Osman Karatay - Türklerin Kökeni.pdf

PROF.DR. OSMAN KARATAY

•

•

•

TURKLERIN •

•

•

KOKENI

kr1rpto

TURKLERiN KO KEN i OS MAN KARATAY Genel Yaym No: 47 Ara§tJrma & inceleme: 36 Yazan: Osman Karatay Yaym Yonetmeni: Omit <;rknkcr Duzelti: <;igdem $enti.irk Kapak: Kripto Tasanm Ekibi Pazarlama Sorumlusu: Ahmet Mert Oztug Bask1: BRC Basrm Matbaacrlrk I Ankara 1.Bask1: Temmuz 2011 2.Bask1: Kas1m 2011 3.Bask•: Ocak 2012 4.Baskl: Nisan 2012 S.Bask1: EyiOI 2012 6.Bask1: Ocak 2013 7.Bask•: Mart 2013 8.Bask1: EyiOI 2013 9.Baskl: Ocak 2014 10.Bask1: Agustos 2014 11.Bask1: Arahk 2014 12.Bask1: Haziran 2015 13.Bask•: Arahk 2015 14.Baskl: Haziran 2016

ISBN: 978-605-4125-50-0 Sertifika

no:

11826

Her hakk1 sakhd1r. Bu yap1t1n aynen ya da ozet olarak hic;:bir boiOmO, telif hakk1 sahibinin yaz1h izni ahnmadan kullan1lmaz. Copyright© 2008·2016, KRiPTO KiTAPLAR Puplishing House

Yay1mlayan:

kritpto Kripto Bas1m Yay1m Dag1t1m Ltd. $ti. ic;:el Sokak 6/4 K1z1lay I Ankara Tel: 0312 432 1923 Faks: 432 1933 e-posta: [email protected] www.kriptokitaplar.com

OSMANKARATAY

1 971 <;orum dogumlu. <;orum i nonu i lkogretim Okulu, Ta�k()prii Lisesi ve <;orum Ataturk Lisesi'nde okuduktan soma 1995 yllmda Bogazi<;i Universitesi Tarih bol iimun den mezun oldu. 2002 yllmda Gazi Universitesi'nde yuk sek lisans ve 2006 y1lmda yine aym universitede doktora derecelerini aldL 201 0 yllmda do<;entlik, 201 6 yllmda pro fesorluk samm aldi. Halen Ege Universitesi'nde ogretim uyesidir. Bilimsel <;ah�malannm yanmda orgut<;uliigu ile de Turk bilim ve kiilturune onemli hizmetlerde bulundu. Turkiye'nin ilk du�unce kurulu�u olan A vrasya Stratejik Ara�tmnalar Merkezi'nin (ASAM) kurulu�unda yer ald1. Dunyadaki en bi.iyuk Turk tarihi projesi olan Tiirkler'i yo neterek, toplam 37 ciltlik dev Turk tarihinin ortaya <;Ikl �mda buyuk katk1 yaph. Bu <;er<;evede ingilizcedeki en ge ni� Turk tarihi olan The Turks'iin editorliigunde bulun du. Ardmdan KaraM'1 (Karadeniz Ara�tumalan Merkezi) kurdu ve Tiirkiye'nin ilk bolgesel akademik dergisi olan Karade11iz Ara$tlrmalan'm yaymlamaya ba�lad1. Bu arada ti.irunde dunyada ilk olan Balkanlar El Kitabz ve Dogu Avrupa Tiirk Tarihi adh buyuk <;ah�malann editorlugunde bu lundu. Turk Dunyasma Hizmet O diilu sahibi Kara tay'm 130'un uzerinde makale ve bildirisinin ve Balkanla ra dair kitapl anmn yanmda, tarihle ilgili yaymlanm1� eser leri �unl ard1r: - H1rvat Ulusunun Olu�umu. Erken Orta�ajj'da Tiirk-H1rvat ili�kileri

(2 bask1: 2000, 2016). 6 cilt, editor, H. C. Gi.izel ve C. C. Oguz ile, (2002). Tiirk Halklar1 Tarihine Giri�, r;eviri, P. B. Golden'dan, (5 bas-

- The Turks, -

k!: 2002,2006, 2012, 2013, 2014).

4

I Osman KARATAY - iran ile Turan. Hayali Millet/er (:agmda Avrasya ve Ortado gu

(3 bask!: 2003, 2012, 2015).

- In Search of the Lost Tribe. The Origins and Making of the Croatian Nation (2003). - Etnik Kimlikler Nas1l Olu�ur?,

�;eviri, H. B. Paksoy'dan,

(2005). - Hazarlar ve Musevilik,

<:eviri, P. B. Golden, C. Zuckerman ve A. Zajaczkowski'den, (2005 ).

-

Etnik

Tutumun

Tarihsel Kokleri,

AB

ve

Tiirk Kimli

gi

(Strateji Raporu) (2005). 3 cilt, editor, B. A. Gokdag ile, (2 bask1: 2006, 2013).

- Balkanlar El Kitab1,

- Bey ile Biiyiicii: Avrasya'da Tann, Hiikiimdar, Devlet ve ik tisat Hakkmda Dilin Soyledikleri

(2 bask!: 2006, 2016). (14 bask!: 2011-2016). Tiirk Tarihi, editor, Serkan Acar ile, (2 bask1:

- Tiirklerin Kokeni - Dogu Avrupa

2013, 2015). - Hazarlar: Yahudi Tiirkler, Tiirk Yahudiler ve Otekiler

(2

bask!: 2014, 2015). - Central Eurasia in the Middle Ages. Studies in Honor of Pe ter B. Golden, editor,

I. Zimonyi ile (2016).

i<;iNDEKiLER ..

..

ONSOZ

..................................................................................

BiRiNCi BOLUM TURKLER, TURKLUK VE TURKiY£

............................

iKiNCi BOLUM KU�BAKI�I VE KU�DiLiYLE TARiHiMiZ U�UNCU BOLUM NEREDE HATA YAPILIYOR?

7

15

31

................

51

........................................

DORDUNCU BOLUM CENGiZ YASASI DEGiL, ALTAY KURAMI.

.............

69

BE$iNCi BOLUM TURKLER VE MOGOLLAR: KURULTAY iHTiYACI

ALTINCl BOLUM TURKLER VE MACARLAR: GULA$TAN OTE YEDiNCi BOLUM ESKi DUNYAYA YENi DUZEN

......

79

.......

105

.......................... .........

129

SEKiZiNCi BOLUM ERGENEKON'DAN ONCEKi GUNLER

....................

137

6

I Osman KARATAY

DOKUZUNCU BOLUM ARPA BUGDAY <;E<; OLUR

............................. ............

149

............... ..............................................

157

ONUNCU BOLUM HOMO TURCUS

ON BiRiNCi BOLUM iNGiLTERE'DE NELER OLDU?

..................................

167

....................................

181

ON D<;DNCU BOLUM ViKiNG BOYNUZLARI

.................................................

187

ON DORDUNCU BOLUM SUVAR'DA NE VAR?

203

ON iKiNCi BOLUM DOBROWSKi'NiN HiKA YESi

....................................................

ON BE$iNCi BOLUM GILGAMI$ <;OK ARAMI$ AMA

. . . ............................

213

................................................

229

............. ...........................................

241

..............................................................................

251

........................ ................ ..........................

259

ON ALTINCI BOLUM MED'YATiK BiR HALK ON YEDiNCi BOLUM SARI$1N TURKLER

SONU<,:: KAYNAKLAR

ONSOZ Ortaokul ikinci s1mfta iken, muhtemelen bunu kendi ter cihiyle yapan en gen<; insan olarak okudugum rahmetli Ba haeddin O gel'in Biiyiik Hull imparatorlugu Tarihi, eski Tiirk ta rihi ara§brmalarmda <;in kaynaklarmm onemi ve onceligi konusunu daha <;ocuk ya§ta kafama sokulmu§tu. Ger<;i daha once, ilkokul be§inci s1mfta iken simit paramla satm ahp okudugum Ozkan i zgi'nin Bogii Kaga11 ve Uygurlar'1 da aym ger<;ekle kar§I kar�Iya getirmi§ti ama O gel'in kitab1 kadar de gil. Tiirk tarihini okudugunu dii§iinen bir <;ocu gun <;ince ka rakterlerin Latin harfli <;eviri yaz1lanyla muhatap olmas1, ki saca ne oldugunu anlamamas1 demekti. Tiirkliigiin en eski zamanlanm <;ah§mak sozkonusu oldu gunda, i§in dogasm1 sonralan, belki §imdilerde daha iyi kav radim. <;in kaynaklan sandigimiz kadar eskiye gitmiyor. i lk imparator Shih Huang-Ti M O 3. yy ortalarmda her §eyi bu dami§h. Oncesine dair bildiklerimiz ondan ka<;mlabilen ' giz li' ve siiziilmii§ bilgilere dayamyor. Sima Qian (6. M O 86) gi bi miistesna yazarlann eskilere dair efsanelerle kan§Ik verdi gi bilgilerin, kayiplan ne ol<;iide telafi ettigini bilemiyoruz.

8

I Osman KARATAY

<;ince dogal bir siire� olarak, 2000 ylldu biiyiik ses degi�iklik lerine ugrad1. Bugiiniin �inlisinin o donemin dilini anlamas1 miimkiin degil.

0

donemdeki Tiirk�e de �imdikinden hayli

farkh, okumu� bir Tiirk tarafmdan bile anla�1lamayacak bi �imdeydi. $imdi, once eski �incenin ses diizenini anlayacag1z. Sonra eski Tiirk�enin ses yaplSlm kuracag1z. Sonra ikisi de biiyiik Ol�iide tahmine dayah bu yapllardan birinden obiiriine dair veri arayacag1z. Bu arada da yabanCl bir kelimenin bir �inli nin telaffuzuna girdigi anda, ilk saniyede �ok biiyiik degi�ik likler ya�ad1gm1 hesaba katacag1z. Meselenin ne kadar biiyiik ve zor oldugu ortada. Eski bir �in kaynagmda ge�en Tiirk�e bir kelime, zannettigimiz kelime olmayabilir; ote yandan, ba�ka bir kelime Tiirk�edir de, biz onu mevcut bilgimiz 1�1gmda goremeyebiliriz. Dolay1s1yla <;in kaynaklan kar�1smda temkinli olmam1z ve biiyiik beklentilerden vazge�memiz gerekiyor. Bu defter elbette kapahlamaz ama eski Tiirkliik �ah�malanmn kaynag1 -illa da- �in' de degildir. Bu boyle iken, ote yandan, kadim �aglardan haber veren kaynaklann Tiirkliik �ah�malan a�1smdan yeterli ol�iide bilimsel �ah�maya tabi tutulmad1gm1 goriiyoruz. �in kaynaklarmdan daha eskiye gitmese de Latin ve Yunan cografya eserleri bu konuda ba�ta gelir. Bunun se bebi elbette pe�in ve onyarg1h bir yakla�1mdu: Tiirkler bahda aranamaz. Halbuki bu karan vermemize sebep �in kaynakla n

ise, onlardan �ok bir �ey gormiiyoruz ve anlam1yoruz . De-

TURKLERiN KOKENi I 9

gilse nedir? Tarn olarak tiim kaynaklan \ah�madan boyle bir karara nasil vanlabilir? Biz \agda� Tiirkliik ara�tumalanmn ikinci safhasmm bu giinlerde ba�ladtgt dii�iincesindeyiz. Birinci safhada von Strahlenberg' den beri Tiirkliigiin geni� ailedeki aidiyeti ko nusu tarh�Ild1. Bu i� 250 yildan fazla siirdii; bir karara vanld1 ve Altay ailesi te�kil edildi. Ama ortada ispatlanan bilimsel ger\eklerden bahsetmek \Ok zor. Sadece ulemanm -bir kts mmm- ittifakmdan bahsedilebilir. i kinci safha ilk safhanm gosteremediklerinden hareketle yeni a\thmlar yapacak ve denenmeyen ihtimalleri deneyecektir. Vakta bu zaten yapilmaktadu ama alan d1�1, \ogunlukla da bilim d1�1 ellerde kaldtgmdan edinilen sonu\lar \Ogu kez giildiiriicii, bazen de dudak U\uklahct olmaktadu. Ktztlderi lilerin Tiirkliigiinden, i spanya veya i svi\re' de ya�ayan eski \aglardaki Tiirklere kadar bir siirii '\Ikanm' i�i i\inden \Iktl maz hale getirmektedir. Bu sa\ma ve ucube fikirlerin sebep oldugu ku�kucu kamuoyu, neticede sa\ma cevaplara kulak vermektense, yetersiz ama iizerinde ittifak edilen fikirlere baghhgt siirdiirmeyi daha makul gormektedir. U stelik kuru lu diizendeki fikirler yeni a\thmlan bu ucube fikirlerle aym kefeye koyarak kendini savunmaktadu. Halbuki bilim, yenilik demektir. Esas olan �ey bir konu iizerinde ittifak edilip edilmemesi degil, sorulara makul ce vaplann bulunup bulunmamastdu. Daha once iran

ile

Turan

adh eserimizde degindigimiz ve bu kitapta da k1smen temas

10

I Osman KARAT AY

edecegimiz iizere, tatmin edici bir cevap alamadigimlz pek �ok soru bulunuyor. Bu sahrlann yazan mevcut edebiyah birka� dilde rahat�a okuyup aym minvalde tekrarlar yaparak kurulu diizenden alk1� almak yerine, yetersiz cevaplardan d uydugu rahatsiz hkla bu seriivene �1km1�hr. i � zor, ama ula�hgimlz baz1 giizel sonu�lar biitiin zorluklan ve yorgunluklan gideriyor. Bilimin giizelligi de buradadu. Bilim 'akll i�i' degildir; 'ak1lh' insamn ugra�acag1 bir alan degildir. Ak1lhlar k1sa ve kolay yollardan �1karlanm giiderler. Bilim adaml an ise akla ziyan sorulann pe�inden ko�up omiir harcarlar. Bu konunun tarafimizca akademik olarak �ah�Ilmasmm kokleri 1998 yllma gider. Huvatlann kokeni ve olu�umuna clair bir tez hazularken eski A vrasya ger�egi ile kar�I kar;nya kald1m. Bu basit bir kavim tarihinin �ok otesindedir. Bugiin Balkanlardaki onemi bile tarti�Ihr kii�iik bir toplulugun ko kenlerini ara�tmrken biitiin bir eski Avrasya'y1, insam ilgi lendiren biitiin bilim dallanndaki ara�tumalann sonu�lanyla birlikte �ah�mak gerekiyordu ki, yola �1k1labilsin. Gereksi nimleri eksiksiz kar�damadan yola �1kan tarih�ilerin ula�hk lan sonu�lann giiliin�liigiinii daha sonralan gormeye ba�la dik. Konu bir veya iki dilden kaynak okumanm �ok otesinde bir oneme ve zorluga sahip.

Hzrvat Ulusumtn Olu�umu adh �ah�ma, bir bak1ma 2003 yi lmda �1kan iran ile Turan adh �ok k1sa si.irede yazllm1� bir ki tabimm onciisii oldu. Bu ikinci kitapta eski Avrasya tarihinin kimi meselelerine clair itiraz ettigimiz noktalan ve acizane


onerilerimizi dile getirmi�tik. Bey ile Biiyiicil (2006) adh ese rimiz ise tek bir kelimenin, 'biiyiik' s1fatmm pe�inden giderek bizi Avrasya ve Ortadogu'nun eski <;aglardaki etkile�im diin yasmm -hi<; tahmin etmedigimiz ol<;iideki- bilyiikliigiiyle kar�I kar�1ya getirdi. Bu arada <;ok say1da makale ve bilhassa bildiri ile Tiirkliigiin en eski donemleri ve kokleri konusunda yeni fikirler serdettik. Bu makalelerin de bir giin derlenerek kitap haline gelmesini umuyoruz. Peter B. Golden' m dev eseri olan Tiirk Halklan Tarihi 'ne gi ri�teki yontem ve uygulamalan uzun siiredir <;ah�malanm1za rehberlik ediyor. Kokenlerin belirlenmesi ve Tiirkliige i rani etki konulannda onun uluslararas1 bilim kamuoyundaki go rii�lerin ortalamasm1 yans1tan fikirlerine kahlmamakla birl ik te, Golden'm 'bekl enen eser'inin kendi sundugu bi<;emde ya zllma dilegi dogrudur ve oyle de yap1lmahdu. Biz de bu eser le gelecekte o beklenen eseri yazm aya niyetli bilim adam1 ve ya insanlanna bunun olabilecegi yoniinde bir lim it ve te�vik saglayabilirsek kendimizi mutlu hissedecegiz. En biiyiik tarih<;imiz olan Zeki Velidi Togan'1 anmak i<;in yakmlarda Afyon' da diizenlenen bir ilmi toplanhda rahmet linin oglu olan Prof. Dr. Siibidey Togan'la tam�mam1zda <;a h�ma konumu sordugunda tek kelimeyle 'Yurmah' dedim. Bu cevap Siibidey Bey'in ho�una gitti, <;iinkii aile Ba�kut Yurmah boyundand1. Ama ben elbette bu Ba�kut boyu hak kmda <;ah�m1yordum ve a<;Iklamak zorunda kald1m: "Avras

ya etnolojisin in koklere dair sorunlanmn 9oziim iinde anahtar keli-

12

I Osman KARATAY

me Yurmatz 'dzr. Ben bu anah tarla biitUn bilinmeyen ge�mi�in kapz larmm aplacagma inamyorum." Ger�ek �oktan oyle tezahiir etmi�?ti. Bu kitapta ve buna kaynak te�?kil eden onceki �ah�?malanmtzda diger bilimsel edebiyattan ayn�?an hususlar varsa, temelde biiyiik ol�iide

Yurmatz, dolaytstyla Sarmat kelimesine ve de Suvar'a verilen onem yatmaktadu. Zeki Velidi Togan kendi zamanmm ve giiniimiiziin Dogu ve Bati' daki biitiin alimlerinden daha ktv rak bir zekaya sahipti ve ufkunu kapatan herhangi bir pe�?in hiikiim yoktu. Onu ancak UTTG' den ve bir ol�iide de Oguz

name' den tamyabilmi�? birisi olarak, dii�?iinme tarzmda hayli etkisinde kaldtgtmi biiyiik memnuniyetle itiraf etmeliyim. Bi lim diinyamiz " ilim <;in 'de dahi olsa araymzz" tavsiyesine uya rak m1, ba�?ka sebeple mi bilinmez, Tiirk tarihinin kaynakla nm sadece <:: i n' de ararken, Togan gorebildigi her yere bakti. Zorlu ve ke�?meke�? dolu hayat onun ilmi meslegini hakk1yla icraya zar zor imkan tamd1 ama o hapishanede bile olsa i�?ini yaph. Dolaytsiyla, yanh§lar tamamen bana ait olmak iizere, bu kitap onun miras1 iizerine kuruludur demeye hakk1m ol masmi �ok isterim. Kripto Yaymevi'nden U mit ve Hakan beyler ' rahat' ve ' an la�?Ihr' bir dil ile Tiirklerin kokenine dair kii�iik boyutlu bir kitap yazmam1 istediklerinde dii�?iinmeden kolay oldugunu soyledim. Boyle bir �ah�?manm agyanm mani olmas1 kolay, ama i�? efradm1 cami hale getirmek olunca, zorluk ba§ goste riyor. Eserdeki ongoriilen hacim darhgt ve zaman sikmtisi sebebiyle pek �ok konuyu ozet olarak belirtmek ve kaynak-


�adaki eserlere havale etrnek zorunda kaldtk. Obiir tiirlii za ten bu kadar ktsa bir siirede bitirilernezdi ki, 28 Nisan 201 1 tarihinde yaztrnma ba�lanrn1� olup, 6 Haziran 201 1 'de biti rilrni� ve teslirn edilrni�tir. Boylece 40 ya�trnda iken bu eseri 40 giinde tarnarnlarn1� olrnak benirn i�in ayn bir onur kayna gt olrnu�tur. Kirni bahislerin htzh ge�ilrnesinin bu eserin do gast kaynakh oldugunun ve bunlarla ilgili aynnhh verilerin bizde bulundugunun, zaten onernli bir ktsrntm da yaymladt gtrntzm bilinrnesini dileriz. Bu kitap Tiirklerin kokeniyle ve eski tarihiyle ilgili �ah� rnalar hakkmda bir �ah�rna degildir. Bu kitap i�bu konuyla ilgili bizirn �ah�rnarntzdu. i � bilen her okuyucu ilkin kitabm kaynak�asma bakar. Buradaki kaynak�ada beklenen pek �ok eserin olrnarnast ve hi� urnulrnadtk eserlerin kullamlrn1� ol rnast ba�ta �ok �a�uhc1 olacaktu arna kitabm i�erigi bunu ge rektiriyor. b te yandan bu kitap onceki kitap ve rnakalelerin biisbii tiin bir ozeti de sayllarnaz. Evet, onceki �ah�rnalar burada te lif ediliyor ve bir biitiin olu�turuyorlar. Arna ilk kez burada kalerne ahnrn1� rnetinler ve fikirler de �ok fazla. Bilhassa Mo golca ve Macarca kar�tla�turnalar ile tanrn tabirlerinin koken ara�turnalanndaki yeri gibi konulara daha once orneklerneli bi�irnde, yazth olarak hi� deginrnerni�tik. Bu arada, ilk yazllanrntzdan itibaren �e�itli konulardaki fikirlerirnizde ya�anan kayrnalann hi�birinin bizzat tetkik et tigirniz bir konuda olrnadtgmt vurgularnarntz gerekiyor. Naklen aldtgtrntz ve zarnanmda inandtgtrntz baz1 fikir ve

14

I Osman KARAT AY

saptamalarla, daha sonra kendi tetkiklerimiz farkh sonuc;lar gosterince yolumuzu ayudtk. O rnegin ba�ta genel kanaate uyarak Altay ailesini kabul ederek yaztyorduk; sonraki oku ma ve incelemelerimiz soylenenlerin tatmin edici olmadtgmt gosterdi. Yine eskiden Macarlan Fin-Ugor ailesine mensup ama Ti.irklerle c;okc;a hemhal olmu� bir halk olarak gori.irdi.ik. Fakat dillerini inceledigimizde onerilen yaygm fikirlerin bir �eyleri gizledigine ve olmayan bir �eyleri gostermeye c;ah�tl gma clair ku�kulanmtz arttl. Burada, aym kisvede etraflmtz da c;ok gorsek de, nakilcilik ile bilim arasmdaki derin uc;uru mu ya�ayarak ogrenmi� olduk. Tarihc;ilik meslegimde eski donemlere clair birikimimin bir nevi hi.ilasas1 olan bu c;ah�ma ic;in, meslegimi icrada ytllardtr c;e�itli vesilelerle yardtmlanm gordi.igi.im yi.izlerce ki�iye te �ekki.ir etmem gerekiyor. Hatta fikirlerine kattlsam da katll masam da bu konudaki c;ah�malan bugi.inlere getiren bi.iti.in bilim di.inyasma mi.ite�ekkirim ki, biz bu birikimin 1�1gmda yi.iri.iyor ve yolumuzu bulabiliyoruz. Kitabt yazdtgtm strada ()nemli yardtmlanm gordi.igi.im pek c;ok dost arasmda Prof. Dr. Zeki Kaymaz, Prof. Dr. Alimcan inayet, Doe;. Dr. Bi.ilent Gi.il, Yrd. Doe;. Dr. Bi.ilent Bayram, Dr. Serkan Acar ve dokto ra ogrencimiz Turatbek Mantayev'e hassaten te�ekki.irler. Do�. Dr. Osman Karatay Bornova, 6 Haziran 2011

BiRiNCi BOLUM ..

..

..

..

.

TURKLER, TURKLUK VE TURKIYE 1 989 senesi insanhgm ortak mukadderah adma onemli

doneme�lerden birini i�aretlemi�tir.

0

sene insanhk sosya

lizmi yenmeyi ba�ardl ve yi.iz milyonlarca kimse ozgi.irli.ige kavu�tu. Halklar birbirinden cesaret alarak devrim i.isti.ine devrim yap1p sosyalist di.izenleri koki.inden y1ktllar. Bundan en fazla semere bize geldi, zira Sovyetler ve uyd ulannda Ti.irkiye' dekinden fazla Ti.irk, esaret altmda ya�1yordu . Bun larm say1sal olarak bi.iyi.ik �ogunlugu bag1m sizhga kavu�tu. Bugi.in Ti.irkli.ik yedi bag1msiz devlet ile temsil ediliyor: Ti.irkiye, K1bns, Azerbaycan, Ti.i rkmenistan, Ozbekistan, Ka zakistan ve Kug1zistan. Bunun d1�mda 1 1 ozerk cumhuriyet Ti.irk ni.ifus adma kurulu oldugu gibi (Karakalpakistan, Tata ristan, <;uva�istan, Ba�kudistan, Kara�ay-<;erkes, Kabardin Balkar, TIVa, Altay, Hakas, Saha/Yakutistan, Dogu Ti.irkis tan/Sincan), ozerk bolgeler ve ozerkligi bulunmayan ama bel li bolgelerde yogunla�m1� olarak ya�ayan irili ufakh �ok sa yida Ti.irk toplulugu da vardu. Toplam Ti.irk say1s1 verilerin saghks1zhg1 yi.izi.inden tarn olarak bilinmiyor. Bizim tahmi-

16

I Osman KARATAY

nimiz 180 milyon gibi bir rakamm makul olacag1 ve gen;egi yakalayacag1 yonii.ndedir. Niifusla ilgili <;alu;; malarda bii.yii.k eksiklikler bulunmakta du. Bu konuya kendini vermi� uzmanlann yoklugu sebebiyle ayrmhh <;ah�malara vak1f degiliz. Ancak ba�ka alanlardan bi lim adamlanmiz onemli <;ah�malarla bu bo�lugu doldurmak tadu.1 Tii.rkiye dii.nyadaki Turk niifusunun yakla�1k ii<;te birini barmdumaktadu. i lgin<; olan �ey, Tii.rklii.gii.n anayurdunun ba�ka yerlerde olmas1, bugii.n Tii.rkiye'nin bulundugu araziye sonradan Tii.rklerce yerle�ilmesidir. �evredeki soyda�lan mizla birlikte belki Ortadogu ve Balkan Tii.rklii.gii. diye ad landumamiz gereken toplulugun toplam say1s1 100 milyonu ge<;mekte ve Tii.rkiye'nin d1�mda i ran, Azerbaycan, Gii.rcis tan, Irak, Suriye, K1bns, Bulgaristan, Yunanistan, Makedon ya, Kosova, Romanya ve Moldova' da da aym leh<;eyi konu �an Tii.rkler ya�amaktadu. Leh<;e birligi sebebiyle dilbilimci ler bu Tiirkleri Bah/Oguz <;ahs1 altmda toplamaktalar.2 Ku� kusuz dogru olan bu tasnif, Tii.rkmenistan halkm1 da i<;er-

Bu konuda bkz. O zkan, Tiirk Dilinin Yurtlan; Av�ar, vd., "Tiirklerin Demografisi ( 1 9 5 0 - 2 0 2 5)". Tiirk dilleri ve topluluklarmm dag1hm listesi ise yeterli bir ozetle Golden'da bulunur: Tiirk Halk/an Tari h ine Giri�, s.2 5 - 3 1 . Boeschoten, "The Speakers of Turkic Langua ges", s. 1 3 - 1 4, Tiirkc;:e konu�anlann say1smi 199 0'lann ortalarmda ki rakamlarla 1 2 5 milyon civannda verir. Ama ornegin Kuzey I rak'ta 400 bin Tiirkmen, i ran'da 1 3 milyon Azerbaycan Tiirk'ii gibi hayli kirpiimi� rakamlarla bu say1ya ula�Ir. Abat1h olmayan tashih ler ve aradan gec;:en zamandaki niifus arti�mi dikkate ahrsak, yine de onerdigimiz rakama ula�Iiir. z Bayat, Tiirk Dili Tarih i, s.2 08-240. 1


mektedir. O te yandan bolgede i ran' daki Hala<;lar gibi Oguz ca konu�mayan bir Tiirk toplulugu bulunur. Bolgemizdeki Tiirkliigii tammlarken sadece tasnifte degil, adlandtrmada da onemli sorunlar bulunuyor. O rnegin aym leh<;eyi konu�an ii<; ki�iden Urfahya Tiirk, Kerkiikliiye Tiirk men ve Salmashya Azeri diyoruz. Bunlar zamanmda diizel tilmeyen ve dikkat edilmeyen hatalann giiniimiizdeki biri kimsel sonucudur. Bir ba�ka a<;tdan da bu durum aym soy clan, hatta aym boydan gelen topluluklann zamanla ba�ka isimler ta�tyabileceginin orneklerinden birini te�kil eder. Biz Ti.irkiye orneginden yola <;tkarak geni�e ve geriye dog ru gidecek ve tarihin derinliklerindeki Tiirkliige ula�maya <;a h�acagtz. "Tiirkiye" adlandtrmasmm bugiin anayasal bir kar �thgt bulunsa da bu ad, dogal ve kendiliginden bir kullamm sonucu yerle�mi�tir. Sel<;uklu ve Osmanh donemlerindeki Sl mrlar �imdikinden farkh olsalar da Tiirklerin ele ge<;irdigi ve kitlesel olarak yerle�tigi yerler hep "Tiirkiye" olarak bilinmi� tir.3 Bilhassa bizim Osmanh devleti dedigimiz yap1 doguda, bahda ve kuzeyde "Tiirkiye" olarak adlandmlmt�, devletin kendisi de bu adlandtrmamn i<;erigini saglayan Tiirkliik vur gusunu fazlastyla yaparak giiniimiizdeki yeknesak ve yogun Turk niifusunun olu�mas1m saglamt�hr. 3 Baykara, "Tiirkliigiin E n Eski Zamanlan", s.287. O rnegin, Osman h'nm en gii«;:lii zamanmda dahi iilkemizin ad1 Tiirkiye idi. 1 5 3 0'da i stanbul'a gelen Habsburg el�;ileri "Turkischen Keiser Soleyman"m oniinde diz �;okerler: Benedict Curipeschitz, Yolculuk Giin liigii 1530, s.S. Yine 1 6. yy'da yazan Leh Matvey Mehovskiy'e gore Osman Gazi ve halefleri "Tiirk krallan" idi: Traktat o dvuh Sarmatiyah, s.86.

18

I Osman KARAT AY

Milliyet�iligi tammlamada esas olan f,iey etnik tutum ise, Osmanh'p s1k1 Tiirk�ii bir devlet olarak tarif etmek gerekir. Sonu�ta bugiinkii varhgtmtz Osmanh asulannm mirastdtr. Tiirkliige saldmlann a�tk veya ortii l ii §ekilde Osmanh'ya saldm ile ba§lamast bu baktmdan tesadiifi degildir. Anadolu'nun Tiirkle§mesi bin ytlhk bir siire�tir. Bu hadise bir ucuyla 1 070' li ylllarda tamamlanmt§hr, bir ucuyla da ha len devam etmektedir. Hi�bir etnik siire�, hi�bir zaman dur maz ve duraklamaz. ileri veya geri i§lemeye devam eder. ileri i§lemesi temasta bulundugu ba§ka topluluktan fertleri erit mesini, kendile§tirmesini, geri i§lemesi ise kendi mensuplan m ba§ka kimliklere kaphrmasmt ifade eder. Yani bir taraftan ba§ka topluluklardan kimseler Tiirkle§irken, bir taraftan da kimi Tiirkler kimliklerini kaybetmekte, ba§ka topluluklara kahlmaktadular. Osmanh asulan boyunca �ok �e§itli millet lerden fertler Tiirkle§irken, son be§ astrda da Giineydo gu'nun Tiirkmen a§iretleri htzh bir Kiirtle§me siireci ya§amt§ hr ve ortaya hi� yoktan biiyiik bir Kiirt niifus �tkmt§hr.4 Aym §ekilde Kafkaslardan gelen �ogu Tiirk astlh muhacir, Anadolu' da kendilerine C:: e rkez denilmesi sebebiyle kendile rini C:: e rkez sanmaktalar. Hatta Kara�ay, Kumuk veya Nogay Tiirk�esini C:: e rkezce zanneden kimseler var. Bunda dil degif,'-

4 Hi� yoktan derken, elbette Tiirkler gelmeden once D iyarbaktr Hakkari �izgisinde ya�ayan Kiirtleri biliyorum. H epsi bundan, bu 'yanmada'dan ibaretti. 0 donemde Urfa, Van veya M u�'ta Kiirtliik ten bahsedilemez. Geri kalan yerler tamamen ve stkl �ekilde E rme ni topragtydt . Kiirtlerin kokenine dair gorii�lerimizi �u makalede ifade ettik: Karatay, 0., "Tarihi Kaynaklann Obj ektif Tenkidiyle Bir Ger�ege Yakla�ma Denemes i . . . Kiirtler".


tirme ya�amamakta ama Kafkashhkla e�itlenmi� �erkezlik zaman i<;inde etnik bir kimlik alg1sma donmektedir. Sonu<;ta bu insanlar kendilerinin Turk olmadigmi du�unmekteler. Aym �ekilde Osetlerin, �e<;enlerin, Avarlann �erkez oldugu du�uniiluyor. Ger<;ekte ise Turkiye' de kendine �erkez diyen lerin belki yalmzca be�te biri aslen �erkez' dir.5 Tarihi-toplumsal sure<;ler her yerde aym �ekilde i�lemez. Dunyanm hemen her yerinde nufuslar degi�mi�, bir halkm yerini ba�kas1 alm1�hr. Bu durum her yerde kendine ozgu �artlarda ger<;ekle�mi�tir. Genel olarak soyleyebilecegimiz �ey, Amerika k1tasmm A vrupa barbarhg1 eliyle ugrad1g1 ki yimlar (dolayisiyla yerlilerden hayli farkh olan gunumuzdeki nufus) hari<; tutulursa, genellikle soykmmlarla halklann or tadan kalkmadigmi, kimlik degi�tirdiklerini gormemizdir. Bir ulkeyi ba�ka birileri ele ge<;irdiginde sivil halk, bilhassa koylu nufus genellikle esir olarak gorulur ve kisith �artlarda da olsa ya�amalanna izin verilir. En ge<; iki asu i<;inde de es kiler ve yeniler kayna�maya ba�lar, kimin nufusu daha <;ok ise onun dili baskm hale gelir ve ortak dil olur. Zamanla bu dillerden biri tamamen ortadan kalkar. Bir sonraki a�amada bu halklar tek bir isimle amlmaya ba�lar. Ornegin eski Bulgarlar bir Turk kavmi idi. B alkanlara ge lip Tuna boylanm ele ge<;irdiler ve bir devlet kurdular. Ancak sayllan <;ok azd1 ve zaman i<;inde yonettikleri kalabahk Slav kitlesi i<;inde dillerini kaybetti ve Slavla�hlar. Yonettikleri Slavlar da buna kar�Ihk aslmda Turklere ait olan Bulgar iss

bnder, Tiirkiye 'nin Etn ik Yapzsz, s.3, 2 9 3 - 3 0 2 .

20

I Osman KARATAY

mini benimsediler. Bu yiizden tarihteki ve giiniimiizdeki Bulgarlar birbirinden tamamen farkhd1f. 6 Ayms1 Rusya' da da oldu. Ruslar aslen isvec;li bir Viking kabilesiydi. Dogu Avrupa'da kendilerinden binlerce kat ka labahk olan Slavlan yonetimlerine ahp yerel Rus devletc;ikleri kurdular ve birkac; ku;;ak ic;inde dillerini tamamen kaybetti ler. Ama isimleri kald1. Esas Ruslar isvec;li, dolayisiyla bir German kabilesi iken, giiniimiizdeki Ruslar Slavdir; tama men farkhdirlar. ? Fransa'mn ortaya <;1k1;>1 da biraz buna benzer. Eski Galya hlar Sezar' a teslim olduktan soma htzla dillerini kaybetmeye ba;;ladtlar ve aralarmda bozuk bir Latince yaytld1. Boylece imparatorlugun Latincenin etkisiyle, niifus degi;;meden dili degi;;ti. Ardmdan bir German kabilesi olan, Almanya' dan ge len Franklar bu iilkenin hakimi oldular. T1pk1 Bulgarlar ve Ruslar gibi zaman ic;inde onlar da dillerini kaybettiler ve La tince temele dayanan yerlilerin dilini benimsediler. Bugiinkii Fransa niifusu biiyiik olc;iide Gallere dayamr ama dil ital ya'dan, isim ise Almanya' dan gelmi;;tir. 8 Orneklerin hemen tamammda durumun boyle oldugunu, zaman ic;inde farkh kimlikten insanlann tek bir havanda

6 Bulgarlar konusunu Feher bir kitappkta ba�tan sona anlat1r: Bul

7 8

gar Tiirkleri Tarihi, Ankara, 1999, s.34-62. Aynca siyasi tarihleri Tiirk«;:ede �u makalelerden giizel okunabilir: Kayapmar, "Tuna Bul gar Devleti (679 - 1 0 18)"; " B ulgarlarm Balkanlara Go«;:ii ve Tuna Bulgar Devleti". Ku rat, Rusya Tarih i, s.3 - 1 7, Tiirk«;:ede okunabilecek oz bilgiyi sunar. Pope, From Latin to Modern French, s . 1 - 2 2 . Ayr. bkz. Bloch, Feodal Toplum, s.245-247.


kayna�ap buti.inle§tigini du§unen baz1 ara§hrmaCilar, aym §e yi Anadolu'nun Turkle§mesine de uygulamak isterler. Yani gelen nufus mevcut kitleyi degi§tirip donu§turmu§, kendine benzetmi§tir. Bir ba§ka deyi§le, bugunku Anadolu Turk nu fusunun onemli bir ktsmmm Rumlardan geldigini iddia eder ler. Bunda genetik delillerin bulundugunu du§unenler de vardu. Fakat Anadolu' da sure� ba§ka turlu geli§mi§tir. Turkle§me kelimesi burada mevcut nufusun donu§mesini degil, yogun go�lerde oranhsal yaptsmm degi§mesini anlahr.9 Bir kere dort asu suren kesintisiz sava§larla nufussuzla§ml§ Anado lu'ya kalabahk Oguz boylannm go�u sozkonusudur. Ba§tan bir saytsal ger�ek vardu. 10 Vryonis, Anadolu'ya gelen Ha�h lann s1k stk Turk askeri gorduklerini, ama Turk halka degil hep Htristiyanlara rastladtklanm soyleyerek Anadolu'ya ge len Turklerin saytsal ustunli.igu yorumuna itiraz eder. 11 Tabii go�ebe Turkmenlerin oturak yerliler gibi yerlerinde �akth kaldtklanm ve bilhassa Ha�h ordulanm �oluk �ocuklanyla koylerde beklediklerini dti§Unursek oyle olmahdtr . . . Elimizde nufuslan hesaplayacak veri bulunmuyor ama Bizans' m en hayati durumlarda bile fazla asker �tkaramama Sl,

kendini savunacak insan kaynagmm yoklugu iyi biliniyor.

9 Anadolu'nun Tiirkle�mesi �u eserlerden okunabilir: Turan, Sel�uk

lular Tarih i ve Turk- islam Medeniyeti, s.2 7 7-280; Turan, Sel�uklular Zamanmda Tiirkiye, s . 3 7 -44; Seker, "Anadolu'nun Turk Vatam Ha line Gelmesi"; (aym il;:erik tekrarlanarak) Anadolu 'n u n Tiirkle�mesi ve Kiiltiirel Hayat1, s.77-90. 1 o Kopriilii, Osman!J imparatorluiJunun Kurulu�u. s.7 1 - 7 2 . 1 1 Vryonis, The Decline of Medieval Hellenism, s. 180.

22

I Osman KARAT AY

Buna kaqahk kii<;iik beylikler bile buyuk say1da asker <;Ikar tabiliyorlardi ve go<;ebeler i<;in <;ok zor bir i;; olan kale fethin de neredeyse hi<; engel tamm1yorlardL Mesela Melik;;ah adi na gelen Tutak Bey Anadolu'ya 100.000 ki;;ilik bir ordu ile gi rer.12 Diogenes'in Malazgirt yolunda her taraftan toplama bir liklerle 200.000 ki;;iyi ancak buldugunu hahrlatmahy1z. Donemin kaynaklan kusalm tamamen bo;;ald1gm1 ve 'Rum' koyliinun araziyi terk ettigini bildirir. Buna mukabil ;;ehirler de oyle bi.isbutun Rum nufus aguhkh yerler degil dir.13 Bir de ahalinin Turklerin geli;;iyle birlikte once sahil bolgelerine, oradan da Ege adalan ve Balkanlara, daha dog rusu istanbul'a <;ekilmesi sozkonusudur.14 ikincisi, arada inan<; farkl vardu ve inan<; daima toplumla n birbirinden aymr. Bu sayede de kimliklerin korunmasmda <;ok onemli bir vas1tadu. islam'1 yeni kabul etmi;; olmakla bir likte, Oguzlar Anadolu'da Bizans' 1 din du;;mam olarak da gordi.iler. Anadolu fethinin gaza boyutu inkar edilemez. Do gu A vrupa' da Musluman olmayan Turklerin <;ok daha buyuk nufuslarla eriyip gitmesinin sebebi yerlilerle hemen kayna;; maktu. Anadolu' da islam sayesinde bu olmad1g1 i<;in, Rum ve Ermenilerle kan;;1p kayna;;mad1g1mizdan kimligimizi ko ruduk ve bugi.inlere hem kamm1zla hem de dilimizle Turk olarak ula;;hk.

1 2 Turan, Sel�uklula r Zamamnda Tiirkiye, s.37. 13 Kopriilii, Osmanli imparatorlugunun Kuru/u�u, s . 7 3 - 7 5 ; Vryonis, The Decline ofMedieval Hellenism, s . 1 6 5 , 1 68. 1 4 Vryonis, The Decline of Medieval Hellenism, s.1 69.


Buna katk1da bulunan ba�ka bir husus da Ermeni ve Rum lann kitlesel olarak din degi�tirmemeleri, kendi varhklanm korumada 1srarc1 olmalandu. Kimliklerini korumalan ve ya �amalanm saglayan ozgur ortam, obur taraftan Turklugun korunmasma yaram1�hr. Yalmz 20. yy ba�lannda onemli say1da Ermeni ve Rum go runurde dil ve din degi�tirerek kimliklerini gizlediler. Bunla rm onemli bir k1sm1 gizli olarak kendi kimliklerine baghhg1 surduruyor ve aram1zda Turk olarak dola�1yor. Aralanndan parti ba�kanlan, bakanlar, onemli kurumlann yoneticileri, buyuk i�adamlan, rektorler ve guvenligimizi emanet ettigi miz ust duzey kimseler <;1km1�hr. Genetik izlerden ne anlamam1z gerektigini basit bir ornek le gorelim. Diyelim ki, Anadolu'nun fethi esnasmda Turk yi gitlerinin yerli k1zlarla evlenmeleri s1k1 bir emirle yasakland1. Milyonlarca Turk genci i<;inde sadece birisi bunu ba�ard1 ve bir Rum k1z1m ald1. Hesab1 basitle�tirmek i<;in iki <;ocuklan oldugunu du�unelim . Erkek veya k1z fark etmez, Rum geli nin baz1 genetik kodlan <;ocuklara ve torunlara ge<;ecektir. 33 y1h bir ku�ak olarak ahrsak, her ku�akta nufuslarmm ikiye katland1gm1 varsayahm . 1 400'lere geldigimizde bunlann so yundan gelenlerin saylSl 1 024 olacaktu. 1 700'lerde ise 262.144 ki�inin atas1 bu <;ift olacaktu. 1 900 senesine gelindiginde bu Turk genciyle Rum k1zmm soyundan 1 6 . 777.21 6 ki�i gelmi� olacakhr. Eskiden ortalama <;ocuk say1smm ikiden <;ok fazla oldu gunu du�unursek, bu say1 birka<; kat fazla olmahdu. Halbuki

24

I Osman KARATA Y

20. yy baf?larmda Turkiye'nin bu kadar nufusu yoktu. Ote yandan, potansiyel olarak Anadolu' daki butun Turkler bu Rum nineden aldtklan geni taf?tyor olacaklardu. Tabii, Turk nine ve dedelerden aldtklan binlerce diger genin yanmda. Dolaytstyla bugun herhangi bir Turk'un Anadolu 'nun eski yerlilerinden ahnma bir veya birka<; genetik koda sahip ol mast dogaldtr. Bu elbette kimseyi Rum yapmaz. Konuyu f?imdi hakim kllmmaya <;ahf?Ilan anlaytf?la degil, eski Turk'un dunyasmdan gormeye <;ahf?mahytz. Otekiler so nu<;ta ' gavur' idi; aileye 'gavur kam' sokulamazd1. Megerki gavurluktan caymtf? olsun . . . if?in temelinde kultur ve inan<; vardu. Bir Turk elbette guzel gorduyse yabanc1 bir k1z1 ala caktu ve o ktz Turk annesi olacaktu. Sel<;uklular doneminde de bu tur evlilikler <;ok olmuf?tur ve Turkiye Sel<;uklu sultan lanmn onemli bir ktsmmm annesi Rum'dur. Baf?ka seviyeler de de boyle evlilikler olmuf?, ama kaynaklarda gordugumuz kadanyla hep k1z almmtf?hr. 15 Ve bir yabanCI erkek gelip Turk'un dunyasma intisap et tiyse, Turk gibi yaf?amaya ve duf?unmeye baf?ladtysa, if? bit mif?tir. 0 arhk Turk' tur; <;ocuklan da Turk olacakhr. Dunya nm hi<;bir yerinde milliyet kana dayanmaz. Kendilerini Hz. Yakub' a baglayan Yahudilerde dahi bu boyledir. if? kalpte baf?lar ve biter. Onemli bir konu da Rum kelimesiyle neyi anladtgtmtzdu. Anadolu MO 2. yy' dan itibaren Roma idaresine girmeye baf?-

1 5 incelemeyi Vryo nis yapar: The Decline of Medieval Hellenism, 5.227-229.


lad1. En c;ok direnen yer Orta ve Dogu Karadeniz bolgesi ol du. �ok ilginc;tir, Pontus'un Rum'a direni�i uzun ve kanh sa va�larla olmu�tur. Roma gelinceye kadar Anadolu'da c;ogu birbirine tamamen yabanCI ktrk tiirlii halk ya�tyordu. Eski Hitit ve Hattilerin kalmhlanndan Ege bolgesindeki Lid ve Lik gibi degi�ik milletlere, Prig ve Galat gibi goc;menlere, Ka radeniz boyunca her biri bir vadiyi tutmu� kabile biiyiiklii giindeki halklara ve Dogu Anadolu'nun bir ara Urartu c;ahsi altmda bir araya gelmi�, ama kokleri ba�ka yerlere giden za ytf topluluklanna kadar bu topraklar bir kavimler salatastm andmyordu. Bunlarm tamammm kiic;iik topluluklar olu�u, Roma idare si altmdaki kimlik biitiinle�mesinin h1zlanmasma katk1 sag lad!. Kimin dilini ne kadar muhafaza ettigini bilemiyoruz ama sonuc;ta Anadolu halklanmn tamam1 Roma vatanda�1 manasmda 'Roman' (Romah) hale geldi. Araplar ve Farslar da onlara Rum dediler. Bu bir tebaa vurgusudur; uk1 anlat maz ve etnik ic;erigi yoktur. Roma Devleti'nin dili Latinceydi. Bu dil Balkanlardaki bel li bir niifus arasmda yayild1 ve giiniimiizdeki Romen ve Ulahlan ortaya c;tkardt ama Anadolu' da boy le bir yaythm go remiyoruz. Heraklius doneminden itibaren (7. yy ilk yans1) Dogu Roma'da resmi dil olarak Yunanca hakim hale gelince, kilise dilinin Yunanca olmasmm da etkisiyle, Anadolu' da ge c;erdil olarak Yunanca yaygmhk kazand1 ve bolgesel kiic;iik diller zamanla oldii. 6. yy' da Anadolu' da haHi Frigce, Galatc;a

26

I Osman KARAT AY

ve Likc;e gibi diller konw;mluyordu. Frigcenin tamamen yok olu�unun 10. yy' 1 buldugu samhyor.16 Yalmz ayn ve ozerk bir kilise etrafmda orgiitlenen Gre goryan mezhebindekiler zaman ic;inde adma bugiin Ermeni dedigimiz (onlar kendilerine Hay derler) milleti ortaya c;Ikar hrken, onlann kuzeyinde Giircii (Kartvel) ve giineyinde de Siiryani halklan yine kiliselerinin ozerk olmas1 sayesinde, ama biiyiik olc;iide de uzakta bulunduklan ic;in Helenle�mek ten kurtuldular. Bunun dt�mdaki Anadolu halklan hem kili seyle, hem Bizans yoneticisiyle, hem de Anadolu'nun diger kiic;iik halklanyla anla�abilmek ic;in Yunan dilini kabullendi. Boylece bu 'Rum'lar tek bir dil ve tek bir devlet altmda kim liklerini birle�tirmi� oldular. Dolayisiyla Anadolu' daki Rumlar Yunanistan' daki Yu nanlardan tamamen farkhdular; hic;bir soy ilgileri bulunmaz. Kendi ic;lerinde de soy birligi yoktur. Bugiiniin c;agda� cahil lerinin aksine, Osmanh bunun farkmdayd1 ve Rum' a Rum, Yunan' a Yunan diyordu . Tiirkler Selc;uklu fetihleriyle i�te boyle 'Rum' niifuslu bir iilkeye geldiler ve belirttigimiz gibi hayli ISSizla�mi� bularak nispeten kolayhkla ele gec;irdiler. Ele gec;irdikleri yerlerde katliam yapmadilar. Herkes bulundugu yerde ya�amaya de vam etti. Yalmz, gelenler goc;ebe oldugu ic;in tanmsal yapmm zarar gordiigiinii, bir de giivenlik amaCiyla koylerin bo�alh-

16 Charanis, "Ethnic C hanges in the Byzantine Empire", s.2 5 -27; Ost rogorsky, Bizans Devleti Tarih i, s.99.


larak ahalinin �ehirlerde biriktigini tahmin edebiliriz.17 Ana dolu'nun Turkle�mesini ba�ka yerlerdeki nufusun kimlik de gi�tirme sure<;lerinden ayuan husus da i�te budur. Hemen her yerde koylu nufus sabit kahp yeni efendilerle teslimiyet ili�kisine girerken, Turkler geldiginde kusal kesim bo�alm1�, yeni koylu s1mfi Turklerden olu�mu�tur. Dogu Anadolu' daki Ermeni nufus ve ge<; ele ge<;irilen Dogu Karadeniz' deki yerli halklar hari<; tutulursa, Anadolu'nun geri kalamnda koylu nufusun yakla�Ik tamammm Turk asllh olmas1 bu yuzdendir. Vak1a, belirttigimiz gibi milliyet bir goniil i�idir. Mucbir sebebi ise kader birligi olu�turur. Eger bir kimse dunyanm herhangi bir yerinden Turkiye'ye geldi ise ve geldigi yerle il gili hatiralar d1�mda geride bir �ey kalmadiysa, bundan son raki hayatim Turkiye' de kurguluyorsa, o kimse arhk Turk olmu�tur. �ocuklan babalanmn, dolayisiyla kendilerinin Pa tagonyah oldugunu soyleyeceklerdir ama onlan oncelikli ola rak Turkiye' deki geli�meler ilgilendirir. Aldiklan karara gore hayatlan burada ge<;ecektir ve arhk buradaki toplumun bir par<;asi olmu�lardu. Anadolu' daki surecin bir ba�ka ozelligi Oguz kelimesinin unutulmas1, 'Turkmen' kelimesinin derkenarla�mas1 ve bun lann yerine ust isim olan 'Turk' isminin yerle�mesidir. Bunu Araplann veya Bizanshlarm bu gelenleri Turk diye adlan dumalanyla ili�kilendirebiliriz ama insanlann Turk isminden haberdar olmadiklan gibi bir yarg1 da yerinde olmayacakhr.

17

Turan, Sel�uklu/ar Zamamnda Tiirkiye, s.40.

28

I Osman KARATA Y

Bugiin Tiirk ortak ad1 altmda toplanan 180 milyon ki�inin kimlik tamm1 illa da Tiirk kelimesine bagh degildir. Bu, say1s1 binleri bulan etnik isimlerimizden sadece birisi, ama �u an itibariyle en <;ok one <;tkamdu. A v�ar da Tiirk gibi bir isimdir, Kumuk da Nogay da . . . Tarihsel siire<; son 1500 yllda Tiirk ke limesini one <;tkardtgt i<;in, biiyiik ol<;iide de Barthold'un tes pit ettigi gibi Araplar bizim degi�ik isimlerimizi bir kenara buakarak hepimize birden Tiirk dediklerinden Tiirk olduk. 18 Bugiin biz Anadolu' da ya�ayan ve i�bu kitabm yaztldtgt dili konu�an insanlar kendimizi Oguz olarak da tammlayabi lirdik. Dilde� ve soyda� toplam 180 milyon akrabamtzm or tak ad1 da ba�ka bir �ey olabilirdi. Mesela Tatar olabilirdi. Bu kitabm adm1 Tatarlann Kokeni koyabili rdik ve bununla Koso va' dan Biiyiik Okyanus k1yilanna kadarki geni� bir diinyay1 ifade edebilirdik. Ya da ortak ismimiz Saka, Hun veya Ser olarak kalabilirdi. Dahas1 Tiirk ad1 sadece tarihten bilinebi lirdi. Eski donemlerin pek <;ok budun admm kaybolup gitme si gibi.19 Bu isim degi�iklikleri bizim fiziki ve biyolojik varhgimizi etkilemez. Var veya yok olu�umuz �u veya bu isme bagh de gildir. insanlarm degi�ik isimler ta�Imalan bir canh olarak varhklanm etkilemedigi gibi, etnik topluluklann varhg1 da

18

Barthold, Orta Asya Tiirk Tarihi, s.24; Golden, " Ethnogenesis in the Tribal Zone", s . l l l . 1 9 Etnik adlanma sii re� ve kahplan ile Tiirklerdeki tarihi uygula ma lar, bizim o rneklemelerinin tamamma katllmadlgl m lZ Zekiev'de apklamr: Tiirk/erin ve Tatarlarm Kokeni, s.59 vd.


isimlere bagh degildir. Bu yuzden tarihteki koklerimizi ara� hrmak illa da Turk kelimesini ara�hrmak degildir. Fakat dedigimiz gibi son 1 500 yll boyunca Turk adm1 ta�I yan ve muhtemelen say1ca �ok az olan topluluk tarihte �ok belirgin ve belirleyici bir rol oynad1g1 i�in bu isim onem ka zandL (Eski ve) yeni ara�hrmalar bu belirleyiciligin Gokturk Devleti'nin kurulmas1 ve 200 y1lhk omrunden �ok ote bir an lam! ve yaygmhg1 oldugunu gostermi�tir. Bu sadece A vrasya k1tasmm dogu ve bah u�lan arasmdaki bir yaygmhga degil, tarihin derinliklerindeki bir varhga da i�aret eder. Bu yuzden bu isim uzerinde hassaten durmahy1z. Turkle rin kokeni hi�bir �ekilde Turk kelimesinin ge�tigi yer ve za manlarla kay1th degildir, fakat bu eser boyunca gorulecegi uzere, Turk kelimesi ara�hrmada yol gosterici olacakhr. Belki Turk kelimesini dikkatli izleyerek gittigimiz yerde uk1m1zm eski varhgm1 ke�fedecegiz ve belki de o zamanki adlarmm ne oldugunu ogrenecegiz. Kitab1m1zm onsozunde belirttigimiz gibi, Turkltigun eski donemlerini �ah§anlar hep <:: in kaynaklanm esas ald1gmdan, Turk kelimesinin ilk kez 530'lardan itibaren ge�tigine inaml mi�hr (geriye donuk haberlerde 430'lardan bahsedilir) . iran kaynaklannda ise 420'lerden itibaren bir kavim ad1 olarak Turk bilinmektedir.20 Asur kaynaklarmda bu ulkenin kuzey dogu kom�ulugunda, daghk alanda ya�ayan bir halk olarak Turukku'lann ismi ge�mektedir ama bunun isim benzerligin20 Baykara, Turk Admm Anlamt, s.34-36; Golden, Turk Halklart Tari hine Giri9, s . 1 3 4- 1 3 5 .

30

I Osman KARATA Y

den ote bir anlarnmm olrnad1gma inamlrn1�hr. Biz ise elbette duydugu her �eye inanrnayan bilirnsel bir �iiphecilikle yakla �Iyor arna bu arada bilirn adarnmm hi<;bir �eyi gorrnezden gelrneye hakk1 olrnad1gma inanarak derin tetkiklerden sonra red noktasma gelinrnesi gerektigine inamyoruz. Turk kelirnesinin anlarn1yla ilgili eski kaynaklarda rnigfer veya gii<;, kuvvet gibi a<;Iklarnalar vardu. Giiniirniiz alirnleri bunlara dayanarak veya ba�ka fikirler geli�tirerek birtak1rn onerrnelerde bulunuyorlarsa da (ornegin tOriimekten tOriik 'yarahk' ),21 bunlann tarnarn1 tahrnindir. $imdilik ger<;egi bil rniyoruz, <;iinkii bildirecek verirniz yok. A ynca, i�bu ara�hr rna a<;lSlndan bu isrnin oncelikli bir onerni bulunrnuyor.

21

Baykara, Tiirk Admm An/ami, s.49 - 5 1 ; Golden, "Ethnogenesis in the Tribal Zone", s.99- 1 0 0 ; Zekiev, Tiirklerin ve Tatarlarm Koken i, s.7778.

iKiNCi BOLUM

KU�BAKI�I VE KU�DiLiYLE TARiHiMiZ Konuya girmeden once, eski Tiirk tarihinin sahnelendigi yer olan Avrasya'mn jeopolitigiyle ilgili birka� ktsa soz gere kiyor. Tiirkiye'de son 20 ytlda geli�en Avrasya algtsl bam ba�kadu. Ktsaca eski SSCB arazisini �imdi Avrasya diye ad landumaktaytz. Gene! olarak ise bu kelimenin Avrupa ve Asya'yt birlikte ifade ettigine inamhr ve Tiirk tarihinin biiyiik bir ktsmmm sahnelendigi yerler "Merkezi Avrasya" diye ad landmhr.22 Bir gene! tarih�i i�in ise Avrasya Macar ovasmdan Man�urya smulanna kadarki jeopolitik alam ifade eder. Bu rada da buna uyulmu�tur. i�te bu A vrasya'yt hem cografi hem de jeopolitik olarak ii� ktsma ayumak gerekiyor. Kuzeyi ve giineyiyle �imdiki Mo golistan't alan, Altay ve Tann daglan arasmdaki hattm dogu sunda kalan Dogu bozkulan, buradan Hazar Denizi'ne kadar uzanan Orta bozktrlar veya Bah Tiirkistan ve de Hazar diiz liiklerinden ba�layarak Macar ovasm1 ahp Avusturya Alple rinin eteklerinde son bulan Batl bozkulan. Bu bolgenin kuze22

Sinor, Inn er Asia, s.l.

32

I Osman KARAT AY

yinde bir <;izgi halinde orman ku�ag1 vard1r. Giineyi ise kah <;olle kah daglarla kapah olup Asya'mn giiney yansmdan fi ziki olarak aynhr. Bildigimiz en eski Tiirk tarihi Asya Hunlanyla ba�lahhr ama bugiin arhk tarihimizi ve en temel geleneklerimizi Saka larla ba�latmakta hi<;bir yanh�Imiz olrnadigi goriiliiyor. MO ilk binyllm ortalanna damga vuran Sakalar, <;in s1mrlanndan Dogu A vrupa bozkulanna kadar geni� bir alanda hakimiyet kurmu�, bilinen ilk Turan devlet olu�umunu saglam1� olan topluluktur. 7. yy' da Ortadogu'ya da inip 28 yll kadar, geni� bir bolgeyi ellerinde tutmu�lard1r. Medlerce hileyle yenildik ten soma geri <;ekilirken kimi taifeleri �imdiki Hakkari bolge sine sigmmi�, burada yiizlerce yll varhklanm koruduktan soma yerli halka kan�m1�lardu. Hakkari Sakalannm izlerine bugiin de rastlanmaktad1r.23 Koken destamm1z olan Oguzname' nin nihai olarak Saka zamamna dayand1g1 anla�Ilm1�hr. Oguz Han bir ki�inin ismi degildir. Oguzlann, yani boylann ham demektir, kurucu ata ya i�aret eder. Oguzlar tamamen Bah Tiirkistan halk1 oldugu gibi, destanda ge<;en olaylar da Hazar <;evresini konu almak tadu. Oguz Han'm Hazar'm bahsmdan gelip Ortadogu elle rini fethi, aynen Sakalann 7. yy' daki Ortadogu fetihleriyle uyu�ur.24

Bolgede kaz1 yapan V. Sevin sonw;:lan once makale olarak yaym lami� (2 0 0 1 ) , daha sonra da kitap haline geti rmi�tir. 2 4 Kar�Ila�tirmalan once H1rvat U/usunun 0/u�umu, s.2 7 - 3 2 , sonra da biraz daha geni�leterek iron i/e Turan, s . 1 7 7 - 1 88'de yapm1�t1k. Ay23


Sakalar i.izerinden torunlan olan Oguzlara25 nakledilen kimi destani ogeler, muhtemelen Saka kahnhst bir halk olan Partlann Ti.irkistan' dan gelerek iran' daki son Makedonyahla n kovmalan ve MO 250' den itibaren yeni bir hanedan kur malanyla iran' a da aktanlm1�hr. Bunlar daha sonra Sasani \agmda destanla�1p yaztya ge\irilmi�, erken islam donemin de de $ehname olarak kar�1m1za \Ikmt�hr. iranhlann altm \a gmm gorkemli hi.iki.imdan Feridun'un pek \Ok i�inin Oguz Han' a benzemesi bu yi.izdendir. 'Feridun' Perslerin Ari \a gmdan kalma bir ilah adtdu ve destandaki kurucu ataya za manla onun ismi verilmi�tir.26 ilgin\ bir �ey degil mi? iranhlann ger\ekte olmayan ama destanlarla olu�turulan altm \agmm bi.iyi.ik hi.iki.imdannm sadece hikayeleri degil, bizzat ki�iligi Ti.irklerden almmadtr.

iran ile Turan adh kitabtmtzda uzun uzadtya yaphgtmtz tarh�mayt burada tekrarlamamak i\in Saka bahsini uzatma yacagtz. Sakalann etnik 6zellikleri hakkmda neredeyse Hun lar hakkmda bildiklerimiz kadar bilgiye sahibiz ve bunlann tamam1 Ti.irk rengine sahip.27 Onlan irani bir kavim yapan gelenek ' somut' olarak sadece beyaz insana ait Andronovo nca bir formiilleme i�in bkz. Karatay, "Alper Tona ve Oguz Han", s. 1 1 3 - 1 1 7. 2 5 Chou-shu: "Bir diger efsaneye gore T'u-kiie 'lerin a talan Hiung n u '/arm kuzeyinde bulunan So devletinden gelmektedir." (Mau-Tsai, (:in Kaynaklarma Gore Dogu Tiirkleri, s. 1 4) . Harmatta, "A tiirkok eredetmondaja", s . 3 9 1 , bu So halkm1 Saka olarak goriir. Tabii yo rumu Tiirklerin olu�umuna ' i ranl' bir halk olarak Sakalarm katkiSI �eklindedir. 2 6 Bkz. dipnot 22'deki bahisler. 2 7 Karatay, iran i/e Turan, s . 1 44- 1 6 5 .

34

I Osman KARATAY

kiiltiiriini.in takip<;ileri olarak Sakalann ortaya <;tkhgt, bu be yazlar Ari ukmdan olacag1 i<;in de (Ti.irkler, Finler, hatta Kaf kas kavimleri beyaz degildirler!) Sakalann irani bir halk ol dugu manhgmdan hareket ederler. Bunun dt�mda delil bulunmaz. <:;ok dillendirilen "bilimsel kamuoyundaki fikir birligi" ise <;ok gi.iliin<; bir �ekilde olu� mu�tur. Bir bilgin Sakalann irani olabilecegini soylemi�, bir digeri onu ahnhlaml�, ii<;iinci.i isim iki ki�inin oyle di.i�i.indi.i gi.ini.i yazm1�, dordi.inci.i isim ise bu di.i�iincenin tuttuguna vurgu yapmt�hr. Bugiin arhk sayllan yi.izlerle ifade edilen ve birbirinin kopyas1 olan <;ah�malar bu elimsende oyununu tekrarlar ve sonuca bakhgmtzda binlerce bilim adam1 bu �e kilde dii�i.ini.iyor hale gelmektedir. Ama i� bu fikri delillen dirmeye gelince, o binlerce bilmi adam1 topu birbirlerine at mak dt�mda hi<;bir �ey yapamaz. Bu ger<;ekten bir giildiirii di.ir ama actkh bir giildiiri.i. Bi.iyi.ik Saka birligi MO 5 . yy i<;inde <;oki.iyor. Onun yerine ba�ka boylar ve birlikler yi.i kseliyor. Bunlann en onemlisi MO 4. yy' dan itibaren bugiinkii Ba�kudistan arazisinden ba by a dogru yaylltp Dogu Avrupa tarihine damgasm1 vuran Sarmatlardu. Bunlara a�agtda uygun bir ayrmhyla deginece giz. Muhtemelen Saka hakimiyetinin hi<; uzanmad1g1 Dogu bozkulannda ise Sarmatlarla e�zamanh olarak Hunlar (C:: i nli lerin soyleyi�iyle Hiung-nu) yi.ikseliyor. <:;in kaynaklan on larla ilgili MO 9. yy' a giden abflarda bulunsa da bildigimiz tarihleri yine de karanhk olarak MO 4. yy sonlannda ba�h-


yor. MO 209' da ismini yanh� olarak Mete diye okudugumuz iinlii Maotun onlarm ba�ma ge�iyor ve devleti bugiinkii Mo golistan arazisi ile kuzeyi ve giineyindeki bolgelere hakim oluyor ve Altay daglannm bahsmdaki sahaya ta�tyor. Giiney Sibirya ku�agmdaki Ktrgtzlar ile Suvar ve Ogurlann atas1 olarak gorebilecegimiz �e�itli halklar Hun egemenligine giri yor.zs MS 2. yy' da eski biiyiik Hun giiciinden eser kalmtyor. Do gu bozktrlan biiyiik ol�iide bo�ahyor. Yenilen ve ka�an Hun lar Orta Asya'mn bah ktsimlanna birikirken, <:: i n'e teslim olanlar zamanla Kuzey <:: i n' de hakim olup �ok saytda devlet kuruyorlar. Boylece Hun devletini ortadan kalduan <:: i nliler sonu�ta kendilerine teslim olan Hunlann idaresine giriyorlar. Ancak bu Hunlar zamanla yonettikleri kitleler arasmda <:: i nli le�eceklerdir.

