Bí Mật Cung Đình - 1 - Đoàn Văn Thông

Sa-Đéc Friday, October 7, 2016

....

..,

"

DOAN VAN THONG

BI MAT CUNG DINH •

I

LOI 6101 THIEO • COfi "Hfi XOfiT BfI" ?

"

.'

.,

Sau khi cudn BOI VUA CHUA mQt cudn sach dztf/c tae gitlBOAN VAN THONG bien sOf;ln cong phu mo ttl vj cUQc diJi cua cac vua chUa tren thlgiiJi dztf/c xudt bdn,/ Nhiju dQc gid van con mong mi)i dztf/c bilt them nhiju h(}fl nfla vj nhilng gi t1ii xdy ra iJ chdn cung dink, nhilng nmddy quyjn blc xzta nay. Tac gid BoAN VAN THONG dli titp 4tc sztu tq,p them cae tzt li~u lich sit dijc bi~t tit cd df;li din nay ttl tilp 4tc giJi din quy vi dQc gid mQt tM tai ddy If;llung http dan vj cae ong hoang ba chua iJ khiip nm tren thl gim. Nhilng bi m(j,t trong chdn tham cung dztf/c ldn 1Zlf!t IQ ra qua cae chang nhan, cac tai li~u va hinh dnh trung thl!c nhdt ma tac gid t1ii bi) cong sztu tdm bien sOf;ln~ Nha xudt bdnD41 NAM xin han hf;lnh gim thi~u din quy dQc gid cuon sach:

Hi M!T CUNG DiNK MQt cudn sach yilt vj lich sit, vj di'Ji sdng rieng tzt cua cae bq,c atvzt(}flg, cac ong hoang ba chua,cac con vua chau chua, tit cd dr,ti din nay iJ chdn cung dinh ma nhi~u ngztili chzta bitt din.. "

It!'

.,

NHA XUAT BAN

B~I

NAM

ill

.....

.,

~

Lal MO DAD Bi M!T CUNG DiNH t~p trung mQt s610n tit li~u ve cUQC s6ng vang son va d~y quyen 111c ciia cac vua chUa, Nu hoang, cac vi nguyen thii qu6c gia. Nhung cUQc s6ng gy luan luan dUQc bao phu, che d~y bCii nhung bac tltong thanh, nhung toa nha to 16n d6 sQ kin c6ng cao tltong v6i hang ngan ng11 liim quan canh gac bao v~ da ngan cach h~n v6i dan chung. Thy nhien, qua thoi gian, qua nhung tit li~u Itch sit quy gia va nhgt la tU nhung tit li~u s6ng cua nhung nguoi dff tUng Ci trong cung vua, nhung nguoi c6 dUQc di~u ki~n (1 gh cac .ong hoang, ba chua, nguoi dan dff ph~n nao bi€t dUQc s11 tMt xay ra Ci ngay sau Ti't Cgm Thanh, ndi cung vang di~n ngQc, cac hoang cung tU c6 d~i d€n nay. CUQc s6ng cua cac vua chua, Nu hoang, cac ChU Tich nu6c, cac T6ng th6ng, nhUng ong vua thoi nay khang ngai s11 th~t ra sao? C6 phiii hQ haan toan la nhung nguoi dung nghla ciia 2 chu Thien Ti't, cac ba hoang c6 phiii hoan toan Ia nhung b~c M§u Nghi Thien H~? Cac chang nhan cua thoi d~i c6 kha nhieu. HQ la nhung ngltoi dff dam n6i len s11th~thay vi€t l~i nhung gi dff m~t thgy tai nghe, dff tUng s6ng ngay trong ch6n hoang cung, ben c~nh cac vua chua, hoa nh~p vao doi s6ng cua Hoang gia, hQ la nhung dl;li di~n n6i b~c s6ng th11c nhu baa Le Figaro dff tUng c6ng hi€n dQc gia nhung tltli~u hgp d§n Ci ch6n cung dinh nha Thanh thoi Tit Hi Thai H~u. Nhung gi dUQc gQi la bi m~t (1

IV nguCIi dan ba day s~e mau va quy~n l1;Ce nay phan Ian dUQe tie't lQ bai mQt no tl (mQt trong s6 nhung no tl than e~n nha't eua TUHi Thai H~u - nguCIi no tl nay dli qua dCli vao dau nhung nam eua th~p men 50). Nhung ttllii$u quy gia qua lCli k€ va bUt tti eua ba dli dUQe thu thanh va ehvp anh l~i. Ngay nhu dling sau Tit Ca'mThanh eua CQng Hoa Nhan Dan Trung Hoa, ndi rna eUQe s6ng eua nhung ehU tjch nuae dli dUQe xem nhu la tuyi$t d6i bi m~t nha't la dum thoi d~i ella Mao Tr~eh Bong va Giang Thanh cling dli dan dan bi tie't lQ ra ngoai qua cae tai lii$u vie't tay, danh may hay k€ l~i eua nhUng ngtloi dli s6ng ngay ben trong Tit Ca'm Thanh. Bi€n hlnh la Zheng Yi, mQt nguoi nhii$t thanh trong hang ngli Vi$ Binh Bo trong thCli Caeh M~ng Van H6a eua Mao Tr~eh Bong. Bae S1 Lizhisui la Mc S1 rieng clla Mao Tr~ch Bong, nguoi s6ng k~ e~n ben ong vua khong ngai day quy~n ll,te trong su6t 22 nam troi, dli tr6n qua Hoa Ky va s6ng t~i Chicago. Bac S1 Lizhisui dli ~€ l~i ta't ca nhUng gl rna ong dli bie't dli tha'y trong ch6n "Tham cung bi m~t" cua hQ Mao. MQt bQ phim tai lii$u vo cung quy gia mo til doi s6ng xa hoa vtldng gia clla chU tich Mao Tr~ch Bong dli dUQc dai BBC trlnh ehie'u t~i Anh Qu6c va dli bi nha dm quy~n Trung Qu6c cl,tt Nc phan d6i. MQt nhan v~t vo eung d~c bii$t va quan trQng d6i vai ijch stl Trung Hoa c~n d~i la vua Ph6 Nghi. MQt ttllii$u ijch stl s6ng cling dli tUng d€ l~i nhi~u sl,tkii$n l~ lung trong thoi ong ta lam vua va ngay ca h1c ong di hQc ~p duOi thoi d~i Mao. Rieng t~i Phap, nhung nhan chung va ttllii$u ijch stlkhong hie'm, nhumoi day mQt s6tai lii$u d~c bii$t do Mo Washington Post dua ra cho bie't nhung ~u chuYi$n rieng ttl cua Hoang Be' Napoleon do ehinh cac Mc S1 rieng clla vi hoang de' nay k€ l~i va nha stlU t~p cae ttllii$u ijch stl John Lattimer C1 Nii'u Voc dli c6 d~y du.

V

T~i Anh. Bac. Ao. y. PMp. Hoa Ky. Nh~t Ban va ca Vi~t Nam... Cang ngay. cac nha nghien c-uu sit cling nhu nhung tay chuyen san tim chuy~n l~ dii c6 s~c s~o troy lung tra c-uu v~ nhUng gl dU<;jc xem la bi ~t (j ch6n cung dinh. Nhung ttl li~u nay se ra't quan trQng vi giup gop pMn trong va'n d~ nghien c-uu va danh gia lich sit. Khi vie't cu6n Bi M~t Cung Blnh. m~c dich cua tac gia la chi mu6n trinh bay mQt cach trung th11c nhung gl dli xiiy ra sau Tit Ca'm Thanh dily quy~n l11c va dily bi §:n (j m6i qu6c gia tit c6 dl;li de'n nay d€ thiy dU<;jc nhung s11 tMt rna doi khi dii lam cho chung tao nhung nguoi dan phiii kinh ngl;lc khong ngo ding dhng sau cai uy nghi dltong b~. dhng sau cai cao cit va nhung gl gQi la t6i cao dang kinh l~i co th€ co nhung s11 ki~n dang xiu h6 xiiy rat khongrieng gl (j mQt qu6c gia rna (j mQi qu6c gia. Tae gia Sa-Đéc Friday, October 7, 2016

VI

MUC . LUC . Lai giai thi~u Clla nha xu~t ban Lai madau. Nhilng ha Hoang lang danh lich su. 1 Nhilng nguai dan ha day quy'en h;cc. 9 12 Lil H~u. 13 Phung H~u. Di~u Lien .Tri~u thi. 15 16 Vo T:ic Thien 19 LyCa 23 Tay Thai H~u (Ta Hi Thai H~u). 30 (Tai li~u v'e m¢t so lang m¢ clla vua nha Thanh 48 hi khai

qu~t).

Hoang h~u Messaline Nil Hoang Theodora Nil Hoang Catherine. Nil Hoang Mary. Quyen uy clla m¢t Nil hoang thai d(;li. Vua chua va tinh dl,lc. Edward d~ IV. Nhiing 6ng vua ham chai,hao s:ic clla Trung Hoa va Vi~t nam. Khang Hi. CAN Long~ 6ng vua chiu chai nh~t.

49 57

60 64 67

79 79 84 84

86

VII Nhfcng ong vua an cheri hao sac trong chon cung 97 dinh Vi¢t nam. 101 M9t vai con so chi so htqng con cua vua. 105 Dbi song tinh dl;lC cua ,nhfcng nha dQc tai. 111 Con ngubi th~t va chfnh sach cua Mao tr~ch Dong. 121 Nhfcng v8:n de dU\1C phat hi¢n sau khi Hoang de Na pha Lui'm (Napoleon) qua doi. Ke hoq.ch tron kh6i dao St. He1enc. 124 Nhfcng v8:n de quanh cai chet cua Hoang de Napo1con. 127 Nhfcng ong Hoang ba chua khac thuang ve tinh dl;lC. 131 Con vua chau chua. 136 Anh em danh nhau ngoi bau. 154 Quan dau trieu cUCJp ngoi vua. 156 Hinh phq.t danh cho kc cUCJp ngoi. 158 Nhfcng ong troi con b Ma 1ai.Phi 1u~t t~n .Nam dti(mg... 161 Chuy¢n tinh cua cong chua sau mUQn Margaret. 167 Nhiing ong troi con cua vua khOng ngai Saddam Hussen 182 Dam cuai con vua. 187 Chuy¢n ve cong chua con vua Bo dao Nha Dom Pedro d¢ II. Le cuai cua Hoang tit Charles va cong nucrng Diana. Khi Hoang gia Nh~t ban chqn vq chb Thai tit... Le cuai cua Hoang thai ttc Nh~t Namhito va co gai d~n gia Owada. Nhfcng man an quy hiem cau ky achon cung dinh. Dau bep cua nhfcng nguyen thu quoc gia. Vua chua vai nhfcng than duqc.

202 2m 207 212 214 226 229

vrn

a

Thai giam h~u cung. 250 Nhiing ngaai no l~. 265 Vua chua va van d~ boi toan 277 Nhiing chuy~n ky l'il trong cung cflm. 327 Nhiing nghi Ie d~c bi~t ch6n cung dInh.: 328 Le ctcu nghi. Le Thflt lao LeDieu. Nghi tiet ban 4ch daunam. 329 MQt s6 di~u mua cung dinh Vi~t nam: 329 Le Te g i a o . 3 3 1 Lu~t ph'ilm ten huy. 332 Nien hi~u vua. 345 Le tan phong hoang Mu Trung qu6c. 348 Le sk phong Hoang h~u Vi~t nam. 351 MQt vat lu~t l~ l'illung trong cung· nha Thanh. 353 L~ tuyen dqc lai gfao huan. 355 Le danh van ban. 355 MQt tl;1c l~ l'illilng thai RAe nggy. 355 Nhiing giai dO'iln chuAn bi trong cung khf vua nha Thanh 357 lam. h'ilnh cac phi tan 364 .CuQc dai cua mQt ong vua. 368 Vua chua va hoang tQc trong nhiing giai do'illl kh6n cung.375 Tai li~u tham khao. 384

a

a

•

I

IX

@

BllIJiT CUNGDiNH ~

1 OOAN VAN THONG

Nhung ba Hoang lung dan~ Ifch si1..· Cac vi vua chUa khi len ngoi, sau khi lam l~ phong Vltdng xong, nglf tren ngai vang, vi~c d~u tien phiii lam la phong cho ve:J lam hoang Mu. Ne'u chua co ve:J thl tri~u diOO tie'n cit nguC1i dan ba dyp cho vua d~ ton lam hoang Mu, ho~c chinh OOa vua tl! llfa chQn hoang Mu cho mlnh. Tuy OOien ph~n dong cac vua co ra't OOi~u ve:J va OOi~u ba due:Jc vua yeu thudng thit:m thie't, vl the' co ra't OOi~u trrtC1ng he:Jp m9t vua ll;li co nhi~u hoang Mu. f)C1i OOa Ly nu<1c ta, Thai Ton hoang de'khi len ngoi, l~p 7 hoang Mu trong tri~u m9t l~n. f)inh Tien Hoang l~p 5 hoang Mu. Vua Ly Thai T6 l~p 9 hoang Mu. Vua Quang Trung co 2 hoang h~u. Vua Rajpute (thu9C mi~n Tay nu<1c An) m6i ngay d~u phiH thay d6i m9t ba phi d~ he:Jp vm qui lu~t cua tri~u dlnh. Vua Haroun cua H6i Giao co bay ba ve:J chinh thii'c va hang rigan cung phi my nil. M9t s6 con cai cua vua la con cua nhilng thie'u nil no l~. Cling co OOi~u trrtC1ng he:Jp cac vua chua khong co con nhu vua Dl;l Ton OOa Tr~n, hay vua Tlf f)((c dai nha Nguy~n. Tlf f)((c len ngoi vua luc 19 tu6i, Ilia tu6i cua d9 xuan thl d~y s((c llfc, m~c dil co ca tram ba ve:J chinh th((c OOung mlii de'n35 tu6i v~n chua c6 con. Tlff)lic bu6n blfc, ngt;( y chila chl;ly du cach vfin khong co ke't qua. MQt hOm co m9t nglf y tau vm vua nen an n~m vm mQt phl;l nil dli co ch6ng va sinh nhi~u con d8 c~u tlf. Tlff)((c ra't mong co con nen ba't k8 mlnh la da'ng quan Vltdng, v~n d6ng y an nhm v<1i nguC1i d~m ba a'y OOung v~n khong co ke't qua. Chi co vua Pbual Teijip (H6i Giao AR~p) Hi n6i tie'ng nha't. Ngoai s6 cung phi my nil trong cung, vua con co 900

BIMAT CUNG DINH 2

I

~~:\. ~-

" Cu(lc s6ng thuang nh.t coo cac ba Hoang trong ch6n cung d'lnh Au chAu. 7.

