›n Depolanma ve Paketlenmesi ............................... Bitkisel Droglar›n Depoland›¤› ve Sakland›¤› Kaplar›n Özellikleri............ Bitkisel Droglar Üzerinde Yap›lan Kalite Kontrol Testleri ........................ Bitkisel Droglarda Kontaminasyon...............................................................
199 199 200 201 202 202 203
ix
‹çindekiler
Mikrobiyal Kirlenme ............................................................................... A¤›r Metal kirlili¤i.................................................................................... Bitki Koruma Ürünleriyle Oluflan Kirlenme .......................................... Radyoaktif Maddelerle Kirlenme............................................................ B‹TK‹SEL ÇAY ÇEfi‹TLER‹............................................................................. Mono Çaylar .................................................................................................. Kar›fl›m Çaylar ............................................................................................... Paket Çaylar ................................................................................................. Poflet Çaylar ................................................................................................... Çözünür (Instant) Çaylar............................................................................... Püskürterek Kurutulmufl (spray-dried) Çaylar....................................... Granüle Çaylar ........................................................................................ B‹TK‹SEL ÇAY HAZIRLAMA ......................................................................... Drog /S›v› Oran›............................................................................................ Drogun Ö¤ütme Derecesi ...................................................................... Bitkisel Çay Haz›rlama Yöntemleri ....................................................... B‹TK‹SEL ÇAYLARIN KULLANILDI⁄I RAHATSIZLIKLAR ........................... Grip ve So¤uk Alg›nl›¤›nda .......................................................................... Ba¤›fl›kl›k Sistemi Rahats›zl›klar›nda ............................................................ Gastrointestinal Sistem Bozukluklar›nda...................................................... Safra Kesesi Rahats›zl›klar›nda ..................................................................... Psikolojik Rahats›zl›klarda ............................................................................ Böbrek ve Mesane Rahats›zl›klar›nda .......................................................... Kad›n Hastal›klar›nda.................................................................................... Zay›flama Çaylar›........................................................................................... BAZI FARMAKOPELERDE VE STANDART RUHSATLARDA YER ALAN KARIfiIM ÇAY REÇETELER‹....................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
203 204 204 205 205 205 206 209 209 210 210 210 211 211 212 212 213 214 214 214 214 215 215 215 215 216 220 221 222 222 223
Tamamlay›c› Tedavi Sistemleri ve Kullan›lan Bitkiler ........ 224 G‹R‹fi .............................................................................................................. TAMAMLAYICI TEDAV‹ S‹STEMLER‹NDE B‹TK‹LER‹N YER‹ VE ÖNEM‹............................................................................................ GELENEKSEL Ç‹N TEDAV‹ S‹STEM‹............................................................ Akupunktur.................................................................................................... YUNAN‹ TEDAV‹ S‹STEM‹ ........................................................................... AYURVEDA.................................................................................................... HOMEOPAT‹ ................................................................................................. AROMATERAP‹.............................................................................................. F‹TOTERAP‹................................................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
225 226 226 228 229 230 233 236 239 244 245 246 246 247
9. ÜN‹TE
x
‹çindekiler
10. ÜN‹TE
T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›..................... 252 G‹R‹fi .............................................................................................................. DO⁄AL ÇEVRE VE YAfiAM-HASTALIK ‹L‹fiK‹S‹ ......................................... DO⁄AL ÇEVRE VE HASTALIK ‹LAÇ ‹L‹fiK‹S‹ ............................................. F‹TOTERAP‹ NED‹R?..................................................................................... B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ‹LE TEDAV‹................................................................. B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ‹LE TEDAV‹ ED‹LEB‹LEN HASTALIKLAR ................. Sinir Sistemi Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin Kullan›m› ........................ Duyu Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› ..................................... Hareket Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› .................................. Sindirim Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› ................................ Dolafl›m Sistemi ve Kan Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› ................... Solunum Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› ............................... Boflalt›m Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› ................................ Metabolizma ve Endokrin Sistem Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› ..... Üreme Sistemi ile ‹lgili Bitkilerin Kullan›m› ............................................... Deri Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin Kullan›m› ..................................... Enfeksiyon ve Ba¤›fl›kl›k Sistemi Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›........................................................................................................ Kanser Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin Kullan›m› ................................. B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KULLANIMINA ‹L‹fiK‹N SON SÖZLER ................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
11. ÜN‹TE
249 249 249 250 251 251 252 263 265 268 276 281 285 286 288 290 293 294 295 296 297 298 299
Kiflisel Bak›m Ürünlerinde Kullan›lan T›bbi ve Aromatik Bitkiler.......... ............................................................................ 300 G‹R‹fi .............................................................................................................. K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹ ......................................................................... K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹NDE KULLANILAN B‹TK‹LER‹N GÜVENL‹⁄‹ ............................................................................. B‹TK‹LER‹N K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹NDE KULLANIMI ....................... Aromaterapi .................................................................................................. Ayurvedik Cilt Bak›m›................................................................................... Bal ile Cilt Bak›m› ......................................................................................... Jojoba Ya¤› ile Cilt Bak›m› .......................................................................... Shea Ya¤› ile Cilt Bak›m› ............................................................................. Bitkisel Antioksidan Maddeler ................................................................... Bitkisel Ya¤lar .............................................................................................. Di¤er Bitkisel Cilt Bak›m› Madde ve Ürünleri ........................................... SONUÇ .......................................................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
301 302 303 305 306 306 307 307 307 307 308 310 314 315 316 317 317 317
xi
‹çindekiler
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m ve Hayvanc›l›k Alanlar›nda Kullan›m› ............................................................. 318 G‹R‹fi .............................................................................................................. TARIM VE HAYVANCILIK ............................................................................ TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N TARIM ALANINDA KULLANIMI ........ TARIMDA KULLANILAN B‹TK‹SEL ÜRÜNLERE ÖRNEKLER ...................... TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N HAYVANCILIKTA KULLANIMI .......... HAYVANCILIKTA KULLANILAN B‹TK‹LERE ÖRNEKLER........................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... Yararlan›lan ‹nternet Kaynaklar›...................................................................
319 319 321 327 329 333 335 336 337 337 338
Sözlük ................................................................................... 339
12. ÜN‹TE
xii
Önsöz
Önsöz Do¤al kaynaklar›n tedavi amac›yla kullan›lmas› insanl›k tarihi kadar eskidir. ‹nsano¤lu bitkilerin kök, yaprak, çiçek, meyve gibi çeflitli k›s›mlar›n›n tedavi edici etkileri oldu¤unu deneme-yan›lma yöntemi ile veya tesadüfler sonucu ö¤renmifltir. Bitkiler o dönemlerde de, gelifli güzel de¤il, dönemin flifac›lar›n›n önerilerine göre kullan›l›yordu. Daha sonra bitkilerin kimyasal yap›s› ayd›nlat›lm›fl ve içerdikleri etkili maddeler saf olarak izole edilmifl, böylece “saf ve standart ilaç” kavram›n›n temelleri at›lm›flt›r. Bunun en güzel örne¤i, sö¤ütten Salisilik Asit’in izole edilmesi ve yap›s›n›n ayd›nlat›lmas›d›r. 1890 Y›l›nda bu bileflikten basit bir kimyasal ifllemle sentetik olarak elde edilen “Aspirin” (Asetil salisilk asit) insanl›¤›n yarar›na sunulmufltur. Morfin, kodein, kinin, rezerpin gibi maddeler bitkilerden izole edilen ilk bilefliklerdir. Do¤al kaynaklardan elde edilen bu model bileflikler yap›s› ayd›nlat›ld›ktan sonra, üzerinde çeflitli kimyasal grup de¤ifliklikleri yap›larak daha aktif ve daha az yan etkili sentetik türevler gelifltirilmifltir. Eczac›l›k Fakültelerinin Farmakognozi Anabilim Dallar› do¤al kaynaklardan yeni bilefliklerin izolasyonu ve yap› ayd›nlatmas›, Farmasötik Kimya Anabilim Dallar› bu bilefliklerin sentetik yollarla elde edilmesi ve türevlendirilmesi, Farmasötik Teknoloji Anabilim Dallar› ise bu bitkisel ürünlerin ve sentetik ilaç etken maddelerinin uygun dozaj flekline getirilmesini sa¤layan bilim dallar›d›r. Ancak bilimsel yollarla standardize edilerek ve farmasötik dozaj flekline getirilerek haz›rlanan ürünler tedavide güvenle kullan›labilen ilaçlar haline gelebilirler. Son y›llarda t›bbi ve aromatik bitkiler konusunda bilimsel temelden yoksun popüler bir gündem yarat›lmaktad›r. Görsel ve yaz›l› bas›nda, bu popüler gündemi haks›z ç›kar sa¤lamak amac›yla kullanan kifli ve kurulufllar, insanlar›n sa¤l›k konusundaki hassasiyetinden de yararlanarak, etik ve bilimsel olmayan yay›nlar yapmaktad›rlar. Yap›s› ve güvenilirli¤i ispatlanmam›fl çeflitli bitki veya bitki kar›fl›mlar›n›, hastal›klar›n tedavisine önererek, insanlar› rasyonel tedavi seçeneklerinden uzaklaflt›r›p ciddi sa¤l›k sorunlar›na neden olmaktad›rlar. Bitkisel ürünlerin kullan›l›fl›yla ilgili olarak “do¤al maddeler oldu¤u için hiç bir zararl› etkileri yoktur” gibi bir yanl›fl görüfl toplumumuzda hakimdir. Eczaneler d›fl›nda çeflitli marketlerde sat›lan, g›da deste¤i olarak isimlendirilen bu ürünlerin bir k›sm›n›n ciddi yan etkiler yapt›¤›, hatta ölümlere neden oldu¤u bilinmektedir. Bu arada, gerekli bilimsel flartlar› sa¤lamamas› nedeniyle, Sa¤l›k Bakanl›¤›’ndan ruhsat alamam›fl bitkisel içeri¤e sahip olan bu ürünler, g›da deste¤i kapsam›nda Tar›m Bakanl›¤›ndan ruhsatland›r›larak kendilerine bir ç›k›fl yolu bulabilmifllerdir. Bu üzerinde tart›fl›lmas› gereken önemli bir sorundur. Bitkisel ürünler için “do¤ald›r zarars›zd›r” veya “faydas› olmasa dahi, en az›ndan zarar› olmaz” ifadeleri tam olarak gerçe¤i yans›tmamaktad›r. Bilimsel olarak haz›rlanmayan hiçbir ürün güvenilir de¤ildir.
Önsöz
Bitkisel ilac›n elde edildi¤i bitkinin yetiflti¤i yer, mevsim koflullar›, bitki k›s›mlar›n›n toplanma zaman› gibi çok çeflitli faktörler, içindeki etken maddenin miktar›n› ve dolay›s›yla etkinli¤ini de¤ifltirebilmektedir. Kullan›lacak bitkilerin standart miktarda etken madde içermeleri gerekmektedir. Herhangi bir yerden toplanan bitki ayn› cins ve tür olsa dahi, içeri¤indeki etken madde miktar› farkl› olabilece¤inden doz ayarlamas› mümkün olamayacak ve amac›na uygun bir tedavi yap›lamayacakt›r. Kurutma, paketleme, haz›rlama ve depolama ifllemlerinin standardize edilmesi son derece önemlidir. Farmakopeler ve monograf kitaplar› bitki ve bu bitkilerden elde edilen ürünlerin standardizasyonu amac›yla haz›rlanm›fl bilimsel kaynaklard›r. Ayr›ca bu standardizasyon, GAP (Good Agricultural Practice, ‹yi Tar›m Uygulamalar›) ve GMP (Good Manufacturing Practice, ‹yi ‹malat Uygulamalar›) gibi uluslar aras› kurallara uyularak güvence alt›na al›nmaktad›r. 12 üniteden oluflan ve T›bbi ve Aromatik Bitkilerle ilgili k›sa, kapsaml›, görsel ve aç›klay›c› bilimsel bilgiler verilen bu kitab›n haz›rlanmas›, uzun bir planlama ve organizasyon sonucu profesyonel bir ekip taraf›nca gerçeklefltirilmifltir. Bu süreçte her türlü imkan› sa¤layan Say›n Rektörümüze, Prof. Dr. Ayd›n Ziya Özgür’e, ünite yazarlar›na, tasar›m birimine ve tüm eme¤i geçenlere sonsuz teflekkürlerimi sunar›m.
Editör Doç.Dr. Lütfi GENÇ
xiii
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIM ALANLARI VE ET‹⁄‹
1
Amaçlar›m›z
N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bitkisel kaynakl› ham maddelerin tarihsel geliflimini de¤erlendirebilecek, Bitkisel kaynakl› ham maddeleri tan›mlayabilecek, Bitkisel kaynakl› ham maddelerinden elde edilen ürünleri (droglar›) karfl›laflt›rabilecek, Bitkisel kaynakl› ham maddeler ile t›bbi ve aromatik bitkilerin kalitelerini Farmakopelere göre s›n›fland›r›p yorumlayabilecek, Bitkisel kaynakl› ham maddeler ile t›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›mlar›n› ve güvenli¤ini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • •
Bitkisel ham maddeler T›bbi ve aromatik bitkiler Drog Farmakope
• Kalite • Etkinlik • Güvenlik ve güvenilirlik
‹çerik Haritas›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Bitkisel Kaynakl› Ham Maddelerin Kullan›m›nda Kalite, Etkinlik ve Güvenlik
• G‹R‹fi - TAR‹H ÖNCES‹NDE (TIBB‹) B‹TK‹LER • DO⁄AL HAZ‹NE OLARAK B‹TK‹LER • B‹TK‹SEL KAYNAKLI HAM MADDE: TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER • B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KULLANIMI ÖNCES‹NDE D‹KKAT ED‹LECEK HUSUSLAR
Bitkisel Kaynakl› Ham Maddelerin Kullan›m›nda Kalite, Etkinlik ve Güvenlik G‹R‹fi - TAR‹H ÖNCES‹NDE (TIBB‹) B‹TK‹LER Paleontolojik Ça¤ Bitkilerin kullan›m› insanl›k tarihi kadar eskidir. Ancak, çok eski dönemlere ait kay›tlar ve belgeler olmad›¤› için etnobotanik (daha spesifik olarak arkeo-botanik veya paleo-botanik) çal›flmalar ve arkeolojik bulgularla, ayr›ca ça¤›m›zdaki ilkel toplum ve topluluklar›n davran›fl ve uygulamalar› do¤rultusunda bitkilerin kullan›m› ile ilgili sadece tahminler yap›lmaktad›r. Önceleri sadece g›da olarak kullan›lan bitkiler, daha sonra içgüdüsel, deneme yan›lma yoluyla veya etraftaki hayvanlar›n davran›fllar› gözlemlenerek, zaman içinde insanlar taraf›ndan daha farkl› flekillerde SIRA S‹ZDE de¤erlendirilmeye bafllanm›flt›r. ‹nsanlar, do¤adan kazan›lan bilgi ve tecrübelerle, nesilden nesile aktar›lan bilgilerle “faydal› bitkilerden” çeflitli flekillerde yararlanm›flt›r: G›da, içecek, tatland›r›c›, korucuyu, yem, boya, kozmetik, tütsü, adak, yaD Ü fi Ü N E L ‹ M kacak, bar›nma ve izolasyon malzemesi gibi... ‹nsanlar ayr›ca çok çeflitli kullan›mlar yan›nda t›bbi amaçlarla, yani ilaç olarak günümüze dek bitkilerden faydalanS O R U m›flt›r ve faydalanmaya halen devam etmektedir. Hayvanlar t›bbi bitki kullan›yor! Maymunlar hastaland›klar›nda etraflar›ndaki D ‹ K K A T çeflitli bitkileri aray›p bulur ve kullan›rlar (fiekil 1.1). Koyunlar›n yaraland›klar›nda civan perçemini (Achillea millefolium L.) daha çok tükettikleri gözlenmifltir; bitkinin ayr›ca sindirim SIRA S‹ZDE faaliyetlerine de katk›da bulundu¤u bilinmektedir. Benzer flekilde mide barsak sorunlar›nda kedi ve köpekler otcul olmamalar›na ra¤men çim ve benzeri yeflil bitkileri yerler. AMAÇLARIMIZ
.
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
4
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
fiekil 1.1 Do¤al ortam›nda t›bbi bitki kullanan bir maymun. (http://www.action bioscience.org/biodi versity/figures/plotki n2.jpg)
Milattan Önce (M.Ö. 50.000-0) Günümüze dek, keflfedilmifl en eski bulgular aras›nda M.Ö. 50.000 y›llar›na ait, Anadolu ve Mezopotamya topraklar›ndaki fianidar Ma¤ras›nda bulunan Neanderthal iskeletleri ve çeflitli bitkilere ait polenler vard›r. Fransa’da Chauvet Ma¤ras›nda ve baflka ma¤aralarda, yaklafl›k M.Ö. 30.000 y›llar›na dayanan, “Paleolitik Ça¤ dönemi” arkeolojik bulgular› ve kal›nt›lar› aras›nda günümüzde de kullan›lan baz› t›bbi bitkilere ait fosil kal›nt›lar bulunmufltur. Yine arkeolojik çal›flmalar sonucunda M.Ö. 10.000’de, ilk tar›msal faaliyetlere dair arkeo-botanik kan›tlar tespit edilmifltir. M.Ö. 3.300 y›llar›nda yaflam›fl olan ve çok iyi koflullarda korunmufl olarak bulunan “Buz adam› Ötzi” 90’l› y›llarda tesadüfen Avusturya Alpleri’nde keflfedilmifl ve bak›r ça¤› dönemine ait önemli bilgiler vermifltir. Yan›nda bulunan bitkilerden baz›lar›n›n koruyucu ve t›bbi amaçlarla kullan›ld›¤› düflünülmektedir. Tarih boyunca insanlar büyücü, flaman, otac›, hekim, herbalist, aktar gibi bitki uzmanlar› olarak çeflitli flekillerde t›bbi ve aromatik bitkilerden yararlanmas›n› bilmifllerdir. Günümüzde halen bu gelenek ve kültürlerine ba¤l› olan ve bunlar› devam ettiren toplumlar mevcuttur. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
1
Bitkilerin tedavi kullan›ld›¤› yerleri ve yöreleri irdeleyiniz! SIRA amac›yla S‹ZDE Bitkilerin kullan›mlar› ile ilgili ilk yaz›l› metinler aras›nda M.Ö. 3.500-3.000 y›lD Ü fiSümerler’in ÜNEL‹M lar› civar›nda çivi yaz›s›yla kil tabletlere iflledikleri tar›msal ve t›bbi reçete bilgileri say›labilir. Geleneksel Çin tebabetinin kökenlerinin dayand›¤› iddia edilen, M.Ö.S3.000-2.700 y›llar›nda yaflam›fl efsanevi Çin imparatoru Shennong’a ait O R U t›bbi bitki ve tar›m› ile ilgili bilgiler daha sonraki yüz y›llarda kaleme al›n›p günümüze ulaflt›r›lm›flt›r. M.Ö. 1.700’lü y›llarda Babil kral› Hammurabi, içinde t›bbi ve D‹KKAT aromatik bitkiler ve sa¤l›kla ilgili kanunlar›n da (kodeks) bulundu¤u bir yaz›t› büyük bir an›t tafla iflleterek sonsuzlaflt›rm›flt›r. Yaklafl›k M.Ö. 1.500 y›llar›nda yaz›ld›SIRAveS‹ZDE ¤› düflünülen en az 1.000-1.500 y›l öncesinin bilgilerini içerdi¤i tahmin edilen Ebers papirüsleri ise, günümüze ulaflan t›bbi ve aromatik bitkiler ile ilgili en eski ve önemli yaz›l› kaynaklardand›r. Ayn› flekilde Hindistan’da, binlerce y›ll›k t›bbi ve AMAÇLARIMIZ aromatik bitki kullan›mlar›yla ilgili geleneklere dayal› ve Ayurveda ö¤retisini içeren Charaka Samhita ve Sushruta Samhita adl› eserlerin yaklafl›k M.Ö. 100 y›llar›n-
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
5
1. Ünite - Bitkisel Kaynakl› Ham Maddelerin Kullan›m›nda Kalite, Etkinlik ve Güvenlik
da kaleme al›nmas›na karfl›l›k kökeninin M.Ö. 2.000 y›l›na dayand›¤› san›lmaktad›r. Helenistik dönemde, hekimli¤in de piri olarak kabul edilen Hipokrat (M.Ö. 460-377) t›bbi bitkiler ile ilgili bilgiler ve yaz›l› eserler b›rakm›flt›r. Aristoteles (M.Ö. 384-322) ve ö¤rencisi Theophrastus (M.Ö. 370-287)’un günümüzdeki bitki sistemati¤ine önemli katk›lar› olmufl, bitkilerin s›n›fland›r›lmas› ile ilgili çok say›da eser kaleme alm›fllard›r.
Milattan Sonra (M.S. 0-1900) Önceleri Roma ‹mparatorlu¤u’nda, Milad’›n bafllang›ç› ile Bizans’ta, Arap (di¤er ad›yla Unani veya Yunani) ve Osmanl› medeniyetleri dönemlerinde ayr›ca Orta Ça¤ Avrupa’s›nda (örne¤in manast›rlarda) t›bbi ve aromatik bitkiler araflt›r›lm›fl, kullan›lm›fl ve zaman zaman yaz›l› kaynaklara aktar›lm›flt›r. Adana, Kozan yak›nlar›nda Anavarza’da dünyaya gelen Pedanius Dioskorides (M.S. 40-90) taraf›ndan derlenen t›bbi ve aromatik bitki kullan›mlar›n› içeren “de Materia Medica” daha sonra yüz y›llarca baflka eserlere de önemli bir kaynak olmufltur (fiekil 1.2). Pliny, Mitridat, Bergamal› Galen (di¤er ad›yla; eczac›l›¤›n piri Galenus), Dinaveri, El-Biruni, ‹bni-Sina (Avrupa’da bilinen ismi ile Avicenna), Paracelsus, Gegrard, Parkinson, Sertürner, Pelletier gibi çok say›da de¤erli araflt›r›c›lar t›bbi ve aromatik bitkilerle ilgili önemli çal›flmalar ve eserler b›rakm›fllard›r. fiekil 1.2 Dioskorides’in “de Materia Medica” adl› eseri (Vienna Dioscorides, De Materia Medica, 512). (http://www.hsl.virg inia.edu/historical/ rare_books/herbalis m/assets/materia_m edica.jpg)
‹pek ve baharat yollar› (fiekil 1.3) sosyal hayat ile birlikte öncelikle Asya ve Avrupa’da t›bbi ve aromatik bitkilerin tar›m›n›, teknolojisini, nakliyesini, ticaretini ve kullan›m›n› as›rlarca etkilemifltir.
6
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
fiekil 1.3 Tarih boyunca baharat yolu ve ipek yollar›.
Bitkisel kaynakl› ham maddeler as›rlarca do¤adan yabani olarak temin edilmifltir. Çok az bir k›sm› g›da amaçl› olarak kültüre al›n›p tar›m› gerçeklefltirilmifltir. Say›lar› daha da az olan ancak genelde ticari de¤eri yüksek olan baharat bitkilerinin tar›m› yap›lm›flt›r. T›bbi amaçlarla kullan›lan bitkilerin tar›m› ise daha çok 19. yüzy›ldan sonra gerçekleflmifltir. Günümüzde de genelde t›bbi bitkilerin tar›m›, üretimi (daha çok Uzakdo¤u ve Güney Amerika), standardizasyonu, amblajlanmas› ve pazarlanmas› (Avrupa ve Amerika) ayr› ülkelerde gerçekleflmektedir ekonomik faaliyetler aç›s›ndan önemli ticari boyutlara ulaflm›flt›r.
DO⁄AL HAZ‹NE KAYNA⁄I OLARAK B‹TK‹LER Ço¤unlu¤u tropiklerde olmak üzere, dünyada yaklafl›k 425.000 çiçekli bitki oldu¤u tahmin edilmektedir. Ayr›ca her y›l 1.000-3.000 yeni bitki türü keflfedilmektedir. Anadolu üç farkl› eko-co¤rafik bölge ile - ismen; Avrupa-Sibirya, Akdeniz ve ‹ran-Turan bölgeleri - biyoçeflitlilik aç›s›ndan flansl› bir bölge olup floras›nda 10.000 civar›nda bitki türünü bar›nd›rmaktad›r. Daha önemlisi, Türkiye’de yetiflen yaklafl›k 3.500 bitki türünün endemik olmas›d›r. Günümüzde dünyada genelinde tedavide kullan›lan bitkilerin say›s› 50.000’den fazla oldu¤u tahmin edilirken, ülkemizde bu say› yaklafl›k 1.000 civar›ndad›r. Dünyada tar›m› yap›lan bitki say›s› yaklafl›k 7.000 olarak tahmin edilirken bu rakam›n içinde en fazla 200-300 t›bbi ve aromatik bitki oldu¤u düflünülmektedir. T›bbi bitkiler ile ilgili resmi kay›tlar›n ve istatistiklerin çok sa¤l›kl› olmad›¤› göz önünde bulundurularak, dünya pazar›nda y›lda yaklafl›k 700.000 ton bitki tüketilirken sadece Avurapa’da bu miktar›n 440.000 ton oldu¤u san›lmaktad›r. ‹statistiksel ve ticari verilere göre, tezgah üstü pazarda 2004 y›l›nda 120’den fazla ülkeye dünya çap›nda en az 10 milyar Avro hacminde önemli ekonomik girdi sa¤lanm›flt›r. Daha önce de belirtildi¤i üzere, di¤er önemli bir husus, bu ham maddelerin genelde do¤adan rastgele toplamak suretiyle tedarik edilmekte oldu¤u gerçe¤idir. Bu tür bilinçsiz uygulamalar ile çevre ve bitki çeflitlili¤i tehdit alt›nda olup, birçok canl› ve bitki türünün bu flekilde yok oldu¤u rapor edilmektedir. Günümüzün di¤er bir gerçe¤i de; halen daha birçok 3. Dünya ülkesinin modern t›p ve sa¤l›k olanaklar›ndan yoksun olmas›d›r. Hastal›k durumlar›nda, tedavide kullanmak üzere ulaflabildi¤i ilk ve belki de tek kaynak, çevresindeki do¤ada yetiflen bitkilerdir. Dünya Sa¤l›k Örgütü (WHO) verilerine göre, özellikle az geliflmifl ülkelerde dünya nüfusunun yaklafl›k %80’i, tedavi için t›bbi bitkilere muhtaçt›r. Çin ve Hindistan gibi Asya ülkelerinin nüfus kalabal›kl›¤› ve ço¤unlu¤unun yoksullu¤u, yüz y›llarca t›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›ld›¤› geleneksel tedavi sistemlerinin yayg›n, ayn› zamanda ekonomik bir flekilde ifller ve etkin olmas›n› sa¤lam›flt›r. Ayr›ca, do¤ada yabani olarak yetiflen bu bitkiler yerliler taraf›nca toplan›p sat›l›r bu flekilde önemli bir ekonomik gelir elde edilir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
1. Ünite - Bitkisel Kaynakl› Ham Maddelerin Kullan›m›nda Kalite, Etkinlik ve Güvenlik S O R U
S O R U
D ‹ K K A Tyap›lmal›d›r. Modern sa¤l›k hizmetlerinde teflhis ve tedavi hekim ve eczac› denetiminde T›bbi bitkiler ilaçlara, fitoterapi de modern tedaviye alternatif de¤ildir!
B‹TK‹SEL KAYNAKLI HAM MADDE: TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Özellikleri
D‹KKAT
N N
T›bbi ve aromatik bitkiler, ilaç ve g›da/g›da katk› maddesi aras›nda geçifllere sahip K ‹ T A önlenmesinP bitkilerdir. “T›bbi bitkiler” genellikle belirli rahats›zl›k ve hastal›klar›n de, tedavisinde ve ilaç yap›m›nda kullan›l›rken “aromatik bitkiler” daha çok koku ve tat (= aroma) özelliklerine sahip olmalar›dan dolay› çeflni ve g›da veya içecekL E V ‹ Z Ytedavi ON lerde katk› olarak kullan›l›r. Hem koku ve tat özellikleri olan,T Eayr›ca özellikerinden dolay› ilaç olarak kullan›lan bitkilere t›bbi ve aromatik bitkiler denilmektedir. Bitkinin kokusu, genelde sahip oldu¤u uçucu bilefliklerden (uçucu ya¤) kaynaklanmaktad›r. Aromatik bitkilerden, genelde distilasyon ‹ile elde edilen uçuNTERNET cu ya¤lar, koku ve tat özelliklerinden baflka kozmetik ve parfümeride yayg›n olarak kullan›l›r. Örne¤in, kültürü de yap›lan pelin otu (Artemisia absinthium L.) antiparaziter ilaç olarak kullan›m› yan›nda özel tat ve kokusundan dolay› ayr›ca absint, vermut gibi alkollü içkilerin üretiminde kullan›l›r (bkz. fiekil 1.4).
7
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
fiekil 1.4 Eski ça¤lardan beri bilinen t›bbi ve aromatik bitki: Artemisia absinthium L. (Vienna Dioscorides, De Materia Medica, 512). (http://www.hsl.virgi nia.edu/historical/ra re_books/herbalism/a ssets/apsynthion.jpg)
Baharat nedir? Örnek veriniz.
SIRA S‹ZDE
Bu ünite kapsam›nda, t›bbi ve aromatik bitkiler (TAB) tedavi amaçl› kullan›mD Ü fi Ü N E L ‹ M lar› ve ham madde kaynaklar›na özgü özellikleri aç›s›ndan de¤erlendirilecektir. Ta-
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
8
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
SIRA S‹ZDE
SIRAiçinde S‹ZDE çok say›da bitkinin çeflitli biyolojik aktivitelerinden dolay› terihsel geliflim davide ve ilaç olarak kullan›lm›fl olmas›, bu uygulamalar›n rasyonel ve do¤ru uygulamalar oldu¤unu göstermez! D Ü fi Ü N E L ‹ M K›saca ilaç, “belirli standartlar›” olan, do¤al veya sentetik, özel bir madde / maddeler karfl›m›d›r. S O R Örgütü’ne U Dünya Sa¤l›k göre ilaç; “fizyolojik sistemleri veya patolojik durumlar›, alan›n yarar› için de¤ifltirmek veya incelemek amac›yla kullan›lan veya kullan›m› öngörülen veya üründür.” T›pta kullan›lan ve biyolojik etkinli¤i olan D ‹ bir K K Amadde T saf bir kimyasal madde ya da ona eflde¤er olan bitkisel veya hayvansal kaynakl›, standart miktarda aktif madde içeren bir kar›fl›md›r. Eczac›l›k Bilimlerinde FarmakoSIRA S‹ZDE lojinin ve Farmakognozinin konusu içinde geçen droglar, genel anlamda tedavi amac›yla kullan›lan her türlü do¤al ve sentetik maddeyi ifade eder. Baflka bir ifade ile ilaç, birAMAÇLARIMIZ veya birkaç dro¤u içeren, hastaya en yararl› olacak flekilde uygulanabilecek, tedavi edici dozlar içinde toksik olmayan etkin madde veya maddelerdir.
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Drog: ‹laç yap›lmas›nda kullan›lan do¤al organik, inorganik veya sentetik D ‹ K Ktedavi A T özelli¤i olan kökenli, bütün ham maddelere verilen genel isimdir. Ancak daha bitkisel kaynakl› SIRAçok S‹ZDE ham maddeler veya bitkilerin ilaç olarak kullan›lan k›sm› “drog” AMAÇLARIMIZ olarak tan›mlan›r.
N N
K ‹ T A P
‹laçla ilgili daha K ‹ T fazla A P bilgiye AÖF Farmakoloji önlisans ders kitab›ndan, ayr›ca O¤uz Kayaalp, Farmakoloji kitab›ndan ulaflabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Örnek Tolarak drog olarak kullan›lan k›s›m veya ürünler Tablo 1.1’de s›E L E V ‹ Zbitkilerde YON ralanm›flt›r.
Tablo 1.1 ‹ N T E Rolarak NET Drog kullan›lan bitkisel ham maddeler ve ürünlere örnekler.
Drog (Latince)
Türkçe
Aetheroleum
Uçucu ya¤
Amylum
Niflasta
Balsamum
Balsam
Carbo
Kömür - karbon
Cera
Mum
Extracta
Ekstre
Extracta fluida
S›v› ekstre
Extracta sicca
Kuru ekstre
Extracta spissa
Yumuflak ekstre
Gallae
Maz›
Gummi
Zamk
Gummi resina
Reçineli zamk
Latex
Lateks - eksudat
Oleoresina
Ya¤l› reçine
Oleum
Ya¤ (sabit ya¤)
Oleum virginale
S›zma sabit ya¤
Pix
Katran
Plantae ad ptisanam
T›bbi çay
Plantae medicinalis
Bitkisel drog
Plantae medicinalis preparatore
Bitkisel drog preparatlar›
Resina
Reçine
Succus
Usare - bitki özsuyu
Tinctura
Tentür
‹NTERNET
9
1. Ünite - Bitkisel Kaynakl› Ham Maddelerin Kullan›m›nda Kalite, Etkinlik ve Güvenlik
T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤›, ‹laç Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ü’nün bitkisel ürünler ile ilgili kulland›¤› genel tan›mlamalara bakacak olursak: Bitkisel T›bbi Ürün: Bir ürünün içeri¤ini oluflturan aktif maddelerden bir veya daha fazlas› veya bir veya daha fazla preparat veya bir veya daha fazla say›da bu tip bitkisel kaynakl› preparatla birleflen bitkisel maddelerdir. Bitkisel Maddeler: Bütün olarak parçalara ayr›lm›fl ya da kesilmifl bitkiler, bitki parçalar›, yosunlar, mantarlar, ifllenmemifl ve genelikle kuru ve bazen de taze liken. Spesifik numunelere tabi olan eksudalar da bitkisel maddeler olarak de¤erlendirilirler. Bitkisel maddeler kesin olarak kullan›lan bitki parças› ve binominal sisteme göre botanik ad› ile tan›mlan›r [Kaynak: 11.05.2009 tarih ve 3186 say›l› Makam Oluru ile yürürlü¤e konan GMP k›lavuzu, EMEA ve ICH k›lavuzlar›; Farmasötik Ürünlerin ‹yi ‹malat Uygulamalar›na (GMP) ‹liflkin K›lavuz]. Bitki topland›ktan veya hasat edildikten sonra farkl› ifllemlere tabi tutularak hem stabilitesi hem de kalitesi art›r›labilmektedir. fiekil 1.5’te gösterildi¤i üzere ham bitki ile fitofarmasötik ürün aras›nda katma de¤er aç›s›ndan çok farkl›l›k olabilir. Ham madde ile ilgili her ifllem bir maliyet ve altyap› gerektirir, sonras›nda ürünün kalitesinin tescillenmesi ile birlikte pazarda daha fazla talep görür. Dolay›s›yla piramitteki her ürünün belirli kalite standartlar›nda arz - talep iliflkisi ve ona ba¤l› olarak da bir ticari de¤eri vard›r. fiekil 1.5 T›bbi ve aromatik bitkisel ürün piramiti ve katma de¤erleri.
Bitki veya bitkisel kaynakl› ham maddeler, en yayg›n olan g›da veya aromatik özellikleri d›fl›nda bitkisel ilaç olarak kullan›l›rlar. Ancak t›bbi amaçlar ile kullan›lacak bitkilerin etkilerini pratik, tekrarlanabilir, güvenilir olarak sa¤layabilmek için, ilaç ham maddelerinde oldu¤u gibi, bitkisel ham maddelere ait özel farmakope standartlar›na ihtiyaç vard›r. Aksi halde, bitkisel ürünleri ilaç olarak standardize etmek mümkün olmaz.
Farmakope ve Bitkisel Ürünler Yukar›da k›saca verilen Farmakope bilgileri do¤rultusunda anlafl›laca¤› üzere t›bbi bitkisel ürünler k›saca; hastal›klar› iyilefltirmek, fliddetini hafifletmek, hastal›klardan korunmak, tedaviye yard›mc› olmak amac›yla bir veya birçok bitkinin çeflitli k›s›mlar›n›n do¤rudan veya çeflitli ifllemlerden geçirilmesinden sonra haz›rlan›p ambalajlanm›fl halde pazara sunulan do¤al t›bbi ürünler veya preparatlard›r.
Farmakope: Etkin maddelerin ve ilaçlar›n canl›larda koruma, teflhis ve tedavi amaçl› olarak kullan›labilmeleri için gerekli ve geçerli özellikleri bildiren resmi kaynak, kodeks.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
10
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i S O R U
D ‹ Kbitki K A T organ›n› t›bbi ve farmasötik olarak de¤erlendirmek ve kullanmak Bir bitkiyi veya üzere uluslararas› standartlara ihtiyaç vard›r.
N N
SIRA S‹ZDE
T›bbi bitkilerin etkinli¤ini, kalite kriterlerini, güvenilirli¤ini kay›t alt›na alan çok say›da kaynak vard›r: Örne¤in, ulusal ve uluslararas› farmakope, kodeks ve benAMAÇLARIMIZ zeri standartlar [Avrupa Farmakopesi (EP), Alman Farmakopesi (DAB) /Kodeksi (DAC), ‹ngiliz Farmakopesi (BP), ‹ngiliz Bitkisel ‹laç Farmakopesi (BHP), Amerikan Farmakopesi (USP), Japon Farmakopesi, Çin Farmakopesi, Hint Ayurvedik K ‹ (API), T A P Komisyon E monograflar› ve ESCOP monograflar› gibi] ilaç etFarmakopesi kin ve yard›mc› maddeleri ve bitkisel droglar› içerir. Örneklerde görülebilece¤i üzere sadece bitkisel drog monograflar, konusunda özelleflmifl farmakopeler ve T E L E V ‹ Zmevcuttur. YON standart kitaplar Bu standartlar›n›n d›fl›nda kalan do¤al ürünlerin t›bbi ve farmasötik anlamda bir de¤eri yoktur. Di¤er taraftan, g›da ve kozmetik amaçlarla kullan›lan do¤al ürünlerin de kabul ‹ N Tedilir E R N E Tstandartlarda olmas› istenir. Bu durumda ilgili mevzuatlar, G›da Kodeksleri, Türk Standardlar› Enstitüsü (TSE), Kalite Yönetim Sistemleri (ISO 9001, ISO= Uluslararas› standart Organizasyonu), G›da Güvenli¤i Yönetim Sistemi (ISO 22000 HACCP, HACCP = Hazard Analysis and Critical Control Points), Amerikan Baharat Ticaret Kurumu (American Spice Trade Association =ASTA) v.b. standart ve kriterlerin dikkate al›nmas› gerekmektedir. Aksi halde, söz konusu bitki veya ilgili organ› sadece bir bitki türü ve k›sm› olarak nitelendirilebilir. Türkiye’nin Avrupa Farmakope Komisyonu’na üyeli¤i, Bakanlar Kurulu karar› ile taraf olunan “Bir Avrupa Farmakopesi Gelifltirilmesine Dair Sözleflme” (10 Ekim 1993 tarih ve 21724 say›l› Resmi Gazete’de yay›mlanan Milletleraras› Sözleflme Karar 93/4735) Resmi Gazete’de yay›mlanarak 22 fiubat 1994’de resmiyet kazanm›fl ve yürürlü¤e girmifltir. Bu sözleflme ve 767 say›l› “Türk Kodeksi Hakk›ndaki Kanun” gere¤i ifllemler yap›lmakta olup, 6. bask›s› 2007’de yap›lan Avrupa Farmakopesi ve ekleri Avrupa’da oldu¤u gibi ülkemizde de yasal uyma zorunlulu¤u olan resmî bir belge niteli¤indedir. Sa¤l›k Bakanl›¤› taraf›ndan Farmakope Komisyonu’na haz›rlatt›r›lan “Türk Farmakopesi - Avrupa Farmakopesi Adaptasyonu” 21 Ekim 2004 y›l›nda (2004/6421 no’lu karar, 25620 say›l› Resmi Gazete ) yürürlü¤e girmifltir. Türkiye’nin de üye verdi¤i çok genifl bir uzmanlar grubu taraf›ndan titizlikle haz›rlanan ve sürekli güncellenen Avrupa Farmakopesi’de halen 200’den fazla bitkisel drog monograf› mevcuttur. Tablo 1.2’de Avrupa Farmakopesi’nde yer alan baz› bitkilsel droglara ait örnekler verilmifltir.
1. Ünite - Bitkisel Kaynakl› Ham Maddelerin Kullan›m›nda Kalite, Etkinlik ve Güvenlik
Latince Drog ad›
Türkçe Drog
Elde edildi¤i bitki Acacia senegal L. Willd., A. seyal Del., di¤er Afrika Acacia’lar›
Acaciae gummi dispersione desiccatum
Arap zamk›, liyofilize
Aloes extractum siccum normatum
Sar›sab›r standart kuru ekstresi Aloe türleri
Arnicae tincture
Öküzgözü tentürü
Belladonnae folii extractum siccum normatum
Güzelavratotu yapra¤› standart Atropa belladonna L. kuru ekstresi
Belladonnae pulvis normatus
Güzelavratotu tozu
Atropa belladonna L.
Myrtilli fructus siccum
Çobanüzümü meyvesi, kuru
Vaccinium myrtillus L.
Myrtilli fructus recens
Çobanüzümü meyvesi, taze
Vaccinium myrtillus L.
Capsici oleoresina raffinata et quantificata
Ac› biber meyvesi oleorezini, Capsicum türleri rafine ve ayarl›
Hyperici extractum
Sar› kantaron ekstresi
Hypericum perforatum L.
Colophonium
Kolofan
Pinus türleri
Plantaginis ovatae seminis tegumentum
Sar› karn›yar›k tohum k›l›f›
Plantago ovata Forssk. (P. isphagula Roxb.)
Arnica montana L.
Liquiritiae extractum fluidum Meyan kökü etanollü s›v› eksGlycyrrhiza glabra L. ethanolicum normatum tresi, standart Peruvianum balsamum
Peru balzam›
Myroxylon balsamum (L.) Harms var. pereirae (Royle) Harms
Farmakope’de ayr›ca çok say›da bitkisel preparat ve ürünün monograflar›na ulaflmak mümkündür. Eczac›lar›n temel kitab› olan farmakopedeki standartlar, sentetik ve do¤al ilaç ham maddelerinin kalite s›n›rlar›n› ve yap›lmas› gereken standart test ve miktar tayini yöntemlerini belirledi¤i için ilaç kalitesinin, güvenilirli¤inin ve etkinli¤inin güvencesini sa¤lar. Tedavide kullan›lmas› önerilen bitkisel droglar bu standartlar› karfl›layamad›¤› anda etki göstermeyece¤i gibi tehlike unsuru da olabilir. Bitkilerin ilaç olarak kullan›m› ile ilgili uzman ve dan›flman bu konuda e¤itim alm›fl eczac›lard›r. Ancak unutulmamal›d›r ki eczac› teflhis ve tedavi yapmaya yetkili de¤ildir. Hekimin önerdi¤i ilac› veya eflde¤erini haz›rlay›p hastaya vermekten sorumludur.
Türk Farmakopesi Standartlar› Bu bölümde, bir bitkinin t›bbi amaçlarda kullan›labilmesi için gerekli özellikleri, nitelikleri farmakopede yer alan flekli ve tan›mlar›yla verilecektir. Türk Farmakopesi I’e (T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤›, 2004) göre Bitkisel Droglar = Plantae medicinales (1433): “...genellikle bütün, parçalanm›fl veya kesilmifl bitkiler, genellikle kuru halde ancak bazen taze, ifllenmemifl bitki parçalar›, algler, mantarlar, likenlerden ibarettir. Özel bir ifllemden geçmemifl baz› salg› ürünleri (eksüdatlar) de bitkisel drog kabul edilir. Bitkisel droglar ikili isimlendirme sistemine göre (cins, tür, varyete ve otör) geçerli bilimsel botanik isimleriyle tan›mlan›rlar.” Örnek: T›bbi ve aromatik bitki: Hypericum perforatum L. - Drog: Hyperici herba.
11 Tablo 1.2 Bitkisel Drog monograf› örnekleri.
12
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Farmakope’de ayr›ca bitkisel droglar›n üretimleri ile ilgili de bir paragraf mevcuttur: “... tar›m ürünü veya yabani bitkilerden elde edilirler. Uygun toplama, tar›m, hasat, kurutma, parçalama ve depolama flartlar›n›n sa¤lanmas› bitkisel dro¤un kalitesi için esast›r.”
Farmakope’de Bitkisel Droglarda Kalite ile ‹lgili Kriterler
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
“Bitkisel droglar, toprak, toz, kir ile mantar, böcek ve di¤er hayvan kirliliklerini mümkün oldu¤unca içermemelidir. Çürümüfl olmamal›d›r. Ar›nd›rma ifllemi uygulanm›flsa, bitkinin bilefliklerinin bundan etkilenmedi¤inin ve zararl› art›klar›n kalmad›¤›n›n gösterilmesi gerekir. Bitkisel droglar›n ar›nd›r›lmas›nda etilen oksit kullan›lmas› yasakt›r.” fleklinde s›ralanm›flt›r. Ayr›ca, “...monografta aksi belirtilmemiflse, yabanc› madde (2.8.2) testi uygulan›r. Ta¤flifli mümkün bitkisel droglar için uygun bir özel test uygulan›r. Mümkünse, bitkisel droglar, bütün kül (2.4.16), hidroklorik asitte çözünmeyen kül (2.8.1), ekstre edilebilir madde, fliflme indisi (2.8.4) ve ac›l›k de¤eri gibi testlere uyum göstermelidir. Kurutmada kay›p (2.2.32) testi, monograf›nda aksi belirtilmemiflse, bitkisel droglara uygulan›r. Uçucu ya¤ miktar› yüksek droglar için su miktar tayini (2.2.13) yap›l›r. Bitkisel droglar pestisit art›¤› (2.8.13) gereklerine uymal›d›r. Gereksinimler dahilinde, bitkinin do¤as›, gerekli hallerde bitkinin kullan›laca¤› preparat, varsa bitki üzerinde yap›lm›fl olan ifllemlerin tam kayd› dikkate al›n›r. Pestisit art›¤› miktar› genel yönteme ek yöntemle tayin edilebilir. Bitkisel SIRA metallerle S‹ZDE droglar›n a¤›r kirlenme tehlikesi göz ard› edilmemelidir. Bir monograf a¤›r metal veya belli elementlerin s›n›rlar›n› vermemiflse, gerekli hallerde, bu limitlere gereksinim duyulabilir. D Ü fi Ü N E L ‹ M Bir veya birden çok bitkisel drog içeren ürünlerin mikrobiyolojik kalitesi konusundaki tavsiyeler, Farmasötik preparatlar›n mikrobiyolojik kalitesi (5.1.4-kategoS O yer R U al›r.” ri 4) metninde Tahflifl, Pestisit, bkz. Sözlük D ‹ KAflatoksin: KAT
Bitkisel Drog Preparatlar›= Plantae medicinales praeparatore (1434) SIRA S‹ZDE
N N
Bitkisel drog preparatlar›, bitkisel droglar›n ekstraksiyon, distilasyon, s›kma, fraksiyonlama, saflaflt›rma, yo¤unlaflt›rma veya fermentasyon gibi ifllemlere tabi tutulmas›yla haz›rlan›rlar. Bunlar parçalanm›fl veya toz edilmifl bitkisel droglar, tentürler, AMAÇLARIMIZ ekstreler, uçucu ya¤lar, s›k›lm›fl usareler ve ifllenmifl salg› ürünleri (eksüdatlar) dir. Bitki çaylar›, bitki çaylar› (1435) monograf›na uyum gösterir. Çözünebilir bit‹ T A P öncesi hemen haz›rlanan, bir veya daha fazla bitkisel drog ki çaylar›, Kkullan›m preparat›ndan oluflan toz veya granüllerden ibarettir. Gerekli yerlerde aflatoksin s›n›rlar›na ihtiyaç duyulabilir. Baz› özel durumlarT E L E Vkirlenme ‹ZYON da, radyoaktif tehlikesi dikkate al›n›r. Aksine bir hüküm veya öneri yoksa, bitkisel droglar›n miktar tayini uygun bir yöntemle yap›l›r. Bitkilerde drog olarak kullan›lan k›s›mlar Tablo 1.1’de s›ralanm›flt›r. Bitkisel ‹NTERNET preparat örnekleri daha detayl› olarak baflka ünitelerde ifllenecektir (daha genifl bilgi için bkz. Ünite 3.-Bitkisel Ham Maddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas›). Baz› bitkisel ürünlere ait önekler fiekil 1.6’da gösterilmifltir.
13
1. Ünite - Bitkisel Kaynakl› Ham Maddelerin Kullan›m›nda Kalite, Etkinlik ve Güvenlik
Bitki Çaylar›= Plantae ad ptisanam (1435) Bitki çaylar›, a¤›zdan kullan›m niyetiyle dekoksiyon, infüzyon veya maserasyonla haz›rlanarak kullan›lan bir veya birden çok bitkisel drogdan ibarettir. Preparatlar kullan›mdan hemen önce haz›rlan›rlar. Bitki çaylar› genellikle büyük ambalaj veya poflet halinde temin edilirler. Kullan›lan bitkisel droglar, ilgili Avrupa Farmakopesi monografar›na, yoksa Bitkisel droglar (1433) genel monograf›na uyum gösterirler. Bitki çaylar›n›n mikrobiyolojik kalitesi (5.1.4-kategori 4) hakk›ndaki tavsiyeler, ilgili haz›rlama yöntemini (kaynar veya kaynamayan su kullan›m›) dikkate al›r. Bitkisel çaylara örnek veriniz.
SIRA S‹ZDE
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
fiekil 1.6
Ham madde olarak O R U taze bitki veS kuru drogtan hareketle elde edilen t›bbi ve D‹KKAT aromatik bitkisel ürünler.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Ekstreler= Extracta (0765) Ekstreler, genellikle kuru bitkisel veya hayvansal droglardan üretilen s›v›, kat› veya yar›-kat› k›vamda yo¤un preparatlard›r. Baz› preparatlar için, ekstre edilecek drog, enzim inaktivasyonu, ö¤ütme veya ya¤›ndan ar›nd›rma gibi bir ön iflleme tabi tutulabilir. Ekstreler, etanol veya baflka bir uygun çözücü kullanarak, maserasyon, perkolasyon veya baflka bir uygun, valide edilmifl yöntemle haz›rlan›rlar. Ekstraksiyondan sonra, gerekti¤inde, istenmeyen maddeler uzaklaflt›r›labilir. Perkolasyonla üretim. Gerekti¤inde, ekstre edilecek drog uygun bir ebata ufalan›r. Kullan›lacak çözücünün belirli miktar› ile iyice kar›flt›r›l›r ve uygun bir süre beklemeye b›rak›l›r. Perkolatöre aktar›l›r ve üzerine sürekli çözücü ilave edilerek, musluk uygun bir ak›fl h›z›na göre ayarlan›p yavafl yavafl perkole edilir. Ekstraksiyon sonunda dro¤un s›k›lmas›yla elde edilen ekstre perkolatla birlefltirilebilir. Maserasyonla üretim. Aksine bir hüküm yoksa, ekstre edilecek drog uygun bir ebata ufalan›r ve kullan›lacak çözücünün belirli miktar› ile iyice kar›flt›r›l›r. Kapal› bir kapta uygun bir süre beklemeye b›rak›l›r. Süre sonunda ekstre süzülerek al›n›r ve
14
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
gerekirse drog s›k›l›r ve elde edilen ekstre di¤eriyle birlefltirilir. ‹stenen k›vam› elde etmek için, uygun yöntemlerle, genellikle alçak bas›nçta ve bozulmay› en azda tutacak s›cakl›kta, ekstre yo¤unlaflt›r›l›r. Ekstredeki çözücü art›¤› belirtilen s›n›r de¤erlerin alt›nda olmal›d›r. Standart ekstreler, uygun inert maddeler kullanarak veya üretimde baflka bitkisel veya hayvansal ekstrelerin kullan›m›yla bilefliklerin istenen miktarda olmas›n› sa¤layacak flekilde haz›rlan›rlar. S›v›, yumuflak ve kat› ekstreler tan›mlamalarda mevcuttur (TÜRK FARMAKOPES‹ I, 2004). SIRA S‹ZDE
4
Su ekstraksiyonu ile hangi bitkisel ürünler elde edilebilir? SIRA S‹ZDE En yayg›n kullan›lan bitkisel ham madde ve ürünlerle ilgili güncel bilgileri FarD Ü fi Ü Nsa¤lanabilir EL‹M makope’lerden ve ürünün ham maddeden itibaren standartlara uygun olup olmad›¤› kontrol edilebilir. Sa¤l›k Bakanl›¤›’nda di¤er t›bbi ürün ve preparatlar›n yan›nda “ara ürün” olarak S O R U nitelendirilen ruhsatl› yaklafl›k 170 bitkisel preparat kay›tl›d›r. Bunlar›n haricinde standardize edilmifl Sa¤l›k Bakanl›¤› onayl› 700’den fazla de¤iflik farmasötik dozaj D‹KKAT formunda nitelendirilen ayr›ca 200’den fazla bitkisel preparat mevcuttur (RxMedia).
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
Tablo1.3 SIRA S‹ZDE Farmakope’de geçen ve drog olarak kullan›lan bitki AMAÇLARIMIZ organlar›.
K ‹ T A P Ara Ürün: Tedaviye yard›mc› ve sa¤l›¤› koruyucu do¤al (bitkisel, hayvansal, mineral Tvb.) E L ve E Vdi¤er ‹ Z Y Ofarmasötik N ürünler. Orijinal T›bbi Ürün (Yeni ‹laç): Etkin madde/maddeler ‹ N T E R Nbilimsel ET aç›s›ndan olarak kabul edilebilir etkinlik, kalite ve güvenli¤e sahip oldu¤u kan›tlanarak, Türkiye’de pazara ilk defa sunulmak üzere ruhsatland›r›lm›fl/izin verilmifl ürünü ifade eder. (‹laç ve Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ü)
SIRA S‹ZDE Drog (Latince)
Türkçe
Bulbus
So¤an
CortexAMAÇLARIMIZ
Kabuk
Epicarpium
‹ç meyva kabu¤u
Flos/ Flores
Çiçek/ çiçekler
K ‹ T A P
Folium/Folia
Yaprak / yapraklar
Fructus
Meyve
Gemmae/Turiones TELEV‹ZYON
Dal tomurcuklar›
Herba
Toprak üstü
Lignum
Odun
Mesocarpium
Pulpa - etli k›s›m
Pericarpium
D›fl meyve kabu¤u
Pulpa
Etli mezokarp
Radix
Kök
Rhizoma
Toprak alt› gövde
Semen
Tohum
Seminis tegumentum
Tohum kabu¤u
Sporae
Sporlar
Stipes/stipites
Dal sap›/saplar›
Summitates
Dal uçlar›
Tuber/tubera
Yumru/ yumrular
‹NTERNET
B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KULLANIMI ÖNCES‹NDE D‹KKAT ED‹LECEK HUSUSLAR Bitkilerin t›bbi amaçlarla kullan›labilmesi için öncelikle yukar›da belirtildi¤i gibi Farmakope koflullar›n› sa¤lamal›d›r. Konvansiyonel ilaçlar için zaten geçerli olan kalite, etkinlik ve güvenilirlik (güvenlik), t›bbi ve aromatik bitkiler aç›s›ndan da de¤erlendirilmeli ve bu amaçla kullanmadan önce bir kriter teflkil etmelidir (bkz. fiekil 1.7).
15
1. Ünite - Bitkisel Kaynakl› Ham Maddelerin Kullan›m›nda Kalite, Etkinlik ve Güvenlik
fiekil 1.7 Tüm ilaçlar›n temeli, belirli bir SIRA S‹ZDE standartta ve kalitede olmalar›d›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Bir ilaçta olmazsa olmaz nedir?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
N N
SIRA S‹ZDE K ‹ T A P
Avrupa ‹laç De¤erlendirme Ajans› (EMEA= European Medicines Agency) bünD Ü fi Ü N E L(HMPWP) ‹M yesinde 1997’de T›bbi Bitkisel Ürünler Çal›flma Grubunun kurulmas› ile TELEV‹ZYON birlikte her ülkede farkl› flekillerde ruhsatland›r›lmakta olan t›bbi bitkisel ürünleri uyum sa¤lamak üzere incelemeye alm›fl, bu yönde çal›flmalar bafllatm›flt›r. S O R U http://www.emea.europa.eu/htms/human/hmpwp/working.htm
5
‹ ND T‹ KE RK NA ET T
Etkinlik
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P D Ü fi Ü N E L ‹ M TELEV‹ZYON S O R U
‹ ND T‹ EK RK NA ET T
N N
S‹ZDE için, ilgiAvrupa ‹laç De¤erlendirme Ajans›, t›bbi bitkisel ürünün ruhsatSIRA alabilmesi li farmakolojik ve toksikolojik çal›flmalar› tamamlanm›fl olmas› ve ürünün etkinli¤inin klinik deneylerle ve bulgularla kan›tlanm›fl ve endikasyonun belirlenmifl olAMAÇLARIMIZ mas›n› talep eder. Konvansiyonel ilaçlarda oldu¤u gibi, t›bbi ve aromatik bitkilerde ve preparatlar›nda farmakolojik etki ve etkinlik için klinik araflt›rma sonuçlar› istenir. Kontrol gruplar› ile karfl›laflt›rmal› (plasebo etkisi dahil) K ‹olarak T A P farmakodinamik, farmakokinetik, toksikolojik ve di¤er klinik deney ve araflt›rmalar sonucu elde edilecek bulgularla ilgili ürünlerin etkinli¤i ve güvenli¤i ispatlanmal›d›r. Ayn› flekilde fitoeflde¤er preparatlar da farmakope standartlar›na uygun T E L E V ‹olmal›d›rlar. ZYON Avrupa’da çok iyi tan›mlanm›fl ve uzun süredir pazarda bulunan t›bbi amaçlarla kullan›lan bitkisel ürünler için uygulanan Sa¤l›k Bakanl›klar›nca basitlefltirilmifl ruhsatland›rma sistemi de mevcuttur (CD 1999/83/EC). Ürünün etkili bileflikleri ile N kapsaml› T E RS‹ZDE NET ilgili farmakolojik ve toksikolojik veriler, yay›nlanm›fl güncel‹SIRA bilimsel kaynaklardan ve yay›nlardan sa¤lan›r, etkinlik ve güvenilirlik ilgili kan›tlarla belgelenir. Bu durumlarda bitkisel ürünler ile ilgili esneklikler de vard›r. Örne¤in; Baz› D Ü fi Ü N E L ‹ M etkiler için kan›t istenmemekle birlikte ‘geleneksel olarak ... için kullan›lmaktad›r’, ‘bu ürünün ... etkinli¤i ispatlanmam›flt›r’ (vb. ifadeler) kullan›labilir (EMES O R U A/HMPWP/15/99).
TELEV‹ZYON
Daha detayl› bilgi için EMEA - HMPC sayfalar›n› inceleyiniz! http://www.emea.euroD‹KKAT pa.eu/htms/general/contacts/HMPC/HMPC.html
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
‹ SIRA N T E RS‹ZDE NET
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
16
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Kalite T›bbi ve aromatik bitkilerin toplanmas›, tercihan tar›msal üretimi [üretim kalitesi = GAP (Good Agricultural Practice)] aflamas›ndan itibaren ve sonras›nda ‘iyi üretim uyS‹ZDE gulamalar›’ SIRA [=GMP (Good Manufacturing Practice)] ile elde edilen ürünler ilgili kalite kontrol yöntemleri ile ortaya konulmal›. Burada bitkinin türü (hatta genetik kayna¤› veya kültür formu, kültivar›), yetiflme veya yetifltirme koflullar›, mevsimsel, ekoD Ü fi Ü N E L ‹ M lojik özellikleri (kontaminasyonlar dahil), ilgili organlar›, toplama flekli ve zaman›, kurutma koflullar›, üretim ve standardizasyonu, üretim öncesi/esnas›ndaki ve sonraR U standart madde kontrolleri ve miktar tayinleri bitkinin t›bbi ve s›ndaki etkinS Oveya aromatik amaçlarla kullan›l›p kullan›lamayaca¤›na dair parametreleri sa¤lar. Elde edilen verilerD ‹ve ilgili farmakopelerdeki de¤erler ile karfl›laflt›r›lmak suK K parametreler AT retiyle dro¤un nihai kalitesi hakk›nda karar verilir. Kontaminasyonlar ise mikrobiyal, parasiter, yanl›fl tar›msal ilaçlama (pestisit) ve gübreleme, ayr›ca zehirli a¤›r metaller SIRA S‹ZDE (Civa, Kurflun, Aluminyum, Krom, Kadmium v.b.) fleklinde olabilir. Bu tip kontaminasyonlar›n varl›¤› ilgili analitik ve spektroskopik yöntemler ile farmakope limitleri dahilinde AMAÇLARIMIZ olup olmad›¤› kalite kontrol yöntemlerinde veya spesifikasyonlarda tan›mlanm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Bitkisel materyallerin K ‹ T A P kaliteleri konusu ile ilgili daha fazla bilgi için program içindeki “Bitki Kimyas› ve Kalite Kontrol Yöntemleri Kitab›”na bak›n›z.
K ‹ T A P
Güvenilirlik T E L E V ‹ Zve Y O NGüvenlik
TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE Bitkisel ham maddelerin ve t›bbi ve aromatik bitkilerin etkinli¤i kadar güvenilirli¤i ve güvenli¤i önem tafl›maktad›r. Kullan›lacak bitkisel materyal zararl› ve kanserojen maddeler Diçerebilmektedir. Bazen bitkiler benzerlikten dolay› zehirli bitkiler ile Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET kar›flt›r›labilir ve istenmeyen sonuçlar ortaya ç›kabilir. Özellikle son zamanlarda bitkilerde ilaç etkin maddeleriyle yap›lan bilinçsiz tahflifl ile büyük sorunlar S O R U yaflanmaktad›r.
D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET S O R U
Zay›flamada Dkullan›lan bitkiler + sibutramin! ‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K S‹ OT RA UP
D‹KKAT TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ
N N
6
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ZARARSIZDIR! Araflt›r›n›z - sorgulay›n›z!
AMAÇLARIMIZ Bu konuda tedbiren T.C. Sa¤l›k ve Tar›m Bakanl›klar› aktarlarda ve baharatc›D Ü fi Ü N E L ‹ M larda bulundurulmamas› gereken madde ve bitkiler listesi yay›nlam›flt›r [ bkz. Ünite 2’de (T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›nda Etik) ]. Denetim S‹ OTkonu RAU P ile ilgili kiflilerin ve meslek mensuplar›n›n e¤itimsizli¤i söz koyetersizli¤iKve nusudur. Sa¤l›k Bakanl›¤› denetiminde ruhsatland›r›lan bitkisel ürünlerde genelde bu tür problemler D ‹ K K A Tyaflanmamaktad›r. Bu tip ürünlerin daha çok eczanelerde ve ecT E L E V ‹ Z Y O N tüketiciye sunulmas›n›n önemli bir katk›s› vard›r. Ayr›ca bu zac› dan›flmanl›¤›nda tip ürünler kalite ve etkinlik kriterlerini farmakope düzeyinde sa¤layabilmektedir. SIRA S‹ZDE Kalite konusundaki kriterlerden sonra etkinlik için do¤ru kullan›m da çok önemlidir. Öncelikle bitkisel etken maddelerin de bir raf ömrünün oldu¤unu unut‹NTERNET mamak gerekir. Yanl›fl saklama koflullar›nda en kaliteli ürün k›sa sürede zararl›, AMAÇLARIMIZ alerjik, toksik bir ürün haline dönüflebilir.
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
1. Ünite - Bitkisel Kaynakl› Ham Maddelerin Kullan›m›nda Kalite, Etkinlik ve Güvenlik
Örnek: Keten tohumu (Lini semen) ezilerek sunuldu¤unda çok k›sa sürede tüketilmelidir, zira k›sa sürede içerdi¤i ya¤ asitleri oksitlenir. Baz› ekstreler nemlendi¤inde mikrobiyal kontaminasyona maruz kal›r. Günefl ›fl›¤› ve ›s› da genelde bitkisel preparatlarda istenmeyen kimyasal maddelerin oluflumuna sebep olabilir. ‹laç olarak kullan›lacak bitkilerde kalite kadar miktar önemlidir. S›radan bitkilerde yap›lmas› mümkün olmayan ancak farmakope standard›ndaki droglar kullan›larak gerekli doz ayarlanmas› yap›labilir. Çünki bitkiler doza ba¤l› olarak eriflkin, yafll› ve bebeklerde de farkl› etkiler gösterebilir. Bu tip bitkisel ürünler mutlaka bir hekim, eczac› ve bitkisel tedavi veya ilaçlar konusunda uzman kifliler denetiminde kullan›lmal›. K›sacas› bitkisel ham maddeler ve onlardan elde edilen ürünler, do¤adan tüketiciye kadar olan zincirde ve sonras›nda etkinlikleri kadar kullan›mda sa¤l›k ve güvenilirlik ile ilgili hiç bir risk tafl›mamal›d›r.
17
18
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
N A M A Ç
3
Bitkisel kaynakl› ham maddelerin tarihsel geliflimini de¤erlendirebilmek. Günümüzde de yayg›n bir flekilde kullan›lan t›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›mlar› insanl›k tarihi kadar eskidir. Tarihsel süreç içinde, bitkiden modern fitoterapötik/fitofarmasötik maddeye geçifl teknolojinin sundu¤u imkanlarla tedavide hakl› yerini alm›flt›r. Bitkisel kaynakl› ham maddeler her aç›dan modern ilâçlara kaynak teflkil etmifl ve halen daha etmektedir. Bitkisel kaynakl› ham maddeleri tan›mlayabilmek. Özellikle az geliflmifl ve geliflmekte olan toplumlarda, do¤al ürünler, bitkisel kaynakl› hammaddeler bir çok kullan›m› ile günlük hayatta önemli bir yer tutmaktad›r. T›bbi ve aromatik bitki olarak bitkilerin kullan›lmayan k›s›mlar› neredeyse yoktur. Bitkiden bitkiye, kaynaktan kayna¤a de¤iflmekle birlikte yer alt› organlar›ndan yer üstü organlar›na ve hatta eksüdatlar gibi patolojik ürünlerine kadar bitkisel ham maddeler kullan›lmaktad›r. Ayr›ca kurutulmufl, sonras›nda ö¤ütülmüfl ve çeflitli yöntem ve tekniklerle ifllenmifl ekstre, ya¤, pastil gibi ürünleri, bunlardan hareketle haz›rlanm›fl farmasötik flekilleri mevcuttur. Bitkisel kaynakl› ham maddelerinden elde edilen ürünleri (droglar›) karfl›laflt›rabilmek. Her bitki, her drog do¤al yap›lar› gere¤i farkl›l›klar içermektedir. Ancak bir bitkiden elde edilen dro¤un standart bir ürün haline getirlmesi tedavide ilaç olarak kullan›lmas› aç›s›ndan önemlidir. Aksi halde bu ürün sadece bir bitki olarak kullan›l›r ve hiç bir terapötik etki gözlenemez.
N A M A Ç
4
N A M A Ç
5
Bitkisel kaynakl› ham maddeler ile t›bbi ve aromatik bitkilerin kalitelerini farmakopelere göre s›n›flay›p yorumlayabilmek. Çeflitli ülkelerde farkl›l›k gösterebilecek farmakope kriterleri genel itibariyle dro¤un kalitesini etkilemez: E¤er uluslararas› ithalat-ihracat yap›lacaksa, ilgili ülkelerin standartlar› önem kazan›r. Bitkisel kaynakl› ham maddeler ile t›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›m›n› ve güvenli¤ini aç›klayabilmek. Bitkilerin kullan›m› ile ilgili en büyük sorun güvenlik ile ilgili olan sorundur. Botanik materyaller bir birine benzerlik gösterdi¤inden s›k s›k kar›flt›rmalar olabilir. Di¤er taraftan da tahflifl ile de istenmeyen etkiler gözlenebilir. Ayr›ca modern hayat›n getirdi¤i çevresel ve mikrobiyolojik kirlilik drog olabilecek bitkisel materyali olumsuz etkilemektedir. Bu amaçla farmakope kalite kontrol kriterleri sürekli güncellefltirilip tehlikeli maddeleri veya kontaminantlar› en erken safhada teflhis etmek üzere monograflar ve yöntemler gelifltirmektedir.
1. Ünite - Bitkisel Kaynakl› Ham Maddelerin Kullan›m›nda Kalite, Etkinlik ve Güvenlik
19
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›m alanlar›ndan biri de¤ildir? a. Yiyecek / G›da b. ‹çecek c. Nakliye d. Kozmetik e. ‹laç
6. Afla¤›dakilerden hangisi drog olarak kullan›lan bitkisel ham madde ve ürünlere bir örnek de¤ildir? a. Sabit ya¤ b. Reçine c. Ekstre d. Bitki banyosu e. Balsam
2. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›m› ile ilgili yaz›l› kaynaklardan biri de¤ildir? a. Materia medica b. Orhun yaz›tlar› c. Ebers papirusleri d. Hammurabi kanunlar› e. Sushruta Samhita
7. Afla¤›dakilerden hangi standart t›bbi ve aromatik bitkilerin tedavide kullan›lmas› ile ilgilidir? a. Farmakope b. TSE Standartlar› c. ISO 9001 d ASTA e. Codex alimentarius
3. Afla¤›dakilerden hangisi ipek ve baharat yollar›n›n etkiledi¤i alanlardan biri de¤ildir? a. Tar›m b. Bitki teknolojisi c. Ticaret d. Nakliye e. Hayvanc›l›k
8. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitkilerin farmakopeye göre ilaç olarak s›n›fland›r›lmas›n› gerektiren özelliklerinden biri de¤ildir? a. Güvenilir olmas› b. Farmakope koflullar›n› sa¤lamas› c. Kaliteli olmas› d. Etkin olmas› e. Aromatik olmas›
4. Afla¤›daki ifadelerden hangisi bitkiler ile ilgili yanl›fl bir ifadedir? a. Anadolu üç farkl› eko-co¤rafik bölgeye sahiptir. b. Türkiye’de yetiflen yaklafl›k 3.500 bitki endemiktir. c. Endemik bitkiler belirli bir bölgeye has nadir bitkilerdir. d. Çevre ve bitki çeflitleri tehdit alt›nda de¤ildir. e. Birçok 3. Dünya ülkesi modern t›p ve sa¤l›k olanaklar›ndan yoksundur, tedavide bitkiler kullan›l›r. 5. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi bitkisel ürünlerin kullan›m› öncesinde dikkat edilecek faktörlerden biri de¤ildir? a. Etkinlik b. Kalite c. Güvenilirlik d. Maliyeti e. Güvenlik
9. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel drog monograf› örne¤i de¤ildir? a. Liyofilize ekstre b. Sar› kantaron ekstresi c. Sar› karn›yar›k tohumu d. Peru balsam› e. Lale çiçe¤i 10. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitkisel ürün de¤ildir? a. Pestisit b. Standardize ekstre c. Uçucu ya¤ d. Drog e. Taze bitki ve aromatik bitki
20
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. b 3. e 4. d 5. d
6. d 7. a 8. e 9. e 10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl-Tarih Öncesinde Bitkiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl-Tarih Öncesinde Bitkiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl-Tarih Öncesinde Bitkiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Do¤al Hazine: Kayna¤› Olarak Bitkiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Ürünlerin Kullan›m› Öncesinde Dikkat Edilecek Hususlar” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Özellikleri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Farmakope ve Bitkisel Ürünler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Farmakope ve Bitkisel Ürünler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Farmakope ve Bitkisel Ürünler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Farmakope ve Bitkisel Ürünler (fiekil 1.5)” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Bitkisel tedaviler daha çok modern sa¤l›k hizmetlerinin ulaflamad›¤›, geliflmemifl ve d›fl etkilere ve göçlere kapal› kalm›fl kökleri çok eski kültür ve medeniyetlere dayanan toplum ve topluklarda daha s›k gözlenir. Günümüzde de halen daha baz› ilçe ve köylerde “koca kar›” ilaçlar› kullan›lmaktad›r, örne¤in Karadeniz yaylalar›nda, Toroslarda, ‹ç Anadolu Köylerinde. S›ra Sizde 2 Baharat nedir? Örnek veriniz. Baharat: Kifliden kifliye ve kültüre göre farkl›l›k gösterebilen koku ve aroma, ac›l›k, ekflilik gibi lezzet özellikleri yan›nda ifltah› art›ran, sindirimi kolaylaflt›ran, g›dalar›n bozunmas›n› önleyen bitkilerin çeflitli k›s›mlar›ndan elde edilen bütün veya ö¤ütülmüfl (ufalt›m›fl) kuru veya taze ürünlerdir. Örnek: Kekik (Origanum onites L.), Defne (Laurus nobilis L.), Çörek otu (Nigella sativa L.), Maydanoz [Petroselinum crispum (Mill.) Nyman & A.W.Hill].
S›ra Sizde 3 Nane çay› (Menthae folium), Ihlamur çay› (Tiliae flos), Papatya çay› (Matricariae flos). S›ra Sizde 4 So¤uk maserat, infüzyon, dekoksiyon, su ekstresi (liyofilizat) (pastil terkibine girer). S›ra Sizde 5 ‹ster bitkisel ister konvansiyonel ilaç olsun, ilaçta aranan en önemli özelliklerden biri kalitedir. Bunun yan›nda etkinlik ve güvenilirli¤i/güvenli¤i de ilaçlar›n olmazsa olmazlar› aras›ndad›r. Farmakopelerdeki monograf ve standartlar temelde ve evrensel anlamda bunu sa¤lamaya çal›fl›r. Bu standartlar›n alt›nda kalan her tür madde “ilaç” niteli¤ini kesinlikle tafl›mad›¤› gibi potansiyel zararl› maddedir. S›ra Sizde 6 Bitkiler ve bitkisel ürünlerde toksik ve zararl› olabilir. Hatta yanl›fl, sorumsuz ve dikkatsiz kullan›mlarla, kiflilerde ölümcül hasarlar do¤urabilir.
1. Ünite - Bitkisel Kaynakl› Ham Maddelerin Kullan›m›nda Kalite, Etkinlik ve Güvenlik
21
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar
Yararlan›labilecek Di¤er Kaynaklar
Anonim (1974). Türk Farmakopesi, T.C. Sa¤l›k ve Sosyal Yard›m Bakanl›¤› Say›:435, Milli E¤itim Bas›mevi, ‹stanbul. Anonim (2004). Türk Farmakopesi I, Avrupa Farmakopesi Adaptasyonu, T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤›, ‹laç ve Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ü, Ankara Anonim (2005). European Pharmacopoeia, 6th Edition, Council of Europe, Strasbourg Cedex, Bafler, K.H.C. (2009). Avrupa Farmakopesinin Bitkisel Droglar›, Modern Fitofarmakoterapi ve Famaselitikler,1,14-24 Bafler, K.H.C. (1997). T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Ilâç ve Alkollü Içki Sanayilerinde Kullan›m›, ‹stanbul Ticaret Odas› Yay›nlar›, Yay›n No: 1997-39, Mega Ajans Reklamc›l›k ve Matabaac›l›k Ltd. fiti., ‹stanbul. Eskinazi, D. (1999). Botanical Medicine: Efficacy, Quality Assurance, and Regulation, Mary Ann Liebert, Inc., New York. Evans, W.C. (2009). Trease and Evans’ Pharmacognosy, 16th Ed., W.B. Saunders, Edinburgh. Gurib-Fakim, A. (2006), Medicinal plants: Traditions of yesterday and drugs of tomorrow, Molecular Aspects of Medicine 27, 1-93 Güner, A., Özhatay, N., Ekim, T., Bafler, K.H.C. (2001) Flora of Turkey and East Aegean Islands, Vol.11, Edinburgh University Press, UK. Heinrich, M., Barnes, J., Gibbons, S., Williamson, E.M. (2004). Fundamentals of Pharmacognosy and Phytotherapy, Churchill Livingstone; London. Kartal, M. (1999) Avrupa Birli¤i Ülkelerinde T›bbi Bitkisel Ürünlerin Ruhsatland›r›lmas›, Turhan Baytop Anma Kitab›, ‹stanbul. fiarer, E. (2006). Fitoterapi Terimleri Sözlü¤ü, Sendrom T›p Dergisi Eki, Logos Yay›nc›l›k. Tunçtan, B., ve Buharal›o¤lu, K. (2005) Farmakoloji Terimleri Sözlü¤ü- T›p terimleri sözlü¤ü, Sendrom T›p Dergisi, Ek, Logos Yay›nc›l›k.
KAL‹TE EMEA/HMPWP/18123/00 Rev.5 Compilation of general quality questions addressed by the HMPWP EMEA/HMPWP/21/99Final proposals for Comments on the Committee for Proprietary Medicinal Products (CPMP) Note for Guidance on Stability Testing after a Type II Variation to a Marketing Authorisation
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri http://tdkterim.gov.tr/bts/ http://www.emea.europa.eu/htms/human/hmpc/index.htm http://www.escop.com/ http://www.iegm.gov.tr/
ETK‹NL‹K (EMEA/HMPWP/15/99) Note for Guidance on Fixed Combinations of Herbal Medicinal Products with LongTerm Marketing Experience - Guidance to Facilitate Mutual Recognition and Use of Bibliographic Data) GÜVENL‹K EMEA/HMPWP/11/99 Proposal for a Note for Guidance on Non-clinical Testing of Herbal Drug Preparations with Long-term Marketing Experience - Guidance to Facilitate Mutual Recognition and Use of Bibliographic Data
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIM ALANLARI VE ET‹⁄‹
2 Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Genel olarak etik ve deontoloji kavramlar›n› tan›mlayabilecek, T›bbi ve aromatik bitkilerin üretiminden tüketimine kanuni, etik ve deontolojik yaklafl›mlar› de¤erlendirebilecek, T›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›m› ile ilgili etik sorunlar› yorumlayabilecek, T›bbi ve aromatik bitkiler ile ilgili etik kurallar› aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • • •
T›bbi ve aromatik bitkiler (TAB) Etik Etik kod ve uygulamalar Ahlak Biyoetik Deontoloji
• • • • •
Kanun ve yönetmelikler Biyoçeflitlilik Biyokorsanl›k Ham madde kalitesi TAB kullan›mda sak›ncal› durumlar
‹çerik Haritas›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin Kullan›mda Etik
• • • •
G‹R‹fi ET‹K NED‹R? B‹YOET‹K TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIMINDA ET‹K • TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIMINDA SAKINCALI DURUMLAR
T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›nda Etik G‹R‹fi Program kapsam›ndaki ünitelerde insanl›k tarihi boyunca t›bbi ve aromatik bitkilerin (TAB) kullan›m› ile ilgili geliflim süreçleri kapsaml› bilgiler ve örnekler ile verilmifltir. TAB’lardan günümüzde de farkl› alanlarda çok farkl› flekillerde yararlan›lmaktad›r. fiekil 2.1’de TAB kullan›mlar› ile ilgili baz› örnekler gösterilmifltir. Günlük kullan›mda bitkiler tohum aflamas›ndan itibaren, ilgili kullan›m alanlar›na göre farkl› yasa ve mevzuatlara tabii olur, ayr›ca yasalar›n d›fl›nda çeflitli aflamalarda ve kapsamlarda etik konular ile karfl› karfl›ya kal›r. Örne¤in, TAB tohum temini (genetik kaynak), ›slah, yetifltirme ve hasat (tar›m), iflleme (parçalama/kesme, kurutma, ekstraksiyon vb.), son ürün (paketleme, ambalajlama), pazarlama ve sat›fl (ticaret) gibi ifllem ve eylemler etik konularla do¤rudan ilgilidir. Ayr›ca etik d›fl›nda, ilgili meslek gruplar›n›n TAB ile ilgili uygulad›klar› deontolojik kurallar, etik kodlar ve ilkeler bulunabilmektedir. fiekil 2.1 Günlük hayatta t›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›m›.
Bu ünite kapsam›nda TAB ve çeflitli bitkisel ürünlerin tohumdan itibaren son kullan›c›ya ulaflmas› aflamalar›na kadar geçen süreçteki etik kurallara, kodlara, ilkelere ve deontolojik uygulamalara genifl bir bak›fl aç›s› verilecektir.
24
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
ET‹K NED‹R? Etik, töre bilimi, çeflitli meslek kollar› aras›nda taraflar›n uymas› veya kaç›nmas› gereken davran›fllar ve/veya ahlâki, ahlâkla ilgili konular olarak tan›mlanmaktad›r (Türk Dil Kurumu, TDK).
Felsefe: Varl›¤›n ve bilginin bilimsel olarak araflt›r›lmas› veya bir bilimin / bilgi alan›n›n temelini oluflturan ilkeler bütünü, dünya görüflü (TDK).
Deontoloji, kiflinin mesleki etkinlikleri s›ras›nda, meslektafllar›na ve topluma karfl›, uymak ve uygulamak zorunda oldu¤u kurallar, tutum ve davran›fllar›n bilgisi, yükümlülükler bilgisi, normatif bilgi olarak tan›mlanmaktad›r (TDK).
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Etik davran›fllar ve kodlar insanl›k tarihi kadar eskidir. Ahlak, etik vb. konulardaki ilk kay›tl› kaynaklara yaklafl›k M.Ö. 2.600 y›llar›nda meflhur M›s›rl› hekim ‹mhotep ile, daha sonras›nda ise M.Ö. 1.800 y›llar› civar›nda “Hammurabi Yasalar›”nda ve M.Ö. 400 y›llar›ndan günümüze kadar uzanan “Hipokrat Yemini”nde rastlamak mümkündür. Birey ve toplumlar tarih boyunca etik gibi konular›n da içinde bulundu¤u felsefe ile ilgili konular› düflünmüfl, fikir yürütmüfl ve gelifltirmifltir. ‹nsanlar etik de¤erlendirme konusunda deneyim ve çabalarla, elefltirel düflünce sonucu baz› yarg›lara arac› olup bunlar› zaman içinde gelifltirmifllerdir. Yani, asl›nda etik, düflünüp ak›l yürütmeye, emin olgulardan ç›kan mant›¤a, genel kabul görmüfl, paylafl›lan deneyimlere ve temel içgüdülere dayanmaktad›r. Baflka bir bak›fl aç›s›yla etik, as›rlar boyu süren uzun bir deneyim süzgecinden geçmifl güçlü ve uygulanabilir ilkeler veya kurallard›r. Etik, köken olarak Yunanca ethos, yani “töre” sözcü¤üne dayanmaktad›r. Temelde felsefi yaklafl›m ile “yanl›fl› do¤rudan ay›rmak” amac›yla, “ahlak” kavram›n› sorgulad›¤› için, birçok kaynakta, “ahlak bilimi” olarak da nitelendirilmektedir. Türk Dil Kurumu’nun (TDK) Güncel Türkçe Sözlü¤ü’ne göre ahlak: “bir toplum içinde kiflilerin uymak zorunda olduklar› davran›fl biçimleri ve kurallar›”d›r. Baflka bir ifade ile, etik, yaz›l› olmayan ancak herkes taraf›ndan bilinen ve uyulmas›, uygulanmas›, say›lmas› beklenen toplumsal kurallar ve hatta kanunlar olarak da kabul edilir. Antropoloji, tarih, sosyal yaflam, politika, ekonomi, sa¤l›k gibi konularda etik kurallar daima mevcuttur. Daha özel flekliyle etik, biyolojide ve yaflam bilimlerinde “biyoetik”; ekolojide “çevresel etik”; eczac›l›kta “eczac›l›k eti¤i”, t›p ve tedavide “t›p eti¤i” olarak uygulama bulmaktad›r. Daha çok t›p ve eczac›l›k alan›nda kullan›lan, temelde oldukça farkl› kavramlar olmas›na ra¤men, bazen deontoloji ve etik kavramlar› birbiriyle kar›flt›r›labilmektedir. Deontoloji, Eski Yunanca’dan gelen bir sözcük olan deonto, yani “görev” ve “yükümlülük”dür. K›saca, bir ifli gerçeklefltirirken “uyulmas› gereken kurallar›n bütünü” olarak özetlenebilir. ‹nsan›n belirli ödevleri oldu¤unu kabul eden ahlâki ö¤retilerden kaynaklanan, görev ve kurallar›n farkl› mesleklerdeki uygulamalar›n› inceler. Deontoloji asl›nda tüm meslekleri kapsayan ve ilgili meslek sahiplerinin, mesleklerini uygularken yapmalar›, uymalar›, dikkat etmeleri gereken çeflitli kurallar› kapsamaktad›r. Baflka bir ifade ile deontoloji mesleklerini uygulayan kiflilerin davran›fllar›n› belirleyen bir bilim dal› olarak da tan›mlanabilir. Mesleki anlamda etik, daha çok uyulmas› gereken ahlak kurallar›n› kapsarken, deontoloji ise uygulanmas› zorunlu kurallar olarak nitelendirilebilir. Etik kod, ilgili meslek alan›ndaki ödevlerin, haklar›n, erdemli ve iyi davran›fllar›n nas›l olmas› gerekti¤ini belirleyen yaz›l› metinlerdir. Yani k›saca; “genel ilkeler SIRA S‹ZDE ve kabul edilen kurallar” olarak da tarif edilebilir. Hekimlik, hemflirelik, herbalistlik gibi de¤iflik meslek gruplar›na ait yay›nlanm›fl ulusal ve uluslararas› etik kodlar bulunmaktad›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M Mesleki etik kodlara örnek olarak Amerikan Herbalistler Loncas› Etik Kodlar› (Herbalists Code of Ethics - American Herbalists Guild) verilebilir (Henüz Türkiye S O ve R Uö¤retiminde herbalist e¤itimine yönelik bir program yoktur). yüksek e¤itim Daha detayl› Dbilgi ‹ K K Aiçin T bak›n›z Websitesi:
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
http://americanherbalistsguild.com/ethics.
25
2. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›nda Etik
Genelde, kurallar kiflilere seçme veya yarg›lama olana¤› vermez. Bu durumda ilkeler devreye girer. ‹lkeler, daha genel ve temel niteliktedir, genelde davran›fl biçimini belirlemez, ancak kiflisel sorumluluklar› vurgular, de¤erlendirme yapma ve yarg›da bulunma olana¤›n› verir. Sonuçta ayn› ilkeye ba¤l› kalarak farkl› davran›fl ve uygulamalar görmek mümkün olur. Hukuki kurallar›n, yani yasal düzenlemelerin toplumsal ve bireysel yaflam› yeterince kontrol edemedi¤i noktalarda etik kurallar devreye girer. Her ikisi bir birinin tamamlay›c›s› olabilir. Ancak yapt›r›m aç›s›ndan hukuk ve etik aras›nda önemli farkl›l›klar bulunmaktad›r; yasalarca belirlenmifl s›n›rlar içinde para veya hapis gibi maddi-fiziki cezaland›rmalar uygulan›rken, etik cezalar tamamiyle manevi SIRA S‹ZDE bask›larla s›n›rs›z flekillerde yap›labilir. Kanuni cezan›n süresi tan›ml› ve s›n›rl›d›r, fakat etik ceza vicdani olarak ömür boyu sürebilir. Zamanla etik kurallar yasal düzenlemeler ile kanuni özellikD Üde Sofi Ü Nkazanabilir. EL‹M nuçta hukuki kurallar kiflilerin uygulamalar›n› “zorunlu” olarak yap›lmas›n› sa¤larken, etik kodlar ve uygulamalar ise “gereklilik” ba¤lam›nda kalmas›n› sa¤lar, bu S O R U flekilde disiplinli çal›flmalara olanak verir. D ‹ Kuygulanmal›. KAT Etik, huku¤un yetersiz oldu¤u, hüküm ve karar veremedi¤i durumlarda
N N
SIRA S‹ZDE Hukuk ile ilgili K›sa bilgiler: Yasama organlar›nca tebli¤ edilen yasa (kanun) veya mevzuat, yürürlükte olan ve uygulanan yaz›l› hukuk kurallar›d›r. T.C. Anayasas›’na göre yasama yetkisi Türkiye AMAÇLARIMIZ Büyük Millet Meclisi’ne (TBMM) aittir. Kanun önerileri (=Kanun Tasar›s›) milletvekilleri ve Bakanlar Kurulu’nca yap›l›r; TBMM üyelerinin haz›rlad›¤› kanun önerilerine ise Kanun Teklifi denir. Tasar› ve teklifler TBMM’inde ilgili komisyonlarca gö‹ T Aedilir, P rüflülüp tart›fl›ld›ktan sonra kabul gören öneriler Genel Kurul’a Khavale burada da kabul edilen öneriler Cumhurbaflkan›’n›n da onay› ile Resmi Gazete’de yay›nlan›r ve kanunlafl›r. Meslek ile ilgili yasa veya mevzuat, sunulacak hizmetlerin örgütlenmesi, T E L E V ‹ Z YplanlanmaON s›, yürütülmesi, hizmet yetkilileri, görev ve sorumluluklar›n tan›mland›¤› yasa, tüzük, yönetmelik ve kararnamelerden oluflur. Ayr›ca konu ile ilgili yapt›r›m ve ceza ile ilgili k›s›mlar da bulunabilir. Kanunlar›n yürürlü¤e girecekleri tarih, kanun met‹ N Tilgili E R N Enumaras›yT ninde yaz›l› de¤ilse Resmi Gazete’de yay›nland›ktan 45 gün sonra la birlikte yürürlü¤e girer. Tüzük, ilgili kanunun uygulanmas›n› göstermek veya emretti¤i ifl veya görevleri tan›mlamak üzere Bakanlar Kurulu taraf›nca yay›nlanan hukuk kurallar› olarak tan›mlanabilir. Yönetmelik ise Baflbakanl›k, Bakanl›klar ve belediye, üniversite gibi di¤er kamu tüzel kiflilerinin kendi görev alanlar› içinde yasalar›n ve tüzüklerin uygulanmas›n› sa¤lamak üzere yay›nlad›klar› hukuk kurallar›d›r. Kararname, Bakanlar Kurulu’nca verilmifl ve Cumhurbaflkan› taraf›nca imzalanm›fl olan kararlard›r. Kanun Hükmünde Kararname ise TBMM’nde Anayasa esaslar› dahilinde hükümetin baz› konularda ç›kard›¤› yaz›l› hukuk metinleridir. Genelge, üst makamlar›n alt makamlara belirli güncel konuda ilgili birimlere iletilmek üzere bilgilendirme veya yönlendirme amaçl› yazd›klar› ve gönderdikleri resmi yaz›. Bireylerin veya toplumlar›n adalet ve hukuk çerçevesinde yetkilendirilmesi ile kazand›rd›¤› hak ve özgürlükler vard›r ki bunlar›n bafl›nda “insan haklar›” gelmektedir. Ancak bunun yan›nda tüm bireyler yasalara uymak zorunda olup hukuki ödev, sorumluluk ve yükümlülükler tafl›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
26
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Hukuki sorumluluk insan hayat›nda tüm toplumlarda farkl›l›klar göstermekle birlikte her yerde vard›r. Di¤er bir ifade ile; hukuki sorumluluk, yasalar›n insanlara yapmay› emretti¤i eylemlerin gerçeklefltirilmesi veya yasaklad›¤› eylemlerin yap›lmamas› durumudur. Aksi halde kanunda tan›mlanm›fl suç unsuru gerçekleflir ve cezay› gerektirir. Ceza-, ‹dare-, Ticaret-, Çevre Kanunu gibi temel ve genel toplumsal kurallar ve yapt›r›mlar d›fl›nda Tablo 2.1’de örnekleri verilmifl konu ile ilgili baz› özel hukuk kurallar› da verilebilir. Tablo 2.1 Sa¤l›k, tedavi, ilaç, t›bbi bitkiler ile do¤rudan veya dolayl› olarak ilgili baz› kanun, talimatname, yönetmelik, genelgeler vb.
Tarih
Numara ve Say› (R.G.:Resmi Gazete)
Bafll›k
14.04.1928
NO: 1219 (R.G: 863)
Tababet ve fiuabat› Sanatlar›n›n Tarz› ‹cras›na Dair Kanun
26.05.1928
NO: 1262 (R.G: 898)
‹spençiyari ve T›bbi Müstahzarlar Kanunu
24.12.1953
NO: 6197 (R.G: 8591)
Eczac›lar ve Eczaneler Hakk›nda Kanun
01.11.1984
R.G: 18562
‹spençiyari ve T›bbi Müstahzarlar ‹malathaneleri Yönetmeli¤i
01.10.1985
NO: 5777
Aktarda, Baharatç›larda ve Benzeri Dükkanlarda Sat›lmas› Mahzurlu ve Tehlikeli Olan Maddeler Genelgesi
19.06.1986
NO: 3298 R.G.: 19139
Uyuflturucu Maddelerle ‹lgili Kanun
15.08.1986
R.G: 19196
Farmasötik ve T›bbi Müstahzar, Madde, Malzeme, Terkipler ile Bitkisel Preparatlar›n Geri Çekilmesi ve Toplat›lmas› Hakk›nda Yönetmelik
03.03.1994
NO: 15O5
Befleri ‹spençiyari ve T›bbi Müstahzar ‹malathaneleri Yönetmeli¤i Uygulama K›lavuzu (GMP)
18.12.1994
R.G.: 22145
Bitkisel ve Hayvansal Ürünlerin Ekolojik Metodlarla Üretilmesine ‹liflkin Yönetmelik
1995
NO: 4077
Tüketicinin Korunmas› Hakk›nda Kanun
02.03.1995
R.G: 22218
Befleri T›bbi Ürünler Ruhsatland›rma Yönetmeli¤i
08.03.1995
R.G: 22221
Tüketicinin Korunmas› Hakk›nda Kanun
25.11.1999
R.G: 23887
T›bbi Farmasötik Ürünler Ruhsatland›rma Yönetmeli¤inde De¤ifliklik Yap›lmas›na Dair Yönetmelik -”Ara Ürün K›lavuzu”
27.12.2001
R.G: 24623
Nesli Tehlike Alt›nda Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararas› Ticaretine ‹liflkin Sözleflmenin Uygulanmas›na Dair Yönetmelik
23.10.2003
R.G.: 25268
Befleri ve T›bbi Ürünlerin Tan›t›m Faaliyetleri Hakk›nda Yönetmelik
27.02.2004
NO: 517
G›dalar›n Üretimi, Tüketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun Hükmündeki Kararname
21.10.2004
R.G.: 25620
TÜRK FARMAKOPES‹ I-Avrupa Farmakopesi Adaptasyonu 2004
19.01.2005
R.G.: 25705
Befleri T›bbi Ürünler Ruhsatland›rma Yönetmeli¤i’nde “Bitkisel T›bbi Ürünler” - Ayr› Bir Bölüm Alt›nda Kurallara Ba¤lanm›flt›r.
27
2. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›nda Etik
Tarih
Numara ve Say› (R.G.:Resmi Gazete)
Bafll›k
12.10.2006
R.G.: 2631
Kozmetik Yönetmeli¤i
26.10.2009
R.G.: 27388
G›da ve Yem Amaçl› Genetik Yap›s› De¤ifltirilmifl Organizmalar ve Ürünlerinin ‹thalat›, ‹fllenmesi, ‹hracat›, Kontrol ve Denetimine Dair Yönetmelik
Ayr›ca uluslaras› nitelikte baz› yönetmeliklere ve düzenlemelere örmekler 1995
CAC/RCP 4
Baharatlar ve Kurutulmufl Aromatik Bitkiler ‹çin Hijyenik Uygulama Yönetmeli¤i (Codex Alimentarius Komisyonu)
2002
EMEA/HMPWP/31/99
GACP- ‹yi Tar›msal Hasat ve Toplama Uygulamalar› ile ilgili Düzenlemeler
2004
2004/27/EC 2004/24/EC
EMEA -HMPWP (güncel HMPC) Taraf›nca Bitkisel ‹lâçlarla ‹lgili Düzenlemeler
2009
EMEA/HMPC/3626/09
Bitkisel ‹laçlar›n Stabilitesi (Taslak)
Günlük Hayatta Etik ‹nsan ve toplum davran›fllar›n› yönlendiren kural, ilke, yasa gibi kayna¤› belli veya belirsiz s›n›rlamalar her zaman bir flekilde vard›r. Çeflitli sebepler ve iliflkilerden dolay› insanlar sürekli bilinçli veya bilinçsiz flekilde etik de¤erlendirme süreçlerini yaflarlar. Günümüzde etik, basit olarak kifliler aras› tutum ve davran›fllar›n iyi-kötü, do¤ru-yanl›fl, ya da onaylanabilir-onaylanamaz fleklinde de¤erlendirilmesi olarak tan›mlanabilir. Evrensel veya toplumsal boyutta insani de¤erlerin iyi, do¤ru, kabul edilir eylemler olmas› bunlar›n kötü, yanl›fl ve kabul edilemez davran›fl ve tutumlardan ayr›labilmesi; asl›nda etik de¤erlerin ve süreçlerin iflledi¤ini gösterir. Baflka bir deyiflle etik, “çeliflen taleplerin” ve “iyilerin” bireyler aras› tart›flma ve/veya çat›flmalar›n› çözecek ilkeleri belirlemek için gerçeklefltirilen eylemdir. Göreceli olmayan h›rs›zl›k, sahtekarl›k, hilecilik, yalanc›l›k, bencillik gibi kötü ve olumsuz davran›fllar dünyadaki birçok topluluk ve toplumda etik olmayan davran›fllar olarak kabul görür. Bu anlamda etik, genelde evrensel olup her yer/mekân ve zamanda koflulsuz olarak geçerlili¤ini ortaya koyar. Ancak hayati sebeplerden dolay›, bireyin bir durumda yalan söylenmesi ve baflka olas› kötülüklerin önüne geçilebilmesi aç›s›ndan kabul ve hatta takdir görebilir. Basit bir yalan veya sahtekarl›k ile bir kiflinin hayat›n›n kurtar›lmas› baz› kiflilerce övgü ve takdir ile karfl›lanabilir. Yani genel durum de¤erlendirilmesi ile, özel durumlara ait çok farkl› bir etik bak›fl aç›s› ve sonuç yarg›s› ortaya ç›kabilir. Dolay›s›yla sonuç yarg›s›nda bulunmadan önce olaylar ayr›nt›l› ve farkl› bak›fl aç›lar› ile incelenmelidir, birden fazla etik de¤er ve ilke ile de karfl› karfl›ya kal›nabilecek özel durumlar da olabilir. Örne¤in bir olay› t›bbi etik aç›s›ndan de¤erlendirmeden önce evrensel etik de¤erleri aç›s›ndan incelenmesinde fayda olabilir. Felsefe bak›fl aç›s›ndan, di¤er insanlar taraf›nca kiflilerin nas›l, niçin, nerede de¤erlendirilece¤i de as›rlard›r devam eden inceleme konusu olmufltur. Ayr›ca etik aç›dan: “Kötü, yanl›fl, olumsuz nedir, temeli neye dayan›r?” gibi sorular da insano¤lunun varoluflundan bugüne dek fikir yürüttü¤ü felsefi konular olup tart›fl›lm›fl ve halen daha tart›fl›lmaktad›r.
Tablo 2.1 devam›
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
28
S O R U
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT Etik ne de¤ildir?
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
• • • • •
Ahlakla ancak ahlak de¤ildir. SIRA ilgilidir, S‹ZDE Din veya inanç de¤ildir. Gelenek, görenek, örf, adet ya da töre de¤ildir. AMAÇLARIMIZ Hukuk de¤ildir. Toplum veya gruplarda de¤ildir (ancak birey ferdi olarak etik olmal›!).
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
K ‹ T B‹YOET‹K
A P
Günümüzde etik özel ve genel anlamda, hem insan - insan(lar) aras›, hem de insan - do¤a (çevre) ile ilgili davran›fllara, yani yaflam bilimlerine müdahildir. T›bbi T E L Ebilimlerde V‹ZYON ve biyolojik meydana gelen geliflmeler, çeflitli teknolojik geliflmelere ba¤l› olarak bilimsel sonuçlar›n etik aç›lardan meydana getirdi¤i kapsaml› sorunlar›n incelenmesi ve irdelenmesiyle geliflen etik alan› biyoetik olarak tan›mlanmaktad›r. Kelime anlam›ndan hareketle “canl› eti¤i” bütün bir yaflam› ve ögelerini ko‹NTERNET nu alan bir etik bak›fl aç›s›d›r (bkz. fiekil 2.2).
fiekil 2.2 Canl› eti¤i biyoetik kapsam›.
Biyosfer: Üzerinde hayat olan yeryüzü bölgesi.
Evrensel boyutta biyoetik, son yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren, felsefenin ve düflüncenin önemli bölümlerinden biri haline gelmifltir. Ayn› zamanda önemli sorunlar› da beraberinde getirmifltir; insan tav›r ve davran›fllar›n›n ne oldu¤u, ne olaca¤› ve ne olmas› gerekti¤i gibi konularda düflünce ve tart›flmalar ortaya koymufltur. Bu konularda öncülük etmifl olan t›bbi etik zamanla yetersiz kalm›fl, biyoetik hem t›bbi hem de sosyal ve siyasal sorunlar›n merkezinde yer alan bir konuma gelmifltir. T›bbi etikten do¤mufl olan biyoetik hayat›n hemen hemen her alan›na girmifl ve tart›fl›l›r olmufltur. fiekil 2.3’te görüldü¤ü üzere biyoetik çevre eti¤i, bilim eti¤i, hayvan eti¤i gibi konu ve sorunlar› da genifl anlamda içine almaktad›r. Biyoetik do¤rudan ya da dolayl› olarak tüm canl› yaflam› ilgilendiren biyolojiyi, hatta biyosferi kapsamakta, öte yandan bundan dolay› meydana gelen ahlâki, toplumsal ve politik konular› içermektedir. Bu kapsamda sorun sadece insan kaynakl› ve yaflam› olmad›¤› için biyoetik, t›p eti¤inden ayr›l›r ve onu da kapsayacak flekilde genifl anlamda düflünülebilir.
29
2. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›nda Etik
fiekil 2.3 Biyoetik ve di¤er etik konular.
Gen teknolojisi, klonlama, do¤um, yapay üreme, kürtaj, ölüm, ötenazi, ilaç sanayi, ilaç araflt›rma ve deneyleri, hayvan ve insan deneylerini içermektedir. Öjeni ve bunlarla birlikte canl›larla ilgili bilimsel ve teknolojik geliflmelerin sonuçlar›, s›n›rlar› ve kullan›m ilkeleri biyoetik’in belli bafll› konular› olup sadece bunlarda s›n›rl› de¤ildir. Dolay›s›yla biyoetik alan›ndaki konular baz› akademisyenlerin, hekimlerin, siyasetcilerin, teknikerlerin, felsefecilerin ya da baflka herhangi bir kesimin tek bafl›na tart›fl›p sahiplenecekleri konular olmay›p disiplinler aras› niteli¤i olan sorunlard›r. Sonuç olarak yetki ve sorumlulu¤a sahip olan yasa koyucu otorite ve yönetim olmas›na ra¤men, biyoetik: “Ne?, Nas›l yap›lmal›d›r?, Nereye kadar yap›labilir?, S›n›rlama olmal› m›?” gibi sorular çercevesinde bir anlamda herkesi içine almaktad›r. Ça¤›n bilimsel ve teknolojik imkânlar›, insanlara yaflam›n temelini yani biyolojisini de¤ifltirebilecek olanaklar sa¤lam›flt›r. De¤iflimin do¤ru ya da yanl›fl; iyi ya da kötü oldu¤una karar vermek, neyin nereye kadar ne flekilde kabul edilebilece¤ine dair gerçekçi sorular sormak ve yan›tlar üretmek biyoeti¤in problem kapsam alanlar›d›r. fiekil 2.2 ve Tablo 2.2’de görülece¤i üzere günlük hayatta çeflitli alanlarda, k›smen hukuki boflluklardan do¤an k›smen de evrensel anlay›fl ve beklentiden do¤an sorunlara cevap ve tart›flma/araflt›rma niteli¤inde olan etik kurallar bazen yaz›l› halde de bulunabilir. Konumuzla ilgili olarak; t›bbi ve aromatik bitkilerle ilgili etik sorunlar, öncelikle t›bbi özelliklerinden dolay› “t›bbi etik”; aromatik bitki özelliklerinden dolay› da “çevre, bilim ve sosyal etik” kapsam›nda de¤erlendirilmelidir. Daha önce de k›saca bahsedildi¤i üzere TAB hammaddesi olan bitki, bulundu¤u çevre içinde (Fauna ve Flora) do¤al hayat›n› sürdürürken çevre zararl›s› insan ile etkileflti¤i andan itibaren etik konular gündeme gelmektedir. Tablo 2.2’de listelenen di¤er konu bafll›klar› bazen çok dolayl› olarak TAB ile ilgili olabilirken bu ünite kapsam›nda detaylar›na girilmemifltir.
Kürtaj, istenmeyen gebeli¤in sonland›r›lmas›d›r. Ötenazi, canl›lar›n yaflamlar›n›n genelde tedavisi olmayan hastal›klardan dolay› dayan›lamayacak olarak alg›lanmas› sonucu yasal olmayan çeflitli flekillerdeki yaflam sonland›rma ifllemidir. Öjeni, do¤ufltan sakat, zeka özürlü ve hasta ceninlerin ay›klanmas› ve sa¤l›kl› bireylerin ço¤alt›lmas› yoluyla daha sa¤l›kl› ve daha iyi bir toplum yaratmay› hedefleyen bilimsel temelli bir toplum felsefesidir.
30
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Tablo 2.2 Biyoetik alan konu ve kapsamlar›na örnekler.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Etik Alan›
Konular›
T›bbi
Ömür uzatma, Ölüm, Ölüm yard›m›, Organ ba¤›fl›, Yard›mc› üreme teknikleri, ‹nfertilizasyon, in vitro Fertilizasyon, Sterilizasyon, Gen testleri, Gen terapisi /transferleri, Öjenik
Çevre
Çevre y›k›m› ve yap›m›, Kaynak kullan›m›, Biyotop- ve Tür korumas›, Do¤a öz-zenginli¤i, Do¤a koruma, Avlanma, Biyotop olmayan türlerin do¤aya b›rak›lmas›
Bilim
S›n›rlar ve tart›fl›ma geniflli¤i, Oluflum ve de¤erlendirme ba¤lant›lar›, Biyolojik düflünme (biologismus), Konsept farkl›laflmas›, Objektivite ve manipülasyon
Hayvan (vahfli, SIRA S‹ZDEHayvan koruma, Hayvan deneyleri, Havyan haklar›, Kanuni bak›m evcil, deney vb.) (hayvanat bahçesi, ev, dükkan vb.), ‹flkenceli bak›mlar, Transgenik havyanlar Sosyal ve Ekonomik Irkç›l›k, Cinsiyet ayr›m›, Ekonomik ay›r›m, Ekonomi modelleri, Engellilere D Ü fi Ü N E L ‹ M davran›fllar, ba¤›ml›l›k, fiiddet ve bar›fl, Soyk›r›m, Halk politikas› Siyasal ve Hukuki
S O R U
Yolsuzluk, Yarg› ve adalet, fiefafl›k, Objektiflik, Adanm›fll›k, ‹lkeler, Sadakat
D‹KKAT “Yasal olan herfley etik, ancak etik olan her fley yasal de¤ildir.”
N N
SIRA S‹ZDE Biyolojik Çeflitlilik ve Çevre - Bitki Eti¤i
Günümüz modern dünyas›nda t›bbi, aromatik ve di¤er tüm bitkiler insano¤lunun ciddi tehditleri alt›ndad›r. Etik aç›dan detayl› bir flekilde de¤erlendirilmesi gereken AMAÇLARIMIZ konular flunlard›r: • Endüstriyel kirliklerden ve at›klardan dolay› hava, çevre, su kirlili¤i sadece bitkileri de¤il asl›nda insano¤lu dahil tüm canl›lar› etkilemektedir. K ‹ T A P • Bitkilerin endemik ve nadir türler olmas› halinde, ilgili bölgelerde çeflitli sebeplerden dolay› afl›r› toplama, ilgili türlerin varl›¤›na tehdit oluflturmaktad›r. TELEV‹ZYON • Geçmiflte olumsuz örne¤i çok yaflanm›fl olan biyokorsanl›k ise bu alanda eti¤in ilgilendi¤i di¤er özel konulardan biridir. Geliflmemifl ve geliflmekte olan ülkelerde yerel halk›n biyolojik ekolojik kaynaklar› ve yüzlerce y›ll›k bilgi birikiminin gasp edilmesi önemli sorunlar aras›ndad›r. Tür‹ N T E R N E biyokorsanl›kla T kiye dahil di¤er t›bbi ve aromatik bitki zengini ülkelerde yabanc›lar›n biyolojik materyal temininde uzun y›llar boyunca herhangi bir engelleme olmam›flt›r. Son 20-30 y›l içinde Latin Amerika, Karayipler ve di¤er ya¤mur ormanlar›nda yerel halk›n kulland›¤› onbinlerce bitki türünün tan›nm›fl ilaç devleri taraf›ndan patentlendi¤i bilinmektedir. Bazen bütün bitki, bazen bitkinin çeflitli vejetatif organlar›, bazen tohumlar› kaçak ve kanun d›fl› yöntemlerle bulunduklar› ve do¤al olarak yetifltikleri ülkelerden farkl› ülkelere nakledilip büyük miktarlarda üretilip yine kanun d›fl› yollardan piyasaya verilebilmektedir. Türkiye’de yetiflen baz› so¤anl› bitkilerin yüz y›llard›r yurtd›fl›na sat›ld›¤› bilinmektedir. Bitkilerin do¤al ortamlar›ndan sökülerek park ve bahçelerde kullan›lmas›, ›slah materyali ve t›bbi bitki olarak de¤erlendirilmesi d›fl taleplerini art›rm›fl, 1960’l› y›llarda ülkemizde cazibe kazanan bu türler do¤adan bilinçsizce ve tonlarca kontrolsüz olarak toplanarak do¤a talan edilmifltir. Böylece baz› türlerin yok olma tehlikesi karfl›s›nda kanuni önlemlerin al›nmas› bir gereklilik olmufltur. Genifl
2. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›nda Etik
çapl›, bitki ve do¤ay› koruma amaçl› “Do¤al Çiçek So¤anlar›n›n Sökümü, Üretimi ve Ticaretine ‹liflkin Yönetmelik” ad›yla, 24 A¤ustos 2004 tarih ve 25563 say›l› Resmi Gazete’de yay›mlanarak yürürlü¤e girmifltir. Bu yönetmelik gere¤ince do¤al çiçek so¤anlar›n›n üretimi, hasad›, depolanmas› ve ihracat› Tar›m Bakanl›¤›n›n denetimi ve kontrolüne verilmifltir. Ticaretle Ba¤lant›l› Fikri Mülkiyet Haklar› Anlaflmas› (TRIPS), 1995’ten bu yana Türkiye’de de kabul görmüfl ve 26.06.2004 tarihinde yürürlü¤e giren 5194 say›l› Kanun’la güncellenmifl bir anlaflmad›r. Ancak sadece “yeni ürün” veya “orijinal teknik ile üretilen” biyoteknolojik ürün gibi sanayiye uygulanabilir olan bulufllar patent ile korunabilir. Ancak bitkiler yeni keflfedilmifl olsa bile patentlenemez. Bununla birlikte yeni kullan›m ve uygulama alanlar› fikri mülkiyet alt›na al›nabilir. Fakat, bitkilerin de içinde bulundu¤u biyolojik ürünleri ve bunlar›n farkl› türlerinin do¤al çaprazlama yoluyla üretimini kapsamayabilir. TRIPS Anlaflmas›’n›n bir maddesi; “yeni bitki çeflitlerinin ve türlerinin korunmas›”na dair bir hüküm içermektedir. Buradaki düzenlemeye göre üye devletler bitki çeflitlerini patent veya etkili ve kendine özgü bir sistem ile veya bu iki yöntemin birlikte uygulanmas›yla korumakla yükümlüdürler. Türkiye’de yeni bitki türleri patent ile korunmamaktad›r, ancak Tar›m Bakanl›¤›n›n 08.01.2004 tarih ve 5042 say›l› “Yeni Bitki Çeflitlerine Ait Islahç› Haklar›n›n Korunmas›na ‹liflkin Kanun” ile korunmaktad›r. Ayr›ca, 1994’te Türkiye’nin de imzalad›¤› Uluslararas› Rio Biyolojik Çeflitlilik Sözleflmesi (BÇS): • Biyolojik çeflitlili¤in korunmas›, • Biyolojik çeflitlili¤in sürdürülebilir kullan›m›, • Geleneksel bilginin korunmas›, • ‹lgili devletlerin genetik kaynaklar› üzerinde egemen olmas›, • Genetik kaynaklara eriflimin izne tabi olmas›, • Genetik kaynaklar›n kullan›m› sonucu ortaya ç›kan faydalar›n (örn.: patent) eflit olarak paylafl›m› ve ilgili teknolojilerin uygun transferi gibi baz› korumalar getirmifltir. Ancak bu tip korumalar biyolojik çeflitlilik aç›s›ndan oldukça zengin olan Türkiye için yeterli görülmemifltir ve çevre konusunda Ulusal Biyolojik Çeflitlilik Stratejisi ve Eylem Plan› (UBÇSEP) haz›rlanm›flt›r. Sonuç olarak, büyük ve küçük çaptaki biyokorsanl›¤› önlemek için öncelikle genetik kaynaklar korunmal› ve etnobotanik geleneksel bilgiler kay›t alt›na al›nmal›d›r. Bunlar›n yan›nda uluslar aras› kanun ve kurallar›n yetersiz kald›¤› durumlarda ise etik kurallar göz önünde bulundurulmal›, dikkate al›nmal› ve uygulanmal›d›r.
TIBB‹ AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIMINDA ET‹K Evrensel olarak kaliteli TAB temini gittikçe daha karmafl›k bir hale gelmektedir. Ruhsatland›rma yetkilileri, müflteriler ve tüketiciler ‹yi Tar›m ve Toplama Uygulamalar› (Good Agricultural and Collection Practices - GACP) ayr›ca ‹yi Üretim Uygulamalar›n›n (Good Manufacturing Practices - GMP) kullan›m› ile ham bitkisel materyalin daha iyi bir kalitede olmas›n› talep etmektedir. Bu aflamada bitkisel materyalin sürdürülebilir ve etik olarak temini tüketici taraf›ndan hassasiyetle izlenmekte ve pazarda farkl›laflmalara olanak sa¤lamaktad›r. Ayr›ca etik koflullarda üretilmifl kaliteli, etkin, güvenli, hijyenik bitkisel ham madde en iyi piyasa de¤erini bulabilmektedir. Dünya Sa¤l›k Örgütünün konu ile ilgili çok say›da baflvuru kayna¤› vard›r (Bkz. Yararlan›lan Kaynaklar).
31
32
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Etik Üretimi TAB tohumlar›n›n etik koflullarda temininden sonra, uygun arazi ve iklim koflullar›nda insan ve çevreye zarars›z (organik) üretimi ile etkin madde aç›s›ndan en verimli üretimi kontrollü bir flekilde gerçeklefltirilmelidir. Daha sonra GACP k›lavuzlu¤unda öncelikle mekanik hasat ve hasat sonras› uygun ambalaj ve yabanc› madde ve mikroorganizma kontaminasyonu engellenerek depolanmas› hedeflenmektedir. Tüm ifllemler s›ras›nda görev alacak personelin etik kurallara uygun olarak seçilmesi ve e¤itilmesi, uygun koflullarda çal›flt›r›lmas›, nakliye koflul ve kurallar›, kullan›lacak araç gereç seçimi gibi konular da genel olarak GMP k›lavuzu kapsam›nda de¤erlendirilmelidir. TAB’lar›n küresel piyasa talepleri baz› türlerin gelecek nesillere aktar›lmas› konusunda ciddi etik sorunlar do¤urmufltur. Özellikle geliflmekte olan ülkelerde yetiflen veya yetifltirilen türler daha fakir çevre ve koflullarda daha geliflmifl ve zengin toplumlar için büyük ölçüde toplat›l›p, nadiren tar›msal olarak üretildi¤i göz önünde bulundurulursa her aç›dan sömürülme potansiyeli her zaman olmufltur. Tar›mdan ziyade do¤al koflullardan toplama yoluyla temin edilen kökleri TAB için bu tehlike üst seviye olup türlerin yok olma tehlikesi de mevcuttur. Baz› türler bu flekilde afl›r› toplama yolu ile yok edilmifltir. Etik duyarl›l›¤› olan al›c› kurulufllar ise, bu noktalarda daha sorumlu davranarak TAB üretimi gibi konularda projeler gelifltirerek hem kendilerini hem de do¤ay› koruma alt›na almaktad›rlar. Baflka bir örnek etik uygulama ise: Tar›m› yap›lamayan, sertifikal› organik TAB üretimi olmad›¤› durumlarda, tar›m ilac› kullan›lmayan do¤al/organik üretim yapan çiftçilerden al›m yap›lmaktad›r. Ya da etik ve sürdürülebilir olarak toplan›p serbest ticareti yap›lan ürünler al›nmaktad›r. Uluslararas› tehdit alt›nda olan türler e¤er do¤al kaynaklardan temin edilmifl ise kesinlikle al›nmamaktad›r. Nesli Tehlike Alt›nda Olan Yabani Bitki ve Hayvan Türlerinin Uluslararas› Ticaretini Düzenleyen (CITES) Anlaflma 1994 y›l›nda Türkiye Büyük Millet Meclisinde onaylanarak, resmi üyelik ifllemleri 1996 y›l›nda tamamlanm›fl ve Türkiye resmi olarak CITES üyesi olmufltur. Halen CITES kapsam›nda birçok t›bbi ve aromatik bitki türü için, 27 Aral›k 2001 tarih ve 24623 say›l› Resmi Gazete’de yay›mlanan “Nesli Tehlike Alt›nda Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararas› Ticaretine ‹liflkin Sözleflmenin Uygulanmas›na Dair Yönetmelik” uygulanmaktad›r. Bu arada önemli bir husus olan ve son zamanlarda alternatif kaynak olarak tekrar gündeme gelen geneti¤i de¤ifltirilmifl organizmalar (GDO) ve bitki tohumlar›nda yap›lan genetik çal›flmalar gösterilmektedir. Do¤al koflullardaki organizmalar›n iç dengelerini ve di¤er organizmalar aras›ndaki dengeyi bozma, türler aras›nda gen ak›fl›n› h›zland›rarak do¤al sürece zarar verme, hayvan genlerinin veya baflka bitkilerin genlerinin geneti¤i de¤iflitirilen bitkilerde kullan›lmas› ve organizmalarda kullan›lmas› gibi pek çok konu etik sorunlar içermekte ve toplumca sorgulanmaktad›r. Biyoteknoloji flirketleri dünyadaki açl›¤a çare bulunaca¤›n›, birçok hastal›¤› tedavi edeceklerini, tar›mda süreklili¤i ve verimlili¤i art›rabileceklerini ve buna benzer çok say›da pozitif sonuçlar elde edeceklerini bildirmektedirler. Ancak yap›lan çal›flmalar, birçok etik soruyu da beraberinde getiren, bu flirketlerin baflta tohum, bitki ve bitkisel ürün, baz› g›dalar, önemli t›bbi ürünler ve ilaç gibi stratejik sektörlerini kontrol alt›nda tutarak tekel oluflturma hedeflediklerini düflündürmektedir.
2. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›nda Etik
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Pazarlamas› ve Ticaretinde Etik Bitkinin veya bitkisel ürünün dikkatle hasat ve nakliyesinden sonra ifllenmesi, ambalajlanmas› sonras›nda istenen kalitede ve flekilde h›zla pazara arz› gerçekleflmektedir. Uzman kiflilerce yap›lacak ilk fiziksel inceleme ile öncelikle bitkinin hasarl› ve kontaminasyonlu olup olmad›¤› kontrol edilir. Daha sonra organoleptik de¤erlendirme ile bitkinin görünüfl, boyut, renk, koku ve tat gibi özellikleri incelenip bitkisel materyalin kalitesi hakk›nda h›zla fikir edinilir. Saklama koflullar›na ba¤l› olarak, tüm bu faktörler olumlu ve olumsuz olarak bitkinin etkin madde içeri¤ine dolay›s›yla kalitesine etki edebilir. E¤itimli personel, bitkinin uygun üretim tekniklerini, zararl›larla mücadele ve korumada kullan›labilecek uygun herbisit ve pestisit maddeleri iyi bilmesi gerekir. Üretici, etik kurallar› çerçevesinde, iyi bir dokumantasyonla ilgili kalite kontrolleriyle sertifikal› iyi bir bitkisel ürünü, uygun bir fiyatla, iyi bir hizmetle son tüketiciye dek izleyerek ve kalitesini sa¤layarak vermelidir. Di¤er taraftan, Asya ve Uzakdo¤u’dan ithal edilen TAB son zamanlarda güvenlik ve güvenilirlik aç›s›ndan endifle vermektedir. Özellikle benzer bitki türlerinin yanl›fll›kla veya özellikle ta¤flifl amac›yla bir baflka TAB ile harmanlanmas› ve ölümcül kazalara neden olmufltur. Ayr›ca daha de¤ersiz bitkisel materyallerin ilavesiyle oluflan maddi zararlar etik kurallar aç›s›ndan tekrar bir de¤erlendirme yap›lmas› ihtiyac› do¤urmufltur. Di¤er k›sa vadeli ve nispeten güvenli bir çözüm ise ilgili ülkelerdeki TAB tar›m› ve ürünlerin bu yolla temini fleklinde olmufltur. Avrupa Birli¤i 2004/24/EC no’lu direktifine göre Birlik içinde kullan›lacak olan geleneksel, bitkisel çay, tezgah üstü preparatlar vb. fleklindeki t›bbi bitkilerin güvenli, kaliteli ve standardize olmalar› istenmektedir. TAB son y›llarda internet ortam›ndan da pazara sunulmaktad›r. Bazen ürünler uluslaras› kaynakl› olabilmektedir, ancak co¤rafik kaynaklar› ve kaliteleri flüpheli olan birçok ürünün de piyasaya sunuldu¤u bilinmektedir. Hatta baz› kanun d›fl›, tehlikeli, zehirli, uyuflturucu, uyar›c› vb. bitkisel ürünlerin de pazarlanmas› ve sat›lmas› yasal boflluklar›n yan›nda büyük etik sorunlar› da içermektedir. G›da, kozmetik ve ilaç kaliteleri ilgili standartlar Kodeks ve Farmakope’lerde ayr›nt›l› bir flekilde ilgili monograflarca belirlenmifltir.
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Etik ve Etik Olmayan Kullan›m› Son y›llarda, baz› kiflisel tedavilerde, fiekil 2.4.’te görülen konvansiyonel bilimsel t›p ve eczac›l›k d›fl›ndaki farkl› yaklafl›mlar da giderek daha fazla uygulama alanlar› bulmaktad›r. Tamamlay›c› ve Alternatif T›p alan›nda çal›flmalar, Amerikan Ulusal Sa¤l›k Merkezi (NCCAM) taraf›nca kapsaml› bir flekilde izlenmekte ve de¤erlendirilmektedir. Genelde “tamamlay›c› ve alternatif tedavi” olarak adland›r›lan bu yaklafl›mlar ço¤u kez ciddi bir kavram kargaflas›na da yol açmaktad›r. “Tamamlay›c› tedavi”, günümüz bat› t›bb›yla birlikte (konvansiyonel bilimsel t›p), onun etkisini azaltmadan, hastan›n durumunu iyilefltirmek üzere kullan›lan tedaviye destek amac›yla yap›lmaktad›r. “Alternatif tedavi” ise bat› t›bb›n›n yerine kullan›lan genelde kan›tlanmam›fl tedavilerdir. Hastalar› bu konularda ayd›nlatmak ve uyarmak hekim ve sa¤l›k personeline düflen en önemli etik görevlerdendir. Ancak hekim, eczac› ve di¤er sa¤l›k personeli d›fl›nda ço¤u e¤itimsiz, çeflitli vas›flarla, pek çok hastal›¤›n sözde tedavisi ile u¤raflan kifliler bulunmaktad›r. Ayr›ca konu ile ilgili kitaplar,
33
34
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
dergiler, öneriler, reçeteler vb. dokümanlar yaz›l› ve görsel medya, son zamanlarda internette de genifl yer almaktad›r. T›p ve sa¤l›k mensuplar› deontolojisi veya eti¤i çerçevesinde evrensel temel ilkeler; • Özerkli¤e sayg›, • Yararl›l›k, • Zarar vermeme, • Adalet, olarak hasta haklar›n› da içine al›p kapsayacak flekilde s›ralanmaktad›r. Ancak sa¤l›k meslek guruplar› temel e¤itiminde dahi bu konularda yeterince bilgi ve örnek verilememektedir. fiekil 2.4 Hastal›klarda tedavi alternatifleri.
Hastalık tedavi
Zaman zaman: • “Alternatif tedavilerin herhangi birinin etkili oldu¤unu ispatlayacak klinik kan›tlar yoktur.” “Alternatif tedaviler genelde yaln›zca tavsiye niteli¤indedir ve doktor reçetesi veya muayenesi yerine geçmez.” • “Tedavi için mutlaka hekiminizle görüflün.” • “Bu ürünler bitkisel g›da takviyeleridir. ‹laç de¤ildir. Ürünlerin do¤ru kullan›m› konusunda doktorunuzun, eczac›n›z›n ya da diyet uzman›n›z›n tavsiyelerine uyunuz. Bitkisel ürünler herhangi bir rahats›zl›k, hastal›k, teflhis amac› ile kullan›lamaz. Doktorunuzun reçete yazd›¤› ilaçlar›n muadili olarak kullan›lmamal›d›r vb. flekilde ilgili alanlarda ve uygulamalarda duyarl›l›k ve sorumluluk gösterilmekte ve etik kurallar çerçevesinde, baz› uyar›lara yer verilmektedir. Ancak etik sorunlar hekim, eczac› ve di¤er sa¤l›k personelinin d›fl›nda çeflitli kifliler ve yöntemlerle tedavi giriflimlerinin uygulamaya dönüfltürülmesiyle bafllamaktad›r. Öncelikle ülkemizde yayg›n olarak faaliyet gösteren aktar ve baharatç›lar, tarihsel geliflim içinde, yo¤un arz ve talep üzerine, teflhis ve tedavide etik aç›dan önemli bir problem teflkil etmektedir. Burada hastalar›n tedavisini amaçlayan, ger-
35
2. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›nda Etik
çekte yetkili ve e¤itimli olmayan kifliler, bilerek veya bilmeyerek, hastaya verilebilece¤i zarar, hasar ve olas› tehlikeli sonuçlar›n yapt›r›m› yoktur. Çeflitli kanunlarla (bkz. Tablo 2.1) s›n›rland›r›lm›fl olmas›na ra¤men, farkl› seviyelerde etik ve deontolojik kurallar›n ifllememesinden dolay› aktarlar, baharatç›lar vb. e¤itimli ve e¤itimsiz kifliler hastalara bazen fahifl ücretler karfl›l›¤›nda teflhis ve tedavi ad› alt›nda genelde uygunsuz ve bilimsel temelden uzak ifllem ve yöntemler uygulamaktad›r. Genelde hastalar›n teflhis ve tedavide ilk tercihleri uzman hekim olmas›na ra¤men baflar›s›z ve olumsuz tedavilerde veya kronik hastal›klarda alternatif tedaviler devreye girmektedir. Hastalar ilaç konusunda yetkin olan eczac›lara da zaman zaman dan›flmaktad›r. Ancak kötüye kullan›lan ve günümüzde çok yayg›n olan: Kilo alma (anoreksi, zay›fl›k durumlar›nda) ve kilo verme problemleri (obezite, fliflmanl›k durumlar›nda), selülit, kolesterol düflürücü, saç problemleri (örne¤in kellik), tüy dökücü, kanser, fleker hastal›¤› (diyabet), sedef hastal›¤› (psöriasis), romatizma, migren ve her tür a¤r›, ülser, antiaging (yafllanmaya karfl›), antioksidan, cinsellik (k›s›rl›k, performans art›r›c› vb.), tafl düflürücü, zihin aç›c›, sigara b›rakt›r›c›, SIRA S‹ZDE vb. durumlarda hastalar bazen de¤iflik kaynaklardan yararlanarak kendilerini bu konularda uzman ilan eden ehliyetsiz kiflilere yönelmektedirler. Bunun yan›nda hastalar do¤rudan kendi kendilerini tedavi etme giriflimlerindeDbulunmaktad›r. AnÜ fi Ü N E L ‹ M cak en yayg›n ve en popüler tercih genelde kendisini herbalist diye tan›tan sahtekarlar, aktar ve baharatç›lar›n tavsiye etti¤i tedavi yöntemleridir. fiekil 2.4’te yayg›n S O R U olarak tercih edilen tedavi flekilleri verilmifltir. Ülkemizde, teflhis ve tedavi anlam›nda sa¤l›k hizmeti sunma hakk› “Tababet D ‹ K K A T ve fiuabat› Sanatlar›n›n Tarz› ‹cras›na Dair Kanun” ile sadece hekimlere verilmifltir. Ayn› flekilde, “‹spençiyari ve T›bbi Müstahzarlar Kanunu” ve “Eczac›lar ve Eczaneler Hakk›nda KaSIRA S‹ZDE nun” ile her türlü ilaç yapma ve verme hakk› sadece eczac›lara verilmifltir.
N N
Aktarlar satt›klar› maddelerden bileflim veya ilaç yaparakAMAÇLARIMIZ müflteriye sunamazlar. Ancak satmalar›na izin verilen maddeleri tek tek sa¤layabilirler. Ülkemizde herbalist diye bir tan›m yasal olarak bulunmad›¤›ndan aktarlar herbalist de¤ildir. ‹ Te¤itim A P program› Daha önce de belirtildi¤i gibi Türkiye’de bu konuda herhangiK bir ve ünvan› yoktur. Yurt›fl›nda baz› ülkelerde resmi olarak tedavi yapma yetkisine sahip alternatif L E V ‹ Z Y O N meslek iltedavi uzmanlar› vard›r. Bu alanlarda faaliyet gösteren sa¤l›kT Epersoneli kelerinin yan›nda, deontoloji ve etik kodlar› uygulamaktad›rlar. Bu konuda Amerika’da bitkiler ile tedavi yapan kiflilerin uydu¤u etik kurallar› örnek verebiliriz. Bitkiler ile tedavi yapacak e¤itimli kifliler öncelikle bir loncaya, birli¤e veya derne¤e ‹NTERNET üye olmak durumundalar. Ancak herbalist olarak hizmet verecek uzman, loncaya girmeden önce etik kodlar› içeren belgeyi (bkz. örnek) okuyup imzalamas› ve bunun da lonca taraf›ndan yaz›l› olarak onaylanmas› gerekiyor. Amerikan Herbalistler Loncas› (American Herbalists Guild, AVG) Etik Kodlar›.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
ÖRNEK
36
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
• Bilgilendirilmifl izin/ tam aç›klama • Gizlilik • Profesyonel nezaket • Profesyonel ifl birli¤i a¤› • E¤itim faaliyetleri • Tarafs›z hakemlik • D›fl kaynak göstermek • Gereksiz tedaviye engel olmak • Çevreye karfl› sorumluluk • ‹nsanc›l hizmet • Bitkisel ürün kalitesi • Cinsel davran›fl Etik kodlar›na uyaca¤›m› taahüt ediyorum. ‹MZA
TIBB‹ AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIMINDA SAKINCALI DURUMLAR
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Baz› (t›bbi ve aromatik) bitkiler ve onlar› içeren ürünler: • Ba¤›ml›l›k yapabilir ve kötü amaçla kullan›labilir, • Doping, uyar›c› ve öforizan (canl›l›k ve enerji veren) özelliklere sahip olabilir, • Anoreksik (ifltah kesici, zay›flamaya yard›mc›) olarak kullan›labilir, • Abortif (çocuk düflürücü) olarak uygulanabilir, • Takviye edici g›dalar kapsam›nda de¤erlendirilebilir ve fizyolojik etki gösterebilir, • Aristolohik asit, pirolizidin alkaloitleri vb. karaci¤ere zararl› maddeleri içerebilir [Bkz. tehlikeli bitkiler listesi], • Hamile, lo¤usa, bebek ve ihtiyarlarda farkl› ve fliddetli fizyolojik etkiler gösterebilir, • G›da, bitki ve ilaçlarla etkileflebilir, • Mikroorganizma (aflatoksin), a¤›r metal, pestisit ve radyasyon içerebilir, • ‹laç etkin maddeleri (ifltah kesici, afrodiziyak, laksatif vb.) ile tahflifl edilip piyasaya sunulabilir, • Bitkisel alerjenler içerebilir. Bitkisel ürünleri kullanmadan önce, yukar›da s›ralanan hususlar dikkate al›narak, konunun uzmanlar› taraf›ndan bilgi ve destek al›nmal›d›r. Aksi halde sadece etik olarak de¤il hukuksal boyutta yapt›r›mlar uygulanabilir. Günümüzde t›bbi bitki ve ürünleri, s›kl›kla g›da takviyesi olarak de¤erlendirilmektedir. Ancak, g›da takviyesi tan›mlamalar›na göre bu tip ürünler içinde kesinlikle fizyolojk etkileri olan bitki, bitkisel kaynakl› maddeler, bitki ekstreleri vb. maddeler bulunmamal›d›r. Bunlar› ihtiva eden preparatlar ise “bitkisel ilaç” olarak de¤erlendirilmektedir ve genelde Sa¤l›k Bakanl›klar› taraf›ndan onaylan›p kontrol SIRA S‹ZDE edilmektedir. Ancak ülkemizde çok say›da bitkisel ürün Sa¤l›k Bakanl›¤› onay› ile de¤il, Tar›m Bakanl›¤› ruhsat› ile “G›da Takviyesi” olarak piyasaya verilmektedir. TAB’larD Üsadece fi Ü N E L ‹ Mt›bbi özelliklerinden dolay› de¤il ayn› zamanda koku ve tat özelliklerinden dolay› yiyecek ve içeceklerde lezzet ve tat vermek amac›yla da kullan›lan bitki veya kar›fl›mlar›d›r. Bu durumda bitkisel materyal G›da Kodeksi veya S O R U Türk Standartlar› Enstitüsünün standartlar›na uymal›d›r (bkz.TS 7417 / Eylül -1989). Ayr›ca bak›n›z: ‹çinden 3. D ‹ KYaflam›n KAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
2. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›nda Etik
37
Baz› Uygulama ve Önlemler Son y›llarda T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤› ve Bakanl›¤›na ba¤l› ‹laç ve Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ünce: “Sa¤l›k Bakanl›¤› ‹laç ve Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ünün resmi internet sitesinde 5777 say›l› Daimi Genelgesi tekrar duyurulmufltur”. Genelgenin bir örne¤i Ek 1’de aynen verilmifltir. Ön yaz›s›nda; “Aktar, herbalist, baharatç› ve benzeri dükkanlarda, ilaç niteli¤i olan bitki ve droglar, anorganik/organik madde, bitkisel çay ve kar›fl›mlar›n e¤itimi olmayan kifliler taraf›ndan hiç bir denetime tabi olmaks›z›n pazarlanmas›, sat›lmas›; bu kiflilerin ticari ç›karlar› do¤rultusunda kifli ve hastalar› yanl›fl yönlendirerek halk sa¤l›¤›n› tehdit etmesi, bu iflletmelerde sat›fl› yap›lan ürünlerin hijyenik olmayan koflullar›nda ve özel saklama kurallar›n› gözetmeksizin muhafaza edilmesi, hatta halka sat›lmas› kesinlikle yasak olan maddelerin sat›fl›n›n sonucunda toplum sa¤l›¤›n› tehdit edildi¤i konusunda çal›flmalar yürütülmektedir”. “Sa¤l›k Bakanl›¤› ‹laç ve Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ünce, aktar, baharatç› v.b. dükkanlar›n bir disiplin alt›na al›nmas› amac›n› tafl›yan tedbirlerin yer ald›¤› Genelgenin gere¤inin yerine getirilmesi için konunun taraf›n›zca yak›ndan takip edilmesi ve bu Genelgeye uygun olmayan durumlar›n önlenmesini teminen ‹l Sa¤l›k Müdürlüklerine resmi baflvuruda bulunulmas›; yap›lan baflvurulardan sonuç al›namamas› durumunda konudan Birli¤imizin derhal haberdar edilmesini rica ederim.” ‹fadesi yer almaktad›r. Tablo 2.3’te ise aktarlarda ve benzeri iflletmelerde sat›lmamas› gereken bitkiler, droglar, preparatlar ayr›ca tehlikeli madde ve bilefliklerin listesi verilmifltir. Tar›m Bakanl›¤› ayr›ca kullan›labilecek bitkiler listesi de yay›nlamaktad›r. Latince
Türkçe
1.
Bulbus Scillae
Adaso¤an› ve preparatlar›
2.
Cantharide
Kantarit, kuduz böce¤i ve preparatlar›
3.
Creosotum
Katran ruhu, kreozot
4.
Flos Cinae
Horasani ve preparatlar›
5.
Flos Pyrethri
Pire otu ve preparatlar›
6.
Folia Belladonnae
Güzel avrat otu ve preparatlar›
7.
Folia Digitalis
Digitalis, yüksük otu ve preparatlar›
8.
Folia Hyoscyami
Banotu ve preparatlar›
9.
Folia Jaborandi
Jaborandi yapra¤› ve preparatlar›
10. Folia Stramonii, F1ores Stramonii
Tatula yaprak ve çiçe¤i ve preparatlar›
11. Fructus Coculi
Bal›k otu ve preparatlar›
12. Fructus Colocynthi
Ebu Cehil karpuzu ve preparatlar›
13. Fuctus Ecbali Elaterii
Cirtatan, eflek h›yar›, usare tozu ve di¤er preparatlar›
14. Fructus Papaveris
Haflhafl flurubu ve di¤er preparatlar›
15. Gummi Guttae
Patalomba, katalamba
Tablo 2.3 Sa¤l›k Bakanl›¤›n›n 01.10.1985 tarih ve 5777 say›l› daimi genelgesine göre “Aktarlarda ve Baharatç›larda ve Benzeri Dükkanlarda, Sat›lmas› Mahzurlu ve Tehlikeli Olan Maddeler”.
38 Tablo 2.3 Devam›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
16. Herba Belladonnae
Güzelavrat otu ve preparatlar›
17. Herba Cannabis Folia Cannabis
Kenevir, kendir ve preparatlar›
18. Herba Conii
Bald›ran ve preparatlar›
19. Herba Rutae Flores Rutae
Sedef otu ve preparatlar›
20. Oleum Chenopodii
Kenepod esans› ve preparatlar›
21. Oleum Ricini
Hint ya¤›
22. Opium ve prep.
Afyon ve preparatlar›
23. Podophyllinum
Podofilin ve podofilotoksin ve preparatlar›
24. Radix Ipecacuanhae
Alt›n kökü ve preparatlar›
25. Radix Pyrethri
Pire otu ve preparatlar›
26. Rhizoma Filicis
Erkek E¤relti otu ve preparatlar›
27. Rhizoma Hellebori
Çöpleme) ve preparatlar›
28. Secale Cornutum
Çavdar mahmuzu ve preparatlar›
29. Semen Calabar
Ka1abar bak1as› ve preparatlar›
30. Semen Colchici
Çi¤dem ve preparatlar›
31. Semen Crotonis, Oleum Crotonis
Kroton tohumu, Kroton tohumu ya¤›, Habb el milük ya¤›
32. Semen Ricini
Hint ya¤› bitkisi tohumu, Bezr-i h›rva
33. Semen Sabadillae
Bit otu, papaz otu ve preparatlar›
34. Semen Staphisagriae
Bit otu ve preparatlar›
35. Semen Strychni
Strychnos türlerinin tohumlar›-kargabüken, inyas baklas›ve preparatlar›
36. Summitates Sabinae
Kara ard›ç ve preparatlar›
37. Tubera Aconiti
Kurtbo¤an ve preparatlar›
38. Radix Mandragorae
Adam-Adem otu ve preparatlar›
Anorganik, Organik Maddeler ve Di¤erleri 39.
Acidum Chlorhydricum
Hidroklorik asit ve tuz ruhu
40.
Acidum Hydrocyanicum
Hidrosiyanik asit ve bileflikleri
41.
Acidum Oxalicum
Okzalik asit
42.
Acidum Phosphoricum
Fosforik asit
43.
Acidum Sulfuricum
Sülfürik asit
44.
Acidum Nitricum
Nitrik asit
45.
Aconitinum
Akonitin ve tuzlar›
46.
Ammonium
Amonyak
47.
Aqua Laurocerasi
Taflan suyu ve preparatlar›
48.
Argenti Nitras
Gümüfl nitrat ve cehennem tafl›
49.
Arsenicum
Arsenik ve bileflikleri
50.
Atropinum
Atropin ve bileflikleri
51.
Aurum
Alt›n ve bileflikleri
52.
Bromum
Brom ve bileflikleri
53.
Cupri Sulphas
Göztafl› ve di¤er bak›r tuzlar›
39
2. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›nda Etik
54.
Chloralum
Klor
55.
Chloroformum
Kloroform
56.
Digitalinum
Dijitalin ve benzeri kalp glikozitleri
57.
Deli bal, zehirli bal
58.
Hydrargyrum
Civa ve bileflikleri
59.
Ergot
Ergo alkaloitleri
60.
lodum
‹yot ve bileflikleri
61.
Iodoformium
‹yodoform
62.
Plumbum
Kurflun ve bileflikleri
63.
Picrotoxium
Pikrotoksin ve benzeri maddeler
64.
Pilocarpinum
Pilokarpin ve bileflikleri
65.
Phosphorum
Fosfor ve bileflikleri
66.
Potassii Stibyli Tartaras
Potasyum antimon tartarat, kusturucu tartar ve preparatlar›
67.
Potasii Chloras
Potasyum klorat
68.
Phenolum
Fenol
69.
Spiritus Aetheri
Lokman ruhu, eter
70.
Strychninum
Striknin ve Brusin benzeri maddeler
71.
Zincum
Çinko ve bileflikleri
Avrupa Birli¤inin 2004/24/EC direktifi bitkisel ilaçlarla ilgilidir ve bitkisel bütün ilaçlar›n Sa¤l›k Bakanl›¤› izni ve kontrolü ile sat›lmas›n› önermektedir. 2004/24/EC direktifi do¤rultusunda haz›rlanan ve bitkisel ilaçlarla ilgili olan yasal mevzuat›n yürürlü¤e girmesi y›llard›r üzerinde çal›fl›lan bir husustur. Tablo 2.4’te ise Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤› Koruma ve Kontrol Genel Müdürlü¤ünce yay›nlanan 90’dan fazla “Zehirli ve zararl› olduklar› için g›da amaçl› kullan›mlarda yasaklanmas› gereken bitkileri” içeren liste verilmifltir. Ayr›ca denetimlerde kullan›lan ve dikkat edilen 13 maddelik kontrol listesi Tablo 2.5’te gösterilmifltir. Bu bilgiler 01.10.1985 tarihli Sa¤l›k Bakanl›¤›n›n aktarlarla ilgili genelgesinde de yer almaktad›r. Tüm bu önlemler, t›bbi ve aromatik bitkilerin ve ürünlerinin son kullan›c›lara, do¤ru bir flekilde sunulmas›n› ve kullan›lmas›n› sa¤lamay› hedeflemektedir. Ancak genel olarak meslek içi etik kodlar ve deontolojik ilkeler ve bunlar›n titizlikle uygulanmas›, toplumun her kesimini güvence alt›na alacakt›r. Zamanla bu problemli konular› çözüme ulaflt›rabilecek kanunlar›n ve yapt›r›mlar›n ç›kmas› farkl› toplumsal kesimleri ve ilgili bakanl›klarca istenmekte ve hedeflenmektedir.
Tablo 2.3 Devam›
40
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Tablo 2.4 Kullan›lmas› sak›cal› ve yasak olan bitki ve ilgili k›s›mlar›
Bitkinin Latince Ad›
Bitkinin Türkçe Ad›
Kullan›lan k›s›m
Aconitum sp.
Kurtbo¤an, kaplanbo¤an
Yumru ve Tüm Bitki
Adonis sp.
Keklikgözü otu
Topraküstü
sp.= Tür; Sin. = Sinonim, efl anlaml›
Amsinckia hispida
-
Tüm Bitki, Kök*
Anamirta cocculus
Bal›k Otu
Meyve
Kaynak: http://www.kkgm.gov .tr/birim/gidakont/ zehirli_bitkiler_listesi .zip.
Anchusa sp.
S›¤›rdili, ar›otu, güriz
Tüm Bitki, Kök
Aristolochia sp.
Zeravent kökü
Tüm Bitki ve Kök
Artemisia cina
Horasani –Semen sat›lmaktad›r
Artemisia maritima
-
Çiçek, Topraküstü
Asarum sp.
Azaron, afflarotu
Tüm Bitki ve Kök
Contra
ad›yla
da Tohum, Çiçek
Asperugo procumbens Atropa belladonna
Tüm Bitki ve Kök* Güzelavrat otu
Brachyglottis repens
Tüm Bitki, Kök Tüm Bitki, Kök*
Bryonia alba
fieytan flalgam›, Bin kulaç, Yaban kaba¤›
Kök
Caltha sp.
Batakl›k nergisi
Tüm Bitki, Kök
Cannabis sativa
Kenevir, Kendir
Topraküstü (tohumlar› hariç)
Catharanthus roseus
Cezayir menekflesi
Tüm bitki ve kök
Chenopodium ambrosioides var. anthelminticum
Kenopod, Kazaya¤›
Uçucu Ya¤
Chrysanthemum vulgare (Sin. Solucanotu Tanacetum vulgare)
Topraküstü
Citrullus colocynthis
Ac›karpuz, Ebu cehil karpuzu
Meyve
Clematis sp.
Akasma, Filbahri, Fukaraotu, Yaban sarmafl›¤› Yaprak
Colchicum autumnale
Ac› çi¤dem
Tohum, So¤an
Conium maculatum
Bald›ran
Topraküstü, Meyve
Convallaria majalis
Müge
Topraküstü
Convolvulus scammonia
Mahmude
Kök, Reçine
Cordia sp.
-
Tüm Bitki, Kök
Coronilla sp.
Akrepkuyru¤u, Bahçetac›, Yalanc› burçak
Topraküstü
Croton tiglium
Kroton
Tohum, Ya¤
Crotolaria sp.
-
Tüm Bitki, Kök
Cynoglossum sp.
Köpekdili
Topraküstü ve Kök
Cytisus sp. (Sin. Laburnum sp.)
Sar›salk›m tohumu
Tohum
Datura sp.
Tatula
Kök, Çiçek, Tohum, Yaprak
Daphne sp.
Dafne, Mezeryon, Yabani taflan, Havadana, Develikotu, Kurtba¤›, S›r›mba¤›
Gövde kabu¤u
Delphinium staphisagria
Kokarot, Mevzek, Hezâren, Bitotu
Tohum
Digitalis sp.
Yüksük otu
Yaprak
Dryopteris filix-mas
Erkek e¤relti otu
Rizom
Duboisia sp.
Dubosia
Tüm bitki ve Kök
Ecballium elaterium
Eflekh›yar›, C›rtatan, Ac›kavun, Ac›dülek
Meyve, Meyve Usaresi, Kök
Echium sp.