28

Hu nlardan ba�layan eski tarihimizi o kuyabilecegimiz miimkiin olan en ktsa ve en yogun metin Kafesoglu, Turk Milli Kiiltiirii, s.S72 09'da bulunur. Bu harika kitabm Tiirkiye'de �ok satan eserler arasmda olmast �ok sevindirici bir durum ve diinyada pek e�i ben zeri yok. Ancak diger dill ere, bilhassa Tiirk leh�elerine �evrilmemi� olmast biiyiik eksiklik. Lakin Kafesoglu'nun go�ebelik savunmala rma katt lamayacagtz, zira onun savunmasmt verdigi Batt'da go�e beyle ilgili bir sorun yoktur, sorun dogrudan Tiirk'ledir. Ku�kusuz �ift�ilikten sonra geli�mi� ileri bir ya�am tarzt olarak (bkz. Khaza nov, Nomads and the Outside World, s.83) g6�ebeligin olu�um ve geli�im evreleri zaten Tiirklere verilmez. Tiirkler bu tarzt, tabii att, devleti, silaht vs. Hint-Avrupa kavimlerinden almt� ve kendi barbar diinyalanna uyarlamt�lardtr. Sinor eski i � Asya'nm tarihini 'barbar hgm tarihi' olarak tasniflerken, tabii Tiirk ve M ogol boylanm kas tediyor. Yoksa varhgt iddia edilen ama �u ana kadar tarihin ve cog rafyan m hi�bir yerinde rastlamadtgtmtz o eski Arl go�ebeler i�in hi�bir yerde barbar ifadesi kullamlmaz.

36

I Osman KARATAY

Bahya dogru kayan Hunlarm bir k1sm1 �imdiki Ozbekis tan ve Afganistan merkezli olarak Akhun Devleti'ni kuruyor lar. Yonetici hanedandan dolayt bunlara Eftalitler (Abdallar) de denir. iran-Turan mucadelesi diye kavramsalla�tmlan su re<; en belirgin �ekilde Akhun-Sasani ili�kileri i<;in ge<;erlidir. Bu Hunlarm s1k s1k iran i�lerine mudahil olduklan gorulur. Turkistan' daki Akhun varhgma 557 yth civannda nihai ol mak uzere, doguda yukselen Gokturkler son vermi�lerdir. Hunlann bir k1sm1 ise Aral'm kuzeyinden Avrupa'ya ge<;mi� (375 c.), yolda kendilerine kahlan veya kathklan diger Turk ve yad kavimlerle birlikte gu<;leri artm1�, Karadeniz ku zeyindeki Alan ve Gotlan yenerek bolgeye hakim olmu�lar du. Avrupa Hunlan zamanla daha da bahya kaytp �imdiki Macar ovasm1 merkez yapmt�lar ve Dogu ve Bah Roma ile German kavimlerinin i�lerine kan�arak butiin Avrupa' da baskt kurmu�lardu. 440' larla birlikte Atilla onderliginde gu cunun zirvesine <;Ikan bu devlet, onun 453 yllmda olumun den soma gucunu yitirmi�, en son 469 senesinde ortadan kalkmt�hr. Doguya dogru <;ekilen Hun idarecilerine, Atilla'nm ogul larma Kafkaslann kuzeyindeki Turk kavimleri kalmi�hr. Bunlann i<;inde en onemlileri Bulgarlar oldugu i<;in, bir sure soma hanedan aym olmak uzere Hunlann yerini Bulgarlar alm1�hr. Bu Hun"'-Bulgar birligi buyuk bir devlete donu�me mi�, bu donemde Dogu A vrupa <;ok say1da bag1mstz Turk boyunun macera alam olmu�tur. Bu durum 558 y1hndan iti baren once A varlann, ardmdan da onlan kovalayan Gokturk-


lerin gelili'ine kadar surrnuli', Orta ve Dogu Avrupa bu iki Turk gucunun idaresine girrnili'tir. Hun Devleti'nin ytkiltli'mdan 551 senesinde Goktiirk Dev leti'nin kurululi'una kadarki arahkta <;in' deki gibi Dogu boz kularmda da buyuk bir devlet bulunrnarntli', zarnan zarnan yukselen gu�ler genili' bolgelere yayilrntli'larsa da hakirniyetle ri ktsa surrnuli'tur. Bunlardan biri de Gokturklerin Apar/Avar adm1 verdigi topluluktur. Yoneticileri "kagan" samm tali'tyan bu toplulugun Mogol astlh oldugu duli'unulur arna bu kesin degildir. En azmdan onlarla aym ad1 tali'tyan Avrupa' daki (Sahte) Avarlann Mogol olrnadtklanm rahat soyleyebi liriz, �unku dillerinden kalan rnalzerne hep Turk�eyi gosterrnekte dir. Bir diger konu da dogudaki Avarl ann Akhunlarla ilili'kisi dir ki, bu ikincilere Avar-Hun da denir. Dolaytstyla dogudaki A varlan Hun etnik gelenegindeki bir topluluk olarak gorrnek daha yerinde olur. Altay Daglan bolgesinde yali'ayan Turk budun veya bizirn Gokturk dedigirniz topluluk Avarlara bag h yali'arken, bir rneseleden dolay1 isyan ederler ve bagh ol duklan devleti yok edip yerine kendi duzenlerini kurarlar. Onlardan ka�an Avarlann <;in ve Kore'ye stgmdtklan samh yor. Bundan birka� yll soma da Gokturkler Akhunlara saldt nrlar ve Bah Turkistan'1 ele ge�irirler (557) . Bah Turkistan' dan Gokturklerin onunden ka�an bu Ak hun/Avar-Hunlara Avrupa tarihinde Avarlar denir. 558 sene sinde Kafkaslarda, 562'de Macar ovasmda belirirler. Orta Av rupa'nm onernli bir ktsrntm ele ge�irir, zarnanmda Hunlarm

38

I Osman KARATAY

kovmadtgi German kavimlerini italya'ya surerler. Burada 250 yil surecek saglam bir egemenlik kurarlar. Avarlar bugunku Balkanlann ortaya �1k1�mda birinci dereceden sorumludur. Kendi sayilan az oldugu i�in kuzeyden kalabahk Slav kitlele rini Bizans' a kar�I Balkanlara surmu�ler, onlar da yerli ahali yi yok ederek Balkanlara yerle�mi�tir. A varlann surdugu Slavlann elinde birka� tane onemli millet (Traklar, illirler, Dardanlar gibi) ortadan kalkmi�hr. Gokturk Devleti k1sa zamanda Kore smularmdan Karade niz' e kadar geni� bir alana yayildtysa da istikrarh ve uzun omurlu olmami�hr. Sik Sik �Ikan isyanlar devleti zaytflathgi gibi, daha ba�tan, 576 yilmdan itibaren siyaseten dogu ve bah diye ikiye aynlm1�lardu. 630 senesinde her iki kol da i� �e ki�melerin ardmdan ortadan kalkm1�, dogudaki kol dogru dan <:: in idaresine girmi�tir. 50 y1l kadar sonra, 682' de dogu da devlet yeniden kurulmu�, ancak Bah Turkistan'a tarn hakim olamami�hr. Orhon yaz1tlan diye bilinen u� unlu yaz1t bu donemden kalmad1r. En son 744 yilmda bu devlet bagh Turk boylan olan Uygur, Karluk ve Basm11lann bir isyam ne ticesinde ortadan kalkmi�hr. Dogu bozk1rlannda Gokturklerin yerini Uygurlar alm1� ve l OO

yil kadar suren istikrarh ve gu�lu bir devlet kurmu�lar

du. ilk yaphklan i� de Karluklan surmek olup, bu Turk kavmi bahya dogru go�erken <:: i n ve Arap ordulanmn sava� sahnesine rastlam1� ve 75 1 senesinde Talas vadisindeki �a h�mada Araplara yardtm ederek <:: i n' i Orta Asya'dan kahc1 olarak kovmu�lardu. Dogudaki Uygurlar \Ok geni� bir alana


yayllrnadllarsa da <:: i n kar�nsmda dairna ustun olu�lan ve <:: i n'in i�i�lerini duzenlerneleri ile dikkat �ekerler. Fakat bir i� �eki�rnenin davet ettigi K1rg1z hucurnu 840 senesinde bu dev leti ortadan kaldurn1� ve Uygurlan batiya dogru go�e zorla rni�hr. Boylece �irndiki Mogolistan arazisinden yola �1kan bu Turk budunu Dogu Turkistan vahalarma dogru yururnu� ve orada konarak yerle�ik bir hayata ge�rni�tir. Gunurnuze ka lan gorkernli Uygur rnedeniyetinin kahntilan bu bolgedendir. Dogu bozk1rlanndan Uygurlan kovan Kirgizlar, kendileri de buraya yerle�rnerni�, anla�Ilan artik

ISSIZ

ve Turksuz kalan

bu yurtlara (Otuken de buradad1r) artlk dogudan gelen Mo gollar yerle�rneye ba�larn1�tlr. 0 tarihlerden beri Mogolistan bolgesi, batldaki baz1 ku�uk bolgeler hari� olarak Turksuz dur. Gokturklerden sonra Batl Turkistan' da da gu�lu bir devlet kurulrnarni�hr. Bir donern Turki� Kaganhg1 yukselrni�tir. Bu y1llar islarn ordulanmn Turkistan smulanna eri�tigi donerne rastlar. Turki�lerle islarn ordulan arasmda baz1 sava�lar ol rnu�sa da bir sure sonra iki tarafta da askeri kudret kalrna rni�, bunun yerini devletsiz bolgenin Turk boylanyla (en onernlileri Oguzlar ve Karluklar) yerle�ik dunyay1 ternsil eden Muslurnan kentler arasmdaki yuzyillara yayilrni� ticari ili�kiler alrn1�tlr. i�te bu ili�kiler sonucu dogan tam�rna ve

40

I Osman KARATAY

yakmla�ma ortam1 Tiirklerin artan bir ivme ile islamla�mast na yol a�mt�hr.29 islam' dan bahsedince, eski Tiirklerin din ve inan� diinya lanna da birka� ciimleyle deginmekte fayda var. Aslmda bu konu boyle bir kitabm bir boliimii olmahydt ama maksadt mtz eski Tiirklerin tarihini yazmak degil, izlerini siirmek ol dugundan, obiir tiirlii aynnhlara fazla giremiyoruz. Bugiin Tiirk olmadtgmt iyi bildigimiz birileri '$amanizm' kelimesini daha fazla giindeme ta�tyor ve bilgisi az birileri de onlara takthyor. Samlamn aksine, bu ikincilerin milliyet�i bir duru�lanmn olmadtgmt belirtelim. Genellikle kozmopolit, diinya vatanda�1 bir noktada duruyorlar ve kendilerince gii niimiiz Tiirk'iiniin nastl biri olmas1 gerektigini tammhyorlar. $amanizm eski Tiirklerin dininin ad1 degildir. Kuzey ya nmkiiredeki toplumlann yakla�1k tamammda goriilen, kabile sihirbazmm dini ve toplumsal etkinligine dayanan, hi�bir tektiirliiliigii olmayan ama sathi bir goriiniimde birle�en uy gulamalar biitiiniiniin adtdtr.30 Hatta bugiinkii haliyle bir din olmaktan tamamen �tkmt�, bir meslek ve dahas1 gosteri sana h haline donii�mii�tiir.31 Asteriks filmlerinde eski Galyahlarda veya Finlandiya �1k1�h Yiizuklerin Efendisi gibi kurgularda, hatta baz1 uzay filmlerinde, her yerde �amam goriiyoruz.

H ep u�larda tarti�Ilan bu konuyu tarihi �er�evesine oturtarak goz lemleyen ve ger�egi ifade eden kimse Golden olmu�tur: Tiirk Halk /an Tarihine Giri�, s.248-2 5 1 . 3 o Giinay v e Giingor, Tiirk Din Tarihi, s. 1 1 7 - 1 18. 3 1 Gome�, $amanizm ve Eski Tiirk Dini, s.87, 109. 29


�aman Turklere ozel olmadtgt gibi, eski ve yeni Turk top luluklan bu kelimeyi bilmezler bile. Bu soz Tunguzlarm bu yucu/rahiplerinin ad1 olarak Rusc;a uzerinden bilim dunyast na yayllmt;; ve tabir haline gelmi;;tir. �imdilerde Hint-Avrupa kaynakh oldugu goru;;u hakim hale gelmi;;tir.32 Gunumuzde ve yakm gec;mi;;teki Altay ve Sibirya Turkle rinin Ktztlderili kabilelerinin buyuci.ilerini anduan ;;aman i;; levindeki din adamlanmn dunyas1 ve genel olarak ;;amanhk ad1 altmda toplanan telakkiler butununun eski Turk inanCiy la kar;;Ila;;tmldtgmda, birbirinden farkh ;;eyler olduklan go ruluyor. Eski Turk inanct c;ok daha ileriydi.33 Eski Turk dinini 'Gok Tann inanct' olarak adlandumak belki yerinde olabilir ama bu soz hem gereksiz bir ikilemeyi ic;eriyor, c;unku eski Turkc;ede gok ve Tann kelimeleri birbiri nin yerine kullamlmt;;hr, hem de ' Gogun tanns1' kavramm1 akla getirecek ve dolaytstyla 'Yerin Tanns1' kavramm1 c;agn;; hracakhr. Bu ise eski Turk inancmda yoktur. Biz bu inanCI Ruslann 'Tengriyanstvo' adlandumastyla yaphklan gibi, 'TannCihk' diye adlandumamn dogru olacagmt samyoruz. Bu inancm temelinde her ;;eyin yarahctst olan bir Tann,34 olumden sonra yeni bir hayatm ba;;ladtgma iman ve o hayatGome�, �amanizm ve Eski Turk Dini, s . 1 9 ; Giinay ve Giingor, Turk Din Tarihi, s. 1 1 9 - 1 2 0 . 3 3 i nan, Eski Turk Dini Tarihi, s . l - 2 ; Game�, �amanizm v e Eski Turk Dini, s . S . 3 4 i nan, Eski Turk Dini Tarih i, s. l S vd., eski Tiirklerin � o k Ta n n h o l dugunu soyliiyor ama saymaya ba�lad1gmda tek bir Ta n n ' m n a d m1 veriyor. Sayd1klanndan Oigen v e Yerlik eski Tiirklerin degil, b u gtinkii halklann inancmdad1r. Umay ise T ann olarak gortilemez. 32

42

I Osman KARATAY

ta iyiliklerin miik�Hat, kotiiliiklerin ceza gorecegi dii�iinceleri yatmaktadu. Dolaytstyla olmii� atalarm ruhlanmn �adhgt i<;in dua ve kurban onem kazanmaktadu.35 Bunlar a<;tk bir �e kilde islam ve diger semavi dinlerin temel ogretileriyle uyu�maktadu ve eski Tiirk dininin zamanmda bir Peygam ber tarafmdan vaaz edilmi� tek Tannh bir din oldugu dii�iin cesini akla getirmektedir.36 ilk Miisliiman Tiirk devleti en kuzeydeki devlet (idil Bul gar) olmakla birlikte, genel olarak kuzey <;izgisindeki Tiirkler arasma islam ge<; girmi�tir, hatta halen siirmektedir. Dolayt styla er ken donemlerde Sibirya ku�agmdan <;tkan Tiirk toplu luklan islam'la tam� degillerdi. Buna a�agtda ktsaca tekrar deginecegiz. Goktii rk Devleti ytktldtgmda Hazar ve Kafkas bolgesin deki Goktiirkler kendi ba�lanna kaldtlar ve bir siire sonra bunlann toparlanmalanyla Hazar Devleti ortaya <;tkh. Gok tiirklerin bolgeden <;ekilmesi Bulgarlann bagtmstz kalmas1 demek olmu�tur. Kafkaslann kuzeyinden Karadeniz'in ku zeyi boyunca yaytlan Bulgarlar 630'lardan itibaren geni� bir Gu nay ve Gungor, Turk Din Tarihi, s.3 3 -97'de eski Turk dini ya�a miyla ilgili butun veri degerlendirilir. Ancak bu yazarlar k1yamet inancmm sonradan, buyuk dinlerin etkisiyle �ekillendigi du�unce sindedir (a.g. e., s . 7 2 ) . Ayr. bkz. Game�. $amanizm ve Eski Turk Dini, s.90. 3 6 Dogan, "islamiyet'ten O nceki Turk i nancma Dair", s.3 1 4-3 1 7, eski Turk inanc1m Haniflikle tammlar. Gunay ve Gungor, Turk Dini Ta rihi, s . 1 2 7, boyle bir benzetmeye kar�1 pkarlar ama dayanak olarak 'Gok Tann' inancmm bozk1ra ve Turklere mahsus oldugunu ahrlar. Halbuki ne Tiirkl erin temelli bozk1rh olduklanm soyleyebiliriz, �unku go�ebelik sonradan gel i�mi�tir ve ne de eski Turk dininin bozk1ra hashgma dair bir veri miz oldugunu samyorum. 35


alam yonetimlerine aldllarsa da ha�metleri uzun surmemi� tir. 670'lerde devletleri Hazarlar tarafmdan ytkllmt� kendileri de be� par�aya aynlmu,;lardtr. Kafkaslarda kalanlan �imdiki Kara�ay-Balkarlarm atalanmn onemli bir ktsmmt te�kil et mektedir. Don Nehri boylanndaki Bulgarlann esas kitlesi zamanla kuzeye dogru kaym1� ve ilk Musluman Turk devleti olacak idil Bulgar hanhgmt kurmu�tur. Bunlann torunlan �imdiki Tataristan ve �evresindeki Turklerdir. Bahya Bulgarlardan u� kol gitmi�tir. Asparuk idaresinde A�ag1 Tuna'ya gidenler �imdiki Bulgaristan'1 ve Kuber idare sinde Makedonya'ya gidenler �imdiki Subistan'1 kurmu�lar dtr. Bunlar sayllan az oldugu i�in zamanla yonettikleri kitle ler i�inde kaybolmu�, kimliklerini yitirmi�lerdir. Yalmz Bul garlann ismi yonettikleri Slav kitleye de ge�mi�tir. Al�ak Han idaresindeki be�inci kol ise italya'ya giderek Ravenna bolge sine yerle�mi�, uzunca bir sure kimliklerini korumalarma ragmen, nihayet onlar da italyanla�mt�hr. Hazarlar 650' lerden 966'ya kadar surecek istikrarh ve yer le�ik bir devlet kurmu�lar, 730'lardan itibaren de kademeli olarak Musevi dinine ge�mi�lerdir. Ancak bu dinin yaygm olmadtgmt, daha �ok yonetici tabakayt ilgilendirdigini vur gulayahm. Ticaretle zengin olan ve parah asker istihdam eden Hazar Devleti'nde ordu gittik�e Muslumanlardan olu�mu�tur. $imdiki Rus ve Ukrayinlerin atalanmn onemli bir k1sm1 Hazar egemenliginde ya�amakla birlikte, Hazar Devleti'nin sonunu getirenler de onlar olmu�tur.

44

I Osman KARATAY

Aral bozktrlannda ya�ayan Pec;enek Tilrkleri dogudan ge len bask1lar neticesi 890'larda bahya dogru goc;mii�, 1 50 yll kadar Karadeniz kuzeyindeki sahamn hakimi olmu�tur. Ma carlan eski yurtlan olan Don Nehri boylanndan �imdiki Ma caristan' a siirenler de onlardu. Pec;enekler askeri olarak giic; liiydiiler. Hazar Devleti'ni ortadan kalduan Rus kagam Svya toslav't oldiirmii�lerdir. Ancak giic;lii ve merkezi bir devlet kurmamt�lar, dagmtk yapllan da Ruslar kar�1smda ugradtk lan bir bozgundan sonra ayakta kalmaya yetmemi�tir. B al kanlara dogru giden Pec;enekler, tarn da dogudan Oguzlarm Anadolu'ya geldikleri giinlerde, 1 050' lerle birlikte buralan is tilaya ba�lamt�lardtr. Ancak diger bir Tiirk kavmi olan Ku manlardan yardtm alan Bizanshlar 1 091 senesinde Edirne ya kmlannda onlan biiyiik bir yenilgiye ugrahp, sivil halk1 dahi vah�ice yok etmi�lerdir. Hayatta kalabilenler Rodoplann daghk yerlerine stgmmt�hr. Pec;eneklerin ardmdan 1 000'li ylllarda heniiz Miisliiman olmam1� Oguzlardan baz1 topluluklar da Karadeniz bozkula nna gelmi�, Ruslarla girift baz1 ili�kilerden sonra bir k1sm1 Balkanlara ilerlemi�, ancak hem Bizans hem de Macarlarca yenilerek c;e�itli yerlere iskan edilmi�lerdir. Dobruca ve Ma kedonya'ya c;okc;a yerle�tikleri biliniyor. Bunlann onemli bir k1smi Osmanh doneminde islamla�m1� ve Balkan Tiirkliigii nii te�kil etmi�, Htristiyan kalanlar da muhtemelen �imdiki Gagauzlann

bir

ktsmmt

olu�turmu�tur.

Onemli

say1da

Oguz'un da �imdiki Ukrayin niifusun atalan arasmda eridigi biliniyor.


Giiney Sibirya' dan gelen Kurnan-Ktpt;aklardan biiyiikt;e kitleler Bah bozkulanm doldurrnu� ve Pet;eneklerin ardmdan bolgeye hakirn olarak Ruslann Karadeniz' e inrnelerini onle rni�tir. Kurnan niifusun daha s1k1 ve kahc1 oldugu goriilrnii� tiir. ilk donernlerde genellikle galip olarak Ruslar iizerinde bask1 kurarken, 12. yy boyunca da Ruslann dururnu denge ledigi goriiliiyor arna ortada t;ok tarafh oyunlar vardu. Yani Kurnanlar birbiriyle rniicadele eden Rus knezleri arasmda kendi t;tkarlanna gore hareket etrnekteydiler. 1 230'larda Dogu A vrupa'yt vuran Mogol kasugas1 niifus olarak en fazla Kurnan-Ktpt;aklan etkilerni�tir. Can kaytpla nnm yanmda, Karadeniz bozkulanndaki Kurnanlar biiyiik olt;iide bahya kat;arak Macarlara stgmrnt�lar veya Tuna'mn her iki yamnda �irndiki Bulgar ve Rornenlerin atalanyla ka n�rnt�lardu. Osrnanh ordulan Bulgaristan ile Eflak ve Bog dan't (�irndiki Rornanya'nm esas ktsrnt) ahrken, kar�tlarmda bulunan sava� beylerinin t;ogu Kurnan asllhydt. Bah bozktrlannda bunlar olurken, Tiirkistan' da htzh bir islarnla�rna ya�amyordu. 8. ve 9. yy'larda Tiirkler arasmda rniinferiden yaytldtgmt gordiigiirniiz bu yeni din, 10. yy' dan itibaren devlet dini haline gelrni�, Bah Tiirkistan'm dogu ktsrnmda Karahanhlar ve �irndiki Afganistan arazisinde de Gazneliler 10. yy ortalannda arhk islarn't devlet seviyesinde sahiplenrni�lerdir. Mogol istilalanmn geldigi 1 220'lere kadar kabaca bu iki devlet Tiirkistan' da hakirndir. Yalmz 1 0 . yy' da Oguzlar arasmda islarn'm htzla yayllrnas1 ve Selt;uk Bey adh bir kornutanm ba�lathgt bir hareket diinya

46

I Osman KARATAY

tarihini degi�tirmi�tir. Kendine bagh Miisliiman Oguzlarla Aral havzasmdaki Oguz devletinden kopan ve giineye dogru yonelen Sel�uk Bey' in bu hareketi, ktsa bir siire soma iran' a ve biitiin Ortadogu'ya egemen olacak biiyiik bir devleti do guracaktu. 1 040'larda Gaznelileri Horasan' dan atan ve kendi idarelerine alan Oguzlar, htzla batlya dogru ilerlemi� ve 1 050'lerden itibaren Anadolu ve Giiney Kafkaslarda faaliyet lere ba�lam1�lardu. Anadolu'yu fethetmek, yiizyillard1r Araplann bir tiirlii alamadigi bu geni� iilkeyi gii<;lii ve koklii Bizans' tan almak Oguzlar i<;in muhtemelen bir hedef dahi degildi ve olamazd1. Ama s1k s1k akm yaptyorlardi. iran'I ahp bu sorunu kokten <;ozmek i<;in biiyiik bir orduyla harekete ge<;en Romanos Dio genes'in yolda Malazgirt' te ugradtgt biiyiik yenilgi ve Bizans ordusunun neredeyse yok olmas1 ( 1 071 ), Oguzlara beklen medik bir fusat sundu ve birka<; yll i<;inde Anadolu'yu sahiller hari<;- neredeyse tamamen ele ge<;irdiler. 0 giin bu giindiir de Oguzlann torunlan bu topraklarda ya�Iyor ve bii tiin diinya kar�Ilannda olsa da kendilerine kader levhalan yazthrken verilmi� gorevin icab1, tarihin en onemli oyuncula nndan biri olmay1 siirdiiriiyorlar. 1 220'lerin sonlannda Tiirkistan ve ardmdan iran, 1 243'ten itibaren ise Anadolu, Mogol istilasma ugramt�tlr. Mogollarm askeri ve siyasi kabiliyetleri kadar, o donem kar�tlannda uzak gorii�lii yoneticilerin bulunmamasiyla da ilgili olan bu istilalar, sebep olduklan biiyiik felaketlerin yamnda bir me deniyetin de <;okii�iine zemin hazulamt�hr. Medeniyet mer-


kezi olarak Irak, M1su ve Endiiliis'le yan�an Maveraiinnehr (�imdiki Ozbekistan) bir daha eski giinlerine kavu�amaya caktu. Daha da kotiisii Cengiz soyundan gelen yoneticilerin k1sa bir siire soma birbirleriyle miicadeleye giri�meleri ve Or ta Asya'mn 1 922 yllma kadar i\ \eki�melerin ve karde� kav galanmn sebep oldugu kesintisiz sava�larla 700 yll boyunca kan golii haline gelmesidir. Gorkemli donemini 1 360'lardan 1 460'lara kadarki bir asra yerle�tirebilecegimiz Timur ve \Ocuklannm idaresi belli bir istikrar ve hatta ciddi bir yeniden dogu� (Timur R6nesans1) getirdiyse de takip eden Ozbek ve Kazak hanhklan done minde (hepsi Cengiz soyludur) yine eski ylllara doniilmii�, bu ortam da 18. yy sonundan itibaren Tiirkistan'm kademeli olarak Rus hakimiyetine giri�ine sebep olmu�tur. Mogol imparatorlugu'nun bah k1smmm varisi olanlar Al tmorda diye bildigimiz devleti kurmu� ve 1230'lann sonun dan itibaren uzunca bir siire Rusya'nm mutlak yoneticisi ol mu�lardu. Ancak zaman ge\tik\e Altmorda i\inde boliinme ler ve taht kavgalan yogunluk kazanm1�, bu ortamda bagh bulunan Rus bolgeleri gii\lenmi�tir. Tek olan Altmorda Dev leti 1 5 . yy i\inde par\alara aynhrken, \Ok say1da Rus knezli ginden olu�an Rusya ise Moskova knezligi etrafmda birle� meye ba�lam1�hr. Nihayet 1 550'li ylllarda Moskovahlar do niip yiizylllard1r kendilerini yoneten Altmorda'nm varisleri nin topraklanm ele ge\irmeye ba�lam1�lardu. Bunlardan sa dece Kmm Hanhg1, Osmanh idaresi altmda oldugu i\in var-

48

I Osman KARATAY

hgm1 uzun sure korumu �, o da 1 780'lerde Rus idaresine gir mi�tir. Daha t;ok tarihi olarak yerle�ik kimlikleriyle amlan lit; iilke daha vardtr ki neredeyse kesintisiz Turk idaresinde bulun mu�lardu. Gazneli Mahmut'un l OOO'li yillardaki seferleriyle Turk idaresinin girdigi Hindistan, en azmdan kuzey kesimle ri, o tarihten sonra degi�en hanedanlann idaresinde siirekli Tiirklerce yonetilmi�, en son 1 530'larda Timur soyundan ge len Babiir'iin kurdugu devlet 1 857'ye kadar yonetimde kal dtktan sonra ingilizlerce ortadan kaldmlmt�hr. Mtsu' da 9. as1r sonlanndan itibaren Halifelige bagh Turk hanedanlar goriiliir. Selahaddin Eyyubi 1 1 80'lerde burayt ele get;irdikten sonra ordusunun esas krsmmr olu�turan Krpt;ak Tiirkleri Mrsrr' da birikmeye ba�lamr�tu. 1250' den itibaren ise i.ilkeyi kendi aralanndan set;tikleri sultanlarla yonetmi�lerdir. Bu donemde Mrsu' da hakim olan Krpt;ak askerine dayah bu devletin adr Tiirkiye'dir. Yavuz Selim 1 5 1 7'de bu 'Tiirkiye'yi ele get;irmi�tir. Ut;iincii iilke ise iran' dtr. Biiyiik Selt;uklu Devleti'nin mer kez iilkesi olan iran, daha sonra da Mogollann Ortadogu ko lu olan ilhanhlann merkezi olmu�tur. ilhanh Devleti'nin za yrflamasryla t;e�itli Tiirkmen beylikleri (en onemlileri Akko yunlu ve Karakoyunlular) one t;rkmt�, Timur donemi de atla hldrktan sonra iran, Irak ve Dogu Anadolu bagrmsrz Tiirk menlerce yonetilmi�tir. Akkoyunlu miilkii it;inde din yoluyla giit; kazanan bir Tiirkmen beyi olan �ah ismail ise krsa zamanda bu bolgedeki


tiim gii<;; l eri ortadan kalduarak Ceyhun nehrinden Anadolu i<;;l erine kadarki tiim memleketleri idaresinde birle�tirmi�tir. Yavuz Selim'in 1 5 1 4' teki biiyiik darbesi �ah ismail'in bahda ki ilerleyi�ini durdurmu� ve bir bak1ma Tiirkiye'nin iran ol masmi onlemi�tir. Safevilerin ardmdan Af�ar ve Kacarlar iran' a egemen olmu�, boylece bu iilke 1 925 yllma kadar do kuz asu boyunca kesintisiz Tiirklerce yonetilmi�tir. iran diger islam iilkeleri gibi somiirge olmam1�hr ama bu rada da Tiirkler Fars hakimiyetine dii�mii�ler, dolayisiyla ba gimsizhklanm kaybetmi�lerdir. Tiirkiye' den sonra en kalaba hk Tiirk niifusu buradadu ama heniiz bag1msiz degildirler.

0�0NC0 BOLOM

NEREDE HATA YAPILIYOR? bncelikle, hem koken hem de tarih ara§hrmalannda genel olarak dikkat edilmeyen bir konu var ki, goz oniine almadi gimiz zaman ba§ka alanlardaki tespitlerimizde hakh bile ol sak, gerc;egi bulamami§ olabiliriz: insanlar biraz ota, biraz da oduna benzerler. Biz Ademoglu aynen bitkiler gibi sulak ve verimli topraklan severiz. $imdiki Suudi Arabistan arazisinde 1 300 yildu ne sava§ oldu ne soykmm ya§andi. Arazi uc;suz bucaks1z ama niifus az. Buna kar§Ihk tarih boyu sava§larm hie; eksik olmad1g1 c;ok daha kiic;iik topraklara sahip Irak'ta niifus Arabistan'dan da ha fazla. Dstelik Irak'm da onemli bir k1sm1 c;ol. Yemen' de bi raz ye§illik var ve hemen niifus artmi§. M1su ile Libya'nm ki yasi da oyle. Libya'nm niifusu italyanlar hepsini oldiirdiigii ic;in degil (katliamlar elbette gerc;ek), iilke c;ollerle kaph oldu gu ic;in az. Aym §ekilde, Ruslar Sibirya' da katliam yapmadi.k lan halde, biiyiikc;e bir k1ta biiyiikli i giindeki bu bolgenin top lam niifusu neredeyse Tiirkiye'nin yedi bolgesinden birine

52

I Osman KARATAY

ef?it. Yerli halkm say1s1 daha da az ve hepsini toplasamz iz mir'i doldurmuyor. Kazakistan kuf?kusuz biitiin diinyada komiinizmin ac1s1m en fazla hisseden iilkedir. 1930' larda devletlef?tirme adma halkm elindeki tiim siiriiler ahmp belli yerlerde topland1. Ancak bu f?ekilde toplanan milyonlarca hayvamn bak1m1 ya pllamad1g1 i<;in a<;hk ve salgmlardan hayvanlann yiizde 90' 1 oldii (40,5 milyon hayvandan kalan 4,5 milyon baf? . . . ) . Tan mm olmad1g1 iilkede insanlar tek beslenme kaynag1 olan hayvanlanm kaybedince, a<;hk baf?gosterdi ve 1 931-1932'de niifusun yiizde 40' 1 (1,750,000 kif?i) a<;hktan oldii.37 Diinyada bir iilke halkmm yansmm oliimiine en kotii savaf? f?artlannda bile rastlanmam1f?hr. Diinya cennetini kuran Komiinizm, ba rif? zamanmda niifusun yansm1 a<; buakarak yok etmeyi ba f?ardl. Bugiinkii Kazakistan niifusu iki kuf?aktu toparlanm1f? bir manzaray1 temsil ediyor. Niifus <;ok h1zh arhyor ve bir ta raftan arhk gelif?tirilen tanm ve bir taraftan dogal kaynaklarla kendine fazlas1yla yetecek bir zenginlige sahip. Ama Mogolistan' da boy le f?eyler, en azmdan bu derece vahf?et olmad1. Bugiin, Tiirkiye'nin iki kah biiyiikliikteki iil kenin niifusu bizim Bursa kadardu. Sebebi arazinin fazla in sam besleyememesidir. Hunlann, Uygurlann, Karl uklann, Kitaylarm, Mogollarm ve nihayet Oyratlann buradan <;1k1p bahya dogru yayllmalan ile zaman zaman artan niifus ihra<; edilip toprak rahatlahlmlf?hr. Bu halklar seyrek niifuslu bol gelere gittiklerinde varhk sergileyebilmif?lerdir arna arazinin 3 7 Kazakistan Tarih i, s . 1 4 1 .


verimli ve insanm bol oldugu topraklara vardtklannda kay bolup gitmi�lerdir. Bugiinkii Mogolistan'm niifusunun iki buc;uk milyondan be� milyona c;tkhgmt ve insanlann stgmayarak yeni yurt ara dtklanm dii�iinelim. Fazlahk olan niifusu getirip Fergana' da Ta�kent biiyiikliigiinde bir kent kurarak hepsini stgduabili riz. Ozbekistan ic;in ise ikinci bir Ta�kent fazla hissed ilir bir biiyiime olmayacaktu. Bugiin biitiin Altay Tiirklerinin say1s1 7000 civannda. Al taylann etrafma geni�c;e bir daire c;izelim ve Tiirkiye'nin iki kah biiyiikliigiinde bir sahayt faraza Turk anayurdu olarak i�aretleyelim . Bugiinkii toplam niifus herhalde 500 bin kadar olacakhr. Eski zamanda da durum �imdikinden farkh degil di. Tanm, avCihktan 50 kat biiyiik bir niifusu besleyebildigine gore,3H tanm yaptlan alanlar eskiden de c;ok kalabahkh. $imdi bu yurtta tiireyen Tiirkler s1k stk huruc; yaptp ba�ka yerlere goc;ecekler, gittikleri yerlerde hemen tiim orneklerde onlan muzaffer fatihler olarak gorecegiz, bununla da kalma ytp Fergana, iran, Azerbaycan, Anadolu ve idil havzas1 gibi verimli ve yogun niifuslu bolgeleri etnik olarak donii�tiire cekler. Buna matematik, fizik ve biyolojinin imkan tammadt gmt hesaplayabiliriz. Avarlann 250 yll boyunca Avrupa'nm kalbine hiikmettiklerini bilmek ayn, muhayyilede c;ekirge sii riisii gibi kalabahk bir halk olu�turmak ayn bir meseledir. Onlarm 20 bin kadar ath ile geldiklerini, ama o giinlerde Se-

38

Ruhlen soyliiyor: Dilin Kokeni, s. 1 5 3 .

54

I Osman KARATAY

lanik'in sur i�i niifusunun 1 00 bin oldugunu bilelim yeter. Obiir tiirlii, anayurt ve yay1hm konusunda yerle�ik tarih ki taplarmda okudugumuz fikirleri uygulamaya koydugumuz da, diinyadaki biitiin Tiirklerin �1karabilecegi asker say1smm 800'lii ylllarda Abbasi halifelerinin has ordulanndaki Tiirkler kadar ancak olabilecegi ger�egiyle kar�I kar�1ya kahnz. Y ayllan etnoslardan hi�biri kurak ve �orak bolge �1k1�h olamaz. Tiirkler bildigimiz tarih boyunca �ok yaygmdllar, her yerde onlara rasthyoruz; tarihin bilmedigimiz donemle rinde de farkh olduklanm dii�iinmek zor. Oyleyse Tiirkler verimli topraklarda tiiremi� olmahlar. Tiirklerin anayurdunu ve tiirenegini k Asya'ya veya Orta Asya'mn39 dogusuna koyan yakla�Imlar, goriiniirde biiyiik bilimsel �abalann semeresini yans1tsa da bir bak1ma konu nun zorlugu kar�1smda pes etmenin ifadesi gibi geliyor. 250 yllhk bilimsel birikime saygisizhk edemem ama mevcut a�lk lamalar konuyu basite indirgiyor. Bu anlay1� i�in zor tarafla nyla ugra�m1yor; iistelik bugiinlerde konunun zor taraflany la me�gul olmay1 bilim d1�1 faaliyet olarak yaftahyor. V ak1a, bugiinkii sonu�lara ula�mak i�in 250 yll boyunca binlerce bilim adamm1 �ah�hrmaya gerek var m1yd1, o da tar39

Tiirkiye'de bugiin ismi biiyiik hoca olarak ge�en ve gene! Tiirk ta rihi �ah�an bilim adamlannm O rta ve i� Asya kavramlarmm ayir dmda olmadiklanm gormek benim i�in �a�IrtiCI ve iiziicii olmu�tur. Kabaca Cungar ge�idinin batiSI O rta Asya, dogusu ise i� Asya'd1r. B u tespit bo�una veya kasten degil, ihtiya� iizere yapilmi�tir. Bizim i nandigimiz, Macaristan'dan Man�urya'ya bir tarihi etkile�imlik biitiinii o ngoren jeokiiltiirel ger�eklige gore ise i� Asya, Avrasya je okiiltiirel k1tasmm dogusunu, O rta Asya ortasm1 ve Dogu Avrupa batisim te�kil etmektedir.


h�1hr. Emege sayg1s1zhk haddim degil, sadece vanlan sonucu ele�tiriyorum. $imdi soylenenleri soylemek i<;in Ti.irklerle il gili eski kay1tlara bir bakmak yeterliydi. Hepsi de Orta As ya' dan bahseder ve i.istelik eski i slam cografya eserleri etno lojik simflamalar da yaparlar. Altayhlar veya Ural-Altayhlar yerine belki Y afesogullan derler, belki kuzeyin <;ocuklan der ler, belki sadece Ti.irk derler, ama sonu<;ta degi�ik Ti.irk ka vimleriyle akrabalanm tek bir ba�hkta toplamay1 ba�anrlar. Esasmda bugi.inki.inden <;ok farkh bir �ey soylemezler. Eski kitaplar Ti.irkleri Tuna ile Selenge umaklan arasmda ki u<;suz bucaks1z di.izli.ige yerle�tirmektedir. Buras1 bir k1ta bi.iyi.ikli.igi.inde oldugundan, <;agimlz alimlerine di.i�en �ey alam biraz daha daraltmak olacakhr. Bu ise mevcut kaynak yoklugunda ancak eldeki araziyi kom�u ve akraba diger halklarla payla�tuarak yap1labilir. Ya da a�agllarda bir kis mma deginebilecegimiz yeni yontem ve yakla�1mlan ilave ederek aradig1m1z araziyi daha kesin ve daha dar olarak go rebiliriz. Nitekim Ti.irkli.igi.in ti.irenegi yeterince daraltilmi�, Ti.irki ye' de hi<;bir delili olmaks1zm Altay daglan bolgesine, Bat!' da ise daha doguya, neredeyse Bi.iyi.ik Okyanus k1yllanna ahl mi�hr. Bahdaki anlay1�, bizde samlanm aksine Orta ve i <; As ya'yi hi<;bir �ekilde Ti.irkli.ige vermez. Altay daglan da dahil olmak i.izere �imdi Ti.irklerin ya�ad1g1 hemen her yer sonra dan gidilmi� yurtlar olarak degerlendirilir.40 40 Bu gi:irii�ii apk i fadelerle Faruk Siimer de savunur: Oguzlar, s . l . Tiirklerin pk1� yurduyla ilgili dii�iinceleri Hasan E ren bir konu�-

56

I Osman KARATAY

Bizirn basitle!i'tirrne itharn1rn1zm terneli anayurt olarak Tiirklerin ilk goriildiigii yerlerin dii!i'iiniilrnesidir. Maalesef Tiirkliigii eski \aglann Tiirk budunu ile kan!i'hran \agda!i' bi lirn buna \anak tutrnaktadu. Buna gore, kesinlikle bilinen ilk Tiirkler bizirn Goktiirk dedigirniz Tiirk budun olduguna go re, en kolay1 bu kavrni izlernek olacaktu. Fakat bu iz siirrnede de sorunlar bulunuyor ve bir noktada keyfilik hakirn hale ge liyor. Sadece Tiirk budun hakkmdaki veriye dayamlsa ve ba!i'ka hi\bir \arpttrna yaptlrnasa dahi, sonu\ !i'irndikinin tarn tersi \Ikacaktu. Bunu a!i'agtda ayn bir boliirnde gorecegiz. Pe!i'in olarak karar verilip Tiirklerin !i'irndiki Mogolistan'm dogu k1srnmda aranrnas1 gerektigi noktasmdan yola \Ikthyor ve veri daha sonra degerlendiriliyor. Benirn bildigirn, bilirnde tarn tersi yap1hr. Once veri toplamr, sonra tetkik edilir ve iizerinde dii!i'iiniiliir. Bizirn ornegirnizde ise pe!i'in olarak ka rar verilrni!i', sonra eldeki veri degerlendiriliyor. Tabii, ger\ek ler onkabullere uyrnadtgt i\in, veriyi \arpttrnak gerekiyor. Goktiirklerin kokeniyle ilgili bilgi ve soylenceler Dogu Tiir kistan ile Hazar'm kuzeyine i!i'aret ediyor. Hazar'm kuzeyiyle ilgili ipu\lan hi\ ahnrn1yor; Dogu Tiirkistan' da da Tiirklerin degil, Hint-A vrupah halklann bulunrnas1 gerektiginden, somajmakalesinde toplu halde sunmu�tur: "Ti.irklerin Ana Yurdu So runu". 0 burada degi�ik fikirleri ozetler ama kendisi bir �ey soyle meyip konuyu baz1 ogi.itlerle yeni nesle emanet eder. Buna degine cegiz. Bununla birlikte, Eren'in N emeth tarafmdan formi.illendirilen Asya'nm battsmda, Aral boylannda bir Turk yurdu fikrine yakm durdugu hissedilmektedir. Ayr. bkz. Golden, Tiirk Halklan, s . 1 4 5 148. E n son �ah�ma ise, ilerleyen sayfalarda deginecegimiz i.izere yine Golden tarafmdan yaptlmt�ttr ve ilk Ti.irkleri M an�urya'ya yer le�tirir: " Ethnogenesis i n the Tribal Zone", s.9 2 .


nw;ta ilk Tiirkler Hint-Avrupah, daha a<;:1k<;:as1 i rani, onlann Tiirkliik adma �ekillendirdigi kitleler de Mogol asllh oluyor.41 Bu i rani ve Mogol kan�1m1 topluluktan Turk dilinin nas1l <;:Ik tlgmm ise hi<;:bir izah1 bulunmuyor. A-�i-na kelimesini Sogd<;:a veya Mogolcaya baglama <;:aba larma kar�1 da Goktiirk yaz1tlan cevab1 veriyor. Yaz1tlarda bu kelimenin neden hi<; ge<;:medigi hi<; goz oniine ahnmaz m1? Bir halkm kendi ismiyle ilgili once kendi soyledigine bakll maz m1? Evet, bunda <;ince-Mogolca kan;nm1 ' saygm kurt' veya Sogd<;:a veya Toharca 'gokyiizii' anlam1 aranabilir ama bunlar sadece ve sadece <;inlilere bilgi veren Mogol veya Sogd asllh kimselerin <;:evirisini yans1hr. Nitekim <;in kaynak lanndan ba�ka A-�i-na ismi bir de Sogd<;:a yaz1 h Bugut y � zl tmda ge<;:er.42 Demek ki kelime Tiirk<;:e degil Sogd<;:a, <";inliler Sogd kaynaklarmdan ogrenmi�ler. Ama Tiirkler kendi i<;:le rinde boyle bir �ey kullanm1yorlar. Yaz1tlarda gok (kok) ve kurt (bori) kelimeleri a<;:Ik<;:a ge<;:iyor. Fakat tarihte Tiirkler ilk kez Goktiirkler ile mi goziikiiyor? Tiirkliigiinii kesin olarak bildigimiz ba�ka topluluklar, Gok tiirklerden <;:ok once tarih sahnesinde varhk gosteriyorlar. Bunlardan birisi Kug1zlar. M O 2. yy' dan itibaren <;in kaynak lannda Kien-Kun ad1yla goriiliiyorlar. Yakm zamanlara ka dar bir biitiin olarak �imdiki Hakas Cumhuriyeti civannda ya�1yorlarken, esas kitleleri muhtemelen 13. yiizyllm sonla41

Gumi lev, Eski Tilrkler, s. 3 5 - 3 9, 'kurucu' Tiirkleri M ogol yaparken, Sinor, "Some Components of the Civilization of the Turks", s.3 5 1, degil Turk, Altayh bile yapmaz. 42 Golden, " E thnogenesis in the Tribal Zone", s.98-99.

58

I Osman KARATAY

rmdan ba!?layarak <:: a gatay arazisine dogru go<;iiyor ve Tann daglanndaki !?imdiki yurtlarma yerle!?iyorlar. Geride kalan akrabalanna ise !?U anda edebi bir adlandtrmayla Hakas di yoruz.43 Hakas bozkmndaki bir Kugtz yurdu, Tiirkler i<;in ongorii len yurtlann hayli bahsmda kalmaktadu. Buras1 Altay-Sayan bolgesinin batl tarafmdadu. Ama eski Tiirklerin algt ve bilgi sine gore Ktrgtzlar o kadar dogudaydt ki, mesela biitiin bii yiik Tiirk kavimlerinin <;tkl!? hikayesini vermeyi adet edinen Oguz destammn hi<;bir niishasmda isimleri ge<;mez. <:: u nkii dogudadtrlar, iicra bir yerdedirler ve Turan yurdundaki ge li!?melerin hayli uzagmdadular. Eski Tiirklerin Oguzname iizerinden bize ula!?an algtsmm sonraki <;aglarda olu!?tugu soylenecektir. Peki, !?imdiki bilim adamlanmn algtst ne za man olu!?IDU!?tur? Bu algmm kokleri eski Tiirklerden daha eski zamanlara m1 gitmektedir? Bu arada bizce olduk<;a doguda kalan, yaygm bilimsel an layt!?a gore ise Tiirkliigiin anayurdunun hayli batlsmda yer le!?en Kugtzlann, ku!?kusuz kokenleri Bah Tiirkliigiine daya nan Oguzlarla -Tiirkliik i<;i- etnik ili!?kilerinin oldugu gozlem lenmi!? ve bu Kugtz uruklanmn tamgalarma yanstmt!?tlr.44

Kirgizlarla ilgili temel ve ba�langu; eseri olan Barthold'un �ah�ma Turk�eye �evrilmi�tir. B u Hakas apklamasm1 da ona bor�luyuz. Aynca Drompp, " E rken Donemlerden M ogol i stilasma Kadar Yeni sey Kirgtzlan" ve B utanayev, " M ogol-Cungar Hakimiyeti Donemin de Yenisey Kirgizlan" adh makalelerinde guncel bilgilerle konuyu anlatirlar. 44 Karataev, "Turk Boylannda Tamgalar ve Eski Kirgiz-Oguz Etnik Baglanttlan", s . 3 8 6 - 3 9 0 . 43

SI


Kugtz sorununu <;ozmek i<;in <:: i n ve i slam kaynaklarmda ge<;en bir fizyolojik veriye Magribi gibi sanhrlar. Bu veri Ha kas bozkmnda ya§ayan eski Ktrgtzlan ktztl sa<;h ve renkli gozlu olarak tarif eder. Onceden almmt§ karara gore Dogu Mogolistan ve Man<;urya kokenli olan Turkler renkli sa<; ve gaze sahip olmamahdu. Yurtlan da 'bah'da olduguna gore, en basit <;ozum onlann Turk olmadtgtm ilan etmektir. Tabii en ba§ta i rani' dirler, olmazsa Yenisey Ostyaklan falan olabi lirler. 45 Halbuki Kugtzlar dil baktmmdan en saf ve temiz Turk<;e lerden birini temsil ederler. Mogol istilalan <;agmm yadigan olan bir klSlm Mogolca kelime dt§mda dillerinde oyle ba§ka bir tabakanm izi bulunmaz. D stelik gorunume, yani renkli sa<; ve gaze bakarsak, dunyada hi<; Turk kalmaz, <;unku eski Turklerin yakla§tk tamam1 renkli olarak anlahhr. Bunu da ayn bir bolum olarak gorecegiz. Turk olarak bildigimiz eski topluluklann yakla§Ik hepsini (Oguz, Goktiirk, Ktp<;ak, Bul gar, Vusun, Kugtz vd.) Turklukten silersek, bugunku Turkler nereden geldi? Gokten geldikleri dogru mu? Bunun i<;in mi Gokturk denmi§? Kavimlerin dil degi§tirdiklerini goren kimi bilim adamlan, bunu zorda kaldtklan her durumda uygularlar. Kugtz hadi sesindeki a<;tklama da Turkle§medir. Yani Turk<;eyi sonradan ogrenmi§lerdir. i nsanlar dil degi§tirir ama buyuk bir kitlenin i<;inde azmhk olarak kaldtklan zaman. Belli bir yerde yekne-

45

Harmatta, "A tiirkok eredetmondaja", s . 3 9 3 .

60

I Osman KARATAY

sak etnik bir yap1 olarak varhgm1 surduren bir toplulugun dil degi�tirdiginin benim bildigim hi\bir ornegi bulunmaz. Eger onemli ve buyuk bir topluluk olan Kug1zlar dillerini buak1p Turk\eye ge\tilerse, egitim ve basm-yaym yoluyla olmad1gma gore, bunun a\1klamas1 ancak Kug1zlarm etrafm daki herkesin, butun Guney Sibirya halklarmm ve Dogu Ka zak bozkmndaki go\erlerin Turk olmas1yla yapllabilir. Boyle diyen birisi ise once soyledigi her �eyden vazge\mek zorun da kalacaktu, zira Altay daglannm batlsmdaki U\SUZ bucak SlZ bolgenin tamamen Turklerce yerle�ildigini soyluyor ola caktu. Durum boyle ise gozlerinin ve sa\larmm renkli olu�una gore Kug1zlan Turkliikten ayumanm mant1g1 ne olabilir? c;unku boyle bir varsay1mda Kug1zlarm etrafmdaki araziyi dolduran ve sonradan kar�1m1za Klp\ak olarak \Ikacak olan Turklerin neredeyse tamam1 san�mdu, hatta saman sans1du. Klp\akl ar da m1 Turk degil? Degilse onlan kim Turkle�tirdi? Bunun cevab1 yok. c;unku oyle bir topluluk bulunmuyor. Var oldugu iddia edildiginde Avrupa'ya kadar daha buyuk bir Turk toplulugu (Bulgarlar, Ogurlar?) daha aramam1z gereke cektir. Sonu\ ise bizi habire bahya kayduacak, Turk anayur dunu, bir bak1ma da turenegini bahda aramak zorunda kala cagiz. Kendi tuzagma dii�mek diye buna denir. Halbu ki bun lann hi\birine gerek yok. Oil ve tarih ger\ekleri a\Ik\a soylu yor. c;arp1tmaya ugrayan bir ba�ka topluluk yine M O 2. yy' dan itibaren ad1 ge\en, ama MS donemlerde onemini tamamen


kaybederek tarih sahnesinden <;ekilen Vusun veya Osun adh topluluktur. �in kaynaklan isimlerini bu �ekilde verir.46 �im di ise bunlarm kahnhlarmm Ba�kut, Karakalpak, Ozbek ve Ktrgtz gibi Turk uluslan arasmda Uysun, Uy�un, Uson gibi isimler ta�tyan uruklar halinde ya�adtgmt biliyoruz.47 Mogolistan'da kurulan Buyuk Hun Devleti'nin bahdaki onemli kom�ularmdan olan Vusunlann dillerini �ince kaytt lardaki <;ok az veriye dayanarak tahmin edebiliyoruz. Bilhas sa unvanlan Turk<;edir (Kiin Beg, Ulug, Tarkan gibi bi<;imler kurulmu�tur). D stelik de yonetici hanedanlan ile Gokturk yonetici urugu arasmda akrabahk oldugu anla�Ilmaktadtr.48 Bu halk bir felaketten sonra Hun korumasma giriyor ve kaynaklar Hunlarla aralarmda herhangi bir etnolojik farka i�aret etmiyor. Elbette sonraki <;aglarda pek <;ok Mogol veya Man<;ur astlh -ku<;uk- toplulugun Turkle�tigini biliyoruz; bunlar da oyle olabilir. Bugunku Uysun Kazaklan Turk ol mayan bir topluluktan geliyor olabilirler, fakat bunun ihtimal dt�mda hi<;bir delili yok. ihtimali zorla�tuan husus ise bun larda da aynen Gokturklerdeki gibi kurt ana I rehber I koru yucu inancmm bulunmas1, du�manlan Yue-chi'ler tarafmdan butun halk olduriildugunde hayatta kalan hukumdar oglu nun bir kurt tarafmdan emzirilmesidir. 49

46

Vusun tarihi Sergei Yatsenko ve ilhami Durmu�'un "Vusunlar" ba�hkh makalelerinde kar�Ila�tirmah okunabilir. 47 Lezina, vd., Butun Turk Halklan, s.S47, 5 5 0. 4 8 Amanj olov, Turk Filolojisi ve Yaz1 Tarih i, s . 3 6 - 3 7 . 49 Golden, Turk Halk/an Tarihine Giri$, s . 6 0 .

62

I Osman KARATAY

Magribilik duygusunu koriikleyen ;;ey Vusunlarm aynen Kugtzlar gibi ye;;il gozlii ve kmmz1 sa�h anlahlmalandu.50 Tiirklerin boyle olamayacagm1 dii;;iinen Sinor, tiplerine baka rak bunlan hemen i rani bir halk olarak tammlar. Dolaytstyla da kurt motifi Tiirklere i rani halklardan ge�mi;; ithal bir kiil tiir iiriiniidiir.51 Harmatta ise Tiirk etnik olu;;umuna ' i rani halklann', Sakalarm etkisine dikkatimizi �ekerek kurt motifi nin anaerkil donemin bir yadigan olarak Goktiirk destanlan na girdigini soyler.

0

bunun i�in orneklendirmede Vusunlar la yetinmez ve Ahameni;; i ran'ma, Kura;; (Kyros) zamanma

uzanmakla kalmaytp bir oncesine ge�erek Med�e spaka 'bir kopek tiirii' kelimesinde bir biiyiik biiyiikanne bulmaya �ah ;>tr.sz Ama tuhaf olan ;;ey ne boyle renkli i rani kimselere ne de bildigimiz i rani topluluklar arasmda kurt motifine rastlama mtzdtr. Kurt da renkli sa� ve goz de Asya' da sadece Tiirklerle ilgili olarak ge�er. Giiniimiizde yaptlacak bir sihirbazhgm o kadar eski ge�mi;;e tesir etmesi beklenemez ve tarih sihirle veya el�abukluguyla degi;;tirilemez. Vusunlan i rani saytyorsunuz, onlarda ge�en kurt ogesini de Tiirklerin sonradan aldtgmt soyliiyorsunuz. Halbuki son raki donemlerde i rani olduklan kesin bilinen halklarda boyle bir kurt ata ogesi bulunmaz. Tiirklerde bulunur, hem de en iist seviyede bir vurguyla. DolaylSlyla, hemen biitiin Tiirk so

Ta�ag1l, pn Kaynaklarma Gore Eski Turk Boy/an, s.2 7. Golden, Turk Halklan Tarihine Giri:j, s . 1 3 8 . 5 2 Harmatta, " A tiirkok eredetmondaja", s . 3 8 9 . Bu M ed<;e kelimeye a�ag1da, kitabm sonuna dogru deginecegiz. 51


topluluklanmn sahip oldugu kurt ogesine anlablannda sahip olan Vusunlarm tarh;;mastz ve kah;;tkstz bir Ti.irk toplulugu oldugunu di.i;;i.inmek zorunda kalacagtm. Burada k1saca da olsa her bir eski Ti.irk topluluguna atfe dileri etnolojik sorunlan tarh;;mak ve k1sa tarihlerini vermek hem kitabm amacma uygun degildir hem de bahisleri uzata caktu. Vurgulayacag1mtz ;;ey, eger anayurt tespitinde ilk go ri.indi.ikleri yerleri alacaksak, Ti.irklerin beklenenin aksine ra hah;a ve esashca bah taraflarda gori.indi.ikleridir. K1rg1zlar Hakas bozkmnda, K1pc;aklann atalan daha da bahda, Gi.i neybah Sibirya ve Bah Kazakistan di.izli.iklerinde, Vusunlar ise Yedisu'da gori.inmekteler. U stelik buraya Uzakdogu'dan, Okyanus k1yllanndan geldiklerini di.i;;i.inmemizi engelleyen c;ok bariz bir delil var. Bunlar renkli sac; ve gozlerle tasvir edi liyor. Gokti.irklerin veya Ti.irk budunun ilk kez Altay bolge sinde ortaya c;tkmadigmt ise bir sonraki boli.imde ba;;hba;;ma tarh;;ma konusu yapacag1z. i kinci husus, Ti.irklerin hep dogudan geldikleri, babda da kimlerin ya;;ad1gmm belli oldugu inancma dayamr ve kok zamanda Ti.i rklere babda yer olmadtgmt haykmr. Buna gore Asya'nm kuzeybahs1 Ugor halklarm yurdudur. Kuzeyde eski (Palaeo-) Sibir halklan ve Samoyedler bulunur. Altaylardan Ba;;kudistan' a uzanan c;izginin gi.ineyi, yani Orta Asya'mn tamam1, Altaylan, Dogu Ti.irkistan'1 hatta <:: i n'in kuzeyindeki Ordos gibi bolgeleri de ic;ine alacak ;;ekilde Hint-Avrupah kavimlere verilir. Geriye sadece Sibirya'nm dogu ktstmlan ile

64

I Osman KARATAY

Man<;urya kahyor. Tiirkler i�te burada bir yerde tiiremi� ol mahdu. Kuzey i<;in diyecek soz yok, ancak Orta Asya'y1 tastamam i rani halklara vermek etnoloji bilimiyle <;eli�iyor. Eger Hint A vrupahlar diyelim M O 4-5. biny1lda Anadolu' da, �imdiki Ukrayna arazisinde veya daha ba�ka bir yerde ortaya <;Ikh larsa, diger yerlerde ba�ka insanlar, dolayisiyla ba�ka halkla nn atalan ya�1yordu. Eger Hint-Avrupahlann doguya giden kolu olan Arilerin (Hind! ve i ranilerin atalan) Asya'ya ge<;i� leri M O 2. binyilm ba�larmda olduysa ve Hazar'm dogusun dan kitlesel olarak i ran ve Hindistan' a indilerse, Orta As ya'mn biiyiik k1smmda yine ba�ka halklar bulunuyordu . Manhki sebepler olsa bile, dil delilinin yoklugunda eski donemlerdeki kazilardan <;Ikan malzemeye bakarak bir kiil tiirii �u veya bu halka vermek tamamen farazi olacakhr.53 Cevabm1 hi<;bir kitap ve makalede bulamadigimiz sorular pe�pe�e geliyor: Arilerin bir yans1 olan i rani topluluklar �im diye kadar hi<;bir ulusun ba�aramad1g1 kadar bir alana yayi hp Karpatlardan Altaylann otesine ve Urallardan Hint okya nusu k1yilanna kadarki turn iilkeleri ele ge<;irdilerse, etnik olarak nas1l donii�tiirdiiler? Yani bu kadar geni� bir sahay1 i ranile�tirecek niifusu nereden getirdiler? Bir yerlerden ge tirmi� iseler sonra iz buakmadan nereye gittiler? Eger yerli niifusu donii�tiirmedi veya yok etmedilerse, denek arada ya�amaya devam etmi�ler.

0

bir

zaman tarih kit<> rlarmda

buralara ba�ka topluluklan sokmamanm anlam1 nedir? s J Golden, Tiirk Halklan, s. l 7 .

i

Ve esas oliimci.il nokta: i ranilerin boyle '�anh' bir ge<;mi�i oldugundan neden haberimiz yok? i ranhlara aitligi ku�kulu olan $ehname (en azmdan Feridun bahsi) d1�mda neden boy le gorkemli bir ge<;mi�ten bahsedilmiyor? i rani halklan tarif eden en erken kaynak olan Herodotos, onlan Medlerin kole olarak gordiigii, a�ag1 s1mf bir topluluk olarak tasvir eder.54 Hitler'e ilham veren 'iistiin' Ari 1rk1 ancak Bah Tiirkistan ile Hindistan'I yak1p y1kmay1 ba�armi�hr ama Alan, Harezm ve Sogdlulann ya�ad1g1 giiney ku�ag1 d1�mda Orta Asya' da et nik hakimiyet kurduklanmn delili bulunmaz. Aslmda Orta Asya'y1 kiilliyen i ranilere vermenin bir delili var. Bu da yanh� dii�iincelerin kaynagmda bulundugunu sandigimiz ii<;iincii hususla ko�utluk arz ediyor: i nsan ke mikleri i ranilere verildigini soyledigimiz sozkonusu bolgede M O 3. binyildan itibaren beyaz bir ukm, elmaCik kemikleri <;1k1k olmayan kimselerin ya�ad1gm1 gosteriyor. Tiirkler be yaz uktan olmad1gma gore . . . bu bolgede Tiirk aranmamah dir. Altaylann kuzeyi ile dogusundaki <;ekik gozlii insanlann ya�ad1g1 geni� bolgeler Tiirklere de yurt aramak i<;in yeterli dir.ss

Persleri efendileri olan M edlere kar�I ayakland1rmaya �ah�an Ky ros, onlara kendisini izlerlerse art1k kole olarak �ah�mayacaklan yoni.inde konu�urken, bir Med komutanm i�b irligiyl e Kyros tara fmdan yenilen son Med hi.iki.imdan Astyages de " M edlerin di.inki.i koleleri, bugi.i n efendisi oldular" diye yakm1r. Herodotos, Herodot Tarihi, 1 / 1 2 6 ve 1 2 9 (s. S S - 5 9 ) . 5 5 B u n u belki de bir Sovyt:: t b i l i m gelenegi olarak gormeliyiz: Golden, Tiirk Halklan, s.45. 54

66

I Osman KARATAY

Burada, iran ile Turan adh kitabrmrzda yaphgumz tarh� malan tekrarlamamak it;in fazla ileri gitmeyecegiz.56 Tiirkle rin san uktan olup olmadrgr yukandan beri incelenmektedir ve ilerleyen sayfalarda daha ba�ka bahisler de gelecektir. Va kra san veya kara uktan olmak gocunacak bir �ey olamaz. D stiin insan olmanm uki mensubiyetle ilgisinin olmadrgmr her giin gormekteyiz. Her �ey �artlarla ilgilidir. Zencilerin frr sab bulunca her alanda ba�anh olduklanm gordiigiimiiz gibi, Hint-A vrupah olmayan Japon veya Macarlann giiniimiizdeki en ileri toplumlar arasmda bulundugunu habrlamak yeter. Bugiine kadarki en iistiin medeniyet olan Osmanh'yr kuran Tiirklerin iistiinliigiinii ise anlatacak kelime bulunmaz. D stelik A vrupah kimligiyle beyaz insam ozde�le�tirenler, eski donemlerde A vrupa' da hit;bir medeniyetin kurulmadr gmr biliyor olmahlar. Yunan medeniyeti Ortadogu' dan ithal kiiltiir mallarmm i�lenmesiyle olu�mu�tur (El if ' alfa' olur, bet harfi 'beta' ve tet harfi 'teta' haline gelir) ve de Avrupa'ya de gil, Akdeniz diinyasma aittir. Tiirkliigiin anayurdunu ararken yapilan dordiincii ama en biiyiik yanh� ise Altay kuramma bel baglamaktu. Buna gore Tiirkt;e bir Altay dilidir, yani dar alanda Mogolca ve Mant;u Tunguzca, geni� alanda ise buna ilaveten Korece ve Japonca ile aym topluluga aittir. Diller akraba ise halklar da akraba du. Bu yiizden Tiirklerin tiirenegini tiim bu halklann ortak alanlannda aramak gerekir. Bu ise at;rkt;a Uzakdogu'dur.

56

Karatay, iron ile Turan, s.34-58 aras1 bu tarti�malara aynlmi�tir.


Eger Tiirk�e ger�ekten bu dillerle akraba ise, soyleyecek soz kalmtyor; bu Uzakdogu halklannm hepsine birden ortak bir �1kanak aramak gerekiyor. Bunu da �imdikinden farkh bir bolgede varsaymak zor. Bu yiizden, Tiirklerin yeryiiziine merhaba dedigi topraklar da oralarda bir yerde olmak zo rundadu. Velev ki turn bu halklann ortak atalarmm ba�ka bir yerden Asya'nm dogu u�lanna gittigi ispatlanmasm. Ama durum oyle midir? Once Altay kuramma bakmak laztm.