~-l ,.

'\.""

_~,

3 DOAN VAN THONC

BI MAT CUNG DiNH 4

A.o quan ,y phIJ.c dung mot eua the ky thu 19 ~ cung dmh nul1e Phap. NhUng b,e vuong gia thuang hQp m,t d" yen ti~ ~ di~n Versailles (thiri vua Louis thu 14 (1643-1715). Den diri vua Louis XVI s" xa hoa trIJ.Y .,e cang gia ting,y phIJ.e doi khi nhu d~ trmh dilin iJ san khau.

5 DoAN VAN THONG

bA vC! va s6ng khoe rn~nh cho d6n 85 tu6i rndi che't. Tuy nhien ttt ca nhUng bA phi ily d~u c6 nhung do~n tlnh sa c6 khi rilt ly ky vdi nha vua rna chI trong ch6n cung dlnh mdi bie't r5 nhung bi ~n v~ cUQc tlnh cua hQ. Theo tlt li~u Ijch sa cua Phan Tilt Liern va Giang Quan (Dilu Tich Kinh Thanh. nxb Ha N(>i 1987) thl vua Le Thanh Tong (1442-1497) c61~n trong rnQt bu6i ye'n t6 chl1'c trong cung. c6 doan ca hat vao giup vui. Trong doan hat c6 rnQt co gai tre'dyp ca hat rilt hay. Vua dyp y hOi ten hQ que quan thi co gai cho bi6t na·ng la .con gai cua Nguyen Trai. rnQt trung th~n cua nha Le bj xa tQi ch6t oan vi vv Thj LQ. Vua Le Thanh Tong bie't r5 chuy~n. vi'ta ng~c nhien vi'ta cam dQng. V~ sau vua cho vao cung v~ phong lam Tntdng L~c HoangH~u.

C6 tntCJng hC!p d~c bi~t nhu Trinh Thj NgQc H~nh (con gai cua Trinh Trang) tntdc d6 dii lily Le Tl1,l va c6 4 con nhung sau Trinh Trang l~i dem ga cho vua Le Th~n Tong va l~p lam hoang h~u. Theo nha nghien c((u Ijch sa tri~u Nguyen (tac gill Hl1'a Hoanh) thi chi rieng tri~u Nguyen trong Ijch sa Vi~t Nam thoi ding c6 vo s6nhung bA phi vdi nhung chuy~n tlnh ly kY va sau nay trd thanh hoang Mu nhutntCJng hC!p vua Bao B~i cudi co Nguyen Thj Hifu Lan. nguCJi tri thl1'c s6ng theo 16i Tay Phudng. Hai nguCJi g~p nhau la do s11 dp xe'p clla ell nguCJi cha co gai la Nguyen Hii'u Hao va toan quy~n Pierre Pasquier trong mQt d~ ti~c t~i khach s~n Ba L~t. Co Lan sau c:t6 trd thanh hoang h~u. Bay la mQt bi~t 1~ cua tri~u c:tlnh nha Nguyen. nhilt la c:tii vi ph~m c:ti~u 1~ c:t~t ra ttl c:tCJi Gia Long: khong l~p hoang Mu. B6 la chua k~ c:te'n s11 ki~n gia

BI MAT CUNG DINH 6

dinh co Lan theo dl;lO Cong Ghio. Khi tim hi~u v~ hoang Mu va h~ th6ng cung giai 0 cung dinh Vi~t Nam, nha nghien diu Iich su Tdln Vlin Tich dii cho bie't nhlt sau: " ... Nhli Nguyen khong c6 vua nao nl;lp holing Mu, d6 Ia tuan theo di hua'n cua vua Gia Long: khong I~p hoang h~u, khong cu t~ tltdng, khong Ia'y trl;lng nguyen. Chi rieng vua Bao E>l;li lam cach ml;lng gia dlnh rong cu co Marie Therese Nguyen Hil'u Hao lam Nam Phltdng I10ang H~u rna nha vua t1;l dich sang tie'ng Phl'ip Ia Parfum du Sud, nhlt v~y chll Phltdng 0 day, trong Han t1;l, pMi vie't c6 Thao d~u. Trong che'dQ phong Ide'n, hoang h~u Iii ngltC1i d(tng d~u tam cung, It;lc vi~n, cai quan cac bli velIe, nang h~u, the, thie'p, phi, t~n, phu nhan, th~ nll, cung nu, ngt;l nu. ChUng ta c6 th~ clin c(t vlio bQ Kham DiM E>l;li Nam HQi E>i~n Su L~ d~ xem h~ th6ng ca'p b~c nhung bli vel vua. E>6 Ia mQt h~ th6ng he't s(tc ph(tc tl;lP, gQi Ia Cung Giai. Cung giai g6m sau ca'p: tam phi (Qui phi, Minh phi, Kinh phi); tam tu (Tu nghi, Tu dung: Tu vien)~ cUu t~n (Qui t~n, Hi~n t~n, Trang t~n, E>(tc t~n, Th\lc t~n, Hu~ t~n, L~ tlln, An t~n, Hoa t~n); tam chieu (Chieu nghi, Chieu dung, Chieu vien); tam sung (Sung nghi, Sung dung, Sung vien); I\lc ch(tc (Ti~p dlt, Dung hoa, Nghi nhan, Tai nhan, Linh nhan, Lltdng nhan). Nlim Bfnh Than 1836, vua Minh M~nh tha'y h~ th6ng nay qua rltC1m ra nen dii tinh giam cOn chin b~c. Tren he't Ia Hoang qui phi (nha Nguyen v6n khong I~p hoang h~u). R6i b~c th(t nha't: Qui phi, Hi~n phi, Thlln phi; b~c th(t hai: E>(tc phi, Th\lc phi, Hu~ phi; b~c th(t ba: Qui tlln, Hi~n tlln, Trang

7 DOAN VAN THONG

Sa-Đéc Friday, October 7, 2016 Hlnh 1mh Hoang h$u Shub-Ad coo Vltong qu6c Sumerien s6ng each dAy hon 4OOOnam. LIIU y ki~u toc d,c bi~t chai pMng ra 2 b~n nhlt ki~u toc thM dlJi ngay nay.

Bf MAT CUNG DiNH 8

t~n; b~c tht1 tlt: Bt1c t~n,Th\lC t~n, Hu~ t~n; b~c tht1 nam: L~ t~n, An cin, Hoa t~n. B~c tht1 sau Hi Ti~p dlt, b~c tht1 bay la

Qui nhan, b~c tht1 tam Ia My nhan va b~c tht1 chin la Tai nhan. Cac danh xltng nay c6 th~ thay d6i theo tri~u dl;li, valho~c stt li~u. Vi d\l d<1i Le, l\lc cht1c c6 Ti~p dlt, Dung 'hoa, Tuyen vinh, Tai nhan, Lltdng nhan, Nil nhan. Nhlt the' ne'u xet tntC1ng h<;1p ba ChUa Che thi dang la d~y t6 ba Ti~p dlt hQ. Tr~n, dlt<;1c chua sung ai, co thi nil hQ B~ng len ngay cht1c Tu dung, nghia la cao hdn chd cli cua mlnh sau b~c va khi sinh con trai thi trd thanh nil nhan v~t s6 mQt trong nQi phu (mQt s6 cht1c tltdc ben phd chUa hdi khac vdi cht1c tltdc ben cung vua, cho nen Tuyen phi trong thl1c te' Ia tltdng dltdng vdi Qui phi). Tiing Thi~n Vltdng Mien Thllm Ia con ba Th\lc t~n Nguy~n Khl{c Thi Bttu, Tuy Ly vltdng Mien Trinh la con ba Ti~p dlthQ Le ngltC1i Van TrInh, Thira Thien. Nhlt the' chac cua my Tuy Ly vltdng tha'p hdn cht1c ba than m~u Tiing Thi~n Vltdng. Theo cung giai, cacba lam v<;1lau cling len chac d~n d~n, gi6ng nhlt lam quan v~y. ChAng hl;ln ba my Hoang ttt Mien Trinh nam 1814 dlt<;1c tuy~n vao cung luc mlt<1i lam tu6i, sung cht1c cung nhan h~u h~ vua Gia Long. Khi vua Minh M~nh len ngoi nam 1820, ba dlt<;1c thang cht1c Tai nhan; nam 1824 dlt<;1c ta'n phong chl1c My nhan; nam 1836 s~c phong cht1c Ti~p dlt Ia cht1c cao nha't ma ba dlt<;1c phong t~ng. NgltQc l~i, khi ban than hay gia dlnh ph~m 16i thi bi giang cht1c hay bi phe'bO. B<1i Le, Nguyen phi NgQc Dao la con gai Bl;li tlt d6 Le Sat, sau khi Le Sat phiH tQi cling bi trua't phe'; Hue phi Nh~t L~ bi giang xu6ng ca'p Tu dung vi cha la Le Ngan can an; Th~n phi Dltdng thi bi phe' vi ghen tuong

9 DoAN VAN THONG

v.v... C6 m(>t chi tie't lien quan de'n vlinhQe dang dan ea: Trong eung giai tri~u Nguyen, khong c6 ehll'e nao la ehll'e BAng phi; dayeiing la m(>t lu~n ell' trong nhi~u lu~n ell' khae, dang d~ y nh~m d6ng g6p vao ehU tntdng phan hac truy~n thuye't eho r~ng bai thd Nom e6 hai diu quen thu(>e eua vua T\fBll'e: D(ip cd klnh ra tim ldy bong xtp t{m y It;zi di dlmh hcJi s6 v(j eua m6i ong vua nhi~u khi ra't ldn: Vua T\f f)ll'e tuy khong con va chi e6 hao eung - vi the' dem kinh thanh tha't thU, tam eung da eh~y ra Quang Tri. Tam eung gdm m~ vua va hai ba v(j ehlnh thll'e eua vua - nhUng t6ng s6 v(j eua vua la m(>t trlim ba ba; nha vua thling ha nlim 1883, de'n d~u the' IcY nay v~n l\fa b6n mltdi bay ba con s6ng eoi s6e Hing tffm. Cae ba v(j vua d~u e6 lltdng, khong tinh theo thang rna tlnh tung nlim. B~e phi m6i. nlim dlt(je ea'p 1000 quan ti~n, 300 phltdng g~o, 60 ta'm l\la, 48 b(> qu~n ao. B~e tha'p nha't m6i nlim hltdng 180 quan ti~n, 280 phltdng g~o, 12 ta'm l\la...

Ie

Nhii'ng ngu'm dim bit d~y quy~n hIe Lieh sa the'gidi, eu(>e dCJi va hanh d(>ng eua nhung ngltoi dan ba d~y quy~n l\fe d eh6n eung dlnh, hQ la nhung ngltoi eua phai ye'u nhUng da bet ra laa, n~m quy~n sinh sat trong tay. Lieh sa Vi~t Nam khong thie'u nhung con ngltoi d~e bi~t d6. Tuy nhien dang ehu y hdn ea phiii k~ de'n m(>t ngltoi dan ba ten la CU Thi. Cll Thi th~t ra la m(>t ngltoi g6e Trung Hoa. (Dltdi dCJi Tri~u Minh Vltdng, khoang Llim 113 tnt<1e Tay

BI MAT CUNG DINH 10

Ljch). Tri~u Minh Vlldng h1c con 1ft th€ tu phai sang dlit Han

lam con tin va ndi day, th€ ttl da k€t bOn vdi mQt ngllC1i con gai dyp d6 Ia Cll Thj. sinh mQt trai ten Ia Hu'ng dll<;1c phong lam th€ tu. Khi the'ttl len ngoi, Cll Thj trd thanh hoang Mu, uy quy~n tit d6 ph~n ldn nhm trong tay b a . Trudc khi lam v<;1 th€tu, Cll Thj da dan diu vdi mQt ngllC1i Trung Hoa d6 la An qu6c Thi€u uy. Khi Tri~u Minh Vlldng mlit, nha Han dlla An qu6c Thi€u uy la ngllCJi t'inh Cll tit Trung Hoa lam sl1 gia sang dlit Vi~t d~ loi keo Cll Tbai H~u va Tri~u Ai Vlldng (th€ tu Hllng). Cll Thj g~p l~i t1nh nhan vo cllng mirng ro, ca hai tit d6 qulin quit ben nhau lam di~u xliu xa, dam dang trong cung khie'n cac quan vo cllng bat man. ell Thj bi€t dll<;1c di~u d6 nen quy€t tam ra tay tieu di~t nhii'ng ai ch6ng d6i, khong lla ba. Th€ r6i Cll Thj tinh k€ vdi ngllC1i yeu, t6 chl1c mQt bii'a y€n ti~c linh dlnh khoan dai tlit ca cac quan tlldng trong tri~u d~ d~ b~ tan sat mQt cachblit ngC1. Luc bliy giC1trong tri~u cq Lii'Gia la quan t~ tlldng, ong nay dii tir Iau bi€t Cll Thj Ia ngllC1i dan ba nguy hi~ni nen thllC1ng theo d5i, d~ phong. Luc Cll Thj l~p y€n ti~c, Lii' Gia . bi€t s~p c6 nguy bi€n nen luon luon c~n th~n. D<;1i khi Cll Thj ngo 1m vdi cac quan v~ yeu du dem nlldc Vi~t sap nh~p vao dlit Han, Lii' Gia li~n dl1ng len phan d6i. Cll Thj vo cllng tl1c gi~n ph6ng ngay mQt ng<;m giao vao ngllCJi ong nhllng may m~n khong tr6ng ngllC1i Lit Gia. V~ sau Lii' Gia cllng em dem quan yay bllt ell Thj, Tri~u Ai Vlldng va ca An qu6c Thi€u uy dem xu tram. Dlldi thOi vua Hu~ Tong (Ly Hu~ Tong 1211-1225) itc6 ngllC1i dan ba nao trong cung c6 l~m uy quy~n va h6ng bach.