Engerekotu
Tüm Bitki, Kök
Ephedra sp.
fieytançam›, Deniz üzümü, Alyanak
Topraküstü
41
2. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›nda Etik Bitkinin Latince Ad›
Bitkinin Türkçe Ad›
Kullan›lan k›s›m
Erechtites hieracifolia
-
Tüm Bitki, Kök*
Eupatorium sp.
S›tmaotu
Tüm Bitki, Kök
Ipomea
Kök, Reçine
Farfugium japonicum
-
Tüm Bitki, Kök
Genista tinctoria
Genista
Tüm bitki
Helleborus orientalis
Çöpleme
Rizom
Heliotropium sp.
Aygünçiçe¤i, Bozot, Si¤ilotu
Tüm Bitki, Kök
Hyoscyamus sp.
Banotu
Topraküstü, Kök, Tohum
Ipomea
Kök, Reçine
Juniperus sabina
Kara ardݍ
Meyve, Dal Uçlar›
Laburnum sp. (Sin. Cytisus sp.)
Sar›salk›m tohumu
Tohum
Ledum palustre
-
Tüm Bitki
Lithospermum officinale
T›bbi taflkesenotu, ‹nciotu
Tüm Bitki, Kök
Lobelia inflata
Lobelya
Topraküstü
Lycium sp.
Tekedikeni, Sincandikeni, Yalanc› yasemin
Topraküstü, meyve
Lycopus europaeus
-
Tüm Bitki, Kök
Mandragora officinarum (Sin. M.autumnale)
Adam Otu, Adem otu
Kök
Mallotus philipinensis (Sin. Rottlera tinctoria)
Kamala, Mallotus
Meyve ve üzerindeki salg› tüyleri
Myosotis sp.
Mine, Unutma beni, Boncukotu, Kuflgözü
Tüm Bitki, Kök
Nerium oleander
Zakkum
Yaprak, Kök, Tüm Bitki
Papaver somniferum
Haflhafl
Kelle, Tüm Bitki (Tohumlar hariç)
Parsonia heterophylla
-
Tüm Bitki ve Kök*
Petasites sp.
-
Tüm Bitki ve Kök
Physostigma venenosum
Kalabar baklas›
Tohum
Pilocarpus jaborandi
Jaborandi
Yaprak
Podophyllum sp.
Podofilum
Kök, reçine
Pyrethrum sp. (Tanacetum sp.)
Pire otu
Çiçek
Rauwolfia serpentina
Y›lanotu
Kök
Ricinus communis
Hint ya¤› bitkisi, Keneotu, Hintbaklas›
Meyve, Sabit Ya¤
Rottlera tinctoria (Sin. Mallotus philipinensis)
Kamala, Mallotus
Meyve ve üzerindeki salg› tüyleri
Ruta graveolens
Sedef otu
Topraküstü
Schoenocaulon officinale
Bitotu
Tohum
Scopolia carniolica, S. japonica
Skopoliya
Tüm Bitki, Kök
Secale Cornutum
Çavdar mahmuzu
Sklerot
Senecio sp.
Senekiyo, Tilki üzümü
Çiçek, Tüm Bitki ve Kök
Solanum dulcamara
Yaban yasemini, K›r yasemini
Tüm Bitki, Meyve
Solanum nigrum
‹tüzümü, Bambilotu, Giritotu, Köpek memesi
Tüm Bitki, Meyve
Exogonium purga Ipomoea purga)
Ipomoea purga Exogonium purga)
(Sin.
(Sin.
Tablo 2.4 devam Devam›
42 Tablo 2.4 Devam›
Tablo 2.5 Aktar-Baharatç› Denetleme Formu.
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i Bitkinin Latince Ad›
Bitkinin Türkçe Ad›
Kullan›lan k›s›m
Stephania tetrandra
Stefania
Kök
Strophantus sp.
Strofantus
Tohum
Strychnos sp.
Kargabüken, ‹nyas baklas›
Tohum
Symphytum sp.
Karakafesotu
Tüm Bitki ve Kök
Tanacetum vulgare (Sin. Chrysanthemum vulgare)
Solucanotu
Topraküstü
Teucrium chamaedrys
K›samahmutotu
Topraküstü, Yaprak
Tussilago sp.
Öksürükotu
Tüm Bitki ve Kök
Uragoga ipecacuanha
‹peka, Alt›n kökü
Kök
Urginea maritima (Sin. Scilla maritima)
Ada so¤an›
So¤an›
Veratrum sp.
Çöpleme, Kökenfiye, Suhutkökü
Kök ve Topraküstü
Vinca minor ( Sin. Vinca mayor)
Cezayir menekflesi
Topraküstü
Viscum album
Ökseotu, Burc, Gökçe, Çekem
Tüm Bitki
Xysmalobium undulatum
Ksimalobiyum
Kök
1
Aktar-baharatç›n›n ruhsat tarihi ve ruhsat numaras› Evet/hay›r Aç›klama:
2
Sat›fla sunulan anorganik, organik madde; bitki ve droglar kapal› muhafazal› kaplarda saklan›yor mu? (01.10.1985/5777 Madde 2-A)
3
Sat›fla sunulan ürünlerin hijyenik koflullara uymas› sa¤lan›yor mu? ( 01.10.1985/5777 Madde 2-A)
4
Tar›m ilaçlar› ve insan sa¤l›¤›na zararl› olabilecek maddelerin sat›fl› mevcut mu? ( 01.10.1985/5777 Madde 2-B)
5
Aktar-baharatç›da insektisit sat›fl› var m›? Varsa orijinal ambalajlarda sat›fl› sa¤lan›yor mu? (01.10.1985/5777 Madde 2-C)
6
Aktar-baharatç›da vitrinlerinde; sat›lan kimyasal bitkisel madde ve droglar›n kullan›l›fl› ile ilgili etiket, ilan vb. herhangi bir yaz› var m›? ( 01.10.1985/5777 Madde 2-D)
7
Özel ambalajlar›nda sat›fl iznine sahip droglar›n ambalajlar›nda farmakolojik etkileri ile ilgili bilgi var m›? (Nane vb. bitkilerde dahi olmamal›) (01.10.1985/5777 Madde2-E)
8
Aktar-baharatç›da bozuk, küflü, kurtlu, eskimifl ve insan sa¤l›¤›na zararl› drog vb. maddelerin sat›fl› var m›? ( 01.10.1985/5777Madde 2-F )
9
Aktar-baharatç›da herhangi bir bitkisel kar›fl›m yap›l›yor mu? Bunlar›n s›v› veya kat› preparatlar› haz›rlan›yor ve sat›l›yor mu? (01.10.1985/5777 Madde 2-G) Sat›lan droglar›n üzerinde hangi bitkiye ait oldu¤u Türkçe ve Latince
10 do¤ru olarak yaz›lm›fl m›? Yanl›fl isimlerle sat›fl yap›l›yor mu? (01.10.1985/5777 Madde 2-H)
11
Aktar-baharatç›da sat›lan bütün droglar›n Türkçe ve Latince bir listesi var m›? ( 01.10.1985/5777 Madde 2-I)
12
Aktar ve baharatç›da sat›lmas› mahzurlu ve tehlikeli olan maddeler (Listede ad› geçenler) sat›fla sunuluyor mu? ( 01.10.1985/5777 Madde2-I )
13
Sat›fltaki droglar›n temin edildi¤i toptanc›lar›n isim ve adresleri nelerdir?
2. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›nda Etik
Tüm bu önemler, t›bbi ve aromatik bitkilerin ve ürünlerinin son kullan›c›lara, do¤ru bir flekilde sunulmas›n› ve kullan›lmas›n› sa¤lamay› hedeflemektedir. Ancak genel olarak meslek içi etik kodlar ve deontolojik ilkeler ve bunlar›n titizlikle uygulanmas›, toplumun her kesimini güvence alt›na alacakt›r. Zamanla bu problemli konular› çözüme ulaflt›rabilecek kanunlar›n ve yapt›r›mlar›n ç›kmas› farkl› toplumsal kesimleri ve ilgili bakanl›klarca istenmekte ve hedeflenmektedir.
43
44
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Genel olarak etik ve deontoloji kavramlar›n› tan›mlayabilmek. Günlük ve mesleki hayatta etik, etik kodlar, meslek ilkeleri, deonloji gibi konularda kafl›lafl›labilecek sorunlar say›s›zd›r. Ancak olas› çözüm yollar›, basit olarak “iyi – do¤ru” veya “kötü – yanl›fl” de¤erlendirmeleri ile daha objektif bir flekilde zaman içinde ve edinilen tecrübeler ile yapabilir. Konu ve kapsam itibariyle etik, felsefi boyutta da farkl› düflünce ve bak›fl aç›lar› sunar. Etik düflünce ve davran›fllar zaman içinde yerleflik kanunlar› oluflturur. T›bbi ve aromatik bitkilerin üretiminden tüketimine dek kanuni, etik ve deontolojik yaklafl›mlar› de¤erlendirebilmek. Bitki tohum temini, geneti¤i de¤ifltirilmifl biyoteknolojik tohumlar, iyi üretim ve tar›m uygulamalar›, kaliteli ürün hasat›, ambalajlanmas› ve tafl›nmas› esnas›nda etik bak›fl aç›lar›, geçerli ve taslak halindeki kanun ve yönetmelikler; deontolojik olarak t›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›m›, tedavi gibi özel konularda dikkat edilmesi gereken hususlar, kalite, güvenilirlik ve etkinlik aç›s›ndan de¤erlendirme gibi konularda bilgi ve kaynaklar son y›llarda çok artm›flt›r. Önemli olan bu bilgiler do¤rultusunda ne tür uygulamalar yap›l›p yap›lmamas› gerekti¤ine k›sa sürede ve h›zla karar verebilmesidir. Tüketici, müflteri ve potansiyel ma¤dur olarak karfl›lafl›labilecek etik sorunlar›n say›s› ve boyutu belirli baz› temel ilkeler ile uygulay›c›lar taraf›ndan en aza indirilebilir.
N A M A Ç
3
N A M A Ç
4
T›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›m› ile ilgili etik sorunlar› yorumlayabilmek. T›bbi ve aromatik bitkiler e¤itimsiz, bilinçsiz ve cahil kifliler taraf›ndan özellikle tedavi amaçl› olarak kullan›lmas› halinde beraberinde birçok etik sorun getirecektir. Geri dönüflü olmayacak hasarlar› engellemek amac›yla t›bbi bitkilerin kullan›m› ile ilgili her aflamada tedbirler al›nmas› gerekmektedir. En ideal durum kanun yap›c› mercilerin uzman görüflleri do¤rultusunda konu ile ilgili yapt›r›mlar› kanun ile güvence alt›na almas›d›r. T›bbi ve aromatik bitkiler ile ilgili etik kurallar› aç›klayabilmek. Öncelikle kaliteli bitkisel materyalin -yani herhangi bir kontaminasyon ve zararl› madde içermeyen, bileflimi belli olan bitki veya bitkisel ürünler- amac›na uygun ve güvenli bir flekilde kullan›m› sa¤lanmal›d›r. T›bbi amaçlarla kullan›lacak hammaddenin etkinli¤i de güvence alt›na al›nm›fl olmal›d›r.
2. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›nda Etik
45
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitkilerin eti¤i ile do¤rudan ilgili de¤ildir? a. Tohum temini b. Tar›m› c. Hasat› d. Pazarlamas› e. Peyzaj› 2. Afla¤›dakilerden hangisi do¤rudan biyoeti¤in konular›ndan biri de¤ildir? a. T›p eti¤i b. Hayvan eti¤i c. Bilim eti¤i d. Kamu eti¤i e. Çevre eti¤i 3. Afla¤›dakilerden hangisi sa¤l›k eti¤i temel ilkelerinden biri de¤ildir? a. Özerkli¤e sayg› b. Çevreye karfl› sorumluluk c. Yararl›l›k d. Zarar vermeme e. Adalet 4. T›bbi ve aromatik bitkiler ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. T›bbi ve aromatik bitkiler ile ilgili kanunlar yoktur. b. Bitkilerin t›bbi kullan›mlar›ndan dolay› etik kurallara ihtiyaç vard›r. c. T›bbi bitkilerin zararl› etkileri olabilir. d. T›bbi ve aromatik bitkiler bir çok sektörü etkilemektedir. e. T›bbi ve aromatik bitki pazarlanmas› etik kurallar gerektirir. 5. Kiflilerin mesleki etkinlikleri esnas›nda meslekdafllar›na ve topluma karfl› uygulamak zorunda oldu¤u kurallara ne denir? a. Antropoloji b. Sosyoloji c. Deontoloji d. Etnoloji e. Psikoloji
6. Afla¤›dakilerden hangisi biyokorsanl›¤a örnek de¤ildir? a. Bitki tohumlar›n›n ülke d›fl›na ç›kar›lmas› b. Süs bitkilerinin canl› olarak ülke d›fl›na ç›kar›lmas› c. T›bbi bitkiler ile ilgili geleneksel bilgilerini ticari ürüne dönüfltürülmesi d. T›bbi bitkiler ile ilgili araflt›rma yap›lmas› e. Bitkilerin do¤ada afl›r› toplanmas› 7. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitki kullan›m›nda aktarlar aç›s›ndan etik sorun oluflturur? a. T›bbi kalitede aromatik bitki satmak b. Tedavi amaçl› kar›fl›mlar yapmak c. Bitkisel çay haz›rlamak d. Baharat kar›fl›mlar› satmak e. Hayvansal ürünler satmak 8. Afla¤›daki maddelerden hangisinin bitkilerde bulunmas› etik aç›dan sak›ncal› de¤ildir? a. Radyoaktif madde b. Pestisitler c. Mikroorganizma d. Bitki k›s›mlar› e. A¤›r metaller 9. Afla¤›dakilerden hangisi aktarlarda sat›lmas› sak›ncal› madde veya ürünlerdendir? a. Deli bal b. Çam bal› c. Sitrik asit d. Pamuk e. Kitre zamk› 10. Afla¤›dakilerden hangisi kullan›lmas› sak›ncal› bitkilerden biri de¤ildir? a. Aconitum türleri b. Datura türleri c. Mentha türleri d. Digitalis türleri e. Ephedra türleri
46
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar
1. e
Ayd›n, E. (2001). T›p Eti¤ine Girifl, Pegem A Yay›nlar›, Ankara. Brody, H., Rygwelski, J.M., Fetters, M.D. (1999). Ethics at the Interface of Conventional and Complementary Medicine in: Essentials of Complementary and Alternative Medicine, Jonas, W.B.B., Levin, J.S. (eds), Lippincott Williams & Wilkins. Crellin, J.K., Ania, F. (2002). Professionalism and Ethics in Complementary and Alternative Medicine, New York, Haworth Integrative Healing Press. Ernst, E., Cohen, M.H., Stone, J. (2003). Ethical problems arising in evidece based complementary and alternative medicine, J. Med. Ethics, 2004, 30(2): 156–159. Jonas, W.B.B., Levin, J.S. (1999). Essentials of Complementary and Alternative Medicine, Lippincott Williams & Wilkins Özçelikay, G., Özcömert, G.H., fiar, S., Asil, E. (1997). Eczane Eczac›l›¤› ve Etik, Turkiye Klinikleri T›bbi Etik, 5:6-9 Radest, H.B. (2006). Biomedical Ethics, Prometheus Books, New York. Salek, S., Edgar, A. (2002). Pharmaceutical Ethics, John Wiley & Sons, New York. Türk Eczac›lar› Birli¤i Yay›nlar› (1986). Aktarlarda, baharatç›larda ve benzeri dükkanlarda sat›lmas› mahzurlu ve tehlikeli droglar, TEB Yay›nlar› 14, Teknik Rapor Dizisi 3, Ankara. Türk Eczac›lar› Birli¤i Yay›nlar› (2001). Eczac›l›k-‹laç Yasa ve Yönetmelikleri. Ankara: Fersa Matbaac›l›k. Uzbay, T. (2008). Alternatif ve Tamamlay›c› T›p: Etik Boyutlar›. 9. Türkiye Eczac›l›k Kongresi, 13-16 Kas›m 2008, ‹stanbul. Özet kitab›, s. 46. Veatch, R.M., Haddad, A. ( 2008). Case Studies in Pharmacy Ethics, 2nd Edition, New York: Oxford University Press. WHO (1998). Regulatory Situation of Herbal Medicines – A worldwide Review, Geneva. WHO (2001). Legal Status of Traditional Medicine and Complementary Alternative Medicine- A Worldwide Review, Geneva. WHO, IUCN, WWF (1993). Guidelines on The Conservation of Medicinal Plants, Geneva.
2. d 3. b
4. a 5. c
6. d 7. b
8. d
9. a
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyoetik” ile ilgili bölümü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Etik ve Etik Olmayan Kullan›m›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günlük Hayatta Etik” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik nedir” ve “Günlük Hayatta Etik” ile ilgili bölümleri tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyolojik Çeflitlilik ve Çevre - Bitki Eti¤i” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m›nda Etik” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Etik ve Etik Olmayan Kullan›m›” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m›nda Sak›ncal› Durumlar” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m›nda Sak›ncal› Durumlar” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
2. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›nda Etik
WHO (2007). WHO Guidelines for Assessing Quality of Herbal Medicines with Reference to Contaminants and Residues, Geneva. http://www.tdk.gov.tr/ http://www.etik.gov.tr/ http://www.biyoetik.org.tr/ http://ethisphere.com/ http://www.gata.edu.tr/dahilibilimler/onkoloji/kdat.ht m#etik http://www.kkgm.gov.tr/ http://www.kkgm.gov.tr/birim/gidakont/bitki_listesi_1 3072009.zip http://www.kkgm.gov.tr/birim/gidakont/zehirli_bitkile r_listesi.zip http://www.iegm.gov.tr/ http://www.tisd.org.tr/ http://www.aifd.org.tr/Sektorel-Bilgiler/Bakanlik-veilgili-Kurum-Duyurulari.aspx http://www.ieis.org.tr/asp_sayfalar/index.asp?menuk= 14&sayfa=305 www.codexalimentarius.net/download/standards/27/C XP_042e.pdf http://www.who.int/medicines/library/trm/whoedmtrm-2001-2/legalstatus.pdf http://herbalnet.healthrepository.org/ http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/
47
Ayr›ca Codex Alimentarius (2001). Code of Practice, general principles of food hygiene, 2nd ed. Rome, Joint FAO/WHO Food Standards Programme (document Codex Alimentarius GL 33). Codex Alimentarius (2001). Guidelines for the production, processing, labelling and marketing of organically produced food. Rome, Joint FAO/WHO Food Standards Programme (Codex Alimentarius GL 32, Rev. 1). Codex Alimentarius (1995). Code for hygienic practice for spices and dried aromatic plants. Rome, Joint FAO/WHO Food Standards Programme (Codex Alimentarius CAC/RCP 42).
48
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Ek 1. Sa¤l›k Bakanl›¤›’n›n ilgili Valiliklere göndermifl oldu¤u 01.10.1985 tarihli ve 5777 no’lu daimi genelge T.C. SA⁄LIK ve SOSYAL YARDIM BAKANLI⁄I ‹laç ve Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ü ...................................................VAL‹L‹⁄‹’NE Konu: Aktarlar, Baharatç›lar ve Benzeri Dükkanlar Hk. - DA‹M‹ GENELGE Say›: 5777 Aktar, baharatç› ve benzeri dükkanlarda pek çok bitkisel madde sat›lmakta, bu bitkisel maddeler eczac›l›k mesle¤i ile ilgisi olmayan kifliler taraf›ndan (Aktar, baharatç› vb.) de¤iflik hastal›klara karfl› tavsiye edilmekte, hatta baz› terkipler halinde sat›lmaktad›r. Baz› dükkanlarda ise kendilerine hekim süsü veren, fakat tababetle hiçbir ilgisi bulunmayan yetkisiz, bilgisiz, kulaktan dolma bir fleyler ö¤renmifl kifliler, bitkisel tedaviden medet uman hastalar› muayene etmekte, adeta teflhis koymakta ve baz› bitkisel kar›fl›mlarla tedaviye çal›flmaktad›rlar. Bu tip dükkanlarda sat›lan ve ilâç niteli¤i olan bitkiler, hijyen kaideleri d›fl›nda sat›lmakta, tar›m ilâçlar›, böcek öldürücü ilâçlar..v.b... zehirli olan maddelerle beraber bulundurulmaktad›r. Gerek bitkisel ilâçlar›n hijyen kaideleri d›fl›nda sat›lmas›, gerekse bu halk ilâçlar›n›n bilgisiz kiflilerce tavsiyesi, sonradan telafisi mümkün olmayan durumlara neden olmaktad›r. Konuya büyük önem veren Bakanl›¤›m›z, bitkisel ilâçlarla tedavide yanl›fl ve sa¤l›¤a zararl› bir durumun olmamas› için baz› önlemler alm›flt›r. Bu nedenle, 1. ‹linizde bulunan bitkisel ilâç satan aktar. baharatç› v.b. gibi dükkanlar tespit edilecek, bu dükkanlar›n bundan böyle aç›lmalar›nda Sa¤l›k ve Sosyal Yard›m Müdürlü¤ünün izni aranacakt›r. Halen faaliyette bulunanlar›n bir listesi adresleri ile beraber en k›sa sürede Bakanl›¤›m›za gönderilecektir. 2. Halen faaliyette bulunan bu tip dükkanlarda, a) Sat›lan anorganik, organik madde, bitki ve droglar kapal› muhafazal› kaplarda saklanacak ve müflteriye hijyenik flartlarda sunulacakt›r. b) Tar›m ilâçlar› ve insan sa¤l›¤›na zarar veren veya verebilecek olan kimyasal maddeler sat›lmayacakt›r. c) ‹nsektisitler ancak orijinal birim ambalajlar›nda olmak flart› ile sat›lacakt›r. d) Dükkanlar›n vitrinlerinde,sat›lan kimyasal- bitkisel madde ve droglar›n kullan›l›fl› ile ilgili etiket,ilan veya benzeri yaz› kesinlikle bulunmayacakt›r. e) Özel ambalajlar›nda bulunan ve sat›lmas›na izin verilmifl olan droglar›n ambalajlar›nda farmakolojik etkisi ile ilgili bilgi bulunmayacakt›r.(Mesela; Nane, adaçay›, ›hlamur gibi bitkilerin ambalajlar›nda bile, etki ve kullan›l›flla ilgili herhangi bir ifade bulunmayacakt›r. f) Bozuk, küflü, kurtlu, eskimifl ve insan sa¤l›¤›na zararl› drog ve benzeri maddelerin sat›lmas›na müsaade edilmeyecektir. g) Hiçbir bitkisel kar›fl›m yap›lmayacak, bunlar›n s›v› veya kat› preperatlar› haz›rlanmayacak ve sat›lmayacakt›r. h) Sat›lan droglar›n üzerinde hangi bitkiye ait oldu¤u Türkçe ve Latince do¤ru olarak yaz›lacak,yanl›fl isimlerle yap›lan sat›fllar önlenecektir. I) Bu tip dükkanlarda sat›lan bütün droglar›n Türkçe ve Latince bir listesi bulundurulacakt›r. i) Aktarlarda,baharatç›larda sat›lmas› mahzurlu ve tehlikeli olan maddeler ekte mevcuttur. Sat›lmas› mahzurlu ve tehlikeli maddelerle ilgili liste d›fl›nda dahi olsa, insan sa¤l›¤›na zarar verecek miktarlarda etkili maddeler tafl›yan droglar sat›lmayacakt›r. 3. Bu tip t›bbi bitkiler satan dükkanlar›n,bitkisel droglar› nereden temin ettikleri sorulacak,bu toptanc›lar›n adresleri Bakanl›¤›m›za bildirilecektir. 4. ‹laç ve Eczac›l›k fiube Müdürlü¤ünce yap›lacak ilk kontrolde belirtilen emirler ilgililere bir tutanakla tebli¤ edilecek 2 ay içinde gerekli flartlara uymalar› istenecektir.5. Gerekli flartlar›,belirtilen tarih aras›nda yerine getirmemifl olan dükkanlar, derhal kapat›lacak ve haklar›nda TCK. 526. maddesi gere¤ince ifllem yap›lacakt›r. Halk sa¤l›¤›n› genifl ölçüde,olumsuz yönde etkileyen bu tip dükkanlar›n bir disiplin alt›na al›nmas› tedbirleri, telafisi olmayan rahats›zl›klar›n meydana gelmesini önlemek amac› ile uygun görülmüfltür. Konu üzerinde hassasiyetle durulmas›n› rica ederim. BAKAN ADINA Dr. Adil OLCAY -Müsteflar Vekili
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIM ALANLARI VE ET‹⁄‹
3 Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Çaydan g›da deste¤ine kadar t›bbi bitkilerden ürün haz›rlanmas›n› tan›mlayabilecek, Bitkilerin kullan›ma haz›rlanmas›n›n özel bir öneme sahip oldu¤unu yorumlayabilecek, “Do¤ald›r-zarars›zd›r” söylemi ile hekim ve eczac›ya dan›flmadan bitkisel ürün kullan›m›n›n yanl›fll›¤›n› ve bitkilerle tedavi suistimalini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • Bitkisel ilaç • ‹yi Tar›m ve Toplama Uygulamalar› • Üretimde standardizasyon • ‹yi ‹malat Uygulamalar› • Ekstra, tentür
• • • • •
‹nfüzyon, dekoksiyon Aromatik su Tablet fiurup Kapsül
‹çerik Haritas›
T›bbi ve Aromatik Bitkisel Bitkilerin Kullan›m Ham Maddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas› Alanlar› ve Eti¤i
• G‹R‹fi • B‹TK‹SEL FARMASOT‹K ÜRÜNLERDE GACP VE GMP • D‹ST‹LASYON VE EKSTRAKS‹YON YÖNTEMLER‹ ‹LE HAZIRLAMA • FARMASÖT‹K fiEK‹L HAL‹NE GET‹RME
Bitkisel Ham Maddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas› G‹R‹fi ‹nsanlar yüzy›llar boyunca içgüdüsel olarak, hayvan davran›fllar›n› gözlemleyerek veya deneme yan›lma yoluyla hangi bitkilerin zehirli, hangilerinin g›da, hangilerinin ise ilaç amac›yla kullan›labilece¤ini ö¤renmifl ve bu bilgiler sürekli aktar›larak günümüze kadar ulaflabilmifltir. Daha sonra bitkilerin kimyas› keflfedilmifl, içlerindeki etkili maddeler tek ve saf olarak izole edilmifl ve böylece sentetik ilaç kavram›n›n temelleri at›lm›flt›r. Sö¤üt a¤ac›ndan asetil salisilik asidin izole edilmesi, yap›s›n›n ayd›nlat›lmas› ve sentetik olarak elde edilmesi bunun en güzel örneklerindendir. Benzer flekilde morfin, kodein, kinin, rezerpin gibi maddeler ilk izole edilenler aras›ndad›r. Günümüzde t›bbi ve aromatik bitkilerden, fonksiyonel g›da, bitkisel çay, baharat, koku ve tat maddesi, bitkisel preparat gibi çok farkl› flekillerde yararlan›lmaktad›r. Ayr›ca yeni ilaçlar keflfedilmekte ve geleneksel t›pta kullan›lan bitkilerin yararl› ve zararl› özellikleri ispatlanmaktad›r. T›bbi bitkiler, etkinli¤i, güvenli¤i, kalitesi ve standardizasyonu ile ilgili hiçbir çal›flma yap›lmadan ve bitkisel ilaç haline getirilmeden ilaç olarak kullan›lmas› toplumda çok ciddi problemler yaratmaktad›r. Bitkisel ilaç, bitkilerden ilaç etken maddesi elde edilerek veya etken maddeyi saf olarak de¤il, ekstre (kar›fl›m halinde) ya da tentür (bitkilerin alkol veya baflka uygun çözücülerde çözünebilen k›s›mlar›n› içeren s›v› ilaç) fleklinde kullan›labilmeleri mümkündür. Bu ürünlerdeki aktif maddelerin terapötik etkinli¤i kan›tlanm›fl ve valide edilmifl uygun analitik metotlarla miktarlar› tayin edilmifl olmal›d›r. Bitkisel ilaçlarda da, konvansiyonel ilaçlarda aranan kalite, güvenlilik ve etkililik flartlar›n›n bulunmas› istenir. Bitkinin yetiflti¤i yer, mevsim koflullar›, bitki k›s›mlar›n›n topland›¤› mevsim gibi çok çeflitli faktörler, bitkisel ilac›n içindeki etkin madde miktar›n› ve etkilili¤ini de¤ifltirebilmektedir Bu nedenle bitkisel ilaçlar›n standardize (standart etkin madde miktar›na sahip olma) edilmesi son derece önemlidir. Herhangi bir yerden toplanan bitki ayn› cins ve tür ad›n› tafl›sa dahi içeri¤i farkl› olabilece¤inden doz ayarlamas› mümkün olamayacak ve istenen etki görülemeyecek ya da toksik etkiler ortaya ç›kacakt›r. ‹stenilen standart miktarlar Eczac›l›¤›n Anayasas› say›lan Farmakopelerde [Türk Farmakopesi I (2004), Avrupa Farmakopesi (EP, 2005), Amerikan Farmakopesi (USP 31), gibi] ve çeflitli monograf kitaplar›nda yer al›r. Bu kaynaklarda, bitkilerin botanik özellikleri, kimyasal içerikleri, kullan›l›fl yeri ve dozu, uyar›lar, önlemler, bitki-ilaç etkileflmeleri vb. önemli bilgiler bulunmaktad›r.
Bitkisel ‹laç; bitkisel drog veya kar›fl›mlar›n› oldu¤u gibi veya de¤iflik preparatlar› halinde etkili k›s›m olarak tafl›yan bitmifl, etiketlenmifl, t›bbi ürünler veya müstahzarlard›r.
52
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Bitkilerden do¤ru flekilde faydalan›lmas› flu faktörlere ba¤l›d›r: 1. Do¤ru bitkinin, do¤ru zamanda toplanm›fl olmas›, do¤ru k›sm›n›n kullan›lmas›, 2. Taze kullan›lacak bitkinin bozulmadan kullan›lmas›, kurutulacak veya ifllemden geçirilecekse bunun uygun flekilde yap›lmas›, 3. Do¤ru yöntemle, do¤ru flekilde haz›rlanmas› ve do¤ru dozda al›nmas›, 4. Bitkisel ürünün uygun miktar ve do¤ru kimyasallar› içermesi, 5. Bitkisel ürün ile ilgili bilimsel literatürlerin uzmanlarca do¤ru okunmas›, de¤erlendirilmesi ve do¤ru t›bbi tavsiyenin al›nmas›. Bu konulara dikkat edildi¤i takdirde bitkilerden yararlan›labilir. Günlük hayat›m›zda kulland›¤›m›z ›hlamur, nane, kekik, adaçay›, rezene, dereotu meyvesi, anason, papatya, salep, zencefil, kakule, vs. gibi masum bitkiler sadece basit rahats›zl›klar›n semptomatik tedavisinde kullan›labilir. Daha ciddi hastal›klarda mutlaka modern t›bb›n olanaklar›ndan yararlanmak ve hekim ve ecazac›ya dan›flmak gerekir. Üzerinde yeterince toksisite testleri ve klinik deneyler yap›lmam›fl veya çok uzun süredir halk aras›nda güvenli ve etkili kullan›m› bilinmeyen bitkilerle kulaktan dolma eksik bilgilerle kesinlikle tedavi yap›lmamal›d›r. GACP (‹yi Tar›m ve Toplama Uygulamalar›, Good Agricultural and Collection Practice) ve GMP (‹yi ‹malat Uygulamalar›, Good Manufacturing Practice) kurallar›na göre herhangi bir standardizasyon yapmadan bitkilerin tedavi amac›yla kullaSIRAedilemez. S‹ZDE n›lmas› kabul Fitofarmakoterapi, bitkisel ilaç (Fitofarmaka veya Fitofarmasötik) ile tedavi anlam›na gelmektedir. Bitkisel ilaç olarak kullan›lacak bitkilerin do¤ru tan›mlanm›fl ve isimlendirilmifl, tercihen kültür bitkisi, etkin madde D Ü fi Ü N E L ‹ M miktar› farmakope limitlerine uygun, bitkiler GACP kurallar›na göre yetifltirilmifl olmal› (toprakta a¤›r metal, insektisit, pestisit art›klar› bulunmamal›) ve üretimin yaO R U p›ld›¤› yerdeS GMP kurallar› uygulanmal›d›r. ‹yi Tar›m Uygulamalar›na ‹liflkin Yönetmelik (Resmi Gazete Yay›m Tarihi: 08.09.2004, D‹KKAT Resmi Gazete Say›s›: 25577) Befleri T›bbiSIRA Ürünler ‹malathaneleri Yönetmeli¤i (Resmi Gazete Yay›m Tarihi: 23/10/200, S‹ZDE Resmi Gazete Say›s›: 25268, Sa¤l›k Bakanl›¤›) Türk G›da Kodeksi G›dalarda Maksimum Bitki Koruma Ürünleri Kal›nt› Limitleri Tebli¤i (Resmi Gazete Yay›m Tarihi: 11.01.2005 Resmi Gazete Say›s›:25697) AMAÇLARIMIZ Farmasötik ve Tibbi Müstahzar, Madde, Malzeme, Terkipler ile Bitkisel Preparatlar›n Geri ve Toplat›lmas› Hakk›nda Yönetmelik (Resmî Gazete Yay›m Tarihi: 15.08.1986, Resmi K ‹19196) T A P Gazete Say›s›:
N N
Bu nedenle, hekim ve eczac›lar›n bu iflin kendi alanlar› ile ilgili oldu¤unun biT E L E V ‹davranmalar› ZYON lincinde olarak ve bitkisel ürünleri yukar›daki kriterlere göre de¤erlendirmeleri gerekmektedir. Bas›n yoluyla tedavi yöntemleri verilerek kiflileri kendi kendine tedaviye yönlendirmekten ivedilikle vazgeçilmesi gerekmektedir. Burada hekim ve eczac›lar›n bu konuya ciddi olarak e¤ilmeleri ve sahiplenmeleri ge‹NTERNET rekmektedir ve de televizyon program yap›mc›lar›na da önemli görevler (do¤ru kiflilerle do¤ru bilgilendirme) düflmektedir. T›bbi bitkilerin Tar›m Bakanl›¤›n›n denetimine verilerek g›da deste¤i olarak ruhsatland›r›lmas› toplum sa¤l›¤› aç›s›ndan da çok sak›ncal›d›r. Çünkü toplum g›da deste¤i olarak gördü¤ü bu ürünleri zarars›z olarak nitelemekte ve rahat kullanmaktad›rlar. Tar›m Bakanl›¤› t›bbi bitkileri ilgi alan›ndan ç›karmal›d›r. Bu konuda Sa¤l›k Bakanl›¤› üzerine düflen görevi yerine getirmelidir. ‹nsanlar günlük hayatla-
3. Ünite - Bitkisel Hammaddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas›
r›nda g›dalar›, t›bbi bitkileri ve sentetik ilaçlar› beraber kullanmaktad›r. Buna paralel olarak, t›bbi bitkiler kullan›lan di¤er ilaçlarla etkileflebilir ve istenmeyen sonuçlar ortaya ç›kabilir. Dolay›s›yla, bunlar›n beraber de¤erlendirilmeleri ve tek noktadan kontrol edilmeleri yani Sa¤l›k Bakanl›¤› denetiminde olmas› daha ak›lc› olacakt›r. Örne¤in kalp hastas› olan bir kimse aspirinle birlikte çevreden duyduklar› ile (doktor ya da eczac›ya dan›flmadan) unutkanl›¤›na karfl› Ginkgo biloba içeren bir preparat kulland›¤› takdirde en basiti sürekli burun kanamas› olmak üzere çeflitli kanamalarla karfl›laflmas› mümkündür [Ginkgo biloba ile asetil salisilik asit (Aspirin) etkileflmesi]. ‹laçta doz ve standardizasyon çok önemli oldu¤una göre, t›bbi bitkilerin bilinçsiz kullan›mlar› sonucu oluflmas› muhtemel istenmeyen etkilerin önlenmesi ve istenen etkilerin görülebilmesi için t›bbi bitkiler GACP kurallar›na göre yetifltirilmeli ve GMP kurallar›na göre haz›rlanmal› ve de Sa¤l›k Bakanl›¤›ndan izinli ya da ruhsatl› olarak piyasaya ç›kart›lmal›d›r. Basit bir yaklafl›mla, bir t›bbi bitki yapra¤›n›n do¤rudan kullan›m› veya uygun ifllemlerden geçirilerek tablet fleklinde kullan›m› aras›nda pratik olarak ne fark vard›r? sorusunu cevaplayal›m. Her ikisi de içerdikleri kimyasallar yoluyla vücutta etkilerini gösterirler. Tabletin özelli¤i içindeki kimyasal›n dozunun ayarlanm›fl olmas›d›r. Yaprakta ise kimyasallar daha düflük dozda bulunurlar ve birden fazla bileflen ihtiva etti¤i içinde bunlar›n içinde faydal› olanlar oldu¤u gibi zararl› bileflenlerde vard›r. Aralar›nda doz fark› ve içerik tekdüzeli¤i fark› vard›r. Bu nedenle bitkisel droglar›n kullan›ma haz›rlanmas› son derece önemlidir. Bitkisel ürünlerin içindeki kimyasallar, tüketme (ekstraksiyon) ve fraksiyonland›rma gibi ifllemlerle zenginlefltirilerek etkili doza ulafl›labilir. Anlafl›labilece¤i gibi bir maddeyi ilaç yapan onun vücuda verilebilecek flekle sokulabilmesi, uygun dozu ve standardizasyonudur. Bitkisel preparatlar›n karmafl›k bileflimi: 1. Terapötik etkisi bilinen bileflikler (Effektör maddeler) 2. Preparata/dro¤a has maddeler (Marker) 3. Farmakolojik etkinli¤i art›ran bileflikler (Absorpsiyonu art›ran maddeler= Ko-effektör) 4. Az miktarlarda bulunan inorganik tuzlar, karbonhidratlar, amino asitler gibi do¤al bileflenler (inert maddeler) 5. Potansiyel negatif etkili maddeler (Alerjenler - toksinler) 6. Çözünmeyen matriks maddeleri (selüloz, lignin) T›bbi ve aromatik bitkilerin e¤itimli personel ile uygun üretim teknikleri kullan›larak kullan›ma haz›rlanmal›d›r. Üretici, iyi bir dokümantasyon ve kalite kontrolleriyle güvenilir bir bitkisel ürünü etik kurallar çerçevesinde tüketiciye sunmal› (Bkz. Ünite 2. T›bbi ve Aromatik Bitki ve Ürünlerin Kullan›m›nda Etik). Kitab›n bu ünitesinde GACP ve GMP kurallar› ve bitkisel ürünlerin kolay ve pratik kullan›ma haz›rlanmas› ile ilgili k›sa bilgiler verilecektir.
B‹TK‹SEL FARMASÖT‹K ÜRÜNLERDE GACP VE GMP Dünya Sa¤l›k Teflkilat› (WHO)’n›n tan›m›na göre; bitkisel ilaç, hastal›klar› tedavi etmek veya korunmak amac›yla haz›rlanm›fl bitkisel droglar› veya kar›fl›mlar›n› oldu¤u gibi veya bitkisel kar›fl›mlar› halinde etkili k›s›m olarak tafl›yan bitmifl, etiketlenmifl t›bbi ürünlerdir. ‹malatç›, farmasötik ürünleri amaçlanan kullan›mlar›na ve ruhsatland›rma gerekliliklerine uygun olarak, güvenilirlik, kalite ve etkinlikteki (bir yetersizlik nedeniyle hastay› riske sokmayacak flekilde) üretmek zorundad›r. Bitkisel ilaç haz›rl›¤›: bitkinin yetifltirilmesi, toplama ve hasat, kurutma, ham maddele-
53
54
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
rin paketlenmesi, depolanmas›, korunmas›, pilot çal›flmalar, formülasyon testleri, kalite güvence testleri, laboratuvar kalite testleri, üretim, ambalajlama, stok yönetimi ve da¤›t›m› gibi aflamalardan oluflmaktad›r. T›bbi amaçlar için kullan›lan ham bitki materyalinin kalitesinde tutarl›l›k ve tekrarlanabilirlik, klinik etkinli¤in tekrarlanabilirli¤i aç›s›ndan çok önemlidir. Kaliteli ürün elde etmede; bafllang›ç materyallerinin kalitesi, üretim formülü ve yöntemi, bitmifl ürün kontrolleri, stabilitesi gibi birçok faktör etkilidir. Örne¤in bitkinin yetiflti¤i yerin co¤rafyas›, çevre flartlar›, tar›msal faktörler, bitkinin geliflme evresi, toplama zaman›, iflleme flekli vb. flartlar, bafllang›ç materyalindeki aktif madde grubunun miktar›n› ve içeri¤ini de¤ifltirebilir. T›bbi bitkilerin do¤al olarak yetiflmesinin farkl› flartlardan etkilenmesi nedeniyle t›bbi amaçla yetifltirilen bitkinin toksik bitkilerle kontaminasyonu; aktif bileflenin kaybolmas› vs., üretim ve ön ifllemler bitkisel ilaçlar›n kalitesi üzerinde direkt bir etkiye sahiptir. Standardizasyon için; ilaç haz›rlamada kullan›lacak t›bbi bitkilerin kültür bitkisi olmas› büyük önem tafl›maktad›r. Bitkisel ürünlerde üretim kalitesi ancak GACP ve GMP kurallar›na uymakla sa¤lan›r.
T›bbi Bitkilerde ‹yi Tar›m ve Toplama Uygulamlar› (GACP) ‹yi Tar›m ve Toplama Uygulamalar›, Avrupa Birli¤i ülkelerinde kullan›lan ve ticarette bulunan her çeflit bitkinin yetifltirilmesi, toplanmas› ve ifllenmesinin belirli kurallar dahilinde yap›lmas› için uygulanan bir k›lavuzdur. Aromatik ve t›bbi bitkileri iflleyen ve ticaretini yapanlar GACP ilkelerine uymal›d›r. ‹yi Tar›m ve Toplama Uygulamalar›n›n ana amac›; bitkisel ham materyalin, tüketicinin ihtiyac›n› karfl›lamas›n› ve bu yüksek kalite standartlar›na uymas›n› sa¤lamakt›r. Mikrobiyal kontaminasyonu en aza indirmek için bitkilerin hijyenik olarak üretilmesinde ekme, iflleme ve depolama s›ras›nda olabilecek negatif etkilerin s›n›rland›r›lmas› için bitkilerin üretilmesinde dikkat edilecek hususlar› içerir. Bu k›lavuz, uygun tohum materyalinin seçiminden, yetifltirme alanlar›na, hasat, hasat sonras›ndaki nakliyedeki kontaminasyondan kaç›nma, personelin e¤itimi ve çal›flma flartlar›, nakliye kurallar› ve araç-gereçlerin seçimine kadar uzanan önerileri kapsar. Bu kurallardan baz›lar› afla¤›da özetlenmifltir: 1. Tar›msal T›bbi Bitkilerin Seçilmesi ve Tan›mlanmas› 2. Tohumlar›n ve Di¤er Üretim Materyallerinin Tan›mlanmas› 3. Yetifltirme ile ‹lgili Kurallar: Ekim, Arazi seçimi, Ekolojik çevre ve sosyal etkiler, ‹klim, Toprak ve gübreleme, Sulama ve drenaj, Bitki bak›m› ve korunmas› 4. Hasat ile ‹lgili Kurallar 5. Ürün Toplama Sonras› ‹fllemler (Primer ifllemler): Kontrol ve S›n›fland›rma: Hedeflenmifl t›bbi bitkiler ve/veya k›s›mlar›n›n yol açt›¤› çapraz kontaminasyon için görsel kontrol, yabanc› madde için görsel kontrol, organoleptik de¤erlendirme; hasar, görünüfl, boyut, renk, koku ve olas› tat gibi kontrolleri kapsar. Primer ifllemler: Y›kama, dondurma, distilleme, kurutma gibi ifllemleri içermektedir. Hasat edilmifl ürün iflleme tesisatlar›na ulaflt›¤›nda paketlerinden boflalt›lmal›d›r. Distilasyon gibi özel durumlar d›fl›nda günefle direkt maruz b›rak›lmamal› ve ya¤murdan korunmal›d›r. Kullan›lan binalar temiz ve havaland›r›lm›fl olmal›, çiftlik hayvanlar› için kullan›lmam›fl olmal›d›r. ‹fllem ekipman› temiz tutulmal›, düzenli olarak bak›m› yap›lmal›d›r. Materyalin özelli¤ine göre çeflitli kurutma yöntemleri uygulan›r. Uçucu ya¤ içeren drog hemen kurutulmazsa ya da içerdi¤i uçucu ya¤
3. Ünite - Bitkisel Hammaddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas›
distilasyonla ekstre edilmezse içeri¤i de¤iflebilir. Nemli droglar küflenebilir. Bu yüzden kurutma aparat› bitkilerin topland›¤› yere mümkün oldu¤unca yak›n olmal›d›r. ‹laç ham maddesi üretilecek aktif ham madde içerikleri ve tip dikkate al›narak en uygun koflullar seçilmelidir. Mikrobiyal kontaminasyonu ve di¤er organizmalar›n üremesini engellemek için droglar kurutma iflleminden önce sterilize edilebilir. Kurutma koflullar› kaydedilmelidir. 6. Uygulama Yap›lan Tesislerle ‹lgili Kurallar: Binalar, su kaynaklar›, at›k su ve çöp ar›t›lmas›, soyunma odalar› ve tuvaletler, dezenfeksiyon alanlar›, ›fl›kland›rma, havaland›rma gibi konular hakk›nda dikkat edilmesi gereken hususlar› içerir. 7. Ambalajlama: Kurutulmufl ürün, zararl›lardan korumak için paketlenmelidir. Tekrarlanan kontrollerden sonra ürün paketlenmeli, temiz kuru torbalar, çantalar ve kutulara konmal›d›r. Etiket non-toksik materyalden yap›lmal›, etiket bilgileri Avrupa Birli¤i ve ulusal etiketleme kurallar›na göre düzenlenmelidir. 8. Depolama ve Tafl›ma: Ambalajlanan materyal ve uçucu ya¤lar kuru ve iyi havalanan binalarda depolanmal›d›r. Bu binalarda günlük s›cakl›k dalgalanmalar› limitlidir. Taze ürünler 1-5°C aras›ndaki s›cakl›klarda, dondurulduklar› zaman ise -18°C (uzun dönem depolamalar›nda -20°C alt›) depolanabilirler. Ürün böceklerden, kufllardan, kemirgenlerden ve evcil hayvanlardan korunmal›d›r. Pencere ve kap› aç›kl›klar› tel a¤larla koruma alt›na al›nmal›d›r. Çuval, tahta kutu, mukavva kutu, k⤛ttan çantalar gibi eflyalar içinde droglar nemin %10-12’sini tutacak flekilde saklan›r. Zararl›lar›n sald›r›lar›na karfl› dezenfeksiyon yap›lmal› ve lisansl› personel taraf›ndan nakil ifllemi yap›lmal›d›r. Sadece kay›tl› kimyasallar kullan›lmal›d›r. 9. Ekipman: Tüm cihazlar kolayl›kla monte edilebilmeli, servisleri iyi olmal› ve düzenli olarak temizlenmelidirler. Gübre ve pestisit ölçüm makineleri düzenli olarak kalibre edilmelidir. 10. Personel ve Yeterlilikleri: Personelin yeterli botanik ve farmakognozi bilgisi olmal›d›r. Personel GMP’nin Avrupa direktiflerine uymal›d›r. Bitkisel materyalle el temas› bulunan personelin sa¤l›k ve hijyene sahip olmas› istenir ve personele hijyenik sorumluluklar› hakk›nda yeterli e¤itim verilmelidir. Personelde aç›k yara olmas› durumunda, toksik veya potansiyel alerjik materyalle çal›fl›lmas› durumunda uygun koruyucu elbise veya eldiven giymelidir. 11. E¤itim: Ürünle ilgilenen ya da üretim aflamas›n› idare eden tüm personelin yüksek bir e¤itim almas› gerekir. Personelin üretim teknikleri, herbisit ve pestisitlerin uygun kullan›m›n› bilmeleri gerekir. 12. Dokümantasyon: Bütün ana materyaller ve ifllem basamaklar›n›n kayd› tutulmal›d›r. Farkl› kültür alanlar›ndan örnekler homojen kar›fl›m oluflturacaklar› garanti ise kar›flt›r›lmal›d›r. Ayr›ca kar›flt›rma prosedürleri doküman haline getirilmelidir. Yap›lan bütün ifllemlerin tarihi, niceli¤i ve tipi doküman›n temel bilgileridir, üretim boyunca kullan›lan kimyasallar, dezenfeksiyon ajanlar› ve di¤er maddeler (örne¤in; gübreler, pestisit ve herbisitler, yetiflme kurallar› vb.) dokümanda bulunmal›d›r. Üretici ile al›c› aras›ndaki bütün anlaflmalar forma ilave edilmelidir. GACP prensiplerinin uyguland›¤›n›n da gösterilmesi gerekir. Ayl›k hesap denetim sonuçlar› bir ayl›k denetim raporuyla dokümana eklenmelidir (bütün dokümanlar›n kopyas›, referans indeksi, ayl›k hesap raporu, analiz sonuçlar›) ve 10 y›l süre ile bu bilgiler muhafaza edilmelidir. Yetiflme periyodu boyunca meydana gelen özel durumlar›n da kay›tlar› tutulmal›d›r. 13. Kalite Garantisi: Üretici ve müflteri aras›ndaki t›bbi ve aromatik bitkiler hakk›ndaki konsültasyonlar, kalite ile ilgili sorular› göz önünde tutarak, örne¤in; aktif bileflenler ve di¤er karakteristik içerikler, üretim miktar›n›n limitleflmesi, bit-
55
56
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
kisel ürünlerdeki kimyasal at›klar, ulusal ya da uluslararas› organizasyonlarca temel al›nan spesifikasyonlar dokümana yaz›lmal›d›r.
‹yi Üretim Uygulamalar› (GMP) Farmasötik ürünlerin kalite standartlar›na ve amaçlanan kullan›m flekline göre üretilmesini ve kontrol edilmesini güvence alt›na alan standart kurallar bütünüdür. GMP kurallar› ilaç üretiminde uygulanan temel prensipler olup, bitkisel ilaç üretimi için de geçerlidir. GMP’nin Temel Gereklilikleri: Uygun kalifiye ve e¤itimli personel (e¤itimi, hijyeni...), uygun tesisler ve alan, uygun ekipman ve hizmetler, do¤ru materyal, kaplar ve etiketler, onaylanm›fl prosedürler ve talimatlar, uygun depolama ve tafl›ma, dokümantasyon ve arflivlemedir. Herhangi bir seriyi, sat›fl ve da¤›t›m sonras›, geri çekme imkân› veren bir sistem olmal›d›r. Pazarlanm›fl ürünlere iliflkin flikâyetler incelenmeli, kalite hatalar›n›n sebepleri araflt›r›lmal›, hatal› ürünlere iliflkin uygun önlemler al›nmal› ve durumun tekrar› önlenmelidir. Bitkisel Farmasötik Ürünlerde ‹yi Üretim (GMP) Uygulamalar›: Konvansiyonel ilaç üretiminde uygulanan GMP kurallar›na ek olarak, karmafl›k ve de¤iflken yap›lar› ve belirlenmifl etkin maddelerinin s›n›rl› say›da bulunmas› nedeniyle bitkisel farmasötik ürünlerin üretiminde bafllang›ç maddelerinin kontrolü, saklanmas›, ifllenmesi özel bir öneme sahiptir (T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤›, 1994; WHO, 2005, 2006). Kullan›lacak droglar›n iyi tar›m (GACP) uygulamalar›na tabi olarak üretilmesi ve toplanmas› gerekmektedir. Bitkisel farmasötik ürünlerde iyi üretim uygulamalar›n› özet olarak vermek gerekirse: 1. Bafllang›ç Maddelerinin Özellikleri: Genel GMP k›lavuzunda aç›klanan bilgilere ilave olarak, ham haldeki t›bbi bitkilere ait olan flu özellikleri içermelidir: Botanik ismi, Bitkinin kayna¤›na iliflkin detaylar (menflei ülke, hasat zaman›, toplama usulleri vb. ), Bitkinin tümünün mü yoksa yaln›zca bir parças›n›n m› kullan›ld›¤› ve kurutulmufl bitki sat›n al›nd›¤›nda kurutma sistemi belirtilmelidir. Bitkinin tan›m›, makroskopik ve/veya mikroskopik incelemesi, uygulanabilir hallerde, bilinen etkin maddelerin teflhisi de dahil olmak üzere uygun tan›mlama testleri, madde miktarlar›n›n tayini, olas› pestisit bulaflmas›n›n belirlenmesine uygun metotlar ve kabul limitleri, toksik metaller vb. bulaflt›r›c›lar ta¤flifl testleri, yabanc› materyal için testler kay›tlanmal›d›r. Fungal ve mikrobiyal bulaflt›r›c›larla di¤er haflere art›klar›n›n azalt›lmas›na yönelik olarak yap›lan herhangi bir ifllem belgelendirilmelidir. Bu tür prosedürlere iliflkin spesifikasyonlar mevcut olmal› ve spesifikasyonlar›nda prosesin, testlerin ve kal›nt› limitlerinin detaylar› yer almal›d›r. 2. Tesisler: 2. 1. Depolama Alanlar›: Ham (ifllem görmemifl ) bitkiler ayr› alanlarda depolanmal›d›r. Depo alanlar› iyi havaland›r›lmal› ve hayvan/haflerelerin içeri giriflini ve çapraz bulaflmay› önleyecek flekilde donanm›fl olmal›d›r. Depolama alanlar›n›n temizli¤ine ve bak›m›na özel dikkat gösterilmelidir. Bitkilerin, ekstrelerin ve tentürlerin özel nem, ›s› ve ›fl›k korumas› koflullar›nda depolanmas› gerekebilir. Bu koflullar sa¤lanmal› ve izlenmelidir. 2.2. Üretim Alan›: Temizli¤i kolaylaflt›rmak ve çapraz bulaflmay› önlemek amac›yla, ham bitkilere ait örnek alma, tart›m, kar›flt›rma ve üretim gibi tozlanma oluflan ifllemler s›ras›nda toz toplama sistemi ve yaln›zca bu amaç için tahsis edilmifl tesis kullan›m› gibi özel önlemler al›nmal›d›r.
3. Ünite - Bitkisel Hammaddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas›
3. Üretim Kurallar›: Proses talimatlar›, kurutma, k›rma, eleme gibi ham bitki üzerinde yap›lan ifllemleri aç›klamal›d›r. Kurutma zaman› ve ›s›s› ile parçalanan veya partikül büyüklü¤ü kontrolü için kullan›lan metotlar› da tarif etmelidir. Bitkisel bir drog preparat›n›n üretimindeki talimatlar, çözücülerin detaylar›n›, ekstraksiyon zaman ve ›s›s›n›n, yo¤unlaflt›rma kademesinin ve kullan›lan metotlar›n detaylar›n› içermelidir. 4. Örnekleme: Örnek alma ifllemi bu konuda özel uzmanl›¤› olan personel taraf›ndan özel bir dikkatle yap›lmal›d›r. Her seri kendi belgeleri ile tan›mlanmal›d›r. 5. Kalite Kontrol: Tan›mlama testlerini yapabilmek, ta¤flifl olup olmad›¤›n› saptayabilmek, fungal üreme veya haflere art›klar› bulunuflunu veya ham bitkilerden oluflan bir teslimat›n homojen olup olmad›¤›n› belirleyebilmek aç›s›ndan, kalite kontrol personelinin bitkisel farmasötik ürünler hakk›nda özel uzmanl›¤› olmal›d›r. Bitmifl ürün üzerinde yap›lan kontrol testleri, stabilitesini, etken maddelerin bileflimini kalitatif ve kantitatif olarak belirleyecek flekilde olmal›. Terapötik aktiviteleri bilinen bileflikleri içeren bitkisel drog veya bitkisel drog preparatlar› söz konusu ise, bu bileflikler de belirlenmeli ve kantitatif olarak tayin edilmelidir. E¤er bir bitkisel ilaç, birçok bitkisel dro¤a ait olan preparatlar› veya birden çok bitkisel dro¤u içeriyorsa ve her bir etken maddenin kantitatif analizini yapmak mümkün de¤ilse, birden çok etken maddenin toplam kantitatif analizi yap›labilir. Sonuç olarak, GMP insanlar›n sa¤l›kl› bir flekilde hayatlar›n› sürdürebilmeleri, hastal›klardan korunmalar› ve yaflam kalitelerini art›rmalar› için kullan›lan bitkisel preparatlar da dâhil tüm ilaç vb. ürünlerin üretiminden, üretilen preparat›n hastaya ulaflmas›na kadar uygulanan kurallar bütünüdür. ‹yi Tar›m ve Toplama Uygulamalar›’na ve ‹yi Üretim Uygulamalar›’na göre üretim yapmak, ilac›n kalitesini garanti alt›na almakt›r.
57
58
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
fiekil 3.1 Afyon bitkisinin kapsülünden morfine.
D‹ST‹LASYON VE EKSTRAKS‹YON YÖNTEMLER‹ ‹LE HAZIRLAMA Distilasyon Dam›tma olarakta bilinen en eski ay›rma ifllemidir. Bir kar›fl›mdaki farkl› kaynama noktas›na sahip bir veya birden fazla bilefleni ›s›ya ba¤l› olarak fiziksel olarak ay›rmay› sa¤lar. Distilasyon ifllemi, farmasötik alanda, uçucu ya¤ eldeki, suyun ve di¤er uçucu bileflen içeren maddelerin saflaflt›r›lmas›nda ve do¤al ham maddelerden fraksiyonlu distilasyon ile bileflenlerin ayr›lmas›nda çok yayg›n olarak kullan›l›r. Distilasyon iflleminde, kar›fl›m halindeki maddelerden kaynama noktas› en düflük olan bileflen buharlafl›r ve buharlar farkl› flekildeki so¤utuculardan (kondansatör) geçirilerek birbirinden ayr›l›r (fiekil 3.2). Elde edilen ürüne distilat, geri kalan k›sma da kal›nt› ad› verilir. Kal›nt›dan distilaya madde kaç›fl› so¤utucular›n boyu ve tasar›m› de¤ifltirilerek ve distilasyon ortam›na cam veya porselen bilyalar konularak önlenebilir. Preparat Örnekleri: I. Ihlamur hidrolas› haz›rlan›fl›: 1000 k drogtan 5000 k ürün al›nabilir. Buna göre hesaplanan miktarda taze ›hlamur çiçe¤i uygun inceli¤e getirilip, gere-
59
3. Ünite - Bitkisel Hammaddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas›
ken miktarda hidrola elde edilinceye kadar orta bir atefl üzerinde su buhar›yla distile edilir. II. 100 g kremde 5.35 g Hamamelis Virginiana distilat› (0.64 g Hamammelis ketonlar›) içeren krem formülasyonu, cilt yan›¤› ve tahrifllerde ve pifliklerde kullan›l›r. fiekil 3.2 Su Buhar› distilasyonu.
Ekstraksiyon
Droglarda bulunan bileflikleri çözücü yard›m› ile elde etme yöntemidir. Çözücü olarak su, alkol ve di¤er organik çözücüler kullan›larak bitkisel, hayvansal veya sentetik ham maddelerin izolasyonu, bileflenlerinin ayr›lmas›, toksik maddelerden ar›nd›r›lmas› ve kararl›l›¤›n›n art›r›lmas› amaçlar›yla, belirli s›cakl›k ve bas›nçta yap›lan bir ifllemdir. Her ekstraksiyon iflleminin koflullar› ham maddeye özgüdür ve bu tip preparatlar›n haz›rlanmas›, preparat›n kararl›l›¤› göz önünde bulundurularak, kullan›m›ndan k›sa süre önce yap›lmal›d›r. Yani taze haz›rlanmal›d›r. Baz› maddeler, ekstraksiyon iflleminden hemen önce, enzim etkinli¤inin durdurulmas› (stabilizosyonu), ö¤ütme ve ya¤lar›n uzaklaflt›r›lmas› gibi ön ifllemler gerektirebilir. Ekstraksiyon iflleminde kullan›lan çözücüler kal›nt› b›rakmamal›d›r. Yayg›n olarak kullan›lan farmasötik amaçl› ekstraksiyon ifllemleri aras›nda maserasyon, perkolasyon, mekanik ekstraksiyon ve süper kritik s›v› ekstraksiyonu say›labilir. Ekstreler, s›v›, kat› veya yumuflak praparatlard›r. ‹stenilen k›vama getirilme ifllemi, genellikle, düflük bas›nçta ve bileflenlerin parçalanmayaca¤› s›cakl›klarda çözücünün ortamdan uzaklaflt›r›lmas›yla yap›l›r.
Perkolasyon
Sürekli bir ekstraksiyon yöntemi olan perkolasyon iflleminde, öncelikle, ekstraksiyonu yap›lacak ham madde uygun boyuta getirilir. Kullan›lacak çözücünün bir k›sm› ile ›slat›larak belli bir süre ( ~4 saat) bekletilir. Perkolatöre konularak, uygun h›zda akacak flekilde üstten çözücü eklenir. ‹fllem sonunda perkolatör içindeki kalan madde s›k›l›r ve perkola ile kar›flt›r›l›r.
Maserasyon
So¤ukta haz›rlanan ve çözücüsü alkol(etanol) ve su olan preparatlard›r. Maserasyon haz›rlanmas›: Ufalanm›fl bitki k›s›mlar› üzerine alkol eklenir ve kapal› bir kapta ›fl›ktan uzakta (~7 gün) maserasyona b›rak›l›r. Ara s›ra çalkalanan kar›fl›m bu süre sonunda tülbentten s›k›larak süzülür. Bir iki gün bekletilerek daras› al›nm›fl bir kaba pileli süzgeç ka¤›d›ndan süzülür ve süzüntü istenilen miktara alkol ile tamamlan›r. Kat› madde ayr›l›r, s›k›l›r ve s›v› k›s›m ile birlefltirilir.
60
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
‹nfüzyon ve Dekoksiyon S›cakta maserasyon ile haz›rlanan ve çözücüsü su olan preparatlard›r. ‹nfüzyon haz›rlanmas›: Küçük parçalara ayr›lm›fl olan drog infüzyon kab›na konulur, üzerine kaynar distile su ilave edilip kapak kapat›larak 5 dakika s›cak su banyosunda s›k s›k kar›flt›r›larak bekletilir. Daha sonra su banyosundan al›n›p oda temparatüründe so¤umaya b›rak›l›r. So¤uduktan sonra pamuklu tülbentten süzülür. Drog üzerinden geçirilen distile suyla gerekli miktara tamamlan›r. Dekoksiyon haz›rlanmas›: Uygun inceli¤e getirilmifl drog dekoksiyon kab›na konulup üzerine so¤uk distile su ilave edilir ve kapak kapat›l›r. Kaynar su banyosunda s›k s›k kar›flt›r›larak yar›m saat ›s›t›l›r, s›cakken pamuklu tülbentten süzülür. Drog üzerinden s›cak distile su geçirilerek eksilen miktar tamamlan›r. • ‹nfüzyon ve dekoksiyonlar daima taze ve % 2 oran›nda drog kullan›larak haz›rlan›r. • Hatmi kökü, keten tohumu gibi müsilaj ve niflasta tafl›yan droglar›n dekoksiyonlar› so¤ukta haz›rlan›r. • ‹nfüzyonda çiçek ve yaprak k›s›mlar›, dekoksiyonda ise kabuk, kök ve gövde k›s›mlar› kullan›l›r. Preparat Örnekleri: %2 Hatmi, Poligala, Ihlamur veya Ökaliptus infüzyonu haz›rlan›fl›: Formül için gereken drog uygun inceli¤e getirildikten sonra infüzyon kab›na konulur. Üzerine hesaplanan miktarda s›cak distile su ilave edilir ve su banyosunda s›k s›k kar›flt›r›larak 5 dakika bekletilir. So¤uduktan sonra üzerinde küçük bir pamuk bulunan tülbentten süzülür ve istenilen a¤›rl›¤a distile su ile tamamlan›r.
Perkolasyon Haz›rlanmas›
k.m.: “kâfi miktar” veya y.m. “yeter miktar” anlam›na gelen k›saltmad›r.
Drog ile çözücünün sürekli temas etmesiyle yap›lan ekstraksiyon ifllemidir. Perkolatörde yap›l›r; elde edilen ürüne “perkola” denir. Perkola haz›rlamada uygulanan ifllemler: Dro¤un uygun incelikte ufalanmas›, dro¤un çözücü ile ›slat›lmas›, ›slak dro¤un perkolatöre yerlefltirilmesi, perkolatörde ön maserasyon, perkolan›n ak›fl h›z›n›n ayarlanmas›. Ak›fl h›z›, dro¤un cinsine ve miktar›na göre ayarlan›r. Dro¤un farmakopedeki monograf›na göre mevcut drog miktar›n›n belli yüzdesi ön perkola olarak toplan›r ve ayr›l›r. Elde edilen son perkola su banyosunda veya baflka uygun yöntemlerle yo¤unlaflt›r›l›r ve perkolalar birlefltirilip uygun flekilde ambalajlan›r. Preparat Örne¤i : Extrait fluide de polygala Poligala kökü k.m Seyreltik alkol (% 70) k.m Haz›rlan›fl›; Drog, miktar›n›n yar›s› kadar alkol ile kapsülde kar›flt›r›l›r ve a¤z› kapal› olarak 2 saat bekletilir. Perkolatöre yerlefltirildikten sonra perkolatör muslu¤u aç›k b›rak›l›p üstten çözücü ilave edilir ve alttan çözücü damlay›nca musluk kapat›l›r. Dro¤un üzerindeki çözücü seviyesi 2-3 cm olana kadar çözücü konur. 24 saat maserasyona b›rak›l›r. Bir gün sonra musluk dakikada 6 damla ak›tacak flekilde ayarlan›r ve daras› al›nm›fl bir kaba drog miktar›n›n % 85’i kadar ön perkola al›n›r (fiekil 3.3).
61
3. Ünite - Bitkisel Hammaddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas›
fiekil 3.3 Perkolatörün ekstraksiyona haz›rlanmas›.
Ekstreler (Extracta) Kuru bitkisel veya hayvansal droglardan üretilen s›v›, kat› veya yar›-kat› k›vam›nda yo¤un preparatlard›r. Baz› preparatlar için, ekstre edilecek drog, enzim inaktivasyonu, ö¤ütme veya ya¤›ndan ar›nd›rma gibi bir ön iflleme tabi tutulabilir. Ekstreler, etanol veya baflka bir uygun çözücü kullanarak, maserasyon, perkolasyon veya baflka bir uygun, valide edilmifl yöntemlerle haz›rlan›rlar (fiekil 9.4). Ekstraksiyondan sonra gerekti¤inde istenmeyen maddeler uzaklaflt›r›labilir. Etikette flu hususlar yer al›r: - Kullan›lan bitkisel veya hayvansal drog, - Taze drog kullan›ld›ysa belirtilmelidir, - Kullan›lan çözücünün ad› ve % h/h cinsinden etanol miktar›, - Etkin bilefli¤in miktar› ve/veya bafllang›ç materyalinin son s›v› ekstreye oran›, - ‹lave edilmifl herhangi bir antimikrobik koruyucunun ad› ve miktar›. Avrupa Farmakopesinde yer alan baz› ektreler: Çobanüzümü taze meyvesi rafine veya standart kuru ekstresi (Myrtilli fructus recentis extractum siccum raffinatumet normatum), Boldo yapra¤› kuru ekstresi (Boldi folium extractum siccum), Kaskara kabu¤u standart kuru ekstresi (Rhamni purshianae extractum siccum normatum), K›nak›na kabu¤u standart s›v› ekstresi (Cinchonae extractum fluidum normatum), fieytant›rna¤› kökü kuru ekstresi (Harpagophyti extractum siccum), Baruta¤ac› kabu¤u standart kuru ekstresi (Frangula corticis extractum siccum normatum), Aliç yapra¤› ve çiçe¤i kuru ekstresi (Crataegi folii cum flore extractum siccum), ‹peka standart s›v› ekstresi (Ipecacuanhae extractum fluidum normatum), Meyan kökü etanollü s›v› ekstresi, standart (Liquiritiae extractum fluidum ethanolicum normatum), Papatya s›v› ekstresi (Matricariae extractum), Afyon kuru ekstresi, standart (Opii extractum siccum normatum), Çark›felek kuru ekstresi (Passiflorae herbae extractum siccum), Sinameki yapra¤› standart kuru ekstresi (Sennae folii extractum siccum normatum), Sar› kantaron kuru ekstresi ayarl› (Hyperici herbae extractum siccum quantificatum), Kediotu sulu ekstresi (Valerianae extractum aquosum siccum), Sö¤üt kabu¤u kuru ekstresi (Salicis corticis extractum siccum).
Bitkisel Droglar (Plantae Medicinales) Genellikle bütün, parçalanm›fl veya kesilmifl bitkiler, kuru halde ancak bazen taze, ifllenmemifl bitki parçalar›, algler, mantarlar, likenlerden ibarettir. Özel bir ifllemden geçmemifl baz› salg› ürünleri (eksüdatlar) da bitkisel drog kabul edilir. Bitkisel
62
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
droglar ikili isimlendirme sistemine göre (cins, tür, varyete ve otör) geçerli botanik isimleriyle bulunmal›d›r. Bitkisel droglar, tar›m ürünü veya yabani bitkilerden elde edilir. Uygun toplama, tar›m, hasat, kurutma, parçalama ve depolama flartlar›n›n sa¤lanmas› dro¤un kalitesi için flartt›r. Bitkisel droglar, toprak, toz, kir, mantar, böcek ve di¤er hayvan kirliliklerini mümkün oldu¤unca içermemelidir. Çürümüfl olmamal›d›r. Ar›nd›rma ifllemi uygulanm›flsa, bitkinin bileflenlerinin bundan etkilenmedi¤inin ve zararl› art›klar›n kalmad›¤›n›n gösterilmesi gerekmektedir (fiekil 3.5 ve fiekil 3.6). fiekil 3.4 Bitkisel drogtan ekstre haz›rlan›fl›.
fiekil 3.5 Drog-ekstre oran›n› etkileyen faktörler.
fiekil 3.6 Drog/Ekstre Oran› (DEO).
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
63
3. Ünite - Bitkisel Hammaddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas›
Bitki Çaylar› (Plantae ad ptisanam)
D‹KKAT
D‹KKAT
A¤›zdan kullan›m niyetiyle dekoksiyon, infüzyon veya maserasyonla haz›rlanarak SIRA S‹ZDE kullan›lan bir veya birden çok bitkisel drogdan ibarettir. Preparatlar kullan›lmadan hemen önce haz›rlan›rlar. Genellikle büyük ambalaj veya poflet halinde temin edilirler. Kullan›lan bitkisel droglar, ilgili Avrupa Farmakopesi monograflar›na, yoksa AMAÇLARIMIZ Bitkisel droglar genel monograflar›na uyum gösterirler.
N N
‹ T A P Alanlar› ve Bu konu ile ilgili daha detayl› bilgiye “T›bbi ve Aromatik BitkilerinK Kullan›m Eti¤i” adl› kitab›n “ Bitkisel Çaylar” bafll›kl› 8. Ünitesinden ulaflabilirsiniz.
Tentürler (Tinctura)
TELEV‹ZYON
Genellikle kuru bitkisel veya hayvansal droglardan üretilen s›v› preparatlard›r. Baz› preparatlar, ekstre edilecek drog, enzim inaktivasyonu, ö¤ütme veya ya¤›ndan ar›nd›rma gibi bir ön iflleme tabi tutulabilir. ‹NTERNET Tentürler, maserasyon, perkolasyon veya baflka bir uygun, valide edilmifl yöntemle, uygun konsantrasyonda alkol kullan›larak haz›rlan›rlar. Tentürler, ekstrelerin uygun konsantrasyonda alkolde çözündürülmesiyle de elde edilebilirler. Genellikle ya 1 k›s›m dro¤a 10 k›s›m ekstraksiyon çözücüsü veya 1 k›s›m dro¤a 5 k›s›m ekstraksiyon çözücüsü hesab›yla haz›rlan›rlar. Bekletilince az miktarda çökelti oluflabilir, bileflimi önemli ölçüde de¤ifltirmedi¤i sürece bu kabul edilebilir bir durumdur. Ifl›ktan korunarak saklan›rlar. Etikette flu hususlar yer al›r: - Kullan›lan bitkisel veya hayvansal drog, - Taze bitkisel veya hayvansal drog kullan›ld›ysa belirtilmelidir, - Kullan›lan alkolün konsantrasyonu, - Etkin bilefli¤in miktar› ve/veya bafllang›ç materyalinin ekstraksiyon s›v›s›na veya bafllang›ç materyalinin tentüre oran›, - ‹lave edilmifl herhangi bir antimikrobik koruyucunun ad› ve miktar›.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
fiekil 3.7 Bitkisel droglar›n kullan›ma haz›rlan›rken geçirdi¤i aflamalar.
64
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Avrupa Farmakopesinde yer alan baz› tentürler: Öküzgözü tentürü (Arnicae tinctura), Güzelavratotu yapra¤› standart tentürü (Belladonnea folii tinctura normata), Turunç meyve kabu¤u tentürü (Aurantii amari epicarpii et mesocarpii tinctura), Ac› biber meyvesi standart tentürü (Capsici tinctura normata), Seylan tarç›n› kabu¤u tentürü (Cinnamomi corticis tinctura), ‹peka standart tentürü (Ipecacuanhae tinctura normata), Mürrüsafi tentürü (Myrrhae tinctura), Afyon tentürü (Opii tinctura normata), T›bbi adaçay› tentürü (Salviae tinctura), ‹ncibar tentürü (Tormenillae tinctura), Kediotu tentürü (Valerianae tinctura).
Aromatik Sular Aromatik sular, uçucu ya¤lar›n, bitkilerin suda çözünebilen uçucu k›s›mlar›n›n veya di¤er hofl kokulu uçucu maddelerin berrak veya hafif bulan›k, doymufl, sulu çözeltileridir. Genellikle oral olarak kullan›lacak preparatlar›n haz›rlanmas›nda aromatize edici ajan olarak kullan›l›rlar. Haz›rlanma yöntemleri: 1. Distilasyon, 2. Çözündürme: a. Basit çözündürme, b. Yard›mc› maddeler kullanarak çözündürme, 3. Dilüsyon’dur. Distilasyon yöntemi ile aromatik su haz›rlanmas›nda genelde su buhar› distilasyonu kullan›l›r. Bu yöntemde drog üzerine s›cak su buhar› gönderilir, fakat çok yo¤un buhar drog üzerine ani olarak gönderilmemelidir, aksi halde bitki bozulabilir ve kötü koku oluflabilir. Ayr›ca toz bitki parçalar›n›n distilaya geçmemesi için ifllemden önce dro¤u hafif ›slatmak yararl›d›r. Elde edilen distila süzülür. Bu yöntem ile haz›rlanan aromatik sulara örnek olarak ›hlamur hidrolas› gösterilebilir.
aa: Latincesi “ana” olan SIRA S‹ZDEeflit “her birinden miktarlarda” anlam›na gelen reçete k›saltmas›d›r.
D Ü fi Ü N E L ‹ M coch. parv: Latincesi “cochlera parvum” olan “çay kafl›¤›” anlam›na gelen S Ok›saltmas›d›r. R U reçete S: Latincesi “signa, signetur” D ‹ K K olan A T “etiket yap›flt›r›n›z” anlam›na gelen reçete k›saltmas›d›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Bu konu ile Kilgili ‹ T daha A P detayl› bilgiye K›l›nç ve Kutbay’›n Bitki Co¤rafyas› (Palme Yay›nc›l›k, 2007) kitab›ndan ulaflabilirsiniz.
K ‹ T A P
T SIRA E L E V S‹ZDE ‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE ‹NTERNET
Örnek preparatlar: I. Tarç›n suyu Tarç›n esans› 1.50 k Alkol 99.00 k SIRA S‹ZDE Talk 15.00 k Distile su (40-50°C) 900.00 k D Ü fi Ü N E LEsans ‹M Haz›rlan›fl›: alkol içersinde çözündürülür ve talk ile kar›flt›r›l›r. Kar›fl›m kaynat›lm›fl ve 40-50°C’ye so¤utulmufl distile su ile çalkalan›r ve dinlenmeye b›rak›l›r. Daha sonra S O R Ualkol ile ›slat›lm›fl pileli süzgeç ka¤›d›ndan süzülür, eksilen miktar distile su ile tamamlan›r. II. Sodyum sitrat 2g D‹KKAT 10 g Basit flurup Nane suyu SIRA su S‹ZDE Distile aa 40 g s.3 x 1 coch. parv. Haz›rlan›fl›: Sodyum sitrat, hesaplanan miktar distile suda çözündürülür. Haz›rlanan çözelti nane suyu ile kar›flt›r›l›r ve üzerine basit flurup ilave edilir. Doz AMAÇLARIMIZ kontrolü yap›larak hastaya verilir.
1 2
Bitkisel ürünleri ekstraksiyon ifllemine tabi tutmam›z›n ne gibi yararlar› olabilir? T ESIRA L E V ‹S‹ZDE ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M Bitkisel ürünleri gelifligüzel kullanmak do¤ru mudur? SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M
D‹KKAT S O R U
D‹KKAT S O R U
SIRA S‹ZDE D‹KKAT
SIRA S‹ZDE D‹KKAT
65
3. Ünite - Bitkisel Hammaddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas›
FARMASÖT‹K fiEK‹L HAL‹NE GET‹RME Çok eskidenberi kullan›lan bitkisel droglar›n karmafl›k ve de¤iflken yap›lar›, madde içeriklerinin çok say›da olmas› ve düflük oranlarda bulunmas› nedeniyle zaman zaman fayda yerine zarar görülmüfltür. Dolay›s›yla gelifli güzel kullan›m yerine, uygun dozajda ve formülüsyonlarda haz›rlanmalar› gerekir. Bu nedenle bitkilerin kullan›ma haz›rlanmas›nda uzman kiflilerin (hekim, eczac›) denetiminde olmal›d›r. Kullan›m› kolay, saklanmas› uygun çeflitli farmasötik flekillerin üretimi k›saca aç›klanacak ve bu formülasyonlara örnekler verilecektir.
Çözeltiler S›v› dozaj flekilleridir, içlerinde bir veya daha fazla madde çözünmüfl olan, berrak ve tek fazl› sistemlerdir. Çözeltiler tek faz olarak görünmelerine ra¤men SIRA S‹ZDE asl›nda iki fazdan oluflurlar; a. Molekül veya iyon düzeyinde çözünmüfl madde (çözünen =da¤›lan), D Ü fi Ü N E L ‹ M b. Bu maddeyi çözen s›v› faz (çözücü = da¤›lma ortam›) d›r. Genel tan›m olarak, sistemde az miktarda bulunan faz çözünen, çok miktarda S Oveya R U gaz olabilir. bulunan faz ise çözücü olarak de¤erlendirilir. Çözünen, kat›, s›v› Tuz kat›, alkol s›v› ve amonyak gaz haldeki çözünenlere örnek verildi¤inde ve her biri suda çözündürüldü¤ünde sistem tek faz olarak görülür. Çözeltiler içinde etken D‹KKAT madde veya maddeler, tat, koku, renk maddeleri, koruyucu ve tampon maddeler yer alabilir. Çözücü olarak genellikle su kullan›l›r, ancak alkol, gliserin, propilen SIRA S‹ZDE glikol, polietilen glikol, eter, aseton, gibi çözücüler tek bafllar›na veya belli oranlarda kar›flt›r›larak kullan›labilirler. Çözeltilerin en önemli avantaj›, doz da¤›l›mlar› homojen oldu¤u için her kullaAMAÇLARIMIZ n›mda eflit doz al›nabilmesidir. Çözeltilerin kullan›l›fl yollar› esas al›nd›¤›nda, oral çözeltiler (fluruplar, eliksirler, spiritler), enjeksiyonluk çözeltiler, göz, kulak ve buruna uygulanan çözeltiler, K ‹ T A P inhalasyon çözeltileri, a¤›z bofllu¤una uygulanan çözeltiler, deriye uygulanan çözeltiler, rektal ve vajinal çözeltiler olarak s›n›fland›r›lm›flt›r. Bütün ilaçlar gibi, çözeltilerin de raf ömrü boyunca ve hasta kullan›m›na ulaflaTELEV‹ZYON na kadar etkin, stabil ve güvenilir olmalar› gerekmektedir. Aksine bir kay›t yoksa 25°C’yi geçmeyen s›cakl›kta ve ›fl›ktan uzakta saklanmal›d›
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
Bitkisel kaynakl› ilaç flekilleri ile ilgili daha detayl› bilgilere www.rxmediapharma.com ad‹NTERNET resinden ulaflabilirsiniz. Dozaj fiekli
‹çeri¤i
Çözelti
1 damla 1.76 mg Sinameki Ekstresi içerir.
Çözelti
100 mL damla 4.0 g ginkgo biloba yapraklar› kuru ekstresi içerir.
Çözelti
100 mL çözelti: 75.6 mL Echinacea purpurae bitkisinin çiçekli taze toprak üstü k›s›mlar›ndan preslenerek elde edilen özsuyu ve 24.4 ml Etanol (%90) içerir.
Çözelti
100 g çözelti: 9 g Vitex agnus castus meyvesinin (Hay›t a¤ac›) tentürü (1:5), su ve etanol içerir. 50 mL’de: Fucus vesiculosus L (Deniz yosunu), Rhamnus frabgula L (Barut a¤ac›), Betula alba L (Hufl a¤ac›), Foeniculum vulgare Mill (rezene), bitkisel gliserin ve distile su içerir.
Çözelti
Çözelti-Bu¤u 48 mL çözelti; 0.8 g mentol, 2 g ökaliptol, 0.80 g gomenol, 2.0 g terebentin esans›, 20.0 g benjuan tentürü ve alkol içerir. Çözelti-Bu¤u 40 g çözelti; 1.0 g mentol, 2.0 g ökaliptol, 2.0 g nane esans›, 2.0 g reaktifiye terementi esans› ve 33.0 g alkol içerir. Çözelti-Bu¤u 40 g çözelti; %5 ökaliptol, %2.5 mentol, gomenol esans›, çam esans›, gome benjoin, etanol ve distile su içerir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Tablo 3.1 Oral çözelti formülasyonlar›na örnekler
Bu¤u: Yüksek buharlaflma kabiliyeti olan maddelerin (kafur, mentol, gibi) ateflte tutularak veya s›cak suya boflalt›larak meydana gelen buhar›n teneffüs edilmesidir.
66
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Basit fiurup-Sirop slmpleSirupus simplex T.K. (1954) ve Türk Farmakopesi (1974) Formül: fieker 64k, Su 36k, Haz›rlan››fl›: Daras› al›nm›fl bir kap içerisinde fleker su ile yüksek olmayan bir ›s›da su banyosunda eritilir. Sonra devaml› olarak kar›flt›rarak bir tafl›m kaynat›l›r. Buharlafl›p azalan suyun yerine kaynar su ilave edilir. S›cak iken bezden geçirilir veya süzülür. Is›n›n olumsuz etkisi nedeni ile USP metoduna göre basit flurup ›s›t›lmadan, Perkolasyon metoduna göre haz›rlanmaktad›r Basit fiurup(BP 2008) fieker 667g Saf su y.rn. 1000g için fieker suda çözünene kadar ›s›t›l›r ve kaynar su ile istenilen hacme tamamlan›r. Gerekti¤inde bir veya birkaç koruyucu ilave edilebilir.
fiuruplar Etken madde veya aromatize edici maddeler içeren sakkaroz veya di¤er flekerlerin sudaki konsantre çözeltileridir. Yaln›zca flekerin suda çözündürülmesi ile haz›rlanan fluruplara “basit flurup” denir. fiuruplar›n haz›rlanmas›nda kontaminasyonu önlemek amac› ile çok temiz çal›fl›lmas› gerekir. Baflka bir kay›t yoksa sanayide haz›rlanan flurup temiz bir membran filtreden, laboratuvarda ise temiz çift kat tülbentten süzülür. Haz›rlanmas› için fleker kapakl› erlende hafif ›s›da, su içersinde çözündürülüp bir tafl›m kaynat›l›r. Taze haz›rlanm›fl s›cak distile su ile istenilen hacime tamamlan›r. fiuruplar›n haz›rlanma flekilleri; 1. Çözündürme yöntemi ile haz›rlanan fluruplar; a. S›cakta (basit flurup, kodein flurubu) b. So¤ukta ( turunç çiçe¤i flurubu) 2. Kimyasal reaksiyon ile haz›rlananlar, 3. Bitki ekstreleri ile haz›rlananlar ( akdiken flurubu), 4. Bitki maserasyonu, dijestiyonu ve perkolasyonu ile haz›rlananlar, 5. Ekstre ve tentürler ile haz›rlanan fluruplar fiuruplar tatl› ve viskoz çözeltilerdir ve tatland›r›c› olarak USP 31’e göre % 85 a/h fleker içerirler. fiuruplara fleker ve di¤er tatland›r›c›lar›n yan› s›ra kristallenmeyi engellemek, çözünürlü¤ü ve tad› de¤ifltirmek için sorbitol veya gliserin ve koku vermek için aromatik maddeler ilave edilir. Diyabetli kifliler için haz›rlanan fluruplarda tatland›r›c› olarak sorbitol veya yapay tatland›r›c› (aspartam veya sakkarin) kullan›l›r. fiekerin sulu çözeltilerinin bozulmas› hidroliz ve fermantasyonla olur. fieker konsantrasyonu farmakopelerde belirtilen oranlarda oldu¤unda ortamda mikroorganizma üreyemez. Ancak fleker konsantrasyonu düfltü¤ünde üreme bafllar ve önlem olarak koruyucu ilavesi gerekir. En çok kullan›lan koruyucular, metil paraben (%0.1), propil paraben (%0.05), butil parabenler (%0.02), benzoik asit, sodyum benzoat (%0.1-0.2), alkol (% 1 0-20) ve g1iserindir(%45). fiuruplarda alkol miktar› fazla olunca fleker kristallenir. fiuruplar çok dozlu fliflelerde ambalajlan›rlar ve belli bir dozu ölçen kafl›k veya ölçek ile al›n›rlar. Saklama flartlar› ve di¤er özellikleri farmakope standartlar›na uygun olmal›d›r. fiuruplar›n haz›rlan›fl örnekleri: Ahududu flurubu T.K. (1954) Haz›rlan›fl›: Taze, k›rm›z› a¤aç çile¤i ezilir, üzeri hafifçe örtülür ve al›nan bir numune, yar›s› kadar etanolle kar›flt›r›ld›¤›nda bulan›kl›k meydana getirmeyinceye kadar oda ›s›s›nda b›rak›l›r. Kütle s›k›l›p, usare durulma¤a b›rak›l›r, süzülür. Tamamiyle berrak olan usareye fleker ilavesi ile flurup yap›l›r. ‹peka flurubu veya oral ipeka çözeltisi (USP 31/NF26) haz›rlan›fl›: Perkolasyonla haz›rlanan bir fluruptur. Toz ipeka 3 hacim alkol ve 1 hacim su ile 72 saat maserasyon ve perkolasyona b›rak›l›r. Perkola 60°C’yi geçmeyen s›cakl›kta vakum alt›nda uçurularak 70 mL’ye getirilir ve 140 mL su ilave edilir, bir gece bekletilir ve süzülür. Filtre üstündeki bakiye y›kanarak süzüntüye ilave edilir ve sonra hepsi 40 mL kalana kadar uçurulur. Bu çözeltiye 2.5 mL hidroklorik asit ve 20 mL alkol ilave edilir, kar›flt›r›l›r ve süzülür. Filtre üzerindeki çökelti, 30 hacim alkol + 3.5 hacim hidroklorik asit + 66.5 hacim su kar›fl›m› ile y›kan›r. 70 mL süzüntüye 100 mL gliserin ve 1000 mL’ye tamamlamak üzere yeterli miktar flurup ilave edilir ve kar›flt›r›l›r.
67
3. Ünite - Bitkisel Hammaddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas›
Farmakope
fiurup Formülasyonu
T.K. (1954)
Ahududu flurubu -A¤aç çile¤i, Formül: A¤aç çile¤i usaresi 7 k, fieker 13 k
T.K. (1954)
Akdiken flurubu, Formül: Akdiken usaresi 7 k, fieker 13 k
T.K. (1954)
Hatmi flurubu, Formül: Hatmi kökü 2.5 k, etanol (%90) 2 k, fleker ve su y.m.
T.K. (1954)
Nane flurubu, Formül: Nane yapra¤› 2k, etanol (%90) 1 k, fleker ve su y.m.
T.K. (1954)
Tolu flurubu, Formül: Tolu balsam› 5 k, su 100 k, fleker y.m.
BP 2008
Tatl› tolu çözeltisi, Formül: Sinamik asit 5.0 g, benzoik asit 2.5 g, etil sinamat 0.3 g, vanilin 0.1 g, tarç›n esans› 0.02 mL, fleker 500 g, alkol (%96) 350 mL, su y.m. 1000 mL
BP 2008
Tolu flurubu, Formül: Tatl› tolu çözeltisi 100 mL, flurup y.m. 1000 mL
BP 2008
Limon fiurubu, Formül: Limon spiriti 5 mL, sitrik asit monohidrat 25 g, invert flurup 100 mL, flurup k.m. 1000 mL
BP 2008
Portakal flurubu, Formül: Portakal tentürü 60 mL, flurup y.m. 1000 mL
USP 31/NF26
Senna flurubu veya oral senna çözeltisi, Formül: Senna s›v› ekstresi 250 mL, esans k.m., fleker 635 g, distile su y.m. 1000mL
USP 31/NF26
Tolu balsam› flurubu, Formül: Tolu balsam› tentürü 50 mL, magnezyum karbonat 10 g, fleker 820 g, distile su y.m. 1000 mL
USP 31/NF26
Portakal flurubu, Formül: Portakal kabu¤u tentürü 60 mL, anhidr sitrik asit 5 g, talk 15 g, fleker 822 g, distile su y.m. 1000 mL
USP 31/NF26
‹peka flurubu veya oral ipeka çözeltisi, Formül: Toz ipeka 70 g, gliserin 100 mL, flurup y.m. 1000 mL
Piyasada bulunan bitkisel kökenli baz› flurup formülasyonlar› 5 ml flurup: 45mg Sodyum bikarbonat, 0.00075 Dereotu ya¤›, 0.000375 Anason ya¤›, 0.000375 ml Karaman Kimyon ya¤›, 0.5 mg Nane ucucu ya¤› ve fiekerli su içerir
Spiritler Esansl› Solusyonlar, Esansl› Tentürler, Tinctura Olei, Esprit, Spiritus, Teinture d’essence ad› ile de tan›mlan›r. Bir veya daha fazla maddenin %96’1›k veya seyreltik alkoldeki çözeltileridir. Haricen veya dahilen kullan›lan kat› maddeleri çözündürme veya s›v› maddelerin biribiri ile kar›flt›r›lmas› ile haz›rlanan güzel kokulu, alkollü veya hidroalkollü solusyonlard›r. Esanslar›n birço¤unun alkoldeki solusyonlar› da bu isim ile bilinir. Baz› spiritler koku verici, lezzet düzeltici preparatlar olarak kullan›l›r; di¤erlerinin ise tedavi edici etkileri vard›r. Reçeteler haz›rlan›rken bu grup preparatlar içerdikleri alkol nedeni ile formüllere so¤uk halde ilave edilmelidir. Spiritler, buharlaflma ile meydana gelecek kayb› önlemek ve oksidasyon de¤iflmelerini azaltmak için a¤z› s›k› kapal›, ›fl›k geçirmeyen renkli kaplarda ve serin yerde saklanmal›d›r.
Tablo 3.2 Farmakopelerde kay›tl› bitkisel kökenli baz› flurup formülasyonlar›
k: k›s›m anlam›na gelen ve gram olarak kabul edilen k›saltmad›r.
68
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
y.m.: “Yeter Miktar” anlam›na gelen k›saltmad›r.
Nane spiriti (BP 2008) Nane esans› 100 mL Alkol (%90’1›k) y.m. 1000 mL Haz›rlanmas›: Nane esans› bir miktar % 90’1›k alkolde çözündürülür ve sonra alkolle istenilen hacme tamamlan›r. E¤er çözelti berrak de¤ilse saf ve steril talk ile çalkalan›r ve süzülür. Limon spiriti (BP 2008) Limon esans› (terpensiz) 100 mL Alkol (%96) y.m. 1000 mL Limon flurubu haz›rlanmas›nda kullan›l›r.
Eliksirler ‹ksir, Elixir, Elixiria, Aliksir ad› ile de tan›mlanmaktad›r. A¤›z yolu ile kullan›lan, fleker veya di¤er bir tad maddesi ile tadland›r›lm›fl; su, alkol, aromatik su veya aromatik bir madde içeren berrak, solusyon flekilli preparatlard›r. Eliksirde çözücü olarak, alkol ve sudan baflka; gliserin ve flurup bulunur. Tad ve aromatik kokular› nedeni ile s›va¤ olarak ve ayr›ca tedavi gayesi ile kullan›l›r. Etken madde içeren t›bbi eliksirler oldu¤u gibi s›va¤ olarak kullan›lan eliksir formülleri de vard›r. S›va¤ olarak kullan›lan eliksirlere Aromatik Eliksir; ilaçl› eliksirlere de Pepsin Eliksiri örnek olarak gösterilebilir. Eliksir formüllerinde alkol kayb›n› önlemek için a¤z› iyi kapal›, tercihan renkli fliflelerde ve serin yerde saklanmas› gerekir. Eliksir formülü örne¤i: Her 7.5ml: 250 mg Liyofilize Royal Jelly (Ar› Sütü) 3X -%4.2 10-HAD, 125 mg Guarana See (Brezilya Kakaosu tohumu), 125 mg Spanish Bee Pollen (‹spanya Ar› Poleni), 50 mg Korean Ginseng (Kore Ginsengi), 50 mg Siberian Ginseng (Sibirya Ginsengi), 50 mg American Ginseng (Amerika Ginsengi) ihtiva eder. Vücut enerji ve dayan›kl›l›¤›n› art›r›r.
Posyonlar Bir veya birkaç etken madde ile fleker ihtiva eden sulu preparatlard›r. Uzun süre stabil kalabilmeleri için, koruyucu olarak sodyum benzoat ve nipa esterleri kullan›l›r. Posyonlarda ilk önce flurup tart›l›r ve üzerine s›va¤ ilave edilir. Formülde esans, tentür veya uçucu madde varsa bunlar önce flurup ile kar›flt›r›l›r. S›va¤da çözünmeyen etken maddeler toz edilir ve en son ilave edilir. Posyonlardaki bulan›kl›k tedavi de¤eri olmayan maddelere ait ise süzülmesi flartt›r. Kolay ve çabuk bozulurlar. Taze haz›rlan›p kullan›lmal›d›rlar. Örnek preparat: Kardiyal posyon Nane suyu Melisa suyu Tarç›n suyu aa 45.00 g Turunç çiçe¤i suyu Basit flurup 20.00 g Haz›rlan›fl›: Nane suyu, melisa suyu, tarç›n suyu ve turunç çiçe¤i suyu ayr› ayr› tart›l›p kar›flt›r›l›r. Kar›fl›m üzerine basit flurup ilave edilir.
3. Ünite - Bitkisel Hammaddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas›
69
Yar› Kat› Preparatlar Bu grup preparatlar merhemler, patlar, kremler, sabunlar, yak›lar ve baz› jel fleklindeki farmasötik formülleri kapsar. Uyguland›klar› cilt üzerinde y›kan›ncaya veya silininceye kadar geçen süre içinde kal›rlar. Yar› kat› preparatlardan baz›lar› cilde uygulanan etken maddeler için s›va¤ olarak kullan›l›r. Ayr›ca yumuflat›c›, koruyucu, örtücü amaçla da s›va¤ olarak verilmektedirler. Bu preparatlar, etken maddenin s›va¤ içindeki da¤›l›m flekline göre, etken maddenin çözündü¤ü, süspansiyon ve emülsiyon tipi formülasyonlar olarak haz›rlan›rlar.
Merhemler Deri veya vücut boflluklar›na uygulanan, oda s›cakl›¤›nda yar› kat›, vücut s›cakl›¤›nda ak›flkanlaflan tek veya iki fazl› ilaç flekilleridir. Etkin madde çözünmüfl veya emülsiyon ya da süspansiyon fleklinde da¤›lm›fl halde bulunur. Bir merhem formülünde bafll›ca iki k›s›m vard›r: etken madde veya maddeler, s›va¤ (baz, excipient). Etken maddeyi tafl›yan ortama s›va¤ denir ve bu merhem s›va¤› ayn› zamanda etkin madde içermeyen bir merhemdir.
Jeller Do¤al veya sentetik zamklardan meydana gelen üç boyutlu polimer yap›l› esas bir kütle içinde, kat› veya s›v› bir faz›n da¤›l›m› ile oluflan yar› kat› preparatlard›r. Jeller de etken maddelerin deriye uygulanmas› için, merhemler gibi tafl›y›c›/s›va¤ olarak kullan›labilirler. Jeller küçük kat› madde veya çözünmeyen parçac›klar›n›n s›v› ortamda da¤›lmas› ile oluflmufllard›r. Jel oluflturmak üzere kullan›lan maddeler: Proteinler (Kollajen, Jelatin), Polisakkaritler (Aljinatlar, Agar, Karragen, Kitozan, Glisirizin), Yar› sentetik polimerler (Sodyum karboksimetilselüloz, Hidroksipropilselüloz, Metil selüloz ve Hidroksipropilmetilselüloz), Sentetik polimerler (Polivinil Alkol, Poliakrilik asit kopolimerleri, Poliakrilamitler, Poloksamerler). Dozaj fiekli
‹çeri¤i
Merhem
1 g merhem 10 mg Centella asiatica ekstresi, lavanta esans› ve ›t›r esans› içerir.
Pomad
100 g pomad; 25 g Hamamelis virginiana distilat› içerir.
Pomad
50.00 g pomad; 3.0 g kafur, 0.5 g mentol 1.75 g kapsikum oleoresin, 1.25 g kekik ya¤› 1.25 g terebentin ya¤›, 1.25 g ökaliptüs ya¤›, 0.50 g lavanta ya¤› içerir.
Jel
75 mL jel; 1.5 g glucosamine sülfat, 1.2 g chondroitin sülfat, zencefil ya¤›, lavanta ya¤›, rezene ya¤›, ceviz ya¤›, nane ya¤›, okaliptus ya¤› ve portakal ya¤› içerir.
Jel
30 mL jel; Calendula officinalis (%1.66), Malva silvestris (%1.66), Tilia cordata (%1.66), Mentha piperita (%0.1), Aloe barbadensis (%0.1), pantenol (%0.66), hidrolize glikozaminoglikan (%0.1) içerir.
Jel
1 g Jel; 100 mg Extractum Cepae ( Allium cepae- So¤an zar›), 50 IU Heparin, 10 mg Allantoin içerir.
Emülsiyon
120 mL emülsiyon; 60 mL hint ya¤›, 30 g arap zamk›, distile su q.s. 120 mL, sodyum sakarin, portakal esans›, muz esans› ve metil selüloz içerir.
Yak›
1 adet yak›: 47.52 mg kapsikum oleoresin’i (3.8 mg kapsaisin) içerir.
Sak›z
Ar› sütü, Ginseng ve kafein içerir.
Tablo 3.3 Bitkisel kökenli baz› merhem, pomad, losyon, jel ve emülsiyon formülasyonlar›
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
70
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i D‹KKAT
D‹KKAT
Kremler
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE Opak görünüfllü yar› kat› emülsiyon sistemleridir. K›vam ve viskoziteleri emülsiyonun tipine (s/y veya y/s oldu¤una göre ) ve ayr›ca iç fazdaki kat› maddelerin yap›s›na göre de¤iflir. AMAÇLARIMIZ
Sabunlar
K ‹ T A P q.s.: Latincesi “quantum
Tsufficiant” E L E V ‹ Z Yolan O N “kâfi miktar” anlam›ndaki k›saltmad›r.
Cilt temizli¤i ve deri, saç vb. organlar›n tedavisinde kullan›l›rlar (kükürtlü, katranK ‹ T A P l› sabunlar vb.). Çok fazla say›da bitkisel ürün kullan›larak haz›rlanan sabun formülasyonlar› vard›r.
Yak›lar
TELEV‹ZYON
Ya¤ asitlerinin kurflun oksitle oluflturdu¤u sabunlard›r.
‹NTERNET
RxMediaPharma@ ‹nteraktif ‹laç Bilgi Kayna¤›, www.rxmediapharma.com ‹ N T E R N 2009 ET
SIRA S‹ZDE
Bitkisel ürünleri farmasötik flekil haline getirmenin yararlar› nelerdir? SIRA S‹ZDE
3
Kat› Preparatlar
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Tozlar S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Pulvis, Poudre, ad› ile de isimlendirilen tozlar, haricen (serpme sureti ile) S O RPowder U ve dahilen (kafl›k ölçüsü ile) kullan›lan; partikül büyüklü¤üne göre de kaba, ince veya mikronize flekilde toz edilmifl iki veya daha fazla say›da etken madde ile yarD ‹ K K A Thomojen kar›fl›mlar›d›r. Toz preparatlar çeflitli flekillerde gruplad›mc› maddelerin n›r. Kullan›l›fl flekline göre: 1. Oral yoldan, 2. Haricen kullan›lan ilaç flekilleri olarak SIRA S‹ZDE gruplan›r. Formüllerindeki etken madde say›s›na göre; bir tek etken madde içerenlere basit tozlar, birden fazla say›da etken madde içerenlere de bileflik tozlar denir.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
fiekil 3.8 Farkl› ilaç flekilleri.
AMAÇLARIMIZ Granüleler
Do¤rudan do¤ruya ilaç olarak veya tabletlerin haz›rlanmas›nda ön basamak olarak kullan›lan birbirine kenetlenmifl asimetrik agregatlard›r. Granüle çekirde¤i az veya K ‹ T A P çok poröz, kürevi ve silindir fleklinde olabilir. Birden fazla küçük çekirdekten oluflur. Toz maddelerle çeflitli flekil ve görünüflte haz›rlanan farkl› parça büyüklü¤ünde agregatlard›r. Kuru granülasyon ve yafl granülasyon tekni¤i ile haz›rlan›rlar. TELEV‹ZYON Granüleler direkt olarak da safleler/paketler içinde de verilebilirler. 25°C’yi geçmeyen oda s›cakl›¤›nda, nemden korunarak ambalajlar›nda saklanmal›d›r.
Tabletler‹ N T E R N E T Etken madde veya etken madde kar›fl›mlar›n›n direkt olarak veya özel baz› yöntemlerle formülasyonu yap›ld›ktan sonra, özel makinelerde s›k›flt›r›lmas› ile haz›rlanan, farkl› büyüklük ve flekilde kat› içinde kat› grubuna dahil çok fazl› ilaç flekilleridir. K›sa tan›m›yla bas›nçla flekillendirilmifl kat› preparatlard›r. Bir veya daha fazla etken madde ile yard›mc› maddeler içerirler. Etken madde veya etken madde kar›fl›mlar›
3. Ünite - Bitkisel Hammaddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas›
71
üzerine bas›nç uyguland›¤›nda maddelerin birbirleri ile kenetlenip dayan›kl› flekil alabilmesi için etken madde veya kar›fl›mlar›n›n plastik nitelik göstermeleri gerekir. Plastik niteli¤i olmayan maddeler bas›nç uygulanarak gerekti¤i gibi flekillendirilemezler. Kohesif özelli¤i az olan bu maddelerden tablet haz›rlayabilmek için maddeler önce granüle haline getirilir. Tablet tipleri: Midede da¤›lan tabletler (konvansiyonel tabletler), Çi¤neme tabletleri, Dilalt› tabletleri, Pastil tipi tabletler, Çözelti tipi tabletler, Derialt› Tabletleri, Efervesan tabletler, Yüzeyi kapl› tabletler (Film kaplama, fieker kaplama-Draje) ve Vajinal tabletlerdir. Haz›rlama teknikleri: Etken maddenin özelliklerine, birden fazla etken madde varsa bunlar›n birbirleri ile olan etkileflme durumlar›na, tablette hedeflenen amaca göre (ani etki, sürekli etki gibi) de¤iflebilir. Buna göre seçilecek teknikler iki grup alt›nda toplan›r; 1. Direkt bas›nçla tablet haz›rlama yöntemi, 2. Granülasyondan sonra bas›nçla tablet haz›rlama yöntemi; a) Kuru granülasyondan sonra b) Yafl granülasyondan sonra
Kaplanm›fl Tabletler ‹stenmeyen lezzet ve kokuyu maskelemek, etken maddeyi korumak, geçimsizlik gösteren maddeyi ay›rmak, etken maddenin serbestleflmesini kontrol etmek ve ayr›ca iyi bir görünüm sa¤lamak amac›yla kaplan›r. Kaplamada kullan›lan maddeler fleker (fleker kapl› tablet, draje), suda çözünen film oluflturucu maddeler (film kapl› tablet) veya mide vasat›na dayan›kl›, barsakta da¤›lan maddeler (enterik kaplama) olarak s›n›fland›r›l›r. Dozaj fiekli
‹çeri¤i
Toz
Bir bardakl›k toz; 1.5 g standardize Garcinia cambogia’dan elde edilen 750 mg hidroksisitrik asit içerir.
Granül
Bir ölçek granüle (5 g); 2.60 g Plantaginis semen ovatae, 0.11 g Plantaginis teate ovatae, 0.62 g Sennae fructus angustifoliae, kimyon ya¤›, adaçay› ya¤›, nane ya¤›, demir oksit ve fleker içerir.
Granül
5 g granül içinde: 3.25 g Plantago ovata Forsskal bitkinsin tohumlar› (Ispagula tohumlar›) ve 0.11 g Plantago ovata Forsskal bitkisinin tohum kabuklar›ndan elde edilen toz, kimyon ya¤›, adaçay› ya¤›, nane ya¤›, arap zamk› ve titanyum dioksit içerir.
Tablet
Beher tablet; 180 mg bitkisel kömür, 50 mg kükürt, 105 mg senne yapra¤› tozu, 25 mg rubarb ekstresi, 0,5 mg nane esans› ve 0,5 mg rezene esans› içerir.
Film tablet
Bir film tablet; 19.2mg Ginkgo glikozidleri, 80 mg Ginkgo biloba yapraklar› kuru ekstresi titan dioksit, sar› demiroksit içerir.
Enterik tablet
Bir enterik tablet; 20 mg Sennosid B’ye eflde¤er Senna ekstresi, fleker ve titan dioksit içerir
Tablet
Bir tablet; 90.0 mg Standardize edilmifl Camellia sinensis (yeflil çay) ve 50.0 g kafeine eflde¤er kola nitida (Cola nut) ekstresi içerir.
Tablet
Bir tablet; 200.0 mg enginar ekstresi içerir.
Tablo 3.4 Bitkisel kökenli baz› toz, granül, tablet, draje ve pastil formülasyonlar›
72
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Tablo 3.4 Devam›
Tablet
Bir tablet; 200.0 mg enginar ekstresi içerir.
Film Tablet
Her film tablet; 4.0 mg Vitex agnus-castus L. meyvalar›n›n kuru ekstresi içerir.
Tablet
Bir tablet; 1.0 mg Chlorella (Yeflil alg›) ihtiva içerir.
Tablet
Bir tablet; 160.0 mg Antosiyanidin (Üzüm çekirde¤i ve yaban mersini ekstrelerinden elde edilen) içerir.
Tablet
‹ki tablet; 60.0 mg Ginkgo Biloba (Japon eri¤i), 100 mg Gotu Kola, 250 mg Kara çam kabu¤u ekstresi, 25 mg K›rm›z› biber içerir.
Tablet
Bir tablet; 80.0 mg Yaban mersini meyvesi ekstresi, 180 mg yaban mersini konsantresi, 5 mg Beta-karoten içerir.
Draje
Bir draje; 12.0 mg Senna glikozidleri, titan dioksid ve demir oksid içerir.
Draje
Bir draje; 400 mg enginar yapraklar› kuru ekstresi ve titanyum dioksit içerir.
Draje
Enterik kapl› bir draje. 66 mg kurutulmufl sar›msak tozu (0.3 mg allicin) içerir.
Pastil
50 g formülasyonda; 0.07 g ökaliptus esans›, 0.10 g mentol, arap zamk›, fleker, jelatin, gliserin, boya (indigo carmine, tartrazine) içerir.
Kapsüller (Capsulae gelatinae, Capsulae gelatinosae, Capsules gelatineuses, Gelules) Esas maddesi jelâtin olan de¤iflik görünüfl, flekil, renk ve büyüklükte sert veya yumuflak muhafazalard›r. Kapsüller, ilaçlar›n a¤›z yolu ile kolay al›nmas›n› sa¤lar ve içlerinde bulunan maddelerin güzel olmayan koku ve lezzetleri gizlerler. Toz kütle özel kapsül dolgu makinelerinde kapsüllerin içine doldurulur. ‹çlerine s›v› veya kat› haldeki etken ve yard›mc› maddeler konulabilir. Jelâtin kapsüller: Sert ve yumuflak jelâtin kapsüller olmak üzere iki çeflittir. Sert Jelâtin Kapsüller: Hastaya tek ve tam doz halinde ilaç verilmesine yarar. Toz halindeki ilaçlar›n birbiri ile geçimsiz olan maddelerin ayr› ayr› ya da granül, granüle, mikrokapsül veya tablet flekillerinde verilebilece¤i de¤iflik büyüklük ve renkte silindir fleklinde üst üste gelip yerleflebilen çaplar› farkl› büyüklükte iki parçadan yap›lm›fl muhafazalard›r. Sert jelâtin kapsüller, jelâtin, arap zamk›, boya ve su kar›fl›m›ndan özel teknikler ve özel makinelerle haz›rlan›r. Kapsüllerin üst parças›n›n çap› alt k›s›mdan daha genifl, fakat yüksekli¤i daha k›sad›r. Büyüklükleri, hacimlerinin alabilece¤i distile su miktar›na göre (8) tip olarak numaralanm›flt›r, numara de¤erleri büyüdükçe hacimleri küçülür. Yumuflak Jelâtin Kapsüller: Yuvarlak veya oval flekilli, elastiki, güzel renkli oral yolla kullan›lan ilaç flekilleridir. fiekil, büyüklük ve renk bak›m›ndan çok çeflitleri vard›r. Sert jelâtin kapsüllere göre daha kolayca yutulabilir. Haz›rlan›fllar› özel teknik ve alete ihtiyaç gösterir. Bu kapsüllerde bal›k ya¤›, ya¤da eriyen vitamin preparatlar›, çözelti, süspansiyon veya emülsiyon fleklindeki formüller verilebilir.
73
3. Ünite - Bitkisel Hammaddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas›
Dozaj fiekli Sert jelatin kapsül
‹çeri¤i Enterik kapl› 1 sert jelatin kapsül; Nane ya¤› 187 mg ve boyar madde: ‹ndigotin (E132) ve titanyum dioksit (E171) içerir.
Kapsül
Bir kapsül; 50.0 mg Vitamin B6, 150.0 mg Tanacetum parthenium (yaprak), 75.0 mg Magnesium sitrat, 50.0 mg Riboflavin, 75.0 mg Scutellaria lateriflora (herba) ve 50.0 mg Vitamin B1 içerir.
Kapsül
Her kapsül; 520 mg Serenoa repens, 99 mg bitkisel kapsül kabu¤u, 5 mg magnezyum stearate içerir.
Kapsül
Bir kapsül; 205 mg Ar› Poleni, 160 mg Gotu Kola, 60 mg Ginkgo biloba (%24), 25 mg Siberian Ginseng Ext., 10 mg Royal jelly içerir.
Kapsül
Bir kapsül: 250 mg %100 saf Propolis ve 300 mg Kuflburnu içerir.
Kapsül
Her iki kapsül: 175 mg Deve dikeni tohum ekstresi içerir.
Kapsül
Bir kapsül; 175 mg Milk Thistle Deve Dikeni Ekstresi (%80 Silymarin içerir), 85 mg Dandelion Root Karahindiba, 60 mg Ginger Root Zencefil, 60 mg Burdock Root Dul Avrat Otu, 35 mg Parsley Root Maydanoz, 60 mg Black Root Radish Siyah Turp içerir.
Kapsül
Bir kapsül; 140 mg Standardize Ay› üzümü Ekstresi, 70 mg Ard›ç Meyvas›, 70 mg Parmak otu, 70 mg Maydanoz, 70 mg Hatmi Kökü, 70 mg Zencefil içerir.
Kapsül
Her bir kapsül; 250 mg Zencefil rizomu içerir.
Kapsül
Her Kapsül; 100 mg Ekinezya (Echinacea purpurea) bitkisi kuru ektresi, 50 mg Kedi pençesi (Uncaria tomentosa) kabu¤u ekstresi, 50 mg Acerola (Malphigia punicifolia) meyveleri kuru ekstresi, 50 mg Kuflburnu (Rosa Canina) meyveleri kuru ekstresi, 20 mg Ekinezya (Echinacea purpurea) bitkisi kuru ekstresi ve 20 mg Ekinezya (Echinacea angustifolia) kök kuru ekstresi içerir.
Tablo 3.5 Bitkisel kökenli baz› kapsül formülasyonlar›
Propolis: Ar›lar›n bitki tomurcuklar› ve a¤aç kabuklar›ndan toplad›¤› reçinemsi bir maddedir.
74
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Özet
N
T›bbi bitkilerden ürün haz›rlanmas›n› tan›mlayabilmek 1 • Hastal›klar›n tedavisinde destekleyici olarak kullan›lan bitkisel ürünler baflta olmak üzere çaydan g›da deste¤ine kadar genifl bir yelpazeye sahip t›bbi bitkilerden ürün haz›rlanmas›, elde edilecek fayda aç›s›ndan son derece önemlidir. Bitkilerle tedaviden iyi sonuç al›nmas›nda etkili faktörleri dikkate alarak kullanmak gerekir.
A M A Ç
N
Bitkisel ürünlerin kullan›ma haz›rlanmas›n› aç›klayabilmek • Bitkisel ham maddelerin kullan›ma haz›rlanmas›nda yap›lan ifllemler; Distilasyon ve ekstraksiyon yöntemleri ile ürün haz›rlama (Distilasyon, Perkolasyon, Maserasyon) ve Farmasötik flekil (Çözelti, fiurup, Paranteral çözelti, Krem, Pomat, Losyon, Jel, Sabun, fiampuan, Toz, Granüle, Tablet, Kapsül, Draje, Supozituvar) haline getirmedir. Piyasada çok say›da bitkisel kaynakl› ticari ürün bulunmaktad›r.
A M A Ç
2
N
Hekim ve eczac›ya dan›flmadan bitkisel ürün kullan›m›n›n yanl›fll›¤›n› aç›klayabilmek • Bitkisel ürünler kullan›ma haz›rlanmadan önce birtak›m ifllemlere tabii tutulur. Karmafl›k ve de¤iflken yap›lar›, çok çeflitli madde içermeleri ve içeriklerinin düflük olmas› sebebiyle gelifli güzel kullan›mlar› sak›ncal›d›r. “Do¤ald›r zarars›zd›r.” söylemi ile hekim ve eczac›ya dan›flmadan bitkisel ürün kullan›m› yanl›flt›r. Bitkilerle tedavi suistimale aç›k bir aland›r. Hiç zarar› yokmufl gibi sunulan bitkisel ürünlerin kiflinin kulland›¤› sentetik ilaçlar ile etkileflimleri ve vücuttaki seyri ile ilgili ciddi sorunlar ortaya ç›kabilir.
AM A Ç
3
3. Ünite - Bitkisel Hammaddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas›
75
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi bir ekstraksiyon yöntemi de¤ildir? a. Distilasyon b. Perkolasyon c. fiurup d. Maserasyon e. Dekoksiyon 2. Distilasyon ve ekstraksiyon yöntemleri ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Bir kar›fl›mdaki farkl› kaynama noktas›na sahip bir veya birden fazla bilefleni fiziksel olarak ay›rmaya distilasyon denir. b. Bitkilerde bulunan ve çözücüde çözünen bileflikleri çözücü yard›m› ile elde etme yöntemi ekstraksiyondur. c. Sürekli bir ekstraksiyon yöntemine perkolasyon denir d. Tentürler, genellikle kuru bitkisel veya hayvansal droglardan üretilen s›v› preparatlard›r. e. ‹nfizyon, so¤ukta haz›rlanan ve çözücüsü alkol ve su olan preparatlard›r. 3. ‹nfüzyon ve dekoksiyonlarla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. ‹nfüzyon ve dekoksiyonlar taze haz›rlanmalar›na gerek yoktur. b. ‹nfüzyon ve dekoksiyonlar reçetede bir kay›t yoksa % 2 oran›nda drog kullan›larak haz›rlan›r. c. Dekoksiyonlar s›cakken pamuklu tülbetten süzülür. d. Hatmi kökü, keten tohumu gibi müsilaj ve niflasta tafl›yan droglar›n dekoksiyonlar› so¤ukta haz›rlan›r. e. ‹nfüzyonda çiçek ve yaprak k›s›mlar›, dekoksiyonda ise kabuk, kök ve gövde k›s›mlar› kullan›l›r. 4. Afla¤›dakilerden hangisi perkola haz›rlamada uygulanan ifllemlerden de¤ildir? a. Dro¤un uygun incelikte ufalanmas› b. Dro¤un çözücü ile ›slat›lmas› c. Islak dro¤un perkolatöre yerlefltirilmesi d. Perkolatörde ön maserasyon ve ak›fl h›z›n›n ayarlanmas› e. Drog ile çözücü sürekli temas etmez 5. Afla¤›dakilerden hangisi farmasötik flekil de¤ildir? a. fiurup b. Tablet c. Krem d. Ekstre e. Draje
6. fiuruplarla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Tatl› ve viskoz çözeltilerdir. b. Tatland›r›c› olarak fleker içerirler. c. Çözünürlü¤ü ve tad› de¤ifltirmek için sorbitol veya gliserin ve koku vermek için aromatik maddeler ilave edilmez. d. Diyabetli kifliler için haz›rlanan fluruplarda tatland›r›c› olarak sorbitol veya yapay tatland›r›c› (aspartam veya sakkarin) kullan›l›r. e. fiekerin sulu çözeltilerinin bozulmas› hidroliz ve fermantasyonla olur. 7. Afla¤›dakilerden hangisi yar›kat› preparatlardan de¤ildir? a. Merhemler b. Drajeler c. Jeller d. Kremler e. Sabunlar 8. Afla¤›dakilerden hangisi bitkilerle tedaviden iyi sonuç al›nmas›nda etkili bir yöntem de¤ildir? a. Do¤ru bitkinin, do¤ru zamanda toplat›m›fl olmas› b. Taze kullan›lacak bitkinin çürümeden kullan›lmas› c. Kurutulacak veya ifllemden geçirilecekse bunun uygun flekilde yap›lmas› d. Do¤ru yöntemle, do¤ru flekilde ve uygun miktar hammadde kullan›larak haz›rlanmas› ve do¤ru dozda al›nmas› e. Hekim ve eczac›ya dan›flmadan kullanmak 9. Afla¤›dakilerden hangisi kat› dozaj flekillerinden de¤ildir? a. Krem b. Toz c. Tablet d. Draje e. Kapsül 10. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel ürünlerin farmasötik flekillerinden biri de¤ildir? a. Tablet b. Kapsül c. Krem d. Çözelti e. Perkola
76
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. c
S›ra Sizde 1 Bir bitkisel ürün içindeki farkl› kaynama noktas›na sahip bir veya birden fazla bilefleni fiziksel olarak ay›rmay› sa¤lar. Bitkilerde bulunan ve çözücüde çözünen bileflikleri çözücü yard›m› ile elde etme yöntemidir. Böylece sadece bitki içindeki yararl› bileflik al›narak ilaç flekline dönüfltürülerek do¤ru flekilde kullan›ma haz›rlanabilir.
2. e 3. a
4. e 5. d 6. c 7. b 8. e 9. a 10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekstraksiyon” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Distilasyon ve Ekstraksiyon” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Maserasyon, ‹nfüzyon ve Dekoksiyon” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Perkolasyon” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Farmasötik fiekil Haline Getirme” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “fiuruplar” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yar› Kat› Preparatlar” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kat› Preparatlar” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Farmasötik fiekil Haline Getirme” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2 Kesinlikle de¤ildir. Bitkisel ürünlerin toplanmas›, saklanmas› ve kullan›ma haz›rlanmas› uzman kifliler taraf›ndan yap›lmal›d›r. Özellikle ciddi hastal›klarda mutlaka modern t›bb›n olanaklar›ndan yararlanmak gerekir. Üzerinde yeterince toksisite testleri ve klinik deneyler yap›lmam›fl veya çok uzun süredir halk aras›nda güvenli ve etkili kullan›m› bilinmeyen bitkilerle kulaktan dolma eksik bilgilerle yap›lacak tedavi giriflimi hüsranla sonuçlanabilir. Bu konuda al›nmas› gereken ilk ve en önemli önlem, tedavide kullan›m› amaçlayan her türlü t›bbi bitkisel ürünün, ister ilaç, ister t›bbi çay isterse g›da takviyesi olsun sadece eczaneler eliyle sat›lmas›n› sa¤lamak ve uzman tavsiyesi ile kullanmak olmal›d›r. S›ra Sizde 3 Bitkileri de kullanmadan önce uygun farmasötik flekillere dönüfltürmek gerekir. Bitkileri belirli ifllemlerden geçirerek farmasötik flekil (tablet, kapsül, merhem, gibi) haline getirdikten sonra kullan›lmal›d›r. Bitki farmasötik flekil haline dönüfltürülmeden önce, bitki içindeki kimyasallar, tüketme (ekstraksiyon) ve fraksiyonland›rma gibi ifllemlerle zenginlefltirilerek etkili doza ulafl›labilir. Bu flekilde haz›rlanan ürün hem standardize edilebilir hemde uygun ölçüde doze edilebilir. Direk bitkiyi kulland›¤›m›zda ise içindeki kimyasallar daha düflük dozda bulunurlar ve birden fazla bileflen ihtiva etti¤i içinde bunlar›n içinde faydal› olanlar oldu¤u gibi zararl› bileflenlerde vard›r. Aralar›nda doz ve içerik tekdüzeli¤i fark› vard›r. Bu nedenle bitkisel droglar›n kullan›ma haz›rlanmas› son derece önemlidir. Anlafl›labilece¤i gibi bir maddeyi ilaç yapan onun vücuda verilebilecek flekle sokulabilmesi, uygun dozu ve standardizasyonudur.
3. Ünite - Bitkisel Hammaddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas›
77
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Abac›o¤lu, N., Onursal, E., Hatuno¤lu, K., Abac›o¤lu, H. (2009). Güncel Farmalist 2009 - Türkiye T›bbi ‹laç Rehberi, Palme Yay›nc›l›k, Ankara. Acartürk, F., A¤beyo¤lu, ‹., Çelebi, N., De¤im, T., De¤im, Z., Do¤anay, T., Takka, S., T›rnaks›z, F.( 2007). Modern Farmasötik Teknoloji, Türk Eczac›lar› birli¤i Eczac›l›k Akademisi Yaya›n›, Ankara. Aktarlarda, baharatç›larda ve benzeri dükkanlarda sat›lmas› mahzurlu ve tehlikeli droglar (1986), Türk Eczac›lar› Birli¤i (TEB) Yay›nlar› 14, Teknik Rapor Dizisi 3, Ankara. British Pharmacopeia 2008, The Stationary Office on Behalf of the Medicines and Healthcare products Regulatory Agency (MHRA) , London. Blumenthal, M.(2000). Herbal Medicine, Expanded Commission E Monographs, American Botanical Council, Integrative Medicine Communications, USA. Çubukçu, B., Meriçli, A.H., Mat, A., Sar›yar, G., Sütlüp›nar, N., Meriçli, F. (2002). Fitoterapi, ‹stanbul Üniversitesi Yay›nlar›, ‹stanbul. Demirezer, Ö.L. (2007). Tedavide Kullan›lan Bitkiler “FFD Monograflar›” Nobel T›p Kitabevleri, ‹stanbul. EUROPAM (1998). Guidelines for Good Agricultural Practice (GAP) of Medicinal and Aromatic Plants. European Pharmacopeia 2005, 5th Edition, Council of Europea, 67075, Strasbourg Cedex, France. Food and Drug Administration (FDA) (2007). Department of Health And Human Serv›ces Rules and Regulations Vol. 72, No. 121. Geçgil, fi. (1991). Farmasötik Teknolojiye Bafllang›ç, Cihan Matbaac›l›k, ‹stanbul. Gürsoy, A. (2004). Farmasötik Teknoloji -Temel Konular ve Dozaj fiekilleri, Piksel Biliflim Matbaac›l›k Reklamc›l›k ve Filmcilik Hizmetleri Ltd. fiti., ‹stanbul. Kuruüzüm Uz, A. (2009). Bitkisel Farmasötik Ürünlerde GACP ve GMP, Modern Fitofarmakoterapi ve Do¤al Farmasötikler Vol 1(1), 54-58. Lüllmann, H., Mohr, K., Ziegler A., Bieger, D. Çevirenler: Bozkurt, A., Pekiner, C., fiahin-Erdemli, ‹., Tuncer, M., Uma, S. (2001). Renkli Farmakoloji Atlas›, Palme Yay›nc›l›k, Ankara. Ommaty, R. (2008). Vademecum- Modern ‹laç Rehberi, Medical Tribune yay›nc›l›k, ‹stanbul.
The United State Pharmacopeia/The National Formulary 2008 (USP 31, NF26), The United States Pharmacopeial Convention, 12601 Twinbrook parkway, Rockville, MD 20852. Üstünes, L.(2009). RxMediaPharma@2009 ‹nteraktif ‹laç Bilgi Kayna¤›, www.rxmediapharma.com ‹spençiyari ve T›bbi Müstahzar ‹malathaneleri Yönetmeli¤i Uygulama K›lavuzu (1994). T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤› ‹laç ve Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ü, Say›:1505, Ek 8, Ankara. Türk Farmakopesi I (2004). Avrupa Farmakopesi Adaptasyonu, Gökçe Ofset Ltd.fiti., Ankara. Türk Farmakopesi 1974, Milli E¤itim Bas›mevi, Istanbul. World Health Organization (WHO) (1997). A guide to good manufacturing practice (GMP) requirements, WHO, Cenevre. World Health Organization (WHO) (2003). WHO guidelines on good agricultural and col1ection practices (GACP) for medicinal plants, Cenevre. Yak›c›, C.(Editör), Özkan, Y. (Bölüm yazar›) (2006). Sendrom II- Eczac›l›k Terimleri Sözlü¤ü, Logos T›p yay›n›, Ankara.
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIM ALANLARI VE ET‹⁄‹
4 Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Do¤al olan her zaman güvenli de¤ildir fikrini yorumlayabilecek, Bitkilerle tedavinin avantajlar›n› ve dezavantajlar›n› aç›klayabilecek, Bitkisel ürünlerin yan etkilerini tan›mlayabilecek ve kontrendikasyonlar›n› aç›klayabilecek, gerekli bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • •
Drog, Bitkisel ‹laç Pirolizidin Türevi Alkaloidler Fonksiyonel G›da, Nutrasötik Bitkisel Ürünlerin Yan Etkileri Bitkisel Ürünlerin Kontrendikasyonlar›
• • • • •
Kalp Glikozitleri Siyanogenejik Glikozitler Aristoloik Asit Berberin, Atropin, Okzalatlar Safrol, β-Asaron, Lektinler
‹çerik Haritas›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar
• G‹R‹fi • B‹TK‹SEL ÜRÜNLER NEDEN ZARARLIDIR? • ÖNEML‹ YAN ETK‹LER‹ OLAN DO⁄AL ETK‹N B‹LEfiENLER • ÖNEML‹ YAN ETK‹LER‹ OLAN B‹TK‹SEL DORGLAR • D‹⁄ER ZEH‹RL‹ B‹TK‹LER
Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar G‹R‹fi Bitkiler, yüzy›llard›r ülkemizde ve dünyan›n pek çok ülkesinde geleneksel tedavide halk ilac›, g›da deste¤i ve bitkisel ilaç olarak yayg›n biçimde kullan›lagelmektedir. Bitkiler ve bitkisel ilaçlar hakk›nda pek çok kifli do¤al olan güvenlidir gibi yanl›fl bir düflünceye sahiptir. Bu düflünce tüm dünyada bu ürünlerin kullan›m›n›n h›zla artmas›na neden olmufltur. Günümüzde kronik hastal›klar›n bafll›ca hastal›k ve ölüm nedeni olmas› nedeniyle geleneksel tedavi sistemlerine özellikle de bitkisel ilaçlarla tedaviye ilgi giderek artm›fl ve bitkisel ilaçlar›n dünya ilaç pazar›ndaki yeri oldukça genifllemifltir. Avrupa Birli¤i Bilimsel Araflt›rma ve Gelifltirme Servisi (CORDIS), 2008 y›l› itibariyle tüm dünyada bitkisel ilaçlara yaklafl›k 50 milyar avro harcand›¤›n› aç›klam›flt›r. Bununla beraber, ‘’bitkiler veya bitkisel ilaçlar do¤ald›r, o nedenle güvenlidir’’ görüflünün do¤ru olmad›¤› bilimsel çal›flmalarla da kan›tlanm›flt›r. Kiflilerin doktor veya eczac› kontrolü d›fl›nda kendi kendilerine veya uzman olmayan kiflilerin tavsiyesiyle kulland›klar› bitkisel ilaçlar ve ürünler yaflamlar›n› tehlikeye sokabilecek ciddi yan etkilere yol açabilmektedirler. Ayr›ca bitkisel ürünlerin modern t›pda kullan›lan di¤er ilaçlarla etkileflebilme olas›l›¤› da unutulmamal›d›r. Bu ba¤lamda, bitkilerin ve bitkilerden elde edilen ürünlerin birçok etkin madde içerdi¤i göz önüne al›n›rsa, bunlar›n pek çok farmakolojik aktiviteden sorumlu olmalar› daha kolay anlafl›l›r. Bir bitkisel ürün bir hastal›¤› tedavi ederken, baflka bir istenmeyen durumun meydana gelmesine neden olabilir. Bu nedenle, bitkisel ürünlerin tedavi yetenekleri ve yan etkileri her zaman birlikte de¤erlendirilmelidir. Uzmanlar ‘’a¤›za al›nan her fley, baflka bir fley ile etkileflim potansiyeline sahiptir’’ diye uyar›r. A¤›zdan al›nan g›da ve bitkisel ürünler, ilaçlar gibi ayn› flekilde sindirim sistemine tafl›n›r. Bu nedenle, bir ilaç, g›da veya baflka bir bitkisel ürün ile birlikte al›nd›¤›nda, birbiriyle etkileflebilir ve metabolize olabilirler. Baz› ilaçlar vücudun besinleri absorblama yetene¤ine engel olurken, ayn› flekilde baz› bitki ve g›dalar ise bir ilac›n etkisini artt›rabilir veya azaltabilirler. Bitkisel ilaçlar›n hamileler ve süt veren anneler de kulan›lmas› sak›ncal› oldu¤u gibi bu ürünler 12 yafl alt›ndaki çocuklarda da kullan›lmamal›d›r. Çünkü çocuk-
Bitkisel ilaç: Bitkisel drog veya kar›fl›mlar›n› oldu¤u gibi veya de¤iflik preparatlar› halinde etkili k›s›m olarak tafl›yan bitmifl, etiketlenmifl t›bbi ürünleridir. Bu ürünlerde, tedavi edici etkinli¤i oldu¤u kabul edilen aktif maddelerin teflhisi ve miktar tayinleri uygun analitik metodlar kullan›larak yap›lmal›d›r. Bitkisel ilaçlarda da konvensiyonel ilaçlarda aranan kalite, güvenilirlik flartlar›n›n bulunmas› istenir.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
80
D‹KKAT T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA yap›lar› S‹ZDE lar›n fizyolojik yetiflkinlerden farkl›d›r ve metabolik enzim sistemleri tam olarak geliflmemifltir, vücut a¤›rl›klar›na göre doz ayarlamas› yap›lamad›¤› için toksik dozlara daha kolay ulafl›labilir. Ayr›ca, çok çeflitli ilaç kullanan yafll› hastalarda AMAÇLARIMIZ da ilaç etkileflimleri daha önemli ve risklidir. Yüksek tansiyon, tiroid, genifllemifl prostat bezi, depresyon veya di¤er psikiatrik problemler, fleker, kalp, Parkinson epilepsi, glokom K ‹ T AveP felç gibi herhangi bir patolojik rahats›zl›¤› olanlar bir bitkisel ürün kullanmadan önce mutlaka kendilerini tedavi eden doktora dan›flmal›d›r. Ayr›ca karfl›lafl›lan ola¤and›fl› belirtiler göz ard› edilmemeli, mutlaka doktorla paylafl›lmal›d›r. TÖzellikle E L E V ‹ Z Y O Ncerrahi müdahele geçirecek olan hastalar, bitkisel ilaç kullan›m› aç›s›ndan mutlaka sorgulanmal› ve bitkisel ilaç kullan›m›na operasyon tarihinden yaklafl›k 2-3 hafta önce son verilmelidir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹ N T E R N Ebilgi T için http://www.holisticonline.com/HerbalMed/hol_herb_med_reBu konuda ayr›nt›l› ac.htm adresine bakabilirsiniz.
B‹TK‹SEL ÜRÜNLER NEDEN ZARARLIDIR? Baz› besinlerin do¤al yollardan hastal›klar›n önlenmesi ve tedavisindeki etkinli¤inin bilimsel olarak ortaya konulmas›, sa¤l›¤›m›z›n korunmas›nda beslenme deste¤inin önemini artt›rm›flt›r. Bu nedenle, fonksiyonel g›dalar, nutrasötikler ve do¤al sa¤l›k ürünleri daha fazla tüketilir hale gelmifltir. Besleyici özellikleri d›fl›nda vücudumuza fizyolojik yararlar sa¤layan veya kronik hastal›k riskini azaltabilen besinlere fonksiyonel g›da; tek veya kar›fl›m halde bulunan bir veya birden çok bitki kimyasal›n›n bir g›da ürününün bileflimine girerek, destek veya sinerjik etkiyle kanser patojenezinde ve di¤er kronik hastal›klar›n gelifliminde koruyucu, önleyici ve muhtemelen tedavi edici etki gösteren ilaç flekillerine ise nutrasötik ad› verilmektedir. Nutrasötik hem al›fl›lagelmifl hem de farkl› (tablet, kapsül, vs.) g›da ve g›da bileflenlerini tarif ederken, fonksiyonel g›da geleneksel g›da formlar›n› ifade eder. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
Fonksiyonel SIRA g›da S‹ZDE ve nutrasötik terimleri aras›nda ne fark vard›r.? Gerek fonksiyonel g›da, gerek nutrasötik, gerekse fitofarmasötik olsun tüm bitD Ü fi Ü N E L ‹ M kisel ilaçlar›n farmakolojik etkinli¤i tafl›d›klar› aktif maddelerden ileri gelmektedir. Bitkilerin farmakolojik aktivitesinden, içerdi¤i tek bir etkin madde veya bir etkin S Osorumludur. R U madde grubu Bu aktif bileflenler sayesinde bitkiler ve bitkisel hammaddeler tedavi edici (terapötik), hastal›klardan koruyucu (profilaktik) veya toksik etki göstermektedirler. Bitkisel ürünlerin kullan›m›ndan kaynaklanan çok tehD‹KKAT likeli ve öldürücü yan etkiler rapor edilmifltir. Bu yan etkiler; bitkinin do¤rudan toksik etkileri, alerjik reaksiyonlar, kontaminasyona ba¤l› etkiler, ilaç ve di¤er bitS‹ZDE kilerle olanSIRA etkileflimler olmak üzere birkaç farkl› mekanizmaya ba¤l› olarak ortaya ç›kabilir. Ayr›ca, bitkiler ve bitkisel ürünler yan etkilerinin d›fl›nda, birbirleriyle ve ilaçlarla etkileflebilirler. Bitki-ilaç etkileflimine ait bulgular klinik raporlara daAMAÇLARIMIZ yanarak ortaya at›lm›flt›r. Örne¤in alkol, baflta antidepresanlar ile beyin ve sinir sistemini etkileyen ilaçlar olmak üzere hemen hemen her ilaç ile etkileflmektedir. Reçeteli ilaç kullan›rken alkollü içecek tüketilmemesi en do¤ru davran›flt›r. Alkollü K ‹ T A P içecekler, tedavi sürecinde benzodiazepinler, antihistaminikler, antidepresanlar, antipsikotikler, kas gevfleticiler, narkotikler ve sakinleflticiler gibi depresyon ilaçlar›n›n etkilerini artt›rma e¤ilimi gösterirler. Baz› antioksidanlar ve β-karoten, karaT E L E Valkolün ‹ Z Y O N etkisini art›r›r. Di¤er yayg›n olarak kullan›lan OTC ilaçlar› ci¤er üzerinde ile de etkileflim problemleri yaflanabilir.
N N
‹NTERNET
81
4. Ünite - Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar
Bunun yan›nda, beslenme s›ras›nda al›nan baz› bileflenlerinde yan etki riskini artt›rd›¤› anlafl›lm›flt›r. Ast›m tedavisinde kullan›lan ve ksantin yap›s›ndaki teofilin, çay, kahve, çikolata ve di¤er kafein kaynaklar›nda bulunur. Kafeinli içecekler ve ast›m ilaçlar› birlikte al›nd›¤›nda afl›r› duyarl›l›¤a neden olabilir. Baz› vitamin ve mineraller de tedavide etkilidir. Kan p›ht›laflmas›n› artt›ran ve K vitamini içeren brokoli, ›spanak ve di¤er yeflil yaprakl› sebzelerin fazla tüketilmesi, heparin, warfarin ve di¤er p›ht›laflmay› önleyici ilaçlar›n etkisini azaltabilir. Diyet lifleride ilaç emilimini etkiler. Pektin ve di¤er çözünebilen lifler populer bir a¤r› kesici olan asetaminofen emilimini azalt›r. Kepek ve di¤er çözünmeyen lifler de önemli bir kalp ilac› olan digoksin üzerine benzer etki gösterir. ‹laç etkileflim riski sadece bitkisel materyallerle s›n›rl› de¤ildir. Baz› yiyecek ve içeceklerde ilaçlarla sa¤l›¤› tehdit edecek etkileflimlere neden olmaktad›r. Antidepresanlar veya OTC preparatlar› ile birlikte kullan›lan sar› kantaron hassas baz› kiflilerde afl›r› uyar›lma, bafl dönmesi, çarp›nt› ve konfuzyona neden olmaktad›r. Ayr›ca kan bas›nc›nda afl›r› art›fl görülmektedir. Greyfurt suyu, tedavi s›ras›nda karaci¤eri etkileyerek vücut metabolizmas›nda ilaçlar›n de¤iflikli¤e u¤ramas›na neden oldu¤u için kalsiyum kanal blokörleri, östrojen içeren oral do¤um kontrol ilaçlar›, baz› psikiatrik ilaçlar ve allerjik tedavilerde kullan›lan pek çok ilaçla (terfenadine, astemizole gibi) etkileflebilmektedir. Portakal suyu ise alüminyum içeren antiasitlerle birlikte tüketilmemelidir. Alüminyumun absorbsiyonunu art›r›r. Antibiotik kullananlar portakal suyu ve süt tüketmemelidir. Portakal suyunun asitli¤i ve süt, antibioti¤in etkinli¤ini azaltmaktad›r. Yüksek K vitamini içeren yeflil yaprakl› sebzeler, kumadin kullan›rken fazla miktarda tüketilmemelidir. Bu sebzeler kan›n p›ht›laflmas›na neden olarak ilac›n etkilerini azaltabilir. Domates alerjisinin yayg›n nedeni bilefliminde çok az miktarda bulunan solanin alkaloidi, hassas kiflilerde bafl a¤r›lar›n›n da tetikçisidir. Elma, kay›s› ve ayva gibi baz› meyvelerin tohumlar›nda bulunan amigdalin, midede hidrojen siyanüre dönüflür. Bu nedenle, tohumlar›n fazla miktarda tüketilmesi siyanür zehirlenmesine neden olabilir. Ayr›ca, erik, fleftali, kay›s› çekirdekleri ç›kar›larak oluflan oyuklar amigdalin tafl›r. Fazla tüketildi¤inde amigdalin, zehirli hidrojen siyanüre dönüflebilir ve hassas kiflilerde alerjik reaksiyon oluflturabilir. Ayr›ca, safra tafl› olanlar zerdeçal tüketmekden kaç›nmal›d›r.
ÖNEML‹ YAN ETK‹LER‹ OLAN DO⁄AL ETK‹N B‹LEfiENLER Bu k›s›mda, bitkilerde görülen yan etki ve geçimsizliklerden sorumlu baz› do¤al aktif bileflenler tan›mlanm›fl, bu aktif bileflenlerin yap›lar›, farmakolojik etkileri, yan etkileri, çeflitli bitki veya ilaçlarla geçimsizlikleri ve elde edildikleri bitkiler aç›klanm›flt›r.
Resim 4.1 Vitamin ve mineral depolar›.
82
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Aristoloik Asit Aristolochiaceae familyas› bitkilerinde bulunan aristoloik asit, nitrofenantren karboksilik asit türevi olup iki ana formda görülür (aristoloik asit I ve aristoloik asit II). Aristoloik asit iki formda da karsinojenik, nefrotoksik, mutajenik, genotoksik potensiyele sahiptir. Söz konusu yan etkiler, aristoloik asit tafl›yan bitkileri uzun süre tüketenlerde görülmektedir. Aristoloik asit içeren bafll›ca bitkiler; Aristolochia clematitis, A. contorta, A. debilis, A. serpentina, A. canadense.
Atropin Solanaceae familyas› bitkilerinde bulunan atropin ve rasemik formu hiyosiyamin, oldukça toksik potansiyele sahip alkaloitlerdir. Tedavi edici dozlarda bile oldukça önemli toksik potensiyele sahip bu alkaloitlerin doz afl›m› ölümcül reaksiyonlara neden olabilmektedir. Atropin, otonom sinir sisteminin parasempatik yola¤›n›n etkisini bloke eder, doz afl›m›nda kab›zl›k, idrara ç›kamama, mukoz membranlarda ve a¤›zda kuruluk, sinirlilik, huzursuzluk, halüsinasyonlar ve haf›za kayb› gibi belirtiler görülebilir. Atropin içeren bafll›ca bitkiler; Atropa belladonna, Mandragora officinarum.
β - Asaron β-asaron, Aracaceae ve Aristolochiaceae familyalar›na dahil Acorus ve Asarum cinslerine ait birkaç bitkinin uçucu ya¤›nda bulunan potansiyel hepatokarsinojenik bir bilefliktir. Allilbenzen yap›s›ndaki bileflik, küçük dozlarda bile karaci¤er hasar›na neden olur. Bu nedenle β-asaron içeren bitkiler uzun süre kullan›lmamal›d›r. β-asaron içeren bafll›ca bitkiler; Acarus calamus, A. gramineus, Asarum canadense, A. europaeum. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
2
SIRA bitkiler S‹ZDE niçin uzun süre kullan›lmamal›d›r? β-asaron içeren
Berberin
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Berberin, Berberidaceae, Papaveraceae, Ranunculaceae, Rutaceae gibi familyalarda bulunan kuaterner alkaloiddir. Sar› renkli, ac› lezzetli berberin, antiinflamatuvar S O R etkilidir. U ve antimikrobial Berberin ve tuzlar› uterus kas›lmas›n› artt›rd›¤› için hamilelerin kullanmamas› gerekir. Saf berberin afl›r› dozda al›n›rsa kalp hasar›, nefes darl›¤›, kan bas›nc›nda düflüfle neden olur. Berberin içeren bafll›ca bitkiler; BerbeD‹KKAT ris vulgaris, Chelidonium majus, Coptis chinensis, Hydrastis canadensis, Mahonia nervosa, Phellodendron chinense.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
83
4. Ünite - Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar
Resim 4.2 Berberis vulgaris L. Kaynak: www.panoramio.com/photo
Kalp Glikozitleri Kalp glikozitleri, özellikle kalp kas›n›n fonksiyonu ve ritmini etkileyen steroid yap›s›nda glikozitlerdir. Özellikle Asclepiadaceae ve Apocynaceae familyalar›nda, nadiren de Brassicaceae, Fabaceae, Liliaceae, Ranunculaceae, Scrophulariaceae ve Tiliaceae familyalar›na ait baz› cinslerde bulunmaktad›r. Digitalis türleri, ilaç endüstrisinin kalp glikozitleri üretimi için en önemli kaynakt›r. Bunun yan›nda, Strophantus ve Convallaria türleride önemli oranda kalp glikoziti tafl›maktad›r. Kalp glikoziti tafl›yan bitkiler kalp ilaçlar› ile etkileflerek orta fliddetli zehirlenmelere neden olmakta, bu etkileflim sonucu bitkinlik, ifltahs›zl›k, bradikardi, mide bulant›s›, kusma, bafla¤r›s›, huzursuzluk, sara nöbeti, hiperkalemi gibi belirtiler görülmektedir. Kalp glikozitlerinin en önemli yan etkileri aritmi, kalp foksiyon bozukluklar› ve damar t›kan›kl›klar›, direkt olarak kalp üzerinde meydana gelmektedir. Kalp glikozitleri içeren bafll›ca bitkiler; Digitalis purpurea, Hydrastis canadensis, Convallaria majalis, Apocynum cannabinum, Asclepias tuberosa, Urginea maritima.
‹yot ‹yot, tiroid bezinin normal aktivitesi için gerekli temel eser elementtir. ‹nsan vücudunda toplam iyot miktar› 20-50 mg aras›nda de¤iflmekte ve bunun %60-80’i tiroid bezinde bulunmaktad›r. Guatr ve hipotiroid gibi iyot eksikli¤i hastal›klar›n›n tedavisinde terapötik olarak ve beslenmesinde iyot eksikli¤i olan toplumlarda endemik guatr hastal›¤›n›n tedavisinde koruyucu olarak iyot kullan›l›r. ‹yodun bol ve do¤al olarak görülen tek kayna¤› deniz yosunu ve deniz bitkileridir. ‹yot eksikli¤i veya fazlas› tiroid bezinin sa¤l›ks›z çal›flmas›na neden olur. Uzun süre afl›r› iyot tüketimi veya tiroid bezi taraf›ndan kullan›lan iyodun eksikli¤inde guatr hastal›¤› görülür. Ayr›ca, uzun zaman afl›r› iyot kullananlarda a¤›z ve bo¤az iltihaplar›, artan tükrük salg›s›, ishal, mide-barsak sorunlar›, deri döküntüleri, gözlerde tahrifl gibi belirtiler görülmektedir. Hamilelikte, afl›r› tüketim nedeniyle fetusda düflük, ölü do¤um, ayr›ca yeni do¤an ve çocuklarda zeka gerili¤i, sa¤›rl›k, flafl›l›k ve guatr hastal›¤› görülebildi¤i için kaç›n›lmal›d›r. ‹yot içeren bafll›ca bitkiler; Fucus vesiculosus, Nereocystis luetkeana, Rhodymenia palmetta.