DORDUNCO BOLUM

CENGiZ YASASI DEGiL, ALTAY KURAMI

Bir dilin i<;indeki leh<;eler, eger arada siyasi vs. kopukluk lar olur da halklar birbirinden aynhrsa, zaman i<;inde birbi rinden iyice kopar ve ayn diller haline gelirler. Aynlma ya km zamanlardaysa birbirlerini anlarlar. Zaman uzadtk<;a an lama imkam azahr. Mesela Turkiye ve Azerbaycan 500 ytl kadar once kesin hatlarla birbirinden koptu. Ayn siyasi yapt lar i<;inde ayn kimlikler geli�ti. D stelik Azerbaycan leh<;esine <;ok uzak olan i stanbul Turk<;esi Turkiye' de resmiyet ve yay gmhk kazandt. Sonu<;ta araya bir kopukluk girdi. Turkiye' de Erzurum agzt hakim olsaydt, bu kopukluk elbette daha az olacakh. Ama yine de bir Azerbaycanhy1 rahat<;a anhyoruz. Turkmenistan' daki Turkmenlerden, yani geride kalan Oguz boylanndan aynh� ise bin ytl onceki bir hadise. Bu yuzden onlan <;ok daha zor anlanz. Sonu<;ta anlayabiliriz ama bir Azerbaycanhyt anlama kolayhgmda degil. O zbekleri bundan da zor anlanz. Ktrgtzlar konu�urken once yabanet bir dil gibi gelir am a kulak kabartttgtmtzda bir sure soma keli meler se<;ilmeye ba�lar ve bir Turk dili konu�tuklanm goru-

70

I Osman KARATAY

riiz. Bu §ekilde zaman ve mekandaki mesafe arttlk�a, diller birbirinden ayn§Ir. Yine bir Tiirk dili olan <:: u va§�ay1 ise an cak bilim adamlan anlayabilir. Bir ornek verirsek, bizdeki ayak (eski bi�imi adak) kelimesi <:: u va§�ada ura olarak ge�iyor. Bunlar aslmda aym kelimedir. Bir dizi kuralh ses degi§ikligi bunlan farkhla§tlnyor. En eski bi�imi muhtemelen *padak olan (ve bu bi�imiyle Nostratik bir goriiniime kavu§an, Latince ve diger Batl dillerinde de gorii len) kelimemizde once p- dii§iiyor. <::u va§�amn atasl olan leh �ede sondaki -k'lar nizami olarak siliniyor (hzlha - kulak gibi). i lk hecedeki -a- seslisi -u- haline geliyor (katla - hutla gibi). Ortadaki d iinsiizii de iki kademe de r haline geliyor. $6yle bir ornekte degi§ik Tiirk halklannm aym §eyi nasll soyledigini gormek miimkiin:

Ey giizel kzz, sayle bana nerdensin ? (Tiirkiye) Ay gaze[ kzz, sayle mene hardansan ? (Azerbaycan) Ay gaze[ gzz, marya ayt nirden bolar sen ? (Tiirkmenistan) Ay yah§i kzz, ayt me7Je kayerdensen ? ( O zbekistan) Ey giizel kzz, eytkzn marya keyerliksen ? (Dogu Tiirkistan) Ey sulu kzz, ayt magan kaydanszn ? (Kazakistan) (:ara§ kzs, fugaala menee kayun sen ? (Tuva) Ey mattur hir, kala mana z§ta esi ? (<:: u va§istan) Buradaki bizim kullanmadigimiz kelimeler bizim Tiirk �emizde unutulmu§ olan kelimelerdir, yabanCI olanlar degil. O rnegin Yunus'un §iirinde "<:: i �ek eydiir dervi§ baba" satl nnda eytmek ' demek, soylemek' fiili ge�mektedir. Yah§i keli-


mesini biz sadece yakz�zklz 'ya indirgemi�iz. Ka- koklii soru zamirlerinde Tiirkiye' de sadece hangi ve kar; kelimeleri kal mt�. En eski Tiirk<;e doneminden 'konu�mak' fiili olan ke le'nin hahras1 olarak gelin kalm1� (muhtemelen kaynanalann takhgt bir isim olarak) . i �te, kimi kelimeler bir bolgede kulla mmdan dii�er, kimilerinin anlam1, kimilerinin telaffuzu degi �ir. Farkhhklar biiyiidiik<;e agtzlar, leh<;elere, leh<;eler dillere donii�iir. Sonu<;ta bu dil ve leh<;eler toplam1, kelime hazinelerinin biiyiik ol<;iide uyu�masl ve yaptsal benzerlikler sebebiyle bir aile te�kil ediyorlar. Tarihi olarak da bunlann tek kaynaktan geldigini biliyoruz. Tiirkiye, Azerbaycan ve Tiirkmenistan' da konu�ulan dil veya leh<;eler Oguzlann dilinden gelmektedir. Oguzca ise Genel Tiirk<;enin bir ktsmtm te�kil eder. Benzer �ekilde ba�ka aileler de vardu. O rnegin Strp<;ada kurt kelimesi vuk iken, Bulgarcada vzlk, Rus<;ada ise volk (oku

valk) haline geliyor. Bu ses degi�ikliklerinin yanmda, belli kavramlan ifade ederken farkh kelimeler de kullamhr. Bir Sup hvala diyerek te�ekkiir ederken, Bulgar blagodarya, Rus ise sposibo diyecektir. Boylece hem aym kokenden gelen ke lime ses degi�ikligine ugruyor hem de anlam kaymalan ile aym kelime farkh dillerde farkh �eyler ifade edebiliyor. Bu durum insanlann birbiriyle anla�masm1 zorla�tmyor; rahat anla�ma imkanmm kalmadtgt noktada ise ba�ka bir dilin

SI-

72

I Osman KARATAY

mrma ge.;iliyor. Ama hepsi birbirinin akrabas1 olarak kahyor ve bir aile te�kil ediyorlar.57 Bu durum zamanla ilgilidir. Zamam geriye ahp insanlan da atalannm ya�adtklan yerlere topladtgtmtzda, diller ortak noktada toplamyor. Bu yiizden, 1 000 yll kadar once �imdiki Tiirkmenlerin atalan olan Oguzlarla �imdiki Kazaklann ata lan olan Ktp«;aklar yakla�1k aym dili konu�uyorlard1. Ve yine 1200 yll once biitiin Slavlarm anladtgt bir dil vard1 ki, bunun

temelinde kilisede kullamlan dil geli�tirilmi�tir. $imdi zamanda geriye gidip Slavca .;agma gidelim. Onla nn Hun veya A var hakimiyetinde ya�adtklan ve tek bir dille rinin oldugu donemi dii�iinelim. Bugiin Rus.;a, <;ek.;e ve Sup.;anm birbiriyle akrabahk ili�kisi gibi, o giinlerde de ana dilleri olan Slavcanm ba�ka dillerle benzer akrabahk ili�kisi olacakhr. i ngilizce new 'yeni' kelimesinin i talyancada nova, Rus.;ada nov- ve Fars.;ada nev oldugunu ve yine i ngilizce two 'iki' kelimesinin i talyancada duo, Rus.;ada dva ve Fars.;ada du oldugunu gordiigiimiizde bu konuda 1�1klar beliriyor. Bir taraftan emin olmak i.;in daha fazla kelimeyi kar�Ila�h nyoruz, bir taraftan da yap1salhga goz ahyoruz. Bir dili bil mek i.;in kelime bilmek yetmez. Ciimle i.;inde kelimeleri nasil dizdiklerini ve dahas1 kelimeler iizerinde nastl oynadtklanm da bilmeliyiz. Mesela biz gelemeyecekmi� deriz. Bir ingiliz, bir ka.; tane ornek haricinde, kelimenin ba�ma veya sonuna boy57

Dilde degi�me konusunu, Almanca merkezli olsa da ilginc; ve guzel orneklerle Porzig inceler: Dil Denen Mucize I/, s.7 1 - 1 2 6 . Neden ve nasil degi�tigi ni ise basit bir dille Ruhlen anlat1r: Dilin Koken i, s.3 1 33.


le ekler koyarak yeni anlamlar veremez. Bizim bu ' kelime' ciimlemizi �oyle soyler:

It has been learned that he will not be able to come. Biz bunu �oyle c;evirmeyiz: 0

var idi ogrendi ki o ister hayzr ol -ebilir -e gel.

Halbuki aym �eyi Rusc;a soyledigimizde yakla�Ik i ngiliz cedekine benzer bir yap1 kuranz. Macarca soyledigimizde ise bic;im Tiirkc;eye benzer.58 Kelimeler c;ok benzemeyebilir ama yap1salhk onemli ve belirleyicidir. Sonuc;ta dillerin nasil i�le digini ve hangi kelimelere sahip oldugunu k1yaslayarak bir biriyle ili�kisini belirleriz. Ama dillerin birbiriyle kelime ah� veri�inin yogunlugunu dii�iiniirsek, incelememizde c;ok fazla seyahat etmeyen kelimelere oncelik veririz. Mesela sayilar, temel s1fat ve fiiller, akrabahk ve organ isimleri kolay kolay degi�mez. Ba�ka bir dilden be§, uzun, ko§mak, baba ve ayak gibi kelimelerimizin yerine kolay kolay ba�ka kelimeler almay1z. Tiirkc;edeki bu ' kahCI' kelimelerin bir listesi ertesi boliimde verilecektir. Boylece, bu kar�Ila�hrmalarla ornegin yukandaki incele mede ingilizcenin ait oldugu German dil ailesi, i talyancamn mensubu bulundugu Latin ailesi, Rusc;amn geldigi yer olan Slav ailesi ve Farsc;anm dahil oldugu i ran ailesi uzak bir gee;58

Macarca zaman bak1mmdan �ok fakirdir. Diinyada ise mi�'li ge� mi� zaman bildigim kadanyla sadece (�imdiki) Bulgarcada bulu nur. Bu yiizden bu ornekte M acarca ciimle de ashnda tarn Tiirk�e gibi kurulamiYor ve kabiliyeti 'bilmek' fiiliyle anlatmas1 d1�mda i n gilizce v e Rus�aya daha yakm duruyor: "Azt mondta, hogy n e m fog tudni jonni" (Bunu dediler, ki ( o) degil -ecek bilmek gitmek) .

74

I Osman KARATAY

rni�te ortak bir noktada birle�iyor goziikrnektedir. Bunlara Hint-Avrupa ailesi denir. Hernen biitiin diller bu �ekilde aile ler te�kil etrnekte, bu aileler daha iist atalarda birle�rnekte, bu atalann da ba�ka atalarla karde� oldugu goriilrnektedir. Bu giin gelinen noktada rnakaray1 geriye sardtgtrntzda biitiin dillerin ortak bir kaynaktan <;tkhgma inamlrnaktadu.59 Aym �eyi Tiirk<;e i<;in de dii�iinrnek gerekir. Diinya iize rinde yalmz olarnayacagma gore, Tiirk<;enin de yakm ve uzak akrabalan olrnahdu. Sibirya' da uzun siiren bir esaretten son ra iilkesine donen i sve<;li subay von Strahlenberg 1 739 yllm da yaymladtgt bir eserde bir ktsrnma a�ina oldugu Finceden oralarda ogrendigi Mogolcaya ve Tiirk<;eye kadar A vras ya'nm kuzeyindeki turn dillerin ve halklann birbiriyle akraba olduklanm one siirrnii�tiir. Daha soma bir astrhk bir sessizlik hiikiirn siirrnii�, ardmdan Castren adh Fin bilgini konuyu akadernik olarak ele ahp ilk soz kar�tla�hrrnalanm yaprnt�hr. Ondan soma ise konu en iist diizeyde bilirnsel bir <;ah�rna alam haline gelrni�tir.6l1 Varsayllan On veya Ana Altay dilinin illa da Asya'nm do gusuna yerle�tirildigini dii�iinrnek de dogru degil. O rnegin Japoncayt da ekleyerek bu aileyi kendi tasavvurunda iyice biiyiitrnii� olan Miller' a gore On Altay dili Bah Sibirya' da <;1krn1� ve doguya dogru yayllrnt�hr. 6 1

59 Ruhlen bu fikrin dava adamidir: Dilin kokeni, ozl. s . l 60 - 1 6 2 . B u konudaki fiki rlerin geli�imini i s e s.65-67'de aktanr. Poppe, In troduction to A ltaic Linguistics, s. 1 2 5 vd.; Tuna, Altay Dil /eri Teorisi, s. 7 - 1 1 ; Bayat, Turk Dili Tarihi, s . 3 3 - 4 1 . 6 1 Golden, Turk Halklan, s.2 1 . 60


Altay kurammdaki s1kmh esasmda ara�hrmalarm kuram dan m1, yoksa kuramm ara�tumalardan m1 <;Ikhgmm belli olmamasmdad1r. Konu bilimsel bir iiretime tabi goziikse de bu fikrin ortaya <;1k1�1 daha <;ok alg1 ve hisle ilgili goziikiiyor. Dogal olan �ey once ara�tumalann yapllmas1, ardmdan ku ramm olu�turulmasidu ama bu ornekte kuram pe�in olarak hazulanm1�, ara�tumalar ona gore yap1lm1� goziikiiyor. Boy le bir ailenin olmas1 gerektigine inamhyor; bu inan<; istikame tinde hareket ediliyor. Bu algmm bir sebebi cografya ise bir sebebi de bu cograf yaya bagh olarak geli�en jeokiiltiirdiir ki, Tiirk ile Mogol'u bizzat i lhanh Mogol saraymm tarih<;isi Re�idiiddin'in agzm dan karde� yapar. 62 Oyle ya, ortada aynm <;izgileri olmayan, smu kavrammm neredeyse bilinmedigi bir cografya var. Bu rada Tiirkler ve Mogollar en az 2500 ylldu i<; i<;e ya�1yorlar. Dolayisiyla birbiriyle dil ve soy akrabahgmm olmas1 beklen melidir. Ama bu beklenti beraberinde pe�in bir karan ve onyarg1y1 getirmemeliydi . Once Tiirk<;e ve Mogolca, ardmdan Man<;u Tunguzca ve ula�Ilan sonuca gore Korece ve Japonca diger dil ailelerinin ge<;tigi muayeneden ge<;meliydi. Muayene ise yukanda bahsettigimiz temel kelimelerin kar�Ila�tmlmasm dan ba�lar. Tamamm1 olmasa da bir k1smmm k1yasm1 biz ya pahm. A�ag1daki tabloda iki dili k1yaslarken ilk elde bakil masi gereken kelimeler bulunmaktad1r. Bunlarm elbette faz6 2 Bunu iin!U E rgenekon destanmm anlatildigi metnin ba�lannda okuruz: Gamer;, Turk Kiiltiiriiniin Ana Hat/an, s.266.

76

I Osman KARATAY

lasx vardtr, daha bin;ok kelime eklenebilir. Mesela

su

kelimesi

<;ok temeldir. Ama listede fazladan bulunan bir kelime yok tur. Dilbilimde iki dil kar�nla�tmhrken, her ikisinde de kelime lerin en eski bi<;imi ahmr. Mecbur kalmadxk<;a giiniimiizdeki iki kelime kar�Ila�tmlmaz. Mesela bugiinkii Rus<;a moloko 'siit' kelimesinin malako okunu�undan da ilham alan bir Turk hemen mal 'stgtr' kelimesinden siitle bir anlam baglanhsx ku rabilir. Halbuki 9. asu once bu Rus<;a kelime mleko bi<;imin deydi; bu da Almanca Milch ve ingilizce m ilk 'siit' ile baglan hh bir kelimedir. O te yandan bizim bugiin kullandtgtmtz mal kelimesi Arap<;adan gelmi�tir; bildigimiz kadanyla eski Tiirk<;ede ge<;mez. Biz a�agxdaki tabloda once bir anlamm bugiinkii dilimizde soyleni�ini verdik. i kinci siitun bunun eski Tiirk<;e bi<;imini veya soyleni�ini verir. U <;iincii siitunda ise Mogolca kelime bulunur. Eger Tiirk<;e kelime ile alaka kurulabilecek bir Mo golca soz varsa, dordiincii sahrda anlamx verilir. Obiir tiirlii, bir Mogolca kelimenin anlamt aym satmn ilk siitununda veri len anlamdxr. Bu aym zamanda arada bir baglanh oldugu an lamma gelecektir ve bu yiizden aynca bir i�aretleme yapil mamx�hr. Tabloya ge<;meden once tarihi Tiirk<;enin temel bir ozelli ginden bahsetmek gerekir. Yukanda aym aileden degi�ik dil ve leh<;eler arasmda ses degi�iklikleri oldugunu soylemi�tik. Mesela bizde

y-

ile ba�layan kelimeler Kazak<;a ve Kugxzcada


j- veya c- ile ba�lar. Yol kelirnesi suas1yla jol ve col olur. Yaz mak yerine ca z rnak, yurt yerine curt derler. Bu �ekilde Tiirk\enin iki kolu arasmda oyle biiyiik bir de gi�iklik vardu ki, birinde -z ile biten kelirneler digerinde -r, birinde

-$

ile biten kelirneler digerinde

-1

haline gelir. Aym

�ekilde birinde b- ile ba�layan kelirneler digerinde p- ba�lan glClna sahiptir. Sesli harflerde de baz1 degi�iklikler olur. Ta rihte Bulgar/Ogur Tiirkleri Genel Tiirk\eden boyle farkh kalrn1� bir leh\eyle konu�urken, bugiin de <:;uva� Tiirkleri aym dil ozelligini siirdiirrnektedir. Bu yiizden ornegin bizde ki ba$ kelirnesi <:;uva�\ada ptl, bizirn be$ <:;uva�\ada pel, bizde ki kzz <:;uva�\ada hir ve okiiz kelirnesi vokiir bi\irnindedir. 63 Son ara�turnalar Bulgar/Ogur Tiirk\esinin eskiden tiirn Tiirklerin konu�tugu dil oldugunu, bizirn leh\ernizin ondan saphgm1 gosterrni�tir. 64 Bu yiizden Mogol ve Macarcadaki Tiirk\e ile alakah en eski kelirneler biiyiik ol\iide Bul gar/Ogur Tiirk\esine denk gelrnektedir. Biz de ertesi boliirn deki tabloda dilirnizdeki en eski bi\irnleri rniirnkiin oldugun ca Bulgar-Ogur Tiirk\esine gore verrnek isterdik arna bunlar i\in yaz1h kay1t bulunrnuyor. Bu yiizden, aslmda Mogolca ve daha sonraki boliirnde goriilecegi iizere Macarca ile k1yas-

63 Bu durum R'le�me ve L'le�me diye adlamr veya bu iki denklik esas almarak dillerden birine (bizimkine) $AZ, digerine ise L iR denir. Geni� bilgi i<;in bkz. Tuna, Altay Dilleri Teorisi, s. 1 7- 1 9 ; Poppe, In t roduction to Altaic Linguistics, s. 1 5 7 . 6 4 Tuna, Altay Dilleri Teorisi, s.3 1 . Yalmz bizce bu durum R'le�me i<;in sozkonusudur. L'le�menin eski Tiirk<;ede var oldugunu soylemek i<;in yeterince delil olmad1gma inamyoruz.

78

I Osman KARATAY

lanmamas1 gereken Ortak Tiirk<;enin en eski bi<;imlerini al mak zorunda kaldtk.

BE�iNCi BOLUM

TURKLER VE MOGOLLAR: KURUL TAY iHTiYACI

A�agtdaki kelimeler ba�ta Swadesh listesi olarak \e�itli kaynaklardan derlenerek taraflmtzca olu�turulmu�, eski bi \imlerin yaztm ve tespitinde ise en \Ok Decy'nin The Turkic

Protolanguage kitabmdan yararlamlmt�hr. Yukanda baz1 kavramlan ifade eden kelimelerin temel ol dugunu, her dilde bulundugunu, ba�ka bir dilden bunlan ifade i\in kelime almaya gerek olmadtgmt soylemi�tik. M. Swadesh adh dilbilimci en temel 1 00 ve tamamlaytcl 1 00 ol mak iizere 200 kelimelik bir liste hazulam1�, dillerin buna go re ktyaslanmasmt onermi�tir. Tabii farkh dillere uygulama larda cografyaya gore diizenleme yapthr. O rnegin steak ik limdeki bir dilden kar ve buzla ilgili maddeler \Ikarhhr. Biz ise burada smtflamayt esas alarak bir liste haztrladtk ve 200'liik listeyi biraz geni�lettik. Swadesh' teki baz1 kelimeler ise burada dt�anda kaldt. Her �ey gibi boyle bir liste de keyfi olarak istenilen ama\la kullamlabilir. Mesela temel 1 00 listesini kullanan Clauson

80

I Osman KARATAY

Ti.irk�e ile Mogolca arasmda ancak i.i� dort kelimenin tarh;; ma olmaks1zm baglanhh sayllabilecegini soyler. Bu inamlmaz di.i;;i.ik bir rakamdu. Degil herkesin akraba diye bildigi Ti.irk �e ile Mogolca, di.inyanm en alakas1z iki dili arasmda bile da ha fazla kelime ortaktu. �imdi, ornegin Ti.irk�e el'in kar;;1sma Mogolca gar 'el' ke limesini koyarsak, ilk bak1;;ta bunlar ilgisiz ve ayn olarak go zi.ikecektir. Ama qarm eski Ti.irk�ede kol oldugunu di.i;;i.ini.ir sek, el ve kol kavrammda Ti.irk�e ile Macarca ve Mogolca bir araya gelecektir. A ym ;;ekilde Macarca nyak 'boyun' kelimesi Tii r k�ede beklenen tarn kar;;1hg1 ile ilgisiz gozi.iki.iyor, lakin kar;;1smda yaka kelimemizin oldugunu bilmeliyiz. Konuya soguk bir ciddiyetle yakla;;hgimizda, sadece iki leh�e kadar birbirinden aynlan Ti.irkiye ve Azerbaycan Ti.irk�eleri en te mel kelimelerde bile mesafeli durmaktad1r: Az. tapmak 'bul mak', dam$mak ' konu;;mak', yah$i 'iyi', bala ' �ocuk, ogul', har

da nerdel gibi. I

inamlmaz bir ;;ey am a listeyi soguk ciddiyetle' uyguladi 1

gimizda ortaya �1kan manzara bu iki Oguz leh�esini birbirin den hayli uzak gosterebilir. Yukanda bir ci.imlenin degi;;ik Turk leh�elerinde soyleni;;ini vermi;;tik. Ci.imle anlamhdu, zi ra bi.iti.in kelimeler temel listeye aittir. Fakat Ti.irkiyel den do guy a dogru gittik�e ciddi kaymalann oldugu gori.ili.iyor. Bu yi.izden, bu ti.ir listeleri dikkatli kullanmak gerekiyor. A;;ag1daki listede Ti.irk�edeki eski bi�imleri esas ald1k ama baz1 temel kelimelerimiz eski kaynaklarda hi� ge�miyor. Bu, o kelimenin eskiden olmad1g1 anlamma gelmez. Mesela duy-


mak fiili eski metinlerde yoksa, Tiirkler bunu yakm zaman larda yeni \Ikardt veya �a�kasmdan ald1 denilemez. Bu tiir kelimeler diger Turk leh\elerinde yaygmsa, eski dilimizde de var olduguna hiikmedebiliriz. Bir de, a\Ik\aSI \e�itlendirme yapmak gerektigi i\in liste uzad1. O rnegin Swadesh listesindeki all 'hepsi' yerine biz sa dece bu kelimenin eski bi\imi ohm kop'ii ahrsak ve bu tiln ke limemizi kullanmazsak, Mogolca buten 'hepsi' kelimesindeki baglantiyt goremeyiz. Yapmak derken, etmek, eylemek, kzlmak,

i�lemek gibi fiilleri ayn tutamaytz. Burada once Mogolca i\in abarhSIZ geni�letilmi� bir temel kelimeler listesi sunuyoruz. A\Ik\a goriilecektir ki, burada herhangi bir Mogolca kelimeyi gozden ka\utmayt ama\layan bir tasarrufa yeltenilmemi�tir. Gayemiz her �eyin a\Ik\a go riilmesidir. Daha soma, miiteakip boliimde bu listenin i\erigi Macarca i\in kullamlacaktir. Boylece bu iki dili Tiirk\e ile e�it �artlarda ktyaslami� olacagtz. Burada ilgili olan veya olabilecek kelimelerin alti \izilmi�tir. Tiirk£e

Eski Bi£im

Mogolca

An lam

Bir

bir

neg

'ayn1'

i ki

iki

hoyor

' ayn1'

D <;

ii<;

gurav

' ayn1'

Dort

tort

dorov

' axn1'

Be�

bi�

tav

' ayn1'

Alh

alh

zurgaa

' ayn1'

Sa}':tlar

82

I Osman KARATAY

Yedi

yiti

do loo

' aynt'

Sekiz

sekiz

naym

'aynt'

Dokuz

toquz

yos

'aynt'

On

on

arav

'aynt'

Yiiz

yiiz

neg zuu, zuun 'aynt'

Bin

m in

miyang

'aynt'

Zamirler, Edatlar ve Bagla�lar

Ben

men/ben

bi

'aynt'

Sen

sen

�i

'aynt'

0

o, ol

ter

'aynt'

Biz

miz/biz

bid

'aynt'

Siz

siz

ta

'aynt'

Onlar

alar

ted

'aynt'

Kendi

kentii

gendiin

' aynt'

bz

oz

66r

'aynt'

Bu

bo

ene

'aynt'

$u

�0

in

'aynt'

Ka�

ka�

hed

'aynt'

Kim

kim, kayu

hen

'aynt'

Ne

ne

yuu

'aynt'

Ne zaman

ka�an

hezee

'aynt'

Nere

kan�a, kam

Hangi

kangt

yamar; ali ni

'aynt'

Nastl

ne�iik

yamar

' aynt'

Niye

neke

yagaad

'aynt'

Ve

takt

ba

'aynt'

yamar gazar; ali gazar ' aynt'


i le

ile, bilen

Eger

ha, -se

ba?; bas?; hamt (-tay)

'ayn1'

he rev

'ayn1'

De/da (yine) de/da

bas

'ayn1'

Degil, yok

degiil, yok

bus

'aynl'

Tiim

kop, tiim, biitiin

biiten

'ayn1'

Temel Fiiller

A(;

a(;

neeh

'ayn1'

Ak

ak

aki

'a;)i:ni'

AI

al

avah

'ayn1'

Ay1t ' sormak' ayt

nuruugaa iiiireh 'aym'

At

at

hayah

' ayn1'

Avla

avla

avlah

'a;)i:ni'

Bagla

ba

baglah

'a;)i:nl'

Bak

bak

harah

' ayn1'

Bil

bil

medeh

' ayn1'

Bin

min

suuh

'ayn1'

Bol

bol

huvaah

'ayn1'

Bul

bul, ta�

tavah

' a;)i:nl'

Bula

bulga

onhriiiileh

' ayn1'

Bur

bur

mu�giddah

'burulmak'

Biik

buk, biig

niitgih

' ayn1'

<;1k

(;lk

garah

' ayn1'

�ek

!;ek

!;iheh

' itmek'

�iz

!;iZ

jiriih

' a;)i:nl'

De

ti

yerih,ogiiiileh,heleh

' aynl'

I Osman KARATAY

84

' ilmeklemek'65

Dik (elbise) tik

hadah

Dog

tug

toroh

Dol

tol

bolovsroh diiiireh

Dov

toq1

niideh

'ayn1'

Du�, i�it

e�it

duulah

'a�n1'

Er

er

hiireh

' a�n1'

E�

e�

uh1h

'ayn1'

Et

et

hiih, iiildeh

'aynl'

Gel

kel

ireh

' a�n1'67

Gez

kez

gerii

' dola�mak'

Gir

kir

oroh

'ayn1'

Git

kit

yavah

' ayn1'

Gi�

ked

kediire

'a�n1'

Gor

kor

harah, iizeh

'ayn1'

Giil

kiil

ineeh

' ayn1'

i <;

i<;

uuh

' ayn1'

in

in

buuh

'ayn1'

iste

iste

hii seh

'ayn1'

Kap

kap

�iiiireh

'ayn1'

Kaz

qaz

uhah, maltah

' ayn1'

Kil

kil

ki

' ayn1'

Kes

kes

hasah, hesegleh ' a�m'

Konu�

tm

yarih

' ayn1'

Koru

qon

hamgaalah

'ayni'

Kr�. kat- 'ili�tirmek, ilmeklemek' Kr�. toril- 'turemek'. 6 7 Kr�. er- 'varmak' 65 66

'a�nJ'66 ' aynl'


68

Ku r

kur

zasah, ugsrah

' aynt'

01

bo1

bo1oh

' aynt'

61

o1

iiheh

'aynt'

61

o1

a1ah

'o1diirmek'

Or

or

goroh

'ormek'

Pi�

bt�

Sa�

sa, san

sanah

' sanmak'

Sa�

sa, san

too1oh

'a�nt'68

Sev

sev

hayrlah

' aynt'

Sor

sor

asuuh

'aynt'

Son

son

soniih

'a�n1'

Soy1e

soy1e

he1eh, yarah

' aynt'

Siiz

siiz

�iiiih

' aynt'

Tak

tak

zuuh; o1goh

'aynt'

Tam

tanu

tanih

' a�n1'

Ta�1

ta�u

jiige

'�iik'

Ttka

h!;l

tag1ah

'a�n1'

Tut

tut

barih, zuurah

'aynt'

U\

U\

niseh

'aynt'

Uyu

ud1

untah

' aynt'

Var

bar

baygaa; baidag ' aym'

bo1oh;�arah,huurah

'aynt'

Var ' gitmek' bar

hiireh

'aynt'

V er

bir

ogoh

' aynt'

Vur

ur

tsohih

' a�n(69

Tiil- 'dii�iinmek' iizerinden bir bag1anti dii�iinii1ebilir.

86

I Osman KARATAY

Yala

�ala

dalugah

'a�n1'

Yap

yap

hiih

'ayn1'

Yar

yar

yarah

'ayn1'

Yarat

yarat

buteeh, i.iiisgeh ' aym'

Yai>a

yai'a

amdrah

' aym'

Yaz

�az, biti

bi!;ih

' a�n1'

Ye

yi

id eh

'ayn1'

Y1ka

y1ka

ugaah

'ayn1'

Yokla

yok

temtreh

' ayn1'

Yiirii

yor, yiir

yavah, alhah

'aynl'

Yiiz

yiiz

seleh

'ayn1'

Temel S1fatlar

ACI

a<;I

gai'uun

'ayn1'

Agir

agar

hiind

'ayn1'

Ak

aq

tsagaan

'ayn1'

Ala

ala

alag

'a�n1'

Al<;ak

al<;ak

nam; namhan

'aym'

Alt

ala, as

dood

'aym'

Arka

arqa

ar tal, ard

' a�n1'

Az

az

ara�

Bai>ka

bai>qa

oor, ondoo

'ayn1'

Bol

bol

elbeg, delbeg

'ayn1'

Boi>

boi>

hooson

' ayn1'

'olduk!;a az'

6 9 Kr�. sok 'sokmak, zorlamak, vurmak'. Sok- fiili ndeki darbe anla m 1 i ngilizce shock i l e ortii�iiyor. Benzer b i r kelime Siimercede d e va r dir.


Boz

boz

bor

'a;}':nl'

Bi.iyi.ik

bog, bedi.ig

tom

'ayn1'

<:;:ok

\Ok, kop, qop

ih; olon

'aynl'

Oar

tar

nariin

'ayn1'

D1�

ta�

gadna

' aynl'

Erken

er; erte

erthen

'a;}':ni'

Eski

eski

hUU\in

'ayn1'

Ge\

ki\

oroy; oroym

'aynl'

Geni�

en

orgi.in

'ayn1'

Geri

kiri.i

hoy�oo

'ayn1'

Gok

kok

hoh

'a;}':ni'

i\

i\

dotor

'ayn1'

i lk

il, ilk

anh

'ayn1'

ince

;}':in�e

�ingen

' a;}':ni'

i yi

edgi.i

sa in

'ayn1'

Kara

q,ara

har

' a;}':ni'

K1sa

q1sga

namhan

'ayn1'

Ktzil, al

QIZil, al

ulan

'a;}':nt'

Koti.i

yaman, yavuz

muu

'aynl'

Kuru

kuru

huura;}':

'a;}':nl'

Ki.i\i.ik

ki\ig

baga, caahan

'ayn1'

On

ong

urd

'ayn1'

Sag

sag, ong

baruun

'aynt'

San

sang

�ar

'a;}':nl'

Serin

serin

seri.ii.in

' soguk'

St eak

s1cak, ;}':I hk

dalagan

'a;}':nl'

Soguk

sogtq

huyten

'ayn1'

88

I Osman KARATAY

Sol

sol

ziiiin

'aynt'

Son

song

siiiiliin

'ayn1'

Ulu

ulug

iileg

'a;)i:ni'

Uzun

uzun

urt

' a;)i:ni'

Ust

list, iize

deed

'ayn1'

Yeg

yig

sein; deer

'ayn1'

Yeni

:li:angg1

i!ine

' a;)i:ni'

Ye�il

ya�nl

no goon

'ayn1'

Yuvarlak

tegirmi

diigerig

' a;)i:ni'

Yiiksek

yiiksek

6nd6r

' ayn1'

Ki�i ve Akrabahk Tabirleri

Ab la

eke

eg�

'a;)i:ni'

Agabey

i<;i

ah

'ayn1'

Am ea

*abaca

avga

' a;)i:ni'

Ana

ana, og

eh; eec, eke

'ayn1'

Ata 'baba'

ata

aav

' ayn1'

etsig

'a;)i:ni'

ambaa

'ayn1'

Ata 'ecdad' e�ii Apa 'ya�h akraba'

apa

Baba

gang

aav

' ayn1'

Bac1

bao

eg<;

'ayn1'

Can, ruh

tm

�mar

' solumak'

<:: o cuk

<;ocuk, bala

hiiiihed

' ayn1'

Day1

tagay

nagats

'ayn1'

De de

dede 'baba'

6v66

'ayn1'

Er

er

erhiin, er

' a;)i:ni'

Ha la

tagay ece

avag eg<;

'ayn1'


Halk

ki.in

ki.in

'ki�i'

Kadm

uragut, ti�i

emegtei, erne

'a�n1'70

Karde�

ini

di.ii.i

'ayn1'

Kan

uragut

avga�

'a�n1'

KIZ

g1z

oh in

' ayn1'

K1zkarde�

oke

ohin di.ii.i

'ayn1'

Ki�i

ki�i

hi.in

' ayn1'

Nine

n e ne

emee

' ayn1'

Ogul

og

hovuun, hi.ii.i

' ayn1'

Teyze

tagay ece

nagats eg�

' ayn1'

Organ isimleri

Ag1z

ag1z

am

' a�n1'71

Akll

og

uhaan

'a�n1'

A�ak

adak

adag

Bacak

but

hot

' ayn1'

Bagu

bag1r

tseec, henhdeg

' ayn1'

Ba�

ba, ba�

tolgoi

' ayn1'

Beyin

meni

tarhi

' aym'

Bo�

bod

bodo

'vi.icut, nesne'

Bo�un

bo�un

m o�i no g 'bo�un derisi'

Burun

burun

hamar

'ayn1'

Oil

til

hel

' aynl'

'1rmagm kolu'

7° Kr�. e rn e kelimesi Anadolu'da halen 'hala' yerine kullamhr. 7 1 Bu kelime kadmhk uzvu manas1yla ili�kilendirilir. Bi::i y le ise Ti.irk

�edeki o kelime M ogolcadan bir ahnt1 olmahd1r. Zira bu gibi konu larda mecazla anlat1m esast1r. Erkeklerde de eski Ti.irk�e silah an lammdaki kelime bizde bugi.in bu �ekilde kullamlmaktad i r.

I Osman KARATAY

90

Di�

ti�, tih

�iid

'ayn1'

Diz

tiz

ovdog

' ayn1'

El

el

gar

' a.}!:ni'72

Gogiis

kokiiz

hoh

'a.}!:ni'

Goz

koz

niid

'ayn1'

Kal12

,}!:iirek

ziirh

' a.}!:ni'

Kan

qan

tsus

'aynl'

Kann

kann

gedes

'ayn1'

yas

' ayn1'

Kemik

siingiik

Kil

qil

hyalgas

'aynl'

Kol

qol, qar

gar; mutar

'ayn1' (yuk.

Kulak

qulgaq

\ih

'ayn1'

Mide

qurugsaq

hodood

'ayn1'

Sa\

sa\

iis

'ayn1'

Sakal

saqal

sahal

' a.}!:ni'

Ten

tan

aris; biy

' aynl'

Tiiy

tii

iis

' aynl'

Us

es, us

uhaan

' ayn1'

Viicut

h od

bayh, biye

'aym' (ykr.

yiiz

diir

bkz.)

bkz.) Yiiz

' �ekil, \ehre'

Ba§hca Ha.}!:vanlar

Arslan

arslan

arslan

' ayn1'

At

at

mori

'ayn1'

7 2 Kr�. Eski Tiirk�e qar 'kol, omuz'.


A�gu

adgu

acirga

'a�m

Ay •

ad1g

baavgay

'ayn1'

Bahk

bahk

zagas

'ayn1'

Boga

buqa

buh

'a�nl'

Boran

boran

selh

'ayn1'

Bocek

bog

horhoy

'aynl'

Buzag•

buzag•

biragu

�aka I

<;:akal

tsoovor

'aynl'

Dana

tan a

§ar

'ayn1'

Davar

tavar

bog mal

'ayn1'

Deve

teve

temee

'a�n1'

E�ek

e�gek

ilcig

'a�n1'

i nek

inek, ingek

iinee

'a�n1'

bar

'a�n1'

yama

'ayn1'

honi

'a�n• '

Ka�lan, �ars Ke<;:i Ko�un

bars ke<;:i qo�

'kii�iik dana'

Kopek

1t, it, kopek

nohoy

'ayn•'

Kurbaga

baqa

melhii

' ayn1'

Kurt

bori, kurt

<;:ono

'ayn1'

Ku§

qu§

Ku�ruk

qudnq

kudurka ' ku�ruk sokumu'

Kuzu

quzu

hurga

O kiiz

okiiz

buh

O rdek

ordek

nu gas

' ayn1'

S1�an

SI�qan

hulgana

' a�n1'73

§Uvuu;jigiiiirten

'ayn1'

' a�n1' ' aym' (yuk. bkz .)

73 Eger bizim kelimenin ash s1�gan'a gidiyorsa, bir ilgi kurulabil i r.

I Osman KARATAY

92

S1gu

sugur

iiher, buh

'a�n1'74

Tav�an

tav1�kan

tuulay

' ayn1'

Tavuk

taguq1

tahia

' ayn1'

Yllan

�Ilan

mogoy

' a�n(75

Ba§hca Bitkiler

Aga�

1ga�

mod

' ayn1'

Ar12a

ar12a

arvai

' ayn1'

Bugday

bugday

buudai

'ayn1'

Bur�ak

bur�aq but

' ayn1'

<;:ab <;:am

�am

nars

'aynl'

�i�ek

�i�ek

tsetseg

'a�n1'

Dan

tan

�ar buda

'ayn1'76

Elm a

alma

alim

'a�nl'

Ekin

ekin

tarilg, taria

' aynl'77

Ekmek

etmek

tarih (yuk. bkz.)

' ayn1'

Kavak

qavak

uliangar

'ayn1'

Kaym

qadm

haylaas

' ayn1'

Kok

kok

ug, iindes

'ayn1'

Me)!:ve

)!:emi�

jimis

' a�nl'

Orman

y1�, orman

oy

'aynl'

Ot

ot

ovs

' ayn1'

74

Kr�. okiiz > iiher.

75 Eski Tiirk�e 'ejderha, canavar' anlam mdaki biike i!e uyu�uyor. 76

Tarn kar�1hg1 'san bugday'. Her iki kelime de onceden ge�tigi nden, burada i�aretlenmemi�tir. 7 7 Kr�. tar- 'ekip bi�mek' (> tanm, tar/a, t1rm1k) .


Zaman Tabirleri

Ak�am

aq�am

oroy

'ayn1'

Ay

ay

sar

' ayn1'

Bahar

yaz

havar

'aym'

Diin

tiin

o�igdor

'ayn1'

Gece

tiin

�ono

'ayn1'

Giin

kiin

odor

'ayn1'

Giiz

kiiz

namar

'ayn1'

Ogle

tii�. odle

iid

' a)!:nl'

Kor (vakit) qor

tsag

' a)!:nl'78

K1�

ovol

'ayn1'

O d (Zaman) od

hugatsaa

'ayn1'

Yann

)!:ann

daru!,;a

'ertesi'

Yaz

)!:a)!:

nira):':

' taze'

Y1l

yll

cil

'ayn1'

qi�

Fiziki, cografi vd. tabirler

Altm

altun

altan

' a}':ni'

Ate�

od, ot

O!,;i

'k1vilom'

Ay

ay

sar

' ayn1'

Baku

baq1r

zes

'aym'

Bel (dagda) bel

temdeg, �inc

' ayn1'

Dag

tag

uul

'ayn1'

Deniz

tengiz

tengis

' a}':ni'

7 8 Kr�. r;ajj.

94

I Osman KARATAY

'a)::n i'

Elmas

almas

almas

G6k)::ii Zii

kok

hoh tenger, ogtorgui 'a)::m '

Gal

kol

nuur

'ayn1'

Giine�

kiine�

nar

'a)::n i'79

Irmak

lfffiak, ogi.iz

gol

'a)::n i' 80

Su

sub, suv

us

'ayn1'

Ta�

ta�

!;Ulu

'a)::n l'

To12rak

to12rak

tovrog

' a�n1'

Toz

toz

toos

'a)::n i'

Yagmur

}::a mgur

boroo

'a�nl' s t

Yel

�el

salhi

'ayn1'

Yer

yir

gazar, �al

'ayn1'

Ylld1z

yultuz

od

'aynl'

Esas ve tamamlaylCl Swadesh listelerinin yakla�1k iki kat geni�letilmi�i (ama kanat, tzrnak, kirli vs. kelimeleri d1�layan) bu liste 400 maddeden olu�uyor ve bunlardan 1 04'ii ilgili go ziikiiyor. Bunlann i<;inde ahnh oldugundan ku�ku duyala mayacak hoh tenger, tsetseg, jimis ve jil gibi kelimeler ile onay lanmayan dorov 'dart' gibi olanlan <;Ikarthgimizda say1 biraz daha azahyor. Swadesh 207 listesinde ise 41 kelime alakah goziikiiyor. Almh olup <;Ikarhlabilecek kelimeler bu listenin i<;inde.

79 Kr�. yaru- 'parlamak, I�Imak'. 8o Kr�. kol 'gal'. 8 1 Kr�. boran.


Ortakhklar, toz toprak vs. kelimelerde ve evcil hayvanlar da arhyor. Bir de Mogolcamn renk isimlerini biiyiik oh;iide Tiirk\e ile payla�mas1 \Ok ilgin\. Akrabahklarda diizenli bir ili�ki goziikmiiyor. S1fatlarda ortakhklar biraz \Ogahrken, fiil lerde olagan seyrediyor. Sayllarda a\Iklanamayan ve halen ku�kulu duran 'dort' d1�mda, tek bir kelime ortak gibi. Sayi larda Hint-Avrupa dilleriyle bile ortakhk daha fazla (be§ Fars\a pen(:, Slav pet ', pyat ' vd. 'be�'; yedi - Fars\a heft, Slav se

dam vd. 'yedi';

on

- Latin

u no

vd. 'bir', yiiz - Dogu Hint

A vrupa sat 'yiiz' ) . Zamirler ise evrensel uyumluluk beklenti sinin \Ok altmda. Diinyamn herhangi iki dilindeki �ah1s za mirleri, hatta Tiirk\e ve Latince kar�Ila�tumasmda oldugu gibi soru zamirleri uyumluluk gosterir. Ama burada bu yok. Gordiigiimiiz gibi listedeki kelimeler arasmda aslmda \Ok fazla ortakhk yok. Hatta benzerlikler akraba say1lan iki dile gore yok denecek kadar az. Bu demek degildir ki Tiirk\e ile Mogolcanm ortak kelimeleri bundan ibaret. Listeyi ne kadar geni�letirsek ortak kelime say1s1 o kadar artacaktu. Esas go riiniime iki tarafm sozliigiindeki biitiin kelimeleri kar�Ila�tu digimizda ula�acag1z. Fakat o zaman kar�1m1za bamba�ka bir durum \Ikacak. Bu listede birinci siitunda verilen anlamlara dayanarak Arap\a ve Sup\a ile Tiirk\eyi kiyasladigimizda hemen hi\bir ortak kelime bulamayacag1z. Ama sozliikleri elimize aldigimizda Tiirk\ede en az 1 0000 kadar Arap\a ke limenin,82 Sup\ada ise 5000 kadar Tiirk\e kelimenin bulun82

B u tamamen keyfi ve tahmini bir rakamd1r. Galiba kimse hil;bir zaman ger�ek say1y1 hesaplayamayacak. Dilimizde Arap�a asiih ke-

96

I Osman KARATAY

dugunu gorecegiz. Halbuki en geni;; sozliikleri kar;;Ila;;tudi gimizda Tiirk�e ile Mogolcamn ortak kelimelerinin say1s1 belki lOOO'i ge�meyecektir. Bu durumda Arap�a ve Sup�amn Tiirk�eye Mogolcadan daha yakm oldugunu mu soyleyecegiz? Kesinlikle hayu. Bu yiizden k1yaslamada temel kelime hazinesini esas ahyoruz. Diller birbirine siirekli kelime ahp verirler ama bu ah;;veri;;in meta1 biiyiik ol�iide kiiltiir kelimeleridir. Yukandaki listede ge�en kelimeler genellikle bir dilden digerine kolayhkla ge� mez, ge�se bile asll kelime unutulmaz. Mesela dilimize Fars �adan peder kelimesi gelmi;;tir ama baba ve a ta bir yere git memi;;tir. Aym ;;ekilde Arap�adan beyaz, Fars�adan siyah ke limelerini alm1;>1z, fakat ak ve kara da kii�iik bir duru;; degi ;;ikligiyle oldugu yerde duruyorlar. Yukandaki netice Tiirk�e ile Mogolcamn yakm akraba ol duklan iimidini ba;;tan bo;;a �1karhyor gibidir. Ara;;tuma el bette bununla kalmayacak. Kelime hazinesini biraz daha ge ni;;letecegiz ve biraz Mogolca kelimenin daha Tiirk�e ile ala kah oldugunu gorecegiz: tar 'kel' (kr;;. dazlak < tazlak), toyzk

l imelerin say1smm h1zla azaldigi bir gerc;ek. En bilindik miiteahhit gibi bir kelime dahi yerini yiiklen iciye birakiyor. �u sene veya �u zaman arahg1 ic;in diyerek bir hesaplama yapilabilir ama iilkenin dilini sadece o senelere hapsetmek miimkiin olmaz. insanlar 1 9 5 7 senesindeki kitaplan okumayacaklar m 1 , okuyacaklars:; kel i :i1e ha zinesi, en azmdan yaz1h dilde muhatap olunan say1 c! egt:,. i i\. l i k gos terecekti r. dte yandan, 2 0 1 1 itibariyle sadece matbuat aii.Jsa d a h i , dilden dii�tiigiinii dii�iindiigiimiiz pek c;ok kelimenin c;e�itli kal e l�1 lerce ya�atildigma �ahit olacagiz. Bu yiizden, T D K'nin sozliigiinii ya�ayan dili en iyi yans1tan derleme olarak ahp, belki oturup onun ic;indekileri saymaktan ba�ka c;are goziikmiiyor.


' topuk', (mar 'solumak' (kr�. Tiirk.;e tm 'ruh, nefes'), kudurka 'kuyruk sokumu', ku tuk 'talih, kut', kerii 'dola�mak' (kr�. kez ' gezmek' ), koge 'kopiirmek', kebidesii n 'geni�', kirga 'kumak',

borogan 'yagmur' (kr�. boran), daluga 'yalamak' (kr�. Macar nyal 'yalamak'), dalda 'gizli, dulda', dali 'ortmek, ya�urmak' (bu kelime bizde bir tiir ba�ortiisii anlammdaki ya�mak olarak kalmt�hr), goro 'ormek', gere '�ahit' (kr�. Eski Tiirk.;e kert ' inanmak'), saga 'sagmak', solugay 'solak', sogod ' diz .;oktiir mek, sokiirmek', �igiir 'siipiirge', vs.x3 Poppe, Mogolca kelime hazinesinin yiizde 25'inin Tiirk.;e kokenli oldugunu soylemek abarh olmayacakhr, der.84 Clau son ise tersine Tiirk.;e ile Mogolcamn temel kelime hazinele rinin �u anda yiizde 93 oranmda farkh oldugunu soyler.85 Maalesef �u ana kadar hi.;bir .;ah�mada herhangi bir istatisti ki bilgiye ve toplam1 ifade eden rakamlara rastlamadtm. Top lamda hangi donemdeki ne kadar kelimeden ne kadarmm Tiirk.;e kokenli oldugunu saytsal olarak ifade edecek bir .;a h�ma bekliyoruz. O te yandan, eski dillerin kelime hazinesi nin ktstthhgt goz oniine ahndtgmda nispeten kii.;iik goziiken rakamlar biiyiik bir oran te�kil edebilir.

Bu kel imelerin bilyilk kismi Poppe'nin A/toy Dillerinin Kar�Ila�tir maii Grameri ve In troduction to Altaic Linguistics kitaplanndan derlenmi�. aynca Alimcan i nayet Bey'in verdigi Gao zhau n ge tu'nun Menggu yu zu yu yu Tujue yu zu yu adh kitabmdan faydala mlmi�tir. Bu l;:ince kitapta M ogolca ve Tilrk�e listelerin Latin harf leriyle hazirlanmi� olmasi i�imizi �ok kolayla�tirdi. 8 4 Poppe, ln troduc tion to Altaic Linguistics, s . 1 5 9 . 85 Clauson, "Altay Teorisinin Leksikoistatistiksel Bir D egerlendirme si", s . 1 74; "On the Idea of Sumerian-Ural-Altaic Affiniti es", s.494. 83

98

I Osman KARATAY

Diyelim bugiin Sup<;a sozliik 1 00 bin kelime i<;eriyorsa, bu dildeki 5000 Tu rk<;e kelime yiizde 5'lik bir paya sahip olacak tu. O te yandan, 5000 kelimesi oldugunu dii§iindiigiimiiz eski bir dil ile hemhal isek, bu dildeki 1 000 kelime yine yiizde 20 nispete ula§acaktu. Osmanh asulannda Tiirklerle Suplann etnik temas1 yok denecek kadar az olmasma ragmen, dart astr i<;inde bu kadar kelime ge<;mi§. 3000 yd boyunca birbiri nin i<;inde, diyebiliriz ki aym <;aduda ya§ayan Tiirklerle Mo gollann etnik temasm1 ona gore hesaplayahm, dillerindeki kelimelerin az veya <;ok oldugunu ondan sonra konu§ahm. Yukanda gordiigiimiiz gibi, temel kelime hazinesinde Tiirk<;e ile Mogolca fazla bir §ey payla§mtyor. Evrensel dilbi lim anlayt§mda bu durum kuramm saghgmt tehdit eder. Poppe olmayan kelimelerin kuramda bir zaytfhk te§kil etme digini, olanlara bakmanm daha onemli oldugunu vurgulu yor.86 Fakat olanlar beklentiyi kar§tlamtyorsa ne yapacagtz? i kinci, ii<;iincii dereceden kelimeler odiin<;lenebilirlik ihtimali yiiksek olan kel imelerdir. 3000 ydhk birliktelikte odiin<;leme faaliyetlerinin had safhaya vardtgmt kabul etmeliyiz. Eger Tiirk<;e ile Man<;u-Tunguzca, Mogolcadan bagtmstz olarak kaydadeger ortakhklar sergileseydi, bu ikinci ve ii<;iincii de receden kelimelerin varhgmt bir soy baglanhst kurmak i<;in nazara alabilirdik. Bir konu var ki Altay kuram1 iizerindeki ku§kulan en iist seviyeye <;tkarhyor. Tiirk<;e ile Mogolcanm belli bir derece or takhklan var. i § Tiirk<;e ile Man<;u-Tunguzca ili§kisine geldi86

Poppe, In troduction to Altaic Linguistics, s . l S S .


ginde, ortakhklar ani bir dii§il§ gosteriyor. Ku§kuyu arhran husus, bu ikinci ortakhktaki kelimelerin birincide de bulun mast. Man�u-Tunguzcanm bir kelimesi Tiirk�e ile ilintili ise, genellikle Mogolca ile de ilintilidir. Bunun yorumu Tiirk�e den Mogolcaya ge�mi§ kelimelerin Mogolcadan da Man�u Tunguzcaya ge�tigi olabilir.87 Obiir tiirlii, bunlar atalardan kalan kelimeler olsaydt, daha farkh ve rastgele bir dagtltm gosterirlerdi ve Tiirk�enin bir kistm kelimeleri Mogolcada olmaytp Man�u-Tunguzcada olurdu. Bazt ornekler olmakla birlikte (mesela Man. gernu 'hepsi' - Tr. kamu, Man. amba 'biiyiik' - Tr. amma 'hayli', Man.

huhun - Tr. gogiis, Man. gala - Tr. kol, Man. abala Man. huthu

-

-

Tr. avlamak,

Tr. baglamak), durum biiyiik resim itibariyle

boyle degil. Almhlanabilir tiirden olmayan Tiirk�e-Mogolca ko§utluklanmn say1s1 �ok az.8s Geriye �ok az kelime kahyor. Bunlar i�in de illa soy akra bahgt dii§ilnmeye gerek yok. Diinyamn herhangi iki dili ara smda bu kadar ortakhk bulunabilir. Tiirk�e ile Fince arasmda da benzer kelimeler, hatta denklikler bulunabiliyor. A§agtda Macarca-Fince ktyaslarmda Tiirk�enin payla§hgt Fince keli-

87 88

Poppe, In troduction to Altaic Linguistics, s . l 6 0 . R6na-Tas, "The Reconstruction of Proto-Turkic", s . 7 7 . R6na-Tas bunu soylemekle birlikte Altay kuramma Sikica baghdir ve buna ragmen soy ilgisini nazara ahr. Yine onun kaydettigi iizere (a.g. e., s.77), N o stratik kuramm oncii sava�ps1, yani U ral, Altay, H i nt Avrupa, Dravit (Giiney Hindistan'da bir grup dil), Kartvel (Giirciice ve akrabalan) ve Sami (Arap�a ve akrabalan) dillerinin ortak bir kaynaktan geldigini savunan Sovyet alimi illi�-Svit1� bile Tiirkce ile M ogolcanm beklenen yakmhg1 gostermemelerinden yakm1r.

100 I Osman KARATAY

melerin bir ktsmtm verdik. Bunun dt�mda ornegin onni 'mut luluk' (kr�. Tiirk\e onmak), vera ' vergi', valkoinen 'beyaz' (kr�.

ala, alka), viikset 'btytk', ja 've' (kr�. Tiirk\e ya edati; Kazak\a da aym kelime, tabii je bi\imiyle ' ve' anlammda kullamhr; aym kelime Man\ucada da vardu), eri 'ayn, farkh', kiijdii ' gitmek' (kr�. kayz tmak), sairas 'hasta, sayrah', oinen ' gece' (kr�.

ogle; bu kelimenin kokiinde ad 'zaman' vardu), mina 'ben', si na 'sen', hiin 'o', unohtaa 'unutmak', kaappaa 'kapmak', piiii 'ba�', puoli 'yanm' (kr�. bolmek), pura 'burmak', piiiit 'bitmek, son bulmak', kesii 'yaz' (kr�. giiz). Bu dildeki mastar eki -ma ve fiilden isim eki -s Tiirk\edeki mukabilleriyle neredeyse aymdu.89 Hatta Latince ile Tiirk\eyi kar�Ila�tumak bile miimkiin. Mesela prim us 'ilk' kelimesinde bizim bir rakamtmtzt gormek miimkiin. Aqua ' su' sozciigii akmak ile kar�tla�tmlabilir. Gena 'yanak' kelimesi bizim yanak ile benze�ir ki, bizdeki -k eki ikiz organlann sonuna getirilen bir \Oguldur (ayak, bacak, kulak gibi) . 'Kopya' bi\iminde dilimize ge\en copia ' \ok' de mektir. Bizdeki mukabil kelime ise dilimizde �imdi kullaml mayan kop'tiir (�imdi bu kelimeyi hepsi bi\imine getirmi�iz).

Vir 'er' ve ondan tiireyen virtus 'erdem' boyle bir ko�utluk ta �ular. D stelik Hint-Avrupa dillerinde birinci anlam i\in man beklememize ragmen. Latince istek kipi bildiren si'nin Tiirk\e aym i�levdeki -sel-sa ile benzerligi \arptctdu. Hatta \Ok ben ze�en zamir ve ekler de vardu. 90 B9 Bunlan daha once �u makalede incelemi�tik: "Turk-Slav i li�kileri nin Ba�Iang1� Donemleri Ozerine", s . 5 3 7 .

9 0 Karatay, iran ile Turan, s . 1 2 8 - 1 3 0 .


Palus 'batakhk' kelimesi evrensel bir koke gidiyor goziik mekte ve bir yerde Tiirk\e bal 'bal\Ik, \amur' ile bulu�ur. 9 1

Oratio ' konu�mak' kelimesi eski Tiirk\e on "bag1rmak, ses lenmek" ile kiyaslanabilir. Vocatio '\agirmak' kelimesi Tiirk\e

oku- '\agirmak' fiiline benziyor. Element ve onun Frans1zca okunu�u olan eleman kelimelerinden bildigimiz Latince soz Macarcada elem olarak ge\er. Bu ise Bulgar/<;:uva� Tiirk\esin deki elem 'ilk, birinci' kelimesiyle kokte�tir. Ortak anlamma gelen Latince communis bizdeki kamu kelimesiyl ti biti�ir.92

Creatio 'yaratmak' fiilinde a\Ik\a yarat (kr�. Macar gytir 'iiretmek, tiiretmek' ) kelimesi goriiliiyor. Incisio "\izmek, oymak, hak etmek" i\inde c;izmek goriilebilir. Toccare 'do kunmak' (tok-) fiili ilk bak1�ta goriiliiyor. Hatta Ankoglu, Greenberg'in listeleri iizerine yorumunda, baz1 kelimelerde Latince sozba�mdaki s- harflerini kaldmnca diizenli olarak Tiirk\e kelimelere ula�Ild1gmi tespit etmi�tir.93 Yine i ngiliz cede cave olarak bulunan Latin cavus 'magara' kelimesi Tiirk \e kov (> kovuk) ile kar�1la�tmlabilir. Yine temel kelimelerden

os 'ag1z' �a�1rhc1. Cauda 'kuyruk' bizim kudruk bi\iminin ko kiinii ta�1yor sanki . Cor 'yiirek' te de boyle bir goriiniim var (Frans1zcadan ahp anlamm1 biraz degi�tirdigimiz bonkor as lmda 'iyi kalpli' demektir). 9 1 Bu evrenselligi �u c;ah�mada apklami�tik: Karatay, "Bahk ' Kent' Kelimesinin Kokeni ve Eski Tiirkl erde $ehircilige Dilbilimsel B i r Yakla�1m". 9 2 Gerc;i Farsc;adan Tii rkc;eye gec;tigi soylenir: Clauson, "Altay Teori sinin Leksikoistatistiksel Bir Degerlendirmesi", s . l 66. ote yandan kr�. Manc;u gem u 'hepsi'. 93 Ankoglu, "Greenberg' in Avrasyatik Oil Teorisi ve Tiirkc;e", s.58.

102 I Osman KARAT AY

Bu sozlerin tamamma yakm1 temel kelime hazinesiyle ilgi li ve toplama vuruldugunda Tiirk<;e-Man<;uca ili�kisinden ne redeyse daha yakm bir goriiniim sergiliyor. Tabii ki oyle de gil, ama sormadan olmuyor: Acaba Latince Tiirk<;eye Man<;u cadan daha m1 yakm? Roma medeniyetinin temelinde Etriisklerin yer aldigi bili niyor. Dilleri farkhyd1, Hint-Avrupa ailesinden degildi. La tince zamanla bu dili ortadan kaldud1 ama derinlerde saglam bir tabaka b1rakhgmdan da ku�ku duyamay1z. Son donemde Etriiskler Tiirk'tiir tiirii ifadeler <;ogalmaya ba�lad1. Bu konu daki ara�tumalann ilgin<; sonu<;lanm goz ard1 edemeyiz ama Etriisklerin Tiirk olmasma imkan yok. Sadece eskilere giden bir baglanhdan bahsedilebilir. Bize ula�an kelimeleriyle olu� turulan sozliikleri inceledim. �a�Irhci �ekilde Tiirk<;e ve baz1 orneklerde Macarca ile uyu�an kelimeler var. Ama Slav dille riyle uyu�anlar da �a�uhci derecede. Latincenin Tiirk<;eyle uyu�an kelime hazinesinin bir kis mmi Etriisk<;e iizerinden farazi bir ortak kaynaga gotiirebili riz, ama onemli bir kismi da insanhgm ortak mah olan keli melerdendir. Bu ortak mal bizi �a�utmamah. Diinyanm hangi diline bakarsak bakahm, en az Tiirk oldugunu sandigimiz Kizilderililerin dillerindeki kelime kadar Tiirk<;eyle uyu�an kelime gorecegiz. Altay ad1 altmda s1mflanan dilleri incelerken soz varhkla nmn uyu�masmdan ote onemi bulunan konu, yapisalhklan du. Mogolca da aynen Tiirk<;e gibi eklemeli bir dildir. Yap1m ve <;ekim ekleriyle bir kelime kokiine yeni anlamlar yiiklenir.


Bu if? yap1hrken ses uyumu diye bir kurala uyulur. Bunun di f?mda cinsiyet yoklugu, 6nek yoklugu, fiil kokiiniin emir olu f?U, <;okluk ifade eden bir s1fattan sonra ismin tekil kalmas1 ("ii<; kalem" veya "<;ok kalem"; ama diger dil ailelerindeki gi bi "ii<; kalemler" veya "<;ok kalemler" degil), s1fat karf?Ilaf?hr masmm aynlma ekiyle yapllmas1 (" Ahmet Mehmet' den bii yiiktii r " ) gibi ortakhklar bulunur. 94 Aynca yiize yakm ekin Tiirk<;e ve Mogolcada (bazen Man<;u-Tunguzcayla da pay laf?mak iizere) ortak oldugu one siiriilmiif?tiir. 95 Yap1sal benzerlikler sozkonusu oldugunda elbette Tiirk<;e ile Latince veya Almancanm benzerligini konuf?mak zor olur. Daha dogrusu <;ok uzaklardan bir baglanh kurulabilir. Vak1a, yap1salhk da kesinlik arz etmez; siirekli degif?ime tabidir. Me sela Macarcada bilef?ik ciimlelerin aynen Tiirk<;edeki gibi ya pllmasi gerekirken ve eskiden oyle iken, gittik<;e <;evredeki Hint-Avrupa dillerine benzeyen bir yap1 gelif?mif?tir.

Az az ember, aki bezsel, az bartitom. "$u adam, ki konuf?uyor, arkadaf?1md1r."

Az beszel6 ember az bartitom. "$u konuf?an adam arkadaf?Imdu." Biz de Fars<;adan aldig1m1z ki baglaCiyla boyle bir yap1 ge lif?tirmif?iZ ama f?iikiir, fazla ileri gitmemif?iZ. Bi<;imsel alanda da akraba diller arasmda farkhhklar oluf?abilir. Mesela Slav dillerinde tammhk ( ing. the, Arap<;ii ve i spanyolca el, Frans1z9 4 Poppe, In troduction to Altaic Linguistics, s. 1 7 7 - 1 9 6 ; Tuna, Altay Dilleri Teorisi, s.3 5 ; Ercilasun, Tiirk Dili Tarihi, s . l 8, 2 6- 2 7.

95 Tuna, Altay Dilleri Teorisi, s . 3 5 .

104 I Osman KARATAY

ea la gibi) yok iken, Bulgarca ve Makedoncada vardtr. Hint Avrupa dillerinde cinsiyet varken, ingilizcede tamamen kay bolmu§ ve geriye sadece he ve she zamirleri kalmt§hr. Hatta ingilizce �ekimleri de biiyiik ol�iide terk ederek alabildigine basitle§mi§ ve yaptsal olarak Hint-Avrupa dillerinden �ok <:;inceye benzemi§tir. Kelimeyi koydugunuz yere gore anlam degi§ir. Tiim bunlan akllda tutarak Altay tarh§masmda soyleyebi lecegimiz §ey, Tiirk�e ile Mogolca ve Man�u-Tunguzcamn eldeki verinin yetersizligi I§tgmda bir yakm aile �ahs1 altma ahnmasmm zorlugudur. O te yandan, Sinor'un onerdigi soy akrabahgt iddia edilemez ama Altay kavramm1 bir jeokiiltii rel olgu olarak kullanabiliriz96 ifadesinin ilk ktsm1 da biraz zor. Yaptsal benzerlikler bu dillerin belli bir dereceden yine de akraba oldugunu, en azmdan bu dillerin Tiirk�eye Hint Avrupa ve Sami dillerinden daha yakmda bulundugunu gos terir. Peki, ama bu yap1sal ozellikler sadece Altay dilleri diye amlan toplulukta m1 vardu?

9 6 Sinor, Inner Asia, s . 2 2 .