11 DOAN VAN THONC

Duy chi c6 ba Bam Thai Mu, m~ vua la nghH~m kMc va hay ganh gMt nhil'ng ngltC1i ba khong lt~. Nhi~u 11ln ba rlly la ca nha vua vl khong theo y ba. NgltC1i bi Bam Thai Mu gMt cay, ghet d~ng la Trlln Thi Dung, hie d61a nguyen phi. Nam 11ln bay Ilt<;Jt, Bam Thai h~u tru d~p rna Nguyen phi Trlln Thi Dung v~n khong bi tu thlln mang di. Sau cung, 1<;Ji d1;lng We vua tulln du, ba ttl tay cho thu6c dQc pha vao thu6e u6ng dlta cho con dau u6ng nhltng nguyen phi khon ngoan, bie't muu d6 xa'u xa d9C ac cua m~ ch6ng nen dii tlm ke' ch~y thoat. BC1i chUa Trinh Sam c6 B~ng Thi Hu~, m9t co gai dan gia chuyen hai cM dlt<;Je vao cung lam cung nil'. V~ sau, Thi Hu~ dlt<;Jc chUa Trinh Sam yeu thltdng phong lam Tuyen phi. Tli d6 Thi Hu~ vo cung h6ng hach, san quy~n Mnh trong tay, ba lam nhi~u Mnh d9ng xa'u xa, d9C ac khie'n n~i ba't blnh, than oan Ian kh~p tli pM chUa ra t~n dan gian. Con Y Lan la m9t cung phi dltm tri6u vua Ly Thanh Tong. Y Lan va cac cung ntr thltC1ng ngay 10 vi~c cham s6c cho nha vua. Luc a'y ben e~nh nha vua dii c6 ba Dltdng Thai Mu ra't dlt<;Jc vlia yeu. V6 sau vua tha'y YLan cang ngay cang d~p nen dem long yeu me'n va phong lam Nguyen phi. C6 mQt va'n d~ cho de'n nay cac nha nghien cii'u su dang luu tam tlm hi~u v~ slf ki~n chuyen quy~n tan ac cua Y Lan gia tang sau khi vua Ly Thanh Ton qua dOi, Can Bue la con trai ba dlt<;Jc len n6i ngoi, hi~u Ia Ly Nhan Ton. M~e du nha vua n6i tie'ng la hi~n due, nhan h~u gi6ng vua eha nhltng YLan la m~ vua thll~i vo cung tan nh~n va hay ghen gMt, ti hi~m. Ba la ngltC1i dii gay ra Vl;l tham sat ta't ca nhil'ng ngltC1i dang d trong lang eua vua Ly Thanh Ton (ch6ng ba). T~i d6 c6

Hi MAT CUNG DiNH 12

ca

72 thi nit va ba Dltdng Thai Mu la ngltCfi VfJ chanh cua vua Ly Thanh Ton
Lil'H{iu

Lu H~u la vfJ cua Han Cao T6, ba Ia mQt hoang Mu d~y the'h;tc. NAm 195 trltdc Cong Nguyen, vua Han ma't, con ba la Thai tli Danh len n6i ngoi (Han Hu~ De') va Lu H~u tr
13 DoAN VAN THONG

ru<;Ju c6 thu6'c dQc dinh u6'ng, Lil' H~u tha't kinh xo con te nhi'io khie'n chen ru<;1u rdi xu6'ng san di~n. Va sau Ltlu Phi bie't chuy~n nay nen vo cung 10 s<;1, hk nao cGng Itlu y da phong. Hu~ De' ma't khi con ra't tre (mdi 24 tu5i) bdi b~nh ng~it ngheo. Lil' H~u Han l~p con nuoi clla Hu~ De'len ngoi d6 la Thie'u De'. Lnc nay quy~n hanh clla Lil' H~u len qua cao, mQi Yi~c dau do ba dinh li~u vi vua qua nb<). Ba phong chilc Idn cho cac anh em ruQt. Thie'u De' khOn Wn, nhil vua ra't thOng minh va cong bhng. Bie't Lil' H~u khong phai la my ruQt ll;li chuyen quyan nen c6 y ba't binh. Lil' H~u ra't tinh y, tilc thi ra l~nh am sat nha vua va phao tin vua qua doi vi b~nh dil'. Trang cUQc doi d~y quy~n h;Cc clla Lil' H~u, ba dil luon }lIon dung am mtlu, thd do~n d~ Um sat d6'i thd clla mlnh mQt cach tan b~o, dil man chua tling tha'y trong lich the' gidi v~ sr;c tni thU clla mQt nguoi dan ha. Chinh Lil' H~u dil l~p ke' mOi Han Tin, mQt tay d~y mtlu lU
sa

PhungH~u

Van Thi'inb. De'la vi vua Trung Hoa len ngoi Inc 11 tu5i. Lnc ba'y gio nhiau nguoi dyp dU<;1c tie'n cung, trong d6 c6 PhUng Thi la nguoi con gai con nho tu6i nhung thong minh, lanh l<;1i. Va sau Van Thanh De' dem long yeu thudng va

BI MAT CUNG £)lNH 14

nghi<3m nhien trd thanh hoang h~u. Khi vua bang ha, PhUng H~u lui vao trong Mu cung tlm phudng cach d~ d6i ph6 v~i tlnh the' m~i. Luc d6 ba chi mm 24 tudi, khong c6 con, tri~u dinh dua con nuoi ba la cong tU' That B~t Hohng len ngoi C}Iie'n Van De') nhung quy~n uy l~i d trong tay quan t~ tu~~ At Hoai. PhUng H~u dem ngay nghi mliU ke'va cu6i dIng At Hoai bi Mt va bi tru di tam tQc. Tu d6 Thai H~u b~t dfiu ra oai VI dii xem nhu ni\m trQn quy~n uy trong tri~u. Nha vua thl qua nho. PhUng Thai H~u du sao ding la mQt nguai dan ba con qua tre, dl).C tlnh con m~nh l~i them s6ng trong nhung ll).a vang son. VI the'ba cam tha'y thie'u vi\ng ben mlnh nguai dan ong nen dii tIm cach len thong dam vm cac quan trong tri~u. Nhilng hanh dQng xa'u xa, dam lo~n cua ba dii bi m9t so' thai giam va cung nil bie't nhung ba dii tIm cach em nhym ra't hay nha mliU ke', hloh ph~t ding nhu tltdng thudng rna ba thuang dem ra ap dl).ng. Hie'n Van De' cang ngay cang khon l~n nen dfin dfin bie't ro nhilng vi~c lam rna am cua Thai H~u. Nam Hie'n Van De'len 18 tu5i, ong vua sung ldnh d~o PMt nay Mng nhien hQi hQp dlnh thltn l~i r6i n6i ro y dinh mlnh la truy~n ngoi l~i cho Thai tit Hung, con rnlnh thl se di tu VI ong ali chan canh vinh hoa gia t~o dfiy san Mn, tranh gianh, am mliU nhd nh~p. PhUng Thai h~u mung li\m nhung lam bQ bU6n rfiu va can ngan cho c6 l~. M~c du y dinh cua Hie'n Van De'a khong mang danh l<;1i nhung PhUng Thai h~u v§n khong tin, sau do, nha vua dii bi ngQ d9C rna qua dai, hUdng thQ m~i 23 tu5i. Ba'y gia PhUng Thai h~u dii ch<3m ch~ trd thanh Thai Hoang. Thai H~u hoan toan di~u khi~n tri~u dlnh VI vua m~i chi c6 10 tu5i dfiu, d6 la Hie'u Van De'. Sau khi niim he't quy~n hanh, Phung Thai Mu bi\t dfiu lung Sl).C

15DOAN VAN THONG

nhung ke tit lau rna ba khong ua de ra tay ph\lc h~n. Ba gi~t cac trung th~n, nhung nguCH khong chiu thea ba. MQt s6 ""'nguCH dan ong duqc ba thudng du chl1c V\l nha cling d~u duqc ba tlIn cach dua len va cho hQ g~n glii de de dang tht;fc hi~n di~u dam o. Ngay ca nhung nguCH dan ong d nu<3c lang gi~ng, Thai H~u cling ng8:'p ngM them thu6ng nhu trtlCfng hqp sl1 thlln Luu Toan clla nudc T~ c6 dang d8:'p khoi ngo, tu8:'n tU dii mQt thCfi lam ba say me ngay ng8:'t, tim dll mQi cach dua vao h~u cung de vlly cUQc gi6 trang. Khi vua Hi~u Van f)~ g~n 20 tu6i, mQi vi~c tri~u chanh cd h6 do ba Thai H~u quy~t dinh, nha vua chhg c6 cMt tht;fc quy~n. Di~u

Lien

Hi~u Van f)~ 1a mQtong vua thong minh, hi~n h~u, da

cam, da tinh nhung khong tham dam nhu ph~n Idn cac vua chua Trung Hoa khac. Luc b8:'y gW nha vua de y d~n hai chi em ten 1a PhUng San va Di~u Lien VI nghe n6i danh ve dm leY thi hQa. ve sau PhUng San m8:'t sdm con h,li Di~u Lien cling eo UQt dau 6m hoai khi~n nha vua khong con s6t sfing vi~ng tham nhu xua nua. Th~t ra Iuc b8:'y giCf nha vua dang bi ch~ ngt;f bdi mQt hlnh b6ng khac, d6 la Cao Thi, mQt nguCfi dyp clla xl1 Bfic Hai. Th8:'y b~nh tlnh Di~u Lien 'ngay mQt khong giam, nha vua d~c an cho v~ que de g~n glii gia amh. T~i day ngay dem Di~u Lien nhd ch6n cung Yang, di~n ngQc va vo cung wc t6i, cam gi~n nguCfi dan ba xl1 Bl1c Hal dii choan m8:'t trai tim clla nha vua. Trong khi d6 gia dlnh Di~u Li~n quy~t tam tIm cho ra nhung th~y thu6c gioi de chua b~nh cho nang h~u mau duqc trd l~i tri~u ca. May ml1n 1a Iuc b8:'y giCf c6 mQt nguCH dan

BI MAT CUNG DINH 16

ttgcrvi d,p trong cung Trung Hoa

17 DoAN VAN THONG

ong chuyen chua ba b~nh t\lc danh Ia Cao Bd B€. Ong nay de"n chua cho Di~u Lien. Khong bao Hiu nang Ianh b~nh, da gie hdng hao, cd th~ m~p ml;lp trdIl;li nhl1 xl1a. Nhl1ng rdi Cao Bd B€ dfi say me siic dyp cua nang va Di~u Lien cling bi s6ng long n5i d~y nen hQ dfi s6ng vdi nhau bhng nhung cUQc ai an bilt t~n. V€ sau khi nha vua dl1<;1c tin Di~u Lien khoi b~nh xin dl1<;1c v€ cung thl tlnh cli nghia xl1a dfi khie"n vua khong phiin d6i. Hie"u Van Be" g~p Il;li Di~u Lien, thily nang dyp hdn xl1a nen vo cung vui sl1dng va phong cho nang chuc nl Chieu nghi, toy kern thua hoang h~u mQt b\fc nhl1ng xet ra cling khong qua chenh l~ch. Con hoang Mu thl khOng ai khac hdn Ia PhUng Vi~n. Di~u Lien cho Phung Vi~n chi Ia ngl10i g~p may rna hdn mlnh thOi nen thl10ng to ra coi thl10ng de"n dQ d trong cung rna khong bao gio chiu de"n ra ml1t hoang h~u. C6 lfin nha vua chung ye"n vdi Di~u Lien, ba't ngo hoang h~u de"n nhl1ng Di~u Lien vftn ung dung ngdi an, khong dung d~y, khie"n hoang Mil n5i gi~n ml1ng nhie"c khong tie"c Wi de"n n6i phl;lm de"n nha vua. San henh v\fc Di~u Lien, nha vua ra I~nh cl;lo dfiu hoang h~u va cho vao d trong mQt ngoi chUa. TrukhlY xong dich fuu thu nha't Ia hoang h~u, Di~u Lien Il;li nhl1m de"n ngl10i yeu quy cua nha vua Ia co gai xuBl1c Hiii (Cao Thi). Nang cho ngl10i than c~n thea d5i Icy Cao Thi va bie"t thl10ng di ki~u de"n L~c Dl1dng g~p vua nen clY mQt dQi quan ch~n dltung gie"t tilt cii va chOn xac d dl1di co d~ phi tang. V€ sau nha vua tiln phong Di~u Lien lam hoang Mu. VI gi~c quily pM d phl1dng Bl1c va phl1dng Nam nen nha vua phiH than chinh danh dyp, mQi quy€n hanh tl;lm giao cho hoang h~u quye"t dinh. The" Ia tl;li ch6n cung dlnh rQng Wn, Di~u Lien nghi de"n

BIMAT CUNG DINH 18

ngltCfi t'inh Cll la Cao B6 D~ nen dli cho mCfi vao cung d€ chuyen trach ch6 thuO'c va chii'a b~nh. Cung d'inh Ilk ffy nhlt ch5 vo chU nen gian phu, d~h~ ph\]. tha h6 phi t'inh ca nlt~c trlIng tr<:1n d6n dQ trong tri~u d~u bi6t nhltng chAng ai dam he rang. V~ sau tin xffu ffy d6n dlt<:1c tai vua, va qua nhi~u cUQc di~u tra tIm hi€u cua nhii'ng ngitCfi than tin dlch than nha vua d~ cit thl ro rang Hoang Mu Di~u Lien dli la mQt dam ph\l dang nguy~n rna. Khi trd v~, trlt~c nhung chang c~ ro rang, Hi6u Van D6ra l~nh to'ng giam Di~u Lien vao ng\].c to'i. Rieng Cao B6 D~ thl bi gi6t ch6t mQt cach hi m~t VI nha vua khong muO'n lam to chuy~n. Nam nha vua dung 33 tu5i, mQt l~n tI! nhien cam thffy ~n l~nh trong ngltCfi va y6u d~n. Bi6t mlnh slip lla dCfi, nha vua can d~n cac c~n th~n nen cO' giii' xli tlIc dlt<:1c vung b~n va phiii htu YDi~u Lien, mQt ngltCfi dan ba da mItu, tl1c tri dang bi giam trong ng\lC keo mQt khi dam ph\]. s516ng thl cd d6 da't nlt~c se suy d6i. Khong d<;1i nha vua bang ha, cac quan tac to'c d6n ng\].c da v~i chen thuO'c dQc va blIt ep Di~u Lien uO'ng ngay. Tri~u Thj

Lich sit Trung Hoa con li~t ke them vo sO' nhii'ng ngltCfi dtlD bA thet ra lita khac mQt khi h9 dli 19t dll<:1c vao chO'n cu'lg dlnh va n~m uy quy~n trong tay nhlt trllCfng h<:1p bA Tri~u Thi, chi Ia chi ruQt cua mQt ngltCfi dan ba dll<:1c Thai tit An Qu6c Quan yeu m6n, sau trd thanh thai h~u khuynh loat ca tri~u dlnh v~i nhung hanh dQng dam 0, tnJY l~c. Khi An QuO'c Quan len ngoi (Hi6u Van Vltdng) thl Tri~u Thi dll<:1c phong lam D6 Thai H~u. Luc bffy giCf bA chi mdi ba mltdi tu5i con d~y ~p hltdng tlnh l~i san la con ngltCfi d~y

19 DoAN vAN THONG

dq.c vQng nen thl10ng len lUt ai an voi nhiYng ngl10i ba h<1p y. V€ sau ba con c6 dip thOng dam vdi mQt ga sdn dong mlii vo c6 kha nang d~c bi~t v€ tlnh dl}c ten la Lao Ai (c6 tai li~u ghi la Giao Ai). Nho san uy quy€n trong tay, E>e' Thai H~u khong con s<1 mQt ai. Nhl1ng khong may la ba Il].i c6 thai, d8 em nhym sri ki~n xa'u xa clla minh, E>e' Thai H~u dli ra I~nh ng~m gie't ca ngan cung nil' va tren mQt tram thai giam rna ba nghi Ia c6 th8 bep xep loan truy€n hay ban tan chuy~n khong hay cda ba. Sau d6 d8 che gia'u cai bl}ng ngay mQt Ion; ba dli ~n minh trong tong mie'u g~n eli nam troi d8 gQi 1ft ~n cl1 du nguy~n cho da't nl10c an lanh. Tuy nhien, Lao Ai v~n dl1<1c tr9ng dl}ng va phong chuc Trltdng TIn h~u voi nhi€u da't dai va dan chung d8 cai trio Tuy nhien m9i vi~c cu6i cung d€u bi dl1a ra anh sang, nha vua (luc do chlnh la T~n Thdy Hoang) bie't ro chan Wong cda Lao Ai va E>e'Thai H~u nen vo cung tI1'c gi~n, ra I~nh b~t giam. Lao Ai dl1<1c m~t bao, vQi vli cung mQt so' quanbinhtl].o phan ta'n cong kinh thanh nhl1ng tha't bl].i. Lao Ai bi xu chern va bi beu d~u d ngoai ch<1. Rieng E>e'Thai H~u thl bi hill day.