Resim 4.3 Convallaria majalis L. Kaynak: www.lahuti.com/convallaria-majalis
84
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
SIRA S‹ZDE
3
‹yot eksikli¤iSIRA veyaS‹ZDE fazlal›l›¤› organizma için neden önemlidir, aç›klay›n›z.
Lektinler
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Lektinler özellikle Fabaceae ve Euphorbiaceae familyas› bitkilerinin tohumlar›nda yayg›n olarak görülen glikoproteinlerdir. Fitohemaglutininler olarak bilinen lektinS Oeritrositleri R U lerin bir s›n›f›, birbirine ba¤lama kapasitesine sahiptir. Pek çok lektin ba¤›fl›kl›k ve sinir sistemini uyar›c›, antikanser ve bazende toksik özelliklere sahiptir.
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
Resim 4.4
Viscum album L.
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
Kaynak: www.dinophoto.sk/medicinal
AMAÇLARIMIZ
Resim 4.5 Ricinus communis L. Kaynak: http//dtirp.dtra.mil
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Baz› toksik lektinler Viscum album yapraklar› ve Ricinus communis tohumlar›nda yo¤unlam›flt›r. Özellikle R. communis tohumlar›nda bulunan risin, hint ya¤› eldesi s›ras›nda ya¤a da geçmektedir. Eritrositlere karfl› Viscum album’un içerdi¤i lektinler (phoratoksin) oldukça toksik, barbunya ve yerf›st›¤› lektinleri orta derecede, taze fasulye ve mercimek lektinleri zay›f derecede toksiktir. Soya lektinleri ise proteaz inhibitörüdür. Piflirme s›ras›nda lektinlerin toksisitesi azal›r. Risin gibi oldukça toksik lektinlerin tüketilmesi 2-3 saat içerisinde kusma, kanl› ishal, s›v› kayb›, kalp fonksiyonlar›nda de¤ifliklik, karaci¤er nekrozu, flok ve bilinç kayb› fleklinde zehirlenme belirtilerinin görülmesine neden olur. 2-4 adet R. communis tohumu tüketilmesi mide bulant›s›, kas spazmlar› ve barsaklar›n boflalmas›na neden olurken, 8 adet tohum kal›c› organ hasar› ve ölüme neden olabilmektedir. Lektin içeren bafll›ca bitkiler; Ricinus communis, Viscum album, Phytolacca americana.
85
4. Ünite - Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar
fiekil 4.1 Alyuvarlar, akyuvarlar, trombositler. Kaynak: www.pcmd.com/alyuvar
Beyaz kan hücreleri (akyuvarlar) K›rm›z› kan hücreleri (eritrositler)
Arter Trombositler
Oksalatlar Basit dikarboksilik asit yap›s›nda (HOOC-COOH) oksalik asit tuzlar›d›r. Çözünmeyen kalsiyum ve çözünmüfl potasyum tuzlar› halinde görülürler. Güçlü ve kal›c› tadl›, önemli oranda uçucu ve renksiz kristallerdir. Serbest asitler halinde bulunurlar. Oxalidaceae, Arecaceae ve Polygonaceae familyas› bitkilerinde yayg›n olarak görülür. Kanda kalsiyumla birleflen oksalik asit çözünmeyen Ca-oksalat kristallerini oluflturur, özellikle böbreklerde biriken bu kristaller mekanik hasara yol açabilirler. Oksalik asit içeren çilek, franbuaz, ›spanak ve ravent kökü hassas kiflilerde böbrek ve safra tafllar›n› artt›rabilir, vücudun demir ve kalsiyum emilim yetene¤ini azaltabilirler. Oksalat içeren bafll›ca bitkiler; Capsella bursa-pastoris, Quillaja saponaria, Rheum officinale, R. palmatum, Rumex acetosa, R. crispus, Viburnum prunifolium.
Pirolizidin Alkaloitleri Baz› Asteraceae, Boraginaceae, Fabaceae familyas› bitkilerinde bulunan pirolizidin alkaloitleri, nesik asit ve amino alkollerden oluflan esterlerdir. Senecio alkaloitleri gibi ölümcül karaci¤er hasar›na neden olarak toplu zehirlenmelere yol açabilirler. Baz›lar› ise mutagenik ve karsinojenik etki gösterirler. Bunun yan›nda bütün pirolizidin alkaloitleri (Echinacea ssp. gibi) zehirli de¤ildir. Bu alkaloitleri içeren bitkiler geleneksel tedavide akci¤er problemleri (Borago officinalis) ve üst solunum yolu hastal›klar›nda (Tussilago farfara), ayr›ca düretik ve emanogog (Senecio aureus) olarak kullan›lmaktad›r. Pirolizidin alkaloitleri içeren bafll›ca bitkiler; Alkana tinctoria, Borago officinalis, Tussilago farfara, Senecio aureus, Eupatorium purpureum, Symphytum asperum, S. officinale.
86
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Resim 4.7
Resim 4.6 Borago officinalis L.
Senecio aureus L.
Kaynak: www.ubcbotanicalgarden.org
Kaynak: www.claytonvnps.org
SIRA S‹ZDE
4
Safrol
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE içeren droglar›n tedavide kullan›lmamalar›n›n nedeni nedir? Pirolizidin alkaloitleri
N N
Resim 4.8
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Safrol, küçük hindistan cevizi (Myristicae fragrans), tarç›n (Cinnamomum verum) ve kafur (C. camphora) uçucu ya¤lar›n›n minör, Sassafras albidum kök kabu¤u S Oana R U bileflenidir. Safrol hepatotoksik, karsinojenik ve mutajenik aktiuçucu ya¤›n›n viteye sahip allilbenzen yap›s›nda bir bileflikdir. Hindistan cevizi, tarç›n, kafur dahil baz› safrol D ‹ içeren K K A T bitkilerin fetusda DNA hasar› meydana getirebilece¤i için hamilelik süresince tüketilmesi sak›ncal›d›r. Safrol içeren bafll›ca bitkiler; Cinnamomum verum, C. camphora, Myristicae SIRA S‹ZDE fragrans, Ocimum basilicum, Sassafras albidum. AMAÇLARIMIZ
Cinnamomum verum J. Presl.
K ‹ Kaynak: T A P www.toptropicals.com K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Resim 4.9 Cinnamomum camphora (L.) Sieb.. Kaynak: www.pardeetree.com
87
4. Ünite - Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar
Salisilatlar Do¤ada salisilik asit esterleri veya tuzlar› yap›s›nda bulunan salisilatlar, sentetik yada do¤al salisinden türevlendirilen hidroksibenzoik asit türevleridir. Salix, Populus, Betula gibi pek çok bitkinin kabuk, yaprak ve çiçeklerinde bulunmaktad›r. Günümüzde hafif fliddetli a¤r›larda analjezik olarak kullan›lmaktad›r. Aspirine duyarl› kiflilerin salisilat içeren bitkileri dikkatli kullanmamas› gerekir. Do¤al bir salisilat içeren franbuaz hassas kiflilerde aspirine alerjik reaksiyon oluflturabilir. Invitro çal›flmalar salisinin fizyolojik etkilerinin asetil salisilik asitten yeterince farkl› oldu¤unu kan›tlam›flt›r. Potensiyal kan inceltici ilaçlarla aspirinin geçimsizli¤i salisilat içeren bitkilerde görülmez. Ayr›ca, aspirinin alerjik reaksiyonlar› ve Reye’s sendromu gibi yan etkileri de salisilat içeren bitkiler için geçerli de¤ildir. Salisilat içeren bitkiler bafll›ca atefl düflürücü, orta fliddetli a¤r›lar› ve iltihap giderici olarak kullan›lmaktad›r. Salisilatlar› içeren bafll›ca bitkiler; Betula pendula, B. pubescens, Filipendula ulmaria, Populus balsamifera, P. x jackii, Salix alba. Resim 4.10 Salix alba L. Kaynak: www.bomengids.nl
SIRAgerekir, S‹ZDE neden? Aspirine duyarl› kifllerin salisilat içeren bitkileri dikkatli kullanmalar›
Siyanogenetik Glikozitler
5
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Siyanogenetik glikozitler bir siyano grubu ile fleker içeren α-hidroksinitrilin β-glikoz türevleridir. Bu glikozitler hidroliz edildiklerinde hidrosiyanik asit (HCN) ile S O olarak R U birlikte bir aldehit veya keton (benzaldehit veya aseton) ve do¤al bir fleker verirler. Daha çok Rosaceae, Linaceae, Asteraceae, Fabaceae, Euphorbiaecae familyas› bitkilerinde bulunurlar. En iyi bilinen siyanogenejik glikozit kiD ‹ K K Aamigdalin T raz, elma, fleftali, armut, kay›s› gibi Rosaceae familyas› bitkilerinin meyve tohumlar›nda bulunmaktad›r. Bu tip glikozitlerin hidrolizi sonucu ortaya ç›kan HCN, inSIRA S‹ZDE sanlar ve hayvanlar için zehirlidir. HCN, pestisit olarak çeflitli parazitler ve fare gibi zararl› hayvanlar› öldürmek için kullan›l›rlar. Siyanogenetik glikozitler içeren bafll›ca bitkiler; Linum usitatissimum, Prunus AMAÇLARIMIZ amygdalus var. amara, P. laurocerasus, Sambucus nigra, Artemisia dracunculus, Foeniculum vulgare, Ocimum basilicum.
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
88
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Resim 4.12
Resim 4.11 Prunus amygdalus (L.) Batsch.
Linum usitatissimum L.
Kaynak: www.arbolesornamentales.com
Kaynak: www.hippiedippiebebe.com
Tanenler Tanenler kompleks fenolik bilefliklerin en genifl grubunu olufltururlar. En önemli biyolojik aktiviteleri tripsin ile α-amilaz isimli enzimlerin sindirimdeki aktivitesini, substratlarla kompleks teflkil ederek önlerler veya onlara ba¤lanarak protein ve niflasta sindiriminin aksamas›na yol açarlar. Ayr›ca B vitamini ile kompleks oluflturarak emilimini önlerler. En fazla tanen içeren bitki maz› mefledir (~%80), bunun yan›nda tanenler pek çok bitki ve g›dan›nda bilefliminde bulunurlar. Tanenler damarlar› ve mukozay› büzücü (astrenjan) etkilerinden ötürü bademcik, farenjit, basur ve baz› deri hastal›klar› ilaçlar›n›n bileflimine girerler. Ayr›ca bo¤az ve bademcik iltihablar›nda gargara veya a¤›z suyu, anal ak›nt›larda vajinal dufl, ishalde ise çay olarak kullan›l›rlar. Yüksek oranda tanen içeren bitkilerin sürekli tüketimi ise mide-barsak hastal›klar›, böbrek hasar› ve karaci¤erde nekroz gibi yan etkilere neden olmaktad›r. Çay taneninin yan etkisi çaya süt eklenerek azalt›labilir, çünkü sütdeki proteinler tanenleri ba¤layarak yan etkileri ortadan kald›rabilir. Tanen içeren bafll›ca bitkiler; Camelia sinensis, Castanea sativa, Eucalyptus glabulus, Hamamelis virginiana, Hypericum perforatum, Ilex paraguayensis, Krameria argentea, K. triandra, Paullinia cupana, Punica granatum, Quercus alba, Q. robur, Quillaja saponaria, Rheum officinale, R. palmatum, Rhus coriaria, R. glabra, Rumex acetosa, R. crispus, Salix alba.
Tuyon Bisiklik monoterpen yap›s›nda bir bileflik olan tuyon, çeflitli uçucu ya¤lar›n terkibinde bulunan, konvulzan ve halüsinojenik etki gösteren nörotoksik bir maddedir. Pek çok ülke tuyon içeren uçucu ya¤ tafl›yan bitkilerden oral kullan›m için haz›rlanan ürünleri s›n›rlam›flt›r. Tuyonun yan etkisi, bitkilerin alkollü ekstreleri ve uçucu ya¤lar›nda ortaya ç›kmakta, suda çözünmedi¤i için sulu ekstrelerde (çay gibi) pek fazla görülmemektedir. Tuyonca zengin ürünlerin afl›r› dozda veya uzun süre kullan›m› huzursuzluk, kusma, bafl dönmesi, titreme, böbrek hasar› ve konvulzonlara neden olmaktad›r. Tuyon içeren bafll›ca bitkiler; Artemisia absinthium, Salvia officinalis, Tanacetum vulgare, Thuja occidentalis, Platycladus orientalis.
89
4. Ünite - Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar
ÖNEML‹ YAN ETK‹LER‹ OLAN B‹TK‹SEL DROGLAR Bitkisel ürünlerin elde edildi¤i droglar›n tedavide kullan›mlar› kadar yan etkileri ve di¤er bitki ve/veya bitkisel ürün ve ilaçlarla etkileflimlerinin bilinmesi insan sa¤l›¤› aç›s›ndan çok önemlidir. Özellikle karsinojenik, hepatotoksik, mutajenik veya teratojenik oldu¤u bilinen bileflikleri içeren droglar tedavide kullan›lmamal›d›r. Bu k›s›mda, Avrupa Farmakopesi ve Alman Komisyon E monograflar› incelenerek g›da veya reçeteli/reçetesiz ilaç (OTC) olarak ya da halk aras›nda tedavi amaçl› s›kl›kla kullan›lan bitkisel droglar›n, elde edildikleri bitkiler, ait olduklar› familyalar, aktif maddeleri, potansiyel yan etkileri ve bilinen geçimsizlikleri sunulmufltur. Droglar›n s›n›fland›r›lmas›nda bilinen yan etkileri göz önüne al›nm›flt›r. fiekil 4.2 Bitkisel ürünlerde s›k görülen yan etkiler. Karsinojenik Reaksiyonlar
Solunum Sistemi Rahats›zl›klar›
Kalp Damar Sistemi Rahats›zl›klar›
Sinir Sistemi Rahats›zl›klar›
Gastrointestinal Sistem Rahats›zl›klar›
Üriner Sistem Rahats›zl›klar›
Genel Alerjik Reaksiyonlar
Karsinojenik Reaksiyonlar Alkannae radix ( Havaciva kökü) Alkanna tinctoria (L.) Tausch BORAGINACEAE Aktif bileflikler: Naftokinon türevleri (alkannin), pirolizidin alkaloitleri ve tanen tafl›maktad›r Kullan›m›: Antimikrobiyal ve yara iyilefltirici olarak kullan›l›r. Yan etkileri: Pirolizidin alkaloitleri içermesi nedeniyle hepatotoksik ve karsinojenik etki gösterebilece¤inden sadece haricen kullan›lmal›d›r. Kontrendikasyonlar›: Hamileler, emzirenler ve 12 yafl alt› çocuklar kullanmamal›d›r.
Senecio herba Senecio aureus L. ASTERACEAE (ve di¤er Senecio türleri; S. nemorensis, S. bicolor, S. vulgaris, S. jacobaea) Aktif bileflikler: Pirolizidin alkaloitleri (senesionin, fuksisensionin, neorensin gibi), seskiterpenler, flavonoidler, hidroksikumarinler içermektedir.
90
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Kullan›m›: Kanamay› durdurucu ve hipoglisemik etkileri bilinmektedir. Yan etkileri: Pirolizidin alkaloitleri içermesi nedeniyle hepatotoksik ve karsinojenik etki gösterir. Kontrendikasyonlar›: Hamilelik ve emzirme döneminde kullan›lmamal›d›r.
Eupatorii herba Eupatorium cannabinum L. ASTERACEAE Aktif bileflikler: Seskiterpen laktonlar (germakrenler), pirolizidin alkaloitleri, kafeik asit esterleri (klorojenik asit), immunostimulan polisakkaritler, tanen ve uçucu ya¤ tafl›maktad›r. Kullan›m›: ‹mmünstimulan etki gösterir. Yan etkileri: Seskiterpen laktonlar nedeniyle sitotoksik, pirolizidin alkaloitleri nedeniyle hepatotoksik ve karsinojenik etki gösterir. Kontrendikasyonlar›: ‹çerdi¤i seskiterpen laktonlar nedeniyle ve Asteraceae familyas› bitkilerine hassas kiflilerde alerjik reaksiyonlar oluflabilir. Hamilelik ve emzirme döneminde kullanl›mamal›d›r.
Rubia tinctorii radix (Boyac› kökü) Rubia tinctorium L. RUBIACEAE Aktif bileflikler: Lusidin, purpurin, alizarin gibi rubiadin grubu antrasen glikozitleri (%2-4) tafl›maktad›r. Kullan›m›: Böbrekler ve safra kesesinde kalsiyum okzalat kristallerinin oluflumunu önler. Yan etkileri: Toksik bir madde olan lusidin nedeniyle mutajenik etki gösterir. Rubiadinlerin karsinojenik etkileri nedeniyle tedavide kullan›lmaz.
Rhamnus purshiana, Rhamni purshianae cortex (Cascara Sagrada) Rhamnus purshiana D.C. RHAMNACEAE Aktif bileflenleri: Antrasen glikozitleri (%8-10) (Kaskarozit A,B,C,D,E ve F) içermektedir. Kullan›m: Laksatif etkilidir. Su ve elektrolit absorbsiyonu ve sekresyonu antrakinonlar taraf›ndan etkilenir. Kab›zl›kda, ayr›ca hemoroid ve rektal ameliyatlardan sonra feçesi yumuflatmak için kullan›l›r. Yan etkiler: Antrakinonlar›n uzun süreli kullan›mlar›nda nefrit, kolon veya barsak kanseri oluflma riski bulunmaktad›r. Midede haz›ms›zl›k ve kramp görülebilir, vücutta elektrolit (özellikle K) dengesi bozulur, albuminuri, hematuri oluflabilir. Kontrendikasyonlar›: Kronik kullan›m›nda potasyum absorbsiyonu azal›p kalp glukozitlerinin ve antiaritmiklerin etkisini art›r›r. Beraberinde tiazid diüretikler, kortikosteroidler bu etkiyi art›r›r. Barsak t›kanmas›, akut barsak iltihab›, kolit, apandisit ve nedeni bilinmeyen kar›n a¤r›lar›nda kullan›lmamal›d›r. Ayr›ca 12 yafl›n alt›ndaki çocuklar, hamileler ve süt vere anneler taraf›ndan kullan›lmamal›d›r.
Cocae folium Erythroxylum coca Lam. ERYTHROXYLACEAE Aktif bileflenleri: Bafll›ca tropan alkaloitleri (baflta kokain olmak üzere, cis/trsinnamil kokain, α- truksillin, β- truksillin, benzoilekgonin) içermektedir. Kullan›m›: Santral sinir sistemi stimulan› ve lokal anestezik olarak kullan›l›r. Yan etkiler: Drog yüksek dozda motor sinir liflerinde felce neden olabilir. Kontrendikasyonlar›: Kokain hamilelerde fetusa ve embriyoya geçebildi¤i için
91
4. Ünite - Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar
embriyotoksikdir, anne sütüne de geçebilir. Ayr›ca yapra¤›n fazla miktarda çi¤nenmesiyle psiflik bozukluklar ve halüsinasyonlar görülebilir. Resim 4.13 Erythroxylum coca Lam. Kaynak: dying-pharmacist.blogspot.com/
S‹ZDE Erythroxylum coca bitkisinin tedavide kullan›m›n›n istenmemesininSIRA nedeni nedir?
Farfarae folium
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Tussilago farfara L. ASTERACEAE Aktif bileflenleri: Asidik polisakkaritlerden oluflan müsilaj (%7), tanen, triterpen O R U (β-amirin), steroidler (β-sitosterol) ve eser miktarda pirolizidinS alkaloitleri (senesionin, tussilajin) içermektedir. Kullan›m›: Tafl›d›¤› müsilajdan dolay› antienflamatuvar, öksürük ve göD ‹ K K A kesici T ¤üs yumuflat›c› etki gösterir. Yan etkiler: Pirolizidin alkaloitleri nedeniyle antibakteriyal, hepatotoksik ve SIRA S‹ZDE karsinojenik etki gösterebilece¤inden sadece haricen kullan›lmal›d›r
Euphorbia herba
6
AMAÇLARIMIZ
N N
Euphorbia cyparissias L. EUPHORBIACEAE Aktif bileflenleri: Diterpen esterler (ingenan di ve tri esterleri) ve triterpenler içermektedir. K ‹ T A P Yan etkiler: Diterpen esterler oldukça toksik olup, güçlü irritan, ve tümör büyümesini destekleyici maddelerdir. Ayr›ca ingenan esterler enflamatuvar ve karsinogenik etkili oldu¤undan tedavide kullan›lmamal›d›r. TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Kalp-Damar Sistemi Rahats›zl›klar› Crataegi flos (Al›ç çiçe¤i) Crataegus monogyna Jacq. Crataegus laevigata (Poir.) DC.
‹NTERNET
ROSACEAE
‹NTERNET
92
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Aktif bileflenleri: Oligomerik prosiyanidinler, flavonoidler (hiperozit, rutin, vitexin), aminler (kolin, asetilkolin gibi), kateflinler, fenolik karboksilik asitler (klorojenik asit gibi) içermektedir. Kullan›m›: Kalp ve beyne kan ak›m›n› artt›r›r, tansiyonu düflürür, kalp ritm bozukluklar›n› giderir, kalp kas›n› güçlendirir, kan bas›nc› ve kolesterol düzeylerini düflürür, sinir sisteminde yat›flt›r›c›, spazm giderici, ayr›ca diüretik etki gösterir. Yan etkileri: Koagülan etki gösterir. Kontrendikasyonlar›: Kalp hastal›klar›n›n tedavisinde en çok kullan›lan Lanoxin (Digoxin) ile birlikte verilmemelidir. Al›ç ve lanoksin kar›fl›m› kalp at›m say›s›n› düflürerek, kalp yetmezli¤ine neden olabilir. Ayr›ca Warfarin gibi antikoagülan ilaçlar›n etkisini art›r›p kanamaya sebeb olabilir.
Ephedra herba (Deniz Üzümü) Ephedra sinica Stapf. EPHEDRACEAE Aktif bileflenleri: Alkaloidler (efedrin, pseudoefedrin, nor-efedrin, nor-pseudoefedrin, metilefedrin), flavonoidler, glikanlar (efedran), sitrik, malik, okzalik asitler, kondanse tanenler ve uçucu ya¤ (a-terpineol, limonen, linalool) içermektedir. Kullan›m›: Yetiflkinlerde ve 6 yafl üzeri çocuklarda solunum sistemi hastal›klar›nda, orta fliddetli bronkospazmlarda, ayr›ca ast›m, grip, so¤ukalg›nl›¤›, öksürük, üflütme, bafla¤r›s›, burun t›kan›kl›¤›, eklem ve kas a¤r›lar›nda kullan›l›r. Yan etkiler: Anksiyete, uykusuzluk, huzursuzluk, kan bas›nc›nda yükselme, glokom oluflur, ayr›ca mide bulant›s›, idrar yapmada problemler ve taflikardi görülür, ayr›ca afl›r› dozda aritmi ve ba¤›ml›l›k geliflir. Kontrendikasyonlar›: Kalp glikozitleri veya halotan ile birlikte kalpde ritim bozuklu¤u, Guanetidin ile birlikte sempatomimetik etkide artma, MAO-inhibitörleri ile birlikte efedrinin sempatomimetik etkisinde büyük art›fl, Secale alkaloitleri ya da oksitosin ile beraber hipertansiyon oluflabilir.
Ginseng Panax ginseng C.A. Meyer ARALIACEAE Aktif bileflenleri: Triterpenik saponinler (ginsenozitler), salisilatlar ve vanillik asit içermektedir. Kullan›m›: Kronik yorgunluk, konsantrasyon bozuklu¤u durumlar›nda ve nekahet dönemlerinde koruyucu ve tedavi edici olarak kullan›l›r. Yan etkileri: Kan bas›nc›n›n kontrol alt›nda tutulmaya çal›fl›ld›¤› durumlarda tehlikeli olarak kan bas›nc›n› artt›rabilir. Nadiren bunama ile sonuçlanan afl›r› uyar›lmaya neden olabilir. Uzun süre Ginseng kullan›m› sonucu, baz› kad›nlarda adet bozukluklar› oluflabildi¤i gibi gö¤üslerde duyarl›l›k artabilir. Kontrendikasyonlar›: Ginseng, sar›msak ve zencefil içeren preparatlar veya kumadin gibi kan incelticilerle verildi¤i zaman kanamalara neden olabilir. Ayr›ca, Ginseng ile birlikte tüketilen kafein, sindirim sistemi bozukluklar› ve afl›r› uyar›lmada art›fla neden olabilmektedir.
93
4. Ünite - Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar
Resim 4.14 Panax ginseng C.A. Meyer. Kaynak: adaptogens.eu/ginseng/
Ginseng kullan›m› hangi durumlarda sak›ncal›d›r?
Liquiritiae radix (Meyan kökü)
SIRA S‹ZDE
7
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Glycirrhiza glabra L. FABACEAE Aktif bileflenleri: Triterpenik saponin (glisirrizin, gilisirrizinik asit tuzlar›), flavoS O R U nol (liguiritin, isoliguiritigenin), izoflavon (formononetin) ve aminler (asparagin, betain) içermektedir. Kullan›m›: Bronflit gibi üst solunum yolu rahats›zl›klar›nda Dgö¤üs ‹ K K A T yumuflat›c›, ekspektoran olarak ve ses k›s›kl›¤›na karfl› kullan›l›r, virüs kaynakl› karaci¤er iltihablanmas›nda tedavi edici özelliktedir. Müshil etkiye sahiptir. Meyan bal› mukoSIRA S‹ZDE zay› koruyucu ve yara iyilefltirici etki gösterir. Ayr›ca mide ve duedonum ülserlerinde kullan›l›r. Yan etkileri: Hipertansiyon, aritmi, bafl a¤r›s›, bafl dönmesi, ödem, sodyum tuAMAÇLARIMIZ tulmas›, potasyum eksikli¤i görülebilir. Kontrendikasyonlar›: Safra ak›fl› problemleri ile oluflan karaci¤er hasarlar›, siK ‹ T A P roz, hipertoni, hipokalemi, hipertasiyon ve baz› karaci¤er yetersizlikleri olanlar ile kortizon kullananlar için sak›ncal›d›r. Ayr›ca, digoksin gibi kalp ilac› kullananlar, glisirrizin içeren meyan kökü kullanmamal›d›r. Digoksin ve meyan kökü birT E L E V ‹ kokü Z Y O N ve diürelikte al›nd›¤›nda kalp ritim bozukluklar›na neden olurken, meyan tikler birlikte al›nd›¤›nda kanda potasyum düzeyinde tehlikeli biçimde azalmayla birlikte kas a¤r›s› ve sonunda felç oluflabilir. Bunun yan›nda, meyan kökü kan bas›nc›n› düzenleyen ilaçlar ya da kalsiyum kanal blokörleri ile etkileflime neden ola‹NTERNET bilir. 4-5 haftadan fazla kullan›lmamal›d›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Hipokalemi: Kanda potasyum düzeyinin K ‹ T A P normalin alt›nda olmas›.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
94
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Gastrointestinal Rahats›zl›klar Eucalyptii folium (Ökaliptus yapra¤›) Eucalyptus glabulus Labillardiere MYRTACEAE Aktif bileflenleri: Tanenler, fenolik asitler (kafeik, ferulik, gallik, gentisik, protokateflik asitler), flavonoidler (ökaliptrin, hiperin, hiperozit, kesretin, kersitrin ve rutin), uçucu ya¤ (özellikle sineol), triterpenleri (urolik asit türevleri) içermektedir. Kullan›m›: Nezle ve bronflit tedavisinde, ayr›ca çay› bronflit ve bo¤az iltihab›nda kullan›l›r. Yan etkiler: Dahilen gastrointestinal ve safra kanallar›nda iltihablanma ile karaci¤erde ciddi hasarlar oluflturur. Preparatlar› al›nd›kdan sonra nadiren mide bulant›s›, kusma ve ishal görülebilir. Kontrendikasyonlar›: Haricen kullan›lan ökaliptus preparatlar› yüze, özellikle küçük çocuklar›n ve bebeklerin burnuna uygulanmamal›d›r.
Eucalypti aetheroleum Eucalyptus glabulus Labillardiere MYRTACEAE Aktif bileflenleri: Sineol, α- ve β-pinen, D-limonen, p-simen gibi monoterpen, aromadendren, alloaromadendren, globulol gibi seskiterpen, karvon gibi keton, urolik asit türevleri gibi triterpenik yap›da bileflikler içermektedir. Kullan›m›: Nezle ve gripde inhalant ve romatizmal a¤r›larda haricen kan toplay›c› olarak kullan›l›r. Yan etkiler: Dahilen gastrointestinal ve safra kanallar›nda iltihablanma, karaci¤erde ciddi hasar oluflur, ayr›ca mide bulant›s›, kusma ve ishal görülebilir. Kontrendikasyonlar›: Haricen kullan›lan ökaliptus preparatlar› yüze, özellikle küçük çocuklar›n ve bebeklerin burnuna uygulanmamal›d›r. Ökaliptus ya¤›, metabolizmada detoksifikasyon prosesine dahil olarak karaci¤er enzim sistemini uyar›r. Bu nedenle kullan›lmakta olan di¤er ilaçlar›n etkisini azaltabilir.
Elaterii fructus (Ac›düvel, Ac›dülek, Eflekh›yar›) Ecballium elaterium A. Richard CUCURBITACEAE Aktif bileflenleri: Glikozit (elaterin) ve triterpen (kukurbitasin B) yap›s›nda bileflikler içermektedir. Kullan›m›: Antienflamatuar etkisi nedeniyle seyreltilmifl meyva özsuyu sinüzit tedavisinde buruna tatbik edilerek kullan›l›r. Ayr›ca analjezik, katartik, idrar artt›r›c› ve müshil etkileri bilinmektedir. Yan etkiler: Taze meyva öz suyu dahilen kullan›ld›¤›nda kar›n a¤r›s› ile bafllayan zehirlenmelere yol açar. Doz afl›m›nda kal›nbarsa¤› tahrifl eder ve kanl› ishale neden olabilir. Buruna tatbik fleklinde kullan›ld›¤›nda seyreltilerek tatbik edilmelidir, aksi takdirde uzun süren alerjik reaksiyonlara neden olur. Kontrendikasyonlar›: Taze meyva öz suyu göze temas etmemelidir.
95
4. Ünite - Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar
Resim 4.15 Ecballium elaterium A. Richard. Kaynak: nlbif.eti.uva.nl/bis/f lora.php
Bromelainum (Ananas suyundan elde edilen proteolitik enzim) Ananas comosus (L.) Merill. BROMELIACEAE Aktif bileflenleri: Bromelain, papain benzeri basit glikoprotein kar›fl›m› olan enzimdir. Ananas meyvas› ise mono ve disakkaritler ile organik asit ve çeflitli vitaminleri içermektedir. Kullan›m›: Antiinflamatuar etkisi sayesinde romatizma ve sinüzit tedavisinde yard›mc› olarak kullan›l›r. Yan etkiler: Bazen mide bozukluklar› ve ishale neden olmaktad›r. Kontrendikasyonlar›: Bromeline afl›r› duyarl›l›kda kullan›lmaz.
Echinaceae purpureae herba (Ekinezya) Echinacea purpurea (L.) Moench. ASTERACEAE Aktif bileflenleri: Kafeik asit türevleri (flikorik, klorojenik ve kaftarik asit), alkamidler, suda çözünen polisakaritler, flavonoitler (kesretin ve kamferol) ve uçucu ya¤ (borneol, bornil asetat gibi) içerir. Kullan›m›: Akyuvarlar›n oluflumunu takviye ederek immün sistemi destekler. Güçlü antibakteriyal ve antiviral özelli¤e sahiptir. Dahilen grip, nezle, uçuk, sinüzit, saman nezlesi ve kronik üst solunum yolu ve baz› idrar yolu hastal›klar›n›n destek tedavisinde kullan›l›r. Haricen antienflamatuvar özelli¤i nedeniyle egzama, ç›ban, kesik, yan›k, yara, sivilce, sedef, ülser, kurdeflen gibi patolojik olgularda yara iyilefltirici olarak kullan›l›r. Yan etkileri: Dahilen veya haricen kullan›mda yan etki bilinmiyor. Parenteral kullan›mda doza ba¤l› k›sa süreli atefl, mide bulant›s› ve kusma görülebilir, baz› hassas kiflilerde ise alerjik reaksiyonlar oluflabilir. 6 haftadan daha uzun süre kullan›lmamal›d›r. Kontrendikasyonlar›: ‹mmünsuppresiflerle etkileflebilir. Dahilen kullan›mda tuberkuloz, lösemi ve MS gibi otoimmün hastal›klarda immün fonksiyonlar› uyard›¤› için kullan›lmamas› yerinde olur. Asteraceae familyas› bitkilerine duyarl› kiflilerde alerjik reaksiyonlar oluflabilir. Ayr›ca 2 yafl›ndan küçük bebeklere tavsiye edilmez.
96
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Cimicifuga racemosae rhizoma (Black Cohosh) Cimicifuga racemosa (L.) Nutt. RANUNCULACEAE Aktif bileflenleri: Özellikle oleik, palmitik ve salisilik asitler ile tetrasiklik triterpenler (sikloartanol gibi), ayr›ca simigonit, tanen ve uçucu ya¤ içermektedir. Kullan›m›: Östrajen hormonuna benzer etki gösterir. Adet söktürücü, kramp çözücü, sinirleri güçlendirici, teskin edici, antienflamatuar, analjezik ve antipiretik özelliklere sahiptir. Yan etkileri: Mide rahats›zl›klar›na neden olabilir.
Rusci aculeati rhizoma (Kuzukula¤›, Tavflan memesi) Ruscus aculeatus L. LILIACEAE Aktif bileflenleri: Özellikle steroidal saponinler (ruskogenin, neoruskogenin, ruskin, ruskozit) ile ya¤ asitleri (tetrakosanoik asit), flavonoid, sterol (sitosterol, stigmasterol) ve benzofuran içermektedir. Kullan›m›: Bacaklarda fliddetli a¤r›, kramp, kafl›nma, k›zar›kl›k gibi kronik venöz rahats›zl›klar›n, ayr›ca hemoroidde kafl›nma, yanma gibi flikayetlerin tedavisinde destekleyici olarak kullan›l›r. Yan etkileri: Nadiren mide flikayetleri ve mide bulant›s› görülebilir.
Taraxaci radix cum herba (Karahindiba¤) Taraxacum officinale G.H. Weber ex Wigger. ASTERACEAE Aktif bileflenleri: Bafll›ca seskiterpen lakton (ödesmanolid ve germakronolidler), triterpen (tarakzol, tarakzerol), karbohidrat (inülin) ve potasyumca zengindir. Kullan›m›: Diüretikdir. Safra ak›fl› düzensizlikleri, ifltah kayb›, dispepside kulan›l›r. Yan etkileri: Tüm ac› madde içeren bitkiler gibi mide asiditesini artt›r›r. Kontrendikasyonlar›: Diüretiklerin etkisini artt›r›r. Mide barsak ve safra kanal› iltihablanmalar›nda ve ciddi karaci¤er hastal›klar›nda kullan›lmaz. Asteraceae familyas› bitkilerine duyarl› kiflilerde alerjik reaksiyonlar oluflabilir.
Hippocastani semen (Atkestanesi tohumu) Aesculus hippocastanum L. HIPPOCASTANACEAE Aktif bileflenleri: Bafll›ca triterpen saponinler (essin), sapogenoller, flavonoidler, kondanse tanenler içermektedir. Kullan›m›: Varis, flebit ve basur memelerinin ve deri çatlaklar›n› tedavisinde kullan›lmaktad›r. Ayr›ca romatizma a¤r›lar›n› giderir. Yan etkileri: Dahilen kullan›ld›¤›nda kafl›nt›, bulant› ve mide rahats›zl›klar› görülebilir. Koagülan etkilidir. Kontrendikasyonlar›: Warfarin gibi antikoagülan ilaçlar›n etkisini art›r›p kanamaya sebeb olabilir.
97
4. Ünite - Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar
Resim 4.16 Aesculus hippocastanum L. Kaynak: ubcbotanicalgarden.org
Menthae aetheroleum (Nane ya¤›) Menthae ssp. LAMIACEAE Aktif bileflenleri: Uçucu ya¤, bafll›ca serbest alkoller ( mentol gibi) ile ketonlar (menton, izomenton), esterler (mentilasetat), limonen ve az miktarda ise mentofuran, sineol ve pulegon içermektedir. Kullan›m›: Haz›ms›zl›k, mide barsak ve safra kesesi hastal›klar› ve nezlede dahilen, kas a¤r›s› ve sinir hastal›klar›nda ise haricen kullan›l›r. Yan etkileri: Afl›r› duyarl› kiflilerde mide rahats›zl›klar› görülebilir. Kontrendikasyonlar›: Dahilen safra kanal› ve safra kesesi iltihablanmas› ve baz› ciddi karaci¤er hastal›klar›nda kullan›lmamal›d›r. Ayr›ca, preparatlar› haricen bebeklerin ve küçük çocuklar›n yüzüne veya özellikle burnuna uygulanmamal›d›r.
Sabal fructus (Sabal meyvas›) Serenoa repens (Bartram) Small ARECACEAE (syn. Sabal serrulata (Michaux) Nuttall ex Schultes) Aktif bileflenleri: Özellikle invert fleker, mannitol, yüksek molekül a¤›rl›kl› polisakkaritler gibi karbonhidratlar ile serbest ya¤ asitleri ve onlar›n gliseritleri, ayr›ca steroid, flavonoid, reçine, pigment, tanen ve uçucu ya¤ içermektedir. Kullan›m›: Dahilen iyi huylu prostat hiperplazisinde idrar yapma problemlerinde diüretik, üriner antiseptik, ayr›ca kronik sistit, genital ve üriner sistem rahats›zl›klar›nda, üreme hormonlar› bozukluklar›nda kullan›l›r. Yan etkileri: Afl›r› duyarl› kiflilerde mide rahats›zl›klar› görülebilir.
98
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Resim 4.18
Resim 4.17 Sabal Meyvas›.
Serenoa repens (Bartram) Small.
Kaynak: www.gaiaherbs.com
Kaynak: www.gaiaherbs.com
Urtica radix (Is›rgan otu kökü) Urtica dioica L. ve Urtica urens L. URTICACEAE Aktif bileflenleri: Bafll›ca asidik ve nötral polisakkaritler ile steroller (β-sitosterol, sitosterol), lektin, kumarin (skopoletin), fenilpropanoid ve lignan içermektedir. Kullan›m›: Dahilen iyi huylu prostat hiperplazisinde ve di¤er idrar yapma problerinde (a¤r›l›, s›k, yo¤un) kullan›l›r. Yan etkileri: Afl›r› duyarl› kiflilerde mide rahats›zl›klar› görülebilir.
Curcumae longae rhizoma (Zerdaçal) Curcuma longa L. ZINGIBERACEAE (syn. C. domestica Valeton ve C. aromatica Salisbury) Aktif bileflenleri: α ve β-turmeron, zingiberen gibi seskiterpenlerce zengin uçucu ya¤ ile kurkuminoidler (kurkumin, demetoksikurkumin, siklokurkumin), mineraller (potasyum), karoten ve C vitamini içermektedir. Kullan›m›: Haz›ms›zl›k gibi sindirim güçlü¤ü problemleri ve safra kesesi fonksiyonel bozukluklar›nda kullan›l›r. Yan etkileri: Antiplatelet aktivite gösterir. Afl›r› duyarl› kiflilerde mide rahats›zl›klar› görülebilir. Kontrendikasyonlar›: Warfarin gibi antikoagülan ilaçlar›n etkisini art›r›p kanamaya sebeb olabilir. Safra kanal› t›kal› veya safra kesesi tafl› olanlar ile mide asit oran› fazla olan veya ülserli kiflilerce kullan›lmamal›d›r.
99
4. Ünite - Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar
Resim 4.19 Curcuma longa L. Kaynak: www.ecvv.com/product
Salicis cortex (Kavak kabu¤u) Salix alba L., S. purpurea L., S. fragilis L. SALICACEAE Aktif bileflenleri: Bafll›ca salisilatlar (salisin ve türevleri: salikortin, tremulasin) olmak üzere fenolik glikozitler ile tanen (kateflinler, gallotanenler, prosiyanidinler) ve flavonoid (izokersitrin, naringin ve glikozitleri) içermektedir. Kullan›m›: Yüksek atefl, bafl ve vücut a¤r›s› ile romatizma ve artritte kullan›l›r. Yan etkileri: Uzun süre kullan›ld›¤›nda mide barsak sisteminde tahrifle neden olmaktad›r. Benzer reaksiyonlar Salix alba’dan türevlenen aspirinde de görülmekte, uzun süre kullan›d›¤›nda mide ülserlerine neden olmaktad›r. Kontrendikasyonlar›: Drogun içerdi¤i salisilatlar aspirinden farkl› metabolize olur ve grip olmufl küçük çocuklarda Reye’s sendromuna neden oldu¤u için kullan›lmamal›d›r.
Hydrastis rhizoma Hydrastis canadensis L. RANUNCULACEAE Aktif bileflenleri: Bafll›ca izokinolin alkaloidleri (hidrastine, berberin, berberastin, hidrastinin, tetrahidroberberastin, canadin) içermektedir. Kullan›m›: Öksürük, mide bulant›s›, adet düzensizlikleri ve romatizmal rahats›zl›klarda kullan›l›r. Yan etkiler: Hipertansiyon oluflturur. fieker hastal›¤› veya böbrek rahats›zl›¤› olanlarda elektrolit dengesini bozabilir. Bitki yüksek miktarda tüketilirse gastrointestinal ve sinir sistemlerde olumsuzluklara yol açabilir. Kontrendikasyonlar›: Özellikle β-blokörlerle yap›lan hipertansiyon tedavilerinde olumsuz etki göstermektedir. Hamile ve emziren annelere tavsiye edilmez.
100
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Resim 4.20 Hydrastis canadensis L. Kaynak: www.growildinc.com
Solunum Sistemi Rahats›zl›klar› Strobili lupuli (fierbetçi otu) Humulus lupulus L. CANNABINACEAE Aktif bileflenleri: Bafll›ca flavonoidler ( astragallin, kamferol, kersetin, rutin), kalkonlar (ksantohumol, izoksantohumol), kondanse tanenler, oleo-rezin (ac› açilfloroglusidler (humulon, lupulon gibi)) ve uçucu ya¤ (β-caryofillen, humulen, farnesen ve mirsen) tafl›maktad›r. Kullan›m›: Yat›flt›r›c›, hipnotik, topik bakterisit özellikleri vard›r. Halk aras›nda nevralji, uykusuzluk, huzursuzluk, haz›ms›zl›k, uyku bozukluklar›, sinirsel bafla¤r›s› tedavisinde kullan›l›r. Yan etkiler: Solunum sisteminde alerjiye ve kontakt dermatite neden olabilir. Kontrendikasyonlar›: Hamilelik ve emzirme süresince kullan›lmamal›d›r.
Sinir Sistemi Rahats›zl›klar› Kava kava rhizome Piper methysticum G. Forster. PIPERACEAE Aktif bileflenleri: Bafll›ca kavalaktonlar, kavapiranlar (metistisin, dehidrometistisin, kavain, dihidrokavain), kalkonlar (flavokavain A, B ve C) ve mineral (sodyum, potasyum, alüminyum, demir) içermektedir. Kullan›m›: Özellikle anksiyete tedavisinde, ayr›ca a¤r› kesici, kas gevfletici ve antikonvülsan olarak kullan›l›r. Yan etkiler: Dahilen kullan›mda yorgunluk, sersemlik ve entoksikasyona neden olabilir. Haricen kullan›mda de¤iflik uzakl›klara gözün uyum göstermesini önler. Kontrendikasyonlar›: Alkol, barbituratlar, antidepresanlar ve antipsikotik ilaçlar gibi santral sinir sistemini etkileyen maddelerle birlikte kullan›ld›¤›nda etkilerini artt›rabilir. Araç kullananlar ve 18 yafl›n alt›ndakiler kullanmamal›d›r.
Colae semen Cola acuminata, C. nitida (Ventenat) Schott et Endlicher STERCULIACEAE
101
4. Ünite - Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar
Aktif maddeleri; Metil ksantin, kafein, teobromin gibi ksantin alkaloidleri içerir. Kullan›m›: Mental ve fiziksel yorgunluk, depresif durumlarda destek tedavi için kullan›l›r. Yan etkileri: Uyku bozukluklar›, afl›r› duyarl›l›k, sinir bozuklu¤u ve mide de tahrifl ayr›ca mide ve duedonum ülserlerine yol açar. Kontrendikasyonlar›: Kafeinli içecekler ve psikoanaleptik ilaçlar›n etkisini artt›r›r. Resim 4.21 Colae semen. Kaynak: zephyrbaby.blogspot.com/
Mate Ilex paraguariensis St. Hil. AQUIFOLIACEAE Aktif maddeleri: Bafll›ca ksantin alkaloitleri (kafein, teobromin, teofilin), flavonoidler (kamferol, kersetin, rutin), terpenler (ursolik asit), amino asitler ve tanen içermektedir. Kullan›m›: Santral sinir sistemi stimulan›d›r. Mental ve zihinsel yorgunluk (sürmenaj), halsizlik, orta fliddette bafl a¤r›lar› ve üst solunum yolu rahats›zl›klar›nda kullan›l›r. Yan etkileri: Anksiyete, sinir bozuklu¤u, uykusuzluk, afl›r› duyarl›l›k ve mide de tahrifl görülebilir. Ayr›ca mide ve duedonum ülserlerine yol açabilir. Kontrendikasyonlar›: Hamilelik ve emzirme s›ras›nda kullan›lmas› sak›ncal›d›r.
Tanacetii flos (Gümüfldü¤me) Tanacetum parthenium (L.) Schultz Bip. ASTERACEAE (syn. Chrysanthemum parthenium (L.) Pers.) Aktif bileflenleri: Bafll›ca seskiterpen laktonlar (partenolid) ile uçucu ya¤ içerir. Kullan›m›: Özellikle kad›nlarda görülen migren a¤r›lar›n›n tedavisi için kullan›l›r. Ayr›ca romatizma ve artrit tedavisinde, anti-inflamatuar, antispasmodik, karminatif, emenagog, yat›flt›r›c›, stimulan, midevi, vazodilator ve kurt düflürücü olarak da kullan›mlar› bilinmektedir. Kontendikasyonlar›: Imitrex ve di¤er migren ilaçlar› ile birlikte kullan›lmamal›d›r. Aksi takdirde hastan›n kalp h›z› ve kan bas›nc› tehlikeli olarak artabilir. Warfarin gibi antikoagülan ilaçlar›n etkisini art›r›p kanamaya sebeb olabilir.
102
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Resim 4.22 Tanacetum parthenium (L.) Schultz Bip. Kaynak: www.plantcare.com
Hyperici herba (Sar› Kantaron, Binbirdelik otu) Hypericum perforatum L. HYPERICACEAE Aktif bileflenler: Bafll›ca kateflinler, kondanse proantosiyaninler (kateflin, epikateflin, lökosiyanidin, flavonoidler (hiperozit, rutin, kersitrin ve kamferol), biflavonoidler (biapigenin), floroglusinol türevleri (hiperforin), naftodiantronlar (hiperisin ve pseudo hiperisin) ve fenolik asitler ( kafeik, klorojenik ve ferulik asit) içermektedir. Kullan›m›: Dahilen depresyon, anksiyete gibi geçici nörolojik hastal›klarda, ayr›ca orta fliddetli depresyon, huzursuzluk, anksiyete ve uyku bozukluklar›nda kullan›l›r. Ancak etkisini göstermesi 3 haftay› bulur. Ya¤l› preparatlar› ise birinci derece yan›klar, ezikler, kas a¤r›lar›nda kullan›lan iyi bir antiseptik ve a¤r› kesicidir. Kantaron ya¤› ile masaj romatizma, siyatik a¤r›lar› ve boyun kaslar›n›n gerginli¤inde çokça tercih edilir. Ayr›ca kantaron ya¤›n›n zona hastal›¤›n›da tedavi etti¤i bilinmektedir. Yan etkileri: Kantaronun ana bileflenlerinden bir tanesi olan hiperisinin, önemli bir antidepresan gibi beyinde monoamin oksidaz (MAO) inhibitörlerine benzer etki gösterdi¤i bildirilmifltir. Tiramin isimli amino asiti yüksek oranda tafl›yan g›dalarla birlikte MAO inhibitörlerinin kar›flmas› pek çok tehlikeli g›da-ilaç etkileflimine neden olmaktad›r. Bu etkileflimden do¤an semptomlar h›zl› kan bas›nc› yükselmesi, bafl a¤r›s›, felç ve en kötüsü ölümdür. Uzun süre dahili kullan›mda özellikle sar›fl›nlarda ›fl›¤a duyarl›l›k görülür. Ayr›ca afl›r› kullan›m göz ve a¤›z mukoz membranlar›nda iltihaplanmaya da neden olabilir. Kontrendikasyonlar›: Reçeteli antidepresanlarla birlikte kullan›lmaz. Hamilelikte uterusu afl›r› uyararak çocuk düflürmeye neden olabilece¤i için önerilmez.
Salviae folium (Adaçay› yapra¤›) Salvia officinalis L. LAMIACEAE Aktif bileflenleri: Bafll›ca kondanse kateflinler (salviatanen) ve fenolik asitler (rosmarinik, kafeik, klorojenik, ferulik, gallik asitler) olmak üzere flavonoidler (apigenin ve luteolin türevleri), özellikle pek çok monoterpen bileflik (α- ve β-tuyon, kafur, sineol, humulan, α-pinen, kamfen, limonen, linalool) içeren uçucu ya¤, ac› diterpen bileflikler (karnosol, karnosoik asit, rosmanol), triterpenler (oleanolik ve ursolik asit) ve reçine içermektedir.
103
4. Ünite - Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar
Kullan›m›: Dispeptik rahats›zl›klar ve yo¤un terlemede dahilen, burun ve g›rtlak mukoz membranlar›n›n iltihablanmas›nda, ayr›ca a¤›z içi, difl eti, faranjit iltihablar›nda haricen kullan›l›r. Yan etkiler: Uçucu ya¤› veya alkollü ekstresinin uzun süre kullan›m›nda sara tipi konvülsiyonlar görülebilir. Kontrendikasyonlar›: Uçucu ya¤› ve alkollü ekstreleri hamilelik boyunca dahilen kullan›lmamal›d›r.
Konvülsiyon: ‹stem d›fl›, tonik ya da klonik flekilde oluflan çizgili kaslar›n fliddetli kas›lmas›.
Resim 4.23 Salvia officinalis L. Kaynak: www.about-garden.com
Gentianae radix (Centiyan kökü) Gentiana lutea L. subsp. symphyandra GENTIANACEAE Gentiana lutea L. subsp. lutea Murb. Hayek Aktif bileflenleri: Özellikle sekoiridoid yap›s›nda ac› maddeler (gentiopikrozit, svertiamarin, sverozit, amarogentin) ile oligosakkarit (gentianoz, gentiobioz), fenolik asit ( gentisik, kafeik, protokateflik asit), ksanton (gentisin, izogentisin, gentisein ve gentiozit), az miktarda da uçucu ya¤ içermektedir. Kullan›m›: Sindirim sistemini uyararak ifrazat› artt›r›r, ifltah› açar, mide gaz›, yanma ve a¤r›lar›n› giderir, atefli düflürür, ayr›ca haricen iltihabl› yaralar› iyilefltirici olarak kullan›l›r. Yan etkileri: Hassas bünyelerde bafla¤r›s› görülebilir. Kontrendikasyonlar›: Kan bas›nc› yüksek olanlar, mide kanamas›na e¤ilimli olanlar, sürekli burun kanamas› olanlar, mide ve duedonum peptik ülserli kifliler kullanmamal›d›r.
104
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Resim 4.24 Gentiana lutea L. Kaynak: www.landscapedia. info/plant
Üriner Sistem Rahats›zl›klar› Frangulae cortex (Barut a¤ac› kabu¤u) Rhamnus frangula L. RHAMNACEAE Aktif bileflenleri: Antrakinon glikozitleri (Frangulin A ve B), flavonoidler ve tanenler içermektedir. Kullan›m: Laksatif etkilidir. Kab›zl›kda, ayr›ca hemoroid ve rektal ameliyatlardan sonra feçesi yumuflatmak için kullan›l›r. Yan etkiler: Midede haz›ms›zl›k ve kramp görülebilir, ayr›ca uzun süreli kullan›mlarda vücutta elektrolit ( özellikle K) dengesi bozulur, albuminuri, hematuri oluflabilir. Kontrendikasyonlar›: Kronik kullan›m›nda potasyum absorbsiyonu azal›p kalp glukozitlerinin ve antiaritmiklerin etkisini art›r›r. Beraberinde tiazid diüretikler, kortikosteroidler bu etkiyi art›r›r. Barsak t›kanmas›, akut barsak iltihab›, kolit, apandisit ve nedeni bilinmeyen kar›n a¤r›lar›nda kullan›lmamal›d›r. Ayr›ca 12 yafl›n alt›ndaki çocuklar kullanmamal›d›r.
Sennae folium (Sinameki yapra¤›), Sennae acutifoliae fructus (Sinameki meyvas›) Senna alexandrina Miller. (Cassia acutifolia veya C. angustifolia) FABACEAE Aktif bileflenleri: Bafll›ca antrasen glikozitleri (sennozit A ve B), flavonoidler (kamferol ve isoramnetin türevleri), müsilaj içermektedir. Kullan›m: Antrasen glikozitlerinden dolay› laksatif etkilidir. Kab›zl›kda, anal fistül ve hemoroidde kolay d›flk›lama için kullan›l›r. Yan etkiler: Midede haz›ms›zl›k ve kramp oluflturabilir, uzun süreli kullan›mlarda vücutta elektrolit dengesi bozulur ( özellikle K), albuminuri ve hematuri görülebilir.
105
4. Ünite - Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar
Kontrendikasyonlar›: Barsak t›kanmas›, akut barsak iltihab›, kolit, apandisit ve nedeni bilinmeyen kar›n a¤r›lar›nda kullan›lmamal›d›r. Kalp glikozitleri, diüretikler ve kortikosteroidlerle beraber kullan›lmaz. Ayr›ca 12 yafl›n alt›ndaki çocuklar için tercih edilmemelidir. SIRA S‹ZDE Sinameki meyvas›n›n laksatif etkisi hangi etken madde grubuyla ilgilidir?
Lini semen
8
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Linum usitatissimum L. LINACEAE Aktif bileflenleri: Siyanojenik glikozitler (linamarin, linustatin), sabit ya¤ (linoleO R U ik, linolenik, stearik, palmitik, miristik asit trigliseritleri), lignanS (sekoizolarisirezinol), sterol içermektedir. Kullan›m: Dahilen kronik kab›zl›kda, laksatiflerin yanl›fl kullan›m› D ‹ K K A T ile oluflan kolon hasar› ve tahriflinde, enterit ve gastritte yumuflat›c›, haricen lokal ödemlerde lapa olarak kullan›l›r. SIRA S‹ZDE Yan etkiler: Uzun süreli kullan›mda vücutda afl›r› su kayb› meydana gelir. Kontrendikasyonlar›: Yüksek fiber içerik nedeniyle lipid ve baz› ilaçlar›n absorbsiyonunu azalt›r. Östrojen agonist veya antagonistlerinin etkisini azaltabilir. AMAÇLARIMIZ Teorik olarak tamoxifen, raloksifen, hormon tedavisinde endojen östrojenlerin etkini azaltabilir.
N N
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Aloe (Sar›sab›r) Aloe vera, A. barbadensis, A. ferox, A. africana, A. spicata ASPHODELACEAE Aktif maddeleri: Yaprakda ve lateksde antrakinon glikozitleri T E L E(aloin, V ‹ Z Y O N aloe-emodin gibi), lateksde ise daha çok müsilaj bulunmaktad›r. Kullan›m›: Yapraklar› atonik laksatif olarak kullan›lmaktad›r. Lateksi haricen yara iyilefltici olarak kulan›l›r. ‹NTERNET Yan etkileri: Dijestiyonu art›rarak absorbsiyonu azalt›r. Kronik kullan›m›nda potasyum absorbsiyonu azal›p kalp glukozitleri ve antiaritmiklerin etkisini art›r›r. Kontrendikasyonlar›: Beraberinde tiazid diüretikler, kortikosteroidler ve meyan kökü kullan›m› bu etkiyi art›r›r.
Cardui mariae fructus (Devedikeni meyvas›) Silybum marianum (L.) Gaertner ASTERACEAE Aktif bileflenleri: Bafll›ca silimarin gibi flavolignanlar ile linoleik, oleik ve palmitik asit içeren sabit ya¤, ayr›ca protein, tokoferol, steroller (kolestrerol, campestreol, stigmasterol, sitosterol) ve az miktarda müsilaj içermektedir. Kullan›m›: Toksik maddelerin karaci¤erde parçalan›p at›lmas›n› sa¤lar, alkol, ilaç ve kimyasallar›n zararl› etkilerinden korur, kronik hepatit, safra yolu iltihab›, siroz ve karaci¤er hastal›klar›nda içerdi¤i silimarin oldukça etkilidir. Karaci¤erin çal›flmas›n› destekler ve yeni karaci¤er hücrelerinin oluflmas›na yard›mc› olur, safra art›fl›n› sa¤lar. Ayr›ca, böbreklerin daha iyi çal›flmas›n› sa¤layarak idrar yolu problemlerini önler. ‹yi bir kan temizleyici ve karaci¤er toni¤idir. Yan etkileri: Preparatlar› orta fliddette laksatifdir. Asteraceae familyas› bitkilerine duyarl› kiflilerde alerjik reaksiyonlar oluflabilir.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
106
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Resim 4.25 Silybum marianum (L.) Gaertner. Kaynak: www.landscapedia.info/plant
Juniperi fructus (Ard›ç meyvas›) Juniperus communis L. CUPRESSACEAE Aktif bileflenleri: Bafll›ca α- ve β-pinen, mirsen, sabinen, kamfen, terpineol gibi monoterpenler ile karyofillen gibi seskiterpenlerce zengin uçucu ya¤ ile fleker, glukronik asit, L-askorbik asit, kateflinler, proantosiyaninler, ya¤ asitleri ve steroller içermektedir. Kullan›m›: Diüretik, hazm› kolaylaflt›r›c›, antiseptik, karminatif, antiromatizmal olarak kullan›l›r. Yan etkileri: Uzun süre kullan›mda ve doz afl›m›nda böbrek iltihablanmas›na neden olabilir. Kontrendikasyonlar›: Hamilelikte ve emzirme süresince glikoz seviyesini artt›rd›¤› için diabetlilerce kullan›lmamal›d›r.
Genel Alerjik Reaksiyonlar Foeniculi fructus (Rezene meyvas›), Foeniculi aetheroleum (Rezene uçucu ya¤›) Foeniculum vugare Miller. APIACEAE Aktif bileflenleri: Uçucu ya¤ ( tr-anetol, fenkon, estragol), sabit ya¤, flavonoid (kamferol, kersitrin, rutin), mineraller (kalsiyum ve potasyum) içerir. Kullan›m: Mide rahats›zl›klar›nda antispazmodik, solunum yolu hastal›klar›nda sekretolitik, ayr›ca karminatif olarak kullan›l›r. Yan etkiler: Nadiren deri ve solunum yollar›nda alerjik reaksiyonlar oluflabilir. Kontrendikasyonlar›: 0-1 yafl aras› çocuklar için kullan›lmamal›d›r.
107
4. Ünite - Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar
Resim 4.26 Foeniculum vugare Miller. Kaynak: www.landscapedia.info/plant
Asparagi rhizoma (Kuflkonmaz) Asparagus officinalis L. LILIACEAE Aktif bileflenleri: Bafll›ca inülin, asparagusik asit, frukto-oligosakkaritler içermektedir. Kullan›m›: ‹drar yollar› iltihablar› ve böbrek tafl› oluflumunun önlemesi için; ayr›ca halk aras›nda diüretik, laksatif, romatizmal olarak kullan›l›r. Yan etkiler: Nadiren deri ve solunum yollar›nda alerjik reaksiyonlar oluflabilir. Kontrendikasyonlar›: ‹ltihabl› böbrek hastal›klar›nda kullan›lmamal›d›r.
Ginkgo biloba Gingko biloba L. GINKGOACEAE Aktif bileflenleri: Diterpen (gingkolid A, B ve C), seskiterpen (bilabalit) bileflikler ile flavonol (kamferol, kesretin, izoramnetin gibi), kateflin, proantosiyanin ve steroller içermektedir. Kullan›m›: Haf›za kayb›, konsantrasyon bozuklu¤u, depresyon ve kan dolafl›m› yetersizli¤i, bafl dönmesi, kulak ç›nlamas› gibi yafll›l›¤a ba¤l› birçok sa¤l›k sorununda standardize edilmifl yaprak ekstresi kullan›l›r. Yan etkiler: Afl›r› dozda ishal, haz›ms›zl›k, mide bulant›s›, huzursuzluk, ayr›ca aspirinle beraber al›n›rsa gözde kanlanma, alerjik deri reaksiyonlar›, bafla¤r›s› görülebilir. 12 yafl›n alt›ndakiler kullanmamal›d›r. Kontrendikasyonlar›: Ginkgo preparatlar›na afl›r› duyarl›l›kda kullan›lmaz. Warfarin gibi antikoagülan ilaçlar›n etkisini art›r›p kanamaya sebep olabilir.
Pini aetheroleum (Çam ya¤›) Pinus silvestris L. PINACEAE Aktif bileflenleri: Bafll›ca monoterpen (α- ve β-pinen, δ-3 karen, D-limonen, aterpinen, g-terpinen, mirsen, kamfen, sabinen) ve seskiterpen (bornil asetat, karyofillen) bileflikler ile valerik asit ve izokaproik asit içermektedir. Kullan›m›: Nezle gibi solunum yolu hastal›klar›nda dahilen, romatizma ve sinir hastal›klar›nda haricen kullan›l›r. Yan etkiler: Deri ve mukoz membranda yo¤un tahrifl, ayr›ca bronkospazm› artt›rabilir. Kontrendikasyonlar›: Bronfliyal ast›m ve bo¤macada kullan›lmaz.
Bronkospazm: Bronfllar› çevreleyen kaslar›n spazmodik kas›lmas›. Bronfllar›n toksik olmayan (ast›m, anafilaktik flok) ya da toksik (iritan gazlar) etkenlerle kas›lmas›.
108
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Arnicae flos (Arnika) Arnica montana L. ASTERACEAE A. chamissonis Less. subsp. foliosa Maguiere Aktif bileflenleri: Bafll›ca helenanolid tipi seskiterpen laktonlar (helenalin gibi), ayr›ca flavonoidler (izokersitrin, luteolin, astragallin), uçucu ya¤ (timol ve türevleri içeren), klorojenik ve kafeik asitleri içermektedir. Kullan›m›: Haricen yaralanmalar ve kaza sonucu oluflan hematom, ç›k›k, ezilme, k›r›k sonucu oluflan ödemler ile romatizmal kas ve eklem a¤r›lar›nda, ayr›ca a¤›z bo¤az iltihablar›, ç›ban, flebit, böcek sokmalar›nda antienflamatuvar olarak kullan›l›r. Yan etkiler: Uzun süre kullan›ld›¤›nda dermatit, egzama, hatta nekroz görülür. Kontrendikasyonlar›: Asteraceae familyas› bitkilerine duyarl› kiflilerde alerjik reaksiyonlar oluflabilir. Resim 4.27 Arnica montana L. Kaynak: www.landscapedia.info/plant
Helicis folium (Sarmafl›k) Hedera helix L. ARALIACEAE Aktif bileflenleri: Bafll›ca saponin (hederin, hederagenin gibi), ayr›ca sterol (stigmasterol, sitosterol, kolesterol gibi), flavonoid ve polialkinleri (falkarinon ve falkarinol gibi) içermektedir. Kullan›m›: Kronik bronflit ve nezlede ekspektoran ve sekretolitik, ayr›ca antispazmodik etkilidir. Yan etkiler: Kontakt dermatit oluflabilir.
Capsici fructus (K›rm›z›biber) Capsicum annuum L. var. annuum SOLANACEAE C. frutescens L.s.l. Aktif bileflenleri: Bafll›ca kapsaisinoidler grubu ac› bileflikler (kapsaisin, dihidrokapsaisin, norhidrokapsaisin, homokapsaisin) ile ayr›ca sabit ya¤, karotenoid içeren pigmentler (kapsantin, kapsorubin, α- ve β-karoten), streoid glikozitler (kapsikozit A,B,C ve D) ve az miktarda uçucu ya¤ içermektedir.
4. Ünite - Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar
Kullan›m›: Sindirim yard›mc›s›d›r, mide özsuyunu artt›rarak, metabolizmay› gelifltirir ve mide gaz›n› azalt›r, ifltah› açar. fiiddetli bafla¤r›lar›n› tedavi eder, çocuklar ve yetiflkinlerde omurga, kol, omuz bölgelerindeki a¤r›l› kas spazmlar›nda, ayr›ca preparatlar› artrit, romatizma, nevralji, lumbago ve duedonum ülserinde kullan›l›r. Yan etkileri: Antiplatelet aktivite gösterir. Warfarin gibi antikoagülan ilaçlar›n etkisini art›r›p kanamaya sebep olabilir. Nadiren hassas kiflilerde ürtiker oluflabilir. Kontrendikasyonlar›: Yaral› deriye uyguland›¤›nda alerjik reaksiyon görülebilir.
Agni casti fructus (Hay›t meyvas›) Vitex agnus-castus L. VERBENACEAE Aktif bileflenleri: Flavonoidler (kastisin, pendulatin, krizafenol gibi), flavonlar (viteksin ve izoviteksin), alkaloidler (vitisin), iridoidler (okubin, agnuzit), uçucu ya¤ (α ve β-pinen) içermektedir. Kullan›m›: Menstruasyon öncesi veya menstrual siklus düzensizliklerinde, meme a¤r›s› ve yetersiz laktasyonda kullan›l›r. Ayr›ca, prolaktin hormonunu stimüle ederek anne sütünü artt›r. Yan etkileri: Nadiren hassas kiflilerde kafl›nt› veya ürtiker oluflabilir Kontrendikasyonlar›: Cinsiyet hormonlar›yla etkileflim nedeniyle do¤um kontrol haplar› ve di¤er hormon ilaçlar› ile birlikte al›nmamal›d›r.
Foenugraeci semen (Çörek otu) Trigonella foenum-graecum L. FABACEAE Aktif bileflenleri: Bafll›ca karbohidrat (müsilaj k›vam›nda galaktomannanlar), ayr›ca protein (lizin ve triptofan), sabit ya¤, az miktarda piridin alkaloitleri (trigonellin, kolin ve gentianin), flavonid (apigenin, luteolin, kersetin, viteksin) ve streoidal saponin (diosgenin, yamogenin) içermektedir. Kullan›m›: Dahilen anoreksi, haz›ms›zl›k ve gastritte, haricen lokal yang›larda lapa halinde kullan›l›r. Yan etkiler: Haricen s›k kullan›mlarda deride alerji görülebilir.
Allii sativi bulbus (Sar›msak) Allium sativum L. ALLIACEAE Aktif bileflenleri: Tiyosülfinat (allisin), organosülfürlü bileflikler (alliin, metiin gibi), protein (allinaz), aminoasit (arginin), karbohidrat (fruktan), uçucu ve sabit ya¤ içermektedir. Kullan›m›: Kolesterolü ve kan flekerini düflürür, yafla ba¤l› damar sertli¤ini önler. Kan p›ht›laflmas›na karfl› kullan›l›r. Do¤al antibiyotik olup bo¤az a¤r›s› ve gribi önler. Antioksidan ve antikanser özelliklere sahiptir. Ayr›ca haricen yara iyilefltirici etkisi bilinmektedir. Yan etkiler: Kan p›ht›laflmas›na karfl› kullan›l›r, ayr›ca ishal, midede ülser, ekflime ve gaza neden olabilir. Hassas kiflilerde alerjik reaksiyonlara yol açar, kokusu a¤›z ve deriye siner. Yüksek dozlarda vücudun kalsiyumunu tüketir, ast›m ve g›rtlak mukoz membran›nda iltihablamaya neden olur. Kontrendikasyonlar›: Kan inceltici oldu¤undan p›ht›laflmay› önleyen (Coumadin, Warfarin, gibi) antikoagulan ilaçlarla al›nmamal›d›r. Nadiren mide rahats›zl›klar› görülür, barsak floras›n› de¤ifltirir.
109
110
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Populi gemma (Karakavak tomurcu¤u) Populus nigra L. SALICACEAE Aktif bileflenleri: Bafll›ca d-kadinen, sineol, kurkumen, bisabolen, farnesen, humulan içeren uçucu ya¤ ile birlikte flavonoid (krisin, apigenin, galangin, kesretin, kamferol), kafeik ve izoferulik asit esterlerini içermektedir. Kullan›m›: Yüzesel deri yaralanmalar›nda, so¤uk ›s›rmas› (donma) ve günefl yan›klar›nda, ayr›ca larinjitte gargara olarak ve harici preparatlar› hemoroid, yara, yan›k, kesik, sivilcelerin iyileflmesi ve a¤r›larda kullan›l›r. Yan etkiler: Alerjik deri reaksiyonlar› oluflabilir. Kontrendikasyonlar›: Propolis, peru balsam› ve salisilatlarla kullan›lmamal›d›r.
Angelicae radix (Melek otu kökü) Angelica archangelica L. APIACEAE Aktif bileflenleri: Furanokumarin (anjelisin, bergapten), anjelik asit, uçucu ya¤ (α ve β-fellandren gibi monoterpenler, seskiterpenler), fenolik asit (klorojenik ve kafeik asit) içerir. Kullan›m›: Kab›zl›k, mide gaz›, ifltah kayb›, gastrointestinal kanal›n orta fliddetteki kramplar› gibi peptik rahats›zl›klarda kullan›l›r. Ayr›ca sinirleri yat›flt›r›r, ast›ma iyi gelir. Yan etkileri: Köklerin bileflimindeki furanokumarinler deriyi ›fl›¤a hassas hale getirir. UV ›fl›¤›na maruz kalan deride iltihaplanma görülür. Kontrendikasyonlar›: Warfarin gibi antikoagülan ilaçlar›n etkisini art›r›p kanamaya sebeb olabilir.
Aurantii fructus (Portakal kabu¤u) Cirtus aurantium L. ssp. aurantium RUTACEAE Aktif bileflenleri: Bafll›ca linalil asetat, α-pinen, limonen, linalool, nerol, geraniol gibi monoterpenler içeren uçucu ya¤ ile birlikte metil antranilat, ac› maddeler ve flavonoidler (tangaterin, skutellarin, sinensetin gibi) içermektedir. Kullan›m›: ‹fltah kayb› ve haz›ms›zl›k gibi mide flikayetlerinin destek tedavisinde kullan›l›r. Yan etkileri: Özellikle sar›fl›nlarda ›fl›¤a duyarl›l›k oluflabilir. Kontrendikasyonlar›: Bilinmiyor.
4. Ünite - Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
‘Do¤al olan her zaman güvenli de¤ildir fikrini yorumlayabilmek.’ Bitkiler, yüzy›llard›r tedavide halk ilac›, g›da deste¤i ve bitkisel ilaç olarak yayg›n biçimde kullan›lmaktad›r. Bitkiler ile ilgili olarak “do¤al olan güvenlidir” gibi yanl›fl bir düflünce hakimdir. Oysa, ‘’bitkiler veya bitkisel ilaçlar do¤ald›r, o nedenle güvenlidir’’ görüflünün do¤ru olmad›¤› bilimsel çal›flmalarla da kan›tlanm›flt›r. Kifliler, doktor veya eczac› kontrolü d›fl›nda kendi kendilerine veya uzman olmayan kiflilerin tavsiyesiyle kulland›klar› bitkisel ilaçlar ve ürünler yaflamlar›n› tehlikeye sokabilecek ciddi yan etkilere yol açabilmektedirler. Bitkisel ürünlerin modern t›pda kullan›lan di¤er ilaçlarla etkileflme olas›l›¤› da vard›r. Bitkilerin ve bitkilerden elde edilen ürünlerin birçok etkin madde içerdi¤i göz önüne al›n›rsa, bunlar›n pek çok farmakolojik aktiviteden sorumlu olmalar› daha kolay anlafl›l›r. Bir bitkisel ürün bir hastal›¤› tedavi ederken, baflka bir istenmeyen durumun oluflmas›na neden olabilir. ‘Bitkilerle tedavinin avantajlar›n› ve dezavantajlar›n› aç›klayabilmek.’ Bitkisel ürünlerin tedavi yetenekleri ve yan etkileri her zaman birlikte de¤erlendirilmelidir. A¤›z yoluyla al›nan g›da ve bitkisel ürünler, ilaçlar birlikte al›nd›¤›nda, birbiriyle etkileflebilir ve metabolize olabilirler. Baz› ilaçlar vücudun besinleri absorblama yetene¤ine engel olurken, ayn› flekilde baz› bitki ve g›dalar ise bir ilac›n etkisini artt›rabilir veya azaltabilirler. Bitkisel ilaçlar›n hamileler ve süt veren anneler de kulan›lmas› sak›ncal› oldu¤u gibi bu ürünler 12 yafl alt›ndaki çocuklarda da kullan›lmamal›d›r. Birden fazla ilaç kullanan yafll› hastalarda da ilaç etkileflimleri daha önemli ve risklidir.
N A M A Ç
3
111
‘Bitkisel ürünlerin yan etkilerini ve kontrendikasyonlar›n› tan›mlayabilmek.’ Yüksek tansiyon, tiroid, genifllemifl prostat bezi, depresyon veya di¤er psikiatrik problemler, fleker, kalp, Parkinson epilepsi, glokom ve felç gibi herhangi bir patolojik rahats›zl›¤› olanlar bir bitkisel ürün kullanmadan önce mutlaka kendilerini tedavi eden doktora dan›flmal›d›r. Bitkilerin farmakolojik aktivitesinden, içerdi¤i tek bir etkin madde veya bir grup etkin madde sorumludur. Bu aktif bileflenler tedavi edici, hastal›klardan koruyucu veya toksik etki göstermektedirler. Bitkisel ürünlerin kullan›m›ndan kaynaklanan çok tehlikeli ve öldürücü yan etkiler oluflaca¤› unutulmamal›d›r. Bunlar, bitkinin do¤rudan toksik etkileri, alerjik reaksiyonlar, kontaminasyona ba¤l› etkiler, ilaç ve di¤er bitkilerle olan etkileflimler olmak üzere birkaç farkl› mekanizmaya ba¤l› olarak ortaya ç›kabilir.
112
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Kendimizi S›nayal›m 1. Bitkisel drog veya kar›fl›mlar›n› oldu¤u gibi veya de¤iflik preparatlar› halinde etkili k›s›m olarak tafl›yan bitmifl, etiketlenmifl t›bbi ürünlerdir, tan›m› afla¤›dakilerden hangisine uyar? a. Nutrasötik b. Fitoterapötik c. Bitkisel ilaç d. Fonksiyonel g›da e. Tablet 2. Terapötik ve profilaktik terimlerinin anlam› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Tedavi edici/ Uyar›c› b. Tedavi edici/ Hastal›klardan koruyucu c. Tedavi edici/Özendirici d. Tedavi edici/ Kan toplay›c› e. Tedavi edici/ Stimüle edici 3. Bitkisel ilaçlar›n kullan›m› afla¤›da belirtilen hangi bireyler taraf›ndan çok sak›ncal› olabilir? a. Hamileler ve süt veren anneler b. 13-18 yafl aras› gençler c. Kad›nlar d. Erkekler e. Orta Yafll›lar 4. Tedavi s›ras›nda al›nd›¤› takdirde karaci¤eri etkileyerek vücut metabolizmas›nda ilaçlar›n de¤iflikli¤e u¤ramas›na neden olan meyve suyu afla¤›dakilerden hangisidir? a. Elma suyu b. Portakal suyu c. Limon suyu d. Greyfurt suyu e. Havuç suyu 5. Afla¤›daki bitkilerden hangisi berberin içermez? a. Coptis chinensis b. Chelidonium majus c. Hydrastis canadensis d. Berberis vulgaris e. Althaea officinalis
6. Afla¤›dakilerden hangisi safrolun yan etkilerinden de¤ildir? a. Hepatotoksik b. Karsinojenik c. Mutajenik d. Toksik e. Emenogog 7. Afla¤›daki bitkilerden hangisi pirolizidin alkaloiti içermez? a. Gentiana lutea b. Tussilago farfara c. Eupatorium cannabinum d. Alkanna tinctoria e. Senecio bicolor 8. Karaci¤erin çal›flmas›n› destekleyen ve yeni karaci¤er hücrelerinin oluflmas›na yard›mc› olan drog afla¤›dakilerden hangisidir? a. Menthae folium b. Hyperici herba c. Cardiae mariae fructus d. Gentianae radix e. Althaeae radix 9. Afla¤›dakilerden hangisi önemli bir do¤al antidepresan drogdur? a. Menthae pulegium b. Viscum album c. Salvia officinalis d. Arnica montana e. Hypericum perforatum 10. Afla¤›daki droglardan hangisi p›ht›laflmay› önleyen (Coumadin, Warfarin, gibi) antikoagulan ilaçlarla al›nmamal›d›r? a. Allii sativi bulbus b. Populi gemma c. Agni casti fructus d. Pini aetheroleum e. Aurantii fructus
4. Ünite - Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar
113
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Ahahtar›
S›ra Sizde Yan›t Ahahtar›
1. c
S›ra Sizde 1 Besleyici özellikleri d›fl›nda vücudumuza fizyolojik yararlar sa¤layan veya kronik hastal›k riskini azaltabilen besinlere fonksiyonel g›da; tek veya kar›fl›m halde bulunan bir veya birden çok bitki kimyasal›n›n bir g›da ürününün bileflimine girerek, destek veya sinerjik etkiyle kanser patojenezinde ve di¤er kronik hastal›klar›n gelifliminde koruyucu, önleyici ve muhtemelen tedavi edici etki gösteren ilaç flekillerine ise nutrasötik ad› verilmektedir. Fonksiyonel g›da, geleneksel g›da formlar›n› tarif ederken, nutrasötik terimi hem al›fl›lagelmifl hem de farkl› (tablet, kapsül, vs.) g›da ve g›da bileflenlerini ifade eder.
2. b 3. a 4. d 5. e 6. e 7. a
8. c
9. e
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Ürünler Neden Zararl›d›r?’’ bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Ürünler Neden Zararl›d›r?’’ bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Ürünler Neden Zararl›d›r?” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al aktif bileflenler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al aktif bileflenler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Önemli Yan Etkileri Olan Bitkisel Droglar” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Önemli Yan Etkileri Olan Bitkisel Droglar” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Önemli Yan Etkileri Olan Bitkisel Droglar” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Önemli Yan Etkileri Olan Bitkisel Droglar” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2 Allilbenzen yap›s›ndaki β-asaron, Acorus ve Asarum cinslerine ait birkaç bitkinin uçucu ya¤›nda bulunan potansiyel hepatokarsinojenik bir bileflikdir. Küçük dozlarda bile karaci¤er hasar›na neden olabildi¤i için, βasaron içeren bitkiler uzun süre kullan›lmamal›d›r. S›ra Sizde 3 ‹yot eksikli¤i veya fazlas› tiroid bezinin sa¤l›ks›z çal›flmas›na neden olur. Uzun süre afl›r› iyot tüketimi veya tiroid bezi taraf›ndan kullan›lan iyodun eksikli¤inde guatr hastal›¤› görülür. Ayr›ca, uzun zaman afl›r› iyot kullananlarda a¤›z ve bo¤az iltihaplar›, artan tükrük salg›s›, ishal, mide-barsak sorunlar›, deri döküntüleri, gözlerde tahrifl gibi belirtiler görülmektedir. Hamilelikte, afl›r› tüketim nedeniyle fetusda düflük, ölü do¤um, ayr›ca yeni do¤an ve çocuklarda zeka gerili¤i, sa¤›rl›k, flafl›l›k ve guatr hastal›¤› görülebildi¤i için kaç›n›lmal›d›r. S›ra Sizde 4 Baz› Asteraceae, Boraginaceae, Fabaceae familyas› bitkilerinde bulunan pirolizidin alkaloitleri, nesik asit ve amino alkollerden oluflan esterlerdir. Senecio alkaloitleri gibi ölümcül karaci¤er hasar›na neden olarak toplu zehirlenmelere yol açabilirler. Baz›lar› ise mutagenik ve karsinojenik etki gösterirler.
114
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
S›ra Sizde 5 Do¤ada salisilik asit esterleri veya tuzlar› yap›s›nda bulunan salisilatlar, sentetik yada do¤al salisinden türevlendirilen hidroksibenzoik asit türevleridir. Hafif fliddetli a¤r›larda analjezik olarak kullan›lmaktad›r. Aspirine duyarl› kiflilerin salisilat içeren bitkileri dikkatli kullanmas› gerekir. Örne¤in, do¤al salisilat içeren franbuaz hassas kiflilerde aspirine alerjik reaksiyon oluflturabilir. S›ra Sizde 6 Kola yapra¤›n›n aktif bileflenleri tropan alkaloitleri (baflta kokain olmak üzere)’ dir. Kokain hamilelerde fetusa ve embriyoya geçebildi¤i için embriyotoksikdir, anne sütüne de geçebilir. Drog yüksek dozda motor sinir liflerinde felce neden olabilir. Ayr›ca yapra¤›n fazla miktarda çi¤nenmesiyle psiflik bozukluklar ve halüsinasyonlar görülebilir. Bu nedenlerle santral sinir sistemi stimulan› ve lokal anestezik olarak bilinen Erythroxylum coca bitkisinin tedavide kullan›m› tercih edilmez.
S›ra Sizde 7 Ginseng kan bas›nc›n›n kontrol alt›nda tutulmaya çal›fl›ld›¤› durumlarda tehlikeli olarak kan bas›nc›n› artt›rabilir. Bu nedenle sar›msak ve zencefil içeren preparatlar veya kumadin gibi kan incelticilerle verildi¤i zaman kanamalara neden olabilir. Nadiren bunama ile sonuçlanan afl›r› uyar›lmaya neden olabilir. Uzun süre Ginseng kullan›m› sonucu, baz› kad›nlarda adet bozukluklar› oluflabildi¤i gibi gö¤üslerde duyarl›l›k artabilir. Ayr›ca, Ginseng ile birlikte tüketilen kafein, sindirim sistemi bozukluklar› ve afl›r› uyar›lmada art›fla neden olabilmektedir. S›ra Sizde 8 Sinameki meyvas›n›n laksatif etkisi yap›s›nda bulunan antrasen glikozitlerinden ileri gelir.
4. Ünite - Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar
Yararlan›lan Kaynaklar Barnes, J., Anderson, L.A., ve Phillipson, J.D., (2007). Herbal Medicines, 3rd ed., Pharmaceutical Press, London, UK. Barrett, M. (2004). The Handbook of clinically tested of herbal remedies, Vol. 1, The Haworth Herbal Press, Binghamton, N. Y. , USA. Bafler, K.H.C. Fonksiyonel G›dalar ve Nutrasötikler, 14. Bitkisel ‹laç Hammaddeleri Toplant›s›, Bildiriler, Eds. K.H.C.Bafler ve N.K›r›mer. 29-31 May›s 2002, Eskiflehir. Baytop, T., (1999). Türkiyede Bitkilerle Tedavi, Geçmiflte ve Bugün, (‹laveli 2. bask›) Nobel T›p Kitabevleri, ‹stanbul. Blumenthal, M, Buse, W.R., Goldberg, A., Gruenwald, J., Hall, T., Riggins, C.W. ve Rister, R.S. (1998). The Complete German Commission E Monographs, Therapeutic Guide to Herbal Medicines, American Botanical Council, Austin, Texas, USA. Blumenthal, M., Goldberg, A. ve Brinckmann, J. (2000). Herbal Medicine : Expanded Commission E Monographs, Integrative Medicine Communicatgions, M.A., USA. European Pharmacopoeia (1997) 3rd ed. Council of Europe, 67075 Strasbourg Cedex, France. McGuffin, M., Hobbs, C., Upton, R. ve Goldberg, A. (1997). American Herbal Products Association’s Botanical Safety Handbook, CRC Pres, Boca Raton, Florida, USA. Miller, L.G. ve Murray, W.C. (1998). Herbal Medicinals: A Clinician’s Guide, Pharmaceutical Products Press, New York, USA. PDR for Herbal Medicines (2004) 3rd ed. Thomson PDR, NJ07645-1742, Montvale.
115
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIM ALANLARI VE ET‹⁄‹
5 Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bitkisel ürünlerin zehirleyici etki mekanizmalar›n› tan›mlayabilecek, Bitkisel ürünlerin narkotik özelliklerini aç›klayabilecek, Halüsinojenik bitkilerin özelliklerini tan›mlayabilecek, Bitkisel ürünlerin kötüye kullan›m›n› aç›klayabilecek ve bunlar hakk›ndaki mevcut bilgileri araflt›rabilecek ve derleyebilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • • • • •
Zehir Tutkunluk Ba¤›ml›l›k Suistimal Akümülasyon Toksin Narkotik Maddeler Akut Toksisite
• • • • • • •
Kronik Toksisite Abstinens Homeostaz Antidot Sub-akut Toksisite Tolerans Yoksunluk Sendromu
‹çerik Haritas›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler
• • • • • • • • • •
G‹R‹fi ZEH‹R VE ZEH‹R ETK‹S‹ NED‹R? ZEH‹RLER‹N SINIFLANMASI TOKS‹K ETK‹ T‹PLER‹ SEKESTRASYON VE AKÜMÜLASYON TOKS‹K ETK‹ MEKAN‹ZMALARI ZEH‹RL‹ B‹TK‹LER BA⁄IMLILIK VE BA⁄IMLILIK T‹PLER‹ B‹TK‹LER‹N SU‹ST‹MAL‹ B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KULLANIMINA ‹L‹fiK‹N SONSÖZLER
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler G‹R‹fi
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
Belirli bir miktar›n (dozun) üzerinde kullan›ld›¤› zaman her fley (ilaç, g›da) zararl›d›r. Bunun d›fl›nda zararl› bileflikler içeren do¤al ürünlerde mevcuttur ve AMAÇLARIMIZ bunlar kesinlikle kullan›lmamal›d›r. Bu ünitede zehirli, narkotik ve halusinofemik bitkiler hakk›nda k›sa bilgiler verilecektir.
ZEH‹R VE ZEH‹R ETK‹S‹ NED‹R?
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Farsça kökenli bu sözcük Türk Dil Kurumu Büyük Türkçe Sözlü¤ünde flu anlamlar ile tan›mlanmaktad›r: 1. “Organizmaya girdi¤inde kimyasal etkisiyle fizyolojikT Egörevleri L E V ‹ Z Y O N bozan ve miktar›na göre canl›y› öldürebilen madde, a¤›” SIRA S‹ZDE 2. Mecazi: “Büyük üzüntü, ac›, keder, s›k›nt›” Bkz. http://tdkterim.gov.tr/bts/
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE D‹ NÜ fiT ÜE NR ENLE‹ TM
TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D‹ ÜN fiT ÜE NRENLE‹ M T
Mecazi anlam›n› sanat ve edebiyat ile u¤raflanlara b›rakt›¤›m›zda, alt›nda D SÜ fiOÜbu ‹M RN EULtan›m sakl› bulunan üç önemli özellik göze çarpmaktad›r. Miktar, zehir için en ilginç ve tan›m› bir ölçüde zorlaflt›r›c› özellik olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Ünlü Rönesans S O R U D ‹ olmayan KKAT hekimi Paracelsus (1493-1541) “Tüm maddeler zehirdir. Zehir madde yoktur, zehir ile ilac› birbirinden ay›ran dozdur (miktard›r)” diyerek belki de zehir kavram›n›n içinde miktar›n önemine vurgu yapan ilk kiflidir. DYeterli ‹ KS‹ZDE K A T miktarlarda SIRA al›nan suyun bile fizyolojik görevleri bozucu, zararl› ve hatta ölümcül etkilerinin oldu¤u bilinmektedir. Ancak, hemen hiç kimse suyu zehir olarak tan›mlamamaktad›r. SIRA S‹ZDE O halde nedir zehir veya zehirli madde? Bilimsel literatürde zehir, “toksin”, zehirler AMAÇLARIMIZ ile u¤raflan bilim dal› “toksikoloji” ve zehirleyici (zararl›) etki “toksik etki” olarak tan›mlanmaktad›r. Zehirlerle ilgili dünyadaki ABD kökenli yetkin organizasyonlardan AMAÇLARIMIZ olan EPA (Environmental Protection Agency) taraf›ndan yap›lan K ‹ T A tan›mlamaya P göre “çok zehirli” olan maddeler 5 gram›n (1 çay kafl›¤› dolusu) miktar› ile eriflkin bir insan› öldürebilen maddelerdir. Bu türdeki toksinlerin az miktarlar› ciddi zaK ‹ T A bile P rarlara veya ölüme sebep olur. Di¤er bir tan›mlamaya göre bu zehirler, bir deney TELEV‹ZYON hayvan›n›n her kilogram› için 50 miligram a¤›zdan verildi¤inde, 48 saat içinde, hayvanlar›n en az % 50’sinin ölümüne sebep olan maddelerdir.
N N N N
TELEV‹ZYON
D ÜS fiOÜ NREUL ‹ M S O R U D‹KKAT D ‹ K S‹ZDE KAT SIRA
SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
Paracelsus’un hayat› için bkz. http://en.wikipedia.org/wiki/Paracelsus ‹NTERNET
‹NTERNET
EPA ve zehirlerin s›n›fland›r›lmas› ile ilgili aç›klamalar için Bkz. http://www.epa.gov ve ‹NTERNET http://en.wikipedia.org/wiki/Toxicity_Class
‹NTERNET
118
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Besinler ve besin ö¤eleri (vitaminler vs) d›fl›nda vücuda giren tüm yabanc› maddeler (ilaçlar da) dahil ksenobiyotikler olarak adland›r›lmaktad›r. Di¤er bir tan›mlama ile insan vücuduna çeflitli yollarla (a¤›z, solunum, deri vs) giren zararl› ksenobiyotikler “zehir” olarak kabul edilmektedir.
ZEH‹RLER‹N SINIFLANMASI
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
EPA’n›n tan›mlamas›na göre maddeler zehirlilikleri aç›s›ndan farkl›l›k gösteren dört kategori alt›nda s›n›fland›r›l›rlar: Toksisite S›n›f› I: Çok zehirli maddeler; bu kategorideki maddeler için fiekil 5.1’ de görülen kurukafa ve çapraz kemik sembolü ambalajlarda bulundurulmak zorundad›r. Toksisite S›n›f› II: Orta derecede zehirli maddeler; 5-30 gram dozda eriflkin insan için öldürücüdürler Toksisite S›n›f› III: Hafifçe zehirli maddeler; 30 gram›n üstündeki miktarlarda ölümcüldürler. Toksisite S›n›f› IV: Pratik olarak zehirli olmayan maddeler. Sözkonusu bu dört toksisite s›n›f›n›n ilk üçünde yer alan maddelerin ambalajlar› üzerine maddenin toksisite (zehirlilik) derecesini belirten kolay görülebilir uyar›lar yap›lmas› zorunlulu¤u vard›r. EPA’n›n s›n›flamas›ndan biraz farkl› olarak SIRA S‹ZDE Avrupa Birli¤inin üç kategoriden oluflan bir s›n›flamas› vard›r: S›n›f 1: Çok toksik maddeler S›n›f 2: DToksik maddeler Ü fi Ü N E L ‹ M S›n›f 3: Zararl› maddeler Avrupa Birli¤inde sat›lan ve ilk iki s›n›fta yer alan maddelerin ambalajlar› üzeO R U rinde fiekil S5.1’deki sembolün bulunmas› zorunludur. EPA’n›n s›n›flamas›ndaki dördüncü kategori ise dikkate al›nmam›flt›r. Dünya Sa¤l›k Örgütü (DSÖ; WHO) ise yine benzerDbir yapm›flt›r: ‹ K Ks›n›flama AT S›n›f 1-a: afl›r› zararl›; S›n›f 1-b: çok zararl›; SIRA S‹ZDE S›n›f 2: orta derecede zararl›; S›n›f 3: hafifçe zararl›. DSÖ’nün bu s›n›flamas› da s›çanlardan elde edilen LD50 (medyan letal doz) deAMAÇLARIMIZ ¤erlerine dayanmaktad›r: E¤er Madde için LD50 de¤eri kilogram cinsinden hayvan vücut a¤›rl›¤› bafl›na 5 miligram veya daha az bir miktarda ise madde s›n›f 1a’da; 5-50 miligram s›n›f 1b’de; 50-500 miligram aras›ndaysa s›n›f 2’de; 500 K ‹ aras›ndaysa T A P miligramdan fazlaysa s›n›f 3’de yer almal›d›r. Geçerli uluslar aras› yasa ve etik kurallar gere¤i zehirli olup olmad›¤› bilinmeyen bir madde insanlar üzerinde toksisite Taç›s›ndan E L E V ‹ Z Y O N denenemeyece¤inden, DSÖ’nün bu s›n›flamas› pratik aç›dan en uygun gözüken s›n›flamad›r. Ayr›ca, bu s›n›flamada yer alan maddeler kolayl›kla EPA ve Avrupa Birli¤inin s›n›flamalar›nda yerlerini alabilmektedir.
N N
T E R N(LD E T 50) hakk›ndaki aç›klamalar ve örnekler için bknz.: http://en.wikipeMedyan letal‹ Ndoz dia.org/wiki/LD50
Do¤ada bulunan zehirler kökenleri itibar› ile üç grupta toplanmaktad›r: a. Mineral kaynakl› zehirler, b. Hayvansal kaynakl› zehirler (Venomlar), c. Bitkisel kaynakl› zehirler. Mineral ve hayvansal kaynakl› zehirlerden kitab›n konusuna uymad›¤› için burada fazla söz edilmeyecektir. Bitkiler aleminde bakterilerden bafllay›p yüksek bitkilere kadar uzanan evrimsel çizgide hemen her türde zehirli maddeler olabilmek-
119
5. Ünite - Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler
tedir. Bakterilerin vücutta üremeleri sonucunda oluflan endotoksin ve ekzotoksinler çeflitli infeksiyon hastal›klar›n›n sonuçlar›n› ortaya ç›kar›rlar. Endotoksinler vücutta ölen veya ba¤›fl›kl›k sisSIRA S‹ZDE teminin hücreleri taraf›ndan parçalan›p öldürülen bakteri hücre duvarlar›n›n bir bölümüdür, vüD Ü fi ÜS‹ZDE NEL‹M SIRA cut s›v›lar›nda çözünme özellikleri yoktur ve a盤a ç›kt›klar›nda S O R U vücut s›cakl›¤›n›n yükselmesine D Ü fi Ü N E L ‹ M (pirezis) neden olurlar. Genellikle lipopolisakkarit yap›s›nda SD ‹OK RK AU T olan bu toksinler “pirojen (atefl yap›c›)” olarak da adland›r›lmakSIRA S‹ZDE tad›r. Ekzotoksinler ile bakteri, D‹KKAT tek hücreli mantarlar, algler ve protozoalar›n metabolizmalar› s›ras›nda oluflturuduklar› ve salg›lad›klar› suda çözünür AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE maddelerdir. Endotoksinlerden farkl› olarak bunlar daha toksiktir ve ço¤u durumda piretik etki (atefl yükselmesi) ortaya ç›karmazlar. Bunlar aras›nda bir anaerob bakteri olan Clostridium botilinum’un oluflturdu¤u endotoksin bilinen AMAÇLARIMIZ Kyeryüzünde ‹ T A P en kuvvetli zehirdir ve çok tehlikeli bir besin zehirlenmesine neden olmaktad›r. Tetanoz, difteri, bo¤maca, kolera gibi çok çeflitli hastal›klarda ekzotoksinler rol oynamaktad›r. Ayr›ca, çeflitli küf mantarlar›n›n oluflturdu¤u aflatoksinler, okratoksinTKE L‹ E TV ‹ ZA Y PO N ler gibi ekzotoksinlerin de hepatotoksik (karaci¤erde toksik) ve karsinojenik (kanser yap›c›) etkilerinin oldu¤u bilinmektedir.
fiekil 5.1 EPA ve Avrupa Birli¤i normlar› çerçevesinde sat›fl› yap›lan toksik maddelerin ambalajlar› SIRA S‹ZDE üzerinde tafl›mas› gerekli olan ve zararl›l›k derecesiniDSIRA belirten Ü fi Ü NS‹ZDE EL‹M sembol. S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT S O R U
N N N N
SIRA S‹ZDE D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P
T KE L ‹E VT ‹ ZAY OP N
Endotoksinler hakk›nda daha fazla bilgi için bknz. http://en.wikipedia.org/wiki/Endotoxin ‹NTERNET
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON ‹NTERNET
‹NTERNET Ekzotoksinler hakk›nda daha fazla bilgi için bknz. http://en.wikipedia.org/wiki/Exotoxin
‹NTERNET
Yüksek bitkiler aras›nda EPA ve di¤er kurulufllar›n s›n›flamalar›n›n her birinde yer alacak fliddette toksik olabilen veya pratik olarak zararl› etkisi olmayan bitki türleri vard›r. Ancak, bunlar›n bir k›sm› sat›lmazlar, do¤adan toplanarak tüketilirler, sat›lan bitkisel ürünlerden zehirli olanlar›n da üzerinde ço¤unlukla uyar› etiketi bulunmamaktad›r. Bitkileri zehirli yapan, içerdi¤i kimyasal maddeleridir. Bazen bir bitki çok say›da toksik kimyasal madde de içerebilmektedir. Bu durum baz› bitkilerin birden fazla sistemi etkileyebilen zehirler haline gelmesini sa¤layabilmektedir. Zehirli olarak kabul edilen baz› bitkiler ayn› zamanda “ilaç” olarak kullan›lma özelli¤ine de sahip olabilmektedir. Çünkü ilaçlar da, zehirler de vücuttaki homeostatik dengeleri güçlü biçimde de¤ifltirebilmektedir. Buna ba¤l› olarak insanlarda zehirin etkiledi¤i sistemlerden kaynaklanan belirtiler (semptomler) ortaya ç›kmaktad›r. Örne¤in, Amanita türü mantarlar karaci¤er ve sinir sisteminde zehirli etkiler gösterirler, yani hepatotoksik ve nörotoksik etkiler tafl›rlar ve bu iki sisteme ait semptomler ortaya ç›kar›rlar. Do¤ada bulunan zehirlerin kökenleri nedir ?
SIRA S‹ZDE
1
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
120
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
TOKS‹K ETK‹ T‹PLER‹ ‹lac› zehirlerden ay›ran en önemli özelliklerden birisi zehirlerin vücut sistemleri üzerindeki etkilerinin daha kal›c›, hatta geri dönüflümsüz (irreversibl) olmas›d›r. Buna ilaveten bir çok zehir vücuttan genellikle at›l›m› güç olan, akümüle (birikme) özelli¤i olan maddelerdir. Zehirlerin önemli bir bölümünde gözüken di¤er bir özellik de baz› zehirlerin etkisinin doza ba¤l› olmamas› ve çok düflük dozlarda bile etkili olmalar›d›r. Maddelerin toksik olmas› için mutlaka öldürücü (letal) olmalar› gerekmemektedir. Vücut sistemleri üzerinde oluflturduklar› olumsuz etkiler de zehirlenme (toksisite) olarak adland›r›lmaktad›r. Bu ba¤lamda zehirli maddelerin, vücut üzerindeki etkilerinin zamansal boyutu da önem kazanmaktad›r. Zehirli maddelerin zamana ba¤l› üç tip toksisitesinden söz edilebilir: a. Akut Toksisite (‹ve¤en Zehirlilik): Zehire ço¤u durumda bir seferlik maruziyetle, 24-48 saatlik dönemde ortaya ç›kan toksisite; b. Sub-akut Toksisite: Akut ve kronik toksisite süreleri aras›nda kalan sürelerde oluflan maruziyet ve toksisite; c. Kronik Toksisite (Süre¤en Zehirlilik): Genellikle uzun bir maruziyet sonras›nda canl›n›n ortalama yaflam ömrünün 2/3’lik süresi içinde ç›kan toksisite. Bunlar›n d›fl›nda toksik etkinin görüldü¤ü organ ve sisteme, di¤er bir deyiflle zehirin etkili oldu¤u yere göre de toksisite s›n›flamas› yap›labilmektedir. Örne¤in, karaci¤er üzerinde toksik etkileri olan maddeler “hepatotoksik”, böbrekler üzerinde toksik etkileri olan maddeler “nefrotoksik” olarak tan›mlanmaktad›r. Bu s›n›flamada dikkat çekici olan genellikle yaflamsal önemi olan organlardaki toksisitelerin görece olarak daha fazla önem kazanmas›d›r. Bu s›n›flamada yer alan “sitotoksik etki”, yani hücreler üzerindeki toksik etki bazen istenen bir özellik olmaktad›r. Özellikle vücutta kontrolsüz biçimde ço¤alan kanser hücrelerini öldürmek, yani antineoplastik etki sa¤lamak için “sitotoksik etki” aranan bir etki durumuna gelmektedir. Bitkiler aras›nda da bu tip toksik maddeler tafl›yan türler bulunmaktad›r. Ancak, bu maddelerin toksik etkilerinin kanser hücreleri üzerinde spesifik olmas›, sa¤l›kl› di¤er hücreleri etkilememesi istenir.
SEKESTRASYON VE AKÜMÜLASYON Subakut ve kronik toksisitelerde maruziyet süresi kadar zehirin vücutta birikici özellikler tafl›mas› ve etkisinin yo¤uflmal› olmas› (etki akümülasyonu) zehirlenmenin fliddetini art›rabilmektedir. Baz› zehirler vücutta baz› dokularda birikme özelli¤i gösterir. Bu olaya “sekestrasyon” ad› verilmektedir. Ancak sekestrasyon, akümülasyonun aksine her durumda zehirlenmenin fliddetini art›rmamaktad›r. Örne¤in, tarihte bir dönem sub-akut ve kronik zehirleyici olarak kullan›lan arsenik saç ve t›rnaklarda sekestre olmaktad›r. Buralarda biriken zehir, art›k zehirleyici olma özelli¤ini genifl ölçüde yitirmektedir. Ancak, saç ve t›rnaklarda biriken maddeler “kriminoloji” ve “adli t›p” aç›s›ndan önem kazanmaktad›r. Çünkü buralardan al›nacak örneklerde son maruziyetin üzerinden aylarca süre geçse bile zehirin varl›¤› saptanabilmektedir. Ekolojik bir kirletici olan DDT ise vücutta ya¤ dokusunda birikmektedir. Ya¤ dokular› satüre olduktan (doygunlu¤a ulaflt›ktan) sonra sinir dokular›n› etkilemektedir. Kanserojen olmas› nedeniyle kullan›m› art›k hemen tüm dünyada yasaklanm›fl bir insektisit (böcek öldürücü) olan bu maddenin ya¤ dokular›nda biriken k›sm› do¤rudan nörotoksisite göstermemektedir. Ancak, ani kilo verme durumlar›nda vücut ya¤lar›n›n erimesi ile ya¤ dokusunda sekestre olan DDT kana yüksek miktarlarda kar›flarak sinir sistemine yönelmekte ve nörotoksik etkisi belirginleflmektedir.
121
5. Ünite - Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler
Bitkiler aras›nda da sekestrasyon özelli¤i tafl›yanlar bulunmaktad›r. Burada sekestre olan bitkinin bilefliminde yer alan biyoaktif maddelerdir. Örne¤in, kalp yetmezli¤i tedavisinde kullan›lan yüksükotu bitkisinde (Digitalis purpurea) bulunan dijital glikozitleri çizgili kaslarda ve kalp kas›nda birikmektedir.SIRA Çizgili S‹ZDEkaslarda biriken glikozitler herhangi bir etki göstermezken, kalp kas›nda toplanan maddeler kardiyotonik (kalp kuvvetlendirici) etkiden sorumludur. Vücutta çizgili kaslar kitle D Ü fi Ü Nöncelikle EL‹M olarak kalp kas›ndan daha fazla olmas› ve de dijital glikozitlerinin çizgili kaslara ba¤lanmas› nedeniyle kullan›lan dijital glikozitlerinin ve yüksük otunun öncelikle belli bir süre, çizgili kaslar satüre olana (doygunluk Snoktas›na eriflene) O R U kadar yüksek dozda kullan›lmas› gerekir. Bu doza “dijitalizasyon dozu”, yap›lan iflleme de “dijitalizasyon” ad› verilmektedir. Dijitalizasyon tamamland›ktan sonra D‹KKAT kullan›lan “idame (devam) dozu” daha düflük bir dozdur. E¤er, çizgili kaslarda doygunluk olufltuktan sonra da dijitalizasyon dozu kullan›lmaya devam edilirse diS‹ZDE jital glikozitlerinin “kardiyotoksik etkileri” ortaya ç›kmaktad›r,SIRA çünkü dijital glikozitlerinin güvenlik aral›¤› dard›r. Dijital glikozitlerinin kardiyotoksik etkisi aritmi (kalp at›m ritminin bozulmas› biçiminde ortaya ç›kmaktad›r. Çizgili kaslarda biriAMAÇLARIMIZ ken dijital glikozitleri normal durumlarda terapötik (tedavi edici) veya toksik etkilere do¤rudan katk› sa¤lamamaktad›r. Ancak, çizgili kaslara ba¤lanabilen ve o dokulardan dijital glikozitlerini söküp uzaklaflt›rabilen “kinidin” gibi maddeler çizgili K ‹ T A P kaslarda ba¤l› olarak bulunan dijital glikozitlerinin kandaki miktarlar›n› k›sa sürede çok yüksek düzeylere ç›kard›¤›ndan glikozitlere ba¤l› kuvvetli toksik etkiler ortaya ç›kacakt›r. Burada sözü geçen kinidin de ülkemizde yetiflmeyen ancak Güney TELEV‹ZYON Amerika’da yetiflen K›nak›na (Cinchona) türlerinin a¤aç kabuklar›ndan elde edilen bir baflka maddedir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
TOKS‹K ETK‹ MEKAN‹ZMALARI
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Çeflitli toksinlerin vücutta oluflturduklar› etkiler çeflitli fizyolojik süreçlerin etkilenmesi sonucunda farkl› geliflimler göstererek ortaya ç›kmaktad›r. Dolay›s›yla S O R etkiler U afla¤›da belirtilen farkl› kategorilerde mekanizmalar ile toksik ortaya ç›kmaktad›r: a. Yal›n Toksik etkiler, D‹KKAT b. Özel toksik etkiler, c. ‹mmün reaksiyonlar ve alerji, SIRA S‹ZDE d. Genetik farkl›l›klara ba¤l› reaksiyonlar ve idiyosenkrazi, e. Dayan›ks›zl›k veya afl›r› duyarl›k reaksiyonlar›, f. Ba¤›ml›l›k ve yoksunluk reaksiyonlar›. AMAÇLARIMIZ
N N
Yal›n Toksik Etkiler
Bu tip toksik etkiler ilaçlar veya bitkilerin terapötik etkilerineK benzer ‹ T A Pbiçimde ortaya ç›kan toksik etkilerdir. Bu toksik etkilere s›k rastlanmaktad›r ve basitçe “yan etki” olarak tan›mlanmaktad›r. Vücuda al›nan ksenobiyoti¤in ço¤u kez ana farmakolojik etkinin bir uzant›s› olarak veya onunla fizyolojik ba¤lant›l› ortaya T E L E V ‹ Z Yolarak ON ç›kmaktad›r. Bu toksik etkiler, ço¤u kez doza ba¤›ml›d›r; yani miktar artt›kça etki fazlalafl›r, azald›kça etki azal›r. Bu tür toksik etkiler düflük morbidite ve mortalite ‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
‹ N T Ehttp://en.wikipeRNET K›nak›na (Cinchona) hakk›nda daha fazla bilgi için bknz. dia.org/wiki/Cinchona
Sekestrasyon nedir ?
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
122
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
yüzdesine sahiptir. Yani, bu toksik etkiler ile hastal›k oluflma (iatrojenik hastal›k) ve oluflan hastal›ktan dolay› ölme riski düflüktür. Bu arada, t›bbi amaçlarla kullan›lan ilaç ve bitkisel ürünler ile çeflitli hastal›klar›n oluflabildi¤i ve bu hastal›klara “iatrojenik hastal›klar” ad› verilmektedir. ‹laç vb. saf maddeler için yal›n toksik etkilerin önceden tahmini kolayd›r. Ancak, aktif madde çeflidin fazlal›¤›, bilinmeyen maddelerin varl›¤›, çevre kirletici maddeler ile kontaminasyon ve standardizayon farkl›l›klar› gibi nedenlere ba¤l› olarak bitkisel ürünlerde yal›n toksik etkilerin önceden tahmini zordur. Kullan›lan ürünün miktar›n› azaltmak veya kullan›m› tümüyle b›rakmak yal›n toksik etkilere ba¤l› sorunlar›n ço¤u durumda çözümü anlam›na gelmektedir.
Özel Toksik Etkiler Bu tip toksik etkiler ilaçlar veya bitkilerin terapötik etkilerine benzerlik tafl›mak zorunda de¤ildir ve bu toksik etkilere yal›n toksik etkiler kadar s›k rastlanmamaktad›r. Etkiler ço¤u kez maruz kal›nan doza ba¤›ml› olmakla birlikte, bazen dozdan ba¤›ms›z özel toksik etkiler de oluflabilmektedir. Bu tip etkilerin oluflmas› ve sonuçlar›n›n ortaya ç›kmas› için belli bir zaman›n geçmesi gerekmektedir. Ço¤unlukla etkilerin ortaya ç›kmas› uzun zaman ald›¤›ndan özel toksik etkilerin anlafl›lmas› ve bunlardan sak›n›lmas› adeta olanaks›zd›r. Bu tip toksik etkilerin pratikte karfl›lafl›lan üç tipi vard›r: • Mutajenik (Genotoksik) etki, • Karsinojenik (Onkojenik) etki, • Teratojenik (Embriyotoksik) etki. Mutajenik (Genotoksik) etki: Çeflitli kimyasal maddeler insan ve di¤er canl›larda kromozomlarda yer alan DNA moleküllerinde de¤iflimler oluflturabilmektedir. Bu de¤iflimler hafif düzeylerde oldu¤unda tamir mekanizmalar› ile DNA onar›lmakta, orta fliddette de¤iflimlerde hücre apoptoz (programl› hücre ölümü; hücre intihar›), daha a¤›r de¤iflim ve hasarlarda hücre nekroz ile ölmektedir. Bu son iki durumda mutasyonlu hücrenin yaflam›n› devam ettirerek bölünme ile ço¤almas›n›n ve böylece vücutta genç mutant hücrelerin oluflmas› önlenmifl olmaktad›r. Tüm bu protektif (koruyucu) mekanizmalara karfl›n, bazen mutasyonlu hücreler yaflam›n› devam ettirebilmekte ve vücutta hastal›k türünde etkiler oluflturabilmektedir. Mutajenik etki genellikle üç biçimde ortaya ç›kabilmektedir: 1. Nokta mutasyonu (k›r›lmas›z mutasyon): Gene ait tek nükleotidin üzerinde oluflan de¤iflim ile ortaya ç›kmaktad›r. Bu mutasyonlar baz› durumlarda tamir olmakta ve hücre sorunsuz biçimde yaflam›n› sürüdürmektedir. Ancak, baz› durumlarda tamir mümkün olamamaktad›r. 2. Büyük parça ç›kmas› ve de¤ifl-tokufl: Klastojenez, gen translokasyonu veya kromozom k›r›lmas› olarak da tan›mlanan bu olaylarda büyüklü¤ü de¤iflen gen parçalar› kromozomdan kopmakta ve/veya di¤er genlerin parçalar› ile yer de¤ifltirmektedir. Bu gruptaki mutasyonlar hücrelerde ya çok önemli bozukluklara yada ölümlere neden olurlar 3. Kromozomlar›n bölünme s›ras›nda yavru hücreler aras›nda eflitsiz paylafl›m› (anöploidizasyon): Bunun sonunda hücre çekirde¤i bir veya daha fazla say›da kromozom kazan›r veya kaybederek “diploid” durumdan “anöploid” duruma geçer. Mutasyon somatik hücrelerde de¤il de gamet hücrelerinde (cinsiyet hücreleri: sperm ve yumurta) oluflmuflsa sonraki kuflak yavrulara geçifl gösterebilir. Mutasyon yap›c› maddeler, günlük yaflamda her yerde bulunmaktad›r. Bitkilerde ve bit-
5. Ünite - Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler
kisel besinlerde bulunan flavonoidler mutajenik etkilidir. Önemli olan vücudun mutasyonlara karfl› mücadelesi, maruziyet süresi ve vücuda giren mutajenlerin etki gücüdür. Karsinojenik (Onkojenik) etki: Çeflitli kimyasal maddeler vücutta kanser oluflumuna neden olabilmektedir. Karsinojenik maddeler vücutta iki farkl› mekanizma ile kanser oluflturmaktad›r: 1. Mutajenik (genotoksik) etki sonucunda: Bu durumdaki maddeler genellikle mutasyon olufltuktan sonra tamir edilemeyen ve sonras›nda apoptoz veya nekroz ile ölmeyen mutant hücrelerin ço¤almas› ile ortaya ç›kmaktad›r. 2. Epigenetik etki sonucunda: Baz› karsinojenik maddeler hücredeki kromozomlar d›fl›ndaki hücre zar›, sitoplazma, mitokondriler, ribozomlar gibi di¤er yap›lar› etkileyerek kanser oluflturmaktad›r. Karsinojenik maddeler de günlük yaflamda her yerde bulunmaktad›r. Baz› bitkilerde de karsinojenik etkili baz› maddeler bulunmaktad›r. Burada da önemli olan vücudun karsinojenlere ve etkilerine karfl› mücadelesi, maruziyet süresi, haz›rlay›c› faktörlerin fazlal›¤› ve vücuda giren karsinojenlerin etki gücüdür. Teratojenik (Embriyotoksik) etki: Çeflitli maddelerin gebelik veya gebeli¤e çok yak›n dönemde embriyo veya gamet hücrelerine geçmesi sonucu, fötusta (embriyoda) malformasyona (kötü oluflum, sakatl›k) veya ölüme kadar gidebilen geridönüflümsüz bozukluklara neden olmas› teratojenez olarak adland›r›lmaktad›r. Karsinojenezde oldu¤u gibi, mutajenik etki teratojeneze neden olabilmektedir. Ancak, mutajenik etkinin rol oynamad›¤› teratojenez durumlar› ço¤unluktad›r. Di¤er bir ifade ile, teratojenik maddelerin ço¤unun mutajenik veya karsinojenik etkileri yoktur, çünkü teratojenez, (i) önemli besinsel ö¤elerin (vitaminler vs.) anne aday› ve dolay›s›yla bebek fötus taraf›ndan al›namamas›, (ii) uteroplasental kan ak›m›n›n azalmas› ve dolay›s›yla bebe¤in kans›z kalmas›, (iii) farkl›laflma ile ilgili spesifik olaylar›n bozulmas›, (iv) doku osmolaritesinin de¤iflmesi gibi non-mutajenik etkiler nedeniyle de oluflmaktad›r. Bitkiler aras›nda da teratojenik etkiler tafl›yanlar vard›r.
‹mmün Reaksiyonlar ve Allerji Bu tip toksik etkiler ilaçlar veya bitkilerin terapötik etkilerine hemen hiç benzerlik tafl›mamaktad›r ve bu toksik etkilere de yal›n toksik etkiler kadar s›k rastlanmamaktad›r. Etkiler maruz kal›nan doza ba¤›ml› de¤ildir ve önceden tahmin edilmeleri olanakls›zd›r. Ayr›ca, bu tip yan etkiler önceki tipteki yan etkilerden farkl› olarak yüksek mortalite (ölüm oran›) gösterirler. Allerji ve immün reaksiyonlar asl›nda vücudun yabanc› madde ve organizmalara karfl› savunma mekanizmas›d›r. Ancak, baz› durumlarda tepki verilmemesi gereken maddelere karfl› afl›r› duyarl›k tepkisi biçiminde ortaya ç›kmaktad›r. Bitkiler aleminde allerjik reaksiyona neden olabilen çok say›da tür vard›r. Ayr›ca, bitki polenlerine karfl› oluflan mevsimsel allerji en yayg›n karfl›lafl›lan allerji tiplerinden birisidir. Bu tür toksik etkiler ortaya ç›kt›¤›nda ürünün kullan›m› sonland›r›lmal› ve gelecekte hiçbir flekilde kullan›lmamal›d›r.
Genetik Farkl›l›klara Ba¤l› Reaksiyonlar ve ‹diyosenkrazi Eskiden nedeni tam olarak anlafl›lamam›fl, çok nadiren rastlanan baz› yan etkiler, kiflilerin bünyevi özelliklerindeki farkl›l›klardan kaynaklanan yan etkiler olarak de¤erlendirilmifl ve bunlara “idiyosenkrazi” ad› verilmifltir. Son y›llarda yap›lan araflt›rmalar, nadir rastlanan ve yüksek mortalite gösteren bu yan etkilerin ço¤unun ge-
123
124
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
netik farkl›l›klardan kaynakland›¤› anlafl›lm›flt›r. T›pk› allerjik reaksiyonlar gibi bu etkiler de ço¤u zaman ilaç veya t›bbi bitkinin terapötik etkilerinden farkl› mekanizmalar ile ortaya ç›kmaktad›r ve önceden tahmin edilmeleri olanaks›zd›r. Bu tür yan etkinin bitkiler aleminde olup olmad›¤› bilinmemektedir, çünkü bu yan etki toplumda 1/50000, 1/100000 gibi çok düflük olas›l›kta karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu tür toksik etkiler ortaya ç›kt›¤›nda ürünün kullan›m› sonland›r›lmal› ve gelecekte hiçbir flekilde kullan›lmamal›d›r.
Dayan›ks›zl›k veya Afl›r› Duyarl›k Reaksiyonlar› Kiflilerde var olan bir hastal›k durumu nedeniyle ortaya ç›kan, ço¤u kez tahmin edilebilen ve kullan›lan maddenin farmakolojik etkileri ba¤lant›l› olabilen intolerans (dayan›ks›zl›k) reaksiyonlar›d›r. Ço¤u kez tahmin edilebildi¤inden ve reaksiyonlar fliddetli geliflmedi¤inden mortalite pek fazla de¤ildir. Ço¤u durumda ürünün kullan›m›na son vermek zorunda kal›nsa da, kullan›lan dozu azaltmak ve ürünün kullan›m›na ara vermek gibi uygulamalar ile sorun çözülmektedir. Ayr›ca, var olan hastal›k halinin ortadan kald›r›lmas› da bu reaksiyonlar› önleyecektir. Bitkiler aras›nda da bu türden reaksiyonlar› oluflturan türler oldu¤una inan›lmaktad›r.
Ba¤›ml›l›k ve Yoksunluk Reaksiyonlar› Di¤er bir çok yan etki tipinden farkl› olarak ba¤›ml›l›k, kullan›c›lar›n “arzu etti¤i, istedi¤i” bir etkidir. Bu yüzden bir çok araflt›r›c› taraf›ndan “ba¤›ml›l›k” bir yan etki olarak tan›mlanmamaktad›r. Kullan›c› taraf›ndan arzu edilmeleri ve istenmeleri nedeniyle ço¤u kez “suistimal edilen”, yani “kötüye kullan›lan” maddeler bu gruptad›r. Ba¤›m›l›l›k, suistimal ve yoksunluk belirtileri konular› kitab›n bu bölümünde ayr›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r. Bitkiler aras›nda ba¤›ml›l›k amac›yla kullan›lan ve suistimal edilen çok say›da örnek bulunmaktad›r. Bu yan etkinin önlenmesi için ürünün aniden kesilmesi problemler yaratmakta ve “yoksunluk sendromu (abstinens sendromu)” tablolar›n›n oluflmas›na neden olmaktad›r. Yoksunluk belirtileri ço¤u durumda fliddetli ve tahammülü zor etkilerden olufltu¤u için birdenbire ürünün kesilmesi yerine yavafl-yavafl dozu azaltarak kesmek veya ürünün yerine ba¤›ml›l›k yapmayan bir benzerini kullanmaya devam etmek daha ak›lc› olacakt›r. Burada bir noktan›n da vurgulanmas›nda yarar vard›r: Yoksunluk sendromu ba¤›ml›l›k yapmayan ürünlerin uzun süreli kullan›m› ile de ortaya ç›kabilmektedir.
ZEH‹RL‹ B‹TK‹LER Ülkemizde ve dünyada çeflitli bitkiler zehirlenmelere neden olmaktad›r. Çeflitli nedenlere ba¤l› olarak ortaya ç›kan bu zehirlenmelerin bir bölümü sadece basit etkilerden oluflurken baz›lar› ölümcül sonuçlara varabilen ciddi etkilerden kaynaklanmaktad›r. Ülkemizde çok zehirli bitki türleri bulunmas›na karfl›n, mantar zehirlenmeleri hariç, di¤er bitki türleri ile zehirlenme ve zehirlenmeye ba¤l› ölümler nadiren görülmektedir. Tablo 5.1 Türkiye’de a¤›r zehirlenmelere neden olan bitki türlerini listelemektedir. Zehirlenmeler genellikle 1-12 yafl grubunda yo¤unlaflmaktad›r. Bunun en önemli nedeni bilgi ve tecrübe noksanl›¤›, yani çocuklar›n zehirli bitki türlerini yanl›fll›kla yenilebilen bitki türleri yerine yemeleridir. Ayr›ca, zehirlerin etkisine özellikle okul öncesi dönem çocuklar›n›n (6 yafl ve alt›) daha duyarl› olmas› da, bitkiler ile zehirlenmelere bu yafl grubunda daha s›k rastlanmas›na katk› sa¤lamaktad›r. Tablo 5.2 ise daha hafif zehirlenmelere yol açan veya tüketilmesi halinde ço¤unlukla ciddi sonuçlar do¤urmayan bitkileri içermektedir. Günümüzde dünyada da hem zehirlenme hem de zehirlenmeye ba¤l› ölüm oranlar› önemli ölçüde azalm›flt›r. Bunun en önemli nedenleri aras›nda insanlar›n
125
5. Ünite - Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler
Bitkinin Latince Ad›
Bitkinin Türkçe Ad› Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad›
Aconitum türleri
Kaplanbo¤an, Kurtbo¤an
Atropa belladonna
Güzelavratotu, Kurtbö¤ürtleni
Cannabis sativa*
Kenevir, Kendir
Cicuta virosa
Subald›ran›
Colchicum türleri
Ac›çi¤dem, Karçiçe¤i
Conium maculatum
Bald›ran
Datura türleri
Boruçiçe¤i, Tatula
Delphinium türleri
Hezaren
Digitalis türleri
Yüksükotu
Euphorbia türleri
Sütle¤enotu
Helleborus türleri
Çöpleme, çöplemecik
Hyoscyamus türleri
Banotu
Mandragora autumnalis
Adamotu
Mercurialis türleri
Parflen, Parten, Yerfesle¤eni
Nerium oleander
A¤uçiçe¤i, Kan a¤., Papaver türleri.* Zakkum, Z›kk›m
Prunus türleri
Ac›badem, Erik, fieftali, S‹ZDE Rhododendron türleri. SIRA Komar, zifin Zerdali
Ricinus communis
Hintya¤› a¤ac›
Solanum türleri
Veratrum album
Akçöpleme
Vicia faba
Tablo 5.1 Türkiye’de a¤›r zehirlenmelere yol açan bitki türleri.
Haflhafl, yabani haflhafl SIRA S‹ZDE
‹tüzümü, Tilki üzümü
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Bakla
S O RveU suistimal * Bu bitkiler zehirli olmalar›n› yan› s›ra ba¤›ml›l›k yap›c› özellikleri vard›r amac›yla kullan›l›rlar. ‹KKAT bilinçlenmesi, zehirlenme kaynaklar›n›n büyük ölçüde ortadan Dkald›r›lmas› ve/veya insanlarla temas›n›n engellenmesi yer almaktad›r. Örne¤in, Ortaça¤ ve Yeniça¤ SIRA S‹ZDE Avrupas›nda Claviceps purpurea (Çavdar mahmuzu) sklerotyumlar›n› içeren tah›llar›n tüketimi ile pandemi biçiminde Ergot zehirlenmeleri (Ergotizm) görülmekteydi. Tah›llarda görülen parazit bir mantar olan bu bitki türü ile zehirlenme art›k güAMAÇLARIMIZ nümüzde hemen hemen hiç gürülmemektedir. Birçok bitki türü zehirli etkileri olan bileflikler tafl›malar›na karfl›n, bunun pratikte fazla bir önemi yoktur, çünkü bu bitkiler ile intoksikasyon (zehirlenme) olmas› için çok yüksek miktarlarda al›nK ‹ T A P malar› gerekmektedir. 16. Yüzy›l hekimi Paracelsus’un “Dosis sola facit venenum” (Zehirlili¤i yanl›zca doz belirler) düflüncesi bitkiler için de geçerlidir. Ayr›ca, kullan›lan bitkinin ifllenme biçimi de zehirlilik düzeyini etkilemektedir. Zehirli bitkiler TELEV‹ZYON olarak bilinen Solanum nigrum (‹t üzümü) ve Conium maculatum (Bald›ran) hafllanarak piflirildikten sonra salata biçiminde tüketilmektedir.
S O R U
D‹KKAT Bald›ran otu: Çok zehirli bir bitkidir, Sokrates’in ölümüne neden olan bitki olarak S‹ZDE bilinmektedir. SIRA Buna karfl›n çeflitli yerlerde piflirilerek salatas› yap›lmaktad›r. Tehlikeli olmakla beraber AMAÇLARIMIZ piflirilince muhtemelen zehirlili¤i kaybolmaktad›r: http://garova.blogspot.com/ 2009/01/baldran-otu-veK ‹ T ziyaret A P salatas.html adresini ediniz. Ayr›ca bak›n›z: http://nacizanebilgi.com/soz luk.php?q=sokrates
N N
Ergotism için bkz. http://en.wikipedia.org/wiki/Ergotism
‹NTERNET
Ülkemizde bitki zehirlenmeleri ço¤unlukla afla¤›da belirtilen nedenlerle ortaya ç›kmaktad›r: 1. Besin olarak zehirli bitkinin toplanarak yenmesi: Bu durum en çok mantar zehirlenmelerinde görülür, 2. Gebe kad›n taraf›ndan istenmeyen çocuklar›n düflürmesi (Abortus) amac›yla zehirli bitkilerin kullan›lmas›, 3. T›bbi bitkiler yerine yanl›fll›kla veya bilinçsizce zehirli bitkilerin kullan›lmas›, 4. Hastal›k tedavisi için kullan›lan bitkilerin önerilen terapötik dozlar›n›n üzeride miktarlarda kullan›lmalar›, 5. ‹ntihar amac›yla zehirli oldu¤u bilinen bitkilerin kullan›lmas›, 6. Bitkilerin zehirli organlar›n›n zehirli oldu¤u bilinmeden a¤›za al›narak yutulmas›. Bu durum ile özellikle k›rsal kesimlerdeki çocuklarda karfl›lafl›lmaktad›r.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
126
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Dünyadaki baz› zehirli bitkiler ülkemizde yetiflmemektedir. Bunlara ait örnekler: Asarum europaeum, Chondrodendron tomentosum, Iberis amara, Tablo 5.2 Türkiye’de yetiflen hafif zehirli bitki türleri.
Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad› Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad› Actaea spicata
Domuzüzümü
Adonis türleri
Kanavc›otu, Keklikgözü
Aesculus hippocastanum
At Kestanesi
Aethusa cynapium
Delimaydanoz
Agrostemma githago
Karamuk, Kat›rçiçe¤i
Ailanthus altissima
Ayland›z a¤aç, Kokar a¤aç
Aloe vera
Öd a¤ac›, Sar›sab›r
Amygdalus communis*
Ac›badem
Anagallis arvensis
Sülükotu, Farekula¤›, Anagyris foetida Ba¤›rsakotu,
Anemone türleri
Da¤lalesi
Anthemis cretica subsp. anatolica
Sar›çiçek
Apocynum venetum
Köpekzehiri
Aquilegia olympica
Hasekiküpesi
Artemisia absinthium
Pelinotu, Akpelin Ac›pelin, Büyükpelin,
Arum türleri
Buza¤›otu, Nivik, Y›lanekme¤i, Y›lanyast›¤›
Brassica türleri
Yabani hardal
Biarum türleri
Zivircik
Bryonia alba
Akasma, Binkulaç, ‹tkaba¤›, Ülüngür, Yabankaba¤›
Buxus sempervirens
fiimflir
Buxus balearica
fiimflir
Caltha polypetala
Batakl›knergisi, Lilpar, Sunergisi
Cheiranthus cheiri
fiebboy
Chelidonium majus
K›rlang›çotu, Temreotu
Cionura erecta
Babrik
Cistus laurifolius
‹ldon
Citrullus colocynthis
Ac›elma, Ac›karpuz, Ebucehilkarpuzu, Hanzal
Clematis türleri
Akasma, Filbahri, Peçek
Convallaria majalis
‹nciçiçe¤i
Consolida türleri Coronilla türleri
Akrepkuyru¤u, Yalanc› burçak
Cyclamen türleri
Alayaprak, Buhur-u Meryem, Danagöbe¤i, Domuza¤›rfla¤›, Domuzekme¤i, Cynanchum acutum K›z›lmenekfle, Köstüköpe¤i, Kuskusa, Topalak, Yersomunu
Corydalis türleri
Panzehirotu
127
5. Ünite - Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler
Cynoglossum türleri
Köpekdili
Daphne türleri
Dafne, Havaza, Mezeryon
Diplotaxis tenuifolia
Yabani roka
Dracunculus vulgaris
Filkula¤›, Y›lanb›ça¤›
Dryopteris filix-mas
Erkek e¤reltiotu
Ecballium elaterium
Ac›dülek, Ac›kavun, C›rtatan, C›rtlak, Eflekh›yar›,H›yarc›k, Kargadüvele¤i, Yabanih›yar, fieytankele¤i
Echium türleri
Engerekotu
Equisetum türleri
Atkuyru¤u, K›rkkilitotu
Euonymus europaeus
‹¤ a¤., Papaz külah› Çakfl›rotu, Ça¤fl›r, Çaflur, Heliz, Helizan, Siyabu
Eranthis hiemalis Euonymus latifolius
‹¤ a¤ac›, Papaz külah›
Ferula türleri
Fritillaria türleri
Terslale
Fumaria türleri
Galanthus türleri
Aktafl, Kardelen
Genista tinctoria L.
Boyac› kat›rt›rna¤›
Glaucium türleri
Boynuzlugelincik, Boynuzluhaflhafl, Gülfatma
Gossipium hirsutum
Pamuk
Gratiola officinalis L.
Fukaraotu, Hüdaverdiotu
Hedera türleri.
Duvarsarmafl›¤›, Ormansarmafl›¤›
Heliotropium türleri
Bozot
Helicophyllum türleri Heracleum türleri
Ö¤rekotu, Tavflanc›lotu Hyacinthus orientalis
Hypecoum türleri
Ilex türleri
Hypericum türleri**
Çobanpüskülü, Ifl›gan, Ifl›lgan
Johrenia türleri
Sümbül Binbirdelikotu, Kanotu, K›l›çotu, Koyunk›ran, Kuzuk›ran, Mayas›lotu, Sar›kantaron, Yaraotu
Inula türleri
Juniperus türleri
Ard›ç a¤ac› türleri (Kokarard›ç, Ya¤ ard›c›, vs)
Laburnum anagyroides
Alt›nya¤muru, Sar›salk›m
Lactuca türleri
Ac›marul, Eflekmarulu
Lathyrus sativa
Burçak, Külür, Müdürmük
Laurocerasus officinalis
Karayemifl, Lazkiraz›, Taflan
Leucojum aestivum
Akçabardak, Çançiçe¤i Ligustrum vulgare
Kurtba¤r›
Linum türleri*
Keten, Zeyrek
Lolium ternulentum
Delice, Erez, Zivan
Lotus türleri
Boynuzluyonca, Gazelboynuzu
Lupinus türleri
Ac›bakla, Delicebakla, Gavurbaklas›, Kurtbaklas›, Yahudibaklas›
Tablo 5.2 Devam›
128 Tablo 5.2 Devam›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Malus domestica*
Elma
Melia azaderach.
Tesbih a¤ac›, Yalanc› tesbih a¤ac›
Melilotus türleri
Kokuluyonca
Narcissus türleri
Nergis, Sonbahar nergisi
Nicotiana glauca
Yabani tütün
Oenanthe türleri
Surezenesi
Ornithogalum türleri
Aky›ld›z, Tükrükotu
Orobanche türleri
Pancratium maritimum
Kumzamba¤›
Paris incompleta
Peganum harmala
Üzerlik
Periploca graeca
Physalis alkekengi
Gelinfeneri, Güveyfeneri, Kambelotu, Kandilotu
Physochlania orientalis
Phytolacca türleri
fiekerciboyas›, vs
Polygonatum türleri
Bo¤umlucaotu, Mührüsüleyman
Primula türleri
Çuhaçiçe¤i, Evvelbaharatotu, Suçiçe¤i, Tutya
Pteridium aquilinum
Kartal e¤reltisi, ‹fteri
Quercus türleri
Mefle a¤ac› türleri
Raununculus türleri
Dü¤ün çiçe¤i
Robinia pseudoacacia L.
Akasya, Beyazsalk›m, Salk›mçiçe¤i
Roemeria türleri
Ruscus türleri
Ruta türleri
‹pekfidan›
Sedefotu
Sambucus türleri
Az›otu, Boki, Yabanimürver, Saponaria türleri Yermürveri, Mürver a¤
Sabunotu
Schinus molle
Amerikan biber a¤ac›, Senecio türleri Yalanc› biber a¤ac›
Kanaryaotu, Küllüce
Sisymbrium officinale
Sophora türleri
Sorghum halepense
Kanyafl, Kanyafl›
Spartium junceum
Kat›rt›rna¤›, Kuflçubu¤u
Sternbergia türleri
Sar›zambak
Symphytum türleri
Karakafesotu
Tamus communis
Ac›ot, Dövülmüflavratotu, Karaasma
Tanacetum türleri
Solucanotu, Oltuotu, Pireotu
Taxus baccata
Kad›ma¤ac›, Porsuk a¤ac›, Püren a¤ac›
Thalictrum türleri
Çay›rsedefi
Tribulus terrestris
Çobançökerten, Demirdikeni
Urginea maritima
Adaso¤an›, Akso¤an, Ay›so¤an›, Loteflirso¤an›, Nuteflirso¤an›, Ölüso¤an›
Thapsia gargarica
Trollius ranunculinus
Urtica türleri*
Is›rgan
Verbascum sinuatum
S›¤›rkuyru¤u
Viburnum lantana
Kokara¤aç
Vinca türleri
Cezayir menekflesi
Vincetoxicum türleri
K›rlang›çkuyru¤u
Viscum album
Ökseotu
Wisteria sinensis
Morsalk›m
Withania somnifera
5. Ünite - Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler
* Bu bitkilerin her organ› ayn› ölçüde zehirli de¤ildir ve kullan›m biçimine göre zehirli olma özellikleri de¤iflkenlik gösterir. Örne¤in, Malus domestica (elma) besin olarak yetifltirilen ve kullan›lan bir bitkidir, ancak tohumlar›nda zehirli özellikler tafl›yan maddeler vard›r. Urtica (›s›rgan) cilt üzerinde toksik etkileri olan bir bitkidir, ancak ›spanak gibi piflirilerek yeme¤i yap›lmaktad›r. Gossypium hirsutum (pamuk) bitkisinin de tohumlar›nda toksik etkili maddeler vard›r, ancak meyvalar›ndan elde edilen pamuk lifleri hemostatik olarak kullan›l›r. Linum türlerinin baz›lar›n›n (Linum usitatissimum gibi) tohumlar›ndan elde edilen ya¤ besin olarak kullan›lmaktad›r. ** Hypericum türlerinin daha çok otlak hayvanlar›nda yo¤unluk kazanan fototoksik etkileri vard›r.
Liriodendron tulipifera, Physostigma venenosum, Rhododendron ferrugineum, Spigelia anthelmia, Strophantus türleri, Strychnos nux-vomica, Veratrum viridae. Bu türlerden günümüzde ve geçmiflte kullan›lan çeflitli ilaçlar›n (tübokürarin, fizostigmin, ouabain gibi) elde edildi¤i unutulmamal›d›r. Baz› bitkiler “özel toksik etkilere” neden olabilmektedir. Bu durum toksik etkilerin kal›c› olmas› nedeniyle yal›n toksik etkiler gösteren bitkilerden daha önemli kabul edilen hastal›k tablolar›n›n ortaya ç›kabilmesine neden olmaktad›r. Tablo 5.3 özel toksik etkiler gösteren bitkiler ile alerjik ve immünolojik reaksiyonlar› ortaya ç›karan baz› bitkileri listelemektedir. Tablodan da görüldü¤ü gibi do¤ada karsinojenik (kanser yap›c›) özellikleri olan bitkiler vard›r. Söz konusu bitkilerin bir bölümü halk aras›nda tedavi amac›yla kullan›lmas›na karfl›n, bu nedenle ça¤dafl fitoterapi kaynaklar› bu bitkilerin t›bbi amaçlarla kullan›m›n› önermemektedir. Ayr›ca, uzun y›llard›r laksatif ve pürgatif olarak kullan›lm›fl olan Rhamnus purshiana ve Cassia senna bitkilerinin karsinojenik etkileri ve ba¤›rsaklarda oluflturdu¤u baz› olumsuz etkilerden dolay› uzun süre kullan›m› tavsiye edilmemektedir. Kanser hastal›¤›n›n ciddiyeti göz önüne al›nd›¤›nda, bu toksik etkinin bitkiler ile oluflabilecek en tehlikeli yan etki oldu¤u anlafl›lacakt›r. Ayr›ca, oldukça önemli say›da bitki ile de alerjik reaksiyon olufltu¤u görülmektedir. Ölümcül olan anafilaktik reaksiyonlar› oluflturmad›¤› sürece alerjik reaksiyonlar nispeten daha az tehlikeli gözükseler de, fitoterapide kullan›lan bitkilerden baz›lar›nda anafilaktik reaksiyon oluflturma riski bulunmaktad›r. Bu noktada kifli duyarl›¤› ön plana ç›kmaktad›r. Bunlar›n d›fl›nda do¤adan toplanarak besin olarak tüketilen baz› mantarlar›n oluflturdu¤u zehirlenmeler bitkiler ile oluflan en tehlikeli ve ölümcül zehirlenme grubunu oluflturmaktad›r. Bunlar Tablo 5.4’de listelenmifltir.
129
130
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Tablo 5.3 Bitkiler ile ortaya ç›kan özel toksik etkiler ve di¤er toksik etkiler.
Toksik Etki Tipi
Bitkinin Latince Ad›
Bitkinin Türkçe Ad›
Alkanna tinctoria
Havac›vaotu, Tüylüboya, Yerine¤i
Aloe türleri*
Karsinojenik etki
Mutajenite
Teratojenite#
Borago officinalis**
Hodan, S›¤›rdili
Cassia sena*
Sinameki
Erythroxylon coca
Koka
Eupatorium cannabium
Koyunp›tra¤›
Euphorbia cyparissias
-
Myosotis arvensis
Unutmabeni çiçe¤i, Mine çiçe¤i
Petasites hybridus*** (P.officinalis)
Vebaotu, Kelotu
Rhamnus purshiana*
Kaskarasagrada
Rubia tinctorium
Kökboya
Sassafras albidum
-
Senecio aureus
Alt›n Kanaryaotu
Senecio bicolor
Kanaryaotu, Kanarya çiçe¤i, Bahçe Külçiçe¤i
Senecio jacobaea
Su Kanaryaotu
Senecio nemorensis
-
Senecio vulgaris
Adi Kanaryaotu
Symphytum officinale
Karakafesotu
Tussilago farfara
Öksürükotu, Devetaban›
Ocimum basilicum
Fesle¤en
Rubia tinctorium
Kökboya
Symphytum officinale
Karakafesotu
Erythroxylon coca
Koka
Ipomoea purga (Exogonium Purga)
Calapa
Ipomoea hederacea
-
Achillea
millefolium##
Allium sativum
Sar›msak
Astragalus gummifer
Geven
Capsicum
annum###
K›rm›z› biber
Carica papaya
Papaya
Cnicus benedictus
Mübarekdikeni
Echinacea Alerjik ve ‹mmünolojik reaksiyonlar
Civanperçemi
türleri###
Ekinezya türleri
Foeniculum vulgare
Rezene
Laminaria hyperborea
Kelp
Matricaria
recutita###
Alman papatyas›
Ricinus communis Saccharomyces cerevisiae
Hintya¤› Bitkisi Bira mayas›
Trigonella foenum-graecum##
Boyotu
Urtica dioica Valeriana officinalis Viscum album
Is›rgan Kediotu Çekem, Ökseotu
131
5. Ünite - Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler
Fototoksik etkiler ›fl›¤›na karfl› duyarl›k)
(Günefl
Tablo 5.3 Devam›
Ammi visnaga
Diflotu
Anethum graveolens
Dereotu
Angelica archangelica
Melaike otu; Melekotu
Apium graveolens
Kereviz
Citrus aurantium
Turunç
Dictamnus albus
Gazelotu; Akgiritotu
Haronga madagascariensis
-
Hypericum perforatum
Binbirdelikotu, Sar› kantaron
Petroselinum crispum (P.sativum)
Maydanoz
Ruta graveolens
Sedefotu
*Laksatif ve pürgatif etkilidir, bu amaçla uzun süreli kullan›mdan sak›nmak gerekir. Aloe türlerinin laksatif veya pürgatif olarak dahilen kullan›lmamas› uygun olur. **Hepatoselüler karsinom oluflturdu¤u bildirilmifltir. ***Pankreas yetmezli¤i durumunda kullan›lan bu bitkinin de uzun süre kullan›lmamas› yararl› olur.#Karsinojenik ve mutajenik etkili bitkilerin de teratojenez oluflturma riski bulunmaktad›r, bu bitkilerden hamilelik boyunca sak›nmak gerekir. ##Bu bitkiler alerjenlere karfl› duyarl›k art›fl›na neden olurlar.###Anafilaktik reaksiyona yol açabilen bitkiler, Ekinezya türleri aras›nda Echinacea angustifolia’n›n da bu tür bir reaksiyon oluflturdu¤u bildirilmifltir. SIRA S‹ZDE Neden bitkisel ürünler ile oluflabilecek en tehlikeli toksik etki kanserdir?
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Bitkinin Latince Ad›
Etki Tipi
Bitkinin Latince Ad› Etki Tipi
Agaricus xanthodermus
Toksik
Amanita citrina
Toksik
Amanita muscaria
Kuvvetli Toksik
Amanita pantherina
Kuvvetli Toksik
Amanita phalloides
Letal
Amanita verna
Letal
Amanita virosa
Letal
Boletus satanas
D‹KKAT Toksik
Clitocybe candicans
Toksik*
Clitocybe dealbata
Kuvvetli toksik
S O R U
N N
Entoloma lividum
Toksik*
Clitocybe rivulosa
Inocybe asterospora
Kuvvetli toksik
Inocybe fastigiata
Kuvvetli toksik
Inocybe geophylla
Toksik*
Inocybe rimosa
Panaeolus papilionaceus
Toksik*
Sarcosphaera crassa
Suillus luteus
Toksik*
Toksik
Tablo 5.4 D Ü fi Ü N E L ‹ M Türkiye’de yetiflen baz› zehirli mantarlar. S O R U D‹KKAT
SIRA S‹ZDE Kuvvetli toksik
Letal AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
*Bu mantar türlerinin zehirli oldu¤u bildirilmifl olmalar›na karfl›n, zehirlilik fliddeti ve oluflan zehirlenmelerin ciddiyeti konular›nda bilgi bulunamam›flt›r. TELEV‹ZYON
Türkiye’de yetiflen zehirli mantarlar›n tümü Tablo 5.4’de yer alanlardan çok daha fazlad›r. Esasen ülkemizde yetiflen zehirli mantarlar›n envanteri ve floristik özellikleri de tam olarak araflt›r›lmam›flt›r. Yetiflen birçok türün zehirli olup olmad›¤› da belli ‹NTERNET de¤ildir. Bu yöndeki araflt›rmalar›n karfl›s›ndaki en önemli zorluk yöresel iklim de¤iflkenlikleridir. Mantarlar genellikle nemli iklimleri ve lofl-kuytu yerleri seven bitkilerdir. Bu özelliklerdeki en küçük de¤ifliklik bile bir bölgede yetiflen mantarlar›n ortadan kaybolmas›na yol açarken, tersi durum da bir anda mantarlar›n belirmesine yol açmaktad›r. Güzel Türkçemizde yer alan deyim “mantar gibi bitmek”, ya¤›fll›nemli havalardan sonra aniden çeflitli yerlerde beliren mantarlar› tan›mlamaktad›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
132
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Do¤adan mantarlar› toplayarak besin olarak tüketmek sa¤l›k aç›s›ndan çok ciddi riskler tafl›maktad›r. Bunun iki önemli nedeni vard›r: 1) Ülkemizde yetiflen mantarlar›n (zehirli+zehirsiz) envanteri ve floristik özellikleri tam araflt›r›lmam›flt›r 2) Bilinen zehirli ve zehirsiz mantar türleri aras›nda da çok büyük benzerlikler bulundu¤undan ve bu benzerlikler bu konuda çok bilgili kiflileri bile yan›ltabildi¤inden, zehirsiz mantarlar› sadece d›fl görünüflüne bakarak ay›rt etmek baz› durumlarda adeta olanaks›zd›r. Bu nedenle, konunun uzmanlar› taraf›ndan do¤adan toplanan mantarlar›n besin olarak kesinlikle tüketilmemesi sal›k verilmektedir. Zehirsiz mantarlar›n günümüzde çok güvenli bir biçimde kültürü yap›lmaktad›r. Yüksek besin de¤eri de dikkate al›narak kültür mantarlar›n›n tüketilmesi fliddetle önerilmektedir. Mantar zehirlenmelerinde sosyoekonomik faktörlerin de önemli rol oynad›¤› bilinmektedir. Zehirlenmelerin en az›ndan bir bölümü dar gelirli kiflilerin toplad›klar› mantarlar ile ortaya ç›kmaktad›r. Bununla ba¤lant›l› olarak mantar zehirlenmesinden en fazla etkilenenler çocuklar olmaktad›r: Bunun bafll›ca iki nedeni vard›r: 1) Ailelerde öncelikle çocuklar›n beslenmesi istendi¤inden büyükler daha az yemekte, çocuklar›n daha fazla yemeleri sa¤lanmaktad›r 2) Çocuklar›n zehirli ksenobiyotikleri metabolize ederek zarars›z hale getirecek enzimleri büyüklere göre daha düflük aktivite ve miktardad›r. Bu nedenle ülkemizde ortaya ç›kan mantar zehirlenmesi vakalar›nda ne yaz›k ki, çocuklar daha fazla etkilenen ve ölümle sonuçlanan intoksikasyonlara maruz kalan yafl grubunu oluflturmaktad›r. Önceden aile büyüklerinden birisinin (anne, baba, vs) mantar›n tad›na bakmas› da çözüm olamamaktad›r, çünkü mantarlara ba¤l› baz› letal toksik etkiler 3-4 gün sonra ortaya ç›kmaktad›r.