AL TIN Cl BOLUM

TURKLER VE MACARLAR: GULA�TAN OTE

Macarlann Bati dillerindeki ismi olan Hungar kelimesinin ilk hecesi bize daima ilgin<; ve <;ekici gelmi�tir. Her iki Tiirk' ten biri burada 'Hun' kelimesini goriir, digeri ise tasdik eder. Bu dogru degildir. Dogru olan �ey bunun ba�ka bir Tiirk<;e kelime olu�udur: On Ogur. Bugiinkii Macarhgm i<;in den <;tktigt, ortak ismi Ogur olan on kabilelik bir birligin ad1. 97 Ama Macarlar hakkmda ge<;mi�te ve �imdi oyle bir <;agn�tm vardtr ki, daima Tiirkliikle birlikte amhrlar. Hatta Orta<;agda kaynaklann onemli bir ktsmt onlan Tiirk diye adlandmrdt; muhtemelen kendileri de oyle diyorlardt. 98

97

R6na-Tas, Hungarians and Europe in the Early Middle Ages, s.2822 87 . 9 8 Eski Macarlarla ilgili en fazla v e aynnt1h bilgiyi 948-9 5 2 yillannda Bizans imparatoru 7. Konstantinos tarafmdan yaz1lan (sonradan verilen bir isimle) De Administrando Imperio adh kitaptan almak tayiz. i m parator bu kitaptaki bilgileri, aralarmda efsanevi Macar hiikiimdan Arpad'm torununun da oldugu bir Macar el�ilik heye tinden dinleyerek kayda ge�irtmi �tir. Yani birinci el bilgi almi�tir. Ve bu kitap onlara daima 'Turk' der. ' Macar' sadece yedi kabileden

106 I Osman KARATAY

<;agda� bilim doneminde eski soylenceler bir kenara bira kllarak ba�ta dile dayanan daha somut ara�tumalar ba�lad1. Ayn�ma da bununla birlikte geldi. Macarca bir Ti.irk tarafm dan anla�Ilmasl imkanSlZ olan bamba�ka bir dildir. Ama ote yandan Ti.irk<;e ile ortak <;ok fazla kelime i<;erir ve yap1salhk di.izleminde aralannda fark yok gibidir. Bir Macar konu�ur ken Ti.irk gibi di.i�i.ini.ir:

Karam-om-ban sok kecske-m van . (oku ?Ok kerke) "Agll-1m-da <;ok ke<;i-m var." Ti.irkiye' de <;ok tanman ve aslen bir Yahudi olan V ambery bu ozelliklerin farkma vard1 ve ciltlerce eser yazarak Macar canm aslen Ti.irk<;e ile aym kaynaktan geldigini gostermeye <;ah�h. Macaristan o zamanlar bag1mSIZ degildi; Habsburg i mparatorlugu'na, Viyana'ya baghyd1. Ku�kusuz sadece Vambery'ye baglayamayacagimiz boyle bir fikir99 Viyatta'da <;ok tehlikeli bulundu. Zaten 1848 isyanmda ba�ans1z olan Macar onder Kossuth Ti.irkiye'ye s1gmm1� ve Ti.irkiye hi<;bir

birinin ad1d1r. On Ogur ise sadece daha eski boy birliginin ad1yd1. Dokuz Oguz, Otuz Tatar, Oc;: Karluk gibi bir adlandirmaydJ. Kons tanti nos'un kitabmm bizi iJgiJendiren kiSimianm y1liar once c;:evir dik, ancak yaymlama f1rsat1 olmad1. Bu kitabm hemen ardmdan, 2 0 1 1 y1h yaz aylanm bu eseri yayma hazirlamakla gec;:irmeyi di.i �i.ini.iyoruz. M acarlarm Ti.irk adlanmasma a�ag1da deginilmi�tir. 99 Belirttigimiz gibi, eskiden beri zaten bir Macar-Ti.irk c;:agn�Imi vard1. 1 73 9 ' da bi.iti.in kuzey dillerinin akraba oldugunu one si.iren von Strahlenberg M acarcay1 da bu 'Tatar' dillerine katm1�t1. Bu alanm kurucu ustas1 olan Castren Ural-Altay birligi n i n varhgmdan ku�ku duysa da, apkc;:a redde de yana�mam1� ve en azmdan i.ic;:i.i ni.in, Fin-Ugor, Sameyod ve Ti.irk kollannm birbirine yakmhgmm gori.ildi.igi.ini.i soylemi�tir. Caferoglu, Tiirk Dili Tarihi, s. l l, 1 7- 1 8.


bask1y1 umursamayarak onu en iyi �ekilde misafir etmi�ti (Kiitahya' daki evi �imdi miizedir) . Boyle bir yakmla�ma elbette Avrupa' da kimsenin i�ine gelmiyordu. Bu fikri destekleyenlere uygulanan baskmm ya nmda, tersi fikirler i<;in de seferber olundu. Bu yolda ozellikle iki Alman' a onemli bir gorev verildi. Budenz ve Hunfalv 'bi limsel' <;ah�malar yaparak Vambery'yi yalanlamaya <;ah�hlar ve Macarcamn Fin-Ugor dil ailesine mensup oldugunu iddia ettiler. 1 870'lerdeki bu fikri miicadeleye Macar fikir hayatm da 'Ugor-Tiirk Sava�1' (Ugor-Torok Haboru) denir.100 Boylece Macarca ile Tiirk<;enin akrabahk baglanhsm1 gos termeye <;ah�an giri�imler devlet eliyle, bazen <;ok �iddetli bask1 ve i�ten kovmalarla sindirildi ve Fin-Ugor yanhs1 gorii� hakim hale getirildi. Diinyada zaten bu, tsrarla boyle gosteri liyordu. 1 9 1 8 sonrasmda Macarlar bagtinstz oldular ama hem 1 . Diinya Sava�t'ndan en zararh <;tkan ulus olarak101 kendile rine gelmeye <;ah�tyorlardt hem de ba�ta Nemeth olarak Habsburg doneminde yeti�mi� olan 'milli' bilginleri uluslara rast fikriyatm aksine dii�meyerek bir taraftan Fin-Ugor ku1 00

Turkiye'de neredeyse his; bilinmeyen bu konu L. Maracz tarafm dan Eylul 2 0 1 0'da Ankara'da yaptlan Turk Tarih Kongresi'nde bil diri olarak sunulmu�tur. Bildiri kitabt pkttgmda bu konuyu onemli bir uzmanmm kaleminden okuyabilecegiz. Ayrmtt is;in bkz. Mar cantonio, vd., "The 'Ugric-Turkic Battle': A Critical Review"; Mar cantonio, The Uralic Language Fam ily, s.3 5 -4 2 . 1 0 1 Topraklannm yansm1 kaybetmekle kalmadtlar; milyonlarca soy da�lan da smtr otesinde azmhk olarak kaldt. Maracz, Hungarian Revival, s. l l S -2 3 8, bu ko nuyu aynntth inceler. Turkiye'nin toprak kaybt nispeten fazla gozukuyo r, ancak oralarda zaten s;ok fazla Turk nufus bulunmuyordu.

108 I Osman KARATAY

ramm1 desteklediler, bir taraftan da farkh yorumlarla Macar lar ve Tiirkleri yakm gosterdiler. 1 02 Daha soma komiinist do nem ;;iddetli bir Tiirk dii;;manhg1 isterken, ;;imdi de A vrupa Birligi anla;;Ilu sebeplerle Tiirk baglanhsm1 gormemeyi ogiit lemektedir ve eski komiinist, yeni A vrupaCI bilim adamlan farkh fikirlere bagnazhkla kar;;Idular. Diinyada ha.kim olan ve Macaristan' da zorla benimsetilen fikre gore,1 03 Avrupa'nm kuzeyinde Sibirya'ya dogru uzanan alandaki diller kendi aralarmda birlik te;;kil ederler. Bunlann i�inde bugiin yalmz Finler ve Estonlar bagimsizdu. Digerleri zaten Rusya'nm kuzeyine dagllmi;> �ok kii�iik topluluklard1r: Bahda Karel, Vep, i ngri, Liv, Vod, doguda i dil havzasmda Komi, Umdurt, Mordva ve Mari. Bunlardan bazilan kendi i� lerinde boliimlere aynhr. Doguda ise bunlardan tamamen farkh iki halk ya;;ar Hanti (Ostyak) ve Mansi (Vogul). 104 Bu son ikisi Macarca ile birlikte Ugor koluna dahil edilir ve digerleriyle birlikte tiim aileye Fin-Ugor denir. Yani Ma carcamn diinyadaki en yakm iki akrabasmm Sibirya'mn bah102

Bunu en bariz olarak "Macarlann babalan Turk, analan Fin Ugor'dur" diisturunda bulmaktayiz. Rasonyi, Tarihte Tiirkliik, s. l 1 8. 1 0 3 Bunu komiinist donemin bir Macar ara�tirmaciSI 1 9 7 0 senesinde merd-i K1pti lisamyla ifade eder ve ofkesini kusar: "Macaristan 'da on/arm (yani Siimer taraftarlannm, daha dogrusu Fin-Ugor kura mma kar�I pkanlann) �all$malanm vaymlama olanaklan bulun mamaktadir. Ancak Arjan tin ile Amerika Birle�ik Devletleri'n de mer . kezleri vard1r . . " (Papp, "Siimerce- M acarca Sorunu", s.84). Yazar adeta yurtdi�mdaki M acarlarm bu tiir ara�t1rmalannm da yasak lanmasmi istemektedir. Ve buna bilim diyoruz. 1 0 4 M a rcantonio, The Uralic Language Family, ozl. s . S S - 6 7 ; R6na-Tas, Hungarians and Europe in the Early Middle Ages, s. l 7 1 - 186. .


smdaki toplam konu�anlan 25 bin kadar olan bu iki dil oldu gu iddia edilir. Ancak bu yakmhk hi<;bir �ekilde anla�ma zemini sagla maz. Fin-Ugor kuramm1 tavizsiz savunanlardan biri olan, 20. yy sonlanmn en onemli Macar tarih<;ilerinden Engel, Macarca ile Hanti ve Mansice arasmdaki mesafeyi ingilizce ve Galee ile k1yaslar. 1 05 Bu <;ok bi.iyi.ik bir u<;urumdur. ingilizce Hint Avrupa ailesinin German grubuna aittir; Galee ise ad1 i.isti.in de Kelt grubundan inmektedir. Hi<;bir �ekilde bir i ngiliz ile bir Gal'in anla�ma imkam yoktur. Belki 3000 sene once kop mu�lardir ve aralarmdaki yakmhg1 <;Iplak gozle gormek <;ok zordur. Hanti ve Mansi dilleriyle mesafesi bu kadar bi.iyi.ik olan Macarcanm aileye adm1 veren Fince ile mesafesini ise tarh� maya bile gerek yok. i ki asudu si.iren onca <;ah�ma s1hhatli bir di.izine kelime bile bulamami�hr. Macarca ile Fince, abarh degil, kelime hazinesi bak1mmdan belki Ti.irk<;e ile Latincenin ortakhg1 kadar bir ortakhga sahip. Bu konuda bir listeyi iki yil once yaymlam1�hk. 106 Buna gore, Macarca ile Fincenin kokte� fiilleri olarak verilen 28 kelimeden 20 tanesi Macarca ile Ti.irk<;e arasmda da ortak. Hatta bazdan Ti.irk<;eye daha 1 0 5 Engel, The Realm of St. Stephen: A History of Medieval Hungary,

s.9. Sinor ise Macarca ve Fincenin mesafesini i ngilizce ve Rus�a ile k1yaslar (Inner Asia, s.22). Ama bu �ok iyimser bir yakla�Imdir. Rus�a sozliigii inceleyen benim gibi acemi bir okurun rahat gorebi Iecegi i ngilizce ile baglantiiar, usta bir dilci tarafmdan Fince ile Ma carca arasmda goriilemiyor. 1 06 Karatay, "Tiirklerin ve M acarlann Atalannm O rtadogu Kokenle rine Dair", s.39.

110 I Osman KARATAY

yakm: Fin ui- lyuzmek' - Macar usz lyuzmek' - Turk yuz-. Fin

kataa- 1kaybolmak1 - Macar hagy- 1 aynlmak'; buna kar�nhk Turk�e ad(nl)- laynlmak' Macarca ile neredeyse aymdu. Fin

pelkiiii- lkorkmak' - Macar fel- ' korkmak' - Turk belin ' tela�, korku'; Fin jua- 'i�mek' - Macar isz- �i�mek', burada da Ma carca kelime Turk�eye daha yakm duruyor. Fin kuun tele 'dinlemek' - Macar hall lduymak' - Turk kul- ' duymak' (> ku

lak); Fin kytke- 'baglamak, ili�tirmek' - Macar kat lbaglamak' Turk kat- 'stktca ili�tirmek'; Fin tua- l getirmek' - Macar taj lyumurtlamak' - Turk tavuk (Macarcas1 tyuk) ve de tag dog I

mak' . Guruldugu gibi bunlar hayli zorlama onerilerdir. Getir mek ile yumurtlamak ilgili olabilir ama makas1 bu kadar a�arsak, dunyada birbiriyle ilgisiz kelime kalmaz. Veya jua kelimesini isz ile benze�tirip i�mek fiilinin ortak oldugunu du�iinmek zor bir i�tir. Buna kar�thk Fin lyo- 1Vurmak, �arpmak', Macar lo- 'vur mak'; Fin lykkii- 1hkmak, itmek', Macar lOk- ' itmek', Fin niike1 gormek', M a car nez- 1bakmak' gibi kelimeler vardu ki, ilk harfi

1-

ve n- olanlann zaten Turk�e ile ilintili olmasma imkan

yoktur, �unku Turk�ede soz ba�mda bu harfler bulunmaz. Veya degi�mi� seslerle bir denklik bulunabilir. i lgin� olan �ey Turk�enin Fince ile benze�ip Macarcadan ayn�an fiillerinin de bunlardan daha az olmamastdu. Orne gin Fin ime- lemmek', ale- 'olmak', vetii- ��ekmek', kr�. Turk it '

Fin syo- ' yemek', kr�. Turk soyu� 1bir yemek tiiru', sula- ' stvt',


kr�. Turk sulu gibi. A�ag1da Turk�eyle ilintili, hem de temel kelime hazinesinden pek �ok Fince kelime verilmektedir. Macarca ile Fincenin kelimeleri diger alanlarda da �ok uyu�maz. Daha dogrusu akraba oldugu iddia edilen iki dil arasmda beklenen ortakhklara �ok �ok az rastlamr. Onceki bolumdeki temel kelimeler tablosuna dahil edilebilecek �u kelimelerin ortak oldugu iddia edilir: Mac. agy 'beyin' - Fin aivot ' aym'; Mac. Ju t 'ko�mak' - Fin ajaa 'surmek' (Fince keli me Turk�e ayak bi�imiyle ile daha yakm duruyor); Mac. ala ' alt' - Fin alia ' aym' (Turk�ede de var); Mac. ad 'vermek' - Fin an taa 'aym' (kr�. Turk�e atmak); Mac. apa 'baba' - Fin appi 'kaynata' (kr�. Turk�e apa 'baba'); Mac. atya 'baba' - Fin ati, iitti 'aym' (kr�. Turk�e ata 'baba' ); Mac. nap 'gun, gune�' - Fin aurinko 'gune�' (?); Mac. elo 'ileri, 6nde' - Fin edelle ' aym' (kr�. Turk�e ileri, ilk); Mac. el 'ya�amak' - Fin eliiii aym' (kr�. Turk I

�e ya�a, $'le�me); Mac. egy 'bir' - Fin ensi 'birinci'; Mac. ez 'bu' - Fin etta 'ki (bagla�)'; Mac. 6 'o' - Fin hiin 'aym' (kr�. Turk�e o); Mac. ev 'yll' - Fin ikii 'ya�' (?); Mac. os ata, ecdad' - Fin iso I

'buyuk, iri' (?); Mac. jon 'gitmek' - Fin jiiiidii 'kalmak'; Mac. ket ' iki' - Fin kaksi ' aym'; Mac. hegy 'dag, tepe' - Fin kasa 'y1gm' (?); Mac. h6nap ' ay' - Fin kausi ' donem, �ag'; Mac. ki 'kim' Fin ken 'aym' (kr�. Turk�e kim); Mac. keves 'az, biraz' - Fin ke peii 'kolay' (?); Mac. ker 'dilemek' - Fin kerjiitii ' dilenmek'; Mac. keriil 'gelmek' - Fin kiertiiii ' (�evresel) donmek' (?); Mac. htirom 'u�' - Fin kolme 'aym'; Mac. hogy 'nasll' - Fin koska 'ne zaman' (?); Mac. halad 'ilerlemek' - Fin kulkea 'gitmek'; Mac. hal 'olmek' - Fin kuolla ' aym'; Mac. hall ' dinlemek' - Fin kuulla

112 I Osman KARATAY

' aym' (kr�. Tiirk\e kulak); Mac. hat 'alh' - Fin kuusi 'aym'; Mac. kat 'baglamak' - Fin kytkeii 'aym' (kr�. Tiirk\e kat ' s1k1ca ili�tirmek'); Mac. kez 'el' - Fin kiisi ' aym'; Mac. lel 'bulmak' Fin lOjtiiii 'aym'; Mac. mtij 'karaciger' - Fin maksa 'aym' (kr�. Tiirk\e bagzr < *bag 'karaciger' ); Mac. mi 'biz' - Fin me 'aym' (kr�. Tiirk\e biz < *mi(z)); Mac. men- 'gitmek' - Fin mennii, miinnii 'aym' (kr�. Tiirk\e man 'gitmek'); Mac. mi 'ne' - Fin

mikii 'hangi'; Mac. en 'ben' - Fin mina 'aym' (Tiirk\e ben/men Finceye daha yakm); Mac. mtis 'ba�ka' - Fin muu 'aym' (Tiirk \e ba�ka daha yakm); Mac. negy ' dort' - Fin neljii ' aym'; Mac. nez 'bakmak' - Fin niihdii 'aym'; Mac. van 'var' - Fin olla 'ol mak' (kr�. Tiirk\e olmak); Mac. Jel 'korkmak' - Fin peliitii 'aym' (kr�. Tiirk\e bel in 'korku'); Mac. fur 'burmak' - Fin pura ' aym' (kr�. Tiirk\e burmak); Mac. sztiz 'yiiz' - Fin sata 'aym' (kr�. Tiirk\e yiiz); Mac. szem 'goz' - Fin silmii ' aym' (?); Mac. te ' sen' - Fin sinii ' aym' (kr�. Tiirk\e sen); Mac. nytir 'yaz' - Fin suvi ' aym' (Macarca kelime Tiirk\e yaz ile kokte�tir); Mac. sziv 'yiirek' - Fin sidiin 'aym'; Mac. ol 'kula\' - Fin syli ' aym' (Ma carca kelime Tiirk\e ele daha yakmd1r); Mac. eg 'gok' - Fin siiii 'hava' (Macarca kelime Tiirk\e igeliye 'Tann' ile baglanhh du); Mac. tel ' k1�' - Fin talvi ' aym'; Mac. ti 'siz' - Fin te 'aym'; Mac. tesz 'yapmak' - Fin tehdii 'aym' (kr�. <;uva� to 'yapmak'); Mac. tavasz 'bahar' - Fin touko 'bahar ekimi' (?); Mac. taltil 'bulmak' - Fin tulla 'gelmek' (?); Mac d u g 'hkmak' - Fin tun

kea ' s1k1�hrmak' (Macarca kelime Tiirk\e tzkmak ile kokte�); Mac. ur 'bay, bey' - Fin urho 'kahraman' (kr�. Tiirk\e er); Mac. uj 'yeni' - Fin uusi ' aym'; Mac. ver 'kan' - Fin veri 'aym'; Mac.

viz 'su' - Fin vesi 'aym'; Mac. veg 'u\' - Fin viime ' son' (Macar-


ea kelirne Tiirk\e uca daha yakm); Mac.

at

'be�' - Fin viisi ' ay

m' (Fince kelirne Tiirk\e be�in ayms1; bu dilde b ve

�

bulun

rnaz); Mac. orr 'burun' - Fin vuori 'dag' (Tiirk\e or 'dag, yiik seklik' ve burun her ikisiyle de ilgiyi saghyor).107 Macarcamn resrni kokenbilirn sozliigii 400 kiisur kelirne nin Fince ile ili�kili oldugu iddiasmda. Diger kelirnelerde de dururn bundan farkh d egil. Goriildiigii gibi, el, kan ve su gibi birka\ kelirne ger\ekten de ilharn verircesine benzerlik ta�I yor. Arna toplarna baklld1gmda rnanzara hayal kmkhgma ugrahyor. 200'e yakm olrnasm1 bekledigirniz ternel kelirne lerden \Ok az bir k1srnmm ilgili oldugu goriiliiyor. Bunlardan da ciddi bir k1srni sorunlu ve ku�kulu oneriler. Toplarnm ya nsma yakm1 Tiirk\e baglanhh kelirnelerden olu�uyor. Hatta yukanda goriildiigii gibi, baz1 Fince kelirneler bile Tiirk\eye daha yakm. Buna kar�1hk onceki boliirnde Tiirk\e-Mogolca k1yasmda kullandigirniz listenin rnuhteviyatma gore Tiirk\e ile Macarcanm �irndilik goriilebilen ortakhklan �u �ekildedir (okunu�lar: Macar s = �, sz = s, j

=

y, gy

=

d ', cs = f) :

107 Bu liste Benk6 vd.'nin Macar ki:ikenbilim si:izli.igi.inden (A Magyar Nyelv Torteneti-Etimo/6giai Sz6tcira), i:izellikle 4. cilt s. 1 7 2 - 1 7 5 'teki listeden derlenmi�tir. bnerilen baglantilann tamamma katildigimiz anlamma gelmez.

114 I Osman KARATAY Tiirk�e

Eski Bicim

Macarca

Anlam

Saxtlar

Yedi

yiti

On

on/van

van

Yiiz

yiiz

szaz

' aym'

' ayn1' ' (basamaktaki) on'

Zamirler ve B agla�lar

Sen

sen

te

'ayn1'

0

o, ol

0

' ayn1'

Biz

biz

mi

' ayn1'

Siz

siz

ti

' ayn1'

Kendi

kentii, oz

az, ez

' o, bu'

Kim

kim

ki

' ayn1'

Ve

takl

es

'ayn1'

i le

ile, bilen

vele

' aym'

De/da 'ama' de/da

de

' ayn!'

Ha 'eger'

ha

' ayn1'

ha

Tiim, biitiin, hep

tom

' doldurmak'

Temel Fiiller

At

at

Ayt ' soylemek' ayt

ad

'vermek'

ejt

' telaffuz etmek'

Bagla

ba

fug

' ayn1' 108

Bin

min

men

' gitmek'

Biti

biti 'yazmak

betu

'harf'

10 8 Listedeki bazJ o rneklerde de goriilecegi uzere, Macarca !Turk�e b- denkligi vard1r.

VC


'yan'1 09

Boi

boi

fei

Bula

bulga

bolygat

Bur

bur

fur

'aynt'

Dog

tog

toj

'yumurtlamak'

Dol

tol

tO!, tel

Dov

toqt

dob

Er

er

er

'varmak, ermek'

E�

e�

as

' kazmak'

Et

et

hat

'etkileme'

Ge l

kel

kere

i <;

i<;

isz

'aynt'

Kap

kap

kap

' almak'

Kat

kat ' stki baglamak'

kot

'baglamak'

Kes

kes

kes

'bt<;ak'

Koru

qon

or

'aynt'

-le

-le 'hale getirmek'1 1 0

le

'olmak'

01

bol

vol

' aynt'

'kan�tumak'

'aynt' ' davul'

' ge l ' (emir kipinde

ya�tyor)

ge<;-

mi� zamanda)

1 09

Bu ashnda Ruhlen'in pal 'iki' ( < yanm) olarak kurdugu (Dilin Ko keni, s. l 0 3 - 1 0 5) evrensel bir koke gidiyor. Ruhlen Altaycanm mu kabil kelimesi olmadtgmdan bu koke kattlmadtgmt soyler. Dogru dur, Tiirkc;e Altay dili olmadtgt ic;in i�bu kelimeyle katthyor. 1 10 isim ve stfattan fiil yapan ve biitiin dunya dillerinin ktskanacagt gorkemde bir ek olan -/e'den bahsediyoruz. Arkada�tmtz Ahmet'e benzedigimizde "ahmet/e�iriz"; iilkemizin uydusu oldugunda "uy du/amnz", yogurdu "sanmsak/anz". Eklerin kelimelerden geldigi bilindigine gore, bunun c;ok eski donemden, Tiirkc;ede sozba�t / bulundugu zamanlardan kalan ve zamanla ekle�en bir kelime ol dugunu, Macarcada ise fiil olarak kaldtgmt dii�iinmeliyiz.

116 I Osman KARATAY

en

i:il

i:i l

' i:ildiirmek'

gyil

'i:ild iirmek'

hal

' i:ilmek'

Pi�

bl�

foi

' ayn1'

Say

sa

szam

' say!'

Si:in

si:in

sziin

'ayn1'

Si:iyle

si:iyle

sz6

' si:iz'

Siiz

siiz

szur

'ayn1'

Tam

tanu

tanu (l)

'i:igrenmek'

T1ka

hq

dug

'aynl'

Var

bar

va

Yala

yala

nyal

'ayn1'

Yaz

yaz

ir

' ayn1'

Yar

yar

ir

'yazmak' 11 1

Yarat

yarat

gyar

'iiretmek'

Ya�a

ya�a

et

'ya�amak'

Ye

yi

e

'ayn1'

Yok

yok

j6

'iyi'

Yok

yok

jog

'hak'112

111

'olmak, bulunmak'

Yaz v e yar fiillerimizin aym kokten geldiklerini v e R'le�menin bu lundugunu samyoruz. Macarcada rov- 'oymak' fiiliyle ifade edildigi gibi, Eski Turk yaz1s1 oymakla, yarmakla ilgili bir i�ti. Bugiin Ba ti'daki kullamm olan ' Runic' yerine 'oyma yaz1' tabirini kullanmak tayiz. Yarmak belki ortadan ikiye ayirmayi anlatsa da yaz1 amanyla tahtaya uyguland1gmda sonu�ta benzer bir i�tir. i ngilizce write 'yazmak' dahi oymaktan gelir ( Klein, A Comprehensive Etymological Dictionary of the English Language - l/-, s.l 754). 1 1 2 Giiney Azerbaycanh dilbilimci Dr. Cihangir Karimi, bir sohbette ilgin� bir tespitini aktard1. Tebriz �evresinde bir kimse istenen b i r �eyin kendisinde bulunmadigmi soylemek i � i n 'bereket' dermi�. B u brnek Arap�a h ayr 'iyilik' kelimesinin dilimizde "olumsuzluk kel i-


Yiiz

yiiz

usz

'ayn1'

Temel S1fatlar

Alt

ala

ala

' ayn1'

Alt

ala

also

' ayn1'

Alc;ak

alc;ak

alacsony

' ayn1'

Ba�ka

ba�ka

m as

' ayn1'

Bol

bol

bo

' aym'

Biiyiik

bog

magas

'yiiksek'

<;ok

c;ok

sok

' ayn1'

Eski

eski

os

' ayn1'

Gee;

kic;

kes

'gecikmek'

Gok

kok

kek

' ayn1'

i lk

il, ilk

elO

' ayn1'

i nce

yinc;e

gyenge

'zay1f'

i yi

edgii

Egy

'Tann'

Kiic;iik

kic;ik

kicsi, kis

' ayn1'

San

sang

sarga

' ayn1'

Son

song

sziin

' ayn1'

Uzun

uzun

hossztt

' aynl'

Yeg

yig

jo

' iyi'

Yuvarlak

tegirmi

teker

' sarmak'

mesi" haline gelmesiyle ortii�iiyor. Bunu Turk zihniyetindeki bir tezahiirle apklayabilir miyiz? Yeg 'iyi' sifatimiz bir taraftan yok (yog) fiiliyle baglant1h goziikiiyor, bir taraftan da M acarcadaki j6 'iyi' ile bulu�uyor.

118 I Osman KARATAY Ki§i ve Akrabahk Tabirleri

Agabey

i<;:i

ocs

' karde;;'

Ana

ana

any a

' ayn1'

Ata 'baba'

ata

atya

'aynl'

Apa 'baba'

apa

apa

'ayn1'

Boy

'bod'

faj

'1rk, soy'

<:: o cuk

<;:ocuk, bala

gyermek

' <;:ocuk'

Er

er

ur

'bay, bey'

Halk

kiin

hon

'yurt'

Nine

nine

neni

'ayn1'

Organ isimleri

Akll

og

agy

'beyin'

Akd

og

okos

'akllh'

A yak

adak, *padak

fut

'ko;;mak'

Bagu

bagu

maj

'karaciger'

Ba;;

ba;;, *ba

fej

'ayn1'

Bel

bel

bel

'bag1rsak'

Burun

burun

orr

'ayn1'

Diz

tir

terd

'ayn1'

Kol

kar "kolun iist k1sm1"

kar

'ayn1'

Kulak

kulkak

hall gat

' dinlemek'

Mide

yumur

gyomor'

aym'

Sakal

sakal

szakall

'ayn1'

Tiiy

tiiy, telek

toll

'aynl'

Us

es, us

esz

' ayn1'

Yaka

yaka

nyak

'boyun'


B a§hca Hananlar

Arslan

arslan

oroszlan

'ayn1'

Bar an

baran

barany

'kuzu'

Bog a

buqa

bika

'aynl'

Bocek

bog

bogar

' ayn1'

pok

'ori.imcek'

Buzag1

buzag1

borju

'aynl'

C:: a kal

<;akal

sakal

'ayn1'

Dana

tana

tin a

' aynl'

Deve

teve

teve

' ayn1'

Ke<;i

ke<;i

kecske

' ayn1'

Ko<;

ko<;

kos

' ayn1'

Kurbaga

baka

beka

' ayn1'

Kurt

bori

farkas

' ayn1'

Oki.iz

oki.iz

okor

' ayn1'

Tavuk

taguq1

tyuk

' aynl'

Ba§hca Bitkiler

Aga<;

1ga<;

ag

' dal'

Arpa

arpa

arpa

' ayn1'

Bugday

bug day

buza

' ayn1'

Bur<;ak

bur<;aq

borso

'bezel ye'

Dan

tang

dara

'irmik'

Elma

alma

alma

' ayn1'

Ekmek

etmek

vet

Kok

kok

gyoker

' (ekin) ekmek' ' aynl'

120 I Osman KARATAY

Orman

orman

er do

'aynt'

Yemi�

yemi�

gyiimolcs

'aynt'

Zaman Tabirleri

Bahar

yaz

nyar

'yaz'

Ogle

tii�

del

'ogle'

Giiz

kiiz

6sz

'aynt'

Zaman

od

ido

'aynt'

Zaman

qor

kor

'ya�, c;ag, zaman'

Fiziki, cografi vd. tabirler

Deniz

tengiz

tenger

'aynt'

Gok

kok

eg

'ayn t'1 1 3

Yel

yel

szel

'aynt'

1 13

Macarcanm resmi kokenbilim sozliigii bu kelimenin koken inin bi linmedigini soyler (Benko vd., A Magyar Nyelv Torteneti Etimol6giai Sz6tara -/-, s . 7 1 0 ) . Halbuki bu �ok basit bir kel imedir. Hemen her dilde gok ve Tann kel imeleri baglantihdir. Macarca Egy 'Tann' kelimesi de aym �ekilde bununla baglantihdir. Egy ise bir taraftan bizim iyi (eski edgii; kr�. i ng. God 'Tann'; good 'iyi') keli memizle, bir taraftan da iye "bir yerden sorumlu ruh, sahip" ile an lam ilgisine sahiptir. iskandinav ba� ilah1 Odin'in isminin Slav dille rinde 'bir' anlamma geldigini dii�iiniirsek, eski insanlann Tann ve bir kelimelerini ozde�le�tirme egilimi dogru ve yaygm ise, Macarca egy 'bir' kelimesi de Egy 'Tann ' ile baglantiii olabilir (Vak1a sozlii giin son cildinde Tiirk�e baglantiSI kabul edilir) . Bunun i�in Sami dillerinden kokler de oneril ir. Agostini, "Language Reconstruction Applied to the Uralic Languages", s. 1 1 2, Fince iiksi 'bir' kel imesini ibranice (ve Arap�a) ehad'a baglarken, Macarca egy'nin bir diger Sami dili olan Akad�adan geldigi ni dii�iiniir: ed(u) 'bir'.


Mogolcaya uyguladtgtmtz listenin aymsm1 burada Macar ca i<;in kullandtk. 400 kelimeden toplam ortakhk say1s1 132 olarak <;tktyoro En dikkat <;ekici ortakhk fiillerde goziikiiyor. Fiiller kendi i<;inde degi�ken olabilen ama diller arasmda faz la ge<;i�ken olmayan kelimelerdir. Evcil ve yabani hayvan isimleri ve tanm iiriinlerindeki ortakhk da dikkat <;ekicio Ay nca, renklerde Mogolcadan geri kalsa da diger temel stfatlar da Tiirk<;eye daha yakm duruyoro Bu arada temel stfatlar ara smda renklere sakmgan yakla�mahytzo Zira bir dilden dige rine <;ok rahat ge<;erler. Bizdeki 6rneklere bakahm: Mavi, si yah, beyaz, bej, gri, pembe, eflatun o

0 0

Hepsi de yabanc1 . Bu

arada, i�bu listeye ahnmam1� Swadesh kelimelerinden ' ok' i<;in Macar nyil 'ok' - Turk

Sl§

'�i�' gibi denklikler de varduo

Goriildiigii gibi Macarca ile Tiirk<;enin benzerlikleri Mo golca-Tiirk<;e ve Fince-Macarca ortakhklanmn kat kat iize rindeo Ktyasi bir tarafa buakahmo Bu stmftaki bir kelime ikin ci ve ii<;iincii dereceden birka<;, hatta bazen onlarca kelimeye bedeldiro Temel kelime hazinesinde bu kadar benzerlik varsa (ki buna Hint-A vrupa dillerinin mii�terek unsurlannda ula�I lamtyor), bu noktada soy sorgulamas1 ba�laro Tiirk<;e ile Ma carcanm koken ilgisi yoksa, normalde goriilmeyen boyle bir tablo nasll olu�uyor? <;unkii bunlar kolay kolay odiin<;lene meyen kelimelerden olu�uyoro Veya tersinden sorahm: Bura daki bunca kelime Tiirk<;e ile Macarcayt akraba kllmaya yet mezken, <;ok daha az kelime Tiirk<;e ile Mogolcayt nasll aym aileye sokuyor?

122 I Osman KARATAY

Poppe Mogolca-Tiirk\e k1yaslamasmda olmayana degil, olanlara bak1lmas1 gerektigini soylemi§ti. Biz de burada, Tiirk\e-Macarca k1yaslamasmda olanlara bakmay1 oneriyo ruz. D stelik zorlama veya dolayh baglanhlan buraya hi\ al madik. Eski Tiirk\enin koken sozliigiinii yazan Clauson, Mogolca ile Tiirk\enin iki akrabadan beklenen yakmhg1 gostermedik lerini belirterek Altay kuramm1 reddediyor. Buna yukanda deginmi§tik. O te yandan bir makalesinde " Ural dillerinin bir

birleriyle soyca akraba olduklarzm kimse inkfir edemez" ifadesini kullamyor.114 Ama Ural dillerinin birbirleriyle uyu§ma oram sozde Altay dillerinden de az. Burada en az U\ tane aile go ziikiiyor: Fin, Ugor ve Samoyed. Ugor kolunun kendi i\inde ki soruna, yani Macarca ile Hanti ve Mansi dillerinin 'uzakh gma' yukanda deginmi§tik. Aynen Mogolca gibi Macarcada da Tiirk\e ile ili§kili \Ok say1da ikinci ve U\iincii derecede kelime bulunur. Bunlann bazllan a\Ik\a sonraki zamanlarda odiin\lenmi§tir ama onemli bir k1sm1 eski zamanlara i§aret eder: tics 'marangoz',

asita 'esnemek', bagoly 'bayku§', belyeg 'pul' (beleg, belge), ber 'iicret' (< vergi), betii 'harf' (biti 'yazmak'), bilincs 'kelep\e' (bilek\e), bar ' §arap' (bor 'bag'), borz 'porsuk', boles 'bilge',

bolcs6 'be§ik', bu tyok 'budak', bii 'biiyii', cigany ' <;ingene' (< \Igan 'yoksul'), csa ( ' dolandumak' (< \almak), csap ' \arpmak', csattiz ' \ah§mak', csat ' \atmak' (eklemek), csat ' toka', csavar

1 14

Clauson, "On the I dea of Sumerian-Ural-Altaic Affinities", s.49 3 .


'<;evirmek', cselez '<;ahmlamak', csipa ' <;apak', csizma '<;izme',

cs6nak 'kaytk' (< <;anak), derek 'bel' (< direk) . . . gibi. 1 15 Akademi'nin Macarca kokenbilim sozliigii Tiirk<;e kelime lere kar�1 sakmgan davranmasma ragmen 500' den fazla ke lime listeliyor. Bu say1 Fince ile ortakhklann iki katmdan faz la ve de onlann onemli bir ktsm1 zaten Tiirk<;e ile a<;tklanabi len kelimeler. Macarcanm giiya en yakm akrabalan olan Vogulca ile 660, Ostyak<;a ile 780 kadar kelime ortak. Bunla nn ciddi bir ktsmt elbette hem birbirleriyle hem de Tiirk<;eyle kesi�iyor. Vogul ve Ostyak dilleri ikiz oldugundan, kelime hazineleri de biiyiik ol<;ii d e ortaktu. Dolaytstyla Tiirk<;e Macarca ile kelime ortakhgt bulunan miinferit diller arasmda a<;tk farkla en onde gideni. O te yan dan, bir dilin en yakm akrabastyla 700 kelimesi var ise, keli menin tarn anlamtyla ' aytphr' . Bizzat karde�leri oldugu iddia edilen Vogul ve Ostyak dilleriyle ili�kisi sorunlu olan Macar cayt daha geni� bir aileye (siyasi yontemler dt�mda) nasll oturtabilecegiz?11 6 Durum sorular htzh ge<;i�tirilerek bize

1 15

Hergun yeni kelimeler listeye ekleniyor. M esela daha onceki �a h�malarda bulunmayan Macar maj - Turk bag 'bag1r' bunlardan ta rafimizca onerilen birisi olup, Marcantonio tarafmdan 2 0 1 0 y1hnda M ontreal'de duzenlenen 1 7. Fin - Ugor (:all�malan Kongresi'nde su nulan bildiriyle duyurulmu�tur. Butun ilgili dunya gibi bizler de esasen R6na-Tas'm Macarcadaki Turk�eler sozli.igunu bekliyoruz. 1 1 6 Bu sorunun cevabm1, b u konudaki e n kapsamh v e ele�tirel �ah� mayi (The Uratic Language Fam ily. Facts, Myths and Sta tistics) ya pan Marcantonio uzun uzad1ya vermi�tir. Kendisi bu kitabmdaki fikirlerinin ozetini, yeni baz1 bulgularla birlikte 2 0 1 0 y1hnda <;:e� me'de yap1lan Turk kulturu kurultayma da sunmu�tur: " M acarca nm Kokeni: M acarca, Fince ve Turk�e Ko�utl uklar".

124 I Osman KARATAY

ozetlerin verildigi �ekilde basit degil. Belki de Denis Sinor bunu itiraf etrnektedir: "Kesinlikle inanzyorum ki tiim Ural ve

Altay dillerinden sadece Kuzey Tunguz ve Ob- Ugor dilleri bilin seydi, kimse bunlarm soy ilgisini inkar etmeyecekti. Aslmda Kuzey Tunguzca ve Uralca pek (Ok bakzmdan birbirine Mogolca Tunguz cadan daha yakmdzr . . . Mogolca ile Fin-Ugorcaya yakm ilgisi gozu ken Tiirk(e arasmda temelden farklzlzklar vardzr. " 1 1 7 Bunu zaten biz yukandaki tablolarda gordiik. Mogolca ile Tiirk�e arasm da beklenen ol�iide tatrnin edici baglanhlar bularnazken, Ma carca ile Tiirk�enin �a�uhc1 yakmhgma �ahit olduk. Ruhlen'm dedigi gibi, iki dil arasmda kazara benzerlik olabilir arna bu 'kaza' tekerriir etrnez.ns Bizirn ornegirnizde o kadar �ok kaza var ki, dururndan ku�kulanrnarnak elde degil. Dille ilgili ba�ka bir husus daha var. Macarcanm kayitlan m

sekiz asudu biliyoruz.

0

da tarn degil. 10. asudan soma

kii�iik Tiirk topluluklan siirekli Macaristan' a yerle�rni� ve ki sa zarnanda erirni�lerdir. Dillerinin izleri de kalrn1�hr arna bunlar birka� kelirneden ibaret olup, genel yap1y1 etkileyecek nicelikte degildir. Alrnan (-yiizde 10) ve Slav (-yiizde 20) de nizi i�inde tek ba�ma bulunan Macarca, siirekli bunlardan ke lirne alrn1� ve ozii bak1rnmdan erirni�tir. 19. yy' a kadar Latin cenin yaz1 dili olrnas1 da Macarcanm geli�rnesini olurnsuz et kilerni�tir. 117

Sinor 1 988'den ( The Uralic Languages) naklen Agostini, "Langua ge Reconstructi on Applied to the Uralic Languages", s.78; M arcan to nio, The Uralic Language Family, s . 1 6 5 . Belki de Ruhlen'in Ku zeydogu Sibirya'n m Yukagir dilini Fince ve Macarcayla k1yasm1 (Di lin Kokeni, s.4 7 -48) bu �en;:eveye almahyiz. 1 1 s Ruhlen, Dilin Kokeni, s . 1 8 .


Sonu�ta, giiniimiizdeki Amerikancala�mayt bir kenara bt rakusak, yerle�mi� dilin kelimelerinin ii�te birinden fazlas1 Bah kokenlidir. Biitiin odiin�leme kelimeleri �1kart1p �ekir dek dile donersek, yukanda ad1 ge�en Habsburg gorevlisi Budenz bile Macarcadaki kelimelerin ii�te birinin Tiirk�e baglanhh oldugunu soylemi�tir. 11 9 $imdi, dilbilimdeki geleneksel kabule uyarak, birbiriyle alakay1 ka y beden iki akraba d ilin kelime hazinelerinin bin yllda ii�te bir oranmda farkhla�hgt hesaplamasm1 burada uygularsak, 120 bin yll onceki Macarcanm bin yll onceki Tiirk �eye bugiinkiinden �ok daha yakm ve kelimelerin en az yan smm Tiirk�e ile payda� oldugu sonucu �1kar. <:: o k basit bir ornek: Anadolu'da tarkan, tegin, tudun vb . sanlann hangisini ya�atm1�1z? Tiirkistan' da kalanlan da za man a�mdud1. Macarlar da benzer �ekilde pek �ok kelimeyi unutmu�, yerlerine yenilerini alm1�lardu. Mesela 13. yy'da yazllan koken destanlannda turul ku�undan bahsedilir. Bu giin Macarcada tugrul ku�u bulunmadtgt gibi, i�in ash bizde de yoktur. Sadece ozel isim olarak ya�ahyoruz. Aym �ekilde Erdel bolgesinin ismi Erd6

+

el (orman ili) yaptsmdadu (kr�.

aym bolgenin Latince ismi Transilvania 'orman otesindeki yer' ). El kelimesi bugiinkii Macarcada veya eski kayttlarda bulunmuyor, ama bir yerde kullamlm1� ve kayda ge�mi�.

119 120

Marcantonio, The Uralic Language Family, s.40. Temel kelime hazinesi i�in bu oran farkhd1r; yiizde 8 l ' i 1 0 0 0 yil sonra da kullammda olacakt1r: Clauson, "Altay Teorisinin Leksi koistatistiksel B i r Degerlendirmesi", s . 1 5 6.

126 I Osman KARATAY

Aym �eyi ku�kusuz Ugor dilleri i<;in de yapabiliriz. Ama bu dillerin ' konserve' olarak kald1klanm, dilde koklii degi�ik liklere sebep olan siire<;leri fazla ya�amadiklanm soyleyebili riz.121 Tiirk<;e Yakutlardan (Mogol ve Tunguz etkisi) Altayhlara (Mogol etkisi) ve bu tarafa (Arap ve Fars etkis1) hemen her yerde derin donii�iimler ya�ami�tlr. Aymsm1 Macarca da yapm1�hr. Dolayisiyla bu iki dilin birbirinden uzakla�ma oram, Macarca ile Hanti veya Mansi dillerinin oranmdan <;ok <;ok fazladu. Aym �ey Macarca ile Fin dilleri arasmda da ge <;erlidir. Yap1sal ozellikleri de dii�iindiigiimiizde, Macarcanm geriye dogru gittik<;e Tiirk<;eye daha <;ok yakla�an, belki bir noktada bulu�an bir dil oldugu dii�iiniilebilir. Bunu kelime denkliklerinden daha saghkh gosterebilecek olan yap1m ve <;ekim eklerinin kar�1la�tumasm1 ilerdeki <;a h�malara havale ediyoruz. Ama hi<;bir �ekilde ahnti-verinti ili�kisiyle a<;Iklanamayacak bir ornek olarak Macarca ettirgen ve donii�lii yapllar kuran -t ve -l eklerine bakmak yeterli. Bu ekler aynen Tiirk<;edeki kurumak > kuru tmak ve kzrmak > kml

mak orneklerindeki anlam ge<;i�lerini saglar. Veya tek bir or nek: Voltam 'oldum, idim' . Ge<;mi� zaman -t yap1hyor, bizim121

Tiirk�enin muhafazakarhg1 iizerinde �ok soylenir. Boyle bir he saplama yapan Clauson, ortalama olarak eski Tiirk�enin kelimele rinin yiizde 90'mm bugiin kullammda oldugunu soyliiyor (Clauson, "Altay Teorisinin Leksikoistatistiksel Bir Degerlendirmesi", s . 1 6 2 ; "On t h e I d e a of Sumerian-Ural-Altaic Affinities", s.494) ama miinfe rit dillerde bu oran degi�mektedir. Yani bizim �oktan unuttugumuz Goktiirk�e bir kelime ba�ka bir Tiirk Ieh�esinde ya�1yor olabilir. Bu arada Clauson'a gore Tiirkiye Tiirk�esi digerlerine nazaran Gok tiirk�enin soz mirasm1 daha iyi korumaktad1r.


le aym; birinci tekil �?ahsm <;ekimi -m ile yap1hyor, bizimle aym. Bir de tabii 'olmak' gibi en temel fiil aym, bu fiil bir dil de yoksa dil yoktur. Olmak ya da olmamak bu yuzden en onemli meseledir. Turk<;enin Macarcay1 en saghkh kar�?Ila�?hrabilecegimiz ko lu olan Eski Bulgarcamn tarn olarak ne oldugunu da bilmiyo ruz. Eski Macarca, Bulgar Turk<;esine yakla�?acakhr ama biz belki 50 kadar kelime di�?mda Turk<;enin bu kolunu bilmiyo ruz. Bildigimiz �?ey temel ses ozellikleri. Bu noktada <;uva�?<;a ile ve Macarcadaki en eski Turk<;e tabaka ile uyu�?uyor. <;u va�?<;aya Bulgarcamn devam1 demek <;ok zor. Dense bile arada binyllhk bir ayn�?ma donemi var. Biz bugun Macarcay1 <;aresiz olarak Ortak Turk<;e ve <;u Va�?<;a ile k1yashyoruz. Halbuki Bulgarca bu son ikisinden farkh ve muhtemelen en eski Turk<;enin ozelliklerini en iyi yans1tan Turk leh<;esiydi. Dolayisiyla eski Macarcanm Bul garca uzerinden Turk<;e ile aym yola girdigi varsay1m1, keyfi bir <;Ikanm olmayacak, hakh manhki sebeplere dayanacaktu. Bunu daha once de i?U <;izimle anlatmi�?hk (Burada Bulgarca nm On-Turk dilinin devam1 olduguna ve Ortak Turk<;enin bir sapmay1 temsil ettigine inamyoruz)1 22

1 22 Karatay, " M acar veya Onogur (Hungar)", s . 3 3 .

128 I Osman KARATAY

y on-Macar Ogur

l_.

f Bulgar

On-Turk

l_. Ortak Turk

O yleyse toplamda bu resmi nasll degerlendirmeliyiz?

YEDiNCi BOLUM

ESKi DUNYAYA YENi DUZEN

Dil aileleri ile biyolojik uklann dogrudan bir ilgisi yok. Sa n�m ve iri yan i sve�liler ufak tefek ve kara kuru Hintlilerle aym dil ailesindenler ama hi� benze�miyorlar. Bir Fin-Ugor veya Ural ailesi varsa, Eskimo tipli Samoyedler veya Vogul larla san�m Fin veya Estonlar da benze�m iyorlar. Altay diye bir aile varsa ve Tiirk�e oraya aitse, Tiirkler de Man�u Tunguzlara benzemek durumunda ve zorunda degildir. Dil ailesinin varhg1 tarn kamtlanmadan bunun �1k1� nokta yapilmas1 ve ardmdan uki tespitte bulunulmas1 yontemde biiyiik bir yanh� i�eriyor. Onceki boliimiin sonu�lan bize SI

Turk anayurdunu illa da doguda, Mogol ve Tunguzlann kom�ulugunda aramam1z gerekmedigini gosterdi. O te yan dan, Macarca ile yakmhgm temel kelime hazinesini ilgilendi ren yonii, Macarhkla da yakmhg1 dii�iinmemizi ogiitliiyor. Kim bu Macarlar? K1saca bakmam1z laz1m. 895 senesinde bugiinkii yurtlanm kesin olarak ele ge�iren

Macarlar, buraya Don nehri boylanndan, Kmm'm kuzeyin den geldiler. Macar kelimesi ba�lang1�ta birligi olu�turan 10

130 I Osman KARATAY

kadar kabileden birinin, ama en onemlisinin ad1yd1. Soma yay1hp ti.im ulusa isim oldu. Bu birlige Onogurlar denir. Onogurlar Don nehri boylanna 463 yll1 civannda geldiler.123 Tarih<;ilikte Onogurlar bir Turk toplulugu olarak bilinir ve genellikle Macarlann bu birligin d1�mda, ba�ka dil konu�an bir topluluk olduguna inamhr. Buna gore Turk Onogurlarla Macarlar Hazar idaresi altmda Don nehri boylannda yeni birlik kurmu�lar ve Orta A vrupa'ya bu birlik gitrni�tir. Bu yuzden Bah' da Macarlara Onogur kelimesinden gelme 'Hungar' deniyor. Ancak bu tamamen varsay1ma dayamr. i �in ash Onogurla rm dilini bilmiyoruz. Bulgarhk ile ozde�le�tikleri i<;in Ogurla n Turk kabul ediyoruz. Halbuki Karadeniz kuzeyindeki sa hada Bulgarlarla koken degil, sadece kader birliktelikleri vardu. Fakat bu birligin en azmdan yonetici tak1mmm Turk oldugunu akla getiren sebepler vardu. Boy orgutlenme bi <;imleri bunlann en onemlisidir. Ogur birligi ikiye aynhr. Bi rine On veya Kara Ogurlar deriz ki, bundan �imdiki Macarhk <;1km1�hr. Tuna Bulgarlanna da baz1 kaynaklar Onogur der ler.124 Boy birliginin diger kolu ise San Ogur diye adlamr ki, bu san kelimesinden o donemde 'ak'1 anlamarn1z gerekiyor. 125 1 2 3 Ahmetbeyoglu, Grek Seyyah1 Priskos, s.65. 1 2 4 Tiirkiye'de Ogur tarihine ilgi gosterilmemi�tir. Ktsa bir tarihleri Rasonyi, Tarih te Tiirkliik, s.88-95, ve Golden, Tiirk Halklan Tarihine Giri�, 1 0 6- 1 2 0'de okunabilir. Tiirk�ede Onogurlan miistakilen Zi monyi yazmt�ttr: " B ulgarlar ve Ogurlar". 1 2 5 Bu san kelimesini yukanda ge�en Priscus'ta (5. yy) ve muhteme len ondan ahntt layan Siiryani Zekeriya'da (6. yy) 'San Ogur' tabi-


Bunlar da A varlardan ka�arak Galiwa bolgesine gelmi�ler, yerli Slav halk arasmda eriyerek kimliklerini kaybetmi�lerdir. Kurbat adh yoneticilerinin adma izafeten isimlerin sonradan Kurbat, ondan da Horvat haline gelmi�tir. Bunlardan bir k1sm1 Gali�ya' dan Balkanlara go�erek �imdiki Huvathgt olu�turmu�tur. 126 Hem ilk Huvat yoneticilerinin isimlerinde hem de birinci ku�ak Macar idarecilerinde Turk�e isimlerle kar�Ila�mam1z Ogurlann koken olarak Turklukten uzak ol madtklanm gostermektedir. Herhangi bir toplulukta Turk�e ki�i veya budun isimleri olabilir; orgutlenme ve hayat tarzlan da Turklere benzeyebi lir. Ama Macar hadisesinde esas kafa kan�hran nokta �imdiki bildigimiz haliyle Macarlann, eskiden Turk diye adlanmast du. Yukanda bir dipnotta Konstantinos Porphyrogenitus'un kitabmda Macarlann tsrarla ve surekli "Turk" olarak adlan-

rinde okumaktaytz (Zachariah, The Syriac Chron icle, s.3 28 ). Povest' Vremenmh Let olarak bilinen en eski Rus ytlhgt ise aynt topluluktan Ak Ogur (Belie Ugn) olarak bahseder (s.2 1 0 ) . Eski Tiirkc;:ede ak an lammda san kelimesinin kullammma Ogur bolgesindeki H azar ka lesi Sarkel'in admda da rastlanz. Buranm adt Arap, Bizans ve Rus kaynaklannda 'ak �ehir', 'ak hisar' gibi anlamlarla gec;:er. Tiirkc;:esi ise �an kef 'ak kale' bic;:iminden gelir (bkz. Czegledy, "Sarkel : An Ancient Turkish Word for House") . B u belki de yaygm bir anlambi limsel gec;:i�tir. Zira Eski Slavcada beyaz anlamma gelen plav' gii niimiizdeki hemen tiim Slav dillerinde 'ac;:tk san, san�m' anlamma sahiptir (Derksen, Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon, s.4 1 2 ) . 1 26 Karatay, " H t rvatlann Kokeni ve Ortac;:ag H t rvat Tarihi", s.9 5 - 1 04.

132 I Osman KARATAY

d1gm1 soylemi�tik. Bu ne ilk ne de tektir. Konstantinos'un ba basi Bilge Leo da aym �eyi soyler.127 i slam kaynaklannm Macarlan Tiirk kavimleri arasmda tasnifini bir kenara buakahm. Diger 6rneklerde onlan tam yan, hassaten bahseden kimseler Tiirk adm1 kullamyor. Kral 1. Geza'ya Roma ve i stanbul yap1m1 iki pan;ah bir ta� gonde riliyor. Tacm alt kismi Bizans hediyesi ve iizerinde bir yaz1 var: " Geovitsas pistos krales tourkias" (Tiirklerin sad1k krah Geza/Y abguca)128 Ta� gibi �ok degerli ve 6nemli bir armagan giderken iize rinde yazilacak yaz1 �ok dii�iiniilmii�tiir herhalde. Eger Ma car kralma Tiirk krah deniyorsa, arhk gerisini konu�maya ge rek yok. Demek ki Macarlar, o donemde kendilerini Tiirk ola rak adlandmyorlard1. Obiir tiirlii, Bizans imparatoru bir kra la ta� hediye ediyor ama halkmm ve devletinin adm1 bilmi yor, 80 senedir ogrenememi�ler, yanh�hkla bir �ey yazili yor . . . Boyle bir diplomatik gaf1 ABD' nin sab1k ba�kanlann dan 2. Bush dahi yapmami�hr. Bunun a�Iklamas1 6rnegin R6na-Tas tarafmdan "Ben yurtd1�mdayken kendime Hungar, iilkemde ise Macar diyo rum" orneklemesiyle yapil1r. 1 29 Yani Macarlar d1�anya kar�1 kendilerini Tiirk diye tamhyorlarmi�. Bugiin Macarlarm d1�a1 2 7 M acarlar i�in Turk kel imesinin kullamlmasmi tahlil eden tatm in edici kapsamda bir �ah�manm bulunduguna inanm1yoruz. M evcut iyi �ah�malar i�in bkz. N emeth, A Honfoglal6 Magyarsag Kia/a ku/6.sa, s . 1 9 5 - 2 0 3 ; R6na-Tas, Hungarians and Europe in the Early Middle Ages, s.2 7 5 - 2 8 2 . 128 R6na-Tas, Hungarians and Europe in the Early Middle Ages, s . 2 7 7 . 1 2 9 R6na-Tas, Hungarians a n d Europe i n the Early Middle Ages, s.2 7 6 .


nda Hungar diye bilinmelerinin tarihi ve onemli bir sebebi var. Keyfi bir adlandumamn yaygmla�mast degil bu. Macar kabilesinin de dahil oldugu boy birliginin isminden geliyor bu. Eger eski donemde de Macarlar yurtdt�mda kendilerini 'Turk' diye tamhyorlarsa, bunun ciddi bir sebebi olmahdu. Bu sebep bir iki ku�akhk Gokturk hakimiyeti olamaz. Dolaytstyla Turk kelimesinin Macarhk baglanhsmt iyi tet kik etmek laz1m. Donem «;ok ilgin«;. Onogur/Macarhgm kendi adma tarih sahnesine «;tkhgt ilk asulan kapstyor. Daha once bunlar daima ba�ka kavimlerin idaresinde ya�am1� (A var, Gokturk, Bulgar ve Hazar) edilgen, hatta samur ticaretinden ba�ka bir �ey bilmeyen miskin bir halkh. Tarihte edilgenlerin nam1 ve yeri ba�kalarmca belirlenir. 9. yy'la, daha dogrusu 830'larla birlikte bu topluluk otur dugu yerden ayaga kalkmaya ba�hyor. Hazar muttefiki ola rak «;evreye yaphklan akmlarla i�i ogreniyorlar ve 860'larda uzun mesafeleri a�arak Almanya'ya dahi saldmyorlar. 890'larda ise dogudan gelen bask1 sebebiyle Don boylannda ki yurtlanm terk edip buyi.ik bir devleti (Slavlarm Moravya kralhgt) ortadan kaldtrarak �imdiki Macaristan' a yerle�iyor lar. Yerle�tikten soma rahat durmuyorlar. i spanya ortalan da dahil, Avrupa'nm her taraftm kastp kavuruyorlar.130 Buna, tarihte kendi adma hareket etme denir ve tarihini kendisi yapan halklar ismini de kendisi ahr. i �te bu donemde kaynaklar onlardan edebi olarak Hun, etnik manada Onogur,

Bo

E ngel, The Realm of St. Stephen, s. l 3 - 1 5 .

134 I Osman KARATAY

diplomatik olarak ise Turk olarak bahsediyorlar. Bu son kul lamm en dikkatli kullamm1 i<;erir; bo�una degildir. Macarlar kendilerine Turk diyorlardt ki, ba�kalan da oyle demi�tir. Bu durumda butun dunyayt ofkelendirecek "Macarlar Turk' tur" gibi bir sonuca m1 ula�acagtz? Ku�kusuz hayu. Bu gunku Macarlar Turk degildir. Biz eski Macarlardan bahse diyoruz. Bugunkiiler hayli degi�mi� ve donu�mu� bir toplu lugu temsil eder. Aym zamanda da eski Turklerden bahsedi yoruz. Bugunku Turkler ile eski Turklerin tarn uyu�tugunu kim soyleyebilir? Biz de hayli donu�tuk ve degi�tik. Burada eski Turklerle eski Macarlan konu�uyoruz. Belirttigimiz gibi, bugunku Macarhgt ureten Ogur boylan 460'larda Avrupa'ya, Don nehri boylarma dogudan geldiler. Geldikleri yerin bugunku Ba�kudistan arazisi oldugunu bu gun rahathkla soyleyebiliyoruz. Eski i slam eserleri Macarlar dan hep Ba�k1rt diye bahsetmi�, doguda ve bahda iki Ba�kut ulusu oldugunu yazmt�lardu. Eski Macarlann soylencelerin de buyuk yurdun doguda kaldtgt ge<;mekteydi ki, 1 230'larda geride kalan ve ' mu�rik' olan soyda�lanm vaftiz etmek i<;in rahipler gondermi�ler, ama Mogol ordulannm yakla�mas1 uzerine geri donmu�lerdi. Mogol sarayma giden Papahk el<;i leri de yol boyundaki ulkeleri anlatuken, Ba�kudistan' dan 'Buyuk Macaristan' (Manga Hungaria) diye bahsederler. 131

13 1 B u iki M acar yurdu Belleten'de yaymlanmasm1 bekledigimiz " Etelkozii : O rtanca Macar Yurdu Hakkmda Yeni Baz1 Tespitler" ba�hkh aynnt1h ve uzun bir makalede incelenmi�tir. Biiyiik Macar tarihlerinden biri Tiirkc;:eye c;:evrilinceye kadar bu konuyu Rasonyi, Tarih te Tiirkliik, s . 1 1 8 - 1 2 5 ve Golden, Tiirk Halklan Tarih ine Giri�.


Bu konunun aynnhlan hiHa �iddetli ilmi mi.inaka�alara ta bidir ama genel olarak soyleyebilecegimiz �ey bu Macarlarm, diger isimleriyle 'Ti.irkler'in 5. yy ba�mda Ba�k1rdistan bolge sinde olduklandu. $u ana kadarki sonu�lanm1z1 toplu bir sonuca irca eder sek, eski di.inyanm tasavvurlanm1zdaki gori.ini.imi.ine yeni bir di.izen vermek gerekiyor. Macarlarm Ba�kudistan arazisine daha dogudan, kimilerinin iddia ettigi gibi Urallann dogu sundaki Ugor bolgesinden geldigi soylenebilir ama Avrasya ve Sibirya'mn bi.iyi.ikli.igi.ini.i goz oni.ine ald1g1m1zda bu da onlan Eski Di.inya'nm dogusuna ta�1mayacakhr. Ondan da doguya goti.irmek zor gozi.iki.iyor, �i.inki.i ister soy, isterse kom�uluk ili�kisi olsun, Fin ve Ugor topluluklanyla reddedi lemeyecek bir baglanh mevcut (Bizim itiraz1m1z bu baglanh mn varhgma degil, mihver ahnmasmadu) . Macarlan d aha doguya goti.iremezken Ti.irkleri de ta�l mamlz zor gozi.iki.iyor. D stelik yukanda ge�tigi gibi, zaman da geriye gittikc;e Ti.irk ile Macar'1 ay1rmak gi.i�le�iyor. Birka� istisna d1�mda Macarhgm koki.indeki Ogurlan Ti.irk olarak tammlayan bilim alemi, belki de farkmda olmayarak bu ger �ege parmak bas1yor. Dolay1s1yla ah�lld1k Ural ve Altay haneleri bu yeni du rumda eski halklan yerle�tirme ihtiyaCim tarn kar�llam1yor. En azmdan i dil'in dogusunda Ti.irkli.ige yer ac;mak ve Macar hgm atalanna da burada yer vermek gerekiyor. $imdiki Ba�s.307-3 09, gibi gene! tarih yazarlarmm eserlerindeki ilgili boliim lerden okuyacagrz.

136 I Osman KARATAY

k1rdistan' dan doguya dogru uzanan Giiney Sibirya kw;; a g1 ile ona ko�ut olarak giineyinde kalan Kazak bozk1r bolgesini i�i ne alan, Altaylara yakla�makta tereddiit eden eski Androno vo kiiltiiriiniin sahas1, belki de ve biiyiik ihtimalle Tiirklerin tiirenegine ve ya�am alamna tekabiil ediyor. Bu sahaya M O ilk binyilda her �eyiyle Turk kiiltiiriiniin onciisii olan Sakalar hakim gii� olarak damga vurmu�lardu. Bu sayfaya gelinceye kadar edindigimiz bilgi ve �Ikanmla nmiz bize �imdilik boyle bir �ey soyleyecek kadar soz hakkl vermiyor. Sadece tahminen konu�uyoruz. Tahminlerimizi delillendirmek i�in Macarlarm Tiirkliikle ilintilenmesi konu sunu biraz daha de�meliyiz. Bunun bilgileri de Ergenekon bahislerinden geliyor.

SEKiZiNCi BOLUM

ERGENEKON'DAN ONCEKi GUNLER Ergenekon destam 60 ytldu bilimden �ok, siyasetin konu su olmu§, hakk1yla ara§hrma yapilmami§hr. Tiireyi§ destan lan arasmda s1mflamak adetten olmakla birlikte, burada da ha �ok dirili§ vardu. Yani ashnda eskiden de var olan bir hal km biiyiik bir felaketten soma, hayata kald1g1 yerden devam etmesinin hikayesidir. Obiir tiirlii , Ergenekon destanmda ye ni bir olu§umdan bahsedilmez; yeniden olu§ma sozkonusu dur. Destanm arhk 'halk kiiltiiriimiize' mal olmu§ bi�imini il hanh Mogol saraymda kendisine 1smarlanan bir genel tarih, tabii Mogol tarihi yazan Re§idiiddin' den ahyoruz. Aslen i s fahanh bir Yahudi olan Re§idiiddin, �e§itli kaynaklardan Tiirk ve Mogollann tarihini ara§hrmi§ ve derlemi§, ortaya biiyiik bir genel tarih �1karm1§hr. Bunda destan metni §U §e kilde yer ahr:

"Daha once Mogol adz verilen bu boylarzn a§agz yukarz

2 000

se

ne once Turklerle aralarz aplmz§, birbirlerine dii§man olmu§lardz. Bu anla§mazlzk o kadar biiyumii§ ve kan davaszna dokiilmii§tii ki,

138 I Osman KARATAY

birbirlerini ortadan kaldzrmak ifin durmadan sava�zyorlardz. Siizle rine giivenilir, aklllz insanlarm anlattzklarma baglz olarak Tiirkler, Mogollara galip gelmi� ve onlan dagztmz�lardz. Bu maglup edilen boylardan iki erkekle iki kadmdan ba�ka kimse kalmamz�tz.

0

iki aile

de korkudan gelip bizi oldiiriirler diye sarp ve kayalzk bir yere kafzp saklanmz�lardz. Buramn etrafz daglar ve ormanlarla fevriliydi. Sa dece girip flkmak ifin bir gefidi vardz. Buradan bile insanlar binbir giifliikle ilerleyebiliyordu. Daglarm orta yerinde ise, diimdiiz ve bol otlu bir ova mecvcu ttu. Bu ovanm adma Ergeneku n derlermi�. Kun soziiniin manasz 'dag beli, gefit '; Ergene ise 'sarp ' anlamma gelen bir kelimedir. Dii�manm elinden kurtulan bu iki ki�inin adz Negiiz ve Kzyan idi. Senelerce fDk giizel vadin in ifinde ya�adzlar ve yava� yava� soylan da fOgalmaya ba�ladz. Birbirleriyle evlenmek suretiy le, gittikfe niifuslan arttz. Boylece meydana gelen oymaklar ayn ay n adlar aldzlar ve birbirlerini o isimlerle fagzrdzlar. Bu oymaklara 'obak' diyorlardz. Oymaklar fOgalmca, onlar da bolii mlere aynldz lar . . . Bu daglann arasmda szkz�arak fDgalmaya ba�layan halklar, artzk bu dag ve ormanlar ifinde ya�ayamaz hale gelmi�lerdi. <:;iinkii bu yer artzk onlara kiifiiktii. Ya�amak zorla�mz�tz. Daglar arasmda ki b u 1'ek gefitten gefmek miimkiin degildi. Bir araya gelip bir flkl� yolu bulmak ifin fare aradzlar. Hemen gefidin yamnda bir demir madeni vardz. Bu madenden demir pkanrlar ve eritirlerdi. Ba�ka bir yol bulamaymca bu demir madenini eritip oradan flkmaya karar verdiler. Hepsi birlikte ormandan odun topladzlar, e�ek yiikiiyle komiir yzgdzlar. Yetmi� ba� at ve okiiz kestiler. Derilerini soyup da bagladzlar ve demirci koriikleri yaptzlar. Odunlar ve komiirler ma denin oldugu yere dizildi. A te� yamp da koriikler iijlemeye ba�la ymca dag eriyip delinecekti. A te�ler yandz, koriikler i�ledi ve so-


n u nda dag parr;alandz. Bu arada bir hayli demir de elde edildi. Yol a(zldz. i(eriye szkz§ml§ olan halkzn hepsi kolaylzkla dz§arz pktz. Ar kaszndan herkes bozkzra yayzldz ve bir yerlere (adzr kurdular . .