Vo Tile Thien Doi vua Thai Ton (nha E>ltong) ljch sii' Trung Hoa con to d~m net v€ sri hi~n di~n clla mQt ngltoi d~m ba dli khuynh loat eli tri€u dinh, d6 Ia Vo Thi My' Nltdng. Til' mQt co gai dan gia co nhan s~c trd thanh mQt nil' hoang d~y quy€n Irlc, danh hi~u VO T~c Thien va thl10ng dlt<1c g9i Iii VO H~u. VO T~c Thien ten th~t Iii VO Thi My' Nltdng, ngltoi d Hua Chau (doi Cao 1'6 nha E>ltong nam 662). Nho co nhan s~c nen dlt<1c tuy8n vao cung vua Thai Ton nha Dltong. Nha vua

HI MAT CUNG DINH 20

phong cho My NtCdng chl1c Tai Nhan. Thai Ton c6 ngtCCfi con trai ten la Ly Tq, ba bie't ding ngtCCfi nay se ke'vi vua sau nay nen VO Thi dIi thong dam vdi Ly Tq. Luc d6 ba mdi 24 tuGi, con Ly Tq thua 5 tuGi. Khi Thai Ton che't, Vo Thi kh6c 16c tham thie't va Iff'y cd vao chUa tu de de b~ thOng dam tie'p tQ.c vdi Ly Tri luc ff'y dIi len ngoi Iff'y hi~u la £>tCCfng Cao Ton. Vua Cao Ton thtCCfng vao chUa vff'n an ba, m6i Ih nhtC v~y ca hai ngtCC1i d~u g~p nhau trong phOng kin cua chua. M~y thang sau ba c6 thai, Cao Ton tIm cach dem ba v~ cung va sau d6 sinh mQt cong chua. Cang ngay vua Cao Ton cang say dlim My NtCdng nhtCng VI slf ch6ng d6i cua nhi~u phia trong tri~u nen khong the phong lam Quy Phi rna chi phong lam Chieu Nghi rna thoi VI chuy~n tlnh giii'a vua Cao Ton va My NtCdng la eli mQt chuy~n dQng trC1i dao lQn dl;lO ly ctCdng thtCCfng, c6 dau mQt ngtCCfi dIi la ngtCCfi yeu ciia vua cha nay ll;li la v(/ cua vua con! Luc bff'y gW trong cung c6 hai ngtCCfi rna ba cho la dich thii nguy hiem cua mInh, d6 la VtCdng Phi, v(/ vua Cao Ton va ngtCCfi dan ba dang d Tay Cung la Tri~u Phi, ba nay dyp nen vua ding rff't ctCng chi~u. NhC1 thong minh ll;li them nham hiem nen cu6i cung ba l~p mttu am hl;li dtC(/c VtCdng Phi b~ng cach slip d~t ke' hOl;lCh phao vu VtCdng Phi b6p cG con gai mdi sinh cua mlnh (tMt ra do chinh ba b6p cG che't) va tQi trl:).ng dung hila phep tru yem nha vua. Vua Cao Ton tl1c gi~n vo cung nen truff't phe' hoang h~u (VtCdng Phi) d6ng thC1i phong My NtCdng len lam Hoang H~u. £>61a nam 655, luc ff'y ba dung 30 tuGi. £>e an tam, ll:).i san quy~n Ilfc trong tay, Hoang H~u ng~m sai ngtCCfi bil:t Tri~u Phi va VtCdng Phi giam vao phOng kin, m6i ngay chi cho mQt nil:m cdm nhet qua cai 16 nho ndi cua.

21

DoAN VAN THONG

Ngay cii ngtiCJi con nuoi cua Vtidng Phi ciing bi Hoang H~u ghep vao tQi phiin nghich r6i hm day. Sau l~i ra l~nh gie't di d~ tm h~u ho~n. Vdi bao tan ac dil thvc hi~n, Hoang H~u v~n chtia chiu ngung tay, l~i con ra l~nh cho thuQc h~ ch~t tay chan hai ba Vtidng Phi va Tri~u Phi r6i ngam ca

vao trong mQt thiing rUQu ldn d6ng nl1p l~i. Rieng gia dinh ba con cua hai-ba nay d~u bi dtia oe'n mQt viing da't hoang vu d~ sinh s6ng. Ba con to uy Ivc cho mQi ngtiCJi bie't b~ng cach ra l~nh dao mQ than ph\! cua Vtidng Phi r6i b~m than xac ngtiCJi che't gQi la d~ tq tQi phlin nghich. Tu ngay dtiQc phong lam Hoang H~u, ba la'y danh hi~u Ia VO Tl1c Thien va ra tay gie't h~i vo so' ngtiCJi. Cac quan than c~n vdi Vtidng Phi cung dlin diin bi Vo T~c Thien gie't . h~i. Nhung cung nu tre d~p trong cung d~u bi gie't. Ba c6 ngtiCJi chi ruQt la Han Qu~n Chua n6i tie'ng ra't dyp, dil ma'y llin Cao Ton hOi tham ciing bi Vo H~u bo thu6c dQc vao th(tc an cho che't vnha'y nha vua c6 y say me s~c dyp hi€n h~u cua ba nay. Con gai cua Han Qu~n ChUa ciing d~p nhti m~, VO Tllc Thien sQ liing do~n trong cung li~n sai ngtiCJi bO thu6c dQc gie't di. Cac quan c6 y dinh phlin nghich ch6ng d6i d€u bi ba xutu. Cao Ton trd thiinh vua bii nhIn, rliu riva sau d6 che't mQt each bi m~t vao ngay 27 thang 12 nam 683. £)~ gill vung uy quy~n, VO Tl1e Thien thi hanh ehinh sach khiing b6, dQe Uti va tan ac. Cae quan ll;li c6 y d6 eh6ng d6i d~u bi tieu di~t ngay tubtidc dliu. Ngay trong di~n, VO Tl1e Thien thi hanh cac ban an b~ng nhung hanh dQng vo cling'tan ae. vo Tl1c Thien con tV mlnh nghT ra nhung cve hinh ghe rQn nhti bO ngtiCJi vao chum r6i d6t lua ntidng ho~e bO gia'm vao mlli, rut lu'Oi ra khoi mi~ng, bO vao h5m sau dQi ntide soi vao

BI MAT CUNG DINH 22

lUng cho l6c da thit loi xUdng... Truy~n thuy6t dan gian k~ ding vao thai VO Tl1c Thien, cac quan m6i khi vao ch~u d~u ttt gHi cha my, vQ con tntdc v'i khong bi6t m'inh se bi Thai H~u ghep vao t9i g'i. kinh hoang bao trum ca tri~u d'inh h1c ba'y gio (Lam Ngu E>uong - Vo Tl1c Thien). Cac quan trong tri~u m6i khi b~ ki6n d~u phiii g<;>i ba bhng b~ h~. VO H~u cam tha'y m'inhqua th~t la cha my cua dan, ba man nguy~n vo cung. Nhung ba vAn cam tha'y m9t di~u dau kh5la cai gia khong tlt bo m9t aL Ba ding chiu quy lu~t cua st! gia va st! ch6t. Tuy nhien hk ba'y giO ben c~nh VO H~u da c6 hai chang trai xinh dyp thay nhau pht;lc vt;l g6i chan cho ba. Trudng Xudng Ton va Trudng Di~c Chi la "hai hoa sen bi6t n6i" cua ba. Uk ba'y gio VO H~u da hdn bay mudi tu5i nhUng ba vAn trang ki~n va vAn ti6p tt;lc huang cac l~c thu tren doL V~ sau, quan t~ tudng Trudng Gian Chi da dm d§u m9t d~o quan t~o lo~n va ti6n vao cung di~n Mt Vo H~u giam viio ngt;lc, con hai ten ill dt!c Trudng Xudng Ton va Trudng Di~c Chi th'i bi chern bay d~u. Luc d6 la nam 705 saucong nguyen. Ba nam sau VO H~u qua doi trong co ddn va ti6e nu6i... M~c du Vo Ta:c Thien la con nguoi tan b~o va kh~c nghi~t, xet v~ m~H d~o duc th'i ba la con nguoi da bao phfn lam dao 19n d~o 19 luan thuong d6i vm phong U;lC t~p qu~n ttt ngan doi cua Trung Hoa. Ba da gi6t h~i bao ke vo tQi ¥a dli c6 nhung hanh dQng xa'u xa, dam lo~n trong ch6n cung dInh. Nhung xet v~ m~t cong lao th'i ba qua Iii nguoi dli thay d5i va phat tri~n da't nudc Tnmg Hoa v~ ca m~t hanh chanh, quan st!, chinh tri, van h<;>c, ngM thu~t dIng nhu ton giao,

23 DOAN VAN THONG

di~u rna ngay ca rnQt nguCJi dan ong tAi gioi cling chua cMc thlfc hi~n du<;1c nhuba. NguCJi Trung Hoa nguy~nrna VO H~u nhtCng cling khen va phvc ba d di~rn d6.

NguO'i d~p Ly Cd dffi vua Ttn Hitn C6ng (Trung Hoa) Ly Cd IanguCJi con gai c6 nhan siic nGi tie'ng cua nudc Ly Nhung, khi vua Ta'n Hie'n Cong dem quan sang danh, vua Ly Nhung ye'u the', 10 s(j nudc bi xam l~ng nen dem nang Ly Cd dang cho Ta'n Hie'n Cong d~ diu hoa. Ly Cd vlia c6 nhan siic l~i vua khon ngoan lanh It( va nhi~u mliu tri, bie't chi~u chuQng va s~n s6c Ta'n Hie'u Congo £)oi khi cling nha vua ban ell vi~c qu6c slf nen Ta'n Hie'n Cong yeu quy vo cling. Trudc khi g~p du<;1c Ly Cd, Ta'n Hie'n Cong dii c6 nang Gia Cd, r6i nang HQ Cd. HQ Cd sinh du<;1c rnQt nguCJi con trai ten la Trung Nhi, ngoai ra con c6 nang T~ Khudng va, c6 mQt con ten Ia Than Sinh. Sau d6 Ta'n Hie'n Cong chQn Than Sinh lam the'ta. Khi Ly Cd sinh h~ mQt con trai la Te' H~, nang ben tIm cach tieu di~t Than Sinh nhung khong dU<;1c. Cu6i cling Ly Cd vu cho Than Sinh c6 y xa'u rnu6n to Wi ong budm vdi nang. Ta'n Hie'n Cong ra't tuc gi~n nhung v~n chua tin h~n. MQt hOm Ly Cd d~ nghi Ta'n Hie'n Cong m1p d hoa vien M nang di d~o vliCJn vdi Than Sinh thl se tha'y. Ta'n Hie'n Cong y Wi, Ly Cd ben cho rnCJi Than Sinh de'n hoa vien M cling di d~o va ban vai slf vi~c. Than Sinh tuan l~nh de'n ngay. Ly Cd dling m~t ngQt c6 mlii thdm hOi vao t6c rnlnh nen khi di d~o trong hoa vien, nhi€u loai ong, budm bay theo d~ hUt m~t ngQt. Ly Cd dling tay duGi mai chung khong chiu bay, ben n6i vdi Thai ta Than Sinh dang di rnQt ben nang:

BI MAT CUNG D'iNH 24

- Sao The' T~ khong Mt ma'y con con triing tren t6c gium ta? Than Sinh nghe n6i l?t d?t Cl1i sat d~u t6c Ly Cd va dung tay xua du6i ma'y con bu'om tren mai t6c Ly Cd. Til xa, Ta'n Hie'n Cong nup sau eMu ki~ng tha'y ro rang Than Sinh dang cui sat vao Ly Cd th~m thl va con dung tay xoa nhy mai t6c Ly Cd thl mau ghen n6i len. Ta'n Hie'n Cong thet vo si b~t tr6i Than Sinh dem v~ chern d~u, nhttng Ly Cd van xin l;;ty tha va yeu c~u Ta'n Hie'n Cong nen xet l;;ti ban an ho~c nen chCf dip khac, ne'u tha'y Than Sinh dd tro moi c6 chung co, tru'oc m~t M quan trong tri~u khi d6 trj tQi mai khoi sinh di~u di nghi. Ta'n Hie'n Cong khen Ly Cd -Ia ngu'Cfi dan ba nhan h~u va kheo leo nen tha t9i cho Than Sinh. Khoang g~n mN nam sau, Ly Cd cho gQi Than Sinh de'n va k~ cho The' T~ nghe mlnh vila mQng tha'y my chang hi~n hdn v~ keu van d6i rach d coi che't va bao chang nen t6 chuc cung te' cho my. Ly Cd ng~m cho bO thu6c d9C vao d6 cung. Khi Than Sinh dem dang ph~n cung my xong len mCfi Ta'n Hie'n Cong thl Ly Cd vQi vang n6i vai Ta'n Hie'n Cong: - Trong tlnh tr;;tng tri~u dlnh ta ding nhl1 cua chUa cong hi~n nay mQi vi~c d~u phiii cffn th?n, VI V?y d6 an du cua The'T~dem dang ding phiii th~ tru'oc khi an. Ta'n Hie'n Cong dang phan van thl Ly Cd cho dfrn cM de'n va nem thuc an cho n6, con ch6 dap ngay m9t mi€ng thit li~n Ian quay ra ch€t. Ta'n Hie'n Cong kinh Mi, Ly Cd cling lam b9 khie'p via tay om ngl;fc ra da'u bao mQt thi nu de'n g~n, Ly Cd ra l~nh: - Ngu'di hay ne'm th~ mufing canh ra sao! Ten thi nuho't hoang quy l;;ty, m~t tai met, chan tay run dm C?P nhu'ng Ly Cd n;;tt linh canh d6 canh vao mi~ng ten