BA⁄IMLILIK VE BA⁄IMLILIK TÜRLER‹ Ba¤›ml›l›k asl›nda oluflan kiflideki sonuçlar› aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde bir toksik etki veya yan etki gibi gözükmemektedir, çünkü tüm ba¤›ml›l›k yap›c›lar›n ortak özelli¤i; ba¤›ml›l›k yap›c›y› kullanan kiflilere keyif vermesi, yat›flt›rmas› veya uyarmas›, intellektüel kapasiteyi ve yarat›c›l›¤› geçici de olsa art›rmas› gibi kullan›c› taraf›ndan istenen etkileri sa¤lamas›d›r. Ancak, istenen bu etkiler asl›nda geçicidir ve ba¤›ml›l›k yap›c› maddenin etkisi kaybolduktan sonra kullan›c› kendini ço¤u kez maddeyi daha önce hiç kullanmad›¤› zamanlardakinden daha kötü hisseder. Ayn› etkileri sa¤lamak için tekrar tekrar maddeyi kullan›r ve böylece maddeye “ba¤›ml› hale” gelir. Bu arada, maddenin bu istenen etkilerine karfl› vücutta ço¤u kez “tolerans geliflir”, yani art›k kifli ayn› fliddette istenen etki elde etmek için daha yüksek miktarlarda madde kullanmak zorunda kal›r. Kifli fark›nda olmadan davran›flsal kal›b›, psikolojisi ve kiflilik özellikleri de¤iflir. Tolerans geliflti¤i için giderek daha çok miktarda ba¤›ml›l›k yap›c›ya gereksinim duyar. Bu ise maddenin temini aç›s›ndan giderek maddi-manevi güçlüklerin oluflmas›n› sa¤lad›¤› ve kiflinin psikolojisinde olumsuz geliflmeler oldu¤u için giderek daha fazla suç ifllemeye yönelik hale gelir. Bu nedenle, birçok toplumlarda ba¤›ml›l›k yap›c›lar›n önemli bir bölümünün kullan›m› yasaklanm›flt›r. Bu maddeler ülkemizde bas›n ve yasal metinlerde “uyuflturucu maddeler”, “uyuflturucular”, “narkotik maddeler” gibi isimlerle adland›r›lm›flt›r. Ancak, bu isimler yan›lt›c›d›r ve bilimsel aç›dan yanl›flt›r. Bu nedenle, uyuflturucular lokal anesteziklerle kar›flt›r›lmaktad›r. Ayr›ca, ba¤›ml›l›k yap›c› maddelerin baz›lar› tam aksine uyar›c› etkilere sahiptir. Ayr›ca, “narkotik” terimi de s›kl›kla cerrahi operasyonlar s›ras›nda kullan›lan genel anestezikler ile kar›flt›r›lmaktad›r. Ba¤›ml›l›k çeflitli ilaç ve maddelerin “suistimali” yani “kötüye kullanma”
5. Ünite - Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler
durumlar›n› da ortaya ç›karmaktad›r. Ba¤›ml›l›¤a haz›rlay›c› veya yol aç›c› oldu¤u bilinen çeflitli faktörler vard›r: 1) ‹lac›n veya maddenin pekifltiri yapmas›; 2) Kullan›c›n›n psikogenetik yap›s›; 3) Sosyoekonomik çevresel faktörler. Ba¤›ml›l›k durumunu yaflayan kiflilerin anne ve babalar› incelendi¤inde baz› genetik yatk›nl›k (predispozisyon) faktörlerinin oldu¤u görülmektedir. Alkolik anne ve/veya babalar›n çocuklar›nda alkolizm e¤iliminin genetik temelleri son y›llarda yap›lan araflt›rmalar ile ortaya konmufltur. Ayr›ca, baz› kiflilik bozukluklar›n›n ve psikolojik problemlerin de ba¤›ml›l›k için zemin oluflturdu¤u öteden beri bilinmektedir. Ba¤›ml›l›k problemi yaflayan (genç) kiflilerin ço¤unlukla sosyal ve dinsel de¤erlere fazla önem vermeyen, asi karakterli, çabuk öfkelenen, risk alma özellikleri tafl›yan, antisosyal, depresif, çevresine uyum sa¤layamayan, uygunsuz davran›fllara yatk›n, kiflisel motivasyonu, gurur ve kiflisel onur duygusu noksanl›¤› olan, aile ba¤lar› zay›f bireyler olduklar› bilinmektedir. Sosyoekonomik koflullar da ba¤›ml›l›¤a zemin haz›rlayan faktörleri içermektedir. Bölge, mahalle, baz› e¤lence mekanlar›, maalesef okul ve yak›n arkadafl çevresi kimi zaman kiflisel ba¤›ml›l›k için uygun koflullar› bar›nd›rmaktad›r. ‹laç ve maddeyi bulma olana¤›n›n fazlal›¤› da ba¤›ml›l›k oluflumunu kolaylaflt›ran bir faktördür. Günümüzde ço¤unlukla zengin ve refah seviyesi yüksek toplum kesimlerinde ba¤›ml›l›k yap›c›lar›n kullan›ld›¤› görülmektedir. Baz› maddeler veya ilaçlar kiflinin ruhsal ve fiziksel durumunda yapt›¤› iyileflme ile, onu madde veya ilac› tekrar tekrar kullan›ma itiyor ve kullan›c›y› “o madde veya ilaçs›z yapamama” durumunu ortaya ç›kar›yorsa buna “pozitif pekifltirici” tan›mlamas› yap›lmaktad›r. Ba¤›ml› kifli art›k ba¤›ml› oldu¤u madde veya ilaçs›z oldu¤u zaman kendisini kötü hissetmekte ve psikolojisi bozulmaktad›r. Kifli art›k kendisini kötü hissetmemek için ba¤›ml›l›k yapan madde veya ilac› devaml› kullan›r hale gelir ki, bu olaya da “negatif pekifltiri” ad› verilmektedir. Negatif pekifltiri baz› durumlarda çok fliddetli olur, hatta öyle ki kiflinin kendini kötü hissetmesinin ve psikolojinin bozulmas›n›n ötesinde somatik (vücutsal) etkiler gözlenir. Bu duruma “yoksunluk (abstinens) sendromu” ad› verilmektedir. Yoksunluk sendomu bir “toksik etki” olarak kabul edilmektedir. Her ba¤›ml›l›k yap›c›da yoksunluk sendromu gözlenmemektedir. Buna ba¤l› olarak ba¤›ml›l›k iki ana kategori alt›nda toplanmaktad›r: 1. Psiflik ba¤›ml›l›k: Burada ba¤›ml›l›¤› belirleyen ana faktör pozitif pekifltiri etkisidir, çünkü negatif pekifltiri etkisi zay›ft›r ve ba¤›ml›l›k yap›c›n›n kullan›m›na son verildi¤inde yoksunluk sendromu belirtileri ortaya ç›kmamaktad›r. Bu, sonuçlar› aç›s›ndan daha hafif seyreden bir ba¤›ml›l›k halidir. 2. Fiziksel ba¤›ml›l›k: Burada ba¤›ml›l›¤›n belirlenmesinde ana faktör daha ziyade negatif pekifltiri etkisidir ve ba¤›ml›l›k yap›c›n›n kullan›m›na son verildi¤inde yoksunluk sendromu belirtileri ortaya ç›kmaktad›r. Ba¤›ml›l›k yap›c› maddenin tipine göre yoksunluk belirtilerinin fliddeti de farkl›l›k göstermektedir. Yoksunluk belirtilerinin en önemli nedeni ba¤›ml›l›k yap›c› maddenin beyin ve di¤er merkezi sinir sistemi bölgelerindeki nöronlarda yapt›¤› adaptif de¤iflimlerdir. En fliddetli yoksunluk belirtilerinin eroin ve morfin ba¤›ml›l›¤› ile ortaya ç›kt›¤› bilinmektedir. Ço¤u ba¤›ml›l›k yap›c›, kullan›m s›kl›¤› ve biçimi ile kullan›lan miktar gibi faktörlere ba¤l› olarak bu iki tip ba¤›ml›l›¤› da oluflturabilmektedir. Bu s›n›flaman›n d›fl›nda ba¤›ml›l›k, oluflan psikosomatik ve davran›flsal etki kal›plar› bak›m›ndan 10 farkl› kategoride s›n›flanmaktad›r:
133
134
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
1. Morfin tipi ba¤›ml›l›k: Morfin, sentetik morfin benzeri ilaçlar ve eroin ile görülen ba¤›ml›l›k tipidir. Kifliden kifliye de¤iflkenlik gösteren iki farkl› etkisi (öfori=canl›l›k ve sedayon=yat›flt›rma) nedeniyle pozitif pekifltirici ve akutkronik dönemlerde ortaya ç›kan kuvvetli yoksunluk belirtileri nedeniyle negatif pekifltirici etkileri vard›r. Kuvvetli psiflik ba¤›ml›l›k yap›c› özellikleri vard›r ve fiziksel ba¤›ml›l›¤›n bafllamas› çok çabuk olur. Ba¤›ml›¤›n tedavisi için psikiyatri kliniklerinde detoksifikasyon (ilaçtan ar›nma) ve sonras›nda daha hafif ba¤›ml›l›k yap›c› morfin benzeri ilaçlarla idame tedavisi uygulamalar› yap›l›r. 2. Alkol tipi ba¤›ml›l›k: Etil alkol içeren çok de¤iflik tipte içece¤in tüketilmesi ile oluflan bu ba¤›ml›l›k tipi, birçok yönden “barbitürat tipi ba¤›ml›l›¤a” benzer. Genelikle sedatif etkiler olufltururken, baz› kiflilerde düflük dozlarda öforizan etkileri de görülmektedir. En önemli özelliklerinden birisi etkili oldu¤u süre içinde cesareti artt›rmas› ve baz› psiflik inhibisyonlar› (bask›lar›) kald›rmas›d›r. Psiflik bask›lamalar› fazla olan kiflilerde bu, adeta kiflilik de¤iflmesi biçiminde durumlar ortaya ç›kar›r. Ayr›ca, bu durum alkolün kuvvetli pozitif pekifltirici özelliklerinin olmas›na neden olmaktad›r. Kifliden kifliye göre de¤iflken fliddette psiflik ba¤›ml›l›¤a yol açar. Fiziksel ba¤›ml›l›k oldukça geç ve tolerans nedeniyle al›nan miktar bir hayli artt›ktan sonra bafllar. Tedavisinde yine detoksifikasyon yöntemi ve baz› ilaçlar kullan›l›r. Alkol ile ilgili en önemli noktalardan biri ilaçlar ile etkileflim göstermesidir. Özellikle sinir sistemini etkileyen ilaçlar ile oluflturdu¤u etkileflimde al›nan alkol miktar› fazla olmasa da, ciddi ilaç etkileflimleri sonucu ilaçlar›n toksik etkilerinde art›fllar olur. Benzer bir durum tedavi amac›yla kullan›lan bitkilerle de oluflabilmektedir. Tablo 5.5 alkolle etkileflim sonucu toksik etkilerinde veya etkilerinde de¤iflim görülen bitkileri listelemektedir. SIRA S‹ZDE
4
Tablo D Ü fi Ü 5.5 NEL‹M Alkol ile etkiliflim sonucu etkinli¤i de¤iflen S O R bitkiler. U D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Pekifltirici özelliklerine SIRA S‹ZDE göre ba¤›ml›l›k tiplerini s›n›fland›r›n›z ? Latince Ad›
Türkçe Ad›
Etkileflim Sonucu
Matricaria recutita
Alman papatyas›
Alkolün etkilerinde art›fl görülür
S O R U Piper methysticum
Kava
Alkolün sedatif etkilerini ve hepatotoksik etki riskini artt›r›r
Cannabis sativaD ‹ K K A T
Kenevirotu
Zehirlenme (intoksikasyon) ortaya ç›kabilir
Rauwolfia serpentina SIRA S‹ZDE
Ravolfiya
Motor faaliyetlerde (hareketlerde) yavafllama artar
Valeriana officinalis
Kediotu
Kediotunun sinir sistemindeki hipno-sedatif etkileri artar
Salix türleri
Sö¤üt türleri
Salisilat toksisitesinde art›fl
Pausinthia yohimbe
-
Anksiyojenik etkide art›fl görülür
D Ü fi Ü N E L ‹ M
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
3. Barbitürat tipi ba¤›ml›l›k: Barbitüratlar ve di¤er hipnosedatif ilaçlar (benzodiazepinler, kloral vs) kullan›m› sonucu oluflan ba¤›ml›l›klarT E L E V ‹ Z Y Omeprobamat, N d›r. Barbitüratlar ve benzodiazepinlerden k›sa ve orta etki süreli olanlar›n ba¤›ml›l›k oluflturma gücü k›sa süreli olanlara göre daha fazlad›r. ‹lac›n türüne göre farkl›l›k gösteren fliddette psiflik ba¤›ml›l›k ve kuvvetli fiziksel ba‹NTERNET
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
5. Ünite - Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler
AMAÇLARIMIZ
¤›ml›l›k ortaya ç›kar›r›lar. Yoksunluk sendromu belirtileri fenobarbital gibi uzun etkili ilaçlarla geç ortaya ç›kar. Genellikle uykusuzluk, anksiyete, ajiK ‹ T A P tasyon, konvülziyon gibi belirtilerle ortaya ç›kmaktad›r. 4. Tütün (Nikotin) tipi ba¤›ml›l›k: Nikotin tipi ba¤›ml›l›k çeflitli tütün ürünleri (sigara, puro, pipo, nargile, çi¤neme tütünü gibi) ürünlerin tüketilmesiyle TELEV‹ZYON oluflan ba¤›ml›l›kt›r. Tütün, Nicotiana cinsi bitki türlerinin kurutulmufl yapraklar›d›r. Tütün hakk›nda daha fazla bilgi için bknz: http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCt%C3%BCn ‹NTERNET Dünyada tütün elde edilen bafll›ca Nicotiana türleri flunlard›r: N. acuminata, N. alata, N. attenuata, N. benthamiana, N. clevelandii, N. excelsior, N. forgetiana, N. glauca, N. glutinosa, N. langsdorffii, N. longiflora, N. obtusifolia, N. paniculata, N. SIRA S‹ZDE plumbagifolia, N. quadrivalvis, N. repanda, N. rustica, N. suaveolens, N. sylvestris, N. tabacum, N. tomentosa. Nikotinin pozitif ve negatif pekifltirici etkileri morfin, D Ü fiba¤›ml›l›k ÜNEL‹M eroin, kokain ve amfetamin kadar kuvvetli de¤ildir. Yine di¤er yap›c›lardan farkl› olarak akut letal intoksikasyon yapma olas›l›¤› yoktur, ancak flu noktan›n vurgulanmas›nda büyük bir yarar vard›r: Saf nikotin oldukça bir madS O Rtoksik U dedir. Kuvvetli psiflik ba¤›ml›l›k ve buna ba¤l› olarak çok yüksek oranda özlem yaratmaktad›r. Bu nedenle tütün ürünlerini b›rakt›ktan sonra tekrar bafllama (relaps; D ‹ K K A T oluflturur. nüks) s›kl›¤› yüksektir. Ayr›ca, hafif ve orta derecede fiziksel ba¤›ml›l›k Son sigaradan yaklafl›k 24 saat sonra bafllayan ve yaklafl›k 1 hafta Nikotine ba¤l› SIRA yoksunluk belirtileri flunlard›r: Disforik (cans›zl›k, isteksizlik) ya da S‹ZDE depresif duygu durumu, insomnia (uykusuzluk), iritabilite (ses, gürültü, ›fl›k gibi uyaranlara afl›r› tepki), sinirlenme ya da öfkelenme, anksiyete (endiflelenme), düflünceleri yo¤unAMAÇLARIMIZ laflt›ramama ve konsantrasyon bozukluklar›, huzursuzluk, kalp at›m h›z›nda fazlalaflma, ifltah artmas›, gastrointestinal bozukluklar (bulant›, kusma, ishal gibi). Sigara ve di¤er tütün ürünleri en fazla zarar veren ba¤›ml›l›k yap›c› maddeler olarak K ‹ T A P kabul edilmektedir. Ancak verdi¤i zarar içerdikleri nikotinden de¤il, yanma ürünü olan katran ve içerisindeki maddelerden kaynaklanmaktad›r. Bunlar kuvvetli karsinojenik maddelerdir ve baflta akci¤er kanseri olmak üzere çeflitli tip kanser hasTELEV‹ZYON tal›klar›n›n en önemli nedenleri aras›nda yer almaktad›r. Tütün ba¤›ml›l›¤›n›n tedavisi için çok çeflitli yöntemler önerilmifltir.
N N
Tütün ba¤›ml›l›¤›n›n tedavisi hakk›nda daha fazla bilgi için bknz.: ‹ N T E R Nhttp://www.toET raks.org.tr/journal/pdf/pdf_Toraksder_14.pdf 5. Kokain tipi ba¤›ml›l›k: Güney Amerika’da yetiflen bir bitki olan Erythroxylum coca bitkisinin yapraklar›ndan elde edilen bir maddedir. Bu madde lokal anestezik etkilidir ve bu amaçla haricen kullan›lmaktad›r. Ba¤›ml›l›k amac›yla kötüye kullan›m› oldu¤undan art›k günümüzde ço¤unlukla sentetik lokal anestezikler kullan›lmaktad›r. Bitki yapraklar› G. Amerika yerlileri taraf›ndan vücut direncini artt›rd›¤› inanc›yla kullan›l›r, çünkü öforizan özelli¤i vard›r. Kokain t›pk› eroin gibi kuvvetli psiflik ba¤›ml›l›k yap›c› etkisi vard›r, çünkü çok kuvvetli pozitif pekifltirici etkisi vard›r. Bu kuvvetli pekifltirici etkide kokainin seksüel orgazm derecesinde kuvvetli hedoni oluflturmas› (keyif verici olmas›) büyük rol oynamaktad›r. Kokain ile oluflan yoksunluk sendromu kifliden kifliye farkl›l›k gösterir bu nedenle fiziksel ba¤›ml›l›k derecesi de¤iflkendir. Yoksunluk belirtileri aras›nda bitkinlik ve anhedoni (keyif-
SIRA S‹ZDE
135
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
136
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
sizlik) en belirgin olanlar›d›r. Bunlara depresyon, ajitasyon (asabiyet), anksiyete, uyku özlemi, hiperfaji (çok yemek yeme) gibi belirtiler de efllik etmektedir. 6. Esrar tipi ba¤›ml›l›k: Cannabis sativa var. indica (Hint keneviri) bitkisinin çiçek durumu ve filiz halindeki yapraklar›n›n toz edilmesi veya bast›ralarak plaka haline getirilmesi ile haz›rlanan ve ba¤›ml›l›k için kullan›lan bitkisel bir üründür. Psikotrop etkilidir, bu etkiler flu flekilde belirginleflmektedir: Uyuflukluk, sedasyon (yat›flma), ruhsal gevfleme, öfori (canl›l›k), alkol gibi psiflik inhibisyonlar›n kalkmas›, önüne geçilemeyen gülme arzusu, alg›lama bozukluklar› yapmas›, depersonalizasyon (kiflilik bozulmalar›), bellek kayb›, vs. Esrar kifliden kifliye farkl›l›k gösteren de¤iflik düzeylerde psiflik ba¤›ml›l›klara yol açmaktad›r. Ayr›ca, hafif ya da orta derecede fiziksel ba¤›ml›l›k yapmaktad›r. 7. LSD tipi ba¤›ml›l›k: Bunlar halüsinasyon (hayal görme; varsan›) yaratan uyuflturucu maddelerdir. Bu grubun en önemlisi LSD25 (D-Liserjik Asit Dietilamit) olarak bilinmektedir. Bu grupta ayr›ca psilosin, psilosibin, meskalin, skopolamin, dimetoksimetamfetamin (STP), metilendioksimetamfetamin (MDMA; ecstasy), metilendioksiamfetamin (MDA), fensiklidin gibi ilaç ve maddeler bulunmaktad›r. En önemli ortak özellikleri halüsinasyonlar yaratmalar› ve psikoz benzeri tablolar oluflturmalar›d›r. Görsel varsan›lar olmak üzere alg› bozukluklar› görülür. Zaman ve mekan alg›lar› bozulur. Kendini alg›lamas› da de¤iflir. LSD25, ergot alkaloidlerinden yar›-sentez yoluyla haz›rlam›fl olan bir maddedir. Esasen Claviceps purpurea (çavdar mahmuzu) ile oluflan zehirlenmelerde halüsinojenik etkiler de görülüyordu. Psilosin ve psilosibin ilk kez Psilocybe mexicana adl› bir flapkal› mantardan ayr›flt›r›lan halüsinojenik maddedir. Bugün için yaklafl›k 200 kadar mantar türünün bu iki halüsinojenik maddeyi içerdi¤i bilinmektedir: Psilocybe, Gymnopilus, Panaeolus, Copelandia, Hypholoma, Pluteus, Inocybe, Conocybe, Panaeolina, Gerronema, Agrocybe, Galerina, Mycena cinslerine ait mantar türleri. Meskalin ise baflta Lophophora williamsii, Echinopsis pachanoi, Echinopsis peruviana olmak üzere çeflitli Orta ve Güney Amerika kaktüslerinde ana madde olarak bulunmaktad›r. Skopolamin ise baflta Datura, Brugmansia, Duboisia, Hyoscyamus cinslerindeki baz› bitki türleri olmak üzere Solanaceae bitki ailesinde bulunan bir maddedir. Di¤er maddeler ise amfetamin benzeri kimyasal yap›da maddelerdir. Halüsinojen etkili di¤er bitkiler flunlard›r: Hydrastis canadensis, Banisteriopsis caapi. 8. Amfetamin tipi ba¤›ml›l›k: Amfetamin ve baz› türevleri (Metilamfetamin, metilfenidat, fenmetrazin, fendimetrazin, amfepramon, fenetilin gibi) taraf›ndan oluflturulan ba¤›ml›l›k tipidir. Öforizan, yorguluk ve açl›¤a karfl› dayan›kl›l›¤› azaltan, ayr›ca ifltah azaltan, yani psikostimülan etkili maddelerdir. Bu ilaçlar, bir dönem baz› türevler obezite (fliflmanl›k) tedavisinde kullan›lm›flt›r, ancak bugün için bu kullan›m çok s›n›rl›d›r. Günümüzde en çok narkolepsi (bir çeflit uyku bozuklu¤u; gündüz afl›r› uyuma e¤ilimi) ve hiperaktivite/dikkat yoksunlu¤u sendromu tedavilerinde kullan›m› vard›r. Öforizan etkileri nedeniyle doping olarak da kullan›m› vard›r. Psiflik ba¤›ml›l›k fliddeti de¤iflkendir. Özellikle enjeksiyon yoluyla kullan›ld›¤›nda psiflik ba¤›ml›l›¤›n fazla olabildi¤i görülmüfltür. Fiziksel ba¤›ml›l›k ise çok fliddetli de¤ildir.
AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P
N N
AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
137
5. Ünite - Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler
Narkolepsi hakk›nda bilgi için bkz: http://tr.wikipedia.org/wiki/Narkolepsi. ‹NTERNET
‹NTERNET
Hiperaktivite/dikkat yoksunlu¤u sendromu hakk›nda daha fazla ‹ N T E Rbilgi N E T için bkz.: http://tr.wikipedia.org/wiki/Dikkat_Eksikli%C4%9Fi_ve_Hiperaktivite_Bozuklu%C4%9Fu.
‹NTERNET
9. Khat tipi ba¤›ml›l›k: Khat, Yemen ve Do¤u Afrika’n›n yüksek bölgelerinde yetiflen Catha edulis bitkisine yöre halk›n›n verdi¤i isimdir. Bitkinin uç k›sm›ndaki körpe yapraklar ve filizler genellikle sabahlar› kopar›larak taze biçimde kullan›l›r. Etkileri k›smen amfetaminlere benzer, öfori, hiperaktiviteye neden olur, konuflma e¤ilimini fazlalaflt›r›r ve hafif psikostimülan etki yapar. Orta derecede psiflik ba¤›ml›l›k ve de¤iflkenlik gösteren fiziksel ba¤›ml›l›k oluflturmaktad›r. 10. Solvan tipi ba¤›ml›l›k: S›v› genel anesteziklerin (eter, kloroform gibi), benzin, toluen, tiner (toluen+etilasetat), çakmak benzini, s›v›laflt›r›lm›fl petrol gaz› (LPG) gibi çeflitli gaz veya uçucu solvanlar›n bilinç kaybettirmeyen miktarlarda inhalasyonu (solunmas›) yoluyla oluflan bir ba¤›ml›l›k tipidir. Pozitif pekifltirici etkileri vard›r bu nedenle psiflik ba¤›ml›l›k olufltururlar. Ayr›ca belirgin düzeyde fiziksel ba¤›ml›l›k olufltururlar. Söz konusu bu solvanlar›n ciddi düzeylerde nörotoksik etkileri vard›r ve bu nedenle uzun süre kullan›m kal›c› beyin hasarlar›na yol açabilmektedir. Ek olarak oluflturduklar› kardiyovasküler etkiler (aritmi) ve solunum depresyonu öldürücü olmaktad›r. Yine uzun süre kullan›m lösemi ve benzeri hematolojik hastal›klara (kan hastal›klar›na) yol açabilmektedir. Ucuz ve kolay temin edilebilir olmalar› nedeniyle sokak çocuklar› ve düflük gelir düzeyi olan gençlerde nispeten yayg›n olan tehlikeli bir ba¤›ml›l›k biçimidir. Hangi tip ba¤›ml›l›klarda halüsinasyon oldu¤unu belirtiniz?
SIRA S‹ZDE
5
BA⁄IMLILIK OLUfiTURAN D‹⁄ER B‹TK‹LER
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Yukar›da ba¤›ml›l›k tiplerinin s›n›fland›r›lmas› bölümünde belirtilenler d›fl›nda Ephedra sinica, Ilex paraguarinensis, Coffea arabica (Kahve) ve Thea (Camelia) S O R U sinensis (Çay) bitkilerinin ba¤›ml›l›k yapt›¤› bildirilmektedir. Bunlardan Ephedra sinica, içerdi¤i efedrin nedeniyle amfetamine benzer, ancak daha zay›f etkileri olan bir ba¤›ml›l›k oluflturdu¤u, kahve ve çay ise içerdi¤i kafein nedeniyle öforiD‹KKAT zan etkileri nedeniyle psiflik ba¤›ml›l›k yapt›¤› bilinmektedir. Dünyada çok yayg›n içecek olarak kullan›lan bu bitkilerin fiziksel ba¤›ml›l›k oluflturup oluflturmad›¤› S‹ZDE tart›flmal›d›r. E¤er oluflturdu¤u kabul edilirse bu mutlaka zay›fSIRA bir fiziksel ba¤›ml›l›k olmal›d›r. Ilex paraguarinensis de içerdi¤i kafein nedeniyle çay ve kahveye benzer ba¤›ml›l›k özellikleri tafl›maktad›r. AMAÇLARIMIZ
N N
B‹TK‹LER‹N SU‹ST‹MAL‹
Birçok madde ve ilaç ile ilgili “suistimal” yani kötüye kullan›mK bilinmektedir. Bun‹ T A P lar daha çok keyif verici ve ba¤›ml›l›k yap›c› olarak bazen de doping olarak kullan›lmaktad›r. Her alanda oldu¤u gibi yasad›fl› kullan›m ve uygulamalar olsa da bunlar uluslar aras› yasalar ile genifl ölçüde kontrol alt›ndad›r ve Tfark›na var›lan illegal ELEV‹ZYON uygulamalar bu yasalar çerçevesinde cezaland›r›lmaktad›r. Birçok keyif verici ve ba¤›ml›l›k yap›c›n›n (çay, kahve, alkol ve sigara d›fl›nda) kullan›m› ve sat›fl› yasakt›r. Kullan›m ve sat›fl› legal olanlar ise yine belli kurallar çerçevesinde sat›l›r, örne‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
138
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
¤in alkollü içecek ve tütün ürünlerinin 18 yafl›ndan küçük bireylere sat›lmalar› birçok ülkede yasakt›r. Doping türündeki ilaç ve maddelerin ise sat›fl› ve kullan›m› için genelde bir yasak bulunmamas›na karfl›n, sporcular›n bu tür maddeleri kullanmalar›na yasa ve yönetmeliklerle s›n›rlamalar getirilmifltir ve bu s›n›rlamalara uyulmad›¤› taktirde sporcular ceza almaktad›r. Bitkiler için de durum pek farkl› de¤ildir, zaten pek çok keyif verici ve ba¤›ml›l›k yap›c› bitkisel kökenlidir. Bitkiler keyif verici, ba¤›ml›l›k yap›c› ve doping olarak kullan›mlar›n›n yan› s›ra, bir baflka çeflit “suistimal” alan›nda da s›kça kullan›lmaktad›r: “fiarlatanl›k”. fiarlatanl›k yar›m yamalak sahip oldu¤u bilgisi ile karfl›lar›ndakileri kand›rarak onlardan maddi-manevi ç›karlar sa¤layan kiflilerin yapt›¤› eylemlerin tümüdür. “fiarlatanlar›n” zaman zaman çeflitli bitkisel ürünleri kullanarak t›bben tedavisi olanaks›z hastal›klar› olan kiflilere “umut tacirli¤i” yapt›klar› ve onlar› kand›rarak çeflitli maddi-manevi ç›karlar sa¤lad›klar› bilinen bir gerçektir. Bunun d›fl›nda tedavisi günümüz t›bb›n›n olanaklar› ile mümkün olan hastal›klarda da bu tür flarlatanl›klar hastal›klar›n gerçek tedavilerini geciktirmekte ve hastalar›n sa¤l›klar›n› tehlikeye atmaktad›r. Bitkisel ürünlerin insan sa¤l›¤›n› korumada ve hastal›klar› iyilefltirmedeki rolleri herkes taraf›ndan kabul edilmekte ve bu alanda çal›flan gerçek uzmanlar bu konularda de¤erli hizmetler sunmaktad›r. Bitkisel ürünlerden kendi sa¤l›klar› için yararlar sa¤lamak isteyenler öncelikle olay›n “bilimsellik” ve “uzmanl›k” boyutlar›n› dikkatlice tartmak zorundad›r. Bitkisel ürünlerle tedavi olmak isteyenler öncelikle bu konuda uzman olan, uzmanl›k e¤itimi alm›fl olan kiflilerden destek almal›d›r. Bu kifliler hekim, eczac› veya fitoterapi uzman› olmal›d›r. Ayr›ca, bitkisel ürünler hakk›nda da bilimsel de¤eri olan kaynaklardan bilgi edinilmesinde yarar vard›r. Bu bilgi kayna¤› internet olabilir, ancak burada çok fazla say›da “flarlatan” nitelikli sitenin var oldu¤u da unutulmamal›d›r. Bitkisel ürünlerin alternatif de¤il, ça¤dafl t›bb›n bir parças› oldu¤u unutulmamal›d›r. Çünkü ça¤dafl t›bb›n elindeki etkin tedavi araçlar› olan ilaçlar›n önemli bir bölümü bitkilerden elde edilmifltir ve halen de yeni ilaçlar elde edilmektedir. Bunun kutsal de¤er olan insan sa¤l›¤› için bitmeyen bir aray›fl oldu¤u ve bunun için dünyan›n dört bir yan›nda bilim insanlar›n›n yo¤un araflt›rmalar yapt›¤› ak›lda tutulmal›d›r.
B‹TK‹LERLE TEDAV‹ VE ZEH‹RLENMELER ‹Ç‹N SON SÖZLER Bitkilerle tedavide oldu¤u kadar bitkilerle oluflan zehirlenmelerde de konunun uzman› olan kiflilerden yararlanmak ve bu konularla sürekli profesyonelce u¤raflan kurum ve kurulufllara baflvurmak sonradan üzüntü ve piflmanl›k duyulacak yanl›fllardan sak›nmak ad›na çok önemlidir. Bu konuda en yetkin kurum hiç kuflkusuz Refik Saydam H›fz›ss›hha Merkezi Baflkanl›¤›na ba¤l› bir birim olarak çal›flan “Ulusal Zehir Dan›flma Merkezi (UZEM)” dir. Bu kuruma Türkiye’nin her yerinden “114” telefon numaras›yla eriflilmektedir. Bunun d›fl›nda birçok flehirde benzer zehir dan›flma ve müdahele birimleri vard›r. Zehirlenme vakalar›nda en önemli husus zaman kayb› olmadan hastan›n en yak›n sa¤l›k kurulufluna (hastane, dispanser, sa¤l›k oca¤› gibi) ulaflt›r›lmas›d›r. Zehirin niteli¤ine göre, ister bitkisel kökenli olsun isterse farkl› kaynaklardan olsun, sa¤l›k kurumlar›nda hastalara yap›lan uygun tedaviler ile baflar›l› sonuçlar sa¤lanmakta, geç kal›nmayan hastalar ço¤u durumda hayata döndürülmektedir. Bu noktada söylenecek son sözler flunlar olmal›d›r: Kullan›lacak materyalin ne oldu¤u hakk›nda kesin bilgi sahibi olunmadan do¤adan toplanan bitkiler kullan›lmamal›d›r. Kesinlikle hekim, eczac› ve fitoterapi uzman›ndan yard›m almal›d›r. Bu konuda en çok ma¤dur duruma düflenlerin çocuklar oldu¤u an›msanarak, özellikle yak›n çevrelerinde zehirli bitkiler olan kifliler çocuklar›n› bafl›bofl b›rakmamal› ve büyükler onlara azami dikkat göstermelidir.
5. Ünite - Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler
Özet
N A M A Ç
1
‘Bitkisel ürünlerin zehirleyici etki mekanizmalar›n› tan›mlayabilmek.’ Zehir, “toksin”, zehirler ile u¤raflan bilim dal› “toksikoloji” ve zehirleyici (zararl›) etki “toksik etki” olarak tan›mlanmaktad›r. EPA (Environmental Protection Agncy) taraf›ndan yap›lan tan›mlamaya göre “çok zehirli” olan maddeler 5 graml›k (1 çay kafl›¤› dolusu) miktar› ile eriflkin bir insan› öldürebilen maddelerdir. Bu tip toksinler az miktarlarda dahi ciddi zararlara veya ölüme sebep olur. Baflka bir ifadeyle zehirler, bir deney hayvan›n›n her kilogram› için 50 miligram a¤›zdan verildi¤inde, 48 saat içinde, hayvanlar›n en az % 50’sinin ölümüne sebep olan maddelerdir. EPA’ ya göre maddelerin zehirlilikleri dört kategoriye ayr›l›r: S›n›f› I: Çok zehirli maddeler; bu kategorideki maddeler için flekil 5.1 de görülen kurukafa ve çapraz kemik sembolü ambalajlarda bulundurulmak zorundad›r. S›n›f› II: Orta derecede zehirli maddeler; 5-30 gram dozda eriflkin insan için öldürücüdürler. S›n›f› III: Hafifçe zehirli maddeler; 30 gram›n üstündeki miktarlarda ölümcüldürler S›n›f› IV: Pratik olarak zehirli olmayan maddeler. Avrupa Birli¤inin s›n›flamas›: S›n›f 1: Çok toksik maddeler S›n›f 2: Toksik maddeler S›n›f 3: Zararl› maddeler Dünya Sa¤l›k Örgütü (DSÖ; WHO)’ nün s›n›flamas›: S›n›f 1-a: afl›r› zararl›; S›n›f 1-b: çok zararl›; S›n›f 2: orta derecede zararl›; S›n›f 3: hafifçe zararl›. Geçerli uluslar aras› yasa ve etik kurallar gere¤i zehirli olup olmad›¤› bilinmeyen bir madde insanlar üzerinde toksisite aç›s›ndan denenemeyece¤inden, DSÖ’nün bu s›n›flamas› pratik aç›dan en uygun gözüken s›n›flamad›r.
N A M A Ç
2
139
‘Bitkisel ürünlerin narkotik özelliklerini aç›klayabilmek.’ Çeflitli tütün ürünleri (sigara, puro, pipo, nargile, çi¤neme tütünü gibi) ürünlerin tüketilmesiyle nikotin tipi ba¤›ml›l›k oluflur. Tütün, Nicotiana cinsi bitki türlerinin kurutulmufl yapraklar›d›r. Dünyada tütün elde edilen bafll›ca Nicotiana türleri flunlard›r: N. acuminata, N. alata, N. attenuata, N. benthamiana, N. clevelandii, N. excelsior, N. forgetiana, N. glauca, N. glutinosa, N. langsdorffii, N. longiflora, N. obtusifolia, N. paniculata, N. plumbagifolia, N. quadrivalvis, N. repanda, N. rustica, N. suaveolens, N. sylvestris, N. tabacum, N. tomentosa. Saf nikotin oldukça toksik bir maddedir. Kuvvetli psiflik ba¤›ml›l›k ve buna ba¤l› olarak çok yüksek oranda özlem yaratmaktad›r. Güney Amerika’da yetiflen bir bitki olan Erythroxylon coca bitkisinin yapraklar›ndan elde edilen Kokain lokal anestezik etkilidir. Kokain t›pk› eroin gibi kuvvetli psiflik ba¤›ml›l›k yap›c› etkisi vard›r, çünkü çok kuvvetli pozitif pekifltirici etkisi vard›r. Kokain ile oluflan yoksunluk sendromu kifliden kifliye farkl›l›k gösterir bu nedenle fiziksel ba¤›ml›l›k derecesi de¤iflkendir. Yoksunluk belirtileri, bitkinlik ve anhedoni (keyifsizlik), depresyon, ajitasyon (asabiyet), anksiyete, uyku özlemi, hiperfaji (çok yemek yeme) dir. Esrar, Cannabis sativa var. indica (Hint keneviri) bitkisinin çiçek durumu ve filiz halindeki yapraklar›n›n toz edilmesi veya bast›r›larak plaka haline getirilmesi ile haz›rlanan ve ba¤›ml›l›k için kullan›lan bitkisel bir üründür. Psikotrop etkilidir. Uyuflukluk, sedasyon (yat›flma), ruhsal gevfleme, öfori (canl›l›k), alkol gibi psiflik inhibisyonlar›n kalkmas›, önüne geçilemeyen gülme arzusu, alg›lama bozukluklar› yapmas›, depersonalizasyon (kiflilik bozulmalar›), bellek kayb›, gibi yan etkileri vard›r.
140
N A M A Ç
3
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Bitkilerin halüsinojenik özelliklerini aç›klayabilmek.’ Halüsinasyon (hayal görme; varsan›) yaratan uyuflturucu maddeler; LSD25 (D-Liserjik Asit Dietilamit), psilosin, psilosibin, meskalin, skopolamin, dimetoksimetamfetamin (STP), metilendioksimetamfetamin (MDMA; ecstasy), metilendioksiamfetamin (MDA), fensiklidin gibi ilaç ve maddeler bulunmaktad›r. En önemli ortak özellikleri halüsinasyonlar yaratmalar›, psikoz benzeri tablolar oluflturmalar› ve alg› bozukluklar›d›r. Zaman ve mekan alg›lar› bozulur. Psilosin ve psilosibin ilk kez Psilocybe mexicana adl› bir flapkal› mantardan ayr›flt›r›lan halüsinojenik maddedir. Yaklafl›k 200 kadar mantar türünün bu iki halüsinojenik maddeyi içerdi¤i bilinmektedir: Psilocybe, Gymnopilus, Panaeolus , Copelandia, Hypholoma, Pluteus, Inocybe, Conocybe, Panaeolina, Gerronema, Agrocybe, Galerina, Mycena. Meskalin ise baflta Lophophora williamsii, Echinopsis pachanoi, Echinopsis peruviana olmak üzere çeflitli Orta ve Güney Amerika kaktüslerinde ana madde olarak bulunmaktad›r. Skopolamin ise baflta Datura, Brugmansia, Duboisia, Hyoscyamus cinslerindeki baz› bitki türleri olmak üzere Solanaceae bitki ailesinde bulunan bir maddedir. Halüsinojen etkili di¤er bitkiler flunlard›r: Hydrastis canadensis, Banisteriopsis caapi.
N AM A Ç
4
‘Bitkisel ürünlerin kötüye kullan›m›n› aç›klayabilmek.’ Bitkiler keyif verici, ba¤›ml›l›k yap›c› ve doping olarak kullan›mlar›n›n yan› s›ra, bir baflka çeflit “suistimal” alan›nda da s›kça kullan›lmaktad›r: Eksik bilgi ile karfl›lar›ndakileri kand›rarak onlardan maddi-manevi ç›karlar sa¤layan kiflilerin zaman zaman bitkisel ürünleri kullanarak t›bben tedavisi olanaks›z hastal›klar› olan kiflilere “umut tacirli¤i” yapt›klar› ve onlar› kand›rarak maddimanevi ç›karlar sa¤lad›klar› bilinmektir. Günümüz t›bb› ile tedavisi mümkün olan hastal›klarda da bu tür yanl›fllar hastal›klar›n gerçek tedavilerini geciktirmekte ve hastalar› tehlikeye atmaktad›r. Bitkisel ürünler kullanmak isteyenler öncelikle bu konuda uzmanl›k e¤itimi alm›fl olan kiflilerden (hekim, eczac› veya fitoterapi uzman›) destek almal›d›r.
5. Ünite - Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler
141
Kendimizi S›nayal›m 1. EPA’ya göre afla¤›daki ifadelerden hangileri do¤rudur? I. Toksisite S›n›f› I: Çok zehirli maddeler; bu kategorideki maddeler için flekil 5.1’ de görülen kurukafa ve çapraz kemik sembolü ambalajlarda bulundurulmak zorunda de¤ildir. II. Toksisite S›n›f› II: Orta derecede zehirli maddeler; 5-30 gram dozda eriflkin insan için öldürücüdürler III. Toksisite S›n›f› III: Hafifçe zehirli maddeler; 30 gram›n üstündeki miktarlarda ölümcül de¤ildir. IV. Toksisite S›n›f› IV: Pratik olarak zehirli maddeler. a. b. c. d. e.
I, III ve IV I ve IV II III ve IV IV
2. Hangisi toksik etki mekanizmalar›ndan de¤ildir? a. Yal›n Toksik etkiler b. Özel toksik etkiler c. ‹mmün reaksiyonlar ve alerji d. Dayan›kl›l›k veya hafif duyarl›k reaksiyonlar› e. Ba¤›ml›l›k ve yoksunluk reaksiyonlar› 3. Afla¤›dakilerden hangisi özel toksik etkilerden de¤idir? a. Mutajenik etki b. Genotoksik etki c. Karsinojenik (Onkojenik) etki d. Teratojenik (Embriyotoksik) etki e. Advers etki 4. Ülkemizde bitki zehirlenmeleri hangi nedenlerle ortaya ç›kmaktad›r? a. Besin olarak zehirli bitkinin toplanarak yenmesi. b. Gebe kad›n taraf›ndan istenmeyen çocuklar›n düflürmesi amac›yla zehirli bitkilerin kullan›lmas›. c. T›bbi bitkiler yerine yanl›fll›kla veya bilinçsizce zehirli bitkilerin kullan›lmas›. d. Hastal›k tedavisi için kullan›lan bitkilerin önerilen terapötik dozlar›n›n üzeride miktarlarda kullan›lmas›. e. Hepsi
5. Hangisi alkol ile etkileflim sonucu etkinli¤i de¤iflen bitkilerden de¤ildir? a. Barbitüratlar b. Alman papatyas› c. Kava d. Kenevir otu e. Kedi otu 6. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de yetiflen zehirli mantarlardan de¤ildir? a. Amanita phalloides b. Atropa belladona c. Boletus satanas d. Clitocybe candicans e. Entoloma lividum 7. Afla¤›dakilerden hangisi halüsinojenik madde içeren mantar türlerindendir? a. Psilocybe b. Panaeolus c. Gymnopilus d. Inocybe e. Hepsi 8. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de yetiflmeyen zehirli bitkilerdendir? a. Asarum europaeum b. Iberis amara c. Liriodendron tulipifera d. Physostigma venenosum e. Hepsi 9. Afla¤›dakilerden hangisi karsinojenik etkili bitkilerden de¤ildir? a. Sinameki b. Vebaotu c. Sar›msak d. Kaynarotu e. Havac›vaotu 10. Afla¤›dakilerden hangisi Alerjik ve ‹mmünolojik reaksiyon gösteren bitkilerden de¤ildir? a. Papatya b. Devetaban› c. Civanperçemi d. Geven e. Karabiber
142
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. c
S›ra Sizde 1 Do¤ada bulunan zehirlerin kökenleri Mineral, Hayvansal ve Bitkisel kaynakl›d›r.
2. d 3. e 4. e 5. a
6. b 7. e 8. e 9. d 10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zehirlerin S›n›fland›r›lmas›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toksik etki mekanizmalar›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toksik etki mekanizmalar›” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zehirli Bitkiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤›ml›l›k ve Ba¤›ml›l›k Türleri” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tablo 5.4’ü” tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤›ml›l›k ve ba¤›ml›l›k türleri” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “”Zehirli Bitkiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tablo 5.3’ü” tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tablo 5.3’ü” tekrar gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2 Subakut ve kronik toksisitelerde maruziyet süresi kadar zehirin vücutta birikici özellikler tafl›mas› ve etkisinin yo¤uflmal› olmas› (etki akümülasyonu) zehirlenmenin fliddetini artt›rabilmektedir. Baz› zehirler vücutta baz› dokularda birikme özelli¤i gösterir. Buna “sekestrasyon” denir. Ancak sekestrasyon, akümülasyonun aksine her durumda zehirlenmenin fliddetini artt›rmamaktad›r. S›ra Sizde 3 Do¤ada karsinojenik (kanser yap›c›) özellikleri olan bitkiler vard›r. Bu bitkilerin bir bölümü halk aras›nda tedavi amac›yla kullan›lmas›na karfl›n, bu nedenle ça¤dafl fitoterapi kaynaklar› bu bitkilerin t›bbi amaçlarla kullan›m›n› önermemektedir. Ayr›ca, uzun y›llard›r laksatif ve pürgatif olarak kullan›lm›fl olan Rhamnus purshiana ve Cassia sena bitkilerinin karsinojenik etkileri ve ba¤›rsaklarda oluflturdu¤u baz› olumsuz etkilerden dolay› uzun süre kullan›m› tavsiye edilmemektedir. Kanser hastal›¤›n›n ciddiyeti göz önüne al›nd›¤›nda, bu toksik etkinin bitkiler ile oluflabilecek en tehlikeli yan etki oldu¤u aç›kt›r. S›ra Sizde 4 Psiflik ba¤›ml›l›k ve Fiziksel ba¤›ml›l›k S›ra Sizde 5 LSD tipi ba¤›ml›l›k
5. Ünite - Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Baytop, T. (1963) Türkiyenin T›bbi ve Zehirli Bitkileri, ‹stanbul, ‹stanbul Üniversitesi Yay›nlar› No. 1039, ‹smail Akgün Matbaas›. Baytop, T. (1989) Türkiye’de Zehirli Bitkiler, Bitki Zehirlenmeleri ve Tedavi Yöntemleri, ‹stanbul, ‹stanbul Üniversitesi Yay›nlar› No. 3560, Gençlik Bas›mevi.s Edwards, I.R., Aronson, J.K. (2000) Advers Drug Reactions: Definitions, Diagnosis, and Management. Lancet 356, 1255-1259, Gruenwald, J., Brendler, T., Janicke, C. (2007) PDR for Herbal Medicines, 4th Ed., NJ, USA, ThomasHealthcare Inc. Kayalp, S.O.(2009) Rasyonel Tedavi Yönünden T›bbi Farmakoloji, Cilt 2, 12. Bask›, Pelikan Yay›nc›l›k Lee, M.R. (2009) The history of ergot of rye (Claviceps purpurea) I: From antiquity to 1900. J. R. Coll. Physicians Edinb. 39, 179-184. Yorganc›o¤lu, A., Esen, A. (2000) Sigara Ba¤›ml›l›¤› ve Hekimler. Toraks Dergisi 1, 90-95.
143
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIM ALANLARI VE ET‹⁄‹
6 Amaçlar›m›z
N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Halk aras›nda kullan›lan bitkilerin kullan›m alanlar›n› s›n›flayabilecek, Halk aras›nda kullan›lan bitkilerin kullan›m nedenlerini aç›klayabilecek, Bitkilerin halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›m flekillerini tan›mlayabilecek, Geleneksel halk ilaçlar› ve bunlarda bitkilerin yeri ve önemini tart›flabilecek, Halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›lan bitkileri tan›mlayabilecek ve örnekleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • •
T›bbi bitki Drog Halk ilaçlar› Kocakar› ilaçlar› Ocak
• • • •
Dekoksiyon ‹nfüzyon Toz Hap
‹çerik Haritas›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Aras›nda Kullan›m›
• G‹R‹fi • HALK ARASINDA B‹TK‹LER‹N KULLANIM ALANLARI • HALK ARASINDA B‹TK‹LER‹N KULLANIM fiEK‹LLER‹ • HALK ARASINDA TEDAV‹ AMAÇLI KULLANIMDA B‹TK‹LER‹N YER‹ VE ÖNEM‹ • HALK ‹LAÇLARI • B‹TK‹SEL HALK ‹LAÇLARI • HALK ARASINDA TEDAV‹ AMAÇLI KULLANILAN B‹TK‹LERE ÖRNEKLER
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Aras›nda Kullan›m› G‹R‹fi Dünyada yaklafl›k 350.000 kadar bitki türünün yetiflti¤i bilinmektedir. Yap›lan bilimsel çal›flmalarla tan›mlanan bitki say›s› her geçen gün artmaktad›r. Ülkemiz floras› 10.000’den fazla bitki türü ile oldukça zengindir. Bu bitkilerin % 30’dan fazlas› endemik olup dünyan›n baflka hiçbir yerinde do¤al olarak yetiflmezler. Bitkilerin ülkemizde da¤›l›m gösterdikleri fitoco¤rafik bölgeler, Avrupa-Sibirya, Akdeniz, ‹ran-Turan olmak üzere üç grupta toplanm›flt›r. Ülkemiz bitki çeflitlili¤inin zenginli¤i, bu üç farkl› bitki co¤rafya bölgesinin birleflti¤i yerde olmas› ile aç›klanmaktad›r. Yine ülkemiz floras›nda yer alan bitkilerin üçte birini aromatik, yani koku ve tat bitkileri oluflturmaktad›r.
HALK ARASINDA B‹TK‹LER‹N KULLANIM ALANLARI ‹nsano¤lu ilk ça¤lardan itibaren çevresinde yetiflen bitkilerden çeflitli flekillerde faydalanm›flt›r. ‹nsanlar bazen içgüdüsel olarak bazen hayvan davran›fllar›n› gözlemleyerek bazen de deneme-yan›lma yoluyla hangi bitkilerin g›da, hangilerinin zehirli hangilerinin ise hastal›klar›n tedavisinde kullan›labilece¤i hakk›nda fikir edinmifltir. Anadolu’da yaflayan halk›n ço¤unlu¤u k›rsal bölgelerde yaflamalar› nedeniyle çevresinde yetiflen yabani bitkilerle yak›ndan ilgilenmifltir. ‹nsanlar›n bitkileri bafll›ca kullan›m alanlar› flu bafll›klar alt›nda özetlemek mümkündür:
G›da Özellikle bitki ve hayvan yetifltiricili¤inin geliflmedi¤i dönemlerde yabani bitkiler g›da olarak insanlar›n besin ihtiyaçlar›n›n giderilmesinde önemli bir yer tutmufltur. Günümüzde bile hâlâ Anadolu’da yabani bitkilerin g›da olarak kullan›fl› oldukça yayg›nd›r. Çok say›da yabani bitkinin toprak üstü k›s›mlar› ya da kökleri çi¤ veya piflirilerek g›da olarak tüketilmektedir. G›da olarak tüketilen yabani bitkilere baz› örnekler Tablo 6.1’de verilmifltir.
146 Tablo 6.1 Halk aras›nda g›da olarak tüketilen bitkiler
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Bitkinin Latince Ad›
Bitkinin Türkçe Ad›
Apium graveolens
Kereviz
Arctium minus subsp. pubens
Galabak
Arctium tomentosum
Dulavratotu
Arum türleri
Y›lanyast›¤›, yivifl
Asparagus officinalis
Kuflkonmaz
Berberis crataegina
Karamuk
Beta lomatogona
Alapancar
Borago officinalis
Hodan
Bunium ferulaceum
Topalak
Campanula rapunculoides
Çan çiçe¤i
Capsella rubella
Kuflkufl otu
Centaurea iberica
Deligöz dikeni
Cerinthe major
Alacak›z, börekotu
Chenopodium album
Tel pancar›, sirken
Cichorium endivia
Bostan hindibas›
Cichorium intybus
Hindiba, karakovuk, karaavluk
Crocus türleri
Çi¤dem
Cyclamen persicum
Alayaprak
Echinophora tournefortii
Dikenli çörtük
Eremurus spectabilis
Çirifl
Erodium hoeffianum
Kuzugöbe¤i
Eryngium campestre
fieker dikeni
Geranium türleri
‹¤nelik otu
Gundelia tournefortii
Kenger
Heracleum platytaenium
Ça¤an
Lactuca serriola
Ac› marul, tahliç, yaz› marulu
Laserpitium hispidum
Kasn›
Malva sylvestris
Ebegümeci
Nostoc türleri
Ya¤murbast›¤›
Oenanthe pimpinelloides
Deli maydanoz
Onopordum carduchorum
Eflek dikeni
Onosma armenum
Emzik otu
Opopanax hispidus
Sar›ot, kaymak otu
Pastinaca türleri
Kelemenkeflir, kelemkeflir
Petroselinum crispum
Maydonoz
Plantago major
Ba¤a yapra¤›
Polygonum alpinum
Keçimemesi
Portulaca oleracea
Semizotu
Puschkinia scilloides
Serhifling
Rheum ribes ve Rumex alpinus
Iflg›n
Rumex tuberosus
Kuzukula¤›
147
6. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Aras›nda Kullan›m›
Tablo 6.1 Devam›
Scorzonera suberosa
Yabani havuç
Sedum rubens
Kaya üzümü
Seseli libanotis
Kelemkeflir, kelemenkeflir
Silene alba subsp. divaricata
G›c›g›c›
Silene vulgaris var. vulgaris
K›y›flak, k›¤flak, tavflan ekme¤i
Silybum marianum
Devedikeni
Smyrnium connatum
Yabani kereviz, sar›körek
Sonchus oleraceus
Eflek marulu, eflekhalvesi, aladiken, halvecik
Spinacia oleracea
Ispanak
Taraxacum officinale
Hindiba
Tragopogon aureus
Yemlik, tekesakal›
Urtica dioica
Is›rgan
Urtica urens
Küçük ›s›rgan
Verbascum lydium var. lydium
Eflekmemesi, ball›k
Zosima absinthifolia
Peynir otu
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M
N N
Ayr›ca çöven (Gypsophila türleri), susam (Sesamum indicum) gibi bitkiler tatl› ve helva yap›m›nda, and›z (Juniperus drupacea) ve çakaleri¤i meyveleri (Prunus K S‹ OT R AU P spinosa) ise pekmez yap›m›nda kullan›lmaktad›r.
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K S ‹ O TR AU P
G›da ve baharat olarak kullan›lan bitkiler hakk›nda daha fazla bilgi için D ‹ K “T›bbi K A T ve AromaTELEV‹ZYON tik Bitkilerin Kullan›m Alanlar›” kitab›ndaki “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m›” adl› Ünite 1’e bak›n›z.
D‹KKAT TELEV‹ZYON
Yenen yabani bitkiler hakk›nda daha fazla bilgi için http://ressources.ciheam.org/om/pdf ‹NTERNET /c23/CI011069.pdf dosyas›na bak›n›z. AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Baharat
N N
K ‹yemeklerde T A P Baz› aromatik bitkiler koku ve tat verici özelliklerinden dolay› lezzet verici olarak kullan›lmaktad›r. Baharatlar ayn› zamanda ifltah aç›c› etkilere sahiptirler. Besinlerin sindirilmesi ve emilmesine de yard›mc› olurlar. Baharat olarak en fazla tüketilen bitkilere örnekler Tablo 6.2’de verilmifltir. TELEV‹ZYON
Bitkinin Latince Ad›
Bitkinin Türkçe Ad›
Allium cepa
So¤an
Allium sativum
Sar›msak
Anethum graveolens
Dereotu
Artemisia dracunculus
Tarhun
Bifora radians
Yabani kiflnifl
Coriandrum sativum
Kiflnifl
Crocus sativus
Safran
Cuminum cyminum
Kimyon, z›ra
Cyclotrichium niveum
Da¤ nanesi
Cyclotrichium origanifolium
Nane ruhu
Foeniculum vulgare
Rezene, s›rra
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Tablo 6.2 Baharat olarak kullan›lan‹ Nbaz› TERNET bitkiler
148 Tablo 6.2 Devam›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Hippomarathum cristatum
Tarhana otu
Hyssopus officinalis
Zulfa otu
Laser trilobum
Kefe kimyonu
Laurus nobilis
Defne, tehnel
Mentha türleri
Nane
Micromeria fruticosa
Tafl nanesi
Myrtus communis
Mersin
Nigella satìva
Çörekotu
Ocimum basilicum
Reyhan, fesle¤en
Origanum ve Thymus türleri
Kekik
Pimpinella anìsum
Anason
Piper nigrum
Karabiber
Rhus coriaria
Sumak
Rosmarinus officinalis
Biberiye
Satureja cuneifolia
Da¤ keki¤i, tafl keki¤i, kaya keki¤i
Satureja hortensis
Sater, çipriflka
Schinus molle
Yalanc› biber
Sinapis nigra
Karahardal
Thymus kotschyanus
Bitlis keki¤i
Trigonella foenum-graecum
Çemen otu
Çay Yap›m›nda Baz› bitki türlerinin (Sideritis, Salvia, Thymus, Origanum) yaprak veya çiçek durumlar›n›n s›cak suya dald›r›lmas›, k›sa süre suda kaynat›lmas› ya da bitki üzerinden s›cak suyun geçirilmesi ile haz›rlanan içecekler halk aras›nda yo¤un bir flekilde çay olarak tüketilmektedir. Çay yap›m›nda en fazla kullan›lan bitkilere örnekler Tablo 6.3’te verilmifltir. Tablo 6.3 Çay olarak kullan›lan baz› bitkiler
Bitkinin Latince Ad›
Bitkinin Türkçe Ad›
Achillea teretifolia
Civanperçemi
Alcea apterocarpa
Devegülü, gülhatmi
Anthemis cretica
Papatya
Melissa officinalis
O¤ulotu
Origanum sipyleum
Güveyotu
Phlomis angustissima
Yaylaçay›
Rosa canina ve di¤er Rosa türleri
Kuflburnu
Salvia forskahlei
fialba
Salvia fruticosa
Elma çalbas›
Salvia hypargeia
Çay otu
Sideritis congesta
Da¤ çay›
Stachys iberica
Da¤ çay›
Stachys lavandulifolia
Eflek otu
Thymus sipyleus
Kekik
Tilia argentea
Gümüfli ›hlamur
Tilia platyphyllos
Yaz ›hlamuru
Ziziphora türleri
Da¤ reyhan›
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
149
6. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Aras›nda Kullan›m› S O R U
S O R U
Çay olarak kullan›lan bitkiler hakk›nda daha fazla bilgi için “T›bbi veD Aromatik Bitkilerin ‹KKAT Kullan›m Alanlar›” kitab›ndaki “Bitkisel Çaylar” adl› Ünite 2’ye bak›n›z. SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹laç
D‹KKAT
N N
ResimSIRA 6.1 S‹ZDE
Adaçay› haz›rlan›fl› (Farmakognozi AMAÇLARIMIZ ABD)
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE
‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM
D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM
Dünyada insanlar taraf›ndan bitkilerin ilaç olarak kullan›lmas› çok eski devirlere S O R Utedavi amaçl› dayanmaktad›r. Anadolu’da ise Hititler döneminden beri bitkilerin kullan›ld›¤› bilinmektedir. Hititler dönemine ait reçete formüllerinde bitki isimlerinin bulunmas› bunun önemli bir kan›t› olarak düflünülmektedir. D ‹ K Bu K A T reçetelerde; al›ç, defne, haflhafl, maz›, safran, sar›msak, meyan kökü, sö¤üt, üzerlik gibi bitkilerin yer ald›¤› görülmüfltür. Hititler döneminde kullan›lan baz› bitki adlar› ile bugün SIRA S‹ZDE Anadolu’da kullan›lan baz› bitki adlar› aras›nda büyük bir benzerli¤in oldu¤u tespit edilmifltir. Örne¤in, haflhafl, susam, zeytin bitkileri Hititler döneminde haflflika, samama ve zertun olarak bilinip kullan›lm›flt›r. Bitkilerin ilaç olarak kullan›mlar› AMAÇLARIMIZ daha sonraki Selçuklular ve Osmanl›lar döneminde artarak devam etmifltir.
N N
K ‹Bitkilerin T A P Kullan›l›Daha fazla bilgi için Baytop, T. (1994). Türkiye’de T›bbi ve Aromatik fl›na Tarihsel Bir Bak›fl, T›bbi ve Aromatik Bitkiler Bülteni, 10, 24-27.
Boyar Madde
TELEV‹ZYON
Boyar maddelerin sentetik olarak yap›lma imkânlar›n›n olmad›¤› dönemlerde bitkiler kumafl, yün ve dokumalar›n boyanmas›nda kullan›lm›flt›r. Bugün halen Anadolu’nun baz› bölgelerinde bitkiler boyar madde olarak kullan›lmaktad›r. Bu bo‹NTERNET yar maddeler, çeflitli bitkilerden yöresel yöntemlerle elde edilmektedir. Özellikle son y›llarda renklerinin daha kal›c› ve parlak olmas› nedeniyle bitkisel kökenli boyar maddelerin kullan›m›na ilgi daha da artm›flt›r. Bitkisel boyalarla boyanan malzemeler sentetik boyalarla boyananlara oranla çok daha pahal›ya sat›lmaktad›r. Anadolu’da dokunan hal›lar›n bitkisel boyalarla boyanmas› hal›lar›n zamanla daha k›ymetli olmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu nedenle bitkiler, boyar madde olarak büyük önem tafl›maktad›rlar. Boya bitkilerinin de¤iflik oranlar› de¤iflik mordanlarla birlikte kullan›ld›¤›nda zengin renk seçenekleri elde edilmektedir. Bu amaçla iplik ya da kumafllar önce mordan çözeltisine, sonra boyaya bat›r›l›r. Mordanlar, boyan›n, kumafl ya da boyanacak malzemenin dokusuna ifllemesine yard›mc› olup liflere s›k›ca tutunmas›n› sa¤layan mineral tuzlar›d›r. Mordan maddeler olarak, suda çözünen metal tuzlar› kullan›ld›¤› gibi zay›f asit veya baz özelli¤i gösteren maddelerde kullan›lmaktad›r. Genel olarak, asit özellikteki boyar maddeler için bazik, bazik özellikteki boyar
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
150
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
maddeler için ise asidik mordanlar kullan›lmaktad›r. Mordan madde olarak bafll›ca, flap (potasyum alüminyum sülfat), kalay (kalay klorür), krom (potasyum bikromat), demir (demir sülfat) ve göztafl› (bak›r sülfat) kullan›lmaktad›r. Kalay tuzuyla genellikle parlak, krom tuzuyla daha koyu tonlar elde edilmektedir. Bak›r tuzu daha çok yeflil renkli bitkisel boyar maddelerle kullan›l›r. Demir tozu boyar maddenin rengini donuklaflt›r›p koyulaflt›r›rken flap, uçuk ve soluk tonlar katmaktad›r. Baz› önemli boya bitkileri ve verdikleri renkler afla¤›da özetle verilmifltir. Kökboya (Rubia tinctorum): K›rm›z› Çivit otu (Isatis tinctoria): Mavi Sumak (Rhus coriaria): Siyah Safran (Crocus sativus): Sar› Havaciva (Alkanna tinctoria): Kahverengi Aspir (Carthamnus tinctorius): Sar› Kat›rt›rna¤› (Genista tinctoria): Yeflilimsi sar› Ceviz (Juglans regia): Kahverengi - Siyah Hay›t (Vitex agnus-castus): Yeflil Mürver (Sambucus nigra): Mor Muhabbet çiçe¤i (Reseda lutea): Sar› S›¤›r kuyru¤u (Verbascum album): Sar›, yeflil Papatya (Anthemis tinctoria): Sar› Özellikle geleneksel olarak yün boyamac›l›¤›nda kullan›lan kökboya (Rubia tinctorum) bitkisinin köklerinden elde edilen alizarin ve purpurin adl› boyar maddeler tekstil ve g›da sanayiinde renklendirici olarak büyük önem tafl›maktad›rlar.
Yakacak Çeflitli çal› veya odunsu bitkiler günlük yaflamda yakacak ihtiyac›n› gidermek amac›yla kullan›lmaktad›r.
Silah Çeflitli bitkilerden haz›rlanan silahlar veya zehirli bitki ekstreleri ok zehiri olarak ilkel toplumlarda kullan›lm›flt›r. Resim 6.2 Üzerlik meyvelerinden haz›rlanm›fl bir nazarl›k
Nazarl›k ve Süs Eflyas› Olarak Baz› bitkiler örne¤in üzerlik tohumlar›n›n (Peganum harmala) ipe dizilmesiyle haz›rlanan nazarl›klara Anadolu’da pek çok köy evinde rastlamak mümkündür. Yine tohumlar›n yak›lmas› s›ras›nda oluflan dumanla nazara u¤ram›fl oldu¤una inan›lan kiflilerin tütsülenmesi yayg›n bir gelenek halini alm›flt›r.
Dekoratif ve Süs Bitkisi Olarak Akasya, atkestanesi, leylak, gül, menekfle, nergis, flakay›k, zambak gibi bitkiler park ve bahçelerde peyzaj amaçl› ve yol kenarlar›n› süslemek için kullan›lmaktad›r.
Büyü Bilimsel bir temeli olmamas›na ra¤men baz› bitkilerin g›da veya t›bbi özelliklerinden ziyade, büyü yapmak amac›yla kullan›ld›¤› bilinmektedir.
6. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Aras›nda Kullan›m›
151
Parfümeri ve Kozmetik Sanayiinde Gül, ›t›r, lavanta, yasemin gibi kokulu bitkiler, bu bitkilerden elde edilen uçucu ya¤lar parfümeri ve kozmetik sanayiinde kullan›lmaktad›r.
Selüloz Sanayiinde Marul, kereviz ve tah›l kepe¤i gibi bitkiler selüloz aç›s›ndan oldukça zengin bitkilerdir. Selüloz, özellikle k⤛t ve dokuma sanayiinde çok kullan›lan önemli bir hammaddedir.
Zararl›lara Karfl› And›z, ard›ç, pireotu, tütün yapra¤›, bit otu gibi bitkiler, insektisit, fungusit ve herbisit olarak kullan›lmaktad›r.
Hayvan Yemi Olarak Baz› bitkiler hayvan yemi olarak kullan›lmalar› söz konusudur. Örne¤in, kenevir otu tohumlar› kuflyemi olarak kullan›lmaktad›r. Çakfl›r (Ferula türleri) Do¤u Anadolu’da taze iken biçilip kurutulduktan sonra k›fll›k hayvan yemi olarak kullan›lmaktad›r.
Mesken Yap›m›nda ‹lk ça¤lardan itibaren bitkiler bar›nma amaçl› olarak kullan›lm›flt›r. Bazen bir bitkinin çok amaçl› olarak kullan›lmas› söz konusu olabilmektedir. Örne¤in, kenevir bitkisinin tohumlar›ndan sabit ya¤, gövdelerinden lif ve difli çiçek durumlar›ndan bir drog elde edilmektedir. Bir di¤er örnek olarak, dut (Morus alba) meyvelerinin g›da olarak, yapraklar›n›n ipek böce¤i yetifltiricili¤inde, odununun ise yakacak olarak kullan›lmas› verilebilir. Bitkilerin bu genifl kullan›m alanlar›na ra¤men baz›lar›n›n zehirli olmas› veya belli bir miktardan fazla kullan›lmas› durumunda zehirlenmelere neden olabilmeleri söz konusudur. Örne¤in, mürdümük (Lathyrus sativus) tohumlar›n›n ifllenmeden uzun süre ve fazla yenmesi durumunda insanlarda kas zay›fl›¤› ve felçle karakterize “lathyrismus” hastal›¤›na neden olur. Bazen de, yanl›fll›kla zehirli bitkilerin g›da olarak tüketilmesi halk sa¤l›¤› yönünden ciddi tehlikeler oluflturmaktad›r. Zehirli bitkilerin tan›m›n› k›saca yapmak gerekirse, insanlar ve hayvanlar için hastal›k ya da ölüme neden olabilecek miktarda toksik maddeler içeren bitkiler olarak tan›mlamak mümkündür. Baz› bitkilerin bazen tamam› bazen de belli organlar› zehirli olabilmektedir. Ülkemizde yetiflen veya süs bitkisi olarak kullan›lan zehirli bitkilere baz› örnekler; Bald›ran (Conium maculatum) - Tüm bitki Banotu (Hyoscyamus niger) - Tüm bitki özellikle tohum ve kökleri Dafne (Daphne mezereum) - Yapraklar›, gövde kabuklar›, çiçek ve meyveleri Duvar sarmafl›¤› (Hedera helix) - Yaprak ve meyveleri Güzelavrat otu (Atropa belladonna) - Tüm bitki özellikle yaprak ve meyveleri Haflhafl (Papaver somniferum) - Özellikle olgunlaflmam›fl meyveleri ‹nciçiçe¤i (Convallaria majalis) - Tüm bitki Kat›rt›rna¤› (Spartium junceum) - Tüm bitki özellikle çiçekleri ve tohumlar› K›rlang›ç otu (Chelidonium majus) - Tüm bitki Kurtbo¤an, Kaplanbo¤an (Aconitum orientale) - Tüm bitki Mine çiçe¤i (Lantana camara) - Yeflil renkteki meyveleri
Kenevir otu: Cannabis sativa bitkisinin difli çiçek durumlar›n›n kurutulup toz edilmesiyle uyuflturucu özellikteki esrar elde edilir. Bitkinin tomurcuk, yaprak, çiçek ve dal uçlar› uyuflturucu etkiye sahip bileflikler tafl›mas›na ra¤men tohumlarda bu tip bileflikler bulunmamaktad›r. Drog: ‹laç haz›rlanmas›nda kullan›lan, tedavi özelli¤i olan, biyolojik, inorganik veya sentetik kökenli hammaddelerdir.
152
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Orman gülü (Rhododendron ponticum) - Yaprak ve çiçekleri Porsuk a¤ac› (Taxus baccata) - Tohumlar›, yapraklar› ve genç sürgünleri Subald›ran› (Cicuta virosa) - Tüm bitki fiimflir (Buxus sempervirens) - Yapraklar› Tatula, boru çiçe¤i (Datura stramonium ) - Tüm bitki Tilki üzümü, it üzümü (Solanum nigrum) - Yapraklar› ve özellikle olgunlaflmam›fl meyveleri Y›lanyast›¤› (Arum italicum) - Tüm bitki özellikle yapra¤› ve yumrusu Zakkum (Nerium oleander) - Tüm bitki Ayr›ca Ünite 2 Tablo 2.4’deki bitkilere bak›n›z.
HALK ARASINDA B‹TK‹LER‹N KULLANIM fiEK‹LLER‹ Tedavi amaçl› kullan›lacak bitkiler uygun bir flekle getirildikten sonra kullan›lmaktad›r. Halk ilaçlar›n›n haz›rlan›fl› ve kullan›l›fl›, gelenek ve göreneklere ba¤l› olarak yap›lmaktad›r. Genel olarak bitkilerin halk aras›nda en yayg›n kullan›l›fl flekilleri toz, hap, dekoksiyon ve infüzyondur. Bunlar›n haricinde baz› durumlarda halk ilaçlar›, macun, flurup, katran, lapa, merhem ve yak› fleklinde de haz›rlanabilmektedir.
Toz Kullan›lacak bitki k›s›mlar› genellikle bir havanda dövülerek veya de¤irmende çekilerek toz edilir. Bu flekilde haz›rlanan toz su ile kar›flt›r›larak içilir.
Hap ‹nce toz halindeki drog bir yard›mc› madde yard›m› ile hap haline getirilir. Bunun için toz, tedavi etkisi olmayan bal, meyan bal›, fleker flurubu, niflasta, arap zamk› gibi bir yard›mc› madde ile hamur haline getirilir. Haz›rlanan hamur elde çubuk flekline sokulur. Daha sonra bu çubuklar b›çak ile uygun büyüklükte parçalar halinde kesilir ve her bir parça elde yuvarlanarak hap haline getirilir.
Dekoksiyon Ufalanm›fl bitki k›s›mlar› üzerine yeterli miktarda so¤uk su ilave edilir. Hafif ateflte, s›k s›k kar›flt›r›larak yar›m saat süreyle kaynat›l›r. S›cakken ince bir tülbentten süzülür.
‹nfüzyon Ufalanm›fl bitki k›s›mlar› üzerine yeterli miktarda kaynar su ilave edilir. Kar›fl›m kapal› bir kapta, çok hafif ateflte, s›k s›k kar›flt›r›larak befl dakika kadar tutulur. Dekoksiyonun aksine so¤uduktan sonra ince bir tülbentten süzülür. T›bbi özellikteki bitkilerin ilaç haline getirilmesinde en çok tercih edilen kullan›m flekli infüzyon ve dekoksiyondur. ‹nfüzyon ve dekoksiyonlar› içim esnas›nda tatland›rmak için fleker ya da bal kat›lmaktad›r. ‹nfüzyon ve dekoksiyon haz›rlanmas›nda genellikle 100 gram su için 2 gram drog kullan›lmas›na ra¤men halk›n kulland›¤› ölçülerde farkl›l›klar olabilmektedir.
HALK ARASINDA TEDAV‹ AMAÇLI KULLANIMDA B‹TK‹LER‹N YER‹ VE ÖNEM‹ Bitkilerin hastal›klar›n tedavisinde kullan›lmas› çok eskilere dayanmaktad›r. Tedavi amaçl› kullan›lan bitkilerin say›s› ilk ça¤lardan itibaren sürekli bir art›fl göstermifltir. Mezopotamya uygarl›¤› döneminde ilaç yap›m›nda kullan›lan bitki say›s› 250 kadar iken, Grekler döneminde bu say› 600 olarak tahmin edilmektedir. Arap-
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U D ‹ K K A 153 T
6. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Aras›nda Kullan›m› D‹KKAT
Fars uygarl›¤› döneminde bu say› 4.000 civar›na yükselmifltir. 19. yüzy›l›n bafllaSIRA S‹ZDE r›nda ise 13.000 kadar bitki tedavi amac›yla kullan›lm›flt›r. Günümüzde, dünya genelinde halk aras›nda hastal›klar›n tedavisinde kullan›lan bitkilerin say›s› 70.000 olarak tahmin edilmektedir. Ülkemizde ise 1.000 kadar bitkiAMAÇLARIMIZ tedavi amaçl› olarak kullan›lmaktad›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Daha fazla bilgi için Bafler, K.H.C., Honda, G., Miki, W. (1986). HerbK Drugs ‹ T A and P Herbalists in Turkey, Tokyo.
K ‹ T A P
Dünya sa¤l›k örgütünün (WHO) verilerine göre dünya nüfusunun T E L E V ‹ Z Y O% N 80’i tedavi için bitkilerden yararlanmaktad›r. Bu oran nüfusu kalabal›k, yoksul ve geliflmekte olan ülkelerde, modern t›p imkanlar›n›n yoklu¤u nedeniyle daha da art›fl gösterebilmektedir. Örne¤in, Çin ve Hindistan gibi ülkelerde geleneksel t›p sistemleri ile ‹NTERNET hastal›klar›n tedavi edilmesi çok yayg›nd›r. Halk genellikle yaflad›klar› yere yak›n bölgelerde do¤al olarak yetiflen bitkileri toplay›p kullanmaktad›r. Ancak keten tohumu, afyon, koka yapra¤› gibi baz› droglar çok eski dönemlerden beri kültür bitkilerinden elde edilmektedir. Kakule, esrar, zencefil, nane, seylan tarç›n›, keten tohumu, rezene, k›na-k›na, afyon gibi baz› droglar ise bugün sadece kültür bitkilerinden elde edilmektedirler. Haflhafl ve kenevir gibi bitkilerden afyon ve esrar elde edilmesi dolay›s›yla bu bitkilerin tar›m› devlet kontrolü alt›nda yap›lmaktad›r. ‹nsanlar bir dönem “signatur teorisine” göre hastal›klar›n tedavisinde, bitki seçiminde bitkilerin flekil ve renklerine bakarak onlardan yararlanma yoluna gitSIRA S‹ZDE mifller ve hangi hastal›¤a iyi gelebilece¤ine dair karar vermifllerdir. Buna en çarp›c› örnek kökleri insana benzeyen adamotu (Mandragora autumnalis) bitkisidir. Yine halk aras›ndaki kullan›mlarda, beyine benzeyen bir bitkinin D Ü fi Übeyin N E L ‹ M hastal›klar›nda, yapraklar› kalp fleklinde olan bitkilerin kalp hastal›klar›nda, k›rm›z› renkli bir bitkinin ise kan hastal›klar›nda etkili olaca¤› düflünülüp bu hastal›klar›n tedaviS O R U sinde kullan›ld›¤› görülmektedir. Ancak günümüzde, bitkilerle tedavinin esas›n› bitkiler taraf›ndan sentezlenen ‹KKAT kimyasal bilefliklerin oluflturdu¤u bilinmektedir. Bu kimyasalDbileflikler vücutta birtak›m fizyolojik de¤iflikliklere yol açmakta ve çeflitli hastal›klar›n tedavisinde etkili olmaktad›r. SIRA S‹ZDE Bitkilerin halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›m nedenleri; • Hastane, sa¤l›k personeli gibi modern tedavi imkânlar›n›n yoklu¤u veya AMAÇLARIMIZ uzak olmas›, • Bu imkânlar oldu¤u halde bitkilerle tedavinin daha iyi ve güvenilir oldu¤unun düflünülmesi, K ‹ T A P • ‹laçlar›n baz›lar›nda ciddi yan etkilerinin görülmesi bunun yan› s›ra tedavide kullan›lan bitkilerinin yan etkilerinin olmamas› veya az olmas›, • Bitkilerle tedavinin, sentetik ilaçlarla tedaviye oranla daha ucuz olmas›, TELEV‹ZYON • Modern tedavi yöntemleri ile tedavi edilemeyen baz› hastal›klarda bitkilerin tek çare olarak görülmesi fleklinde özetlenebilir.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Signatur teorisi: The Doctrine of Signature (iflaret doktrini) teorisine göre SIRA S‹ZDE bitkinin flekli ve rengi, t›bbi etkilere iflaret etmektedir.
N N
Daha fazla bilgiye http://www.derki.com/dergi/index.php/tibbi-bitkiler-ve-sagligimiz.html ‹NTERNET adresinden ulaflabilirsiniz.
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
154
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Yap›lan araflt›rmalarda, kad›nlar›n erkeklere oranla, yafll› kiflilerin ise gençlere oranla halk ilaçlar›n› daha fazla kulland›klar› tespit edilmifltir. Bunun muhtemel nedeni, özellikle kad›nlar›n doktora gitmekten çekinmeleri veya korkmalar›d›r. Yine yap›lan araflt›rmalar, e¤itim düzeyi artt›kça, halk ilaçlar›n› tan›ma ve kullanma oran›n›n düfltü¤ünü göstermektedir.
HALK ‹LAÇLARI Halk ilaçlar›, herhangi bir t›p sistemine dahil olmadan kullan›lmakta olan ilaçlar› tarif etmektedir. ‹nsanlar yüzy›llar boyunca içinde yaflad›klar› toplumun kültürel birikimleri ve de¤er yarg›lar›na ba¤l› olarak hastal›k ve yaralanma durumlar›nda de¤iflik tedavi yöntemlerini uygulam›fllard›r. Kötü ruhlar›n hastal›k nedeni olarak görüldü¤ü ilkel dönemlerden günümüze kadar geçen süreçte, toplumlar›n kültürel de¤erleri ile birlikte sa¤l›k anlay›fllar› da de¤iflim göstermifltir. ‹nsanlar, yaflad›klar› toplumun kültürel birikimleri, gelenekleri, e¤itim düzeyleri ve dini inançlar›na göre yak›n çevresindeki güvenilir kiflilerden, geleneksel iyilefltiricilerden, ya da konunun uzman› doktorlardan yard›m olarak tedavi olmufllard›r. Geleneksel ilaçlar ve halk ilaçlar›, uzun y›llar boyunca nesilden nesile aktar›larak varl›¤›n› sürdürmüfl olan, halk›n çeflitli hastal›klar›n tedavisinde kulland›¤› do¤al kaynakl› ilaçlar› ifade etmektedir. Uzun bir geçmifli olan halk ilaçlar›n›n hem dünyada hem de ülkemizde önemli bir yeri vard›r. Özellikle az geliflmifl bölgelerde çeflitli sa¤l›k problemlerinin giderilmesinde geleneksel tedavi yöntemleri hala geçerlili¤ini sürdürmektedir. Di¤er taraftan do¤aya dönüfl ak›m›n›n da etkisiyle geliflmifl bölgelerde de geleneksel halk ilaçlar›na ilgi her geçen gün artmaktad›r. Y›llar boyunca yap›lan denemeler ve birikim sonucunda gelifltirilen geleneksel ilaçlar ve halk ilaçlar›nda çeflitli do¤al ürünler tedavi amaçl› olarak kullan›lm›flt›r. Halk ilaçlar› ile tedavi genellikle halk hekimi olarak adland›r›lan kifliler veya yafll› kimseler taraf›ndan uygulanarak nesilden nesile sözlü olarak aktar›lmak suretiyle toplumdaki varl›¤›n› sürdürmektedir.
B‹TK‹SEL HALK ‹LAÇLARI Geleneksel ilaçlar ile halk ilaçlar›n›n haz›rlanmas›nda bitkiler en önemli kayna¤› oluflturmaktad›r. Halk, atalar›ndan aktar›lan bilgilere dayanarak veya köyün yafll› kiflilerine dan›flarak, ço¤unlukla yak›n çevresinde yetiflen bitkilerin tamam›n› veya çeflitli k›s›mlar›n› (kök, yaprak, çiçek, meyve, tohum gibi) taze ya da kurutulmufl halde halk ilac› yap›m›nda kullan›lmaktad›r. Halk ilac› yap›m›nda bazen de bitkiler taraf›ndan kendili¤inden ya da yaralama, böcek sokmas› gibi bir etken sonucunda salg›lanan balzam, zamk, süt gibi bitkisel maddeler kullan›lmaktad›r. Halk aras›nda “kocakar› ilaçlar›” olarak adland›r›lan tedavi flekli oldukça yayg›nd›r. Kocakar› ilaçlar›; genellikle yafll› kad›nlar taraf›ndan uygulanmas› nedeniyle bu isimle an›lmaktad›r. Kocakar› ilaçlar›; birtak›m bat›l inan›fllara dayal› olarak, bilimsel olmayan yöntemlerle haz›rlanan, günümüz modern t›bb› taraf›ndan kabul görmeyen bir tedavi fleklidir. Özellikle 18. yüzy›l bafllar›na kadar kocakar› ilaçlar› toplumda etkili bir tedavi yöntemi olarak kabul edilmifltir. Daha sonraki dönemlerde ise genellikle temel sa¤l›k hizmetlerinden yoksun toplumlarda geçerli bir tedavi flekli olmaya devam etmifltir. Günümüzde ise bu tarz tedavi flekilleri kulaktan kula¤a, anneden k›za veya yak›n çevrede yay›larak halk aras›nda yerleflip genellikle kad›nlar taraf›ndan bilinmekte ve uygulanmaktad›r. Halk aras›nda uygulanan tedavilerde, renk ve say›lar›n önemli bir yeri vard›r. Örne¤in, k›rm›z› rengin ›s›y› temsil etti¤i kabul edilmektedir. Bu nedenle k›rm›z›
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
6. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Aras›nda Kullan›m›
K ‹ T A P
renkteki kumafl atefl düflürmek için kullan›l›r. Yine, mavi rengin Anadolu’da nazara karfl› koruyucu etkisinin oldu¤u düflünülmektedir. Mavi boncu¤un vücudu kötü ruhlar›n ve kötü düflüncelerin etkisinden korudu¤una inan›lmaktad›r. Di¤er tarafTELEV‹ZYON tan, üç ve üçün katlar› ile yedinin tedavide güçlü ve olumlu etkilerinin oldu¤una inan›lmaktad›r. Daha fazla bilgiye http://www.khcbaser.com/turkish/kisisel/makale/kocakari.htm veya ‹NTERNET http://www.derki.com/dergi/index.php/kocakari-ilaclari.html adreslerinden ulaflabilirsiniz.
Anadolu’da Halk Aras›nda Uygulanan Tedavi fiekilleri Irvasalama: Hastan›n vücudu d›fl›nda yap›lan, daha ziyade telkin ve kiflinin psikolojisini etkilemeye dayanan tedavilerdir. Bu yöntem ile halk aras›nda kurdeflen, uçuk, alazlama, si¤il, gibi hastal›klar›n tedavisi yap›lmaktad›r. Parp›lama: Hastan›n vücuduna vurma, kesme, delme veya da¤lama fleklinde yap›lan tedavilerdir. Em: Em eski Türkçede ilaç anlam›na gelmektedir. Bitkisel ve hayvansal kaynakl› materyal, mineral veya bunlar›n kar›fl›mlar›yla haz›rlanan halk ilaçlar› ile yap›lan tedaviyi ifade eder. K›r›k-ç›k›k tedavisi: Halk aras›nda k›r›kç›-ç›k›kç› denilen kifliler taraf›ndan uygulan›r. Dua: Uygulanan tedavilerde kiflinin dini inançlar› ve dua önemli bir rol oynamaktad›r. Örne¤in, dua okuyarak si¤illerin tedavi edilmesi toplumuzda yayg›n olarak uygulanan ve etkili oldu¤una inan›lan bir tedavi fleklidir. Anadolu’da bunlardan baflka usta-ç›rak yöntemiyle yetiflmifl sünnetçilere, diplomas›z i¤neci ve ebelere de rastlamak mümkündür.
Anadolu’da Halk Hekimli¤i Uygulamalar› Halk aras›nda hastal›klar›n tedavisini yapan kifliler; halk hekimleri, hoca, fleyh veya fl›hlar, okuyucu, üfürükçü, ocakl›, izinli, orumçu olarak isimlendirilmektedir. Bu kifliler, toplumda çeflitli hastal›klar›n tedavisini yaparlar. Bunlar› k›saca tan›mlayacak olursak; Hocalar; tedavilerini dinsel unsurlardan ziyade, sihirsel ögeler kullanarak yapan kiflilerdir. fieyh veya fl›hlar; ba¤l› olduklar› afliretleri idare etmenin yan› s›ra, hastalar› da tedavi etmektedirler. Hastal›klar›n tedavisinde bitkileri ilaç gibi kullan›rlar. Bu kifliler bilgilerini kendileri gibi fl›h olan baba veya amca gibi yak›nlar›ndan alm›fllard›r. Baz›lar› Arapça ve Farsça bildikleri için, tedavilerini eski ‹slam T›p kitaplardaki bilgilere göre yapmaktad›rlar. Bu nedenle haz›rlad›klar› ilaçlarda yurt d›fl›ndan gelen sinameki, tarç›n, ravent gibi bitkilere rastlamak mümkündür. Okuyucu-üfürükçü; genellikle erkek olan bu kifliler tedavilerini, yaz›l› eski kitaplardan elde ettikleri bilgilerle yapmaktad›rlar. Ocak veya ocakl›; Ocak denilen kiflilerin atalar›ndan gelen gizli ve ola¤anüstü güç ve yeteneklere sahip oldu¤u ve bu güç ya da yetenek sayesinde baz› hastal›klar› teflhis ve tedavi edebildiklerine inan›lmaktad›r. Ocakl› olma durumu, babadan o¤ula, anadan k›za herhangi bir e¤itim almaks›z›n nesilden nesle geçen bir yetenektir. Ocakl› bazen kendinde olan bu gücü kendi ailesinden olmayan kiflilere de aktarabilir. Bunun için ocakl› bu konuda yetenekli oldu¤una inand›¤› bir çocu¤u küçük yafllarda yan›na alarak yetifltirir. Belli bir aflamaya geldi¤inde ocakl› kifli “el verme” töreni ile hastal›klar› tedavi etme yetene¤ini yetifltirdi¤i kifliye devreder. Bu
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
155 K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
156
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
flekilde aileden de¤il de yetiflme ile ocakl› olan kifliye “izinli” denir. Ocaklar›n tedavi yöntemleri aras›nda; da¤lama, vücudun belirli yerleri jilet veya ustura ile kesilmesi gibi yöntemler ile büyü, dini inançlar ve do¤al ilaçlar yer almaktad›r. Bunlar ayr› ya da birlikte uygulanarak hastal›klar tedavi edilir. Do¤al ilaçlar›n haz›rlanmas›nda nane, sütle¤en, ebegümeci gibi bitkiler yayg›n olarak kullan›l›r. Ocaklar genellikle tek bir hastal›k bazen de birden fazla hastal›¤›n tedavisi ile ilgilenirler. Anadolu’da özellikle sar›l›k, çocuklardaki kekemelik, si¤il, s›tma, gece körlü¤ü, uçuk ve yeni do¤um yapanlarda görülen albast›y› tedavi eden ocaklar hala mevcuttur. Anadolu’da her hastal›¤›n bir oca¤› bulunmaktad›r (dalak oca¤›, sar›l›k oca¤›, s›tma oca¤› gibi). Ocakl›lar›n büyük bir k›sm› kad›n olup, halk aras›nda kad›n ocakl›lar›n hastal›k tedavisi konusunda daha etkili olduklar› kabul edilmektedir. Ocaklar da çevrelerinde yetiflen baz› bitkileri ilaç gibi kullanmaktad›rlar. Orumçu ise; hastal›klar› tedavi etmekten ziyade, hastal›¤› önceden haber verebildiklerine inan›lan kiflilerdir. Orumçu denilen kifliler de ocakl›lar gibi yeteneklerini ailelerinden al›rlar ve herhangi bir e¤itim görmezler. Halk, hastal›klardan korunmak veya hastal›klardan kurtulmak için nazarl›k, muska, gibi çeflitli u¤ur getirdi¤ine inand›¤› eflyalar tafl›rlar. Yine nazarl›k olarak at kestanesi, çörekotu gibi bitkileri yanlar›nda bulundururlar. Anadolu’da yayg›n olan bir halk inanc›, bilimsel bir temeli olmayan, türbe, tekke, yat›r ve di¤er ziyaret yerleri ile ilgili inançlard›r. ‹nsanlar bu tekke ve türbelere giderek dualar edip, adaklar adamakta, oralarda verilen fleyleri yemekte, sulardan içmekte, yatmakta, baz›lar›na ise bez ba¤lamaktad›r. Anadolu’da halk taraf›ndan ziyaret edilen çok say›da yat›r, tekke ve zaviyeler bulunmaktad›r. Halk hekimli¤inde, bunlardan baflka baz› hastal›klar›n tedavisinde hacamat ve sülük yap›flt›rma gibi yöntemlerde uygulanmaktad›r. Deriyi çizip kan ç›kartmaya “hacamat” denmektedir. Bu yöntem, genellikle yüksek tansiyona ba¤l› bafl a¤r›lar›nda baflvurulan bir yöntem olarak uygulanmaktad›r. Vücuttaki istenmeyen kan›n uzaklaflt›r›lmas› için uygulanan di¤er bir yöntem ise sülük yap›flt›r›lmas›d›r. Halk aras›nda, göz, bafl, s›rt ve ayak a¤r›lar›n›n, romatizma, hemoroit, yara, ç›ban ve fliflliklerin tedavisinde sülük kullan›lmaktad›r. Halk aras›nda uygulanan baflka bir tedavi flekli “da¤lama”d›r. Anadolu’da çok eskiden beri yayg›n olarak uygulanan bu yöntemde, metal ya da tahta aletler kullanarak mekanik olarak yap›labildi¤i gibi, kimyasal maddeler ve bitkiler kullan›larak da yap›lmaktad›r. Yine kapl›ca ve maden sular›, halk hekimli¤inde baflvurulan di¤er tedavi yöntemleridir. Halk aras›nda kullan›lan bitkiler ve bu bitkilerin kullan›l›fl flekilleri atalardan aktar›lan uzun bir geçmifle sahip bilgilerle olup, zararl› kullan›mlar elenerek günümüze ulaflm›flt›r. Bu nedenle özellikle çok ciddi olmayan günlük rahats›zl›k olarak tan›mlanan hastal›klarda güvenli olarak kabul edilmektedir. Ancak dikkat edilmesi gereken bir konu, ister basit ister ciddi bir rahats›zl›k olsun, hastal›klar›n tedavisinde as›l olan›n bilimsel yöntemlere dayal› tedavilerin olmas› gerekti¤idir. Halk ilaçlar›n›n kullan›lmas› zararl› olmasa bile as›l tedavinin gecikmesine neden olabilece¤i unutulmamal›d›r.
HALK ARASINDAK‹ TEDAV‹ AMAÇLI KULLANILAN B‹TK‹LERE ÖRNEKLER Yap›lan çal›flmalarda, halk aras›nda genellikle kolay tan›nan ve yerleflim alanlar›na yak›n bölgelerde yetiflen bitkilerin tedavi amaçl› kullan›ld›¤› tespit edilmifltir. Halk aras›nda bir bölgede yetiflen bitkiye verilen yöresel ad, farkl› bir bölgede yetiflen ayn› bitkiye verilen addan farkl› olabilmektedir. Kekik bitkisi örne¤inde oldu¤u
6. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Aras›nda Kullan›m›
157
gibi farkl› özellikteki bitkiler farkl› bölgelerde ayn› yöresel isimlerle bilinip kullan›lmaktad›r. Thymus, Origanum, Coridothymus, Satureja türleri farkl› cins ve özellikte bitkiler olmas›na ra¤men halk aras›nda kekik olarak bilinip kullan›lmaktad›r. Bu nedenle t›bbi amaçlarla kullan›lan aromatik özellikteki baz› bitkilere ait örneklerin yer ald›¤› Tablo 6.4.’de bitkilerin do¤ru tan›mlanmas› ve bu konudaki kar›fl›kl›¤›n önlenmesi için bitkilerin bilimsel adlar› olan Latince isimlerinin de verilmesi uygun görülmüfltür. Botanik kurallar›na göre, bitkiler, latince iki kelime ile isimlendirilir. Bir bitki ad›ndaki ilk sözcük, bitkinin cins (genus), ikincisi ise tür (species) ad›d›r. Cins ad› tekildir, ilk harfi büyük ve italik olarak yaz›l›r. Tablo 6.4’de halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›lan bitkilerin kullan›m flekli ve amaçlar› özetlenmifltir. Tablodan görülece¤i üzere, ayn› bitkinin, farkl› k›s›mlar›n›n farkl› flekildeki kullan›mlar›na rastlamak mümkündür. Bitki Latince Ad›
Bitki Türkçe Ad›
Kullan›lan K›sm›
Haz›rlan›fl fiekli
Kullan›l›fl fiekli
Kullan›m Amac› **
Abies cilicica
Göknar
Gövde çatlaklar›ndan akan sak›z›
Bal ilave edilerek
Dahilen
Mide ülseri tedavisinde
Achillea biebersteinii
K›l›çotu, Ayvadana
Çiçekli k›s›mlar›
‹nfüzyon
Dahilen
Kar›n a¤r›lar›n›n giderilmesinde
Achillea wilhelmsii
Kardeflk›nas›, kardeflkan›
Toprak üstü k›s›mlar
Dekoksiyon
Banyo
Çocuklarda çiçek hastal›¤›n›n tedavisinde
Alcea pallida
Gül hatmi
Çiçekler
‹nfüzyon
Dahilen
So¤uk alg›nl›¤› tedavisinde
Allium cepa
So¤an
Zar k›sm›
-
Haricen
Yara, ç›ban tedavisinde
Suyu
-
Dahilen
Damar aç›c› olarak
Diflleri
Ezilerek
Haricen
Saçk›ran tedavisinde
Zeytinya¤› ile piflirilerek
Haricen
Yan›k tedavisinde
Allium sativum
Sar›msak
Anethum graveolens
Dereotu
Meyveleri
-
Dahilen
Ba¤›rsak gazlar›n› giderici olarak
Anemone pavonina
Lale
Yapraklar›
Zeytinya¤› içinde bekletilerek
Haricen
Eklem a¤r›lar›n› giderici olarak
Anthemis tinctoria var. pallida
Beyaz papatya
Çiçekli k›s›mlar
‹nfüzyon
Dahilen
Mayas›l tedavisi, so¤uk alg›nl›¤›, öksürü¤e karfl›, gö¤üs yumuflat›c›, balgam söktürücü olarak
Tablo 6.4 Halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›lan baz› bitkiler
158 Tablo 6.4 Devam›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Anthemis tinctoria var. tinctoria
Sar› papatya
Çiçekli k›s›mlar
‹nfüzyon
Dahilen
Romatizma tedavisi
Haricen
Ayak mantarlar›nda
Lapa
Haricen
Saç dökülmelerine karfl›
Artemisia absinthium
Ac› yavflan
Çiçekli k›s›mlar
‹nfüzyon
Dahilen
So¤uk alg›nl›¤› tedavisi, mide bulant›s›n›n giderilmesinde
Bellis perennis
Papatya
Çiçekli k›s›mlar
Dekoksiyon
Dahilen
So¤uk alg›nl›¤›, bronflit tedavisinde
Haricen
Mayas›l tedavisinde
Çiçekleri
‹nfüzyon
Dahilen
Böbrek ve karaci¤er hastal›klar›n›n tedavisinde ve ishale karfl› kullan›l›r.
Centaurium K›rm›z› erythraea subsp. kantaron erythraea
Çiçekli dallar›
‹nfüzyon
Dahilen
S›tma, egzama, guatr, hemoroid ve mide ülseri tedavilerinde, ifltahs›zl›¤a karfl›
Chaerophyllum aromaticum
Mendek
Toprak üstü k›s›mlar
Yemek fleklinde
Dahilen
Hazm› kolaylaflt›c› olarak
Chrysanthemum coronarium
Ala gömeç, Toprak Ale gümeci üstü k›s›mlar
Dekoksiyon
Dahilen
Kar›n a¤r›lar›n›n giderilmesinde ve bafl dönmesine karfl›
Cistus laurifolius
Kala¤an, Kara¤an
Yapraklar
Hafifçe ›s›t›l›p Haricen
Yapraklar romatizma tedavisi için a¤r›l› bölgeye sar›l›r
Coriandrum sativum
Kiflnifl
Meyve
Dekoksiyon
Dahilen
‹fltah aç›c›, ba¤›rsak gazlar›n› giderici olarak
Coridothymus capitatus
Peynir keki¤i
Çiçekli k›s›mlar
‹nfüzyon
Dahilen
Kar›n a¤r›lar›n›n giderilmesinde
Cotinus coggyria
Tetre
Yapraklar› Dekoksiyon
Dahilen
Hemoroid, egzama, mantar, mide-ba¤›rsak hastal›klar›n›n tedavisinde
Haricen
Yara tedavisinde
Centaurea cyanus
Mavi süpürge çiçe¤i
Cupressus Selvi sempervirens var. sempervirens
Gövde ve Katran dallar
Haricen
Yan›k tedavisinde
Eucalyptus camaldulensis
Ökaliptus
Yaprak
‹nfüzyon
Dahilen
Ast›m tedavisi, kalp rahats›zl›klar›nda
Ferula türleri
Çakfl›r
Kökler
Dekoksiyon
Haricen
Yara iyi edici olarak
159
6. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Aras›nda Kullan›m›
Ferulago confusa
Çay otu
Çiçekler
‹nfüzyon
Dahilen
Bronflit tedavisinde
Foeniculum vulgare
Rezene
Yaprak
‹nfüzyon
Dahilen
Kar›n a¤r›s›n› giderici olarak, grip ve göz hastal›klar›n›n tedavisinde
Helichrysum türleri
Ölmez çiçek
Çiçekler
Dekoksiyon
Dahilen
Mide hastal›klar›nda, böbrek kumu ve tafllar›n› düflürmek amac›yla
Toprak üstü k›s›mlar
Ya¤da kavrulduktan sonra
Haricen
Yara ve yan›k tedavisinde
Çiçekler
Zeytinya¤› içinde bekletilerek
Haricen
Yara ve yan›k tedavisinde
Çiçekli dallar
Dekoksiyon
Dahilen
Mide ve romatizma a¤r›lar›n›n giderilmesinde, ifltahs›zl›¤a karfl›
Meyveler
-
Dahilen
Kan flekerini düflürücü olarak
Bal ile kar›flt›r›larak
Dahilen
Eklem kireçlenmesine karfl›
Dekoksiyon
Dahilen
Kan flekerini düflürücü olarak, pankreas hastal›klar›n›n tedavisinde
Haricen
Çocuklar›n yüzündeki yaralar›n tedavisinde, saç kepeklerinin giderilmesinde
‹nfüzyon
Dahilen
Haz›ms›zl›¤a karfl›, anjin, bronflit, romatizma tedavisinde, idrar söktürücü ve terletici olarak
Dekoksiyon
S›cakken Hemoroid tedavisinde içine oturularak
Hypericum perforatum
Juniperus foetidissima
Laurocerasus officinalis
Sar› kantaron
Kara ardݍ
Taflan, karayemifl
Meyve ve yapraklar
Yapraklar
Laurus nobilis
Defne
Yapraklar
Lavandula angustifolia subsp. angustifolia
Lavanta
Çiçekli ve yaprakl› k›s›mlar
‹nfüzyon
Dahilen
So¤uk alg›nl›¤› tedavisinde
Lavandula stoechas subsp. cariensis
Karabafl otu Çiçekli ve yaprakl› k›s›mlar
‹nfüzyon
Dahilen
Mide rahats›zl›klar›nda, balgam söktürücü olarak, kolestrol düflürmek ve yafll›larda el titremelerini önlemek amac›yla
Tablo 6.4 Devam›
160 Tablo 6.4 Devam›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Marrubium vulgare
Keklik otu Toprak üstü k›s›mlar
Dekoksiyon
Dahilen
Böbrek tafllar›n› düflürmek amac›yla, prostat hastal›klar›n›n tedavisinde
Matricaria chamomilla var. chamomilla
Papatya
Dekoksiyon
Dahilen
Kab›zl›¤a karfl›, mide rahats›zl›klar›n› giderici, terletici olarak, iltihapl› difl ve bademciklerin tedavisinde
‹nfüzyon
Dahilen
So¤uk alg›nl›¤› ve ast›m tedavisinde, haz›ms›zl›¤a karfl›
Toprak üstü k›s›mlar
Toz
Dahilen
Balla kar›flt›r›ld›ktan sonra kalp hastal›klar› ve nefes darl›¤› tedavisinde
Yapraklar
‹nfüzyon
Dahilen
Yat›flt›r›c›, kalp kuvvetlendirici ve damar ac›c› olarak
Mentha longifolia Yarp›z
Yapraklar
Dekoksiyon
Dahilen
Kar›n a¤r›lar›n›n giderilmesinde
Mentha pulegium Filiskin nanesi
Yapraklar
‹nfüzyon
Dahilen
Mide rahats›zl›klar›n›n tedavisinde, bulant› giderici olarak
Dekoksiyon
Dahilen
So¤uk alg›nl›¤› tedavisinde, kar›n a¤r›lar›n›n giderilmesinde
Melissa officinalis O¤ul otu
Çiçekli k›s›mlar
Micromeria juliana
K›r çay›
Çiçekli k›s›mlar
‹nfüzyon
Dahilen
So¤uk alg›nl›¤› tedavisinde
Myrtus communis
Mersin
Meyveler
-
Dahilen
Öksürük giderici, idrar söktürücü, kusmay› önleyici olarak
Dekoksiyon
Haricen
Saç kuvvetlendirici
Dekoksiyon
Dahilen
Hemoroid tedavisinde
Nepeta nuda subsp. albiflora
Koç anu¤u Toprak üstü k›s›mlar
Ocimum basilicum
Fesle¤en, reyhan
Çiçekli ve ‹nfüzyon yaprakl› k›s›mlar
Dahilen
So¤uk alg›nl›¤›, bafl a¤r›s›n›n giderilmesinde
Origanum majorana
Mercan köflk
Çiçekli ve Dekoksiyon yaprakl› k›s›mlar
Dahilen
Öksürü¤e karfl›, mide a¤r›lar›n›n giderilmesinde, yat›flt›r›c› olarak
Dahilen
‹drar söktürücü olarak
‹nfüzyon
161
6. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Aras›nda Kullan›m›
Origanum onites
Kekik
Yaprakl› ve çiçekli k›s›mlar
‹nfüzyon
Dahilen
Grip, ast›m, bronflit tadavisinde, öksürük kesici, ifltah art›r›c›, haz›ms›zl›¤a karfl› ve idrar söktürücü olarak
Toprak üstü k›s›mlar
‹nfüzyon
Dahilen
Tansiyon düflürücü ve kar›n a¤r›lar›n› giderici olarak
Toprak üstü k›s›mlar
Uçucu ya¤
Haricen
So¤uk alg›nl›¤› tedavisi, s›rt a¤r›lar›n› gidermek amac›yla
Pelargonium endlicherianum
Solucan otu
Kökler
Dekoksiyon Dahilen
Ba¤›rsak solucanlar›n› düflürmek amac›yla
Pimpinella anisum
Anason
Tohum
Dekoksiyon Dahilen
Çocuklarda gaz söktürücü ve a¤r› giderici olarak
Pinus brutia
K›z›l çam
Kozalaklar›
Dekoksiyon Dahilen
Nefes darl›¤›na karfl›, öksürük kesici olarak, ast›m ve ses k›s›kl›¤› tedavisinde
Pinus pinea
F›st›k çam›
Gövde kabuklar›
Dekoksiyon Dahilen
Mide rahats›zl›klar›n›n tedavisinde
Pinus sylvestris
Sar› çam Taze tomurcuklar›
Dahilen
Ast›m tedavisinde
Kabu¤u soyulmufl gövde parçalar›
Dekoksiyon Dahilen
Ast›m tedavisinde
Rhus coriaria
Sumak
Meyveler
Dekoksiyon Dahilen
Böbrek tafl› ve kumunun düflürülmesi amac›yla, ishale karfl›
Rosmarinus officinalis
Kufldili, biberiye
Çiçekli ve yaprakl› dallar
‹nfüzyon
Dahilen
Hazm› kolaylaflt›r›c› olarak
Dekoksiyon Haricen
Yaralarda antiseptik olarak
Ruta chalepensis Sedef otu
Toprak üstü k›s›mlar
Dekoksiyon Dahilen
So¤uk alg›nl›¤›, s›tma tedavisi
Salvia fruticosa
Toprak üstü k›s›mlar
Uçucu ya¤
Mide bulant›s›, kar›n a¤r›s› ve sanc›s›n›n giderilmesinde
Yapraklar
Yak› halinde Haricen
Mide ve kar›n a¤r›lar›n›n giderilmesinde
‹nfüzyon
Hazm› kolaylaflt›r›c›, ba¤›rsak gazlar›n›n giderilmesinde
Adaçay›
Dahilen*
Dahilen
Tablo 6.4 Devam›
162 Tablo 6.4 Devam›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Salvia tomentosa
‹nfüzyon
Dahilen
Bo¤az a¤r›s› ve so¤uk alg›nl›¤›n›n tedavisinde, gö¤üs yumuflat›c› olarak ve mide a¤r›s›n›n giderilmesinde
Dekoksiyon
Dahilen
Kar›n a¤r›s›n›n giderilmesinde
Satureja thymbra Kara kekik Yaprakl› ve çiçekli k›s›mlar›
Gargara
Haricen
Difl eti hastal›klar›n›n tedavisinde
Sideritis stricta
‹nfüzyon
Dahilen
Hazm› kolaylaflt›r›c›, ba¤›rsak gazlar›n›n giderilmesinde
Satureja thymbra Kara kekik Toprak üstü k›s›mlar
Uçucu ya¤
Dahilen*
Kar›n a¤r›s›n› gidermek amac›yla
Thymbra spicata var. spicata
Toprak üstü k›s›mlar
‹nfüzyon
Dahilen
Kalp rahats›zl›klar›, damar t›kan›kl›¤› tedavisi, yat›flt›r›c› olarak
Tanacetum Ayvadana cadmeum subsp. cadmeum
Meyveleri
‹nfüzyon
Dahilen
Kar›n a¤r›s›n›n giderilmesinde, so¤uk alg›nl›¤› tedavisinde
Tanacetum parthenium
Beyaz papatya
Çiçek durumlar›
‹nfüzyon
Dahilen
Migren tedavisinde, atefl düflürücü olarak ve mide a¤r›s›n›n giderilmesinde
Teucrium chamaedrys
K›sa mahmut otu
Tüm bitki
Dekoksiyon
Dahilen
Hemoroid tedavisinde, kar›n, mide ve difl a¤r›lar›nda
Haricen
Hemoroid tedavisinde ve kafl›nt›ya karfl›
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Yapraklar
Kekik
Toprak üstü k›s›mlar
Dekoksiyon
Dahilen
Öksürük kesici, mide bulant›s›na karfl›, so¤uk alg›nl›¤›, grip ve bo¤az hastal›klar›n›n tedavisinde
Çiçekler
‹nfüzyon
Dahilen
So¤uk alg›nl›¤› tedavisinde, gö¤üs yumuflat›c›, öksürük kesici, midevi.
S O R U
Tilia argentea
Ihlamur D‹KKAT
D‹KKAT
K ‹ T A P
Da¤ keki¤i, karabafl otu
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
AMAÇLARIMIZ
Adaçay›
Yapraklar
SIRA S‹ZDE
Thymus türleri
SIRA S‹ZDE
Adaçay›
N N
SIRA S‹ZDE
* Uçucu ya¤lar›n dahilen al›nmalar› sak›ncal›d›r. Buradaki dahilen kullan›mdan çok az miktarlar (1-2 damla) kastedilmektedir. AMAÇLARIMIZ ** Halk aras›ndaki baz› kullan›mlardan bahsedilmektedir. Bilimsel olarak ispatlanmam›flt›r.
Daha detayl›K bilgiler ‹ T A Piçin E. Tuzlac›, Türkiye’nin Bitkisel Halk ‹laçlar›, Alfa Bas›m Yay›m Da¤›t›m Ltd. fiti, ‹stanbul, 2006.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
6. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Aras›nda Kullan›m›
Özetle, bitkiler halk aras›nda, atefl düflürücü ve a¤r› kesici olarak, ba¤›rsak parazitlerinde, böcek sokmalar›nda, sar›l›k, böbrek, cilt, dolafl›m ve kalp, sindirim, solunum sistemi, göz ve kad›n hastal›klar›nda, gribal hastal›klarda, hemoroitde, k›s›rl›k tedavisinde, zehirlenmelere ve kansere karfl›, kans›zl›k ve ifltahs›zl›k durumunda, fleker hastal›¤›nda, k›r›k, ç›k›k ve burkulmalar gibi pek çok hastal›¤›n tedavisinde kullan›lmaktad›r. Baz› durumlarda halk aras›nda, bitkiler tek bafl›na de¤il de baflka bitkilerle birlikte tedavi amaçl› olarak kullan›lmaktad›r. Örne¤in; kara ard›ç (Juniperus foetidissima) kozalaklar› adaçay› (Salvia tomentosa) taze yapraklar› ile birlikte ezilip haricen gö¤üs yumuflat›c› olarak kullan›lmaktad›r. Yine kozalaklar, defne (Laurus nobilis) yapraklar› ile ezilip hamurla yo¤rulduktan sonra haricen gö¤üs üzerine uygulanarak so¤uk alg›nl›¤› tedavisinde kullan›m› söz konusudur. Bir baflka örnek ise; o¤ul otu (Melissa officinalis) toprak üstü k›s›mlar› tek bafl›na veya hardal (Brassica türleri), karabafl otu (Lavandula stoechas) ve papatya ile birlikte ard arda koklanarak burun t›kan›kl›¤›n›n giderilmesi amac›yla kullan›lmas›d›r. Filiskin nanesi olarak bilinen Mentha pulegium çiçekleri yasemin (Jasminum officinalis) çiçekleri ile birlikte zeytinya¤› içinde bekletildikten sonra haricen bafl a¤r›s›n›n giderilmesi ve migren tedavisinde kullan›l›r. Yine ayn› flekilde haz›rlanan kar›fl›m haricen ast›m tedavisinde kullan›lmaktad›r. Mersin (Myrtus communis) yapraklar›ndan susam ya¤› ile haz›rlanan dekoksiyon haricen saç dökülmesine karfl› kullan›l›r. Bir kekik türü olan Origanum onites çiçekli dallar›ndan haz›rlanan infüzyon limon suyu ile kar›flt›r›larak dahilen kar›n a¤r›s›n›n giderilmesi amac›yla kullan›l›r. Bu flekilde kullan›m örneklerini art›rmak mümkündür. Bitkilerin halk aras›nda kullan›lmas› sadece k›rsal kesimlerdeki kullan›mlarla s›n›rl› de¤ildir. fiehirlerde de insanlar aktar ya da baharatç›lardan ald›klar› do¤rulu¤u flüpheli bitkileri televizyon, gazete, kitaplardan edindikleri ço¤u zaman abart›lm›fl bilgilere dayanarak hastal›klar›n tedavisinde ilaç olarak kullanmaktad›rlar. Konu ile ilgili denetimlerin ve yapt›r›mlar›n kat› olmamas›ndan dolay› kendisine “herbalist”, “bitki doktoru”, “flifal› bitkiler uzman›” gibi de¤iflik s›fatlarla her tür medyada yer edinen kiflilerin say›s› son zamanlarda art›fl göstermifltir. Suistimali fazla olan, kanser, diyabet (fleker hastal›¤›), obezite (fliflmanl›k), saç ve kozmetik problemler, sigara ba¤›ml›l›¤›, cinsellik gibi birçok konuda bilimsel verilere ve gerçeklere dayanmayan uygulamalar halk sa¤l›¤› aç›s›ndan tehlikeli durumlar ve sonuçlar do¤urabilmektedir. Ayr›ca yararlan›lan bitki kayna¤›, kalitesi, güvenirlili¤i, ambalajlama ve saklama koflullar›ndaki yetersizlik ve eksiklikler eklendi¤inde, bitkilerin ilaç olabilme dolay›s›yla t›bbi bitki olma özelli¤i kaybolmaktad›r. Tüm bunlara ek olarak e¤itimsiz ve yetkin olmayan kiflilerin de konu ile ilgili her düzeyde faaliyet göstermesi olabilecek tehlikelerin boyutunu daha da art›rmaktad›r. Ticari anlamda ise afl›r› yüksek fiyatlar nedeniyle haks›z kazançlar söz konusudur. Zaman zaman Sa¤l›k Bakanl›¤›, Tar›m Bakanl›¤› gibi kurulufllar ve de yerel yönetimler halk sa¤l›¤›n› koruyucu tedbirler almas›, e¤itimli personel ile denetimlerini artt›rmas› ve halk› yanl›fl bilgilendirme konusunda ayd›nlatmas› gerekmektedir.
163 subsp. (Alttür): Latince olarak bitki adland›r›lmas›nda yer alan taksonomik bir birimdir. Türden küçük farklar ile ayr›l›rlar ve farkl› co¤rafik alanda yay›l›fl gösterirler. var. (Varyete): Latince bitki adland›r›lmas›nda kullan›lan bir baflka taksonomik birimdir. Alttür’de oldu¤u gibi türden küçük farkl›l›klar ile ayr›l›r ve birbiri ile çak›flan alanlarda yay›l›fl gösterirler.
164
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Özet
N AM A Ç
1
N A M A Ç
2
N A M A Ç
3
Halk aras›nda kullan›lan bitkilerin, kullan›m alanlar›n› s›n›fland›rabilmek. Halk aras›nda bitkiler beslenmeden hastal›klar›n tedavisine, kozmetikten süs eflyas›na, boyar maddeden hayvan yemine kadar çok farkl› alanlarda yayg›n bir kullan›ma sahiptirler. Özellikle son y›llarda do¤aya dönüfl ak›m›n›n etkisiyle bitkilere olan ilgi ve talebin artmas› bu kullan›mlar› daha da yayg›n hale getirmektedir. Halk aras›nda kullan›lan bitkilerin kullan›m nedenlerini aç›klayabilmek. Bitkiler çok eski dönemlerden beri insanlar için her zaman kolay ulafl›labilir olmas› nedeniyle de¤iflik alanlarda kullan›mlar› söz konusu olmufltur. Özellikle g›da olarak, hastal›klar›n tedavisinde veya baz› bitkilerin boyar özelliklerinden dolay› bitkiler ilk ça¤lardan beri insanlar›n vazgeçilmez kayna¤›d›r. Bitkilerin halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›m flekillerini tan›mlayabilmek. Halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›lacak bitkiler ilaç fleklinde kifli taraf›ndan al›n›m›n› kolaylaflt›rmak ve al›nan miktar›n belirlenmesi amac›yla hap, toz, infüzyon, dekoksiyon gibi basit yöntemlerle haz›rlanabilmektedir.
N AM A Ç
4
N A M A Ç
5
Geleneksel halk ilaçlar› ve bunlarda bitkilerin yeri ve önemini tart›flabilmek. Halk aras›nda kullan›lan ilaçlarda bitkiler en önemli kaynakt›r. Bitkinin tamam› veya baz› k›s›mlar› ya da çeflitli bitki salg›lar› halk ilaçlar›n›n haz›rlanmas›nda yo¤un olarak kullan›lmaktad›r. Halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›lan bitkileri tan›mlayabilmek ve örnekleyebilmek. Halk, yaflad›¤› yere yak›n bölgelerde yetiflen bitkileri uzun y›llara dayanan tecrübe ve deneyimleriyle çeflitli hastal›klar›n tedavisinde veya koruyucu olarak yo¤un bir flekilde kullanmaktad›r. Bazen ayn› bitkinin farkl› bölgelerde farkl› isimlerle an›l›p kullan›ld›¤› ya da farkl› bitkilere farkl› bölgelerde ayn› yöresel isimlerin verildi¤i bilinmektedir. Ayn› bitkinin bölgeden bölgeye de¤iflen farkl› amaçlarla kullan›mlar› da söz konusu olmaktad›r.
6. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Aras›nda Kullan›m›
165
Kendimizi S›nayal›m 1. Bitki k›s›mlar› üzerine kaynar su ilave edilip, hafif ateflte, befl dakika kaynat›l›p, so¤uduktan sonra tülbentten süzülerek haz›rlanan ilaç kullan›m flekline ne ad verilir? a. Ekstre b. Maserasyon c. Dekoksiyon d. ‹nfüzyon e. Tentür 2. Halk aras›nda hastan›n vücudu d›fl›nda yap›lan, daha ziyade telkin ve kiflinin psikolojisini etkilemeye dayanan tedavi flekline ne ad verilir? a. Parp›lama b. Telkin c. Irvasalama d. Dua e. Alazlama 3. Halk aras›nda hastal›¤› önceden haber verebildiklerine inan›lan kiflilere ne ad verilir? a. ‹zinli b. Orumçu c. Ocakl› d. fieyh e. fi›h 4. Afla¤›dakilerden hangisi halk aras›nda g›da olarak tüketilen bitkilerden biri de¤ildir? a. Is›rgan - Urtica dioica b. Kenger - Gundelia tournefortii c. Hindiba - Taraxacum officinale d. Kökboya - Rubia tinctorum e. Kuzukula¤› - Rumex tuberosus 5. Afla¤›dakilerden hangisi halk aras›nda boya olarak kullan›lan bitkilerden biri de¤ildir? a. Çivit otu (Isatis tinctoria) b. Mürdümük (Lathyrus sativus) c. Sumak (Rhus coriaria) d. Safran (Crocus sativus) e. Kökboya (Rubia tinctorum)
6. Afla¤›dakilerden hangisi halk aras›nda hastan›n vücuduna vurma, kesme, delme veya da¤lama fleklinde yap›lan tedavi fleklidir? a. Hacamat b. Parp›lama c. Irvasalama d. Em e. Alazlama 7. Afla¤›dakilerden hangisi halk aras›nda kekik olarak bilinen bitkilerden de¤ildir? a. Origanum türleri b. Thymus türleri c. Salvia türleri d. Coridothymus türleri e. Satureja türleri 8. Afla¤›dakilerden hangisi sadece kültür bitkilerinden elde edilemez? a. Nane b. Biberiye c. Seylan tarç›n› d. Keten tohumu e. Kakule 9. Afla¤›dakilerden hangisi halk aras›nda bitkilerin kullan›m flekillerinden biri de¤ildir? a. Dekoksiyon b. Toz c. Tablet d. Hap e. ‹nfüzyon 10. Afla¤›dakilerden hangisi halk aras›nda öksürük tedavisinde kullan›lan bir bitkidir? a. Tilia argentea b. Hypericum perforatum c. Abies cilicica d. Coriandrum sativum e. Allium sativum
166
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar
1. d
Baydar, H., (2005). T›bbi, Aromatik ve Keyf Bitkileri Bilimi ve Teknolojisi, Isparta, Süleyman Demirel Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, SDÜ Yay›n No: 51. Baytop, T. (1999). Türkiye’de Bitkilerle Tedavi, Geçmiflte ve Bugün, ‹stanbul, Nobel T›p Kitapevi. Bafler, K.H.C. (1997). Current knowledge on the wild food and non-food plants of Turkey, Cah. Options Med., 23, 129-159. Ceylan, S. (2000). Anadolu’da Halk Hekimli¤i. Sa¤l›k ve Toplum, 10, 3-7. Seçmen, Ö., Leblebici, E. (1987). Yurdumuzun Zehirli Bitkileri, ‹zmir, Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi Kitaplar Serisi, No: 103. Sezik, E. (1991). Türkiye’de Halk ‹lac› Araflt›rmalar› ve Önemi, Eskiflehir, 9. Bitkisel ‹laç Hammaddeleri Toplant›s›, Bildiri Kitab›, 16-19 May›s 1991, Ed. Bafler, K.H.C. Sezik, E., Yeflilada, E. (2000). Türkiye’de Bitkilerin Halk ‹lac› Olarak Kullan›l›fl›, ‹stanbul, 13. Bitkisel ‹laç Hammaddeleri Toplant›s›, Bildiri Kitab›, 20-22 Eylül 2000, Eds. Gürken, E., Tuzlac›, E. fiar, S. (2005). Anadolu’da Halk Hekimli¤i Uygulamalar›, Türkiye Klinikleri T›p Eti¤i-Hukuku-Tarihi Dergisi, cilt 13, say› 2. (http://tipetigi.turkiyeklinikleri.com). fiimflek, I., Aytekin, F., Yeflilada, E., Y›ld›r›ml›, fi. (2004). Anadolu’da Halk Aras›nda Bitkilerin Kullan›l›fl Amaçlar› Üzerinde Etnobotanik Bir Çal›flma, Eskiflehir, 14. Bitkisel ‹laç Hammaddeleri Toplant›s›, Bildiriler, 29-31 May›s 2002, Eds. Bafler, K.H.C., K›r›mer, N. Tuzlac›, E., Eryaflar Aymaz, P., Tolon, E. (2001). Geleneksel Halk ilaçlar›n›n Yöresel Olarak Araflt›r›lmas›n›n Önemi ve Bu Konuda Yapt›¤›m›z Çal›flmalar›n Sonuçlar›, ‹stanbul, 13. Bitkisel ‹laç Hammaddeleri Toplant›s›, Bildiri Kitab›, 20-22 Eylül 2000, Eds. Gürken, E., Tuzlac›, E.
2. c 3. b 4. d
5. b
6. b 7. c
8. b
9. c
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkilerin Halk Aras›nda Kullan›m fiekilleri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anadolu’da Halk Hekimli¤i Uygulamalar›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anadolu’da Halk Hekimli¤i Uygulamalar›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halk Aras›nda Bitkilerin Kullan›m Alanlar›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halk Aras›nda Bitkilerin Kullan›m Alanlar›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anadolu’da Halk Hekimli¤i Uygulamalar›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halk Aras›nda Tedavi Amaçl› Kullan›lan Baz› Bitkilere Örnekler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halk Aras›nda Tedavi Amaçl› Kullan›mda Bitkilerin Yeri ve Önemi” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkilerin Halk Aras›nda Kullan›m fiekilleri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halk Aras›nda Tedavi Amaçl› Kullan›lan Baz› Bitkilere Örnekler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIM ALANLARI VE ET‹⁄‹
7 Amaçlar›m›z
N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; T›bbi ve aromatik bitkilerin özelliklerini tan›mlayabilecek, G›da olarak kullan›lan bitkileri tan›mlayabilecek, Baharat olarak kullan›lan bitkileri tan›mlayabilecek, Baharat olarak kullan›lan bitkilerin kullan›m amaçlar›n› s›n›fland›rabilecek, G›da ve baharat olarak kullan›lan bitkilere örnekler verebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • Aromatik bitkiler • Baharat • Çeflni
• G›da ve g›da katk›s› • Tat ve aroma • Bitkisel içecekler
‹çerik Haritas›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m›
• G‹R‹fi VE TAR‹HÇE • B‹TK‹LER‹N GIDA VE BAHARAT OLARAK KULLANIMINDA YER‹ VE ÖNEM‹ • B‹TK‹LER‹N GIDA OLARAK KULLANIM fiEK‹LLER‹ VE ÖRNEKLER‹ • BAHARAT OLARAK KULLANILAN B‹TK‹LER
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m› G‹R‹fi VE TAR‹HÇE T›bbi bitki, ilaç yap›m›nda kullan›lan bitkilere; aromatik bitki ise kendilerine özgü koku ve tada sahip olan bitkilere verilen genel isimlerdir. Sadece ilaç yap›m›nda kullan›lan bitkiler olmas›na ra¤men, pekçok aromatik özellikte bitkinin t›bbi özellikleride bulunabilmektedir. Bu nedenle t›bb› ve aromatik bitkiler, bafll›ca g›da ve baharat olmak üzere, kozmetik, parfümeri ve ilaç sanayiinde de koku ve tat verici özelliklerinden dolay› kullan›lmaktad›r (fiekil 7.1). Say›larla ifade edecek olursak, t›bbi amaçlarla kullan›lan bitki say›s› 50.000 - 70.000 civar›nda oldu¤u tahmin edilmektedir. Salt g›da ve tatland›rma amaçl› olarak ise 20.000 bitkinin kullan›ld›¤› san›lmaktad›r. Ancak hem t›bbi özellikte hem de tat, koku ve g›da amaçl› kullan›lan bitkilerin say›s› 250’den daha azd›r.
Aromatik: Türk Dil Kurumuna göre, genel olarak g›dalarda ve yemeklerde tat ve koku vermek, ifltah› art›rmak amac›yla kullan›lan veya hofl kokusu olan maddelerdir.
fiekil 7.1 T›bbi ve aromatik bitkilere örnekler. (tarç›n, karanfil, anson, kakule, karabiber, y›ld›z anasonu vb.)
T›bbi ve aromatik bitkilerin insano¤lu taraf›ndan kullan›m›n›n tarihsel geliflimi kronolojik olarak özetle afla¤›da s›ralanm›flt›r. Dünyada günümüzden yaklafl›k; • 6.000.000 y›l önce insano¤lu çiçekli bitkilerin baz›lar›n›n yenebilece¤ini, baz›lar›n›n t›bbi ve bir k›sm›n›n ise zehirli oldu¤unu keflfetmeye bafllam›flt›r,
170
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
sp. (species): Tür, ana karakterleri bak›m›ndan birbirine benzeyen ve kendi aralar›nda çiftleflerek verimli döller meydana getiren fertler toplulu¤udur. Bitki formlar›n›, tek fertleri inceleyerek, benzerlik ve yak›nl›k gösteren en dar ve en küçük kavramd›r. Örn. kekik türleri, (Thymus sp.)
• 50.000 y›l önce insanlar, baz› bitkilere ait yapraklar›n et gibi g›dalar›n sar›l›p piflirilmesiyle koku ve tadlar›na katk›da bulundu¤unu farketmifltir, • 18.000 y›l önce baz› toplumlar k›rm›z›biber (Capsicum annuum), vanilya (Vanilla planifolia), yenibahar (Pimenta dioica) gibi baharatlar› kullanmaya bafllam›flt›r, • 7.000 y›l önce Güney Amerika’da k›rm›z› ac› biberin kültürüne bafllanm›flt›r, • 6.000 y›l önce Sümerler meyan kökü (Glycyrrhiza glabra), hafl hafl (Papaver somniferum) ve çemen otu (Trigonella foenum-graecum) tohumlar› gibi bahartlar ile tan›flm›fllard›r, • 5.000 y›l önce Ortado¤u’da sar›msak (Allium sativum) yetifltirilmifltir, • 3.500 y›l önce Ebers Papirüsleri’nde 700’den fazla bitkinin t›bbi kullan›mlar›n›n yan› s›ra baharat olarak kullan›mlar› ile ilgili kay›tlara rastlanm›flt›r, • 3.000 y›l önce Çin’de baflta karanfil (Eugenia caryophyllata) olmak üzere çeflitli baharatlar›n kullan›m› ile ilgili bilgiler mevcuttur, • 2.700 y›l önce Babiller ve Asurlar kakule (Elettaria cardamomum), kiflnifl (Coriandrum sativum), safran (Crocus sativus), kekik (Thymus sp.) gibi baharatlar› kullanm›fllard›r, • 2.500 y›l önce Hindistan’da kakule, tarç›n (Cinnamomum sp.), zerdeçal (Curcuma longa), küçük hindistan cevizi (Myristica fragrans) gibi önemli baharatlar›n kullan›mlar› ile ilgili kay›tlara rastlanm›flt›r, • 2.350 y›l önce Aristoteles çok say›da bitki ve baharatlar›n t›bb› özellik ve kullan›mlar›n› kaleme alm›flt›r, • 2.300 y›l önce ise Theophrastus t›bbi ve aromatik bitkiler ile ilgili eserler yazm›flt›r, • 2.000 y›l önce ilk hardal (Sinapis sp.) tohumlar› Romal›lar taraf›ndan ‹ngiltere’ye getirilmifltir, • 300 y›l önce Mezopotamya bölgesinde karanfil kullan›ld›¤›na dair kal›nt›lar bulunmufltur, • Milattan sonra (MS) 50 y›llar›nda Dioscorides t›bbi ve aromatik bitkiler ile ilgili “Materia Medica” adl› eserini yazm›flt›r, • MS 200 y›llar›nda Roma’da zencefilden (Zingiber officinalis) vergi al›nmaya bafllanm›flt›r, • MS 1100 y›llar›nda Avrupa’da manast›rlarda tarç›n, karanfil, kubeba (Piper cubeba), karabiber, çemenotu, galangal, meyan, küçük hindistan cevizi, gibi çok say›da baharat bitkisinin kullan›m› kaydedilmifltir, • MS 1280 y›l›nda Marko Polo Çin ve Hindistan’da tar›m› yap›lan zencefili keflfetmifltir, • MS 1447 y›l›nda ‹ngiliz Yasalar›na göre baharat ta¤flifli suç olarak ilan edilmifltir, • MS 1490 y›llar›nda Kristof Kolomb baharat yoluna alternatif deniz yollar› aram›flt›r, • MS 1600 y›llar›nda Portekiz, ‹spanya, ‹ngiltere, Fransa ve Hollanda gibi sömürgeci ülkeler, baharat ticaretinde önemli rol oynam›fllard›r, • MS 1900 y›llar›nda 25.000’den fazla doktor ve eczac›n›n t›bbi ve aromatik bitkilerden yararland›¤› kay›tlara geçmifltir. Tarihsel geliflimden görülebilece¤i üzere, kifliden kifliye ve kültüre göre farkl›l›k gösteren bitkilerin aromalar›; tatl›, ac›, buruk, ekfli tadlar›; ifltah› art›ran ve ayr›ca t›bbi özellikleri insanl›¤›n varoluflunun en erken tarihlerine kadar uzanmaktad›r. Eski Ça¤’dan (MS 4.-5.yy) Orta Ça¤’a kadar (MS 1500) baharat yolu ile aromatik
Ta¤flifl: Herhangi bir g›dan›n veya malzemenin özelliklerini bozacak bir fleyle kar›flt›r›lmas›, hile.
171
7. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m›
bitkiler Uzakdo¤u’dan Bat›’ya tafl›nm›flt›r. G›da ve Tar›m Örgütü (FAO, Food and Agriculture Organization) 2003/4 y›l› verilerine göre, yaklafl›k 5 milyon ton baharat; Hindistan (%86), Çin (%4), Bangladefl (%3), Pakistan (%2), Türkiye (%2), Nepal (%1) ve di¤er ülkelerde üretilip ihraç edilmifltir. Tüketim konusunda da baflta Hindistan ve Çin olmak üzere, Avrupa ve Amerika’da da baharat kullan›m› oldukça yayg›nd›r. Özellikle Akdeniz, ‹talyan ve Frans›z mutfaklar›nda taze ve kurutulmufl baharatlar›n büyük bir önemi vard›r. Ülkemiz de, baharat bitkileri üretimi ve tüketimi aç›s›ndan dünya da önemli bir yere sahiptir.
B‹TK‹LER‹N GIDA VE BAHARAT OLARAK KULLANIMINDA YER‹ VE ÖNEM‹ G›da, tüm canl›lar›n yaflamlar›n› sürdürebilmeleri için gerekli karbonhidrat, ya¤, protein, su ve bunlar›n kar›fl›m› olan, organik ve inorganik yap›da, çeflitli flekillerdeki besin maddeleridir. Bu besin maddeleri, organizman›n geliflmesi ve sa¤l›¤› için çeflitli maddeleri/bileflikleri içermektedir. G›dalar; bitkisel ve hayvansal kaynaklar›n yan›s›ra mantarlardan veya çeflitli fermantasyon ürünlerinden de elde edilebilirler. Bitkiler insano¤lunun var oluflundan bu yana, hem insanlar hem de hayvanlar için en önemli g›da ve besin kayna¤›n› oluflturmufltur. Dünyada 20.000’ den fazla yenebilen bitki olmas›na ra¤men yaklafl›k 2.000 civar›nda tar›m› yap›lan g›da bitkisi mevcuttur. Tarih öncesi topluluklarda ve günümüzde yabani bitkilerin g›da olarak kullan›lmas›n›n yan›s›ra tat ve koku verici yani baharat olarak yayg›n bir fleklide kullan›ld›¤› bilinmektedir. Bu amaçla çeflitli bitkilerin (örne¤in Tablo 7.1’deki bitkiler) tohumlar›, çiçekleri, yapraklar›, kabuklar›, kökleri, saplar›, meyveleri gibi farkl› k›s›mlar› g›da ve baharat olarak kullan›lmaktad›r. Ünite boyunca t›bbi ve aromatik bitkiler genel olarak baharat fleklinde nitelendirilip de¤erlendirecektir. Özellik
Baharat
Tat
Karabiber, kakule, anason, limon otu, vb.
Aroma
Karanfil, zencefil, nane, tarhun, vb.
Doku ve yo¤unluk
Hardal tohumu, so¤an, hafl hafl tohumu, vb.
Renk
K›rm›z› biber, zerdeçal, maydanoz, fesle¤en, vb.
Antimikrobiyel
Tarç›n, karanfil, kekik, zencefil, kimyon, vb.
Antioksidan
Zerdeçal, biberiye, kekik, karanfil, vb.
T›bbi (Örn. Sindirim)
Ac› biber, karanfil, çemen, tarç›n, meyan, vb.
safran,
Tablo 7.1 T›bbi ve aromatik bitkilerin özellikleri ve örnekler.
nane,
Genelde uçucu ya¤lar baharatlar›n koku, tat ve aromalar›na önemli katk›larda bulunurlar. Tablo 7.2’de listelenmifl bitki uçucu ya¤lar›ndaki de¤iflik oranlarda buSIRA S‹ZDE lunan ana bileflikler ilgili baharat›n karakteristik özelliklerini ortaya koyar. Uçucu ya¤lar hidrokarbon (limonen, mirsen, terpinen, pinen vb.), oksijenli hidrokarbon (linalol, geraniol, mentol, borneol vb.), di¤er terpenlerden (alkoller, esterD Ü fi Ü N E Lasitler, ‹M ler, laktonlar, vb.) ayr›ca azot (indol, pirazin ve piridin türevleri vb.) ve kükürt (hidrojen sülfit, sinapil hidrojen sülfat, izotiyosiyanat türevleri vb.) içeren kokulu S O R U ve aromatik do¤al ürünlerdir. D ‹ K genelde KAT Uçucu ya¤: Aromatik bitkilerin de¤iflik doku, organ veya k›s›mlar›ndan, dam›tma (distilasyon) ile elde edilen, o bitkiye özgü bir kokuya sahip olan uçucu ve oda s›cal›¤›nda genelde s›v› halde bulunan kar›fl›mlard›r. SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
172
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Tablo 7.2 Baharatlarda bulunan uçucu ya¤lar ve koku ve tattan sorumlu ana bileflikleri.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
Dere otu
Karvon, limonen, dihidrokarvon, α-fellandren
Carvum carvi
Kimyon
Karvon
Coriandrum sativum
Kiflnifl
Linalol
Curucuma longa
Zerdeçal
Tumeron, dihidrotumeron, sabinen, 1,8-sineol
Elettaria cardamomum
Kakule
1,8-Sineol; linalol; limonen; α-terpineol asetat
Eugenia caryophyllata
Karanfil
Öjenol ve β-karyofillen
Foeniculum vulgare
Rezene
trans - Anetol, fenkon, limonen, α-fellandren
Mentha piperita
Nane
Mentol
Ocimum basilicum
Fesle¤en, reyhan
Linalol; 1,8-sineol; metil kavikol, öjenol
Origanum majorana
Beyaz kekik
Karvakrol, timol, α-terpinen, linalol
Pimenta dioica
Yeni bahar
Öjenol
Pimpinella anisum
Anason
trans-Anetol
Piper nigrumD Ü fi Ü N E L ‹ M Karabiber
β-Karyofilen, limonen, α-pinen, β-pinen
Rosmarinus officinale
Biberiye
1,8-Sineol, borneol, kafur, bornil asetat
S O R U Zingiber officinalis
Zencefil
Zingiberen, kurkumen, farnesen, linalol, borneol
Bitkilerde uçucu ancak baharatlar›n tat ve aromas›na katk›da bulunan maddeler D ‹ K Kolmayan AT de bulunur, örne¤in; - K›rm›z›biber (Capsicum annuum) - kapsaisin ve türevleri (ac› ve yak›c› maddeler), SIRA S‹ZDE - Kara veya beyaz biber (Piper nigrum veya P. alba) - Piperin ve kavisin, - Hardal ve turpta (Sinapis sp - Raphanus sativus) - Alil izotiyosiyanat, - Zencefil (Zingiber officinalis) - Gingerol, flogoal, AMAÇLARIMIZ - Sar›msak ve so¤anda (Allium sp.) - Dialilsülfitler.
N N
K ‹ Tfiekil A P 7.2
Uçucu ya¤›ndaki ana bileflik(ler)
Baharat ad›
Anethum graveolens
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
Bitkisel kayna¤›
K ‹ T A P
Halk pazar›ndan genel bir görünüfl. TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
173
7. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m›
B‹TK‹LER‹N GIDA OLARAK KULLANIM fiEK‹LLER‹ VE ÖRNEKLER‹
Yabani bitkilerin veya kültürüyle elde edilen bitkilerin, gerek toprak üstü gerekse toprak alt› kök ve yumrular› çeflitli flekilerde g›da amaçl› kullan›lmaktad›r. Günümüzde, sebze ve meyve olarak tüketilen yabani bitkiler sadece köylerde ve k›rsallarda s›n›rl› kalmay›p, flehirlerdeki pazarlarda (bkz. fiekil 7.2) ya da sokak sat›c›lar› (fiekil 7.3) taraf›ndan sat›lmaktad›r. Bitkilerin g›da olarak kullan›m flekilleri flu bafll›klar alt›nda s›n›fland›r›labilir; • Çi¤ olarak yenen bitkiler, • Özel bir iflleme tabi tutulduktan sonra kullan›lan bitkiler, • Piflirildikten sonra yenen bitkiler, • Kavrularak kullan›lan bitkiler, • Turflu veya salamuras› yap›larak yenen bitkiler, • Baz› g›dalara kat›larak yenen bitkiler, • Pekmez haz›rlanmas›nda kullan›lanlar, • Reçel yap›m›nda kullan›lan bitkiler, • Kurutulduktan sonra kullan›lan bitkilerdir. Örneklendirecek olursak;
fiekil 7.3 Sokak sat›c›s›, 18. y.y. Osmanl›’da gezici esnaf. Kaynak: Skylife Mart 2006, http://www.thy.com /trTR/corporate/skylife /article.aspx?mkl=1 20)
Çi¤ Olarak Yenenler
Yabani bitkilerin ço¤u özellikle genç bitkiler veya taze sürgünleri, çiçek veya meyveleri çi¤ olarak yenmektedir. Çi¤ olarak yenen bitkilere baz› örnekler Tablo 7.3’de verilmifltir. Latince ad›
Türkçe ad›
Kullan›lan k›sm›
Angelica sylvestris
Melek otu
Gövde k›sm› (soyulmufl olarak)
Asparagus acutifolius
Kuflkonmaz
Sürgünleri
Centaurea glastifolia
Kotank›ran
Gövde k›sm› (soyulmufl olarak)
Cirsium arvense
Köygöçüren
Gövde k›sm›
Crataegus türleri
Alݍ
Meyveleri
Crocus türleri
Çi¤dem
Yumrular›
Eryngium türleri
Bo¤a dikeni
Gövde k›sm› (soyulmufl olarak)
Geranium tuberosum
Çakmuz
Yumrular›
Gundelia tournefortii
Kenger
Genç sürgünleri
Laserpitium hispidum
Kasn›
Gövde k›sm›
Lathyrus tuberosus
Koflkoz
Yumrular›
Malus türleri
Yabani elma
Meyveleri
Notobasis syriaca
Yavankenger
Gövde k›sm› (soyulmufl olarak)
Onopordum türleri
Galagan
Gövde k›sm› (soyulmufl olarak)
Pinus brutia
Çam, k›z›l çam
Genç sürgünleri
Tablo 7.3 Çi¤ olarak yenen bitkiler.
174 Tablo 7.3 Devam›
Herba: Bitkinin toprak üstünde kalan bitki k›s›mlar›d›r.
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Polygonum alpinum
Keçimemesi
Herba
Portulaca oleracea
Semizotu
Yapraklar›
Prunus türleri
Yabani erik
Meyveleri
Pyrus türleri
Ahlat
Meyveleri
Rheum ribes ve Rumex alpinus
Iflg›n
Saplar›
Scorzonera ve Tragopogon türleri
Yemlik
Herba
Sedum türleri
Dam koru¤u
Yapraklar›
Özel Bir ‹fllemden Sonra Kullan›lan Bitkiler Baz› bitkilerin yenmeden önce kaynatma, hafllama veya kavurma gibi özel bir iflleme tabi tutulmas› gerekir. Örne¤in, salep (Orchis, Ophrys türleri) yumrular› kaynar suda veya sütte hafllan›r ve sonras›nda ipe dizilerek kurutulur, bu flekilde bozunmadan saklanmas› mümkün olur. Mürdümük (Lathyrus sativus) tohumlar›, dana aya¤› (Arum türleri), it üzümü (Solanum nigrum) yapraklar› suda hafllan›r ve kaynama suyu at›l›r, bu yöntemle olas› zehirli maddeler bitkiden uzaklaflt›r›l›r.
Piflirildikten Sonra Yenenler Bu bitkilerden baz›lar› önce suda hafllan›r ve hafllama suyu at›ld›ktan sonra çeflitli flekillerde kavrularak yenir. Hafllanma s›ras›nda bitkideki baz› zararl› maddeler suya geçer, bu fleklide bitki zararl› maddelerden kurtar›lm›fl olur. Baz› bitkiler ise, ya¤da k›zart›ld›ktan veya ya¤, so¤an ve yumurta ile kavrulduktan sonra yenir. Bunlar ayr›ca pilav, börek veya gözleme yap›m›nda kullan›l›r. Bu flekilde tüketilen bitkiler Tablo 7.4’de verilmifltir. Tablo 7.4 Piflirildikten sonra yenen bitkilere örnekler.
Latince ad›
Türkçe ad›
Kullan›lan k›sm›
Amaranthus türleri
Tilki kuyru¤u
Herba (toprak üstü)
Anchusa türleri
S›¤›rdili
Yapraklar›
Apium türleri
Kereviz
Yaprak ve kökleri
Arctium türleri
Galabak
Gövde ve yapraklar›
Atriplex nitens
Unluca
Herba
Beta trigyina
K›r paz›s›
Yaprak ve genç sürgünleri
Borago officinalis
Hodan
Çiçekli gövde k›sm›
Cerinthe major
Alacak›z, börekotu
Herba
Chenopodium türleri
Sirken
Herba
Convolvulus arvensis
Mam›za
Yapraklar›
Euphorbia chamaesyce
Sütle¤en
Herba
Malva sylvestris
Ebegümeci
Herba
Polygonum cognatum
Mad›mak, mercimelek
Herba
Portulaca oleracea
Semizotu
Herba
Silene türleri
G›v›flkan
Herba
Urtica türleri
Is›rganotu
Herba
7. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m›
175
Kavrularak Kullan›lan Bitkiler Menengiç meyvesi (Pistacia terebinthus), kenger meyvesi (Gundelia tournefortii), delikenker meyvesi (Onopordum illyricum), hindiba kökü (Cichorium intybus) gibi bitkiler kavrulduktan sonra kahve yerine “sebze kahvesi” ad›yla tüketilmektedir. Bazen ›s›rgan yapra¤› (Urtica dioica), kara lahana (B. oleracea var. oleracea), kuzu kula¤› (Rumex acetosella), mad›mak (Polygonum cognatum), hodan (Borago officinalis) da çeflitli flekillerde kavrularak sebze yeme¤i olarak tüketilir.
Turflu Veya Salamuras› Yap›larak Yenenler Turflu, sebze ve meyvelerin sirke ve/veya salamura (=%4-5 tuzlu su) içinde laktik asit bakterileri ile fermantasyonu ile oluflan ürünlerdir. Laktik asidin ve ortamdaki tuzun antimikrobiyal etkisi sonucu, uzun süre bozulmadan saklanabilmektedir. Dünyada ve ülkemizde turflu üretiminde en fazla h›yar kullan›lmaktad›r. Turflu üretiminde aroma veren bitki, yaprak ve tohumlar› yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Tohumlar› kullan›lan bitkilere örnek olarak dereotu (Anethum graveolens), kiflnifl (Coriandrum sativum), haflhafl (Papaver somniferum) verilebilir. Kapari (Capparis spinosa, C. ovata) çiçek tomurcuklar›/meyveleri, ahlat (Pyrus amygdaliformis) meyvesi, taflan (Laurocerasus officinalis), karabiber (Piper nigrum) meyvesi, maydanoz (Petroselinum sativum), defne (Laurus nobilis) yapraklar›, sar›msak (Allium sativum) ve zencefil turflu yap›m›nda kullan›lan bitkilere verilebilecek baz› örnekleri teflkil etmektedir. Domates (Solanum lycopersicum), biber (Capsicum annuum), lahana (Brassica oleracea), taze üzüm yapra¤› (Vitis vinifera) ve zeytin (Olea europea) salamura yap›larak saklan›p daha sonra tüketilen bitkilere örnek verilebilir. Limon, yaban eri¤i, acur, kavun, havuç, kabak, fasulye, nohut, pancar, ayva ve elma di¤er turflu katk› maddeleri aras›nda yer al›r.