.

" 132

Ondan ii � asu soma d a Hive ham Ebii' l-Gazi Bahadu Tiirkmenlerin yaz1h ve sozlii destanlanm toplayarak bir kitap olu�turmu�, adma �ecere-i Turk (Tiirklerin Soyagac1) dedigi bu kitapla Oguz neslinin koklerini a�1klamaya �ah�m1�hr. Bu kitapta ge�en hikaye �u �ekildedir:

" Turklerin ba§zna iz Kagan ge(ince, Mogol yurdunda da Sebin( Han hiikum suruyordu. Tiirklerle yaptzklarz sava§larda Mogollar hep maglup oluyorlardz. Sebin( Han Kzrgzz beyine degerli hediye lerle el(iler yolladz. 'Diinyada Turk oku nun otmedigi, kolunun yetmedigi yer kalmadz. Biz bunlarz yok etmezsek, onlar bizi kmp ge(irecek. Birlikte hareket edip onlardan in tikam alalzm. 'Kzrgzz beyi bu teklife olumlu cevap verdi. Turkler bunlarzn planznz onceden ha ber aldzgzndan, (adzrlarznz ve surulerini bir yere topladzlar. E trafzna (Ukurlar kazarak du§manz beklediler. Sebin( Han ordusuyla geldi ve sava§ ba§ladz. Bu (arpz§malar on gun surdu fakat Turk askerleri dii§manlarznz yenmeyi ba§ardz. Sonunda onlar bir araya gelip Turkleri ancak bir hile ile yenebileceklerine kanaat getirdiler. Tan agarznca bu tun agzr mallarznz bzrakarak yalandan ka(tzlar. Turkler de bunlarzn direnci kmldz sanzp arkalarzndan kovaladzlar. il Ka gan 'zn adamlarznzn bazzlarz da yagmaya daldz. Mogol han znzn 1 3 2 Gomec;:, TUrk Kiiltiiriiniin A n a Hat/an, s.266-267. Burada Re�idiid din'den ve hemen a�aglSlnda Ebii'l-Gazi'den alman metinler uyar lanmi� metinler olup, asii niishalarm bire bir c;:evirilerin i yansit mamaktadir. Destanm bu iki kaynaktaki metinlerinin tenkitli bir yaymma ihtiyac;: vard1r.

140 I Osman KARATAY

adamlarz onlarz boyle goriince, birden geri dondiiler. iki ordu tekrar sava�a tu tu� tu. Tiirkleri 9ember i9ine aldzlar. Hepsinin bir arada olmasz yiiziinden, kadm-erkek, 9oluk-9ocuk hi9bir Turk kurtulama dz. Herkes kzll9tan ge9irildi. Tek bir canlmm kalmadzgzm sandzlar ve kendi memleketlerine dondiiler. il Kagan 'm pek 90k 90cugu var dz. Sava�ta biri hari9 hepsi oldii . Bu en kii9iikleri Kzyan 'dz ve o yzl evlenmi� ti. il Kagan 'm yegeni Negiiz de Kzyan 'la aym ya� taydz. Bunlar e�leriyle beraber sava�ta en on safta vuru�m u�lardz. O nce esir dii�tiiler ama on giin sonra e�leriyle birlikte kurtulmayz ba�ar dzlar. Yurtlarma donecek olurlarsa yeniden dii�manm eline dii� mekten korktuklarmdan, ba�ka bir yer aramaya karar verdiler. Yan larzndaki hayvanlarzyla, sadece yaban ke9ilerinin ge(ebilecegi, sarp bir yoldan ilerleyerek, szradaglarm i9ine girdiler. Tek bir tane yolu olan bu yer 90k yiiksek, a�agzsz da u9urum idi. Sularz ve bogazlarz yedi giinde ge9ip, tepelerden inerek, iis tii (e�itli otlarla kaplz, her tiirlii hayvan m ya�adzgz, sularm, meyve ve diger aga9larm bol ol dugu bir diizliige ula�tzlar. B undan dolayz Tanrz 'ya �iikrettiler. Bu rada kz�m hayvanlarm etini yiyip, derisinden giysi yaptzlar. Yazm s ii tii n ii i(ip yogurdunu ve peynirini yediler. Bu yere Ergenekun admz verdiler . . . " 133 Re�idiiddin' in metninin Mogol tarihi olu�turmak amaCiyla Oguzlardan derlenen veriye dayandtgt ve bunun iizerinde keyfekeder oynamalar yaptldtgt a<;tk. Magduriyet edebiyah eskiden beri turn halklann sevdigi ve ge<;mi�ten gii<; ve istih kak almak i<;in kullandtklan bir yontemdir. Burada da Mo gollarm magdur olduklanm goriiyoruz. 1 33 Gomec;, Turk Kii/Wriiniin Ana Hat/an, s.269 - 2 7 0 .


Ancak veri veya soylencelerin koklerinin Turklercle olclu gu inkar eclilernez. Zira Mogollann tarihi zaten Re§iclucl clin' clen once Mogollarca yazllrnt§hr. Cengiz'in oglu O gocley zarnamna (1240) kaclar gelen Mogollarzn Gizli Tarihi aclh bu eser, Cengiz'in veya Mogollann uzak atalarma clair hic;bir §ey soylernez. Bunu bilgi ktthgt veya bilgi yoklugu ile ac;tklarna hytz. Cengiz'in babasm1, cleclesini anlatrna gayretincleki bu haneclan ic;i kitabm uzak koklere clair bir fikir verrnernesi bu konucla bir stkmtl olcluguna i§aret ecler. i lhanh hanlan cla an la§Ilan bu stkmtl uzerine Re§icluclclin'e Gizli Tarih'in tat rninkar olrnacltgt noktalan clile getirecek bir eser tsrnarlarnt§ larclu.

0

cla bunu elhak yaprnt§hr arna eski Turk tarihine ait

veriyi eski Mogol tarihine ulayarak. Ebu'l-Gazi Bahaclu Han gee; yazrnasma ve rnuhternelen Re§icluclclin' i okurnasma ragrnen, bu konucla claha guvenilir clir, c;unku Turkrnenlerin arasmclaki c;ok saytcla clegi§keyi toplarnt§ ve Turkrnen buyuklerinin istegi uzerine bunlarclan tek bir hikaye c;tkarrnt§hr. Bu hikayeye yacl elclen rnuclahale fazla gozukrnuyor. Tek cluhul, beklencligi §ekilcle Mogollann 'Turk' soyunclan olarak clunyaya geli§leri ve tarih sahnesine c;tkt§lanclu. Bu iki kitab1 birlikte okuyarak eclinecegirniz tarihi bilginin ozu (gee; clonernleri c;ah§an tarihc;ilerin sancltklan gibi clestan tarih clt§l bir rnetin clegilclir; tarihin 'clestani' hava ile anlatl rnmclan ibarettir), eski gec;rni§te bir zarnan Turklerin ba§ma buyuk bir felaketin gelcligi, clu§rnanlann ktytrnma ugracltkla-

142 I Osman KARATAY

n, ka<;Ip kurtulanlarm ise iicra bir ko�ede uzun siire tarih d1�1 kalarak kendine gelmeye <;ah�hklandu. Yiizyillar boyu, hatta bin seneden <;ok fazla anlatilagelen hikayenin pek <;ok simgesel ogeyi i<;ine aldigi ve bir destan dan beklendigi �ekilde inan<;lar ve degerler manzumesini sii zerek verdigi a<;Ikhr. Burada <;ok uzun soz gerektiren simge sel anlahmlar iizerinde durmayacag1z.134 Bizim i<;in buradaki ara�tumada esas olan �ey ozdiir. Yani o felaket ve oncesi. Tiirklerin i slam doneminde kayda ge<;irilen bu destanlan m

destekleyen tarihi bilgiyi Goktiirklerin zirvede oldugu do

nemde yazilan (620 ve 630'lar) <:;in yilhklanndan almaktay1z. Chou-shu'ya gore: "(T'u-kiie/Tiirklerin) atalarz Batz Denizi'n in sag kzyzsmda ya

§zyorlardz. T'u-kue 'ler Hiung-nu 'larm (Hun) ozel bir zrkzdzr. So yadlan A-§i-na 'dzr. O nce Hunlardan bagzmszz bir kabile kurdular; ama daha sonra bir kom§u Ulkenin saldmsma ugradzlar. On ya§m da bir oglan fOcuguna varzncaya kadar butiin kabile kzlzftan gefiri lerek yok edildi. Dil§man askerleri oglanm daha fOk kufilk oldugu nu gorunce onu oldurmeye yurekleri elvermedi. Sonunda ayaklarm z keserek uzeri otlarla kaplz bir bataklzgm ifine a ttzlar. Bataklzgm ifinde bir di§i kurt vardz, fOcugu etle besledi. Boylece oglan fOcuk serpildi, buyudu, di?i kurtla ili§kiye girdi, kurt ondan hamile kaldz. Kom§u devletlerin kralz gencin hdla sag oldugun u ogrenince, onu oldurmeleri ifin adamlarmz yeniden oraya gonderdi. Gelenler gen cin yanmda di§i kurdu gorunce onu da oldurmek istediler. Bunun 1 34 B u �oziimlemeleri Dursun Yildmm yapmi�tir: " E rgenekon Desta m",

s.527-543.


uzerine dif;i kurt Kao-c; 'ang (Turfan) devletinin kuzeyinde bulunan bir daga kararak szgzndz. Bu dagda bir magara vardz; magaranzn irinde uzeri otlarla kaplz alabildigine geni§ bir ova uzanzyordu. Yuzlerce li geni§ligindeki ova daglarla revriliydi. Di§i kurt daglara saklandz. Orada on erkek rocuk du nyaya getirdi. Oglanlar buyii duklerinde magaradan pkarak dz§arzdaki kadznlarla evlendiler; on tar da rok sayzda rocuk diinyaya getirdiler. Her nesil kendine bir soyadz koydu, biri kendine A-§i-na adznz verdi. Onun rocuklarz ile rocuklarznzn rocuklarz giderek rogaldzlar ve yuzlerce aile oldular. Birkar nesil sonra Ju-ju 'larzn (Avar) tebaalzgzna girip onlara hiz met etmek uzere magaradan dz§arz pktzlar. Kin-§an 'larzn (Altay lar) giiney yamacznda ya§amaya ba§ladzlar ve Ju-ju 'larzn hizmetin

de demirci ustasz olarak ralz§tzlar. Kin-§an dagz bir mig[ere benzi yordu, onlar da mig[ere T'u-kue dedikleri irin, kendilerine T'u-ku adznz koydular. " Bs Sui-shu ise Tiirklerin atalanmn Altay daglannda dernirci olarak ya�arnalanm anlathktan soma 'bir ba�ka rivayet' ola rak eski donerne ge«;er. Buna dikkat edilrnelidir:

"Bir diger rivayete gore bu insanlarzn atalarz Batz Denizi'n in ust bolgesine hukmediyorlardz. Sonra bir kom§u Ulke onlarz yok etti. Kadzn erkek, ya§lz genr kimsenin gozunun ya§zna bakzlmakszzzn hepsi OldurUldii; geriye sadece bir rocuk kaldz, onu oldurmeye yu rekleri elvermedi. Ama yine de rocugun kollarzyla bacaklarznz kese rek onu kocaman bir bataklzga attzlar. Bataklzkta bir di§i kurt ya§l yordu, ona hergun et getirmeye ba§ladz. (:ocuk bu etleri yiyerek ha yatta kalmayz ba§ardz. Sonra di§i kurtla ili§kiye girip onu hamile bzt 3 s Mau- Tsai, (:in Kaynaklarma Gore Dogu Tilrkleri, s. 1 3 - 14.

144 I Osman KARATAY

raktz. Bunun iizerine kom§u devletin reisi bir eli.;:i gonderip (Ocugu oldurmek istedi. Di§i kurt (Ocugu n yanznda oldugu i(in el(i kurdu da oldurmeyi denedi. Ama birden di§i kurdun i(ine sanki bir ruh girmi§ ti ve kurt kendini Batz Denizi'n in dogusu nda buldu. Orada Kao-(ang'zn (Turfan) kuzeybatzszndaki bir dagda mala verdi. Da gzn eteklerinde bir magara vardz. Di§i kurt magaraya girince kar§z szna bir vadi (Zktz,

2 00

li'yi a§an bin alanz kaplayan vadi (imle ortU

IUydii. Di§i kurt daha sonra burada on oglan (Ocuk diinyaya getir di. i(lerinden birinin soy ismi A-?i-na 'ydz. Aralarzndan en akzllzsz da oydu, bu yuzden onlarzn reisi oldu. Soylarznz unu tmak is teme diklerini gostermek amaczyla da (adzrzn onunde iizerinde kurt kafasz bulunan bir bayrak astz. A-hien-�e adznda bir adam kabilesini ma garadan dz§arzya (zkardz. Ku§aktan ku§aga Ju-ju 'lara tzmarlarz ola rak hizmet etmeye ba§ladzlar. " 136 Tabii, buraya almadigtmtz diger faaliyet ve hadiseler de var. Burada, tek bir hikaye yerine farkh ogelerin bulunmas1, c;eli;;ki veya farkh koken hikayeleriyle yorumlamyor. Har matta'mn bir formiillemesine gore iic; degi;;ik kaynak var; bunlardan birisi Chou-shu ve Sui-shu' da ortak diger ikisi ise degil. 1 37 Yukanda Ergenekon'un bir tiireyi;; degil, dirili;; destam oldugunu soylemi;;tik. Tiirk budun Rusya' da ve Bab' da yapt lan tiim ilgili c;ah;;malarda ittifakla soylendigi gibi 6., haydi olmad1 5. yy' da ortaya c;1kmi;> degildir. Bu <:;in namelerinden

1 36

Mau-T5ai, (:in Kaynaklanna Gore Dogu Turkleri, 5.6 1 - 6 2 . 1 37 Harmatta, " A tiirkok eredetmondaja", 5.386-387.


gordiigiimiiz �ey, Tiirk budunun Hunlar ile aym cinsten bir topluluk olarak onceden de var oldugudur. Turfan'm kuzeyinde bulunan, yani Altay daglan bolge sinde bulundugu a<;tk olan korunaklan Ergenekon' da yeterli giice ula�mcaya kadar en az birka<; as1r kalmalan gerektigin den, zamam 6. yy' dan geriye ahrsak, yakla�1k Milat sualann da onlan tarihte yeri ve onemi bulunan bir topluluk olarak aramam1z gerektigi ortaya <;1kar. Zaman tayini bu �ekilde. i �imiz rast gidiyor ve mekanda da s1kmt1 bulunmuyor. Tiirklerin eski yurdu Bah Denizi'nin sagmda olarak tammlamyor. Bundan kuzeyi anlayacag1z; bir <:: i nliye gore batldaki bir nesnenin sag1 kuzey taraftu. Yalmz

Hsi-hai 'Bah Denizi' ifadesinde ittifak saglanamaz. Bunun Or ta Asya' daki herhangi bir golii anlatabilecegi soylenir. Hatta ka<;Ilan yerin Turfan yakmmda olmasma tak1lan Rus tarih<;i ler Klya�torny ve Liv�i<; burayt Dogu Tiirkistan'm kuzeydogu tarafmda, Kansu smulan i<;inde kalan Etsin Gol batakhklan olarak ahrlar.138 <:: i nlilerin deniz ile golii ve hele batakhg1 ayuamadtklanm dii�iinmenin belki filolojik sebepleri olabilir. Ama hem bizim sorulanm1z hem de <:: i nlilerin bundan neyi anlad1klanna dair kendi a<;1klamalan vard1r. Bizim sorumuz, <:: i nlilerin batlda bildikleri en uzak su birikintisinin Etsin Gol, hatta Balka� ve ya lstk Gol olup olmadig1du. Hepsini biliyorlarsa (ki oyle ol dugu a<;1k), hepsine de mi Bah Denizi diyorlar? Bu ismi en

1 3 8 Ta�ag1l, Gok- Tiirkler, s.9.

146 I Osman KARATAY

otedeki ve en biiyiik suya tahsis etmelerini beklemeli degil miyiz? <;inliler Bah Tiirkistan hakkmda bilgi toplamak i\in Pe'i Chii adh bir casus gonderirler. Tsu-chih T'ung-chien'e gore bu adam uzun ve macerah yolculuklardan sonra amacma ula�u ve bah bolgelerinin tiim cografya ve halklanm ogrenerek tezkiresini U\ ciltlik bir kitap halinde yazar. Bir de harita ya par ve onemli yerleri i�aretler. Buna gore, �imdi Dogu Tiirkis tan'm dogu smm yakmlannda bulunan Tun-huang'dan (ba hya dogru) Bah Denizi'ne kadarki mesafe 20 bin li'dir (-10 bin km).139 Bir kere Tun-huang kenti Etsin Gol'iin batisma dii�er. Do laytstyla Etsin Gol hi\bir �ekilde Bati Denizi olamaz. Bu me safeler de bo�una verilmiyor. 01\mek i\in belli bir vas1ta, bii yiik ihtimalle kervanlann gidi� htzi kullamhyordu. O gel'in onerdigi Balka�140 ve Istk Gol 20 li'ye gore \Ok yakma dii�er ler. Bu uzakhk bizi dogrudan Hazar Denizi ktydanna gotiire cektir. Gumilev olay bilgisine dayanarak bir \Oziimlemede bulu nur. <;in kaynaklanndan 555 ythnda Goktii rk ordulannm Ba ti Denizi ktytlanna ula�tiklan bilgisini ahr.

0

sene Goktiirkle

rin Aral ktydanna ula�tigmi biliyoruz. Dolaytstyla <;in kay naklan Bati Denizi ifadesiyle Aral'1 kastediyorlar.141 Mau-Tsai

1 3 9 Ta�agii, Gok- Tiirkler, s . 1 68. 1 40 O gel, Turk Mitolojisi, s.24. Bir diger sec;:enek olarak da Aral'1 sak lar.

1 4 1 Gumilev, Eski Tiirkler, s . 5 3 .


ise bu ifadede Hazar'1 g6riir. 142 Bizim ac;Imizdan fark etmez. i kisine de kabul. Bu ikisini tek bir deniz olarak algilamadikla nm

da bilmiyoruz.

iki halk arasmda birbirini soykmma ugratacak kadar dii�manhk varsa, kac;1p kurtulanlar herhalde k1hc; mesafesin deki ba�ka bir yere gitmeyecekler, dii�manm yorulup arhk takip edemeyecegi kadar uzakla�acaklardu. Mesela Goktiirk lerce Ozbekistan' dan siiriilen Akhun/A varlar Kafkaslann ku zeyinde bile tutunamam1�, solugu �imdiki Macar ovasmda almi�lard1r ki, orada da rahat kalmam1�lar, en azmdan Gok tiirk sozlii tehditleri pe�lerinden gelmi�tir. Bu yiizden, dii�manlannca kmlan Tiirk budunun kalmh lanmn Hazar-Aral'm kuzeyinden emin bir uzakhk olan Altay daglan bolgesine gittiklerini dii�iinmeliyiz. Bu doguya dogru gidi�in izlerini yaz1tlara yans1yan Goktiirk Tiirkc;esinde bul maktayiz. Yaz1tlarda doguya ilgeril 'ileri', bahya ise keril 'geri' denir: jzgeril kil n togszkka, birigeril kil n ortusungaru, kurzgaru

kiln batszkmga ymgaru tUn ortusungaru anda ic;reki budun kop manga koriir "Doguda giin dogusuna, giineyde giin ortasma, bahda giin bahsma kuzeyde gece ortasma kadar onun ic;in deki milletler hep bana tabidir." 1 43

1 4 2 Mi m-Tsai, (:in kaynaklanna Gore Dogu Tiirkleri, s . 1 9 1 43 Ergin, Orhun Abide/eri, s.20, 6 5 .

148 I Osman KARATAY

KANG

. � ..........

SOGDiYANA ..- ·

.. �··

.. ··

Harita 1. Tiirk budunun Ergenekon'a dogru yolculugu

Burada dogrudan konurnuz olrnad1gi i<;in Ergenekon' da kah§m tarihi onerninin yorurnlanrnasma girrneyecegiz. Yal mzca bu kelimenin heniiz <;oziilemeyen anlamma dair mev cut onerilerin di§mda getirdigimiz oneriyi bir kez daha tek rarlayacagiz: Kelime biiyiik ihtimalle "erilen, vanlan yurt" anlamma gelmekteydi. Buray1 bir vadi, diizliik vs. degil, kiilli bir yurt olarak degerlendirmemiz gerekiyor. Zaten Altay daglanmn olu§turdugu cografi alan irice bir iilke biiyiiklii giindedir. Bir de Tiirk budunun bahdan ka<;arak doguda ko runak arad1g1 tarihi MS 100 civanna yerle§tirmek uygun ola bilir.144 Yani Tiirk budun Milat sualannda Hazar'm kuzeyindeki diizliiklerde bir yerde ya§Iyordu. Nasd m1?

Bu tespitlerin ayrmt1lan i�in bkz. Karatay, " E rgenekon bncesin deki Felaket Hakkmda B i r Tarihleme Denemesi".

1 44

DOKUZUNCU BOLUM

ARPA BUGDAY �E� OLUR Hasan Eren'in Tiirk anayurdunu aramak i�in yola �1kacak gen� bilim adamlanna tavsiyesi, vefahyla birlikte vasiyet _ha line gelmi� bulunuyor. Buna gore miistakbel ara�tumactlann Ana Tiirk�ede kullamlan bitki ve hayvan isimlerinden yola �1kmalan gerekiyor. 145 Kendisi bu konu�masmdan 30 ytl ka dar once Tiirklerde ekincilik tabirleriyle ilgilenmi� olmakla birlikte, boyle bir �ah�mayt tekmil olarak yapmaya niyetlen memi� ve ba�kalanna havale etmi� goziikiiyor. Aslmda onerilen �ey anayurt veya tiirenek tespitindeki en giivenilir yontemdir ve biitiin biiyiik dil aileleri ve alt kollan i�in uygulanmt�hr. Bir topluluk, dolaytstyla dili belli bir cog rafi sahada ortaya �tkhysa, orada ya�ayan bitki ve hayvanlan ve de fiziki diinyanm oraya has ger�eklerini ifade i�in gerekli kelimeler muhakkak bulunacakhr. Ornegin Tiirk�ede kaym agaCI i�in kendi kelimemiz var, ama hurma i�in yok. Dolayt siyla �imdiki Tiirk dili kaym agacmm oldugu ama hurmanm olmadtgt bir yerlerde ortaya �tkmt�tlr. Dilimizde ziirafa ke1 45 Eren, "Tiirklerin Ana Yurdu Sorunu", s.687.

150 I Osman KARATAY

limesi bulunmuyor, dolayisiyla atalanm1z bu hayvam hit; gormemi�lerdir. O te yandan, Ekvator ku�agmda ya�ayan halklarm (atalannm) dilinde de buzla, hatta karla ilgili bir ke lime bulunmas1 beklenmez. Herhalde suyun dondugunu ha yal bile edemezlerdi. Ana Tiirkt;e veya kok dilimiz digerlerine k1yasla zengin bir kelime hazinesine sahip. Elimizde yeterli say1da kelime var ve bunlann it;inde bitki ve hayvan, ozellikle de tanmla il gili tabirler t;ok fazla bir yekiine ula�1yor. Ancak bugiine ka dar kuk deveyi hendekten atlatmaya t;ah�an 'Tiirkiyat' t;Ilarm bu konuyu ihmal etmelerini anlamak zor. Hacettepe U niversitesi'nden Biilent Giil eski Tiirklerde ta nm tabirleri konusunda t;ok giizel bir doktora t;ah�masi yap h.146 Ancak sonut;lan 'yeryiizii'ne uygulama konusunda da kendisinden bir hareket bekliyoruz. Bu i�i en iyi o yapabilir. <:: u nkii hangi kelimelerin ahnh, hangilerinin Tiirkt;eye ait ol dugunu t;ok iyi biliyor. Ben boyle bir t;ah�may1 asla yapma yacagimi soyleyerek dilbilimcileri kl�kutmaya t;ah�hm ama �u ana kadar ba�anh olamad1m. Bunu Teni�ev'lerin yaphgm1 ogrendim ama Moskova' da 2006' da yaymlanan kitaba heniiz ula�amad1m (Tiirkiye'de goziikmiiyor) . Vak1a Biilent Bey'in tezinin birinci boliimii Turk ya�am alanlanm inceliyor ama maksat hasll olmuyor. Zira onceden tespit edilmi� alanlara gore tanm tabirleri at;Iklamyor. Halbuki alanlar tabirlerin pe �inden gelmeliydi.

1 4 6 Giil , Eski Tiirk Tan m Terimleri, Ankara, 2 0 04.


Yakmlarda Golden, bir makalesinde birkac; kelime iizerin den bu konuya giri� yapt1. Buna gore Tiirkc;e kar futmalan mn da oldugu �iddetli sogugun bulundugu bir iklimde dog mu� olmahdu: kar, dolu, buz, yagmak, kaszrga, tipi, boran. Buras1 dagt, ta�1 ve ormam bol bir yer olmahdu: dag, kzr, korum (ka yahk}, kaya, orman, yz�, biik. Bu arada diizliiklerin, sularm ve ona bagh yeryiizii �ekillerinin bol oldugu bir yerden bahse diyoruz: oz, yar, yazz, r;ayzr, kum, bataklzk, zrmak, gal. Eski Tiirk ler denizlere de a�inaydt: deniz, taluy. Buras1 bol geyikli bir memleket olmahdu: geyik, elik, bugu, szgm, bungak, zvzk 'cey lan', yegeren ' antilop', bulan gibi. Bu iilkede kulan 'yaban e�e gi', domuz, dag ker;isi, sincap, tav�an, samur, kunduz, tilki, arslan,

kaplan ve pars ya�amahdu. Evcil hayvanlarm her c;e�idi bol miktarda vard1r. Yuhc1 ku�lann da c;e�idi boldur. Tiirklerin iilkesi kavak, akkavak, me�e, kaym, r;am, servi, di�budak, kzzzlagar; baktmmdan zengindir. En onemlisi de burada tahll iiretimi yap1hr: arpa, bugday, darz, tarla, saban, orak vd. 147 Eski Tiirkc;enin kelimelerine bakarak Tiirk tiirenegini bir taraftan yeterince soguk, bir taraftan yeterince sulak ve bir ta raftan da tanm yapllabilir bir sahaya yerle�tirmek, Asya �art lannda aslmda i�i hayli kolayla�tumaktad1r. Bu �artlan hep birlikte saglayan yer c;ok azdu. Mevcut c;ah�malarda Dogu Asya' da, Manc;urya c;evresinde bir yer aranmasmm tek sebe bi, daha miisait ba�ka yerlerin olmamas1 degil, sozde Altay kuram1 olarak goziikiiyor. Yani Tiirklerin arazisinin soguk,

1 47 Golden, "Ethnogenesis in the Tribal Zone", s.89-9 1 .

152 I Osman KARATAY

sulak ve ekilebilir olmasmm yamnda, bir de Mogol ve Man �ulara kom�u olmas1 gerekiyor. Olmaz boyle bir �ey. Turk�e ile Man�ucamn ortakhklan var ama hem nitelik hem de nicelik a�tsmdan �ok dil�ilk se viyedeler. Buna daha once deginmi� ve derinlerdeki �ok ince bir ortak tabaka dt�mda sanki Man�uca ile Turk�enin ortak hklannm aradaki bir arac1 ilzerinden oldugunu, Tilrk�e keli melerin Mogolca ilzerinden doguya dogru gittiklerini soyle mi�tik. Eger Turk tilrenegi Man�urya' da bir yerde olsaydt, binler ce ytlhk ili�kinin yadigarlan �ogu killtilr kelimesi olan bir sayfahk ortakhk olmazd1. Bu kadan Tilrk�e ile muhtelif Kt ztlderili dilleri arasmda da var.

0

zaman onlara da kulak

vermek laztm. Turklerin anayurdunu Man�urya gibi doguda bir yere, hatta Mogolistan arazisine yerle�tirdigimizde oyle buyilk bir sorun ortaya �1k1yor ki, daha once Clauson'm dikkat �ekme sine ragmen, Altaycllarm i�ine gelmedigi i�in hi� kurcala mamt�lardu. Mogolcada bilyilk, Man�ucada ise ezici miktar da <:: i nce odun<;leme bulunur. 6 yle ya, ustun kulmr oldugu na gore kelime ihra� edecektir. Dogal olan budur ve olmu�tur da. Ama Tilrk�ede <:: i nce ahnh yok denecek kadar az. Mesela bizim beg 'bey' imizin <:: i nce yuzba�1 manasmda po'dan geldi gi soylenir.148 Bu konuda koca bir kitap yaztldt; Bey ile Biiyilcii 1 48

Clauson, An Etymological Dictionary of Pre- Thirteen th Century Turkish, s.3 2 2 . Bu arada bunu soyleyen Clauson'm Ti.i rkr;ede c;:ince


adh kitabimiz bu konuyu izah eder. Bey kelimesi Tiirkc;eye ve Tiirklere hashr; bogii' den (biiyiicii) bog' e (biiyiik), bay' dan (zengin) bek'e (saglam) kadar onlarca da kokte�i vardu. O te yandan, ozellikle kuvvet ve biiyiikliik manas1yla yakm ve uzak pek c;ok dilde akrabalan vardu ve Nostratik bir koke gider. i ngilizlerin kabiliyet ve ihtimal bildiren may yardimci fiili de bu uzak noktada bizim bey' in akrabalanndandu. Yine biti- 'yazmak' fiilinin <:: i nceden geldigi soyleniyor.149 Sebep benzerlik. Macarca betu kelimesinin 'harf' anlammda oldugunu hahrlatahm. Haydi, bu Tiirkc;eden almh olsun . Ama illa benzerlige ba�vuracaksak Slavca pi�e- 'yazmak' ne den goz ard1 ed iliyor? <:: in ile kesin bildigimiz tarih itibariyle dahi o kadar s1k1 ili�kisi olan Tiirklerin beklenen olc;iide dilsel etkiye ugrama malan iizerinde iyi dii�iiniilmelidir. Halbuki <:: i nlilere c;ogun lukla hayran olmu�lardu, ozenmi�lerdir, gitmi� oralarda ya �ami�, sonra geri gelmi�lerdir. Bunlann hahralan kalmahdu. Ama yok. Mevcut manzaranm soyledigi �ey, <:: in ile biitiin ili�kinin i�te bundan ibaret oldugudur. <:: in ile temas1 olma yan bir yerlerden oraya, Dogu bozkulanna sonradan gidil mi�, iyi kotii giinler gec;irilmi�, sonra geri doniilmii�ti.i r. Tiirk ler orada dogup biiyiimii� olsalard1, dillerinde aynen Mogol ca ve Manc;uca gibi <:: i nce kelimeden gec;ilmezdi.

kel imelerin azhgm1 Altay kurammm yokluguna delil gosterdigi ni aym sayfada bir kez daha hatirlatahm. 1 49 Tekin, "Tiirk�edeki En Eski O diin� Sozler", s. 2 3 0 - 2 3 1 .

154 I Osman KARATAY

A vrasya' da tanm yaptlabilir arazi i dil havzasmda da var. Bu dii�iincenin oniindeki tek engel, hala ispatlanamam1� Al tay kuram1. Lehine olan �ey ise bu bolge dilleri ile Tiirk<;enin ortak unsurlan. En fazla da Macarcadaki tanm terimleri. Bunlarm onemli bir k1sm1m yukandaki temel listeler arasm da vermi�tik. Bir kez daha s1ralamak gerekirse:

ag dal' (kr�. agaf), alma elma' arat eken bi<;mek', arak I

I

1

I

'hendek, <;ukur' (kr�. ark), arpa ' arpa', barany 'kuzu', bekly6 'bukag1', bika 'boga', bar 'bor, iiziim bag1', barju 'buzag1', bars 'bur<;, karabiber', bars6 'bezelye' (kr�. bur9ak), buza 'bugday',

csiga 'makara' (kr�. pknk), csu tka ' <;otuk', dara 'irmik' (kr�. da n), eke 'saban', gyapyu 'yapagz ', gyiimolcs 'yemi�', hatak 'kahk', kancsuka 'kuba<;, kam�1', kecske 'ke<;i', kacsany 'ko<;an', karbacs 'kuba<;', kas 'ko<;', koponyeg 'kepenek', kulan 'kulan', ku t 'ku yu', 61 'agtl', all6 ' oglak', okor 'okiiz', szamak ' somak', tar ' am bar, hazine' (kr�. tavar 'davar, mal' ), ' tarl6 'tarla', tyuk 'tavuk',

teve ' deve', tin6 ' dana', takly6 'toklu', tozeg 'tezek', iino 'inek', iivecs 'ove<;, ko<;', vtilyu 'yalak', vet ' (ekin) ekmek' (kr�. etmek ' (pi�en) ekmek' ) gibi. Geriye de bir koyde kullamlan kelimelerden tanm kiiltii riiyle ilgili ba�ka bir �ey kalm1yor. Bu kadar temel tanm tabi rinin akraba olmayan bir dilden digerine ge<;i�inin herhalde diinyada ba�ka bir ornegi yoktur. Bunlar kolay degi�meyen kelimeler. i nsamn inegi varsa, ona verdigi bir ad da vard1r. Ba�ka dilden bir halka inegin adm1 sorup kendi dilinde kul lanamaz.


Atalanm1z uzun ve zahmetli bir yoldan Anadolu'ya geldi. Yolda durup durup da ii<; be� ay ren<;perlik yaphklan di.i�i.i ni.ilemez herhalde. Buna ragmen daha once bildikleri kelime lerin yakla�tk tamamm1 Anadolu'ya getirdiler. Burada sadece daha once bilmedikleri bitkileri ogrendiler. 0

zaman Macarlann atalannm tanm namma hi<;bir �eyin

bilinmedigi yerlerden, Sibirya'nm ve Urallarm kuzeylerinden gi.ineye indiklerini, inegi, koyunu, ke<;iyi, tavugu ilk kez ora da gordi.iklerini di.i�i.inecegiz. Durum boyleyse bile, bizim savtmtzt dogruluyor. Macar larm atalanmn Kuzeybah Sibirya' clan gi.ineye indigi donem lerde (ki, biz bu kanaati payla�mtyoruz), Milat sualannda veya oncesinde �imdiki Ba�ktrdistan ve <;evresi tamamen Ti.irklerce meskCmdu. Ti.irkler burada sadece bulunmuyor, esas ni.ifusu da olu�turuyorlard1. i �te bu Ti.irklerden, eski <;a gm Yunan ve Latin kaynaklan bahsederler.

ONUNCU BOLUM

HOMO TURCUS Latin kaynaklan belki bir �eyler soylemektedir. Bakmadan bilemeyiz. Bugiine kadar bakmadtk. Ogrenemedik. Onceki boliimde belirttigimiz gibi, oncelikle Milat suala rmda yazllm1� kitaplara bir goz atmam1z laz1m. MS 43 yilm da bir cografya eseri yazan Pomponius Mela, Azak denizi ki yllannda Amazonlann ya�ad1gm1 belirttikten soma kuzeye dogru diger halklan sayar: "Budinler Gelonos �ehrinde oturu r.

Onlardan sonra Thyssagetae ve Tu rcae engin ormanlarz i�gal eder ler ve avlanarak ge{:inirler. " I so Budin ve Gelonlarm hikayelerini Herodotos' tan aynntiyla okuyoruz. Bunlar bozku kavimleridir. Dillerini bilmedigimiz i<;in kimlikleri de haliyle tarti�mahd1r. Ama birincisinde 'halk' anlamiyla budun kelimesini gormek miimkiindti r. <:: unkii insan, halk, boy gibi kelimeler bizzat bir toplulugun kendini anlatmasmda etnik i<;erik kazanabilir. Mesela Hun kelimesini kii n 'halk', Oguz kelimesini ok-lar 'boylar' olarak

t so

Pomponius M ela, Pomponius Me/a 's Description of the World, s.67.

158 I Osman KARATAY

ac;tkhyoruz.151 Benzer �ekilde ba�ka topluluklarda ba�ka ad landumalar da vardu. 1 52 Gel on kelimesinde ise Ortac;ag' da bir Si.iryani kaynagmda gec;en ve Kumanlarla ozde�le�tirilen 'Yllanlar Halkt' 153 ifade sinden hareketle bir Ytlan gormek mi.imki.in olabilir. 154 Nite kim bugi.in Ba�kutlar arasmda bir Yzlan urugu bulunmakta dtr.155 Bu kelime bildigim kadanyla tamamen Ti.irkc;edir ve A vrasya' da ba�ka bir dil tarafmdan kullamlmaz. Kumanlar doguda isimleri hie; gec;meyen, i dil'in dogusundaki sahadan c;tkagelmi� ve Dogu Avrupa tarihinde etkili olmu� bir Ti.irk toplulugudur. Bir olc;i.ide Mogollarca imha edilmi�ler, onemli olc;i.ide de Romany a ve Bulgaristan' daki yerli halk arasmda erimi�lerdir. Romenlerin Ortac;ag' daki yonetici tabakalan bi.i yi.ik olc;i.ide Kumanlardan olu�uyordu. Onlardan kalan so yadlan bugi.in ha.Ia c;ok yaygm kullamlmaktadtr.156 Bulgaris tan' a gidenler ise buray1 Bizans idaresinden kurtararak Bul-

1 5 1 N emeth, A Honfogla/6 Magyarsag Kialaku/6sa, 5.44, 1 47 ; Golden, Tiirk Halklan, 5. 1 1 1 .

1 5 2 Nemeth, A Honfogla/6 Magyarsag Kialaku/6sa, 5 . 1 48, R6na-Ta5, Hungarians and Europe, 5.2 7 1 - 2 7 2 .

1 53 Urfah M atteo5, Vekayi-name, 5.9 1 . 1 54 Fatih �engiil Gelonlar konu5unu hakkmt veren bir tetkik v e ayrm ttyla incelemi�tir: "Herodoto5'a Gore i5kit Boylarmm Yurdu", 5.267-2 7 2 . 1 55 Kuzeyev, i til- Ural Tiirkleri, 5.3 66-3 6 7 . Yazar, bir Ktp�ak boyu ka bul ettigi bu toplulugun tarihini M arqwart'tan ahnttladtgt Bar Heb rau5'un kaydtyla birlikte ba�lattr. bnce5ine gitmez. 1 56 Romanya'daki Kumanlar Tiirkiye'de en �ok tanman ikinci Macar tarih�i olan Ra5onyi'nin birinci i�iydi. Onun Tiirk�ede eri�ilebilir giizel �ah�malan da vardtr. Bunlar kitap haline getirilmi�tir. Belle ten'de 1940 ythnda yaymlanan "Tuna Havza5mda Kumanlar" adh �ah�ma5t �urada bulunabil i r : Dofju Avrupa'da Tiirkliik, 5. 1 1 3 - 1 40.


garlan bag1msiz kllmi§lar ve i kinci Bulgar kralhgm1 kurmu§ lardu. Osmanh devleti Bulgaristan'1 i§te bu Kuman Tiirkle rinden almi§tlr. Bulgar hanedammn �i�man adm1 ta§1mas1 Osmanhlarm takbg1 bir lakap degil, kendi ta§1d1klan Tiirkc;e isimledir .157 Rusya' da kalanlar daha c;ok bugiinkii Ukrayinle rin soy havuzuna katllmi§lar ve (bugiin yerle§ikle§mi§) goc;e be Ruslar olan Kozaklann niivesini te§kil etmi§lerdir. 1 58 Budin ve Gelonlann tuttugu bozku bolgesinin bitiminden sonraki sahada Tissaget ve Turk admda iki kavmin ya§ad1g1 belirtiliyor. Bu birinci halkm adm1 c;ozmek hayli zor. Herodo tos zamanmda (M O 5. yy) §imdiki Tiirkmenistan sahasmda ya§ayan ve kralic;eleri Tomris'le iinlii olan Massagetlerin is mine benzer bir yap1da goziikiiyor. (ag1m1z dii§iincesi onlan pe§in bir kararla i rani bir topluluk olarak nitelese de Turani sava§I ve orgiitlenmeyi iyi bilen bir halk olu§lan d1§mda Massagetlerin kimligini tespit edecek fazla bir veri bulunmu yor. 159 Milat'tan sonraki donemde bunlardan koptugu anla§I lan bir kol Kafkaslann kuzeyinde beliriyor ve Maskut Hunla n

adm1 ta§Iyorlar.1 6o Hun kelimesinin o donemde bozku kavimleri ic;in kullam

lan bir iist isim oldugu one siiriilecektir ama Hun veya Tiirk 1 57 Bulgaristan'daki Kumanlar i�in bkz. Stoyanov, "Bulgar Tarihinde Kumanlar"; Kayapmar, "Kumanlar ve ikinci Bulgar Devleti"; "iki nci Bulgar Kralhg1". 1 5 8 Kozaklarla ilgili gene! tammlar i�in bkz. Vernadsky, Rusya Tarihi, s. 1 2 7 - 1 3 0. 1 59 Kafkaslarm kuzeyi nde Massaget olarak nitelenen kimselerin isim Jeri ag1rhkh olarak Tiirk�edir. Alemany, Sources on the Alans, s.206. 1 60 Golden, Turk Halklan Tarihine Giri�, s . 1 24.

160 I Osman KARATAY

olmadtgmt iyi bildigimiz kavimler i<;:in asla boyle bir �ey ge<;:mez. Mesela Alanlar asla bir Hun toplulugu olarak nite lenmezler. Halbuki onlar da Massagetlerle aym sahadan gelmi�lerdir ve aym ki.ilti.ir ve cografyanm halktdlf. Peki, bu sonuncu halka, Turk'lara ne diyecegiz? Kitabm sonradan Orta<;:aglarda tahrifata ugradtgt ve birilerinin bu ke limeyi ekledigi �eklinde filolojik bir delil olsaydt hemen at lardtk ama boyle bir �ey bilinmiyor. Mela tek ba�ma olsaydt yine ku�kulamrdtk ama oyle de degil. Ondan ktsa bir sure sonra yazan ve kendi bagtmstz kaynaklanm (500 kadar ya zardan 2000 kadar kitap! ) 161 kullandtgt gori.ilen Ya�h Pli nius'un kitabmda daha fazla ayrmh buluruz: "Sonra iki agzz

ile denize bo§alan ve sahillerinde soylendigi gibi Medlerin soyun dnn gelen r;ok sayzda boya boliinmii§ bir halk olan Sarmatce 'nin yer le§ tigi Tanais nehrine geliriz. Bunlarm ilki Amazonlarm kocalan olmz Sauromotce Gyncecocratumeni 'dir. Onlardan sonra, arkasznda yine Riphcean daglamw kadar uzanan Arimphcei'nin bulundugu engebeli r;ollere ve szk agar;lzklz vadilere kadar !Evazce, Coitcethe, Ci cimeni, Messeniani, Costobocci, Choa trce, Zigce, Dandarii, Thyssa getce ve Tyrcae gelirler. " 1 62 Tanais, Don nehridir.

0

gi.inlerde Karadeniz'in kuzeyinde

ya�ayan Sarmatlann Med soyundan geldikleri ifadesini akh mtzda tutmahytz. Bu Sarmat halkma a�agtda aynnhyla degi necegiz. "Riph�an daglan" ifadesi buradaki hal 1dan:1 ku zeydogu istikametinde, Urallara dogru dizildiklerini gosterir.

1 6 1 Pliny, The Na tural History, s.xvi .

162 Pliny, The Natural History, s . 1 4- 1 5 .


Yani Azak sahillerinden dosdogru kuzeye veya tarn yol do guya bir dizili� degildir bu. Siralanm1� halklarm isimlerini Ti.irk<;e ile a<;1klamak mi.im ki.in olmakla birlikte, buna yeltenmeyecegiz. Ba�ka veri ol madan, hemen her kelimenin hemen her dilden a<;Iklanabile cegi ger<;eginden hareketle, boyle bir aceleciligin isabetli ol mayacagma inamyoruz. Ama son iki halk ile yukanda tam� mi�hk. Turk kelimesinin bir kez daha ge<;i�inin yanmda, Tis saget kom�uluguna da dikkat etmeliyiz. Bu 'Turk' toplulugundan hangi halk1 anlamahy1z? Ti.irkler degilse kimler? Bir a<;1klama gerekmiyor mu? Burada Ti.irk liigii gormek istemeyenlerin soyleyebilecegi tek �ey,

0

devir

de bu kadar bahda Ti.irklerin olamayacagidlr. Bu neye gore soylenecek? $oyle: Ti.irkler bir Altay kavmidir, yurtlan do gudadu ve bahya ilk ilerleyi�leri Atilla'nm halk1 olan Hunlar la olmu�tur. Halbuki bizzat Hunlan o donemde (MS 2. yy) bahda, Kafkaslarm kuzeyinde goriiyoruz. Hem de iki kay nakta, iinlii Ptolemeus'un cografyas1 ile Dionisius Parige teus' ta ge<;erler. 1 63. Tek bir makalesi Ti.irk<;eye dort defa <;evrilen ve bunlardan ii<;ii kitap olarak yaymlanan Czegledy, Ptolemeus' ta Khounoi bi<;iminde yazllan ismin Hun kelimesine benzemesinin bag lanh kurmak i<;in yeterli olmadigmi, Kafkaslarm kuzeyindeki bu halk1 Hunlarla ili�kilendirdigimizde, kar�1 sorularm ce-

1 6 3 Dostiev, "Kafkasya'da Hunlar", s.9 2 1 .

162 I Osman KARATAY

vapstz kalacagmt soyler. 1 64 Kar�n sorulann ne oldugunu o soylemiyor ama biz biliyoruz:

0

devirde Hunlar bu kadar ba

bda ne yaptyorlardt? Bir 20. yy bilgininin 1 900 sene oncesine gidip Ziilkarneyn gibi Hunlarm oniine set �ekmesine sadece ;;a;;mak laz1m. Devletleri dagtlmt;; ve <:: i nlilerin elinden bii yiik felaketler ya;;ayarak ka�1p hayahm kurtarabilmi;; Hun lardan bir taifenin Kafkas diizliiklerine kadar gelmesine en gel olan hiikiim nedir acaba? Boyle gayet miimkiin ve beklenen bir hadiseye bile imkan tammayan bir yakla;;tm, elbette eski �aglarda Hazar'm kuze yindeki sahamn yerlisi olarak ya;;ayan Tiirklerin varhgmt hi�bir ;;ekilde kabullenmeyecektir. Tiirkliigii bir Altay kavmi olarak diinyanm dogu kenarma dogru bir yere yerle;;tirme konusunda ozde farkh dii;;iinmeyen Sinor bile bu dii;;iinceye isyan etmi;;, Ya;;h Plinius ile Pomponius Mela ve onlardan 500 sene once a;;agtda deginecegimiz sabrlan yazan Herodo tos' ta bizzat 'Tiirk' kavminden bahsedilmesinin ve bu bolge lerde �e;;itli Tiirk topluluklanna rastlanmasmm dogal oldu guna parmak basmt;;hr.I 6s i dil boylanndaki Tiirk varhgmt ne kadar geri gotiirebili riz? Burada yerli midirler, yoksa Saka veya Sarmat dalgas1 gibi bir kavimler go�ii i�inde mi bahya kaymt;;lardu (Kafkas lardaki Hun varhgt boyle dogudan bahya erken bir go�ii akla getiriyor)? Herodotos ku;;kusuz amlan iki Latin yazann da 1 6 4 Czegledy, Turan Kavimlerinin Go�ii, s.97. Bu kitabm Macarca ash olan makalenin ba�hgmda Turan degil, go�ebe ha/klar (nomad nepek) ifadesi ge�er. 1 6 5 Sinor, " ( Kok) Tiirk i m paratorlugunun Kurulu�u ve Yikih�I", s.385.


temel kaynaklanndan biriydi. Me la' da onun etkisi daha ba riz, c;iinkii MS 1. yy' da tarih sahnesinden c;ekildiklerini tah min ettigimiz Gelon ve Budin kavimlerinden bahsediyor. Ya�h Plinius ise daha giincel ve kaynakc;as1 zengin bir bilgi sunuyor. Sonuc;ta Tissaget ve Turk kavimlerinde ikisi de hemfikir. Bu ikisi hakkmda acaba Herodotos ne diyor? Yukanda bu son iki halkm kom�u olarak amlmasm1 akh mtzda tutahm demi�tik. Herodotos'u ona gore okuyahm:

"Budinlerin kuzeyi ence yedi gunlUk (Oldur; bu (OlU a�zp az doguya kaymca Thyssagetae yurdudur, kalabalzk ve ayn soydan bir ulus tur, avczlzkla ge9inirler. Bunlarm smmnda, aym bolgede Iyrcae de n iZen kimseler otururlar" . 1 66 Tabii daha once de Budinleri anla tu .

Pomponius Me la' daki metin bu dort toplulugu anlatma noktasmda Herodotos'tan 'yorumlu' bir kopya gibi goziikii yor. Uc;ii aym, yalmz Bodrumlu tarihc;ide Iyrcae diye yaztlan isim, yani Tissagetlerin kom�usu olan halk Me la' da Turcae haline geliyor. Bir harf degi�ikligi olmu� desek, ba�ka kay naklardan daha iyi bir ara�hrma yaparak Dogal Tarih adh ese rini yazan Ya�h Plinius da bu halkm adm1 aym bic;imde veri yor.

0

zaman diizeltilmesi gereken Herodotos'un metni ol

maz mt? Onun kendi eliyle ne yazdtgmt bilmiyoruz. Unlii eseri el den ele istinsahlardan soma bize ula�m1�hr. Bu esnada yanh� okuma veya yazmadan kaynaklanan baz1 degi�iklikler kesin-

1 66

Herodotos, Herodot Tarihi, s . 1 9 8 (IV / 2 2 ) .

164 I Osman KARATAY

likle olmu�tur, zira bunun olmadtgt eski bir eser yok. Hero dotos'un metnini Yunan harflerini goz oniine alarak okuma hytz. Bize gelen niishalardaki harf

'I,

Mela'ya uydurursak

kullanmasm1 bekledigimiz harf ise T' dir. Bu harfler birbirine c;ok benziyor. T'nin sag omzundaki hafif bir siliklik onu J ola rak okumaya yol ac;acakhr. Adamm birisi bu hatay1 yapm1� ve hatah okuma silsile ha linde giiniimiize kadar ula�m1�hr. Ama Latin yazarlarm bu hatamn olmadtgt niishalan okumas1 sayesinde biz gerc;ek is me sahibiz. Dolaytstyla tarihi Herodotos'un ya�adtgt zaman olan M O 5. yy' a, hatta ba�lanna kadar c;ekebiliriz. Buna �a�mamah. Bugiin Ukrayna'yt ortadan ikiye bolen Dnyeper nehri ic;in diinyada sadece ve sadece Tiirklerin kul landtgt bir isim vardu: O zii ve onun Bulgar Tiirkc;esiyle soy leni� bic;imi olan Ver/Var. Bu ara�tumayt yaymladtgtmtz ma kalede bir noktaya dikkat c;ekmi�tik: bin ytldu Anadolu' daytz ve biiyiik 1rmaklann isimlerini dogru diiriist degi�tiremedik. Sadece niteledik (ktztl, kara, gok vs.) veya Orta Asya 'dan ta �Idtk (Seyhan ve Ceyhan gibi). Halbuki Karadeniz'e kuzeyba h yoniinden gelen Bug nehrinden itibaren Dogu A vrupa' daki umaklann tamammm sadece Ti.irklerce kullamlan isimleri var . 1 67 Bu orada Tiirklerin gayet eski zamanlarda ve yogun olarak bulunduklanndan ba�ka ne anlama gelebilir? Nitekim ba�ka Tiirk veya Tiirkliigii akla getiren topluluk larmm da bu bolgede var olduklanm gormek ic;in sadece bakmak yeterli. Mesela Milat sualannda Sarmat birligi c;erc;e1 67 Karatay, " D nyeper nehri n i n Ttirk�edeki Adi''.


vesinde Karadeniz kuzeyinde belirip Macar ovasma kadar giden ve Romahlarla miicadeleye giren bir Yaztg halk1 var du. Bunlann son kalmhlan Hunlar Macar ovasma geldikten soma ortadan kalkar.1 68 Aym bolgede bir siire soma once bir Pe<;enek1 69 ve ardmdan Kuman170 ve Ktp<;ak171 boyu olarak

Yazz ifadesine rastlanz. Mela ve Plinius' tan bir asu soma, M O 2. yy' da yazan Pto lemeus Orta i dil dogusundaki Soubinoi halkmdan bahseder (Eusebius' daki kuzey iilkeleri arasmda saytlan Sau nia da bu nunla ilgili olmahdu). 1 72 Togan bunu Ba�k1rtlar arasmdaki Suun-Ktp<;ak uruguna baglar. 173 Bu halk bugiinkii Kazan Ta tarlarmm 'etkili' ilk tabakasm1 te�kil ediyor olmahydt ki, on lann bayram1 bugiin haHi 'Saban Toy' adtyla kutlamr. Kazak lardaki Suan, Suvan ve Ktrgtzlardaki Suban uruklan d a aym boyun kahnhs1 olmahdu. 1 74 Ptolemeus'ta Submlarla e� olarak ge<;en ama tarihteki (ve bu ara�tumamtzdaki) onemleri inamlmayacak biiyiik olan bir boy da Suvarlardtr. Bu boya ayn bir boliim ayumak gerek m�ktedir ve bu boliim bu kitapta one siiriilen fikirlerin bu1 6 8 Durmu�, Sarmat/ar, s.54-58; "Sarmatlar", s.63 7 - 6 3 9 . 1 69 Co nstantine Porphyrogenitus, D e Administrando Imperio, s . 1 6 7 . 1 7 0 Pal6czy- Horvath, "L'immigration e t l'etabl issement des Comans en Hongrie", s.3 2 3 .

1 7 1 Ytl maz, "Ktp<;ak Tiirkleri v e Yerle�tikleri Sahalar", s . 5 6 . 1 7 2 Alemany, Sources on the Alans, s . 8 8 , 1 00 .

1 7 3 Togan, Um umi Turk Tarih ine Giri$, s . l 6 2 . Kuzeyev Ba�ktrt<;adaki Suun telaffuzunu Su (boyu) Unlan bi<;iminde <;i:izerek Hun di:ine miyle, bilhassa Onogur boyuyla alaka kurmaya <;ah�tr. Kuzeyev, i til- Ura/ Turkleri, s . 3 5 7 . 1 7 4 Lezina vd., Butun Turk Halklan, s.482, 483,

166 I Osman KARATAY

lu�ma noktasm1 te�kil edecektir. Fakat onlardan once Mi lat'tan hemen once ve hemen sonralan Bati bozk1rlanmn hakim ulusu olan Sarmatlara temas etmemiz gerekmektedir.

ON BiRiNCi BOLUM

iNGiL TERE'DE NELER OLDU? i ngilizlerin Britanya adasmm eski yerlilerinden miras al dtklan bir Arthur efsanesi vardu. Konuya yeni bir boyut geti ren Littleton ve Thomas'a gore bu efsane "uzun siiredir sadece jngilizce kon u�an gelenegin degil, bir bii tiln olarak Batz Avrupalz

bilincinin temel bile�eni olm u�tur; bu efsaneler kim oldugumuz ve nereden geldigim iz duygusunun biitii nleyici ogeleridir. " 1 75 Huis tiyanhk 6ncesi donemden, eski <;agdan kalan bu efsane sava� beyi Arthur ve silah arkada�lanmn seriivenlerinden olu�ur. Kutsal kazan ve sihirli kilt<; ise en onemli maddi ogelerdir. Yukanda bahsettigimiz Yaztglar MS 1 75 yllmda Roma imparatoru Marcus Aurelius (ge<;en ylllann iinlii Gladyator filmindeki ya�h imparator) tarafmdan agu bir yenilgiye ugra tlhrlar ve tazminat olarak Roma'ya askeri birlik verirler. Bun lardan 5500 ath sava�<;I Britanya adasmm kuzeyindeki, �imdi i ngiltere ile i sko<;ya'yt ayuan hatta yakm Hadrian duvarma muhaftz olarak gonderilir. Televizyonlanmtzda son bir yll i<;inde en az iki defa oynayan bir filmde Arthur ve arkada�la1 75 Littleton ve Thomas, "The Sarmatian Connection", s.5 1 3 .

168 I Osman KARATAY

nmn bu duvar civanndaki maceralanm izledik. Bu Yaz1glar orada kahrlar ve <;ocuklan da aym ath sava�<;1hk meslegini siirdiirerek, bir bak1ma etnik kimliklerini ve bilin<;lerini uzun sure korurlar. 1 76 Bu baglanhy1 ortaya <;1kartan Littleton ve Thomas, 1 77 Art hur'un oliim do�egindeyken kihcmm gole ahlmasl vasiyeti sahnesini bir Oset Nart destanmdaki benzer bir sahne ile ki yaslayarak Arthur anlahsmdaki -en azmdan baz1- kokleri Dogu Avrupa'da ararlar. b gelerin benze�mesi kelimeleri de�me cesareti verir ve Arthur'un babas1 Pendragon'un ismini Ban- Tarkan olarak a<;1klarlar. i lk kelimede 'yaygm Dogu A v rupa kelimesi' pan'1, ikincisinde ise Tiirk<;e iizerinden ahnm1� eski Anadolu kelimesi Tarkan' 1 goriirler. 1 78 Baglanh ger<;ekten ilgin<; ama pan kelimesi yaygm olmay1p Leh<;eye miinhasudu; 'bay, bey' anlamma gelip, nihayetinde A var donemine gider. 179 Bunun ban bi<;imi ise Romen, Bo�nak ve Huvat bolgelerinde, aynca Macar ve Bulgar dillerinde go rii liir.

0

da aym kaynaga, nihayetinde Tiirk<;e bayan' a gi

der. 180 Tarkan'm ise Tiirk<;e baglanhs1 dogrudur ama eski 1 7 6 Littleton ve Thomas, "The Sarmatian Connection", s.520, 5 2 3 . On lann Romahla� maya diren i�inin Roma askeri kiiltiiriiniin bozulma st ve sapmasma yol a<;:ttgt iddia edilir. Richmo nd, "The Sarmatae", s.29. 1 77 O gelerin benzerligine daha once, 1973 ythnda Bachrach i�aret etmi�tir (Alemany, Sources on the A/ans, s.39). Sarmatlann Britan ya'ya gi:inderilmesi bilgisi ise elbette eski<;:agdan beri Tacitus'u okuyan herkes<;:e bilinir. 1 7 8 Littleton ve Thomas, "The Sarmatian Connection", s.5 1 8. 1 79 Bri.ickher, Slovnik Etymologiczny }flzyka Polskiego, s.3 9 3 . 1 Bo Skok, Etimologijski Rjecnik Hrvatskoga ili Srpskoga jezika -/-, s. l O S .


Anadolu dillerinden almmam1�, Orta Asya'dan getirilmi�tir. Yazarlar Arthur'un sag kolu Bedivere'in ismini de Tiirkc;e Ba

hadzr ile kar�1la�tmrlar, tabii Rusc;a ve Macarca gibi Dogu A v rupa dillerinde yaygm oldugunu belirterek. 181 Kaliforniyah yazarlar Britanya hikayesindeki gibi Nart destanmdaki kahramanlann isimlerini de ac;1klamaya c;ah�sa lar veya onerileri aktarsalard1 sonuc;lan beki daha da ilginc; olacakh . Bunu biz yapahm. Bedivere'in mukabili olarak Kaf kaslarda ad1 gec;en Uryzmiig ac;1k �ekilde Unz Beg olarak go riilmeli; kans1 Satana ise Satz Ana olarak rahatc;a okunabilir (Aym Nartlar kom�u Karac;ay-Balkarlarda da vardu ve bu iki isim suas1yla O riizmek ve Satanay olarak gec;er). 1 82 Bunu i rani halklara baglamak isteyen Dumezil ise ac;1klamak ic;in bula bula en eski i ran dili metinlerini ic;eren Avesta' dan viiraza 'er kek domuz' kelimesini bulur,183 c;iinkii iyi bir kahramana ve rilecek domuzdan ba�ka bir isim bulam1yorlar. Mesele kelimelere bir dilde koken aramak ise, malzeme Tiirkc;e oldugunda hic;bir s1kmh kalm1yor. Sihirli k1hcm ad1

Excalibur Kafkaslardaki demirci bir Sarmat kabilesi olarak kaydedilen Kalyblarm ad1yla baglamr.184 Bunu �imdiki kzlavuz kelimemizin eski Tiirkc;e bic;imi kolavurlkalavur ile ili�kilen dirmek yerinde olabilir. Kzlavuz bic;imi kay1tlarda hep rehber

1 8 1 Littleton ve Thomas, "The Sarmatian Connection", s.5 1 8. 1 82 Tavkul, Kara�ay-Malkar Destanlan, s.34 vd . 1 8 3 Dumezil, Kajkas Halklan Mito/ojisi, s.74. 18 4 Littleton ve Thomas, "The Sarmatian Connection", s.5 2 3 .

170 I Osman KARATAY

anlamiyla kan;nm1za �1ksa da185 Bulgar ve Avar donemi kayrt lannda rastladigimiz eski bi�im olan kolavur kar�1m1zda yo netici unvam olarak beliriyor.1 s6 Aym �ekilde Arthur efsanesindeki baz1 niishalarda ge�en kutsal kazanm (Annwn Kazam) mukabili Milat sualannm, yani Hun ve Sarmat �agmm biitiin kaya resimlerinde goriile bilir. Kazan ba�mda dini toren yapan kamlar ve anla�Ilan bu torenle kutsanan sava��Ilar bu kaya resimlerinin ii� temel ogesidir. Kazllarda �ok say1da demir kazan bulundugunu da belirtmeliyiz. 1 87 Esas efsanedeki kutsal kase, evet, bir Huisti yanhk eklentisi olarak (Havarilerle son yemegi temsil eder) kazanm evrilmi� bi�imini temsil ediyor olabilir. 188 Ama bunu soylerken bozkudaki 'kan karde�ligi' toreninde kullamlan, kanlann kan�hnlarak i�ildigi kaseyi unutmamak laz1mdu. Littleton ve Thomas efsanenin dogudaki ucunu Osetlerde goriiyor, dogrudan Sarmatlara baghyor ve Sarmatlan i rani dilli tasavvur ettiklerinden, bir Hint-A vrupa �er�evesi �izi yorlar. Ama a�1klamalannda kulland1klan kelimelerin Tiirk �e olu�una dikkat etmiyorlar. Bu konuda eserini esas aldikla n .Dumezil onlara rehberlik etmi� goziikiiyor. Zira bu Frans1z

18 5 Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen th Cen tury Turkish, s.6 1 7- 6 1 8 . 186 Tekin, Tun a Bulgarian ve Dilleri, s.49. 1 8 7 E rdy'nin bu konudaki uzun makalesi hemencecik Ti.irk<;eye ka zandmlmi�tir: " O rta Avrasya Boyunca H iong-nu Tarz1 Kazanlar". 188 Littleton sonraki bir makalesinde kase ve kazan konusuna daha fazla egilmi�tir: "The Holy Grail, the Cauldron of Annwn and the Nartyamonga".


ara�tmnaCiya gore Nartlan Osetler getirmi� ve yerli Kafkas halklarma yaymt�lardu . 1 s9 Halbuki bizzat Oset mitolojisindeki isimler tetkik edildi ginde ba�ka yerlere kap1 ac;thyor. O rnegin Oset Nartlannda gec;en Sve��e'nin oglu Bolatberjey'in ad1 c;ok ilginc;. Biz bunu 'Bolatberdi' olarak okumah degil miyiz? Buz Tannsmm iki oglundan birinin ad1 da Kar.1 90 Bu kelimelerin Osetc;ede ne i�i olabilir? Osetler Nartlann sahibi degil, payla�anlardan sadece biri dir. Bunlar Kafkaslarm ortak mahdu ve <;erkez kavimleri ile ba�ta Karac;ay-Balkarlar ve <;ec;enler olarak tiim daghlarca bi linirler. Osetler bu hikayelerin kaynagt degil, belki bunlan en son duyanlardu, c;iinkii Kafkaslara sonradan gelmi�lerdir. Demirci Debet'in Hz. Davut'u anlathgt, Nart kelimesinin Nemrut'tan tiiredigi yorumlan c;ok yapthr ama unutulmama Sl

gereken onemli bir nokta var: Altay daglan ve Sibirya bol

gesinde ya�ayan Hakas, �or ve Sagay Tiirklerinde de destan lara Nart Pak denir.1 9 1 Elbette Nart anlahlannm tek kaynagt olmalan sozkonusu degildir ama biitiin Kafkaslann en ortasmdaki topluluk ola rak Karac;ay-Balkar Tiirklerinin bozku diinyas1 ile Kafkas kiiltiirii arasmdaki en onemli baglanhyt sagladtklanm goz oniinde tutmahytz. i lerleyen sayfalarda gec;ecegi iizere, Sar mat kiiltiir c;evresinin onemli halklanndan biri olan Aslar 18 9 D umezil, Kajkas Halklan Mitolojisi, s . 7 2 - 7 3 . 1 90 A ksamaz, Kuzey Kajkasya Mitolojisi, s.76, 7 9 . 1 9 1 T avkul, Kararay-Malkar Destanlan, s. l 2 .

172 I Osman KARATAY

muhtemelen Kara<;ay-Balkar Tiirklerinin etnik olu�umuna onemli katk1 yapan topluluklardan biriydi. Dolaytstyla, me sele i ngiltere'deki efsane ile Nartlan ktyaslamak olunca, bu nun her iki ucunun da Tiirklerde oldugunu dii�iinmek gere kiyor. Hatta belki de bir Kara<;ay-Balkar Nart'mda sihirli kthcm yapth� hikayesine de sahibiz. Nartlar azth dii�manlan Eme genlerle sava�lannda <;ok gii<;lii ve sihirli bir kthca ihtiya<; du yarlar ve Demirci Debet' e giderek ricac1 olup yaptmrlar. O yle bir kth<;hr ki dagm zirvesini bile kesip atmaktadu.1 92 Madem kelime ve isimlere koken bulmak i<;in kaptlar a<;Il dt, heniiz anlam1 i<;in anlamh bir kar�Il1k bulunamayan Art hur ismi i<;in eski donemlerin yaygm Tiirk<;e ismi A rtur'u 'Er Dur' goremez miyiz? Bu, bizdeki soyadlannda kullamlan Er ka l ve Erduran cinsi bir kelimedir. Destekledigimiz veya onerdigimiz bu koken a<;tklamala rmda bize yamlmadtgtmiz konusunda giiven veren iki husus var: Bizzat ingiliz dili ve bizzat Sarmat halk1. i ngiliz dilinin eski tabakasmdan kalma bir ktstm kelime var ki, kokenleri bi linmiyor. Binlerce dilbilimci nesiller boyu <;ah�tyor ama bun lann nereden geldigini a<;tklayamtyor veya tarh�malar siirii yor.