25 DO AN VAN THONG

BI MAT CUNG DiNH 26

thi nit. Vita u6ng xong, thi nit tr6 Nguyen Khoan la ngu'Cfi thea h~u The' Tu phiii IcY ten van bang hai t9i Than Sinh. Nhu'ng £>6 Nguyen Khoan khong chiu IcY van VI cho ding Than Sinh bi moo hl;}i. Tuc gi~n, Ta'n Hie'n Cong sai va S1 dung dui d6ng danh van d~u £>6 Nguyen Khoan va sQ che't ngay tl;}i giifa san ch~u. Sau d6 Ta'n Hie'n Cong ra l~nh phong chuc cho Te He la con clla Ly Cd len lam the'tu. Lich su Tmng Hoa tit dcii T~n ThllY Hoang de'n Tit Hi Thai H~u triii qua m9t thCfi gian dai d1i c6 bie't bao vi hoaQg de' cai trj da't nu'6c rna trong d6,khong hie'm nhung nguCfi dan ba len lam vua n~m ca v~n m~nh qu6c gia. Cac nha nghien c((u Itch su d1i c6 nhi€u nh~n xet khac nhau qua cac trieu dl;}i vua chUa clla da't nudc a'y. Nhitng d6i thay, tan tl;} hay phat tri~n qua cac trieu dl:Ji tUy thu9C ra't 16n van nhung sl! ki~n xay ra t~i Mu cung do m9t s6 nguCfi tac d9ng, anh hudng, gay ra rna vai chanh thuCfng bi hi~u l~m la do nha vua. Nhitng nhan v~t anh hudng nhieu de'n vi~c trieu chinh, v6i nha vua ph~n Ion do cac thai giam, ninh th~n va nha't la nguCfi dyp d ch6n h~u cung. Cac tlt li~u gia trj nhu' Tmng Qu6c H~u Phi Li~t Tmy~q, Li~t Nu Tmyen Ky clia Tmng

27 DoAN V AN THONG

Hoa da cho tha'y chi ti~t nhung gi dfmg sau Tu Ca'm Thanh. Dich ghl Lieu Qu6c Nhi da tling di~n dich ra ti~ng Vi~t nhung gi da xiiy ra d nQi cung Trung Qu6c qua cac tit li~u d~c bi~t tren, dang thCfi da neu len mQt so' nh~n xet nhlt sau v~ va'n d~ nay. Tr\t~c khi T~n Thiiy Hoang len ngoi, Mu cung Trung Qu6c d~t ra di~n l~ v~ cung t~n, my nu danh rieng cho vua c6 3 phu nhan, 9 phi t~n, 27 my nu phl;l va 81 ngltCfi dyp khac (tam phu nhan, ci'tu t~n, nhi th~p tha't th~ pht;l). V~ sau T~n Thiiy Hoang sua l~i qui ch~ va s6llt<;1ng my nu, cung t~n. M~c du giiim thi~u nhltng d Mu cung v~n c6 r1hi~u ngan gai dyp su6t dCfi khong tha'y dlt<;1c ro m~t vua chil dling n6i d~n chuy~n dlt<;1c vua ban dn mlta m6c ai an. Tuy c6 htu y d~n tr~t tlf, IcY cltdng nhltng khOng tranh dlt<;1c nhung slf l~m quy~n clla mQt vai thai giam ding nhlt phi t~n trong cung. Khi vua T~n con nho, E>~ Thai H~u da khuynh loat ca tri~u dlnh mQt cach trifng tr<;1n, v~ sau
c6 ky cltdng. Qua dCfi Han VO D~, cac cung phi my nu, cac ba trong cung dlt<;1c sifp x~p chinh d6n d~ khong gay ra Slf l~m quy~n ndi cung nQi. Tli thCfi vua Quang VO, thCfi h~u Han, tr~t tlf tri~u nghi, thil b~c cung phi my nu dlt<;1c theo

dung khuon pMp nhltng VI cac vua thltCfng qua nho nen mQi vi~c trong tri~u d~ dang 19t vao tay cac ba c6 chilc, c6 quy~n

BI MAT CUNG DINH 28

rna ph~n ldn la thai h?u. Do d6, cac ba nay tha h6 tac oai, tac quai. Khi anh huang cua Han m~nh, cac t6 chuc tri€u nghi d€u theo Han. Boi Han VO Be', h?u cung phat tri~n, hang v~n chu khong phiii hang ngan cung phi, my nu d~y ~p trong cung. Nha vua thuong ham s~c hon ham vi~c tri€u chinh va ch6n cung dinh thuong xiiy ra nhung sl! tranh gianh ngoi vi gilla cac ba vdi nhau gay nen bie't bao cUQc tranh gianh ngoi vi thien tu, ganh gMt, ghen tuong d~u dQc I11n nhau. Cac doi vua T6ng, T€, Tuy Van Be' d€u c6 lo~n trong cung. Nhfft la Tuy Duong Be', mQt ong vua ham dam vo dQ, thich an choi va thich nhi~u tro 1~, V?t 1~. Boi vua nay, xff t~c nghieng ngua xao trQn, tr?t tl;l cung dinh vo cung r6i lo~n. Th?t ra khong nhung cac ba rna cii cac thai giam trong cung dIng la nhung ke lam suy s~p, tan nat giang sdn xff t~c, r6i lo~n tri~u nghi. Ngay doi nha Buong, VO Tilc Thien dff t?n d~ng bQn thai giam lam 0 ue' cung thfft va ba dff khuynh loat tfft cii tri~u dinh d~ tra thanh mQt nu hoang n6i tie'ng da dam, da tlnh, tan b~o, nghi~t ngff. Mffi de'n doi nha Minh, VI nhung kinh nghi~m rut tia tu qua khu qua cac tien de', tti~u d~i nay dff c6 duqc ky cuong tr?t tl! trong cung, nghiem cilm nguoi dan ba nhung tay vao qu6c sl!. Triii qua m~t thoi gian gill vung duqc ky cuong n~ ne'p ch6n cung dlnh thIlo~n do d~m ba gay nen l~i tai xufft hi~n rna nguoi dan ba n6i tie'ng luc bffy gio phai k~ la Tu Hi Thai H?u. Nhung vi~c ba lam dff di h~i v~ sau khong it cho mQt nudc Trung Hoa rQng ldn va dong dan nhfft the' gioi.

29 DoAN V AN THONG

-, ."j~,.Ci -- -- . ~

:----:,

~

..

_

-

Rue tranh eli ve Tit Hi Thai H~u hlc mc'1i ]7 tuoi da duqc nh~p eung vua vc'1i ~n gQi ban dau lit Lan Nhi.

BI MAT CUNG DINH 30

TdyThaiH4u Tay Thai H?u hay Tit Hi Thai H?u la mQt ba hoang n6i tie'ng trong ljch s~Trung Hoa. Xua"t than la mQt co gai ngheo hen thuQc dong hQ Man CMu. Tit Hi Thai H?u tntdc day c6 ten la Lan Nhi. Lnc con tre, s6ng d que nha vdi cha me;:, Lan Nhi da n6i tie'ng la co gai de;:p nha"t vung ll;li c6 tai ca hat. Tha"y con gai tre de;:p ll;li c6 tai, ngu'(Ji me;: thu'(Jng khuye'n khich d~ con VaG cung lam no tl may ra gia dlnh c6 cMt ti€n bl;lC. MQt nam sau di~u rna me;: Lan Nhi trong dQi da tdi mQt cach ba"t ng(J, nhung quan quan cua tri~u dinh Inc ba"y gi(J dang lung S\lC khlfp ndi tit thAnh thj tdi lang ml;lc xa xoi, heo lanh d~ Ide'm ngu'(Ji de;:p tie'n cung va Lan Nhi la ngu'CJi du'Qc chQn. Vao s6ng trong cung, Lan Nhi vita dyp vita thong minh ll;li sanh tam ly nen tit bQn no t). cung nu de'n cac ho~n quan d€u cO thi~n cam vdi nang. Ch~ng bao lau danh tie'ng co gai tre de;:p ten la Lan Nhi da de'n tai vua Ham Phong va Lan Nhi du'Qc vua phong lam Quy Nhan va nhi€u dem cung nang aq ai khong mu6n rCJi. Tha"y VU'a sdng ai Lan Nhi, :nhi~u ke ch~y thea th(Ji da vQi va bu l~i njnh h6t nang nhu' ru6i g~p m~t. Trang khi d6 nhung ngu'(Ji de;:p trong cung l~n lu'
<

31 DOAN VAN THONG

Tit Hi Thai H~u val nhung mong tay dili

BI MAT CUNG DINH 32

li~u :ijch su cling nhu' cac giai tho:;ti v~ Lan Quy Phi dfi c6

nhUng da'u ngo~c dang htu y () di~m nay. Nhi~u nghi va'n v~ Hoang ttl Bai Thu~n dfi du'qc d~t ra va h~u he't d~u cho r~ng Bai Thu~n khong phlii la con cua Lan QUy Phi rna do sl! am mu'u s3:p d~t hhng cach h3:t giil' ngu'C1i cung nil' Han t(k vao me>t can phOng kill. Co gai nay ten la S(} Anh dfi me>t Ifill du'qc vua Ham Phong an ai ngoai vltC1n va sau d6 quen luon. Trong khi d6 S(} Anh dfi c6 thai. Lan Quy Phi tU d6 gia he> c6 thai, Oy mua khi nhm hen nha vua. Sau d6 l~i dQn h1;mg cho l~n diln len, d6ng thC1i bao tin cho vua ro r6i luj vao ffn trong cung, toa r~p v~i hQn ho:;tn quan va cung nil' loan tin Lan Quy Phi dang () thC1i di~m du'Ong thai. Me>t m~t Lan Quy Phi tru'~c do cling khuye'n khich nha vua v~ thiim Hoang H~u. ThC1i gian qua lau du d~ ngu'C1i dan ha da mu'u, xao quy~t nay nh~ndua con m~isanh cua S(} Anh lam eon mInh, con S(} Anh thl hi gie't me>t cach hi m~t. Cling co tu' li~u eho rhng Lan Quy Phi c6 thai th~t sl! nhu'ng thai do khong phiii eua vua Ham Phong rna cua ngu'oi tlnh nhan. Tit ngay c6 hoang tulo vua Ham Phong cang sung Iii Lan Quy Phi, nang d~n d~n chen ca vao vi~c qu6c Sl! va thu'C1ng han vi~c nu'~c v~i nha vua. Cang ngay Lan Quy Phi cang le>ng hanh. Vua Ham Phong We nay ye'u du6i, gily eom do qua dam me s3:c dl).c, con ba Hie'u Trinh Hoang H~u thl qua hi~n, l?i them khong co con. Chfnh vua Ham Phong We g~n bang ha dfi giac nge> nhi~u va doan tru'~c y d6 chie'm do?t quy~n uy cua Lan Quy Phi nhu'ng dfi qua muQn. Khi vua bang ha, Lan Quy Phi thea lu~t co con la thai ttl du'
33DOAN VAN THONG

de'n 30 tu6i. Vi con Hoang h~u Hie'u Trinh nen trong tri~u hk b!y giC1 gQi ba la Dong Thai H~u con Lan Quy Phi la Tay Thai H~u. D6ng Tq tuy gQi la vua nhung thl1c te' d6 chi la mQt dua be con, su6t ngay chl;ly nhay vui thu v~i cac d6 chdi va cac thai giam, no t1. MQi cong vi~c tri~u chinh h~u he't nhun~m trong tay clla Tay Thai H~u. Yay CaM clla ba ngay mQt tang. Trong cung c6-de'n hdn 4000 thai gh'im rna s6 theo ba de lam tai mlit dil hdn ba ph~n tu r6i, d6 Ia chua ke cac cung nu va cac ninh th~n. Khi vua D6ng Tq de'n tu6i twdng thanh, (luc d6 la 18 tu6i) dil chQn m9t co gai tmh ne't doan trang, c6 Uli v~ thd hQa, em gai clla Thua An Cong lii Sung Y lam hoang h~u. (£>6 la Hie'u Tie't Hoang H~u). Tay Thai H~u khong ua thuC1ng tim each n6i x!u nang. V~ sau ba con c!m <,loan nha vua kh6ng nen qua say me, g~n giii Hoang H~u rna bO be vi~c nu~c. D6ng Tri tuy la vua nhung r!t ne s<'! my vi the' d~n d§n xa lanh Hoang H~u. Th!y nha vua bU6n bl1c, b<;>n thai giam bay ve vua nen blit chu~c tien de'de giai s~u bhng cach cM trang len ra ngoai thanh de t~i nhung ndi chua gai hl;lng sang dlim minh vao tM chdi bC1L M9t thC1i gian sau nha vua bi b~nh phong tinh v~y rna. v~n tie'p t\;Ic len tr6n khoi hoang thanh v~i bQn hfiu than tin r6i sang tinh md ll;li len vao. Tay Thai H~u tuy c6 de y canh chung nhung nha vua dli qua m~t du<'!c m9t cach tai tinh. TMt ra Ia nhC1 bQn thai giam manh l~i dan canh. Tuy nhien, cang ngay nha vua cang th!y trong ngu
Bi MAT CUNG f)lNH 34

tltdi !y. Vua D6ng Tri m(t r6i. Tay Thai H~u li~n dlta con cda mQt hoang tMn (rna ba nghi c6 th~ khuynh loat dlt
NAm 1908, Tay Thai H~u tl! th!y ch6ng m~H r6i cd th~ suy nhltqc, bie't mlnh khong s6ng dltqc bao lau nila nen vQi

o z

<0

~

>-

Z 1
,~ ~

o

\I") ~

,

..