Baz› G›dalara Kat›larak Yenen Bitkiler Bu tarz kullan›ma en iyi örnek Van yöresinde üretilen “otlu peynir”e koku ve tat vermek amac›yla yenen yabani bitkilerin ilave edilmesidir. Bu amaçla kullan›lan bitkiler Tablo 7.5’de verilmifltir. Latince ad›
Türkçe ad›
Allium aucheri
Sirim yapra¤›
Anthriscus nemorosa
Peçek herbas›
Carum carvi
Keraviye yapra¤›
Chaerophyllum macropodum
Mendi yapra¤›
Ferula orientalis
Helizan yapra¤›
Ferula rigidula
Heliz yapra¤
Gypsophila ruscifolia
Çöven kökü
Heracleum persicum
Tavflanc›l yaprak sap›
Nasturtium officinale
Su teresi yapra¤›
Prangos ferulacea, P. pabularia
Çakfl›r yapra¤›
Tablo 7.5 Otlu peynir yap›m›nda yayg›n olarak kullan›lan bitkiler.
176
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Etsiz bulgur veya mercimek köftelerde de maydanoz, dereotu, tere, taze so¤an, sar›msak, sumak vb. koku ve tat verici bitkiler kullan›l›r. Çorba, yo¤urtlara ve yo¤urt salatalar›na da benzer bitkilerin kat›lmas› yayg›n bir uygulamad›r.
Pekmez Haz›rlanmas›nda Kullan›lanlar Anadolu’ya özgü olan bu bitkisel ürün çeflitli meyvelerin ezilerek kendi özsuyunda kaynat›lmas› ile üretilen tatl› ve k›vaml› bir fluruptur. Çeflitli yörelerde pekmez yap›m›nda (fiekil 7.4) kullan›lan and›z (Juniperus drupacea), yunuseri¤i (Prunus divaricata), çakaleri¤i (Prunus spinosa), keçiboynuzu veya harnup (Ceratonia siliqua), dut (Morus sp.) meyveleri örnek olarak verilebilir. fiekil 7.4 Geleneksel pekmez haz›rlanmas›. Kaynak: www.rizepazar.co m/haberler/hbr_ 00977.jpg
Reçel Yap›m›nda Kullan›lan Bitkiler
Pekmez yap›m›ndan farkl› olarak reçel ve marmelat yap›m›nda, bitkilere ek olarak baflta fleker olmak üzere çeflitli maddeler ilave edilir. Gül petalleri (Rosa damascena), kuflburnu mevyeleri (Rosa canina), çilek meyveleri (Fragaria vesca), incir meyveleri (Ficus sp.) ve narenciye mevya kabuklar› (Citrus sp.) verilebilecek örneklerden baz›lar›d›r. Ayr›ca reçellerin aromas›n› art›rmak amac›yla karanfil, tarç›n, vanilya, zencefil gibi kuvvetli aromal› bitkilerden çok az miktarlarda ilave edilmesi yayg›n bir uygulamad›r.
Kurutulduktan Sonra Kullan›lan Bitkiler
Özellikle, çay veya baharat olarak kullan›lacak bitkiler genellikle kurutulduktan sonra tüketilir (fiekil 7.5). Kekik (Origanum, Thymus, Thymbra, Coridothymus ve Satureja türleri), adaçay› yapra¤› (Salvia sp.), da¤çay› çiçek durumu (Sideritis sp.), defne yapra¤› (Laurus nobilis), çörtük yapra¤› (Echinophora sp.), rezene meyvesi (Foeniculum vulgare) bitkileri örnek olarak verilebilir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
7. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m›
K ‹ T A177 P
Halk aras›nda g›da olarak yayg›n kullan›m› olan, yabani mantarlar da önemli bir yere sahiptir. Türkiye’de yetiflti¤i tahmin edilen yaklafl›k 5.000 mantar türünden TELEV‹ZYON en az 2.000’i yenebilen türlerdir. Bu anlamda önemli bir g›da kayna¤›n› temsil etmelerine ra¤men bu ünite kapsam›nda sadece bitkisel kaynaklar ele al›nm›flt›r.
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
Yenen yabani bitkiler hakk›nda daha fazla bilgi için ‹NTERNET http://ressources.ciheam.org/om/pdf/c23/CI011069.pdf dosyas›na bak›n›z.
‹NTERNET
fiekil 7.5 Kurutulmufl baharat bitkileri.
BAHARAT OLARAK KULLANILAN B‹TK‹LER Baharat Nedir? Bitkilerin, koku, tat ve renk vermek amac›yla kullan›m› oldukça eski ve yayg›n bir uygulamad›r. Türk Standartlar› Enstitüsü tan›m›na (TSE-7417/1989) göre baharat; “yiyeceklere lezzet, çeflni ve aroma vermek amac›yla kullan›lan bitkisel ürünler veya bunlar›n kar›fl›mlar›d›r”. Bir baflka ifade ile baharat, bitkilerin genellikle yaprak, tohum gibi k›s›mlar›n›n kurutulmas›, toz edilmesi, ufalanmas› veya benzeri ifllemlerden geçirilmesi ile elde edilen yemek tatland›r›c›lar›n›n genel ad›d›r. Baharatlar g›dalar içinde genelde çok az miktarlarda kullan›ld›klar› için g›da say›lmazlar, ancak üretim ve pazarlama aç›s›ndan “G›da Tüzü¤ünde” yer almaktad›r. Baharatlar›n genel olarak özellik ve kullan›m amaçlar› flu flekilde özetlenebilir; • Koku verirler, örn. nane yapra¤›, • Lezzet artt›r›rlar, örn. zencefil, • ‹fltah aç›c› etkiye sahiptirler, örn. kara biber, • Besinlerin sindirilmesi ve emilmesine yard›mc› olurlar, örn. dereotu, rezene, • Et ve benzeri besin maddelerinde koruyucu olarak kullan›l›rlar, örn: kekik, • Özellikle ac› lezzete olanlar terlemeyi artt›rmak suretiyle vücuttan toksinlerin at›lmas›na yard›mc› olurlar, örn. k›rm›z› biber, • Az miktarlarda baharat, çok miktarlarda yemek olarak kullan›l›rlar, örn. kereviz, zencefil. Örnekleri s›ralanan t›bbi ve aromatik bitkiler/baharatlar çok amaçl› da kullan›labilir; örn. nane yapra¤› ve kekik koku verici özelli¤i d›fl›nda, ayn› zamanda lezzet artt›r›c›, sindirime faydal› ve g›da koruyucu amaçl› olarak de¤erlendirilir.
Çeflni: Tat, tad›ml›k
178
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Di¤er taraftan baharatlar tat ve aromalar›na göre üç gruba ayr›l›rlar; • Ekfli tatda olanlar, örn. sumak, • Ac› lezzette olanlar, örn. karabiber, çemen, so¤an, sar›msak, • Hofl kokulu olanlar örn. nane, kekik, vanilya, biberiye, anason, zencefil vb. Yukar›da belirtildi¤i gibi baharatlar çeflitli flekillerde s›n›fland›r›lmaktad›r. Ükemizde yetifltirilen, ithal ve ihraç edilen önemli baharat bitkilerine örnekler s›ras›yla Tablo 7.6-7.8’de listelenmifltir. Tablo 7.6 Türkiye’de yetifltirilen önemli baharat bitkileri.
Tablo 7.7 Türkiye’nin ithal etti¤i önemli aroma ve baharat bitkileri.
Tablo 7.8 Türkiye’nin ihraç etti¤i önemli aroma ve baharat bitkileri.
Latince ad›
Türkçe ad›
Allium cepa
So¤an
Allium sativum
Sar›msak
Capsicum annuum
K›rm›z›biber
Carum carvi
Kimyon
Humulus lupulus
fierbetçiotu
Mentha piperita
Nane
Nigella sativa
Çörek otu
Pimpinella anisum
Anason
Trigonella foenum graecum
Çemen
Latince ad›
Türkçe ad›
Cinnamomum cassia, C. seylanicum
Çin tarç›n›, Seylan tarç›n›
Piper nigrum
Karabiber
Theobroma cacao
Kakao
Vanilla planifolia
Vanilya
Zingiber officinale
Zencefil
Latince ad›
Türkçe ad›
Carum carvi
Kimyon
Foeniculum vulgare
Rezene
Glycyrrhiza glabra
Meyan kökü
Laurus nobilis
Defne yapra¤›
Origanum sp.
Kekik
Pimpinella anisum
Anason
Salvia triloba
Adaçay›
Tilia sp.
Ihlamur çiçek ve yapra¤›
Trigonella foenum graecum
Çemen
7. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m›
Baharat flekli
Taze bütün bitki
Kurutulup ö¤ütülmüfl bitki
Ekstre edilmifl bitki
Avantaj
Dezavantaj
1. Taze, do¤al tat ve koku, 2. Yüksek ›s›larda tat ve kokunun yavafl sal›n›m›, 3. Etiketleme kolayl›¤›.
1. Tat ve renklerde de¤iflikenlik, 2. S›cakl›¤a karfl› dayan›ks›zl›k ve karars›zl›k, 3. Yüksek mikrobiyal kontaminasyon, 4. Her mevsim bulunamaz.
1. ‹flleme kolayl›¤› - endüstriyel uygulama kolayl›¤›, 2. Daha uzun raf ömrü, 3. Kolay tart›m ve kullan›m, 4. Tazeden daha kuvvetli ve belirgin tat, 5. Mevsimden ba¤ms›z.
1. Özel flartlarda depolama ve saklama, 2. Tat ve renk de¤iflkenli¤i, tek tip olmay›fl›, 3. Ö¤ütme esnas›nda kontaminasyonu, 4. Daha az tat ve aroma, 5. Uçucu bileflenlerin k›sa sürede kaybolmas›.
1. Standardize edilmifl tat, koku ve renk, 2. Görünüm, renk ve tat ayn› ve tutarl›, 3. Az kullan›l›r, 4. Daha az depolama alan›, 5. Düflük mikrobiyal kontaminasyon oran›, 6. Mevsimden ba¤›ms›z.
1. ‹flleme ve tart›m zorlu¤u, 2. Genelde do¤al bitkinin veya baharat›n aroma ve tad›ndan farkl›, 3. Yüksek ›s›larda uçucu bileflenlerin yok olmas›, 4. Uygun ekstraksiyon yöntemi gelifltirme zorlu¤u, 5. Yüksek kontaminasyon riski, 6. Yüksek ürün fiyat›.
Baharatlar tek bafl›na kullan›ld›klar› gibi haz›r kar›fl›mlar halinde de s›k s›k kullan›lmaktad›r. Baharat kar›fl›mlar›na örnekler afla¤›da verilmifltir:
Köri Daha çok Hindistan ve Uzakdo¤u’da kullan›lan baharat kar›fl›m› genelde kiflnifl, zerdeçal, kimyon ve çemenden oluflmaktad›r. Yap›lacak yemeklere ve tariflere göre zencefil, sar›msak, rezene tohumu, tarç›n, karanfil, hardal tohmu, küçük hindistan cevizi, k›rm›z› ve kara biber de az miktarlarda eklenebilir. Baharat kar›fl›m› genelde yemekleri mikrobiyal kontaminasyonlardan korumaktad›r.
Köfte Baharat› De¤iflik oranlarda küçük haz›r ambalajlarda kullan›ma haz›r ö¤ütülüp kar›flt›r›lm›fl karabiber, ac› toz biber, karanfil, zencefil, tarç›n, muskat, yeni bahar ve kimyon köftere özel tat ve aroma verir.
Çin Baharat› Toz edilmifl tarç›n tomurcuklar›, y›ld›z anasonu (Illicium verum), anason, zencefil kökü ve karanfil kar›fl›m› Çin yemeklerindeki karakteristik aromay› sa¤lar, marketlerde ambalajlanm›fl haz›r ürünleri mevcuttur.
179 Tablo 7.9 Baharat flekillerinin avantaj ve dezavantajlar›.
180
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Berbere Daha çok Etiyopya ve Eritre’de kullan›lan k›rm›z› biber, zencefil, karanfil, kiflnifl, yeni bahar, m›s›r anasonu (Carum copticum), sedef otu (Ruta graveolens) meyveleri gibi aromatik bitkilerin veya bitki k›s›mlar›n›n toz edilip kar›flt›r›lmas› ile elde edilir. Oldukça ac› olup yo¤un bir aromaya sahiptir. Hem et yemeklerinde hem de baz› sebze yemeklerinde kullan›l›r.
Tavuk Baharat› Özellikle tavuk eti ›zgaras›nda veya yemeklerinde haz›r kar›fl›m olarak eklenir. Tuz, tatl› k›rm›z› toz biber, so¤an ve az miktarda sar›msak tozu, karabiber, kekik, kiflnifl, kimyon ve aroma artt›r›c›dan oluflan bu baharat, kasaplarda ve marketlerde paketler halinde sat›l›r. Daha çok tropik aromatik bitki ve baharatlardan oluflan ve Çin, Hindistan, Tayland gibi uzak do¤u ülkelerinin mutfaklar›nda çok kullan›lan garam masala, biryani, korma, yeflil thai körisi gibi kar›fl›mlar› çorbalarda, yemeklerde, soslarda, unlu mamüllerde ve hatta tatl›larda kullan›lmaktad›r. Pizza, Akdeniz, sucuk baharatlar› gibi baharat kar›fl›mlar› da haz›r paketlenmifl ürünler halinde pratik kullan›m için sunulmufl olup Türkiye dahil Avrupa ülkelerinde ve Amerika’da tüketilmektedir.
Baharat Olarak Kullan›lan Bitkiler Kekik (Thymus, Origanum, Satureja, Thymbra, Coridotyhmus Türleri)
fiekil 7.6 Origanum onites. (Y. Kan)
Lamiaceae (Ball›babagiller) familyas›na ait kekik olarak an›lan bu türler uçucu ya¤ aç›s›ndan de¤erli baharat bitkileridir. Kekik olarak tan›mlanan ve bu amaçla kullan›lan çok say›da bitki olmas›na ra¤men özellikle uçucu ya¤›nda karvakrol ve timol bileflikleri bulunan türler kekik olarak kabul edilmektedir. Kekik ülkemizin en önemli yabani ürünüdür ve Türkiye dünyan›n en büyük kekik üreticisidir. Ülkemizde y›lda 10.000 ton dan daha fazla kuru keki¤in do¤adan topland›¤› tahmin edilmektedir. Bunun yaklafl›k %10’u yurt içinde tüketilmekte, kalan k›sm› ise ya ihraç edilmekte, ya da uçucu ya¤ üretiminde kullan›lmaktad›r. Kekik ülkemizin t›bbi ve aromatik bitkileri aras›nda önemli d›fl sat›m ürünlerinden biridir. Kekik olarak kullan›lan ve pazarlanan türler; Thymus vulgaris - Bahçe keki¤i, Thymus serpyllum - Yabani kekik, Origanum onites - Türk keki¤i (fiekil 7.6), Origanum majorana - Beyaz kekik, Origanum vulgare subsp. hirtum - ‹stanbu keki¤i, Thymbra spicata - Sivri kekik, karabafl keki¤i, Satureja cuneifolia - Zahter Satureja spicigera - Trabzon keki¤i s›ralanabilir. Genel olarak Origanum, Satureja, Thymbra türlerinin uçucu ya¤lar›nda karvakrol, Thymus türlerinin uçucu ya¤›nda ise timol daha yüksek oranlarda bulunmaktad›r. Ayr›ca farkl› kemotipleri de vard›r. Ülkemizde yetiflen kekik türlerinin uçucu ya¤› daha çok karvakrol ve daha düflük oranda timol içerdi¤inden dolay› ilaç ham maddesi yerine, daha ziyade g›da ve baharat olarak kullan›lmaktad›r. Keki-
181
7. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m›
¤in toprak üstü k›s›mlar› drog olarak kullan›lmas›na ra¤men, baharat olarak en fazla yapraklar› kullan›lmaktad›r. Baharat olarak özellikle et yemeklerine, çorbalara, pizzalara, salata ve soslara kat›lmaktad›r. Yüksek karvakrol içeri¤i nedeniyle uçucu ya¤› antioksidan olarak g›da ürünlerinin bozulmas›n› önlemek amac›yla kullan›lmaktad›r. Son y›llarda kekik türleri biyolojik ve farmakolojik etkilerinden dolay› dikkat çekmekte ve t›bbi kullan›mlar› da artmaktad›r.
Nane (Mentha Türleri) Lamiaceae familyas›na ait de¤erli bir uçucu ya¤ ve baharat bitkisidir. Nane türleri dünyan›n pekçok bölgesinde yay›l›fl göstermektedir. Kültürü yap›lan en önemli üç tür flunlard›r; 1. Mentha piperita - ‹ngiliz nanesi (fiekil 7.7) 2. Mentha arvensis - Japon nanesi 3. Mentha spicata Bahçe nanesi Mentha piperita, M. aquatica x M. spicata türlerinin melezi olup uçucu ya¤ elde etmek amac›yla en fazla kullan›lan nane türüdür. Uçucu ya¤›nda yüksek oranda mentol ve menton bulunmaktad›r. Mentha arvensis uçucu ya¤›ndaki yüksek orandaki mentol nedeniyle önem tafl›maktad›r. Mentha spicata’da M. longifolia x M. rotundifolia türlerinin melezi olup uçucu ya¤› di¤er nane türlerinden farkl› olarak yüksek oranda karvon içermektedir. Nane dünyada en yayg›n kullan›lan baharatlardan birisidir, farkl› ülkelerde büyük alanlarda tar›m› da yap›l›r. Özellikle çorbalara, salatalara, k›zartmalara, et yemekelerine lezzet katmak ve ifltah açmak amac›yla kullan›lmaktad›r. Nane türleri ve bitkisel ürünleri serinletici, antimikrobiyal, antioksidan vb. özelliklerinden dolay› t›bbi amaçlarla ve eczac›l›k teknolojisinde çok kullan›lan bitkisel hammaddeler aras›ndad›r.
Biberiye (Rosmarinus officinalis) Lamiaceae familyas›na ait yar› çal› veya çal› formunda önemli bir uçucu ya¤ ve baharat bitkisidir (fiekil 7.8). Eski Yunanistan’da bitkinin haf›zay› güçlendirdi¤ine inan›ld›¤›ndan, haf›zas› zay›f kiflilerin saçlar›na biberiye tac› takarak gezdikleri bilinmektedir. Uçucu ya¤› özellikle parfümeri, kozmetik ve aromaterapi’de yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Bitki ayr›ca tafl›d›¤› antioksidan özellikteki maddelerden do-
fiekil 7.7 Mentha piperita. (Y. Kan)
fiekil 7.8 Rosmarinus officinalis. (Y. Kan)
182
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
lay› çeflitli g›da ürünlerinin bozulmas›n› önlemek amac›yla kullan›lmaktad›r. Özellikle Akdeniz ülkelerinde baharat olarak yemeklere lezzet katmak için kullan›lan biberiye, ülkemizde de yetiflmekte ve bu amaçla kullan›lmaktad›r. Taze ya da kurutulmufl biberiye yapraklar›, koku ve tat vermek amac›yla et, bal›k, sebze yemeklerine ve çorbalara kat›lmaktad›r. En az kekik ve nane kadar t›bbi ve kozmetik kullan›mlara sahip bir aromatik bitkidir.
O¤ulotu (Melissa officinalis) Lamiaceae familyas›ndan önemli bir di¤er uçucu ya¤ bitkisidir (fiekil 7.9). Yapraklar›ndan elde edilen uçucu ya¤› özellikle parfümeri ve kozmetikte önemlidir. O¤ulotu, limona benzer hofl kokusundan dolay› limonotu olarak da bilinmektedir. Halk aras›nda çocuklar›n ishal tedavisinde kullan›ld›¤› için o¤ulotu denildi¤i san›lmaktad›r. Bir baflka kayna¤a göreyse o¤ulotu çiçeklerinin bal ar›lar› için son derece çekici olmas›, ar›lar›n bu bitkiyi çok sevmesi ve bal verici bir bitki olmas› nedeniyle bitkiye o¤ulotu ad› verildi¤i belirtilmektedir. O¤ulotu’nun ar›lar› hastal›klardan korumak ve o¤ul ç›karmalar› için ilk ça¤lardan beri kullan›ld›¤› bilinmektedir. Bitki; yemeklerde, çorbalarda, salatalarda, tatl›larda ve konservelerde baharat olarak kullan›lmaktad›r. Ayr›ca, likör, alkolsüz içecek, f›r›n ürünleri, dondurma ve flekerlemelerde kullan›m› söz konusudur. Çay olarak veya farkl› bitkisel çaylar›n içinde tüketilmektedir. Antioksidan ve sakinlefltirici etkilerinden dolay› t›bbi ve kozmetik kullan›mlar› dikkat çekmektedir. fiekil 7.9 Melissa officinalis. (Y. Kan)
183
7. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m›
Fesle¤en, Reyhan (Ocimum basilicum) Fesle¤en de Lamiaceae familyas›na ait bir bitkidir (fiekil 7.10). Hem taze, hem de kurutularak kullan›lan fesle¤en yapraklar›, piflirilerek ya da çi¤ yenilen yemeklerde, salatalarda baharat olarak yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Piflirildi¤inde tad›n› çabuk yitirdi¤i için, genellikle yemeklere son anda ilave edilir. Eskiden beri de sindirim sistemi rahats›zl›klar› baflta olmak üzere t›bbi özellikleri aç›das›ndan de¤erlendirilmektedir.
fiekil 7.10 Ocimum basilicum. (Y. Kan)
Kimyon (Cuminum cyminum) Apiaceae (Maydanozgiller) familyas›na ait ülkemizin önemli baharat bitkilerinden biridir (fiekil 7.11). Baharat olarak bitkinin meyveleri kullan›lmaktad›r. Meyvelerinden elde edilen uçucu ya¤› ana bileflik olarak bitkinin karakteristik kokusundan sorumlu kuminaldehit denilen bir bileflik tafl›r. Kimyon meyvelerinin özellikle Akdeniz mutfa¤›nda koku ve tat düzeltici olarak ayr› bir önemi vard›r. Ö¤ütüldükten sonra past›rma ve sucuk yap›m›nda kullan›lan baharat kar›fl›m› içine girmektedir. Ayr›ca turflu, peynir, salamura yap›m›nda faydalan›lmaktad›r. Avrupa ülkelerinde ekmek, kurabiye, peynir, baz› likör türleri ve etli yemeklere çeflni vermesi amac›yla kimyon meyveleri yo¤un olarak kullan›lmaktad›r. Kimyon Türk mutfa¤›nda, özellikle köfte yap›m›nda kullan›lan vazgeçilmez bir malzemedir. Baharat olarak kullan›m›fiekil 7.11 Cuminum cyminum. Kaynak: http://unitprojl.libra ry.com.ucla.edu/biomed/spice/images/ historical_CUMIN.jp g)
184
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
n›n yan› s›ra meyve ve tohumlar›n sindirim kolaylaflt›r›c›, gaz söktürücü, spazm giderici, idrar ve safra att›r›c› gibi pek çok t›bbi amaçl› kullan›mlar› mevcuttur. Ayr›ca, parfüm sanayiinde kimyon uçucu ya¤› yayg›n bir flekilde kullan›lmaktad›r. Kimyon, ülkemizin tar›mdaki önemli d›fl sat›m ürünlerinden biridir.
Frenk Kimyonu (Carum carvi) Ülkemizde, Karaman kimyonu, keraviye ya da çay›r kimyonu gibi isimlerle tan›nan Apiaceae familyas›na ait frenk kimyonu bir di¤er de¤erli baharat ve uçucu ya¤ bitkisidir (fiekil 7.12). Meyvelerinden, oldukça yüksek verimle bir uçucu ya¤ elde edilmektedir. Uçucu ya¤›nda ana bileflik olarak bulunan karvon patateslerin filizlenmesini engellemede oldukça etkili oldu¤unun anlafl›lmas›ndan sonra Avrupa ülkelerinde bitkinin kültürü ve ›slah› konusunda yo¤un çal›flmalara bafllanm›flt›r. fiekil 7.12 Carum carvi ve meyveleri (http://www.plant-pictures.de)
Kimyonun en belirgin özelli¤i ifltah aç›c› ve lezzet verici olmas›d›r. Besin maddelerinin mide ve ba¤›rsaklarda gaz yapmas›n› önler, sindirim güçlüklerini de ortadan kald›r›r. Özellikle etin kolay sindirilmesine yard›mc› oldu¤u için bazen tohumlar› et yemeklerine ilave edilir. Ayr›ca çeflni amac›yla baz› yiyeceklere ilave edilir. Taze yapraklar› salata ve çorbalara kat›l›rak, bitkinin kökleri ise sebze olarak piflirilip yenir. Çeflitli biyolojik etkileri ve t›bbi kullan›mlar› mevcuttur.
Rezene (Foeniculum vulgare) Rezene uçucu ya¤ aç›s›ndan zengin Apiaceae familyas›nda bulunan baharat bitkisidir (fiekil 7.13). Ülkemizde farkl› bölgelerde “Arapsaç›, ‹rziyan, Mayana, Raziyane ve Tatl› Rezene” gibi isimlerle bilinip kullan›lmaktad›r. Ac› rezene (Foeniculum vulgare var. vulgare) ve tatl› rezene (Foeniculum vulgare var. dulce) olmak üzere iki varteyesi vard›r. Ülkemizde tatl› varyetenin kültürü yap›lmaktad›r. Kuzey Anadolu bölgesinde do¤al olarak yetiflmektedir. Ülkemizde ortalama y›ll›k 200-250 ton rezene üretimimi söz konusudur ve üretilen rezenenin bir k›sm› yurt d›fl›na sat›lmaktad›r.
185
7. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m›
fiekil 7.13 Foeniculum vulgare ve meyveleri. Kaynak: http://unitprojl.libra ry.ucla.edu/biomed /spice/images/histor ical_FENNEL.jpg
Rezene bitkisinin yapraklar›, kurutulmufl tohumlar› ya da bu tohumlar›n ö¤ütülmesiyle elde edilen toz baharat olarak kullan›lmaktad›r. Bal›k, tavuk ve sebze yemeklerinde, salatalarda ayr›ca alkollü ve alkolsüz içeceklerde güzel koku ve tat verme amac›yla kullan›l›r. Çay olarak da tüketilir. Yöresel olarak baz› unlu ve flekerli yiyeceklerin bileflimine girer. Toprak alt›ndaki so¤ana benzeyen tatl› ve hofl kokulu meyvesinden salata yap›lmakta veya meyve olarak tüketilmektedir. Rezenenin çeflnisini art›rmak için, kuru tavada hafifçe kavrulur, kahve de¤irmeninden geçirildikten sonra kullan›l›r. Antimikrobiyal, antioksidan ve sindirim sistemine etkileriden dolay› t›bbi kullan›mlar› vard›r.
Kiflnifl (Coriandrum sativum) Eski dönemlerden beri kültürü yap›lan Apiaceae familyas›na ait bir baharat bitkisidir (fiekil 7.14). Kiflnifl bitkisinin meyve büyüklü¤üne göre iki farkl› varyetesi vard›r; C. sativum var. microcarpum (Küçük meyveli kiflnifl) ve C. sativum var. macrocarpum (Büyük meyveli kiflnifl). fiekil 7.14 Coriandrum sativum ve meyveleri. Kaynak: http://unitprojl.libra ry.ucla.edu/biomed /spice/images/histor ical_CORIANDER (CILANTRO).jpg
186
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Dünyada en fazla büyük meyveli varyetelerin kültürü yap›lmaktad›r. Baharat›, kiflnifl meyvelerinin kurutulmas› ya da ö¤ütülmesiyle elde edilir. Bitkinin bütün haldeki meyveleri ve kökleri baharat olarak kullan›lmaktad›r. Hofl kokusu, tatl›ms› baharl› ve meyvemsi bir lezzeti vard›r. Et yemeklerinde ve zeytinya¤l› dolmalara çeflni için kullan›l›r. Taze yapraklar› ise salatalarda kullan›l›r. T›bb› amaçlarda da kullan›lan bir baharatt›r.
Anason (Pimpinella anisum) Apiaceae familyas›na ait aslen anavatan› Do¤u Akdeniz olan ve çok eski dönemlerden beri kültürü yap›lmakta olan bir baharat bitkisidir (fiekil 7.15). Anason, bitkisinin tohumlar›ndan elde edilir. Rak› gibi alkollü içkilere aroma katmak için kullan›l›r. Anasonun tatl›ms› tad› ve kendine özgü kokusu uçucu ya¤›nda bulunan “trans-anetol” adl› bileflikten dolay›d›r. Anetol alkolde çözünür, ama su oran› artt›kça çöker. Bu nedenle anasonlu içkiler suyla kar›flt›r›ld›¤›nda beyaz olur. Anason, hamur ifllerinde, çörek ve tatl›larda koku ve lezzet vermek amac›yla kullan›lan bir baharatt›r. Eczac›l›k teknolojisinde ve t›bbi etkilerinden dolay› da farkl› rahats›zl›klarda kullan›mlar› bulunur, çeflitli ilaçlar›n bileflimine giren bir aromatik bitkidir. fiekil 7.15 Pimpinella anisum bitkisi ve meyveleri. Kaynak: http://unitproj. library.ucla.edu/ bromed/spice/imag es/historical_ANISE .jpg
Dereotu (Anethum graveolens) Dereotu, Apiaceae familyas›ndan anavatan› Asya olan, ülkemizde yabani olarak bulundu¤u gibi, kültür bitkisi olarak bahçelerde de yetifltirilmekte olan bir baharat bitkisidir (fiekil 7.16). Bitkinin yapraklar›n›n ya da tohumlar›n›n kurutulmas›yla baharat› elde edilir. Bu baharat, genellikle bal›k ve deniz ürünlerinden yap›lan yemeklerde kullan›l›r. Ayr›ca bakla, enginar, kabak gibi sebzelerden haz›rlanan zeytinya¤l› yemekler ve dolmalara hofl bir tat ve koku vermek amac›yla ilave edilir. Dereotu sindirim sistemi üzerine etkileri ayr› antimikrobiyal etkileri aç›s›dan t›bbi kullan›mlar› olan bir baharat bitkisidir.
187
7. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m›
fiekil 7.16 Anethum graveolens bitkisi ve meyveleri. Kaynak: http://unitproj. library.ucla.edu/ bromed/spice/imag es/histrical_DILL. jpg
Maydanoz (Petroselinum crispum) Apiaceae familyas›ndan, yapraklar› taze ya da kurutulduktan sonra baharat olarak kullan›l›lan bir bitkidir (fiekil 7.17). En iyi bilenen ve en çok kullan›lan aromatik bitkiler aras›ndad›r. Kültürü yap›lan en eski bitkilerden olup Akdeniz mutfa¤›n›n önemli unsurlar›ndand›r. Özellikle salatalarda ve çorbalarda kullan›l›r. T›bbi bir bitki ve çay olarak da çeflitli k›s›mlar›n›n kullan›m› yayg›nd›r. fiekil 7.17 Petroselinum crispum. Kaynak: http://www.plantca re.com/oldsite/httpd ocs/images/namedi mages/Parsley.jpg
188
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Roka (Eruca sativa) Cruciferae (Turpgiller) familyas›na ait, yapraklar› turp yapra¤›na benzeyen ac›ms› tad› olan bir bitkidir (fiekil 7.18). Akdeniz bölgesiyle s›n›rl› olmamakla birlikte genelde do¤adan yabani olarak veya tarla kültüründen elde edilir. Yapraklar› salata olarak veya tava ve ›zgarada piflirilmifl bal›k yemeklerine ilave edilerek (garnitür olarak) kullan›l›r. ‹talya’da pizzalara, Slovenya’da ise böreklere lezzet vermek amac›yla ilave edilir. Antioksidan etkileri vard›r. fiekil 7.18 Eruca sativa. Kaynak: http://www.guneyto hum.com.tr/tr/resi m/image1002.jpg
Çörek Otu (Nigella sativa) Ranunculaceae (Dü¤ünçiçe¤igiller) familyas›ndan oldukça de¤erli bir baharat bitkisidir (fiekil 7.19). Çörekotunun çok eskiden beri kullan›ld›¤› bilinmektedir. Ülkemizde yaklafl›k yirmi türü yetiflmektedir. Kültürü yap›lan en önemli çörek otu türleri; Nigella sativa ve Nigella damascena’d›r. Çörek otu baharat›, çörek otu bitkisinin küçük, üçgen biçimindeki siyah tohumlar›n›n olgunlaflt›ktan sonra toplanmas›yla elde edilir. Do¤u ülkelerinde özellikle Hint mutfa¤›nda, yemeklerde lezzet vermek amac›yla baharat olarak kullan›lmaktad›r. Çeflitli hamur ifllerinde besleyici de¤erinin de olmas› nedeniyle tercih fiekil 7.19 edilmektedir. Çöreklerin, pide ve ekÇörek otu (Nigella sativa) ve tohumlar›. meklerin üzerine piflirmeden önce Kaynak: http://www.plantpictures.de (G. ‹flcan) ekilir. Çorbalar›n ve salatalar›n üzerine serpilir. Son zamanlarda çörek otunun t›bbi özellikleri üzerinde bilimsel çal›flmalar artm›flt›r. Halk aras›nda çörek otu süt artt›r›c›, midevi, gaz ve adet söktürücü gibi özelliklerinden dolay› kullan›ld›¤› bilinmektedir. Çörek otundan s›kma ile elde edilen sabit ya¤›, distilasyon ile elde edilen uçucu ya¤›, ayr›ca çefltili yöntemlerle haz›rlanan ekstreleri antimikrobiyal, antioksidan, antienflamatuar, antihistaminik ve antidiabetik etkinin yan›nda, solunum sistemi, sindirim sistemi ile ilgili birçok rahats›zl›klarda etkili oldu¤u bilimsel olarak gösterilmifltir.
189
7. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m›
Safran (Crocus sativus) Iridaceae (Süsengiller) familyas›ndan, so¤anl› bir kültür bitkisidir (fiekil 7.20.). Ülkemizde Safranbolu’da üretilmektedir. Baharat olarak 3-3.5 cm uzunlu¤unda, k›rm›z›mt›rak turuncu, kolayl›kla k›r›labilen, bir ucu daha genifl olan iplikçikler halindeki çiçekleri kullan›l›r. Ac›ms›, kuvvetli ve özel kokuludur. Yaklafl›k k›rk bin çiçekten 1 kg safran elde edilmektedir. Oldukça de¤erli bir baharatt›r (yakl. 6 /gr). Ekonomik nedenlerden dolay› a¤›rl›¤›n› artt›rmak için mum, ya¤, flurup ve bal gibi maddeler ile kat›flt›r›lmaktad›r. Bazen safran yerine, rengi safrana benzeyen aspir bitkisinin (Carthamus tinctorius) çiçekleri sat›lmaktad›r veya safrana zerdeçal, k›rm›z› biber tozu vb. benzer renkteki bitkiler eklenmektedir. Bu ta¤flifller mikroskopik ve kimyasal araflt›rmalar ile kolayca ortaya ç›kar›labilmektedir. Safran’n›n keskin bir tad› saman›ms› bir kokusu vard›r, sebebi ise bilefliminde bulunan pikrokrosin ve safranal denilen kimyasal bilefliklerden dolay›d›r. Ayn› zamanda ilave edildi¤i yemeklere alt›n gibi sar› bir renk veren, krosin denilen karotenoit yap›da bir boya maddesi tafl›r. S›ra d›fl› tad› ve yemeklere katt›¤› sar› renk nedeniyle safran dünya çap›nda çok aranan bir baharatt›r. Safranbolu’da daha çok aflure ve zerde yap›m›nda ve lokum imalat›n da kullan›lmaktad›r. fiekerleme ve likörlerin bileflimine girer. Çeflitli Avrupa ülkelerinde geleneksel yemeklerde ve ekmek yap›m›nda, ‹ran ve Hindistan’da özellikle pirinç yemeklerinde safran kullan›lmaktad›r. Sinir sistemi uyar›c›, ifltah aç›c› ve adet söktürücü gibi t›bbi kullan›mlar› bilinmektedir.
fiekil 7.20 Crocus sativus ve Safran stigmalar›. (G. ‹flcan)
fiekil 7.21
Sumak (Rhus coriaria) Anacardiaceae familyas›na ait sumak bitkisinin (fiekil 7.21) küre biçiminde, k›rm›z›ms›, ekfli lezzetteki meyveleri uygun yöntemlerle kurutulduktan sonra, sofra tuzuyla kar›flt›r›l›p ö¤ütülür ve baharat olarak kullan›l›r. Özellikle kokuyu azaltt›¤› için so¤an salatalar›nda, piyazlarda, et ve sebze yemeklerinde ve çeflitli yöresel g›dalarda tercih edilmektedir. Antioksidan etkileri bilinmektedir.
Rhus coriaria. (Y. Kan)
190
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Karabiber (Piper nigrum) Piperaceae familyas›na ait Piper nigrum bitkisinin (fiekil 7.22) olgunlaflmadan önce toplan›p kurutulmufl, küre biçimli, kabu¤unun d›fl k›sm› etli, iç k›sm› sert meySIRA S‹ZDE veleri bütün halde ya da toz edildikten sonra baharat olarak kullan›l›r. Vatan› Hindistan olmas›na karfl›l›k, tüm s›cak iklimlerde yetifltirilebilir. Beyazbiber ise olgunlaflt›ktan sonra meyvelerin kabuklar›n›n soyularak kurutulmas›yla elde D Ü fi Ü Ntoplanan EL‹M edilir. Hem karabiber hem de beyaz biber ac› lezzet katmak amac›yla salata, et, çorba ve sebze yemeklerinde baharat olarak kullan›lmaktad›r. Sindirim sistemi stiS O R U mulan› etkisi vard›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Birçok baharatta gibi karabiber mevye kabuklar›n›n kulan›lmadan önce ö¤ütülmeD ‹ K Koldu¤u AT si tat ve aromas›na katk›da bulunur. Uzun süre ö¤ütülerek saklanan baharatlar çeflitli d›fl etkenlerdenSIRA dolay› (›s›, ›fl›k, oksijen, nem, mikrobiyal kontaminasyon) bozunabilir, tat ve S‹ZDE kokular›nda de¤ifliklik meydana gelebilir.
N N
fiekil 7.22 AMAÇLARIMIZ Karabiber de¤irmeni, K karabiber ‹ T A P ve tohumlar›.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Çemen Otu (Trigonella foenum-graecum) Çemen otu ya da buyotu Fabaceae (Baklagiller) familyas›na ait bir bitki türüdür (fiekil 7.23). Yak›n Do¤u, özellikle Lübnan ve Suriye, Güneybat› Avrupa, Hindistan ve Çin’de yetiflir ve tar›m› yap›l›r. Çemen, çemen otu bitkisinin tohumlar›n›n kurutulmas›yla elde edilir. Tad› ac›ms› ve oldukca kuvvetli aromatiktir. Kullan›m› çok eskilere dayanmakta olup günümüzde Ortado¤u ve Hint mutfa¤›nda yo¤un bir flekilde kullan›lmaktad›r. Ülkemizde ise çemen tozu halinde salçaya ve baflka malzemelere kat›larak çemen yap›lmaktad›r. Ö¤ütülmüfl olarak turflulara, çorbalara, soslara ve et yemeklerine kat›l›r. Ayr›ca ezilen tohumlar sar›msak ve k›rm›z› biberle kar›flt›r›larak past›rman›n üzerine kaplan›r ve karakteristik koku ve aromas›-
191
7. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m›
n› sa¤lar. Yeflil yapraklar› baz› ülkelerde ›spanak gibi tüketilmektedir. Üst solum yollar› hastal›klar›nda, sindirim sisteminde, mikrobiyal enfeksiyonlarda ayr›ca süt att›r›c› etkilerinden dolay› halk aras›nda t›bbi bitki olarak da kullan›lmaktad›r. fiekil 7.23 Trigonella foenumgraecum tohumlar›. (Y. Kan)
Zencefil (Zingiber officinale) Zingiberaceae (Zencefilgiller) familyas›na ait Zingiber officinale (fiekil 7.24) bitkisinin flekilsiz, parçalar halindeki soyulmufl ya da soyulmam›fl, kurutulmufl kökleri ya da bunlar›n ö¤ütülmüfl hali baharat olarak kullan›lmaktad›r. Bafll›ca tropik ya da yar› tropik iklimlerde yetiflmektedir. Çorbalara, patates, sosis, çeflitli dolmalar, ›zgara etler, sö¤üfl, pilav, peynirlere, çeflitli sebzelere, meyve salatalar›na, çeflitli pastalara, keklere tat ve lezzet vermek amac›yla kat›l›r. Ayr›ca zencefilden gazoz, flarap, turflu ve reçel yap›m›nda da yararlan›lmaktad›r. Çeflitli baharat kar›fl›mlar›n›n da bileflimine girer. Özellikle Uzak Do¤u’da pek çok hastal›ktan koruyucu ve iyilefltirici olarak kullan›ld›¤› bilinmektedir. ‹laç hammaddesi olarak da önemli bir yere sahiptir. fiekil 7.24 Zingiber officinale kökleri. Kaynak: http://unitproj. library.ucla.edu/ bromed/spice/images/ historical_GINGER.jpg
192
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Karanfil (Eugenia caryophyllata) Karanfil Uzakdo¤u, Çin ve Japon geleneklerinde önemli yere sahiptir. Anavatan› Endonezya ve Hindistan olmas›na ra¤men, kültürü Madagaskar, Zanzibar ve Pakistan’da yap›lmaktad›r. Uçucu ya¤ aç›s›ndan zengin bitkiler aras›nda yer al›r. Karakteristik koku ve tad› öjenol ve karyofilen terpenlerinden dolay›d›r. Tüm dünya mutfaklar›n›n baharat setlerinde mutlaka bulur ve çok çeflitli amaçlar için kullan›l›r (fiekil 7.25). Baharat olarak kullan›lan kurutulmufl tomurcuklar› ise, baz› reçel, yemek, turflu, çay ve baharatl› flaraplar›n yap›m›nda çeflni olarak de¤erlendirilmektedir. T›bbi kullan›mlar› aç›s›ndan da önemli bir yere sahiptir. fiekil 7.25 Kurutulmufl karanfil tomurcuklar›.
K›rm›z›biber (Capsicum annuum) Anavatan› Meksika olan Solanaceae familyas›ndan biber, Türkiye’de kültürü yap›lan önemli bitkilerdendir (fiekil 7.26). Çok çeflitli flekil ve renkte ac› ve ac› olmayan kültivarlar› vard›r. Biberin taze yumuflak meyveleri yemeklerde kullan›l›r. Toz edilmifl olarak ac› ve tatl› toz k›rm›z› biber tan›mlan›r, yemeklerde kullan›ld›¤› gibi kar›fl›m ve soslar›n yap›m›nda da kullan›l›r. Hem aromatik g›da hem de t›bbi bitki olarak faydalan›l›r. fiekil 7.26 Kurutulmufl k›rm›z›biber. (Y. Kan)
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
7. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m› S O R U
Baharat bitkileri kullan›l›rken, üretiminden itibaren son ürün aflamas›na kadar Türk ve di¤er G›da Kodeksleri, Türk Standartlar› Enstitüsü (TSE) D ‹ K kalite K A T kriterleri, Kalite Yönetim Sistemleri (2000 y›l›, ISO 9001, ISO= Uluslararas› standart Organizasyonu), G›da Güvenli¤i Yönetim Sistemi (2005 y›l›, ISO 22000 HACCP = Hazard SIRA S‹ZDE Analysis and Critical Control Points); FSMS (Food Safety Management Systems), Amerikan Baharat Ticaret Kurumu (American Spice Trade Association =ASTA) vb. standart ve kriterlerin dikkate al›nmas› önem tafl›maktad›r.AMAÇLARIMIZ Kullan›lan bitkilerin hem kalitesi hem de güvenilirli¤i bu flekilde tescillenmifl olur.
N N
K ‹ T A P Daha ayr›nt›l› bilgi için AÖF program› içindeki TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N TEM‹N‹, TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹, TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N ÜRET‹M‹, TELEV‹ZYON TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KAL‹TE KONTROLLER‹, TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N PAZARLANMASI, kitaplar›ndan, ayr›ca Bu kitab›n Ünite 1: Bitkisel kaynakl› hammaddelerin kullan›m›nda kalite, etkinlik ve ‹NTERNET güvenlik k›sm›na ve T›bbi ve Aromatik bitkilerin Kullan›m›nda Etik Ünitesine bak›n›z..)
Genelde aktarlarda ve baharatc›larda t›bbi ve aromatik bitkiler ve di¤er bitkisel ürünler pazara çeflitli kalitede ve standartta sunulmaktad›r. Yasal sorumluluk çerçevesinde, Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤›, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlü¤ü; baharat tebli¤ine göre amaç: baharat›n tekni¤ine uygun ve hijyenik olarak üretilmesi, haz›rlanmas›, iflleme, ambalajlama, muhafaza, depolama, tafl›ma ve pazarlamas›n› sa¤lamak üzere ürün özelliklerini belirlemektir. Bu Tebli¤ 24/06/1995 tarihli ve 560 say›l› “G›dalar›n Üretimi, Tüketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun Hükmünde Kararname” ve 16/11/1997 tarihli ve 23172 mükerrer say›l› Resmi Gazete’de yay›mlanan Türk G›da Kodeksi Yönetmeli¤i’ne göre haz›rlanm›flt›r. (Kaynak: http://www.kkgm.gov.tr/TGK/Teblig/2000-16.html) T›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›m› veya kullan›lmamas› gerek durumlar ile ilgili dikkat edilecek hususlar ise T›bbi ve Aromatik bitkilerin Kullan›m Eti¤i kitab›nda ayr›nt›l› olarak verilmifltir. T›bbi ve aromatik bitkilerin eczac› ve hekim d›fl›nda, t›bbi ve tedavi amaçl› kullan›m› yasak ve tehlikelidir. Bitkilerin g›da amaçl› olarak da kullan›m›nda önemli unsurlar ünite kapsam›nda aç›klanmaya çal›fl›lm›flt›r.
193 S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
194
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
N A M A Ç
3
T›bbi ve aromatik bitkilerin özelliklerini tan›mlayabilmek. T›bbi ve aromatik bitkilerin karakteristi¤i hem tat, koku ve aromatik özellikte olmalar› hem de çeflitli rahats›zl›k ve hastal›klar› tedavi edebilecek nitelikte olmalar›d›r. Ünitede örnek olarak gösterilen bitkilerin g›da ve tat verici olarak kullan›lan›mlar› ön planda tutulmas›na ra¤men farmakope kalitesinde olan bitkiler tedavi amaçl› olarak da kullan›labilir. Bitkilerin g›da olarak kullan›l›fl flekillerini s›n›fland›rabilmek. Bitkilerin de¤iflik k›s›mlar› çeflitli haz›rlanma ve iflleme yöntemleri ile (piflirilerek, çi¤ olarak, kavrularak vb.) bafll›ca çeflni ve g›da amaçl› olarak kullan›lmaktad›r. Baharat olarak kullan›lan bitkileri tan›mlayabilmek. Bitkilerde bulunan uçucu ya¤lar ve uçucu olmayan baz› aroma ve tat bileflikleri baharatlar›n ve g›da bitkilerinin karakteristik koku ve lezzet özelliklerini olufltururlar. De¤iflik kombinasyonlar ve kar›fl›mlar ile farkl› tat ve aromalar oluflturulur. Baharat olarak kullan›lan bitkilere örnekler ünite içinde verilmifltir.
N A M A Ç
4
N A M A Ç
5
Baharat olarak kullan›lan bitkilerin kullan›m amaçlar›n› s›n›fland›rabilmek. Koku verici, lezzet artt›r›c›, ifltah aç›c›, sindirime yard›mc›, g›dalarda koruyucu gibi farkl› amaçlarla yayg›n bir flekilde kullan›lmaktad›r. G›da ve baharat olarak kullan›lan bitkilere örnekler verebilmek. T›bbi ve aromatik bitkilerinin kalitesi, yanl›fl kullan›m ve haz›rlama yöntemleri bitkisel ürünün istenmeyen tat ve kokuda olmas›na da neden olabilir. Ünite kapsam›nda çok say›da örnek ile bitkilerin baharat ve g›da kullan›mlar› aç›klanm›flt›r.
7. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m›
195
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitkilerin genel özelliklerinden biri de¤ildir? a. Özel görünüfllerinin olmas› b. Özel tatlar›n›n olmas› c. Özel kokular›n›n olmas› d. Özel renklerinin olmas› e. T›bbi etkilerinin olmas›
6. Afla¤›dakilerden hangisi kurutulmufl baharatlar›n avantajlar›ndan biridir? a. Her mevsim bulunabilmesi b. Ö¤ütülmesi c. Nem oran› d. Saklama ve muhafaza e. Tat ve renk de¤iflimi
2. Afla¤›dakilerden hangisi karanfilin (Eugenia caryophyllata) koku ve tad›ndan sorumlu bilefliklerdir? a. Karvakrol, timol b. Anetol, kavikol c. Öjenol, β-karyofillen d. α-pinen, β-pinen e. Sineol, borneol
7. Afla¤›dakilerden hangisi bitkilerin g›da olarak kullan›m flekillerinden de¤ildir? a. Çi¤ olarak do¤rudan b. Yak›larak c. Kavrularak d. Kurutulduktan sonra e. Reçel
3. Afla¤›dakilerden hangisi kekik olarak kullan›lan bitkilerden biri de¤ildir? a. Thymus vulgaris b. Satureja cuneifolia c. Origanum onites d. Sideritis stricta e. Thymbra spicata
8. Afla¤›dakilerden hangisi turflu yap›m›nda kullan›lan baharatlardan biri de¤ildir? a. Sumak b. Sar›msak c. Meyan d. Biber e. Anason
4. Afla¤›dakilerden hangisi baharat olarak kullan›lan Ball›babagiller (Lamiaceae) familyas›na ait bitkilere bir örnek de¤ildir? a. Thymbra spicata b. Ocimum basilicum c. Mentha spicata d. Rosmarinus officinalis e. Foeniculum vulgare
9. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de do¤al olarak yetiflmeyen bir baharat bitkisidir? a. Çörek otu b. Meyan c. Çemen d. Hodan e. Zencefil
5. Afla¤›dakilerden hangisi baharat bitkilerinin taze olarak kullan›m avantajlar›ndan biridir? a. Kolay muhafaza ve saklanabilmesi b. Do¤al tat ve koku özelliklerinin olmas› c. Mikroorganizmaya karfl› dirençli olmas› d. Mevsimsel teminin kolay olmas› e. Yüksek s›cakl›¤a ve ›s›ya dayan›kl› olmas›
10. Safran ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Iridaceae familyas›ndad›r b. Aspir ile tahflisi yap›l›r c. Yaprakl› baharat amac›yla kullan›l›r d. Ac›ms› ve özel kokuludur e. Türkiye’de üretilmemektedir
196
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar
1. a
Akgül, A., (1993). Baharat Bilimi ve Teknolojisi, G›da Teknolojisi Derne¤i Yay›nlar›, Ankara. Baydar, H., (2005). T›bbi, Aromatik ve Keyf Bitkileri Bilimi ve Teknolojisi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, SDÜ Yay›n No:51, Isparta. Baytop, T. (1999). Türkiye’de Bitkilerle Tedavi, Geçmiflte ve Bugün. Nobel T›p Kitapevi. ‹stanbul. Koç, H., (1999). ‹laç - Baharat Bitkileri - I, Gaziosmanpafla Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yay›nlar› No: 40, Tokat. Peter, K.V., (2004). Handbook of Herbs and Spices, Woodhead Publishing,Cambridge. History&Special Collections for the Sciences Louise M. Darling Biomedical Library, UCLA, USA. T.C. TARIM ve KÖY‹fiLER‹ BAKANLI⁄I Koruma ve Kontrol Genel Müdürlü¤ü
2. c
3. d
4. e
5. b
6. a 7. b
8. c
9. e 10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m›nda Yeri ve Önemi” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baz› Önemli Baharat Bitkilerine Örnekler” ait ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baz› Önemli Baharat Bitkilerine Örnekler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baharat Olarak Kullan›lan Bitkiler” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baharat Olarak Kullan›lan Bitkiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkilerin G›da Olarak Kullan›m fiekli” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m›nda Yeri ve Önemi” ile ilgili bölümleri tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baharat Olarak Kullan›lan Bitkiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baharat Olarak Kullan›lan Bitkiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
7. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m›
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri http://www.kkgm.gov.tr/TGK/Teblig/2000-16.html The American Spice Trade Association’s (ASTA) http://www.astaspice.org/i4a/pages/ index.cfm?pageid=1 Baharat Dünyas› http://spicesworld.net/indextr.php International Organization for Standardization. “67.220: Spices and condiments. Food additives: http://www.iso.org/iso/iso_catalogue/catalogue_ icscatalogue_ics_browse.htm?ICS1 =67&ICS2=220&ICS3=10&published=on TDK -Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlü¤ü’nde Terim Arama http://www.tdkterim.gov.tr/ http://www.pfaf.org/leaflets/edible_uses.php http://www.pfaf.org/leaflets/med_uses.php Yenen yabani bitkiler hakk›nda daha fazla bilgi için: http://ressources.ciheam.org/ om/pdf/c23/CI011069.pdf dosyas›na bak›n›z. http://www.rizepazar.com http://www.plant-pictures.de
197
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIM ALANLARI VE ET‹⁄‹
8 Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bitkisel çay kavram›n› tan›mlayabilecek, Bitkisel çay haz›rlama kurallar›n› aç›klayabilecek ve çeflitlerini tan›mlayabilecek, Bitkisel çay haz›rlanan bitkileri özetleyebilecek ve bunlar›n endikasyonlar›n› aç›klayabilecek, bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • • •
Drog Farmakope Bitkisel Çay ‹nfüzyon Dekoksiyon Maserasyon
• • • • • •
Fitoterapi Mono Çaylar Kar›fl›m Çaylar Poflet Çaylar ‹nstant Çaylar Paket Çaylar
‹çerik Haritas›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Bitkisel Çaylar
• G‹R‹fi • B‹TK‹SEL ÇAYLAR • B‹TK‹SEL ÇAYLAR ‹Ç‹N UYGUN B‹TK‹ TEM‹N‹ • B‹TK‹SEL ÇAY ÇEfi‹TLER‹ • B‹TK‹SEL ÇAY HAZIRLAMA • B‹TK‹SEL ÇAYLARIN KULLANILDI⁄I RAHATSIZLIKLAR • BAZI FARMAKOPELERDE VE STANDART RUHSATLARDA YER ALAN KARIfiIM ÇAY REÇETELER‹
Bitkisel Çaylar G‹R‹fi
Çay çok eski bir gelenektir. gerek al›flkanl›k olarak gerekse grip, so¤uk alg›nl›¤› gibi hastal›klardan korunmak amac›yla bitkisel çaylarda günlük hayat›m›z›n bir parças› haline gelmifltir. Droglar›n do¤ru hasat edilmesi, kurutulmas›, paketlenmesi ve saklanmas› gerekmektedir. ayr›ca drogun özelli¤ine göre uygun haz›rlama yöntemi ile haz›rlanmal›d›r. Bu ünitede bitkisel çaylar›n haz›rland›¤› bitkiler, çay haz›rlama yöntemleri ve çay çeflitleri hakk›nda k›sa bilgiler verilecektir.
B‹TK‹SEL ÇAYLAR
Tedavide yararlan›lan bitkisel ürünlerden en yayg›n olan› bitkisel çaylar›n tan›m›, bitkisel çay olarak kullan›lan droglar›n temini, saklanmas›, çay haz›rlan›fl› ve çeflitleri ile depolanmalar›, kullan›l›fl›nda uyulmas› gereken kurallar ve kullan›m alanlar› bu ünitenin bafll›ca konular›n› oluflturmaktad›r. 19. yüzy›l›n sonlar›nda ilk konvansiyonel ilaçlar üretilmeye bafllay›ncaya kadar hayvansal veya mineral kaynakl› olanlar d›fl›ndaki pek çok ilaç bitkilerden elde edilmekteydi. 20. yüzy›l boyunca yeni ilaçlar›n ve ilaç flekillerinin gelifltirilmesine ra¤men, bitkisel kökenli ilaçlar hastal›klardan korunma ve tedavideki önemlerini yitirmemifllerdir. Bitkisel kökenli tedavi edicilerin bafl›nda, keyif için içilenlerin d›fl›nda baz› hastal›klar›n tedavisi veya koruma amaçl› olarak halk aras›nda s›kça kullan›lan bitkisel çaylar gelmektedir. S›cak su ile haz›rlanan bitkisel çaylar genellikle dahilen kullan›lmalar›n›n yan›nda, bazen s›cak su banyosu yada lapa halinde haricen kullan›lmaktad›rlar (Resim 8.1). Kurutulmufl bitki k›s›mlar›n›n s›cak su ile demlenmesi çok eski zamanlardan beri bilinen bir gelenekdir. Çay denilince akl›m›za her zaman siyah çay gelir ama, siyah çay bu kadar populer olmadan önce de, farkl› bitkilerin de¤iflik k›s›mlar›ndan haz›rlanan çaylar yüzy›llard›r milyonlarca insan taraf›ndan kullan›lagelmektedir. Bitkilerle tedavinin (Fitoterapi) en yayg›n uygulama yollar›ndan birisi olan bitkisel çaylar (t›bbi çaylar = tisan), günlük rahats›zl›klar olarak de¤erlendirilen flikayetlerin iyilefltirilmesinde tedavi edici de¤ere sahip etkin madde içeren bitki veya bitki k›s›mlar›ndan, tek veya birkaç drog ile belirli kurallara göre haz›rlanan sulu preparatlard›r. Di¤er bir tan›ma göre, gerçek çay yapraklar›ndan yap›lmayan çaylara bitki çay› ya da t›bbi çay denmektedir. Çeflitli bitkilere ait çi-
Drog: ‹laç yap›lmas›nda kullan›lan biyolojik, anorganik veya sentetik kökenli, tedavi özelli¤i olan bütün hammaddelere verilen genel isimdir. Farmakope (Kodeks): Latince pharmakon (ilaç) ve poiein (haz›rlama) kelimelerinden türemifltir. Farmakope, ilaç olarak kullan›lan sentetik ve do¤al ürün veya etkin maddelerin canl›lar üzerinde teflhis, tedavi ve koruma amaçl› kullan›labilmeleri için gerekli ve geçerli özellikleri içeren, ilgili ülkelerin resmi kaynak ve kanun niteli¤ini tafl›yan, belirli aral›klarla güncellenmek zorunda olan spesifik kurallar kitab›d›r.
Resim 8.1 Demlenmifl Bitkisel Çay.
200
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Fitoterapi: Tedavi edici de¤ere sahip bitki k›s›mlar›ndan haz›rlanan bitkisel ilaçlarla (bitki çaylar›, standardize ekstreler ve bunlardan haz›rlanan ilaç flekilleri) uygulanan tamamlay›c› tedavi fleklidir.
çekler, yapraklar, meyvalar, tohumlar ve kökler s›cak suda bekletilerek çaylar› haz›rlan›r. Bu tan›mlar›n yan›nda, 1994’de ülkemizin de kabul etti¤i Avrupa Farmakopesi (EP) Bitkisel Çaylar (Plantae ad ptisanam) genel monograf›nda, bitkisel çaylar; a¤›zdan kullan›m niyeti ile dekoksiyon, infüzyon veya maserasyonla haz›rlanarak kullan›lan bir veya birden fazla drogdan ibarettir, fleklinde tarif edilmektedir.
B‹TK‹SEL ÇAYLAR ‹Ç‹N UYGUN B‹TK‹ TEM‹N‹
Resim 8.2 Aktar dan bir görünüfl.
Günlük rahats›zl›klar: so¤uk alg›nl›¤› ve solunum yollar›, sindirim sistemi, sinir sistemine rahats›zl›klar›, kad›n hastal›klar›, üriner sistem flikayetleri, cilt romatizmal hastal›klar olarak s›ralanabilir.
SIRA S‹ZDE
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O Resim R U 8.3
Bitkisel çay kar›fl›m› D‹KKAT haz›rlanmas›. SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Do¤a her y›l bitkileri ayn› zamanda ve ayn› yerde bize sunar. Bitkilerden terapötik aç›dan en iyi flekilde faydalanabilmek için uygun flekilde ve uygun zamanda toplanmalar› gerekir. Bitkideki etkin madde miktar› ve türü y›l›n her günü ayn› olmad›¤› için topland›klar› mevsim, hatta gün içerisinde topland›klar› saat dahi önemlidir. Örne¤in; yapraklar çiçek açma zaman›nda, çiçekler tam açmadan hemen önce; meyvalar tamamen olgunlafl›nca; tohumlar tamamen olgunlafl›p, kuruyunca; kabuklar nemli havada; yeralt› organlar› ise üst organlar kuruyunca toplanmal›d›r. Bitkisel çay haz›rlamak, herhangi bir ilaç haz›rlamak gibi oldukça dikkat ister, mutlaka eczac› kontrolünde belirli kurallara uyularak eczanede haz›rlanmal›, tüketiciye eczanede sunulmal›d›r. Ülkemizde insanlar aktarlardan ald›klar›, ço¤u kez sa¤l›ks›z droglardan ve kontrolsüz flekilde haz›rlanm›fl bitki kar›fl›mlar›n› çay olarak kullanmaktad›rlar (Resim 8.2). Yanl›fl içerik ve kullan›m nedeniyle insan sa¤l›¤› için tehlikeli olabilen t›bbi çaylar›n Avrupa Birli¤i (AB) ülkelerinde oldu¤u gibi eczanede haz›rlanmas› ve eczac›n›n uyar›lar›yla kullan›lmas›n›n sa¤lanmas› çok önemlidir (Resim 8.3). Bitkisel çaylar›n eczanede haz›rlanmas› ve eczac› kontrolünde kullan›lmas› gerekir, SIRA S‹ZDE neden? AvrupaDBirli¤i eczac›lar›n uygun flekilde bitkisel çay haz›rlayabilÜ fi Ü N E L ‹ülkelerinde M meleri için T›bbi Çay Reçeteleri El Kitaplar› bulunmaktad›r. Ülkemizin 1994 de uymay› kabul etti¤i Avrupa Farmakopesi(EP), S O R U poflet çaylara özgü özel testler içeren Bitkisel Çaylar Monograf›, bitkisel ilaçlar›n üretimi için kullan›lacak bitkilerle ilgili Bitkisel D‹KKAT Droglar Monograf› ve kurutulmufl bitkilerin haz›rlanmas› için Bitkisel Droglar›n Haz›rSIRA S‹ZDE lanmas› Monograflar›n› içermektedir. Ayr›ca, ‹sviçre (Pharmacopoea Helvetica (Ph.Helv.)), Avusturya (Österreichisches AMAÇLARIMIZ Arzneibuch (ÖAB)) ve Alman (Deutscher Arzneimittel-Codex (DAC)) Farmakopelerinde de bitkisel çay haz›rlamak için genel moK ‹ T A P nograflar yer almaktad›r.
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
8. Ünite - Bitkisel Çaylar
EP’de bitkisel droglar genel monograf›nda bitkisel çaylarda kullan›lan bitkiler için istenen özellikler: • Kültür yada yabani bitkilerden elde edilebilirler. • Kaliteleri için, uygun toplama, tar›m, hasat, parçalama ve depolama flartlar› sa¤lanmal›d›r. • Toprak, toz, kir, küf, böcek ve di¤er hayvan pisliklerini tafl›mamal›d›rlar. • Çürümemifl olmal›d›rlar. • Mikroorganizmalardan ar›nd›rma ifllemi uygulanm›flsa, dro¤un yap›s›ndaki bilefliklerin, kullan›lan yöntemden etkilenmedi¤i ve zararl› art›klar›n kalmad›¤› gösterilmelidir. • Yabanc› madde, kurutmada kay›p, su tayini, bütün kül, asitte erimeyen kül, a¤›r metal tayini, pestisit tayini, mikrobiyal bulaflma gibi s›n›r de¤erleri monograflar›nda verilmeli veya genel de¤erlere uygun olmal›d›r. • Bitki büyüme maddeleri ve radyoaktif kirlenme tayinleri yap›lmal›d›r. • Yap›lar›ndaki maddelerin teflhis ve miktar tayinleri uygun yöntemlerle yap›lmal›d›r. Kar›fl›mlar içerisindeki etken madde içeren droglar›n oranlar›n›n en az %70 olmas› istenir.
Bitkisel Çay Droglar›n›n Depolanma ve Paketlenmesi Do¤adan toplanan bitkiler temizlendikten sonra gölgede, ›l›k ve havadar bir alanda kurutulur. Kurutma s›ras›nda bitkisel materyaldeki su uzaklaflt›r›l›r, çay› haz›rlan›rken tekrar su ile temasa geçen bitkisel materyalin aktif maddeleri a盤a ç›kar. Temizlenip kurutulduktan sonra droglar y›l boyu kullan›labilirler. ‹deal olan her y›l bitkilerin yeni toplanmas› ve önceki y›llara ait olan kullan›lmayanlar›n imha edilmesidir. Ancak, gerek bitkilerin çeflitlili¤i gerekse toplanma yerlerinin farkl› ve zor ulafl›l›r olmas› bunu mümkün k›lmamaktad›r. Pek çok kaynakta çiçek ve yapraklar›n bir y›l, kök ve kabuklar›n en fazla iki y›l saklanmalar› önerilir. Bitkisel droglar›n saklama flartlar›na, en az›ndan sentetik ilaçlara gösterilen özen gösterilmelidir. Droglar›n depolanmas› s›ras›nda göz önünde tutulmas› gereken en önemli konular ›s›, ›fl›k, nem ve ö¤ütme derecesidir. Farmakopelerde de tavsiye edildi¤i gibi bitkilerin renklerini, kokular›n› ve tedavi edici özelliklerini kaybetmemeleri için ›s› ve ›fl›ktan uzak tutulmalar› gerekir. Çünkü ›fl›k, drogdaki enzimleri aktive ederek pek çok kimyasal reaksiyona yol açar ve drogun aktif maddelerinin yap›s›n› bozar. Ifl›¤a maruz kalan yaprak, çiçek ve herba droglar›n›n h›zla renklerinin aç›lmas› ve görünümlerinin bozulmas› bu yüzdendir. Is›, dro¤un kalitesini olumsuz yönde etkileyen di¤er bir faktördür. S›cakl›k art›fl› ile bitkilerde aktif madde (özellikle uçucu ya¤) oran›nda da azalma görüldü¤ü için droglar mümkün olan en düflük s›cakl›kta saklanmal›d›r. Yüksek nem, hem bitkilerin kurutulmas› s›ras›nda aktivitesi durdurulan enzimleri (özellikle glikozidazlar›) aktif hale geçirerek bitkideki aktif maddelerin bozulmas›na yol açar, hem de bitkiyi küf ve di¤er mikroorganizmalar›n sald›r›s›na aç›k hale getirir. Bu nedenlerle, droglar›n %60 dan daha az nem içeren kuru yerlerde depolanmas› gerekir. Ö¤ütme derecesi de bitkisel droglar›n dayan›kl›l›¤› aç›s›ndan önemlidir. Çok ince ö¤ütülmüfl droglarda yüzey alan› artt›¤›ndan bütün dro¤a nazaran bozulma daha çabuk gerçekleflir. Bu durum, özellikle, uçucu ya¤, tanen ve ac› madde içeren droglar için önemli bir dezavantajd›r. Bu aktif maddeleri içeren droglar toz edilmeden saklanmal› veya kullan›lmadan hemen önce toz edilmelidir.
201
Kurutma, enzim yap›s›n› bozmadan faaliyetini durduran bir yöntemdir.
202
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Bitkisel Droglar›n Depoland›¤› ve Sakland›¤› Kaplar›n Özellikleri Resim 8.4 Bitkisel droglar›n sakland›¤› kaplar. Kaynak: www.ehow.co.uk/ medicaltreatments)
Fumigasyon: Bir tür zararl›lardan korunma metodudur. Haflere, böcek ve bakteriler gibi zararl›lar›n kapal› bir ortamda gaz halde kimyasal maddeler (fumigant) verilerek ortadan kald›r›lmas›d›r.
Kurutulmufl bitkileri en iyi saklama flekli temiz ve kuru cam kavanozlard›r, hatta baz› ›fl›k etkisiyle bozulan bitkiler için koyu renk kavanozlar tercih edilir (Resim 8.4). Farmakopelerde saklama konusunda pek çok ayr›nt›l› bilgi yer almaktad›r. Örne¤in, Amerikan Farmakopesi (USP)’nde iyi (kontaminasyon ve di¤er maddelerden etkilenmeye karfl› korumal›) ve s›k›ca kapat›lm›fl kaplar, Avrupa ve Avusturya Farmakopelerinde de baz› droglar için, “uygun nem çekici ile beraber saklanmal›” ifadeleri yer al›r. Ayr›ca, Avusturya Farmakopesinde birkaç drog (kök) için haflerelere karfl› koruyunuz ibaresi bulunur. Bu amaçla drog, kloroform ile fumige edilerek havaland›r›ld›ktan sonra saklan›r. Klorlu çözücü kullan›ld›¤› için bu yöntem tüketiciler taraf›ndan tercih edilmemekle beraber alternatifi de yoktur. Eczanede droglar› saklamak için, s›k›ca kapat›labilen teneke kutulardan da yararlan›l›r. Baz› droglar (uçucu ya¤ içerenler hariç) için plastik, ahflap veya mukavva kutular kullan›labilir. Uçucu ya¤ içeren droglar›n kahverengi (amber) cam veya poliamit kaplarda saklanmalar› tercih edilirken, polietilen, polipropilen veya polivinilklorür kaplar drogdan h›zla uçucu ya¤ absorblad›klar› için tercih edilmez. Bitkisel droglar›n hastaya ka¤›t torbalarla verilmesi istenmez. En iyisi Pergamyn (R) (imitasyon parflömen) veya selofan torbalard›r. Aromatik bitkiler, aluminyum folia astarl› torbalarda verilebilir. Ifl›kdan koruyan poliamit veya Hostalen(R) saklama kaplar› da bitkisel çaylar için uygundur. Ayr›ca saklama kaplar›n›n üzerine kurutulmufl bitkilerin latince isimleri okunakl› biçimde yaz›lmal›, toplanma veya sat›n al›nma zamanlar› not edilmelidir. Bitkisel droglar›n depolama süreleri drog güvenli¤i aç›s›ndan oldukça önemlidir. Standart Ruhsatlarda tüm droglar için uygun stabilite bilgileri verilmifltir. Droglar için, saklama süresi do¤rudan y›l olarak verilebilir. Bu yüzden, eczanede haz›rlanacak bitkisel çaylar için kullan›lacak droglar›n her y›l yenilenmesi en idealidir. Bunun yan›nda pek çok toptanc›n›n temin ettikleri droglar›n toplanma yer ve zamanlar›n› bilmedikleri de bilinen bir gerçektir.
Bitkisel Droglar Üzerinde Yap›lan Kalite Kontrol Testleri Bitkisel droglar›n bir k›sm› yurtiçinden temin edilirken bir k›sm› da dünyan›n farkl› bölgelerinden ithal edilir. Bütün, kesilmifl ya da parçalanm›fl droglar polipropilen, jüt veya ka¤›t çuvallarda ya da tahta kutularda tafl›n›rlar. Yurt d›fl›ndan gelen droglar önce karantinaya al›n›r, daha sonrada ambalaj üzerindeki etiketle materyalin ayn› olup olmad›¤› kontrol edilir. Ayr›ca, tafl›ma s›ras›nda a¤›rl›¤›n›n de¤iflip de¤iflmedi¤i, küf veya haflarat hücumuna u¤ray›p u¤ramad›¤› da kontrol edilir. Her
8. Ünite - Bitkisel Çaylar
203
ambalajdan al›nan örnekler makroskopik, mikroskopik ve fitokimyasal aç›dan incelenir. Farmakopelerin verdi¤i limitler ölçüsünde a¤›r metal ve radyoaktif kirlilik testleri yap›labilir. Tüm testleri geçen drogun bir miktar› sakland›ktan sonra sat›fla sunulur. Drogun etkin madde miktar› az ise ya sadece endüstride ekstraksiyon için kullan›m›na izin verilir veya etkin madde içeri¤i daha yüksek droglarla kar›flt›r›l›r. Eczaneye al›nan droglar eczac›n›n sorumlulu¤undad›r, eczac› makroskobik inceleme ile do¤ru drog olup olmad›¤›n›, yabanc› madde ve kirlilik tafl›y›p tafl›mad›¤›n› kontrol etmelidir. Drogun kalitesini anlamak için mikroskobik kontrol yapmak da gerekir. Ayr›ca, eczanede droglar›n tan›nmas›nda ve kalite kontrolünde ‹nce Tabaka Kromatografisi (‹TK) gibi basit yöntemlerden de yararlan›labilir.
Bitkisel Droglarda Kontaminasyon Tüm bitkiler yetiflmeleri s›ras›nda pek çok çevresel kirlili¤e maruz kal›rlar. Bunlar aras›nda, bitkisel droglar aç›s›ndan en önemlileri afla¤›da verilmifltir: Mikrobiyal kirlenme A¤›r metal kirlenmesi Kontaminasyon
Bitki koruma maddeleri ile kirlenme Radyoaktif kirlenme
Çevre kaynakl› bu faktörler kurutulmufl bitki k›s›mlar›nda sadece hijyenik aç›dan de¤il toksikolojik aç›dan da önemlidir. Bitkisel materyallerin kurutulmas› s›ras›nda pestisitler yap›lar›na ba¤l› olarak k›smen parçalan›rken, buna karfl›n a¤›r metaller bozulmadan kal›rlar. Yüksek nemli ortamlarda yavafl kurutulan droglar, taze bitkiden daha yüksek miktarda bakteri içerirler. Bakteri ve küf mantarlar›n›n toksin üretmesi nedeniyle oluflan mikrobiyal kirlilik, a¤›r metal ve pestisit art›klar› kadar önemlidir.
Mikrobiyal Kirlenme Yüksek besin de¤erine sahip bitkiler yavafl kurutulduklar›nda dro¤un daha fazla bakteri içerdi¤i görülmüfltür. Çabuk kontamine olan kökler, çiçeklerden daha yüksek bakteri tafl›rlar. Toplam bakteri say›m› drogdan dro¤a farkl›l›k gösterirken, tesbit edilen yaklafl›k miktar 102-108/g aras›nda de¤iflmektedir. Bilindi¤i gibi, insanlar steril varl›klar olmad›¤› gibi, steril bir dünyada da yaflamazlar. A¤›z floras›nda 300 farkl› mikroorganizma, derimizin cm2’nde 105-106 mikrop bulundu¤u göz önüne al›n›rsa bitkisel droglardaki toplam mikrop say›m›n›n önemi oldukça azalmaktad›r. Ancak, bu mikroorganizma üreyen droglar kullan›labilir fleklinde düflünülmemelidir. Ayr›ca, bitkisel droglardan infüzyon ve dekoksiyon haz›rlanmas› s›ras›nda kaynar su kullan›ld›¤› için mikroorganizma say›m› büyük ölçüde düfler. Buna karfl›n, maserasyon s›ras›nda bitkisel materyal uzun zaman so¤uk suda bekletildi¤inden mikroorganizma üretebilir ve bu yüzden maseratlar hijyenik aç›dan güvenli say›lmazlar. Tablo 8.1’de bitkisel çaylarda bulunmas›na izin verilen mikroorganizma ve bakteri say›mlar› görülmektedir.
Kontaminasyon: Kelime anlam› bulaflmad›r, genelde yabanc› maddelerin kar›flmas›-kirlenme olarak tarif edilir. ‹stenmeyen zararl› maddeler ve mikroorganizmalar›n herhangi bir yolla bitkilere veya g›dalara bulaflmas›d›r.
204
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Tablo 8.1 Farkl› yöntemlerle haz›rlanan bitkisel çaylarda bulunmas›na izin verilen maksimum mikroorganizma ve bakteri say›mlar›.
‹nfüzyon veya dekoksiyon ile çay› haz›rlanan droglar için
Maserasyon ile çay› haz›rlanan droglar için
Aerobik bakteri 107/g
Aerobik bakteri 105/g
Mantarlar (maya ve küf)105/g
Mantarlar (maya ve küf) 104/g
Escherichia coli 102/g
Escherichia coli hiç
Salmonella hiç
Salmonella hiç
A¤›r Metal Kirlili¤i Son y›llarda, kara yollar›na ve sanayi bölgelerine yak›n yerlerde yay›l›fl gösteren bitkilerde kurflun, kadmiyum ve civa gibi a¤›r metallerden kaynaklanan çevre kirlili¤ine s›kça rastlanmaktad›r. Yap›lan araflt›rmalarda a¤›r metallerin çok az bir k›sm›n›n çaya geçti¤i tesbit edilmesine ra¤men, tüketicilerde son 10-15 y›l içinde oluflan afl›r› hassasiyet a¤›r metal kirlili¤ini daha da önemli hale getirmifltir. Bu konuda bitkisel droglarla yap›lm›fl baz› çal›flmalar bulunmakla birlikte, Avrupa’da a¤›r metaller konusunda hiçbir özel düzenleme yoktur. Genellikle, Almanya’daki Çevre Kimyasallar› Araflt›rma ve De¤erlendirme Enstitüsü (ZEBS) taraf›ndan verilen rakamlar temel oluflturmaktad›r (Tablo 8.2). Tablo 8.2 SIRA S‹ZDE Bitkisel droglarda bulunmas›na izin verilen a¤›r metaller için D Ü fi Ütavsiye N E L ‹ M edilen üst limitler
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹zin verilen üst ortal› limitler
Kurflun
0.5 ppm*
Kadmiyum
0.05 ppm
Civa
0.03 ppm
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
A¤›r metaller
SIRA S‹ZDE
S O R U
* 1 ppm= milyonda 1 k›s›m (0.0001%)
‹KKAT A¤›r metallerD bitkilerde çok düflük konsantrasyonlarda bulunduklar› için ancak Atomik Absorpsiyon Spektroskopisi ile analiz edilebilmektedir.
N N
SIRA S‹ZDE
Bitki Koruma Ürünleriyle Oluflan Kirlenme
Tar›m ilaçlar› ya da pestisitler, bitkisel ürünleri hastal›k ve zararl›lardan korumak AMAÇLARIMIZ için kullan›lan toksik kimyasal maddelerdir. Günümüzde bitki koruma ürünleri olmaks›z›n hiçbir bitkinin tar›m› mümkün de¤ildir. Pestisitlerin tar›mda yo¤un ya da yanl›fl kullan›mlar› çevreye ve bitkilere zarar vermekte, kirlili¤e ve zehirlenmelere K ‹ T Ülkemizde A P yol açmaktad›r. pestisit tüketimi geliflmifl ülkelere göre oldukça düflüktür. Türkiye’de az pestisit tüketilmesine karfl›n çevre ve sa¤l›k aç›s›ndan önemli riskler oluflturmaktad›r. G›da olarak kullan›lan bitkiler için bitki koruma ürünleriT E L E Vço¤u ‹ Z Y O NAvrupa ülkesinde, yasayla kontrol edilirken, bir çok geliflmeknin kullan›m›, te olan ülkede kontrolü sa¤lanamamaktad›r. Bu nedenle, bu ülkelerden gelen droglar pestisit içermektedir. Kimyasal yap›s› farkl› çok say›da pestisit olmas› (organoklorlu,‹ N organofosforlu pestisitler, tiyofosforik asit esterleri, klorlu hidrokarTERNET bonlar, gibi) analiz edilmelerini de güçlefltirmektedir. Analizleri Gaz Kromatografisi (GK) veya Yüksek Bas›nçl› S›v› Kromatografisi (YBSK) gibi uzmanl›k gerektiren yöntemlerle gerçeklefltirilebildi¤inden, ancak Araflt›rma Merkezleri’nde yap›labilmektedir. Bu konuda yap›lan bilimsel çal›flmalarda pestisitlerin sadece çok az k›sm›n›n (%10) çaya geçti¤i tesbit edilmifltir.
205
8. Ünite - Bitkisel Çaylar
Radyoaktif Maddelerle Kirlenme Yeryüzünde çok say›da do¤al radyoaktif element bulunmaktad›r. Uranyum ve toryum suda çözünmeyen a¤›r metallerdir. ‹nsan vücudunda da do¤al radyoaktif elementler vard›r. Bunun d›fl›nda nükleer denemeler, savafllar ve kazalar sonucunda radyoaktif kirlenmeler oluflmaktad›r. Oldukça uzun ömürlü radyoaktif elementler Dünya’n›n her yerine radyoaktif serpinti halinde ya¤murlar ile da¤›lmakta, g›da zincirine girmekte, insan vücudunda birikmektedir. Özellikle 1986 y›l›nda Rusya’da Çernobil reaktöründe meydana gelen nükleer felaketten sonra AB ülkelerinde bitkisel materyallerin radyoaktif maddelerle kirlenmesi konusu daha fazla dikkat çekmifltir. AB standartlar›na göre izin verilen en yüksek radyoaktif madde de¤eri 600 Bq(bekerel) / kg olarak s›n›rland›r›lm›flt›r. Ancak, suda çözünmeyen radyoaktif maddelerin sadece çok az miktar› çaya geçti¤i için çay tüketicileri için büyük bir tehlike yoktur.
B‹TK‹SEL ÇAY ÇEfi‹TLER‹ Mono Çaylar Tek bir bitkinin kök, rizom, kabuk, yaprak, çiçek, meyve, tohum gibi k›s›mlar›ndan veya bütününden haz›rlanan çaylara mono çaylar denir (fiekil 8.5). Chamomillae flos, Menthae folium, Tiliae folium, Salviae folium , Sideritis herba (da¤ çay›), Sennae folium, Cynosbati fructus, Althaea flos, Foeniculi fructus, Anisi fructus gibi çay› haz›rlanan baz› droglar baflka droglarla kar›flt›r›lmadan tek bafllar›na kullan›l›rlar ve mono drog ad›n› al›rlar. (Tablo 8.3). Halk hekimli¤inde yayg›n flekilde kullan›ld›¤› gibi endüstriyel olarak da üretilirler. Mono çay
Kullan›m amaçlar›
Adaçay›
Bedeni ve kalbi güçlendirici
Al›ç çiçe¤i çay›
Kalp kas›n› güçlendirici, eklem kireçlenmesine karfl›
Anason çay›
Gaz giderici, mide güçlendirici, öksürük kesici
Astragalus çay›
Ba¤›fl›kl›k sistemini güçlendirici
Biberiye çay›
Kan yap›c›, kan dolafl›m›n› h›zland›r›c›, a¤r› kesici
Civan perçemi çay›
Menapoz s›k›nt›lar› (genel), âdet görme rahats›zl›klar›, zona ç›banlar›, iltihapl› yaralar, kans›zl›k, mide, ba¤›rsak ve safra safrakesesi rahats›zl›klar›, öksürük, so¤uk alg›nl›¤›nda
Ekinezya kök ve yaprak çay›
Ba¤›fl›kl›k sistemini güçlendirici, hafif ve orta fliddetli so¤uk alg›nl›¤›, grip, lokal olarak zor iyileflen yan›klar, kronik yorgunluk.
Enginar yapra¤› çay›
Karaci¤er ve safra kesesinin çal›flmas›n› h›zland›r›c›, kanda kolesterol ve ya¤ seviyesini düflürücü, ifltah aç›c›, idrar ve safra söktürücü
Funda yapra¤› çay›
Diüretik , idrar yollar› antisepti¤i, safra söktürücü, sistit, üriner sistemde kum veya tafl söktürücü, böbreküstü bezlerini çal›flt›r›c›, ayr›ca zay›flat›c›.
Resim 8.5 Mono çay.
Tablo 8.3 Eczanede sat›lan mono çaylardan örnekler.
206
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Tablo 8.3 Devam›
Ginseng çay›
Ba¤›fl›kl›k sistemi ve zihin fonksiyonlar›n› güçlendirici.
Is›rgan otu çay›
‹drar artt›r›c›, ödem çözücü, kan temizleyici, iltihap giderici, demir eksikli¤ini giderici, organizmay› uyar›c›.
Karabafl otlu çay
A¤r› kesici, kalbi güçlendirici, balgam söktürücü, zindelik verir.
Kekik çay›
Kolesterol düflürücü,sindirim sistemi uyar›c›, ifltah aç›c›,
Mate çay›
Uyar›c› ve enerji verici, ya¤ emilimini engeller ve ya¤ yak›l›m›n› artt›r›r.
Melissa çay›
Antidepresan
Meyan kökü çay›
Atefl düflürücü, karaci¤er toksik maddelerinin süzülmesinde yard›mc›
Mürverli çay
Hipertansiyon, nefes darl›¤›, çarp›nt›, bafl dönmesi, s›k idrara ç›kma gibi rahats›zl›klarda
Papatya çay›
Gaz giderici, ishal, deri döküntüsü, mide rahats›zl›klar›, balgam söktürücü.
Rezene çay›
Öksürük kesici, balgam söktürücü, bebeklerde yat›flt›r›c›, mide fliflkinli¤i giderici
Sar› kantaron çay›
Yara iyileflme sürecini h›zland›r›r, hafif ve orta fliddetteki depresyonlarda rahatlat›c›.
Sinameki çay›
Müshil, kab›zl›k giderici.
Valerian çay›
Sinir sistemini güçlendirici.
Yeflil çay
Kolesterol, tansiyon ve kan flekerini düflürür, grip, a¤›z kokusu, kanser gibi rahats›zl›klarda önemli bir antioksidan.
Zencefil çay›
Mide bulant›s›, fliflkinlik ve kolik gibi sindirim problemlerinde
Kar›fl›m Çaylar
Resim 8.6 Kar›fl›m çay.
‹ki veya daha fazla bitkisel drog içeren çaylara kar›fl›m çaylar denir (Resim 8.6). Kar›fl›m çaylar genellikle kar›fl›m›n görünüflünü, kokusunu, tad›n› düzeltici olarak kullan›lanlar ile ayn› tedavi edici özelli¤i tafl›yan 2-5 drogdan oluflurlar. Prensip olarak kar›fl›m çaylar 7-8 den daha fazla drog içermemelidir, çünkü drog say›s› artt›kça istenen etkiden uzaklafl›labilir ve toksik etkiler meydana gelebilir. Kar›fl›m bitkisel çay haz›rlan›rken en çok dikkat edilmesi gereken fleylerin bafl›nda, tedaviye uygun çay formülünün saptanmas› ve kiflinin sürekli kulland›¤› ilaçlar ve belirli hastal›klar› olup olmad›¤›n›n belirlenmesi gelmektedir. Genellikle, kar›fl›m çay formülleri haz›rlarken ›l›ml› etkili droglar tercih edilmektedir. Kuvvetli etkili droglar pek tercih edilmezken, orta etkili droglar ise dozajlar›na dikkat edilerek kullan›lmal›d›r (Tablo 8.4).
207
8. Ünite - Bitkisel Çaylar
Il›ml› etkili droglar
Orta etkili droglar (Mezzo forte grubu)
Kuvvetli etkili droglar (Forte grubu)
Rosmarini folium
Sennae folium
Belladonnae folium
Salvia folium
Arnica flos
Aconiti folium
Melisa folium
Silybi herba
Digitalis folium
Tablo 8.4 Çay formüllerinde yer alan droglar›n s›n›fland›r›lmas›.
Cynosbati fructus Kiflnifl Tilia folium Menthae folium Foeniculi fructus Hyperici herba Glycirrhiza radix Althaeae radix
Kar›fl›m çaylarda çay›n beklenen etkisinden sorumlu droga temel drog denir. Temel drog tercihen bir tane olup en fazla 3 farkl› drog olabilmektedir. Temel drogun etkisini artt›ran droglara ise yard›mc› drog denilmektedir. Çay›n tad ve kokusunu düzenleyen, içimini kolaylaflt›ran droglar ise düzeltici drog ad›n› al›r. Çay kar›fl›m› içerisine hastan›n içerken zevk alaca¤›, ama çay›n di¤er droglar›n›n etkisini bozmayacak renkli çiçekler eklenir ve bunlara tamamlay›c› drog denir (bak. Tablo 8.5 ve 8.6).
K›fl Çay› reçetesi (anonim) Bamya çiçe¤i
Echinaceae flos (temel drog) (Resim 8.7)
Mayan kökü
Glycirrhizee radix (temel drog)
Kuflburnu
Cynosbati fructus (yard›mc› drog)
Karabiber
Piperis nigri fructus (yard›mc› drog)
Zencefil
Zingiber officinalis (yard›mc› drog)
Nane
Menthae folium (düzeltici drog)
Tarç›n
Cinnamomi cortex (düzeltici drog)
Hibiskus çiçe¤i
Hibisci flos (tamamlay›c› drog)
Resim 8.7 Echinaceae flos.
Tablo 8.5 So¤uk alg›nl›¤› ve grip için haz›rlanan bir çay kar›fl›m›ndaki droglar›n rolleri.
208 Tablo 8.6 Eczanede sat›lan kar›fl›m çaylardan örnekler.
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Kar›fl›m çay
‹çeri¤i
Kullan›m amac›
Aktif Kar›fl›k Bitkisel çay
Is›rgan otu, adaçay› yapra¤›, may›s papatyas› biberiye yapra¤›, limon Enerji verici, vücut direncini artkabu¤u, tarç›n kabu¤u, kiflnifl, ka- t›r›c›, antibakteriyal, antiviral. ranfil, nane yapra¤›, zencefil kökü
Bebek çay›
Papatya, Rezene, o¤ulotu yapra¤›, Süt çocuklar› ve çocuklarda gaz kekik, anason söktürücü, a¤r› kesici, rahatlat›c›
Detoks çay›
Kara nane, rezene, yeflilçay, yeflil yulaf, bö¤ürtlen, ahududu, limon Ba¤›fl›kl›k sistemini desteklemek, kabu¤u, biberiye, ›s›rgan otu, kiraz gençleflmek için sap›, enginar yapra¤›, dereotu meyvas›
Kar›fl›k Bitkisel çay
Tarç›n kabu¤u, karanfil, elma kabu¤u, portakal kabu¤u, kuflburnu, papatya, rezene.
Antiseptik, ifltah aç›c›, midevi, uyar›c›, gaz giderici.
Kar›fl›k Bitkisel çay
Ginseng kökü, nane yapra¤›, may›s papatyas›, o¤ulotu yapra¤›
Ba¤›fl›kl›k sistemi ve zihin fonksiyonlar›n› güçlendirici, kalp kuvvetlendirici, halsizlik ve yorgunluk giderici
Kar›fl›k Bitkisel çay
Zencefil kökü, ›hlamur çiçe¤i, kuflYat›flt›r›c›, gaz giderici.. burnu, elma kabu¤u
K›fl çay›
Ekinezya, limon kabu¤u, zencefil kökü
So¤uk alg›nl›¤›, grip tedavisinde ba¤›fl›kl›k sistemini güçlendirici
O¤ulotu yapra¤›, anason meyvesi, lavanta çiçe¤i portakal kabu¤u, Uykusuzluk problemlerine yarRelax Kar›fl›k Bitkisel çay adaçay› yapra¤›, ›hlamur, limon d›mc›, yat›flt›r›c›. kabu¤u, nane yapra¤›
Zay›flama çay›
Sinameki yapra¤›,rezene meyvesi, kuflburnu, kantaron, ›s›rgan yapra¤›, civanperçemi, anason meyvesi,kay›n a¤ac› meyvesi, ahududu yapra¤›, ard›ç a¤ac› meyvesi.
Kilo vermesi gereken kiflilerin günlük almas› gereken kaloriye uygun diyet ve spor aktiviteleri yan›nda.ba¤›rsaklar› çal›flt›r›c› ve hazm› kolaylaflt›r›c›.
Zay›flama çay›
Civanperçemi otu, barut a¤ac› kabu¤u, rezene meyvesi, anason, beyaz hufl a¤ac› yapra¤›, ahududu, Sinameki yapra¤›. kimyon, kuflburnu, ard›ç meyvesi, ›s›rganotu yapra¤›,
Form çay›
Sinameki yapra¤›, mate yapra¤›, rezene, funda yapra¤›, kiraz sap›, bö¤ürtlen, biberiye, m›s›r pükülü, maydanoz yapra¤›
Zay›flamak için
Sunufl flekillerine göre Bitkisel Çaylar
Paket Çaylar
Poflet Çaylar
Çözünür Çaylar
209
8. Ünite - Bitkisel Çaylar
Parçalanm›fl, ufalanm›fl veya toz edilmifl bitkisel materyalden oluflan bitkisel çaylar paket çaylar ve poflet çaylar olarak tüketiciye sunulmaktad›r.
Paket Çaylar Reçetede önerilen veya hastan›n ihtiyac›na göre eczanede haz›rlanarak, doz bilgisi ve kullan›mlar› aç›klanarak hastaya verilen çaylard›r.
Poflet Çaylar Tek kullan›ml›k paketler halinde haz›rlan›r, ayr›ca haz›rlama ve doze edilme kolayl›¤›na sahip çaylard›r (Resim 8.8). Hastaya do¤ru doz sa¤lad›¤› için ve yeterince ufalanm›fl olan droglardan (uçucu ya¤ içerenlerin d›fl›nda) en fazla miktarda etkin madde çaya geçti¤i için oldukça avantajl›d›r. Bunun yan›nda, uçucu ya¤ içeren bitkilerin ufalama veya ö¤ütme s›ras›nda uçucu ya¤ tafl›yan salg› tüyleri ve kanallar›na zarar verildi¤inden k›sa sürede tafl›d›klar› uçucu ya¤›n büyük k›sm›n› kaybetmeleri poflet çaylar için önemli bir dezavantajd›r. Di¤er bir dezavantaj ise tüketici pofletin içini görmedi¤i için poflette az yada çok yabanc› madde olabilir. Örne¤in; Papatya poflet çaylar›nda sadece çiçekler olmas› gerekirken, yaprak ve gövdeye de rastlanmaktad›r. Papatya çiçekleri ac›, toprak üstü k›s›mlar› ise baharatl› tada sahip oldu¤undan, çay›n tad› ve kokusu aç›s›ndan istenmeyen durumlar ortaya ç›kabilir. Eczanede sat›lan poflet çaylar›n içeri¤i farmakope standartlar›na uygun olmal›d›r. Bu nedenle eczac› farmakope kalitesine uygun drog temin etmeli, zaman zaman kontrollerini yapmal›d›r. Eczanede haz›rlanan bitkisel çaylar EP standartlar›na uygun olmal›d›r: • Kullan›mdan hemen önce haz›rlanmal›, • Drog veya poflet çay halinde bulunmal›, • Temin edilen bitkisel materyal farmakope standartlar›nda olmal›, • Kullan›lan droglar, Farmakopede belirtilen mikrobiyolojik özelliklere uygun olmal›, • Kolay y›rt›lmayan, zamks›z, iplikle dikilmemifl ve üzerinde bask› tafl›mayan pofletlere kullan›lmal›, • Çay pofletleri aroman›n korunmas› ve nemden uzak tutulabilmeleri için tek tek dayan›kl› paketlere konmal›, • Pofletlerin konaca¤› paketler ›fl›k, nem gibi istenmeyen unsurlardan ürünü korumal›, • Paketler üzerinde tüketiciyi do¤ru yönlendirecek, kullan›l›fl flekli, dozaj›, haz›rlan›fl›, uyar›lar ve varsa yan etkileri gibi gerekli bilgilerin de yaz›l› oldu¤u bir etikete sahip olmal›, • Ayr›ca etiketlerde üretim ve son kullanma tarihleri yaz›lmal›d›r. Bitkisel droglar kar›fl›m çaylar içerisinde, kaba veya ince do¤ranm›fl ya da kesilmifl halde bulunurlar. Ö¤ütme derecesi çay›n haz›rlanmas›nda en önemli basama¤› oluflturur. Yapraklar genellikle dört köfleli parçalar fleklinde kesilmifl; odun, kök ve kabuklar ince kesilmifl yada kaba toz edilmifl; meyve ve tohumlar ise genellikle bütün halde tutularak, kullan›m öncesi ufalan›rlar.
Resim 8.8 Poflet çay.
210
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Paketleme, nakliye veya depolama esnas›nda ö¤ütme derecesi farkl› droglar›n çay pofletleri içerisinde bir tarafta toplanmas›n›n engellenmesi için kar›fl›mdaki her drog hemen hemen eflit boyutta ö¤ütülmelidir.
Çözünür (Instant) Çaylar Çözünür çaylar, kurutulmufl bitki veya bitki kar›fl›mlar›ndan su veya sulu etanol kullan›larak ekstraksiyon yoluyla elde edilirler. Ekstraksiyondan sonra özel yöntemlerle kurutulup toz edilen bu çaylar s›cak suda kolayca erir, bekletme ve süzmeye gerek olmad›¤› için ekstre s›v›n›n her bölgesine eflit miktarda da¤›l›r. Çabuk haz›rlanabildi¤i için tüketici taraf›ndan çok fazla tercih edilirler. Çözünür çaylar ya kavanozlarda çok kullan›ml›k veya alüminyum torbalarda tek kullan›ml›k olarak piyasaya ç›kar›l›r (Resim 8.9). Çözünür çaylardan en çok kullan›lan› papatya çay›d›r. ‹malat yöntemi gere¤i, özellikleri farkl› iki tip çözünür çay haz›rlanmaktad›r. Bunlar; püskürterek kurutulmufl çaylar ve granüle çaylard›r. Çözünür Çaylar
Püskürterek kurutulmufl çaylar
Granüle çaylar
Püskürterek Kurutulmufl (spray-dried) Çaylar Resim 8.9 Çözünür çaylar.
Pulverizasyon (püskürtmeli kurutma): Kat› bir maddeyi toz ya da s›v› flekle dönüfltürüp özel bir aletle (pulverizatör) belirli bir bölgeye saçmakt›r.
Granülasyon: Toz haldeki bitkisel droglar›n bir ba¤lay›c›yla birbirine ba¤lanmas›yla elde edilen asimetrik partiküller (granüller) oluflturulmas›d›r. Aglomerasyon: Toz veya ince taneli maddenin belirli parça büyüklü¤ünde bütünlefltirilmesi, yani belirli tane boyutuna getirilmesidir.
Bitkisel materyalden su veya sulu etanol kullan›larak haz›rlanan çözeltilerin püskürterek kurutulmas› sonucu oluflan damlac›klar s›cak hava ak›m›yla kurutulur ve kurutucunun duvar›nda ince, kuru ve yüzeyi pürtüklü çok küçük parçac›klar halinde toplan›r. Püskürterek kurutulmufl çaylar›n haz›rlanmas›nda bir tafl›y›c›ya gerek duyulmad›¤› için drogdan kaynaklanmayan karbohidrat miktar› çok azd›r. Kurutma esnas›nda oluflan ›s› nedeniyle ekstreden uzaklaflan uçucu ya¤lar, sonradan ekstreye ilave edilebilir. Elde edilen toz, suda kolay çözündü¤ü ve düflük yo¤unlu¤a sahip oldu¤u için kolayca nem çekebilece¤inden paket aç›ld›kdan sonra k›sa sürede tüketilmelidir.
Granüle Çaylar Granülasyon veya aglomerasyon iflleminde önce bitkisel droglar›n s›v› haldeki ekstreleri bir tafl›y›c› materyal (sakaroz veya baflka bir karbohidrat) üzerine püskürtülerek granüler haline getirilir, daha sonra da ›s› tatbik edilerek kurutulur. Elde edilen granüller suda kolay çözünür ve nem çekici özellikleri azd›r. Kullan›m kolayl›¤› ve tatl› lezzetinden dolay› bu tip haz›r çaylar daha çok tercih edilir. Ayr›ca granüle çaylar haz›rlarken granülasyon esnas›nda yapay tatland›r›c›lar kullan›larak zay›flama granüle çaylar› veya fleker hastalar› için özel çaylar haz›rlanabilmektedir. Her iki çözünür çay türünün son üründe kuru drog ekstre miktarlar› karfl›laflt›r›lacak olursa püskürterek kurutulmufl çaylar›n, granüle çaylara üstünlük sa¤lad›¤› görülmektedir. Çünkü, granüle çaylarda kuru ekstre miktar› %2-3, dolgu maddesi miktar› ise %97-98; püskürterek kurutulmufl çaylar da ise kuru ekstre miktar› %20 civar›ndad›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
211
8. Ünite - Bitkisel Çaylar S O R U
S O R U
D‹KKAT
D ‹ K K Aiçeren T T›bbi kullan›m için ideal çay, lipofilik ve hidrofilik aktif maddeleri birlikte püskürterek kurutulmufl çaylard›r.
B‹TK‹SEL ÇAY HAZIRLAMA
SIRA S‹ZDE
N N
Mono veya kar›fl›m çaylardan olumlu sonuç AMAÇLARIMIZ al›nabilmesi için do¤ru zamanda toplanm›fl, do¤ru bitkinin, do¤ru k›sm›n›n temin edilmifl olmas›, Avrupa Farmakopesi’nde belirtilen liK ‹ T A P mitler içerisinde nem ve mikroorganizma içermesi, ayr›ca a¤›r metal gibi kirlilikleri tafl›mamas› gerekir. Bu nedenle Avrupa FarmaTELEV‹ZYON kopesi’ne uygun, analiz ve kontrolleri yap›lm›fl droglar›n eczac› bilgisi dahilinde eczanede bulundurulmas› gerekir. Bitkisel çaylar›n haz›rlanmas› için kulla‹NTERNET n›lan çeflitli yönergeler vard›r. Ama genelde haz›rlanan her bitkisel çay paketinin etiketinde (-1 veya 2) çay yada çorba kafl›¤› parçalanm›fl kuru drog kar›fl›m› bir fincan kaynam›fl su üzerine ilave edilir, kapa¤› kapat›larak 5-10 dakika demlenir, sonra süzülür- fleklinde bir aç›klama bulunur. (Resim 8.10). Haz›rlama yönteminin seçimi bitkisel çay çözeltisine geçecek etken maddeler bak›m›ndan önemlidir. Yanl›fl yöntem seçilirse istenen maddeler yan›nda istenmeyen maddelerde çaya geçebilir. Bitkisel çaylar›n ço¤unun ayn› zamanda t›bbi kullan›mlar› olmas› nedeniyle do¤ru tedavi için do¤ru haz›rlama yöntemi kullanmak çok önemlidir. Bitkisel çay haz›rlama yönteminin seçimi neden çok önemlidir?
SIRA S‹ZDE
Resim 8.10
AMAÇLARIMIZ Çay haz›rlanmas›.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
Bitkisel çay haz›rlarken, tek doz için drog/s›v› oran›, dro¤un toz edilme dereD Ü fi Ü N E L ‹ M cesi ve çay haz›rlama yöntemi dikkate al›nmas› gereken en önemli konulard›r.
Drog /S›v› Oran›
S O R U
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
Ço¤u bitkisel drog sadece zay›f etkili olmas›na ve zehirli madde içermemesine ra¤men, günlük dozu, aktif bilefliklerin etkilerinden dolay› dikkatlice D ‹ hesaplanmal›d›r. KKAT Bu konuda eczanedeki tek bilgili kifli eczac›d›r ve kendisinden mutlaka yard›m al›nmal›d›r. SIRA S‹ZDE Drog/s›v› oran› çeflitli çaylar için afla¤›daki flekilde özetlenebilir. • Çözünür veya granüle çaylar için, 1-2 çay kafl›¤› toz, bir fincan [150 - 200 ml] s›cak suya eklenip eriyinceye kadar kar›flt›r›ld›ktan sonraAMAÇLARIMIZ yudum yudum içilir. • Poflet çaylar için, 1 poflet bir fincan kaynar suya dald›r›l›r, fincan›n a¤z› kaSIRA S‹ZDE palt›larak 5-10 dakika bekletilir, daha sonra poflet fincandan ç›kart›larak çay yudum yudum içilir. Kurutulmufl ve parçalanm›fl droglardan kar›fl›mK ‹ T oluflan A P larda ise çay etiketinde yazd›¤› flekilde 1 tatl› (1-2 g) veya D Üyemek fi Ü N E L ‹ M(3-5 g) kafl›¤› kar›fl›m fincana al›n›r, üzerine 150 - 200 ml kaynar su eklenir, fincan›n a¤z› kapalt›larak 5-10 dakika bekletilir. Daha sonra süzülerek yuT E LS EOV ‹RZ UY Oyudum N dum içilir.
N N
D ‹ K K A T kar›fl›mlar‹ste¤e ba¤l› olarak bitkisel çaylara tad vermek için bal veya fleker eklenebilir, ‹NTERNET daki aktif maddelerle istenmeyen etkileflimler yapabilece¤inden yapay tatland›r›c›lar tavsiye edilmez. SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P D Ü fi Ü N E L ‹ M
T E SL EOV ‹RZ UY O N
D‹KKAT ‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
212
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Drogun Ö¤ütme Derecesi Çay kar›fl›m›ndaki droglar›n do¤ru doze edilmesinden sonra homojen bir kar›fl›m elde edilmesi için uygun flekilde ö¤ütülmesi gerekmektedir. Bitkisel droglar›n içerdi¤i aktif maddelerin miktar›, ö¤ütme derecesinin artmas›yla artar ve en çok verim toz droglarda elde edilir. Baz› droglar için parçalanma ebatlar› Tablo 8.7’de verilmifltir: Tablo 8.7 Bitkisel materyallerin drog olarak kullan›lan k›s›mlar› için parçalanma ebatlar›.
Drog
Ö¤ütme derecesi
Yaprak, çiçek veya herba
kaba k›y›lm›fltan ince k›y›lm›fla
Odun, kabuk ve kökler
ince k›y›lm›fltan kaba toz edilmifle
Meyve ve tohumlar
kullanmadan hemen önce ezilir veya kabaca toz edilerek kar›fl›ma eklenir
Alkaloit ve saponin içeren droglar
ince toz
parçac›k büyüklü¤ü ~ 4 mm ~ 2.5 mm ~ 2 mm ~ 0.5 mm
Bunlar›n yan›nda, uçucu ya¤ tafl›yan droglar›n ince toz edilmesi sak›ncal›d›r, uçucu ya¤ tafl›yan salg› organlar› ince toz etme s›ras›nda tamamen parçalanaca¤›ndan uçucu ya¤ a盤a ç›kar ve oda s›cakl›¤›nda buharlafl›r, aktif madde kayb› olaca¤›ndan beklenen etki görülmez. Ayr›ca, kar›fl›m halindeki çaylar için kullan›lacak droglar ö¤ütülürken parçac›k boyutlar›n›n mümkün oldu¤unca ayn› olmas›na dikkat edilmelidir. Aksi takdirde, nakliye veya depolama s›ras›nda farkl› parçac›k boyutuna sahip droglar›n belli bölgelerde birikti¤i görülür. SIRA S‹ZDE
3
Bitkisel Çay Haz›rlama Yöntemleri
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
Resim 8.11
‹nfüzyon yöntemi D ‹ Kçay K A Thaz›rlama. ile SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE Bitkisel çay haz›rlanmas› s›ras›nda dikkat edilmesi gereken önemli faktörler nelerdir?
D Ü fi Ü N E L ‹ M Farmakopelerde basit çay haz›rlama yöntemleri infüzyon, dekoksiyon ve maserasyon olarak belirtilmektedir. S O R U ‹nfüzyon (Demleme): Kapakl› bir kapta gerekli miktar drog üzerine kaynar su (150-200 mL) ilave edilir, kapak kapat›l›r, zaman zaman D‹KKAT kar›flt›r›larak 5-10 dakika su banyosunda bekletilir (demleme), s›cakken süzülür. Özel bir kay›t SIRA S‹ZDE yoksa % 2’lik konsantrasyonlarda haz›rlan›r. Haz›rland›ktan sonra k›sa sürede tüketilmelidir. Yaprak, çiçek, herba droglar›n›n ço¤u için ve AMAÇLARIMIZ baz› tohum ve kökler için en iyi çay haz›rlama yöntemi infüzyondur (Resim 8.11). Dekoksiyon: Kapakl› bir kapta gerekli mikK ‹ T A P tar drog üzerine so¤uk su ilave edilir. 5-10 dakika hafif atefl üzerinde kaynat›l›p, biraz so¤uduktan sonra süzülür. Hemen tüketilmelidir. TELEV‹ZYON Özel bir kay›t yoksa % 2’lik konsantrasyonlarda haz›rlan›r. Sert kabuklu (tohum, kök ve odun) ve tanen içeren droglar›n çaylar› bu flekilde haz›rlan›r. Çünkü sert kabuklu droglardan çay haz›rlan›rken aktif maddelerinin a盤a ç›kabilmesi için da‹ N T Egerekir. RNET ha çok enerji
N N
213
8. Ünite - Bitkisel Çaylar
Maserasyon: Gerekli miktar drog bir süre (en az 30 dakika) so¤uk su içerisinde bekletilir. Süzülerek ayr›lan maserat so¤uk ya da ›l›k olarak tüketilir (Resim 8.12). Özellikle müsilaj (hatmi kökü, keten tohumu gibi.), uçucu ya¤ içeren veya aktif maddeleri (B ve C vitaminleri gibi) s›cak uygulanmas› ile bozulabilen bitkisel droglar›n çaylar› maserasyon yöntemi ile haz›rlan›r (Resim 8.13). Bitkisel çaylar her zaman taze su ile haz›rlanmal›d›r. En iyisi distile sudur, bunun yan›nda kaynak veya süzülmüfl su da kullan›labilir. Klor, flor gibi zararl› maddeleri içeren çeflme suyu tavsiye edilmez. Özellikle maserasyon yöntemi ile haz›rlanan çaylarda kaynam›fl so¤utulmufl su kullan›lmal›d›r. Baz› durumlarda so¤ukta maserasyon yöntemi ile haz›rlanan çaylar sa¤l›¤a uygun olmad›klar› gerekçesiyle tercih edilmemektedir. Yap›lan araflt›rmalar da, yeterince temiz olmayan droglardan kaynatmayla haz›rlanan çayda mikrop bulunmazken, 60°C s›cak suyla haz›rlananlarda yüksek, so¤uk suyla haz›rlananlarda ise çok yüksek say›da mikrop bulunmas› bu düflünceyi do¤rulamaktad›r. S‹ZDE aç›klay›n›z. Çeflitli Farmakopelerce kabul edilen bitkisel çay haz›rlama yöntemleriSIRA nelerdir,
B‹TK‹SEL ÇAYLARIN KULLANILDI⁄I RAHATSIZLIKLAR
Resim 8.12 Çay haz›rlama s›ras›nda kullan›lan süzgeçleri. Kaynak: (www.mountainros eherbs.com)
Resim 8.13 Maserasyon yöntemi ile çay haz›rlama. Kaynak: (www.bigstockphot o.com)
4
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Son y›llarda teknoloji ve t›p ne kadar ilerlerse ilerlesin, ülkelerin ekonomik olaR U rak girdikleri ç›kmazlar nedeniyle dünya nüfusunun %80’ninS Otedavi için t›bbi bitkileri kulland›¤› bilinen bir gerçektir. Az geliflmifl ya da geliflmekte olan ülkelerde yaflayan bu insanlar modern t›p olanaklar›ndan yeterince D ‹ K K AyararlanamaT maktad›r. Bu nedenle, dünyada bitkilerin çay formunda tedavide kullan›mlar› oldukça yayg›nd›r. SIRA S‹ZDE Dünya Sa¤l›k Teskilat›’n›n (WHO) ülkenin farmakopelerine ve t›bbi bitkileri üzerinde yap›lm›fl olan yay›nlara dayanarak yapt›¤› bir araflt›rmaya göre tedavi amac›yla kullan›lan t›bbi bitkilerin toplam miktar› 20.000 civar›ndad›r. AMAÇLARIMIZÜlkemizde ise 1000 kadar bitki türü t›bbi amaçlarla de¤erlendirilmektedir. Bu türlerinde ancak 50-60 tanesi çay olarak kullan›lmaktad›r. K haz›rlan›rken ‹ T A P Fitoterapinin uygulama yollar›ndan birisi olan bitkisel çaylar bitki veya droglardaki etkili maddelerin önemli bir k›sm› çaya rahatl›kla geçmektedir. Haz›rlanmalar› kolay oldu¤u için, t›bbi çaylar genifl bir etki alanlar›na sahiptirler. T E L E V ‹hastal›klar›, ZYON Solunum yolu enfeksiyonlar›, gribal enfeksiyonlar, sinir sistemi romatizmal flikayetler, sindirim sistemi hastal›klar›, üriner sistem rahats›zl›klar›, kad›n hastal›klar›, kalp ve dolafl›m sistemi rahats›zl›lar› ve cilt hastal›klar› bitkisel çaylar›n s›kl›kla kullan›ld›¤› alanlard›r. Ayr›ca günümüzde özellikle geliflmifl ülkelerde yafla‹NTERNET yan insanlar›n yanl›fl beslenme ve hareketsizlik nedeniyle fazla kilo almalar› zay›flama için kullan›lan çaylar› da popüler hale getirmifltir.
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
214
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Grip ve So¤uk Alg›nl›¤›nda Çok say›da ekspektoran özellikdeki saponin (Glycyrrhizae radix) ve uçucu ya¤ içeren (Thymi herba, Anisi fructus, Menthae folium, Foeniculi fructus,) drog ile öksürük yat›flt›r›c› olarak kullan›lan ve müsilaj içeren drog (Plantaginis semen, Althaeae radix, Sambuci flos, Tiliae flos, Farfarae folium, Malvae folium) bu gruptad›r. So¤uk alg›nl›¤› tedavisinde ayr›ca limondan fazla C vitamini içeren kuflburnu (Cynosbati fructus) da s›kl›kla kullan›lmaktad›r.
Ba¤›fl›kl›k Sistemi Rahats›zl›klar›nda Son 20-30 y›lda görülen teknolojik geliflmeler, hava ve çevre kirlili¤i, gürültü, sigara ve alkol kullan›m› ve yaflanan duygusal sorunlar ba¤›fl›kl›k sistemini olumsuz yönde etkileyen en önemli faktörlerdir. Zay›f bir ba¤›fl›kl›k sistemi kronik enfeksiyonlara, s›k s›k grip ve so¤uk alg›nl›¤› hastal›klar›na, yaralar›n zor iyileflmesine neden olabilmektedir. Hastal›klara neden olan mikroorganizmalarla savaflmak ve iyileflme sürecini yönetmek ba¤›fl›kl›k sisteminin görevidir. Ba¤›fl›kl›k sisteminin zay›flamas› kifliyi her türlü hastal›¤a aç›k hale getirir. Ba¤›fl›kl›k sistemini korumak ve güçlendirmek için çeflitli bitki çaylar›ndan yararlan›labilir. Bu amaçla çay› en çok tüketilen droglar; Echinacea flos, Ginseng, Zingiberis rhizoma, Salvia folium, Matricaria flos, Melissae folium, Menthae folium olarak s›ralanabilir.
Gastrointestinal Sistem Bozukluklar›nda Bu grupdaki Gentianae radix, Absinthii herba, Alpiniae rhizoma gibi ac› maddeler içeren droglar mide salg›s›n› artt›rmak ve ifltah› uyarmak için; Centaurii herba, Matricariae flos, Carvi fructus, Anisi frucuts, Alpiniae rhizoma, Menthae folium (Mentha pulegium) haz›ms›zl›k için; Cinnamomi cortex ve antrasen glikozitleri içeren fliflme kapasitesine sahip Lini semen ise kab›zl›¤›n azalt›lmas› için ve tanen içeren Calami rhizoma ishali önleyici olarak kullan›l›rlar. Bunlar›n yan›nda, Aurantii amari pericarpium, Cinnamomi cortex gibi uçucu ya¤ içeren droglar karminatif; Matricariae flos, Menthae folium, Anisi fructus gibi droglarda spazmolitik etkili çay olarak kullan›l›rlar. Ayr›ca, ülkemizde özellikle de köylerde da¤çay› ad›yla baz› Sideritis, Stachys ve Phlomis (Lamiaceae) türlerinin çiçek durumlar› veya yapraklar› gaz söktürücü, karminatif ve midevi olarak yayg›n biçimde kullan›lmaktad›r. Ayr›ca, Türkiye’de kekik olarak kullan›lan cinslerden Origanum (O. onites, O. vulgare ssp. hirtum, O. majorana, O. minutiflorum) baflta olmak üzere, Thymbra (T. Spicata), Satureja (S. cuneifolia, S. hortensis), Coridothymus (C. capitatus) ve Thymus (T. longicaulis, T. eigii, T. sipyleus,T. sibthorpii) türleri halk aras›nda midevi ve karminatif olarak infüzyonlar› haz›rlanmak suretiyle kullan›lagelmektedir. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
5
SIRA S‹ZDE Türkiye’de da¤çay› olarak bilinen türler nelerdir, hangi rahats›zl›klar›n tedavisinde kulan›l›rlar? D Ü fi Ü N E L ‹ M Safra Kesesi Rahats›zl›klar›nda
Safra rahats›zl›klar›, safra kesesi iltihab› ve safra kesesi tafllar› olmak üzere 2 flekilS O R U de ortaya ç›kmaktad›r. Bu rahats›zl›klar için kullan›lan oldukça fazla drog bulunmakla birlikte, sadece Silybi herba, Carvi fructus, Rosmarini folium’un böbrek ve safra tafllar› Diçin, herba’n›n safra kesesi ve karaci¤er hastal›klar›nda ve ‹ K K ATaraxaci T Menthae piperitae folium, Zingiberis rhizoma’n›n ise safra artt›r›c› olarak etkinlikleri kan›tlanm›flt›r. Çok bileflenli (15 ve daha çok) safra çaylar› tercih edilmemektedir.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
215
8. Ünite - Bitkisel Çaylar
Psikolojik Rahats›zl›klarda Melissae folium, Menthae piperitae folium, Anisi fructus, Aurantii flos gibi uçucu ya¤ içeren droglar sinirlilik, uyku bozukluklar› ve benzer belirtiler için çok s›k kullan›lmaktad›r. Bunlardan baflka, Valerianae radix ve Lupuli flos, stres, korku, gerginlik, huzursuzluk, endifle, Passiflorae herba ve Hyperici herba ise uykusuzluk, sinirlilik ve depresyon için çay olarak kullan›lan bafll›ca droglard›r.
Böbrek ve Mesane Rahats›zl›klar›nda Bu grupdaki Urtica folium, Betulae folium, Uvae-ursi folium, Graminis rhizoma, Solidaginis junceae herba’dan haz›rlanan çaylar idrar söktürücü (diüretik) etki gösterirlerken, Maydis stylus hem diüretik hemde idrar yollar› dezenfektan› ve tafl düflürücü özellikleri ile destek tedavi için kullan›l›rlar. Ayr›ca böbrek ve mesane tafllar›nda, s›cak Equiseti herba (at kuyru¤u) banyolar› haz›rlan›r ve ayn› zamanda çay› içilir. Calami rhizoma (e¤ir kökü) çay› da böbrek rahats›zl›klar›nda kullan›l›r.
Kad›n Hastal›klar›nda Kad›nlarda s›k görülen demir eksikli¤i için Urticae folium; regl söktürücü olarak Matricariae flos, Carvi fructus, Thymi herba, Artemisia herba, Foeniculi fructus, Salvia folium; östrajen hormonunu artt›r›c› olarak Salvia folium, Coriandri fructus, Zingiberis radix; östrojen hormonunu azalt›c› olarak ise Agni casti fructus gibi droglar çay olarak kullan›lmaktad›r.
Zay›flama Çaylar› Son y›llarda tüm dünyada özellikle kad›nlar aras›nda zay›flamak amac›yla pek çok bitki çay› s›kl›kla kullan›lmaktad›r (Resim 8.14). Bileflimine pek çok drog giren zay›flama çaylar› hem ba¤›fl›kl›k sistemini, hem sindirim sistemini koruyucu, hem de idrar artt›r›c› ve kiflinin kendini hafif hissetmesini sa¤layan bitkiler içerir. Bu amaçla, Zingiberis rhizoma toksin at›c›, sindirimi kolaylaflt›r›c›; Chamomillae flos (Matricaria chamomillae) idrar artt›r›c› ve sindirimi kolaylaflt›r›c›; Traxaci radix (karahindiba) hafif müshil, güç verici, kan temizleyici; Echinacea flos ba¤›fl›kl›k sistemini güçlendirici, kan temizleyici ve Lini semen sindirim sistemini koruyucu, yumuflat›c›, karaci¤eri destekleyici olarak zay›flama çaylar›n›n bileflimine girmektedir. Bunlardan baflka Erica folium (Erica vulgaris) ve Rosmarini folium ya¤lar› yakma özelli¤ine sahip olduklar› için tercih edilmektedir. Mate Çay› (bir Güney Amerika bitkisi olan Ilex paraguayensis’den) tüm dünyada obezite tedavisinde kullan›lmakta olup, vücutta ya¤ emilimini engelledi¤i, ya¤lar›n h›zl› yak›lmas›n› sa¤lad›¤› gibi, vücuttan su at›l›m›n› da kolaylaflt›rmaktad›r. Bunlar›n d›fl›nda, Sennae folium, müshil etkisiyle; Equiseti herba idrar art›r›c› ve terletici; Tiliae flos, terletici ve idrar söktürücü; yeflil çay antioksidan ve kolesterol düflürücü; Urtica herba ise idrar söktürücü, kan temizleyici ve güçlendirici etkisiyle pek çok kar›fl›m zay›flama çay›n›n bileflimine girmektedir (Resim 8.15). Çaylar› haz›rlanan droglar ço¤unlukla yukar›da bahsedilen endikasyon gruplar› çerçevesinde kullan›l›rlar. Nispeten daha az drog, di¤er baz› alanlarda; haricen dermatolojik rahats›zl›klarda (Calendula flos, yeflil çay), ayr›ca karaci¤er (Silybi herba, Equiseti herba, Calami rhizoma) ile kalp ve damar hastal›klar›nda (Crataegi flos ve yeflil çay ) uygulanan tedaviye destek olmak üzere kullan›lmaktad›r.
Resim 8.14 Bitkisel çay.
216
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Ayr›ca, bitkisel çay kullan›m› ile hastan›n tedavisine psikolojik olarak da katk›da bulunulur. Droglardan çay haz›rlayarak, hasta durumunun düzelmesine aktif olarak kat›ld›¤›n› düflünür, suyu kaynat›r, bitkisel drogu fincana koyar, üzerine suyu ekler, kar›flt›r›r, yudum yudum içer, belki bunu günde birkaç kere yapmas› gerekecektir. Bu flekilde çaylar psikolojik rahats›zl›klar sonucu oluflan so¤uk alg›nl›¤› veya sinirlilik belirtilerinin iyileflmesinede katk›da bulunabilirler. Bunlar›n yan›nda, bitkisel ilaçlarla tedavi olanaklar› a¤›r kalp yetmezli¤i, tümörler, enfeksiyon hastal›klar›, fleker hastal›¤› gibi ciddi hastal›klar›n kullan›m›nda s›n›rl›d›r. Asl›nda bitkisel droglar san›ld›¤›n›n aksine masum birer ilaç de¤ildir Özellikle k›fl aylar›nda tüketimi artan bitkisel çaylar›n vücudu dinlendirici ve rahatlat›c› etkisinin olabilece¤i, SIRA S‹ZDE ancak bunlar›n baz› ilaçlarla ters etkileflim yapt›¤›n›n da unutulmamas› gerekir. Ancak uzman doktorun bilgisi dahilinde modern t›bbi tedaviye yard›mc› ve destekleyici olarak kullan›ld›klar› takdirde de¤erlidir. Bitkisel droglar›n yeri kuflkusuz ve hastal›k aras›ndaki s›n›rda bulunmaktad›r. Tedavide taD Ü fi Ü N E L sa¤l›k ‹M mamen bitkisel ilaçlara yönelmek yerine, daha yüksek riski olan ilaçlar›n al›m›n› azaltmak amac›yla güçlü etkili ilaçlara önemli bir katk› sa¤lamak veya ikincil hasS O R U tal›klara destek için kullan›lmalar› en do¤rusudur.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
Yanl›fl ilaç kullan›m› D ‹ K K A T nas›l komplikasyonlara ve istenmeyen durumlar›n oluflmas›na yol açabiliyorsa, yanl›fl bitki yada bitkisel ürün kullan›m› da benzer istenmeyen sonuçlar› do¤urabilir. SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ
N N
6
Bitkisel droglar›n tedavide kullan›m› hangi durumlarda sak›nca yaratabilir? Bu durumlarSIRA S‹ZDE da kullan›lmalar› gerekti¤inde nelere dikkat edilmelidir? AMAÇLARIMIZ
D Ü fi ÜResim N E L ‹ M 8.15 K ‹ T A P
K ‹ T A P
Bitkisel çay S O R U kar›fl›m›.
S O R U
TELEV‹ZYON D‹KKAT SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON D‹KKAT
N N
K ‹ T Resim A P 8.16
Bitkisel çay droglar›.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE ‹NTERNET
BAZI FARMAKOPELERDE VE STANDART AMAÇLARIMIZ RUHSATLARDA YER ALAN KARIfiIM ÇAY REÇETELER‹ K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
217
8. Ünite - Bitkisel Çaylar
Öksürük çay› [St.Zul. 2009.99.99] Hatmi kökü (Althaeae radix) 25 k Rezene (Foeniculi fructus) 10 k ‹zlanda likeni (Lichen Islandicus) 10 k Sinirli ot (Plantaginis herba) 15 k Meyan kökü (Glycyrrhizae radix) 10 k Kekik (Thymi herba) 30k Kullan›m amac›: Nezle ve bronflitte. Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çay üzerine 150 ml kadar kaynar su ilave edilir, kapa¤› kapat›l›p 10 dakika bekletilir ve süzülür. Baflka türlü önerilmediyse, günde birkaç kez, birer bardak taze haz›rlanm›fl çay içilir. Öksürük çay› I [St.Zul. 1979.99.99] Mürver çiçe¤i (Sambuci flos) 30 k Ihlamur (Tiliae flos) (Tilia cordata veya T. platyphyllos) 30 k Tekesakal› (Filipendulae herba) 20 k Kuflburnu (Cynosbati fructus) 20 k Kullan›m amac›: Ateflle seyreden so¤uk alg›nl›¤›nda. Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çaya 150 ml kaynar su dökülür, a¤z› kapat›l›p 10 dakika bekletilir ve süzülür. Taze haz›rlanm›fl çay, baflka türlü önerilmediyse günde birkaç kez içilir. Gö¤üs çay› [St.Zul. 1969.99.99] Anason (Anisi fructus) 10 k Meyan kökü (Glycyrrhizae radix) 10 k ‹zlanda likeni (Lichen Islandicus) 20 k Hatmi kökü (Althaeae radix) 30 k (Resim 8.17) Öksürükotu (Farfarae folium) 30 k Kullan›m amac›: Üst solunum yollar›n›n tahrifli ile oluflan kuru öksürükde Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çaya 150 ml kaynar su dökülür. Kapak kapat›l›p 10 dakika kadar bekletilir ve süzülür. Günde birkaç bardak taze haz›rlanm›fl çay, özellikle sabah uyan›nca ve gece uykudan önce içilir. Yat›flt›r›c› çay [Ph.Helv.] O¤ul otu (Melissae folium) 10 k Kara nane yapra¤› (Menthae piperitae folium) 10 k Kediotu kökü (Valerianae radix) 25 k Portakal çiçe¤i (Aurantii flos) 20 k Anason (Anisi fructus) 15 k Çark›felek (Passiflorae herba) 20 k Kullan›m amac›: Sinirlilik ve uykusuzluk hallerinde Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çaya 150 ml kaynar su dökülür, kab›n kapa¤› kapat›l›r ve 10-15 dakika bekletildikten sonra süzülür. Baflka türlü önerilmediyse, taze haz›rlanm›fl çay günde 2-3 defa uykudan önce içilir. Yat›flt›r›c› çay I [St.Zul. 1949.99.99] Kediotu kökü (Valeriana radix) 40 k fierbetçiotu (Lupuli flos) 20 k O¤ul otu (Melissae folium) 15 k Kara nane yapra¤› (Menthae piperitae folium) 15 k Turunç kabu¤u (Aurantii amari pericarpium) 10 k
Resim 8.17 Althaea officinalis.
Standart Ruhsatlar, farkl› pek çok durum için kullan›lan bitkisel ilaçlara iliflkin monograflar içermektedir (St.Zul. (Standardzulassungen für Fertigarzneimittel=German Standard Licences 19862001).
218
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Kullan›m amac›: Sinirlilik ve uykusuzluk hallerinde Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çaya 150 ml kaynar su dökülür, kab›n kapa¤› kapat›l›r ve 10-15 dakika bekletildikten sonra, süzülür. Baflka türlü önerilmediyse, taze haz›rlanm›fl çay günde 2-3 defa uykudan önce içilir. Safra çay› [St.Zul.1989.99.99] Keraviye (Carvi fructus) 10 k Java zerdeçal› (Curcuma xanthorrhizae rhizoma) 20 k Karahindiba (Taraxaci herba) 30k Devedikeni (Silybi herba) 20 k Kara nane yapra¤› (Menthae piperitae folium) 20 k Kullan›m amac›: Safra kesesi rahats›zl›klar›nda, safra salg›lanmas› eksikli¤ine ba¤l› rahats›zl›klar›n destek tedavisinde; gazdan oluflan haz›ms›zl›k ve sindirim güçlü¤ü gibi mide-barsak sistemi hastal›klar›nda Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çay üzerine 150 ml kaynar su dökülür, a¤z› kapat›l›r ve 10-15 dakika bekletildikten sonra süzülür. Baflka türlü önerilmediyse, taze haz›rlanm›fl bir bardak çay yemeklerden yar›m saat önce içilir. Ac› çay (Species amaricantes) [ÖAB] Pelin otu (Absinthii herba) 20 k K›rm›z› kantaron (Centaurii herba) 20 k Turunç kabu¤u (Aurantii amari pericarpium) 20 k Ac› yonca (Menyanthis folium) 10 k Hazanbel rizomu (Calami rhizoma) 10 k Jansiyan kökü (Gentianae radix) 10 k Tarç›n (Cinnamomi cortex) 10 k Kullan›m amac›: Haz›ms›zl›k flikayetlerinde Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çay üzerine 150 ml kaynar su dökülür, a¤z› kapat›l›r ve 10-15 dakika bekletildikten sonra süzülür. Gaz söktürücü çay (Species carminativae) [ÖAB] Kara nane yapra¤› (Menthae piperitae folium) 25 k (Matricariae flos) 25 k Papatya çiçe¤i Hazanbel kökü (Calami rhizoma) 25 k Keraviye (dövülmüfl) (Carvi fructus) 25 k Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çay üzerine 150 ml kaynar su dökülür, a¤z› kapat›l›r ve 10-15 dakika bekletildikten sonra süzülür. Mide çay› I [St. Zul. 2019.99.99] Jansiyan kökü (Gentianae radix) 20 k Turunç kabu¤u (Aurantii amari pericarpium) 20 k K›rm›z› kantaron (Centaurii herba) 25 k Pelin otu (Absinthii herba) 25 k Tarç›n (Cinnamomi cortex) 10 k Kullan›m amac›: Mide salg›s›n›n yetersizli¤inden oluflan mide rahats›zl›klar› ve ifltahs›zl›k. Dozaj ve kullan›m flekli: 2 tatl› kafl›¤› çay üzerine 150 ml kaynar su dökülür, a¤z› kapat›l›p 5-10 dakika beklenir ve süzülür. Taze ve ›l›k çay, baflka türlü önerilmediyse yemeklerden yar›m saat önce, günde birkaç kez içilir. Mide ve Barsak çay› I [St.Zul. 2029.99.99] Kediotu kökü (Valerianae radix) 25 k Kimyon (Carvi fructus) 25 k Kara nane yapra¤› (Menthae piperitae folium) 25 k
8. Ünite - Bitkisel Çaylar
Papatya çiçe¤i (Matricariae flos) 25 k Kullan›m amac›: Mide veya barsakda oluflan flifllik hissi, hafif kramp benzeri mide-barsak flikayetleri ve asabi kalp-mide sorunlar›nda. Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çay üzerine 150 ml kadar kaynar su dökülür, a¤z› kapat›l›p, 10 dakika kadar bekletilir ve süzülür. Günde birkaç kez birer kupa ö¤ünler aras›nda içilir. Lakzatif çay (Species laxantes) [Ph.Helv.VII] Hindistan sinamekisi meyvesi (Sennae acutifoliae fructus) 50 k Anason (dövülmüfl) (Anisi fructus) 15 k Rezene (dövülmüfl) (Foeniculi fructus) 15 k Meyan kökü (Glycyrrhizae radix) 10 k Mürver çiçe¤i (Sambuci flos) 10 k Kullan›m amac›: kab›zl›k durumlar›nda Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çay üzerine 150 ml kadar kaynar su dökülür, a¤z› kapat›l›p, 10 dakika kadar bekletilir ve süzülür. Günde birkaç kez içilir. Sistit çay› (Species antisystitae) [Ph.Helv. VII] Hufl yapra¤› (Betulae folium) (Betula pendula veya B. pubescens) 25 k Ay› üzümü yapra¤› (Uvae-ursi folium) 45 k Meyan kökü (Glycyrrhizae radix) 30 k Dozaj ve kullan›m flekli: 2-3 tatl› kafl›¤› çaya 150 ml kaynar su dökülür, a¤z› kapat›l›p 15 dakika beklenir daha sonra süzülür. Baflka türlü önerilmediyse, günde 3 defa taze haz›rlanm›fl olarak ö¤ün aralar›nda içilir. Mesane ve böbrek çay› I [St.Zul. 1959.99.99] Hufl yapra¤› (Betulae folium) (Betula pendula veya B. pubescens) 20 k Ayr›k kökü (Graminis rhizoma) 20 k Erken Alt›nasa (Solidaginis junceae herba) 20 k Kay›flk›ran kökü (Ononidis radix) 20 k Meyan kökü (Glycyrrhizae radix) 20 k Kullan›m amac›: idrar söktürücü, tafl oluflumunu önleyici, ayr›ca sistit tedavisinde Kronik böbrek hastalar›, bu çay› kullanmadan önce, bir hekime dan›fl›lmal›d›r. Dozaj ve kullan›m flekli: 2-3 tatl› kafl›¤› çaya 150 ml kaynar su dökülür, a¤z› kapat›l›p 15 dakika beklenir ve süzülür. Günde 3-4 defa taze haz›rlanm›fl 1 kupa çay ö¤ünler aras›nda içilir. Çok nadirde olsa droglar yan›nda suda çözünen inorganik veya organik maddeler de çay reçetelerine dahil edilebilir. Bunlar önce suda, çözülür ve çay›n bileflimindeki baz› droglar›n üzerine püskürtülür ve droglar 30-40°C’de kurutulur. Bu amaçla, ifllemle bileflimleri etkilenmeyecek droglar kullan›l›r. Lakzatif çay (Species laxantes) [ÖAB] Sinameki yapra¤› (Sennae folium) 50 k (Sambuci flos) 20 k Mürver çiçe¤i Papatya çiçe¤i (Matricariae flos) 5k Rezene (dövüimüfl) (Foeniculi fructus) 15 k Potasyum sodyum tartarat 6k Tartarik asit 4k Kullan›m amac›: kab›zl›k durumlar›nda Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çay üzerine 150 ml kadar kaynar su dökülür, a¤z› kapat›l›p, 10 dakika kadar bekletilir ve süzülür. Günde birkaç kez içilir.
219
220
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Özet
N A M A Ç
1
N AM A Ç
2
Bitkisel çaylar› tan›mlayabileceksiniz. Bitkilerle tedavinin en yayg›n uygulama yollar›ndan birisi olan bitkisel çaylar (t›bbi çaylar), günlük rahats›zl›klar olarak de¤erlendirilen flikayetlerin iyilefltirilmesinde tedavi edici de¤ere sahip etkin madde içeren bitki veya bitki k›s›mlar›ndan, tek veya birkaç drog ile belirli kurallara göre haz›rlanan sulu preparatlard›r. Bitkisel çaylar›n haz›rlanmas›nda dikkat edilecek hususlar› aç›klayabileceksiniz. Uygun flekil ve uygun zamanda toplanan bitkilerden terapötik aç›dan en iyi flekilde faydalanabilmek için bitkisel çay numuneleri mutlaka eczac› kontrolünde farmakopelerde belirtilen kurallara uyularak saf ve kontamine olmam›fl bitkisel materyal kullan›larak eczanede haz›rlanmal›, tüketiciye, çay hakk›nda bilgi verilerek, eczanede sunulmal›d›r. Aksi takdirde yanl›fl içerik ve kullan›m nedeniyle insan sa¤l›¤› için tehlikeye at›lm›fl olacakt›r. Bitkisel çaylar›n haz›rlan›fl flekillerine göre (mono ve kar›fl›m çaylar) ve sunufl flekillerine göre (poflet, paket ve çözünür çaylar) farkl› tipleri bulunmaktad›r. Farmakopelerde basit çay haz›rlama yöntemleri infüzyon, dekoksiyon ve maserasyon olarak belirtilmektedir. Kullan›lan bitkisel materyal ve etkin maddenin özelli¤ine göre uygun bir haz›rlama yöntemi seçilmesi hedeflenen terapötik aktivitenin baflar›ya ulaflmas›n› artt›r›r.
N A M A Ç
3
Bitkisel çaylar›n kullan›m alanlar›n› aç›klayabileceksiniz. Haz›rlanmalar› kolay oldu¤u için, dünyada bitkilerin çay formunda tedavide kullan›mlar› oldukça yayg›nd›r. Bitkisel çaylar›n en çok kullan›ld›¤› alanlar; solunum yolu enfeksiyonlar›, gribal enfeksiyonlar, sinir sistemi hastal›klar›, romatizmal flikayetler, sindirim sistemi hastal›klar›, üriner sistem rahats›zl›klar›, kad›n hastal›klar›, kalp ve dolafl›m sistemi rahats›zl›lar›, cilt hastal›klar› ile zay›flama problemleri fleklinde say›labilir.
8. Ünite - Bitkisel Çaylar
221
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel çaylar›n tedavi amaçl› kullan›m alanlar›ndan biri de¤ildir? a. Gribal enfeksiyonlar b. Sinir sistemi hastal›klar› c. Çeflitli kanser türleri d. Romatizmal flikayetler e. Üriner sistem rahats›zl›klar› 2. Afla¤›dakilerden hangisi saklama s›ras›nda droglar›n kalitesini etkileyen faktörlerden biri de¤ildir? a. Nem b. Ö¤ütme kab›n›n büyüklü¤ü c. Is› d. Ifl›k e. Su 3. Afla¤›dakilerden hangisi uykusuzluk ve sinirlilik hallerinin tedavisi için kullan›lan droglardan biridir? a. Silybi herba b. Gentianae radix c. Glycyrrhizae radix d. Passiflorae herba e. Centaurii herba 4. Drog üzerine kaynar su ilave edildikten sonra, 5-10 dakika su banyosunda bekletilerek uygulanan çay haz›rlama yöntemine ne ad verilir? a. ‹nfüzyon b. Dekoksiyon c. Partisyon d. Maserasyon e. Konjesyon 5. Afla¤›daki droglardan hangisi öksürük ve so¤uk alg›nl›¤› tedavisi için kullan›lmaz? a. Tiliae flos b. Valeriana radix c. Sambuci flos d. Glycyrrhizae radix e. Althaeae radix 6. Kar›fl›m çaylarda çay›n beklenen etkisinden sorumlu droga ne ad verilir? a. Yard›mc› drog b. Düzeltici drog c. Tamamlay›c› drog d. Temel drog e. Mono drog
7. ‹stenmeyen zararl› maddeler ve mikroorganizmalar›n herhangi bir yolla bitkilere veya g›dalara bulaflmas› olay›na ne ad verilir? a. Süblimasyon b. Kontaminasyon c. Granülasyon d. Dejenarasyon e. Maserasyon 8. Bitkisel çay kar›fl›mlar›na giren meyve ve tohumlar la ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Kullanmadan veya paketlemeden hemen önce suda bekletilirler. b. Kullanmadan veya paketlemeden hemen önce ince homojenize edilirler. c. Kullanmadan veya paketlemeden hemen önce ince toz edilirler. d. Kullanmadan veya paketlemeden hemen önce parçalanmadan kullan›l›rlar. e. Kullanmadan veya paketlemeden hemen önce ezilirler. 9. Droglar›n s›v› haldeki ekstrelerinin bir tafl›y›c› materyal üzerine püskürtüldükten sonra ›s› tatbik edilerek kurutulmas› ve granüller haline getirilmesi fleklinde haz›rlanan çay flekli afla¤›dakilerden hangisidir? a. Püskürtmeli kurutulmufl çay b. ‹nstant çay c. Kar›fl›m çay d. Mono çay e. Granüle çay 10. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel çay haz›rlarken dikkat edilmesi gereken konulardan biri de¤ildir? a. Haz›rlama s›ras›nda kullan›lan kap b. Dro¤un ö¤ütme derecesi c. Haz›rlama yöntemi d. Haz›rlama s›ras›nda uygulanan s›cakl›k e. Drog-s›v› oran›
222
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c
2. b
3. d
4. a 5. b
6. d 7. b 8. e 9. e 10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çaylar›n Kullan›ld›¤› Rahats›zl›klar” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çay droglar›n›n depolanma ve paketlenmesi” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çaylar›n Kullan›ld›¤› Rahats›zl›klar” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çay Haz›rlama” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çaylar›n Kullan›ld›¤› Rahats›zl›klar” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çay çeflitleri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Droglarda Kontaminasyon” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Drogun Ö¤ütme Derecesi” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çaylar›n Sunufl fiekilleri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çaylar›n Haz›rlanmas›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Ülkemizde insanlar e¤itimsiz ve uzman olmayan kiflilerden ald›klar› ço¤u sa¤l›ks›z droglardan ve kontrolsüz flekilde haz›rlanm›fl bitki kar›fl›mlar›n› çay olarak kullanmaktad›rlar. Bunun sonucu olarak yanl›fl içerik ve kullan›m nedeniyle insan sa¤l›¤› tehlikeye düflece¤inden bitkisel çaylar›n eczanede haz›rlanmas› ve eczac› kontrolünde kullan›lmas› gerekir. S›ra Sizde 2 Haz›rlama yönteminin seçimi bitkisel çay çözeltisine geçecek etken maddeler bak›m›ndan önemlidir. S›ra Sizde 3 Bitkisel çay haz›rlarken, drog/s›v› oran› (tek doz için), dro¤un toz edilme derecesi ve çay haz›rlama yöntemi (s›cakl›k, süre) dikkate al›nmas› gereken en önemli konulard›r.
S›ra Sizde 4 ‹nfüzyon, dekoksiyon ve maserasyon. Ayr›nt› için Bitkisel çay haz›rlama yöntemleri bölümüne bak›n›z. S›ra Sizde 5 Türkiye’de da¤çay› olarak bilinen Sideritis, Stachys ve Phlomis (Lamiaceae) türleri gaz söktürücü, karminatif ve midevi olarak yayg›n biçimde kullan›lmaktad›r. Ayr›ca, Türkiye’de kekik olarak kullan›lan cinslerden Origanum (O. onites, O. vulgare ssp. hirtum, O. majorana, O. minutiflorum ) baflta olmak üzere, Thymbra (T. Spicata), Satureja (S. cuneifolia, S. hortensis), Coridothymus (C. capitatus) ve Thymus (T. longicaulis, T. eigii, T. sipyleus,T. sibthorpii) türleri halk aras›nda midevi ve karminatif olarak infüzyonlar› haz›rlanmak suretiyle kullan›la gelmektedir. S›ra Sizde 6 Bitkisel ilaçlarla tedavi olanaklar› a¤›r kalp yetmezli¤i, tümörler, enfeksiyon hastal›klar›, fleker hastal›¤› gibi ciddi hastal›klar›n kullan›m›nda s›n›rl›d›r. Asl›nda bitkisel droglar san›ld›¤›n›n aksine masum birer ilaç de¤ildir Özellikle bunlar›n baz› t›bbi ilaçlarla ters etkileflim yapt›¤›n›n da unutulmamas› gerekir. Yanl›fl ilaç kullan›m› nas›l komplikasyonlara ve istenmeyen durumlar›n oluflmas›na yol açabiliyorsa, yanl›fl bitki yada bitkisel ürün kullan›m› da benzer istenmeyen sonuçlar› do¤urabilir.
8. Ünite - Bitkisel Çaylar
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Baytop, T., (1999). Türkiyede Bitkilerle Tedavi, Geçmiflte ve Bugün, (‹laveli 2. bask›) Nobel T›p Kitabevleri, ‹stanbul. European Pharmacopoeia (1997) 3rd ed. Council of Europe, 67075 Strasbourg Cedex, France. Gaedcke, F. Steinhoff, B. ve Blasius, H. (2003). Herbal Medicinal Products, GmbH Scientific Publishers, Germany. Gruenwald,J., Brendler, T., Jaenicke, C. (2004). PDR for Herbal Medicines, 3. ed., Thomson PDR, USA. Mars, B. (2006). Healing Herbal Teas: A Complete Guide to Making Delicious, Healthful Beverages, Basic Health Publications, Inc. USA. Meriçli, F. ( 2007)’’ Bitkilerle tedavide ilk ad›m: t›bbi çaylar’’ Fitomed, Say›:1, s. 44-46 . Meriçli, F.(2009)’’So¤uk alg›nl›¤› ve Gripal rahats›zl›klarda destekleyici t›bbi çaylar’’ Fitomed, Say›:7, s. 53-54. Türk Farmakopesi I : Avrupa Farmakopesi adaptasyonu (2004) T. C. Sa¤l›k Bakanl›¤› ‹laç ve Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ü, Gökçe Ofset, Ankara. Wichtl M (2004). Herbal drugs and phytopharmaceuticals :A handbook for practice on a scientific basis, Medpharm Scientific Publishers, Stutgart.