Big 'biiyiik' bunlardan birisi (kr�. Eski Tiirk<;e bog 'biiyiik' ) . Body 'viicut' bunlardan birisi (kr�. Eski Tiirk<;e bad 'boy, vu cut') . True 'dogru' bunlardan birisi (kr�. Eski Tiirk<;e tovrz 'dogru' ) . Biraz daha ornek: Tell ' demek, soylemek' (kr�. Eski 1 9 2 Tavkul, Kara�ay-Malkar Destanlan, s. 3 1 .


Tiirk�e ti 'demek', til 'dil'); bug 'bocek' (kr�. Eski Tiirk�e bog 'bocek'); keep 'tutmak' (kr�. kap); kid 'delikanh, oglan' (kr�. gidi ' gen� ke�i' );1 93 kin 'akraba' (kr�. Eski Tiirk�e kun i 'aile, uk');

ache ' ac1'; age 'ya�, �ag' (kr�. acar 'gen�' ); tuck ' tlkamak'; teeth ' di�'; wall ' duvar' (kr�. Eski Tiirk�e bal 'kerpi�, duvar'); neck 'boyun' (kr�. yaka); dark 'karanhk' (kr�. yaruk < *daruk ' aydm hk' );1 94 say 'soylemek' (kr�. soyle-, say- );1 95 ell 'dirsek' (kr�. el);

sink 'batmak' (kr�. Eski Tiirk�e sing 'batmak', bugiin sinmek); chicken 'pili�' (kr�. <:: u va� (rh 'tavuk'); bush '�ah, biik'; tie 'bag lamak' (kr�. Eski Tiirk�e tiig 'diigiim'), touch 'dokunmak', bud ' tomurcuk, siirgiin' (kr�. budak), . . . gibi. 1 96 <::u va��ada 'yapmak' etmek' manasmda tu- fiili var. Fedo tov'un koken sozliigiinde bu kelime diger Tiirk leh�elerinde ki dogmak anlam1 veren bi�imlerle ve hatta yumurta ile ili�ki-

1 9 3 Burada anlam ilgisine itiraz edilmemeli. Tiirkc;ede oglan ve oglak kelimelerinin gosterdigi gibi, bu ilgi mevcut. Hatta sevimli oglan c;ocuguna Anadolu'da �ebi� denir. Macarca kebel 'koyun' kelimesi nin Tiirkc;e gobel 'og!an' ile ili�kisi de bu minvalde olmahdir. 1 94 Boyle z1t anlam gec;i�leri c;ok goriiliir. Bizzat i ngilizcenin ic;inde bad 'kotii' ve better 'daha iyi' ornegindeki gibi. B u i ngilizce kel ime lerle kokte� olan Farsc;a beteri biz 'kotii' manasmda kullamyoruz. Yine Farsc;a pi� 'on' iken, biz pe� 'arka' haline getirmi�iz. 1 95 (Say1) saymak ve soylemek fiilleri anlamca ili�kilidir. brn. Fran sizca canter 'saymak', racon ter 'soylemek', Almanca ziihlen 'say mak', erziihlen 'anlatmak'. Biz de bir �eyi anlat1rken 'sayip dokeriz'. 1 9 6 Bu kelimelerden bir kismi diger baz1 German dillerinde de var ama Hint-Avrupa kokler tamamen muhayyilede yap1hyor. B u ko nudaki ara�ti rmalann bir kismmi 2 0 0 6 ve 2 0 0 7 y11lannda Baykara dergisinde "Anglo-Turkica" dizisi olarak yaymlad1k ama bir daha donmeye f1rsat olmad1. brneklerin samlanm c;ok iizerinde oldugu na inamyorum ve Fatih �engiil'iin bu konudaki incelemeyi ilerlet mesini bekliyorum.

1 74 I Osrnan KARATAY

lendirilmi�.1 97 Ama bu anlam ili�kisini ben anlayamad1m. Dogmak ayn, ba�hba�ma bir i�tir. U stelik biraz edilgen bir fi ildir. Ama yapmak, etmek dogrudan oznenin elinde olan fiil lerdir. Bu kelime okuyucuya hemen ingilizce do 1yapmak' fii lini <;agn�hrmi�hr. Bunlann <;ogu 1 derin' dile ait kelimeler. O diin<;lemeyle a<;1klanacak cinsten degiller ve zaten odiin<;lemeyi a<;Iklaya cak ba�ka bir tarihi ortam bilinmiyor. Almanlann en dogu daki kollanndan olan Saksonlann eski <;agm sonlannda <;e�it li Tiirk kavimleriyle temasa girip bu kelimelerden baztlanm ald1klan, baztlannm tesadiifi, baztlanmn Yafesi vs. oldugu soylenebilir. Aym �ekilde, 13. boliimde anlatacagimlz Tiirkis tan' dan i skandinavya'ya go<;en Aslann ortak German dilin deki verintileri de goz oniine almmahdu. Ama bu konuda Ada' da varhklanm uzunca bir siire devam ettiren Yaz1glara onemli bir yer ayumahy1z. 5500 ki�i o doneme gore az bir in san kalabahg1 degildir. Bu kelimelerden bazllannm Macarcada da olmas1 dikkat <;ekmi�tir. Bug kelimesi ilgin<; �ekilde Ada d1�mda bulunmu yor. Sadece Tiirk<;e ve Macarca (bogar), anlam tiirevleriyle de Rus<;a ve Mogolcada var. Keep fiili Macar kap 1 a1mak' ile, tuck fiili dug ve wall kelimesi fal l duvar' ile neredeyse aym. Bir de bildigimiz kadanyla- Tiirk<;e ile payla�Ilmayan kelimeler var. i ngilizce too 1 <;ok fazla' Macarca t6 'fazla' ile neredeyse aym telaffuzda. T1pk1 i ng. sew 1 dikmek' ile Macarca szo dokumak' 1

kelimelerinin telaffuz ve anlam benzerligi gibi (ger<;i bu Ma19 7 Fedotov, Etim ologi�eskiy slovar' f;uva�skojjo yaz1ka -/1-, s.240-2 4 1 .


carca kelime bir Slavca ahnti olabilir) . Yine Macar haj ' sa\' ke limesi ingiliz hair 'sa\' ile benzef?iyor. Neck 'boyun' kelimesi Macarca ile neredeyse aymdu: Nyrik (Bu son ikisi diger Ger man dillerinde de var). ing. tall 'yiiksek, uzun' ile Macarca trivol 'uzun' da aym f?ekilde benzef?ir. ingilizcedeki bu Tiirk\e ve Macarca veya Tiirk\e-Macarca kelimelerin izah1 laz1m. Yukanda Latince-Tiirk\e baglanh smdan bahsederken, zamanmda toprag1 bol olas1 Decsy'nin bize ogiitledigi gibi tesadiif nazanyla bakmay1 onermif?tik ama hepsine birden de oyle bakllm1yor. Nihayet Etriisk bag lanhsma deginmek gerekiyor. Burada da bir baglanhdan bahsetmek gerekmez mi? Hele boyle dipten gelen kelimeler sozkonusu olunca. Bunlar bir f?eylerin izi. Wadge, Arthur efsanesindeki Sar mat baglanhsm1 reddederken, f?imdiki Ribchester yakmlann daki birlige 500 kif?inin yerlef?ecegini, kalan 5000 Sarmat aske rinin iz b1rakmadan nerede gittigi iizerinde diif?iiniilmesi ge rektigini belirtir.198 i f?te izler burada duruyor. Ada'ya \Ikan Yaz1g savaf?\Ilar Kelt (Briton) degil de German (Angle, Sak son ve Jiit) kabilelerle hemhal olsalard1, belki izlerini ve mi raslanm daha fazla gorecektik. Tiirk\enin izindeyken burada da karf?Imiza Macarcamn \Iklf?l tesadiif olabilir mi? Konu Sarmatlar olunca oyle go ziikmiiyor. Boylece ikinci hususa geldik. Bu halkm anayur dunu Herodotos Azak denizinin kuzeydogu ucundan 15 giin

t 9 a W adge, "King Arthur: A British or Sarmatian Tradition?", s . 2 1 1

176 I Osman KARATAY

otede olarak verir. 199 Bu bizi Don k1yllan boyunca dosdogru giderek Orta i dil boylarma, oradan da biraz doguya ta�tya caktu. Saka giicii \Okrneye ba�lad1ktan soma anla;;Ilan Sar rnatlar zinde gii\ olarak bozkua inrni�ler, 1 500 y!l kadar son ra Kip\aklann aym bolgeden yapacaklan �eyin aymsm1 yaprn1�lardu. Civardaki degi�ik kokenden (Turk, Fin, i rani, Slav vs.) kabilelere hakirniyetlerini yayrn1�lar, sonu\ta herkes kendi kabile yapisim korurnakla birlikte Sarrnat ad1 \evre ka virnler nezdinde bir list kirnlik haline gelrni�tir. Eski kaynak lar ger\ek Sarrnatlarla siyasi Sarrnatlan ay1rrnak i\in birinci lere Krali Sarrnat derni�lerdir ki, boy birliginin idaresinin on larda oldugunu gosterir. Zaten Krali Sarrnatlar d1�mda diger tUrn kabilelerin kendi ozel isirnleri vardir. 200

Harita 2. Sarmatlann diinyast (MO 5.

1 99 H erodotos, Herodot Tarih i, IV / 2 1 . 2oo Durmu�, Sarmat/ar, s.39.

-

MS 2. yy)


Maalesef eski c;ag c;ah�an bilim adamlan bozktr sosyoloji sinden habersizler ve belli bir bolgeyi belli bir etnik isim kap ladtgmda, oradaki herkesin aym soydan kimseler oldugunu du�unuyorlar. Halbuki bozkuda fethedilen boylann siyase ten ust kimlik olarak fatihlerin adm1 almas1 gerc;egi vardu. Nasll uc;suz bucaks1z Gokturk miilkundeki herkes Turk bu dundan degilse, nasll Cengiz'in Polonya smulanndan Ko re'ye uzanan Mogol i mparatorlugu hudutlan ic;inde suf Mo gollann ya�ad 1g1 bir yap1lanma degilse, hatta nas1l K1pc;ak u st kimligi butun Guney Sibirya ku�agm1 kapladtgt ve oradan dunyaya yayild1gi halde gerc;ek Ktpc;aklar kuc;uk bir Turk boyu ise, eski c;aglarda da durum boyledir. Ne Saka Devle ti'nin uzand1g1 her yerde Sakalar ya�tyordu, ne de �imdiki Ba�kudistan arazisinden Karpatlara kadar uzanan sahada sadece Sarmat adm1 ta�1yan veya Sarmat soyundan gelen kimseler vard1. Herodotos doneminde Sarmatlar Don nehrinin dogusuna, Sakalar ise bahsma hakimlerdi. M O 2. yy' da Saka gucu ta mamen c;okerek Dobruca'ya stkt�h ve Sarmat birligi ic;indeki halklar Macar ovasma kadar yaytldllar. i �te bu birligin uyesi olan ve isimlerini sonraki c;aglarda Guney Sibirya' dan gelen Turk boylanndan biri olarak takip ettigimiz Yaztglar bu c;er c;evede Roma ile smuda� oldu ve c;ah�maya girdiler. Sarmat iktidan MS 2. yy' da i svec;' ten Gotlarm gelmesiyle son buldu; Sarmat kahnhlan Karpat bolgesine itildiler ve a�agtda gec;e cegi gibi, buyuk ihtimalle Slavla�tllar.

178 I Osman KARATAY

Sarmatlann dili hakkmda ac;1klamak ic;in kuk takla ahlan ozel isimler d1�mda bir �ey bilmiyoruz. Oguz boylanndan c;ogunun ac;Iklamasm1 yapamadigimiz gerc;egini burada bir k1yas olarak sunmak istiyorum. Erken Macar isimlerinin de bir k1smim Macarca veya Tiirkc;e ile ac;1klamak hayli zor. Ac;1klananlardan ornegin Geza ismi bizim Yabgu iinvamnm kiic;iiltiilmii�iiniin Macarca soyleni�i olarak kabul ediliyor:

Yabguca > Geufa.zol Bu hayatm bir gerc;egi. Dildeki kelimelerin bir k1sm1 siirek li oliiyor ve yerlerini yenileri ahyor. Fakat ozel isimler kelime anlam1 unutulduktan soma da ya�ayabiliyorlar. Herodotos Sarmatlann dili hakkmda c;ok onemli bir bilgi verir: Saka di lini bozuk bir �ekilde konu�urlar.202 Bir dil bozuk konu�ul maz elbette; bunun ac;Iklamas1 Sarmatlann Saka dilinin bir lehc;esini konu�tuklandu. Dolayisiyla, Saka diliyle ilgili bii tiin veriyi bunlara uygulayabiliriz. Sarmatlann yurdunun Orta i dil'in dogusunda verildigini soylemi�tik. Buras1 Macarlann c;1kageldikleri bolgedir ve yurt tutan Macarlann boylanndan birinin ad1 Gyarmatu'dur.203 Bu boyun ismi giiniimiizdeki Ba�k1rt boylarmdan Yurmahlarla ili�kilendirilir.204 Ses denkligi olarak bu dogrudur, zira Genel Tiirkc;e bir kelime y- ile ba�hyorsa, Macarca dengi genellikle

gy- ile ba�layacaktu. 20 1 R6na-Tas, Hungarians and Europe in the Early Middle Ages, s.2 7 7 . Nemeth, A Honfog/a/6 Magyarsag Kia/aku/cisa, s.292, b u n d a Tiirk�e yig 'ilerigelen' kokiinii goriir. 2o2 Herodotos, Herodot Tarihi, VI/ 1 1 7. 20 3 Constantine Porphyrogenitus, De Administrando Imperio, s. 1 7 5 . 2o 4 Nemeth, A Honfog/a/6 Magyarsag Kia/aku/cisa, s.309.


Sarmat kelimesinin geri kalan harflerini nazara alarak bu denkligi ona da uygulayamaz mtytz? Aksi i\in hi\bir neden yok, \i.inki.i �imdi y- ile ba�layan kelimelerimizin bir k1sm1 eski\agda s- ile ba�hyordu. \=uva�\a ve Yakut\a/Sahaca bu ozelligi korumu�tur. Eski\agda Ti.irk\eden Fars\aya ge\en yzl kelimesi bu dilde sal olarak kalmt�tlr. Osmanh doneminde kullamlan salname 'yllhk' tabirinde bu kelime kar�1m1za \Ikt yor. Demek ki eski bi\imi olan szllsal ile ge\mi� ve oylece kalm1�tlr. Dolaytstyla Ti.irk\e Yurmatz ve Macarca Gyarmatu kelime leri daha oncesinde Sarmat benzeri bir telaffuza sahipti. Ba� kutlar eskiden beri yurtlan olan Ba�kudistan' da ya�adtgma ve Sarmat ve Macarlar oradan \Iktlklanna gore, oni.imi.izde hangi soru ve sorun kahyor? Buradaki Ti.irk asllh veya Ti.irk ler ile Macarlann ortak atalanndan olan Sarmat halk1 tarihte iki \Ikl� yapm1�, ama ti.im hicret orneklerinde oldugu gibi ge ride bakiyelerini btrakmt�tlr. Sorun Sarmatlann kimligiyle ilgili onkabul olarak gozi.i ki.iyor. Bu denkligi ilk biz ke�fetmedik. Toprag1 bol olas1 Mandoky-Kongur bunu gordi.i ama kalabahgm soyleyi�ine uyarak, Sarmatlan i rani bir halk gori.ip kelimeyi onlara bag ladt. Berta ise bu baglantlyt �iddetle reddeder.205 Bunu soy lemeden once Sarmatlann i ranlligini ispatlamak ve gozle gormek gerekmez mi? Herkes oyle diyor diye oyle mi olacak?

2os Berta, Tiirk�e Kokenli Macar Kavim Ad/an, s.58.

180 I Osman KARATAY

Tarihi gen;ekler, belgeler tiim aydmhg1yla ortada oldugu halde bugiin neredeyse herkes Tiirklerin Ermenilere soykmm yapt1gm1 soylemiyor mu? Halbuki oldiiriilen 600000 ki�i Miisliiman' d1; soykmm Miisliimanlara, bilhassa Tiirklere ya plldi. O len 1 1 0000 Ermeni ise Suriye'ye go<;erken bilhassa Kiirt <;etecilerin saldmlan sonucu telef oldu. $imdi herkes oy le diyor diye tarihte Ermenilere soykmm yaptlgimiz m1 yazi lacak?

ON iKiNCi BOLUM

DOBROWSKI'NiN HiKAYE Si

Derksen adh dilbilirnci 2008 yilmda Slav dillerinin 'Hint Avrupa' atalardan rniras almrn1� en eski ortak halini ternsil ettigine inamlan kelirnelerin koken sozliigiinii yaymlad1. Ki tabm k1saltrnalar boliirniinde Tr. gibi bir �ey yok. Yani Slav dillerinin eski donernlerde <;ok dolayh yollarla da olsa Tiirk<;e ile hi<;bir ternasmm olrnad1gma ba�tan karar verilrni�. Ger: <;ekten de Slav dillerinde yaygm bulunan pek <;ok kelirne ay1klanarak adma uygun bir sozliik olu�turulrnu�. Lakin �u kelirneler bizirn goziirniize takild1 (Okunu�lar Tiirk<;edeki gi bidir): B ogat' 'zengin, bay', bole 'daha <;ok' (kr�. bol), da '<;iinkii, ragrnen' (kr�. de/da ' arna'), delta 'keski, delgi', d 'l 'oyrnak, yarrnak' (kr�. del), ded 'dede', del 'kisirn, boliirn' ve bundan de

li 'bolrnek' (kr�. dilmek), de dernek, soylernek', dobro ' iyi' (kr�. I

dog ru < tovn), duh 'nefes, ruh' (kr�. do�), du�a 'nefes, can' (kr�. do�), d 'n 'gun' (kr�. tiin 'gece'), d 'rv 'na 'tarla', dira 'kmk, delik' (kr�. tar ' dag1trnak, bozrnak, kurnak'; bugiinkii Tiirk<;ernizde

darmadagzn kelirnesinin ilk k1srnmda ya�ar), elen ' ' geyik' (kr�.

182 I Osman KARATAY

elik 'erkek geyik' ), er, era 'bahar' (kr�. yaz < yar),

e-

(ye-) 'ye

rnek', eto ' suru, davar' (kr�. ed 'mal, rniilk'), ez, ej 'e�ik', ezva

(yazva) 'yara', gaba 'kaprnak, zorla alrnak', gaz- 'ezrnek, ytk rnak', god 'zarnan' (kr�. ad 'zarnan'), gore- 'yakrnak' (kr�. kor),

gor- 'or, yuksek', grdlo 'gtrtlak', khorni- ' korurnak', kaya- ' pi� rnan olrnak' (kr�. kaygz), kog'da 'ne zarnan' (kr�. kanda), kon ' ' at', kon ' 'son', kop 'ye 'rntzrak' (kr�. Eksi Turk kiipe ' silah'),

kor', kori- 'serzeni�, sitern etrnek, azarlarnak' (kr�. kargzmak ' lanetlernek, kmarnak' ), kart' 'zarnan, kere' (kr�. kor 'zarnan',

kere; Macar szor 'sua, kere'), kosa ' sa�' (kr�. kose), koza 'ke�i' (kr�. kuzu), koda 'nerede' (kr�. kayda), kudo, �udo ' rnucize, rnu cizevi' (kr�. ku t), ka '-e dogru' (-e/-a < -ke/-ka, Tiirk budun Tab

ga�ka koriir erti "Turk budun Tabga�' a tabi idi"), mene 'bana', oko 'goz' (kr�. okumak), on 'o', ora- 'ekin ekrnek' (kr�. or- ekin bi�rnek), pal- 'yanrnak' (kr�. balkzr ' t�trnak' ), paok 'orurncek' (kr�. bog 'orurncek, bocek'), pol 'yanrn' (kr�. bolmek), s 'la ,

gonderrnek' (kr�. salmak), tat 'hustz' (kr�. tat 'yabanCI' ), te

'dovrnek', tep- ' dovrnek', teg- ' �ekrnek', tog' ' tok, s1k1, sert',

tvori- 'yaprnak, yaratrnak' (kr�. tiiretmek), u�i- 'ogretrnek' (kr�. og ' ak1l' ), velik' 'buyuk' (kr�. ulug), vet 'ikh 'eski, ge�rni�' (kr�. at ' ge�rnek'), jar ' parlarnak, 1smrnak' (kr�. yaru 'parlarnak'), jeg 'yakrnak', jela 'istek' (kr�. yalvarmak) . Belirttigirniz gibi, bu kelirneler Turk�e veya ba�ka bir Slav dt�l dilden ahnh olrnas1 du�uniilrneyen, ata Slavlann dilinde bulundugu varsayllan kelirnelerden olu�an bir koken sozlu gunden ahnrn1�hr. Yani henuz Turk�e ile Slav dillerinin ili� kisi ba�larnarni�hr. Zira ba�lad1gmda kar�1rn1za inamlrnaz bir tablo �1k1yor. Macarcada 450 kadar Turk�e kelirne oldugunu


soyleyenler, Sup.;ada bunun 10 katmdan fazlasm1 telaffuz ediyorlar. Rus.;adaki Tiirk.;e kelimelerin 1 700'e kadar «;Ikhgi m

soyleyenler var. Muhtelif Slav dillerindeki Tiirk.;e kelime

lerin ya sozliigii yap1lm1� ya da daha az olanlar makalelerde ele ahnm1�hr. Ama bunlann tamamma yakm1 a-;1k §'ekilde son bin yll1, yani Kuman-Tatar-Osmanh .;agm1 ilgilendirmek tedir. Biz ise koklere gitmekteyiz. Daha eskilere bakmak laz1m. Derksen'in sozliigiinde yer almay1p Tiirk.;e oldugu a-;1k ve .;e§'itli Slav dillerinde yaygm olan pek .;ok kelime vardu. Tzl

ma9 ' .;evirmen, dilma.;' bunlardan biri; barak ' k1lh kopek' bun lardan biri; baran bunlardan biri, bik 'boga' bunlardan biri. Bir ba�ka husus, Macarcadaki Slavca asllh oldugu soyle nen kelimelerin bu gozle yeniden ele ahnmasmm gerekliligi. Bunu yaphg1m1zda kar�1m1za �imdiki listeler yerine aynen i ngilizcedeki gibi Tiirk.;enin ve Macarcanm hem ayn ayn hem de payla§>hgi kelimelerin listesi «;1kabilir. Bildigimiz tarihi donemde Hunlann Slavlar iizerinde egemenligi sozkonusu ama hem olduk.;a k1sa (50 yll?) hem de uzaktan olmu�tur. Yani etnik olarak Hunlar ve Slavlar .;ok i.; i.;e ya§'amami�lar, devlet y1klld1ktan soma da Hunlann bii yiik bir k1sm1 doguya geri .;ekilmi§'tir. Bu yiizden Tiirk.;e Slavca dil ili�kilerinde onlara .;ok fazla yer vermek zor gozii kiiyor. Hunlarm yakm etnik ilgisi ve ortak ya�am1 German kabileleriyle olmu§'tur. Avarlar ise 562'de Orta Avrupa'y1 ele ge.;irerek 790'lara kadar neredeyse iki bu.;uk asu Slavlara egemen olmu§'lar, i.;

184 I Osman KARATAY

i<;e ya�am1�lardu. Bu uzun donemde ozellikle ban, jupan

ve

yugru� gibi idarecilikle ilgili tabirlerin <;evredeki Slavlann di line ge<;tigi ve kademe kademe yaylld1g1 biliniyor. Fakat Avar diliyle ilgili malzeme bulunmad1gmdan, elimizdeki Tiirk<;e unsurla rm hangilerini onlara verecegimize kesin karar vere meyiz. Bildigimiz kelimelerden A var <;ag1 odiin<;lemesinin dogas1 hakkmda fikir edinmek miimkiindiir. Mesela jupan kelimesi <;e�itli telaffuz farklanyla Giiney Slavlan ve Slovaklarda bol gesel yoneticiyi ifade ederken, Orta<;agm sonlannda Lehistan, Rusya ve Prusya gibi yerlerde belirmeye ba�lad1 ve yarg1<;, beyefendi, soylu gibi anlamlar ta�1d1.206 Bu durum kelimenin Orta Avrupa'dan yava� yava� yayild1gim ve gittik<;e anlam degi�tirdigini gostermektedir. Aymsm1 yukanda degindigimiz ban kelimesinde de gor mekteyiz. Bosna ve Huvatistan' da bu kelime geni�<;e bir bol genin yoneticisi anlamma gelirken, Lehistan' da pan bi<;imiyle 'bey, bay' anlam1m kazanmaktadu. Demek ki kelimenin leh lere ula�mas1 vas1tah ve uzun bir aradan sonra olmu�tur. Bunu anlamak <;ok kolay. Avar iktidan Karpatlann kuze yine, sonraki Leh ve Ruslann atalarmm ya�ad1g1 bolgelere ula�amad1. Gali<;ya' daki Ak Ogur/Huvatlann temsil ettigi di reni� aym zamanda kiiltiirel etkiye set oldu ve o zamanlar dogrudan A varlann idaresinde bulunan Slovaklar ile Giiney 2 06 Brtickner, Slovnik Etymo/ogiczny frtzyka Polskiego, s.667-668;

Fasmer, Etimologi�eskiy Slovar' Russkogo Yaz1ka /1, s.65-66. Gene) olarak jupan keli mesi ve kurumu "Avar Ktilttir <;:evresindeki 'Jupan' Sam Hakkmda" ba�hkh bildirimizde c;:ah�Ilmi�tir.


Slavlanmn atalannm dillerine ge<;en kelimeler kuzeye ilerle mek i<;in bir sure beklemek zorunda kaldilar. Yukandaki birinci dereceden kelimelerde bu ozellik go zukmuyor. Yani tek bir kaynaktan fazla anlam kaymas1 ya �amadan gelmi�ler. Daha dogrusu ileride yapllacak aynnhh bir <;ah�ma bize bu konuda fikir verebilir. Ama yukandaki kelimelerin ayn�mad1g1, tek bir noktaya gittikleri a<;Ik ki, bu yuzden Derksen'in sozliigune ahnm1�lar. 0

zaman tek bir soz kahyor: Eger bunlann az veya <;ok bir

k1sm1 Turk<;eden ge<;ti ise, bu A varlardan onceki bir zamana, Slavlarm toplu halde ya�ay1p daha dagilmad1klan gunlere ait bir hadise olmahdu. Buna uygun zamanm Hun <;ag1 olmasi nm zorlugunu belirtmi�tik. Daha geriye gidecegiz. Turan bozktrlanndan gelip zamanla Karpatlann kuzeyinde yerlilere kan�1p yok olan kavim olarak Sarmatlan bildigimizden (Or ta<;ag'da ve Yeni<;ag'da Lehler atalanmn Sarmat oldugunu samrlard1), bu kelimelerin ekser k1sm1 onlardan almm1� ol mahdu. Yukanda Dnyeper nehrinin Turk<;e ismi olan Var'm 2500 yil oncesine giden kaydmm oldugunu, Bug' dan itibaren tiim umaklarm Turk<;e adlarmm bulundugunu soylemi�tik. Bu durum bolgede Sarmat oncesine giden bir Turk varhgma, muhtemelen dogrudan Sakalara gider. Ve bu bolgeler Slav anayurdunun biti�igidir. Yani adm1 Sarmat veya Saka koyahm, Milat oncesinde ve sualannda Slavlann atalannm ya�ad1g1 bolgede, Karpatlann kuzey ve kuzeydogusundaki sahada dahi etkin bir Turk var-

186 I Osman KARATAY

hg1 bulunuyordu. Esasmda Eski Diinya'nm her ko�esine ula �an Turk go<;lerinin <;ok da uzakta ve iicra yerde olmayan Karpat kuzeyine, hatta Balbk sahillerine ve i skandinavya'ya ula�masm1 ihtimal d1�1 tutmak i<;in bir sebep bulunmuyor. Altmorda zamamnda <;ok say1da Tatar Litvanya Prensligi'ne iltica etmi§tir ve bugiin onlann torunlan Finlandiya, Litvanya ve Polonya' da hala ya§Iyorlar. Elbette eski donemlerde de benzer go<;ler olmu§tur. Zira eski kaynaklar bunun ornekle rini veriyor.

ON 0<;0NC0 BOLUM

ViKiNG B OYNUZLARI

Bugiin Vikinglerin veya Normanlarm (Kuzey Adamlan) torunu olarak stmfladtgtmtz kuzeydeki dart halk olan i sve�li ler, Norve�liler, Danimarkahlar ve i zlandahlar German ka vimlerindendir, yani koken olarak Almanlar ve i ngilizlerle aym kaynaktan gelirler. Dilleri de birbirine �ok yakmdu. Bu Kuzey adamlanmn yiizytllar boyu sozlii anlattlan kah ramanhk hikayeleri 12. yy' dan itibaren yaztya ge�irildi. Bu destanlara saga diyoruz. Saytlan 40'tan fazladtr. Sagalann ba�langt� ktstmlan bekledigimiz gibi daha �ok destani ve hat ta efsanevidir; sayfalar ilerledik�e tarihilik one �1kar. Bu ara da Turk kiiltii r iinde olenlerin ardmdan yaktlan agttlarda soy lenen sozlere verdigimiz sagu isminin buna benzerligi dikkat �ekicidir. 207

20 7 Giirgiin, isverlilerin Turk Kokenleri Ozerine, s.63. Giirgiin'iin bu ki tabi c;ok ilginc; bir veri y1gmm1 gazeteci goziiyle telif ediyor. Farkh kaynaklardan cimbizlanmi� gerc;ekten dudak uc;uklatan bilgiler var. B u konunun akademik c;ah�ma diizlemine ahnmas1 gerekiyor du. Bunu da Emre Aygiin'iin yakmda belirmeye ba�Iamasm1 bekle digimiz eserlerinde okuyacag1z.

188 I Osman KARATAY

En onemli ve i.inli.i saga, 1 230 yllmda i zlanda' da Snurri Sturrluson adh bir rahipc;e yaztya gec;irilen, ;;imdiki adtyla

Heimskringla adm1 verdigimiz bir metindir. Bunun ba;;langtc; ktstmlan Norvec; hanedam Ynglinga'nm koklerini anlahr. Sturrluson aym ;;eyden o tarihten on ytl kadar once yazdtgt

Prose Edda diye bilinen manzum eserinde de bahseder. Kuzeyin kurucu atas1, bi.iyi.ik kahramam Odin' dir. Sava;;c;1 bir kral olmakla birlikte, sonradan tannla;;tmlmi;>hr. Sagala nn bi.iyi.ik bir k1 smt Odin'den bahseder. Bu adam halk1yla birlikte 'Ti.irk i.ilkesinden' (Turkland) gelen bir onderdir. in san olarak gozi.ikti.igi.i yerlerde de yigitliginin yamnda bi.iyi.i gi.ici.iyle kar;;tmtza c;1kar. Bu yi.izden biiyi.ini.in ifadesi olarak gori.ilen Runik yazmm mucidi olarak anlahhr. Zira ' run' ke limesi sihir demektir.2°8 Runik yaz1 Ti.irklerin ve akraba topluluklann ku lland1g1 oyma yaz1yla aymdu. Elbette farkh i;;aretler bulunur ve aym i;;aretler bazen farkh seslerle okunur. Bunu dogal kar;;Ilamak gerekir, c;iinki.i bugi.in ornegin c;ok yakm olan <:: e klerle Lehle rin kulland1g1 Latin abecelerinde bile birbirinden farkh harf ler vardu ve baz1 harfler birbirinden farkh okunur. i skandinav ve Turan yazllannm benzer ve muhtemelen aym olu;;unun tarihi sebeplerini sagalardan takip etmek mi.imki.indi.ir.209 Prose Edda Odin'in halk1 olan Aslard an ve

208 Looij enga, Texts and Con texts of the Oldest Runic Inscriptions, s.80; Daly, Norse Mithology A to Z, 2 0 04, s.78. 209 Heimskringla metinleri Laing (London - New York 1 9 6 1 : 7 - 1 1) ve Hollander'den (Austi n 2 0 0 2 : 6-10) kar�tla�ttrmah olarak yaptlmt�,


yurtlanndan bahseder: "Don nehrinin dogusundaki memlekete

Asaland veya Asaheim (As iilkesi veya yurdu) denir ve bu mem leketin ba��ehrini A sgard (Askent) adlarlar." i ster geleneklerdeki bilgiyi aktarsm, isterse eskic;ag Latin ve Yunan yazarlanm okumui? olsun, Sturrluson'un verdigi bu bilgi tarihi bir gerc;ekliktir ve zaman tespitinde de i�?imize yarar. Zira As halkmm tarihini diger kaynaklardan takip edebilmekteyiz. Bunlar Sarmat c;agmda (M O 2-MS 2. yy) Orta Asya'mn batlsmda ya�?ami�?, yava�? yava�? Hazar'm iizerinden bahya dogru kaym1i? bir kavimdir. 'Asya' kelimesi onlardan gelir.210 Yumuk Karadeniz'in doguya bakan kafas1 gibi duran Azak denizinin ad1 da onlardan gelir.21 1 Bu halkm kokleri c;ok tarh�?Ilmi§hr, c;iinkii bir taraftan Ma caristan' da ortaya <;1km1§ bir sozliik dillerinin i rani oldugunu gosteriyor ( diyorlar . . . Ama ne hikmetse kendi kendilerinden Aszlar diye Tiirkc;e c;ogul ekiyle bahseden bir halk var kar§I mizda), dolay1s1yla eski c;ag ve Ortac;ag'daki Alan-As ikile mesinde onlan i rani bir halk olan Alanlarm yanma koyuyor, bir taraftan da eski kaynaklar kimlik verirken onlan Tiirk Prose Edda metinleri ise Lagerbring'in kitabmm �;evi risinden ( 2 0 0 8 : 7 4 - 7 7) almmt�ttr. 2 1 o Aslar hakkmda Tiirk�;ede en geni� bilgi Czegledy'de bulunabilir: Turan Kavimlerinin Gorii, s . 3 3 -66; aynca Golden, Turk Halklan Ta rih ine Giri�. s . 6 1 - 6 3 . 2 1 1 Nikonov, Kratkiy Toponimireskiy Slovar', s. 1 7. Fasmer, Etimologi reskiy Slovar' Russkogo Yaz1ka /, s.63, bunu Tiirk<;e azak 'al�;ak yer' kelimesinden getirir ve Rus�;a Azov bi<;imini de Kmm Tatarcasm dan ahr ama Tiirk�;ede boyle bir soyleni� bilinmedigi gibi, aym an lam �;er�;evesinde Gene! Tiirk<;e Azak'tan Kmm Tatarcas t Azov'a bir denklik de kurulamaz.

190 I Osman KARATAY

olarak tarif ediyor. Bugiin As adm1 ta�tyan uruklar \e�itli Tiirk uluslan arasmda bulunuyor, daha dogrusu Orta As ya'mn her yerinde, Nogaylarda ve i dil boyunda varlar.212 8 . yy ba�mda da Altay daglannm hemen kuzeyinde, Kugtz kom�ulugunda ya�ayan bir budun olarak amhrlar ve Gok tiirklerle sava�mt�lardtr. 213

Harita 3. Odin'in Tiirkland'dan iskandinavya'ya go�ii

M O 2. yy' da Aslar onemli bir gii\tii ve Strabon' a gore an la�Ilan hakim olduklan bugiinkii Giiney Kazakistan bolge sinden U\ mi.ittefik halk ile birlikte Ozbekistan ve Kuzey Af-

2 1 2 Lezina, vd., Biitiin Tiirk Halklan, s. l 1 4- 1 1 5 . 2 1 3 Ta�ag1l, Goktiirk/er Ill, s.3 2, 3 5 , 3 8, 4 0 ; Gome�. Kok Tiirk Tarihi, s. 1 3 7, 1 44, 1 5 8.


ganistan'a saldum1�lard1.214

0

zamanlar Alanlarm ad1 ge�mi

yor. Daha soma bu birligin iiyesi olan Alanlar yiikseliyor. Bunu 4. yy sonunda yazan Romah asker tarih�i Ammianus Marcellinus'un iki defa soyledigi "eskiden Massaget olan Alan

lar" ifadesinden anhyoruz.215 Halbuki Alanlann var oldugu zamanda Massagetler de vardu ve diger bir�ok yazann ya nmda (mesela Claudianus), Marcellinus da bir yerde bunlan ayn iki halk olarak zikreder.216 Alanlann nasil yiikseldigini l. se �ok a�1k �ekilde anlahyor. Degi�ik isimler ta�1yan halklar zamanla tabi olduklan Alanlann ad1 altmda birle�iyorlar. Or tak ozellikleri go�ebeliktir, ya�am ve sava� tarzlandu.2 1 7 Hazar kagam Yusuf'un 960 y1h civarmda Endiiliis'e yaz d1g1 mektup As ve Alanlan ayn olarak zikreder. Aslar, Oguz lar ve diger kavimlerle birlikte Hazarlara sald1rd1gmda, Alanlar Hazarlarm tek miittefikleridir.218 Bunu yine aym do nemden kalan isimsiz Kenize Mektubu adh Hazar belgesi de dogrular.21 9 Onlann en yakmmda bulunan Hazarlar ayn ve tastamam ilgisiz iki halktan bahsetmektedir. Burada bozkudaki boy birliklerinden bahsedildigini biz zat Ptolemeus' daki Alanorsi ifadesinde goriiyoruz. Bu Alan

2 1 4 Alemany, Sources on the A lans, s . 1 0 7 ; Czegledy, Turan Kavimlerinin Go�ii. s.36-39. 2 1 s Alemany, Sources on the Alans, s.33, 3 5 . 2 16 Alemany, Sources on the Alans, s . 3 3 , 45. 2 1 7 Alemany, Sources on the Alans, s . 3 6. 2 18 Kokovtsov, Yevreysko-Xazarskaya Perepiska v X veke, s. 1 1 6- 1 1 7. 2 1 9 Karatay, " Hazarlarm M usevile�mesine Dair B i r Beige: Genize Mektubu", 1 0 .

192 I Osman KARATAY

ve Aorslann birligidir.220 Arslar Hazar doneminde rol oyna yan Harezmli bir kavimdir. Alan degillerdir. Kafkaslardaki durum bize Alan ve Aslann ayn halklar ol dugunu soyli.iyor. 1404 y1hnda Gi.iney Azerbaycan'da Sulta niye ba!?piskoposu (olarak gorev yapan) Johannes de Galoni fontibus tarafmdan tutulan bir kay1tta Kafkaslardaki kavim ler sayllu: " Ywwnlar, Ermen iler, Zikler, Tatlar, Volaklar, Ruslar,

(:erkezler, Lekler, Aslar, Alanlar, Avarlar, Gazikumuklar ve bunla rzn neredeyse hepsi Tatar dilini konu�ur ".22 1 Dogrudan Tatar dili (bundan K1p<;ak Ti.irk<;esini anlamah yiz) konu!?tugunu bildigimiz bir topluluk ilk bak1!?ta gozi.ik mi.iyor. Piskopos ti.im bu halklan iyi tamyor ve dillerinin farkh oldugunu biliyor (Kendisi bolgede konu!?ulan 35 dil saymi!?)- Burada Tatarcamn bolgesel ge<;er dil olduguna dair de bir ibare yok. $u halklardan en az birinin anadil olarak Ti.irk<;e konu!?mas1 gerekiyor. Bugi.in gibi o donemde de Kaf kaslarda Ti.irk<;e konu!?anlarm varhgm1 iyi biliyoruz. Bunlar dan biri degilse, nerede bu Ti.irkler? Obi.ir ti.irli.i neden adlan ge<;miyor? Burada sayllanlan gi.ini.imi.iz halklanyla e!?ledigimizde As ve Alanlan Oset sayarsak, onlara iki isim veriliyor, buna kar !?Ihk o donemde de kaydadeger bi.iyi.ikli.ikte olmas1 gereken Kara<;ay-Balkarlar a<;1kta kahyor. Piskopos neden aym halk1 iki isimle ansm ve oyle yapml!?Sa neden durumu

a �1 klama

sm? Neden bunlar aym halkm iki ismidir diye bir k::t:nt di.i;;22o Alemany, Sources on the Alans, s. l 0 1 . 2 2 1 Tardy, "The Caucasian Peoples", s.9 1 ; Alemany, Sources on the A lans, s . l 5 9 .


rnesin? Bu sorunu o gunlerde yazan Muslurnan cografyaCI Ebu-1-Fida hallediyor. Abhazya'mn dogusunda Alanlarm ol dugunu, onlann da yamnda Turklerden As adh bir kavirn oldugunu soyliiyor.222 Bunlar Kara<;aylar olrnahdu. Zaten bug�nku Osetler, t1pk1 diger Kafkas halklan gibi Turk olan kom�ulan Kara<;aylara As derler.223 Oset kelimesini biz butun dunyahlar Gurcuceden ahyoruz: Ovs. Bu halk kendisi iki top·· luluga aynhr: Digor ve i ron. As etnolojisi ayn bir kitaba konu olacak kadar kan�1ktu. Ama biz eski donemlerdeki Alan-As ikilemesinin samld1g1 gibi aym halkm ayn iki ad1 degil, iki halktan olu�an bir birli gin, birlikteligin ad1 oldugunu bilmeliyiz. Durumu Ammia nus Marcellinus yukanda ge<;tigi gibi a<;1khyor. Bu bozkuda ki etnik sure<;lerin kurahdu. Birka<; kat kimlik vardu. D st kimlik bozkmn d1�anda tamnan en onemli ve buyuk halkla nmn ad1du: Saka, Sarmat, Hun, Turk ve Tatar gibi. Bunun al tmda boy birliginin ad1 vard1r. Bir boy digerleri uzerinde hakim olunca, adm1 da onlara yayar.224 Burada da zaman za man Aors, As ve Alan gibi isimlerin one <;1khgm1 goruyoruz. En son ve iyi bildigimiz donemde de Marcellinus'un ozet ledigi uzere, Alanlar <;e�itli boylarm uzerinde hakim durum daydllar. Hunlar 4. yy'm ikinci yansmda bahya dogru hare ketlendiklerinde kademe kademe Alan varhgm1 sona erdir-

222 Alemany, Sources on th e Alans, s.249. 22 3 Laypanov ve Miziyev, Tiirk Halklanmn Kokeni, 139; Alemany, So urces on the Alans, s.6. 22 4 Golden, Tiirk Halklan Tarihine Giri�. s.7.

194 I Osman KARATAY

mi�ler, bir k1smm1 Kafkaslara siirerken, bir ktsmtm da Bat1 A vrupa'ya yollamt�lardtr. i skandinav sagalarmda kabilenin As, iist kimligin ise Turk olarak ge�mesi her �eyi a�tk�a soylemekle birlikte (Hervarar ve Bosa sagas1 gibi anlahda eski doneme uzanan hemen tiim sagalarda eski ulus olarak Turk kelimesi ge�er225), oyle bir kiiltiirel oge vardu ki, Tiirklerden ba�ka hi�bir ulus�a payla �Ilmaz. Hiikiimdar siilalesi kut sahibi oldugu i�in hiikmetme hakkma sahiptir ama bunun bedeli olarak da iilkede i�ler iyi gitmediginde hiikiimdann kutunun gittigine inamhr ve ol diiriiliir.226 Bunun aymsm1 Sturrluson'un Heimskringla'smda gormekteyiz. 227 Vikinglerdeki As konusuna donersek, giincel durumu �ok iyi bildiklerini dii�iindiigiimiiz Vikinglerin bir kaynagmm bu �ekilde hayli eski ama tastamam dogru bir bilgiye sahip ol mast, sadece eski Yunan ve Latin yeryaztm bilgisine vaktf olmalanyla a�tklanamaz. Bu koklii bir gelenege, eskilerden gelen bir soylenceye i�aret ediyor ve ba�ka bir kavmin degil, hakimiyet alanlan nispeten dar olan ve ktsa siiren As kavmi nin adm1 veriyor. Bah bozkulannda Aslann adm1 ta�tyan bir kent, hatta onlarla ozde�le�mi� bir kent bilmesek de, sonraki zamanda derlenen anlahlarda onlara kendi adlanm ta�tyan bir �ehrin atfedilmesini tabii kar�Ilamahytz. Eger Sturrluson manashrda eski Yunan ve Latin kitaplan m okuyarak kendi halkmm eski tarihini yazmaya �ah�hysa, 22 5 Giirgiin, isve�li/erin Tiirk Kokenleri Ozerine, s.89-90. 226 Kafesoglu, Tiirk Milli Kii/tii r ii, s.248-2 5 1 . 22 7 Giirgiin, isve�lilerin Tiirk Kokenleri Ozerine, s. 148.


Asian se�mesi tuhaf olacaktu. C::ii nkii okumu� olabilecegi kaynaklar Aslann varhgmdan ba�ka bir �eyden bahsetmez. Belki Strabon' dan onlann Sogdiyana'ya saldmlanm okumu� tur ama Hazar'm kuzeyindeki hilalde As tarihini dogrudan ve a�1k anlatan bir kay1t yok. C:: e �itli kaynaklar onlann sadece var oldugunu soyliiyor, ama ozenilecek �anh bir tarihleri yok. Haydi, Hun, Sarmat vs. biiyiik topluluklan ge�tik, en azmdan Alan veya Massaget gibi daha etkin topluluklarm isimlerini se�erdi. Aslann onun kitabmda yer almas1 kitabi degil, geleneksel bilgiye dayandigmi, belki gelenekte soyle nenleri kitaplardan teyit ederek eserini daha rahat yazd1gm1 gosteriyor. Sturrluson, Heimskringla' da devam eder: "Bu ba��ehirde adz O din olan bir yonetici hiikiim siiriiyordu . . . Odin biiyiik ve uzak

iilkelere gidip 90k memleketi alan bir sava�9zydz.

0

derece m uzaffer

di ki, her sava� ta zafer onun yanmda olurdu. Zaferin her sava�ta onun olu�u halkmm inanczydz . . . Szk szk q kadar uzaga gidiyordu ki, seyahatinde yzllar ge9iyordu ." "Kuzeydogudan giineybatzya Biiyiik Swithiod 'u (Rusya) diger memleketlerden ayzran bir dag silsilesi uzamr. Bu silsilenin giineyi Odin 'in biiyiik miilkiiniin bulundugu Turkland'a uzak degildir." Bu tarif goriiniirde Azerbaycan'1 anlahyor. Anlamak zor degil. Sturrluson'un yazd1g1 giinlerde Anadolu ve Azerbay can arhk Tiirkiye olmu�tu ve bunu biitiin A vrupa o donemde iyi biliyordu. Fakat Odin zamanmda Tiirkiye neresiydi? Bu onemlidir, zira Odin'in esas topraklan Turkland'da imi�. Bi zim �imdiki zamanlarda par�alan birle�tirerek yazabildigi-

196 I Osman KARATAY

miz tarih bunu dogruluyor. Hazar'm kuzeyinden Kafkaslann otesindeki di.izli.iklere dogru yayllan As devletinin ve kavmi nin esas ktsmt doguda, Ti.irkistan' da idi. As imparatorlugu bir donem belki de Pamirlerden Don nehrine kadar uzam yordu. Ama Azerbaycan'dan bahsi bo�una olmam1� olamaz m1? Yani, Odin zamanmda Hazar kuzeyindeki yayda hakim ol makla birlik�e, daha onceki atalan gen;:ekten de Kafkaslann gi.ineyinden goc;:mi.i�ti.ir de cografyayt bilen Sturrluson oray1 kendi zamamndaki duruma gore adlandtrmt�hr . . . Boy le bir ihtimal onun i.ilkesini buaktp kuzeye gitmesine neden olan Roma tazyikini de ac;:tklayabilir. �ok tuhaf ama boyle bir durum var. M O ilk binyllda Aras nehrinin dogusundaki bolge, �imdiki Nahcivan ve civan Aza i.ilkesi olarak biliniyordu ve Strabon'un zamamna kadar boy le kullamlm1� gozi.ikiiyor.228 Bu Aza halk1yla Odin'in halk1 Aslar arasmda baglanh kurabilir miyiz? Takip eden Suvar bahsini okuyunca zihinlerimiz buraya geri donecek ve Sturr luson' a hak verecektir. i zlandah rahip Asland'1 geleneklerden ve Turkland'1 gi.incel bilgiden alarak kullamyor goziikmekte. Tiirklerin hareketliligi, Ortadogu'yu fetihleri kafasm1 kan� hrmi� olmah, ama en iyi �ekilde toparhyor. Odin'in goc;:i.ini.i de ktsaca verelim: Prose Edda 'ya gore Odin "bilgeligiyle diinyanm kuzeyinde admm rok yiiksek tu tula

cagmz ve bii tiin krallarm heps inden fazla onurlandmlacagzm anla dz. Bu onda Turkland 'dan aynlma hissi uyandzrdz. " 22s Agaswglu, Azer Xalq1, s . 1 3 .


Heimskringla' ya gore ise,

11

o zamanlar Romalzlarzn reisleri

dii nyamn c;ok yerine yayzlzp tiim halklarz kendilerine baglamz�lardz ve bu sebeple pek c;ok reis kendi miilkiinden kac;mz�tz. Fakat uzakgo rii�lii olan ve sihir giicii bulunan Odin kendi soyunun diinyanzn kuzey yarzszna gelip yerle�ecegini biliyordu . " Romahlar degil de, belki i skender Azerbaycan' daki atala nn go<;iine sebep olmw? olabilir, <;iinkii Romahlar bu bolgeye ula�hklannda Orta Asya' da <;oktan yerle�mi� bir As devleti vard1. Ama Odin' in go<;iinde Orta Asya unsurlan dt�mda kimse su<;lu goziikmiiyor. Bu unsurlann ba�mda Biruni'nin soyledigi gibi kurakhk olmahdu, zira ona gore Alan ve As kavimleri Harezm' den kurakhk sebebiyle Kafkaslann kuze yine go<;mii�lerdir.229 Kurakhk aym zamanda niifus bask1sm1 artmyor ve yeni yurt arama konusunda insanlan zorluyordu . Marcellinus Alanlann diger halklara boyun egdirip kendile� tirdigini soyledigine gore, belki dogudan gelen ve bagh iken bagtmstz olup yiikselen Alan kavmi de Asian kovalam1� ola bilir. Tabii hem tarihten, hem de i zlanda sagalanndan Aslann tamammm go<;medigini iyi biliyoruz: Karde�leri Ve ve Vilje'yi 11

Asgard 'da bzraktz ve kendisi tiim tanrzlar ve diger insanlarzn biiyiik bir kzsmzyla once batzya Gardarike 'ye, sonra da giineye Saxland 'a dogru goc;e ba�ladz. Pek c;ok oglu vardz, Saxland 'da geni� bir devlete boyun egdirdikten sonra ogullanm o memleketin yonetimine bzrak tz. Kendisi kuzeye denize dogru gitti ve Fyen 'deki Odins denen bir adayz kendine yurtluk aldz." 22 9 Se�en, is/am CojjrafYacilarma Gore Tiirkler, s . 1 9 7 .

198 I Osman KARATAY

Dogudan bahya ti.im go<;enlerin yapt1g1 gibi once Kiev ci varlanm yokluyor. Balkanlara ge<;emiyor (<;unku orada bu yuk bir gu<; vardu) ve Saksonya uzerinden Danimarka'ya gi diyor. Daha iyi bir yurt arayan birisi, turn kavimlerin yapt1g1 gibi Bucak uzerinden Balkanlara donmek ister, bunu yapa mazsa ikinci tercih olan Macar ovasm1 zorlar. Anla;;llan Bal kanlarda Roma'y1, Macar ovasmda da Yaz1glan bulan Aslar, Karpatlann kuzeyinden Almanya'ya dogru devam etmi�ler dir.230 Boylece bir tarihleme onerisinde de bulunmu� olduk. Odin'in go<;u bozk1rdaki As ylld1zmm sonmesi anlamma gelmi�tir. Bu ise MS 2. yy' dad1r. Nasll saga geride karde�lerin kald1gm1 soyliiyorsa, ger<;ekten de As kahntllan bozkuda kalm1� ve sonraki tarihi geli�melerde ve etnik sure<;lerde rol oynam1�lardu. Sturrluson' dan daha once yazan, kendisi de Odin soyundan gelen krallann neslinden olan Are Porgils son'un jzzanda Tarihi'nde Odin'in oglu 'Turk Krah' (Turkako nung) lakaph Yngve ile kendisi arasmda 39 kral sualamr. Tahmini bir hesaplama bizi yine Milat sualanna goturecek tir.231 Bu tarihlemeyi hakh kllan ba�ka bir sebep ise Turk oyma yaz1s1yla aym olan i skandinav runik yaz1smm MS 2. yy' dan itibaren ba�lamas1du. Bu yazmm Kuzey'e gidi�ini Odin ve Aslann go<;uyle ilgili gormek i<;in boylece tarihi bir sebep be liriyor. 2 3 ° B u go<; �u bildiride <;ah�Ilmi�tir: Karatay, "Kral Odin'in Turk land'dan iskandinavya'ya G b<;i.i". 2 3 1 G i.irgi.in, isver;lilerin Tiirk Kokenleri Ozerine, s.76.


Orta Asya'daki Turk yaz1tlan en erken 6. yy' dan ba;;lahh yor.232 Neden Kuzey'de daha once ba;;lad1g1, bunun kaynagm Kuzey' de oldugunu gosterip gostermedigi sorulacaktu. Ce vabi iklim ;;artlan veriyor. Kuzeyin daimi soguk ikliminde e;;ya korunur. Bozkuda ise gece-gunduz ve k1;;-yaz s1cakhk farkmm buyukliigu, alanm a<;1k olmas1 ve aynca ;;iddetli ruzgar ta;;1, kayay1 dahi ufalar. Turk yaz1tlanmn erken taba kasmm kuzeyde, Yenisey boylannda olmas1 bu bak1mdan te sadufi degildir. Goktii r klerden once Turklerin yaz1y1 bilip bilmediklerinin ise a<;Ik cevabma sahibiz. i ncil'i Hunlarm diline <;eviren mis yonerler acaba hangi yaz1y1 kullandllar?233 Ya da neden Gok tii rk tarihinin erken doneminden bahseden ve hi<; de yeni bu lunmu;; gibi anlatmayan <:: in ana kaynaklan Chou-shu ve Sui-shu' daki Turklerin yaz1s1 olduguna dair kay1tlan oku muyoruz? Chou-shu' da a<;1k ifadelerle " T'u-kiie 'lerin (Turkle rin) yazzsz Hu-barbarlarm (genel olarak Turanh go<;erler) yazz

sma benziyordu" denir.234 Sui-shu ise " Yazzlarz yoktu, sozle§mele rini bir tahta parr;asmm iizerine kiir;iik bir tahtayla kakarak ifade ederlerdi" 235 gibi kendi i<;inde <;eli;;kili bir ifade ile aslmda ya zmm oldugunu soyler, zira tahtaya kazman ;;eyler bir ifade nin kar;;1hg1 olmahdu. <:: e ntik tarifi aym zamanda oyma ya-

2 3 2 N ihayetinde de O rtadogu'nun Sami halklannm yaztlanna, Arami ceye gotiiriili.ir. R6na-Tas, A., "Turkic Writing Systems", s. 1 2 6; Gol den, Tiirk Halklan, s . 1 78. 2 33 Zachariah, The Syriac Ch ronicle, s . 2 2 9 - 2 3 0 . 2 34 Mau-Tsai, (:in Kaynak/anna Gore Dogu Tiirk/eri, s.2 3 ; 2 35 Mau-Tsai, (:in Kaynaklarma Gore Dogu Tiirkleri, s . 6 3 .

200 I Osman KARATAY

ztya i�aret etmektedir, zira oyma yazt <;entik atar gibi dik ve kesin <;izgilerle yazthr. Turk oyma yaztstmn ba�ka bir (Arami?) abecenin uyarla mast olmaytp tamgalardan kendi i<;inde geli�en bir yazt olu �unun delili olarak bizzat kendisi sunulur. Bir<;ok unsuzun aym sesi veren ikizinin bulunmasma kar�thk, i�aretlerden <;ok azt (u<;u) unsuz birle�imlerine aittir. Bu durum diger abe celerde gorulmez ve oyma yaztyt ozgun ktlar. Turk yaztsm daki harfler dikkat edildiginde ev (eb), ok ve yay gibi nesne lere benzemekte ve aym sesi vermektedir.236 Vakta, bu tartl�malara gerek kalmamt�hr. Bir ta�m uzerin deki yazmm ya�m1 hesaplamakta teknik zorluklar var ama bir yazmm yanmda e�zamanh konulmu� organik bir cisim varsa, yakla�tk tarihi bulunabiliyor. O rnegin mezardaki cese din gomiilme zamamm kemiklere veya tahta par<;alanna uy gulanan karbon smamastyla tespit etmek mumkun. Bu �ekil de, Kazakistan' daki Pavlodar kenti yakmlannda 1 960 ytlmda bulunmu� ve M O 5 ila 4. yy'lara tarihlenen bir mezarda bir kemik uzerinde ak szkm 'ak geyik' yaztst goriilmu�tur.237 1 970 ytlmda ise Kazakistan' m guneyindeki Esik kurgam kaztstyla M O 6 ila 5. yy' lara tarihlenen unlu Altm Adam bu lunmu�tur. Burada <;tkarttlan bir gumi.i� kase i.izerinde bir cumle uzunlugunda bir oyma yazt ele ge<;mi�tir.238 Okuma

2 3 6 Alyilmaz, (Kok) Tiirk Harjli Yaz1tlarm izinde, s.2. 2 37 Amanj olov, Tiirk Filolojisi ve Yaz1 Tarihi, s.61. 2 3 8 Amanj olov, Tiirk Filolojisi ve Yaz1 Tarihi, s . 1 0 6 - 1 0 7 . Kasenin resmi ve i.izerindeki yaz1Iar Alyilmaz, (Kok) Tiirk Harfli Yaz1tlann izinde, s.24- 2 5 'te bulunabilir.


-;ah�malan farkh sonu-;lara gitmektedir. Bunu o kadar eski zamandaki dilin farkhhgma baglamahytz ama sonu-;ta bu yaz1 ancak Tiirk-;e okunabilmektedir. <:;:ok eski tarihlerden bahsediyoruz. Dolaytstyla, yaz1y1 ku zeye Aslann gotiirdiigii noktasmda bir zaman stkmhst go ziikmiiyor. Dogu bozktrlanna bakarak Aslann da bu yaztyt bildigini dii�iinmeliyiz. C::ii nkii belirttigimiz gibi onlann bir kolunu Goktiirk -;agmda Altaylarm kuzeyinde goriiyoruz. Bu bolge -;ok saytda yazthn, daha dogrusu mezar yaztsmm bu lundugu yerdir. Anla�Ilan aynen Tiirk budun gibi Aslann bir kolu da bahtlanm doguda aramak i-;in ' ileri' gitmi�tir. Yalmz Odin'in ger-;ekten gittigi konusunda ku�kular var. Eski biiyiik ata olarak go-; ona hamledilmi� olabilir ama Ha zar cografyasmda onun izleri kalm1� goziikiiyor. En ba�ta bunu Heimskringla'mn ayn bir saga olarak goriilen ba�tan be ri ahnhladtgtmtz ktstmlanm i-;eren Ynglinga destam buna i�a ret eder. 11. boliimde Kral Sveigder'in tahta -;tkhktan soma atalannm memleketini, tabii en ba�ta Odin' in makamm1 ziya ret amaCiyla Turkland' a gittigi yazthdtr.239 Demek ki Odin'in mezan ve makam1 Tiirkist
2 3 9 Giirgiin, isve�lilerin Tiirk Kokenleri Ozerine, s.89. 2 4 o N izamiiddin �ami, Zafername, s. 77.

202 I Osman KARATAY

Utin Kala diye eski bir ytkmtldan haber verilrnektedir.241 Bu yurun yeni bir sorun daha. Kirn buna bir <;oziirn onerecek? Utin Kala'yt ve alakah olabilecek diger yerleri ara�turnak i<;in fusat, her �eyden once zarnan kollarnaktaytz arna bu bek leyi� esnasmda Oguz-Tiirkrnen cografyasmdaki Avdan A ta,

Avdan Baba ki�iligi gozden ka<;rntyor. Sadece Ege bolgesinde dort yerde ge<;er. Bunlann hep birlikte degerlendirilrnesi ge rekiyor.

2 4 1 M antayev, Bir Tarih Kaynag1 0/arak Muravyev ve Velihanov'un Eserleri, s.lO S .

ON DORDUNCO BOLUM

SUV AR'DA NE V AR? Tekrar tekrar Macar bahsine donmemiz kaynaklann zor lamasiyla oluyor. Adeta kaynaklardaki ipu�lan hep birlikte bizi bir yere dogru yonlendiriyor. Yukanda andig1m1z Bi zans'm yazar imparatoru 7. Konstantinos, Macarlann ogre nebildigi en eski zamanlanm anlahrken "Bu nlar o zaman Turk

adlanmzyordu, bir sebeple Sabartoi Asphaloi ismine sahiptiler" ifa desini kullamr.242 Kendi zamamnda isimleri Tiirk olan Macarlann, daha es kiden Sabart adland1gm1 soylemesi kafalan o kadar kan�tu mi�hr ki, bu ismi ta�1yan halk1 kolayca gorebilmemiz d1�mda, bu ciimlenin sun ve Macarlarla baglanhsmdaki esrar heniiz tarn anlamiyla �6ziilememi�tir. Asphaloi kelimesini bilim diinyas1 �ogunlukla Yunancada halk agz1yla ' kuvvetli' olarak �evirir ama bu tatmin edici degildir. Bu yiizden ba�ka oneri ler getirilmi�tir.

2 4 2 Constanti ne Po rphyrogenitus, De Administrando Imperio, s. 1 7 1 .

204 I Osman KARATAY

A vrasya' da bu ismi e�leyebilecegimiz tek halk bizdeki ki taplarda t;ogunlukla Sabir, bazen de Sabar olarak get;en, Or tat;ag' daki Turkt;e soyleni�i Suvar olan bir Turk boyudur. Bu Suvarlar kaynaklarda it;lerinden Macarlarm t;tkhgt Onogur birligini Bah Sibirya'dan Avrupa'ya suren topluluk ol arak get;er.243 Dolaytstyla 5. yy'da yazan Priskos' a gore Macarlarm atalanm kovalayan halk, 10. yy' da yazan Konstantinos' a gore Macarlann eski adm1 ta�1maktadu. Bu bilmecenin gorunen tek t;ozumu, Ogurlann bir donem Bah Sibirya' da iken Suvar egemenliginde ya�am1� olmalandu. Suvarlardan bir kol 515 senesinden itibaren Kafkaslann kuzeyine, Hazar Denizi ktyllanna yerle�iyor. Oradan iran ve Bizans arasmdaki mucadelelere kahhyorlar ve iki tarafta da parah asker olarak sava�tyorlar. Gokturk ordulan 570' lerde Kafkaslara ula�hgmda onlann egemenligine giriyorlar. Birin ci Gokturk Devleti'nin ytkllt�mdan soma da Suvarlann ya�a dtgt bolgede 630 yllmdan soma Hazar Devleti ortaya t;tktyor. DolaylSlyla Hazarlann Suvar halkmm etnik devam1 oldugu gorii�u hemen butun tariht;ilerce kabul edilir ve buna i�aret eden Belazuri ve Mesudi gibi kaynaklar da vardu.244 Ortat;agda Suvarlarm Turk olduklanm, Turkt;e konu�tuk lanm t;ok iyi biliyoruz. Hatta Ka�garh Mahmut onlann leht;e sinden ornekler verir. Kafkaslardaki Suvarlar ve Hazarlarla ilgili bilgilerimiz de Turkt;e konu�tuklan yonunde. Sibirya' da kalanlar �imdiki Dogu Tatarlannm atalan olmu�tur. Mogol2 43 Ahmetbeyoglu, Grek Seyyah1 Priskos, s.65. 2 44 Bir incelemesi i�in bkz. Karatay, "Suvarlar: Dogu Avrupa'nm Esra rengiz Kavmi", s . l 0 8 .


lar zamamnda bunlann bolgesi Sibir hanhgt olarak orgi.i t lenmi:;; t i. Bunun Mogollarm telaffuzu oldugunu tahmin et mek mi.imki.in. Zira Mogollarzn Gizli Tarihi adh eserde bunla rm ismi $ibir olarak ge�mektedir.245 1 7. yy ba:;; m da bu devlet Ruslarca ortadan kaldmld1. Ama Sibir stmrlanndan itibaren ba:;; l aytp Bi.iyi.ik Okyanus' a kadar uzanan bir k1ta bi.iyi.ikli.i gi.indeki arazi o gi.in bugi.indi.ir onlann ad1yla, Sibirya olarak adlandmlmaktad1r. Oyleyse Macar baglanhsm1 nasll kuracag1z? Belirttigimiz gibi, tarihin gorebildigimiz kismi itibariyle Suvarlan bizim dilimizi konu:;; a nlar arasmda saymamtz gerekiyor. Daha eski doneme gitmedik�e bir Macar baglanhsi zor gozi.iki.iyor. Fa kat Konstantinos bir konuda daha kafamiZI kan:;; t myor. Ma carlann eski yurtlarmdan Pe�eneklerce siiriildiikten soma bir kolun iran tarafma indigini, bir kolun da :;; i mdiki Tuna boyla nndaki yurda geldigini soyler.24 6 iran tarafmdan Kafkaslarm giineyini, Azerbaycan arazisini anlamahy1z. Evet, buraya ku zeyden gelenler olmu:;; ve :;;i mdi Tiflis'in dogusunda kalan yerlere yerle:;; m i:;; l erdir ama bunlara Macar degil, Savard de nir.247 Dolaytsiyla Macarlann Savard adlanmasmm etnik bir bo yutu da var. Yani Tiirk�e konu:;; t uklanm iyi bildigimiz Suvar lar veya onlann bir :;;u besi Macarlann da atalan. Bu �oziilme si gii� bir bilmece. i:;; i n ash �oziimii zorla:;; h ran tek konu 2 45 Manggol-un Niu�a Tob�a 'an - Mogollarm Gizli Tarihi, s . 1 6 0 . 2 4 6 Constantine Porphyrogenitus, D e Adm inistrando Imperio, s. 1 7 1 . 2 47 Arap v e Ermeni kaynaklannda bu topluluktan bahsedilir. Bkz. Ka-

ratay, "Suvarlar: Dogu Avrupa'nm Esrarengiz Kavmi", s . l l 0 - 1 1 1 .