Sa-Đéc Friday, October 7, 2016 /

.:.,:

",-

.

".

.f...

...

-

...-

~'i' ".

."._~

:'r~ ~ a~

A'

quy~n.o.ng la ngll(ri co OC phOng khoang,di bj Tit-Hi Th'i . .

. . Vua Quang 1\1 dang ngoi tren ngl;l xa do 8 ngl;l him quan '-~ dong keo.Vua Quang 1\IIa m()t bng vua co c1:uic rna khOng

H~u giaJ!l ham (1 Doanh I)ai va bj buc ttl ~j d",o.

'§ co

t

•

BI MAT CUNG D'iNH 36

DOAN VAN THONG

va ra l~nh gie't ngay vua Quang TI! d~ tranh Mu hOlJ.n. Khuya ngay 21 thang 10 n~m 1908, sau nhi~u l~n bi tha huye't ba't tinh, T~y Thai H~u tinh IlJ.i mQt l~n nua va c6 ve sang su6t hdn bao giCf he't, ba gQi qu~n th~n than tin quy tv IlJ.i quaOO mlnh d~ d~n do du thl1' nhu' Cll haOO tang l~ cho mlnh th~t long trQng d~bQn lien quan bai ph~c vua chUa Trung Hoa, ra l~nh bO vao quan tai cua ba OOung bau v~t cung vdi vtlng blJ.c chau bau d~ ba dung d ben kia the' gidi. Rieng bQ ban den rna su6t thCfi gian ngl! tri trong cung ba thu'Cfng dung tdi thl phai giu IlJ.i cffn th~n d~ thCf coi OOu' ba con s6'ng. M6i nga'y Iuc cung cdm phiH OOd tiem thu6'c phi~n dang cung dung l~ khong du'<;1c quen. Theo mo ta v~ cai che't cua T~y Thai H~u thl tru'dc khi lla dCfi ba vung v~y du dQi OOu' bi OOung h!c vo hlOO d~u d6 dhn v~t, loi keo. ta huu da cung OOau gill ch~t rna bli vh vUng v~y. Cu6'i cung ba thu he't tan II!C thd hll:t ra va du6i doi chan, lucd6 hdn ba mdi thoat ra va Thai H~u ba'y giCf mdi chiu nhll:m m~t xuoi tay. Con ngu'Cfi tan ac nhu' ba da OO~n mQt h~u qua dau ddn dhn v~t~ao phUt na dCfi. C6 tai li~u cho rhng ba dung thu6c dQc d~ che't du'<1c OOaOO OOu'ng khong ngCf thu6'c IlJ.i khong gie"t ba tl1'c thl. Luc che't cd th~ ba bie'n ttl xanh qua tim den VI the' c6 gia thie't cho rhng ba che"t VI nghi~n c~n cua thu6c phi~n (tu' li~u cua Hl1'a Ti~u Thien). Nha nghien cltu lich sll Hl1'a Ti~u Thien cling tim tha'y du'<;1c OOi~u di~u IlJ. v~ Tay Thai H~u OOu'sau: "Thai H~u tuy la ngu'Cfi nghiem kh~c, dQc ac OOu'ng I~i ra't da tlOO va c6 nAng l\fc d~c tlnh m~nh me. Ba da ng~m ra I~OO xay ca't mQt s6 nha ~n thong vdi nhung cAn h~m kin dao. Nhirng ch6 bi m~t nay Itt nm d~ ba haOO l~c. Nhi~u thai gil1m gia hi~u da

Ke

37 DOAN VAN THONG

dltc;1e ba sllp xe'p eho van eung d~ d6 gia'e ngu eho ba. Khi quan d"i eua bat quo'e lien quan tie'n van kinh thanh, ba d8: ra l~nh eho m"t so' thai giam dem cae bao v{it eua tri~u dInh van gia'u trong nhung eh6 bi m~t nay va d~ bao toan bi m{it tuy~t do'i,ba d8: eho ngltC1i dIm xuo'ng nltde nhung thai giam can dl;i van vi~e khuan vae dd d~e. Ndi day e6 m"t phOng ngu nguy nga, d~y du mQi thl1 eho Tay Thai H~u. C6 th~ n6i ba la nu hoang eua cae nu hoang v~ rn~t hltdng l~e va quy~n uy. D~e bi~t nha't la trong phOng ngu eua Tay Thai H~u con e6 mQt o'ng nghe ea'u t~o bdi m"t eai sling thu dai. Cai o'ng naydltc;1e d~le thOng 16 va d~t ben giltC1ng ngu ella ba. NhC1 eai o'ng nay rna khi nhm ngu hay nghi ngdi ba e6 th~ nghe . tie'ng n6i eltC1i dlia ec;1t eua ngltC1i khae d kha xa trong eung. NhC1 d6 rna ba bie't dltc;1e nhi~u ehuy~n do n6i len, am mltu, ban b~e ella nhi~u ngltC1i trong eung d~ rdi l~n ra d~u mo'i va sau d6
BI MAT CDNG DINH 38

vua. Tay Thai H~u hay Tit Hi Thai H~u sO'ng xa hoa va ki~u each vo ding. Ba c6 l~ m~i lh ~m xong la mang ta't van chan tnt<1c tien. M~i doi ta't clla ba la m(>t cong trinh ghe g<1m clla ngt1Cfi thc;l kheo c~m c\lm lam vi~c ca tu~n Ie. Tuy nhien ba dung m(>t l~n r6i li~ng bOo sO' cung nu ph\lc dich h~u h~ ba ra't dong. m~i ngt1Cfi 10 mQt ph~n sJ:!. rieng. M~i ngay ba t3:m m(>t l~n trong cai h6 nho hay b~ tlfm dyp l(>ng lfty. Sau khi tlfm xong. cac th~ nu 10 m~c ao qu~n; chai t6c cho ba va ph~n k6 ti6p la "di ngoai" (di du). Th~i d6. m~c du diI c6lien M v<1i nt1<1c ngoai. nhltng khong nh~p d\lng C\l d~ di c~u bAng sa nht1 hi~n nay rna chi dung cai bOo Sau khi dung xong se dt1c;lc mQt cung nu di d6 va chui rna cffn tMn. Theo lCfi thu~t 1~1 clla ba He Rong Er thl Tit Hi Thai H~u tht1Cfng gQi cai bO a'y bhng hai ti6ng "nha quan". Cai "nha quan" a'y khong pMi lam bAng d6 trang men rna la bhng g~ dan ht1dng quy c6 khlfc hlnh m(>t con thhn lhn c6 g1n h6ng ngQc ra't dyp. Cfing then ngt1Cfi no tl nay thl. TitHi Thai H~u khong chiu dt1c;le mui nhang kh6i cfing nht1nhung mui thdm nhan t~o rna chi thich mui thdm cua cac lo~i trai cay tt1di. VI th6. cac thaI giam tht1Cfng ngay diI rai trai cay c6 mui thdm d~t trong nhung cai gio d~ dQc then hanh lang ndi ba tht1Cfng di qua.

Nhi~u tt1li~u quy gia va khong kern ph~n ly thu v~ Tit hi Thai h~u ngay ding dt1c;lc tIm tha'y. MQt tai li~u nt10c ngoai dt1c;lc ph6 bi6n tren bao chi moi day cho tha'y Tit Hi Thai Mu la ngt1C1i ra't cffn th~n. ich ky va chi bi6t so-ng cho ban than. Nhiing st! ki~n nay dii bQc lQ ro rang luc ba con la mQt ba hoang thet ra Ina va tnt<1c khi ch6t ba cfing to ra vo cung 10 la:ng cho cUQc sO'ng clla mlnh 0' ben kia th6 gioi.

39 OOAN VAN THONG

Ngay tit :lamGiap ngQ 1894, nghIa la tni6c khi ba lla tr~n 15 nam, ba aa: ra l~nh t~p trung ti~n cua va nhung th~y th<;f xay c~t n6i tie'ng a~ 10 xay lang m(> cho mlnh. Ba r~t btu tam ae'n ph~n h~m a~t m(> huy~t nen cll quan Ngg ti~n thai giam .Ti~u lXic Tnidng la ngltCli rna ba tin wdng dung ra 10 don d6'c vi~c xay c~t. Ba can d~n r~t IcY la mQ huy~t pMi to l6n rQng rai vi a6 la cM rna ba se nhm an nght. Sau khi hoan t~t cong trlnh xay dl1ng, Tir Hi aa xu6'ng xem ndi h~m m(> gQi la Bfa Cung va ba aa: hai long VI Bja cung r~t nghiem m~t, to 160. ayp de. Ba ra l~nh bay ban va dQn tra, banh ngQt a~ VIla ng6i u6'ng tra VIla an banh ngAm nghia nm rna mlnh se an nghi aoi aoL Sau d6 ba ra l~nh dem nhUng gI ba thich xu6'ng tntng qay trong Bja Cung. Nao a6 a~c, nEw cac v~t trang tri va nh~t la vang b~c, chau bau, ngQc nga, t~t ca a~u aU<;fc sAp xe'p vao h~m mQ. Nhung buc tranh quy ghi cling aU<;fc aem gAn tren WCfng, c6 buc rna ngay nay nhung nha sltu ~p tranh aa danh gia tren ca tti~u Dollars My. Tir Hi Thai h~u con d~n r~t IcY rhng khi ba qua aCfi pMi aeo vao nguCIi ba nhung tht1 trang st1c rna ba thuCfng deo .hang ngay d c6, d taL d c6 tay, ng6n tay. DI nhien cac d6 trang st1c cua ba c6 qua nhi~u, khOng nhUng a6 trang st1c Trung Hoa rna cOn c6 nhung a6 trang st1c r~t ayp va r~t l~ mAt cua Tay Dudng nua. VI bEl c6 6c bEli xich Tay Phlldng nen chi a~ xem chdi rna khong bao gio dung. Thy nhien bEl ra l~nh tuin tang ~t ca nhung tht1 d6 theo ba. MQt

BI MAT CUNG DINH 40

s6 tai li~u l.ich su ghi ding TIt Hi Thai Mu thich d~ mong tay dai va co nhi~u cQng ncr chi chuyen mQt vi~c la 10 san soc gin gift mong tay cho ba.Tai li~u cho bie't mong tay cua ba TIt Hi d~ dai de'n 10 centimet va khi ba qua doi, vi~c t~m li~mra'tkho khan vlluonluond~ykeo scfm6ngtay gay. Luc can s6ng ba thuong dung muOi cai bQc mong tay b~ng vang co kham ngQc lttu ly. Nen khi t~m li~m, cac pMn nay d~u ducfc g~n bQc vao ta't ca cac mongo Ngay trong mi~ng ba luc t~m li~m cling ducfc tha vao mQt vien ngQc quy gia the' gian hie'm co. V~ sau trong cac cUQc b~o lo~n vien ngQc nay va mQt s6lon cua cM da bi danh dp. B6 dung ducfc chOn theo vao duoi mQ huy~t cua TIt Hi Thai Mu can co m9t cai 10 sudi d~c bi~t bhg ngQc quy gQi la NgQC Phi Thuy. Thoi gian t~m li~m than xac TIt Hi Thai Mu ra't Hiu , ITt 3 giO sang de'n 4 giO chi~u ngay hOm sau VI thea dung Wi d~n cua ba luc can s6ng la phiii lam ta't ca nhung gl rna ba dn. VI Scf sau khi che't khong can ai theo l~nh minh nen ba dii ngilm dt d~t nhi~u tay chan bQ h~ va mQt s6 quan vien than c~n cua ba d~ thea di5i quan sat, ne'u ai ba't tuan l~nh se bi gie't ngay. Sau khi t~m li~m xong, phiii cho them hai tje'ng d6ng h6 ncra VI phiii can dcfi giO t6t d~ phat tang. Toan th~ nhung quan vien, phi tiln, thai giam... d~u thay d6i y phJ;lc, cac cung phi my nu d~u m~c d6 tang, cac quan vien, thai giam m~c ao da de tr~ng di giay den, cac tua do tren mu cac thai giam phiii g<1 bOo Sau d6 Mt dilu cu ai:Cac nghi l~ v~ tang rna duCfc keo d~li trong 49 ngay r6i moi chuy~n quan tai xu6ng Bia cung. Quan tid cua TIt Hi Thai H~u to Ion, duong b~ vo cung lam b~ng gfi ITt mQt than cay rna su li~u gQi Ia B~i thQ dJ;lc bQng than va ben ngoai bQc vang. Co tai li~u l~i cho ding quan tai ducfc ghep bhng cac gfi quy ch~m tr6 tinh vi. Than xac TIt Hi th~t

41 DoAN VAN THONG

hie ba'y gio dli<;1c cham soc sl;1ch se, thay qu~n ao. Ba dli<;1c m~c thQ y, d~u dQi mil phl;lng, m~t may to son di~m pha'n vo cung ttldi t6t. f)~c bi~t hai ban cran dli<;1c lu6n vao mQt doi hai bhng nhung co gfin ngQc quy. MQt cai g6i gQi la NgQc Thl;1ch Lien Hoa dli<;1c dung d~ g6i d~u cho ba con hai chan thi gac len mQt cai g6i kMc co gi\n ngQc mau ll;lc. Toan th~ bQ lling clla ba dli<;1c nhm tren mQt cai "d~m" duc bhng vang kh6i dung thea Dch thlioc clla lling ba. Cilng thea stlli~u thi dang ly ra TIT Hi Thai H~u con s6ng them mQt thoi gian nua nhling s
tra

BI MAT CUNG DiNH 42

Long D\l hoang h"u,vq vua Quang t\1 fAt eam tho Til Hi VI Til hi da Me tii nhavua :Anh ehW Long D\l hoang h"u dUng sau lung Til Hi.

Tit Hi Thai h~u co mQt nguai em gai dugc tie'n cung vi ba nghl III se can v~ sau Vi the' ba di ga em minh cho em trai cua vua Ham Phong.Khi vua Dong Tri(clll cua Tit Hi) bang ha,Tit Hi li~n ch9n con trai cua em gai minh len ng6i (luc moi 4 tu6i) do III vua Quang TlJ.Khi nha vua da'an vi tren ng6i roi,Tit Hi Thai h~u lien m~t l¢nh cho b9n thai giam gie't ngay em gai minh vi sg ngUm em dimg anh huang cua ngum mer len vua Quang TlJ ,ngUm rna Tit Hi chi mu6n chinh minh di~u khi~n leo lai rna th6i.