223
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIM ALANLARI VE ET‹⁄‹
9 Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Tamamlay›c› tedavi sistemlerini genel olarak tan›mlayabilecek, Tamamlay›c› tedavi sistemlerinde kullan›lan bitkileri tan›mlayabilecek, Çeflitli tamamlay›c› tedavi sistemlerini sorgulayabilecek, Modern ve tamamlay›c› tedavi sistemlerini karfl›laflt›rabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • •
Tamamlay›c› tedavi Uçucu ya¤lar Plasebo etki Yin ve yang Akupunktur
• • • •
Akupresur Yan etki Toksik etki Etkin madde
‹çerik Haritas›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Tamamlay›c› Tedavi Sistemleri ve Kullan›lan Bitkiler
• G‹R‹fi • TAMAMLAYICI TEDAV‹ S‹STEMLER‹NDE B‹TK‹LER‹N YER‹ VE ÖNEM‹ • GELENEKSEL Ç‹N TEDAV‹ S‹STEM‹ • YUNAN‹ TEDAV‹ S‹STEM‹ • AYURVEDA • HOMEOPAT‹ • AROMATERAP‹ • F‹TOTERAP‹
Tamamlay›c› Tedavi Sistemleri ve Kullan›lan Bitkiler G‹R‹fi Günümüzde “Alternatif Tedavi”, “Tamamlay›c› Tedavi”, “Bütünleyici” ya da “Destekleyici Tedavi” gibi isimlerle an›lan ço¤unlukla hastal›klar›n tedavisinde, Modern T›p (Bat› Tarz› T›p) uygulamalar›n›n çözüm olmad›¤›n›n düflünüldü¤ü durumlarda baflvurulan bu yöntemlere ilgi her geçen gün artmaktad›r. Bu tip yöntemlerin genellikle “Alternatif Tedavi” olarak yo¤un bir flekilde kullan›lmas› baz› yanl›fl anlafl›lmalara neden olmaktad›r. Çünkü alternatif kelimesi kullan›m itibariyle “seçenek”, “bir fleyin yerine geçebilen” anlamlar›na gelmekte ve bu flekilde modern tedaviler yerine kullan›lan yöntemler olarak anlafl›l›p de¤erlendirilmektedir. Oysa ki günümüzde Alternatif Tedavilerin uygulanmas›ndaki as›l anlay›fl, e¤er bu yöntemler tercih edilecekse Modern T›p ile birlikte, Modern T›p uygulamalar›ndan vazgeçilmeksizin ve onun etkisini azaltmadan hastan›n durumunu iyilefltirmek yönünde olmal›d›r. Tamamlay›c› Tedavide kullan›lan yöntemlerin hepsi bugün için Modern T›p taraf›ndan tamam›yla kabul edilmifl, bilimselli¤i tam olarak ispatlanm›fl yöntemler de¤ildir. Baz› yöntemler için hastal›¤› iyilefltirdi¤ine dair kesin bilimsel veriler yoktur. Hatta baz› yöntemlerin tamam›yla yan›lt›c› olduklar› düflünülmektedir. Bu nedenle Tamamlay›c› Tedavinin, uygulanan as›l tedaviye yard›mc› olmak üzere yap›ld›¤› ve hiçbir flekilde esas tedavinin yeri alamayaca¤› veya alternatif olamayaca¤› hususuna dikkat edilmelidir. Bu tip tedavilerin tercih edilmesindeki önemli etkenler flu flekilde özetlenebilir; • Hastane, sa¤l›k personeli gibi modern tedavi uygulama imkânlar›n›n olmamas›. • Bu tip imkânlar olmas›na ra¤men do¤al olan›n her zaman daha güvenli ve daha iyi oldu¤u fleklindeki kan›dan dolay› modern tedavi uygulamalar›n›n tercih edilmemesi. • ‹laçlar›n birtak›m yan etkilerinin ortaya ç›kmas› ve pahal› olmalar›. • Baz› durumlarda ek olarak uygulanan bu tip tedavilerin as›l tedaviye destek sa¤layaca¤›n›n düflünülmesi. • Baz› hastal›klar›n tedavisinde modern tedavi yöntemlerinin çözüm olmamas› durumunda bu tip tedavilerin tek çare olarak görülmesi. Genel olarak, alternatif tedavilerde öncelikli amaç hastal›klardan korunmakt›r. Bunun yan› s›ra hastal›klar›n iyilefltirilmesi ve yaflam kalitesini art›rmak amac›yla da bu tip tedaviler uygulanmaktad›r.
226
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
TAMAMLAYICI TEDAV‹ S‹STEMLER‹NDE B‹TK‹LER‹N YER‹ VE ÖNEM‹ Günümüzde pek çok bitki so¤uk alg›nl›¤›ndan depresyona kadar çeflitli hastal›klar›n tedavisinde kimi zaman tek bafl›na kimi zamanda modern tedavilere destek olarak yo¤un bir flekilde kullan›lmaktad›r. Bitkilerin tedavi amaçl› kullan›fllar› insanl›k tarihi kadar eskidir. Bafllang›çta insanlar›n bitkileri tedavi amac›yla kullan›fllar› daha çok gözleme dayal› ve de deneme-yan›lma yoluyla olmufltur. Daha sonralar› kimya ve farmakoloji gibi bilim dallar›n›n geliflmesiyle bu durum yerini bilimsel temellere dayal› kullan›mlara b›rakm›flt›r. Günümüzde kullan›lan sentetik ilaçlar›n yan› s›ra bir k›s›m ilaç ya do¤rudan ya da dolayl› olarak bitkilerden elde edilen etken maddeler model al›narak üretilmektedir.
GELENEKSEL Ç‹N TEDAV‹ S‹STEM‹ Geleneksel Çin Tedavi Sistemi, uzun y›llar boyunca sadece Çin halk› taraf›ndan de¤il yan› s›ra Japonya, Kore, Tayland gibi yak›n bölgelerde de uygulanan, vücudun direncinin ve savunma gücünün artt›r›lmas› yoluyla hastal›klardan korunmay› amaçlayan bir tedavi sistemidir. Yin ve Yang kavramlar› somut kavramlar olmamakla birlikte Çin halk› taraf›ndan birbirine karfl›t prensipleri ifade etmek için kullan›lmaktad›r. Çinliler çevrelerindeki her fleyi Yin ya da Yang olarak s›n›fland›rd›klar› gibi vücudun farkl› özellik ve fonksiyonlar›n› da Yin ve Yang olarak tan›mlam›fllard›r. Örne¤in, vücudun üst k›sm› Yang iken alt k›sm› Yin’dir. Di¤er taraftan vücudun d›fl yüzeyi Yang, iç k›sm› ise Yin’dir. Yin ve Yang birbirine karfl›t kavramlar olmas›na karfl›l›k Yin olmadan Yang, Yang olmadan da Yin olamaz. Çinliler hastal›klar›n ortaya ç›kmas› ve geliflmesindeki etken olarak, Yin ve Yang aras›ndaki dengenin bozulmas›n› görmektedirler. Di¤er bir ifade ile, Yin ve Yang enerjilerinin denge halinde olmas› durumunda sa¤l›¤›n korunabilece¤i, aksi halde hastal›lar›n ortaya ç›kaca¤› görüflündedirler. Geleneksel Çin t›bb›na göre evren befl elementten oluflmufltur. Bunlar; • Odun • Atefl • Toprak • Maden • Su Bu befl element, Geleneksel Çin t›bb›nda insan vücudundaki fizyolojik ve patolojik iliflkileri aç›klanmak için de kullan›lmaktad›r. Bu befl element aras›nda birbirini destekleme ve birbirini engelleme yönünde bir iliflkinin oldu¤u kabul edilmektedir. Geleneksel Çin t›bb›nda, hastal›ktan ziyade hasta ön plandad›r ve as›l olan hastal›klardan korunmakt›r. Hastal›klar›n teflhisinde flu parametreler önemli rol oynar; • Gözlem; özellikle yüz, cilt, dil önemlidir. • Dinleme; solunum ve ses önemlidir. • Sorgulama; beslenme, uyku düzeni sorgulan›r. • Muayene; özellikle nab›z önemlidir. Her iki bilekten iç organlar› temsil eden alt› farkl› nab›z al›n›r. Nab›z derinli¤i, h›z›, kuvveti de¤erlendirilir. Geleneksel Çin tedavi sisteminde, bitkiler önemli bir yere sahiptir. Hastal›k tipine göre uygun bitkiyi veya bitki kar›fl›m›n› kullanarak Yin/Yang dengesinin düzenlenmesi amaçlan›r. Çin tedavi sisteminde kullan›lan bitkilerden baz›lar› ve kullan›m amaçlar› Tablo 9.1’de verilmifltir.
227
9. Ünite - Tamamlay›c› Tedavi Sistemleri ve Kullan›lan Bitkiler
Bitkinin Latince Ad›
Bitkinin Türkçe Ad›
Kullan›m Amac›
Achillea millefolium
Civan perçemi
Antibakteriyal, menopoz ve kar›n a¤r›lar›nda
Agastache rugosa
-
Sindirim uyar›c›, antiemetik
Amomum cardamomum
-
Ekspektoran, antiemetik, sindirim uyar›c›
Anethum graveolens
Dere otu
Gaz söktürücü, stimulan
Angelica dahurica
-
Diaforetik, antiseptik, analjezik
Angelica sinensis
-
Tonik, laksatif
Apium graveolens
Kereviz
Hipertansiyon tedavisinde
Artemisia annua
Kabe süpürgesi
Antimalaryal etkili
Asparagus cochinensis
-
Tonik, ekspektoran
Camelia sinensis
Çay
Antienflamatuvar, koloretik
Capsella bursa-pastoris
Çoban çantas›
Hemostatik, antihipertansif
Carthamus tinctorius
Aspir
Kan dolafl›m›n› düzenleyici, analjezik
Centella asiatica
Yara otu
Antibakteriyel, antipiretik, diüretik
Chaenomeles sinensis
-
Spazmolitik, diüretik
Cimicifuga foetida
Kara kohofl
Diaforetik
Cinnamomum camphora
Kafur a¤ac›
Sinir sistemi uyar›c›s›
Citrus tangerina
-
Karminatif, ekspektoran
Codonopsis pilosula
-
Tonik
Coptis chinensis
-
Hazm› kolaylaflt›r›c›, sedatif, koleretik
Elettaria cardamomum
Kakule
Karminatif, midevi, emenagog
Ephedra sinica
-
Diaforetik, diüretik, ast›ma karfl›
Eugenia caryophyllata
Karanfil
Antiemetik, midevi
Ferula assa-foetida
fieytanotu
Anthelmentik
Forsythia suspensa
-
Antipiretik, idrar yollar› antisepti¤i, antienflamatuvar
Gardenia jasminoides
Gardenya
Febrifuj, sedatif, koleretik
Gentiana scabra
-
Hazm› kolaylaflt›r›c›, koleretik, idrar yollar› antisepti¤i
Glycine max, G. soja
Soya
Fitoöstrojenik
Hedera helix
Duvar sarmafl›¤›
So¤uk alg›nl›¤›nda, bafl a¤r›s›n› giderici, emenagog
Ligusticum sinense
-
Diaforetik, antiromatizmal
Lonicera japonica
Japon han›melisi
Antipiretik
Lycium chinense
-
Tonik, ast›m ve tüberkuloza karfl›
Oenothera biennis
-
Kolestrol düflürücü
Paeonia suffruticosa
fiakay›k
Antipiretik
Panax ginseng
Ginseng
Uyar›c›, tonik, ekspektoran
Papaver somniferum
Afyon
Antitusif, antispazmotik, analjezik, astrenjan, narkotik
Tablo 9.1 Çin Tedavi Sisteminde kullan›lan baz› bitkiler.
228
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Tablo 9.1 Devam›
Podophyllum peltatum
-
Antitümör
Poria cocos
-
Sedatif, diüretik
Pueraria pseudohirsuta
-
Diaforetik, analjezik, febrifuj
Rheum palmatum
Ravent
Laksatif, koleretik
Schisandra chinensis
-
Antitussif
Silybum marianum
Deve dikeni
Karaci¤er koruyucu
Sophora flavescens
-
Hazm› kolaylaflt›r›c›, koleretik, diüretik, antipiretik
Taraxacum mongolicum
-
Antipiretik, koleretik
Tussilago farfara
Öksürük otu
Antitusif, ekspektoran, ast›ma karfl›
Zingiber officinale
Zencefil
Diaforetik, antiemetik, ekspektoran
Zizyphus jujuba
Hünnap
Tonik, sedatif, midevi
fiekil 9.1 Yin ve Yang sembolü.
Siyah Yin’i, Beyaz Yang’› simgeler. Do¤adaki enerji hareketinin süreklili¤ini göstermektedir.
Geleneksel Çin tedavi sisteminde akupunkturun önemli bir yeri vard›r. Çin t›bb›nda 4000 y›ldan beri uygulanan bir baflka teknik ise, Akupresur’dur. Akupresur, vücuttaki belli baz› noktalara eller yard›m›yla bas›nç uygulanarak enerji kanallar›n›n düzgün çal›flmas›n› sa¤layan bir tedavi yöntemidir.
Akupunktur Akupunktur, Latince bir kelime olup acus (i¤ne), ve punctura (delmek) kelimelerinden oluflmufl k›saca i¤ne ile delmek anlam›na gelmektedir. A¤r› ve hastal›¤a neden olan fonksiyon bozukluklar›n› ortadan kald›rmak için deri üzerindeki belirli noktalara, alt›n, gümüfl, paslanmaz çelik gibi materyallerden yap›lm›fl çok ince i¤nelerin bat›r›lmas› ile yap›lan bir tedavi fleklidir. Çin t›bb›na göre “Chi” ad› verilen yaflam enerjisinin insan vücudunda meridyen denilen kanallarda dolaflt›¤› kabul edilmektedir. Akupunktur yöntemi ile, enerjinin bu kanallarda dolafl›m›nda oluflan engeller ortadan kald›r›larak dengenin sa¤lanmas› ve bu flekilde hastal›klar›n önlenmesi amaçlan›r. Yine Çin t›bb›na göre enerji kanallar› üzerinde vücuttaki yaflam enerjisini harekete geçiren “Akupunktur noktalar›” denilen belli uyar› noktalar› vard›r. Hastal›k halinde bu noktalar›n uygun tekniklerle uyar›lmas› ile vücuttaki bozulmufl enerji ak›fl› normale döner ve hastal›k durumu ortadan kalkar. Bu flekilde d›flar›dan herhangi bir ilaç verilmeksizin vücut kendi gücüyle hastal›¤›n üstesinden gelir. Bu haliyle akupunktur organizman›n kendi kendini tedavi etti¤i, uygun kurallar çerçevesinde ve uzman kifliler taraf›ndan uyguland›¤› takdirde zarars›z ve yan etkisiz bir tedavi yöntemi olarak kabul edilmektedir. Akupunktur’un olabilecek tek yan etkisi kullan›lan i¤nelerin yeterli derecede steril olmamas› halinde hastan›n enfeksiyon kapma riskidir. Günümüzde bunun engellenebilmesi için tek kullan›ml›k i¤neler tercih edilmektedir. Akupunktur, hastal›k belirtilerinden ziyade hastal›¤›n nedeninin ortadan kald›r›lmas›na yönelik bir tedavi fleklidir.
9. Ünite - Tamamlay›c› Tedavi Sistemleri ve Kullan›lan Bitkiler
Akupunktur’a göre insan vücudunda bafll›ca s›rt, boyun, el ve kulakta olmak üzere bin kadar Akupunktur noktas› vard›r. Pek çok hastal›kla iliflki olarak en fazla uyar› noktalar›n›n el ve kulakta bulundu¤u kabul edilmektedir. Önemli olan, do¤ru bir teflhisle hangi noktan›n uyar›laca¤›d›r. Bu nedenle konunun e¤itimini alm›fl uzman kifliler taraf›ndan uygulama yap›lmas› gerekmektedir. Kulaktaki Akupunktur noktalar› tedavinin yan› s›ra teflhis amaçl› da kullan›lmaktad›r. Akupunktur özellikle analjezi (a¤r› kesici) ve anastezi amaçl› olarak bunlar›n yan› s›ra sigara, alkol, uyuflturucu gibi çeflitli madde ba¤›ml›l›klar›nda, obezite (fliflmanl›k) tedavisinde kullan›lmaktad›r. Akupunktur tedavisinde, Akupunktur noktalar›na i¤nelerin bat›r›lmas›yla bafllayan lokal, hücresel uyar›lar sinirler yoluyla beyne buradan da ilgili organlara iletilir. Bu s›rada vücutta birtak›m kimyasal maddeler, hormonlar ya da enzimler salg›lan›r veya inhibe olur ve bu flekilde d›flar›dan herhangi bir ilaç vermeksizin hücresel de¤ifliklikler meydana gelir. Tedavide uygulanan seanslar›n süresi ve say›s› hastal›k tipine ve hastaya göre de¤iflebilmektedir. Akupunktur’un ayr›ca veteriner hekimlikte de kullan›m› söz konusudur. Akupunktur noktalar›n›n uyar›lmas› sadece i¤neler yoluyla olmamaktad›r. Lazer ›fl›nlar› ile, i¤nelere elektrik ak›m› vermek veya akupunktur noktalar›n›n ›s› ile uyar›lmas› yollar›yla da olmaktad›r. Lazer akupunkturu i¤nenin ac›taca¤› korkusundan dolay› özellikle çocuklar›n tedavisinde tercih edilmektedir. Akupunktur tedavisinde kullan›lan i¤neler, ilaç enjeksiyonunda kullan›lan i¤nelerden çok daha incedir. Bu nedenle bat›r›ld›¤›nda ac› oluflturmazlar. Akupunktur, Çin’de yaklafl›k 5000 y›ld›r uygulanmaktad›r. Günümüzde ise Çin’de Akupunktur uygulayan yaklafl›k 600 bin doktor oldu¤u bildirilmektedir. Çin’de Akupunktur ve Modern T›p olarak tan›mlanan Bat› Tarz› T›p birbirinin tamamlay›c›s› olarak bir arada kullan›lmaktad›r. Pek çok ülkede Akupunktur resmi bir tedavi yöntemi olarak kabul edilmektedir. Baz› Avrupa ülkelerinde Akupunktur tedavi ücretleri sa¤l›k sigortalar› taraf›ndan karfl›lanmaktad›r. Ülkemizde de Akupunktur h›zl› bir flekilde yayg›nlaflmaktad›r. Sa¤l›k Bakanl›¤› 1991 y›l›nda Akupunktur’u bilimsel bir tedavi yöntemi olarak kabul etmifltir. 2002 y›l›nda ise Akupunktur yönetmeli¤i oluflturularak son fleklini alm›flt›r. fiuan ülkemizde mevcut yönetmeli¤e göre, belli kurallara ba¤l› olmak flart› ile, yeterli görülen kifli yada merkezler taraf›ndan Akupunktur yasal bir tedavi olarak uygulanmaktad›r. Buna karfl›l›k baz› görüfller, Akupunktur tedavisinin telkin tedavisinden daha fazla bir önem tafl›mad›¤› ve etkili bir tedavi olmad›¤› yönündedir.
YUNAN‹ TEDAV‹ S‹STEM‹ Yunani tedavi sistemi, Unani T›p ya da Avrupal›lar taraf›ndan Greko-Arap T›bb› olarak da isimlendirilmektedir. Eski Anadolu’da do¤mufl olmas›na ra¤men M›s›r, Afrika ve Fars (‹ran) t›bb›ndan etkilenmifltir. Bu t›p sisteminde mizaç ve “humours” olarak tan›mlanan vücut s›v›lar› büyük önem tafl›maktad›r. Yunani t›p, hastal›klar›n tedavisinden ziyade hastal›klardan korunmay› ve vücudun direncinin artt›r›lmas›n› esas al›r. Çünkü hastal›¤a yakaland›ktan sonra tedavi hem daha zor hem daha masrafl›d›r. Bu nedenle tedavi amaçl› olarak, baflta bitkiler olmak üzere alt›n, gümüfl, kalay, kurflun, civa, arsenik gibi metallerin yan› s›ra hayvan organ ya da salg›lar› kullan›lmaktad›r. Yunani T›p Sistemi, bugün halen Hindistan ve Pakistan’da özellikle müslümanlar›n yerleflim bölgelerinde yayg›n bir flekilde uygulanmaktad›r.
229
230
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Yunani T›p Sisteminde tedavi yapan kiflilere “Hekim” ad› verilir. Hekim tedavilerinde kiflilerin geçmiflini, dini inançlar›n›, duygular›n› dikkate alarak kifliyi bulundu¤u ortam ile bir bütün olarak de¤erlendirir. Hastal›¤›n nedenini söyler ve uygun tedavi ile ilgili olarak tavsiyelerde bulunur. Tedavi genellikle birtak›m t›bbi bitkilerin ve minerallerin kullan›m›n› içerir. Baz› durumlarda ise, diyet, uyku al›flkanl›klar› gibi yaflam tarz›nda da de¤ifliklikler tavsiye edebilir. Yunani tedavi sisteminde kullan›lan baz› bitkiler Tablo 9.2’de verilmifltir. Yunani T›p Sistemine göre vücut dört farkl› s›v›dan ve yedi prensipten olufltu¤u kabul edilmektedir. S›v›lar; • Kan • Balgam • Sar› safra • Siyah safrad›r. Prensipler ise; 1. Arkan (elementler)- temel elemanlar› içerir 2. Mizaj- davran›fl biçimi, karakter, mizaç anlam›ndad›r 3. Akhlat- vücut s›valar›n› ifade eder 4. A’da- organlar› ifade eder 5. Ruh- can, hayat kayna¤› anlam›ndad›r 6. Kuvva- vücut kuvveti anlam›ndad›r 7. Af’al- bedensel fonksiyonlar Bu yedi çal›flma prensibi birbirini tamamlar. Bu prensiplerden mizaç özellikle hastal›klar›n teflhis ve tedavisinde önemli bir yer tutmaktad›r. ‹laçlar mizaca göre, kifliye özel olarak haz›rlan›r.
AYURVEDA Sanskritçe bir kelime olan Ayurveda (Ayur: hayat, yaflam, Veda: bilgi veya bilim) “Hayat Bilimi”, “Yaflam Bilgisi” anlam›na gelmektedir. Ayurveda tedavi sisteminin kökeni Hindistan’da 5000 y›l öncesine dayanmaktad›r. Bu tedavi sisteminin amac›; kifliyi hastal›klardan korumak, iyilefltirmek, yaflam süresi ve kalitesini artt›rmak fleklinde özetlenebilir. Tedavi di¤er destekleyici tedavi sistemlerinde oldu¤u gibi hastal›klar›n iyilefltirilmesinden ziyade, hastal›¤a neden olan etkenlerin ortadan kald›r›lmas›na yöneliktir. Ayurveda’ya göre evrende bulunan her fley befl temel elementten oluflmaktad›r. Bunlar; • Uzay (Boflluk) • Hava • Atefl • Su • Toprak Sa¤l›k; bu befl elementtin vücutta tamamen dengede oldu¤u bir durumdur. Bu elementler aras›nda dengenin bozulmas›yla hastal›klar›n ortaya ç›kt›¤› kabul edilir. Ayurveda’ya göre insan vücudu ise dosha, dhatu, mala olmak üzere üç temel elementten oluflmufltur. • Dosha; vücudun fizyolojik ve biyokimyasal fonksiyonlar›n› düzenler. • Dhatu; vücut dokular›n› ifade eder. • Mala; vücudun taraf›ndan at›lan boflalt›m ürünlerini (ör. d›flk›, idrar, ter) ifade eder.
9. Ünite - Tamamlay›c› Tedavi Sistemleri ve Kullan›lan Bitkiler
231
Dosha’lar›n insan fizyolojisindeki tüm fonksiyonlar› kontrol edip düzenledi¤i kabul edilir. Vatta, pitta, kapha olmak üzere üç tip dosha vard›r. Bu üç dosha da evreni oluflturan elementlerin özelliklerini tafl›r ve her dosha’n›n öncelikli olarak belirli bölgeleri etkilemesi söz konusudur. • Vatta; boflluk ve hava elementlerinden, • Pitta; atefl ve su elementlerinden, • Kapha’n›n ise; su ve toprak elementlerinden olufltu¤u kabul edilmektedir. Her hastal›k vata, pitta ve kapha yap›s›ndaki kiflilerde farkl› belirtilerle ortaya ç›kar. Bu nedenle uygulanan tedavi vücut tipine göre fakl›l›k gösterir. Birisine iyi gelen ve ilaç olarak kullan›lan bir ürün bir baflkas› için herhangi yarar sa¤lamad›¤› gibi zararl› bile olabilmektedir. Ayurveda sistemine göre, doshalar aras›nda bozulan dengenin yeniden sa¤lanmas›, sa¤l›kl› beslenme, yaflam tarz›n›n iyilefltirilmesi bitkisel desteklerle mümkün olabilmektedir. Ayurveda tedavi sisteminde kullan›lan baz› bitkiler Tablo 9.2’de verilmifltir. Ayr›ca, kusturma, lavman, kan ak›tma gibi yöntemlerle toksinlerin vücuttan uzaklaflt›r›lmas› sa¤lanmaktad›r. Bunlar›n yan› s›ra, stresten korunmak ve olumsuz düflüncelerin zihinden uzaklaflt›r›lmas› da tedavi aç›s›ndan önemlidir. Tedavide, hastal›k belirtilerinin ortadan kald›r›lmas› yerine tüm vücut dengesinin sa¤lanmas› amaçlanmaktad›r. Ayurveda sisteminde tedavi yapan kiflilere Vaid denmektedir. Vaid öncelikli olarak hastal›k durumunda bozulan dengede vata, pitta ve kapha prensiplerinden hangisinin ne derecede etkili oldu¤unu inceler ve buna göre teflhisini koyar. Teflhiste nab›z kontrolü önemli bir aflamay› oluflturmaktad›r. Ayr›ca, dil, göz, yüz, dudak, idrar, d›flk› ve t›rnaklar›n incelenmesi teflhiste yard›mc› olurlar. Hindistan’da, bir t›p bilimi olarak kabul edilen Ayurveda, birçok hastane ve klinikte bat› tarz› t›p ile birlikte uygulanmakta ve Ayurveda uzman› olabilmek için, uzun bir e¤itim program›n›n baflar›yla tamamlanmas› gerekmektedir. Ayurveda, günümüzde Dünya Sa¤l›k Örgütü (WHO) taraf›ndan, etkili ve geleneksel bir t›p bilimi olarak kabul edilmektedir. Bitkinin Latince Ad›
Bitkinin Türkçe Ad›
Kullan›m Amac›
Acorus calamus
Azake¤iri
Tonik, dizanteri, difl a¤r›s›nda
Amaranthus caudatus
-
Astrenjan, diüretik
Arctium lappa
-
Antidiyabetik
Areca catechu
Arek cevizi, felfelek cevizi, betel cevizi
Dizanteri, kolera
Artemisia absinthium
Pelin otu
Tonik, anthelmentik
Berberis aristata Beta vulgaris
Tonik, astrenjan, febrifuj, laksatif fieker pancar›
Diyaforetik
Tablo 9.2 Yunani ve Ayurveda Tedavi Sistemlerinde kullan›lan baz› bitkiler.
232 Tablo 9.2 Devam›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Capparis spinosa
Kapari
Tonik, diüretik, analjezik
Carica papaya
Papaya
Antibakteriyel, diüretik, anthelmentik
Catharanthus roseus
Rozet çiçe¤i
Antidiyabetik
Centaurea behen
Kavzakökü
Sar›l›k tedavisinde
Coccinia grandis
-
Antidiyabetik
Convolvulus pluricaulis
-
Hipotansif
Corylus avellana
F›nd›k
Tonik, midevi
Cyperus scariosus
-
Mide rahats›zl›klar›nda
Dendranthema indica
-
Midevi, bel so¤uklu¤u tedavisinde
Fumaria indica
-
Laksatif, diyaforetik, diüretik, antidiyabetik, anthelmentik
Juglans regia
Ceviz
Romatizma tedavisinde
Lactuca sativa
Marul
Sedatif, diüretik, antidiyabetik
Lawsonia inermis
K›na
Bafl ve kas a¤r›lar›nda, antibakteriyel
Lithospermum officinale
T›bbi taflkesen otu, inciotu, tavflan dar›s›
Antidiyabetik
Murdannia edulis
-
Tonik, astrenjan, ast›m ve kolik tedavisinde
Nerium oleander
Zakkum
Kardiyotonik, diüretik
Ocimum basilicum
Fesle¤en
Diyaforetik, karminatif, cilt hastal›klar›nda, akci¤er enfeksiyonlar›nda
Onosma hispidum
-
Antidiyabetik
Peganum harmala
Üzerlik
Antispazmotik, hipnotik, emetik, anthelmentik
Phoenix dactylifera
Hurma
Laksatif, ekspektoran
Piper betle
-
Hemostatik, antiseptik
Pistacia vera
Antep f›st›¤›, flamf›st›¤›
Sedatif, tonik
Pisum sativum
Bezelye
Antidiyabetik
Polypodium vulgare
Kaya e¤reltisi
Laksatif, pürgatif, kolagog
Punica granatum
Nar
Diyare tedavisinde
Raphanus sativus
Turp
Diüretik, laksatif, karminatif, ekspektoran
Rhus typhina
-
Antidiyabetik
Ricinus communis
Hint ya¤› bitkisi
Pürgatif, cilt hastal›klar›nda
Smilax china
-
Cilt hastal›klar›nda, frengi, romatizma tedavisinde
Valeriana hardwickii
-
Karminatif, sedatif
Vitex agnus-castus
Hay›t
Stimulan, diüretik
9. Ünite - Tamamlay›c› Tedavi Sistemleri ve Kullan›lan Bitkiler
HOMEOPAT‹ Yunanca, homoios (benzer) ve pathos (hastal›k) kelimelerinden oluflmufl, benzeri benzer ile tedavi prensibine dayal› destekleyici bir tedavi yöntemidir. Homeopati, öncelikli olarak hastal›klar›n ana kayna¤›n› araflt›r›r, hastal›¤a neden olan as›l etkenin ortadan kald›r›lmas› halinde hastal›¤›n vücuttan tamamen uzaklaflaca¤› görüflünü savunur. Amaç, vücudun kendi kendini iyilefltirme gücünün harekete geçirilerek hastal›klar›n üstesinden gelinmesidir. Homeopati’de fiziksel, duygusal ve zihinsel hastal›klar ayr› olarak ele al›nmaz, hasta bir bütün olarak incelenir. Homeopati kavram› ilk kez M.Ö. 400 y›llar›nda Hipokrat taraf›ndan ileri sürülmüflse de bugünkü anlamda uygulamas› bir Alman hekim olan Samuel Hahnemann taraf›ndan yap›lm›flt›r. Hahnemann, t›p fakültesini bitirdikten sonra yeni bir tedavi yöntemi gelifltirmek amac›yla araflt›rmalara bafllam›flt›r. S›tma tedavisinde kullan›lan k›na k›na kabu¤undan haz›rlad›¤› tentürü kendi sa¤l›kl› bünyesinde denedi¤inde yüksek atefl ve titremelerle seyreden s›tma hastal›¤›ndaki belirtilere benzer etkiler gözlemlemifltir. Bu gözlem sonucunda bir madde, sa¤l›kl› kifliye verildi¤inde ne tip etkiler oluflturuyorsa, ayn› etkilerin tedavisi için yine bu maddenin kullan›labilece¤ine dair hipotezini gelifltirmifltir. Bu düflünceden yola ç›karak, gerek kendisi gerekse ailesi üzerinde ayn› benzerlik mant›¤› kapsam›nda çok say›da madde denemifltir. Hahnemann, yine yapt›¤› denemelerde ilac› ne kadar çok seyreltirse etkisinin o oranda artt›¤›n› tespit etmifltir. Friedrick Samuel Hahnemann, 1755 y›l›nda Almanya’n›n Meissen flehrinde do¤mufltur. Dönemin en iyi okullar›nda t›p e¤itimi alm›fl ancak T›p sisteminde uygulanmakta olan yöntemleri onaylamad›¤› için doktorlu¤u b›rakarak, 8 yabanc› dil bilmesi nedeniyle geçimini, ilaç bilgilerini tercüme ederek sa¤lamaya bafllam›flt›r. 1790’da bir gün kinin ile ilgili çeviri yaparken, bu maddeyi kendi üstünde denemeye karar vermifltir. Kinini ald›ktan sonra s›tma hastal›¤›nda görülen semptomlara benzer belirtiler görmüfl, buDr. S.Hahnemann nun bir tesadüf olabilece¤i düflüncesiyle ayn› dene(1755-1843) meyi bir kaç defa tekrarlam›flt›r. Bu denemeyle onun için bir macera bafllam›flt›r ve bu macera 1843’te ölüKaynak: müne kadar sürmüfltür. Elli y›l boyunca 11 çocu¤u, www.farmaciasantantonio.it iki efli ve yak›n çevresinin deste¤i ile 100 farkl› ilac› denemifltir. Ayn› zamanda bir felsefe kitab› olan, Homeopati’nin tedavi prensiplerinin yer ald›¤› bir kitap yazm›flt›r. Kaynak: www.turkiyehomeopati.com
Homeopatik ilaçlar›n haz›rlanmas›nda bitkisel ve hayvansal kaynaklar›n yan›s›ra alt›n, gümüfl, çinko, kalay, demir, kalsiyum, potasyum, magnezyum gibi mineraller, arsenik, civa gibi toksik maddeler bazen de bakteriler, virüsler, hormonlar, ar› zehiri, y›lan zehiri, sa¤lam ve hastal›kl› dokular veya sekresyonlar (irin, balgam gibi) kullan›lmaktad›r. Bunlar belli oranlarda seyreltilerek etkili olabilecek en düflük dozda kifliye uygulanmaktad›r. Homeopatik ilaçlar saf suyla al›nmal›d›r. Homeopati tedavisi s›ras›nda kuvvetli kokulu yiyecek ve maddelerin al›nmamas›, kahve, çay, alkol, sigara gibi maddelerin kullan›m›n›n azalt›lmas› yönünde tavsiyeler yer almaktad›r.
233
234
Plasebo etki: Hastan›n bilgisi olmaks›z›n ilaç yerine ilaç görünümünde ancak etken madde içermeyen baflka bir madde verildi¤i halde hastan›n kendini iyileflmifl olarak hissetmesi durumudur.
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Homeopati’nin ana prensipleri flu flekilde özetlenebilir; • Benzerlik kanunu • Tekli reçete kanunu • Minimum (en düflük) doz kanunu Benzeri benzer ile tedavi etme prensibine en iyi örnek olarak so¤an›n soyulmas› verilebilir. So¤an soyulurken gözlerde ve burunda bir ak›nt› olur. Bu belirtiler ayn› zamanda so¤uk alg›nl›¤›n›n belirtilerine benzemektedir. Bundan yola ç›karak so¤an ekstrelerinin Homeopatik amaçla so¤uk alg›nl›¤›n›n tedavisinde kullan›lmas› düflünülmüfltür. Tek ilaç prensibine göre, ilac›n etkisi baflka bir ilaç ile kar›flmayacak ve saf etki elde edilecektir. Minimum doz kanununa göre ise, homeopatik ilaç haz›rlarken kar›fl›m ya da tek bir ana madde seyreltme ifllemine tabi tutulur. Potentizasyon denilen bu ifllem sonunda zehirli ve zararl› maddeler dahi zarars›z hale getirilip güvenle tedavide kullan›labilmektedir. Homeopatide en yayg›n kullan›lan seyreltme dereceleri; • Ondal›kl› seyreltme; 1 k›s›m ana tentürün 9 k›s›m çözücü ile seyreltilmesi suretiyle haz›rlan›r. D harfi ile sembolize edilir. Ör. D6’lik bir preparat için 1/10’luk seyreltmenin 6 kez tekrarland›¤› ve dolay›s›yla etken maddenin milyonda bir oran›nda seyreltilmifl oldu¤u anlafl›l›r. • Yüzdelikli seyreltme; 1 k›s›m ana tentürün 99 k›s›m çözücü ile seyreltilmesi suretiyle haz›rlan›r. C harfi ile sembolize edilir. Homeopatik ilaç haz›rlanmas›: E¤er ilaç bitkisel materyalden haz›rlanacak ise bitki y›kan›r, parçalan›r, su veya alkol ile ekstre edilir. ‹yice s›k›ld›ktan sonra ana tentür seri olarak seyreltilir ve her seyreltme aflamas›nda fliddetli bir flekilde çalkalan›r. Çalkalama iflleminin ilaca özel bir enerji kazand›rd›¤› düflünülmektedir. Seyreltme ifllemi solüsyonlarda alkolle, haplarda ise toz edilmifl laktoz ile yap›lmaktad›r. Homeopatik ilaçlar›n üretiminin, çeflitli homeopatik farmakopelerde kay›tl› yöntemlere uygun olarak yap›lmas› gerekmektedir. Günümüzde homeopatik ilaçlar›n içindeki maddeler belirli bir seyreltme derecesine kadar analiz teknikleri ile tespit edilebilmektedir. Ancak yüksek potenslere sahip homeopatik ilaçlarda madde art›k tespit edilemeyecek düzeydedir. Bu nedenle pek çok kifli homeopatik tedavinin hiçbir etkisinin olmad›¤›n› ve iyileflmenin plasebo etkisi sebebiyle oldu¤unu savunmaktad›r. Homeopatik ilaç haz›rlanmas›na bir örnek: • Zehirli bir bitki olan Aconitum napellus (Kaplanbo¤an) yumrular› rendelendikten sonra 1 gram› bir flifleye konur ve üzerine 9 ml % 38-70’lik etanol ilave edilir ve günefl görmeyen bir yerde saklan›r. • fiifledeki kar›fl›m iki günde bir çalkalan›r ve 4-6 hafta sonra süzülerek homeopati’de “Aconitum D1” olarak tan›mlanan ana tentür elde edilir. • Bu ana tentür çok zehirli olup asla o flekilde kullan›lmaz. Ana tentürden 1 ml al›narak 9 ml etanol ile kar›flt›r›l›r ve çalkalan›r (çalkalanma ile moleküllerin kar›fl›mda eflit oranda da¤›lmas› sa¤lanm›fl olur). Bu seyreltme sonucunda haz›rlanan tentüre homeopati’de “Aconitum D2” denir. • Aconitum D2 tentüründen yine 1 ml al›narak 9 ml etanol ile kar›flt›r›larak çalkalan›l›rsa “Aconitum D3” tentürü elde edilir. Aconitum’un D4’den daha az seyreltilmifl tentürlerin kullan›lmas› toksik olabilecekleri için sak›ncal›d›r.
235
9. Ünite - Tamamlay›c› Tedavi Sistemleri ve Kullan›lan Bitkiler
Homeopati’de ki üç prensibe ek olarak, bu tedavi kifliye özeldir. Tedavi edilecek olan hastal›k de¤il, hastan›n kendisidir. Bu nedenle hekim öncelikli olarak hastas› ile konuflur, hastan›n geçmifli, flimdiki durumu, yaflam tarz›, al›flkanl›klar›n› k›sacas› zihinsel, duygusal ve fiziksel durumunu inceleyip kifliye özel tedavi fleklini belirler. Homeopatik ilaçlar potentizasyon nedeniyle fizyolojik bir etki oluflturmazlar bunun yan›s›ra çok düflük dozlar nedeniyle yan etkide söz konusu de¤ildir. Do¤ru seçilmifl bir homeopatik ilaç kiflinin vücutta do¤al olarak bulunan savunma mekanizmas›n› harekete geçirmek suretiyle hastal›¤›n iyileflmesine yard›mc› olur. Homeopati, baflta Amerika, ‹ngiltere, Fransa, ‹sviçre, Almanya ve Hindistan olmak üzere birçok ülkede uygulanan, bilimsel olarak geçerli, toksisitesi ve yan etkisi olmayan, vücudun kendi kendini iyilefltirmesine yard›m eden, destekleyici bir tedavi sistemi olarak kabul edilmektedir. Homeopati ayr›ca veteriner hekimlikte de kullan›lmaktad›r. Homeopatide kullan›lan bitkilere ve mineral kaynakl› maddelere baz› örnekler s›ras›yla Tablo 9.3 ve Tablo 9.4’de verilmifltir. Bitkinin Latince Ad›
Bitkinin Türkçe Ad›
Kullan›m Amac›
Aconitum napellus
Kurt bo¤an, kaplan bo¤an
A¤r› kesici, bo¤az a¤r›lar› ve so¤uk alg›nl›¤›nda
Allium cepa
So¤an
So¤uk alg›nl›¤› tedavisinde
Anthemis nobilis
Alman papatyas›
Migren, difl a¤r›s› ve mide bulant›lar›na
Arnica montana
Arnika
Zedelenmelerde ve eziklerde
Atropa belladonna
Güzel avrat otu
Kulak ve bafl a¤r›s›, nevralji ve spazmlarda
Berberis vulgaris
Kadin Tuzlu¤u, karamuk
Böbrek a¤r›lar›nda
Bryonia alba
Çit kaba¤›, yabani kabak
Öksürük, so¤uk alg›nl›¤› ve kas a¤r›lar›nda
Bryonia dioica
K›rm›z› yabankaba¤›
Calendula officinalis
Nergis
Yara iyi edici olarak
Cephaelis acuminata
Kartegena ipekas›
Hamilelikteki mide bulant›lar›nda, burun kanamalar›nda ve depresyon tedavisinde
Cephaelis ipecacuanha
Rio ipekas›
Cinchona türleri
K›na k›na türleri
Antimalaryal olarak
Colchicum autumnale
Çi¤dem
Gut hastal›¤›nda
Drosera rotundifolia
Günefl gülü
So¤uk alg›nl›¤›, üst solunum yolu enfeksiyonlar›nda
Euphrasia officinalis
Gözlük otu, göz otu
Konjonktivit, saman nezlesi
Gelsemium sempervirens
-
Bafl a¤r›s›, migren tedavisinde
Lycopodium clavatum
Kibritotu, kurtaya¤›
Haz›ms›zl›k durumlar›nda
Rhus toxicodendron
Zehirli sumak
Bel a¤r›s›, romatizma, zona, dudak uçuklar›n›n tedavisinde
Thuja occidentalis
Bat› maz›s›
Bafl a¤r›s›, si¤il ve sistit tedavisinde
Urtica urens
Is›rgan
Böcek ›s›r›klar›nda
Tablo 9.3 Homeopati’de kullan›lan baz› bitkiler.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
236
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i S O R U
S O R U
‹ K K A T baz› bitkiler zehirli olup, belli seyreltmenin alt›ndaki tentürlerin ya Tablo 9.3’de Dverilen da haplar›n homeopatik ilaç olarak kullan›lmas› sak›ncal›d›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
Tablo 9.4 Homeopati’de kullan›lan baz› AMAÇLARIMIZ mineral kaynakl› maddeler. K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
Madde Ad›
Kullan›m Amac›
Kalsiyum karbonat
Kramplarda, akne tedavisinde
Kalsiyum florit
Varis, basur, so¤uk alg›nl›¤› tedavisinde
Kalsiyum sülfat
Apse, ç›ban, üst solunum yollar› rahats›zl›klar›nda
Bak›r
Dolafl›m rahats›zl›klar›, kramp, mide a¤r›lar›
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Potasyum fosfat
Haz›ms›zl›k durumlar›nda
Çinko
Konvülziyon ve hastal›k nöbetlerinde
TELEV‹ZYON
fiekil 9.2 ‹NTERNET
Homeopatik ilaçlara örnekler. (Foto: G. ‹flcan).
‹NTERNET
AROMATERAP‹ Aromaterapi, kelime olarak koku molekülleri (aroma) ile iyileflme (terapi) anlam›na gelmektedir. Uçucu ya¤lar›n kullan›m›na dayal› çok eskiden beri uygulanmakta olan do¤al bir tedavi yöntemidir. Kökleri Hindistan ve Çin uygarl›klar›na kadar dayanmaktad›r. M›s›rl›lar uçucu ya¤lar› mumyalama ve çeflitli amaçlarla dini törenlerde, Romal›lar ise masaj amaçl› kullanm›fllard›r. Aromaterapinin kurucusu Frans›z as›ll› kimyac› Rene Maurice Gattefosse (1881-1950). 1936 y›l›nda, Aromaterapi isimli kitab› yazm›fl ve o günden beri bu uygulama Aromaterapi olarak bilinmektedir. Kaynak: http://yleo.zn1300.com/lavender.gif
9. Ünite - Tamamlay›c› Tedavi Sistemleri ve Kullan›lan Bitkiler
Zamanla dünyada ilaç sanayisinin geliflmesi ile uçucu ya¤lar›n kullan›m› dolay›s›yla aromaterapi giderek gündemden kaybolmaya bafllam›flt›r. Aromaterapinin günümüzde tedavi amaçl› kullan›m›n›n yeniden popularite kazanmas› Frans›z kimyac› Rene Gattefosse sayesinde olmufltur. Gattefosse parfüm üretilen ifl yerinin laboratuvar›nda çal›fl›rken kaza ile elini yakt›¤›nda en yak›n›ndaki s›v› fliflesi olan lavanta ya¤›na elini bat›rm›fl ve yanma hissinin h›zla geçti¤ini ve iyilefltirdi¤ini fark etmifltir. Bunun üzerine yapt›¤› araflt›rmalar sonucunda di¤er uçucu ya¤lar›n, güçlü antiseptik, yara iyilefltirici, h›zl› hücre yenileyici etkilerinin oldu¤unu saptam›flt›r. Uçucu ya¤lar›n hofl ve güçlü kokusunun ve bileflimindeki kimyasal maddelerin kiflide duygusal ve fiziksel de¤iflikliklere neden oldu¤una inan›lmaktad›r. Aromaterapi tedavisinin amac›; • ‹yileflme, • Sa¤l›¤›n korunmas›, • Güzellik amaçl› olarak özetlenebilir. Aromaterapide kullan›lan uçucu ya¤lar bitkilerin yaprak, çiçek, kök, meyve, tohum, gövde gibi k›s›mlar›ndan distilasyon, s›kma, çözücülerle ekstraksiyon ya da anfloraj yöntemi ile elde edilirler. Limon, portakal, mandalina, bergamot gibi narenciye ya¤lar› ise meyve kabuklar›ndan s›kma yoluyla elde edilirler. Bitkilerden uçucu ya¤ eldesine örnekler; • Çiçeklerden; gül, yasemin, menekfle • Yapraklardan; biberiye, defne, fesle¤en • Meyvelerden; portakal, limon, mandalina • Tohumlardan; anason ya¤› • Gövdelerden; tarç›n, çam ya¤› • Köklerden; zambak ya¤› verilebilir. Uçucu ya¤ eldesinde yöntem seçerken flu özelliklerin dikkate al›nmas› gerekir; • Uçucu ya¤›n ›s› ve suya dayan›kl›l›¤›, • Uçucu ya¤ verimi, • Bilefliklerin sudaki çözünürlü¤ü. Aromaterapinin en fazla kullan›lan uygulama flekilleri; • Masaj yoluyla, • Kompres yoluyla, • Teneffüs/Bu¤u yoluyla, • Ortam›n kokuland›r›lmas› yoluyla, • Banyo yoluyla, • A¤›z çalkalama suyu veya gargara halinde olabilmektedir. Masaj; Günümüzde Aromaterapinin en yayg›n kullan›m fleklidir. Çünkü ya¤lar›n masajla cilde nüfuz etmesi çok daha kolay olabilmektedir. Ayr›ca masaj›n dinlendirici ve rahatlat›c› etkisi ile uçucu ya¤lar›n iyilefltirici gücü bir arada etki etmektedir. Ancak uçucu ya¤lar tahrifl edici olabileceklerinden cilt üzerine do¤rudan de¤il, bir sabit ya¤da (badem ya¤›, avokado ya¤›, zeytin ya¤›, susam ya¤› gibi) seyreltildikten sonra uygulan›rlar. Bunlara “tafl›y›c› ya¤lar” ya da “temel ya¤lar” denmektedir. Burada seçilen tafl›y›c› ya¤›n yap›s›n›n tedaviye uygun olmas› al›nacak sonucu olumlu yönde etkiler. Kompres yoluyla; Il›k veya s›cak su içine damlat›lan uçucu ya¤lar›n bezler yard›m› ile vücuda kompres edilmesi, sar›lmas› fleklinde uygulan›r. So¤uk kompres, al›n, flakak ve enseye uygulanarak bafl a¤r›s› ve fliflliklerde, s›cak kompres ise adale a¤r›s› ve kramp durumlar›nda kullan›l›r.
237
Anfloraj: Uçucu ya¤ verimi düflük, ›s›ya hassas çiçeklerin renksiz, kokusuz bir sabit ya¤ (ör. özel bir iç ya¤› ile domuz ya¤› kar›fl›m›) ile temasta b›rak›larak, uçucu ya¤›n›n ç›kar›lmas› esas›na dayanan pahal› bir yöntemdir.
238
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Teneffüs/Bu¤u yoluyla; Kaynar suya uçucu ya¤›n damlat›lmas› ve oluflan buharlar›n solunmas› (inhalasyon) fleklinde olabilmektedir. Örne¤in, nane ve kekik ya¤lar› özellikle bo¤az ve gö¤üs enfeksiyonlar›nda faydal›d›r. Ortam›n kokuland›r›lmas› yoluyla; Su ve uçucu ya¤ kar›fl›m› çalkaland›ktan sonra sprey fleklinde s›k›larak kapal› mekânlarda ortam› kokuland›rmak için kullan›l›r. Kokular kiflide güçlü fiziksel reaksiyonlar yaratabilir. Koku, havada gaz halde bulunan koku moleküllerinin burun içindeki koku reseptörleri vas›tas›yla alg›lan›p, beyindeki koku merkezinde duyum haline gelmesi olay›d›r. Koklama s›ras›nda koku molekülleri kiflideki kokusal haf›zay› harekete geçirerek kiflide bir tak›m fiziksel reaksiyonlara neden olur. Banyo yoluyla; Küvet suyuna 10-15 damla kadar uçucu ya¤ damlat›l›r. Uçucu ya¤›n hem cilt üzerindeki hem de solunum yoluyla etkisinden yararlan›l›r. Ancak uçucu ya¤›n cilt ve gözle do¤rudan temas etmemesine dikkat edilmelidir. Papatya ve lavanta ya¤lar› uykusuzluk ve stresi gidermek amac›yla, biberiye ve çam ya¤lar› ise eklem ve adale a¤r›lar›na karfl› banyo fleklinde kullan›l›r. Ayr›ca, uçucu ya¤lar›n a¤›z çalkalama suyu veya gargara halinde, sabun, flampuan gibi günlük bak›m ürünlerine ilave edilerek kullan›mlar› da söz konusudur. Aromaterapide kullan›lan yöntemler kadar kullan›lan ya¤lar›n, kimyasal bileflimi, safl›k ve kalitesi de önemlidir. Bitkilerden elde edilen uçucu ya¤lar›n kimyasal bileflimi elde edildi¤i bitki yada ayn› bitkinin farkl› k›s›mlar›na göre ayr›ca, bitkinin iklim, yükseklik gibi yetiflme ve toplama flartlar›na ba¤l› oldu¤undan aromaterapi amaçl› kullan›lan ya¤lar›n etkilerinde farkl›l›klar gözlenebilmektedir. Bu nedenle uçucu ya¤lar›n standardizasyonu önemlidir. Aromaterapide dikkat edilecek noktalardan bir tanesi seçilecek uçucu ya¤›n yap›lacak tedavi amac›na uygun olmas› gerekir. Baz› uçucu ya¤lar kiflide alerjik reaksiyonlara neden olabilir bu nedenle kullan›mdan önce kiflide test edilmelidir. Aromaterapi bilinçli bir flekilde uyguland›¤›nda güvenilir ve zarars›z bir destekleyici tedavi yöntemidir. Ancak Aromaterapide kullan›lan ya¤lar›n uygulanan as›l tedavilerle veya ilaçlarla etkilefliminin olabilece¤i unutulmamal›d›r. Yine belli hastal›klar›n tedavisinde, as›l tedavilerden vazgeçerek ve doktor kontrolü olmaks›z›n tek bafl›na kullan›lmamas›na özen gösterilmelidir. Aromaterapide baz› uçucu ya¤lar ve kullan›m amaçlar›na örnekler flu flekildedir; Anason ya¤›; Haz›ms›zl›k, öksürük, bronflit Nane ya¤›: Gaz sanc›s›, haz›ms›zl›k, ba¤›rsak spazm›, mide bulant›s› Bergamot ya¤›: Atefl, akne Çam ya¤›: Safra kesesi ve böbrek rahats›zl›klar›, romatizma, dolafl›m bozukluklar› Çay a¤ac› ya¤›: Bakteri, virüs, mantar enfeksiyonlar›, so¤uk alg›nl›¤›, nezle Lavanta ya¤›; Yara, yan›k, ekzama, sivilce, dermatit, bafl a¤r›s›, rahatlat›c›, sakinlefltirici,uyku düzenleyici, stresi azalt›c› Rezene ya¤›: Sindirim problemleri, bulant›, kab›zl›k Ökaliptus ya¤›; Bo¤az a¤r›s›, öksürük, bronflit Melekotu ya¤›: Haz›ms›zl›k, öksürük, atefl Bergamot ya¤›: Atefl, akne, antiseptik ve antidepresan Papatya ya¤›: Anksiyolitik, uykusuzluk tedavisinde Karanfil ya¤›: Difl a¤r›lar›nda, antispazmotik Limon ya¤›: Dispepsi, akne, artrit, anemi Nane ya¤›: Gaz sanc›s›, haz›ms›zl›k, ba¤›rsak spazm›, mide bulant›lar›nda
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRAveS‹ZDE 9. Ünite - Tamamlay›c› Tedavi Sistemleri Kullan›lan Bitkiler S O R U
SIRA S‹ZDE 239 S O R U
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT
Baz› uçucu ya¤lar cilt üzerinde tahrifl edici etkide olabileceklerinden Daromaterapi uygula‹KKAT malar›nda mutlaka seyreltilerek (uygun bir sabit ya¤ ile dilüe edilerek) uygulanmas›nda S O R U fayda vard›r. SIRA S‹ZDE
N N
Bergamot ya¤› gibi baz› uçucu ya¤lar cilde uyguland›ktan sonra günefl D›fl›nlar›na ‹ K K A T maruz kal›nmamas›na dikkat edilmelidir. Aksi halde fototoksik reaksiyonlara neden olabilir. AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ
Uçucu ya¤
TELEV‹ZYON K ‹ T A P
N N
‹NTERNET TELEV‹ZYON
Is› kayna¤› (mum)
‹NTERNET
S O R U SIRA S‹ZDE D‹KKAT AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
fiekil 9.3
K ‹ T A P Aromaterapi’de ortam›n AMAÇLARIMIZ kokuland›r›lmas› için kullan›lan düzenek. T E L E V ‹ Z Y O N K ‹ T A P
‹NTERNET TELEV‹ZYON
‹NTERNET
F‹TOTERAP‹ Fitoterapi, hastal›klar›n tedavi edici etkiye sahip, taze veya kurutulmufl bitkinin tamam› veya belli k›s›mlar›n› içeren ya da bunlardan elde edilen ekstraksiyon ürünleri kullan›larak haz›rlanan çay, toz, damla, draje, kapsül, flurup, tablet vb. formdaki preparatlarla tedavi edilmesini yada hastal›klardan koruyucu olarak kullan›lmas›n› kapsamaktad›r. Yunanca phytos (=bitki) ve therapy (=tedavi) kelimelerinden oluflmufl ve k›saca bitkilerle tedavi anlam›na gelmektedir. Fitoterapi kelimesini ilk kullanan Frans›z hekim Henri Leclerc (1870-1955) olmufltur. Ancak bu tarihten çok daha önceki dönemlerde insanlar taraf›ndan bitkilerin yo¤un bir flekilde sa¤l›¤›n korumas› veya hastal›klar›n tedavisi amac›yla kullan›ld›¤› bilinmektedir. Tedavi amaçl› kullan›lan bitkilerde etkinin, hangi maddeden kaynakland›¤›n›n bilinemedi¤i dönemlerde insanlar, bitkilerin flekil ve renklerine bakarak, hayvan davran›fllar›n› gözlemleyerek veya deneme-yan›lma yoluyla hangi bitkilerin hangi hastal›¤a iyi geldi¤ine karar vermifllerdir. Günümüzde mevcut ilaçlar›n 1/4’ i bitkisel kökenlidir ve bunlar›n pek ço¤unda bitkiden elde edilen etken kimyasal maddeler model al›narak ya da bu maddeler üzerinde etkiyi artt›racak yada yan etkileri daha az olacak yönde bir tak›m de¤ifliklikler yap›lmak suretiyle laboratuvar ortam›nda sentezlenmektedir. Fitoterapi preparatlar›nda kullan›lacak bitki; • Do¤ru teflhis edilmifl olmal›; yanl›fl bitki kullan›m› zararl› etkilere yol açabilir. • Do¤ru zamanda toplanm›fl olmal›; bitkilerdeki etken maddelerin üretimi ve miktar› mevsime hatta günün farkl› saatlerine ba¤l› olarak de¤ifliklik gösterebilmektedir.
Fototoksik reaksiyonlar: Deride günefl ›fl›¤›n›n hasar verici etkisinden kaynaklan, k›zar›kl›k, ödem, yan›k gibi kabarc›klar, bazen kurdeflen döküntülerini and›ran belirtiler ile karakterizedir.
240
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
• Kurutma ve saklanma flartlar›; toplanan materyal duruma göre taze veya kuru olarak kullan›labilir. Uygun yöntemlerle kurutulup, uygun flartlarda saklanmayan bitkilerde, kimyasal bileflikler bozunabilmekte, miktar›nda de¤ifliklikler meydana gelebilmektedir. Bunu önlemek için bitkiler özel flartlarda saklanmal›d›r. • Ekstraksiyon yöntemleri ve analizleri uygun olmal›; bitkide etken bileflik/bilefliklerin yap›s›na uygun, yüksek verimle madde eldesine imkan verecek ekstraksiyon yöntemleri seçilmelidir. Elde edilen maddelerin safl›k tayini ve miktar› analiz edilmelidir. Günümüzde, bitkisel ilaçlar›n etkileri hayvan deneyleri, klinik deneyler gibi modern ilaçlar için istenen yöntemlerle test edilebilmektedir. Fitoterapide kullan›lan bitkilere örnekler Tablo 9.5’de verilmifltir. Bitkisel ilac›n etkisi, kullan›lan bitki ya da bitki k›s›mlar›n›n tafl›d›klar› maddelerin birlikte yapt›¤› etki veya etkilerden kaynaklanmaktad›r. Bu özellik, bitkisel ilaçlar› tek veya birkaç madde tafl›yan ilaçlardan ay›rmaktad›r. Bitkisel ilaçlar bu fleklide bir kar›fl›m olmalar› nedeniyle gerek analiz tekniklerinde gerekse etkilerinin de¤erlendirilmesinde di¤er ilaçlara göre farkl›l›klar tafl›maktad›rlar. Ancak ilaç, bitkisel kökenlide olsa tedavi amac›yla kullan›labilmesi için belli özelliklerinin bulunmas› gerekir. Bunlar; • Kalite, • Güvenilirlik, • Etkinlik, • Standardizasyon fleklinde özetlenebilir. Ancak bu flekilde, her zaman ayn› etkide, içindeki maddeleri analiz edilebilen, stabil bitkisel ilaçlar›n al›nabilmesi mümkün olacakt›r. Bir bitkisel ürünün etiketinde flu bilgilerin mutlaka yer almas› gerekmektedir; • Kullan›lan bitkinin ad›, • Etkili bileflikler hakk›nda bilgi, • Üretim yeri, • Firma ad›, • Üretim ve son kullanma tarihi. Bitkisel ilaçlarda etki; • Drogun tafl›d›¤› etken madde miktar›na, • Kullanan kiflinin yap›s›na, • Etkin maddeye karfl› olan tepkisine, • ‹laç flekline ba¤l› olarak meydana gelmektedir. Bitkisel ilaçlarla tedavide en önemli nokta sentetik ilaçlarla tedavide oldu¤u gibi öncelikli olarak hastal›¤›n do¤ru teflhis edilmesidir. Do¤ru teflhisi de ancak bir doktor yapabilir. Bu noktaya özellikle dikkat edilmesi gerekmektedir. Bitkilerle tedavide; istenen etkiyi elde etmek için tedaviye genellikle küçük dozlarla bafllan›r ve tedaviye belli bir süre devam etmek gerekmektedir. ‹stenen etki elde edildi¤inde hastal›k belirtileri kaybolana kadar kullan›ma devam edilir. Ancak kusma, ishal, bafl dönmesi gibi yan etki veya zehirlenme belirtileri görülürse kullan›m› hemen b›rak›lmal›d›r. Genel kan›, bitkisel ilaçlar›n/ürünlerin do¤al olmalar› nedeniyle her zaman güvenli oldu¤u ve herhangi bir yan etkisinin ya da toksik olamayaca¤› fleklindedir. Ancak bu do¤ru de¤ildir. Bitkisel ilaçlar içerdikleri kimyasal bileflikleri nedeniyle yan etkilere, zehirlenmelere neden olabilmekte ya da kullan›lan di¤er ilaçlarla etkileflebilmektedir.
241
9. Ünite - Tamamlay›c› Tedavi Sistemleri ve Kullan›lan Bitkiler
Yan etkiler yada toksik etkiler daha ziyade afla¤›da belirtilen hususlara ba¤l› olarak gerçekleflmektedir; • Bitkisel ürünlerin yanl›fl kullan›m›na, • Bitkinin do¤rudan kendisinin toksik veya alerjik olmas›na, • Zararl› maddelerle kontamine olmas›na ba¤l› olarak ortaya ç›kabilmektedir. Bu nedenle dikkatli kullan›lmas› gerekmektedir. Diyabet, yüksek tansiyon, kanser ve kalp rahats›zl›klar› gibi ciddi rahats›zl›klarda bitkisel tedavinin modern tedavilerin yerini alamayaca¤›n› ancak bu tedavilere yard›mc› olarak, hekimin bilgisi ve onay› dahilinde, kullan›labilece¤i hususuna özen gösterilmesi gerekmektedir. Bitkisel ilaçlarla ilgili ülkemizdeki yasal durum gere¤i bitkisel ilaçlar›n süpermarket ve aktarlar yerine sadece eczanelerde sat›lmas› gerekmektedir. Dikkat edilmesi gereken bir di¤er husus Sa¤l›k Bakanl›¤›ndan ruhsat alm›fl ürünlerin kullan›lmas›d›r. Kullan›m amac›
Bitkinin Latince Ad›
Bitkinin Türkçe Ad›
Antidepresan ve Sedatif etki
Humulus lupulus
fierbetçiotu
Melissa officinalis
O¤ul otu
Lavandula officinalis
Lavanta
Anksiyolitik etki
Piper methisticum
Kava
Antiromatizmal ve Antienflamatuvar etki
Brassica nigra
Hardal
Urtica türleri
Is›rgan türleri
Analjezik ve Antipiretik etki
Papaver somniferum
Haflhafl
Salix türleri
Sö¤üt a¤ac› türleri
Cinchona türleri
K›na k›na a¤ac› türleri
Nerium oleander
Zakkum
Convallaria majalis
‹nci Çiçe¤i, Müge
Urginea maritima
Ada so¤an›
Digitalis purpurea
Yüksük otu
Digitalis lanata
Yünlüyüksükotu
Helleborus niger
Noel gülü
Adonis vernalis
Kanavc› otu
Allium sativum
Sar›msak
Veratrum album
Beyaz çöpleme
Viscum album
Çekem, ökse otu
Ephedra türleri
Deniz üzümü
Ruta graveolens
Sedef otu
Antiaritmik etki
Cinchona türleri
K›na k›na türleri
Ekspektron ve Antitussif etki
Tilia cordata, Tilia platyphyllos
Ihlamur
Eucalyptus türleri
Ökaliptus türleri
Althaea officinalis
Hatmi
Tussilago farfara
Öksürük otu
Kardiyotonik etki
Antihipertansif etki
Antihipotansif etki
Tablo 9.5 Fitoterapide kullan›lan baz› bitkiler.*
242 Tablo 9.5 Devam›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Sindirim sistemini uyar›c› etki
Gentiana lutea
Jansiyan
Menyanthes trifoliata
Su yoncas›
Centaurium erythraea;
K›rm›z› kantaron
Brassica nigra
Hardal
Gastrit ve Ülser Tedavisinde
Glycyrrhiza glabra
Meyan kökü
Kolagog ve Karminatif etki
Cynara scolymus
Enginar
Foeniculum vulgare
Rezene
Zingiber officinale
Zencefil
Linum usitatissimum
Keten
Plantago lanceolata, Plantago major
Sinirli ot
Cassia acutifolia, Cassia angustifolia
Sinameki
Rheum palmatum, Rheum officinale
Ravent
Aloe barbadensis, Aloe ferox
Sar›sab›r
Rhamnus frangula
Barut a¤ac›
Vaccinium myrtillus
Çoban üzümü
Quercus infectoria
Maz›
Fragaria vesca
Çilek
Cephalis ipecacuanha
‹peka kökü
Brassica nigra
Siyah hardal
Sinapis alba
Beyaz hardal
Zingiber officinale
Zencefil
Eugenia caryophyllata
Karanfil
Silybum marianum
Devedikeni
Cynara scolymus
Enginar
Taraxacum officinale
Kara hindiba
Hamamelis virginiana
Güvercin a¤ac›
Ruscus aculeatus
Tavflan memesi
Ranunculus ficaria
Basur otu
Chenopodium ambrasoides var. anthelminticum
Kenopod
Artemisia cina
Horasani
Pelargonium endlicherianum
Solucan otu
Punica granatum
Nar
Areca catechu
Felfelek
Serenoa repens
Sabal
Urtica dioica, Urtica urens
Is›rgan
Equisetum arvense
At kuyru¤u
Camellia sinensis
Çay
Helichrysum türleri
Ölmez çiçek
Pürgatif etki
Antidiyareik etki
Emetik etki
Antiemetik etki
Karaci¤er hastal›klar›nda etkili
Hemoroit tedavisinde etkili
Anthelmentik etki
Prostat tedavisinde etkili
Diüretik etki
243
9. Ünite - Tamamlay›c› Tedavi Sistemleri ve Kullan›lan Bitkiler
Yara ve yan›k tedavisinde etkili
Centalla asiatica
Yara otu
Calendula officinalis
Kadife çiçe¤i
Arnica montana
Öküz gözü
Gut tedavisinde etkili
Colchicum autumnale
Çi¤dem
Göz hastal›klar›nda etkili
Physostigma venenosum
Kalabar baklas›
Pilocarpus jaborandi
Japorandi
Atropa belladonna
Güzel avrat Otu
Taxus baccata
Porsuk a¤ac›
Vinca rosea (Catharanthus roseus)
Cezayir menekflesi
Podophyllum peltatum, Podophyllum emodi
-
Colchicum autumnale
Çi¤dem
Kanser tedavisinde etkili
Bitkilerin tedavi amaçl› kullan›m› mutlaka hekim ve eczac› denetiminde olmal›d›r.
Tablo 9.5 Devam›
244
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Tamamlay›c› tedavi sistemlerini genel olarak tan›mlayabilmek. Günümüzde do¤aya dönüfl ak›m›n›n da etkisiyle pek çok alanda oldu¤u gibi hastal›klar›n tedavisinde do¤al yöntemler modern tedavilerle birlikte as›l tedaviye destek olarak kullan›lmaktad›r. Uygulamalar› çok eskilere dayal›, uzun bir geçmifle ve birikime sahip bu tedavi yöntemlerinin bilimsel olup olmad›¤› konusunda süregelen tart›flmalar yan›nda bilimsel araflt›rmalar da yo¤un bir flekilde devam etmektedir. Tamamlay›c› tedavi sistemlerinde kullan›lan bitkileri tan›mlayabilmek. Hastal›klar›n varoluflundan itibaren bitkilerin tedavide kullan›lmas› söz konusu olmufltur. Günümüzde uygulanan destekleyici tedavilerde bitkilerin kullan›m›n›n ayr› bir yeri ve önemi vard›r. Dünya üzerinde özellikle sa¤l›k imkanlar›n›n k›s›tl› oldu¤u bölgelerde nüfusun büyük bir k›sm› hastal›klar›n tedavisinde veya hastal›klardan koruyucu olarak bitkilerden faydalanmaktad›r.
N A M A Ç
3
N A M A Ç
4
Çeflitli tamamlay›c› tedavi sistemlerini sorgulayabilmek. Tamamlay›c› tedavi sistemlerinde ortak amaç öncelikli olarak hastal›klardan korunmakt›r. Hastal›¤›n tedavi edilmesi hem daha zor hem zaman al›c› hem de masrafl› olarak görülmektedir. Tamamlay›c› tedavi sistemlerinin kendilerine özgü prensipleri ve uygulamalar› nedeniyle korunma ve tedavi amaçl› uygulanan yöntemler farkl›l›k göstermektedir. Modern ve tamamlay›c› tedavi sistemlerini karfl›laflt›rabilmek. Tamamlay›c› tedaviler as›l tedavilerin yerini almaks›z›n modern tedavilere destek amac›yla uygulanan yöntemler olmal›d›r. Günümüzde do¤al olan zarars›zd›r ve daha iyidir gibi bir düflünce nedeniyle baz› durumlarda tamamlay›c› tedaviler tek bafl›na modern tedavilerden uzaklafl›larak tercih edilebilmektedir. Ancak bu durum özellikle baz› ciddi rahats›zl›klarda faydadan ziyade bu süreçte hastal›¤›n ilerleyip kifliye daha çok zarar verebilecek bir duruma gelmesine neden olabilir.
9. Ünite - Tamamlay›c› Tedavi Sistemleri ve Kullan›lan Bitkiler
245
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Geleneksel Çin t›bb›na göre evreni oluflturan befl elementten biri de¤ildir? a. Atefl b. Toprak c. Su d. Mineral e. Odun
6. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel bir ilaçta olmas› gereken bir özellik de¤ildir? a. Güvenilirlik b. Standardizasyon c. Kalite d. Tek madde e. Etkinlik
2. Ayurveda kelime olarak ne anlama gelmektedir? a. Yaflam sevgisi b. Sa¤l›kl› yaflam c. Yaflam bilgisi d. Yaflam›n anlam› e. Yaflam enerjisi
7. Afla¤›dakilerden hangisi Aromaterapinin uygulama flekillerinden biri de¤ildir? a. Banyo b. Kompres c. Tentür d. Bu¤u e. Gargara
3. Afla¤›dakilerden hangisi bir bitkisel ürünün etiketinde yer almas› gereken bir bilgi de¤ildir? a. Üretim yeri b. Etkili bileflikler hakk›nda bilgi c. Yetiflme yeri d. Üretim tarihi e. Firma ad› 4. Ayurveda sisteminde tedavi yapan kiflilere ne ad verilir? a. Terapist b. Vatta c. Kapha d. Vaid e. Hekim 5. Afla¤›dakilerden hangisi Homeopati’nin prensiplerinden biri de¤ildir? a. Seyreltme b. Tek ilaç c. Düflük doz d. Kiflisellefltirme e. Benzerlik kanunu
8. Afla¤›dakilerden hangisi Aromaterapinin kurucusu olarak kabul edilir? a. Henri Leclerc b. Rene Gattefosse c. Samuel Hahnemann d. Hipokrat e. Henry Allen 9. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel preparatlarda kullan›lacak bitkiler için dikkat edilmesi gereken hususlardan biri de¤ildir? a. Do¤ru zamanda toplanm›fl olmal› b. Dikkatli bir flekilde kurutulmal› c. Is›, nem vs. etkenlerden korunarak saklanmal› d. Taze olarak kullan›lmamal› e. Do¤ru teflhis edilmifl olmal› 10. Akhlat ne anlama gelmektedir? a. Ayurveda tedavi sistemine göre evreni oluflturan elementlerden biridir. b. Ayurveda tedavi sistemine göre insan tiplerinden biridir. c. Yunani tedavi sisteminde organlardan biridir. d. Ayurveda tedavi sistemine göre insan vücudunda yer alan elementlerden biridir. e. Yunani tedavi sisteminde vücut s›v›lar›n› ifade eder.
246
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Okuma Parças›
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
Homeopati sayesinde koflmaya bafllad›. Karin henüz iki ayl›k bir yavruyken Alanya’da köhne bir sokakta iki arka baca¤› k›r›k bir halde bulundu. Kaza geçirmifl olan minik yavru köpek, kötü durumdayd›. Hayvanlar› Koruma Derne¤i Alanya flubesinden ‹lknur Koparal, Karin’i ilk gördü¤ünde onun bir daha yürüyemeyece¤ini düflündü¤ünü söylüyor. Oysa flimdi, sevimli ufakl›k coflkuyla kofluyor! Koparal, yaklafl›k bir ayd›r homeopati uygulad›klar› Karin’in bir hafta içinde yürümeye, sonraki birkaç gün içinde ise koflmaya bafllad›¤›n› hayretle ve mutlulukla izlemifl; “Sa¤l›k durumu gayet iyi,” diyor. Sa¤l›¤›na kavuflan Karin’in hayat›ndaki di¤er bir mutlu geliflme ise ona Almanya’dan bir ‘aile’ bulunmufl olmas›. Daha önce de pek çok kez yurtd›fl›na hayvan gönderdi¤ini söyleyen ‹lknur Koparal; “Ciddi bir araflt›rmadan sonra yüre¤im rahat ederse Almanya’ya gidecek Karin,” diyor ve sözlerine flöyle nokta koyuyor: “Karin yürüdü, kofltu ve koflar ad›m yuva buldu kendisine...” ‹stanbul Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi’nden Araflt›rma Görevlisi Ça¤la Parkan, befl y›ld›r hayvanlarda homeopati tedavisiyle ilgili çal›flmalar yap›yor ve bu yöntemin faydalar›n›n önemine dikkat çekiyor: “Homeopati hayvanlarda görülen bütün hastal›klar›n tedavisinde kullan›lan bir yöntem. Bu alternatif t›p yöntemi; ilaçlardan, bitkilerden, kayalardan, böceklerden, farkl› canl›lardan, do¤adaki her fleyden elde edilen özlerle haz›rlan›yor.” Parkan, bu yöntem sayesinde bir at›n tümörlerinde ufalma gözlemlemifl: “At›n üç tümörü vard›, biri yok oldu, di¤er ikisi de çok bariz flekilde küçüldü.” Ankara’daki Kuki & Obuz Veteriner Klini¤i’nden Veteriner Hekim Gülay Ertürk ise ‹ngiltere’deki bir enstitüde homeopati e¤itimi alm›fl ve bu yöntemle çok say›da hayvan› sa¤l›¤›na kavuflturdu¤unu söylüyor: “Bir enerji terapisi, homeopati. Her ne kadar ilaç formunda granüller tarz› haz›rlanm›fl minik minik ilaçlar› olsa da enerji düzeyinde hastal›¤› tedavi etmeye yönelik bir terapi. Homeopatik ilaçlarda etkin madde olarak ilaç olarak haz›rlanan fleylerin materyali bitki olabiliyor, organik olabiliyor. Ya da küçücük bir böcek bile olabiliyor. Etki farmakolojik de¤il. Homeopatik ilaçlarda farmakolojik etki olmad›¤› için de yan etki, ilac›n doz afl›m›nda fazlal›k gibi olumsuz fleyleri pek fazla yaflam›yoruz.”
1. d
Kaynak: http://arsiv.sabah.com.tr/2006/05/14/
2. c 3. c 4. d 5. a 6. d 7. c 8. b 9. d 10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geleneksel Çin Tedavi sistemi” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayurveda” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fitoterapi” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayurveda” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Homeopati” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fitoterapi” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aromaterapi” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aromaterapi” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fitoterapi” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yunani Tedavi Sistemi” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
9. Ünite - Tamamlay›c› Tedavi Sistemleri ve Kullan›lan Bitkiler
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Anon. (2001). Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine, Report of a WHO Global Survey, WHO, Geneva. Anon. (2005). National Policy on Traditional Medicine and Regulation of Herbal Medicines, Report of a WHO Global Survey, WHO, Geneva. Bafler, K.H.C. (2009). Uçucu Ya¤lar ve Aromaterapi, Bilimsel Fitoterapi Dergisi, 7, 8-25. Buchberger, D. (1996). Moderne Aromatherapie, Pmi Verlagsgruppe. Ernst, E., Pittler, M. H., Wider, B. (Editors) (2006). The Desktop Guide to Complementary and Alternative Medicine: An Evidence-Based Approach, Mosby. Evans, W.C., Saunders, W.B. (2009). Trease and Evans Pharmacognosy, 16th Edition, Edinburgh. Keville, K., Green, M. (1995). Aromatherapy: A Complete Guide to the Healing Art. Freedom, Ca., Crossing Press. Liu, C., Tseng, A., Yang, S. (2005). Chinese Herbal Medicine: Modern Applications of Traditional Formulas. Boca Raton, CRC Press. Sarin., Y.K. (1996). Illustrated Manual of Herbal Drugs Used in Ayurveda. New Delhi, Council of Scientific & Industrial Research.
247
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIM ALANLARI VE ET‹⁄‹
10 Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Do¤al çevre-yaflam ve hastal›k iliflkilerini tan›mlayabilecek, Bitkisel ürünlerle tedavi biçim ve yöntemlerini aç›klayabilecek, Bitkisel ürünlerle tedavi edilebilen belli bafll› hastal›klar› tan›mlayabilecek ve t›bbi bitkiler hakk›ndaki mevcut bilgileri araflt›rabilecek ve derleyebilecek, bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • • •
Sindirim Sistemi Homeostaz Dolafl›m Sistemi Solunum Sistemi Boflalt›m Sistemi Metabolizma
• • • • • •
Fitoterapi Üreme Sistemi Sinir Sistemi ‹nfeksiyon Hastal›klar› Kanser Hareket Sistemi
‹çerik Haritas›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
• G‹R‹fi • DO⁄AL ÇEVRE VE YAfiAMHASTALIK ‹L‹fiK‹S‹ • DO⁄AL ÇEVRE VE HASTALIK ‹LAÇ ‹L‹fiK‹S‹ • F‹TOTERAP‹ NED‹R? • B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ‹LE TEDAV‹ • B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ‹LE TEDAV‹ ED‹LEB‹LEN HASTALIKLAR • B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KULLANIMINA ‹L‹fiK‹N SONSÖZLER
T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m› G‹R‹fi T›bbi bitkilerin kullan›m› insanl›k tarihi kadar eskidir. ‹nsano¤lu deneme-yan›lma yöntemi ile veya tesadüfler sonucu bitkilerin kullan›labilirliklerini ve tedavi edici özelliklerini ö¤renmifllerdir. Bilim ve teknolojinin geliflmesi ile do¤adan yararlanma ve zarar verme oran›da artm›flt›r. Bu ünitede T›bbi Bitkilerin Farkl› hastal›klarda kullan›m› ile ilgili k›sa bilgiler verilecektir. Ancak uzman tavsiyesi ve kontrolü olmadan bu bitkilerin kullan›lmamas› gerekti¤i hiç bir zaman hat›rdan ç›kart›lmamal›d›r.
DO⁄AL ÇEVRE VE YAfiAM-HASTALIK ‹L‹fiK‹S‹ Di¤er tüm canl›lar gibi insanlar da yak›n çevreleri ve içinde bulunduklar› ortam ile tümleflik biçimde yaflamlar›n› sürdürürler. Beslenme, bar›nma gibi günlük temel gereksinimlerini sa¤lad›¤› “tümleflik yaflam döngüsünde” canl›, içinde bulundu¤u ortama sa¤lad›¤› uyum ölçüsünde türünün devaml›l›¤›n› sa¤lar ve gelecek kuflaklar›n ortaya ç›kmas›na olanak verecek biçimde üreme ifllevlerini gerçeklefltirir. Her canl› türünün genlerinde kodlanm›fl bir yaflam süresi vard›r, bu süre “ömür” olarak tan›mlanmaktad›r. Canl›lar›n ömürleri türden türe farkl›l›k gösterdi¤i gibi, bir tür içindeki bireyler aras›nda da önemli düzeyde de¤iflkenlikler gösterir. Canl›lar›n yaflam süreleri, yani ömürleri ne olursa olsun ortak yazg›lar› olan “ölüm” ile sonlanmaktad›r. Canl›lar ömürlerini sa¤l›kl› biçimde sürdürebilecekleri gibi, çeflitli hastal›klardan muzdarip olarak ve bu hastal›klarla mücadele ederek de devam ettirebilirler. Hastal›klar asl›nda çevreden gelen çeflitli etkiler sonucu homeostaz›n bozulmas› sonucu ortaya ç›kmaktad›r. Hastal›klar›n oluflmas› canl›lar›n yaflam kalitelerinin bozulmas›na ve/veya ömürlerinin k›salmas›na neden olabilmektedir. Günümüz ekonomisinde hastal›klar›n di¤er bir önemi de ifl gücü kay›plar› ve kiflilerin çal›flmad›¤› dönemlerdeki parasal kay›plar›d›r.
DO⁄AL ÇEVRE VE HASTALIK ‹LAÇ-‹L‹fiK‹S‹ Canl›lar yine “tümleflik yaflam döngüleri” çerçevesinde içgüdüsel davran›fllar ile hastal›klar›n› “iyilefltirecek araçlar›” yak›n çevresinde aramaya koyulur. Gastrointestinal spazm nedeniyle karn› a¤r›yan bir kedi veya köpek içgüdüleri ile kendisine iyi gelecek bir bitkiyi bir otlakta bulabilmektedir. Konuyu tam olarak bilmeyen birisine etobur canl› olan bu hayvanlar›n ot yerken gözükmesi oldukça garip gelecektir. Kedi veya köpek içgüdüsel davran›fllar› ile “do¤adan” kendilerine iyi gelen bir “ilac›” bulmaktad›r. ‹lk insan da büyük bir olas›l›kla hastal›¤›n› içgüdüsel olarak do¤adan “keflfederek” buldu¤u otlar, yani
Homeostaz (Homeostasis): Vücudun iç koflullar›n›n çevre koflullar›na uyarlanmas› demektir. De¤iflen çevre koflullar›n› vücut çeflitli biçimlerde tepki vererek dengelemektedir. Örne¤in, s›cak bir havada doku ve organlar›n›n zarar görmemesi için vücut terleyerek kendi iç s›cakl›¤›n› düflürür. Homeostaz konusunda daha fazla bilgi için bkz: http://en.wikipedia.org/wiki/ Homeostasis
Gastrointestinal spazm: Mide-barsak kaslar›n›n afl›r› çal›flmas› sonucu ani biçimde kas›l›p kalmas›d›r. Bu organlar›n içlerine uzanan sinir uçlar› bu spazm sonucunda mekanik bask› gördü¤ü için oldukça fliddetli iç organ (kar›n) a¤r›lar› oluflur. Spazm konusunda daha fazla bilgi için bkz: http://en.wikipedia.org/wiki/ Spasm.
250
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Etnomedikal Kullan›m: Geleneksel Kullan›m, halk aras›nda kullan›m. “T›bbi bitkilerin halk aras›ndaki kullan›m›” konusu bu Kitab›n›n 6. Ünitesinde kapsam›nda daha ayr›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA SIRA S‹ZDE S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M AMAÇLARIMIZ S O R U K ‹ T A P D‹KKAT
TSIRA E L E VS‹ZDE ‹ZYON SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M
‹NTERNET AMAÇLARIMIZ S O R U
K ‹ T A P D‹KKAT TSIRA E L E VS‹ZDE ‹ZYON
AMAÇLARIMIZ ‹NTERNET K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
“t›bbi bitkiler” yard›m› ile tedavi etmeye çal›flm›flt›. Geçen milyonlarca y›ll›k evrimsel dönemde insanlar bafllang›çta içgüdüsel olan bu kazan›mlar›n›, ak›l ve zekâlar›n›n di¤er canl› türlerine göre k›yas kabul edilmez biçimde fazla olmas› nedeniyle, hem bilgi birikimlerinin geliflimi, hem de deneyimlerini sonraki kuflaklara aktarmadaki üstünlükleri sonucunda sistemli bir u¤rafl› haline getirmifller ve hastal›klar›n tedavisi konusunu bir “bilim” haline dönüfltürmüfllerdir. Bafllang›çtaki bu içgüdüsel ilaç arama çal›flmalar›nda insanlar›n “zehirli bitkiler” kullanmalar› sonucunda hiç kuflkusuz çeflitli boyutlarda zararlar oluflmufl ve hatta ölümler ortaya ç›km›flt›r. Bu arada unutulmamas› gereken bir husus da geçen uzun zaman içinde insanlar›n bilgi birikimlerinin artmas›na ba¤l› hastal›klar›n teflhisi “(diyagnoz)” ve “nedenleri (etiyoloji)” hakk›nda ola¤anüstü geliflmelerin sa¤lanmas›d›r. Günümüzün ça¤dafl “tedavi (terapi)” uygulamalar› insanlarda art›k bu tür deneme-yan›lma yöntemini kabul SIRA S‹ZDE etmemektedir, çünkü bu yöntem sonucunda hastal›¤a iyi gelecek ürünün zaman›nda verilmemesi sonucunda hastan›n iyileflmesi mümkün olamamakta veya ürünün “zehirli” olmas› hasta ilave zarar görmektedir. Her ne kadar insanl›¤›n D Ü fi Ü N Enedeniyle L‹M uzun geçmifli boyunca kullan›lan deneme-yan›lma yöntemi art›k günümüzde geçerli kabul edilmese de, bu yol ile elde edilen bitkilere ait etnomedikal kullan›m bilS O R U gileri günümüz “fitoterapi” uygulamalar›n›n temelini oluflturmaktad›r. Zehirli bitkiler bu kitab›n›n 5. Ünitesinde daha ayr›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r. D ‹ Kkonusu KAT SIRA F‹TOTERAP‹ SIRA S‹ZDE S‹ZDENED‹R?
N N
Sözcük anlam› itibar› ile fitoterapi “bitkiler ile tedavi” demektir. Bu tedavi, di¤er tedavi türleri gibi belirli bilimsel esaslar çerçevesinde uygulanmaktad›r. Söz konusu bu biD Ü fi Ü N E L ‹ M AMAÇLARIMIZ limsel esaslar asl›nda günümüzün di¤er tedavi yöntemlerinden çok da büyük farkl›l›k göstermemektedir. Sonuçta fitoterapinin kulland›¤› bitkisel ürünler “etkinlik, güS O Rbak›m›ndan U venlik ve kalite” ilaçlar ile ayn› veya çok benzer ölçütleri paylaflmaktad›r. K ‹ T A P
D ‹ K Kham A T maddelerin etkinlik, güvenlik ve kalite ölçütleri bu kitab›n 1. ÜniBitkisel kaynakl› tesinde kapsam›nda ayr›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r. T SIRA E L E V S‹ZDE ‹ZYON
N N
SIRA S‹ZDE
Bitkisel ilaçlar günümüzün di¤er tedavi seçeneklerinin tamamlay›c›s› olarak da D Ü fi Ü N E L ‹ M kullan›lmaktad›r. Ancak son y›llarda bitkisel ilaçlar›n kullan›lan di¤er ilaçlar ile ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ olan etkileflimine dikkat çekilmektedir. Fitoterapide kullan›lacak ürünlerin kullan›S Ogetirilmesi R U ma haz›r hale de ayr› bir bilimsel çal›flmay› zorunlu k›lmaktad›r. K ‹ T A P
“Bitkisel hamD maddelerin kullan›ma haz›rlanmas›” konusu bu kitab›n›n 3. Ünitesinde ay‹KKAT r›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r.
N N
T SIRA E L E V S‹ZDE ‹ZYON
Geçmiflte fitoterapi ve etnomedikal uygulamalar yaln›zca do¤adan toplanan bitkiler ile yap›lmaktayd›, günümüzde baz› bitki türlerinin tar›m› yap›larak hem yeAMAÇLARIMIZ terli miktarda kaynak sa¤lanmakta hem de kayna¤›n belli bir standartta elde edil‹NTERNET mesi mümkün olmaktad›r. Bu flekilde do¤adan veya tar›msal üretim yoluyla elde edilen bitki ancak çeflitli ifllemler geçirdikten sonra kullan›labilmektedir. Örne¤in, K ‹ T A P ac› olan bir bitki ekstresi fleker içeren flurup formunda tad› de¤ifltirilerek hastaya sunulmaktad›r. Bitkisel ham madde ve ürünlerin kullan›m›nda dikkat edilmesi gereken hususlar bulunmaktad›r. TELEV‹ZYON
‹NTERNET
251
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ‹LE TEDAV‹ Bitkilerden hastal›klar›n tedavisi (terapi) ve hastal›klardan korunma (profilaksi) amac›yla üç flekilde yararlan›labilmektedir: • Bitki toplan›p taze olarak veya uygun flekilde kurutulduktan sonra oldu¤u gibi kullan›labilir, • Bitkiden uygun farmasötik teknikler ile standardize bir ekstre haz›rlan›r, böylece bitkinin etkili maddeleri daha yüksek oranda konsantre edilip kullan›m sunulur, • Bitkilerden elde edilen maddeler kimyasal ar›tmadan sonra saf halde kullan›l›rlar. Bu üç seçenekten ilk ikisi genellikle fitoterapinin konusu iken, üçüncü seçenek daha çok modern t›bb›n seçene¤idir. Modern t›p nadiren de ikinci seçenekten yararlan›r. Ayr›ca, bitkilerden elde edilen maddelerden hareketle bazen yar›-sentetik ve sentetik maddeler de haz›rlanmaktad›r. Yap›-etki iliflkilerine dayanarak saf madde molekülünde yap›lan de¤iflimler ile elde edilen bu yeni bileflikler tümüyle modern t›bb›n tedavi araçlar›d›r. Bitkisel ürünlerle tedavi kaç biçimde uygulanmaktad›r?
SIRA S‹ZDE
1
B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ‹LE TEDAV‹ ED‹LEB‹LEN D Ü fi Ü N E L ‹ M HASTALIKLAR
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Teorik olarak her hastal›k bitkisel ürünler ile tedavi edilebilmektedir. Ancak praS O R U tikte bitkiler ile tedavide etkiler genellikle yavafl yavafl ortaya ç›kt›¤›ndan acil tedavi gerektiren baz› hastal›klar ile baz› progresif hastal›klar bitkiler ile tedavi edilememektedir. Bu tür hastal›klarda ya saf bitkisel maddeler veya sentetik ilaçlar etD‹KKAT kili olmaktad›r. Özellikle bitkiler ile tedavide etkiler fazla fliddetli olmamakta, dolay›s›yla tedavi süresini uzatmaktad›r. Standardize bitki ekstreleri ile etkiler daha SIRA S‹ZDE fliddetli gözükürken, en kuvvetli etki saf maddelerde gözükmektedir. Bu tür yavafl geliflen etkiler asl›nda daha çok profilaktik etki (hastal›ktan koruyucu etki) sa¤lamak için daha uygundur. AMAÇLARIMIZ Bitkilerle tedavide dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta da plasebo etkidir. Plasebo etki baz› hastal›klarda %60 kadar yüksek bir oranda ç›kmaktad›r ve tümüyle hastan›n “iyileflme” beklentisi düzeyine göre genifl bir Kde¤iflkenlik gösterir. ‹ T A P Baz› hekimler baz› hastal›klarda plasebo etkiyi kullanmak isterler. Genellikle gerçek bir hastal›¤› olmay›p “hastal›k hastas›” olan “evhaml›” kifliler, ilaçtan yüksek düzeyde yarar beklentisi içindeyse hekim onlara fazla farmakolojik T E L E V ‹ Zetkisi Y O N olmayan ve yan etkisi düflük vitamin gibi ilaçlar› vermektedir. Plasebo etkinin tedavi için en önemli sorunu “güvenilmez” olmas›d›r. Baz› hastalarda hiç görülmezken baz› hastalarda yüksek ç›kabilmektedir. Bu nedenle, halk aras›nda kullan›lan bitkisel bir ‹ N T E R Nolup E T olmad›¤› ürünün herhangi bir hastal›k üzerinde görülen etkisinin “plasebo” mutlaka araflt›r›lmal›d›r. Bunun araflt›r›lmas›nda iki farkl› yöntem vard›r: 1) Hayvan deneyleri 2) Kontrollü klinik deneyler. Deney hayvanlar›nda plasebo etki görülmedi¤i için gerçek bir etkinin ay›rt edilmesi hayvan deneylerinde kolayd›r. Kontrollü klinik deneylerde ise etik aç›dan güçlükler bulunmaktad›r. Genellikle hayvan deneyi modeli olmayan hastal›klarda kontrollü klinik deneyler ilaç veya ilaç aday› maddelerin terapötik (tedavi edici) etkilerinin araflt›r›lmas›nda kullan›l›r. Ancak, bunun için de ilaç veya ilaç aday› maddelerin hayvan deneylerinde güvenlik testlerinin tamamlanm›fl olmas› gerekmektedir.
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
252 AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Bu kitab›n 4. “Bitkisel hammadde ve ürünlerin kullan›m›nda dikkat edilecek K ‹Ünitesinde T A P husular” konusunu daha detayl› olarak verilmifltir.
TELEV‹ZYON
Bu ünitede T E L E Vdünya ‹ Z Y O N genelinde tedavi edici etkileri resmi kabul görmüfl bitkisel ürünler çeflitli kategoriler alt›nda örnekler verilerek tan›mlanacakt›r. Burada amaç, fitoterapi uzmanl›¤› bilgileri vermek de¤ildir, çünkü hangi türde olursa olsun terapi hekimin iflidir ve en az›ndan hekimin koordinasyonu alt›nda yürütülmelidir. Bu ‹ N T E Rbitkilerle NET ünitenin amac› tedavi aç›s›ndan okuyuculara genel bir fikir kazand›r›lmas›d›r. Bu nedenle dozaj ve formülasyon detaylar› özellikle verilmeyecektir. Bitkiler ile tedavi edilebilen hastal›klar› flu kategoriler alt›nda toplamak olas›d›r: • Sinir sistemi hastal›klar›, • Duyu sistemi hastal›klar›, • Hareket sistemi hastal›klar›, • Sindirim sistemi hastal›klar›, • Dolafl›m sistemi ve kan hastal›klar›, • Solunum sistemi hastal›klar›, • Boflalt›m sistemi hastal›klar›, • Metabolizma ve endokrin sistem hastal›klar›, • Üreme sistemi hastal›klar› • Deri Hastal›klar› • ‹nfeksiyon ve ba¤›fl›kl›k sistemi hastal›klar›, • Kanser hastal›klar›
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
SIRA S‹ZDE Bitkisel ürünlerle hangi hastal›klar tedavi edilememektedir?
Sinir Sistemi Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin Kullan›m› D Ü fi Ü N E L ‹ M
Sinir sistemi vücuttaki organ ve dokular ile di¤er sistemlerin çal›flmas›n› organize eder. Yap›sal olarak 2 k›s›mda incelenmektedir: 1) Merkezi sinir sistemi (Beyin, beS O Rso¤an› U yincik, omurilik ve omurilikten oluflmaktad›r) 2) Periferik sinir sistemi (duyu sinirleri, hareket sinirleri ve otonom sinirlerden oluflmaktad›r). Beyin tüm sinir sistemini kontrol vücudun ruhsal durumunun oluflmas›, bilinç ve bilinçalD ‹ K K Aederken, T t› düflünme, bellek ve ö¤renme, a¤r› ve duyu alg›lama ve de¤erlendirmesi ile bilinçli hareketlerin organizasyonu gibi önemli üst düzey ifllevleri yürütür. Beyincik SIRA S‹ZDE esas olarak denge ifllevlerini düzenlerden, omurilik so¤an› kalp-damar sistemini ve solunum ifllevlerinin organizasyonunu sa¤lar. Omurilik ise refleks hareketlerin organizasyonundan sorumlu organd›r. Duyu sinirleri, sinir uçlar›nda bulunan alg›laAMAÇLARIMIZ y›c› yap›lardan gelen dokunma, ›s› alg›s›, kafl›nt›, uyuflma (kar›ncalanma), yanma, a¤r› gibi duyular› merkezi sinir sistemine iletmektedir. Afl›r› ve ani zarar veren uyar›lar esas olarak tepki oluflturur ve refleks hareket ortaya ç›kar. ÖrneK ‹ T Aomurilikte P ¤in, k›zg›n bir soban›n üzerine elinizi sürdü¤ümüzde önce elimizi çekeriz, daha sonra (1 sn kadar) ac›s›n› hissederiz. Burada omurilik duyu sinirleri ile gelen bilgiyi do¤rudan sinirine aktar›r ve “düflünmeden” çok ani bir biçimde haT E Lilgili E V ‹ Z Yhareket ON reket gerçekleflir. Hareket sinirleri komutlar› sadece omurilikten almamaktad›r, ayr›ca beyin organize ve bilinçli hareketlerin organizasyonunu sa¤lamaktad›r. Hareket sinirleri kas dokusu ile anatomik kavflak oluflturmufl durumda oldu¤undan, ha‹NTERNET reket ile ilgili emirleri aksatmaks›z›n kaslara ileterek istemli hareketlerin gerçekleflmesini sa¤larlar. Sempatik ve parasempatik sinirler olarak iki ayr› kategoride de¤erlendirilen otonom sinirler ise istem d›fl› biçimde iç organlar›n çal›flmas›n› dü-
N N
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
253
zenlemektedir. Sempatik ve parasempatik sinirler genellikle birbirlerine z›t biçimde çal›flmaktad›r. Örne¤in, sempatik sinirler kalp çal›flmas›n› h›zland›r›rken parasempatik sinirler yavafllatmaktad›r. Yukar›da yap›lan tan›mlamalardan sinir sisteminde her organ ve sinirin çok belli görevleri oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Ancak, sistemler sürekli birbirleri ile etkileflim ve iletiflim içinde oldu¤undan sinir sistemi hastal›klar› oluflum mekanizmas› (etiyopatolojisi) genellikle karmafl›kt›r. Bu nedenle tedavide kullan›lan ilaç veya bitkiler de genellikle birçok sistem üzerinde etkilidir, yani etkileri non-spesifiktir (yani özgün de¤ildir). Ayr›ca, sinir sistemi vücuttaki di¤er sistemlerin de düzenleyicisi konumunda oldu¤undan sinir sistemini etkileyen ilaç ve bitkilerin di¤er vücut sistemlerine (örne¤in, kalp damar sistemi, sindirim sistemi, vb.) özgü hastal›klarda da etkil olduklar› görülmektedir. Yukar›da kabaca belirtilen tan›mlama ve s›n›flamalar›n ›fl›¤›nda sinir sistemi hastal›klar› ve bunlar üzerinde etkili bitkiler flöyle gruplanmaktad›r: Anksiyete: Kayg›, korku ve gerilimden oluflan bir ruh halidir. “Endifle” olarak da tan›mlanan bu durumun süreklilik arz etmesi bir hastal›kt›r ve tedavi edilmesi gerekmektedir. A¤›r anksiyete tedavisinde kullan›lacak etkin ilaçlar›n yan› s›ra, hafif ve orta fliddette anksiyete tablolar›n›n giderilmesinde kullan›lan çeflitli bitkiler vard›r (Tablo 10.1).
Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Adonis vernalis
Keklikotu
Kuzey ve Do¤u Avrupa, Sibirya
Çiçekli toprak üstü k›s›mlar›
Apium graveolens Kereviz
Türkiye (kültür), Dünyan›n çeflitli yerleri
Bitkinin tüm k›s›mlar›
Artemisia vulgaris Ayvadana
Kuzey ve Do¤u Anadolu, Asya, Kuzey Kökler Amerika ve Avrupa
Avena sativa
Yulaf
Bütün Avrupa ve Anadolu (kültür)
Bitkinin taze ya da kurutulmufl toprak üstü k›s›mlar›
Cinnamomum camphora
Kafur A¤ac›
Çin, Japonya, Güney-do¤u Asya
A¤ac›n odunundan haz›rlanan uçucu ya¤
Akdeniz bölgesi ülkeleri
Meyve, tohum ve çiçeklerden haz›rlanan uçucu ya¤
Citrus aurantium Turunç
Gingko biloba
Gingko, Mabet A¤ac›
Uzakdo¤u (Çin, Japonya, Kore), baz› Taze veya kurutulmufl ülkelerde kültürü yap›lmaktad›r yapraklar
Griffonia simplicifolia
-
Bat›-Orta Afrika
Toz edilmifl tohumlar
Bilecik, Bursa (kültür)
Kurutulmufl çiçek durumlar›
Humulus lupulus fierbetciotu Hypericum perforatum
Binbirdelikotu, Anadolu ve Avrupa Sar› kantaron
Toprak üstü k›s›mlar›
Tablo 10.1 Anksiyete tedavisinde kullan›lan bitkiler.
254
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
SIRA S‹ZDE Tablo 10.1 Devam›
Melissa officinalis
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
SIRA S‹ZDE
Akdeniz bölgesi
Taze veya kurutulmufl yapraklar ya da tüm bitki
Nepeta cataria D Ü fi Ü N EKedinanesi L‹M
Avrupa, ‹ç Anadolu Bölgesi
Toprak üstü k›s›mlar›
Panax ginseng
Çin, Kore, Japonya ve Rusya (kültür) Kurutulmufl kökler
O¤ulotu
Ginseng S O R U
Passiflora incarnata
Çark›felek
Piper methysticum Kava
AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K S ‹ O TR AU P D‹KKAT TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM AMAÇLARIMIZ S O R U
K ‹ T A P D‹KKAT
TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ ‹NTERNET
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Taze ya da kurutulmufl toprak üstü k›s›mlar›
Güneydenizi adalar› (kültür)
Taze rizom ile kökler veya kökleri al›narak kurutulmufl rizomlar
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
‹stanbul (kültür)
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Primula veris (P. officinalis)
Çuhaçiçe¤i
Rauwolfia serpentina
Ravolfiya
AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M
Salvia triloba Valeriana officinalis
N N
Do¤u Anadolu (A¤r›, Erzurum, Kars), Rizom, kökler ve Orta Avrupa çiçekler Hindistan, Hindiçin, Borneo, Sri Lanka ve Sumatra
KS ‹O TR D AU aP¤ e l m a s › , Ege Bölgesi ve tüm Akdeniz bölgesi
Elmaotu
D‹KKAT T E L E V ‹ ZKediotu YON
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
ülkeleri Do¤u Anadolu ve Avrupa
Kurutulmufl kökler Yapraklar Kurutulmufl kök ve rizomlar
Tfi EÜ RN ENolarak Anksiyete ile daha fazla bilgi için http://www.almanhastanesi.com.tr/psikiyatD‹ NÜilgili LE‹TM AMAÇLARIMIZ ri.htm adresini ziyaret ediniz. S O R U
Depresyon: ‹çekapan›kl›k, isteksizlik, karamsarl›k, enerjisizlik ve hayattan K ‹ T A P zevk almama gibi belirtiler ile karakterize bir ruh halidir. Bu durumun süreklilik D ‹ Khastal›kt›r KAT arz etmesi bir ve tedavi edilmesi gerekmektedir. Günümüzün en yayg›n hastal›klar›ndan birisidir. Bazen anksiyete ile beraber ortaya ç›kmaktad›r. A¤›r depTELEV‹ZYON resyon tedavisinde SIRA S‹ZDEkullan›lacak etkin ilaçlar›n yan› s›ra, hafif depresyon tablolar›n›n giderilmesinde kullan›lan çeflitli bitkiler vard›r (Tablo 10.2).
N N
‹hastal›¤› N T E R N E Tile ilgili olarak daha fazla bilgi için http://www.psikiyatrist.net/depDepresyon AMAÇLARIMIZ resyonlukisiler.htm adresini ziyaret ediniz. K ‹ T A P
Demans (Bunama) ve Bellek Bozukluklar›: Farkl› nedenlere ba¤l› olan çeflitli bellek bozukluklar› ve bunama türleri vard›r. Serebrovasküler yetmezlik, yafllanma veya Alzheimer hastal›¤› gibi durumlar demans ve bellek yetersizlikleri ile TELEV‹ZYON karakterizedir. Bellek bozukluklar›na ba¤l› problemlerin giderilmesinde kullan›lan bitkiler Tablo 10.2’de listelenmifltir. Demans ile ‹ilgili N T E Rolarak N E T daha fazla bilgi için http://en.wikipedia.org/wiki/Dementia adresini ziyaret ediniz.
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Barsakotu, Farekula¤›, Sülükotu
Avrupa, Asya, Avrupa, ABD, Subtropikal Güney Afrika
Kurutulmufl çiçekli toprak üstü k›s›mlar
Artemisia vulgaris
Ayvadana
Kuzey ve Do¤u Anadolu, Asya, Kuzey Amerika ve Avrupa
Kökler
Avena sativa
Yulaf
Avrupa ve Anadolu (kültür)
Bitkinin taze ya da kurutulmufl toprak üstü k›s›mlar›
Griffonia simplicifolia
-
Bat›-Orta Afrika
Hypericum perforatum
Binbirdelikotu, Anadolu ve Avrupa Sar› kantaron
Anagallis arvensis
Toz edilmifl tohumlar Toprak üstü k›s›mlar›
Melissa officinalis O¤ulotu
Akdeniz bölgesi
Taze veya kurutulmufl yapraklar ya da tüm bitki
Ocimum basilicum
Fesle¤en
Güney Anadolu (kültür), Hindistan
Taze ya da kurutulmufl toprak üstü k›s›mlar›; uçucu ya¤›
Origanum majorana
-
Almanya (kültür), Güneydo¤u Akdeniz
Passiflora incarnata
Çark›felek
‹stanbul (kültür)
Rhodiola rosea
Rodiola
Çin, Orta Asya, Avrupa, Kanada, ABD Kökler
Toprak üstü k›s›mlar› Taze ya da kurutulmufl toprak üstü k›s›mlar›
Demans ve bellek bozukluklar› Gingko biloba
Gingko, Mabet A¤ac›
Melissa officinalis O¤ulotu
Uzakdo¤u (Çin, Japonya, Kore)
Taze veya kurutulmufl yapraklar
Akdeniz bölgesi
Taze veya kurutulmufl yapraklar ya da tüm bitki
Piper cubebe
Kebabiye
Kurutulmufl ve tam Sri Lanka, Hindistan, Malezya (kültür), olgunlaflmam›fl Endonezya meyveleri
Rhodiola rosea
Rodiola
Çin, Orta Asya, Avrupa, Kanada, ABD Kökler
Rosmarinus officinalis
Biberiye
Toprak üstü Güney Anadolu, Güney Afrika, Asya, k›s›mlar›ndan Hindistan, ABD, Avustralya, elde edeilen uçucu ya¤
Schisandra chinensis
Schisandra
Çin ve Kore
Meyveler
255 Tablo 10.2 Depresyon, demans ve bellek bozukluklar›n›n tedavisinde kullan›lan bitkiler.
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
256 AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P
N N
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Demans ve bellek bozukluklar›n›n tedavisinde kullan bitkilerden hangileri Akdeniz ve GüSIRA S‹ZDE ney Anadolu Bölgelerinde yetiflmektedir? K ‹ T A P
D‹KKAT
D‹KKAT ‹NTERNET
‹nsomnia ile‹ Nilgili daha fazla bilgi için http://en.wikipedia.org/wiki/Dementia adreT E R Nolarak ET sini ziyaret ediniz.
N N
Tablo 10.3 Uykusuzluk tedavisinde AMAÇLARIMIZ yararlan›lan bitkiler. *Ba¤›ml›l›k yap›c› K ‹ T A Pvard›r ve özellikleri uyku bozukluklar›n›n tedavisinde art›k Tkullan›lmamaktad›r. ELEV‹ZYON
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M Uyku Bozukluklar› (Uykusuzluk): Çeflitli nedenlere ba¤l› olan uykusuzlu¤un tedavisinde çok çeflitli bitkiler kullan›lmaktad›r. Uykusuzluk tedavisinde sedatif (yaTELEV‹ZYON S O R U (uyutucu) özellikler tafl›yan ilaç ve bitkiler kullan›l›r. Uykusuzt›flt›r›c›) ve hipnotik luk (insomnia) tedavisinde yararlan›lan bitkilerin listesi Tablo 10.3’te verilmifltir.
TELEV‹ZYON S O R U
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
SIRA S‹ZDE
Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Bütün Avrupa ve Anadolu (kültür)
Bitkinin taze ya da kurutulmufl toprak üstü k›s›mlar›
AMAÇLARIMIZ
Avena sativa
Yulaf K ‹ T A P
Cannabis sativa*
Kenevirotu
TELEV‹ZYON
Citrus aurantium Cretaegus monogyna
Turunç
‹ N T E RAl›ç NET
Ortado¤u; Türkiye ve Dünyan›n ço¤u Kurutulmufl difli çiçek yerinde (kültür) durumu (esrar) Bütün Akdeniz bölgesi ülkeleri
Meyve, tohum ve çiçeklerden haz›rlanan uçucu ya¤
Bat› ve Güney Anadolu; Avrupa
Çiçekler
Griffonia simplicifolia
-
Bat›-Orta Afrika
Humulus lupulus
fierbetciotu
Bilecik, Bursa (kültür)
Kurutulmufl çiçek durumlar›
Lactuca sativa
Marul
Anadolu’da birçok yerde (kültür)
Yapraklar
Laurus nobilis
Defne
Ege, Akdeniz, Karadeniz sahil fleridi; Yapraklar Akdeniz Bölgesi Ülkeleri
Lavandula angustifolia
Lavanta
Türkiye’de süs bitkisidir, Akdeniz bölgesi ve güney Avrupa (kültürü de yap›l›r)
Taze çiçek ve çiçekli dallar›ndan elde edilen uçucu ya¤
Melissa officinalis O¤ulotu
Akdeniz bölgesi
Taze veya kurutulmufl yapraklar ya da tüm bitki
Nymphea alba
Nilüfer
Türkiye’nin sulak olan çeflitli bölgeleri Çiçekler
Panax ginseng
Ginseng
Çin’de yetiflir; Çin, Kore, Japonya ve Rusya’da kültürü yap›l›r
Kurutulmufl kökler
Papaver rhoeas
Gelincik
Anadolu’da çok yayg›nd›r; Avrupa, Kuzey Afrika, Asya
Çiçekler
Papaver somniferum*
Afyon
Orta Anadolu (s›n›rl› kültür); tüm dünyada kültürü yap›l›r
Haflhafl bafl›
Passiflora incarnata
Çark›felek
‹stanbul (kültür);
Toz edilmifl tohumlar
Taze ya da kurutulmufl toprak üstü k›s›mlar›
257
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
Peganum harmala
Üzerlik
Tablo 10.3 Devam›
Orta Anadolu
Tohumlar
Piper methysticum Kava
Güneydenizi adalar› (kültür)
Taze rizom ile kökler veya kökleri al›narak kurutulmufl rizomlar
Rauwolfia serpentina
Ravolfiya
Hindistan, Hindiçin, Borneo, Sri Lanka ve Sumatra
Kurutulmufl kökler
Salix alba
Sö¤üt
Anadolu’da yayg›nd›r; Orta ve Güney Avrupa
Yapraklar
Tilia türleri
Ihlamur
Kuzey Anadolu Da¤lar›; Dünyada çeflitli yerlerde
Çiçekler
Valeriana officinalis
Kediotu
Do¤u Anadolu ve Avrupa
Kurutulmufl kök ve rizomlar D‹KKAT
D‹KKAT
Viola odorata
Kokulu menekfle
Anadolu’da pek bulunmaz; Avrupa, Ortado¤u, Orta Asya
Çiçeklerinden elde edilen SIRA uçucu S‹ZDE ya¤
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
SIRA S‹ZDE
S O R U
N N
Sara (Epilepsi) Hastal›¤›: Nöbetler ile kendini gösteren, tonik ve klonik istem-d›fl› vücut konvülziyonlar› (vücudun kas›l›p kalmas›) ileAMAÇLARIMIZ karakterize bir merD Ü fi Ü N E L ‹ M k›sa bir kezi sinir sistemi hastal›¤›d›r. Nöbetler s›ras›nda ço¤u kez hasta SIRAbilincini S‹ZDE süre için kaybetmektedir. Çeflitli tipleri vard›r ve beyindeki baz› nöronlar›n afl›r› akK ‹ T A P tivasyonu sonucunda ortaya ç›kan bir hastal›kt›r. Tedavisinde baflta S O RdifenilhidantoU fi Ü N E L ‹ M in ve valproik asit gibi etkin ilaçlar›n yan› s›ra baz› bitkiler deD Üyararl› olmaktad›r. Sara hastal›¤›nda kullan›lan baz› bitkiler Tablo 10.4’de verilmifltir. Halk aras›nda bu T E LD E‹ VK ‹KZAYTO N hastal›¤›n tedavisinde yat›flt›r›c› özelli¤e sahip olan baz› bitkilerS de O Rkullan›lmaktaU d›r. Bu tür bitkiler söz konusu tabloda yer almamaktad›r. SIRA S‹ZDE D‹KKAT
N N N N
Epilepsi ile ilgili olarak daha fazla bilgi için http://tr.wikipedia.org/wiki/Epilepsi adresini ‹NTERNET ziyaret ediniz. AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Parkinson Hastal›¤›: Kaslarda so¤uma, sertleflme (rijidite), istem d›fl› titreme (tremor) ve hareketler ve afl›r› tükrük salg›s› (hiper salivasyon) ile karakterize bir K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ merkezi sinir sistemi hastal›¤›d›r. Nedenleri tam olarak bilinmese de, kafa travmalar› (darbeleri), karbonmonoksit veya mangan zehirlenmeleri neden olarak gösterilmektedir. Bu hastal›¤› yaflayan ünlüler aras›nda ABD’li Müslüman boksör MuTKE L‹E VT ‹ ZA Y OP N hammet Ali Clay (Cassius Clay) de bulunmaktad›r. Parkinson hastal›¤›na karfl› kullan›lan bitkiler Tablo 10.4’de listelenmifltir. TELEV‹ZYON
Parkinson hastal›¤› ile ilgili olarak daha fazla bilgi için http://en.wikipedia.org/wiki/Par‹NTERNET kinson%27s_disease adresini ziyaret ediniz. Daha fazla bilgi için Bkz: http://en.wikipedia.org/wiki/Muhammad_Ali. ‹NTERNET Merkezi Sinir Sistemi Stimülanlar› (Uyar›c›lar›): Bu kategorideki bitkiler merkezi sinir sistemini uyararak uyku e¤ilimini azalt›rlar veya uykusuzlu¤a neden olurlar. Ayr›ca, merkezi sinir sistemini deprese eden uyku ilaçlar› gibi maddelerin ve bitkilerin etkilerini önlemek amac›yla da kullan›l›rlar. Tablo 10.4’de bu tür bitkilere örnekler verilmifltir.
SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M T E DL E‹ KV ‹KZAYTO N S O R U SIRA S‹ZDE D‹KKAT ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ
T KE L ‹E VT‹ ZAY OPN
TELEV‹ZYON ‹NTERNET
‹NTERNET
258 Tablo 10.4 Epilepsi ve Parkinson Tedavisine Yard›mc› ve Merkezi sinir sistemi stimülan› baz› bitkiler. *Ba¤›ml›l›k yap›c› özellikleri vard›r ve epilepsi tedavisinde art›k kullan›lmamaktad›r. **Bu bitkinin yaprak ve gövdesi ç›plak elle tutuldu¤unda kontakt fotodermatit’e yol açmaktad›r. Ifl›k ve günefl varl›¤›nda, bitkinin bu k›s›mlar›na dokunuldu¤unda ekzema benzeri cilt reaksiyonlar› oluflmaktad›r.
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Cannabis sativa*
Kenevirotu
Ortado¤u, Türkiye ve Dünyan›n ço¤u yerinde (kültür)
Kurutulmufl difli çiçek durumu (esrar)
Centella asiatica
-
Güney-Do¤u Asya
Kurutulmufl toprak üstü k›s›mlar, taze ve kurutulmufl yapraklar ve gövde
Convallaria majalis
‹nciçiçe¤i, Mügeçiçe¤i
Türkiye’de süs bitkisi, Avrupa ormanlar›
Kurutulmufl çiçekler, toprak üstü k›s›mlar, kök ve rizomlar
Dictamnus albus**
Gazelotu; Akgiritotu
Ege ve Karadeniz; güney ve güneydo¤u Avrupa, Ortado¤u, Türkistan ve Kafkaslar
Taze veya kurutulmufl yaprak veya kökler
Griffonia simplicifolia
-
Bat›-Orta Afrika
Toz edilmifl tohumlar
Peonia officinalis
Avrupa fiakay›k›
Birçok ülkede kültürü yap›l›r; Güney Avrupa Da¤lar›
Kurutulmufl ham tohumlar, taze kökler
Senecio vulgaris
Kanaryaotu
Trakya ve Anadolu’nun sahil bölgeleri
Çiçeklenme zaman›nda toplanan toprak üstü k›s›mlar
Taxus baccata
Porsuk A¤ac›
Karadeniz Ormanlar›, Avrupa
Taze yapraklar ve genç dal uçlar›
Valeriana officinalis
Kediotu
Do¤u Anadolu ve Avrupa
Kurutulmufl kök ve rizomlar
Viscum album
Çekem, Ökseotu
Türkiye, Avrupa, ‹ran, Çin (kültür)
Kurutulmufl meyve, yaprakl› dal
Parkinson hastal›¤› Corydalis cava
-
Bat› ve orta Avrupa
Yumrular›
Griffonia simplicifolia
-
Bat›-Orta Afrika
Toz edilmifl tohumlar
Merkezi sinir sistemi stimülan› baz› bitkiler Areca catechu
Felfelek; Ferfelek; Cevzi fulful
Hindistan ve Güney Hint Adalar›, Tohumlar Asya ve Güney Afrik
Camelia sinensis Çay (yeflil (=Thea sinensis) veya siyah)
‹fllenmifl veya Vatan› Çin, Kuzey-Do¤u Anadolu ifllenmemifl genç ve Dünya’n› birçok yeri (kültür) yapraklar
Coffea arabica
Kahve
Brezilya, Meksika, Kolombiya, Etopya, Arabistan (Yemen)
Çeflitli biçimlerde ifllenmifl tohumlar
Dictamnus albus**
Gazelotu; Akgiritotu
Ege ve Karadeniz; güney ve güneydo¤u Avrupa, Ortado¤u, Türkistan ve Kafkaslar
Taze veya kurutulmufl yaprak veya kökler
Acacia senegal
Arap Zamk› A¤ac›
Afrika’n›n tropikal savan kufla¤›
A¤ac›n gövde ve dallar›ndan yaralama sonucu oluflan lateks
259
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
Catha edulis
Rhodiola rosea
-
Etopya, Yemen Madagaskar
Rhodiola
Çin, Orta Asya, Avrupa, Kanada, ABD
Silybum marianum Devedikeni
Türkiye ve Avrupa
A¤aç yapraklar› Kökler
Ham tohumlar
A¤r›: Vücuttaki çeflitli problemlerin habercisi olan ve hastaya ço¤u durumda s›k›nt› veren bir semptomdur (belirtidir). A¤r› tek bafl›na bir hastal›k olmamakla birlikte ço¤u zaman hastal›klara efllik eden en önemli belirti olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Genellikle duyu sinirlerinin ucundaki a¤r› alg›lay›c›lar›n (nosiseptörlerin) çeflitli faktörler (mekanik bask›, kimyasal maddeler, yaralanma, infeksiyon, psikolojik faktörler gibi) ile uyar›lmas› sonucu oluflan çeflitli tipte a¤r›lar vard›r. Bunlar›n d›fl›nda “migren” gibi oluflum nedenei tam olarak anlafl›lmam›fl olan a¤r›lar da söz konusudur. A¤r› genel olarak üç alt kategoride de¤erlendirilir: a. Spazmojenik a¤r›lar, b. Nöropatik a¤r›lar, c. Psikosomatik a¤r›lar. Spazmojenik a¤r›lar, vücudun çizgili veya düz kasl› yap›lar›n›n spazmlar›ndan kaynaklanmaktad›r. Spazm çizgili veya düz kas›n içinde yer alan sinir uçlar›na bask› yapt›¤› için a¤r›ya neden olmaktad›r. Düz kas spazmlar›na ba¤l› a¤r›lar asl›nda iç organ a¤r›lar›d›r, çünkü her iç organ ya içinde ya da d›fl çevresinde düz kas içermektedir. Bu tür a¤r›lara visseral (iç organlara iliflkin) a¤r›lar ad› da verilmektedir. Visseral a¤r›lar genellikle spazmolitik (spazm çözücü) ilaç ve bitkiler taraf›ndan önlenmektedir. Spazmolitik etkili bitkilere örnekler Tablo 10.5’de yer almaktad›r. Nöropatik a¤r›, sinir sistemindeki sinirlerin do¤rudan hasar görmesinde ortaya ç›kan a¤r›d›r. Periferik (Çevresel) veya merkezi sinir sistemindeki sinirlerin hasar görmesi sonucu ortaya ç›kan nöropatik a¤r› süre¤endir. Nöropatik a¤r›ya neden olan birçok farkl› durum vard›r; alkolizm, kanser, baz› nörolojik hastal›klar, damar hastal›klar›, sinir s›k›flmas›, baz› enfeksiyon hastal›klar› (zona gibi), böbrek yetmezli¤i ve fleker hastal›¤› gibi. Tedavide esas nöropatik a¤r›ya neden olan etkenin kald›r›lmas›d›r. Bu radikal (esas) tedaviye yard›mc› olarak veya radikal tedavinin mümkün olamad›¤› durumlarda hastan›n s›k›nt›s›n› gidermek için analjezik (a¤r› kesici) ilaç ve bitkilerden yararlan›lmaktad›r. Tablo 10.6 analjezik etkili bitkilere örnekleri içermektedir.
Tablo 10.4 Devam›
260 Tablo10.5 Spazmolitik etkili bitkiler. *Ba¤›ml›l›k yap›c› özellikleri vard›r ve spazmolitik olarak art›k kullan›lmamaktad›r. **Bu bitkinin yaprak ve gövdesi ç›plak elle tutuldu¤unda kontakt fotodermatit’e yol açmaktad›r
Bald›ranotu: Çok zehirli bir bitkidir, Sokrates’in ölümüne neden olan bitki olarak bilinmektedir. Buna karfl›n çeflitli yerlerde piflirilerek salatas› yap›lmaktad›r. Tehlikeli olmakla beraber piflirilince muhtemelen zehirlili¤i kaybolmaktad›r: http://garova.blogspot.com/ 2009/01/baldran-otu-vesalatas.html adresini ziyaret ediniz. Ayr›ca bak›n›z:http://nacizanebilgi. com/sozluk.php?q=sokrates
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Latince Ad› Türkçe Ad› Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Achillea millefolium
Civanperçemi
Kuzey ve Do¤u Anadolu; Kuzey hariç tüm Avrupa
Kurutulmufl toprak üstü k›s›mlar
Anethum graveolens
Dereotu
Türkiye’nin birçok bölgesi (kültür); Akdeniz bölgesi, güney Rusya, Avrupa (kültür)
Kurutulmufl olgun meyveler
Angelica Melaike otu
Melaike otu;
Suriye, Hollanda
Tohumlar,tüm bitki
archangelica
Melekotu
Polonya, Laponya ve Balt›k Denizi ülkeleri veya kökler
Atropa belladonna
Güzelavrat otu
Kuzey Anadolu; Orta ve Güney Avrupa, Güneydo¤u Asya, birçok ülkede kültürü yap›l›r
Yapraklar ve kökler
Calendula officinalis
Aynisafa; T›bbi nergis; Nerkis;
Ülkemizde süs bitkisi olarak yetifltirilir; Orta ve güney Avrupa, kuzey Asya, ABD
Çiçekli dallar veya toprak üstü k›s›mlar›
Capsicum annum
K›rm›z›biber
Güneydo¤u Anadolu, Kayseri, Bursa, vd. (kültür); Meksika ve orta Amerika, dünyan›n di¤er yerleri (kültür)
Taze veya kurutulmufl meyveler
Conium maculatum
Bald›ranotu
Bütün Türkiye; Avrupa, Asya, Kuzey Afrika ve Amerika’n›n ›l›man bölgeleri
Kurutulmufl, çiçekli ve yaprakl› dallar›
Dictamnus albus**
Gazelotu; Akgiritotu
Ege ve Karadeniz; güney ve güneydo¤u Taze veya kurutulmufl Avrupa, Ortado¤u, Türkistan ve Kafkaslar yaprak veya kökler
Foeniculum vulgare
Rezene
Meyve ve Kuzey Anadolu; Akdeniz bölgesi, ‹ngiltere, tohumlardan elde Almanya, Avusturya, ‹ran, Hindistan, Çin edilen uçucu ya¤
Griffonia simplicifolia
-
Bat›-Orta Afrika
Toz edilmifl tohumlar
Hyoscyamus niger
Banotu
Türkiye’de çeflitli yerler; Avrupa; Bat› ve Kuzey Asya
Kuru yapraklar, kurutulmufl yaprak ve çiçekler, kurutulmufl tohumlar, taze tüm çiçekli bitki
Matricaria recutita
Alman papatyas›
Avrupa; Kuzey-Bat› Asya; Türkiye’de baz› yerlerde kültürü yap›l›r
Çiçekler veya tüm bitki
Papaver somniferum*
Afyon
Orta Anadolu (s›n›rl› kültür); tüm dünyada kültürü yap›l›r
Haflhafl bafl›
Prunus africana
-
Tropikal ve subtropikal Afrika
Kurutulmufl a¤aç gövde kabuklar›
Prunus spinosa
Çakal eri¤i
Kuzey, Bat› ve Güney Anadolu;
Çiçekler
Thymus vulgaris
Kekik
Akdeniz Bölgesi; Genifl ölçüde kültürü yap›l›r
Toprak üstü
Tilia türleri
Ihlamur
Kuzey Anadolu Da¤lar›; Dünyada çeflitli yerlerde
Çiçekler
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
Latince Ad› Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Anagallis arvensis
Ba¤›rsakotu, Sülükotu Farekula¤›
Avrupa ve Asya’da yayg›nd›r
Kurutulmufl çiçekli bitki (kök de dahil)
Anemone nemorosa
Beyaz da¤lalesi
Kuzey Laponya ve Akdeniz bölgesi hariç tüm Avrupa
Çiçekli dallar ve toprak üstü k›s›mlar
Angelica archangelica
Melaike otu; Melekotu
Suriye, Hollanda, Polonya, Laponya ve Balt›k Denizi ülkeleri
Tohumlar, tüm bitki veya kökler
Armoracia rustica
Bay›rturpu; Eflekturpu
Vatan› Volga-Don bölgesidir, ancak Avrupa ve Dünyan›n her taraf›na yay›lm›flt›r
Taze veya kurutulmufl kökleri
Berberis vulgaris
Amberparis
Kuzey Anadolu; Orta Asya’n›n bir bölümü; Avrupa
Meyve ve kök kabuklar›
Brassica nigra Hardal Bitkisi
Türkiye ve Avrupa, Dünyan›n bütün ›l›man bölgeleri (kültür)
Tohumlar
Cannabis sativa*
Kenevirotu
Ortado¤u; Türkiye ve Dünyan›n ço¤u yerinde (kültür)
Kurutulmufl difli çiçek durumu (esrar)
Capsicum annum
K›rm›z›biber
Güneydo¤u Anadolu, Kayseri, Bursa, vd. (kültür); Meksika ve orta Amerika, dünyan›n di¤er yerleri (kültür)
Taze veya kurutulmufl meyveler
Cimicifuga racemosa
-
Kanada ve ABD; Avrupa (kültür)
Taze veya kurutulmufl kökleri
Conium maculatum
Bald›ranotu
Bütün Türkiye; Avrupa, Asya, Kuzey Afrika ve Amerika’n›n ›l›man bölgeleri
Kurutulmufl, çiçekli ve yaprakl› dallar›
Curcuma domestica
Zerdeçal
Hindistan ve tropik Asya
Kuru ve piflirilmifl rizomlar
Dorema Çad›rufla¤› ammoniacum
‹ran’dan güney Sibirya’ya kadar olan Asya bölgeleri
Çiçekler ve gövdeden s›zan reçine
Dryopteris filix-mas
Erkek E¤reltiotu
Kuzey Anadolu Da¤lar› (Zigana); Avrupa’n›n ›l›man iklim bölgeleri; Kuzey Asya
Taze veya kurutulmufl rizomlar ve taze toprak üstü k›s›mlar
Erythroxylon coca*
Koka Yapra¤›
Vatan› And Da¤lar›. Sri Lanka, Hindistan, Endonezya’da kültürü yap›l›r
Yapraklar
Eucalyptus globulus
Ökaliptus A¤ac›
Vatan› Avustralya ve Tazmanya’d›r. Güney Avrupa, Asya ve Afrika’n›n subtropikal bölgelerinde de kültürü yap›l›r
Taze ve kurutulmufl yapraklar ve dal uçlar›ndan elde edilen uçucu ya¤
Hypericum perforatum
Binbirdelikotu, Anadolu ve Avrupa’da yayg›nd›r Sar› kantaron
Hyssopus officinalis
Zufaotu
Inula helenium
Toprak üstü k›s›mlar›
Güney Avrupa ve Akdeniz bölgesi
Yapraklar, çiçek uçlar› ve ucucu ya¤
And›zotu
Kuzey ve Do¤u Anadolu; Avrupa ve Asyan›n ›l›man bölgeleri
Taze veya kurutulmufl rizomlar
Lycopodium clavatum
Göbektozu
Do¤u Avrupa; Kuzey-Do¤u Anadolu; Çin; Dünyan›n birçok yeri
Taze bitki ve sporlar›
Melaleuca leucadendra
-
Avustralya’n›n tropikal bölgeleri; Güney Do¤u Asya
Taze yaprak ve ince dallardan elde edilen uçucu ya¤
261 Tablo 10.6 Analjezik etkili çeflitli bitkiler.
262
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Tablo 10.6 Devam›
Melissa officinalis
O¤ulotu
Akdeniz bölgesi
Mentha piperita
Nane
Kültür bitkisidir; Türkiye’nin ve Dünyan›n Topraküstü k›s›mlar›ndan birçok yerinde yetiflmektedir. elde edilen uçucu ya¤
Oenothera biennis
Eflekotu
Avrupa ve Asya’da yayg›nd›r.
Panax ginseng
Ginseng
Çin’de yetiflir; Çin, Kore, Japonya ve Rus- Kurutulmufl kökler ya’da kültürü yap›l›r
Papaver rhoeas
Gelincik
Anadolu’da çok yayg›nd›r; Avrupa, Kuzey Çiçekler Afrika, Asya
Papaver somniferum*
Afyon
Orta Anadolu (s›n›rl› kültür); tüm dünyada kültürü yap›l›r
Haflhafl bafl›
Passiflora incarnata
Çark›felek
‹stanbul (kültür);
Taze ya da kurutulmufl toprak üstü k›s›mlar›
Piper methysticum
Kava
Güneydenizi adalar› (kültür)
Taze rizom ile kökler veya kökleri al›narak kurutulmufl rizomlar
Piper nigrum
Karabiber
Vatan› Hindistan’d›r, ancak s›cak yerlerde Olgunlaflmadan kültürü yap›l›r toplanan meyveler
Primula veris (sinonim: P. officinalis)
Çuhaçiçe¤i
Do¤u Anadolu (A¤r›, Erzurum, Kars); Orta Avrupa
Rizom, kökler ve çiçekler
Rosmarinus officinalis
Biberiye
Güney Anadolu;
Yapraklar, çiçekler ve ince dallardan elde edilen uçucu ya¤
Ruta graveolens
Sedefotu
Türkiye’de bahçelerde yetifltirilir;
Tüm bitki ve bitkiden ç›kar›lan uçucu ya¤
Salix alba
Sö¤üt
Anadolu’da yayg›nd›r; Orta ve Güney Avrupa
Yapraklar
Taze veya kurutulmufl yapraklar ya da tüm bitki
Ham tohumlardan elde edilen sabit ya¤ veya çiçeklenme döneminde taze bitki
Sempervivum tecto- Herdemtaze, Orta ve güney Avrupa; Bat› Asya; Kuzey Çiçeklenmeden önce yaprum Kulakotu Afrika raklar ve yaprak Keçilahanas›, suyu Nas›rotu Syzygium aromati- Karanfil cum
Molluca adalar›; Tanzanya, Madagaskar, Çiçek tomurcuklar› ve Brezilya ve di¤er tropik bölgeler tam olgunlaflmam›fl (kültür) meyvelerden elde edilen uçucu ya¤
Tamus communis
Dövülmüfl avratotu
Kuzey Anadolu Da¤lar›; Avrupa’n›n çeflitli bölgeleri
Kökler
Tanacetum vulgare
Solucanotu
Orta ve Kuzey-Do¤u Anadolu; Avrupa
Kurutulmufl çiçekli bitki (toprak üstü k›s›mlar›)
Urginea maritima
Adaso¤an›
Güney Anadolu; Akdeniz bölgesi (kültürü de yap›l›r)
So¤an yapraklar›
Valeriana officinalis
Kediotu
Do¤u Anadolu ve Avrupa
Kurutulmufl kök ve rizomlar
Veratrum album
Çöpleme
Kuzey Anadolu (Zigana Da¤›); Britanya ha- Rizom ve kökler riç Laponya’dan ‹talya’ya kadar tüm Avrupa
Verbascum densiflorum
S›¤›rkuyru¤u
Türkiye’nin birçok bölümü; Avrupa; As- Çiçeklenme döneminde ya’n›n ›l›man bölgeleri toprak üstü k›s›mlar, kökler ve çiçekler
*Bu bitkilerin ba¤›ml›l›k yap›c› özellikleri vard›r ve art›k çok fazla kullan›lmamaktad›r.
263
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
Duyu Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› Normal fizyolojik koflullarda 5 duyudan söz edilir: Görme, iflitme, koku alma, tad alma ve dokunma duyular›. Bu duyulardan ilk dördü özel organlar taraf›ndan alg›lanarak ilgili sinir arac›l›¤›yla merkezi sinir sisteminin ilgili bölgelerine iletilmektedir. Dokunma duyusu ise vücudun her bölgesi taraf›ndan alg›lanabilmekte ve ilgili duyu siniri arac›l›¤›yla merkezi sinir sistemine uyar› aktar›lmaktad›r. S›cakl›k, yanma, a¤r›, ac›, sanc›, kafl›nt›, uyuflma gibi fizyopatolojik duyular da dokunma sinirleri arac›l›¤›yla merkezi sinir sistemine tafl›nmaktad›r. Alg›lamay› duyu reseptörleri ad› verilen ve ilgili duyu siniri ile ba¤lant›l› olan özel hücresel yap›lar sa¤lamaktad›r. Duyu reseptörleri çevreden gelen çeflitli fiziksel uyar›lar› (›s›, ›fl›k, ses, mekanik veya kimyasal uyar›) alg›larlar ve duyunun çeflidine göre farkl›l›klar gösteririler. Örne¤in gözdeki reseptörler ›fl›k uyaran›na karfl› duyarl› iken, dildeki reseptörler farkl› tatlar› oluflturan kimyasal maddelere karfl› duyarl›d›r. Kulaktaki alg›lay›c›lar da ses ile oluflan titreflimlere karfl› duyarl›d›r. Görme ‹fllevlerini Etkileyen ve Göz Hastal›klar›na Karfl› Kullan›lan Bitkiler: Çeflitli bitkiler görme ifllevlerini olumlu yönlerde de¤ifltirebilmekte ve baz› göz hastal›klar›na karfl› kullan›lmaktad›r (Tablo 10.7). ‹flitme ‹fllevlerini Etkileyen ve Kulak Hastal›klar›na Karfl› Kullan›lan Bitkiler: Çeflitli bitkiler iflitme ifllevlerini olumlu yönlerde de¤ifltirebilmekte ve baz› kulak hastal›klar›na karfl› yard›mc› olarak kullan›lmaktad›r. Kulak, iflitme fonksiyonlar›na ek olarak ayr›ca vücut dengesinin korunmas›nda da önemli görev üstlenmifltir. ‹ç kulakta yer alan yar›m daire kanallar› (semisiküler kanallar) ve kohlea (cochlea) vücudun durufluna (postür) duyarl› olup vücudun dengesini düzenlemeye yard›mc› olur. “Hareket hastal›¤› (Tafl›t Tutmas›)” bu ifllevler ile ilgili bir bozukluk olup tafl›tlara (kay›k, gemi, uçak, otomobil, otobüs, vs) binen baz› kiflilerde mide bulant›s›, kusma, halsizlik, sersemlik, bafl dönmesi gibi belirtilerle ortaya ç›kmaktad›r. Ayr›ca, her ne kadar nedeni hipertansiyon gibi kulak d›fl›ndaki organ sistemleri ile ba¤lant›l› olabilen kulak ç›nlamas›, u¤ultusu (tinnitus) da kulak hastal›klar› ile birlikte an›lmaktad›r. Tablo 10.7 görme ifllevlerini etkileyen ve çeflitli kulak hastal›klar›na karfl› kullan›lan bitkileri özetlemektedir. Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Atractylodes lancea*
-
Çin ve Japonya
Tüm bitki
Atropa belladonna**
Güzelavrat otu
Kuzey Anadolu, Orta ve Güney Avrupa, Güneydo¤u Asya
Yapraklar ve kökler
Avena sativa
Yulaf
Avrupa, Anadolu (kültür)
Taze, kuru toprak üstü k›s›mlar›
Curcuma domestica
Zerdeçal
Hindistan ve tropik Asya
Kuru ve piflirilmifl rizomlar
Cydonia oblongata
Ayva
Türkiye, Avrupa ve Akdeniz bölgesi
Meyva ve tohumlar
Euphrasia officinalis
-
Avrupa
Çiçekli bitki
Foeniculum vulgare
Rezene
Kuzey Anadolu, Akdeniz bölgesi, ‹ngiltere, Almanya, Avusturya, ‹ran, Hindistan, Çin
Meyva ve tohumlardan elde edilen uçucu ya¤
Hyoscyamus niger**
Banotu
Türkiye, Avrupa, Bat› ve Kuzey Asya
Kuru yaprak, kuru yaprak ve çiçek, kuru tohum, taze tüm bitki
Tablo 10.7 Göz ve kulak hastal›klarda yard›mc› olarak kullan›lan bitkiler. Kaynak: Daha fazla bilgi için Bkz: http://en.wikipedia.org /wiki/Motion_sickness
264
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Tablo 10.7 Devam›
Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Lycopersicon esculentum
Domates
Dünya
Taze yapraklar veya çiçeklenme döneminde tüm bitki
Mandragora officinarum**
-
Akdeniz bölgesi
Kurutulmufl toprak alt› k›s›mlar, taze bitki veya taze kökler
Physostigma venenosum***
Kalabar baklas› Bat› Afrika, Hindistan ve Güney Amerika (kültür)
Tohumlar
Pilocarpus microphyllus***
Yaborandi
Kuzey-Do¤u Brezilya
Kurutulmufl yapraklar
Quercus robur
Sapl› mefle
Türkiye, Avrupa, Ön Asya Kafkasya
Genç dallar›n kurutulmufl kabuklar›
Strychnos nux vomica
Kargabüken
Pakistan’dan Viyetnam’a kadar tüm Güney-Do¤u Asya
Ham kurutulmufl meyva, kurutulmufl gövde kabuklar›
Vaccinium myrtillus****
Çobanüzümü; Yaban Mersini
Kuzey Anadolu Da¤lar›, Orta- Kuzey Avrupa, Asya, Amerika
Kuru yapraklar ve ham meyvalar
Valeriana officinalis**
Kediotu
Do¤u Anadolu ve Avrupa
Kurutulmufl kök ve rizomlar
Kulak Hastal›klar› Allium sativum+
Sar›msak
Dünya
Taze-kuru yumrular ve ya¤›
Capsicum annum++
K›rm›z›biber
Güneydo¤u Anadolu, Meksika ve Orta Amerika
Taze veya kurutulmufl meyvalar
Gingko biloba+++
Gingko, Mabet A¤ac›
Uzakdo¤u (Çin, Japonya, Kore)
Taze veya kurutulmufl yapraklar
Myrtus communis+
Mersin Bitkisi
Akdeniz ve Ege Da¤lar›, Yapraklar, ince dallar. Akdenizden Kuzey-Bat› Himalayalara kadar olan bölge
Piper betel+
-
Tropikal Güney Asya, Do¤u Afrika
Kurutulmufl yapraklar, kökler ve meyvalar
Zingiber officinalis++
Zencefil
Vatan› Hindistan, birçok tropikal bölge
Kökler
*Halk aras›nda “gece körlü¤ü” veya “tavuk karas›” ad› verilen hastal›¤a karfl› etkilidir ve gözün gece görüflünü artt›rma özelli¤i vard›r. **Bu bitkiler midriyatik (gözbebe¤ini büyütücü) etkilidir. Bu nedenle göz kamaflt›r›c› ve göz içi bas›nc›n› yükseltici etkileri vard›r. Bu nedenle glokom (yüksek göz tansiyonlu) hastalar›n bu bitkileri kullanmas› uygun de¤ildir. ***Bu bitkiler miyotik (gözbebe¤ini küçültücü) etkilidir. Bu nedenle göz içi bas›nc›n› düflürücü etkileri vard›r. Bu nedenle glokomlu hastalarda bu bitkiler tedavi edici olarak kullan›l›r. ****Bu bitkinin de gece görüflünü artt›rma özelli¤i vard›r. +Bu bitkiler kulakta antiseptik ve antiinflamatuvar olarak kullan›l›rlar. ++Hareket hastal›¤›na karfl› kullan›l›rlar. +++Tinnitusa karfl› kullan›l›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
4
Görme ifllevlerini de¤ifltiren bitkilerden hangilerinin göz tansiyonu durumunda kullan›m› SIRA S‹ZDE uygun de¤ildir? D Ü fi Ü N E L ‹ Mve Burun ile ‹lgili Hastal›klar: Koku duyusunun alg›lanmaKoku Duyusu s›ndaki bozukluklar asl›nda ço¤u durumda rinit (nezle) gibi durumlar sonucunda ortaya ç›kmaktad›r. S O R U Bu nedenle, rinit tedavisinde kullan›lan baz› bitkiler Tablo 10.8’de listelenmifltir. D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
265
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
Dokunma Duyusu ile ‹lgili Hastal›klar, A¤r› ve Kafl›nt›: Kafl›nt› t›pk› dokunma duyusu gibi deri ve hemen derinin alt›nda alg›lanan normal d›fl› bir duyudur. A¤r› da normal d›fl› bir duyudur, ancak genellikle daha derinlerde alg›lanmaktad›r. A¤r›n›n daha yüzeysel alg›lanan biçimleri genellikle “ac›” ve “yanma” biçiminde tan›mlanmaktad›r. Kafl›nt›, ac›, yanma ve a¤r› genellikle ilgili o vücut bölgesinde yolunda gitmeyen fizyolojik olaylar›n habercisidir. Ayr›ca, lokal anestezik özellikler tafl›yan a¤r› ve dokunma duyusunu “yerel” biçimde ortadan kald›ran Erythroxylon coca (Koka) gibi bitkiler bulunmaktad›r. Kafl›nt› alerji veya yüzeysel enfeksiyonlar gibi deri hastal›klar›n›n habercisi olabilir. Di¤er birçok tür semptomda oldu¤u gibi efllik eden baflka belirtilerin olup olmamas› kafl›nt›n›n önem derecesini belirlemektedir. Tablo 10.8’de antiprüritik (kafl›nt›y› önleyen) bitkilere baz› örnekler verilmifltir. Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Asarum europeum
Azaron
Kuzey Anadolu, Güney ve Orta Avrupa, Kuzey Sibirya
Kurutulmufl kök ve rizomlar; ayr›ca nadiren yapraklar
Pueraria lobata
-
ABD’nin Güneydo¤usu, Güney-Do¤u Asya
Kökler
Pinus türleri
Çam türleri
Dünyan›n birçok yeri
Yapraklar›n uçucu ya¤›
Myrrhis odorata
-
Pirenelerden Kafkaslara kadar
Tüm bitki ve tohumlar
Antiprüritik etkili baz› bitkiler Anagallis arvensis Barsakotu, Farekula¤›, Sülükotu
Avrupa, Asya, Avrupa, ABD, Subtropikal Güney Afrika
Kurutulmufl çiçekli toprak üstü k›s›mlar
Lycopodium clavatum
Göbektozu
Do¤u Avrupa, Taze bitki ve sporlar› Kuzey-Do¤u Anadolu, Çin
Oenothera biennis
Eflekotu
Avrupa ve Asya
Ham tohumlar›n sabit ya¤›, çiçeklenme döneminde taze bitkiymus vulgaris*
Thymus vulgaris* Kekik
Akdeniz Bölgesi (kültür)
Toprak üstü
Triticum aestivum
Bu¤day
Türkiye, Dünya
Tohum d›fl kabuklar› (kepek)
Verbascum densiflorum
S›¤›rkuyru¤u
Türkiye, Avrupa, Asya’n›n Çiçeklenme dönemi topraküstü ›l›man bölgeleri k›s›mlar, kökler ve çiçekler
Hareket Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› Hareket sistemi basit tan›mlama ile hareketleri sa¤layan kaslar, onlar›n ba¤l› oldu¤u kemikler ile aralar›ndaki eklemler ve kaslara merkezi sinir sisteminden komut ve emirleri tafl›yan sinirlerden oluflmaktad›r. Hastal›klar da bu yap›lar üzerinde oluflan bozukluklardan kaynaklanmaktad›r. Bu hastal›klarda belli bafll› baz›lar› ve bu hastal›klara karfl› kullan›lan bitkiler afla¤›da verilmifltir. Artritler (Eklem iltihaplar›): Çeflitli nedenlere ba¤l› olarak eklem iltihaplar› oluflmaktad›r. ‹ltihapl› eklem hareket ettikçe a¤r› olufltu¤undan hareket k›s›tlay›c› olmaktad›r. En yayg›n rastlanan biçimi “Romatoid Artrit (Romatizma) d›r”. Artrit te-
Tablo 10.8 Rinit Tedavisine yard›mc› olan ve Antiprüritik etkili baz› Bitkiler. *Bu bitki d›fl›nda bütün bitkiler lokal kullan›m ile kafl›nt›y› önlerler, Thymus vulgaris sistemik (örn., a¤›z yoluyla) kullan›m ile de antiprüritik etkili olmaktad›r.
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
266 AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
AMAÇLARIMIZ
davisinde yard›mc› olarak kullan›lan bitkilere örnekler Tablo 10.9’de verilmifltir. Artrit tedavisinde analjezik etkili bitkilerden de yararlan›lmaktad›r (Bkz. Tablo 10.6). K ‹ T A P Gut Hastal›¤›: Eklemlerde ürik asit kristalleri toplanmas›na ba¤l› olarak geliflen ve sabaha karfl› belirginleflen a¤r›lar ile karakterize bir artrit türüdür. Bu hastal›¤›n tedavisinde a¤r› kesici bitkilere (Tablo10.6) ek olarak Tablo 10.9’de yer alan baz› TELEV‹ZYON bitkiler kullan›l›r. Bu bitkilerin baz›lar› diüretik (idrar söktürücü) etkileri nedeniyle vücuttan ürik asit at›l›m›n› h›zland›rmaktad›r. ‹ N T E Riçin N E Tbknz.: http://en.wikipedia.org/wiki/Gout. Daha fazla bilgi
Kas Kramplar›: Çizgili kaslardaki yorgunluklar ve/veya kaslardaki kan dolafl›m bozukluklar› ve yetersiz oksijenlenme durumlar› kas kramplar›n› tetiklemektedir. Bu durumda kaslar kas›lm›fl durumda kalmaktad›r. Kas gevfletici özelli¤e sahip bitkiler bu durumlarda kullan›lmaktad›r (Tablo 10.9). Felçler: Kaslara komut ileten hareket sinirlerinin ifllev yitirmesi veya sinir kas kavfla¤›ndaki uyar› iletiminin olmamas› sonucu geçici veya kal›c› kas hareketsizli¤idir. Kal›c› felçlerin en önemli oluflum nedenlerinden birisi de beyinde belli bir bölgede serebrovasküler yetmezlik sonucu beyin enfarktüsü veya fiziksel travmad›r. Bu hastal›k için kullan›lan bitki say›s› fazla de¤ildir (Tablo 10.9). Tablo 10.9 Artrit, Gut hastal›¤›, Kas kramplar› ve Felç tedavisinde yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkiler.