206 I Osman KARATAY

Turkler ile Macarlann dilinin ayn olmas1. Acaba Suvarlar zamamnda soylarm birle�tigi gibi diller de birle�iyor mu? Ds telik Suvarlarm <;tktp geldikleri bolgeler Macarlann da koku nun oldugu yerler. Ttpkt Turk budunun bulundugu yerin aym zamanda Macarlann ya�adtgt yer olmas1 gibi. Konstan tinos'un Macarlara Turk adm1 verip eski isimlerinin de Suvar oldugunu soylemesi, ki bu bilgiyi Macarlarm kendilerinden, bizzat efsanevi kral Arpad'm torunundan dinlemi�tir, Suvar kokundeki bir Turk-Macar ortakhgt i<;in mevcut bilgimiz ye terli degil ama bazl ipu<;lan one suriilebilir. Yerle�mi� tarih anlayt�mda Suvar admm ilk once yukanda i�aret ettigimiz Ogurlan kovalama vesilesiyle Priskos'ta 463 senesinde ge<;tigine inamhr ama ondan 300 sene once mu kemmel bir cografya kitab1 yazan Mtsuh Ptolemeus da idil nehri otesindeki Savar halkmdan bahseder.248 Ba�ka bir yerde ise yine aym bolgedeki Sovard diye bir kavimden bahse der.249 Bunlan Orta<;ag' da ad1 ge<;en kavimden ayn du�un mek i<;in bir sebep yok. Degilse, bunlar kim? 20. yy alimleri Suvarlann Turkistan'm dogusundan geldiklerine inamrlar2511 ama son derece inamhr olan Ptolemeus' daki bu bilgiye neden inanmadtklanm a<;tklamazlar. <:: unku bu bilgi kabul edildigi zaman, Turkler hayli bahya ta�mm1� olacaktu. Suvar isminin gizemini daha da arhran husus, bunun eski Ortadogu'nun onemli halklarmdan birinin adt olmastdtr. 2 4 8 Alemany, Sources on the A lans, s.99- 1 0 1 . 2 4 9 Alemany, Sources on the A lans, s . l O O . 2 5 0 Degi�ik alimlerin gorii�leri Karatay, "Suvarlar: Dogu Avrupa'm n Esrarengiz Kavmi", s . 1 0 1'de veril mi�tir.


Yakla�nk olarak Van golii ile Bagdat arasmda kalan bolgenin halkma eskiden Subar denilirdi. T1pk1 A vrasya' daki Suvarlar gibi, Subar halkmm isminin yaz1h�mda da sesli harfler degi �iklik gostermekte, bazen Subir ve � ubir gibi bi\imler goriil mektedir.251 Muhtemelen Siimer (�umir) ismi de onlardan gelmektedir, \iinkii bahdaki \Olden gelen �imdiki Araplann atalan olan topluluklar biitiin Mezopotamya halkma oyle derlerdi

(Siimerlerin kendi

kulland1klan

isimleri

Kien

gir' dir) .252 Maalesef kendilerinden dogrudan kalan metinler bulun madigi, kom�ulan da onlar hakkmda fazla kay1t tutmad1klan i\in Subarlann dil ve tarihlerini bilmiyoruz. Tek bildigimiz bahdan gelen Sami asilh topluluklann zamanla onlann yerini ald1g1, Subar yurdunun gittik\e kuzeye dogru Siki�hgi ve sonra ortadan kaybolduklandu. Bir sure Hakkari civannda kii\iik bir devlet\ikleri olur ama MO 8. yy' dan sonra bu dev let de ortadan kalkar.253

2 5 1 O'callaghan, Aram Naharaim, s.42 . 2 5 2 Amanjolov, Tiirk Filo/ojisi ve Yaz1 Tarihi, s.40. 2 5 3 Agaswglu, Azer Xalq1, s . l 2 9- 1 3 1 .

208 I Osman KARATAY

r�

{ KA N G A R T0RGI�

IRAN

Harita 4. Suvarlarm 5 . yy civannda Kafkaslara donii§ii

Bu halkm nereye gittigi onemli. Bolgede kalanlar ku�ku suz sonraki halklann etnik havuzuna katk1 yapmt�lardtr. br negin gi.ini.imi.izdeki Ki.irt a�ireti Zebarilerin bunlardan gel digi iddialan i.izerinde di.i�i.ini.ilmelidir. Bugi.inki.i Ki.irtler Fars\adan bozma bir dil konu�uyorlar. Elbette eski Subarlar Ki.irt\e konu�uyor olamazlard1, zira Subar halk1 ortadan kalk tlgmda irani topluluklar bolgeye daha yeni yeni gelmi�lerdi. Oyleyse o zamanki Subarlann ve baglantl dogruysa �imdiki Zebarlann atalanmn dili neydi? Bunu ancak tahmin edebiliriz. <::unki.i Subar diliyle ilgili dogrudan veri yok. Sadece bizimki gibi biti�ken bir dil ko nu�tuklanm biliyoruz, \Unki.i onlarla akraba olan \evredeki halklann dilleri de oyle. Elimizde bir ipucu olabilir. Bu i.ilkey i anlatan Akkad\a Subartu ve Babilce Subarda kelimelerinin son


hecesinin iilke ismi veren bir ek veya kelime oldugu anla�Ih yor. Siimerler aym �eyi Subarki bi<;iminde soylerler ki, Siimer cede ki kelimesi yer, yurt, iilke anlamma gelir. Dolayisiyla Sami dili olan diger ikisinde de boyle olmahdu. Ama Sami dillerinde boyle bir kelime bilmedigimiz i\in, Subarlann kendi dillerinde tu, to, ta gibi bir kelimenin iilke anlamma gelmesi de miimkiindiir. Bu ise bir Tiirk\e baglan hsma 1�1k tutabilir. Hemen tiim dillerde dag, yiikseklik, or man ve iilke (dolayisiyla �ehir ve kale) anlamlan veren keli meler ortak bir kokten gelir. Arap\a ve ibraniceden Yunan caya, Slavcaya, hatta Tiirk\e ve Macarcaya kadar bu konuda en \Ok kullamlan kok orlgor kokiidiir. Bu anlamlardan birine ba�ka bir kelime girdiginde, zamanla o kelime diger anlamla ra SI\ramaktadu. Bu yiizden, ornegin ash itibariyle aga\, do layisiyla orman anlamma sahip olan yz? kelimesini Goktiirk \agmda ii\ ayn anlamda goriiyoruz: Dike, dag ve orman.254 Halbuki dag kelimemizin (eski Tiirk\e tav/tov) tek bir an lam i oldugu gibi, kokiinii tespit etmek de miimkiin goziik miiyor. Kelimenin ba�ka anlamlar kazanmam1� olmas1 dii �iindiiriiciidiir. Buna kar�Ihk daha once dag anlamma kulla mlan yz? ve muhtemelen or kelimeleri unutulmu�, yerini daga buakm1�. Dolayisiyla dag kelimesini diger anlamlan olmii� eski bir kelime olarak gormek i\in sebeplerimiz var. Bu da eski kay1tlarda bir yerde buna benzer telaffuzda baz1 kelime-

2 54 Bu anlam kiimesinin daha geni� bir anlambilim �er�evesinden in celemesi i�in bkz. Karatay, " O tiiken Y1�: Dag, Orman ve Olke" , 5. 1 3 1 - 1 3 9.

210 I Osman KARATAY

leri iilke manas1yla arayabilecegimizi gosteriyor. i�te Subartu kelimesinin sonundaki hece boyle bir kelimeyi sakhyor olabi lir. Macarlarla ilgili ge<;en Savart gibi bi<;imlerde sondaki harf eski Macarca ki.i<;i.iltme ekiyle a<;1klamyor.255 Halbuki <;ok ozel bir anlam1 olmad1k<;a bir halkm isminin sonuna ki.i<;i.iltme eki konmaz. Suvarlarla ilgili boyle bir durum gozi.ikmi.iyor, isim leri bi.iyi.ik <;ogunlukla yalm olarak yaz1hyor. Buradaki bi<;imi Yunanca Savarto, Ermenice Sevorde, Arap<;a Siyaverde �eklinde okumah ve sonda Ti.irk<;e tav ' dag' kelimesinin eskiden kalma bir anlam akrabasm1 gormeliyiz. Avrasya' daki Suvar'dan Ortadogu'daki Subar'a isim ben zerligi d1�mda nasll bir hat <;ekecegimiz sorulacaktu. Ptole meus' da bu halkm isminin idil civannda ge<;mesi ve yer isim leri ile onlan Kug1zlarla yan yana koyan <;e�itli kaynaklardan, ba�ta Mogollarm Gizli Tarihi'nden anladig1m1z i.izere esas yurtlanmn Gi.iney Sibirya'nm ortalan olmas1,Z56 MS 2. yy' dan

5. yy' a dogru doguya dogru hareket ettiklerini gosterir. Priskus'un verdigi habere gore Suvarlar Ogurlan kovalar ken, kendileri de Avarlardan ka<;m1�lardu. Bu Avarlar 552 senesinde Gokti.irklerin ortadan kaldud1g1, �imdiki Mogolis tan arazisinin hakimi olan, <;in kaynaklannm Juan-juan de dikleri kavimdir. <;ok fazla bahya a<;Ild1klarma dair haber

2 55 Nemeth, A Honfog/a/6 Magyarsag Kia/aku/6.sa, s . 1 9 3 . 2 5 6 2 0 . yy ba�mda yaymlanan ii n l ii makalesinde Patkanov bu bolged l' Suvarlarla ilgili �ok saytda yer adt ile masal kahramam adt tes p i t etm i�tir: Patkanov, "A sabirok nemzetisege", s. 3 3 7 - 3 4 3 .


yok. Suvarlan ancak yakmda bir yerlerde, Altaylarm bahsm daki diizliiklerde rahats1z etmelerini umanz. Doguya dogru harekette olan bir halkm kalk1� yeri neresi dir acaba? Ptolemeus onlan idil boylannda yakahyor. Daha berisinde olmasmlar? Biraz daha eski kaynaklara bakhgimiz da belki bir �eyler gorebiliriz. Mesela Herodotos tarn olarak bugiinkii Kuzey Azerbaycan arazisine yerle�tirebilecegimiz bir Sa(s)peir halkmdan bahseder. Dstelik Aras'm giineyindeki Medler ile Giirciilerin atalan olan Kolhisliler arasmdaki tek halk olarak ii� defa bunlan anar.257 Yani o �aga gore yeterince biiyiikliikte, hatta bayag1 biiyiik bir topluluktur. Ama tuhaf olan �ey bu kadar biiyiik bir halktan bu bolge de Herodotos'tan once ve sonra bahsedilmemesidir. Nereden geldiler, nereye gittiler? Belli ki Kuzey Azerbaycan' da belki birka� yiizyll kaldllar ama daha fazla degil. Kahc1 yurt edi nemediler buray1 ve go�lerine devam ettiler. Bu go� onlan Derbent ge�idi iizerinden Kafkaslann kuzeyine, dolayisiyla bozk1r diinyasma ta�1d1. Dahas1 kimdi bu Sa(s)peir halk1? Bunun a�1klanmas1 ge rekmez mi? Daha makul bir a�1klama gelinceye kadar biz bu halkm Kuzey Irak ile idil boylan arasmdaki safhay1 temsil et tigini dii�iinecegiz. Dstelik Kuzey Irak' taki Subar halk1 i�in Tiirk ve Macar baglanhsm1 birlikte dii�iindiirecek hakh bir sebep bulunuyor.

m H erodotos, Herodot Tarihi, 1 / 1 04, 1 / 1 1 0, IV /40.

212 I Osman KARATAY

Bu arada Kuzey Irak'ta eski <;agda Turukku admda bir ka vimden bahsedildigini, ama bunun Turk kelimesiyle �ekil benzerligi d1�mda bir ilgisinin olmad1gmm di.i�i.ini.ildi.igi.ini.i belirtmi�tik. Bu konuyu �imdi Suvarlan okuduktan sonra bir kez daha di.i�i.inmeli degil miyiz?

ON BE�iNCi BOLUM

GILGAMI� �OK ARAMI� AMA . . . Kuzey Irak'taki Subarlann guney kom�ulan olan Kiengir ler veya bizim dememizle Sumerler bu iki isimleriyle de dik kat c;ekerler.

Amanjolov adh

Kazak

alimi

onlarm oz

adlandumalan olan 'Kengir' de Orta Kazakistan' daki Kengir umagm1 gorur.258 Sumer-Turk baglanbsma inanan hemen turn alimler gibi o da Turkistan' dan Mezopotamya'ya bir goc; ongordugu ic;in,259 bu umak ismi aslmda etnik kaynag1 te�kil etmektedir. Halbuki baglanb bundan ibaret degildir. Kenger/Kangar adm1 ta�1yan bir Turk boyu vardu ve Ortac;ag boyunca ve yakm zamanlara kadar c;e�itli yerlerde kar�1m1za «;Ikmt�lar du. Amanjolov'un i�aret ettigi gibi Orta Kazakistan' m onlann (bir k1smmm) yurdu oldugunu dogrularcasma, Pec;eneklerin sekiz boyundan uc;unun ortak ad1 Kangar' du.260 Orhon yaz1t-

2 5 8 Amanjolov, Tiirk Filolojisi ve Yaz1 Tarihi, s.40. 2 5 9 Amanj olov, Tiirk Filolojisi ve Yaz1 Tarih i, s.40. Tuna, Siimer ve Tiirk Dillerinin Tarih i ilgisi, s.49. 26 ° Constantine Porphyrogenitus, De Administrando Imperio, s. l 7 1 .

214 I Osman KARATAY

lannda ge�en Kengeras261 budun ad1 da bunlarla, yani Pe�e nekligin niivesiyle ilgili olsa gerektir. Yaz1tlardaki bu isim aslmda iki boy adm1 banndmr: Ken ger ve As. Bu durum Aral-Seyhun havzasmda o donemde bu iki boyun birlik i�inde olduklanm akla getiriyor.262 Bugiin de �ok ilgin� bir benze�me (?) olarak Kug1zlann Azzk boyunun bir urugunun ad1 Kangzr'du.263 Orta�ag'da bu boyun ismini K1p�ak bile�iminde Kangar veya Kongur okumalanyla g6rii yoruz.264 Bu boyun ismini �agda� doneme kadar Giiney ve Kuzey Azerbaycan' da da goriiyoruz. Bunu Tiirkistan' dan Oguz go� leri e�liginde bir hareketlenmeyle a�1klamak giizel olurdu, eger 5. ve 6. yy'larda bir Ermeni ve iki Siiryani kaynagmda, yine Azerbaycan arazisinde bu boyun ismi ge�meseydi.265 Oguzlardan 500 sene once Ortadogu' da gezinen bir Tiirk kavmi giiniimiiziin kahp�l tarih�ilerini �ok ofkelendirecektir, ama ne yapahm, bu boyle. Ashnda s1kmh diinyanm herhangi bir yerinde boyle ' vak tinden evvel' gelmi� Tiirk bulmak degil, buraya nasll geldik lerini bulmak. Gii�lii Sasani iran'1 a�arak dogudan gelmi� olamazlard1 herhalde. Kafkaslardan gelmi� olmalan miim-

26 1 Ergin, Orhon Abideleri, s . 2 7 . 262 Togan, Um umi Tiirk Tarihine Giri�, s.5 3 . 26 3 Karataev, K1rg1z Etnonimder Sozdiigii, s.84. 26 4 Kangar boyunun geni� bir apdan incelemesi �u makalemizde ya piimi�tir: "Hanakas Oguzlanndan Karakalpak ve O zbeklerin Kene ges Boyuna", s . 1 8 0 - 1 8 2 . z 6s Pritsak, "The Pecenegs : A Case of Social and Economic Transfor mation", s.2 1 2 .


kiin, arna bu kez de iran idaresindeki arazide yabanCl bir top luluk olarak yerle�rni� olrnalan tarihi beklentilerin otesinde kahyor. Bizanshlann aksine iranhlar yabanCllan kendi bolge lerinde yerle�tirrnernekle biliniyorlar. Onlardan silahh kuvvet olarak faydalamyorlar arna kendi sahalannda yurt verrniyor lar. Ta ki uzak serhat bolgelerine yerle�sinler . . . Fakat yerliler ic;in elbette boyle bir �ey yok. Sadece Sasani idaresindeki geni� rnernleketlerde degil, bizzat ana iran' da da dairna c;e�itli etnik topluluklar olagelrni�tir. Acaba bu erken Ortac;ag' daki Ortadogulu Kangarlar bolgenin yerlileri rni? Acaba bunlar Sarni tazyikleri kar�1smda dogudaki daghk bolgelere c;ekilen eski Siirnerlerin, yani Kiengirlerin etnik ka lmhlan rn1? Bugiin Tahran ve Hernedan' dan bu tarafta kalan yerler, yani

tarihi

Med

iilkesi

neredeyse

tarnarnen

Tiirklerce

rneskun. Tiirkle�rne dedigirniz siirec; genellikle yerli ahalinin zarnanla Tiirklere benzernesi �eklinde degil de siirekli goc;ler le Tiirk niifusun artrnas1 ve yerlilerin zarnanla azmhkta kal rnalan �eklinde cereyan etrnektedir. Bu yiizden, Ozbekis tan' da Tiirklerle Sart ve Tacikler, Anadolu' da Tiirklerle Er rneni ve Rurnlar bir arada ayn topluluklar olarak bulunrnu� lardu. Fakat giineyi ve kuzeyiyle Azerbaycan' da dururn ba�ka. Buralann Farsla�rna siirecinin hic;bir zarnan tarnarnlanrnadi gmi dii�iinrnek ic;in c;ok sebep var. Persler MO 6. yy' dan iti baren Med yurdunun kesintisiz hakirnleridir arna sadece Medlerden ibaret olrnayan bolgesel etnik kirnlikler varhgm1

216 I Osman KARATAY

korumaktadu. ilk boliimde degindigimiz Anadolu' daki uzun suren Roma/Bizans idaresiyle ktyaslarsak, bin yllhk bir Pers idaresinin bu bolgelerin dil ve kimlik yaptsmda degi�melere sebep oldugu kesindir ama bunun halkm ne kadanm ne 61c;ude kapsadtgt ku�kuludur. <;unku ornegin diger Turk top luluklanndan kopuk bir yerde, Fars kitle ic;inde ya�ayan ve koken olarak Oguzlarla ilgisi olmayan Halac; Turkleri bugun varhklanm haHi korumaktadular. i�te, tahminimizce, c;ogu eski Ortadogu halklanndan olu �an yerli halkm Farsla�mayanlan bu kez dokuz asu suren

(1 025-1 925) Turk idaresinde Turkle�mi�lerdir. Bu bapta kendi adlan Kiengir olan eski Sumerlerin daghk bolgeye c;ekilmi� torunlanmn Ortac;ag ba�lannda bu bolgede Kangar olarak kaydedildiklerini, Selc;uklular geldikten sonra Kengerlu adty la Turkmen kitlelerine kan�hklanm ve nihayet bugunku Nahcivan ve c;evresindeki Turklerin esas etnik kaynag1 olarak yerle�ikle�tiklerini du�unebiliriz. A�ag1 Mezopotamya' daki eski halka muhtemelen ' Subar' yollu nispet edilen ' Sumer' ismi de sorunlara sebep oluyor. Bunlar Subarlardan isimleri d1�mda ba�ka ne aldtlar? Subar lar, yani Kuzeyliler isimlerini verdiklerine gore Guneyliler den daha m1 ustiinduler? Guneyliler ilk kez yaz1y1 bulup c;ok ustun bir medeniyet kurarken, aym duzlukte, Mezopotamya ovasmm Bagdat' m kuzeyinde kalan kesimlerinde ya�ayan Subarlann bunu yapamam1� olmalanm nasll izah edecegiz? Sumerler yaz1y1 bulduklarmda Subar olgusunun Samilerce


ortadan kaldmlm1� ve si.iri.ilmi.i� olmas1 (MO 23. yy)266 boyle bir medeni eksikligin sebebi olabilir mi? ilk gelen Sami istila cllar Subar medeniyetinin izlerini yok etmi� olabilir mi? Bunlar cevab1 zor olan sorular. Bir �ekilde cevaplanmalan gerek. Cevab1 zor olmayan diger bir soru ise Si.imer dilinin neden Ti.irk ve ikinci dereceden de Macar diliyle yakmhgmm, daha dogrusu fazlaca kelime ortakhgmm bulundugudur. Belirttigimiz gibi, i.isti.in bir medeniyet kuran Si.imerler, ilk ke�fedildikleri 1 9. yy ba�mdan beri di.inyay1 kendilerine hay ran buakhlar ve herkes kendi atasmm Si.imerler olmasm1 di ledi. Ancak ya�ayan ve bilinen dillere bu dili baglama c;abala n sonuc;suz kald1. Bugi.in Bat!' daki kitaplarda bu halkm di linden ' tecrit edilmi�' olarak bahsedilir. Ornegin, Si.imercenin eklemeli bir dil olu�uyla Ti.irkc;e ve Macarcaya benzedigi fik rini her fusatta alk1�layan konunun i.inli.i uzmam Kramer, ote yandan sozdizimi ve kelime dagarc1g1 ac;1smdan tek oldugu nu ve ya�ayan hic;bir dille akraba olmad1gm1 soyler.26 7 Fakat bu gori.i� bir gori.i�i.in gormezlikten gelinmesini ic;e rir. Si.imercede Ti.irkc;e ve Macarcayla ortak unsurlar bol mik tarda bulunmu�tur (ozellikle Kramer'den soma). Sozdizimi ise kabul edelim degi�ken bir yap1du. Aym aileden dillerin sozdizim farklan uc;uk seviyede iken, 5000 yll mesafedeki bir dilin elbette kelimeleri farkh �ekilde dizmesi beklenecektir. (Kuzey) Azerbaycan' da sozdiziminin Farsc;a ve Rusc;a etkisini

266 O'callaghan, Aram Naharaim, s.43. 26 7 Kramer, Siimerler, s.40 1 .

218 I Osman KARATAY

a�1k gostermesi buna delil olarak yeter. Fars�a anla�nhr ama, buras1 Ruslann en az oldugu yerlerden biriydi. Konuda bir sorun goziikmiiyor. Biz bu ara�hrmamtzda nesne olarak Siimercenin kendini degil, muhtemelen bir kom�udan ald1g1 kelime hazinesini aldtgtmtz halde, dogru dan Siimerce ile Tiirk\e veya Macarcay1 kar�Ila�tlrmak iste yenler i\in bile fazla sorun goziikmiiyor. Ama bu dillerle Siimerce arasmda zaman ve mekan fark1 oldugu bahanesiyle baglanh reddedilmi�tir. 268 Peki, hangi dilleri ktyaslayabiliriz? Anla�Ilan sadece Ak kadca, Hitit�e, Hurice, ibranice, Ktptice . . . 0 kadar. Sanskrit �e, iranca, Yunanca ve Latince de bu listeye eklenecektir ama o zaman <;inceyi neden eklemiyoruz. <;incenin yazth kayttlan da yeterince eskidir. Bugiin dil kayttlan 1 000 ylldan daha eski olan halk say1s1 bir elin parmaklan kadardtr. Geni� bir alana yaytlmt� Slavlar bile kll pay1 kurtanrlar. Buna gore tarihi dilbilim \ah�mala nnda eski, daha dogrusu istenilen kadar eski kayttlan olma dtgt i�in yiizlerce, binlerce dili kullanamayacagtz. Boyle sa�mahk olmaz. Buna bilim denemez. Boyle bir iti raz bizzat �ah�ma yapmamn oniine ge�er, bilimin oniinii ke ser. Giiniimiizdeki bir halkm atalanm anyorsunuz, ote yan dan eski bir halkm da torunlarma baktyorsunuz. Yaptlmast gereken �ey bugiinkii halklann dilleriyle o eski halkm dilini

268 O rnegin Edzart, Sumerian Grammar, s.2, kar�lia�tirmaya �in Tibet dillerini d e ekleyerek aradaki 2000 ylihk farkm kar�IIa�ti rmaya engel oldugunu soyler.


ktyaslamak degil midir? Herkes biliyor bugiinkii dil eski bir dilin aymsi degil, degi�ik ol�iilerde degi�mi� bir bi�imidir ve herkes biliyor ki kelime hazineleri dilin etkiye en a�Ik dizii diir. Haytr, tek bir sorun var. Siimerler gibi yiiksek medeniyet te bir kavim Hint-Avrupa veya Sami baglanhlar i�ermiyor. Dstelik oyle bir baglantt i�eriyor ki bu yiiksek nitelikteki halk

2000 ytldu Avrupalmm kafasmdaki en kotii insan tarifinin muhatab1 olan iskit, Hun, Tiirk kavimlerinin atas1 �Iktyor. i� te sorun burada. Ortada bilim yok, tamamen siyaset var. Ama biz sadece bilim diyecegiz. Buna itiraz edeceksek, tiim �ifte ol�iitlere kar�I �Ikmahytz. Ama ornegin Hint-Avrupahlarm tiireneginin �imdiki Azer baycan ve Dogu Anadolu oldugu kuramm1 ortaya atan Gamkrelidze ve ivanov, Siimerce ile Hint-Avrupa dillerini kar�Ila�hrmt�lardu. 269 Vak1a, Siimer-Tiirk baglanhsmdan bahseden hi�bir bilim adam1 veya akh ba�mda adam Siimerlerin Tiirk oldugu gibi bir �ey soylememi�tir. Diinyadaki en son ve zirve eser olan, siiziilmii� ve damthlmi� bir sonu� sunan 0. Nedim Tuna'nm kitap�tgmda bu a�Ik�a ifade edilir. Siimerce ayn bir dildir, ondaki Tiirk�eyle baglanhh kelimeler yabanCI dururlar ve sonradan girmi�lerdir. 270

2 69

Gamkrelidze ve ivanov, indoevropeyskiy yaz1k i indoevropeyts1,

5.87 1-876. 270

Tuna, Sumer ve Turk Dillerin in Tarihi ilgisi, s 4 1 , 4 7 .

220 I Osman KARATAY

Tuna <;e�itli ses denkliklerini izleyerek 1 68 tane Siimerce kelimenin Tiirk<;eyle baglanhh oldugunu gostermi�tir. Ses denkligine daha once deginmi�tik. Ornegin Strp<;ada (Umur 'komiir' kelimesi var. Ba�ka ornekler de bu ldugumuzda, me sela (Upriya 'koprii', Tiirk<;e sozba�1 k-'nm Sup<;aya ge<;mi� kelimelerde 9- oldugunu soyleyebiliyoruz. Tuna da boyle denkliklerle bir<;ok Siimerce kelimenin Tiirk<;ede ko�utunun bulundugunu soylemi�tir. Ornegin d- (ve akrabas1 t-) ile ba�layan baz1 Siimerce keli meler Tiirk<;e y- ba�langtcma sahip (Tiirk<;ede pek <;ok keli mede sozba�1 y- dii�mii�tiir) : dar 'yarmak, bolmek', dip 'bag' (kr�. yip 'ip'), dir 'yarmak, yirmek' (kr�. yir, yzrt ), dirig ' <;ok fazla' (kr�. irig 'iri, kaba, sert'), dirig ' toplamak' (kr�. irk ' top lamak'), dirra 'yardtm' (kr�. yan 'yardtm'), dugud ' agu, zor' (kr�. yogun 'yogun, kaba' ), taga ' dii�man' (kr�. yagz ' dii�man'),

tar 'kesmek, yarmak' (kr�. yar), tir 'iilke, arazi' (kr�. yir 'yer'), tu 'yumak, ytkamak', tul ' kaynak, kuyu' (kr�. yul ' kaynak, pt nar, goz' ) gibi. Bazt Siimerce g- ba�langt<;h sozciiklerde bu g'yi <;tkannca Tiirk<;e kelimelere ula�Iltyor: gaz 'ezmek', gi ' kam1�, saz' (kr�.

z ' aga<;'), gid 'gidermek' (kr�. zd 'gondermek'), gig 'hastalan mak' (kr�. ig 'hastahk' ), gi$ig 'kapt' (kr�. e$ik ' kapt' ), gud 'oki.iz' (kr�. ud 'okiiz'), gukin ' toplama, ytgma' (kr�. okiin 'yt gm'), gur 'ekin bi<;mek' (kr�. or 'ekin bi<;mek' > orak), gi l '61mek' gibi. Bazt Siimerce

n-

ba�langt<;h sozciikler ile y- ba�langt<;h

Tiirk<;e kelimeler anlam ilgisine sahip goziikiiyor: nad 'yat-


mak, uzanmak', nad 'uzanmak' (kr�. yad 'yaymak'), niggig ' tabu, yasak' (kr�. yzg 'engel olmak'), nigin 'yekiin, toplam' (kr�. yzgm) gibi. Baz1 Sti merce s- (ve akrabas1 �- ile z-) ba�langu;h sozciikler ile y- ba�langu;h Tiirkc;e kelimeler anlam ilgisine sahip gozii kiiyor: sar 'yazmak', sig 'iyi' (kr�. yeg), sig ' yiin', silig 'el' (kr�.

elig 'el'), sulu 'yol', �eg 'yagmur' (kr�. yag), qir ' �ark1 soylemek' (kr�. yzr 'ezgi, ko�ma, miizik'), qUr 'vah�i' (kr�. yoz 'vah�i'),

�urim ' yanm', zag 'sm1r' (kr�. yaka 'smu, taraf), zal ' parlamak' (kr�. yal 'yanmak, alevlenmek') gibi. Baz1 Siimerce s- (ve akrabas1 $- ile z-) ba�lang1c;h sozciikler ile 9- ba�langtc;h Tiirkc;e kelimeler anlam ilgisine sahip gozti kiiyor: sag ' ki.ic;iik c;ocuk' (kr�. 9aga 'yeni dogmu�'

>

9agla), sag

' dovmek, vurmak' (kr�. 9ak), �ab ' kesmek, ayumak' (kr�. (ap ' vurmak, vurup kesmek'), $ulpae 'bir ilah ad1' (kr�. (Olpan 'ziihre, c;oban ylldiz1'), zibin 'bocek' (kr�. 9ibin ' sinek' ), ziz 'gemik, dii�tik nitelikli bugday' (kr�. 9e9 ' samandan aynlm1� tahll') gibi. Baz1 Siimerce u- ba�lang1c;h sozciiklerin Ttirkc;e kar�Ihkla rmda ba�a k- gelmi� gozii k iiyor: ud 'futma' (kr�. kad 'kar fuh nasi'), udu 'koyun', umah ' c;amur' (kr�. komek ' c;amurlu, batak hk'), un 'halk' (kr�. kiln 'elgiin, halk'), ur 'kurmak', ur ' kiirii mek', uru 'korumak, bakmak', urugal 'mezar' (kr�. kurgan),

Uqan ' ku�', Uqub 'ku� evi' gibi. Baz1 kelimeler c;ok kiic;iik farkhhklarla aymdu: bulug ' sm1r boyu' (kr�. bulury ' ko�e, bucak' ), dag ' �afak, sabah' (kr�. taJ}

222 I Osman KARATAY

' tan' ), dingir 'Tann',271 iduga ' 1triyat' (kr�. yzdzg 'pis koku'), gur ' kumak', kalag 'gii<;lii, sert' (kr�. kall1] ' kahn' ), kid ' k1ymak, yarmak' (kr�. kzd ' k1ymak' ), kad ' dokumak' (kr�. kat ' s1k1ca ili�tirmek' ), kudim 1 altm veya giimii� ustahg1' (kr�. kuyum),

nig ' �ey, bir �ey' (kr�. nery �ey, nesne' ), ud 'zaman' (kr�. ad I

'zaman' ), udi 'uyumak' (kr�. udz luyumak1 ), tugdu l diigiim', azgu 'boyunduruk (hayvanlara)' (kr�. asgu ' ask1'), di ' konu� mak, demek1, du ' doldurmak', . dug 'dokmek1, dur ' oturtmakl (kr�. tOr 1 Sedir1), e� 'esmek', gim ' gibi', kabkagag ' kap', ka� 'h1zh gitmek' (kr�. kar;mak), ka� ' sidik' (kr�. ka�an 'havyamn i�eme si'), ki 'yapmak, k1lmak', kiri 'bah<;e, tarlal (kr�. kzr), ku ' fulat mak' (kr�. ko ' koymak, b1rakmak'), kur ' toprak, arazi1 (kr�. ku

ru 'kara1 ), kur ' korumak', nammu ' o ne?', sag 'iyi' (kr�. sag 'iyi, sag, saglam'), sakhar 'bir <;e�it kase' (kr�. sagzr ' �arap kasesi'),

sig lince, zay1f' (kr�. szg), sum ' vermek, sunmak', tag 'yakala mak' (kr�. daga 'izlemek, e�lik etmek' ), takh 'eklemek' (kr�.

takmak), te(ga) 'ula�mak, eri�mek' (kr�. teg ' degmek'

>

teget),

tibira ' metal, madenl (kr�. temir ' demir' ), tin ' ya�amak' (kr�. tm 'nefes, soluk, ruh' ), tuku ' dokumak', tuku 'sallamak, sars makl (kr�. toku ' vurmak'

>

tokmak), tuku ' kovalamak' (kr�. da

ga 'izlemek, e�lik etmek'), u 'uyku' (Eski Tiirk<;e u 'uyku'), u ' on', umu� ' i�' (kr�. yumu� ' gorev, hizmet' ), ur 'ekin bi<;mek,

2 7 1 Bu kelime Siimercede cins isimdir, 'ilah' manasmdadtr. En biiyiik Siimer ilahmm adt Enki'dir. Bu kelime iki kelimenin (yer + gok) birle�iminden olu�mu�tur. Biz de Tiirkc;:e "Tann" kelimesinin boyle iki kelimeden olu�tugunu dii�iiniip tan + gir onermesinde bulun duk. Bkz. Bey ile Biiyiicii, s . 1 4 2 .


ormak', u� 'us', u� 'i§', zag ' sag (taraf)', pa ' dal' (kr§. bag), 272 pa ' iist ktstm, tepe' (kr§. ba�), sag 'ba§' (kr§. �akak) gibi. Baz1 kelimelerde aynen bizdeki z'ye kar§thk Bulgar Tiirk <;esindeki gibi r'le§me goriiliir: bur 'dagttmak' (kr§. boz), gur ' kumak, par<;alamak' (kr§. iiz ' kesmek, koparmak' ), khar ' kazmak', sar 'yazmak', sur ' siizmek', ur ' ruh, can' (kr§. oz) gibi. Yine Siimerce baz1 kelimelerdeki -�- sesi diizenli olarak bizdeki l'ye denk gelir: ama� ' agtl', a�§a 'alh', gi�ge 'golge',

gi�kim ' sogiit' (kr§. yzlg m 'tlgm agaCl'), tu� 'oturmak' (kr§. Goktiirk olur ' oturmak'), u� ' duvar temeli' (kr§. u l ' temel'), u� ' olmek', a§ag ' tarla' (kr§. alan), gibi. Son

iki

ornek

kiimesi

bize

Bulgar

Tiirk<;esindeki

r'le§menin <;ok eski ve asli oldugunu, buna kar§thk l'le§menin sonraki bir geli§me oldugunu gosteriyor. Yani bizim be� ra kamt <;uva§<;a pzl-' dan eskidir; <;uva§<;a hzr da bizdeki kzzdan ya§hdu. Siimerce mae 'ben' ve zae ' sen' pek <;ok dil gibi Tiirk<;e ile de uyu§uyor. Bir tabakada da 'ben' i<;in men var. Bu eski Tiirk<;enin ayms1. Ama ikinci tekilde Nostratik bolge dilleri nin biiyiik ktsmt, Macarca da dahil, yakm bir ses olan te kul2 7 2 Sibirya'nm derinliklerine kadar biitiin Tiirk lehc;elerinde bulunan bu kelime, Farsc;ada da bulundugu ic;in Tiirkc;eye bu dilden gec;tigi ne hiikmedilmi� (Clauson, An Etymological Dictionary of ?re Thirteen th Cen tury Turkish, s . 3 5 4), ama tersi dii�iiniilmem i�tir. Halbuki Fin p - M acar f- Tiirk b- denkligine gore Tii rkc;ede "agac;, agac;hk, bahc;e" vs." anlammda boyle bir kelimenin olmas1 gereki yor ve de var. bkz. Karatay, "Tiirklerin ve M acarlann Atalannm Or tadogu Kokenlerine Dair", s.41 -

-

224 I Osman KARATAY

lamrken, Tiirk<;enin se(n) bi<;iminin Siimerceye yakla�mas1 dikkat <;ekici. Baz1 orneklerde dikkat <;ekici �ekilde Tiirk<;e klg olan sesle rin kar�1hgmda Siimercede 1 buluyoruz: alim geyikl (kr�. elik I

1 geyik'), alim lhiikiimdar' (kr�. ilig 1hiikiimdar1 ), izim 1 k1zgm, kaynar1 (kr�. isig 1 Sicak1 ) kurum 1 3Zlk yiyecek' n urum 1l�1k' 1 1 1 (kr�. yaruk)1 §Urum ahtr1 (kr�. siiriig siirii1) urn anne1 (kr�. og 1 annel ) 273 gibi. I

I

I

I

Tuna1mn bu listesine yeni ilaveler yapllabilir. Mesela yu kandaki en son denklige gore Siimer kala m 1 iilke' kelimesi Tiirk<;e kaiak bi<;imine ula�acaktu. Kalman yere Tiirk<;ede ku ralh olarak boyle denir ama bizim boyle kaytth bir kelimemiz yok. Belki de kale kelimemiz Arap<;adan degil, eski Tiirk<;e doneminden gelmektedir. Ama Ermenicede l kent' anlamma gelen bu dile yabanc1 kaiak kelimesi var. Ah1skalnm Ermenice ismi Ahalkelekl teki gibi. Bu kelime Ermeniceye muhtemelen Tiirk<;eden ge<;mi�tir. Bu listelere 1 toplu' yeni ilaveler i<;in Sii leyman Ozkan Beylin yaymlanm beklemekteyiz. Bu liste karde� olmayan herhangi iki Hint-Avrupa dili arasmdaki ko�utluklarla ktyaslanacak kadar kalabahk ve gorkemli. Mesela isve<;<;e ile Almanca ktyaslamrsa bilhassa dilin eski tabakasmda neredeyse hemen her �ey ortak <;Ika caktu ama isve<;<;e ile Romenceyi yan yana koyunca herhalde buradaki Siimerce-Tiirk<;e ko�utluklanndan a<;I k

a r 1.

fazla

degildir. isve<;<;e ile Yunancanm Hint-Avrupa sahasill dan ge2 73 Nurum ve urn kel imeleri nin Sami dillerinde kar�lla�tlrmalan ya plhr. Biz de 'nur' ve 'iimmii' olarak bu kelimeleri Arap�adan biliyo ruz.


len ortakhklanmn 30 kiisur oldugunu okumu�tum. Belki bu kadar az degildir ama demek ki az. $imdi bu derece ortakhgt olmayan dillerin verisini ahp bir aile te�kil ediyorsunuz, ama sozkonusu olan Tiirkc;e ise bu kadar benzerligin hic;birini kabul etmiyorsunuz. 0 zaman bi lim adma ortaya konan neye inanacagtz? Dstelik listede go riildiigii gibi kelimelerin onemli bir ktsmt temel katmana ait. Yani birileri Siimerce ile Tiirkc;enin akraba oldugunu soyler se, hak vermemek elde degil. Yukanda Macarlarla ilgili boliimde evrensel ortalamaya gore bin ytlda iki dilin birbirinden kelime hazinesi baktmm dan iic;te bir oramnda uzakla�hgma deginmi�tik. Yani Tiirkc;e Siimerceden veya Siimer kom�ulugundan aynldtgmdan beri yiizlerce kelimeyi unutmu�, yerlerine Siimercede olmayan ba�ka kelimeler koymu�tur. Dolaytstyla, kagtt iizerinde ama gerc;ekc;i bir beklenti olarak, Siimerceden bildigimiz ama Tiirkc;ede kar�thgmt bulamadtgtmtz daha yiizlerce kelimenin bizim terk ettigimiz, unuttugumuz kelimeler olmas1 muhte meldir. Eski Tiirkc;e Siimerceye belki �imdikinden kat kat faz la benziyordu . Aradan gec;en binlerce yllda yaptsal sahada gerc;ekle�en farkhhklann normal olmasm1 da goz oniine ahr sak, bir varsaytm olarak Siimercenin Tiirkc;enin koklerinin bulundugu dil oldugunu soylemek pek ala miimkiindiir. Ama biz buna yeltenmeyecegiz. Neden mi? Ba�ka ac;tklama lar var. Giiniimiiz dillerinden Siimerce ile alaka kurabilen ikinci suadaki dil Macarcadu. Hatta yukanda gec;en, Tiirkc;ede ko-

226 I Osman KARATAY

�utlugu bulunan kelimelerin bir k1sm1 Macarca ile de ortakhr: Sum. yir 'yazmak' - Mac. ir ' aym'; Sum . dir 'yirmek' - Mac. nyir ' aym'; Sum. tir 'yer, arazi' - Mac. ter 'saha, alan'; Sum.

gukin 'ytgmak' - Mac. gyuj 'aym'; Sum. sig 'iyi' - Mac. j6 ' ay m', jog 'hak'; Sum. §ab 'kesmek, ayumak' - Mac. csap 'vur mak, <;arpmak'; Sum . kad 'dokumak' - Mac. kat 'baglamak'; Sum. sur 'suzmek' - Mac. szur ' aym'; Sum. ku r 'korumak' Mac. or 'aym'; Sum. U§ 'us' - Mac. esz ' aym', Sumer pa 'dal' Mac. fa ' aga<;', Sumer pa 'ust k1s1m, tepe' - Mac. fej 'ba�', Su mer gil 'olmek' - Macar gyil 'oldurmek', Sumer gil ' olmek' Macar ol ' oldurmek' gibi. Budape�teli A. Zakar'm 1 971 yllmdaki ku<;uk bir bilgi notu ilim aleminde tamamt muhalif olmak uzere buyuk tarh�maya sebep oldu. Aym muhalefet Macaristan' a da yans1d1. Ama maalesef alan uzmanlanmn o tarihten soma konuya egilme leri beklentisi aradan ge<;en kuk ytla ragmen bo�a <;Ikh. $u an bu konuda ve Suvar-Macar, Sarmat-Macar gibi alanlarda in ternette dola�an yorumlamalann haddi hesab1 yok. Bunlann farkma varma d1�mda herhangi birini vakit aymp okuyabil digimi soyleyemem. Yukandaki ko�utluklar buyuk ol<;ude kendi tespitlerim ve iyimser bir �ekilde Turkiye' de

0.

Nedim

Tuna'nm yaphgmt Macaristan' da meslekten birinin yapmas1 i<;in beklentimi surdurecegim. Zakar 58 ba�hkta ozetledigi Sumer dilbilgisinin 55 ba�hgi mn Macarcaya, 29'unun 'Turk dillerine' uydugunu soyler.274 C:: a h�masma ula�amadtgim i<;in, muhalefet eden butun bilim 2 74 Zakar, "Sumerian-Ural-Altaic Affinities", s.2 1 5 .


adamlarmm pe�in reddinin aksine, bilinmeyen bir konuda hiikiim veremeyecegimi belirtmek isterim. O stelik Tiirk�_;enin dilbilgisi ozellikleri Macarcadan �_;ok geli�mi�tir ve Siimerce ile k1yaslanabilecek daha fazla ozellik bulunur. Ama sayllar bu kadar fazla olmasa bile, ortada bir baglanti varsa (herhal de diinyamn en ciddi dergilerinden birine yazan Zakar yalan soylemiyor; obiir tiirlii �_;ah�masma eri�en Macaristan' daki muhalifleri onu diinyaya rezil ederlerdi), biraz dikkat sarf etmek gerekir. Sonu�_;lardan �_;ok, boyle bir konuya gosterilen dikkat eksigi �iipheli goziikiiyor. Zakar Hymes'm 100 kelime listesini (Swadesh' ten once onerilen liste) kullanarak 57 Siimerce kelimenin Macarcada denginin oldugunu soyliiyor. Bu inamlmayacak bir rakamd1r ve itiraz eden alimlerden birinin hatirlatt1g1 gibi, Hint Avrupa �_;atlSl altmda karde�likleri ku�kusuz olan German ve Slav dillerinin ortakhklanmn iki kahd1r. Hatta durum boyle ise Siirnerce ile Macarcanm MS 47 civannda birbirinden ay nlrni� olmas1 lazim geliyor.z7s Ortak unsurlara yonelme eki -ra'y1 ekleyebiliriz. Bugiin eski Anadolu Tiirk�_;esini konu�sayd1k "Sogiit're gidiyorum" diyecektik. Osrnan Gazi, Orhan Gazi oyle diyorlard1. Baz1 ke limelerimizde bu ek eski bi�_;imiyle kalm1�tlr: ir;eri < ir;-re, dz�arz < ta�-ra. Bu eski bi�_;imi bugiin ta�ra olarak ayn bir kelime gibi kullamyoruz. Siimercede de bu ek bulunur. Yine Siimercede

2 75 Tart1�maya W. H. Jacobsen'in katkisi: Zakar, "Sumerian-Ural Altaic Affinities", s.2 1 7 .

228 I Osman KARATAY

gim eki veya kelimesi 'gibi' anlam1 verir.276 Azerbaycan' da ha.Ia kimi bi<;imi kullamhrken, biz gibi'ye <;evirmi�iz. Macar cada ise aym kelime olan kep 'benzerlik'ten ' suret' anlamma ge<;mi� ve nihayet bugiin 'resim' manasm1 kazanmt�hr. Eger Siimercedeki bu kelimeler kendinin degil de kom�u bir dilden veya Siimerlerin kayna�hgt bir topluluktan almh ise, esas sahipler atahgm1 Tiirklerin ve Macarlann payla�hgt bir topluluk olacaktu. c;unkii bu iki halk da Siimerceye giden kelimelerde pay sahibi. Bu ata topluluk dogudaki Elamlar ve bahdaki Araplar olamayacagma gore, Siimerlere kendi isim lerini de yayan Subarlardan ba�ka se<;enek kahyor mu? Sahi Macar el<;ilerinden eski donemleri hakkmda haber alan Konstantinos Porphyrogenitus onlann eskiden "bir se beple Sabar" adlandtgmt soylememi� miydi? Eger atalan M O

5. yy' da ve de sonraki asularda hala Sabar adlamyor idiyse ler, aradan ge<;en en fazla 15 astrhk bir zaman dilimi bir etnik ismi haftzalarda tutmak i<;in <;ok mu uzun? i nsanlar <;ok daha fazla zamandtr topluluk isimlerini koruyor ve kullamyorlar. Kald1 ki, Milat sualarmda Sibirya' daki Suvarlann durumunu tarn bilmiyoruz. Fakat bu bilgisizligimiz Suvar temelinde Tiirk ve Macar topluluklanm birle�tirmeye engel olmuyor.

2 7 6 Aydm, Biiyiik Siimerce Liigat /, s.l4.

ON AL TIN Cl BOLUM

MED'YATiK BiR HALK

Alh yedi yll once ilgin<; bir denklik dikkatirni <;ekrni;;ti. Turk<;e b iiyii ve biiyiik kelirneleri benze;;iyor. Yunancada da aym anlarndaki kelirneler birbirine benziyor: magia 'buyu' ve

mega 'buyuk' . Elbette hi<;bir Turk Yunanhlarla akraba <;Ikrnak isternez ve i;;in ash boyle bir denklik falan da yok. Zira bugiin

magic gibi evrensellik kazanrn1;; bir kelirneyle tamdtgirniz ma gia aslmda Med<;eden almrna. Medlerin din adarnlan zurnre sine mag deniyordu; anla;;Ilan sihir gii<;leriyle de tammyor lardi ki isirnleri ba;;ka iilkelerde biiyiiciiliikle ozde;;le;;ti. Medler M O 9. yy'dan 6. yy'a Tahran'dan berideki yurtla nnda devletle;;rni;; ve zarnanla giicunu arhrarak Anadolu ve M1su' a da sarkrnt;; bir halkm ad1. Daha dogrusu eski halkla rm kahnhlan Med (aslmda Mada) adt altmda yeniden topar landllar ve devletle;;rne istikarnetinde rnilletle;;tiler. Peki, hpki Sabarlar ve Giiney Azerbaycan'm turn eski halklan gibi biti;;ken dilli olduklan soylenen Medlerin dilin de dururn nas1l? Yani biiyiik kelirnesinin kar;;1hgmda ne var? Maalesef u<; kelirne ile on kadar kabile ad1 ve bir duzine ozel

230 I Osman KARATAY

isim d1�nnda bu halkm dilini bilmiyoruz. Ama bu ii� kelime oyle kiymetli ki, ba�ka tiirlii ii� yiiz kelimeye deger. Mag kelimesinin iki ayn leh�ede soyleni�i bize ula�m1�hr. Yunanca ve Arap�ada bu bi�im ge�erken (Mecusi sozii bun dan gelir), i ran' da sonraki donemlere m ug soyleni�i kalm1�hr ki bugiin Fars�ada mog derler. Bir dilde bir kelimenin farkh soyleni�leri varsa ve bu farkh soyleni�lere ikinci bir dilde de rastlamyorsa, bunun tesadiif ve ihtimal hesaplannda bahsi olmaz. Arada bir ilgi bulunduguna hiikmedilir. Tiirk�ede buyu kelimesi eski soyleni�te hem bugu, hem de

bagz olarak ge�er. Bu ikincisini birazok unutmu�uz ve bugiin 'goz baymak' veya 'goz boyamak' gibi yanh� fiillerle deyim olarak kullamyoruz. Bu bi�imler Med�edeki soyleni�in dengi. Yani Tiirk�e ile Med dili arasmda en ba�tan �ok yakm, aym kaynaktan kopmay1 akla getiren bir yakmhk var. Ama elde tek kelime var. Boyle bir yakmhktan bahsetmek i�in elbette yeterli degildir. Herodotos Medlerin dilinden 'kllh bir kopek tiirii' anla mmda spako kelimesini verir.277 Bu kelimenin sonraki dillere bakarak izini bulmak ya da Rus�a 'kopek' anlammdaki sobaka i�in eskilerden bir dayanak bulmak haliyle zor olmam1�hr. <;ok ilgin� bu kelime �1k1� itibariyle Ruslardan ayiramayaca gimiz Akrus ve Ukrayinler d1�mda hi�bir Slav dilinde ge� mez. Hi�bir Hint-Avrupa veya Fin dilinde de rastlanmaz. Bu kelimeyi Ortadogu'nun Sami dillerinde de bulam1yoruz. Ge leneksel bir a�1dan baklld1gmda, bilim adamlanm aciz bua2 77 Herodotos, Herodot Tarihi, 1 / 1 1 0.


k1yor.278 Oylesine gizemli bir kelime ama Rus\aya nereden ula�m1�? Neden Rus\a? Rus\ada benzer ba�ka kelimeler de var. Hele birisi var ki, ko�ut bir hadise olarak belki bu 'kopek' sorununu \Ozebilir. Hint-Avrupa dillerinde onlu rakamlar 'rakam+on' bi\iminde ifade edilir. Mesela iir; on 'otuz' olur, be? on 'elli' . Slav dille rinde bu durum son derece diizenlidir ve Rus\a da bu diizen lilikten paym1 ahr. Ama sayarken 40' a gelince kar�1m1za sorok diye ucube bir kelime \Ikar. Bunun da Slav veya Hint A vrupa dillerinde hi\bir a\1klamas1 bulunmaz. Bunu \OZme ye \ah�an Famer, sobaka kelimesinde ihtiyath olsa da arhk Tiirk\e kzrk ile baglanh kurmaktan ba�ka \are bulamaz.279 Dolay1s1yla aym ses denkligini sobaka'ya uyguladigimizda, Rus\adaki s- yerine k- koydugumuzda, kar�1m1za en tamd1k kelime olarak kopek \1k1yor. Tiirk\e genellikle kelime sonla nndaki iinlii harfleri dii�iiriir. Hatta ozel isimlerde bile bunu yapanz: Smyrna yerine izmir, Didyma yerine Didim gibi. Bir taraftan Tiirk\enin eski bir leh\esini tespit ediyoruz, haaa dilimizde her iki leh\eden de kokte� kelimelerin ya�a d1gm1 goriiyoruz: kanmak - sanmak, kemik - siimiik ' kemik' gi bi. Bir taraftan da boyle sozba�1

s-

ta�1yan bir leh\enin Dogu

Slav bolgesini etkiledigi, \Ok temel kelimeler verdigi sonucu na ula�1yoruz. 12. boliimdeki kelimeler diger Slav dillerinde de yaygm oldugundan, belki \Ogu aym kaynakla ilgili olma2 7 8 Fasmer, Etimologi�eskiy Slovar' Russkogo Yaz1ka Ill, s . 7 0 2 - 3 , bu nun i<;in mi.imki.in olan bi.iti.in yollara bakmi�tir. 2 79 Fasmer, Etimologi�eskiy Slovar' Russkogo Yaz1ka Ill, s . 7 2 3 .

232 I Osman KARATAY

yabilir, ama ba�ta �ipova'mn sozliigii olmak iizere, Rusc;ada ki Tiirkc;e kelimelerle ilgili c;ah�malarda sualanan ve de he niiz sualamaya girmemi� eski tabakadan kelimelerin c;ogu nun bu aym Turk lehc;esinden Rusc;aya, en azmdan Dogu Slav bolgesi iizerinden Ortak Slavcaya girdigi soylenebilir. Peki, bu Med dilindeki kelimenin Tiirkc;ede ne i�i var? Yukandaki mag ve mug bic;imlerinin ne i�i varsa, bu da aym sebeple Tiirkc;ede bulunuyor. Bu c;ok temel bir kelime. Her halde Eski Diinya'mn tarn ortasmda ya�ayan halklardan hic; birinin kopegi bilmedigini, bunun ic;in yabanc1 bir dilden ke lime aldtgmt dii�iinemeyiz. Ruslar sobaka kelimesini kopegi bilmedikleri ic;in almadt lar. Veya bine kadar rahatc;a saytp da sadece 40'a geldiklerin de taklldtklarmdan, Ttirklerden sorok kelimesini almadtlar. Bu tiir kelimeler bugiinkii Rus toplumunu olu�turan kan ve soy havuzunda dogrudan bulunan eski Tiirklerin yogunlu gunu gostermektedir. i ngiltere' de oldugu gibi burada da top luluklar dillerini kaybederek ortadan kalkm1�, ama kaybo lurken geride bazt izler buakmt�lardu. Mesele temaslarla Tiirkc;e kelimelerin almmas1 degil, bizzat Tiirklerin almmast dir. Medc;eden bir de kiira ' avam, halk' kelimesini bilmekteyiz. Renklerin mecazi kullamm1 adettendir ve dilin anlahm kabi liyetini geli�tirir. Biz kara kelimesini c;ok geni� bir dairede, renk d1�mda pek c;ok anlam ic;erecek �ekilde kullamyoruz. Ama ba�ka bir adet de esas anlam1 yitmi� bir kelimenin seste� ba�ka bir kelime gibi dii�iiniilmesidir. Hatta esas anlamm1


korudugu zarnanlarda bile bunun farkmda olrnay1z. Ornegin "oli.ini.in kori.i" ve "sabahm kori.i" deyirnlerinde ikisinde de korli.ikle ilgili bir kavrarn <;agn�nr. Fakat bunu oli.iye veya sa baha uygularnanm bir rnanhgm1 da bularnay1z. Halbuki bi rincide 'rnezar' anlarnmdaki qor, ikincisinde ise 'zarnan' an larnmdaki qor bulunrnaktadu. A varn halk i<;in kara budun tabirinin kullamrn1 Ti.irk<;eye has gozi.iki.iyor. Ba�ka dillerde avarn1 ifade i<;in yaygmhk, or takhk ve <;okluk gibi kavramlara ba�vurulur. Arap<;ada ad1 i.isti.inde avam vardu, amme 'kamu' kelimesi bununla kokte� oldugu gibi, umumi de oyledir. i ngilizcede ise ikisi de Latin ceden almma common people ifadesine rastlanz. Fransa' da ih tilal ile haklanm almaya <;ah�an asiller ve rahipler d1�mdaki kitleye etates generaoux deniyordu. Burada da ' gene!' kavra mma ba�vurulmu�. K1saca bu Med<;e kelirne Ti.irk<;ede kara budu n ve bunun geni�letilrni� uygularnasm1 i<;eren ba�ka soz gruplarmda ya �arnaktadu. Bunu �a�1rhc1 gorrnernek laz1rn. 2500 yllda elbet te onernli anlarn kayrnalan olacaktu arna burada o kadar bi.i yi.ik bir kayrna yok. 280 Kelirnelerin seyahati rni.irnki.in olabilir. Gelenekler de oyle. Arna bir destandaki <;ok onernli bir age, bir oz urnulmad1k yerlerde kar�1rn1za <;1k1yorsa veya koklerini urnulrnad1k yer lerde buluyorsak, i.izerinde ciddi di.i�i.inrnek gerekir. zso

Burada birka� kelimeyle ozetledigimiz M edlerin di.inyas1yla Ti.irk ler arasmdaki baglantiian Bey i/e Biiyiicii kitabimizda aynnt1yla ele aldigi mizdan, burada fazla a�maya gerek gormi.iyoruz.

234 I Osman KARATAY

Oguz destanma gore Oguz Han, bir ormanda ya;;ay1p el

kiinu yiyen bir canavan yakalamakta, ba;;ma demir bir �Iday la vurup bayiltbktan sonra baglay1p etkisiz hale getirmekte dir. Buradaki elkiin (devlet + halk) kelimesini 'yurtta;;' olarak almam1z gerekiyor. Eski Uygurcada boyle bir sozcuk olma digi halde, Uygur dilindeki Oguznamede ge�en orman keli mesi ise bizce 'illke' anlamma gelir. i ran destanmda bunun ko;;ut anlatismi buluyoruz. Ense sindeki iki buyuk ur yuzunden buyuk aCI �eken Azdahak ad h hukumdar, tavsiye uzerine hergun iki genci oldurtmekte ve beyinlerini ensesine surdurerek aCismi dindirmektedir. Ve nihayet beklenen yigit olarak Feridun ona kar;>I �Ikar. Demir bir �ubukla ba;;ma vurup bayiltu, baglar ve Tahran'm kuze yindeki Dunbavend dagma goturur. Azdahak ve Feridun'un hikayesini Gurcu, Ermeni, Arap, vs. �evredeki hemen herkeste bulmaktay1z. Eski kaynaklar bunlardan iki insan olarak bahseder. Ama konu masalla;;mca, Azdahak ensesindeki iki urla birlikte u� ba;;h bir canavar ha line gelir ve her gun insan yer. Bu masallar Turkler arasmda da yayilmi;>tir ve �e;;itli Turk topluluklanyla Anadolu leh�e lerinde Ajdaha olarak soylenen isim, edebi dilimizde Ejderha haline gelmi;;tir. Yay1hmm bu kismi Ortadogu' dan almmi;>tir ve a�Ik ;;ekilde diger halklann masallanyla benzerlik gosterir. Ama Oguz destanmda boyle yakm mesafeli bir almh · go zukmuyor. Binlerce yilm otesinden suzillup gelen, olay ay nnblanm degil, geli;;melerin ozunu yansitan ve payla;;an bir i�erik vard1r Oguz destanmda. Eger bu oge yeni zamanlarda,


yani Orta\ag i\inde, i slarn uzerinden veya degil, Ortadogu halklarmdan ahnrn1� olsaydt, hpkt Ejderha rnasallanrntz gibi yakm benzerlik gosterirdi. Bir kahrarnamn zalirn canavan

>

yoneticiyi etkisiz hale getirerek halk1 kurtarrnas1 ve teveccu hunu kazanrnas1 destana \Ok eski zarnanlardan gelen bir oge olarak girrni� gozukuyor. Bunu Akhun donerninde i ran uzerinden alrn1� olrnarntz rnurnkun. Boyle ba�ka kiiltiirel ogeler var. O rnegin ilk ko rnunistler olarak kabul edilen Mazdekiler i ran �ah1 Kavat'm (Kubad) rnusarnaha gosterrnesiyle etkinlik kazamp iilkeye hakirn olunca, yayllan ahlakstzhklar kar�1smda yaphgt hatayt anlayan ve pi�rnan olan Kavat, \areyi Akhun yardtrnma ba� vurrnakta bulur. Turk anlayt�mm kavrayarnayacagt �eyleri ogutleyen Mazdekilerin goru�lerine \Ok ktzan Akhunlar, bu yuk ordularla i ran' a girerler ve belki yuz binlerce kirnseyi 61durerek ulkeyi terterniz hale getirirler281 ve tahh Kavat' a geri verirler. Arna bir kere Kavat'm ad1 \Ikrnt�hr ve e�ini ba�kala nna sunan saptkhgt Turkler o gun bugundur onun adtyla an labrlar. Fakat Oguz Destam ile i ranhlarm $ehnarne'sindeki ortak ogelerin Saka \agma gitrnesi hasebiyle, buyuk ihtirnalle bu 28 1 Elbette tamamen ortadan kalkmadJiar ve gizli olarak varhklanm siirdiirdiiler. H atta islam'm ilk donemlerinde Miisliiman olmamJ� yerli halk arasmda yaygmhk kazandilar ve 9. yy'da Babek adh bir yonetici idaresinde isyan ettiler. Ba�Iang1�ta Ermeni destegi alan Babek isyam, ongoriilen ahlaksizhklar yiiziinden Ermeni ve Giircii lerin dahi tiksintisini kazanm1�tJr. Ve kaderin garip bir cilvesi ola rak Babek isyamm da bir Turk komutan olan Af�in bastJrmJ�tJr. Bkz. Turan, "Babek", s.99 - 1 0 6.

236 I Osman KARATAY

canavarm kafasma vurup, bayllhp baglama sahnesi de oyle eski zamanlara gitmektedir. Bunlara yukanda deginmi�tik. Peki, o eski zamanlarda ne oldu? Kim hangi zalim hii kiimdara ne yaph da boyle bir hikaye bu kadar yaygmhk ka zandi? Degi�ik eski kitaplann yamnda, en yakm �ahit olarak Herodotos bize aynnhlan vermektedir. Onun Astiages ad1yla yazd1g1, at;Ik �ekilde i ranhlardaki Azdahak ile aym kimse olan son Med hiikiimdan, Kambyses adh bir Pers' ten dogan torunu Kyros tarafmdan ala�ag1 edilir ve tutuklanarak bir ka leye hapsedilir. Astiages o kadar zalimdir ki, kendi halk1, hat ta ordusu bile Perslerin tarafma get;er.zs z Burada da bir Pers'in hikayesinin ahmp Oguz Han' a ithaf edilmesi ornegiyle kar�1 kar�1yapz. Konu kotii bir insanm alt edilmesi olunca, insanlar elbette bunu yapam alk1�larlar ve nesiller ge<;tikt;e de benimserler, kendilerindenle�tirirler. Hikayenin Tiirkistan' a Akhunlar iizerinden degilse, nereden ge<;tigin cevab1, kopeklerin, maglarm ve kara budunun gittigi yoldan olacakhr. Medler elbette Turk degildi. Hatta Med Devleti var iken Tiirkliik muhtemelen t;oktan �ekillenmi�ti. Ama Ortadogu ile Kaf Dag1'mn arkasmdaki iilke arasmda ili�kiler hit;bir zaman kesilmedi. Medler it;lerinden muhtemelen Tiirklerin atalan nm bir k1smmm t;Ikhgi eski Giiney Azerbaycan kavimlerin den biri, hatta onlann ikindi giine�idir. Burada onemli olan Tiirkliigiin koklerini ararken rastladigimiz saglam iput;lan-

282 Bu incelemeleri daha aynnt1h olarak H1rvat Ulusunun 0/u�umu, s . 3 6, ve iran i/e Turan, s. 1 7 3 - 1 7 7, 1 8 0 - 1 8 1'de yapmi�tJk.


du. Bu ipw;lan bizim Kuzey Irakh Subar kavmine dair tah minlerimizi de hakh <;1karmaktadu. Vak1a, Kutlar gibi bolgenin eski halklannm dillerine dair aynnhh incelemeler yapllm1�, aynen Siimerler gibi onlarm di linde de Tiirk<;e kelimelerle uyu�an ko�utluklar bulunmu� tur. Bunlann yanmda ozel isimler de Tiirk<;e kokmakta, bil hassa Ulume§, Kurum ve Tirikan gibi kral isimleri dikkat <;ek mektedir. 283 Vaktiyle, 1 9 1 7 senesinde Hrozny adh <:=ek alim ii<; kelime ye dayanarak Hitit<;enin Hint-Avrupa dillerinden oldugunu iddia etmi�ti. Bu fikir pe�inen kabul edildi, hemen alk1�land1 ve bu alk1� yiiz ylldu siirmekte. Ama ortada biiyiik a<;1klar var ki, Hitit<;eyi <:=erkezceye vs. baglama giri�imleri biitiin h1z1y'la siirmektedir (Bazen <:=erkezcedeki Tiirk<;e kelimelerin Hitit<;ede kar�1hgm1 bularak!). Merak ediyorum, elimizde Avesta ( i ran) ve Veda (Sansk rit) metinleri ile Latince ve Yunanca olmasayd1, yine bugiin kii Hint-Avrupa dilleri denilen diller kadim <;aglann dilleriy le k1yaslamr m1yd1? Kesinlikle evet. Eger Siimercede en ufak bir �eyler bulunsayd1, sonuna kadar giderler ve Siimerceyi �imdi Los Angeles'ta konu�ulan iki dile, ingilizce ve i span yolcaya baglarlard1. Biz bunlan umursamayacag1z. Bilim <;e li�ki banndumaz, banndud1g1 zaman bilim olmaktan <;1kar. Bir �eyi bilirsiniz, ama bilmek her zaman bilim degildir.

28 3 Bkz. Balkan, "Eski O nasya'da Kut (veya Gut) H alkmm Dili".