43 DOA.N VAN THONG

luon tbn ki6m cac 10l;li thu6c ngan ch~n tu6i gUl hay giup cd the, da de tu'di tre ml;lnh khoe them len. Trong tu' li~u co neu ra rling: " Sach TIt Hi Quang TlJ y phrldng tuyen nghi" co chep mQt do~n nhrl sau: " Ngay 23 thang 6 nam Quang TlJ tht136 co truy~n xu~t o nQi cung bai thu6c gIn gill cho da m~t drlQc tu'di mat tre d~p trdn lang giup Hoang thai Mu bao v~ drlQc Ian da. Cac vi thu6c pha ch6 nhrl sau": BQtd~uxanh

Sdn thO.

Bl;lCh phl;1 tit Bl:!-ch khrldng Him Bangphi6n X~ hrldng

6phan 4phan 4phan 4phan 2phan 1 phan

Nghi~n kY, them41l;lng xa phOng thu6c (di tl;lo).

Hling ngay co 3 cung nll'va mQt thai giam chuyen 10 ch6 hoa cac vi thu6c tren de san soc Ian da cho TIt Hi Thai Mu. Sau khi ch6hoa thu6c xong vien thai giam se thea 3 cung nu vao d/{p len ~t TIt Hi Thai Mu. Khmlrig hai giO sau ch~t thu6c kho ding l~i nhrl mQt cai m~t n~. Trong thoi gian d/{p m~t n~ vao m~t, hai cung nukhac 10 ng6i ben cl;lnh thay phien nhau dQc truy~n cho ba nghe. MQt thai giamlo h~u qu~t. N6u mila ll;lnh, qUl;lt drlQc thay bAng mQt 10 srloi bling NgQc phi thuy ( v~t nay v~ sau dem xu6ng Dia huy~t khi Til Hi qua doi). Ngoai ra cac tht1thu6c d/{p ~t, d/{p da drlQc coi la my pha:m d~c bi~t 0 ch6n cung dinh thoi do, con co nhung 10l;li thu6c nrll1c hay thu6c vien ll;li thanh te de u6ng giup s6ng lau trrlong thQ va mau huy6t hm thOng de dang. Chinh nho v~y rna TIt Hi Thai h~u giu drlQc ve thanh xuan r~t lau. Cac ngt1

BI MAT CUNG DINH 44

y trong cung l~i con ra sac t1m ki€m cac lo~i thac an b6 khoe d~ bao cho d9i Nggthi~n bi€t cimg chi cach gia giam ch€bi€n va na'u mtdng. Vi th€ dlim thCfi Tit Hi Thai h~u co ra't nhi~u tay d~u b€p gioi dli<;1c nh~p cung va V~ sau Tit Hi con htu y cac quan vien tuy~n dt;mg dQi Ngg thi~n nen d~c cach phong chac ham cho nhung d~u b€p vlta co tai na'u nliong va bi€n ch€va hi~u bi€t v~ cong dt;mg hifu ich cua nhtTng mon an nha't la nhtTng m6n an c6 vi thuac. CUQc sang trong cung cua ba Ti'l Hi Thai H~u dli<;1C SIT li~u ghi nh~n ding ngoai bQ ban den d~ hUt thu6c phi~n luon luon c6 san ben ba con c6 mQt bQ d6 tra ra't d~c bi~t VI ba luon luan nghi~n tra. Cling VI th€ rna do uang tra qua nhi~u doi khi ba da bi tao b6n keo dai nhi~u ngay. M6i l~n nhli th€ ngg y 10 ch~y quan v6, con ba thl n6i gi~n la het mang nhi€c du di~u. TrO' ll;li va'n d~ uang tra, Tit Hi Thai H~u ra't thfch 10l;li tra Hoa. Cach thac ch€ bi€n ra't d~c bi~t. Hai thai giam chuyen trach vi~c pha tra. Trong cung, tl;li vliCfn thli<;1ng uy~n c6 tr6ng rieng mQt lo~i cay c6 hoa thdm d~ dung cho vi~c pha ch€ tra. Hoa dli<;1c hai h1c con 0' tren diy ~a vlta he n~ d~mhlidngthdm ngat. Cho hoa tlidi vao ngay trong tra kho r6i pha ca hoa l~n tra bhng nlioc th~t soL Nlioc na'u () mQt cai bInh gQi la cu lao, than cho vao giua bInh con chung quang d6 nlidc d~y kin. ThliCfng ngay Tit Hi Thai Mu an to chao xong u6ng tach tra n6ng toa mui thdm. (di nhien ba khong bl:}Q giCf quen mQt vai CIT thu6c phi~n trong ngay ). M6i.l~n ng6i u6ng tra, n€u c6 vien quan nao ba tri~u d€n hOi han ba d~u thliO'ng cho m9t tach tra nho va sau d6 hoi mQt diu" nha nglidi tha'y tra th€ nao?" r6i ba n6i say slia v~ thU uang tra, v~ cach lidp tra ra sao, v~ cach pha ch€ tra nhli th€ nao. v~ cung cach uang tra cua Tit Hi Thai Mu cling dli<;1c coi nhli ffiQt nghi d~c bi~t cua ba 0' chan cung dInh.

Ie

45DOAN VAN THONG

Hai thai giam quy tntoc m~t Ttl' Hi Thai Mu, mQt thai giam nang blnh m10c soi ngang tran, mQt thai giam hai tay nang tach tra. Trang khi d6 TU Hi Thai Mu ch~m rai mQt tay c~m doi diia b~ng vang, mQt tay md n~p a'm da c6 tra r6i dung diia g~p hoa thorn d€ trong mQt chen su ki€u tuy~t dyp cho vao a'm. Khi d6 vien thai giam bung blnh nuoc soi le't Wi thea vi the' quy hai chan va che' nuoc soi vao a'm tra. Xong xuoi vien thai giam nay l~i le't trd v~ vi tri cii va cho dqi. Trong khi do vien thai giam kia hai tay vfin nang tach u6ng tra ngang tran chO dqi cho tra nga'm moi rot ra tach dang len. Theo cac Wli~u co duqc thl cac lo~i hoa dung d€ uop tra trong cung duoi thoi TU Hi Thai H~u la hoa H6ng, hoa Binh huang, hoa D~ bich hqp... V~ cai thU hut thu6c phi~n thl TU Hi Thai h~u duqc xem nhumQt nii'hoang nghi~n thu6c phi~n n6i tie'ng nha't the' giOi. Trong cung ba co nhung bQ ban den ra't quy gia d€ san nhi~u noi d€ m6i khi c5n Wi la co ngay. Thy nhien co mQt bQ ra't quy rna ba luon luon trau chu6t nang niu. BQ ban den nay khi ba qua dOi duqc dem tho thea !Oi ba tran tr6i luc lam chung. M6i ngay phiii co nguoi tuc tn;ic tiem thu6c phi~n d€ cung ba gi6ng nhuluc con s6ng. Nam 1937 xiiy ra cUQc chie'n tranh giii'a Trung Hoa va NMt ban, quan NMt ( do Wong Teranchi) tie'n vao B~c Kinh, dQt nh~p di~n thO TU Hi Thai Mu va th'ffy bQ ban den quy gia da Ia'y dua v~ NMt va chfnh phil NMt da: tuc thl cho tntng bay bQ ban den a'y cho dan chUng NMt xem t~i Bao Tang vi~n Bong Kinh (cM dich la d€ lam SI nhl;lc TU Hi Thai h~u ciing nhu ca dan Trung Hoa luc do n6i tie'ng la hUt thu6c phi~n). Tl1li~u lich suv~ tri~u d~i TU Hi Thai Mu co ghi l~i nhii'ng s1;i ki~n c6 lien quan de'n va'n d~ thu6c phi~n nhu sau:

Bi MAT CUNG DINH 46

TIt Hi Thai Mu luc d~u chua bie't cai thu di may v~ gi6 cua thu6c phi~n nhung v~ sau do thai giam Ly Lien Anh bay ve d~ ba giai cdn s~u mui?n nen ba bi thu6c phi~n loi cu6n va ch~ng bao lau trd nen nghic$n n~ng. M6i lh tit vai clIla ba giiii quye't mau chOng l¥ lang vic$c qu6c st;!. Ngay ca lc$nh dm hut thu6c phic$n trong dan chung cung c6 l~n duqc TIt Hi Thai Mu ra lc$nh huy bO, the'la tU vua quan de'n dan chUng Ian tran vic$c hut thu6c phic$n. MQt ttl lic$u lich SlI thu~t l~i ding chfnh nguoi Anh da du nh~p thu6c phil$n ( nha phie'n) vao da't Trung Hoa va sau mOi xiiy ra tr~n nha phie'n chie'n tranh. Khi tha'y da't nudc dang suy ye'u, TIt Hi Thai Mu da ra lc$nh dm hut thu6c phic$n. Lc$nh truy~n ra da khie'n cho ca nudc Trung Hoa nao lo~n ca len. Tl;li Nam Kinh mQt phap trtiong duqc dt;!ng len d~ chern d~u nhung ai hUt thu6c phic$n. Di~u bu6n cuOi la mQt hOm ten dao phu n6i tie'ng la Chu Thanh trong khi vung rna ta'u chern bay d~u nhung nguoi ph~m tQi hUt thu6c phic$n th'i. mQt cai dQc t~u gia'u trong nguoi cua Mn rdi ra da khie'n vien quan c6 trach nhi~m giam sat cUQC xlI chern tQi nhan vo cung kinh ng~c va tl1c gi~n. NQi Vl,l trlnh tau len TIt Hi va ke't lu~n duqc dua ra ding" ne'u phiii xlI chern nguoi ph~m tQi hUt thu6c phic$n th'i. bie't bao giO mdi chern cho he't va dan Trung Hoa con l~i duqc bao nhieu?". Vi th~ rna cu6i cung TIt Hi thai H~u da ra lc$nh bai bO vil$c ca'm hUt thu6c phic$n. MQt st;! kic$n c6 th~t khac lien quan de'n va'n d~ hut thu6c phic$n la trong cung cua TIt Hi c6 mQt nguoi chuyen trach vic$c chu~n bi ban den cho TIt Hi dung. Ba't lu~n giO kh~c nao lc$nh ba dn de'n la pMi c6 ngay. Nguoi chuyen trach d6 la Am XUdng. Anh ta c6 tai Hin die'u thu6c ra't dic$u nghc$. Nho tai kheo d6 rna TIt Hi Thai Mu" cam phlJ.c" va thang d~n cho chuc LlJ.c Quan d~i th~n va sau trd thanh D~i nguyen Soai cua nha Thanh. Vi D~i nguyen Soai nay di nhien la ba't tai nhung

47 DOAN VAN THONG

n6i danh v~ hUt xach va gai v~y rna nha Thanh l~i eli' Am Xudng dern binh rna di danh dC?P nhung toan quan each rn~ng vao thai do va :ijch sli' Trung Hoa v~ sau da ghi l~i kha nhi~u chuy~n buOn cuOi va 16bich v~ vi £)~i nguyen Soai IcY di nay.

Mong tay Mong tay did cUa To Hi Thai h~u va nhung 6ng d~y mong tay Mng vang co ch~m tr6

BI MAT CUNG DINH 48

Tu Ii~u ve mQt so lang mQ eua vua nha THANH

bi khai qu~t.

Cac tu lit?u l.ich sir'Trung hoa cho bie't ding: ngum khm dqng khai cac lang mq vua chua Thanh tri'eu lit su quan Ton di'en Duang , nguai co bit?t danh lit B::to tUOng.Duang dii ra It?nh cho quan Iinh rai khap viIng San Dong,nai t~p trung cac lang mq vua chUanha Thanh ,cilm bAt cu ai ra duang roi cho quan dao mq cac vua d€ l3'y bao v~t.Chinh mq cua qu~t

vua Can Long ,mq cu~ Tu Hi Tliai H~u cling bi khai qu~t. Mq vua Can Lo~g vo cimg rqng lon,co yom trAn bang da bao la nhu nhu mqt yom trm,tren do co chin con rong 100 ch::tm n6i nhu th~t.Cac bau v~t trong mq d'eu bi cuap ,xac vua cling bi xao trqn ,xuc ph::tm n~ng n'e. Mq cua Tu Hi Thai H~u rat kien c6 nen sf! khai qu~t vo ciIng kho khan.Ngoi mq vi d::ti chua tung tMy vai chie'c quan tai do sq bang g6 quy co bQc yang 2 , 3 lap .NgQc nga chau bau ch3't day trong ham mq va trong quan tai.Ngay trong mit?ng cua Thai H~u cling co d~t mqt vien bao ngQc vo ciing to 100 ,khi vien ngQc nay l3'y ra khOi mit?ng Tu Hi thi guang mij.t cua ba nhu xyp xu6ng.Cac nha khao c6 giiii thfch sf! kit?n nay nhu sau: Tu Hi Thai H~u che't luc gia1nen hai ma hop l~i.Cac tay tAm lit?m xac dii d~t vien ngQc 100 vao mit?ng ba khong ngoai m\lc dfch lit lam v~t dqn cho dOi ma hop cua ba do do khi vien ngQc bi lAy ra khOi mit?ng guang mij.t Tu Hi nhu bi co rut ~i. MQt s6 tai lit?u con cho biet rang sau khi qu~t mo Tu Hi Thai h~U,l3'y he'tcac bau v~t,xac cua ngum dan ba mqt thm dii thet ra lira bi M nam loa ro,cac do lit?m vung viii khap nm ,ly do co Ie nhiing nguai dao mq ho~c cac tay chi huy dii cam thiI ngum dan ba slit mau,tan ac nay nen thua diP d€ tra tM. Rieng mq vua Khang Hi ,khi quan Iinh cua cac su quan c6 suc n::ty canh cira bQc dong &mq su6t mqt ngay trm thi trm Mng am u buon ba... Ngay hom sau phai tang cuang them s6 Iinh d€ n::ty canh cira nhung chi mqt phAn cua canh ci't4btl& ra va mqt luong nUGc mau yang d\lc tuon ao ra m~nh den dq ban yang nhiig ai khong ch::ty thoat lqp. Tu tuong den quan d'eu sg thAt hon khong ai con dam tie'p t\lc dao mq vua Khang Hi niia.