Latince Ad›
Türkçe Ad› Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Allium sativum
Sar›msak
Dünyan›n birçok yeri
Taze-kuru yumrular ve ya¤›
Berberis vulgaris
Amberparis
Aesculus hippocastanum
Atkestanesi
Kuzey Anadolu, Orta Asya, Avrupa Meyve ve kök kabuklar› Türkiye ve Dünyan›n birçok yeri Tohum, Yaprak, Tohum ya¤›
Origanum vulgare Urtica dioica
‹stanbul Keki¤i Is›rgan
Trakya, Bat›-Güney Anadolu, Asya, Çiçekli bitki, Avrupa, Kuzey Afrika yaprak uçucu ya¤› Türkiye, Dünyan›n ›l›man bölgeleri Taze, kuru çiçekli bitki, kökler
Nasturtium officinale
Suteresi
Anadolu, Antalya, Mersin (kültür), Dünyan›n birçok yeri
Çiçeklenme döneminde toplanan bitkinin toprak üstü k›s›mlar›
Gut hastal›¤› Aegopodium podagraria Apium graveolens Armoracia rustica Atropa belladonna Avena sativa
-
Avrupa ve Bat› Asya
Toprak üstü k›s›mlar›
Kereviz
Türkiye(kültür), Dünya
Bitkinin tüm k›s›mlar›
Bay›rturpu; Eflekturpu Güzelavrat otu Yulaf
Vatan› Volga-Don bölgesidir, Avrupa ve Dünyan›n her taraf›na yay›lm›flt›r Kuzey Anadolu, Orta ve Güney Avrupa, Güneydo¤u Asya Avrupa ve Anadolu (kültür)
Taze veya kurutulmufl kökleri Yapraklar ve kökler
Berberis vulgaris
Amberparis
Taze, kuru toprak üstü k›s›mlar› Kuzey Anadolu, Orta Asya, Avrupa Meyve ve kök kabuklar›
267
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
Citrus aurantium Turunç
Akdeniz bölgesi ülkeleri
Meyve, tohum ve çiçeklerden haz›rlanan uçucu ya¤
Colchicum autumnale
Ac›çi¤dem
Orta Avrupa, Orta Asya
Taze çiçekler, Kurutulmufl ham tohumlar, Yumrular
Hypericum perforatum
Binbirdelikotu, Anadolu ve Avrupa Sar› kantaron
Toprak üstü k›s›mlar›
Juniperus communis
Ardݍ
Trakya, Orta Avrupa, Kuzay Afrika, Kuzay Asya
Kozalaklar ve kozalaklardan elde edilen uçucu ya¤
Myrrhis odorata
-
Pirenelerden Kafkaslara kadar
Tüm bitki ve tohumlar
Primula veris (sinonim: P. officinalis)
Çuhaçiçe¤i
Do¤u Anadolu (A¤r›, Erzurum, Kars), Orta Avrupa
Rizom, kökler ve çiçekler
Salix alba
Sö¤üt
Anadolu, Orta ve Güney Avrupa
Yapraklar
Tamus communis
Dövülmüfl avratotu
Kuzey Anadolu Da¤lar›, Avrupa’n›n çeflitli bölgeleri
Kökler
Tanacetum vulgare
Solucanotu
Orta ve Kuzey-Do¤u Anadolu, Avrupa
Kurutulmufl çiçekli bitki
Taraxacum officinale
Karahindiba¤
Avrupa ve Asya’n›n ›l›man iklim bölgeleri
Kuru toprak üstü k›s›m, rizom, kök
Vaccinium myrtillus
Çobanüzümü; Yaban Mersini
Kuzey Anadolu Da¤lar›; Orta ve Kuzey Avrupa; Asya; Kuzey Amerika
Kurutulmufl yapraklar ve ham meyveler, taze ham meyveler
Veratrum album
Çöpleme
Kuzey Anadolu, Laponya’dan ‹talya’ya kadar tüm Avrupa
Rizom ve kökler
Aesculus hippocastanum
Atkestanesi
Türkiye, Dünyan›n birçok yeri
Berberis vulgaris
Amberparis
Kuzey Anadolu, Orta Asya, Avrupa Meyve ve kök kabuklar›
Capsicum annum
K›rm›z› biber
Güneydo¤u Anadolu, Kayseri, Bursa (kültür), Meksika ve orta Amerika
Taze veya kurutulmufl meyveler
Mentha piperita
Nane
Türkiye, Dünyan›n birçok yeri (kültür)
Toprak üstü k›s›m›n uçucu ya¤›
Primula veris (sinonim: P. officinalis)
Çuhaçiçe¤i
Do¤u Anadolu, Orta Avrupa
Rizom, kökler ve çiçekler
Ruta graveolens
Sedefotu
Türkiye
Bitki, bitkinin uçucu ya¤
Tanacetum vulgare
Solucanotu
Orta ve Kuzey-Do¤u Anadolu, Avrupa
Kurutulmufl çiçekli bitki
Kas kramplar› Tohum, Yaprak, Tohum ya¤›
Felç Digitalis purpurea
Yüksükotu
Orta ve Bat› Avrupa
Yapraklar
Origanum majorana
-
Almanya (kültür), Güneydo¤u Akdeniz
Toprak üstü k›s›mlar›
Moringa oleifera
-
Hindistan
Yaprak, gövde kabu¤u, tohum, kök
Tablo 10.9 Devam›
268
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE
‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
5
SIRAkullan›lan S‹ZDE Felç tedavisinde bitkilerden hangisi Güneydo¤u Akdeniz bölgesinde yetiflmektedir?
Sindirim Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m›
D Ü fi Ü N E L ‹ M Sindirim vücut için gerekli besinlerin al›n›p, uygun biçimde ifllenmesi ve kullan›lmak üzere haz›r duruma getirilmesi demektir. Kullan›lamayan besin ö¤eleri belli S O R U ölçülerde depolanmaktad›r. Sindirim a¤›zda bafllar, yemek borusu, mide, ince ve kal›n barsaklarda besinler mekanik ve kimyasal de¤iflimler geçirerek kullan›lmaya haz›r hale getirilir. Bu arada kimyasal dönüflümleri sa¤lamak üzere çeflitli salg›lar D‹KKAT sindirim kanal›na kar›flmaktad›r: A¤›zda tükrük bezleri taraf›ndan salg›lanan tükrük, hem besinlerin ›slanmas›n› sa¤lamakta hem de niflasta vb. karbohidratlar›n S‹ZDE sindirimini SIRA bafllatmaktad›r. Midede salg›lanan asit ve pepsin proteinlerin sindirimini bafllatmaktad›r. Pankreastan salg›lanan enzimler ise protein, karbohidrat ve ya¤lar›n sindirimini sa¤lamaktad›r. Karaci¤erde yap›lan ve safra kesesinden sal›nan AMAÇLARIMIZ safra ya¤lar›n emilimini kolaylaflt›rmaktad›r. ‹nce barsaklara ulaflan besin ö¤eleri art›k buradan emilime haz›r duruma gelmektedir. Kal›n barsaklarda besin ö¤elerinin saprofitK çürükçül ‹ T A P ifllemlerle dönüflmesi ve barsak içeri¤i suyunun emilmesi sa¤lanmaktad›r. Bu sistemin içinde herhangi bir yerde hastal›k oluflabilmekte ve bunlar›n tedavilerinde hem ilaçlardan hem de bitkilerden yararlanmak mümkün olabilmektedir. genellikle bu salg›lar›n azl›¤› ve/veya besin ö¤eleriT E L E V ‹“Haz›ms›zl›k” ZYON nin mide-barsak kanal›nda k›sa süre kalmas› sonucu ortaya ç›kmaktad›r. SIRA S‹ZDE Tükrük Salg›s›n› Artt›ran Bitkiler: Tablo 10.10 tükrük salg›s›n› artt›ran baz› bitkileri özetlemektedir. Bu salg›n›n artmas› hem besinlerin sindirilmesini hem de EÜRNNE LE‹TM D‹ NÜTfieyleminin yemek yeme daha kolay olmas›n› sa¤lar. Midede Hiperasiditeye Karfl› Kullan›lan Bitkiler: Midede HCl ( Hidroklorik asit) asit salg›s› S O yine R U mideden salg›lanan pepsin enziminin aktif durumda bulunmas› için gereklidir. Bu sayede pepsin proteinlerin parçalanmas›n› sa¤lamaktad›r. Ancak, bu asit salg›s›n›n fazlal›¤› di¤er baz› faktörlerin de yard›m›yla uzun vadede çeD‹KKAT flitli problemlere yol açmaktad›r: Gastrit (Mide iltihab›), mide ve düodenum (on iki parmak barsa¤›) ülserleri. Mide asit salg›s›n› azaltan baz› bitkiler Tablo 10.10’da verilmifltir. SIRA S‹ZDE Gastrik ve Duodenal Ülserler: Mide ve onikiparmak barsa¤› ülserlerinin sebepleri aras›nda midenin hiperasiditesi yer almaktad›r, ancak bu tek bafl›na yeterli de¤ildir. AMAÇLARIMIZ Bunun yan›nda midede Camphylobacter pylori, Helicobacter pylori gibi bakterilerin varl›¤› hastan›n maruz kald›¤› psikolojik stres durumlar› gibi ilave faktörlerde ülser nedenleri aras›nda yer al›r. Belirtilen bakterilerin midede varl›¤›n›n K ‹ T A P saptanmas› halinde antibiyotik ve yan›nda kuvvetli antiülser etkili ilaçlar›n kullan›lmas› gerekmektedir. Bu durumda sadece bitkilerle tedavi yetersiz kalabilmektedir. Tablo 10.10 gastrik ve duodenal ülser tedavilerinde yard›mc› olarak kullan›lan baTELEV‹ZYON z› bitkileri listelemektedir. Hiç kuflkusuz, mide asit salg›s›n› azaltan bitkiler de bu ba¤lamda yarar sa¤layacakt›r.
N N
N N
Daha fazla bilgi ‹ N T E için R N E Tbknz. http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%9Clser.
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Lysimachia nummularia
Kargaotu
Avrupa, Kafkasya
Taze - kuru tüm bitki
Picrasma excelsa
Jamaika Ac›a¤ac›
Antil adalar›, Karaipler
Kurutulmufl odun
Piper betel
-
Tropik Güney Asya
Yaprak, kök ve meyvalar
Mide asit salg›s›n› azaltan Berberis vulgaris
Amberparis
Kuzey Anadolu, Orta Asya, Avrupa Meyva ve kök kabuklar›
Betonica officinalis
Kestere
Avrupa
Toprak üstü k›s›mlar
Filipendula ulmeria
Çay›rkraliçesi; Keçisakal›; Tekesakal›
Kuzey ve Güney Avrupa, Kuzey Asya, Kuzey Amerika
Kuru çiçekler, kuru çiçekli bitki, taze toprak alt› k›s›mlar
ABD’nin güneyi, Meksika
Kökler
Gelsemium pervirens
sem- Yasemin
Orchis türleri
Salep
Güney-Bat› ve Kuzey Anadolu, Or- Toprakalt› yumrular› ta ve Güney Avrupa
Atropa belladonna
Güzelavrat otu Kuzey Anadolu, Orta ve Güney Av- Yapraklar ve kökler rupa, Güneydo¤u Asya
Digitalis purpurea Yüksükotu
Orta ve Bat› Avrupa
Yapraklar
Papaver somniferum*
Afyon
Orta Anadolu (s›n›rl› kültür), tüm Haflhafl bafl› dünya (kültür)
Brassica oleracea
Lahana
Tüm dünya (kültür)
Acorus calamus
E¤ir
Sapanca, Yeniça¤a, Beyflehir gölleri, Rizomlar tüm dünya
Taze yapraklar, taze yaprak suyu
Glycyrrhiza glabra Meyan
Güney-Do¤u ve Do¤u Anadolu, Gü- Kökler, köklerden ney Avrupa, Güney-Bat› Asya edilen ekstre
Lawsonia inermis
K›na
Kuzey-Do¤u ve Kuzey Afrika, Hin- Kurutulmufl yapraklar distan, Pakistan, Seylan, Güney Anadolu (s›n›rl› kültür)
Chondrus crispus
Karagen; Denizkaday›f›
Atlantik okyonusu (ABD’den (‹ngiltere’ye kadar yetifltirilir)
Calendula officinalis
Aynisafa; T›bbi Türkiye, Orta ve güney Avrupa, ku- Çiçekli dallar veya nergis; Nerkis; zey Asya, ABD topraküstü k›s›mlar›
Artemisia vulgaris
Ayvadana
Kuzey ve Do¤u Anadolu, Asya, Kuzey Amerika ve Avrupa
Carica papaya
Papaya
Tropik Amerika Dünyan›n tropikal Yapraklar ve meyvalar bölgeleri
Yap›flkan diskinden ayr›lan alg talluslar›
Kökler
Haz›ms›zl›¤a Karfl› Kullan›lan Bitkiler: Haz›ms›zl›k mide asit ve/veya enzim aktivitesinde azalma, gastrointesinal hareketlerde azalma gibi nedenlere ba¤l› olarak geliflen bir tablodur. Birçok bitki haz›ms›zl›¤a karfl› kullan›lmaktad›r (Tablo 10.11).
269 Tablo 10.10 Tükrük salg›s›n› artt›ran ve mide asit salg›s›n› azaltan ve ülser tedavisinde yard›mc› olarak kullan›lan bitkiler.
270
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Tablo10.11 Haz›ms›zl›¤a karfl› kullan›lan baz› bitkiler.
Latince Ad›
Türkçe Ad› Yetiflti¤i Yerler
Acorus calamus
E¤ir
Sapanca, Yeniça¤a, Beyflehir gölleri; Rizomlar Tüm dünyada yayg›nd›r
Allium sativum
Sar›msak
Dünyan›n birçok yerinde yetistirilir Taze ve kurutulmufl yumrular ve bu yumrulardan elde edilen ya¤
Anethum graveolens
Dereotu
Türkiye’nin birçok bölgesi (kültür); Kurutulmufl olgun Akdeniz bölgesi, güney Rusya, meyveler Avrupa (kültür)
Angelica archangelica
Melaikeotu; Melekotu
Suriye, Hollanda, Polonya, Japonya Tohumlar, tüm bitki ve Balt›k Denizi ülkeleri veya kökler
Kullan›lan K›s›m
Berberis vulgaris Amberparis
Kuzey Anadolu; Orta Asya’n›n bir Meyve ve kök kabuklar› bölümü; Avrupa
Betonica officinalis
Kestere
Avrupa’n›n çeflitli yerleri
Carum carvi
Frenk Kimyonu
Do¤u Anadolu; Avrupa; Sibirya; Mo- Olgun meyveler ve ¤olistan; Kafkasya; dünyada meyvelerden elde edilen yayg›n kültürü yap›l›r uçucu ya¤
Citrus aurantium
Turunç
Bütün Akdeniz bölgesi ülkeleri
Meyve, tohum ve çiçeklerden haz›rlanan uçucu ya¤
Cnicus benedictus
Mübarek dikeni
Anadoluda kurak yerlerde yayg›n;
Toprak üstü k›s›mlar; özellikle üst körpe k›s›m
Coriandrum sativum
Kakule
Güney Hindistan ve Sri Lanka; Gu- Tohum veya olgunlaflmam›fl atamala ve Güney-Do¤u Asya ve meyvelerden elde (kültür) edilen ya¤
Cuminum cyminum
Kimyon
Orta Anadolu; Türkistan; M›s›r; bir- Ham ve kurutulmufl meyve çok yerde kültürü yap›l›r ve bundan elde edilen uçucu ya¤
Curcuma xanthorrhizia
-
Uzakdo¤u
Rizomlar
Cynara scolymus
Enginar
Türkiye’de ve Dünyada yayg›n (kültür);
Yapraklar veya toprak üstü k›s›mlar
Dictamnus albus**
Gazelotu; Ak- Ege ve Karadeniz; güney ve güney- Taze veya kurutulmufl giritotu do¤u Avrupa, Ortado¤u, Türkistan yaprak veya kökler ve Kafkaslar
Elettaria cardamomum
Kakule
Güney Hindistan ve Sri Lanka; Gu- Tohum veya yeni atamala ve Güney-Do¤u Asyada kül- olgunlaflm›fl meyvelerden türü yap›l›r elde edilen uçucu ya¤
Eucalyptus globulus
Ökaliptus A¤ac›
Vatan› Avustralya ve Tazmanya’d›r. Taze ve kurutulmufl yaprakGüney Avrupa, Asya ve Afrika’n›n lar ve dal uçlar›ndan elde subtropikal bölgelerinde de kültürü edilen uçucu ya¤ yap›l›r
Filipendula ulmeria
Çay›rkraliçesi; Kuzey ve Güney Avrupa; Kuzey Keçi sakal›; Asya; Kuzey Amerika Tekesakal›
Toprak üstü k›s›mlar
Kurutulmufl çiçekler; kurutulmufl çiçekli bitki; taze toprak alt› k›s›mlar
271
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
Latince Ad›
Türkçe Ad› Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Foeniculum vulgare
Rezene
Kuzey Anadolu; Akdeniz bölgesi, Meyve ve tohumlardan ‹ngiltere, Almanya, Avusturya, ‹ran, elde edilen uçucu ya¤ Hindistan, Çin
Gelsemium sempervirens
Yasemin
ABD’nin güneyi, Meksika
Lavandula angustifolia
Lavanta
Türkiye’de süs bitkisidir, Akdeniz Taze çiçek ve çiçekli bölgesi ve güney Avrupa dalar›ndan elde edilen (kültürü de yap›l›r) uçucu ya¤
Malus domestica
Elma
Dünyan›n birçok yeri
Kurutulmufl meyve dilimleri, çiçek durumlar›
Moringa oleifera
-
Hindistan
Yaprak, gövde kabu¤u, tohumlar, kökler
Ocimum basilicum
Fesle¤en
Güney Anadolu (kültür); Hindistan
Taze ya da kurutulmufl toprak üstü k›s›mlar›; uçucu ya¤›
Orchis türleri
Salep
Güney-Bat› ve Kuzey Anadolu; Or- Toprakalt› yumrular› ta ve Güney Avrupa
Kökler
Pimpinella anisum Anason
Akdeniz bölgesi; Avrupa; Orta As- Ham ve kurutulmufl ya; Hindistan, Çin, Japonya meyvelerden üretilen uçucu ya¤
Saccharomyces ce- Bira mayas› revisiae
Tüm dünyada yayg›n olarak üretilir Dip kültürü ile elde edilmifl, ac›l›¤› al›nm›fl olgun maya
Taraxacum officinale
Karahindiba¤ Avrupa ve Asya’n›n ›l›man iklim bölgeleri
Kurutulmufl toprak üstü k›s›mlar; rizom ve kökler
‹fltah Art›r›c›lar ve ‹fltah Azalt›c›lar: ‹fltah art›fl› ve azalmas› sadece sindirim sistemi ile ba¤lant›l› de¤ildir. Ayr›ca, merkezi sinir sistemi ve otonom sinirlerin de düzenleyici rolü vard›r. Ancak, sonuç yemek yeme eylemi ile ba¤lant›l› oldu¤u için bu konu içinde ele al›nm›flt›r. Kaflektik (afl›r› zay›f) kifliler için ifltah aç›c› bitkiler önem tafl›maktad›r. Bu kifliler, çeflitli nedenlerle normalin alt›nda besin tükettiklerinden vücut a¤›rl›klar› da normalin alt›ndad›r. Tablo 10.12’de ifltah artt›r›c› baz› bitkiler yer almaktad›r. ‹fltah azalmas› ise fazla yemek yiyerek afl›r› kilo alan ve normalin üzerinde vücut a¤›rl›¤› olan (obez) kiflilerlerin daha az yemek yemesi için istenen bir durumdur. Di¤er bir deyiflle bu tür bitkiler ço¤unlukla vücut a¤›rl›¤›n› azaltmak amac›yla kullan›l›rlar. Bunlar›n bir k›sm› ifltah merkezini etkileyerek “ac›kma” duygusunu bask›larken, di¤er bir bölümü mide-barsak kanal›nda fliflerek “doygunluk” duygusu oluflturur. Ayr›ca, baz› bitki türlerinin metabolizmay› h›zland›rma özelli¤i de vard›r. Tablo 10.12’de ifltah azaltan ve kilo verdiren baz› bitkiler listelenmifltir.
Tablo 10.11 Devam›
272
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Tablo 10.12 ‹fltah artt›ran, azaltan ve kilo verdiren baz› bitkiler.
Latince Ad›
Türkçe Ad›
Angelica archangelica
Melaike otu; Melekotu
Suriye, Hollanda, Polonya, Laponya ve Balt›k Denizi ülkeleri
Tohum, tüm bitki veya kök
Apium graveolens
Kereviz
Türkiye (kültür)ve Dünya
Bitkinin tüm k›s›mlar›
Berberis vulgaris
Amberparis
Kuzey Anadolu, Orta Asya, Avrupa
Meyve ve kök kabuklar›
Carum carvi
Frenk Kimyonu
Do¤u Anadolu, Avrupa, Sibirya, Mo¤olistan, Kafkasya
Olgun meyveler ve uçucu ya¤›
Citrus aurantium
Turunç
Akdeniz bölgesi ülkeleri
Meyve, tohum, çiçek uçucu ya¤›
Cnicus benedictus
Mübarek dikeni
Anadoluda kurak yerler
Toprak üstü k›s›mlar
Coriandrum sativum
Kakule
Güney Hindistan ve Sri Lanka, Guatamala ve Güney-Do¤u Asya
Tohum veya olgunlaflmam›fl meyvelerden elde edilen ya¤
Cuminum cyminum
Kimyon
Orta Anadolu, Türkistan, M›s›r
Ham, kuru meyve ve uçucu ya¤›
Curcuma domestica
Zerdeçal
Hindistan ve tropik Asya
Kuru ve piflirilmifl rizomlar
Curcuma xanthorrhizia
-
Uzakdo¤u
Rizomlar
Eucalyptus globulus
Ökaliptus A¤ac›
Avustralya, Tazmanya. Güney Avrupa, Asya - Afrika (kültür)
Taze - kuru yapraklar ve dal uçlar›ndan elde edilen uçucu ya¤
Gentiana lutea
Centiyane
Bursa, Ödemifl, Orta ve Güney Avrupa Da¤lar›
Kökler
Juniperus communis
Ardݍ
Trakya, Orta Avrupa, Kuzey Afrika, Kuzey Asya
Kozalaklar ve kozalaklardan elde edilen uçucu ya¤
Lavandula angustifolia
Lavanta
Türkiye, Akdeniz bölgesi ve Güney Avrupa (kültür)
Taze çiçek ve çiçekli dalar›n uçucu ya¤›
Nasturtium officinale
Suteresi
Anadolu, Antalya, Mersin (kültür), Dünyan›n birçok yeri
Çiçeklenme döneminde toplanan bitkinin toprak üstü k›s›mlar›
Panax ginseng
Ginseng
Çin, Kore, Japonya ve Rusya
Kurutulmufl kökler
Rosmarinus officinalis
Biberiye
Güney Anadolu
Yaprak, çiçek, ince dallar›n uçucu ya¤›
Saccha romyces cerevisiae
Bira mayas›
Tüm dünya
Dip kültürü ile elde edilmifl, ac›l›¤› al›nm›fl olgun maya
Taraxacum officinale
Karahindiba¤
Avrupa-Asya’n›n ›l›man bölgeleri
Toprak üstü k›s›m, rizom, kök
Zingibar officinalis
Zencefil
Hindistan, birçok tropikal bölge
Kök
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
273
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
Tablo 10.12 Devam›
‹fltah azaltan ve kilo verdiren Ananas comosus
Ananas
Hawai, Japonya, Tayvan
Meyveler
Cola acuminata
-
Togo, Sierra Leone, Angola, Baz› tropikal bölgelerde kültür
Tohumlar
Fucus versiculosus
-
Kuzey denizi, Bat› BalTaze veya kurutulmufl t›k, Pasifik ve Atlantik talluslar› sahilleri
Geum rivale
Sukaranfili
Anadolu, Avrupa, Asya
Kuru kök veya taze çiçekli bitki
Hoodia gordonii
-
Güney Afrika, Namibia
Toprak üstü k›s›mlar
Laminaria hyperborea
Kelp
Kuzey Atlantik sahilleri
Gövde benzeri talluslar›
Macrocystis pyrifera
-
Kaliforniya ve fiili sahilleri
Talluslar
Piper methysticum
Kava
Güneydenizi adalar› (kültür)
Taze rizom ile kök veya kökleri al›narak kurutulmufl rizomlar
Teucrium chamaedrys
K›samahmut; Meflecik; Anadolu, Akdeniz Yermeflesi bölgesi, Ural Da¤lar›
SIRA S‹ZDE zaman› Çiçeklenme toplanan toprak üstü k›s›mlar
Vitex agnus-castus
Hay›t
D Ü fi Ü N E L ‹ M Akdeniz-Ege bölgeleri, Kuru ham meyve veya Bat› Asya yaprak S O R U
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
Mide bulant›s› ve Kusma: Mide bulant›s› ve kusma, mide-barsak kanal›n›n irritasyonu (tahrifli) sonucu olabilece¤i gibi beyinde baz› merkezlerin uyar›lmas› soD‹KKAT nucu ortaya ç›kabilmektedir. Mide bulant›s› ve kusmaya karfl› kullan›lan baz› bitkiler Tablo 10.13’de listelenmifltir. SIRA S‹ZDE Diyareye (‹shale) karfl› kullan›lan bitkiler: D›flk› içeri¤inde su miktar›n›n ve gün içindeki d›flk›lama say›s›n artt›¤› bir durumdur. Mikrobik enfeksiyonlara ba¤l› olmayan ve hafif diyare durumlar›nda baz› bitkiler yararl› olmaktad›r. MikAMAÇLARIMIZ robik enfeksiyona ba¤l› diyare durumlar›nda tedavi için antimikrobiyal bir ilac›n kullan›m› esast›r. fiiddetli diyarelerde vücudun su ve mineral kayb›n›n karfl›lanmas› gerekmektedir. Bu kay›plar özellikle küçük çocuklarda daha ciddi sonuçlara K ‹ T A P yol açmakta ve tüm dünyada önemli say›da bebek ölümüne yol açmaktad›r. Su ve mineral a盤›n›n karfl›lanmas› için “oral rehidrasyon tedavisi” gerekmektedir. Bu yolla a¤›zdan vücudun su ve mineral eksi¤i kapat›l›r ve oluflan dehidratasyon önTELEV‹ZYON lenmifl olur. Tablo 10.13 antidiyareik (diyare önleyici) olarak kullan›lan bitkilere örnekleri içermektedir.
N N
‹NTERNET ‹shal konusu ile ilgili daha fazla bilgi için bkz.: http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0shal.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
274
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Tablo 10.13 Mide bulant›s› ve kusmaya karfl› kullan›lan ve diyare önleyen baz› bitkiler.
Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Achillea ptarmica
-
Kuzey ve Orta Avrupa
Kurutulmufl kökler
Cannabis sativa*
Kenevirotu
Ortado¤u, Türkiye, Dünyan›n Kurutulmufl difli çiçek ço¤u yerinde (kültür) durumu (esrar)
Kaynak: Daha fazla bilgi için bknz.: http://tr.wikipedia.or g/wiki/Helleborus
Helleborus niger
Noelgülü, Çöpleme
Güney-Orta ormanlar›
Helleborus viridis**
Yeflil Çöpleme
Güney-Orta Avrupa ormanlar›
Kuru, taze toprak alt› k›s›mlar
Mentha piperita
Nane
Türkiye ve Dünya (kültür)
Topraküstü uçucu ya¤›
Prunus dulcis (P. Tatl› badem amygdalus var. dulcis)
Avrupa Kuru, taze toprak alt› k›s›mlar
k›s›m›n
Anadolu (kültür), Bat› Asya ve Ham meyve dünyan›n birçok yeri (kültür) Diyare önleyen
Berberis vulgaris
Amberparis
Kuzey Anadolu, Orta Asya, Meyve Avrupa kabuklar›
Betonica officinalis
Kestere
Avrupa’n›n çeflitli yerleri
ve
kök
Topraküstü k›s›mlar
Çin. Kuzey-Do¤u ‹fllenmifl Camelia sinensis (=Thea Çay (yeflil veya Vatan› Anadolu ve Dünyan›n birçok ifllenmemifl sinensis) siyah) yeri (kültür) yapraklar
veya genç
Chondrus crispus
Karagen; Denizkaday›f›
Atlantik okyonusu (ABD’den Yap›flkan diskinden (‹ngiltere’ye kadar yetifltirilir) ayr›lan alg talluslar›
Coffea arabica
Kahve
Brezilya, Meksika, Kolombiya, ‹fllenmifl tohum Etopya, Arabistan (Yemen)
Curcuma domestica
Zerdeçal
Hindistan ve tropik Asya
Kuru ve rizomlar
Malus domestica
Elma
Dünyan›n birçok yeri
Kuru meyve dilimleri, çiçek durumlar›
Moringa oleifera
-
Hindistan
Yaprak, gövde kabu¤u, tohumlar, kökler
Myrtus communis
Mersin Bitkisi
Akdeniz ve Ege Da¤lar›, Akdenizden Kuzey-Bat› Yapraklar, ince dallar Himalayalara kadar olan bölge
Orchis türleri
Salep
Güney-Bat› ve Kuzey Anadolu, Orta ve Güney Toprak alt› yumrular› Avrupa
Papaver somniferum
Afyon
Orta Anadolu (s›n›rl› kültür), Haflhafl bafl› tüm dünya (kültür)
Prunus spinosa
Çakal eri¤i
Kuzey, Bat› Anadolu
Punica granatum
Nar
gövde kabu¤u, Akdeniz ülkeleri, Güney Asya, A¤aç kök, çiçek, meyve veya Çin, Güney Afrika meyve kabuklar›
Quercus robur
Sapl› mefle
Türkiye, Avrupa, Ön Asya, Genç dallar›n kuru Kafkasya kabuklar›
Ruta graveolens
Sedefotu
Türkiye
Tüm bitki ve uçucu ya¤›
Viscum album
Çekem, Ökseotu
Türkiye, Avrupa, ‹ran, Çin
Kuru meyve yaprakl› dallar
ve
piflirilmifl
Güney Çiçekler
veya
*Ba¤›ml›l›k oluflturdu¤u için bu amaçla sürekli kullan›lmamal›d›r.**Eskiden çok kullan›l›rd›, ancak bitki çok zehirli oldu¤u için art›k bu amaçla kullan›lmamaktad›r.
Konstipasyon (Kab›zl›k) önleyici bitkiler: ‹shalin tam tersi bir durumdur. D›flk› içeri¤indeki s›v›n›n miktar›n›n ve d›flk›lama say›s›n›n düfltü¤ü bir durumdur.
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
275
Tedavisi yap›lmaz ise barsak t›kanmas›na kadar ilerleyen durumlar olabilir. Yafll›larda oldukça önemli bir problemdir. Bitkiler aras›nda oldukça kuvvetli laksatif ve pürgatif (yumuflat›c› ve müshil) etkiye sahip olanlar vard›r (Tablo 10.14). Kolit: Kal›n barsaklar›n kolon k›sm›nda oluflan iltihap demektir. Bu hastal›kta fliddetli a¤r›lar oluflmaktad›r (Tablo 10. 14). Karaci¤er ve safra yollar› hastal›klar›nda kullan›lanlar: Karaci¤er ve safra yollar›n›n çok çeflitli hastal›klar› vard›r. Bu grupta yer alan bitkiler, daha çok safra salg›lat›c› (koleretik) ve karaci¤er koruyucu (hepatoprotektif) etkileri ile hastal›klar›n iyileflmesine yard›mc› olmaktad›r (Tablo 10.14). Pankreas yetmezli¤i: Bu grupta yer alan bitkiler pankreas’›n ekzokrin (amilaz, lipaz, tripsin gibi enzimler) ve/veya endokrin (insülin, glukagon, somatostatin) sal›n›mlar›n› düzenlemektedir. Endokrin sekresyonu düzenleyen bitkilerin fleker hastal›¤› (diabetes mellitus) durmunda da kullan›m› söz konusudur (Tablo 10.14). Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Aloe barbadenisis
Aloe
Aloe capensis
Aloe
Güney-Bat› Anadolu, Sudan, Yapraktan elde edilen Arabistan, Kuzey Afrika, kuru usare Güney Akdeniz Ülkeleri
Aloe vera
Aloe; Sar›sab›r*
Avena sativa
Yulaf
Avrupa ve Anadolu (kültür)
Calendula officinalis
Aynisafa; T›bbi nergis; Nerkis;
Türkiye, Orta-Güney Avrupa, Kuzey Asya, ABD
Fraxinus ornus
Manna; Kudrethelvas›
Bat› Anadolu, Güney Avrupa, Gövdeden elde edilen ‹talya (kültür) usare
Glycyrrhiza glabra
Meyan
Güney-Do¤u ve Do¤u Anadolu,Güney Avrupa, Güney-Bat› Asya
Kök ve kök ekstresi
Linum usitatissimum
Keten
Il›man ve tropikal bölgeler
Tohum, tohum ya¤›
Rhamnus catharticus
Akdiken
Kuzey Anadolu, Avrupa, Bat› Taze veya kurutulmufl Asya, Kuzey Afrika meyveler
Rhamnus frangula
Barut A¤ac›
Kuzey ve Orta Anadolu A¤aç gövde ve dal da¤lar›, Bat› Asya, Kafkasya kabuklar›
Rhamnus purshiana
Kaskarasagrada
Ricinus communis
Hintya¤› Bitkisi
Kuzey Amerika, Kanada, Gövde ve dal kabuklar› Do¤u Afrika Hindistan, Akdeniz bölgesi, Tohumun sabit ya¤› baz› tropikal ve subtropikal bölgeler
Taze, kuru toprak üstü k›s›mlar› Çiçekli dallar, toprak üstü k›s›mlar›
Saccharomyces cerevisiae Bira mayas›
Tüm dünya
Dip kültürü ile elde edilmifl, ac›l›¤› al›nm›fl olgun maya
Bidens tripartita
Bidens
Rize, Avrupa
Ceratonia siliqua
Keçiboynuzu
Akdeniz bölgesi, Güney-Do¤u Meyve ve a¤aç kabu¤u Avrupa, Bat› Asya
Ipomoea purga (Exogonium Purga)
Calapa
Güney ve Orta Amerika, Kuru yumrular Meksika, Jamaika
Hamamelis virginiana
Hamamelis, Sihirli Kuzey Amerika Atlantik Ceviz, Cad› bölgesi F›nd›¤›
Acacia catechu
Kaflu
Tropikal bölgeler
Ferula Assa-foetida
fieytantersi
Afganistan, ‹ran
Mentha piperita
Nane
Türkiye ve Dünya (kültür)
Kolit Bitkinin tümü
-
Yaprak, gövde kabuklar›, kök ve bunlar›n distilast›
subtropikal Bitkinin ekstresi Köklerden elde edilen usare Topraküstü k›s›m›n uçucu ya¤›
Tablo 10.14 Konstipasyon önleyen, kolit, karaci¤er ve safra yollar› hastal›klar›nda ve pankreas yetmezli¤inde yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkiler.
276 Tablo 10.14 Devam›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Karaci¤er ve safra yollar› Armoracia rustica
Bay›rturpu; Eflekturpu
Vatan› Volga-Don bölgesi, Taze, kuru kök Avrupa ve Dünyaya yay›lm›fl
Atropa belladonna
Güzelavrat otu
Kuzey Anadolu, Orta ve Güney Avrupa, Güneydo¤u Asya
Berberis vulgaris
Amberparis
Curcuma xanthorrhizia
-
Kuzey Anadolu, Orta Asya, Meyve ve kök Avrupa kabuklar› Uzakdo¤u Rizomlar
Cynara scolymus
Enginar
Türkiye ve Dünya (kültür)
Mentha piperita
Nane
Türkiye ve Dünya (kültür)
Olea europea
Zeytin
Güney Avrupa, Akdenizden Yaprak, Yaprakl› ‹ran ve Kafkaslara kadar ince dal, ham birçok yer meyvelerin ya¤›
Ruta graveolens
Sedefotu
Türkiye
Tüm bitki ve uçucu ya¤›
Silybum marianum
Devedikeni
Türkiye ve Avrupa
Ham tohumlar
Taraxacum officinale
Karahindiba¤
Avrupa-Asya’n›n ›l›man bölgeleri
Toprak üstü k›s›m, rizom, kök
Eucalyptus globulus
Hypericum perforatum
Yaprak, kök
Yaprak, toprak üstü k›s›mlar Ökaliptus A¤ac› Avustralya, Tazmanya. Taze, kuru yaprak ve Güney Avrupa, Asya, Afrika dal uçlar›n›n uçucu (kültür) ya¤› Binbirdelikotu, Sar› Anadolu ve Avrupa Toprak üstü kantaron k›s›mlar›
Pankreas yetmezli¤i Hawai, Japonya, Tayvan
Toprak üstü k›s›m›n uçucu ya¤›
Ananas comosus
Ananas
Carica papaya
Papaya
Dünyan›n tropikal bölgeleri Yapraklar ve meyveler
Meyvalar
Haronga madagascariensis
-
Madagaskar ve Do¤u Afrika A¤aç gövde kabu¤u ve yapraklar
Petasites hybridus (P. officinalis)
Vebaotu, Kelotu
Avrupa, Kuzey Asya, Kuzey Yaprak, toprak alt› Amerika’n›n baz› yerleri üstü k›s›mlar, tüm bitki*
Syzygium cumini
-
Do¤u Hindo-Malaya, Çin, Kuru gövde-dal Avustralya, Antiller (kültür) kabu¤u, tohum çekirde¤i (ezilmifl, maserat)
*Bitkinin farkl› mevsimlerde farkl› bölümleri kullan›l›r.
Dolafl›m Sistemi ve Kan Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› Dolafl›m sistemi, kalp ve damarlar ile damarlar içinde dolaflan kandan oluflan bir sistemdir. Ana görevi kan› dokulara ulaflt›rarak, kan arac›¤›yla dokulara metabolik faaliyetler için gerekli olan metabolik yak›t (glikoz) ve oksijen sa¤lamak ve metabolizma sonucu dokularda oluflan karbondioksit ve di¤er zararl› maddelerin (üre, ürik asit, amonyak) uzaklaflt›r›lmas›d›r. Çeflitli hastal›klar› vard›r ve bu hastal›klar önemli ölüm nedenleri aras›nda ilk s›ralarda yer almaktad›r. Kardiyak aritmiler (Kalp ritim bozukluklar›): Kalp belli bir ritim ile çal›fl›r. Bu ritmin bozulmas› onun yapt›¤› iflin azalmas›na ve dolafl›m yetersizliklerine neden olmaktad›r (Tablo 10.15).
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
277
Koroner yetmezlik (Anjina pektoris): Kalbi besleyen koroner damarlar›n daralmas› sonucu ortaya ç›kar. Daralman›n ilerlemesi ve damarlar›n t›kanmas› durumunda ölümcül olan “kalp enfarktüsü” tablosu geliflir. Hipertansiyon: Kan bas›nc›n›n yükseldi¤i bir durumdur ve kan-doku aras› madde al›flverifllerinin bozulmas› anlam›na gelmektedir. Bu durum uzun vadede dokular›n zarar görmesine neden olarak baflka hastal›klar›n geliflmesine katk› sa¤lar. Kan bas›nc›n›n yükselmesinin iki temel nedeni vard›r: Ya kalp çal›flmas› bozulmufltur, gere¤inden h›zl› ve kuvvetli at›m yapar; ya da damarlar büzülmüfltür ve/veya gevflemesinde problem vard›r. Arteroskleroz (damar sertli¤i) geliflimi de bu noktada en önemli haz›rlay›c› nedendir. Ancak, bu belirtilen faktörlerde oluflan de¤iflimlerin nedeni ve oluflum flekli tam olarak belli olmad›¤›ndan hipertansiyonun neden(ler)i tam olarak anlafl›lm›fl de¤ildir. Çeflitli bitkiler hipertansiyon tedavisinde yard›mc› olarak kullan›lmaktad›r (Tablo 10.15). Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Adonis vernalis
Keklikotu
Kuzey - Do¤u Avrupa, Sibirya
Atropa belladonna
Güzelavrat otu
Kuzey Anadolu, Orta - Güney Avrupa, Güneydo¤u Asya
Yaprak, kök
Cinnamomum camphora
Kafur A¤ac›
Çin, Japonya, Güney-do¤u Asya
Odunun uçucu ya¤›
Convallaria majalis
‹nciçiçe¤i, Mügeçiçe¤i
Türkiye, Avrupa ormanlar›
Urginea maritima
Adaso¤an›
Güney Anadolu, Akdeniz bölgesi
Kullan›lan K›s›m Çiçekli toprak üstü k›s›mlar
Kuru çiçek, toprak üstü k›s›mlar, kök, rizom So¤an yapraklar›
Kardiyak yetmezlikler Adonis vernalis
Keklikotu
Kuzey - Do¤u Avrupa, Sibirya
Ammi visnaga
Diflotu
Türkiye, Yak›ndo¤u, Akdeniz, Yendünya ülkeleri (kültür)
Arnica montana
Da¤öküzgözü
Avrupa ve Orta Asya
Atropa belladonna
Güzelavrat otu
Kuzey Anadolu, Orta ve Güney Avrupa, Güneydo¤u Asya
Yaprak, kök
Kafur A¤ac›
Çin, Japonya, Güney-do¤u Asya
Odunun uçucu ya¤›
Cinnamomum camphora Convallaria majalis
‹nciçiçe¤i, Mügeçiçe¤i
Digitalis purpurea
Yüksükotu
Primula veris (P. officinalis)
Çuhaçiçe¤i
Strophantus türleri
-
Urginea maritima
Adaso¤an›
Türkiye, Avrupa ormanlar› Orta ve Bat› Avrupa Do¤u Anadolu, Orta Avrupa Tropik Afrika Güney Anadolu, Akdeniz bölgesi
Çiçekli toprak üstü k›s›mlar› Meyveler Toprak alt› k›s›mlar, yaprak, çiçek ve çiçeklerin uçucu ya¤›
Kuru çiçek, toprak üstü k›s›mlar, kök, rizomlar Yapraklar Rizom, kök, çiçek Ham tohum So¤an yapraklar›
Tablo 10.15 Kardiyak aritmilere, kardiyak yetmezliklere karfl›, anjina pektoris ve hipertansiyonda yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkiler.
278 Tablo 10.15 Devam›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Anjina pektoris Allium cepa
So¤an
Türkiye ve Dünya (kültür)
Toprak alt› so¤an›
Ammi visnaga
Diflotu
Türkiye, Yak›ndo¤u, Akdeniz; Yendünya ülkeleri (kültür)
Meyveler
Arnica montana
Da¤öküzgözü
Avrupa ve Orta Asya
Toprak alt› k›s›m, yaprak, çiçek ve çiçeklerin uçucu ya¤›
Asarum europeum
Azaron
Kuzey Anadolu, Güney ve Orta Avrupa, Kuzey Sibirya
Kuru kök ve rizomlar, nadiren yaprak
Chelidonium majus
K›rlang›çotu
Kuzey Anadolu, Avrupa, Il›man Asya bölgeleri
Toprak üstü - alt› k›s›mlar
Pueraria lobata
-
ABD’nin Güneydo¤usu, Güney-Do¤u Asya
Kök
Allium cepa
So¤an
Türkiye ve Dünya (kültür)
Toprak alt› so¤an›
Allium sativum
Sar›msak
Dünyan›n birçok yeri
Taze-kuru yumrular ve ya¤›
Chelidonium majus
K›rlang›çotu
Kuzey Anadolu, Avrupa, Il›man Asya bölgeleri
Toprak üstü - alt› k›s›mlar
Digitalis purpurea
Yüksükotu
Orta ve Bat› Avrupa
Yapraklar
Hoodia gordonii
-
Güney Afrika, Namibia
Toprak üstü k›s›mlar
Macrocystis pyrifera
-
Kaliforniya ve fiili sahilleri
Talluslar
Melissa officinalis
O¤ulotu
Akdeniz bölgesi
Taze-kuru yaprak, tüm bitki
Pueraria lobata
-
ABD’nin Güneydo¤usu, Güney-Do¤u Asya
Kökler
Rauwolfia serpentina
Ravolfiya
Hindistan, Hindiçin, Borneo, Sri Lanka ve Sumatra
Kuru kök
Schinus molle
Yalanc› biber
Orta-Güney Amerika, Antalya, Akdeniz ve Güney Avrupa
Yaprak, gövde kabu¤u, meyveler, reçinesi
Strophantus türleri
-
Tropik Afrika
Ham tohum
Viscum album
Çekem, Ökseotu
Türkiye, Avrupa, ‹ran, Çin
Kuru meyve, yaprakl› dallar
Hipertansiyon
Hiperkolesterolemi/Hiperlipidemi ve Arterosklerozis: Hiperkolesterolemi kanda kolesterol düzeylerinin; hiperlipidemi kanda ya¤ asitlerinin yükseldi¤i durumlard›r. Kanda lipit profilinin bozulmas› damar duvarlar›nda kolesterolce zengin topaklar›n birikmesine yol açar. Bunlara “aterom” ad› verilir. Ateromlar›n say›n›n ve büyüklüklerinin artmas› damar çeperlerinin daralmas›na ve damar esnekli¤inin düflmesine yol açar. Uzun vadede bu hipertansiyon, anjina pektoris ve baz› damar hastal›klar›n›n haz›rlay›c›s› olur. Hiperkolesterolemi/hiperlipidemi ve Arteroskleroz tedavisinde yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkiler Tablo 10.16’da özetlenmifltir.
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
279
Serebrovasküler yetmezlik ve inme: Beyni besleyen damarlarda ortaya ç›kan dolafl›m yetmezli¤idir. Bunun sonucunda beyne yeterli miktarda kan ve onunla birlikte oksijen ve metabolik yak›tlar gidemedi¤inden beyin hücrelerinde ölümler bafllar. Bu durum yavafl yavafl ve giderek artan bir (daralma) biçimde olufltu¤unda “demans (bunama)” durumu, ani ve fliddetli biçimde veya t›kanma biçiminde ortaya ç›kt›¤›nda “inme” durumu ortaya ç›kar. Tablo 10.2’de demans tedavisi ve önlenmesi için kullan›lan baz› bitkiler listelenmiflti. Bu bitkilerden baz›lar› serebrovasküler yetmezli¤i önleyerek demans ve inme durumlar›nda etkili olur. ‹nme sonucu “yar›m veya tam felç” biçiminde durumlar ortaya ç›kmaktad›r. Felçler gelifltikten sonra bu bitkilerin hiç birinin önemli bir yarar› olmamaktad›r. Bitkilerin inmeye karfl› esas olarak koruyucu (profilaktik) etkileri vard›r ( Tablo 10.16) Venöz yetmezlikler: Toplar (venöz) damarlardaki yetmezliklerdir. ‹fli ve günlük u¤rafl›lar› nedeniyle ayakta çok kalan kiflilerde özellikle vücudun alt bölgelerinde bulunan venler yerçekiminin daha yo¤un bir biçimde etkisi alt›nda olduklar›ndan bir süre sonra (y›llar) deforme olurlar ve geniflleyerek görevlerini tam olarak yapamaz hale gelirler. Bu nedenle vücudun alt bölgelerinde kan göllenir. En çok rastlanan flekilleri flebit, tromboflebit, varis ve hemoroit (basur)’tir. Venöz yetmezliklere karfl› yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkiler Tablo 10.16 ’de listelenmifltir. Hemoroid her ne kadar bir ven hastal›¤› ise de hem hastal›¤›n olufltu¤u yer hem de hastal›¤›n geliflim biçimi di¤er ven hastal›klar›na karfl› farkl›l›klar tafl›r. Ayr›ca, di¤er venöz yetmezliklerden daha farkl› baz› bitkilerin de tedavi için kullan›ld›¤› görülmektedir (Tablo 10.16). Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Oenothera biennis
Eflekotu
Avrupa, Asya
Ham tohumlar›nn sabit ya¤›, çiçeklenme döneminde taze bitki
Allium sativum
Sar›msak
Dünyan›n birçok yeri
Taze, kuru yumru ve ya¤›
Gossypium hirsutum
Pamuk
Güney Anadolu, Dünyan›n birçok yeri
Tohum
Plantago ovata
Karn›yar›k
‹spanya, ‹ran, Afganistan, ‹srail, Hindistan, Güney Brezilya
Tohum
Glycine soja
Soya
Uzakdo¤u
Tohum, tohum ya¤›
Cyamopsis tetragonoloba
-
Hindistan, Avustralya, Güney Afrika, ABD
Bitkinin tümü
Ateroskleroz Fucus versiculosus
-
Kuzey denizi, Bat› Balt›k, Pasifik ve Atlantik sahilleri
Taze, kuru talluslar›
Allium sativum
Sar›msak
Dünyan›n birçok yeri
Taze, kuru yumru ve ya¤›
Allium cepa
So¤an
Türkiye ve Dünya (kültür)
Toprak alt› so¤an›
Arnica montana
Da¤öküzgözü
Avrupa ve Orta Asya
Toprak alt› k›s›mlar, yaprak, çiçek ve çiçeklerin uçucu ya¤›
Capsicum annum
K›rm›z› biber
Güneydo¤u Anadolu, Meksika ve orta Amerika
Taze, kuru meyvalar
Strophantus türleri
-
Tropik Afrika
Ham tohum
Viscum album
Çekem, Ökseotu
Türkiye, Avrupa, ‹ran, Çin
Kuru meyve, yaprakl› dallar
Tablo 10.16 Hiperkolesterolemi/ hiperlipidemi, ateroskleroz, serebrovasküler ve venöz yetmezli¤e ve hemoroid tedavisine yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkiler.
280
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Tablo 10.16 Devam›
Serebrovasküler yetmezlik Capsicum annum
K›rm›z› biber
Güneydo¤u Anadolu, Meksika ve orta Amerika
Taze, kuru meyveler
Convallaria majalis
‹nciçiçe¤i, Mügeçiçe¤i
Türkiye, Avrupa ormanlar›
Kuru çiçek, toprak üstü k›s›mlar, kök ve rizomlar
Vinca minor
Küçük Cezayirmenekflesi
Kuzey ‹spanya, Güney Avrupa, Fransa’dan Kafkasya’ya kadar
Kuru yaprak, çiçekli bitkinin taze toprak alt›-üstü k›s›mlar›
Venöz yetmezlik Aesculus hippocastanum Arnica montana
Atkestanesi
Da¤öküzgözü
Borago officinalis
Hedera helix
Türkiye, Dünyan›n birçok yeri
Tohum, Yaprak, Tohum ya¤›
Avrupa ve Orta Asya
Toprak alt› k›s›mlar,yaprak,çiçekve çiçeklerin uçucu ya¤› ve çiçeklerin uçucu ya¤›
‹stanbul ve Kuzey Anadolu, Akdeniz bölgesi, Tüm Avrupa
Hodan
Karadeniz bölgesi, Avrupa ve Asya’n›n ›l›man bölgeleri
Duvarsarmafl›¤›
Çiçekler, yapraklar ve gövde
Yaprak, meyve
Hemoroid Aesculus hippocastanum
Atkestanesi
Türkiye, Dünyan›n birçok yeri
Tohum, Yaprak, Tohum ya¤›
Anagallis arvensis
Barsakotu, Farekula¤›, Sülükotu
Avrupa, Asya, Avrupa, ABD, Subtropikal Güney Afrika
Kuru çiçekli toprak üstü k›s›mlar
Dryopteris filix-mas
Erkek E¤reltiotu
Kuzey Anadolu Da¤lar›, Taze, kuru rizomlar ve Avrupa (›l›man taze toprak üstü bölgeler), Kuzey Asya k›s›mlar
Fraxinus ornus
Manna; Kudrethelvas›
Bat› Anadolu, Güney Avrupa, ‹talya (kültür)
Hamamelis virginiana
Hamamelis, Sihirli Ceviz, Cad› F›nd›¤›
Yaprak, gövde Kuzey Amerika Atlantik kabuklar›, kök ve bölgesi bunlar›n distilat›
Passiflora incarnata
Çark›felek
‹stanbul (kültür)
Taze, kuru toprak üstü k›s›mlar
Plantago ovata
Karn›yar›k
‹spanya, ‹ran, Afganistan, ‹srail, Hindistan, Güney Brezilya
Tohum
Punica granatum
Nar
A¤aç gövde kabu¤u, Akdeniz ülkeleri, Güney kök, çiçek, meyve, Asya, Çin, Güney Afrika meyve kabuklar›
Gövdeden elde edilen usare
Rhamnus catharticus* Akdiken
Kuzey Anadolu, Avrupa, Bat› Asya, Kuzey Afrika
Rhamnus frangula*
Barut A¤ac›
Kuzey ve Orta Anadolu A¤aç gövde ve dal da¤lar›, Bat› Asya, kabuklar› Kafkasya
Rhamnus purshiana*
Kaskarasagrada
Kuzey Amerika, Kanada, Afrika
Taze, kuru meyve
Gövde ve dal kabuklar›
281
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
Taraxacum officinale
Karahindiba¤
Avrupa-Asya’n›n ›l›man Toprak üstü k›s›m, bölgeleri rizom ve kök
Urginea maritima
Adaso¤an›
Güney Anadolu, Akdeniz bölgesi
So¤an yapraklar›
Türkiye, Avrupa, Asya
Çiçeklenme dönemi topraküstü k›s›mlar, kök, çiçek
Verbascum densiflorum S›¤›rkuyru¤u
Tablo 10.16 Devam›
*Bu bitkiler laksatif etkileri nedeniyle hemoroid hastalar›na indirekt yarar sa¤lamaktad›r.
Solunum Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› Solunum sistemi içinde havan›n dolaflt›¤› burun, geniz, a¤›z, yutak, nefes borusu (trakea), bronfllar, bronfliyoller ve akci¤erlerden (sa¤ ve sol) oluflan bir vücut organizasyonudur. Bu sistemin içinde ayr›ca diyafram çizgili kas› ve omurilik so¤an› (bulbus) içinde yer alan solunum düzenleyici merkezler yer almaktad›r. Akci¤erler, küçük bronfliyoller ve onlar›n ucundaki hava keseciklerinden (alveoller) oluflmaktad›r. Do¤rudan solunum ifllevleri ile ilgili olmasa da burunun hemen üzerinde, al›n ve yanaklarda yer alan sinüsler de solunum sistemi içinde de¤erlendirilebilmektedir. Solunum sisteminin de çeflitli hastal›klar› vard›r. Bu hastal›klar ve tedavileri kullan›lan baz› bitkiler afla¤›da yer alan alt bafll›klarla tan›mlanarak anlat›lmaktad›r. Bronflit: Bronfl iltihab› demektir. Bronfl iltihab› nefes darl›¤›, ses k›s›kl›¤› ve öksürük gibi flikayetler ile kendini belli eder. Akut (ivegen) ve kronik (süregen) olmak üzere iki tipi vard›r (Tablo 10.17). Bronfliyal konjestyon: Bronfllar›n iç yüzünü kaplayan mukoza tabakas›n›n önce fliflmesi ve sonra sekresyon fazlal›¤› (salg› art›fl›) nedeniyle öksürük gibi bronflit belirtilerinin ortaya ç›kmas› demektir. En çok nezle ve grip gibi infeksiyonlar ile beraber geliflmektedir (Tablo 10.17). Bronfliyal Ast›m: Nöbetler halinde ortaya ç›kan ve bronfl düz kaslar›n›n kas›lmas› ve spazm› ile karakterize bir hastal›kt›r. Hasta nefes almas›na karfl›n, hava Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Akut bronflit Allium cepa
So¤an
Türkiye, Dünyan›n her yeri
Toprakalt› so¤an›
Althaea officinalis
Hatmi
Türkiye, Dünya (›l›man bölgeler)
Çiçek, yaprak
Armoracia rustica
Bay›rturpu; Eflekturpu
Volga-Don bölgesi, Avrupa ve Dünyan›n her taraf›
Taze, kuru kök
Cannabis sativa
Kenevirotu
Ortado¤u, Türkiye, Dünyan›n ço¤u yeri (kültür)
Kurutulmufl difli çiçek durumu (esrar)
Chondrus crispus
Karagen; Denizkaday›f›
Atlantik okyonusu (ABD’den (‹ngiltere’ye kadar)
Yap›flkan diskinden ayr›lan alg talluslar›
Cinnamomum camphora
Kafur A¤ac›
Çin, Japonya, Güney-do¤u Asya
Odununun uçucu ya¤›
Conium maculatum
Bald›ranotu
Türkiye, Avrupa, Asya, Kuzey Afrika ve Amerika (›l›man bölge)
Kuru, çiçekli ve yaprakl› dallar
Echinacea purpurea
Ekinezya
ABD (orta ve do¤usu), Avrupa
Kök, yaprak, tüm bitki
Eucalyptus globulus
Ökaliptus A¤ac›
Avustralya, Tazmanya, Güney Avrupa, Asya ve Afrika’n›n subtropikal bölgeleri (kültür)
Taze, kuru yaprak ve dal uçlar›n›n uçucu ya¤›
Foeniculum vulgare
Rezene
Kuzey Anadolu, Akdeniz bölgesi, ‹ngiltere, Almanya, Avusturya, ‹ran, Hindistan, Çin
Meyva ve tohumuan uçucu ya¤›
Glycyrrhiza glabra
Meyan
Güney-Do¤u ve Do¤u Anadolu, Güney Avrupa, Güney Bat› Asya
Kök ve kök ekstresi
Tablo 10.17 Akut-kronik bronflit ve brofliyal konjestyon tedavisinde yararlan›lan baz› bitkiler.
282 Tablo 10.17 Devam›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Hedera helix
Duvarsarmafl›¤›
Karadeniz bölgesi, Avrupa ve Yaprak ve meyve Asya’n›n ›l›man bölgeleri
Malva silvestris
Ebegümeci
Türkiye, bölgeler)
Myrtus communis
Mersin Bitkisi
Akdeniz ve Ege Da¤lar›, Akdenizden Kuzey-Bat› Yaprak, ince dallar. Himalayalara kadar olan bölge
Nasturtium officinale
Suteresi
Çiçeklenme döneminde Anadolu, Antalya, Mersin toplanan bitkinin toprak (kültür), Dünyan›n bir çok yeri üstü k›s›mlar›
Pimpinella anisum
Anason
Ham ve kurutulmufl Akdeniz bölgesi, Avrupa, Orta meyvelerden üretilen Asya, Hindistan, Çin, Japonya uçucu ya¤
Primula veris (P. officinalis)
Çuhaçiçe¤i
Do¤u Anadolu, Orta Avrupa
Quercus robur
Sapl› mefle
Türkiye, Kafkasya
Tilia türleri
Ihlamur
Kuzey Anadolu Da¤lar›, Çiçek Dünyada çeflitli yerler
Verbascum densiflorum
S›¤›rkuyru¤u
Türkiye, Avrupa, ›l›man bölgeleri
Dünya
(›l›man
Avrupa,
Yaprak, çiçek, tüm bitki
Rizom, kök, çiçek
Asya, Genç dallar›n kabuklar›
Asya’n›n
kuru
Çiçeklenme döneminde toprak üstü k›s›mlar, kök, çiçek
Kronik bronflit Asarum europeum
Azaron
Kuzey Anadolu, Güney ve Kuru kök ve rizomlar; Orta Avrupa, Kuzey Sibirya nadiren yaprak
Melissa officinalis
O¤ulotu
Akdeniz bölgesi
Piper cubebe
Kebabiye
Sri Lanka, Hindistan, Malezya Kuru, olgunlaflmam›fl (kültür), Endonezya meyveler
Viola odorata
Kokulu menekfle Avrupa, Ortado¤u, Orta Asya
Taze, kuru yaprak, tüm bitki
Çiçeklerin uçucu ya¤›
Brofliyal konjestyon Betonica officinalis
Kestere
Avrupa’n›n çeflitli yerleri
Toprak üstü k›s›mlar
Origanum vulgare
‹stanbul Keki¤i
Trakya, Bat›, Güney Anadolu, Çiçekli bitki-yapraklar›n Asya, Avrupa, Kuzey Afrika uçucu ya¤›
Primula veris (P. officinalis)
Çuhaçiçe¤i
Do¤u Anadolu, Orta Avrupa
Tilia türleri
Ihlamur
Kuzey Anadolu Da¤lar›, Çiçek Dünyada çeflitli yerleri
Viola odorata
Kokulu menekfle Avrupa, Ortado¤u, Orta Asya
Rizom, kök, çiçek
Çiçeklerin uçucu ya¤›
yollar›nda artan direnç nedeniyle vermekte zorluk çeker. Bu hastal›¤›n tedavisinde yard›mc› olarak Tablo 10.18 ’de yer alan baz› bitkiler kullan›lmaktad›r. Öksürük tedavisinde kullan›lan bitkiler: Öksürük solunum yollar›n›n refleks hareketidir. Solunum yollar›na kaçan mikroskopik veya makroskopik yabanc› cisimler, afl›r› mukoza (balgam, mukus) salg›s› gibi durumlar öksürük oluflturur. Öksürük kesici (antitussif) bitkiler ya öksürük refleksini bask›larlar, ya mukusun k›vam›n› azalt›p ak›flkanl›¤›n› artt›r›rlar (mukolitik etki) ya da mukozada yer alan kamç›l› epitelyum hücrelerin kamç› hareketlerini (silayer hareket) artt›r›rlar. Birbiri ile ba¤lant›l› olabilen son iki durumda öksürük refleksi ile solunum yollar›nda olmamas› gereken fazlal›k d›flar› at›l›r (ekspektoran etki). Bitkiler ya bu üç etkiden ilkini ya da ekspektoran etkiyi tafl›maktad›r. Çok say›da olan antitussif etkili bitkilere baz› örnekler Tablo 10.18’ de verilmifltir.
283
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
Sinüzit: Burunun hem üstünde al›n ve yanak bölgelerinde yer alan sinüsler içinde s›n›rl› düzeyde de olsa hava dolafl›m› olan yap›lard›r. Bu yap›lar›n iltihaplanmas› bafl a¤r›s› ve burundan nefes almada güçlük, geniz ak›nt›s› ve öksürük gibi flikayetlere yol açmaktad›r. Kronikleflme e¤ilimi olan bir hastal›kt›r (Tablo 10.18). Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Ammi visnaga
Diflotu
Türkiye, Yak›ndo¤u, Akdeniz, Yendünya Meyve ülkeleri (kültür)
Asparagus officinalis
Kuflkonmaz
Kuzey Afrika, Ortado¤u, Bat› Toprak Sibirya, Avrupa, k›s›mlar Türkiye (kültür)
Atropa belladonna
Güzelavrat otu
Kuzey Anadolu, Orta ve Güney Avrupa, Yaprak, kök Güneydo¤u Asya
Betonica officinalis
Kestere
Avrupa’n›n yerleri
Catha edulis
Khat
Etopya, Madagaskar
Chelidonium majus
K›rlang›çotu
Kuzey Anadolu, Toprak üstü - alt› Avrupa, Asya k›s›mlar
Conium maculatum
Bald›ranotu
Türkiye, Avrupa, çiçekli Asya, Kuzey Afrika, Kuru, Amerika (›l›man yaprakl› dallar bölgeler)
Eucalyptus globulus
Ökaliptus A¤ac›
Avustralya, Tazmanya, Güney Avrupa, Asya Taze, kuru yaprak ve ve Afrika’n›n subtropikal bölgeleri dal uçlar›n›n uçucu ya¤› (kültür)
Hyoscyamus niger
Banotu
yaprak ve çiçek, Türkiye, Avrupa, Bat›- Kuru kuru tohum, taze tüm Kuzey Asya çiçekli bitki
Hypericum perforatum
Binbirdelikotu, Sar› Anadolu ve Avrupa kantaron
Lavandula angustifolia
Lavanta
Türkiye, Akdeniz çiçek ve çiçekli bölgesi, Güney Avrupa Taze dalar›n uçucu ya¤› (kültür)
Piper methysticum
Kava
rizom ile kök, Güneydenizi adalar› Taze kökleri al›narak (kültür) kurutulmufl rizomlar
üstü-alt›
çeflitli Toprak üstü k›s›mlar Yemen, A¤aç yapraklar›
ve
Toprak üstü k›s›mlar›
Primula veris (P. officinalis) Çuhaçiçe¤i
Do¤u Anadolu, Orta Rizom, kök, çiçek Avrupa
Thymus vulgaris
Kekik
Akdeniz (kültür)
Verbascum densiflorum
S›¤›rkuyru¤u
Çiçeklenme dönemi Türkiye, Avrupa, Asya toprak üstü k›s›mlar, kök, çiçek
Viscum album
Çekem, Ökseotu
Türkiye, Avrupa, ‹ran, Kuru meyve, yaprakl› Çin (kültür) dallar
Bölgesi Toprak üstü
Tablo 10.18 Brofliyal ast›m tedavisinde yard›mc› olarak kullan›lan ve antitussif etkili bitkiler.
284 Tablo 10.18 Devam›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Antitussif etkili bitkiler Türkiye ve (kültür)
Allium cepa
So¤an
Dünya Toprakalt› so¤an›
Arnica montana
Da¤öküzgözü
Avrupa ve Orta Asya
Toprak alt› k›s›mlar, yaprak, çiçek ve çiçeklerin uçucu ya¤›
Asarum europeum
Azaron
Kuru kök ve rizomlar, nadiren yaprak
Avena sativa
Yulaf
Kuzey Anadolu, Güney ve Orta Avrupa, Kuzey Sibirya Avrupa ve Anadolu (kültür)
Ceratonia siliqua
Keçiboynuzu
Taze, kuru toprak üstü k›s›mlar
Akdeniz bölgesi, Meyve ve a¤aç kabu¤u Güney-Do¤u Avrupa, Bat› Asya
C i n n a m o m u m Kafur A¤ac› camphora
Çin, Japonya, Güney- Odununun uçucu ya¤› do¤u Asya
Echinacea purpurea
Ekinezya
ABD, Avrupa (kültür)
Eucalyptus globulus
Ökaliptus A¤ac›
Avustralya, Tazmanya, Taze, kuru yaprak ve Güney Avrupa, Asya ve dal uçlar›n›n uçucu ya¤› Afrika’n›n subtropikal bölgeleri (kültür)
Foeniculum vulgare
Rezene
Kuzey Anadolu, Meyve ve tohumun Akdeniz bölgesi, uçucu ya¤› ‹ngiltere, Almanya, Avusturya, ‹ran, Hindistan, Çin
Hedera helix
Duvarsarmafl›¤›
Karadeniz bölgesi, Yaprak, meyve Avrupa ve Asya’n›n ›l›man bölgeleri
Papaver rhoeas
Gelincik
Anadolu, Avrupa, Çiçek Kuzey Afrika, Asya
Kök, yaprak, tüm bitki
Papaver somniferum* Afyon
Orta Anadolu (s›n›rl› Haflhafl bafl› kültür); tüm dünyada (kültür)
Pimpinella anisum
Akdeniz bölgesi, Ham-kuru Avrupa, Orta Asya, uçucu ya¤› Hindistan, Çin, Japonya
Primula veris officinalis)
Anason (P. Çuhaçiçe¤i
Do¤u Anadolu, Orta Rizom, kök, çiçek Avrupa
Prunus dulcis (P. Tatl› badem amygdalus var. dulcis)
Anadolu (kültür), Bat› Ham meyve Asya ve dünyan›n birçok yeri (kültür)
Ribes nigrum
Kanada, Avrasya Ormanlar›, Himalayalar, Avustralya Türkiye, Avrupa, Asya’n›n ›l›man bölgeleri
Frenküzümü
V e r b a s c u m S›¤›rkuyru¤u densiflorum
meyvan›n
Çiçeklenme dönemi toplan›p kurutulan yaprak, Ham meyve Çiçeklenme dönemi toprak üstü k›s›mlar, kök, çiçek
Vicia faba
Bakla
Il›man bölgeler (kültür) Taze çiçekler
Brassica nigra
Hardal Bitkisi
Türkiye, Avrupa, ›l›man Tohumlar bölgeler
Eucalyptus globulus
Ökaliptus A¤ac›
Avustralya, Tazmanya, Taze, kuru yaprak ve Güney Avrupa, Asya ve dal uçlar›n›n uçucu ya¤› Afrika’n›n subtropikal bölgeleri ( kültür)
Myrtus communis
Mersin Bitkisi
Akdeniz ve Ege Da¤lar›, Yaprak, ince dallar. Akdenizden KuzeyBat› Himalayalara kadar olan bölge
Rumex acetosa
-
Avrupa
Taze yaprak, tüm bitki
Rumex crispus
Evelik
Do¤uAnadolu, Avrupa, Afrika
Taze, kuru kök
Sinüzit
*Ba¤›ml›l›k yap›c› özellikleri nedeniyle art›k çok fazla kullan›lmamaktad›r.
285
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Boflalt›m Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› D Ü fi Üüreten N E L ‹ M ve bunun Boflalt›m sistemi, böbreklerde kan› süzerek idrar ad› verilen s›v›y› uygun zamanlarda vücut d›fl›na at›lmas›n› sa¤layan sistemdir. ‹drar içinde vücuttaki metabolik ifllevler sonucu at›k ve ifle yaramaz ürün olarak a盤a üre, ürik S O R ç›kan U asit, amonyak gibi maddeler idrar ile d›flar› at›lmaktad›r. Bu sistem esas olarak üç bölümden oluflur: Böbrekler, idrar yollar› ve mesane (idrar kesesi). ‹drar yollar› D ‹ Kkanallard›r. KAT böbreklerden mesaneye ve mesaneden vücut d›fl›na idrar› tafl›yan Mesane ise belli bir süre idrar› depolayarak kontrollü bir biçimde ifleme (miksiyon) iflSIRAhemen S‹ZDE hepsinde levinin yürütülmesini sa¤layan bir kesedir. Kullan›lan bitkilerin diüretik (idrar söktürücü) etkiler vard›r. Böbrek yetmezli¤i: Böbreklerin yeterince idrar üretememesi ve/veya kan süzAMAÇLARIMIZ me görevinde aksakl›klar ile karakterize hastal›kt›r. Albümin, kreatinin gibi baz› maddelerin idrarda fazla bulunmamas› gerekir. Ayr›ca, kanda üre bulunmas› da böbrek yetmezli¤ine iflaret say›l›r. Çeflitli bitkiler böbrek yetmezli¤ine karfl› yard›mc› K ‹ T A P olarak kullan›l›r (Tablo 4.19). Böbrek tafllar›: Baz› bünyesel özellikler, beslenme al›flkanl›klar›, içme sular›n›n özellikleri ve genetik karakterler böbreklerde tafl oluflumuna neden olmaktaTELEV‹ZYON d›r. Asl›nda böbrek tafllar› belki de en s›k rastlanan böbrek hastal›klar›ndan birisidir (Tablo 4.19).
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
Böbrek tafllar› konusu ile ilgli daha fazla bilgi için http://tr.wikipedia.org/wi‹NTERNET ki/B%C3%B6brek_ta%C5%9F%C4%B1.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Mesanede Afl›r› ‹drar Birikmesi (Üriner retansiyon): Çeflitli hastal›klara ba¤l› olarak idrar kesesinde fazla miktarda idrar toplanmas›na ba¤l› bir rahats›zl›kt›r. Miksiyon s›kl›¤›nda art›fllar söz konusu olmaktad›r. En çok rastlanan flekli prostat hipertrofili yafll› hastalarda oluflan retansiyondur. ‹drar retansiyonuna karfl› yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkiler Tablo 10.19’da yer almaktad›r. Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Anagallis arvensis
Barsakotu, Farekula¤›, Sülükotu
Avrupa, Asya, Avrupa, ABD, Subtropikal Güney Afrika
Kuru çiçekli toprak üstü k›s›mlar
Astragalus türleri
Kökler
Türkiye, ‹ran, Kafkasya, Çin;, Japonya, Kore
Kökler
Berberis vulgaris
Amberparis
Kuzey Anadolu, Asya, Avrupa
Meyve ve kök kabuklar›
Curcuma domestica
Zerdeçal
Hindistan ve tropik Asya
Kuru ve piflirilmifl rizomlar
Griffonia simplicifolia
-
Bat›-Orta Afrika
Toz edilmifl tohumlar
Sambucus ebulus
Cüce Mürver
Türkiye, Avrupa,Kuzey Afrika-Asya-Amerika, ‹ran
Kuru yaprak, ham meyve ve kök, Taze ham meyve
Smilax türleri
Saparna
Orta Amerika, Meksika;
Vicia faba
Bakla
Dünya’n›n ›l›man bölgeleri Taze çiçek
Apium graveolens
Kereviz
Türkiye (kültür), Dünya
Bitkinin tüm k›s›mlar›
Asparagus officinalis
Kuflkonmaz
Kuzey Afrika, Ortado¤u, Bat› Sibirya, Avrupa, Türkiye
Toprak üstü - alt› k›s›mlar
Betonica officinalis
Kestere
Avrupa’n›n çeflitli yerleri
Toprak üstü k›s›mlar
Böbrek tafllar›na karfl›
Tablo 10.19 Böbrek yetmezli¤ine, böbrek tafllar›na ve üriner retansiyona karfl› kullan›lan baz› bitkiler
286 Tablo 4.20 Devam›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Betula türleri
Hufl A¤ac›
Avrupa, Kuzey Akdeniz ülkeleri, Sibirya, Il›man Asya
Gövde kabuklar›, yaprak ve tomurcuklar
Cucurbita pepo
Balkaba¤›
Il›man iklim bölgeleri (kültür)
Taze, kuru tohum
Equisetum arvense
Atkuyru¤u
Kuzey ve Do¤u Anadolu, Kuru ve taze k›s›r sürgünler
Olea europea
Zeytin
Güney Avrupa, Akdenizden ‹ran ve Kafkaslara kadar birçok yer
Yaprak, Yaprakl› ince dallar, ham meyvelerin ya¤›
Petroselinum crispum Maydanoz (P. sativum)
Tüm dünya (kültür)
Taze, kuru toprak üstü -alt› k›s›mlar, meyvelerin ya¤›
Phaseolus vulgaris
Fasülye
Dünyan›n heryeri (kültür) Tohum ve meyve kabuklar›
Taraxacum officinale
Karahindiba¤
Avrupa ve Asya’n›n ›l›man Kuru toprak üstü k›s›m, iklim bölgeleri rizom ve kök
Urtica dioica
Is›rgan
Türkiye, Dünya (›l›man bölgeler)
Taze, kuru çiçekli bitki, kök
Üriner retansiyona karfl› SIRA S‹ZDE
Betula türleriSIRA S‹ZDEHufl A¤ac›
Avrupa, Kuzey Akdeniz ülkeleri, Sibirya, Il›man Asya
Gövde kabuklar›, yaprak ve tomurcuk
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ MMeyan Glycyrrhiza glabra
Güney-Do¤u ve Do¤u Anadolu, Güney Avrupa, Güney-Bat› Asya
Kök ve köklerin ekstresi
Frenküzümü
Kanada, Avrasya Ormanlar›, Himalayalar, Avustralya,
Çiçeklenme dönemi toplanan kuru yaprak, Ham meyve
Yalanc› biber
Orta-Güney Amerika, Yaprak, gövde kabu¤u, Antalya, Akdeniz bölgesi, meyveler, reçinesi Güney Avrupa
S O R U
Ribes nigrum
D‹KKAT
D‹KKAT
Schinus molle SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
S O R U
N N
SIRA S‹ZDE
Metabolizma ve Endokrin Sistem Hastal›klar›nda AMAÇLARIMIZ Bitkilerin Kullan›m›
Vücudumuzda çok çeflitli hormonlar ve o hormonlar›n yönetti¤i metabolik ifllevler ile ilintili çeflitli bulunmakta ve bu hastal›klar›n baz›lar›n›n tedavileri için K ‹ Thastal›klar A P bitkilerden yararlan›lmaktad›r. fieker hastal›¤› (Diabetes mellitus): En yayg›n rastlanan endrokrin ve metabolik bozukluktur. glikozun kullan›lamad›¤› ve kan flekeri düzeyinin yükT E L E V ‹ Z Y OVücutta N sek oldu¤u bir hastal›kt›r. Uygun bir diyetle birlikte uyguland›¤›nda kan flekerini kontrol alt›nda tutabilen çeflitli bitkiler bilinmektedir (Tablo 4.20). ‹NTERNET Medicago sativa ile ilgili daha fazla bilgi için bkz.: http://tr.wikipedia.org/wiki/Yonca.
Guatr (Tiroid bezi bozukluklar›): Tiroid bezi bozukluklar› da toplum içinde s›k rastlanan metabolik hastal›klardand›r. Genel olarak iki biçimi vard›r: a) Hipotiroidizm, tiroid bezinin düflük fonksiyon yapmas› ve tiroid hormonlar›n› (T3, T4) yetersiz salg›lamas›, b) Hipertiroidizm, tiroid bezinin afl›r› fonksiyon yapmas› ve tiroid hormonlar›n› (T3, T4) fazla salg›lamas›. Guatr hastal›¤›na karfl› yard›mc› olarak kullan›lan bitkiler Tablo 10.20’de özetlenmifltir.
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
Latince Ad›
Türkçe ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan k›s›m
Allium cepa
So¤an
Türkiye ve Dünya (Kültür)
Toprak alt› so¤an›
Allium sativum
Sar›msak
Dünyan›n birçok yeri
Taze, Kuru yumru ve yumrular›n ya¤›
Avena sativa
Yulaf
Avrupa ve anadolu (kültür)
Taze Kuru toprak üstü k›s›mlar›
Eucalyptus globulus
Ökaliptus A¤ac›
Avustralya, Tazmanya, Güney Avrupa, Asya-Afrika’n›n subtropikal bölgeleri (kültür)
Taze, kuru yaprak ve dal uçlar›n›n uçucu ya¤›
Medicago sativa
fiark Yoncas›, Kaba Yonca
Akdeniz bölgesi
Çiçekli tüm bitki, çimlenen tohum
Moringa oleifera
-
Hindistan
Yaprak, gövde kabu¤u, tohum, kök
Olea europea
Zeytin
Güney Avrupa, Akdenizden ‹ran-Kafkaslara kadar
Yaprak, Yaprakl› ince dal, ham meyvelerin ya¤›
Phaseolus vulgaris
Fasülye
Dünyan›n heryeri (kültür)
Tohum ve meyve kabuklar›
Salvia triloba
Da¤elmas›, Elmaotu
Ege ve Akdeniz bölgesi
Yapraklar
Syzygium cumini
-
Do¤u Hindo-Malaya, Çin, Avustralya, Antiller (kültür)
Kuru gövde-dal kabu¤u, tohum çekirde¤i (ezilmifl, maserat)
Taraxacum officinale Karahindiba¤
Avrupa ve Asya’n›n ›l›man iklim Kuru toprak üstü k›s›mlar; bölgeleri rizom ve kök
Urtica dioica
Is›rgan
Türkiye, Dünya (›l›man bölge)
Taze, kuru çiçekli bitki, kök
Vaccinium myrtillus*
Çobanüzümü; Yaban Mersini
Kuzey Anadolu Da¤lar›, Asya, Orta-Kuzey Avrupa, Amerika
Kuru yaprak ve ham meyveler,
Vinca minor
Küçük Cezayirmenekflesi
Kuzey ‹spanya, Güney Avrupa, Fransa’dan Kafkasya’ya kadar
Kuru yaprak, çiçekli bitkinin taze toprak alt›-üstü k›s›mlar
Guatr hastal›¤›na Fucus versiculosus*
-
Kuzey denizi, Bat› Balt›k, Pasifik Taze, kuru talluslar ve Atlantik sahilleri
Laminaria hyperborea
Kelp
Kuzey Atlantik sahilleri
Gövde benzeri talluslar
Leonurus cardiaca
Aslankuyru¤u
Orta Avrupadan ‹skandinaya, Rusya, Asya, Türkiye
Çiçeklenme sezonunda toplanan taze toprak üstü k›s›mlar
Lycopus virginicus
-
Kuzey Amerika
Çiçeklenme sezonunda toplanan taze, kuru toprak üstü k›s›mlar
Medicago sativa
fiark Yoncas›; Kaba Yonca
Akdeniz bölgesi
Çiçekli tüm bitki, çimlenen tohumlar
Theobroma cacao
Kakao
Dünyada tropikal bölgeler (kültür)
Tohum, ya¤›-tozu eldesinden sonraki tohum kabu¤u
*Diyabetik retinopati komplikasyonuna iyi gelmektedir. *Hipertiroidizme karfl› kullan›l›r.
287 Tablo 10.20 fieker hastal›¤›na karfl› yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkiler. Kaynak: Daha fazla bilgi için bkz.: http://tr.wikipedia.or g/wiki/Yonca
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
D‹KKAT
D‹KKAT Üreme Sistemi ile ‹lgili Bitkilerin Kullan›m›
288
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Erkek ve kad›nlarda üreme sisteminin çok çeflitli parametreleri vard›r. Bunlar›n bir SIRA S‹ZDE da kapsamaktad›r. Bitkiler ile etkilenebilen “do¤um kontrolü bölümü hormonlar› ve aile planlamas›” gibi baz› parametreler asl›nda normalde hastal›¤a ait parametre de¤ildir. AMAÇLARIMIZ Menstrüel bozukluklar: Kad›nlarda adet kanamalar›nda oluflan düzensizlikler ve adet dönemi ile ilgili baz› flikayetleri kapsamaktad›r (Tablo 10.21). Menoraji: Genifl zaman aral›klar›yla fazla miktarda adet kanamas› demektir. K ‹ T A P Çeflitli nedenlere ba¤l› olan bu medikal sorun kad›nlarda üreme yetersizliklerine (k›s›rl›k; infertilite) neden olabilmektedir. Ayr›ca, kans›zl›k (anemi) baflta gelmek üzere, kad›nlarda yorgunluk, güçsüzlük, kolay üflüme, bafl a¤r›s›, depresyon, konTELEV‹ZYON santrasyon bozukluklar› gibi sonuçlara da yol açmaktad›r. Tablo 10.21 menoraji problemine karfl› yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkileri derlemektedir.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Tablo 10.21 Menstrüel bozukluklara karfl› yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkiler.
‹ N T E Riçin N E Tbkz: Daha fazla bilgi http://en.wikipedia.org/wiki/Menorrhagia.
Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Achillea millefolium
Civanperçemi
Kuzey-Do¤u Anadolu, Kuzey Kuru toprak hariç tüm Avrupa k›s›mlar
Adonis vernalis
Keklikotu
Kuzey ve Do¤u Avrupa, Sibirya Çiçekli toprak üstü k›s›mlar
Aesculus hippocastanum
Atkestanesi
Türkiye, Dünyan›n birçok yeri
Tohum, Tohum ya¤›
Allium cepa
So¤an
Türkiye ve Dünya (kültür)
Toprak alt› so¤an›
Anemone nemorosa
Beyaz da¤lalesi
Kuzey Laponya, Akdeniz Çiçekli dallar, toprak bölgesi hariç tüm Avrupa üstü k›s›mlar
Artemisia vulgaris
Ayvadana
Kuzey ve Do¤u Anadolu, Asya, Kök Kuzey Amerika ve Avrupa
Calendula officinalis
Aynisafa; T›bbi nergis; Nerkis;
Türkiye, Orta-Güney Avrupa, Çiçekli dallar, toprak Kuzey Asya, ABD üstü k›s›mlar›
Carum carvi
Frenk Kimyonu
Do¤u Anadolu, Avrupa, Olgun meyveler, Sibirya, Mo¤olistan, Kafkasya meyvelerin uçucu ya¤›
Dictamnus albus
Gazelotu; Akgiritotu
Ege ve Karadeniz, Güney- Taze, kuru yaprak veya Güneydo¤u Avrupa, Ortado¤u, kök Türkistan ve Kafkaslar
Hamamelis virginiana
Hamamelis, Sihirli Ceviz, Cad› F›nd›¤›
Kuzey bölgesi
Haronga madagascariensis
-
Madagaskar ve Do¤u Afrika
Helleborus niger
Noelgülü, Çöpleme
Güney ve ormanlar›
Juniperus communis
Ardݍ
Trakya, Orta Avrupa, Kuzay Kozalaklar ve kozaAfrika, Kuzay Asya laklar›n uçucu ya¤›
Nasturtium officinale
Suteresi
Anadolu, Antalya, Mersin Çiçeklenme dönemin(kültür), Dünyan›n bir çok yeri de toplanan bitkinin toprak üstü k›s›mlar›
Amerika
Orta
Kullan›lan K›s›m üstü
Yaprak,
Atlantik Yaprak, gövde kabu¤u, kök ve bunlar›n distilat› A¤aç gövde kabu¤u ve yaprak
Avrupa Kuru, taze toprak alt› k›s›mlar
289
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
Peonia officinalis
Avrupa fiakay›k›
Güney Avrupa Da¤lar›
Kuru ham tohum, taze kök
Petroselinum crispum (P. sativum)
Maydanoz
Tüm düny (kültür)
Taze, kuru toprak üstü-alt› k›s›mlar, meyvelerin ya¤›
Pimpinella anisum
Anason
Akdeniz bölgesi, Avrupa, Orta Ham-kuru meyvelerin Asya, Hindistan, Çin, Japonya uçucu ya¤›
Rosmarinus officinalis
Biberiye
Güney Anadolu
Yaprak, çiçek ve ince dallar›n uçucu ya¤›
Ruta graveolens
Sedefotu
Türkiye
Tüm bitki, uçucu ya¤›
Silybum marianum
Devedikeni
Türkiye, Avrupa
Ham tohum
Vitex agnus-castus
Hay›t
Akdeniz-Ege bölgeleri, Bat› Kuru ham Asya yaprak
Tablo 10.21 Devam›
meyve,
Premenstrüel Sendrom: Adet kanamas› öncesinde kad›nlarda oluflan a¤r›, gerginlik vb. flikayetlerdir. Yat›flt›r›c› özellikleri olan bitkiler bu dönemde yararl› olabilmektedir (Tablo 10.22). Afrodiziyak etki: Üreme ifllevi üzerine dolayl› katk›s› olan bu bitkiler cinsel iliflki için duyulan iste¤i artt›ran bitkilerdir. Konu ile ilgili örnekler (Tablo 10.22). Ayr›ca, merkezi sinir sistemi uyar›c› veya sedatif etkili bitkilerin de cinsel iliflki konusundaki isteksizlik ve çekingenlikleri azaltmada de¤iflik biçimlerde yarar› olabilmektedir. Erektil impotens: Çeflitli psikosomatik nedenlere ba¤l› olarak erkeklerde penil ereksiyon (penis sertleflme) problemidir. Bu problemin çözümüne yönelik olarak çeflitli bitkiler kullan›lmaktad›r (Tablo 10.22). Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Dictamnus albus
Gazelotu; Akgiritotu
Ege ve Karadeniz, Güneydo¤u Avrupa, Türkistan ve Kafkaslar
Arnica montana
Da¤öküzgözü
Avrupa ve Orta Asya
Toprak alt› k›s›m, yaprak, çiçek ve çiçeklerin uçucu ya¤›
Equisetum arvense
Atkuyru¤u
Kuzey ve Do¤u Anadolu
Kuru ve taze k›s›r sürgünler
Claviceps purpurea
Ergot, Çavdarmahmuzu
Tah›llar›n ekildi¤i yerler
Mantar›n sklerotyumlar›
Güney - Taze, kuru yaprak, kök Ortado¤u,
Premenstrüel sendrom Cimicifuga racemosa
-
Kanada ve ABD, Avrupa (kültür)
Taze, kuru kök
Oenothera biennis
Eflekotu
Avrupa ve Asya
Ham tohumun sabit ya¤›, çiçeklenme dönemi taze bitki
Valeriana officinalis
Kediotu
Do¤u Anadolu ve Avrupa
Kuru kök ve rizomlar
Vitex agnus-castus
Hay›t
Akdeniz-Ege bölgeleri, Bat› Asya
Kuru ham meyve, yaprak
Ricinus communis
Hintya¤› Bitkisi
Vatan› Hindistan, Akdeniz bölgesi, Tohumun sabit ya¤› baz› tropikal ve subtropikal bölgeler
Ruta graveolens
Sedefotu
Türkiye
Tüm bitki, uçucu ya¤›
Uncaria tomentosa
-
Orta ve Güney Amerika
Kök kabuklar›
Kontraseptif
Tablo 10.22 Menoraji ve premenstrüel sendromda yard›mc› olarak kullan›lan, kontraseptif, abortif, afrodiziyak ve erektil impotense karfl› etkili baz› bitkiler.
290
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Tablo 10.22 Devam›
Abortif Asarum europeum
Azaron
Kuzey Anadolu, Güney ve Orta Kuru kök ve rizomlar, Avrupa, Kuzey Sibirya nadiren yaprak
Ruta graveolens
Sedefotu
Türkiye
Tüm bitki, uçucu ya¤›
Peonia officinalis
Avrupa fiakay›k›
Güney Avrupa Da¤lar›
Kuru ham tohum, taze kök
Punica granatum
Nar
Akdeniz ülkeleri, Güney Asya, Çin, A¤aç gövde kabu¤u, kök, Güney Afrika çiçek, meyve, meyve kabuklar›
Lawsonia inermis
K›na
Kuzey-Do¤u Afrika, Hindistan, Kuru yaprak Pakistan, Seylan, Güney Anadolu
Taxus baccata
Porsuk A¤ac›
Karadeniz Ormanlar›, Avrupa
Prunus africana
-
Tropikal ve subtropikal Afrika
Kuru a¤aç gövde kabuklar›
Griffonia simplicifolia
-
Bat›-Orta Afrika
Toz edilmifl tohum
Serenoa repens
-
ABD’nin güney eyaletleri
Meyva
Lycopodium clavatum
Göbektozu
Do¤u Avrupa, Anadolu, Çin
Panax ginseng
Ginseng
Çin, Kore, Japonya-Rusya (kültür)
Kuru kök
Prunus africana
-
Tropikal ve subtropikal Afrika
Kuru a¤aç gövde kabuklar›
Rhodiola rosea
Rodiola
Çin, Asya, Avrupa, Kanada, ABD
Kök
Vitex agnus-castus
Hay›t
Akdeniz-Ege bölgeleri, Bat› Asya
Kuru ham meyva, yaprak
Taze yaprak, genç dal uçlar›
Afrodiziyak
Erektil impotense karfl›
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
6
Kuzey-Do¤u Taze bitki ve sporlar›
Erektil impotens durumunun giderilmesi için kullan›lan bitkilerden hangisi Akdeniz-Ege SIRA S‹ZDE bölgesinde yetiflmektedir?. D Ü fi Ü N E L ‹ M Deri Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›
Deri tüm vücudun üzerini örten koruyucu bir tabakad›r. Ancak, deri sadece vücudu d›fl etkenlerden S O R U koruyan örtücü ve koruyucu bir tabaka de¤il ayn› zamanda terleme fonksiyonu ile vücut ›s› ve s›v› dengelerini de ayarlayan bir organd›r. Terleme ile ayr›ca vücuttaki baz› toksinlerin at›lma sürecine de yard›mc› olunmaktad›r. D‹KKAT Deri hastal›klar› genellikle deri yüzeyindeki enfeksiyonlar, yan›klar, yaralar, alerjik reaksiyonlar ve pigment bozukluklar› gibi durumlar ile saçl› deride saç dökülmeSIRAortaya S‹ZDE ç›kmaktad›r. Çeflitli bitkiler de¤iflik deri hastal›klar›nda kullaleri biçiminde n›lmaktad›r. Bunlar›n ço¤u deri üzerine uygulanmaktad›r. Akne (Acne vulgaris): Genellikle yüz derisi üzerinde yo¤unlaflan çok say›da AMAÇLARIMIZ sivilce ile tan›mlanan bir hastal›kt›r. Ergenlik dönemindeki çocuklarda daha s›k karfl›lafl›lan bu hastal›¤a karfl› yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkiler Tablo 10.23’ te toplanm›flt›r. K ‹ T A P Alopesiya (Kellik): Yerel ve tüm bafl genelinde h›zl› saç dökülmesi ile karakterize bir bozukluktur (Tablo 10.23). Yan›k yaralar›: Deri yüzeyinde derin olmayan yan›k yaralar›nda baz› bitkilerTELEV‹ZYON den yararlan›lmaktad›r (Tablo 10.23). Si¤il: ‹nsan papilloma virüsü (HPV) taraf›ndan oluflturulan iyi huylu deri tümörüdür. Bu virüs ayr›ca kad›nlarda serviks karsinomu da oluflturur. Si¤illere karfl› ‹ N T E Rbitkiler NET kullan›lan baz› Tablo 10.24’de toplanm›flt›r.
N N
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Saccharomyces cerevisiae
Bira mayas›
Tüm dünya
Dip kültürü ile elde edilmifl, ac›l›¤› al›nm›fl olgun maya
Matricaria recutita
Alman papatyas›
Avrupa, Kuzey-Bat› Asya, Türkiye
Çiçek, tüm bitki
Viola tricolor
Menekfle; Hercai Menekfle
Avrupa ve Anadolu
Toprak üstü k›s›mlar
Solanum dulcamara
Köpeküzümü
Türkiye, Kuzey Afrika, Bitkinin gövdesi Kuzey ve Do¤u Asya Alopesi
Bidens tripartita
Bidens
Rize, Avrupa’da birçok Bitkinin tümü yer
Betula türleri
Hufl A¤ac›
Avrupa, Kuzey Akdeniz Gövde kabu¤u, yaprak, ülkeleri, Sibirya, Il›man tomurcuklar Asya
Buxus sempervirens
fiimflir
Karadeniz bölgesi, Avrupa
Hypericum perforatum
Binbirdelikotu, Sar› kantaron
Anadolu ve Avrupa
Toprak üstü k›s›mlar
Olea europea
Zeytin
Güney Avrupa, Akdenizden ‹ran ve Kafkaslara kadar (kültür)
Yaprak, Yaprakl› ince dal, ham meyvalar›n ya¤›
Pinus türleri
Çam türleri
Dünyan›n birçok yeri
Yapra¤›n uçucu ya¤›
Thuja occidentalis
Thuja
Kuzey Amerika, Avrupa
Yaprak, yaprakl› dal ve körpe dallar›n uçucu ya¤›
Ulmus rubra
-
Kuzey Amerika
D›fl kabuktan ayr›lan iç kabuk
Vicia faba
Bakla
Dünya (›l›man bölgeleri, kültür)
Taze çiçek
A¤aç dallar› ve odunlu toprak üstü k›s›mlar
Yan›k yaras›
Yara Calendula officinalis
Ayn›safa; T›bbi nergis; Nerkis;
Türkiye, Orta-Güney Avrupa, Kuzey Asya, ABD
Cnicus benedictus
Mübarekdikeni
Dictamnus albus
Gazelotu; Akgiritotu
Anadoluda kurak Toprak üstü k›s›mlar yerler Ege, Karadeniz, GüneyDo¤u Avrupa, Taze, kuru yaprak, kök Ortado¤u, Türkistan Kafkaslar
Dorema ammoniacum
Çad›rufla¤›
Asya bölgeleri
Çiçek ve gövdeden s›zan reçine
Equisetum arvense
Atkuyru¤u
Kuzey ve Do¤u Anadolu
Kuru, taze k›s›r sürgünler
Hypericum perforatum
Binbirdelikotu, Sar› kantaron
Anadolu ve Avrupa
Toprak üstü k›s›mlar
Melaleuca leucadendra
-
Avustralya, Güney Do¤u Asya
Taze yaprak ve ince dallar›n uçucu ya¤›
Moringa oleifera
-
Hindistan
Ocimum basilicum
Fesle¤en
Güney Anadolu (kültür), Hindistan
Yaprak, gövde kabu¤u, tohum, kök Taze, kuru toprak üstü k›s›mlar, uçucu ya¤›
Rhamnus purshiana
Kaskarasagrada
Kuzey Amerika, Kanada, Do¤u Afrika
Gövde ve dal kabuklar›
Ribes nigrum
Frenküzümü
Kanada, Avrasya Çiçeklenme dönemi Ormanlar›, kuru yaprak, Ham Himalayalar, Avustralya meyva
Vicia faba
Bakla
Dünya (›l›man bölgeler, Taze çiçekler kültür)
Çiçekli dal, toprak üstü k›s›mlar
291 Tablo 10.23 Akne, Alopesiye, yan›k yaras› ve yara tedavisinde etkili baz› bitkiler.
292
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Ekzema: Deride bir çeflit steril (mikropsuz) dermatittir (Bkz. Tablo 10.24). Deri enfeksiyonlar›: Derideki enfeksiyonlar›n önemli bir co¤unlu¤u abseli (irinli) sivilce veya ç›ban fleklinde geliflir. Tedaviye yar›mc› olarak kullan›lan baz› bitkiler Tablo 10.24’de yer almaktad›r. Fungal enfeksiyonlar: Derideki mantar (fungus) enfeksiyonlar› tehlikeli olmamakla birlikte hastay› rahats›z edici özellikler tafl›maktad›r. Tablo 10.24 fungal deri enfeksiyonlar›n›n tedavisinde yard›mc› olan baz› bitkileri göstermektedir. Tablo 10.24 Si¤il, selülit, ekzema ve deri- fungal enfeksiyonlarda etkili baz› bitkiler.
Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Allium cepa
So¤an
Türkiye ve Dünya (kültür)
Toprakalt› so¤an›
Allium sativum
Sar›msak
Dünyan›n birçok yeri
Taze, kuru yumru ve bunlar›n ya¤›
Avena sativa
Yulaf
Bütün Avrupa ve Anadolu (kültür)
Taze, kuru toprak üstü k›s›mlar
Moringa oleifera
-
Hindistan
Yaprak, gövde kabu¤u, tohum, kök
Solanum dulcamara
Köpeküzümü
Türkiye, Kuzey Afrika, Bitkinin gövdesi Kuzey-Do¤u Asya
Vicia faba
Bakla
Dünya (›l›man bölgeler, Taze çiçek kültür) Selülit
Hedera helix
Duvarsarmafl›¤›
Karadeniz, Avrupa ve Asya
Yaprak, meyva
Tilia türleri
Ihlamur
Kuzey Anadolu Da¤lar›, Dünya
Çiçek
Ekzema Calendula officinalis
Ayn›safa; T›bbi nergis; Nerkis;
Türkiye, Orta-Güney Avrupa, Kuzey Asya, ABD
Çiçekli dallar, toprak üstü k›s›mlar
Oenothera biennis
Eflekotu
Avrupa ve Asya
Ham tohumun sabit ya¤›, çiçeklenme dönemi taze bitki
Solanum dulcamara
Köpeküzümü
Türkiye, Kuzey Afrika, Bitkinin gövdesi Kuzey-Do¤u Asya
Deri enfeksiyonlar› Thuja occidentalis
Thuja
Kuzey Amerika, Avrupa
Yaprak-körpe dallar›n uçucu ya¤›
Curcuma domestica
Zerdeçal
Hindistan ve tropik Asya
Kuru ve piflirilmifl rizomlar
Inula helenium
And›zotu
Kuzey-Do¤u Anadolu, Taze, kuru rizomlar Avrupa, Asya
Quercus infectoria
Maz› meflesi
Türkiye, Asya, Kuzey Afrika
Yaprak
Andira araroba
-
Brezilya
Gövde-dallar›n kuruttoz lateksi
Melaleuca alternifolia
-
Avustralya
Yapraklar›n uçucu ya¤›
293
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
Fungal deri enfeksiyonlar› Anacardium occidentale Kaju
Karayipler, OrtaGüney Amerika, Afrika Yaprak, meyva ve ya¤› ve Hindistan (kültür)
Melaleuca alternifolia
Avustralya
-
Tablo 10.24 Devam›
Yapraklar›n uçucu ya¤›
Enfeksiyon ve Ba¤›fl›kl›k Sistemi Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin Kullan›m› Vücudumuzda çeflitli enfeksiyonlar ortaya ç›kabilmektedir. Ba¤›fl›kl›k sistemi (immün sistem) çeflitli elemanlar› ile vücudu enfeksiyon etkenlerine ve kansere karfl› koruyan sistemdir. Enfeksiyonlar genellikle acil tedavi gerektirdi¤inden ço¤u durumda tek bafl›na bitkilerle tedavi yetersiz kalmaktad›r. Günümüzde ucuz bir penisilin enjeksiyonu ile tedavi edilebilen çok say›da enfeksiyon hastal›klar›n›n bulundu¤u ak›lda tutulmal›d›r. Antibiyotik veya kemoterapötik ilaçlar ile yap›lan tedaviyi desteklemek ve/veya enfeksiyon hastal›klar› profilaksisinde (enfeksiyon hastal›klar›ndan korunmada) bitkilerden yararlan›lmaktad›r. Profilaktik (koruyucu) olarak kullan›lan bitkilerin önemli bir bölümünde immünostimülan (ba¤›fl›kl›k sistemi uyar›c›s›) di¤er bir bölümünde antiseptik (mikrop öldürücü) özellikler vard›r. Tablo 10.25’de enfeksiyon hastal›klar›ndan koruyucu etkilere sahip baz› bitkiler özetlenmifltir. Antiviral etkili bitkiler: Baz› bitkiler virüsler üzerine etkilidirler (Tablo 10.25). Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Arnica montana
Da¤öküzgözü
Avrupa ve Orta Asya
Toprak alt› k›s›mlar, yaprak, çiçek ve çiçeklerin uçucu ya¤›
Echinacea purpurea
Ekinezya
Orta-Do¤u ABD, Avrupa (kültür)
Kök, yaprak, tüm bitki
Griffonia simplicifolia
-
Bat›-Orta Afrika
Toz edilmifl tohum
Matricaria recutita
Alman papatyas›
Avrupa, Kuzey-Bat› Asya, Türkiye
Çiçek, tüm bitki
Melaleuca leucadendra
-
Avustralya, Güney Do¤u Asya
Taze yaprak ve ince dallar›n uçucu ya¤›
Mentha piperita
Nane
Türkiye ve Dünya (kültür)
Toprak üstü k›s›mlar›n uçucu ya¤›
Pinus türleri
Çam türleri
Dünyan›n birçok yeri
Yapraklar›n uçucu ya¤›
Taraxacum officinale
Karahindiba¤
Avrupa ve Asya (›l›man Kuru toprak üstü bölgeler) k›s›m, rizom, kök Antiviral
Anagallis arvensis
Barsakotu,Sülükotu Farekula¤›,
Avrupa, Asya, Avrupa, Kuru çiçekli toprak ABD, Subtropikal üstü k›s›mlar Güney Afrika
Momordica charantia
Kudretnar›
Hindistan, Asya, Afrika, Meyva Türkiye
Thuja occidentalis
Thuja
Kuzey Amerika, Avrupa
Yaprak, yaprakl› dal ve körpe dallar›n uçucu ya¤›
Uncaria tomentosa
-
Orta-Güney Amerika
Kök kabuklar›
Tablo 10.25 Enfeksiyon hastal›klar›ndan koruyunmada yard›mc› ve Antiviral etkili baz› bitkiler.
294
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Kanser Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin Kullan›m› Günümüzün en tehlikeli hastal›klar›ndan birisi olarak kabul edilen kanser gerçekte tek bir hastal›k de¤il benzer özelliklere sahip çeflitli hastal›klara verilen genel bir hastal›k grubu ad›d›r. Kanser hastal›klar›n›n genel ortak özelli¤i kontrolsüz biçimde vücut hücrelerinin ço¤almas› ve oluflturduklar› mekanik etkilerle sa¤l›kl› hücreleri öldürmesidir. Çok say›da bitkinin kanser hastal›¤›na iyi geldi¤i ve korudu¤u fikri savunulmaktad›r, ancak sadece belli bir bölümünün etkinli¤i bilimsel olarak kan›tlanm›fl ve hastal›kla savafl için uygun oldu¤u kabul edilmifl durumd›r. Bitkilerin destekleyici tedavi olarak kanser hastal›¤›nda kullan›m› da uygulamada önemli sorunlar oluflturmaktad›r, çünkü kanser tedavisinde kullan›lan antineoplastik ilaçlar ile ayn› zamanlarda kullan›lan bitkiler vücutta etkileflime girerek onlar›n kanser üzerindeki etkinli¤ini azaltabilmektedir. Bu tür etkileflim olas›l›¤› sergileyen ve destekleyici özelli¤i olan bitkiler antineoplastik tedavinin bitirildi¤i dönemlerde ideal olarak kullan›labilir. Tablo 4.26, Kanser tedavisinde yard›mc› olarak kullan›lan bitkileri özetlemektedir. Bu tabloda ayr›ca antineoplastik ilaçlarla kombine kullan›labilme özelli¤i (adjuvan) olan bitkiler iflaretlenmifltir. Tablo 10.26 Kansere karfl› etkili bitkiler.
Latince Ad›
Türkçe Ad›
Yetiflti¤i Yerler
Kullan›lan K›s›m
Camelia sinensis (=Thea Çay (yeflil veya siyah) sinensis)
Vatan› Çin’dir; Kuzey‹fllenmifl veya Do¤u Anadolu ve ifllenmemifl genç Dünya’n› birçok yeri yapraklar (kültür)
Chelidonium majus
K›rlang›çotu
Kuzey Anadolu; Avrupa; Il›man Asya bölgeleri
Prunus africana
-
Tropikal ve subtropikal Kurutulmufl a¤aç gövde Afrika kabuklar›
Anagallis arvensis
Avrupa, Asya, Avrupa, Barsakotu, Farekula¤›, Kurutulmufl çiçekli ABD, Subtropikal Sülükotu toprak üstü k›s›mlar Güney Afrika
Uncaria tomentosa
-
Orta ve Güney Amerika’n›n ya¤mur ormanlar›
Pueraria lobata*
-
ABD’nin Güneydo¤usu; Kökler Güney-Do¤u Asya
Momordica charantia*
Kudretnar›
Hindistan; Asya; Afrika; Meyveler Türkiye’de yetifltirilir.
Toprak üstü k›s›mlar veya toprak alt› k›s›mlar
Kök kabuklar›
Vaccinium macrocarpon* -
‹skandinavya; Kuzey Amerika
Meyveler
Hydrastis canadensis*
-
ABD, Kanada
Rizom ve kökler
Maytenus ilicifolia
-
Güney Amerika
Kurutulmufl yapraklar
Euphorbia resinifera
Sütle¤en
Fas; Kanarya Adalar›; Kuzey Amerika
Bitki yaraland›¤›nda elde edilen reçine
Cinchona pubescens
-
ABD’nin tropikal bölgeleri; Tropikal bölgelerde kültür
6-8 Yafl›ndaki a¤açlar›n kurutulmufl gövde kabuklar›
295
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
Viscum album*
Çekem, Ökseotu
Erigeron canadensis
Kanada flifaotu
Phytolacca americana
fiekerciboyas› kökü
Türkiye’nin birçok bölümü, Avrupa, ‹ran, Çin (kültür) Amerika; Dünya’n›n baflka yerlerinde de bulunur Bilecik ve Bursa (kültür), Kuzey Anadolu;
Kurutulmufl meyve veya yaprakl› dallar Toprak üstü k›s›mlar
Kurutulmufl kök veya meyva
B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KULLANIMINA ‹L‹fiK‹N SON SÖZLER Bitkiler günümüzde önemli ilaç elde etme kaynaklar›ndand›r. Ayr›ca, bitkiler vücudumuzdaki hastal›k ve bozukluklar›n giderilmesi ve önlenmesinde önemli rol oynayabilmektedir. Ancak, bilinçsiz ve bilgisizce, kulaktan dolma bilgilerle bitki kullan›m› önemli zararlara yol açabilmektedir. Çünkü bitkilerin tedavi edici özelli¤inin yan›nda deneyimsiz ve bilgisiz kiflilerin yönlendirmesi ile kullan›lmalar› zehir etkisi oluflturur ve yaflamsal tehlikeler ortaya ç›kabilir. Bitkilerin hastal›klarda kullan›m› konusunda mutlaka konu hakk›nda bilgili hekim, eczac› veya fitoterapi uzman›na dan›fl›lmas› en uygun davran›fl olacakt›r.
Tablo 10.26 Devam
296
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Do¤al çevre-yaflam ve hastal›k iliflkilerini tan›mlayabilmek. ‹nsanlar ve di¤er tüm canl›lar yak›n çevreleri ile içiçe yaflamlar›n› sürdürürler. Beslenme, bar›ma gibi günlük temel gereksinimlerini sa¤lad›¤› “tümleflik yaflam döngüsünde” canl›, içinde bulundu¤u ortama sa¤lad›¤› uyum ölçüsünde türünün devaml›l›¤›n› sa¤lar ve nesillerini devam ettirme ifllevlerini gerçeklefltirir. Her canl› türünün bir yaflam süresi vard›r, bu “ömür” olarak tan›mlanmaktad›r. Canl›lar›n ömürleri türden türe farkl›l›k gösterdi¤i gibi, bir tür içindeki bireyler aras›nda da önemli düzeyde de¤iflkenlikler gösterir. Canl›lar›n yaflam süreleri, yani ömürleri ne olursa olsun ortak yazg›lar› olan “ölüm” ile sonlanmaktad›r. Canl›lar ömürlerini sa¤l›kl› biçimde sürdürebilecekleri gibi, çeflitli hastal›klardan muzdarip olarak ve bu hastal›klarla mücadele ederek de devam ettirebilirler. Milyonlarca y›l öncesinde insanlar bafllang›çta içgüdüsel olan kazan›mlar›n›, hem bilgi birikimlerinin geliflimi, hem de deneyimlerini sonraki kuflaklara aktarmadaki üstünlükleri sonucunda hastal›klar›n tedavisi konusunu bir “bilim “ haline dönüfltürmüfllerdir. Buna ba¤l› olarak hastal›klar›n teflhisi “(diyagnoz)” ve “nedenleri (etiyoloji)“ hakk›nda ola¤anüstü geliflmelerin sa¤lanm›flt›r. Günümüzün ça¤dafl “tedavi (terapi)” uygulamalar› insanlarda art›k deneme-yan›lma yöntemini kabul etmemektedir, çünkü bu yöntem sonucunda hastal›¤a iyi gelecek ürünün zaman›nda verilmemesi sonucunda hastan›n iyileflmesi mümkün olamamakta veya ürünün “zehirli” olmas› nedeniyle hasta ilave zarar görmektedir. Bitkisel ürünlerle tedavi biçim ve yöntemlerini aç›klayabilmek. Bitkilerden hastal›klar›n tedavisi ve korunma amac›yla yararlan›labilmektedir. Bitki toplan›p taze olarak veya uygun flekilde kurutulduktan sonra oldu¤u gibi kullan›labilir, bitkiden uygun farmasötik teknikler ile standardize bir ekstre haz›rlan›r veya bitkilerden elde edilen maddeler kimyasal ar›tmadan sonra saf halde kullan›l›rlar. Böylece bitkinin etkili maddeleri daha yüksek oranda konsantre bir flekilde standar-
dize edilerek hastan›n kullan›m›na sunulur. Ayr›ca, bitkilerden elde edilen maddelerden hareketle bazen yar›-sentetik ve sentetik maddeler de haz›rlanmaktad›r. Yap›-etki iliflkilerine dayanarak saf madde molekülünde yap›lan de¤iflimler ile elde edilen bu yeni bileflikler tümüyle modern t›bb›n tedavi araçlar›d›r.
N A M A Ç
3
Bitkisel ürünlerle tedavi edilebilen belli bafll› hastal›klar› tan›mlayabilmek. Teorik olarak baz› hastal›klar bitkisel ürünler ile tedavi edilebilmektedir. Fakat bitkiler ile tedavide etkiler genellikle yavafl yavafl ortaya ç›kt›¤›ndan acil tedavi gerektiren baz› hastal›klar ile baz› progresif hastal›klar bitkiler ile tedavi edilememektedir. Bu tür hastal›klarda ya saf bitkisel maddeler veya sentetik ilaçlar kullan›lmaktad›r. Özellikle bitkiler ile tedavide etkiler fazla fliddetli olmamakta, dolay›s›yla tedavi süresini uzatmakta ve bu gecikmeden dolay› hastal›klar fliddetlenmektedir. Standardize bitki ekstreleri ile etkiler daha fliddetli gözükürken, en kuvvetli etki saf maddelerde gözükmektedir. Bu tür yavafl geliflen etkiler asl›nda tedaviden ziyade daha çok profilaktik etki (hastal›ktan koruyucu etki) sa¤lamak için daha uygundur. Sinir sistemi, duyu sistemi, hareket sistemi, sindirim sistemi, dolafl›m sistemi ve kan, solunum sistemi, boflalt›m sistemi, metabolizma ve endokrin sistem, üreme sistem, deri, infeksiyon ve ba¤›fl›kl›k sistemi ve kanser hastal›klar›nda zaman zaman bitkisel ürünler tedaviye yard›mc› olarak kullan›lmaktad›r.
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
297
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›daki ifadelerden hangileri do¤rudur? I. Canl›llar›n ömürleri türden türe farkl›l›k gösterdi¤i gibi, bir tür içindeki bireyler aras›nda da önemli düzeyde de¤iflkenlikler gösterir. II. Canl›lar›n yaflam süreleri, yani ömürleri ne olursa olsun ortak yazg›lar› olan “ölüm” ile sonlanmaktad›r. III. Canl›lar ömürlerini sa¤l›kl› biçimde sürdürebilecekleri gibi, çeflitli hastalal›klardan muzdarip olarak ve bu hastalaklarla mücadele ederek de devam ettirebilirler. IV. Di¤er tüm canlar gibi insanlar da yak›n çevreleri ve içinde bulunduklar› ortam ile tümleflik biçimde yaflamlar›n› sürdürürler. a. I, III ve IV b. I ve IV c. I, III ve IV d. I, II, III ve IV e. I, II ve IV 2. Bitkisel ürünler modern tedavide nas›l uygulan›r? a. Efl- dost tavsiyesiyle b. Aktar yard›m›yla c. Bitki ekstresi haz›rlanarak kimyasal ar›tma ile saf madde elde edilerek d. Gelifligüzel e. ‹nternetten bakarak 3. Afla¤›daki ifadelerden hangileri do¤rudur? I. Pratikte bitkiler ile tedevide etkiler genellikle yavafl yavafl ortayaa ç›kar. II. Acil tedavi gerektiren baz› hastal›klar bitkiler ile tedavi edilmemektedir. III. Bitkiler ile tedavide etkiler fazla fliddetli olmamakta, tedavi uzatmaktad›r. IV. Standardize bitki ekstreleri ile etkiler daha fliddetli gözükürken, en kuvvetli etki saf maddelerde gözükmektedir. a. I, III ve IV b. I. II, III ve IV c. II, III ve IV d. I ve IV e. I, II ve IV
4. Afla¤›daki ifadelerden hangileri do¤rudur? I. Plasebo etkinin tedavi “güvenilir” olmas›. II. Gerçek bir hastal›¤› olmay›p “hastalak hastas› “olan “evhaml›” kiflilere hekim farmakolojik etkisi olmayan ve yan etkisi düflük vitamin gibi ilaçlar› vermektedir. III. Bitkiler ile tedavide etkiler fazla fliddetli olmaktad›r. IV. Bitki ekstreleri daha çok hastal›ktan koruyucu etki sa¤lamak için uygundur. a. I, II ve IV b. I, II, III ve IV c. II, III ve IV d. I ve IV e. I ve IV 5. Afla¤›dakilerden hangisi bitkilerin kullan›ld¤› Sindirim Sistemi Hastal›klar›ndan biri de¤ildir? a. Midenin hiperasiditesi b. Gastrit ve ülser c. Nefes darl›¤› d. Haz›ms›zl›k e. ‹fltah artt›r›c› 6. Afla¤›dakilerden hangisi haz›ms›zl›¤a karfl› kullan›lan bitkilerden biri de¤ildir? a. Sar›msak b. Dereotu c. Turunç d. Kimyon e. K›na 7. Afla¤›dakilerden hangisi Akut-kronik bronflit tedavisinde yararlan›lan bitkilerden biri de¤ildir? a. Hatmi b. Ekinezya c. Rezene d. Meyane e. Güzelavratotu 8. Afla¤›dakilerden hangisi böbrek tafllar›na karfl› kullan›lan ve Türkiye’de yetiflmeyen bitkidir? a. Hufl a¤ac› b. Kereviz c. Kuflkonmaz d. Atkuyru¤u e. Is›rgan
298
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 9. Afla¤›dakilerden hangisi yara tedavisinde kullan›lan etkili bir bitkidir? a. Mübarakdikeni b. Ayn›sefa c. Çad›rufla¤› d. fiimflir e. Atkuyru¤u 10. Afla¤›dakilerden hangi yanl›flt›r? I. Bitkiler günümüzde önemli ilaç elde etme kaynaklar› gibi gösterilip ciddi seviyelerde yanl›fl kullan›lmaktad›r. II. Bitkilerin standardize edilememeleri ve birden fazla madde içermeleri sebebi ile bilinçli kullan›lmalar› gerekir. III. Bitkilerin hastal›klarda kullan›m› konusunda mutlaka hekim, eczac› veya fitoterapi uzman›na dan›fl›lmal›. IV. Bilinçsiz ve bilinçsizce, kuluktan dolma bilgilerle bitki kullan›m› önemli zararlara yol açabilmektedir. a. I, III ve IV b. Hiçbiri c. II, III ve IV d. I, II, III ve IV e. I, II ve IV
1. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Çevre ve YaflamHastalak ‹liflkisi” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisek Ürünlerle Tedavi” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Ürünler ‹le Tedavi Edilebilen Hastal›klar”ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Ürünler ‹le Tedavi Edilebilen Hastalklar” bölümü terar gözden geçiriniz. 5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sindirim Sitemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› “ ile bölümü tekrar gözden geçiriniz. 6. e Yan›t›n›z yanl›fl isi “Tablo 10.11’i” tekrar gözden geçiriniz. 7. e Yan›t›nz yanl›fl ise “Tablo 10.17’yi” tekrar gözden geçiriniz. 8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “10.19’u” tekrar gözden geçiriniz. 9. d Yan›t›nz yanl›fl ise “Tablo 10.23’ü” tekrar gözden geçiriniz. 10. b Yan›t›nz yanl›fl ise “Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›na ‹liflkin Sonsözler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›
Yararlan›lan Kaynaklar Baytop, T. (1984), Türkiyede Bitkiler ile Tedavi (Geçmiflte ve Günümüzde), ‹stanbul, .‹stanbul Üniversitesi Yay›nlar› No. 3255, Sanal Matbaac›l›k. Capasso, F., Gaginella, T.S., Grandolini, G., Izzo, A.A. (2003), Phytotherapy: A Quick Reference to Herbal Medicine, Heidelberg, Springer. Chadwick, D.J., Marsh, J. (1984), Ethnobotany and the Search for New Drugs, Ciba Foundation Symposium 185, Chichester, John Wiley & Sons Ltd.,. Goldstein, A., Aronow, L., Kalman, S. (1974), Principles of Drug Action: The Basis of Pharmacology, 2nd Ed., New York, John Wiley & Sons Ltd. Gruenwald, J., Brendler, T., Janicke, C. (2007), PDR for Herbal Medicines, 4th Ed., NJ, USA, ThomasHealthcare Inc. Kayalp, S.O. (2009), Rasyonel Tedavi Yönünden T›bbi Farmakoloji, Cilt 1, 12. Bask›, Pelikan Yay›nc›l›k, Lawson, L.D., Bauer, R. (1998), Phytomedicines of Europe: Chemistry and Biological Activity, ACS Symposium Series 691, Washington DC, American Chemical Society.
299
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIM ALANLARI VE ET‹⁄‹
11 Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Kiflisel bak›m ürünlerini saptayabilecek, Do¤al, bitkisel ve organik maddeleri karfl›laflt›rabilecek, Kozmetik alanda kullan›lan bitkilerin güncel durumunu tart›flabilecek, Bitkisel kozmetik ürünlerin güvenli¤ini tan›mlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • Kiflisel Bak›m Ürünleri • Kozmetik Ürünlerde Bitkiler
• Kozmetik Bitkisel Ham maddelerin Güvenli¤i
‹çerik Haritas›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Kiflisel Bak›m Ürünlerinde Kullan›lan T›bbi ve Aromatik Bitkiler
• G‹R‹fi • K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹ • K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹NDE KULLANILAN B‹TK‹LER‹N GÜVENL‹⁄‹ • B‹TK‹LER‹N K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹NDE KULLANIMI • SONUÇ
Kiflisel Bak›m Ürünlerinde Kullan›lan T›bbi ve Aromatik Bitkiler G‹R‹fi ‹fllevlerinin bafll›calar›n›n bilinmesine karfl›n endokrin bir organ olarak de¤erlendirilen derinin tüm mekanizmalar› henüz çözülememifltir. Mekanizmalar›n tümüyle çözülmesi cildin yafllanmas›n›n önüne geçilmesini ve her yaflta genç ve sa¤l›kl› olmas›n› sa¤layacakt›r. Günümüzün koflullar›nda, kiflisel bak›m ürünleri cildi temizlemek, cildi sa¤l›kSIRA S‹ZDE l› tutmak ve iç ve d›fl etmenlerden koruyucu olarak kullan›lmaktad›r. ‘Kaliteli yaflam’ felsefesinin uzant›s› olan cilt bak›m› için tahminlerin ötesinde yo¤un çal›flmalar sürdürülmekte ve ticarileflmifl ürünlere olan ilgi yüksek fiyatlar›na artD Ü fi Ü N E L ‹ ra¤men M maktad›r. Kad›n-erkek cilt bak›m› herkesin ajandas›ndad›r. Dünya genelinde yap›lan anket sonuçlar› genç popülasyonun da cilt bak›m›na verdi¤i önemin h›zla S O R U artt›¤›n› göstermifltir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
‹ K K A T tutmakt›r. Cilt bak›m›nda mucizeler beklemek hatal›d›r. Bak›m›n ana amac› cildiD sa¤l›kl›
1970’li y›llarda bafllayan ‘yeflil hareket’ kozmetik ürünleri de etkilemifl SIRA S‹ZDE ve tüketici ve dolay›s›yla medyan›n güdüsü ile kozmetik endüstride do¤al kaynakl› ham madde içeren kozmetik ürün haz›rlama e¤ilimi bafllam›flt›r. Tüketicinin bilinçlenAMAÇLARIMIZ mesi ile h›zla artan bu e¤ilim günümüzde rekabet oluflturacak düzeye ulaflm›flt›r. 1980’li y›llarda ‘hayvan haklar›’ bilincinin yay›lmas› ile tüketici isteklerinin hayvansal kaynakl› ham maddeleri reddetme noktas›na gelmesi ile bitkisel kaynakl› kozK ‹ T Atüm P kozmetik metik ham maddeler iyice popülerlik kazanm›flt›r. Küçük/büyük üreticilerin hiçbir yasal yönetmeli¤in olmad›¤› bitkisel ham madde içeren ürünleri uzun süre piyasada hükmünü sürdürmüfltür. Daha sonra, bitkisel ham maddelerin T E L Efarkl› V ‹ Z Y Oyasal N de istenmeyen ve hatta toksik etkilere yol açabilece¤i görülünce yönetmelikler haz›rlanm›fl ve günümüzde uygulanmaya bafllanm›flt›r. Ancak tüm dünyada kabul edilen tek bir yönetmelik halen de yoktur. Organik g›da yönetmeliklerine uyan kozmetik ham maddeler olarak ‹ N T E R‘organik’ NET etiketlenir. Çok aç›k söylemek gerekirse, yenebilen ve tar›msal olarak yetifltirilen do¤al maddeler organiktir. ‘Sertifikal› Organik’ etiketli ürün en az % 95 organik madde (su ve tuz d›fl›nda) içermelidir; ‘Organik’ etiketli ürün ise en az % 70 organik madde (su ve tuz d›fl›nda) içermelidir. Kalan k›s›mlar da sentetik olmayan ve genetik olarak modifiye (GMO) edilmemifl maddelerden oluflmal›d›r.
D‹KKAT
N N
Do¤al ham madde: SIRADo¤al S‹ZDE (flora, fauna, mineral) yollardan elde edilen, yenilenebilen/çok miktarda bulunan ve belli amac› olan AMAÇLARIMIZ maddedir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
302
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹
Antiaging: Cildin yafllanma sürecini geciktiren veya azaltan.
Deri engeli: Hücreler-aras› lipitler taraf›ndan birarada tutulan proteince zengin keratinositlerin cilde yabanc› madde giriflini engellemesi.
‹nsan cildi 3 katmandan oluflur: Epidermis, dermis ve hipodermis. En d›fl tabaka olan epidermis çevre ile temasta olan, cildin nemlenmesinden sorumlu ve engel gibi davranan katmand›r. Dermis, kan damarlar›n›, ba¤ dokusunu (cilde esnekli¤ini veren doku- kolajen ve elastin proteinleri içerir) ve sürekli olarak üreyen canl› hücreleri bar›nd›ran katmand›r. Epidermis ve dermis birbirini onarmak için birlikte hareket ederler. Sa¤l›kl› ciltte 3-4 ayda bir epidermisten ölü hücreler gözle görülmeyecek flekilde düflerken alttaki dermisten canl› hücreler yukar› do¤ru ç›karlar. Hipodermis ise, en alt katmand›r ve dermis ile s›k› iliflki içinde vücut s›cakl›¤›n›n ayarlanmas›nda ve deriyi floklardan koruyucu olarak ifllev görür. Temel cilt bak›m› ürünleri cildi temiz, sa¤l›kl› ve korunmal› durumda tutmak için kullan›l›r. Bu konuda mucize beklemek yanl›flt›r. Genel yafllanma fenomeni içerisinde ciltte de kronolojik hasar görülmesinin önüne geçilemez, ancak yavafllat›labilir veya azalt›labilir. Cilt bak›m›nda kullan›lan ham maddeler ve bu ham maddeleri cildin farkl› katmanlar›na tafl›yacak sistemler çok önemlidir. Çok etkin bir ham maddenin yanl›fl tafl›y›c› sisteme konulmas› sonucu ciltte etkinlik görülmeyebilir. Bu nedenle, bilimsel çal›flmalar bir taraftan etken ham madde keflfi ile u¤rafl›rken, di¤er taraftan da uygun tafl›y›c› sistemlerin tasar›m›nda yo¤unlaflmaktad›r. Cilt bak›m›n›n gelece¤inin kozmetik ve ilaç özelli¤inin bir arada oldu¤u “kozmesötik” ham maddelerde oldu¤u kesinlik kazanm›flt›r. Kozmetik ham maddeler cildin temizlenmesi ve güzellefltirilmesini sa¤larken, kozmesötik maddeler cilde biyolojik olarak etki ederek cildin ifllevlerinde de¤iflim sa¤larlar. Son 10 y›ld›r antiaging kiflisel bak›m ürünleri dikkatleri üzerinde toplam›flt›r. Bu alandaki ilginin artmas›n›n nedenleri aras›nda, büyük firmalar aras›ndaki rekabet, yeni ham madde ve teknolojilerin gelifltirilmesi ve tüm dünyada “hücre yenileyici” kavram›na olan talebin artmas› say›labilir. Cilt bak›m› üzerine modern bilimsel araflt›rmalar ve geliflen cilt fizyolojisi bilgisi yafl geçtikçe ortaya ç›kan cilt hasar›n›n durdurulmas›n› ve hatta onar›lmas›n› hedeflemektedir. Dolay›s›yla, en son bilimsel düflünce yaln›zca güneflin zararl› ›fl›nlar›ndan korunma de¤il, hücrelerin kendi kendilerini yenileme özelli¤inden faydalan›lmas›d›r. Kozmetik bilimciler farkl› tip ciltlerin yafllanmas›n› incelemifl ve cilt hasar›n›n %90’n›na çevresel etmenlerin yol açt›¤› sonucunu ç›karm›flt›r. Çevresel etmenler aras›nda rüzgâr, psikolojik stres, sigara içimi, kimyasal maddeler, hava kirlili¤i ve hepsinden önemlisi UV radyasyon bulunmaktad›r. Zararl› günefl ›fl›nlar›n›n ciltte hasara neden oldu¤u bilimsel olarak saptanm›flt›r. Dolay›s›yla, cildin güneflten korunmas› cilt bak›m ürünlerinin olmazsa olmaz özelli¤i olmal›d›r. Cilt hasar›n›n sonuçlar› erken yaflta görülmez; ancak 40’l›-50’li yafllarda ortaya ç›kar. Bunun da nedeni cildin kronolojik yafllanmas›d›r. Genetik özelliklere ba¤l› kronolojik yafllanman›n önüne geçilemez. Kronolojik yafllanma sonucu ciltte kal›nl›k de¤iflimi, epidermis ve dermis’de incelme, derinin engel fonksiyonunda de¤iflim, inflamasyon ve derinin destek yap›s›nda farkl›l›k ortaya ç›kt›¤› bilimsel olarak gösterilmifl ve tüm dünya kozmetik bilimcileri bu dört etki etraf›nda hemfikir olmufltur. Ciltteki kal›nl›k de¤ifliminin nedeni henüz bilinmemektedir. Cilt ya¤lar›n›n vücudun farkl› bölgelerine da¤›l›m› sonucu cilt kal›nl›¤› azalmakta ve alt destek yap› kaybolmaktad›r. Epidermal-dermal eklentideki proteinlerin üretiminin uyar›lmas›
303
11. Ünite - Kiflisel Bak›m Ürünlerinde Kullan›lan T›bbi ve Aromatik Bitkiler
incelmenin engellenmesi aç›s›ndan anlaml›d›r. Zaman içinde, cilt hücrelerinin içindeki lipitlerin oluflumunda ve keratinositlerin eksfoliasyonunda azalma sonucu derinin engel ifllevinde bozukluk ortaya ç›kmaktad›r. Bu durumda glikolik, laktik ve malik asit gibi meyve asitleri (hidroksi asitler) cilt bak›m ürünlerine sokularak keratinositler (ölü hücreler) uzaklaflt›r›labilir. Meyve asitlerinin düflük deriflimde (konsantrasyonda) nemlendirici özellikleri de bulunmaktad›r. Deride oluflan nedeni bilinmeyen inflamasyonu tersine çevirmek için yeflil çay polifenolleri gibi birçok madde denenmektedir. ‹nflamasyonun önüne geçilmesi için cildin UV radyasyondan korunmas› önemlidir. Dolay›s›yla, tüm cilt bak›m ürünlerine zararl› günefl ›fl›nlar›ndan koruyucu madde eklenmelidir. Tüm bu bahsedilen deri mekanizmalar› günümüzde teoriden öte özellik tafl›mamaktad›r. Cilt hücreleri (korneositler) aras›ndaki lipit çift-tabakan›n sorumlu oldu¤u ciltten su kayb› cildin önemli özelli¤idir. Cilt kurumas›n›n engellenmesi cilt bak›m›n›n önde gelen amac›d›r. Transepidermal su kayb› (TEWL) ölçümü cildin sa¤l›kl› ifllev gördü¤ünü belirlemek için yap›lan testtir. Deri yafllanmas› ile ortaya ç›kan gözle görünür etkiler nelerdir?
SIRA S‹ZDE
AHA (alfa-hidroksi asit): Meyve asidi. Düflük konsantrasyonlarda, ölü hücreleri yok eder ve nemlendirici etkisi vard›r. Orta ve yüksek konsantrasyonlarda ise elastin ve kolajen üretimini uyar›r.
1
K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹NDE KULLANILAN D Ü fi Ü N E L ‹ M B‹TK‹LER‹N GÜVENL‹⁄‹
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Do¤al kelimesi dünyada çok tart›fl›lan bir konudur. Kozmetik alan›nda do¤al kelimesinden kozmetik bilimcilerinin anlad›¤› fludur: sentetik maddelerden ve petrolS O R U den elde edilen maddelerden ar›nd›r›lm›fl ve kimyasal ifllem görmemifl olma durumu. Bu tan›ma göre suyun bile do¤al olup olmad›¤›n›n tart›fl›ld›¤› ortamda neyin D‹KKAT do¤al oldu¤u neyin olmad›¤› kuflku ile karfl›lanmaktad›r. Etiketinde do¤al yazan her ürün do¤al özellikte de¤ildir. Örne¤in, kozmetik ürünlerde s›kl›kla kullan›lan lanolin koyun yününün ya¤›ndan SIRA eldeS‹ZDE edilir ve genellikle do¤al ve saf olarak nitelendirilir. Oysa, koyunlara ço¤unlukla pestisit uygulanmaktad›r ve saflaflt›r›lmam›fl lanolinde kalabilecek eser miktardaki pestisit koAMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDESense Abolayl›kla insan derisinden geçerek ya¤l› dokuda birikim yapabilir. ‹ngiliz ut Science Grubunun 2006 y›l›na ait raporunda, “Tüm bileflenler do¤al olsa bile, tüm ürünler bir dereceye kadar kimyasal karakter tafl›r. Dolay›s›yla, içerKD Ü‹fi ÜT N A‘kimyasal E L P‹ M mez’ ifadesi yanl›flt›r” denmektedir. Lanolinin saflaflt›r›lmas› da kimyasal ifllem gerektirdi¤inden saf lanolini bile ‘do¤al’ diye nitelendirme konusu dünyada tart›flmaS O R U lara neden olmaktad›r. TELEV‹ZYON
N N
Dünya üzerinde, kozmetik ürünlerin etiketindeki ‘do¤al’ ifadesinin do¤rulu¤unu saptayan D‹KKAT tek bir otorite yoktur. ‹NTERNET SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
ABD Special Chem kuruluflunun ‘Kozmetik ve Kiflisel Bak›m’ departman› baflkan yard›mc›s› Bruno Trinquart’›n Haziran 2009 tarihli raporunda SpecialChem’e üye kozmetik firmalar›n›n formülatörleri taraf›ndan cevaplanan ankette do¤al kozAMAÇLARIMIZ metik madde içeren ürünlerdeki bafll›ca problemin kararl›l›k oldu¤u ortaya ç›km›flt›r (fiekil 11.1). Asya k›tas›nda da benzer veriler elde edilmifltir. Bu veriler, yaln›zK ‹ T A P deriye tafl›ca etkin bitkisel ham maddelerin keflfedilmesinin de¤il, bu maddelerin y›c› sistem haline getirilmesinin de çok önemli oldu¤unu göstermektedir.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE
P DKÜ fi‹ ÜTN EAL ‹ M S O R U TELEV‹ZYON D‹KKAT
‹NTERNET SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
304
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
fiekil 11.1 Bitkisel ham maddelerin kullan›ld›¤› kozmetik ürünlerin sorunlar›.
Günümüzde, bitkisel ham maddelerin kozmetik alanda kullan›m›na kuflku ile bak›lmas›n›n nedenleri, ürün etiketinde yaln›zca ekstre yazmas›, kozmetik yarar aç›s›ndan fazla say›da bilimsel verinin olmamas›, bitki ekstrelerinin birço¤unun toksik olmas›, ciltte iritasyon, dermatit veya fotosensitizasyona yol açmas›, batch’ler (üretilen partiler) aras›nda standardizasyonun olmamas› ve etkinliklerinin kozmetik tafl›y›c› sistem içinde kesin olmamas›d›r. Çok iyi bilinen do¤al bilefliklerin bile toksik bileflenler içerebilece¤i bilimsel olarak gösterilmifltir. Hatta baz› bilim adamlar› sentetik maddelerin s›k› yönetmeliklere ba¤l› olmas›ndan dolay› daha güvenilir oldu¤unu söylemektedir. European Organization of Cosmetic Material, Industry and Service- UNITIS (Kozmetik Madde, Endüstri ve Servis Avrupa Organizasyonu), “kozmetik ürünlerde kullan›lan botanik maddeler 800 adet CMR (Üretimde Karsinojenik, Mutajenik, Toksik) maddesi için test edilmelidir” standard›n› getirmifltir. Organizasyonun belirledi¤i 800 farkl› grup maddenin bitkisel ekstre içinde olup olmad›¤›n›n test edilmesi yukar›da bahsedilen kuflkulardan birisini ortadan kald›racakt›r. Son y›llarda, yurtd›fl›ndaki yeni e¤ilim, bütün do¤al ham maddelerin ve ürünlerin uluslararas› kabul gören ba¤›ms›z kurumlar taraf›ndan sertifikaya ba¤lanmas›d›r. Sertifika veren kurumlar uluslararas› kat› standartlara uymaktad›r. Örne¤in, uluslararas› kabul gören “Cosmebio” logosu bunlardan birisidir. Bugün Fransa’da 1700 adet “Cosmebio” sertifikal› ürün vard›r. Ancak flunu da vurgulamak gerekiyor ki “Cosmebio” etiketli ürünler toplam do¤al ürünlerin 1/4’ünü oluflturmaktad›r. Geriye kalan 3/4’ü do¤al etiketi tafl›makla birlikte etik ve güvenli say›lmamaktad›r. Avusturalya’n›n en büyük organik sertifikaland›rma kuruluflu Australian Certified Organic (ACO), Avusturalya’n›n yan›s›ra Avrupa, Japonya, ABD, ‹sviçre ve ‹ngiltere’deki organik ifllemlerin sertifikasyonu için de akredite edilmifltir. Kozmetik üreticilerin baflvuraca¤› sertifikasyon yolu ABD’de USDA (ABD Tar›m Departman›) sertifikas› iken Avrupa’da ECOCERT sertifikas›d›r (fiekil 11.2). Bu durum kozmetik üreticiler aç›s›ndan kargaflaya neden olmaktad›r. USDA’n›n devlete ba¤l› sertifikasyon sistemi olmas›na karfl›n ECOCERT ba¤›ms›z bir sistemdir. Oysa, ABD, AB ülkeleri ve di¤er ülkeler bu sertifikalardan birisine sahip oldu¤unda tüm dünyada geçerlidir.
305
11. Ünite - Kiflisel Bak›m Ürünlerinde Kullan›lan T›bbi ve Aromatik Bitkiler
fiekil 11.2 USDA ve Ecocert Logolar›.
1991’de kurulan ECOCERT, sertifikasyon ve denetleme görevini tüm k›talarda 80’den fazla ülkede sürdürmektedir. Bu kurulufllar›n her ikisi de (USDA ve ECOCERT) ‘Çevre’, ‘Yeflil Kimya’, REACH (Registration, Evaluation, Authorisation and Restriction of Chemicals- Kimyasallar›n Ruhsatland›rma, De¤erlendirme, Otorizasyon ve K›s›tlanmas›) ve ‘Kansere Yol Açan Maddeler’ konular›nda çok duyarl›d›r. Bir ürünün yukar›da bahsedilen sertifikalardan birisine sahip olmas› için inceleme ham maddeden bafllar. Örne¤in, bitki tohumunun nas›l yetifltirildi¤i, topland›¤›, sakland›¤›, tafl›nd›¤› ve ifllendi¤inin uluslararas› standartlara uygun olup olmad›¤› incelenir. Ürünün gelifltirilmesi s›ras›nda kullan›lan her yöntem ayr›nt›land›r›l›r ve her basamak incelenir. Her basamak uluslararas› standartlara uygun olarak tamamlan›rsa bitmifl ürüne ‘do¤al’ logosu verilir. Bu aflamalar›n herhangi birisinde hayvanlar üzerinde test yap›lmas› tüm dünyada kesinlikle yasaklanm›flt›r. En genifl do¤al nitelikli cilt bak›m ürünü yelpazesine sahip ABD’de, 100’den fazla sertifikal› do¤al ürün etken bitki ekstresi içermekte ve sa¤l›k aç›s›ndan temiz oldu¤u kabul edilmektedir. Bu ürünlerin ambalaj› ürünü uygulama s›ras›nda kontaminasyona neden olmayacak flekilde tasarlanm›flt›r. Bunun yan›s›ra, ekstrenin içindeki etkin maddelerde kayba neden olmamas› için üretimde yüksek s›cakl›k, kimyasal koruyucu ve emülsiyon yap›c› madde kullan›lmam›flt›r. Günümüzde di¤er bir popüler konu koku maddesi içermeyen cilt bak›m ürünleridir. Kokulara afl›r› duyarl›l›k sonucu “çoklu kimyasal duyarl›l›k” (MCS) görülmesi kozmetik bilimcilerin üründen koku maddelerini ç›karmas›na ve ürün etiketlerine ‘koku maddesi içermez’ eklenmesine yol açm›flt›r. Mekanizmas› bilinmeyen MCS, hafiften fliddetliye kadar alerjik-tip reaksiyonlarla sonuçlanmaktad›r. Ancak yap›lan baz› çal›flmalar klasik alerjik reaksiyon tipi olmayan MCS’nin kokusuz kozmetik ürünler ile de görüldü¤ünü ve dolay›s›yla koku maddesi içermeyen ürünlerin etkili davran›fl olmayabilece¤ini belirtmifllerdir.
B‹TK‹LER‹N K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹NDE KULLANIMI
SIRA S‹ZDE Bitkisel cilt bak›m›, bitkilerden elde edilen maddelerin (ör. taze bitkiler, ya¤lar, oleorezinler, salg›lar, sular ve koku maddeleri) do¤al kaynakl› tafl›y›c›, koruyucu, yüzey etkin madde, nemlendirici, ya¤ ve emülsiyon yap›c› maddeler D Ü fi Ü N Eile L ‹ Mbirlikte cildin temizlenmesi ve sa¤l›kl› durumda tutulmas›nda kullan›lmas›d›r. Bitkisel cilt bak›m›n›n klasik tan›m›n›n temelinde sentetik kimyasal maddelerin kullan›lmamas› S O R U ve kozmetik üretimde bitkisel ham maddenin içeri¤inin korunmas› vard›r.
Euromonitor’un 2007 verilerine göre toplam do¤al kozmetik ürünlerD ‹aras›nda do¤al cilt KKAT bak›m ürünlerinin oran› %70’dir. Ancak toplam kozmetik ürünlerin sat›fl›nda do¤allar %2’den azd›r. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
306
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Cilt bak›m›nda kullan›labilecek üründe afla¤›daki bitkisel kaynakl› madde gruplar› yer alabilir: 1. Koruyucu (mikroorganizmalardan) (çay a¤ac› uçucu ya¤›, kekik uçucu ya¤›, greypfrut tohumu ekstresi) 2. Yüzey etkin madde (yukka ekstresi, zeytinya¤l› sabun, çövenotu ekstresi, Panama a¤ac› kabuk ekstresi) 3. Emülsiyon yap›c› (bitki mumlar›- kandelila, jojoba, karnauba; ksantan zamk›, ayva tohumu ya¤›) 4. Emoliyan (jojoba, avokado, kuflburnu, shea ve kakao ya¤lar›) 5. Hümektan (lesitin, pantenol, gliserin) 6. Antioksidan (α-tokoferol, β-karoten, askorbik asit, resveratrol) Sa¤l›kl› eriflkinler günlük yaflamlar›nda 120’den fazla kimyasal maddeye maruz kal›rlar. Bu nedenle, yüz bak›m› kürü içinde temizleyici, cildi koflulland›r›c› ve nemlendirici bulunmal›d›r. Cildi koflulland›r›c› maddeler aras›nda cildi besleyen ve nemlendirici için baz oluflturan bitkiler ve uçucu ya¤lar vard›r. ABD’de yüz bak›m› için sertifikaland›r›lm›fl yaklafl›k 100 adet do¤al ürün 4 farkl› cilt tipi için tasar›mlanm›flt›r: • Dengeleyici- Normal/Karma • Hücre yenileyici- Kuru/Olgun • Temizleyici- Ya¤l›/Problemli • Yat›flt›r›c›- Duyarl› Bu s›ralamadan da görülece¤i üzere her tip cilde uygulanabilecek do¤al ürün bulunmaktad›r. Ancak hangi ürün grubunun kullan›laca¤›na uzman görüflü do¤rultusunda karar verilmelidir. Eskiden beri bilinen ve halen uygulanan baz› do¤al cilt bak›m› programlar› ve maddeler afla¤›da verilmifltir. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
Bir cilt bak›mSIRA ürününde S‹ZDE birden fazla etki beklerseniz, hangi grup maddeler kullan›rs›n›z?
Aromaterapi
D Ü fiholistik Ü N E L ‹ M olarak beden ve vücut bak›m›n› yapmak için kullan›lan taAromaterapi, mamlay›c› tedavi yöntemidir. Tedavide bitkilerin kök, çiçek ve yapraklar›ndan elde edilen ya¤S Oözleri R U kullan›l›r. Kökü binlerce y›l öncesine dayanan bu yöntem çerçevesinde tüm dünyada önemli bir pazar oluflmufltur. ABD ‘Toplum Sa¤l›¤› Araflt›rma ve Gelifltirme Merkezi’nin 2008 y›l›na ait rapoD‹KKAT runa göre, aromaterapi konusunda Ohio Devlet Üniversitesi Sa¤l›k Psikolojisi Bölümü’nden Janice Kiecolt-Glaser ve arkadafllar›n›n yapt›¤› çal›flmada, “kokular›n SIRA S‹ZDE hiçbirinin stres, ba¤›fl›kl›k durumu, a¤r› kontrolü veya yara iyileflmesinin göstergeleri olan biyokimyasal parametreler üzerine herhangi bir olumlu etkisi bulunmuyor” sonucu ç›kar›lm›flt›r. “Baz› durumlarda aromatik ya¤ uygulamas›n›n saf su kaAMAÇLARIMIZ dar bile etkili olmad›¤›” rapor edilmifltir. Ancak yine de aromaterapinin psikolojik etkisi oldu¤u gerçe¤i geçerlidir ve cilt bak›m›nda da katk› sa¤lad›¤› söylenebilir.
N N
K ‹ T A P
Ayurvedik Cilt Bak›m› Ayurvedik cilt bak›m› 2000’den fazla y›l önceki t›bbi deneyimlerden kaynaklanmaktad›r. Cilt bak›m›na yaklafl›m holistiktir ve beyni, vücudu ve ruhu birlikT E L E V ‹ Z Y Oayurvedik N te ele al›r. Ayurvedik cilt bak›m› teorisinde deri ve saç› yöneten 7 farkl› ilke oldu¤una (Vata, Pitta, Kapha, Vata-Pitta, Vata-Kapha, Pitta-Kapha, Vata-Pitta-Kapha) inan›l›r. Ayurvedik uygulamada bitkisel su, ekstre ve ya¤lardan yararlan›l›r. ‹NTERNET
11. Ünite - Kiflisel Bak›m Ürünlerinde Kullan›lan T›bbi ve Aromatik Bitkiler
307
Bal ile Cilt Bak›m› Bal›n do¤al antoksidan, antimikrobik ve havan›n nemini emme ve ciltte tutma özellikleri bulunduktan sonra cilt bak›m› ürünlerinde yayg›n olarak kullan›larak zararl› günefl ›fl›nlar›n›n etkisinden cilt korunmaya ve hasar gören deri onar›lmaya çal›fl›lm›flt›r.
Jojoba Ya¤› ile Cilt Bak›m› Jojoba ya¤› cilt için do¤al nemlendiricidir; balinan›n do¤al sebumu ile benzer özelliktedir. Ayr›ca, cildi yumuflatma özelli¤i de vard›r.
Shea Ya¤› ile Cilt Bak›m› Shea ya¤› “Hayat A¤ac›”n›n (Karite) çekirde¤inden elde edilmektedir. Her yerde çok say›da ürünün içeri¤inde bulunmaktad›r. Do¤al olarak sertifikalanm›fl en saf halinde ekzema, sedef, dermatit ve mimik çizgilerinde iyileflme sa¤lar. Bugün bile, klinik çal›flmalar shea ya¤›n›n güvenli do¤al cilt bak›m› sa¤lad›¤›n› göstermektedir.