238 I Osman KARATAY

Unlii giildiirmen Jim Carrey'in "Bay Evet" adh giizel bir filmi var. Her �eye evet demekle hayatmm degi�ecegi ve olumlu bir istikamete girecegi ogiidiinii alan kahramammiZ bunu uygular. Evet dedigi �eyler de giinliik hayattan gayet masumane �eylerdir. Ancak bunlar bir araya geldiginde onun bir teror zanhs1 olarak tutuklanmasma ve sorgulanmasma yol a<;ar. Ashnda olmayan, yanh� yorumlanan <;e�itli hareketler FBI tarafmdan hep birlikte dii�iiniiliir ve onun teror baglanh SI olduguna inamhr. Bu aslmda Amerika' da adiyattan bir va kadu. Herkes ozgiir olarak istedigini yapabilir ama giivenlik gii<;leri bu ozgiir hareketleri yorumlamakta vatanda�tan daha da ozgiirdiir. Burada olmayan ve sadece zannedilen birka<; ipucunu bir araya getirmedik. Burada a<;Ihmlanyla birlikte yiizlerce, bin lerce ipucundan bahsediyoruz ve tamam1 var, tamam1 ispath. Yok diyen birisi hepsini tek tek iptal etmeli, son kalam da te sadiife hamletmeli. Ancak o zaman bu kitapta anlahlanlar ya lanlanmi� olur. Turn ipu<;lan bize i dil nehrinden doguya dogru giden alanda, hem orman, hem de bozkm i<;eren bolgede �imdiki anladigimiz kimligiyle Tiirkliigiin olu�tugunu gostermekte. Ancak �ans1m1z var, i� burada kalm1yor. Bu insanlann da Or tadogu bolgesiyle temaslan var.


Harita 5. Tiirklerin ilk yurtlan ve yayd1m alanlan

Bu durumda Ti.irkli.igi.in olu§umunu nasll kurgulayacag1z? Muhtemelen iki tabakah bir etnik yap1dan bahsedecegiz. Or tadogu'nun akllh ve medeni insanlan Orta Avrasya bolgesi nin gi.izel ve gi.i\li.i insanlanyla bir araya geldiler ve bu yi.ik sek nitelikli kan§Imdan Ti.irkli.igi.in yi.iksek nitelikleri \Ikh. Bu aym atalar muhtemelen Macarlarca da payla§tlmaktadu. Ve bu yi.izden ingiltere, Fransa, Almanya, Polonya, Balhk havza SI, Rusya ve ti.im Sibirya'yt i\ine alan 'Kuzey Di.inyast'ndaki tek medeni halkm, dahas1 burada kurulan tek medeniyetin bizimkilere ait olmasl bilmemiz gereken oncelikli konulardan biridir. Diger Kuzeylilerin medeni alandaki belirme veya SI\ ramalan da bi.iyi.ik 61\i.ide Ti.irklerden veya Ti.irklerin atala nndan aldtklan sayesinde olmu§tUr. Bu yi.izden dilimizde iki tabaka var. Bir kavram i\in nor malde tek bir kelime olur. Diger kavramlar onun alt ti.irlerini

240 I Osman KARATAY

anlatu. Mesela kopek kelimesi genel olarak o hayvan ti.i.ri.ini.i anlatan kelime ise, it kelimesi bir kopek ti.i.ri.ini.i anlatacaktu. Dilde hi<;bir zaman e�anlamh ve e�sesli kelime olmaz. Bunu ancak ortaokul ve lise bilgisi olarak hatirlayahm yeter. Ama Ti.irk<;ede bu iki kelime de genel olarak bu hayvan ti.i.ri.ini.i an lahyor. Bunun gibi, anlam aynntis1 olmaytp dogrudan bir kavram1 genel manastyla anlatan boyle <;ok saytda kelime <;if timiz bulunuyor. Bunlarm bir listesinin olu�mas1 i<;in Gi.irer Gi.ilsevin Bey' den haber bekliyoruz. Bu aym zamanda demektir ki Ti.irk<;enin veya Macarcamn kelime hazinesinin tamamm1 hi<;bir zaman Ortadogu'ya bag layamayacagiz ve ti.i.m i�i bitirdigimizde bile buldugumuz ko�utluklar k1smi kalmay1 si.irdi.irecek. Ortadogu'nun eski ve Avrasya'mn �imdiki biti�ken dille rini yap1salhga ve i�bu tarihsel ili�kilere bakarak <;ok uzak bir i.istyap1 altmda bir aile, en azmdan a�iret olarak bir araya ge tirme tarti�masm1 ise dilcilere btkanyoruz. Yap1sal benzerli gin aile olu�turmada yeterli ve belirleyici olmayacag1 kanaati hakim. Ancak ilerideki <;ah�malar benzerligin yap1salhgt a�Ip, genel olarak kelime hazinelerinde ortakhk gosterdigi nokta sma ula�usa, Ortadogu ve A vrasya biti�ken dillerinin baglan tlsma steak bakmayanlar gori.i�lerini gozden ge<;irmek zo runda kalabilirler. Ama �imdilik bizim kuramlanm1zda gozden ge<;irilecek fazla bir husus bulunmuyor. Bir taraftan <;ok eskilerden gelen ve �ekilce kuvvetli ama kelimece zay1f Ural-Altay birligini olu�turan tabaka, bir taraftan da bu birlik i<;indeki Ortadogu kaynakh baz1 si.ire<;lerle meydana <;Ikmi� Ti.irkli.ik ve Macarhk hadisesi.

ON YEDiNCi BOLUM

SARI�IN TURKLER 951 yllmda Kitab 'iil-Mesalik ve 'l-Mematik ( U lkeler ve Yollar Kitab1) adh bir kitap yazan Acem yazan i stahri, 977 ythnda yazd1g1 Suret'iil-Arz isimli cografya kitabmda bu eseri yakla �lk aynen almhlayan Nizipli Arap alimi ibn Havkal ve <;ok sonradan, 1228 y1hnda bitirdigi Miicel 'iil-Buldan adh eseriyle i stahri'yi izleyen Yakut, "Hazarlar Tiirklere benzemezler. Zira

Hazarlar kara sar;lzdzr" derler.284 Bu hiikmiin kaynagm1 muh temelen hocalan Belhi' den (922) almaktadular ama bizim iizerinde durmamtz gereken nokta muhalif anlamdu: " Tiirk

ler kara sar;lz degildir." Ba�ka yerlerde Tiirklerin giizelligini ove ove bitiremeyen bu yazarlar, kendi zamanlanndaki Turk kavimleri olarak Uygur, Oguz, Ktp<;ak, Kugtz, Karluk ve Pe<;enekleri verirler ve Tiirklere benzediklerini soyleyerek Hala<;lan katarlar. ibn Havkal' m Hazarlan hi<; gormedigini iyi biliyoruz. <:;ok gezen i stahrl: de Hazar' a gittigine dair bir bilgi vermiyor. Buradaki 28 4 Yo riikan, Miisliiman Cograjj;a C I/ar, s. 1 2 2 ; �e�en, is/am CografyaCI lan, s. 1 3 9, 1 5 8, 1 6 7.

242 I Osman KARATAY

kara ifadesi, takip eden ciimledeki Kara Hazar adlandumast mn yaphgt bir parazit olabilir. Birbirleriyle tam�1p gorii� ah� verisinde bulunan bu Miisliiman yazarlar eski Tiirklerde ikili siyasi ve toplumsal orgiitlenmenin adlandtrmast olan Kara ve

Ak stfatlanndan insanlann rengini anlam1�lar, iistelik bir ad1m ileri giderek izah bile etmi�lerdir: "Bu Kara Hazarlar

Hin tlilere benzerler" .285 Dolaytsiyla bu ifade hiikiimsiiz kahyor ve �oyle bir ciimle ile tashih yapmamtz gerekiyor: "Hazarlar

da diger Tiirkler gibi kara sar.;lz degildir. " Nitekim biitiin kaynaklann Tiirkler arasmda saydtgt ve bugiin diinyada kimsenin bundan ku�ku duymad1g1 Hazar lan da ba�ka kaynaklar san�m veya en azmdan renkli gozlii olarak nitelerler: ibn Rabbihi Hazarlarm a-;1k tenli, siyah sa-;h ve mavi gozlii olduklanm soyler.286 ibn Sa'd el-Magribi de ona kahhr: "Onlar beyaz tenli, mavi gozlii, klZll sar.;lz, iri viicutlu

durlar." 287 Bunlar Dunlop'm dedigi gibi tamamen kuzeyli in san tipinin tammlandtr: Kii-;iik ve renkli gozler, siyah, san veya k1zil sa-;. Bu tamma iki yazar daha kahhr. bmrii boyunca, Halifelik kaptkulu ordusunu olu�turan onbinlerce Turk askerinin Bagdat sokaklannda dola�hgm1 goren sahaf Nedim, kii-;iik gozlii ve hayli san�m olarak niteledigi Tiirkleri, Bulgarian, Hazarlan ve Alanlan yaziSI olmayan halklar arasmda s1ra lar.2ss 28 5 �e�en, is/am Coi}raf.yaCilan, s. 1 5 8, 1 6 7 . 2 8 6 Dunlop, Hazar Yah udi Tarih i, s.2 7-8. 28 7 Dunlop, Hazar Yahudi Tarihi, s.28. 288 Alemany, So urces on the A/ans, s.268.


Bu ifadeden esas anlamarmz gereken �ey, Ortadogu'nun Miisliiman yazarlanmn goziinde Tiirklerin genel olarak renk li sa<;lanyla bilindigidir. Tiirk diyince san sa<;h adam anla�th yordu ve bunun a<;tklamasma gerek yoktu. Tiirklerle <;ok i<; i<;e olduklanna ve ozellikle Bagdat' ta <;ok fazla Tiirk gordiik lerine gore, boyle genel bir bilgide yamlma payt az olsa ge rek. i slam cografyaCihgmm altm <;agmm en onemli isimlerin den olan Gerdizi, <;e�itli Tiirk kavimleri ve yurtlan hakkmda aynnhh bilgiler verir. Bunlardan biri de o zamanlar en uzak taki Tiirk toplulugu olan Ktrgtzlara aittir ve son derece de gerlidir. Zira <;in kaynaklan ve Orhon yazttlan dt�mda ilk kez ba�ka bir kaynak tarafmdan bu aynnhyla amhrlar. Buna gore, iistte degindigimiz gibi, 'kumtzl sa<;h' ve 'beyaz yiizlii' Kugtzlar Slavlara o kadar <;ok benzer ki Gerdizi nerden duy dugunu bilmedigimiz bir hikaye anlahr ve Bizans' tan ka<;an bir Slav' m Kugtzlann atababas1 olu�unun hikayesini uzun uzun nakleder.289

0

suada Kugtzlar Altaylann kuzeyindeki

diizliiklerde ya�tyorlardt ki bugiinkii Hakaslar onlann Sibir ya' daki kalmhstdtr. 0

donemde Kugtz iilkesiyle Miisliiman Orta Asya arasm

da ticaret kervanlan i�lerdi ve insanlar Giiney Sibirya' dan bi haber degildi. Burada �a�uhc1 olan �ey, Gerdizi ile aym bilgi yi ondan zaman ve mekanca <;ok uzaklardaki <;in kaynakla nnm da vermesidir. Buna gore onlar ktztl sa<;h, beyaz yiizlii ve ye�il gozliidiirler. Aralanndan siyah sa<;h olanlan talihsiz 289 Se�en, is/am Cografyacilan, s.7 1 - 7 2 .

244 I Osman KARAT AY

nitelerlermi�.29° Kug1zlann kuzeyinde de adlan Po-ma (Alaca Ath) olarak verilen bir Ti.irk boyu vard1 ki, dilleri tastamam aym olmasa da (anla�Ilan leh<;e fark1 vard1), gori.ini.i�leri ay nen Kug1zlar gibiydi.29 1 Boyle tasvir i<;eren bir ismin fazla baglayicihgi olmasa da onlan sonraki donemde kar�Imiza Oguz birligi i<;inde <;Ikan Alayuntlu (Alaca Ath) boyu olarak te�his edebiliriz. <:;in kaynaklanmn gori.ini.i�lerini ' <;irkin' bularak tarif ettik leri Ti.irk boylan arasmda Vusunlar da vardu ki, aynen Ku gizlar gibi ye�il gozli.i ve k1zil sa<;hdular.292 Yukanda belirtti gimiz gibi, bu boyun kahntilan �imdi Kazaklar arasmda Uy sun olarak ya�amaktadu. Hun <;agmda Cungar bogazmm ba hsmda, �imdiki Dogu Kazakistan arazisi civannda ya�amak taydilar ve sonradan onemlerini kaybetmi�lerdir. <:;in kaynaklanmn sadece bu boylan 'renkli' tarif ettikleri ni di.i�i.inmemeliyiz. Bu eserlerde i slam kaynaklanndaki gibi insanlarm fiziki gori.ini.i�i.i pek anlatilmaz ve anlatildiklan yerde i�te bu �ekilde tarifler vardu. Aym �ekilde ba�ka mil letlerin kaynaklannda da sa<; veya goz rengi gibi hususlardan ziyade, Ortadogu veya Avrupa halklanna tuhaf gelen geni� yi.iz, bas1k burun ve ki.i<;i.ik gozler one <;Ikarhhr. <:;in kaynak lan mi.inferit kimselerin gori.ini.imlerini de vermezler. Bildi gim kadanyla yalmz "donuk cam gibi gozlerle" bi.iyi.ik ofke

2 9 0 T a�agil, t;in Kaynaklarma Gore Eski Turk Boy/an, s.74-75. 2 9 1 Ta�agil, t;in Kaynaklanna Gore Eski Tiirk Boy/an, s.96. 2 9 2 T a�agil, t;in Kaynak/anna Gore Eski Tiirk Boy/an, s.2 7.


sa�hgt i�in el�ilerin goz goze gelmeye korktuklan buyuk Gokturk hukumdan Mukan'1 (553-572) anlahrlar.293 Bu bapta Prof. Dr. Amilcan i nayet kaydadeger bir bilgi nakletti. Gokti.irk yazttlannda Turk ordularmm Kuzey <;in' deki Shang-tung' a kadar vardtgt bildiriliyor. Bugun ise, �imdiki adtyla Shandong eyaletinde olaganustu bir durum olarak mavi gozlu <;inlilere rastlamyor. 1 500 yllhk bir kah hmdan bahsetmek i�in elimizdeki bilgi yeterli olmayabilir ama bu tur orneklerin akllda tutulmasmda fayda var. Bu bilgilerin hem Kultigin heykelinde gordugumuz kafa �ekliyle hem de Uygur bitiklerindeki resimlerde gorulen �e kik gozlu insan tipiyle �eli�tigi soylenecektir. Oncelikle, Kul tigin heykeli bir <;in tipini degil, �ekik gozlu yuvarlak kafah bir Turk tipini temsil eder. Mukan' dan 250 ytl soma ya�ayan Kultigin'in ka� tane <;inli veya Mogol ninesi oldugunu bilmi yoruz. Ancak henuz dogulu halklarla fazla kan�mam1� ilk ku�a gm mumtaz temsilcisi Mukan Kagan' da boy le bir �ey yok. <;unku Turk budun MS 1 00 civannda Bah Sibirya bolgesin den Altaylara gelmi�, dort asu kadar etraftan soyut �ekilde (Ergenekon' da) ya�am1� ve daha Mukan'm dedeleri zama nmda ortaya �tkmt�lard1. Altaylardan O ti.iken'e ta�mdtkla nnda ise daha yogun bir Mogolsu kitle i�inde kendilerini buldular. i slam kaynaklannda Dokuz Oguzlar olarak bilinen 2 9 3 Chou-shu ise onu "gozleri bilye gibi parliyordu" diye betimler: Mau-Tsai, (:in Kaynaklarma Gore Dogu Tiirkleri, s.l9; Ta�ag1l, (:in Kayn aklarma Gore Eski Turk Boy/an, s . 7 5 .

246 I Osman KARATAY

Uygurlar da onlar gibi aym bolgenin, yani Dogu bozkulan mn Tiirkleri olup, esasmda Goktiirklerden etnik bir farklan yoktu. Bilge Kagan onlar i<;in "Dokuz Oguz benim milletim idi.

Yer gok karz�tzgz irin, odune kzskanrlzk degdigi irin du�man oldu" der.294 Buna karf?Iltk Altay-Cungarya <;izgisinin dogusuna ge<; meyen, dolayistyla yerli halkla ve �inlilerle fazla kanf?mayan Tiirk boylan olan Kug1zlar, Alayuntlular(?) ve Uysunlar renkli olarak tarif edilirler. Bu arada, giiniimiizdeki muhtelif Sibirya halklan gibi, bu renkli Tiirklerin de gozlerinin zaten kii<;iik oldugunu, bunu �inli veya Mogollara baglamaya ge rek olmad1gmt soylemeliyiz. Siyah sa<; ve goz geni renkliye baskm oldugundan, dogudan gelen etkinin Tiirklerin gorii niimiinden ziyade renklerini degif?tirdigini diif?iinmeliyiz. i lk <;aglarda yalmz dogudaki Tiirkler bu etkiye maruzken, 10. yy' dan baf?layarak H1tay, 1 3 . yy' da Mogol ve 1 7. yy' da Oyrat lann bahya hareketlenmesiyle bu etki Orta Asya'ya yaylld1. Orta Asya Tiirkliigii etnik manada Mogollaf?h diyemeyiz; aksine gelen saytca az Mogollar Tiirklef?ip ortadan kalkhlar. Ama taf?1d1klan genlerin baskmhgt say1sal degerlerinin otesi ne ge<;ti. Daha a<;1k ifadeyle, siyah goz ve sa<; genleri renkli olanlan biiyiik ol<;iide ortadan kaldudl. Erken donemde �in ve Mogol cenahtyla ilif?kileri olmayan Bah Tiirkleri ise zaten her ftrsatta renkli olarak anlahhrlar. Tiirk<;ede her vesileyle vurgulandtgi ve haklannda <;ok f?ey yaztldtgi i<;in Kuman-K1p<;aklann ve onlardan ayn diif?iine2 94 Ergin, Orh u n A bide/eri, s.4 1 .


meyecegimiz Ogur-Bulgarlarm (her ikisi de ' renkli' eski Ting ling boylar birligini varisleri olarak) san�mhgm1 burada tek rarlamaya gerek yok. Bu bahiste sadece Kuman kelimesinin diger dillere 'san�m' olarak <;evrildigini vurgulamamtz yeter. Etnik isimler <;evrilmez ve aynen ahmrlar. Tiirk<;emizde <;evi ri olarak sadece 'Ktztlderili' kelimesine sahibiz; onu da etnik bir isim olarak gormek miimkiin degildir; sadece uki bir tas nif ve tariftir. Halbuki Kuman kelimesi onlara Polovets 'san �m' diyen Ruslardan ba�layarak Leh (Plauci), C:: e k (Plawci), Latin (Pallidi), Alman (Falon, Valwen, vb.) dillerine <;evrilmi� tir. Bahdaki gelenekten habersiz olan Ermenilerin de onlann ismini Khartea� 'san�m' olarak <;evirmesi ilgin<;tir. Bunda hak stz degiller, zira pek <;ok kaynak onlardan bir toplulugun is mini Tiirk<;e

San

kelimesiyle verir. Ruslann onlan san olarak

nitelemesi ve goriiniimlerini tuhaf ve kendilerinden tama men farkh bulmalan, Gumilev'in dedigi gibi Ruslarla arala rmdaki biiyiik uk farkma i�aret eder.295 Yine Kumanlar gibi bah, hatta kuzeybah Tiirkliigiine sokmam1z gereken Oguzlar da farkh degildir. Zaten Ortado gu' da Orta<;ag' daki yukanda bahsettigimiz Turk imgesi bii yiik ol<;iide Oguzlara bakllarak olu�uyordu, zira onlar Ha rezm'de ve Seyhun'un hemen otesinde Miisliimanlarm dog rudan kom�usuydu ve bir rivayete gore Miisliimanla�hk<;a 'Tiirkmen' adm1 ahyorlard1. Ktp<;aklann i slam iilkelerine ge li�i yukanda amlan eserlerin yaztmmdan <;ok sonradu. 2 95 Artamonov, Hazar Tarihi, s . S 4 1 . Bu kayd1 H ocas1 Artamonov'un kitabma Gumilev dii�mii�tiir.

248 I Osman KARATAY

Oguzlardaki renklilik bizzat atababa ile ba�lar. Oguz Des tam'mn Uygurca niishasmda onun dogumu anlahhrken "yii zii gok, gozleri al" ifadesi ge<;er.296 $imdiye kadarki <;ah�ma larda bu sozler i<;in hi<; tahlilci bir metin tenkidi yapdmt� go ziikmiiyor ve Pelliot'nun da anlam <;oziimlemesinde aynnh ya girmedigini goriiyoruz. Kelimelerin pe�inden gidilerek Oguz'un yiiziinde semavilik bulunduguna, gozlerinin ise ela olduguna hiikmedildi. Halbuki ciimle a<;tk ve mecazstzdu; SI fatlann i<;erigi de iyi biliniyor. Mavi yiizlii ve kumtzt gozlii bir insan herhalde diinyalar giizeli olarak anlahlmaz, ancak bir ucube olurdu. Elimizde tek niishas1 bulunan eserde, hatah bir kulun yan h� bir yaz1mm1 dii�iinmek sorunu <;ozmektedir. Giizellik al yanakla ifade edilir. Mavilik, bugiine kalan ifadeyle goger mi�lik, ancak oliiniin <;iiriimesini anlahr ve olsa olsa yak1�1kh bir zombiyi tarif eder. Veya ifadeleri ahrsak Oguz Han Ava tar kahramanlanndan birine benzeyecektir. Mavi rengin in sam $irinler' deki gibi �irin gosterecegini dii�iinemeyiz. Ktsa ca, burada kendisi kii<;iik, ama sonucu biiyiik bir tensih hata Sl var. i ki stfatm yerlerini degi�tirdigimizde sorun <;oziiliir ve "al yanakh, mavi gozlii, diinyalar gozlii bir <;ocuk" kar�1m1za <;tkar. Kayttlarda, Oguz kimligine sahip oldugundan emin oldu gumuz kimselerle ilk gorii�en kimse olan ibn Fazlan, onde gelenlerden birinin ismini "Alptogan oglu Etrek" olarak verir

2 96 Pelliot, Uygur YazlSlyla Yaz1lm1$ Ujjuz Han Destam Ozerine, s . l l 12.


ki,297 bu kelime san�m demektir ve aym anlamtyla Ktpc;aklar arasmda da gec;er.298 San Saltuklan, Saru Hanlan bir kenara koyahm. Annesi bir Turk olan ve soyunda babh herhangi un surdan haberimiz olmayan Orhan Gazi'nin san�m oldugunu biliyoruz. Bugun iran' daki az saytdaki san�m kimselerin ta mamma yakmmm Turk olmas1 bu bapta du�undurucudur. Turkmenistan' da Ersanlar buyuk ve esash topluluklardan bi ridir. Anadolu' da da diger unsurlarla fazla kan�mayan Ege ve Toroslarm Yorukleri ile ic; Anadolu'nun Alevilerinde c;ok lukla gorulen kuc;uk c;aku gozler bu eski Turk tipinin kalmb stdu. Elbette dunyada san�m bir uk yoktur. Balbk denizinin dogu sahillerinde san�mhk zirveye c;tkar, doguya ve babya dogru gittikc;e kademeli, guneye indikc;e keskin �ekilde aza hr. San�mhk milletleri veya dilleri takip etmez. Guya Avru pa' daki milletlerin c;ogundan uk olarak farkh olan Fin ve Es tonlar c;ok yogun �ekilde san iken, Hint-A vrupah dedigimiz italyanlar esmer veya kumraldu. ispanyollar ise genelde da ha da esmer olup Araplara benzerler. Bunu sadece Endulus kahnhs1 olarak goremeyiz. Ote yandan Araplann arasmda da renkli gozun nadirattan olmadtgmt biliyoruz. Dolaytstyla, falanca halk aslen �oyledir, bugun �oyledir gibi saptamalar mumkun degildir. Bizim nesnemiz olan Ku zey dunyasmda san�mhk veya kumralhkla niteleyebilecegi miz bir uk bulunmadtgt gibi, elbette eski Turklerin tamam1 297 ibn Fazlan, ibn Fazlan Seyahatnamesi, s.37. 298

Turan, Selr;uklular Tarihi, s.65.

250 I Osman KARATAY

da san degildi. Belki de toplam niifusta kumrallann oram daha fazlayd1. Giineye inince esmerle§me arth. En eski Turk tipini anlamak i<;in bugiinkii Ba§klft-Tatar bolgesine bakmak yeterlidir. Tiirk anayurdu olan Giiney ve Giineybah Sibirya boyunca yaytlan, eski Ting-ling' lerin torunu olan niifus bizce bugiinkii Tiirkliigiin mayasm1 te§kil etmektedir. Tiirkliigiin uk olma digi, biyolojik ger<;eklik ta§Imadigi iddialan da ger<;ekle bag da§maz. Bir Tiirk uk1 vardu ve anlamak i<;in ge<;irdigi evrele ri iyi bilmek gerekir. Bu uktan gelenler bugiin Anadolu niifu sunun ezici <;ogunlugunu olu§turmaktadular.

SONU� Kara<;:ay alimleri Laypanov ve M1z1yev kaz1 verilerine, ozellikle kurganlara dayanarak Turk anayurdunu i dil-Ural bolgesine yerle�tirirler.299 Bu kitab1 daha yeni okuyabildim ve yakla�1k aym fikirleri payla�hgimiza sevindim. Ancak, belki kaz1bilimden anlamadigimdan olacak, kaz1 malzemesinin yo rum ve kullammmda daima ihtiyath, daima temkinli olmak gerektigini samyorum. Bu kitap boyunca tarb�Ilan sorunlann temelinde de eski<;:aglardan, hatta ta� devrinden buluntulann yanh� ve keyfi yorumlanmas1, basit ifadeyle, <;:ekik gozlu ol mayan turn iskeletlerin Ari/ i rani insanlara verilmesi, yani Asya'mn u<;:te ikisinin i ran haline gelmesi yatmaktad1r.300 Ka zibilim verisinin <;:ok somut bir delil sunmad1ktan sonra da yanak degil, ancak destek olarak kullamlabilecegini samyorum. Etnik yapilarm omrunun k1sa oldugu, adland1rmalann ise ondan da k1sa ve degi�ken oldugu hukmu, koken ara�tuma2 99 Laypanov ve Miziyev, Tiirk Halklannm Kokeni, s.39-52, 1 49. Batl

da bir yurda inanan Zekiev, bunun yerinin �imdilik tarn bulunama yacagml soyler ama tahminini bizimki gibi idil-Ural ve Bat1 Tiirkis tan olarak verir: Tiirklerin ve Tatarlarm Kokeni, s. 5 2 . 3 oo Bu yorumlar bize daha once d e iran ile Turan kitabm1 yazdirml� tlr.

252 I Osman KARATAY

lannda budun adlarmm verimli kullamlmasm1 engellemi1}e benziyor. Bu hiikiim biiyiik olc;iide Avrupa tarihine bakllarak verilmi1} goziikiiyor. <::unkii orada, dogusunda ve babsmda eski kabileler neredeyse tamamen kaybolmu1} durumda. Angler i ngiliz, Franklar Frans1z olmu1} ama bugiinkii etnik yapllarm izdii1}iimii tarn olarak o kabilelere gitmiyor. Diger iinlii German kabileleri, bilhassa Gotlar tamamen kaybolmu1}. Slav bolgesinde de durum aym. Bugiinkii etnik isimlerin (Sloven ve Slovak, daha az derecede de Leh ve <:: e k isimleri d11}mda) hic;biri eski doneme gitmiyor, iistelik bugiinkii isim lerin pe1}inden gidenler bamba1}ta kapllardan «;1k1yorlar. Bunun sebebi diinyamn bu tarafmda ve tabii Tiirkiye' de, Azerbaycan' da kabile yapilarmm c;oziiliip milletle1}me siirec; lerinin tamamlanml1} olmas1du. Tiirkiye'de Km1k, Baymdu, Pec;enek, Uluborlu, Kec;iborlu gibi boy isimlerinin kalmas1 gi bi, Bab'da da Tiiringen, Gottingen, Toscana hatta Endiiliis (< Vandalusia) gibi etnik kaynakh isimler ya1}amaktadu. Lakin bunlarm etnik ic;erigi kalmamt1}hr. Konuyu buralara gore dii1}iindiigiimiizde, etnik yapllann ve isimlerinin ortalama bir omriinii tespit edebiliriz ve zamanla oliip gittiklerini, ancak belli yeradlannda yadigarlanmn kalabilecegini dii1}iiniiriiz. Ama boy yap1smm korundugu yerlerde durum ba1}ka ola bilir. Oncelikle, kabile orgiitlenmesinin siirdiigii ba1}ta Afrika ve Amerika olmak iizere diinyamn onemli bir k1smmm eski kay1tlarma sahip degiliz. Bugiinkii bir Afrika kabilesinin adt nm ne kadar zamandu kullammda oldugunu bilemeyiz. Ay m 1}ekilde eskiden var olup bugiin esamesi okunmayan kabi-


lelerin varhgm1 da du�unmeliyiz. Bu a�1dan A vrupa ve Afri ka'nm durumu iki ucu temsil ediyor. Toplumbilimin buralara bakarak bir 6l�ut belirlemesi zordur. Ama eski kayttlarm nispeten iyi oldugu ve bugun boy ya ptsmm �oyle boy le korundugu A vrasya' da, bilhassa yeni yer le�ik Turk dunyasmda durum boyle degil. Etnik yaptlann ve isimlerinin 6mru konusundaki numune �ah�malar en iyi bu rada yapilabilir. Lezina ve Superanskaya'nm sozliigunun Turk�e yaymma Ahsen Batur'un yaptigt ilavelerle birlikte 22 bin etnik isme ula�Ilmt�hr. Bunlann arasmda kitabm ba�la nnda ge�tigi gibi eski�agm Vusun halkmm isminden Ting ling'lerin kalmhs1 Dingli'lere, Sarmat birligindeki Siraklardan gunumuzdeki Kazak urugu Sirakhlara ve bizzat Sarmatlar dan gunumiizdeki Yurmahlara kadar pek �ok isim degil bin yilhk dogal ya�am suresi, iki bin yth bile a�arak ha.Ia. ya�a maktadu. D stelik bir bilinemezlik ufku var ki nerelere gittigini bil miyoruz. i lk M O 5. yy' da kayda giren Sarmatlann ismi acaba daha ne kadar eskiydi? Bu durum onlarm 5. yy'da ortaya �Ik hklanm gostermez. Belki MO 10. yy' dan beri bu ismi ta�tyan bir topluluk bulunuyor (Turk budunun 6. yy ortasmda, Gok turk Devleti'nin kurulu�uyla birlikte varhk alemine geldigini a�1k ifadelerle yazan buyuk tarih�ilere selam olsun). Dolaytstyla Avrasya bolgesindeki c;ah�malarda, ba�ka yer lerin aksine, boy isimleri geni� zamanh olarak rahathkla kul lamlabilir. Burada izlenen yontem de budur. Ancak etnik isimlerin ba�ka ve yabanCI topluluklara ge�me ah�kanhgt da

254 I Osman KARATAY

var. i yi bilinen ornekler olarak Turk budun ismi Bulgar'm bugiin bir Slav halkm1, bir Viking kabilesinin ismi olan Rus'un ba�ka bir Slav halkm1 niteledigini bilmemiz yeter. Do laytstyla Bulgar kelimesinin izinden gittigimizde Slav dunya smt terk ediyor, Turklerin arasma giriyoruz. Bu durum, ozellikle bizim bu <;ah�madaki anahtar kelime lerimiz olan Sarmat ve Suvar orneklerinde de kar�1m1za <;tkt yor. Acaba kok Suvarlar ve kok Sarmatlar Turk miiydu, yok sa Macar mt? Boyle bir soru ozunde bir yanh�1 barmdmr, zira soru sahibi onlan bilin<;altmda �imdiki Turk ve Macarlarla ktyaslamaktadtr. Eski Tiirkler ve eski Macarlar ku�kusuz �imdikilerden farkhydt, ama birbirlerinden farklan neydi? Avrasya bolgesindeki dilsel surec;lerin de kendi do gal or tamt i<;inde dii�iiniilmesi ve <;ah�tlmast gerekiyor. 1 00 veya 200 temel kelimedeki bu bolgede onceligi olmayan birkac; kavram1 <;tkartarak onem ve onceligi olanlan yerine koymak suretiyle yapllan bir ayarlama ancak bir ayarlamadu ve an lam kaymalan stkmhsmt gidermez. Daha saghkh bir ktyas lama once A dilinin temel kavramlanm sabit tutup B dilinde her bir kavramm a<;thm yaphgt anlambilim kumesinden turn ogeleri goz onune almak, daha soma da B'yi sabit tutup A i<;in aym �eyi yapmak ve u<;uncu adtmda bu veriyi harman lamakla olacaktu. Obiir tiirlu, Clauson'un -ku�kusuz ger<;egi ifade eden ' sozde' Altayca ktyaslamasmdaki gibi Turkc;edeki el kelime sinin kar�tsmda illa da el araytp kolu, dirsegi, omzu kabul etmezsek, sonu<; hayli hrpanlanmt� olarak c;tkacakhr. Vakta,


Tiirk\e-Mogolca k1yaslamalan anlam kiimelerini geni;;let mekte ne kadar comert olursak olahm farkh bir goriiniim ka zanacaga benzemiyor, ama yine de biitiin ihtimallere alan a\arak daha giivenilir sonw;lar beklemek yerinde bir tutum olacakhr. O rnegin Tiirk\ede yiikseklik ifade eden or/or varsa, bunun kar;;1sma illa Siimercedeki yiikseklikle ilgili isim, s1fat veya fi illeri koymam1z gerekmiyor. Ulke anlammdaki kur temel ke lime hazinesinde Tiirk\e yiiksekligin kar;;1sma konabilir, \iinkii yiikseklik ve iilke kavramlan bin anlambilim kiime sinde kom;;udurlar. Aym ;;ekilde, manhkh bir a\1klamas1 go ziikmiiyor ama kent, koy kavramlan yakmakla ilgili kavram larla ses ilgisine sahip. Eger ibraniceden Siimerceye, Tiirk\e den Slavcaya \e;;itli diller yakmak, parlamak ve kent (- mem leket, orman, dag, vd.) i\in ses ilgisi olan kelimeler kullam yorlarsa, temel kelimeler klyaslamasmda ornegin dagm kar ;>lsma 1;>1k koymaya hakk1m1z olur. Buradaki s1kmh nerede duracagimiZI bilemeyi;;imizdir, \iinkii bu tiirden kelimeler bir noktada Nostratik bir k1vam kazamyorlar. Ama bunun da \OZiimleri var. Mesela, yukan daki ornekten devam edersek, Tiirk\e or'un ('yiikseklik' ko kii) kar;;1sma Slavca gorV 'yiiksek', gora 'dag', gor- 'kotii', gore 'yakmak' ve grad 'kent' kelimelerinin hepsini koyabiliriz. Dag kelimesinin Nostratik bir yay1hm1 mevcut goziikiiyor. Fakat buna sahip diller kiimedeki diger anlamlara Slavca 61\iisiin de sahip degillerse, bunun yorumu en eski donemlerde, olu ;;um \aglannda Tiirk ve Slav halklanmn birbirine \Ok yakm

256 I Osman KARATAY

yerlerde ya�ad1klandu. Tabii benzer orneklerin arh�I nispe tinde bu fikir zemin ve temel kazamr, obiir tiirlii az say1daki ornek rastlanhya veya evrensel ortakhga hamledilecektir. Bu bak1mdan, temel kelimeler yerine temel kavram kiime lerini kar�Ila�tum1� oluyoruz ve herhalde daha saghkh bir in celeme yap1yoruz. Kavram kiimelerini kar�Ila�tumak elbette yeni bir �ey degil, kiyaslamalar eskiden beri zaten bu min valde yap1hyor ama sorun eski insanlann zihninde hangi kavramlann birbiriyle etkile�imde ve ge<;i�imde olarak kiime ler te�kil ettigini tarn belirlememi� olmam1zda yahyor. Etnik kelimeleri izlerken kar�Imiza <;Ikan dil ili�kisi soru nunu bu �ekilde -h1zla ve k1saca- irdeledikten sonra, samnm tatmin edici bir <;e�niyle savimizm sunum bi<;imini hazirlami� olduk. Yap1sal benzerligin dil akrabahg1 i<;in yetmedigi <;ok<;a soylenir. Fin korfezinden Biiyiik Okyanus k1yllanna kadarki eklemeli diller konu�an halklann yine de, <;ok derinlerde de olsa ortak bir dilsel ataya gittiklerini sanmak i<;in en biiyiik delil bizzat ayn ayn Ural ve Altay ailelerinin varhgm1 iddia edenlerden gelmektedir. Eger tek ba�ma bir Ural ailesi varsa ve eger tek ba�ma bir Altay ailesi mevcutsa, bir Ural-Altay ai lesi kendiliginden var olacakhr. <;iinkii bu iki toplulugun var olduguna dair ortaya konulan deliller Ural ve Altay' dan <;ok Ural-Altay' 1 ispatlar goziikmektedir. Fakat deliller ger<;ekten <;ok az. Tek ba�ma Fin-l Tgor, hatta baz1 meslekta�lara gore Ugor ailesi tabiri bile anlarnsizla�I yor. Bu geleneksel kavramlardan kurtulup, kelime hazinele rinin degil ama gramer kurallanmn yeterli derecede bir araya


getirdigi bir iist aileyi dii�iinmek belki daha dogru. i �e biraz cesaret katahm: Strahlenberg'in, daha dogrusu 10. yy Arap cografyaCilanmn zamanmdaki anlayt�a donmek daha isabetli olabilir. Bugiin mevkii Ural veya Fin-Ugor veya Ugor koluna ata nan Macarca ile Altay bolgesine atanan Tiirkc;e birbirlerine sozde diger akrabalarmdan daha yakmlar. Yukanda dedigi miz gibi, eger bu yakmhk odiinc;lemelerden doguyorsa,

0

zaman bu odiinc;leme olgusunu Tiirkc;e-Mogolca ili�kisine fazlastyla uygulamamtz gerekiyor. Zira yerle�ik tarihe gore Tiirkler Mogollarla Macarlardan belki on kat fazla zaman kom�uluk etmi�lerd i r ve etmektedirler. Odiinc;lemelerin kiil tiir tabakasmda yogun oldugu gerc;eginden hareket edince de, Tiirkc;e ile Macarca arasmdaki temel kelime ko�utluklan nm Mogolcamn kat kat iistiinde oldugu ortaya c;tktyor. So nuc;ta da Tiirklerin ve Macarlann aym bolgede, Orta i dil'in dogusundaki sahada tiirediklerini, ortak atalanmn da oralara Mezopotamya' dan gittiklerini dii�iinme noktasma geliyoruz. Burada bilimsel bir giindem maddesini tarh�tyoruz. Ba�ka miilahazalar soma gelir veya ba�kalarmm oncelikli giindem maddesidiL Macarcamn Fin-Ugor ailesiyle ili�kisini sorgula yan bir Macar "bahk karde�ligine"301 itiraz etmedigi gibi, Tiirkler ile Mogollann, dolaytstyla dillerinin akrabahgmt sor gulayan bir Tiirk de Mogolsu goriintiiden utand1g1 ic;in bunu 301

Macarca ha/ 'bahk' kelimesinin Fince ve diger kuzey dillerinde ko�utluklan bulundugundan, bu kelimeye Fin-Ugor ailesini birbi rine baglayan bir gozle bak1hr.

258 I Osman KARATAY

yaptyor degildir. Bu aynmlan iyi yapmam1z laztm. Biz bilim adam1 olarak ezberletilenlerden farkh sonw;lara ula�tlgimiz da, yani ati, kurdu ve <;adm bir kenara koydugumuzda, go <;ebelikten utandtgimlZl soyleyenler oldu. Tiirkliigun eski <;a gi diye ogretileni biz Turkliigiin orta zamanma koydugu muzda, kurttan degil, insandan dogan Turk'ii anlattlgimizda, ge<;mi�imizden utamr olduk! . . Fikirleri ki�iliklerine gore degil, utanma s1kllma hissine gore geli�mi�, dolayisiyla da ki�ilikleri geli�memi� binlerce isim etrafta. Universiteler bile bunlarla tika basa dolu. Turk olarak yaratilmay1 kaderin giizel bir cilvesi olarak goren ve buna �iikreden birisi, Tiirk'un ge<;mi�indeki hi<;bir �eyden u tanmayacaktu. Hi<;bir millete nasip olmayan pml pml bir tarihimiz var. Kara lekesi olmayan ama kar�1m1zdaki butiin dunya ve i<;i mizdeki i�birlik<;ilerince karartmaya ugram1� bir ge<;mi�e sa hibiz. Hi<; kimseye ne borcu ne de dokunmu� kotiiliigu olan, ama herkesten bir dolu alacag1 ve herkese iyiligi bulunan bir milletiz. Bize kotiilugu dokunanlar donup bir de di� kiras1 is tiyorlar; iyilik yaptiklanm1z ise onlarm yamnda saf tutuyor lar. Olsun, biz bugunlere onlarm liitfuyla gelmedik ki bun clan sonraki 'hayatta kalma' hesaplanm1zda onlan nazara alahm. Turk olmak zor i� ama mutlu olmak i<;in yeterli.

KAYNAKLAR

Agostini, Paolo, "Language Reconstruction Applied to the Uralic Languages", Migracijske Teme, XV/1-2 (1 999), s.663-1 54. Agaswglu, Firidun, Azer Xalqz, Bak1, 2000. Ahmetbeyoglu, Ali, Grek Seyyahz Priskos (V. As1r) 'a Gore Avrupa Hunlarz, i stanbul, 1 995. Aksamaz, N. G., Kuzey Kajkasya Mitolojisi, i stanbul, 2001 . Alemany, Agusti, Sources on the Alans. A Critical Compilation, Lei den-Boston-Koln, 2000. Alyllmaz, Cengiz, (Kok) Tiirk Harfli Yazz tlarm izinde, Ankara, 2007. Amanjolov, Altay S., Tiirk Filolojisi ve Yazz Tarihi, akt. K. Koc;, i stan bul, 2006. Ankoglu, Ekrem, "Greenberg'in Avrasyatik Oil Teorisi ve Tiirkc;e", Gazi Universitesi I. Tiirkiyat Ara� tzrmalarz Sempozyumu Bildirileri, 1 1 -13 May1s 2005, Ankara 2010, s.55-60. Artamonov, M. A., Hazar Tarihi, c;ev. D. Ahsen Batur, i stanbul, 2004. Av�ar, B. Z. - Solak, F. - Tosun, S., "Tiirklerin Demografisi (1 9502025)", Tiirkler, C.I, Ankara, 2002, s.205-241 . Aydm, Nafiz, Biiyiik Siimerce Liigat I, Antalya, 201 0 . Balkan, Kemal, "Eski Onasya' d a Kut (veya Gut) Halkmm Dili ile Eski Tiirkc;e Arasmdaki Benzerlik", Erdem, Vl/16 (Ocak 1 990) . Barthold, V. V., Kzrgzzlar, c;ev. U. D. A�p, Konya, 2002. -----, Orta Asya Tiirk Tarihi Hakkmda Dersler, haz. K. Y. Kopraman i . Aka, Ankara, 2006. Bayat, Fuzuli, Tiirk Dili Tarihi, 2. Bask!, <:: o rum, 2006.

260 I Osman KARATAY

Baykara, Tuncer, Turk Admm Anlamz, Ankara, 1 998. -----, "Tiirkliigiin En Eski Zamanlan", Turkler I, Ankara, 2002, s.277307. Benedict Curipeschitz, Yolculuk Gunliigu 1530, <;ev. b. Nutku, An kara, 1 989. Benko, Lorand - Kiss, Lajos - Papp, Laszl6, A Magyar Nyelv Tortene ti-Etimol6giai Sz6ttira, 4 cilt, Budapest, 1 984. Berta, A rpad, Turkr;e Kokenli Macar Kavim Adlarz, <;ev. N. Demir - E. Yllmaz, Ankara, 2002. Bloch, Marc, Feodal Toplum, <;ev. M. A. K1h<;bay, Ankara, 2005. Boeschoten, Hendrik, "The Speakers of Turkic Languages", The Tu rkic Languages, der. L. Johanson - E. A . Csat6, London - New York, 1 998, s . 1 - 1 5 . Briickher, Aleksander, Slovnik Etymologiczny Jrzyka Polskiego, War szawa, 1 985. Butanayev, Viktor, "Mogol-Cungar Hakimiyeti Doneminde Yeni sey Kirg1zlan", Turkler I, Ankara, 2002, s.405-4 1 1 . Caferoglu, Ahmet, Turk Dili Tarihi, 4 . bask1, i stanbul-Bursa, 2001 . Charanis, Peter, "Ethnic Changes in the Byzantine Empire in the Seventh Century", Dumbarton Oaks Papers, Washington 1 959, s.25-43. Clauson, Gerard, An Etymological Dictionary of Pre- Thirteen th Cen tury Turkish, Oxford, 1 972. -----, "On the Idea of Sumerian-Ural-Altaic Affinities", Curren t A n thropology, XIV/4 (Ekim 1 973 ) , s.493-495. -----, "Altay Teorisinin Leksikoistatistiksel Bir Degerlendirmesi", <;ev. i . Uluta§, S D ii FEF Sosyal Bilimler Dergisi, Say1 10 ( 2004 ) , s . 1 53-1 74.


Constantine Porphyrogenitus, De Adminis trando Imperio, yay. Gy. Moravcsik - R. J. H. Jenkins, Washington, 1 967. Czegledy, Karoly, " S arkel: An Ancient Turkish Word for House", Aspects of Altaic Civilization (5th PIAC 1 962) , yay. D. Sinor, Blo omington - The Hague, 1 963, s.22-3 1 . -----, Tu ran Kavimlerinin Go(:ii, c;ev . G. Karaagac;, i stanbul, 1 999. Daly, Kathleen L., Norse Mithology A to Z, New York, 2004. Derksen, Rick, Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon, Leiden-Boston, 2008. Dogan, Ahmet, " i slamiyet' ten Onceki Ti.irk i nancma Dair", Tiirkler Ill, Ankara, 2002, s.305-319. Dostiev, Tarik, "Kafkasya'da Hunlar", Tiirkler I, Ankara, 2002, s.921 -928. Drompp, Michael R., "Erken Donemlerden Mogol i stilasma Kadar Yenisey K1rg1zlan", Tiirkler ll, Ankara, 2002, s.397-404. Dumezil, Georges, Kafkas Halklan Mitolojisi, c;ev . M. Y. Saglam, Ankara, 2000. Dunlop, Douglas M., Hazar Yah udi Tarihi, c;ev. Z. Ay, i stanbul, 2008. Durmu�, i lhami, Sarmatlar, Ankara, 1997. -----, "Sarmatlar", Tiirkler I, Ankara, 2002, s.637-647. -----, "Vusunlar", Tiirkler I, Ankara, 2002, s.783-789. Edzart, Dietz 0., Sumerian Grammar, Leiden, 2003. Engel, Pal, The Realm of St. Stephen: A History of Medieval Hu ngary 895- 152 6, London, 2001 . Ercilasun, Ahmet B., Tiirk Dili Tarihi, Ankara, 2004. E rdy, Miklos, "Orta Avrasya Boyunca Hiong-nu Tarz1 Kazanlar ve Bunlarm Kaya Kabartmalannda Ortaya C:: I kmas1", c;ev. H. $irin User, Tarih incelemeleri Dergisi, XI (1 996), s.265-317.

262 I Osman KARATAY

Eren, Hasan, "Tiirklerin Ana Yurdu Sorunu", Tiirk Dili, Say1 600 (Arahk-2001 ), s.665-687. Ergin, Muharrem, Orhun Abideleri, 7. bas1m, i stanbul, 1 980. Fasmer, Maks, E timologi(eskiy Slovar' Ruskogo Yazzka, 4 cilt, Moskva, 1 986-1987. Fedotov, M. R., Etimologi(eskiy slovar' (:uva§skogo yazzka, 2 cilt, <::e boksan, 1996. Feher, Geza, Bulgar Tiirkleri Tarihi, Ankara, 1 999. Gamkrelidze, T., B. - i vanov, V. V., indoevropeyskiy yazzk i indoevro peytsz, Tbilisi, 1 984. Gao zhau n ge tu, Menggu yu zu yu yu Tujue yu zu yu cih u z bi jiao yan juz, Huh he hao te (Kokhot), 2006. Golden, Peter B., Tiirk Halklarz Tarihine Giri§, �ev. 0. Karatay, 2. Bask1, <:: o rum, 2006. -----, "Ethnogenesis in the Tribal Zone: The Shaping of the Turks", Archivum Eurasiae Medii Aevi, 16 (2008-2009), s.731 12. Gome�, Saadettin, Tiirk Kiiltiiriinii n Ana Hatlarz, Ankara, 2006. -

-- -, Kok Tiirk Tarihi, 4. bask1, Ankara, 201 1 . -

-----, $amanizm ve Eski Tiirk Dini, 2 . bask1, Ankara, 201 1 . Gumilev, Lev N., Eski Tiirkler, �ev. D . A . Batur, 2 . bas1m, i stanbul, 2002. Giil, Biilent, Eski Tiirk Tarzm Terimleri, Hacettepe Un. Sos. Bil. Ens., doktora tezi, Ankara, 2004. Giinay, Dnver - Giingor, Harun, Tiirk Din Tarihi, Kayseri, 1 998. Giirgiin, Abdullah, isve9lilerin Tiirk Kokenleri Uzerine, i stanbul, 201 1 . Harmatta, J., " A tiirkok eredetmondaja", Magyar Nyelv, XCV/4 (Arahk 1 999), s.385-399.


Herodoto5, Herodot Tarihi, <;ev. Miintekim Okmen, 3. Ba5kt, i 5tanbul, 1991 . ibn Fazlan, ibn Fazlan Seyahatnamesi, <;ev. R. $e�en, i 5tanbul, 1975. inan, Abdiilkadir, Eski Tiirk Dini Tarihi, i 5tanbul, 1 976. Kafe5oglu, i brahim, Tiirk Milli Kiiltiirii, 21 . ba5kt, i 5tanbul, 2001 . Karataev, Oljobay, "Tiirk Boylannda Tamgalar ve E5ki Ktrgtz-Oguz Etnik Baglanhlan", Tiirkler II, Ankara, 2002, 5.386-390. -----, Kzrgzz E tnonimder Sozdiigii, Bi�kek, 2003 . Karatay, 0., "Ti.i rk-Slav i li�kilerinin Ba�langt<; Donemleri Uzerine", Tiirkler II, Ankara, 2002, 5.536-546. -----, iran ile Turan: Hayali Miletler C:agznda Avrasya ve Ortadogu, An kara, 2003. -----, "Tarihi Kaynaklarm Objektif Tenkidiyle Bir Ger<;ege Yakla�ma Deneme5i . . . Kiirtler", Tarih ve Dii�iince, Eyliil 2005. -----, "Alper Tona ve Oguz Han: Turan'da Bir Donem, i ki Gelenek", Tu ran, Sayt 2 (Giiz 2005), 5. 1 1 3- 1 1 7. -----, "Huvatlann Kokeni ve Orta<;ag Htrvat Tarihi", Balkanlar El Ki tabz, I, yay. 0 Karatay - B. A. Gokdag, �orum-Ankara, 2006, 5.95-1 04. -----, " O tiiken Y1�: Dag, Orman ve Ulke", Omeljan Pritsak Armaganz, yay. M. Alpargu - Y. Oztiirk, Sakarya, 2007, 5.131 - 1 39 . -----, "Hanaka5 Oguzlanndan Karakalpak v e Ozbeklerin Kenege5 Boyuna", Fuzuli Bayat Armaganz, der. Eyiip Ay, Ankara, 2008, 5 . 1 77-1 86. -----, "Hazarlann Mu5evile�me5ine Dair Bir Beige: Genize Mektu bu", Karadeniz Ara�tzrmalarz, Say1 18 (Yaz 2008), 5 . 1 - 1 7. -----, "Bahk 'Kent' Kelime5inin Kokeni ve E5ki Tiirklerde $ehircilige Dilbilim5el Bir Yakla�1m", 1. Uluslararasz Tiirk Dili .ve Edebiyatz

264 I Osman KARATAY

Sempozyumu (23-26 Ekim 2007) Bildirileri, Yay. A. O zkan - S. Tu ran, l5parta, 2008, 5.349-353. -----, "Dnyeper nehrinin Tiirkc;edeki Ad1 ve izah1 Gereken 2500 Yll", Karaden iz Ara$ fzrmalarz, 26 (Yaz 201 0), 5 . 1 7-26. -----, "Ergenekon Once5indeki Felaket Hakkmda Bir Tarihleme De neme5i", 1. Uluslararasz Uzak Asya 'dan On Asya 'ya Eski Tiirk(e Bilgi �oleni Bildirileri, 1 8-20 Ka51m 2009, Afyon, 201 0, 5.1 27-134. -----, "Kral Odin'in Turkland'dan i 5kandinavya'ya Goc;ii", Halk Kiil tii riinde Go( Uluslararasz Sempozyumu, 28-30 May15 201 0, Bahke5ir. -----, "Suvarlar: Dogu Avrupa'nm E5rarengiz Kavmi", E. ii. TDiD, X/1 (2010), 5.99- 1 1 6 . -----, "Avar Kiiltiir c;=evre5indeki 'Jupan' Sam Hakkmda", Uluslara rasz Zeki Velidi Togan ve Tiirk Kiiltiirii Bilgi �olen i, Afyonkarahi5ar, 1 3 - 15 Ekim 201 0. -----, "Tiirklerin ve Macarlann Atalarmm Ortadogu Kokenlerine Dair", Tu ran, Say1 10 (201 0), s.27-46. -----, "Macar veya Onogur (Hungar) : Koken Ara�hrmalannda Etnik Siirec;leri Gozetmek", Turan, Say1 11 (201 0), 5.27-34. -----, "Etelkozii : Ortanca Macar Yurdu Hakkmda Yeni Baz1 Te5pit ler", Belleten, (yaym1 bekleniyor) . Kayapmar, Ay�e, "Tuna Bulgar Devleti (679-101 8)", Tiirkler,

11,

yay.

K. c;=ic;ek vd., Ankara, 2002, 5.630-640 . -----, "Kumanlar ve ikinci Bulgar Devleti ( 1 1 87-1 370", Tiirkler II, Ankara, 2002, 5.81 0-822. -----, "Bulgarlarm Balkanlara Goc;ii ve Tuna Bulgar Devleti", Balkan lar El Kitabz, I, yay. 0 Karatay - B. A. Gokdag, c;=orum-Ankara, 2006, 5 . 1 05-128.


-----, " i kinci Bulgar Kralhg1", Balkanlar El Kitabz, I, yay. 0 Karatay B . A. Gokdag, <;:orum-Ankara, 2006, s.232-25 1 . Kazakis tan Tarihi. Makaleler (heyet yaym1), Ankara, 2007. Khazanov, Anatoly M., Nomads and the Ou tside World, Wisconsin, 1 984. Klein, Ernest, A Comprehensive Etymological Dictionary of the English Language, Vol !I: K-Z, 2. bask1, Amsterdam - London - New York, 1 967. Kokovtsov, P. K., Yevreysko-Xazarskaya Perepiska v X veke, Lening rad, 1 932. Kopriilii, M. Fuat, Osmanlz imparatorlugunun Kurulu�u, Ankara, 2003. Kramer, Samuel N., S ii merler, tr. 6. Buze, i stanbul, 2002. Kurat, Akdes N., Rusya Tarihi. Ba�langu;tan 1 9 1 7 'ye Kadar, 4. Bask!, Ankara, 1 999. Kuzeyev, R. G., itil- Ural Tiirkleri, <;ev. A. Acaloglu, i stanbul, 2005. Lagerbring, Sven, isve99enin Tiirk9e ile Benzerlikleri. isve9lilerin Tiirk A talarz, <;ev. Abdullah Giirgiin, i stanbul, 2008. Laypanov, Kazi T. - Miziyev, i smail M., Tiirk Halklarm m Kokeni, <;ev . H. BagCI, 2. bask!, i stanbul, 2010. Lezina, L. N. - Superanskaya, A. V.

-

Batur, D. A., Biitiin Tiirk Halk

larz, i stanbul 2009 . Littleton, C. Scott - Thomas, Ann C., "The Sarmatian Connection: New Light on the Origins of the Arthurian and Holy Grail Le gends", The Journal of American Folklore, Cilt 91/359 (1 978), s.513527.

266 I Osman KARATAY

Littleton, C. Scott, "The Holy Grail, the Cauldron of Annwn and the Nartyamonga", The Journal of A merican Folklore, 92/365 (1 979), s.326-333. Looijenga, Tineke, Texts and Con texts of the Oldes t Runic Inscriptions, Leiden - Boston, 2003. Manggol-un Niu9a Tob9a 'an - Mogollarm Gizli Tarihi I, \ev. Ahmet Temir, 3. bask!, Ankara, 1995. Mantayev, T., Bir Tarih Kaynagz Olarak Muravyev ve Velihanov 'un Eserleri, (Yaymlanmami� yiiksek lisans tezi), E.O. T.D.A.E., i zmir 201 0. Maracz, Laszl6, Hungarian Revival. Political Reflections on Cen tral Eu rope, Nieuwegein (Hollanda), 1995. Marcantonio, A., Nummenaho, P., Salvagni, M., "The 'Ugric-Tu rkic Battle' : A Critical Review", Lingu is tica Uralica 2 (2001 ), s.81 -102. Marcantonio, Angela, The Uralic Language Family. Facts, Myths and Statis tics, Oxford - Boston, 2002. -----, "Macarcanm Kokeni: Macarca, Fince Ve Tiirk\e Ko�utluklar", li.

Uluslararasz Tiirk Dii nyasz Kiiltiir Kongresi, 19-25 Nisan 201 0,

<;e�me. -----, "On the Origin of Hungarian: Hungarian vs Turkic vs Finnish Parallels", 1 71h Conference of the Finno- Ugric Studies Association of Canada (FUSA C), 29-31 May 201 0, Montreal . Matvey Mehovskiy, Traktat o dvuh Sarmatiyah, Ryazan, 2009. Mau-Tsai, Liu, (:in Kaynaklarma Gore Dogu Tiirkleri, \ev. E. Kayaoglu - D. Banoglu, i stanbul, 2006. Nemeth, Gyula, A Honfoglal6 Magyarsag Kialakultisa, Budapest, 1 930. Nikonov, V. A., Kratkiy Toponimi(eskiy Slovar', Moskva, 1966. Nizamiiddin $ami, Zafername, \ev. N. Liigal, 2. Bask1, Ankara, 1987.

TURKLERiN KOKENi I 267 0' callaghan, Roger T., Aram Naharaim: A Con tribu tion to the History

of Upper Mesopotam ia in the Second Millen nium B. C., Roma, 1 968. Ostrogorsky, George, Bizans Devleti Tarihi, <;:ev. F . I�Iltan, Ankara, 1 995. O gel, Bahaeddin, Tiirk Mitolojisi, I, 3. bask1, Ankara, 1 998. Onder, A. Tayyar, Tiirkiye 'nin Etnik Yapzs z, 32. bask1, Ankara, 2007. O zkan, Nevzat, Tiirk Dilinin Yurtlarz, Ankara, 2002. Pal6czy-Horvath, A., "L'immigration et l'etablissement des Comans en Hongrie", Acta Orien talia Hu ngaricae, XXIX (1 975), s.313-333. Papp, Laszl6, "Siimerce-Macarca Sorunu", <;:ev. N. Giingormii�, A. ii. D TCF Dergisi, Cilt 42/1-2 (2003), s.79-97. Patkanov, S., "A sabirok nemzetisege", Ethnographia, Xl/8 (Ekim 1 900), s.337-343. Pelliot, Paul, Uygur Yazzszyla Yazzlmz� Uguz Han Des tanz iizerine, <;:ev. V. Koken, Ankara, 1 995. Pliny, The Natural History of Pliny, tr. John Bostock, Henry Thomas Riley, London, 1 855. Pomponius Mela, Pompon ius Mela 's Description of the World, tr. Frank E. Romer, Michigan, 1 998. Pope, M. K., Fron Latin to Modern French, Manchester 1973 (1 934'ten hpkibasim). Poppe, Nicholas, In troduction to Altaic Linguistics, Wiesbaden, 1 965. -----, Altay Dillerin in Kar�zla�tzrmalz Grameri, <;:ev. Zeki Kaymaz, i s tanbul, 1 994. Porzig, Waiter, Dil Denen Mucize II, <;:ev. V. Ulkii, Ankara, 1 986. Povest ' vremen n zx let po Lavrent 'evskoy letopisi, yay. D. S. Liha<;:ev - B. A. Romanov, Moskva-Leningrad, 1950.

268 I Osman KARATAY

Pritsak, Omeljan, "The Pecenegs: A Case of Social and Economic Transformation", Archivum Eurasiae Medii Aevi, I (1975), s.2 1 1 235. Rasonyi, Laszl6, Tarihte Titrk/Uk, 2. bask1, Ankara, 1988. -----, Dogu Avrupa 'da Titrk/Uk, haz. Y. Gedikli, i stanbul, 2006. Richmond, I. A., "The Sarmatae, Bru m u tennacvm Veteranorvm and the Regia Bremetennacensis", The Jou rnal of Roman Studies, XXXV ( 1 945), s.1 5-29. R6na-Tas, Andras, Hu ngarians and E u rope in the Early Middle Ages, Budapest, 1 996. -----, "The Reconstruction of Proto-Turkic", The Turkic Languages, der. L. Johanson - E. A. Csat6, London - New York, 1 998, s.6780. -----, "Turkic Writing Systems", The Turkic Languages, der. L. Johan son - E. A. Csat6, London - New York, 1 998, s.126-137. Ruhlen, Merritt, Dilin Kokeni, �ev. i . Uluta�, Ankara, 2006. Sevin, V. - Ozfuat, A., "Hakkari Stelleri: Dogu Anadolu' da Sava�� <;obanlar -ilk not" Belleten, LXV/243 (Agustos 200 1 ), s.301 -330. Sinor, Denis, Inner Asia: His tory, Civilization, Languages, 3. bask1, Bloomington, 1 987. -----, " (Kok) Tiirk i mparatorlugunun Kurulu�u ve Y1k1h�1", �ev. T. Tekin, Erken it; Asya Tarihi, yay. D. Sinor, i stanbul, 1 999, s.383424. -----, "Some Components of the Civilization of the Turks (6th-8th Century A.D.)", The Turks I, Ankara, 2002, s.348-356. Skok, Petar, E timologijski Rjecnik Hrvatskoga ili Srpskoga Jezika, I: A-J, Zagreb, 1 971 . Snorre Sturlason, Heimskringla: The Norse King Sagas, �ev. S. Laing P. G. Foote, London - New York, 1961 .


Snorri Sturluson, Heimskringla: His tory of the Kings of Norway, c;ev . L. M. Hollander, Austin, 2002. Stoyanov, Valeri, "Bulgar Tarihinde Kumanlar (XI-XIV. Yiizylllar)", Turkler II, Ankara, 2002, s.798-809. Siimer, F., Oguzlar (Turkmenler), 5. bastm, i stanbul, 1 999. $eker, Mehmet, "Anadolu'nun Tiirk Vatam Haline Gelmesi", Turk ler VI, Ankara, 2002, s.269-282. -----, A nadolu 'nu n Turkle�mesi ve Kulturel Hayat1, i stanbul, 2006. $engiil, Fatih, "Herodotos'a Gore iskit Boylanmn Yurdu", Fuzuli Bayat Armagam, der. E . Ay, Ankara 2008, s.243-287. $e�en, Ramazan islam Cografyacllarma Gore Turkler ve Turk iilkeleri, 2. baskt, Ankara, 1 998. Tardy, Lajos, "The Caucasian Peoples and Their Neighbours in 1404", Acta Orien talia Hu ngaricae, XXXII/I ( 1978), s.83-1 1 1 . Ta�agll, Ahmet, Gok- Turkler I, Ankara, 1995. -----, Goktiirkler Ill, Ankara, 2004. -----, (:in Kaynaklarma Gore Eski Turk Boylan, Ankara, 2004. Tavkul, Ufuk, Karar;ay-Malkar Destanlan, Ankara, 2004. Tekin, Talat, "Tiirkc;edeki En Eski O diinc; Sozler", Makaleler II, Ankara, 2004, s.227-231 . -----, Tu na Bulgarian ve Dilleri, Ankara, 1 987. Togan, Zeki V., Umu m i Turk Tarihine Giri�, 3. bastm, i stanbul, 1981 . Tuna, Osman N., Altay Dilleri Teorisi, i stanbul 1 983. -----, S umer ve Turk Dillerinin Tarihl ilgisi ile Turk Dili'nin Ya� 1 Mesele si, Ankara, 1 997. Turan, Osman, Selr;uklular Zamanmda Turkiye, 7. baskt, istanbul, 2002.

270 I Osman KARATAY

-----, Sel(uklular Tarihi ve Turk-islam Medeniyeti, 8. Bas1m, i stanbul, 2003. -----, "Babek", Makaleler, haz. A. <;etin - B . Ko�, Anakara, 201 0, s.991 06. Urfah Mateos, Urfalz Mateos Vekayi-Namesi (952 - 1 1 3 6) ve Papaz Gri gor 'un Zeyli (1 1 3 6-1 1 62), �ev. H. Andreasyan, 3. Bask!, Ankara, 2000. Vernadsky, George, Rusya Tarihi, �ev. D. M1zrak - E . <;. M1zrak, i s tanbul, 2009. V ryonis, Speros, The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleven th through the Fifteen th Cen tury, Los Angeles- London, 1 971 . Wadge, Richard, "King Arthur: A British or Sarmatian Tradition?", Folklore, 98/2 (1 987), s.204-215. Yatsenko, Sergei, "Vusunlar", Turkler I, Ankara, 2002, s.777-782. Ylldmm, Dursun, "Ergenekon Destam", Turkler III, Ankara, 2002, s.527-543. Y1lmaz, Salih, "K1p�ak Tiirkleri ve Yerle§tikleri Sahalar", Turk Dun yasz Ara? tzrmalarz, 140 (Eyliil-Ekim 2002). Yoriikan, Y. Ziya, Musliiman Cografyaczlarm Giizuyle Orta(agda Turk ler, i stanbul, 2004. Zachariah, The Syriac Chronicle Known as That of Zachariah of Mityle ne, �ev. F. J. Hamilton - E. W. Brooks, London, 1 899. Zakar, Andras, "Sumerian-Ural-Altaic Affinities", Curren t A nthropo logy, XII/2 (Nisan 1971 ), s.21 5-225. Zekiev, Mirfatih, Tu rklerin ve Tatarlarm Kiikeni, �ev. D. A. Batur, i s tanbul, 2006. Zimonyi, Istvan, "Bulgarlar ve Ogu rlar", Turkler II, Ankara, 2002, s.606-616.

OSMAN KARATAV

O SMAN KARATAY

ULUSUHUN .

OLUSUMU

HIRVAT ULUSUNUN OLUSUMU

OSMAN KARATAV

.

.

'7 ..

HAZARLAR YAHUDi TORKLER TURK YAHUDiLER VE OTEKiLER

HAZARLAR

.

Osman Karatay - Türklerin Kökeni.pdf

Recommend Documents