Bitkisel Antioksidan Maddeler Biyolojik sistemdeki en önemli serbest radikaller normal hücre solunumu s›ras›nda oluflan süperoksit (HO2) ve hidroksil (OH) radikalleridir. Ayn› zamanda, günefl radyasyonu ile de ortaya ç›karlar. Etkinli¤i bilinen antioksidanlar, enzimatik olmayan s›n›fta yer alan ve do¤al özellikteki α-tokoferol, β-karoten, askorbik asit, resveratrol ve polidatindir. Biyoflavonoit bileflikleri olan antosiyaninler (örne¤in üzüm tohumlar›) etkin antioksidanlard›r ve C ve E vitaminlerinin etkinli¤ini artt›r›rlar. Antioksidan polifenol içeren yeflil çay ekstresi ve polifenol ve biyoflavonoit içeren Ginkgo biloba yapraklar› da antioksidan kozmetik ürünlerin formülasyonuna sokulurlar. Antioksidan maddelerin yararlar› üzüm çekirde¤i ekstresinde belirlenmifltir. Bunun ard›ndan, kozmetik firmalar bu yarar› cilt bak›m ürünlerinde kullanmaya bafllam›fllard›r. Üzüm polifenolleri, yeflil üzüm çekirde¤inin ekstresinden elde edilen do¤al bilefliktir ve güçlü antioksidan etkisi oldu¤u gösterilmifltir. Cildi çok say›da serbest radikalden korur ve cildin neminin korunmas›na da yard›mc› olur. Bitkisel antioksidanlar›n önemli kayna¤› uçucu ya¤lard›r. 2008 y›l›nda Tayvan’dan bir grup araflt›rmac› 45 farkl› bitkiden ekstre edilen uçucu ya¤lar›n antioksidan özelliklerini in vitro olarak test etmifl ve karanfil, tarç›n, kekik ve yaseminden elde edilen uçucu ya¤lar›n serbest radikalleri %90 oran›nda tutarak listenin bafl›nda oldu¤u sonucuna ulaflm›fllard›r. Pycnogenol«, Fransa’n›n güney-bat› ormanlar›ndaki çam a¤açlar›n›n kabu¤undan elde edilen patentli maddedir. A¤açlar›n kabu¤u biyoflavanoitleri de içeren yararl› antioksidan maddeler tafl›maktad›r. Pycnogenol«’ün serbest radikal tutucu özelli¤i C vitamini’nin 20 kat›, E vitamini’nin 50 kat›d›r; güçlü antioksidan etkisi nedeniyle cilt bak›m›nda antiinflamatuvar ve mikrodolafl›m› h›zland›r›c› olarak kullan›lmaktad›r. Cilt bak›m› ürünlerine k›r›fl›kl›kl›klar› azaltmak, yafllanma belirtilerini engellemek ve cilde genç ve s›k› görünüm vermek amaçlar› ile kat›lmaktad›r. Centella asiatica (Gotu Kola) uzun süredir tedavide kullan›lan ve üzerinde çal›flmalar›n yo¤un oldu¤u bir bitkidir. Cilt yaralar›nda epitelizasyonu (epidermis hücrelerinin yenilenmesi) h›zland›rd›¤› ve deride kolajen ba¤ dokusunun üretimini artt›rd›¤› belirlenmifltir. Çok güçlü antioksidan özelli¤i olan Gotu Kola ekstresi
Serbest radikal: ‹ç ve d›fl etmenlerle vücutta oluflan çiftleflmemifl elektron içeren atom veya molekül.
‹n vitro: Kelime anlam› “camda”d›r. Biyokimyasal ifllemin tüp ve benzeri ortamda canl› d›fl›nda gerçekleflti¤i koflul.
308
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
vücutta bulunan enzimatik antioksidan ‘katalaz’›n üretimini uyarmaktad›r. Hücre yenileyici özelli¤i de güçlü olan ekstre kalsiyum, retinoik asit ve çinko gibi maddelerle birlikte cilt bak›m› ürünlerinde daha iyi etkinlik göstermektedir. Uzun süredir antioksidan özelli¤i ile birçok kozmetik ürüne kat›lan havuçtan elde edilen β-karoten etkin maddesi ürüne verdi¤i portakal renk ile sak›nca do¤urmakta idi. Ham maddenin kendi rengini ürüne vermesi kozmetik aç›dan kabul görmedi¤i için, yeni çal›flmalarda, karoten prekürsörlerinin ekstraksiyonu ile renksiz karotenoidler elde edilmifltir. Domatesten sa¤lanan renksiz karotenoidler, güçlü antioksidan, UV’den koruyucu ve antiinflamatuvar özelliktedir. Nergis so¤anlar›ndan elde edilenlerin ise, antiaging, k›r›fl›kl›k karfl›t› ve günefl sonras› ürünlerde cilt rengini aç›c› özelli¤i nedeniyle kullan›labilece¤i rapor edilmifltir. Zeytin meyvesi için ‹talyan ve Japon firmalar› bir araya gelip yeni teknoloji gelifltirerek Opextan« ham maddesini kozmetik kullan›ma sunmufllard›r. Opextan« zeytin meyvelerinden elde edilir ve polifenol içerir; serbest radikalleri tutucu etkisi çok yüksektir. Barselona Üniversitesi’nden bir grup bilim adam› ve Nuth-Chemie, Euromed, RAPS, Kuhs ve Becker gibi firmalar› da içeren Alman-‹spanyol AB projesinin sonuçlar› Food Chemistry mecmuas›nda yay›mlanm›flt›r. Bu çal›flmaya göre, meyve suyu üretiminden geriye kalan k›rm›z› pancar, elma, çilek ve armut; konserve kutulamas› endüstrisinden geriye kalan domates, enginar ve kuflkonmaz; hasattan geriye kalan hindiba, salatal›k ve brokoli ve çiviotu at›klar›n›n ekstrelerinin tümü polifenol içermektedir. Ancak, ekstrelerin krem formülasyonuna eklenmesi ve koku, renk, tekdüzelik (homojenlik), kararl›l›k ve antioksidan etkileri aç›lar›ndan de¤erlendirilmesi sonucu formülasyon çal›flmalar›n›n daha öteye götürülmesi gerekti¤i rapor edilmifltir.
Bitkisel Ya¤lar Kozmetik alanda kullan›lan bitkisel ya¤lar terimi, bafll›ca trigliserit içeren ve uçucu olmayan ya¤lar› ve bafll›ca terpen ve terpen türevlerini içeren ve kokulu ve uçucu olan “uçucu ya¤lar›” kapsamaktad›r. Bu iki tip ya¤ grubunun özellikleri tümüyle birbirinden farkl›d›r. Ülkemizde ‘sabit ya¤’ olarak bilinen trigliserit içeren ya¤lar aras›nda zeytin, ceviz, f›nd›k, susam ve ayçiçe¤i ya¤lar› en yayg›n kullan›lanlard›r. Paris Üniversitesi’nden Prof. Dr. Marie-Claude Martini, trigliserit içeren tropik ya¤lar›n içerdikleri ya¤ asitlerinin ya¤a ait fizikokimyasal ve biyolojik etkileri belirledi¤ini belirttikten sonra ya¤lar› doymam›fl ya¤ asidi içeriklerine göre s›n›fland›rm›flt›r; ya¤ asitlerinin yan› s›ra vitamin ve fitosterol içeriklerini de de¤erlendirmifltir (Tablo 11.1).
11. Ünite - Kiflisel Bak›m Ürünlerinde Kullan›lan T›bbi ve Aromatik Bitkiler
Yüksek ω-6 linoleik asit içeri¤i olan ya¤lar Muma¤ac› f›nd›¤› ya¤›
Aleurites moluccana
Kaju ya¤›
Anacardium occidentale
Baobap a¤ac› ya¤›
Andansonia digitata
Argan ya¤›
Argania sideroxylon
Dikenli gelincik (fiekil 11.3) ya¤›
Argemone mexicana
Brezilya f›nd›¤› ya¤›
Bertholletia excels
Tamanu (foraha) ya¤›
Calophyllum inophyllum
Çörek otu ya¤›
Nigella sativa
Eflekotu (akflam çiçe¤i) (fiekil 11.4) ya¤›
Oenothera biennis
Hint inciri (kudret inciri, frenk inciri, kaynana dili) tohumu ya¤› Opuntia ficus-indica Çark›felek çiçe¤i ya¤›
Passiflora incarnate
Inca-Inchi ya¤›
Plukenetia volubilis
Kuflburnu ya¤›
Rosa rubiginosa
‹stiridye f›nd›¤› (fiekil 11.5) ya¤›
Telfairia pedata
Yüksek ω-6 gama linolenik asit içeri¤i olan ya¤lar Muma¤ac› f›nd›¤› ya¤›
Aleurites moluccana
Ketencik ya¤›
Camelina sativa
Eflekotu (akflam çiçe¤i) ya¤›
Oenothera biennis
Yabani borage ya¤›
Trichodesma zeylanicum Yüksek ω-3 alfa linolenik asit içeri¤i olan ya¤lar
Kivi tohumu ya¤›
Actinidia chinensis
Inca-Inchi ya¤›
Plukenetia volubilis
Kuflburnu ya¤›
Rosa rubiginosa Yüksek palmitoleik asit içeri¤i olan ya¤lar
Makademia f›nd›k ya¤›
Macadamia tetraphylla
Avokado ya¤›
Persea americana veya gratissima Yüksek ω-9 linoleik asit içeri¤i olan ya¤lar
Andiroba ya¤›
Andiroba guyanensis
Kalofilik asit, 4-fenilkumarin, C16 ve C18 doymufl ya¤ asidi içeri¤i olan ya¤ Tamanu ya¤›
Calophyllum inophyllum
C16, C18, C20 doymufl ya¤ asitleri ve fitosterolleri (β-sitosterol) içeri¤i olan ya¤ Cupuaçu ya¤›
Theobroma grandiflorum
309 Tablo 11.1 ‹çerdikleri doymam›fl ya¤ asidi cinsine göre ya¤lar.
310
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Resim 11.3
Resim 11.4
Dikenli gelincik.
Eflekotu. (Akflam çiçe¤i)
Kaynak: http://www.agaclar.net
Kaynak: http://www.agaclar.net
fiekil 11.5 ‹stiridye f›nd›¤›.
Kaynak:http://www.botany.hawaii.edu
Taze Hindistan cevizinin kurutulmufl meyvesinin al›fl›lagelmifl olarak so¤ukta preslenmesi ile elde edilen hindistan cevizi ya¤›, 2008 y›l›nda saflaflt›r›larak ve renginin aç›lmas› ile daha da etkin ve güvenli hale getirilmifltir. Uçucu ya¤lar ise, antioksidan ve antiseptik özellikleri ile cildi yat›flt›r›c›, pürüzsüzlefltirici, kokuland›r›c› ve antiaging olarak kiflisel bak›m ürünlerinde yer almaktad›r.
Di¤er Bitkisel Cilt Bak›m› Madde ve Ürünleri Bitkisel cilt bak›m› üzerinde yak›n geçmiflte yap›lan çal›flmalar ve halen kullan›lan bitkisel cilt bak›m maddelerinin bafll›calar›ndan afla¤›da bahsedilmifltir. Uzun y›llard›r kozmetik alanda nemlendirici olarak kullan›lan Aloe vera’dan (sar› sab›r) elde edilen ilk ticari ham madde (Hydrapol« toz) Carrington Laboratorlar› taraf›ndan 2005 y›l›n›n sonlar›nda gelifltirilmifltir. Bugüne dek ‘Aloe barbadensis Yaprak Suyu’ veya ‘Aloe barbadensis Yaprak Ekstresi’ olarak etiketlenen ham madde yerine Hydrapol« tozu bilimsel olarak ‘Aloe barbadensis Yaprak Polisakkaritleri’ olarak isimlendirilmifltir. Cildi yat›flt›r›c›, antiinflamatuvar ve nemlendirici etkisi teknik verilerle saptanan yeni ham maddenin etkinli¤inin di¤er benzer ham maddelere oranla % 50 daha fazla oldu¤u gösterilmifltir. Yak›n geçmiflte patentlenen Centipeda cunninghamii’den elde edilen ekstrenin antiinflamatuvar, antialerjenik, yat›flt›r›c›, zararl› günefl ›fl›nlar›ndan koruyucu ve cilt hücrelerini yenileyici özellikleri oldu¤u saptanm›flt›r. Popüler cilt bak›m› konular›ndan birisi de cilt renginin aç›lmas›d›r. Günefl, hamilelik ve yafllanma lekelerinin giderilmesi cilt bak›m› ürünlerinden istenilen bir özelliktir. Artocarpus incisus (Ekmeka¤ac›) (fiekil 11.6) bitkisinin odunözü ekstresinden elde edilen artokarpin’in bilinen renk aç›c› madde olan kojik asitten daha etkin oldu¤u in vitro olarak gösterilmifltir. Ekstrenin doza ba¤›ml› olarak antioksidan etkisinin de bulundu¤u in vitro testlerle saptanm›flt›r.
311
11. Ünite - Kiflisel Bak›m Ürünlerinde Kullan›lan T›bbi ve Aromatik Bitkiler
Protektol içeren Betula alba kabuk ekstresi ve Scrofularia nodosa ekstresi, günefle maruziyet ve günefl-sonras› cilt bak›m›, akneik (sivilceli) cilt bak›m› ve kafl›nt›l› saçl› deri bak›m› preparatlar›na kat›lmaktad›r. Çok yeni kozmesötik madde olan pirinç ekstresinin ciltte koruyucu engel oluflturarak su tutulKaynak: http://calphotos.berkeley.edu mas›n› sa¤lad›¤›, cildin do¤al lipitlerinin ve nemlendiricilerinin oksidasyonunu (dolay›s›yla bozunmas›n›) yavafllatt›¤›, UV’nin indükledi¤i oksidatif stres ve fotoyafllanmay› engelledi¤i ve k›r›fl›kl›k görünümünü azaltt›¤› belirlenmifltir. Di¤er yeni do¤al ham madde eflek sütüdür. Eflek sütünün içinde bulunan C vitamini inek sütünün içindekinin 60 kat›d›r. Eflek sütünde yaln›zca C vitamini de¤il, D ve E vitaminleri, kalsiyum, fosfor ve cildimizde var olan seramit gibi proteinik maddeler de bulunmaktad›r. Ekvator’da en uzun yaflayan kad›n›n eflek sütü ile beslendi¤inin saptanmas› üzerine bilimsel olarak araflt›r›lan bu ham madde ne yaz›k ki bir eflekten günde yaln›zca 2 litre sa¤lanabildi¤i için oldukça pahal›d›r. Afl›r› kuruluk ve günefl ›fl›nlar›na ola¤anüstü direnci olan kaktüs dikenli armut’dan (Opuntia streptacantha) elde edilen ultra-saf eliksir AquaCacteen« yüksek derecede nemlendirici ve yat›flt›r›c› özelli¤e sahiptir. Patentli olan bu madde için ilk kez tüm biyoetkin bileflenlerin ekstre edilebildi¤i söylenmifltir. AquaCacteen«’in tüm cilt bak›m ürünlerinde güvenle kullan›labilece¤i in vivo ve in vitro testlerle ispatlanm›flt›r. Eskiden beri bilinen Çin meyvesi hünnap, zengin kalsiyum, protein ve C, B1, B2 ve A vitamini içeri¤i ile 2005 y›l›ndan bu yana patentlenmifl olarak 22 cilt bak›m ürününde yo¤un nemlendirici, besleyici ve onar›c› olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Genellikle tek bir bitkisel ham maddenin ürüne sokulmad›¤›, birden fazla etkin oldu¤u bilinen bitkisel maddelerin bir arada kullan›lmas› kozmetik endüstrinin e¤ilimlerinden bafll›cas›d›r. Ancak bitkisel maddelerin birbiri ile etkileflmemesine özen gösterilmelidir. Örnekleri afla¤›da görülebilece¤i gibi bitkisel ham madde içeren ve piyasada sat›lan ancak teknik verilerine ulafl›lamayan baz› ürünler Tablo 11.2’de derlenmifltir.
fiekil 11.6 Ekmeka¤ac›.
312 Tablo 11.2 Kozmetik piyasas›nda bulunan ve bitkisel ham madde içeren ürün örnekleri.
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Ürün
Özellikler ve ‹çerikteki Bitkisel Ham Maddeler
Nemlendirici jel
Astrenjan, antiseptik, antiinflamatuvar, antibakteryel, antifungal, antiviral, antialerjik Aloe vera jel, organik A, E vitaminleri, organik kükürt, uçucu ya¤larlavanta, ›t›r
K›r›fl›kl›k azalt›c› jel
K›r›fl›kl›k ve ince çizgileri azalt›c›, cildi s›k›laflt›r›c› Aloe vera jel, do¤al A, E vitaminleri, vitamin C serumu, organik kükürt, proteinler, amino asitler, lavanta, ›t›r
Glikolik temizleyici
pH 3.7, ya¤l› ciltler için makyaj temizleyici Glikolik asit, alg ekstresi, Aloe vera jel, do¤al gliserin, ›s›rgan (Urtica dioica) ekstresi, su rezenesi (Spiraea ulmaria) ekstresi, hidrolize tatl› badem proteini, greypfrut (Citrus grandis) ekstresi, portakal (Citrus dulcis) ekstresi, misket limonu (Citrus aurantifolia) ya¤›, limonotu (Cymbopogon flexuosus) ya¤›
Normal cilt için temizleyici
pH 3.9, cilt nemini yok etmeden makyaj› temizler Bu¤day amino asitlerinin sodyum lauroil tuzu, gliserin, su rezenesi (Spiraea ulmaria) ekstresi, ›s›rgan (Urtica dioica) ekstresi, sitrik asit, portakal (Citrus dulcis) ya¤›, limon (Citrus limonum) ya¤›
Mineral krem temizleyici
pH 4.2, Normalden kuruya ve hassas ciltler için, zengin bitki aromal›, hafif abrasif, antiinflamatuvar ve yara iyilefltirici etkili Montmorilonit (kil), alg ekstresi, yalanc› safran (Carthamus tinctorius) ya¤›, kay›s› çekirde¤i (Prunus armeniaca) jel, soya fasülyesi (Glycine soja) ekstresi, do¤al gliserin, Aloe vera jel, lesitin, bu¤day (Triticum vulgare) tohumu ya¤›, ginseng (Panax ginseng) ekstresi, maya betaglükan ekstresi, α-tokoferol (E vitamini), tamanu (foraha) (Calophyllum inophyllum) ya¤›, kalendula (Calendula officinalis) ya¤›, ksantan zamk›, lavanta (Lavandula angustifolia) ya¤›, Japon han›meli (Lonicera japonica) ekstresi
Salatal›kl› afl›nd›r›c›
pH 3.3, normalden ya¤l›ya ciltler için, boncuklar›n üç boyut etkisine sahip, afl›nd›r›rken temizleyici Aloe vera jel, do¤al gliserin, hidrolize jojoba ya¤›, salatal›k (Cucumis sativus) ekstresi, vanilya (Vanilla planifolia) (fiekil 11.7) ya¤› pH 3.7, normalden ya¤l› ciltlere hafif nemlendirici, uzun sürede antiaging etkili Avokado (Persea gratissima) ya¤›, Gotu Kola (Centella asiatica) ekstresi, yalanc› safran (Carthamus Tinctorius) ya¤›, Soya fasülyesi (Glycine soja) tohumu ekstresi, eflekotu (akflam çiçe¤i) (Oenothera biennis) ya¤›, papatya (Anthemis nobilis) ekstresi, yeflil çay (Camelia oleifera) ekstresi, betaglükan, adenozin trifosfat, pantenol, hyalüronik asit, bisabolol, ksantan zamk, tokoferil asetat (E vitamini), sitrik asit, etilhekzil gliserin
Nem kompleksi
Titanyum dioksit güneflten koruyucu
pH 3.9, SPF 30, UVA ve UVB’den koruyucu, titanyum dioksit ve çinko oksit süzgeçleri Etil metoksisinnamat, shea (Butyrosperimum parkii) ya¤›, gliserin, siklometikon, dimetikon, ceviz (Julans regia) tohumu ya¤›, fosfolipitler, stearil alkol, soya fasülyesi (Glycine soja) lipitleri, balmumu, titanyum dioksit, çinko oksit, Aloe vera ekstresi, sodyum hyalüronat, αtokoferol, retinil palmitat, portakal (Citrus dulcis) ekstresi, vanilya (Vanilla planifolia) (fiekil 11.7) ekstresi, etilhekzil gliserin
313
11. Ünite - Kiflisel Bak›m Ürünlerinde Kullan›lan T›bbi ve Aromatik Bitkiler
Yo¤un nemlendirici ve göz kremi
pH 4.2, kurudan ya¤l›ya ciltler için, so¤uk kuru havalar için, koruyucu nem siperi, yüz çizgilerini azalt›r Yalanc› safran (Carthamus tinctorius) ya¤›, f›nd›k (Corylius americana) ya¤›, stearik asit, do¤al gliserin, kaprilik/kaprik trigliserit, tokoferol asetat, yeflil çay (Camelia oleifera) ekstresi, papatya (Anthemis nobilis) ekstresi, Aloe vera ekstresi
Ultra nemlendirici ve yenileyici
pH 4.1, kurudan normale ciltler için, nemi tutan ve antiaging yarar› olan ham maddeler Tatl› badem (Prunus dulcis) ya¤›, kaprilik/kaprik gliserit, do¤al gliserin, yeflil çay (Camelia oleifera) ekstresi, eflekotu (akflam çiçe¤i) (Oenothera biennis) ya¤›, hidrolize yulaf proteini, betaglükan, hyalüronik asit, Ginseng (Panax ginseng) ekstresi, fosfolipitler, tokoferil asetat, üzüm (Vitis vinifera) ekstresi, tokoferol, ksantan zamk›, etilhekzil gliserin
Meyve/enzimli afl›nd›r›c›
pH 3.4, boncuklar›n 3 boyut etkisine sahip, ananas enzimi do¤al antibakteryel Aloe vera jel, deniz yosunu ekstresi, kapril glikol, do¤al gliserin, papatya (Anthemis nobilis) ekstresi, poliamino fleker yo¤uflkusu (kondansat), hidrojene jojoba ya¤›, ananas (Ananas sativus) ekstresi, maya betaglükan›, mandalina (Citrus reticulata) ya¤›
Besleyici Maske
pH 3.9, kil-bazl›, antiaging, antioksidan ve cildi onar›c› ham maddeler, cilt nemlenmesinde ve iyileflmesinde görünürlük Montmorilonit (kil), yalanc› safran (Carthamus tinctoria) ya¤›, do¤al gliserin, lavanta (Lavandula angustifolia) suyu, bitki fosfolipitleri, betaglükan, lesitin, sö¤üt (Salix alba) kabu¤u ekstresi, Aloe vera ekstresi, guta kola (Centella asiatica) ekstresi, yeflil çay (Camellia senensis) ekstresi, üzüm çekirde¤i (Vitis vinifera) ekstresi, çay a¤ac› (Melaleuca alternifolia) ya¤›, combava (Citrus hystrix) ya¤›, ksantan zamk›, kaprilil glikol, retinil palmitat, askorbil palmitat
Tablo 11.2 Devam›
Kaynak: http//www.specialchem.com fiekil 11.7 Vanilla planifolia.
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Vanilla_planifolia_1.jpg
314
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
SONUÇ ABD’deki do¤al kozmetik ürün pazar›n›n 2009 y›l›nda % 58 büyüyece¤i ve antiaging ürünlerin en büyük yükselme alan› olaca¤› öngörülmektedir. Ancak pazar›n büyümesi ile birlikte güvenlik sorunlar›n›n da büyüyece¤i aç›kt›r. Dolay›s›yla tüketicilerin bilinçlenmesi büyük önem tafl›maktad›r. ‘Bireysel cilt bak›m›’ sistemlerinin ve ucu görünemeyen nanoteknolojinin gündemde oldu¤u günümüzde bitkisel kozmetik ürünlerle ile ilgili konuda iki farkl› görüfl (sentetik ham maddelerle devam veya do¤al ham maddelerle devam) sürecektir. Her ikisinin de olumlu ve olumsuz noktalar› vard›r. Görüfl ne olursa olsun, herkesin sentetik kozmetik ürünü kullanamayaca¤› gibi herkes do¤al ürün kullanamayabilir. E¤er do¤ru olarak e¤itilirse, tüketici hangisinin kendisi için uygun oldu¤unu baflkas›n›n fikri ile belirlemeyecektir. Bu nedenle, ‘bireysel cilt bak›m›’ gelecekte öne ç›kacakt›r.
11. Ünite - Kiflisel Bak›m Ürünlerinde Kullan›lan T›bbi ve Aromatik Bitkiler
315
Özet
N AM A Ç
1
N A M A Ç
2
N AM A Ç
3
Kiflisel bak›m ürünlerini saptayabileceksiniz. ‹fllevler aras›nda bafll›calar›: cildi temizlemek, nemlendirmek; antioksidan, antiaging, zararl› günefl ›fl›nlar›ndan koruyucu, antiseptik, antiinflamatuvar, antibakteryel, antifungal, antiviral, antialerjik ve abrasif etkilerdir. Do¤al, bitkisel ve organik ham maddeleri karfl›laflt›rabileceksiniz. Do¤al ham madde: do¤adan kaynakl› (flora, fauna, mineral), yenilenebilen/çok miktarda bulunan ve belli amac› olan maddedir; Bitkisel ham madde: bitkilerin farkl› k›s›mlar›ndan standart özelliklerde elde edilen, yenilenebilen/çok miktarda bulunan ve belli amac› olan maddedir; Organik ham madde: do¤al kaynakl›, sentetik madde veya kimyasal tepkime (reaksiyon) içermeyen ifllemlerden geçirilmifl maddedir. Günümüzde kiflisel bak›m ürünlerinin amaçlar›n› aç›klayabileceksiniz. Günümüzün koflullar›nda, kiflisel bak›m ürünleri cildi temizlemek, sa¤l›kl› tutmak ve koruyucu olarak kullan›lmaktad›r. Bunun yan›s›ra, yafllanma izlerini azaltmak ve yavafllatmak da öne ç›kan amaçt›r. Antioksidan özellikteki maddeler öncelikle kendileri oksitlenip serbest (oksijen) radikalleri ortamda yok ederek veya serbest radikallerin hedef maddeye ulaflmas›n› engellemek için maddeyi çevreleyerek koruyucu olarak etki ederler. Kozmetik alanda kullan›lan en popüler bitkilere örnekler: Aloe vera, Gotu Kola, havuç, salatal›k, badem, üzüm, yeflil çay, çay a¤ac›, papatya, turunçgiller, avokado, jojoba, soya fasülyesi, eflekotu (akflam çiçe¤i), ›s›rgan ve kay›s› popüler bitkilere örneklerden baz›lar›d›r.
N A M A Ç
4
Bitkisel kozmetik ürünlerin güvenli¤ini tart›flabileceksiniz. Dünyada sertifikaland›rma için tek bir otoritenin olmad›¤›n›, do¤al veya organik logosunun ne anlama geldi¤ini, farkl› sertifika kurumlar›n›n hangileri oldu¤unu ve tüketicinin cilt bak›m ürününü seçmesi s›ras›nda güvenli¤i için etikette bakaca¤› sertifika logolar›n›n hangileri oldu¤unu anlatabilecektir.
316
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi cilt hasar›na yol açan çevresel etmenlerden biri de¤ildir? a. Rüzgar b. Sigara içimi c. Hava kirlili¤i d. UV radyasyon e. Lekelerden kurtulma çal›flmalar›
6. ‹laç ve kozmetik özelli¤inin bir arada oldu¤u ham maddelere ne ad verilir? a. Kozmesötik b. Do¤al c. Organik d. Emoliyan e. Cosmebio
2. Afla¤›dakilerden hangisi ciltte yafllanma sonucu oluflan de¤iflikliklerden de¤ildir? a. Kal›nl›k de¤iflimi b. Epidermisde incelme c. Derinin destek yap›s›n›n de¤iflmemesi d. Dermisde incelme e. Derinin engel fonksiyonunda de¤iflme
7. Kozmetik firmalara uygulanan ankete göre bitkisel cilt bak›m ürünlerindeki en önemli sorun afla¤›dakilerden hangisidir? a. Renk b. Fiyat c. Bitmifl ürün kararl›l›¤› d. Bitkisel ekstre kararl›l›¤› e. Koku
3. Afla¤›dakilerden hangisi antioksidan nitelikli madde içeren bitkilerden biri de¤ildir? a. Üzüm çekirde¤i b. Karanfil uçucu ya¤› c. Tarç›n uçucu ya¤› d. Kekik uçucu ya¤› e. Balmumu 4. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel cilt bak›m ürünlerinde istenilen özellikler aras›nda yer almaz? a. Kalite b. Antialerjenik c. Etkinlik d. Hayvan testlerini geçmifl olma e. Sertifikal› olma 5. Afla¤›dakilerden hangisi dikenli armut’dan elde edilen ‘AquaCacteen’in cilt bak›m ürününe eklenme amac›d›r? a. Temizlemek b. Lekeleri azaltmak c. Antibakteryel etki d. Nemlendirmek e. Zararl› günefl ›fl›nlar›ndan korumak
8. Afla¤›dakilerden hangisi Çin meyvesi hünnap’›n cilt bak›m ürünlerinde kullan›lma nedenlerinden biri de¤ildir? a. Kalsiyum içermesi b. E vitamini içermesi c. Protein içermesi d. B1 ve B2 vitamini içermesi e. A vitamini içermesi 9. Afla¤›dakilerden hangisi bitkilerden elde edilen ya¤lar›n bir grubunu oluflturan uçucu ya¤lar›n özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Antioksidan b. c. d. e.
Antiseptik Kokuland›r›c› Yat›flt›r›c› Lekeleri azalt›c›
10. Afla¤›dakilerden hangisinde cilt bak›m› holistik program›n bir parças›d›r? a. Ayurveda b. Aloe vera ile bak›m c. Ultra nemlendirici ve hücre yenileyici bak›m d. Jojoba ya¤› ile bak›m e. Bal ile bak›m
11. Ünite - Kiflisel Bak›m Ürünlerinde Kullan›lan T›bbi ve Aromatik Bitkiler
317
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar
1. e
Boudier, D., Mazalrey, S., Gofflo, S., Vignau, E. ve Closs, B. (2009). Double approach for improving the epidermal barrier function. SÖFW J, 135, 50. Donsing, P. ve ark. (2009). Evaluation of the effect of Thai breadfruit’s heartwood extract on melanogenesis- inhibitory and antioxidant activities. J Cosmet Sci, 59, 41. Fruit and veg waste rich with extractable antioxidants, Food Chem (2006). 97, 137. Liersch, R., Grohs, B. (2005). Study concerning the use of herbal raw materials in the cosmetic industry. SÖFW J, 1 (2), 2. Özer, Ö., Ayd›n, B. ve Yazan Y. (2001). Evaluation of multiple w/o/w emulsions containing different oils. Archiv der Pharmazie, 334 (Suppl.1), 14. Özer, Ö., Ayd›n, B., Yazan, Y. (2006). Effect of oil type on stability of w/o/w emulsions. Cosm Toilet, 121 (7), 57. Wang, H.-F., Wang, Y.-K.ve Yih, K.-H. (2008). DPPH free radical scavenging ability, total phenolic content, and chemical composition analysis of forty five kinds of essential oils. J Cosmet Sci, 59, 509. Yazan, Y. (Ed.) (2004). Kozmetik Bilimi, ‹stanbul, Nobel Kitabevi. Yazan, Y. (Ed.) (2008). Kozmetik Ürünler Rehberi, ‹stanbul, Graphis Matbaa San. Tic. Ltd. fiti. Yazan, Y., Seiller, M., Arslan, K. (1997). Formulation and evaluation of a multiple emulsion containing glycolic acid. Drug Cosm Ind, 160 (1), 30-37,101. Yazan, Y. (1998). Kozmetolojide α-hidroksi asitler. FABAD Farm Bil Der, 23 (1), 29. Yazan, Y. (2008). The next generation of skin antiaging dermacosmetic products. Türk Klin. T›p Bil. Der. (Suppl. S), 28 (6), S182-S185. http://www. cosmeticdesign.com http://www.specialchem.com http://www.tureng.com
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiflisel Bak›m Ürünleri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiflisel Bak›m Ürünleri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Antioksidan Maddeler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiflisel Bak›m Ürünlerinde Kullan›lan Bitkilerin Güvenli¤i” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Di¤er Bitkisel Cilt Bak›m› Madde ve Ürünleri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiflisel Bak›m Ürünleri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiflisel Bak›m Ürünlerinde Kullan›lan Bitkilerin Güvenli¤i” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Di¤er Bitkisel Cilt Bak›m› Madde ve Ürünleri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Antioksidan Maddeler” ve “Bitkisel Ya¤lar” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkilerin Kiflisel Bak›m Ürünlerinde Kullan›m›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Cilt yafllanmas› ile ortaya ç›kan gözle görünür etkiler: gözeneklerin genifllemesi, cilt yüzeyinde pürüzlülük, k›r›flma, sarkma, cilt renginde de¤iflimler (soluk renk, koyulaflma, kahverengi lekeler), telanjiektazi (k›r›k venler). S›ra Sizde 2 Cilt bak›m ürünlerine, hümektan, emoliyan, antioksidan, koruyucu ve emülsiyon yap›c› madde gruplar› kat›labilir.
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIM ALANLARI VE ET‹⁄‹
12 Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; T›bbi ve aromatik bitkilerin tar›m ve hayvanc›l›k alanlar›nda kullan›m nedenlerini sorgulayabilecek, T›bbi ve aromatik bitkilerin tar›m ve hayvanc›l›k alanlar›nda kullan›m avantajlar›n› aç›klayabilecek, Tar›m ve hayvanc›l›k alanlar›nda kullan›lan t›bbi ve aromatik bitkilere örnekler verebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • • •
Tar›m Bitkisel üretim Hayvanc›l›k ‹yi Tar›m Uygulamalar› Yem katk› maddesi Allelopati
• • • • •
Pestisit ‹nsektisit Herbisit Bitkisel ürünler Aromatik bitki
‹çerik Haritas›
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m ve Hayvanc›l›k Alanlar›nda Kullan›m›
• G‹R‹fi • TARIM VE HAYVANCILIK • TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N TARIM ALANINDA KULLANIMI • TARIMDA KULLANILAN B‹TK‹SEL ÜRÜNLERE ÖRNEKLER • TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N HAYVANCILIKTA KULLANIMI • HAYVANCILIKTA KULLANILAN B‹TK‹LERE ÖRNEKLER
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m ve Hayvanc›l›k Alanlar›nda Kullan›m› G‹R‹fi Ülkemiz, as›rlard›r gerek tar›m gerekse hayvanc›l›k bak›m›ndan bölge ülkeleri aras›nda önemli bir yere sahip olmufltur. Co¤rafik konumu ve uygun iklim flartlar› bak›m›ndan tar›m ürünleri üretmeye elveriflli olmas› nedeniyle, tar›msal üretimde özellikle de g›da maddelerinin üretiminde dünya üzerinde stratejik bir konumdad›r. Ülkemiz ayn› zamanda toprak alan› bak›m›ndan dünyan›n büyük ülkelerinden biridir. Türkiye’nin toplam ekilebilen tar›m alan› 30 milyon hektar olup, bu tar›m alanlar›n›n d›fl›ndaki topraklar›n›n %60’tan fazlas› belediyeler ve özel idareler olmak üzere kamuya ait olup, büyük bir k›sm›n› mera, çay›r, otlak ve orman arazilerini oluflturmaktad›r. Bu alanlar›n d›fl›nda kalan tar›ma elveriflli arazi ise yaklafl›k %35’ni teflkil etmektedir, bunun da yaklafl›k %20’si sulamaya elveriflli olan arazilerdir. Toprak, su, hava, canl› gibi do¤al kaynaklar, ortam›nda bitkisel ve hayvansal üretim materyallerini kullan›larak yap›lan faaliyetlere tar›m denir. Tar›m ve hayvanc›l›k sektörlerinde, özellikle organik üretimlerde son y›llarda t›bbi ve aromatik bitkilerden (TAB) yo¤un bir flekilde yararlan›lmaktad›r. Ünite kapsam›nda bu alanlarda TAB kullan›m›m›na örnekler verilecektir.
TARIM VE HAYVANCILIK Tar›msal faaliyetler bitkisel üretim ve hayvansal üretim olmak üzere iki tiptir. 1. Bitkisel üretim: Bitkisel kökenli tohum ve tohumluk (fide/fidan) materyalleri kullan›larak yap›lan ekim (tohum ekilir), dikim (fide/fidan dikilir), bak›m (çapalama/gübreleme/ilaçlama), hasat ve hasat sonras› ifllemler (kurutma/iflleme/ambalajlama/depolama) gibi faaliyetlere denir. 2. Hayvansal üretim: Hayvansal kökenli üretim materyalleri (yumurta, do¤al ve suni döllenme vb.) kullan›larak yap›lan faaliyetlerdir. Tar›m dünyada ve ülkemizde farkl› yöntemlerle yap›lmaktad›r: Konvensiyonel (Geleneksel) tar›m: Günümüzde en yayg›n yap›lan ve tar›msal üretimde kullan›lan kaynaklar›n kontrolü yap›lmayan/yap›lamayan ve sürdürülebilir özelli¤ini kaybetmifl üretimlere denir. ‹yi Tar›m uygulamalar› (Modern) [‹TU; GAP (Good Agriculture Practices)]: Üretim kaynaklar›n›n kullan›m›nda sentetik kökenli üretim materyallerin s›n›rl› /kontrollü kullan›mlar›na izin veren, üretim kaynaklar›n›n sürdürebilir-
320
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
li¤ini tehdit etmeyen ve üretilen ürünlerin kullan›m› insan sa¤l›¤› aç›s›ndan kullan›labilir s›n›rlar içerisinde pestisist kal›nt›lar› olan üretimlere denir. Üretim aflamalar› kontrollüdür, fakat organik tar›mda istenilen kriterlere göre daha az kriterleri olan üretim fleklidir. Organik tar›m ise, hem bitkisel hemde hayvansal üretimden tüketim aflamas›na kadar, her aflaman›n kontrolleri yap›larak ve ba¤›ms›z denetim kurumlar›nca sertifikaland›r›larak yap›lan üretim faaliyetleridir. Organik tar›m›n temel amac›; toprak, su ve hava gibi çevre kaynaklar›n› kirletmeden ve bitki, hayvan ve insan sa¤l›¤›n›n korunarak üretilen bitkisel ve hayvansal kaynakl› ürünlerin tüketime sunulmas›d›r. Organik tar›mda kimyasal gübre ve tar›msal mücadele ilaçlar› kullan›lmaz, bunlar›n yerine organik kökenli gübreler (hayvan gübresi/ yeflil gübre/ do¤al at›klar vb.), biyolojik mücadele yöntemleri (bitkisel kökenli ya da do¤al/organik kökenli etkili maddeler içeren preparatlar) ve tar›msal üretimlerde karfl›lafl›lan hastal›k, parazit, böcek, haflere vb. zararl›lar› etkisiz hale getiren faydal› organizmalar kullan›l›r. Organik di¤er tan›m›yla ekolojik veya biyolojik tar›m, toprak-bitki, bitki-hayvan, hayvan-toprak aras›nda etkileflimler göz önünde bulundurularak do¤al dengenin korunmas›na özen gösterir, dolay›s›yla biyolojik çeflitlili¤in oluflmas›na ve korunmas›na katk› sa¤lar. K›saca hayvanc›l›k olarak tan›mlanan hayvansal üretim, hayvan yetifltirme, besleme, ›slah› yan› s›ra hayvansal ürünlerin ifllenmesi ve pazarlanmas› gibi genifl bir faaliyet alan› içerisinde yap›l›r. Hayvanc›l›k genel olarak büyükbafl, küçükbafl, kümes hayvanc›l›¤›, su ürünleri, ar›c›l›k ve ipek böcekçili¤i gibi alanlar›n› içermektedir. Organik hayvanc›l›k ise do¤al ve organik yemlerle besleme, uygun bar›nak ve mera alanlar›n›n sa¤lanmas›, sa¤l›kl› hayvanlar›n yetifltirilmesi gibi prensiplere dayal› olarak gerçeklefltirilen kontrollü ve sertifikal› hayvansal üretim faaliyetidir. Tar›m ve hayvanc›l›k sektörü, nufusun neredeyse % 40’› tar›mla u¤raflan ülkemizin ekonomik ve sosyal geliflmesinde her zaman önemli bir yer teflkil etmifltir. Tar›m ve hayvanc›l›k sektörleri aras›ndaki iliflki fiekil 12.1’de flematize edilmifltir. Tar›m ve hayvanc›l›k sektörlerinin ülkemiz sosyo-ekonomisine katk›lar›ndan baz›lar› flu flekilde özetlenebilir; - Artan nüfusun beslenme ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›nda katk›da bulunmas›, - Önemli istihdam olanaklar› sa¤lamas›, - K›rsal kesimin kalk›nmas›na destek olmas›, - K›rsal alanlardan flehirlere göçlerin engellenmesi, - Sanayi dahil birçok sektörünün hammadde ihtiyac›n› karfl›lamas›, - Ülkemize hammadde çeflitlili¤inin art›r›larak bitmifl ürün sektörlerinin zenginlefltirilmesi, - Tar›msal mekanizasyon ve sanayilerin oluflumunu sa¤layan sektörlerin geliflimi, - Milli gelire önemli katk› sa¤lamas›, - Ülkenin ihracat›na hem do¤rudan hem de dolayl› olarak katk› sa¤lamas› gibi nedenlerden dolay› tar›m ve hayvanc›l›k sektörleri ekonomimiz aç›s›ndan önemlidir.
321
12. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m ve Hayvanc›l›k Alanlar›nda Kullan›m›
fiekil 12.1 Organik tar›m ve hayvanc›l›k döngüsü.
Hayvanc›l›k
Tar›m
Son y›llarda gündemde olan geneti¤i de¤ifltirilmifl organizmalar (GDO) özellikle tar›m sektöründe önem kazanm›flt›r. Laboratuvar ortam›nda, yani in vitro koflullarda, çeflitli faydalar sa¤lamak amac›yla, biyoteknolojik yöntemler kullan›larak farkl› türlerden ve mikroorganizmalardan al›nan genlerle yeni bir genetik materyal kombinasyonu olan herhangi bir canl› organizma gelifltirilebilir. Ayr›ca GDO’lar taraf›ndan veya bu organizmalar›n kullan›m› ile üretilen, ancak GDO’lar›n kendisini içermeyen maddeleri, ürünlerini veya türevleriniSIRA ifadeS‹ZDE eder. Örne¤in, en yayg›n geneti¤i de¤ifltirilmifl ürünlerden biri olan m›s›r, toprakta bulunan mikroorganizmalardan Bacillus thuringiensis bakterisinden al›nan bir geÜ fi Ü N E L ‹sadece M nin m›s›r bitkisine aktar›lmas›yla üretilmifltir. Bu bakteri seçiciDolarak Lepidoptera zararl›lar›n›n larvas›na karfl› bir protein üretmekte ve larva d›fl›ndaki canl›lara zarar vermeyerek ürünü korudu¤u, bundan dolay› biyolojikS Okontrol programR U lar› ile uyumlu oldu¤u savunulmaktad›r.
Genetik yap›s› de¤ifltirilmifl organizmalar (GDO): Çiftleflme ve/veya do¤al melezlemelerle, yani türlerin kendi içindeki gen al›flveriflleriyle meydana gelmeyen organizmalard›r.
D ‹ 25.10.2008 KKAT Ülkemizde organik tar›m uygulamalar›nda GDO ve/veya GDO türevleri tarihli Resmi Gazete 27035 No’lu yönetmeli¤ine göre kullan›lmaz!
SIRA S‹ZDE
N N
Özellikle son y›llarda tar›m ve hayvanc›l›kta, iyi tar›m uygulamalar› ve organik üretimlerinde t›bbi ve aromatik bitkilerden yo¤un bir flekilde yararlan›lmaktad›r. AMAÇLARIMIZ
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N TARIM ALANINDA KULLANIMI
K ‹ T A insan P Tafl devri boyunca günlük ihtiyaçlar›n› avc›l›k-toplay›c›l›kla sa¤layan gruplar› tar›mla u¤raflan toplumlara dönüflmesiyle birlikte toplu hayata geçifl bafllam›flt›r. Di¤er bir ifade ile tar›m, insanlar›n büyük yerleflik topluluklar haline geçiflinde büyük bir rol oynam›flt›r. Sanayi devrimine kadar tar›m, toplumun T E Lbüyük E V ‹ Z Y O ço¤unlu¤uN nun temel geçim kayna¤› olmufltur. Bu do¤rultuda 20. yüzy›ldan itibaren tar›mda önemli de¤ifliklikler yaflanmaya bafllanm›flt›r. Örne¤in, ilk yapay gübreler elde edilmifl, makineleflme sayesinde tar›mda iflgücünde ve iflçi say›s›nda azalmalar ‹NTERNET gözlenmifl, tar›msal üretim ve verim artm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
322
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Tar›m›n temel amac› toplumun yiyecek ve çeflitli hammadde gibi tar›m ürünlerine olan ihtiyaçlar›n› karfl›lamakt›r. Tar›msal ürünlerin kalitesini belirleyen de¤iflik etkenler söz konusu olabilmektedir. Tar›m› etkileyen bafll›ca faktörler: 1. Tohumlar›n ›slah›, 2. Sulama, 3. Toprak yap›s›, gübre kullan›m› ve sürdürülebilirli¤i, 4. ‹klim özellikleri (ya¤›fl, s›cakl›k, nem vb.), 5. Makineleflme, 6. Hasat ve hasat sonras› ifllemleri, 7. Tar›m ürünlerinin pazar› ve pazarlanmas›, 8. Çiftçi e¤itimi, 9. Tar›msal zararl›lar ile mücadele, fleklinde s›ralanabilir. 1. Tohum ›slah›: Yüksek verimli ve kaliteli ürün eldesi için tohum ›slah› ve ›slah sonucu gelifltirilen kaliteli tohum kullan›m› en önemli aflamalardan biridir. Tohum ›slah›, mutasyon, sa¤l›kl› tohumlar›n seçilmesi ve melezlefltirme fleklinde yap›l›p, bu sayede verim ürüne ba¤l› olarak önemli miktarlarda art›fl gösterebilmektedir. 2. Sulama: Ürün verimini do¤rudan etkileyen di¤er bir faktör sulamad›r. Bitkilerin su tüketimleri ilgili tür ve koflullara göre önemli derecede farkl›l›klar gösterebilir. Bitkilerin su tüketimleri göz önünde tutularak yap›lan sulama bitki verimlili¤i ve kalitesini belirleyen yetifltiricili¤in önemli ad›m›n› oluflturmaktad›r. Bitkilere gere¤inden fazla su vermekle daha fazla ürün ya da daha kaliteli ürün al›nmaz. Bunun aksine bitkinin su tüketimi s›n›rland›r›ld›¤›nda bir miktar verim düflebilir ancak bitkinin susuzluk karfl›s›nda metabolik faaliyetlerini devam ettirebilmek için sekonder metabolit üretimi art›r›rlar. Özellikle t›bbi ve aromatik bitkilerde uçucu ya¤, alkaloit, glikozit vb. sentezlenen metabolitler istenen kalitenin ortaya ç›kmas›nda önemli kriter olarak kabul edilmektedir. Ayr›ca sulamaya ba¤l› olarak ürün çeflitli¤i yan› s›ra y›lda birden fazla kaliteli ürün al›nmas›na olanak sa¤lar. 3. Toprak yap›s›, gübre kullan›m ve sürdürülebilirli¤i: Topra¤›n verimli ve uzun sürede tar›msal üretimde kullan›labilmesi için toprak kullan›m›n›n düzenlenmesi ve ›slah edilmesi gerekmektedir. Topra¤›n fiziksel ve kimyasal özelliklerinin dengede tutulmas› için pek çok makro (azot, fosfor, potasyum vb.) ve mikro besin elementlerinin (demir, çinko, magnezyum vb.) yan›nda mikroorganizma faaliyetleriyle su ve hava boflluklar›n› içererek denge halinde bulunmal›d›r. Bu dengeyi bozabilecek topra¤›n yap›s›na dönüflemeyen at›klarlardan uzak tutulmas› topra¤›n ömrünün sürdürülebilirli¤i bak›m›ndan son derece önemlidir. Ayr›ca topra¤›n yap›s›na ba¤l› olarak uygun gübre kullan›m› verimin artt›r›lmas›nda önemli bir unsurdur. 4. ‹klim özellikleri: Bitkisel üretimlerde iklim bölge ve koflullar›na göre yetifltiricilikte ilgili bitki türlerinin seçimine de dikkat edilmesi gerekir. Örne¤in, kekik türleri (Origanum sp.) düflük nemli ortamlar› tercih ederken çay (Camellia sinensis) gibi baz›lar› da yüksek nemli bölgelerde yetiflmeyi sever. Çark› felek (Passiflora incarnata), defne (Laurus nobilis), zeytin (Olea europaea) düflük hava s›cakl›klar›nda (<0°C) zarar görürken, kardelen (Galanthus sp.), çi¤dem (Colchicum sp.) gibi bitkilerin yetiflebilmesi için so¤uk ortamlara ve kar ya¤›fllar›na gereksinim duyulur.
12. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m ve Hayvanc›l›k Alanlar›nda Kullan›m›
5. Makinalaflma: Tar›mda verimlili¤i, kaliteyi art›rabilmek ve üretim maliyetlerini düflürebilmek için tar›msal mekanizasyonu kullanmak önemli üretim avantajlar› sa¤lamaktad›r. Bitkisel üretimlerde özellikle t›bbi bitki yetifltiricili¤inde bitkilerin tam zaman›nda hasad› çok önem tafl›maktad›r. Hasat sonras› kurutma, gerekti¤inde uygun boyutlarda parçalanma gibi ifllemlerin kaliteyi art›rmak için h›zl› ve uygun zaman aral›¤›nda yap›lmas› gereken ifllemlerdendir. Bununla birlikte üretilen ürünleri ambalaj ve sunumu, kalite standard› ürünün birim fiyat›n› belirler, maliyeti en uygun olan pazarda önemli avantaj elde eder. 6. Hasat ve hasat sonras› ifllemleri: Bitkisel üretimlerde hasat verim ve kaliteyi belirleyen en önemli tar›msal ifllemlerden birisidir. Özellikle t›bbi bitkilerin hasat ifllemi özel bir bilgi ve beceri gerektirir. Tohum, çiçek, kök vb. farkl› organlar›ndan faydalan›lan t›bbi ve aromatik bitkilerin verim ve kalite art›fl›n› sa¤layabilmek için yetifltirilen bitkiye ba¤l› olarak bir yetifltirme sezonu içinde 2-4 defa biçim fleklinde hasat yap›labilmektedir. Biçim aral›k süreleri, biçim yükseklikleri ve biçim zaman› gibi ifllemler bitki verimi ve kaliteyi do¤rudan etkilemektedir. Örne¤in, nane (Menta piperita) çiçeklenme öncesi; ‹stanbul keki¤i (Origanum vulgare) çiçeklenme bafllang›c›; lavanta (Lavandula angustifolia) çiçeklenme döneminde biçilmedi¤i zaman hem uçucu ya¤ verimi hem de kalitesinde önemli kay›plar olmaktad›r. Ayn› flekilde, sabah erken hasat› yap›lan gülün (Rosa damascena) uçucu ya¤ verimi ve kalitesi ile ö¤leden sonra yap›lan hasat ile önemli farkl›l›klar gösterir. 7. Tar›m ürünlerinin pazar› ve pazarlanmas›: Tar›msal ürünler içerisinde, ülkemiz için pazarlanma koflullar› aç›s›ndan en cazip ürünlerin bafl›nda t›bbi ve aromatik bitkiler gelmektedir. Arz talep do¤rultusunda TAB üretim planlanmas› önemlidir. Ham bitki ticaretinden ziyade ifllenmifl ürün pazarlamas›na geçebilmek için endüstriyel yap›lanma avantajlar sa¤lar. ‹yi tar›m uygulamalar› ve modern yöntemler kullanarak üretim maliyetlerinin rekabet edebilir düzeyde olmas› ürünlerin pazarlar›n› artt›r›r. 8. Çiftçi e¤itimi: Ürünün, tohum aflamas›ndan hasat sonras› uygun koflullarda ifllenip ambalajlanmas›, depolanmas› nakliyesi, pazarlanmas› dahil her aflamada çiftçilerin ve ilgili personelin konu ile ilgili e¤itimi tar›msal faaliyetleri do¤rudan etkiler. Tar›msal üretim kay›plar›n›n temel nedeni üretimde yer alan insan kaynaklar›n›n güncel ve geliflmeye aç›k bilgi ve becerinin yeterli seviyelerde olmamas›d›r. E¤itimde, tar›msal sorun ve uygulamalar›n AR-GE boyutunda ve üretime yönelik olmas› gerekmektedir. 9. Tar›msal zararl›lar ile mücadele: Tar›m› do¤rudan etkileyen faktörler aras›nda tar›msal zararl›lar ile mücadele son y›llarda daha da önem kazanm›flt›r. Tar›m ürünlerindeki hastal›klar›n, yabani otlar›n ve böceklerin meydana getirece¤i verim kayb›n› önlemek için tar›m ilac› olarak tan›mlanan çeflitli kimyasal maddeler ile mücadele yap›lmaktad›r. Bitkisel üretimlerde t›bbi ve aromatik bitki yetifltiricili¤inde genelde hastal›k ya da tar›msal zararl› sorunu ile karfl›lafl›lmamas› dikkat çekici bir husustur. T›bbi ve aromatik bitkilerin içermifl oldu¤u etkili maddeler bitkiyi çok say›da hastal›k etkeni ve zararl›lardan korumaktad›r. Bu özelliklerinden dolay› t›bbi ve aromatik bitkiler son y›llarda kültür bitkilerini korumada etkin bir flekilde kullan›lmaktad›r. fiekil 12.2’de flematize edildi¤i üzere ekim yap›lan tarlalarda belirli bölgelere TAB ekimi, baz› zararl›lar›n tarladan di¤er alternatif konakç› bitkiye do¤ru uzaklaflt›r›lmas›n› sa¤lar.
323
Tar›m ilac›: Tar›m ürünlerine zarar veren, ürün kalitesi ve veriminde kay›ba neden olan hastal›k, zararl› ve yabanc› otlar› yok etme amac›yla kullan›lan kimyasal maddelerdir.
324
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
fiekil 12.2 T›bbi ve aromatik bitkilerin (TAB) kültür bitkisi tar›m›nda kullan›m›.
ÇEK‹C‹
KOVUCU
TAB
Pestisit: Tar›m ilaçlar›d›r. Hastal›k etkeni böcekler, bitki patojenleri, yabani otlar, yumuflakçalar, kufllar, bal›klar, solucanlar ve mikroplar gibi çeflitli zararl› organizmalar› engellemek, kontrol alt›na almak ya da zararlar›n› azaltmak için kullan›lan madde ya da madde kar›fl›mlar›d›r. Pestisitler do¤al kaynakl› olmas› halinde biyopestisit olarak tan›mlan›r. DDT: Dikloro difenil trikloroetan, kimyasal yap›s›nada 1970’li y›llara kadar en çok ve etkin kullan›lm›fl sentetik kökenli bir pestisittir. Çevreye ve insanlara karfl› olan kal›c› zehirli etkilerinden dolay› kullan›m› s›n›rland›r›lm›flt›r.
Kültür bitkisi
TAB
Kültür bitkisi
TAB
Alternatif konakç› bitki
Tar›msal üretimde, gübrelerden sonra en fazla kullan›lan kimyasal maddeler, pestisitlerdir. Günümüzde 1000’den fazla madde pestisit olarak kullan›lmaktad›r. Pestisitler inorganik, organik sentetik (DDT gibi organoklorür, organofostfatlar, azotlu bileflikler, karbamatlar) ve do¤al kaynakl› (piretroit, rotenoit, nikotin türevi bileflikler) olabilir. Baz› pestisit çeflitleri ve kullan›m amaçlar› flu flekilde özetlenebilir; Akarisit: Akarlara karfl›, Algisit: Alglere karfl›, Avisit: Kufllara karfl›, Bakterisit: Bakterilere karfl›, Fungusit: Mantarlara (funguslara) karfl›, Herbisit: Yabanc› otlara karfl›, ‹nsektisit: Böceklere karfl›, Larvisit: Larvalara karfl›, Mollusit: Salyangoz gibi yumuflakçalara karfl›, Nematisit: Yuvarlak solucanlara, nematotlara karfl›, Rodentisit: Kemirgenlere karfl›, Virüsit: Virüslere karfl› kullan›l›r.
fiekil 12.3’de örnekleri verilen baz› böcekler, yumuflakçalar, kemirgenler, kufllar, mikroorganizmalar vb. tar›msal ve günlük hayatta do¤rudan veya dolayl› olarak ürün ve insana zararlar vermektedir. Bu tip zararl›lara karfl› etkin mücadele yap›lmad›¤› takdirde tar›msal üründe verim kayb› en az üçte bir oran›nda, baz› y›llarda veya durumlarda ise ürünün tamam› kaybedilebilmektedir. Bundan dolay› ta-
325
12. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m ve Hayvanc›l›k Alanlar›nda Kullan›m›
r›msal mücadelede ilk kullan›lan yöntem bol miktarda kolay ve ucuz olarak temin edilen pestisitlerle mücadeledir. Ancak pestisitler kullan›ld›klar› miktara ba¤l› olarak, özellikle yüksek dozlarda do¤adaki pek çok canl›ya zarar verebilir. Tar›msal mücadelede bitki zararl›lar›n› ve hastal›klar›n› yok etmek amac›yla kullan›lan kimyasal maddeler genelde insan ve do¤adaki pek çok canl› için zehirli etkiler gösterebilmektedir. Tar›m ilaçlar›n›n baz›lar› çok az miktarda bile kullan›ld›¤›nda, canl›da zararl› etkilere yol açabilir. Pestisitler yanl›fl kullan›ld›¤›nda toprak-su-canl› iliflkisini bozmaktad›r. Dolay›s›yla tar›mda hastal›k etmenleri ve bitki zararl›lar›yla mücadelede büyük güçlükler yaflanmaktad›r. fiekil 12.3 Tar›msal zararl› organizmalardan baz›lar›.
Ayr›ca, son y›llarda pestisitler üzerinde yap›lan bilimsel çal›flmalarla yüksek dozda kullan›lan baz› sentetik pestisitlerin baflta akut zehirlenmeler olmak üzere genetik bozukluklar, sinir sistemi hastal›klar› hatta uzun vadede kanser ve ölüme neden olabilece¤i tespit edilmifltir. Baz› pestisitler ya¤ dokular›nda birikerek karaci¤er ve böbrek fonksiyonlar›nda bozukluklara neden olabilmektedir, baz›lar› ise vücutta birikmedi¤i halde sinir uçlar›nda tahribata neden olup unutkanl›k, ö¤renme güçlü¤ü gibi olumsuz etkilere yol açabilir. Tüm bu olumsuzluklara ra¤men tüm dünyada oldu¤u gibi ülkemizde de pestisitler yayg›n bir fleklide kullan›lmaktad›r. Tar›msal mücadelede kullan›lan ilaçlar›n›n bilinçli bir flekilde kullan›m›n›n yan› s›ra, kullan›m sonras›nda ürünler üzerinde ve çevredeki kal›nt› miktarlar›n›n incelenmesi gerekmektedir. Tar›m ilaçlar› uyguland›ktan sonra kullan›lan ilaç çeflidine göre gerekli süre geçmeden ürün hasad› yap›lmamal› ve ürün tüketilmemelidir. Stokholm Sözleflmesi gere¤ince birçok hastal›l›¤›n yan›s›ra genetik bozukluk ve ölüme neden olan kal›c› organik kirletici maddelerin yasaklanmas›, at›klar›n›n do¤adan uzaklaflt›r›lmas› ile yeryüzünden yok edilmesi, Türkiye’nin de içinde bulundu¤u 166 ülke taraf›ndan, kabul edilip uygulanmaktad›r. Türkiye’de son y›llar-
326
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
da pazarlara, marketlere giren bitkisel ürünlerde üretim sertifikas› flart koflulmaya bafllanm›flt›r. Buradaki temel amaç pestisit kal›nt›s› olan ürünlerin tüketicisine ulaD Ü fi Ü N E L ‹ M fl›m›n› engellemektir. Bundan dolay› Tar›m Bakanl›¤› ve ilgili kurum ve kurulufllar sertifikal› üretimleri (‹TU ya da organik) teflvik etmektedirler. Tüketici tercihleride S O Rgeliflmektedir. U bu yönde h›zla Kaynak: Ayr›ca D ‹ Kbkz., K A T Stokholm Sözleflmesi: http://www.cmo.org.tr/index.php/uluslararas-cevre-mevzuat/1258-stokholm-sozlesme
N N
SIRA S‹ZDE
Tar›m ilaçlar›nda olmas› gereken özellikler flu flekilde özetlenebilir; - Hastal›k etkeni ve zararl›lara karfl› etkili olmal›, - Bitkiye toksik etkisi olmamal›, AMAÇLARIMIZ - Ar›, kufl ve bal›k gibi canl›lara ve insanlara zarars›z ya da mümkün oldu¤unca az zararl› olmal›, K ‹ T A Pve bozunma sonunda a盤a ç›kan ürünler çevreye zarars›z - Parçalanma olmal›, - Ekonomik olmal›, T E L E V ‹ Z Y O bitkiye N - Kullan›lacak göre ruhsatland›r›lmal› ve kontrolu yap›lmal›, - Kullan›lan tar›msal ilaçlar uzman› taraf›ndan reçete edilmeli, - Bitkisel kökenli etkili madde içeren tar›msal ilaçlar desteklenmeli.
Kimyasal ‹ N Ttar›m E R N E Tilaçlar›n›n olumsuzluklar› nedeniyle do¤al kökenli bitkisel preparatlar›n kullan›m› büyük avantajlar tafl›maktad›r. Gerek tarlada ürünlerin yetifltirilmesi aflamas›nda gerekse hasat sonras›nda toplanan ve depolarda saklanan ürünlerin çeflitli hastal›k ve zararl›lardan korunmas› amac›yla de¤iflik yöntemler baflar›yla uygulam›flt›r. En yayg›n olarak uygulanan yöntemlerden birisi ürünlerin bitkisel materyaller veya bitkilerden elde edilen çeflitli ekstre ya da uçucu ya¤lar› kullanmak suretiyle hastal›k ve zararl›larla mücadele edilmesidir. Sentetik kimyasallar›n geliflmesi ve kullan›mlar›n›n yayg›nlaflmas›yla birlikte bitkisel ürünlerin kullan›m›nda gözlenen gerileme, çevre kirlili¤inin artmas› sonucu do¤al dengelerin h›zla bozulmas› nedeniyle alternatif do¤aya dost, insanlara ve hayvanlara zarars›z maddelerin ve yöntemlerin bulunma zorunlulu¤unu ortaya ç›kartm›flt›r. Sentetik fungusit ve bakterisitlerin, özellikle g›da olarak kullan›lan bitkilerdeki hastal›k etkenleri ile olan mücadelede kullan›mlar›n›n uygun olmamas›, do¤al kaynaklardan elde edilen antimikrobiyal özelli¤i bulunan bitkisel kökenli preparatlar›n kullan›m›n› gündeme getirmifltir. Bu nedenle günümüzde bitkiler ve bitkilerden elde edilen ürünler (ekstre veya uçucu ya¤lar) büyük önem kazanm›flt›r. Bitkisel ürünlerin/preparatlar›n antibiyotiklere nazaran iyi bir alternatif olarak görülme nedenleri: - Do¤al ürün olmalar› nedeniyle toksik etkilerinin daha düflük olmas›, - Tamamen parçalanarak baflta toprak ve su olmak üzere çevrede kal›c› kirlili¤e yol açmamalar›, - ‹nsan sa¤l›¤›n› riske sokacak kal›nt›lar oluflturmamalar› fleklinde özetlenebilir.
12. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m ve Hayvanc›l›k Alanlar›nda Kullan›m›
Ülkemizde tar›m alan›nda bitki zararl›lar›yla mücadelede antibiyotik içeren ilaçlar›n kullan›m›n›n yasak olmas› nedeniyle, bu tip ilaçlara ruhsat verilmemektedir. Antibiyotik içeren tar›m ilaçlar›n›n yasaklanmas›ndaki en önemli etkenler: - Antibiyotik kullan›m› sonucunda dirençli mikroorganizma popülasyonlar›n›n ortaya ç›kma ihtimalinin yüksek olmas›, - Antibiyotik kullan›ld›ktan sonra elde edilen ürünler üzerinde ilaç kal›nt›s› olma ihtimali, - ‹laç kal›nt›lar›n›n insan veya di¤er canl›lar taraf›ndan al›nd›¤›nda, hastal›k S‹ZDE yapan mikroorganizmalar›n antibiyotiklere karfl› direnç SIRA kazanma ihtimalinin olmas›, - ‹laç uygulamas› yapan kiflilerde zararl› etki oluflturma ihtimalidir. D Ü fi Ü N E L ‹ M Özellikle bilinçsiz bir flekilde yap›lan ilaçlamalar›n, önerilen dozun üzerindeki miktarlarda kullan›m› nedeniyle insan dahil tüm canl›larda çeflitli zararlara neden S O R U olmas› mümkündür. Kaynak: Ayr›ca bkz., Resmi Gazete 27.01.2005 tarihli ve 25709 say›l›:D ‹“Halk K K A T Sa¤l›¤› Alan›nda Haflerelere Karfl› ‹laçlama Usul ve Esaslar› Hakk›nda Yönetmelik” http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/23086.html SIRA S‹ZDE
N N
Mikroorganizmalar›n, özellikle bitki geliflimini uyaran bakterilerin (Plant AMAÇLARIMIZ Growth-Promoting Rhizobacteria = mikoriza) biyolojik gübre olarak kullan›larak tar›msal üretimde önemli oranlarda verimlilik sa¤lad›¤› da göz önünde bulundurulmal›d›r. Günümüzde hasat öncesinde veya bitki geliflme aflamas›nda mikrobiyal etK ‹ etmekten T A P kenlere karfl› demir veya bak›r içeren preparatlar etkenleri yok ziyade bitkiye bulaflmas›n› önlemek amac›yla kullan›lmaktad›r. Demir fosfat, bak›r sülfat, bak›r oksiklorür gibi maddeler örnek olarak verilebilir. T E L E V zararl›lara ‹ZYON Ekonomik aç›dan de¤erli bitkilerde hastal›k etkeni ve çeflitli karfl› kullan›labilecek, insan ve çevre sa¤l›¤›na zarars›z, toksik olmayan, antibiyotiklere alternatif olabilecek bitkisel ürünlere yönelik bilimsel çal›flmalar yo¤un bir flekilde sürdürülmektedir. Tar›m esnas›nda verim ve kaliteyi artt›rmak ve hasat edi‹NTERNET len ürünleri korumak amac›yla kullan›lan bitkisel ürünlerin bafl›nda uçucu ya¤lar gelmektedir.
TARIMDA KULLANILAN B‹TK‹SEL ÜRÜNLERE ÖRNEKLER Pek çok bitkinin kemirgen, akar, alg, mikroorganizma, nematod, mollus (yumuflakçalar) ve böceklere karfl› çeflitli etkilerinin oldu¤u bilinmesine karfl›n pratikte yararlan›lan bitki ve bitkisel ürün say›s› çok azd›r. Bu amaçlarla kullan›lan bitkisel ürünlerin az olmas› do¤al kaynaklar›n k›s›tl› olmas›, standardizasyon, saklanmas›ndaki ve ruhsat almadaki zorluklar, ruhsats›z ürünlerde kronik toksisite ve bitki üzerindeki kal›nt›lar›n›n tespit edilememesi gibi problemler günlük hayatta kullan›mlar›n› s›n›rland›rmaktad›r. Örne¤in, fare ve s›çan gibi kemirgenler tarlada ve depodaki ürünleri gerek tüketerek gerekse d›flk› ve k›llar›yla kontamine ederek (kirleterek) büyük ölçüde zarara neden olabilmektedir. Kemirgenlere karfl› kovucu olarak t›bbi ve aromatik bitkilerden, özellikle nane (Mentha türleri), lavanta (Lavandula türleri), kedi nanesi (Nepeta türleri), sar›msak ve adaso¤an› (Allium ve Scilla türleri), pelinotu (Artemisia absinthium), üzüm sümbülü (Muscari armeniacum), nergis (Narcissus türleri),
327
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
328
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Aphis gossypii: Pamuk yaprak biti. K›fl› yumurta veya kanats›z difli halinde ayva a¤ac›, çoban çantas›, ebegümeci ve pamu¤un yeni sürgünlerinde geçirir. Tetranychus cinnabarinus: Pamuk k›rm›z› örümce¤i. K›fl› tarla kenar›nda, bahçe ve çal›l›klardaki yabanc› otlarda üremesine devam ederek geçiren k›rm›z› örümcekler ilkbaharda havalar›n ›s›nmas› ve pamuk bitkilerinin ç›kmas›yla pamuk tarlalar›na geçerler. Bitkinin tüm k›s›mlar›nda bulunabilmekle birlikte, özellikle taze yapraklar›n SIRA yerleflir. S‹ZDE Önce alt›na yapraklarda sar› noktalar oluflturur. Daha sonra yapra¤›n bir bölümü veya D Ü fi Ü N E L ‹ M tamam›n›n zaman›ndan önce kuruyup dökülmesine neden olur. S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
mürdümük (Lathyrus latifolius), sütle¤engiller (Euphorbia türleri), mürver (Sambucus türleri), çemen (Trigonella foenum-graceum), çörekotu (Nigella sativa), kekik türleri (Origanum sp) vb. gibi bitkiler ve bunlardan haz›rlanan ürünler kullan›lmaktad›r. Anason ya¤› ile haz›rlanan fare tuzaklar› insan kokusunu bask›lad›¤› için daha etkin bir flekilde kullan›labilmektedir. Bu bitkilerden baz›lar› baflka tar›m zararl›lar›na karfl› da etkilidir. Özellikle halk aras›nda aromatik ve t›bbi etkilerinden dolay› baflta baharat olarak kulllan›m› d›fl›nda çeflitli amaçlarla kullan›lan kekik ve uçucu ya¤› pestisitlere alternatif olarak son dönemlerde ön plana ç›km›flt›r. Bu amaçla kekik üzerinde yap›lm›fl çok say›da çal›flma mevcuttur. Bu çal›flmalarla keki¤in ve ürünlerinin böceklere ve tar›msal zararl›lara olan toksik etkisi, kovucu etkisi bunlar›n yan› s›ra beslenmeyi ve ço¤almay› engelleyici etkileri tespit edilmifltir. Bitkilerde ve bitkisel ürünlerde ekonomik kay›plara neden olan bafll›ca etkenlerden biri de bakterilerdir. Bakteriler pek çok bitkide tarlada iken ya da hasat sonras›nda depolanm›fl ürünlerde ekonomik kay›plara neden olmaktad›r. Gerek ülkemizde gerekse dünyada antibiyotikler d›fl›nda, bakterilere karfl› kullan›labilecek etkili bir tar›msal mücadele maddesi bulunmamaktad›r. Yap›lan çal›flmalarla, kekik uçucu ya¤›nda bulunan karvakrol ve timol isimli bilefliklerin Aphis gossypii ve Tetranychus cinnabarinus isimli sera zararl›lar›na karfl› toksik etkili oldu¤u bulunmufltur. Allelopatik etki, baz› bitkilerin yan›ndaki veya yak›n›ndaki di¤er bitkilerin çimlenmesi ve geliflmelerini engellemek amac›yla topra¤a b›rakt›¤› kimyasal maddelerin oluflturdu¤u etkidir. Örne¤in, ceviz a¤ac› (Juglans nigra) köklerinden salg›lad›¤› juglon adl› madde nedeniyle yak›n›ndaki baz› bitkileri öldürmektedir veya geliflmesini engellemektedir. Ayn› flekilde yapraklar›nda veya baflka organlar›nda bulunan fenolik maddeler baz› ç›nar, ard›ç ve mefle a¤ac› türlerinin alt›nda veya yak›n›nda çim gibi bitkilerin yetiflmesine engel olur. ‹yi tar›m uygulamalar›nda ve organik tar›mda son y›llarda allelopatik etkiden pratik olarak yararlan›lmaktad›r, örnek olarak kanyafl (Sorghum halepense) mücadelesinde brokoli kullan›lmas› verilebilir. Kültür bitkileri ile yabanc› otlar aras›ndaki allelopati, tar›m ilaçlar› ile mücadele yerine do¤al bir alternatif olarak önemli faydalar sa¤lar. Bu tip etkileflmelerden elde edilen veriler sayesinde yabanc› ot kontrolü daha etkin bir flekilde gerçeklefltirilebilmektedir. Konu ile ilgili olarak fiekil 12.2’ye bak›n›z. SIRA S‹ZDE çimlenmesini engellemek amac›yla da özellikle uçucu ya¤lar Tar›m ürünlerinin etkin bir flekilde kullan›lmaktad›r. Büyük depolarda patates çimlenmesini önlemek amac›yla karaman kimyonu veya di¤er ad›yla keraviye (Carum carvi ) ya¤› kullaD Ü fi Ü N E L ‹ M n›m› örnek olarak verilebilir. Tablo 12.1’de örnekleri verilen bitkisel kaynakl› koruma maddeleri, 25841 say›S O R U l› Yönetmeli¤e göre organik tar›m uygulamalar›nda yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Kaynak: Ayr›ca D ‹ Kbkz., K A T Resmi Gazete 10.06.2005 tarihli ve 25841 say›l› “Organik Tar›m›n Esaslar› ve Uygulanmas›na ‹liflkin Yönetmelik”. http://www.tarim.gov.tr/Files/images/organik_Tarim/organik_yonetmelik_son_degisikSIRA S‹ZDE lik.pdf
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
12. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m ve Hayvanc›l›k Alanlar›nda Kullan›m›
Ham madde/ürün
Kullan›m
Azadirachta indica (Neem a¤ac›)’dan elde edilmifl azadiraktin
- ‹nsektisit (Yetkilendirilmifl kurulufl onay› ile)
Hidrolize proteinler
- Çekici (Sadece tan›mlanm›fl ve ekte yer alan di¤er uygun ürünlerle birlikte kullan›labilir)
Lesitin
- Fungisit
Balmumu
- Budama ve afl› yaralar›
Nane ya¤›, çam ya¤› ve kimyon ya¤› gibi bitkisel uçucu ya¤lar
- ‹nsektisit, akarisit, fungisit ve çimlenme önleyici
Chrysanthemum cinerariaefolium dan elde edilmifl piretrinler
- ‹nsektisit (Yetkilendirilmifl kurulufl onay› ile)
Quassia amara’dan elde edilmifl Quassia
- ‹nsektisit, uzaklaflt›r›c›
Derris spp, Lonchocarpus spp. ve Terphrosia spp. dan elde edilmifl rotenon
- ‹nsektisit (Yetkilendirilmifl kurulufl onay› ile)
Feromon
- Efleysel davran›fl bozucu, - Sadece tuzak ve yay›c›larda
Piretroitler (sadece deltametrin veya lambda-sihalotrin)
- ‹nsektisit - Sadece türe özgü cezbedici tuzaklarda kullan›l›r - Sadece Bactrocera oleae ve Ceratitis capitata’ya karfl› kullan›l›r (Yetkilendirilmifl kurulufl onay› ile)
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N HAYVANCILIKTA KULLANIMI Ülkemiz ekonomisinde tar›mda bitkisel üretim kadar hayvanc›l›¤›n da önemli bir yeri vard›r. Tar›m ve hayvanc›l›k iliflkisi fiekil 12.1’de gösterilmifltir. Hayvanc›l›k sektörü yeni ifl olanaklar› yaratmas›, sanayiye girdi sa¤lamas› en önemlisi de topluma sa¤l›kl›, yeterli ve dengeli beslenme sa¤lamas› aç›s›ndan kaynak teflkil etmesi nedeniyle büyük önem tafl›maktad›r. Kimyasal maddelerin hayvanlar›n beslenmesinde kullan›lmalar› sonucu hayvanlarda, dolay›s›yla bu hayvanlar›n çeflitli ürünlerini (et, süt, yumurta vb.) tüketen insanlarda görülen olumsuzluklardan dolay› son y›llarda baflta ABD ve Avrupa Birli¤i ülkeleri olmak üzere tüm dünyada, bitkisel üretimde oldu¤u gibi hayvanc›l›kta da organik üretim gündeme gelmifltir. Organik hayvanc›l›k sayesinde, yüksek kaliteli, sa¤l›kl› ve güvenli ürünlerin yan› s›ra çevre dostu üretim teknikleriyle çevre kirlili¤ide büyük ölçüde önlenebilmifltir. Organik hayvanc›l›kta kontrollü ve sertifikal› olarak gerçeklefltirilen üretim sayesinde hayvan ve insan sa¤l›¤›n› olumsuz yönde etkileyecek ve de çevre kirlili¤ine neden olacak baflta antibiyotikler olmak üzere her türlü kimyasal katk› maddesinin kullan›m› yasaklanm›flt›r. Baz› antibiyotikler havyanlar›n h›zl› büyümesini sa¤lamak amac›yla da yo¤un bir flekilde kullan›lm›flt›r. Ancak antibiyotiklerin uzun süre kullan›m›, bu antibiyotiklere karfl› dayan›kl› mikrobiyal sufllar›n geliflmesine ve dolay›s›yla antibiyotiklere karfl› dirençe neden olabilmektedir. Dünya Sa¤l›k Örgütü’nün (WHO) yay›nlad›¤› bir raporda antibiyotiklerin yanl›fl ve kontrolsüz kullan›lmas› sonucunda birçok mikro-
329 Tablo 12.1 Bitkisel kaynakl› koruma maddelerine örnekler ve kullan›m flekilleri.
330
GRAS: Generally Regarded As Safe = Uzun süre kullan›lm›fl ve herhangi bir olumsuz etkiye neden olmam›fl güvenli maddelerinin statüsünü belirtmek amac›yla kullan›l›r. Karvakrol: Kekik olarak bilinen Origanum türlerinin uçucu ya¤›nda ana bileflik olarak bulunan C10H16 kapal› formülüne sahip, fenolik monoterpen yap›s›nda bir bilefliktir.
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
organizman›n bu antibiyotiklere karfl› ba¤›fl›kl›k kazand›¤› ve insan sa¤l›¤›n›n korunmas›nda veya tedavide yeterince etkili olamad›klar› bildirilmektedir. Bu nedenle, 2006 y›l›ndan itibaren 70/524/EEC Direktif ve 1831/2003/EC say›l› yönetmelikle Avrupa Birli¤i ülkelerinde hayvanc›l›kta büyüme ajan› olarak antibiyotik kullan›m› yasaklanm›flt›r ve s›k› bir flekilde denetlenmektedir. Bu durum, özellikle küçükbafl ve büyükbafl hayvanc›l›¤›n›n yan› s›ra kanatl› hayvan endüstrisini de büyük ölçüde etkilemifltir. Bu nedenle, son y›llarda antibiyotiklere alternatif olabilecek do¤al ve güvenli maddelerin araflt›r›lmas› büyük önem ve h›z kazanm›flt›r. T›bbi ve aromatik bitkiler ve bu bitkilerden elde edilen ekstre ve uçucu ya¤lar›n antimikrobiyal ve sindirim sistemini uyar›c› etkilerinden dolay› son dönemlerde antibiyotiklere alternatif olarak kullan›mlar› güncellik kazanm›flt›r. T›bbi ve aromatik özelliklerinden dolay› bu grup bitkilerin hayvan beslemede yem katk› maddeleri (kekik herba olarak) kaba yem olarak (Meryemana dikeni herbas›) gibi alternatif kullan›mlar› her geçen gün artmaktad›r. Hayvanlar›n do¤al otlama meralar› içerisinde t›bbi özellikli bitkilerin tür olarak çeflitlili¤i fazlal›¤› o meralarda otlayan hayvanlar›n sa¤l›kl› olmalar› ile beraber et/süt vb. ürün kaliteleri de çok yüksektir. T›bbi bitkilerin hayvan besleme ve ürün özelliklerine etkisi bak›m›ndan ar›c›l›kta çok önemli bir yere sahiptir. Hem bitkilerin tozlaflmas› bak›m›ndan ar› önemli hem de bal›n kalitesi bak›m›ndan t›bbi bitki özellikleri önemli birer özellik olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Uçucu ya¤lar›n bilefliminde bulunan pek çok kimyasal madde gerek insan ve gerekse hayvan sa¤l›¤› aç›s›ndan güvenli maddeler olarak (GRAS kalitesi) kabul edilmektedir. Uçucu ya¤lar, yem katk›s› d›fl›nda, baz› veteriner ilaçlar›n bilefliminde de yer almaktad›r. Bu amaçla, en çok araflt›r›lan uçucu ya¤lardan biri ülkemizde de yayg›n olarak yetiflen kekik türlerinden elde edilen kekik uçucu ya¤›d›r. Yap›lan çok say›da deneysel çal›flma, kekik uçucu ya¤›nda ana bileflik olarak bulunan karvakrol olarak bilinen maddenin kuvvetli antimikrobiyal etkisinin oldu¤unu göstermifltir. Genel olarak t›bbi ve aromatik bitkilerin hayvanc›l›k alan›nda bafll›ca kullan›m alanlar› flunlard›r: 1. Hayvanlar› çekici - cezbedici, 2. Hayvanlar› kovucu - uzaklaflt›r›c›, 3. ‹nsektisit ve antiparaziter, 4. Hayvanlar›n beslenmesinde, 5. Havyanlar›n tedavisinde, veteriner hekimlikte, 6. Hayvansal ürünlerin kalite art›fl›nda, 7. Hayvanlar›n ifltah vb. özelliklerine etkisinden dolay› verim art›fl›na sebep olmaktad›r. Daha ayr›nt›l› olarak bahsedersek; 1. Hayvanlar› çekici (cezbedici): T›bbi ve aromatik bitkilerdeki baz› uçucu bilefliklerin hayvanlar› cezbettikleri bilinmektedir. Örne¤in, kedi otu (Valeriana officinalis), kedi nanesi (Nepeta türleri), tatar han›meli (Lonicera tartarica), su yoncas›- ac› yonca (Menyanthes trifoliata), kedi verem otu (Teucrium marum) gibi bitkiler ve uçucu ya¤lar› erkek kedileri çeker. O¤ul otu (Melissa officinalis) uçucu ya¤› ise bal ar›lar›n› cezbeder. Bu nedenle o¤ul verdirilecek ar›lar›n kovanlar›n›n oldu¤u yere o¤ul otu bitkisi konur. Duglas köknar› (Pseudotsuga menziesii) uçucu ya¤›n›n geyik ve yabani domuz gibi hayvanlar› kendine çekti¤i bilinmektedir. Köpeklerin genellikle bergamot gibi çiçeksi kokular› sevdikleri, çam ve narenciye kokular›ndan ise
12. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m ve Hayvanc›l›k Alanlar›nda Kullan›m›
kaçt›klar› gözlenmifltir. Kediler de köpekler gibi çiçeksi kokular› severler. Ancak, kedilerde uçucu ya¤daki kimyasal bileflikleri sindirebilecek enzimler bulunmad›¤›ndan kedilere verilecek g›dalar›na uçucu ya¤ kat›lmamas› gerekmektedir. Ayr›ca aromatik bitki ve ürünlerinin pek çok böcek, sinek, güve gibi zararl›lar› çekerek tuzaklarda yakalanmas› amac›yla kullan›lmas› da söz konusudur. 2. Hayvanlar› kovucu (uzaklaflt›r›c›): Di¤er taraftan pek çok bitki ve ürünleri baz› hayvanlar için kovucu özellik tafl›maktad›rlar. Bu tip ya¤lara örnek; özellikle mentol içeren nane türlerinden (Mentha sp.) elde edilen uçucu ya¤lar›n fareleri kaç›rd›¤› bilinmektedir. Köpekleri kaç›rmak için baz› uçucu ya¤ kar›fl›mlar› kullan›lmaktad›r. Bu kar›fl›mlarda; hufl a¤ac› (Betula sp.), gaulteria (Gaultheria procumbens), ökaliptus (Eucalyptus sp), çam (Pinus sp.), limon (Citrus sp.) gibi uçucu ya¤lar bulunmaktad›r. Karabiber (Piper nigrum) ile biberiye (Rosmarinus officinalis) ve k›rm›z›biber (Capsicum annuum) ekstrelerinden haz›rlanan kar›fl›m›n pek çok hayvanlar› uzaklaflt›rd›¤› bildirilmifltir. Kedileri uzaklaflt›rmada etkili oldu¤u öne sürülen uçucu ya¤larda bulunan do¤al maddeler ve de ya¤lar flu flekilde özetlenebilir: Allilizotiyosiyanat (hardal ya¤›), trans-anetol (anason ya¤›), sitral (o¤ul otu ve limon yapra¤› ya¤›), metilsalisilat (gaulteria ya¤›) ayr›ca narenciye ya¤lar›, ökaliptus ya¤›, ›t›r ya¤›, lavanta ya¤› gibi uçucu ya¤lar ile mentol, metilnonilketon, naftalin, nikotin (sigaradaki uçucu bilefliklerden biri) gibi maddelerin kedileri uzaklaflt›rmada etkili olduklar› gösterilmifltir. Sedir ya¤›, tarç›n ya¤›, adaçay› ya¤›, ard›ç meyvesi ya¤› ve biberiye ya¤› kar›fl›m› ayr›ca ökaliptus, defne yapra¤› ve adaçay› uçucu ya¤lar› ve ya¤lar›n›n ana bilefli¤i olan 1,8-sineol, trans-anetol (anason uçucu ya¤›n›n ana bilefli¤i), öjenol (tarç›n ve karanfil uçucu ya¤lar›n›n ana bilefli¤i) gibi bileflikler y›lanlar› kovucu ve uzaklaflt›r›c› etkisi oldu¤u düflünüldü¤ünden dolay› kullan›lmaktad›r. 3. Böcek ve parazitlere karfl› (insektisit ve antiparaziter): Bahçe ve tarla bitkilerinde önemli zararl›lardan böcek ve haflerelerin kontrolünde bergamot, anason, çay a¤ac› (Melaleuca alternifolia), sö¤üt a¤ac› (Salix sp.), ›t›r (Pelargonium sp.), nane (Mentha sp.), kekik türleri (Thymus sp.), zufa otu (Hyssopus officinalis), biberiye (Rosmarinus officinalis) gibi bitkilerin uçucu ya¤lar› kullan›lmaktad›r. Yap›lan çal›flmalarla, solucan otu (Tanacetum vulgare) uçucu ya¤›n›n lahana kurdunu, Pelinotu (Artemisia absinthium) ve su teresi ya¤lar›n›n ise meyve a¤açlar›ndan yaprak bitlerini kovdu¤u gösterilmifltir. Kedi nanesi (Nepeta cataria), gümüfldü¤me (Tanacetum parthenium), kadife çiçe¤i (Tagetes sp.), nergis (Calendula officinalis) uçucu ya¤lar› tek ya da kar›fl›m halinde yaprak bitlerine karfl› etkili olduklar› tespit edilmifltir. Kedi nanesi olarak bilinen Nepeta türlerinden elde edilen uçucu ya¤lar sivrisinekler kovucu özellik tafl›maktad›rlar. Bu özelli¤in ya¤›n bileflimnde bulunan Nepetalakton isimli bilefliklerden dolay› oldu¤u bilinmektedir. Yap›lan bilimsel çal›flmalarla bu bileflikleri tafl›yan Nepeta ya¤lar›n DEET’den 10 kat daha etkili olduklar› gösterilmifltir. Nepeta ya¤lar›n yan›s›ra, Ard›ç meyvesi ya¤›, fesle¤en ya¤›, zencefil ve biberiye ya¤lar›n›n ayr›ca kafur, 1,8-sineol, metil öjenol, limonen, mirsen ve timol gibi bilefliklerin sivrisineklere karfl› etkili oldu¤u gösterilmifltir. Karanfil ve sedir ya¤›n›n ise güveleri uzaklaflt›r›d›¤› tespit edilmifltir.
331
DEET: N,N-Dietil-metatoluamit isimli kimyasal bilefliktir. Güçlü böcek kovucu etkiye sahiptir. En yayg›n kullan›lan maddelerden biri olup son y›llarda nörotoksik, alerjik, sistemik etkilerinden dolay› daha dikkatli ve az kullan›lmaya bafllam›flt›r.
332
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Küçük ve büyük bafl hayvanlar›n yan› s›ra özellikle kedi, köpek ve atlarda görülen pire ve kenelere karfl› sitronella, limon ya¤›, sedir ve çam ya¤lar› kullan›labilir. Bu ya¤lar›n birkaç damlas› ›l›k suda kar›flt›r›ld›ktan sonra bir f›rça yard›m›yla hayvan›n k›llar›na uygulan›r. Bafl biti, uyuz ve barsak parazitlerine karfl› yüksek oranda karvakrol içeren kekik ya¤lar›n›n etkili oldu¤u gösterilmifltir. Bu amaçla kekik ya¤›n›n sabun ve flampuanlara kat›larak kullan›lmas› söz konusudur. 4. Hayvanlar›n beslenmesi: Yap›lan bilimsel araflt›rmalar uçucu ya¤lar›n patojen mikroorganizmalara karfl› antimikrobiyal ve antifungal etkilerinin yan›s›ra hayvanlar›n sindirim sistemini stimüle etti¤i, sindirim enzimlerinin üretimini ve etkilerini art›rd›¤› ve karaci¤ere olumlu etkiler gösterdi¤i tespit edilmifltir. Bu nedenle, aromatik bitki ve bu bitkilerden elde edilen uçucu ya¤lar gerek antimikrobiyal madde olarak gerekse sindirim sistemindeki yararl› etkileri nedeniyle yem katk› maddesi olarak büyümeyi stimüle edici yasaklanm›fl sentetik maddelerin ve antibiyotiklerin yerine kullan›lmaktad›r. Hayvan yemlerine ya da sular›na bitki ekstreleri, uçucu ya¤ ya da kar›fl›mlar›n›n ilavesiyle; - Hayvanlar›n yem tüketiminde ve yemden yararlanma kapasitesinde art›fl, - Hayvanlarda a¤›rl›k art›fl›, - Hayvanlar›n ölüm oran›nda azalma, - Kesim süresinin k›salmas›, - Hayvanlar›n et kalitesi gibi parametrelerde iyileflmeler oldu¤u tespit edilmifltir. Örnek olarak, hayvan yemlerine uygun miktarlarda kekik ya¤› ilave edildi¤inde; ifltah aç›c›, yemlere tat ve kokular›nda iyilefltirici, yem tüketimini art›r›c›, sindirim salg›lar›n› artt›r›c›, enzim aktivitesini artt›r›c›, canl› a¤›rl›kta art›fl etkileri tespit edilmifltir. Burada dikkat edilmesi gereken husus, yemlere ilave edilecek uçucu ya¤ miktar›n›n do¤ru olarak belirlenmifl olmas›d›r. Aksi halde yemlere gere¤inden fazla uçucu ya¤ kat›lmas› durumunda yemin hayvan taraf›ndan yenmeme olas›l›¤›n›n yan› s›ra, hayvan›n sa¤l›k durumunu ve verimi de olumsuz etkilemesi söz konusu olabilmektedir. Bu nedenle yemlerde katk› olarak kullan›lacak uygun uçucu ya¤ ve miktarlar›n›n do¤ru olarak ayarlanabilmesi için gerekli ön çal›flmalar›n ve araflt›rmalar›n yap›lmas›nda fayda vard›r. Bitkilerin ya da bunlardan elde edilen uçucu ya¤lar›n hayvan yemlerine farkl› yöntemlerle kat›lmas› mümkündür. S›v› haldeki uçucu ya¤lar›n uygun bir tafl›y›c›ya emdirilerek, bitkilerin ise toz haline getirildikten sonra hayvan yemlerine ya da sular›na belirli oranda kar›flt›r›lmas› uygulanan yöntemlerin bafll›calar›d›r. Süt veren hayvanlarda süt verimini art›rd›¤› ortaya konmufltur. Tavuklarda ise yumurta verimini olumlu etkiledi¤i, yumurta a¤›rl›¤›n› artt›rd›¤›, k›r›k çatlak oran›n› azaltt›¤›, yemden yararlanmay› iyilefltirdi¤i ve ölüm oran›n› azaltt›¤› gösterilmifltir. Yap›lan bilimsel çal›flmalarda hayvan yemlerine; kekik, adaçay›, defne, mersin, rezene, turunçgil uçucu ya¤ kar›fl›m›, kiflnifl tohumu ilavesinin canl› a¤›rl›k art›fl›n› antibiyotikli gruba göre belirli oranlarda iyilefltirdi¤i tespit edilmifltir.
12. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m ve Hayvanc›l›k Alanlar›nda Kullan›m›
333
Uçucu ya¤lar›n pek ço¤unun antiseptik özellikte olmalar› nedeniyle, hayvanlarda do¤rudan kullan›m›n›n yan› s›ra hayvan bar›naklar›n›n dezenfeksiyonunda da kullan›labilmeleri mümkündür. 5. Hayvanlar›n tedavisi (veterinerlik): Genellikle, insan hastal›klar›n›n tedavisinde kullan›lan uçucu ya¤lar veteriner hekimlikte hayvanlar için de kullan›lmaktad›r. Bu uçucu ya¤lara örnek olarak; Fesle¤en (Ocimum basilicum) uçucu ya¤› hayvanlarda öksürük kesici olarak kullan›l›r. Hayvanlarda a¤›z kokusunu önlemek için, bir çorba kafl›¤› yemek sodas› ile kar›flt›r›lm›fl birer damla karanfil ve anason ya¤› kar›fl›m halinde veya anason, lavanta ve karanfil ya¤lar› tek olarak kullan›labilir. Yara, yan›k ve apse tedavisinde lavanta, kekik ve çay a¤ac› gibi uçucu ya¤lar haricen uygulan›r. Büyükbafl hayvanlar›n t›rnak yaralar›n› iyilefltirmek amac›yla zeytinya¤›nda çözülmüfl papatya, kekik ve o¤ulotu ya¤lar› s›cak kompres halinde uygulan›r. Atlar›n barsak kurtlar›na karfl› yemlerine kekik ve solucan otu ya¤› kat›lmaktad›r. S›¤›r ve keçilerde süt verimi artt›rmak amac›yla yemlerine o¤ulotu ya¤› kat›lmaktad›r. Yine bu amaçla yabani anason türleri de kullan›lmaktad›r. Atlar› sakinlefltirmek için insanlar üzerinde de sakinlefltiri etkileri bilimsel çal›flmalarla gösterilmifl papatya ya¤› hayvan yemlerine kat›lmak suretiyle kullan›lmaktad›r. Atlarda çeflitli yaralar›n tedavisinde ayvadana ya¤›, kafl›nt›lar› gidermek için ise t›bbi nane ya¤› kullan›lmaktad›r. Mentol ve mentol içeren uçucu ya¤lar böcek kovucu etkilerinin yan› s›ra losyon halinde kafl›nt›y› gidermek ve bacaklar› serinletmek için kullan›lmaktad›r.
HAYVANCILIKTA KULLANILAN B‹TK‹LERE ÖRNEKLER Geleneksel olarak t›bbi ve aromatik bitkiler hayvanc›l›kta yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Bu tip kullan›mlara baz› örnekler: - Chrysanthemum coronarium, ala gömeç, ala gümeç, dallama yöresel adlar› ile bilinen bitkinin meyveleri dövülüp toz edildikten sonra büyük ve küçükbafl hayvanlar›n gözüne püskürtülerek iltihapl› göz hastal›klar›n›n tedavisinde kullan›l›r. - Cupressus sempervirens var. sempervirens - Selvi a¤ac›n›n gövde ve dallar›ndan elde edilen katran dahilen hayvanlar›n mide rahats›zl›klar›n›n giderilmesinde kullan›l›r. - Çakfl›r otu olarak bilinen Ferula türlerinde bitkinin tamam› et, süt ve fertilite verimini artt›rmak amac›yla hayvanlara verilmektedir. - Juniperus oxycedrus ssp. oxycedrus (Ard›ç) dallar›n›n hava geçirmeyen kapal› bir kapta yak›lmas›yla (kuru distilasyon) elde edilen katran› haricen hayvanlar›n yara ve k›zar›kl›k gibi cilt hastal›klar›n›n tedavisinde kullan›l›r. - F›st›k çam› olarak bilinen Pinus pinea gövde kabuklar›n›n tereya¤› ile kar›flt›r›lmas›yla haz›rlanan lapa haricen hayvan yaralar›n›n tedavisinde kullan›l›r. - Yavflan yöresel ad›yla bilinen Teucrium polium yapraklar›ndan haz›rlanan dekoksiyon hayvanlarda dahilen kurt düflürücü, haricen ise yara tedavisinde kullan›l›r. - Yunanistan’da yap›lan bir çal›flmada onbir adet farkl› uçucu ya¤›n Drosophila auraria yumurtalar›, larvalar› ve yetiflkinlerine karfl› böcek öldürücü etkisi denenmifltir. Bu denemeler sonucunda; denenen tüm uçucu ya¤lar böcek öldürücü etki göstermifltir. Denenen ya¤lar aras›nda yumurtalar üzerin-
Larva: Özellikle böceklerin embriyonik geliflimi s›ras›nda görülen döllenmifl yumurtan›n oluflmas›ndan koryon zar›n›n çatlamas›na kadar geçen geliflim evresi.
334
Schistosoma haematobium: Üriner sistem hastal›klar›na neden olan önemli bir parazittir.
Tablo 12.2 Hayvanc›l›kta kullan›lan bitkilere baz› örnekler.
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
de en etkili Mentha pulegium ve Mentha spicata uçucu ya¤lar›n›n oldu¤u, Satureja thymbra, Coridothymus capitatus, Origanum vulgare ssp. hirtum’un larva üzerinde ve Mentha pulegium’un yetiflkinler üzerinde daha etkili oldu¤u tespit edilmifltir. - Origanum vulgare ekstrelerinin bal ar›lar›na dadanan Acarapis woodii zararl›lar›n›n kontrolünde yararl› oldu¤u bildirilmektedir. - Origanum vulgare ssp. hirtum yapraklar› ve de uçucu ya¤› salyangozlara karfl› etkili olup uçucu ya¤›n antifeedant etki gösterdi¤i, salyangozlar›n günlük yiyecek tüketim miktarlar›n› azaltt›klar› tespit edilmifltir. - Origanum compactum’un etil asetat ekstresi 15 dakikal›k uygulamadan sonra Schistosoma haematobium üzerinde molluskisit etki gösterdi¤i tespit edilmifltir. - Kekik ve kaya keki¤i gibi ço¤u bitkiler ve bu bitkilerden elde edilen uçucu ya¤lar antimikrobik ve lezzet verici özelliklere sahip fenolik monoterpenler içermektedirler. Bu nedenle, bu bitkilerin ya da uçucu ya¤lar›n›n hayvan yemlerine kat›lmalar› sonucunda yem mikrobik kirlenmesinin büyük ölçüde önlendi¤i bunun yan› s›ra bu yemlerle beslenen hayvanlar›n karkas a¤›rl›¤›nda da ciddi iyileflmeler görülmüfltür. Yine bu bitki ya da ya¤lar›n antioksidan etkileri nedeniyle, etin kalitesinde de art›fl görülmektedir. Elde edilen bu sonuçlar neticesinde günümüzde kekik ya¤›n› tek veya kar›fl›m halinde içeren çok say›da ticari ürün yem katk› maddesi olarak hayvanc›l›k sektöründe kullan›ma sunulmufltur. Latince Bitki Ad›
Türkçe Bitki Ad› Kullan›lan k›sm›
Kullan›m Amac›
Abies sp.
Köknar
Yaprak, gövde, dal, tohumlar›
Böceklere karfl› etkili
Cedrus libani
Sedir
Yaprak, gövde, katran
Güve ve Böceklere karfl› kovucu
Cupressus sempervirens Akdeniz servisi
Dal ve meyveler
Veterinerlikte Endoparazitlere karfl› Sineklere karfl› fumigan
Hedera helix
Sarmafl›k
Yapraklar›
Bitki gövde parazitlerine karfl›
Juniperus sp.
Ardݍ
Yaprak, gövde, dal, tohumlar›
Güve ve Böcek kovucu, antiparaziter, antimikrobiyal
Laurus nobilis
Defne
Yaprak, gövde, dal, tohumlar›
Böcek kovucu, Antimikrobiyal
Liquidambar orientalis
S›¤ala
Balzam
Fumigant olarak Böcek kovucu ve insektisit
Populus sp.
Kavak
Yapraklar
Sinek kovucu
Sambucus nigra
Mürver
Tüm bitki
Böcek kovucu ve insektisit
Trigonella foenum-graecum
Çemenotu
Tohumlar›, yapraklar›
Ambar böceklerine karfl›
12. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m ve Hayvanc›l›k Alanlar›nda Kullan›m›
335
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
T›bbi ve aromatik bitkilerin tar›m ve hayvanc›l›k alanlar›nda kullan›m nedenlerini sorgulayabileceksiniz’. Bitkiler insanl›¤›n varoluflundan beri çok çeflitli amaçlar için kullan›lm›fl ve her zaman önemli bir yere sahip olmufltur. Bitkilerin gerek bitkisel tar›m gerekse hayvanc›l›ktaki kullan›mlar› paralel geliflmifl ancak endüstrileflme ile tar›m farkl› boyutlar kazanm›flt›r. Yeni teknolojikler ile daha verimli tar›msal üretimler gerçeklefltirilirken, kullan›lan çok çeflitli tar›m ilaçlar›yla ve baflka kimyasallar ile çevreye dolay›s›yla insanlara büyük zararlar verildi¤i k›sa sürede anlafl›lm›flt›r. Ekolojik, yani organik tar›mla as›rlar öncesi kullan›lan TAB ve çeflitli ürünleri tekrar keflfedilmifltir. ‘T›bbi ve aromatik bitkilerin tar›m ve hayvanc›l›k alanlar›nda kullan›m avantajlar›n› aç›klayabileceksiniz’. Tar›m ilaçlar›n›n ve yem katk› maddelerinin kullan›mlar›n›n son y›llarda s›n›rland›r›lmas› hatta yasaklanmas› ile alternatif ilaçlar ve kaynaklar gündeme gelmifltir. Bunlar aras›nda tar›m alan›nda as›rlard›r kullan›mlar›n›n getirdi¤i bilgi ve tecrübe birikimi ile TAB sektörde önemli bir yer alm›flt›r. TAB üzerinde yap›lan daha detayl› bilimsel araflt›rmalar sonucu, genelde, bu tip do¤al maddelerin veya ürünlerin çevreye ve insanlara zararlar› olmad›¤› gösterilmektedir.
N A M A Ç
3
‘Tar›m ve hayvanc›l›k alanlar›nda kullan›lan t›bbi ve aromatik bitkilere örnekler verebileceksiniz’. Günümüzde TAB ve ürünlerinin tar›m vb. alanlarda, geçmifle dayal› kullan›m bilgileri do¤rultusunda yeni kullan›m ve uygulamalar› baflar› ile gerçeklefltirilmektedir. Bu ünite kapsam›nda çok say›da örnek kullan›mlar bulunmaktad›r.
336
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Kendimizi S›nayal›m 1. Organik tar›m ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Üretimden tüketime her aflamas› kontrol edilir. b. ‹nsan ve hayvan sa¤l›¤›n›n korunmas›n› amaçlamaktad›r. c. Sertifikal› tar›msal üretimdir. d. Çevre kaynaklar›n› kirletmeden yap›lan ekolojik bir uygulamad›r. e. Kimyasal gübre ve tar›msal mücadele ilaçlar› kullan›l›r. 2. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel tar›m› etkileyen temel faktörler aras›nda yer almaz? a. Do¤al gübre kullan›m› b. Nüfus yo¤unlu¤u c. Sulama d. Tohum ›slah› e. Toprak yap›s› 3. Afla¤›dakilerden hangisi yabanc› otlara karfl› kullan›lan ilaçlar› ifade eder? a. Avisit b. Rodentisit c. ‹nsektisit d. Herbisit e. ‹nsektisit 4. Afla¤›dakilerden hangisi tar›msal mücadelede kullan›lan maddelerden biri de¤ildir? a. Larvisit b. Avisit c. Lökosit d. Algisit e. Nematisit 5. Afla¤›dakilerden hangisi hayvan yemlerinde uçucu ya¤lar›n kullan›m›n›n avantajlar›ndan biri de¤ildir? a. Yem tüketimini art›rmas› b. ‹fltah açmas› c. Yemlerin tat ve kokular›n› iyilefltirmesi d. Sindirim salg›lar›n› azaltmas› e. Enzim aktivitesini artt›rmas›
6. Afla¤›dakilerden hangisi do¤al kaynakl› pestisitlere bir örnektir? a. Nikotin türevleri b. Azot türevleri c. Karbamat türevi maddeler d. Organoklorürler e. Organofosfatlar 7. Afla¤›dakilerden hangisi kemirgenlere karfl› koruyucu olan bitkisel ürünlerden biri de¤ildir? a. Artemisia absinthium b. Carum carvi c. Lathyrus latifolius d. Muscari armeniacum e. Nepeta türleri 8. Fungusit ilaçlar hangi etkenlere karfl› kullan›l›r? a. Mantarlara b. Yuvarlak solucanlara c. Böcek ve haflerelere d. Yumuflakçalara e. Yabanc› otlara 9. Afla¤›dakilerden hangisi bal ar›lar›n›n kolonizasyonunda çezbedici rol oynar? a. Rosmarinus officinalis b. Salvia officinalis c. Melissa officinalis d. Lavandula angustifolia e. Mentha spicata 10. Afla¤›dakilerden hangi t›bbi ve aromatik bitki tar›mda hem bitkisel mücadelede hem de veterinerlikte kullan›l›r? a. Olea europaea b. Muscari türleri c. Narcissus türleri d. Nepeta türleri e. Ocimum basilicum
12. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m ve Hayvanc›l›k Alanlar›nda Kullan›m›
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e 2. b
3. d
4. c
5. d
6. a
7. b
8. a
9. c
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tar›m ve Hayvanc›l›k” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m Alan›nda Kullan›m›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m Alan›nda Kullan›m›” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m Alan›nda Kullan›m›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Hayvanc›l›k Alan›nda Kullan›m›” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m Alan›nda Kullan›m›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tar›mda Kullan›lan Bitkisel Ürünlere Örnekler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m Alan›nda Kullan›m›” ile ilgili bölümleri tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Hayvanc›l›k Alan›nda Kullan›m›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tar›mda Kullan›lan Bitkisel Ürünlere Örnekler” ve “Hayvanc›l›k Alan›nda Kullan›lan Bitkilere Örnekler” bölümlerini tekrar gözden geçiriniz.
337
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Altunda¤, fi., Asl›m, B. (2005). Keki¤in Baz› Bitki Patojeni Bakteriler Üzerine Antimikrobiyal Etkisi. Orlab On-Line Mikrobiyoloji Dergisi, 03 (07) 5-14. [‹nternet: http://www.mikrobiyoloji.org/pdf/ 702050702.pdf] American Chemical Society Publications, Volume 387. Arnason, J. T., Philogène, B. J. R., Peter Morand, P. (1989). Insecticides of Plant Origin. Bafler K.H.C., Buchbauer, G. (2010). Handbook of Essential Oils: Science, Technology and Applications. CRC Press, Boca Raton, London, New York pp. 881-894 Bafler, K.H.C. (2008). Uçucu Ya¤lar ve Hayvanlar. Derki, Say› 25. [‹nternet: http://www.derki.com/sayi 24/513-ucucu-yaglar-ve-hayvanlar.html] Bafler K.H.C., Buchbauer, G. (2010). Handbook of Essential Oils: Science, Technology, and Applications, CRC press, Boca Raton, London, New York. Bafler, K.H.C., Franz Ch. (2010). Essential Oils Used in Veterinary Medicine, in Handbook of Essential Oils: Science, Technology, and Applications. Bafler K.H.C., Buchbauer G. (Eds), CRC press. Bogers, R.J., Craker, L. E., Lange, D. (2006). Medicinal and Aromatic Plants, Agricultural, Commercial, Ecological, Legal, Pharmacological and Social Aspects. Wageningen UR Frontis Series, Vol. 17, Springer. Franz, Ch., Bafler, K.H.C., Windisch, W. (2010). Aromatic plants, essential oils and volatiles in animal feeding - A European Perspective. Flavour Fragr. J. DOI. 10.1002/ffj.1967 Ingraham, C. (2006). The Animal Aromatics Workbook: Giving Animals the Choice to Select Their Own Natural Medicines. UK. Kahveci- Caner, Y., Tuncer, C.(2004). Organik Tar›mda Zararl›larla Mücadele Yöntemleri. CINE Tar›m Dergisi, Ekim, Say›: 83. [‹nternet: http://www.cine-tarim.com.tr/dergi/arastirma02. htm] Koul, O., Dhaliwal G.S. (2000). Phytochemical Biopesticides. Advances in Biopesticide Research, CRC Press. Tuzlac›, E. (2006). Türkiye’nin Bitkisel Halk ‹laçlar›. Alfa Bas›m Yay›m Da¤›t›m Ltd. fiti, ‹stanbul. Wickens, G.E. (2001). Economic Botany: Principles and Practices. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, The Netherlands. Wynn, S.G., Fougere, B. J. (2007). Veterinary Herbal Medicine. Elsevier Health Sciences, China.
338
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Yararlan›lan ‹nternet Kaynaklar› Tar›m Bakanl›¤›: http://www.tarim.gov.tr/ T›bbi ve Aromatik Bitkiler: http://www.hort.purdue. edu/newcrop/med-aro/default.html Online Information System for non-chemical Alterntive pest management in the Tropics (OISAT): http://www.oisat.org/library.htm Biyopestisitler: http://www.epa.gov/opp00001/biopesti cides/whatarebiopesticides.htm Ekolojik Tar›m: http://www.turkgap.com/index.php?op tion=com_content&view=article&id=19&Itemid=27 Ekolojik Tar›m: http://volkanderinbay.net/tarimnet/ta rimnet.asp Ekolojik Tar›m ve Hayvanc›l›k: http://www.tarimhayvan cilik.net/
Sözlük
339
Sözlük A
Aromatik bitki: Kendine has koku ve tad› olan bitki.
Abrazyon: Stratum corneum’un ölü hücrelerini de¤ifltirmek,
Aromatik Su: Uçucu ya¤ ve di¤er hofl kokulu maddelerin ya da bitkilerin suda çözünebilen k›s›mlar›n› içeren doy-
parçalamak veya uzaklaflt›rmak için yap›lan ifllemler. Advers ilaç etkisi: ‹laçla veya bitkisel drogla tedavi s›ras›nda ortaya ç›kan, istenmeyen ve beklenmeyen etki. Aflatoksin: Baz› Aspergillus türü mantarlar taraf›ndan üreti-
mufl sulu çözelti. Askorbik asit: C Vitamini. Ast›m: Solunum yollar›n›n iltihaplanmas› sonucu afl›r› derecede duyarl› olmas› ve baz› etkenlerle zaman zaman da-
len toksik madde. Özellikle karaci¤er üzerine etkiyerek kansere neden olabilir. Aktivite: Baz› biyolojik, fizyolojik, farmakolojik etkileri
ralmas› ile karakterize bir solunum yolu hastal›¤›d›r. Avrupa Farmakopesi: Türkiye’nin de dahil oldu¤u Avrupa birli¤i ülkelerinin ortak farmakopesi (European Phar-
oluflturma. Akut: Ani olarak ve fliddetli belirtilerle ortaya ç›kan, k›sa süren.
macopeia). Ayurvedik t›p: Hindulara özgü, beslenme al›flkanl›klar›na ve hijyene dayanan alternatif t›p sistemi. Ayur (yaflam) ve
Alazlama: Vücutta k›z›ll›k ya da k›z›l lekeler belirmesi durumu.
veda (bilgi) sözcüklerinden türetilmifltir. Bu sistemde
Alerjen: Alerjik reaksiyona neden olan.
M.Ö.2000’li y›llarda yaz›lm›fl belgeler esas al›nmaktad›r.
Alerji: Vücut hücrelerinin antijen ve alerjenlere karfl› duyarl›l›k göstermesi. Alkaloit: Genellikle bazik özellikte, herterosiklik halka içinde veya d›fl›nda, en az bir azot atomu içeren ve farmakolojik etki gösteren sekonder metabolit. Alkola: Taze ya da kuru bitkisel dro¤un alkolle maserasyonu sonucu distilasyonu ile haz›rlanan aromatik ürün. Alkolatür: Taze bitkisel dro¤un alkolle maserasyonu ile haz›rlanan ürün. Alopatik t›p: Bk. Geleneksel t›p. Alternatif tedavi: Geleneksel tedavinin (Alopatik t›p) d›fl›ndaki tüm tedavi flekilleri.(Ör., Ayurvedik tedavi, homeopati, hipnoz, akupunktur v.b.) Anjin: Bademciklerin iltihaplanmas›. Anksiyete: ‹ç s›k›nt›s›, huzursuzluk. Antibakteryel: Bakterilerin üremesini engelleyen veya öldüren madde. Antihistaminik: Histamin’in etkisini ortadan kald›ran. Antioksidan: Ciltte oluflan oksijen radikallerini (serbest radikal) tutan. Antiseptik: Mikroplar› öldüren veya ço¤almalar›n› önleyen ajan. Antropoloji: ‹nsan›n kökenini, evrimini, biyolojik özelliklerini, toplumsal ve kültürel yönlerini inceleyen bilim dal›; insan bilimi. Aroma: Baz› g›da ve katk› maddelerinin çi¤nenmesi ve yutulmas› sonucunda özel reseptörlerce alg›lanan tat ve kokunun birlikte oluflturduklar› his; bu hissi sa¤layan maddelere de aromatik madde denir. Aromaterapi: ‹nsan vücudunun fiziksel, duygusal, zihinsel ve ruhsal tedavisi için bitkilerden elde edilen uçucu ya¤lar›n daha çok uçucu halde ve transdermal olarak kullan›ld›¤› bilimsel bir tedavi yöntemi.
B Balneoterapi: Uçucu ya¤ içeren banyolar›n uygulanmas›yla yap›lan aromaterapi, t›bbi banyo. Balsam: Bitkilerden elde edilen, uçucu ya¤ ve reçine yan›nda serbest aromatik asitleri içeren, kokulu, yar›-s›v›, uçucu ya¤ ve reçineden oluflan kar›fl›m (oleorezin). Bileflen: Bir bileflimi oluflturan ö¤elerin her biri. Bileflik: Bitkisel ilaç içinde yer alan kimyasal madde gruplar›na ait her bir madde. Birincil ekstre: Elde edildikten sonra herhangi bir ifllem görmemifl ekstre. Bütün ekstre. Bitkisel banyo: Bitkisel drog veya bitkilerden elde edilen uçucu ya¤larla haz›rlanan banyo. Tedavi buharla sürüklenen uçucu bilefliklerin inhalasyonu ile gerçekleflir. Bitkisel çay: Bir veya birden fazla bitkisel drogdan infüzyon, dekoksiyon ya da maserasyon yöntemi ile haz›rlanan ve oral yolla kullan›lan preparat, tizan. Bitkisel drog: Tüm veya parçalanm›fl/kesilmifl bitki veya bitki organlar›n›n (yaprak, çiçek, meyve, tohum vb.) kurutulmufl veya taze flekli. Bitkisel drog-do¤al bitkisel ekstre oran›: Ekstrelerde bitkisel drog miktar›n›n, içinde bulundu¤u preparat miktar›na oran›. Bitkisel drog preparat›n›n (ekstrenin) miktar› “1” kabul edilir, buna göre, kullan›lan drog miktar› verilir. Ekstre için DER-natif 20:1 ise, bu preparatta ekstre edilen materyal miktar› %5’dir. K›saltmas› DER-natif dir (Drug Extract Ratio). Bitkisel dufl: Sürekli akan suyu alt›nda uygulanan bitkisel banyo. Bitkisel flurup: Bitkisel drog veya bitkisel preparat içeren flurup.
340
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Biyoçefltililik: Canl›lar›n gen, tür ve ekosistem olarak içinde
Dozaj: Dozlar›n miktar›, verilme s›kl›¤› ve say›lar›n›n tayini ve
bulunduklar› karmafl›k yap›larla, birbirleriyle ve çevrele-
düzenlenmesi.Çözelti: ‹ki veya daha fazla maddenin ka-
riyle karfl›l›kl› etkileflimleri; canl›lar›n farkl›l›¤›, de¤iflken-
r›flt›r›lmas› ile haz›rlanan tektür (homojen), yani her tarafta ayn› oranda çözünmüfl veya da¤›lm›fl kar›fl›m.
li¤i, zenginli¤i. Biyoetik: Bütün bir yaflam› ve ö¤elerini konu alan bir etik bak›fl aç›s›; biyolojik etik; canl› eti¤i.
D-pantenol: B5 vitamini. Dünya Sa¤l›k Örgütü (DSÖ): Birleflmifl Milletler’in sa¤l›k ko-
Biyokorsanl›k: Geliflmifl ülkelerin geliflmemifl veya geliflmek-
nusunda otorite olan, uluslar aras› sa¤l›k çal›flmalar›nda
te olan ülkelerin genetik, biyolojik kaynaklar›n› ayr›ca
efl güdümü sa¤layan ve sa¤l›k hizmetlerinin gelifltirilme-
geleneksel bilgilerini haks›z ve kanun d›fl› maddi ve tek-
si için hükümetlere yard›mc› olan kurumu (WHO= World
nolojik avantaja ve ürüne dönüfltürmeleri; biyolojik ma-
Health Organization).
teryal h›rs›zl›¤›, gasp›. Biyosfer: Üzerinde hayat olan yeryüzü bölgesi; bir gezegenin d›fl
E
kabu¤unun, hava, toprak, ve su içeren, içinde yaflam bulu-
Egzama: Çeflitli nedenlerle ortaya ç›kan ve deride k›zar›k-
nan, biyotik dönüflümler ve çevirimler gerçekleflen bölümü.
l›k, fliflme, kafl›nt› gibi belirtilerle neden olan bir deri
Biyotop: S›n›rlar› az çok belirli, topluluk oluflturan türlere uy-
hastal›¤›d›r.
gun yaflama alan› sa¤layan do¤al veya do¤al ortama ben-
Eksfoliasyon: Cildi ölü hücrelerden ar›nd›rma.
zer fiziksel ortam.
Elastin: Dermiste bulunan ve cilde esnekli¤ini veren protein
Botanik: Bitkileri inceleyen bilim dal›.
Eliksir: Su, alkol, aromatik su, sakkaroz ve gliserin gibi mad-
Bronflit: Soluk borusundan dallanarak akci¤erlere yay›lan ha-
deler içeren ve oral olarak kullan›lan tatl› çözelti.
va borular›n› örten mukoza dokusunun akut ya da kro-
EMEA: European Medicines Agency – Avrupa ‹laç Kurumu.
nik iltihab›d›r.
Emoliyan: Katmanlar aras›n› doldurarak, kayd›r›c› nitelik ile
Bulbus: So¤an, fliflkin toprak alt› organ›. Yapraklar› çok s›k ve etli toprak alt› gövdesi.
C-Ç
cildi yumuflat›c› özellik. Emülsiyon Yap›c› Madde: Birbiri ile kar›flmayan iki s›v› faz›n birbiri içinde da¤›lmas›n› sa¤layan madde. Emülsiyon: Birbiri ile kar›flmayan iki veya daha fazla s›v› fa-
Cins: Birbirine yak›n benzer türlerin oluflturdu¤u biyosistematik topluluk.
z›n birbiri içinde da¤›ld›¤› heterojen sistem. Endikasyon: Hekimin tespit etti¤i hastada tedavi gereklili¤i-
CITES: Convention on International Trade in Endangered Spe-
ni ortaya koyan belirti ya da durum.
cies- Nesli Tehlike Alt›nda Olan Yabani Hayvan ve Bitki
Endokrin: ‹ç
Türlerinin Uluslararas› Ticaretine ‹liflkin Sözleflme.
Enterik kaplama: Barsakta da¤›lan kaplama
Çözelti: En az iki madde kar›fl›m›ndan oluflan homojen s›v›
ESCOP: Avrupa Bilimsel Fitoterapi Birli¤i (European Scientific
preparat.
Cooperation of Phytotherapy).
Çözelti: ‹ki veya daha fazla maddenin kar›flt›r›lmas› ile haz›r-
Etik kod: ‹lgili meslek alan›ndaki ödevlerin, haklar›n, erdem-
lanan tektür (homojen), yani her tarafta ayn› oranda çö-
li ve iyi davran›fllar›n nas›l olmas›n› gerekti¤ini belirle-
zünmüfl veya da¤›lm›fl kar›fl›m.
yen yaz›l› ve yay›nlanm›fl metinlerdir. Etik: Çeflitli meslek kollar› aras›nda taraflar›n uymas› veya ka-
D
ç›nmas› gereken davran›fllar; ahlâki, ahlâkla ilgili konu-
Dekoksiyon: Dro¤un so¤uk su ile kaynat›lmas› ile yap›lan maserasyon. Parçalanm›fl drog üzerine su eklenerek kay-
lar; töre bilimi. Etnobotanik: Halk taraf›ndan tedavide kullan›lan bitkileri in-
nar su banyosunda yar›m saat ›s›t›l›r, s›cakken süzülür. Deontoloji: Kiflinin mesleki etkinlikleri s›ras›nda, meslektafl-
celeyen botanik dal›.
lar›na ve topluma karfl›, uymak ve uygulamak zorunda
F
oldu¤u kurallar, tutum ve davran›fllar›n bilgisi; yükümlü-
Farmakognozi: Genifl anlamda ilâç bilgisi. Özellikle do¤al
lükler bilgisi; normatif bilgi.
kaynakl› ilâç hammaddelerini inceleyen, eczac›l›¤›n bafl-
Dermatit: Cildin tahrifl olmas›, iltihaplanmas›.
l›ca disiplinlerinden biridir. Do¤al kaynaklar›n ve ham-
Diüretik: ‹drar söktürücü.
maddelerin tan›mlanmas›, bunlardan elde edilen drogla-
Dozaj flekilleri: Hastan›n bitkisel ilâçtan en iyi flekilde ya-
r›n etkin maddelerinin elde ediliflleri, kimyasal yap›lar›-
rarlanabilmesi için haz›rlanan kat› veya s›v› preparat
n›n belirlenmesi, teflhis ve miktar tayini, biyolojik/farma-
flekilleri.
kolojik etkileri ve kullan›l›fllar› ile u¤rafl›r.
Sözlük
341
Farmakoloji: ‹laçlar›n biyolojik ortamlarda ilgili dozaj form-
G›da deste¤i: Günlük kullanma dozlar› belirlenmifl, vücudun
lar›nda in vivo ve in vitro etkilerini, etki mekanizmalar›-
günlük gereksinimine göre haz›rlanm›fl, beslenmeyi des-
n› ve tedavide kullan›mlar›n› inceleyen bilim dal›.
tekleyici ürün. G›da destekleri, vitamin, mineral, bitkisel
Farmakope: Tedavi edici etkisi kesinleflmifl veya onaylanm›fl
drog, enzim, ekstreler, konsantreler içerirler.
etkin maddelerin ve bunlarla haz›rlanan preparatlar›n
Gingivit: Difletleri iltihab›.
formülleri, fizikokimyasal özellikleri, teflhis reaksiyonla-
Ginkgo biloba: Yelpaze biçiminde yapraklar› olan süs a¤ac›.
r›, miktar tayinleri, safl›k kontrolleri, saklama koflullar›-
Yapraklar›nda bulunan polifenol ve biyoflavonoit nedeniy-
n›n ve uyar›lar›n yer ald›¤› belirli aral›klarda güncellenen kanun niteli¤inde resmi kitap. Ayn› zamanda yard›mc›
le kozmetik kullan›mda antioksidan ve antiinflamatuvar. Gliserin: Yumuflat›c›, kayd›r›c› ve higroskobik (nem çekici)
maddeler, ilgili deneylerde kullan›lan madde ve yöntemler ilgili standartlar› da belirler. Ör. Türk Farmakope-
madde. GMO (GDO): Genetically modified organism - Geneti¤i de-
si, Avrupa Farmakopesi, ‹ngiliz Bitkisel ‹laç Farmakopesi, Uluslaras› Farmakope v.b.
¤ifltirilmifl organizmalar, GMP: Good Manufacturing Practices = ‹yi Üretim Uygulamalar›
Farmasötik formülasyon: Bk. ‹laç formülasyonu.
Guatr: Tiroid bezinin afl›r› büyümesi ile oluflan bir hastal›kt›r.
Farmasötik: ‹laçla ilgili, eczac›l›kla ilgili.
Hammadde: ‹laç haz›rlanmas›nda kullan›lan etkin olan veya
Fauna: Belli bir bölgede yaflayan hayvanlar›n tümü
olmayan tüm maddeler. Bafllang›ç maddesi. Bitkisel ilâç-
Fito- : Ön ek; bitkiyle ilgili, bitkisel.
larda hammadde bitkisel drog/droglar veya bunlardan
Fitoeflde¤erlik ve Fitoeflde¤er preparatlar: Sentetik ilâçlar-
elde edilen preparatlard›r.
daki farmasötik efl de¤erli¤e özdefl kavram. Bitkisel ilâçlar çok say›da maddeden oluflan kompleks kar›fl›mlar ol-
H
duklar›ndan dolay› içerdikleri bitkisel droglar tan›, safl›k
Haricen: A¤›z yolu d›fl›ndaki ilaç uygulama yollar›.
ve içerik aç›s›ndan farmakope monograflar›na uygun
Hayvansal drog: Hayvanlardan elde edilen ilâç hammaddesi.
olan, ekstreleri farmakope standartlar›na uygun olarak
Hemoroid: Basur olarak da bilinir. Makat bölgesindeki da-
haz›rlanan ve bitmifl ürün kontrolünde de standartlara uygunlu¤u belirlenen ürünlerdir. Fitofarmasötik: Bk. Bitkisel ilâç. Fitokimya: Bitkilerde bulunan kimyasal bileflikleri inceleyen bilim dal›.
marlar›n genifllemesi yani varisidir. Hepatotoksik: Karaci¤er hücreleri için toksik olan, karaci¤er hasar› yapan madde. Herba: Bir bitkinin toprak üzerinde kalan organlar›. Bitkinin toprak üstünde kalan gövdesi, dallar›, yaprak ve çiçekleri.
Fitokimyasal analiz: Bitkilerin içerdi¤i kimyasal bilefliklerin
Herbalist: Bitkiler konusunda, özellikle de t›bbi bitkiler ko-
tan›s›, ayr›lmas› ve miktar tayini, fizikokimyasal özellik-
nusunda bilgili kifli, t›bbi bitkileri satan kifli, modern
lerinin tayini, yap› tayini gibi analitik çal›flmalar. Fitoterapötik: ‹nsan hastal›klar›n›n bitkilerle, bitki organlar›
aktar. Herbaryum: Kurutulmufl bitki koleksiyonu.
veya bitkilerden haz›rlanan preparatlarla önlenmesi ve-
Herbisit: Yabanc› ot engelleyici etki.
ya tedavi edilmesi.
Hipertansiyon: Yüksek tansiyon.
Flora: Belli bir bölgenin bitki türlerine verilen isimdir. Fotosensitizasyon: Normalde ciltte duyarl›l›¤a neden olmay›p günefl ›fl›nlar›n›n etkisi ile duyarl›l›k kazanma durumu
HMPC: Avrupa ‹laç Komisyonunda T›bbi Bitkisel Ürünler Komisyonu (The Committee on Herbal Medicinal Products) (2004 y›l›ndan itibaren).
Fungusit: Hastal›k yapan mantarlar› öldürücü etki.
HMPWP: Working Party on Herbal Medicinal Products- Bitki-
G
Holistik: Bütünsel
GACP: Good Agricultural Collection Practices = ‹yi Tar›msal
Homeopati: “Benzer ile tedavi” prensibini temel alan, hasta-
sel ‹laçlar Çal›flma Grubu.
Hasat ve Toplama Uygulamalar› Geçimsizlik: Bir ilac›n haz›rlanmas›nda kullan›lan maddelerin bir arada bulunmas›n›n uygun olmad›¤› durum. Geleneksel t›p: Hastal›klar›n ilâçlarla (terapötiklerle) tedavi edildi¤i günüzde yayg›n olan modern t›p sistemi.
l›k belirtilerine benzer etki gösteren ilâçlarla uygulanan bir alternatif tedavi yöntemi. Hümektan: Ciltten su uçmas›n› engelleyen, deri hücrelerinde suyun emilimini ve saklanmas›n› sa¤layan non-lipidik higroskobik madde. Hyalüronik asit: Cildin ba¤ dokusu için kayd›r›c› özellikte protein. Do¤al cilt nemini tutar.
342
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
‹
Keratin: Derinin boynuzsu katman›ndaki (Stratum corneum)
‹laç: Canl›lar› hastal›ktan koruma, hastal›¤› teflhis etme veya tedavi etme amac› ile belli bir formülde haz›rlanan ve de¤iflik yollarla kullan›lan bir ürün. ‹n vivo: Kelime anlam›yla “canl›da” anlam›na gelir. Biyokimyasal ifllemin canl› hücre, organizma, hayvan veya insanda gerçeklefltirildi¤i koflul. ‹nflamasyon: Deride infeksiyon, k›zar›kl›k ve ödem ile ortaya ç›kan durum. ‹nfüzyon: Parçalanm›fl dro¤un üzerine kaynar su eklenerek su banyosunda ›s›t›lmas› ve so¤uduktan sonra süzülmesiyle yap›lan, bitkisel ilâç haz›rlanmas›nda s›kça kullan›lan bir yöntem. ‹nhalasyon preparat›: Uçucu etkin madde içeren ve solunum yolu hastal›klar›nda haricen, inhalasyon yoluyla uygulanan preparat. ‹nhalasyon: Bir ilac›n soluk alma ile akci¤erlere çekilmesi. ‹nsektisit: Böcek öldürücü etki. ‹flaretleyici madde: Bitkisel ilâç standardizasyonunda yaln›z analitik amaçlarla kullan›lan, terapötik etkiye katk›s› olmayan, kimyasal olarak tan›mlanm›fl madde (Marker compound). ‹yi laboratuar uygulamalar›: ‹yi üretim uygulamalar›na göre haz›rlanm›fl ilâçlar›n kalite kontrollerindeki temel kurallar ile ilgili düzenlemeler. (GLP= Good Laboratory Practice). ‹yi üretim uygulama yöntemleri: Hastaya en yüksek kalitede ve güvenilir bir ilâç sunmak için, ilâçlar›n üretimi s›ras›nda uygulanmas› gereken en yeni bilimsel ve teknolojik yöntemler (GMP= Good Manufacturing Practice) . ‹zohidri: pH’s› vücut s›v›lar›na ayn› olan çözelti (7.36-7.42). ‹zotoni: Canl› bir hücre ile temas›ndan sonra, hücre gerginli¤inde bir de¤ifliklik olmayan çözelti.
K
lifsi protein. Kimyasal ›rk: Ayn› türe ait bitki örneklerinin kimyasal bileflikleri aç›s›ndan farkl›l›k göstermesi. Kolajen: Fibroblast hücreleri taraf›ndan üretilen, deri hücrelerinin aralar›ndaki boflluklar› dolduran ve esnek yap›ya sahip protein. Komisyon E: Almanya’da tedavide kullan›lan t›bbi bitkilere ait monograflar› haz›rlayan sa¤l›k bakanl›¤› bünyesinde uzmanlar komitesi. Konstipasyon: Kab›zl›k Kontaminasyon: ‹çerikteki maddelerin d›fl›nda yabanc› madde içerilmesi. Kormus: Gövde yumrusu, so¤ana benzeyen, ancak yap› bak›m›ndan ondan farkl› olan fliflkin toprak alt› gövde k›sm›. Kozmesötik (Etkin kozmetik): Dermakozmetik, Dermatokozmetik, Performans kozmetik, Fonksiyonel kozmetik): Kozmetik ve farmasötik özelliklerin ikisine birden sahip madde veya ürün. Kozmetik formülasyon: Kozmetik özelli¤e sahip bir veya birden fazla madde içeren ve topik olarak uygulanan kompozisyon. Kozmetik olarak kabul edilebilir: Anlaml› yarar/risk oran›na sahip, toksisite, iritasyon, alerjik cevap veya di¤er problem ve komplikasyonlar› yasal kurallar çerçevesinde ve insan veya hayvan cildine kullan›lmas› uygun olan. Kozmetik tafl›y›c› sistem: Kozmetik özelli¤e sahip bir veya birden fazla maddenin cildin farkl› katmanlar›na tafl›nmas›n› sa¤layan s›v›, yar›-kat› veya kat› sistem. Krem: Cilde uygulamak üzere haz›rlanan ve ciltte yay›l›m gösteren emülsiyon sistem. Kromatografi: Bir kar›fl›m›n iki faz aras›nda farkl› flekilde da¤›lmas› veya fazlardan biri taraf›ndan kuvvetle adsorblanmas›ndan yararlan›larak yap›lan ay›rma ifllemi. Kromatografik analiz: Bir madde veya madde kar›fl›m›n›n
Kararl›l›k (Stabilite): Madde veya ürünün tüm özelliklerinin üretimden tüketime kadar süre içinde de¤iflmemesi. Kar›fl›k ekstre: Bitkisel droglar›n bir arada ekstraksiyonu sonucu elde edilen ekstre. Kataplazma: Vücudun belli bölgelerindeki a¤r› ve inflamasyonu azaltmak için kullan›lan, vücuda genellikle s›cak olarak uygulanan, müsilaj, niflasta veya di¤er etkin maddeleri içeren yumuflak, nemli kitle, lapa. Katran: Pinaceae familyas›na ait bitkilerin odunlar›n›n kuru kuruya dam›t›lmas› yoluyla elde edilen koyu renkli, karakteristik kokulu, yar› s›v› ürün. Kemotaksonomi: Bitkilerin kimyasal içerikleri esas al›narak s›n›fland›r›lmas›.
kromatografi yöntemleri kullan›larak yap›lan analizi. Kumarin: Bitkilerde serbest ya da glikozit halinde bulunan ve benzo-alfa-piron yap›s›na sahip olan bileflikler. Kurdeflen: T›p dilinde “Ürtiker” olarak bilinen, vücudun herhangi bir yerinde gruplar halinde oluflan, soluk k›rm›z› renkli kabar›kl›klard›r. Kültür bitkisi: Belirli alanlarda, insanlar taraf›ndan uygun koflullar sa¤lanarak yetifltirilen bitki. Modern koflullarda tar››m› gerçeklefltirilen seçilmifl tür, kültivar. Kürtaj: ‹stenmeyen gebeli¤in sonland›r›lmas›.
Sözlük
L
343
Öjeni: Do¤ufltan sakat, zeka özürlü ve hasta ceninlerin ay›klanmas› ve sa¤l›kl› bireylerin ço¤alt›lmas› yoluyla daha
Laksatif: Barsak muhtevas›n› yumuflat›c›
sa¤l›kl› ve daha iyi bir toplum yaratmay› hedefleyen bi-
Larenjit: Larenk iltihab› Liniment: Yaral› olmayan deriye ovularak uygulanan, yat›flt›r›c› veya uyar›c› maddeleri içeren preparat.
limsel temelli bir toplum felsefesidir. Ötenazi: Canl›lar›n yaflamlar›n›n genelde tedavisi olmayan hastal›klardan dolay› dayan›lamayacak olarak alg›lanma-
Lipit: Ya¤ asitinin bir alkol ile meydana getirdi¤i ester.
s› sonucu yasal olmayan çeflitli flekillerdeki yaflam son-
Losyon: Deriye uygulanan gerçek çözelti ya da iki fazl› sis-
land›rma ifllemi; ölüm yard›m›.
temlerden oluflan s›v› preparat. Lumbago: Bel a¤r›s›
P
M
Parfüm: Do¤al veya sentetik olarak elde edilen koku maddesi
Maserasyon: Bir dro¤un belli süre ve s›k s›k çalkalanarak çö-
Pastil: fieker içinde, etkin madde ve kokulu madde içeren, a¤›zda yavaflça çözünen veya da¤›lan topikal etkili
zücü ile temasta b›rak›lmas›; s›v› k›sm›n aktar›l›p, kat› k›sm›n s›k›lmas› ve s›v› k›sma kat›lmas› fleklinde uygulanan bir ekstraksiyon yöntemi. Maserat: Bir dro¤un çözücü ile maserasyonu sonucu elde
preparat. Periodontitte: Difl çevresi dokusu iltihab›. Pestisit: Böcek ve zararl› bitkileri veya hayvanlar› uzaklaflt›rmak, yok etmek için kullan›lan toksik maddelerdir. Etki
edilen ürün.
gösterdi¤i kayna¤a ba¤l› olarak insektisit, herbisit, fungi-
Melanin: Cilde rengini veren pigment. Menstrüel ritm bozukluklar›: Aybafl› veya adet görmede düzensizlik.
sit, rodentisit, antelmintik gibi isimler al›rlar. pH: Çözeltilerin H+ iyonu konsantrasyonunun eksi logaritmas›. Asit, nötral veya alkali olma özelli¤ini gösteren de¤er.
Menstürasyon: Adet, aybafl› kanamas› . Merhem: Bir s›va¤ içinde çözünmüfl veya da¤›lm›fl s›v›/kat› etkin madde tafl›yan haricen kullan›lan yar› kat› preparat.
Nötral pH de¤eri 7.0’dir. Pirojen: Bakteri, mantar ve virüslerin metabolik ürünleri olan, fosfolipit, lipopolisakkarit veya protein yap›l›, atefl ya-
Monograf: Özel bir konudan söz eden yaz›, bir konu üzerinde bilimsel inceleme. Farmakopelerdeki monograflar, incelenen ilâçlar ve yard›mc› maddeler hakk›nda ayr›nt›-
pan bileflik. Pirojen: Bakteri, mantar ve virüslerin metabolik ürünleri olan, fosfolipit, lipopolisakkarit veya protein yap›l›, atefl ya-
l› bilgi verirler. Müstahzar: Formülasyonu bir üretici firma taraf›ndan, büyük ölçekte ve ilâç endüstrisi teknolojisinin kurallar›na uygun olarak üretilen, üreten firma taraf›ndan verilen özel bir ada sahip olan endüstriyel ürün.Nörit: Sinir iltihab›
N
pan bileflik. Plasebo ilâç: Hastan›n hastal›¤›n› tedavi edecek özgün farmakolojik etkiye sahip olmayan ilâç. Plaster: Cilde uzun süreli tedavi için uygulanan, ilâç emdirilmifl yap›flkan örtü. Genellikle kan toplay›c›, a¤r› kesici ve koruyucu etkiye sahiptir.
Nicel analiz: Bir bileflimi oluflturan bileflenlerin miktarlar›n›n belirlenmesi ifllemi. (Quantitative analysis). Nörit: Sinir iltihab› Nutrasötik: Bitkisel ilâç olarak kabul edilen, farmakolojik etkiye sahip, günlük dozlar› belirlenmifl g›da kaynakl› ürünlerdir. Nutrikozmetik: D›fl görünümü düzeltmeyi amaçlayan ve genellikle a¤›z yoluyla al›nan supleman.
O-Ö Oral: A¤›zdan, a¤›z yoluyla(yutarak) ilaç kullanma (per os). Ortodoks t›p: Bk. Geleneksel t›p.
Polisakkarit: Bitkilerde bulunan, yap›s›nda monosakkarit veya türevlerini içeren polimer bilefliklerdir. Posyon: Bir veya birkaç etkin madde içeren çözelti veya kolloidal fleklindeki preparat. Profilaktik: Hastal›¤› önleyen.
R Rafine ekstre: Çöktürme, ya¤›n›n al›nmas›, s›v›-s›v› ekstraksiyon gibi ifllemlerle temizlenmifl ekstre. Raflitizm: Kemiklerin yumuflamas› sonucu flekil bozukluklar› ile belirgin kemik hastal›¤›. Reçete: Hekimin hastal›¤›n tedavisi için önerdi¤i ilâçlar›n yaz›l› oldu¤u, eczac›ya yönelik resmi evrak. Reçine: Bitkilerin odunsu k›s›mlar›ndan elde edilen, kimyasal olarak karmafl›k yap›ya sahip, amorf, do¤al kar›fl›mlard›r.
344
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
Retin-A: Retinoik asit. Tretinoin. Retinol: A vitamininin daha saf ve asitsiz hali Rinofarenjit: Bo¤az (farenks) iltihab› Romatizma: Vücudumuzun hareket etmesini sa¤layan kaslar, kemikler, eklemler ve bu yap›lar› birlefltiren ba¤larda a¤r› ve hareket k›s›tl›l›¤›na bazen de flifllik ve flekil bozuklu¤una neden olan hastal›klara verilen genel isimdir.
S-fi Sabit ya¤: Bitki ve hayvanlardan ekstraksiyon yöntemiyle elde edilen ya¤ asidi gliseriti, serbest ya¤ asiti ve sabunlaflmayan k›s›m içeren kar›fl›m. Semptom: Belirti, yaln›z hasta taraf›ndan alg›lanan ve bir hastal›¤› iflaret eden herhangi bir olay. Sendrom: Bir hastal›¤a veya sa¤l›ks›z bir duruma özgü belirti ve iflaretlerin oluflturdu¤u klinik tablo. Sera: Yüksek alkollerin ya¤ asitleriyle oluflturdu¤u esterlerin meydana getirdi¤i do¤al kar›fl›m, mum. Seyreltik: Bir s›v›da çözünen maddenin derifliminin düflük olmas›. S›tma: Hastal›k yap›c› bir grup parazit olan plazmodiumlar›n, difli anofel sivrisineklerinin insanlar› sokmas›yla bulaflan ateflli bir hastal›kt›r. S›va¤: Merhemlerde etkin maddeyi tafl›yan ortam. Sinerji: ‹ki veya daha fazla maddenin birlikte uyguland›klar›nda her birinin yarataca¤›ndan daha büyük etki oluflturmas›. Sinüzit: Sinüs iltihab› Spazmolitik: Spazm› ortadan kald›ran Spesifikasyon: Analitik veya biyolojik yöntemler kullan›larak ve uygun ay›r›c› ölçütlerden yararlan›larak haz›rlanan testlerin listesi. Stabilite: Dayan›kl›l›k, bitkisel ilac›n içinde bulundu¤u preparatta de¤iflikli¤e u¤ramadan kalmas›.. Standartlaflt›r›lm›fl ekstre: Tedavi edici etkisi bilinen madde veya maddelerin miktar› kabul edilebilir s›n›rlar içinde bulunan ayarlanm›fl ekstre. Sterilizasyon: Preparat› veya ortam› mikroorganizmalardan temizlemek. Süspansiyon: Kat› ilaç partiküllerinin çözünmedikleri bir s›v› ortam içerisindeki tekdüze da¤›l›mlar›. fiurup: Etkin madde içeren veya içermeyen, Sakkaroz veya di¤er flekerlerin yüksek deriflimdeki çözeltilerinin içindeki etkin madde ve yard›mc› maddelerin çeflitli yöntemlerle çözünmesi ile oluflmufl s›v› ilaç flekli. fiurup: Sakkaroz veya di¤er flekerlerin yüksek deriflimdeki çözeltilerinin içindeki etkin madde ve yard›mc› maddelerin çeflitli yöntemlerle çözünmesi ile oluflmufl s›v› ilaç flekli.
T Tablet: ‹laç veya ilaç kar›fl›mlar›n›n direkt olarak veya özel baz› yöntemlerle formülasyon yap›ld›ktan sonra özel makinalarda s›k›flt›r›lmas› ile haz›rlanan, farkl› büyüklük ve flekilde kat› içinde kat› grubuna dâhil çok fazl› ilaç flekli. Ta¤flifl: Özellikle pahal› ve aranan bitkisel droglar›n de¤eri daha düflük olan farkl› drog veya droglarla kar›flt›r›lmas›yla ortaya ç›kan, istenmeyen durum. Kat›flt›rma.Kar›flt›rma genellikle toz drog ile daha çok yap›l›r. Takson: Bitki sistemati¤indeki birimlerden her biri. Taksonomi: Bitkilerin morfolojik karakterleri esas al›narak yap›lan s›n›fland›rma. Tafl›y›c› ya¤: Aromaterapide uçucu ya¤lar›n seyreltilmesi için kullan›lan bitkisel sabit ya¤. Terapi: Tedavi, canl›lardaki hastal›k veya herhangi bir bozuklu¤un çeflitli yöntemlerle iyilefltirilmesi. Terapötik doz: Tedavi edici etkiyi sa¤layan ilâç miktar›. Terapötik eflde¤erlik: Tedavide hastaya uyguland›¤›nda ayn› etkiyi gösteren ilâçlar. Bir bitkisel ilac›n üretim ve kalite parametreleri bir standard›n ve jenerik bir bitkisel ilac›n farmasötik yararl›l›¤›ndan sorumlu parametrelerle efl de¤er veya k›yaslanabilir ise, di¤er farmakolojik, klinik veya biyoyararl›l›k araflt›rmalar›na gerek görülmeden efl de¤er kabul edilir. Terapötik: Tedavi edici, tedaviyle ilgili. Tezgah üstü ilâç: Hekimin görüflü al›nmaks›z›n basit rahats›zl›klar›n giderilmesine k›sa süreli kullan›lan, belirtilen etkileri kabul edilmifl, güvenli ilâç (OTC= over the counter). T›bbi çay: Bir hastal›¤›n tedavisine yard›mc› olmak üzere bir drogtan veya drog kar›fl›mlar›ndan haz›rlanan çay. T›bbi olmayan çay: S›cak bir içecek olarak, hofla gitti¤i için kullan›lan çay. T›bbi ürün: Bk. Bitkisel ilaç. T›bbi: Tedavi edici etkisi olan. Tizan: Bk. Bitkisel çay. Toksik, Toksik doz: Zehirli, zehirlenmeye neden olan ilâç miktar›. Toksikoloji: Zehirlerin kaynaklar›, kimyasal yap›lar›, etki mekanizmalar›, analiz yöntemleri ve zehirlenmelerin tedavisi konular›n› inceleyen bilim dal›, zehir bilimi. Topik uygulama: Vücudun d›fl›na uygulama Topikal uygulama: Lokal uygulama, ilâç uygulamalar›nda, ilâc›n belli bir bölgeye haricen uygulanmas›. Tür: Kal›tsal özellikleri ayn› olan bireylerin meydana getirdi¤i topluluk.Zehir: Canl›larda hayati fonksiyonlar› de¤ifltiren, harabeden veya tamamen ortadan kald›ran herhangi bir madde.
Sözlük
U Uçucu ya¤: Aromatik bitkilerden distilasyon (dam›tma) yöntemi ile elde edilen kendine has koku, tat, renk ve görünümleri yan› s›ra uçucu özelli¤e sahip, oda s›cakl›¤›nda s›v› halde olan fakat bazen donabilen ya¤›ms› kar›fl›mlard›r.
Y Yabani bitki: Do¤ada kendili¤inden yetiflen bitki. Ya¤: Su ile kar›flmayan, ya¤ asitleri ve sebum içeren, ciltte de do¤al olarak bulunan çok çeflitli madde grubu Yan etki: Bitkisel ilac›n kullan›m nedeni olan farmakolojik etkisi d›fl›nda ortaya ç›kan etki. Yüzey Etkin Madde (Sürfektan): ‹ki faz›n (örne¤in su ve ya¤) yüzeyleraras›ndaki gerilimi düflürerek birbiri içinde da¤›lmas›n› sa¤layan madde
Z Zehir: Canl›larda hayati fonksiyonlar› de¤ifltiren, harabeden veya tamamen ortadan kald›ran herhangi bir madde. α -tokoferol: E vitamini
345