49 DoAN VAN THONG

GIANG THANH

Hoang H~u Mesaline

Lich su c6 d~i La Mil c6 ghi I~i day du v~ nguoi dan bii c6 ten Ia Messaline. M9t nguoi dan bii dUQc xem Ia tan ac, dil man va dam Io~n d ch6n cung dinh. v~ g6c gac thl Messaline xua't than ttl m9t gai die'm nhung nho c6 nhan sa:c m?n rna, quye'n rii nen v~ sau trd thanh hoang h~u. Hoang

Bi MAT CDNG D/NH SO

de'La Ma hic ily Ia Tiberius Claudius Drusus, mQt con ngrt<1i v<> clIng oou OOrtng khac. d rieng trong mQt Hiu dai xa hoa trang l~ va d~y bi m~t, hoang h~u tuy6n chQn OOung cung phi, ngrt<1i h~u than tin OOilt, ngay ca liOO gac ciing v~y. The'Ia hoang h~u Mt d~u cUQc d<1i trac tang. M6i khi bl1t g~p mQt tridng laOO, mQt ngM si, mQt quan ch((c trong tri~u c6 OOung net hng da drtm ilp, ne'u v<> tlnh d6 IQ mQt chi tie't 000 vi~c bi m~t phOng the vdi ba d~u bi bi m~t gie't che'{ va wi thay trong mQt wng bi m~i clla toa· lau dai. Ndi day kh<>ng mQt ai drtng thOa Il}an drtn hQ. Theo su gia La Mil Juvenal thi thrtong thrtong t11 tay hoang h~u gie't cac n~n OOan nen nft kh6 rna bi lQ. MQt Mm trong mQt phien hQp nghi vi~n, hoang h~u d6 y de'n Vinicus la mQt ngrt<1i dan <>ng dang da'p d~ thrtdng, lin n6i hill loat, li~n cho mOi vao g~p hoang Mu ngay to'i Mrn d6. Nhrtng Vinicus oai

51 DoAN VAN THONG

GillO'ng ngu Clla vua chua anh quoc ( vua CharleII).

Gh€ nam Hy I~p Gh€ ngoi Syria

BI MAT CUNG DINH 52

hung trong nghi tntong l~i khong du sac thoa mlin dtf
u z

~

<0 Z

>
z

:>

,
8 on

('f")

ngay Xlta,nm quy tl,l cac vltong ton cong tit, cac m~nh phl,l phu nMn...

Ph6ng ngh-;nh~~&j.fu'~~g cung Anh qu6c ,.~_~

Sa-Đéc Friday, October 7, 2016

BI MAT CUNG DiNH 54

trieu dli bl1t d~u k~ l~i cho holing de' Claude nhu'ng holing de' n~ veJ, bO qua... MQt hOm ngu'Cli ta tie'n cung mQt ten he ngQ nghinh, anh ta ten lli Mnester, bi~u dien nhieu tro chQc cu'oi rfft vui vli duyen dang, c~p ml1t xanh clla holing Mu dii chie'u vlio anh tao The'lli Mnester du'<;1c -qua nhieu dem ngll voi hoang Mu va du'<;1c hoang h~u ve vu6t, nuong chieu nhu' "nguiJi yeu be nhO". Nhu'ng rai mQt bie'n c6 xay ra, tinh co hoang h~u g~p mQt chang trai de thu'dng ten la Silius. "Luang set ai tlnh" dii danh vao tim hoang Mu de'n mu6n ngfft lim. Nhu'ng Silius dii c6 v<;11a SHana, hoang Mu cu'oi nh~t khi nghe mQt ten thi v~ than c~n cho bie't. Hoang Mu cho ngu'oi Mo tin SHana bie't rhng: - Hoang Mu Messaline dii cam tlnh voi chang nang, mu6n yen than nen xu theo Ie khon ngoan. The'lli Silana cui d~u yang d~ tru'oc quyen uy clla hoang h~u. lk cu'oi giUa Silius va hoang Mu Messaline dii du'<;1c dien ra ngay trong cung di~n nha vua. MQt c~n thh u'om hOi hoang h~u lam the' nao du'<;1c khi hoang de' Claude con d6. Hoang Mu l~i cu'oi va ngay dem hOm d6 hoang h~u de'n ben long san cua chang thO the thau dem vli k~ cho chang nghe dem qua minh vtia mQng thffy toan dan n5i lo~n gie't hoang de'... May nho cac nha chiem tinh va cac phu thliy mach bao ding: Hoang Mu phiii lam mQt dam cu'oi gia trong cung thl tai hQa se he't. Claude la mQt hoang de' nhu nhu'eJc, ngu xuffn nhfft cua thai bffy gia, khong gl hdn la chffp nh~n Wi veJ va san sang di kinh 19 mQt vung rfft xa, nhan chuye'n t5 chuc te' Ie th~n linh d Ostie. Hoang h~u con cho hoang de' Claude bilit rhng chinh

55 DOA..N VAN THONG

BI MAT CUNG DiNH 56

hoang de' phiH ky van gi~y gill thll d~ chl1'ng nMn dam cu'di gia giii'a hoang h~u va chang trai c6 ten la Silius. Claude chi hOi qua than the' cua Silius khi th~y ch~ng c6 gl dang 10 hdn s1/. n6ilol.ln va m~t ngoi li~n dang y g~t d~u. Ky gia'y hOn thll gia xong hoang de'len du<'1ng. The'la hoang h~u Messaline dii ra l~nh t6 chl1'c dam cudi tung bung nao nhi~t. M~c du trong tri~u h~u nhut~t ca d~u thea phe hoang h~u nhu'ng v~n con c6 ke dl1'ng v~ phla hoang de' Claude, d6 la Callistus, Pallas va Narcisse. Trong d6 Narcisse Ia ngu<'1i hang Mi nh~t, oog ta nh~t dinh phiii lam cho hoang de'tinh ngQ, bo tinh nhu nhu<;Jc va me tin. Cach hay nha't Narcisse nghi de'n la lam cho hoang de' tl1'c gi~n b~ng cach bo vang bl.lc ra thue hai a die'm d~n nhau de'n ndi hoang de'dang diOO hanh 16 tl.li Ostie, doi tra ti~n d~ nuoi hai bao thai rna hQ dang mavg chinh la hai giQt mau cda nha vua. Bi keu oan, hoang de' Claude ra't lung tUng chua bie'tx\l.m ra sao thl Narcisse xu~t hi~n Mt tr6i hai ii die'm va ra I~OO tra t~n, hai a khai la do hoang Mu Messaline l~p mli'u lam nh\lC hoang de' cho m~t ngoi. Ngh.e chuy~n m~t ngoi, hoang de' vitatl1'c gi~n vita hoang s<;J quay ll.li hOi Narcisse nen tiOO the' nao thl Narcisse yeu du nha vua khgn c~p ra I~OO keo quan v~ tri tQi hoang Mu. The' Hi hoang de' bang nhien vo cung can dam; ong hO bet cac tudng si hay nhaOO chan tro v~, toan ti~n quan phi ng1/.a ao van cung di~o, b~t t~t eli bQn dang d1/.ti~c va tan sat kbong con mQt ngum nhung Hoang Mu Messaline dff nhaOO chan thea mQt con du<'1ng h~m tr6n ra vu<'1n ng1/. uy~n. Khi Narcisse phi ngt;ia de'n va bie't hoang h~u dii tr6n li~n ra l~nh cho quan si tIm kie'm M gie't ngay VI s<;J hoang de' Claude se

DoAN VAN THONG 57

l~i tha cho V(j. Toan linh x6c d~n khu vuon ngl;t uy~n thl gi;ip

hoang Mu dang §:n m1p vdi my la Lopida. Tha'y bQn linh hung Mng. hoang h~u Messaline vQi vang rut dao dam vao c5 mlnh d~ tl;t v~n. NiY Hoang Theodora Huong va Hy L!).p thuo xa xua. d~ qu6c Byzantin rQng Ion mQt thOi dU(jc cai tri boi mQt nguoi dan ba hung dil'. d6 la nil' hoang Theodora. Theodora xua't than chi la mQt gai di~m 0 ngoai kinh thanh nhung nho c6 sllc dyp l~ lung quy~n rii nen l!).i dU(jc lQt vao' dai mllt da tlnh clla quan t€ tuong trong triau va cu6i cung tro thanh v(j chinh thU'c clla ang nay. Quan t€ Wong Justinien la mQt nguoi gian xao va tan b~o. Hlin mu6n khuynh loat ca triau limb Ilk ba'y gio nen am moo dua nguoi chu ruQt len lam vua d~ rdi mQt thoi gian sau chinh nha vua da hQi hQp dInh th~n l~i d~ ban chi~u chi nhuong ngai vang cho quan t€ Wong Justinien. Di nhien nguoi dyp Theodora tra thanh hoang h~u. Hang ngan vien chU'c trong triau dU(jc chi dinh 10 ti~n cung cac tro chdi l~. cac m6ri an ngon clla th~ g~di. Ba c6 ra't nhiau tlnh nhan va nhung nguoi nay dii phiii thay phien nhau ph\lc dich ba trong phong kin. Tuy nhien lfrn lu(jt ba dau tlm cach gi~t ch~t mQt cach bi m~t d~ khoi bi ti~t lQ. Ba thu t6m clla cai l!).i va chOn gia'u 0 nliung ndi va cung bi m~t. tuy~n mQt dQi cam ttl quan va ngl;t lam quan tai ba. trung thanh d~ bao vQ mlnh va chdng. Hang ngay hoang h~u thich thu nha't Ia bu5i chfru hfru clla cac quan va nhung khaeh I!). clla cac nude khae d~n. Khi ehfru h~u mQi nguoi dau im li;ing d~ to ve thfrn ph\lc. dfru cui xu6ng tMt tha'p. Mu6n ra mllt hoang

BI MAT CUNG DINH 58

1M llotIng "lim mel" Tht'{J(Jora

59 DOAN VAN THONG

Mu thl phiH cui mQp ngtlCfi xu6ng, d€n nang nhy chan hoang Mu dtla len m6i. Hoang Mu lu6n lu6n mu6n vtl<;1t trQi hoang d€. Hoang Mu Theodora r~t s(j ill vang va ba r~t tl1c gi~n n€u c6 ke nao nhi\c ll;}i qua khu kh6 dau cua ba. Ay v~y rna c6 l~n ngtlCfi chang-va ngtlCfi con trai xtla Cll cua ba Ian la tim d€n kinh thanh va c6 9 xin dtl(jc g{lp m{lt, Theodora nghe bao, tai m{lt va gi~n d€n run ngtlCfi. Ba quy€t dinh r~t nhanh, ra l~nh thu tieu ngay ngtloi chang Cll kh6ng chut thtldng ti€c. (C6 nhi~u tai li~u ghi ding chi c6 ngtloi can trai tIm d€n xin g{lp hoang Mu va tl1 nh~n la con ruQt clia hoang h~u. NgtlCfi nay bi thu tieu, con ngtloi chang thl kh6ng d€n). Rieng nha vua Justinien thl cang ngay cang to ra nhu nhtl(jc, y€u hen m{lc dii trtloc day, khi con la te Wong, 6ng la ngtloi n6i ti€ng tan b~o, hung han nh!t trong trieu. MQi vi~c h~u nhtlnha vua giao eli trong tay hoang ~;~u Theodora. Ph~n IOn cac cUQc hQi hQp, ch~u h~u thtlong do ba dung ra dam trach. Justinien chi~u v(j, thtldng v(j d€n dQ tro nen nhu nhtl(jc. Cang ngay hoang h~u Theodora cang to ra pMch 16i, kieu ng~o. Ba s6ng xa hoa, tl1;ly ll;}c va d{lt ra v6 s6lu~t l~ ha khi\c v6 19. Long c6ng ph~n cua mQi ngtlCfi da dang len d€n t~n troi cao. MQt cUQc bl;}o lo~n n6 ra vao ngay 1 tMng 5 nam 532 ngay t~i mQt tntong dua nglfa 0 Constantinople. Qu~n chUng dtl(jc h6 tr(j boi nhung nghi s1 da dang lo~t vung len n6i Ilia d6t pM nhung c6ng trlnh, nhiing dinh tht;t IQng l~y cua nha vua va hoang Mu. Nhtlng hoang h~u Theodora da nh~t quy€t ch6ng ll;}i. Ba da g~t ngtloi chang hoang d€ nhut nhat qua mQt ben va ra l~nh cho dQi quan trung thanh ra tay tan sat t~t eli nhiing ai ch6ng l~i ba. Hang v~n ngtloi bi gi€t mQt cach da man, mau Ian khi\p m{lt d~t. Tu d6 khOng

BI MAT CUNG DiNH 60

ca

con CU9C n6i lo~n nao Xliy ra cho de'n ngay ba qua dC1i VI bi chang loet vu. Nhung con dau don du dQi thuong keo de'n haOO h~ ba, nha't la van OOung dem khuya khi ta't cii rnQi nguoi d€u ngd say. Ba dii h~ I~OO hang ngan nguoi tuc tI1;l'c kh~p noi m6i khi con dau xua't hi~n, ne'u ai to ra bu6n ngd chern d~u. Mot dem kia, con dau nhu d6n ell lai se bi . , . khie'n ba v~t va cung vdi OOung gia'c rno khung khie'p v€ nhung nguoi che't oan duoi tay ba keo de'n doi m~ng. Nu hoang thet len OOung tie'ng tha't thanh VI SQ va dau don r6i qua doi luc mQt gio khuya. Dan chUng Hy L~p nghe tin tho ph~lO OO y OOom VI nUhoang dftm mau dii xuoi tay. Nii' Hoang Catherine Nuhoang Catherine Hi mQt nguoi dan ba n6i danh trong lich sii' nuoc Nga. Ten th~t la Sophine Zerbst. Ngay til thoi IcY chua len ngoi nuhoang ba dii n6i tie'ng la con nguoi mu'u IUQc, dam loan. Moi 13 tu6i qii c6 ch6ng la Thai ta Pierre Uhrich. Thai tala ke an choi trac tang, milc b~OO kin, khOng c6 kh:'i nang co con OOung vQ vftn mang b~u. Ca tri€u dlOO d€u bie't chuy~n xa'u xa do. Nam 1761, thai talen ngoi vua, dola Pierre III, khi d6 Sophine Zerbst tro thaOO hoang h~u. 86 la Hoang h~u Catherine. Len ngoi, san quy€n lI;tc trang tay, Pierre III tha h6 an chdi tnic tang voi OOung CU9C vui su6t sang, tr~n cuoi thfiu dem, tieu pha phung phi, xay dl!ng them d~n dai cung di~n, tang thue' rna. Trang khi do, hoang h~u Catherine I'}i a'p u mQng thay the' vua d~ cai tft muon dan. San dip quan quan,

61 DoAN VAN THONG

CATHERINE II

BI MAT CUNG DINH 62

dan chUng O~ l'.fui. Ngay 11 thang 7 nam 1762 hoang de' phlii lam gia'y xin thoai vi triOO len nil hoang, dU<;1C nil hoang cha'p nMn va cho v~ d ~i mQt bi~t thl! xa xoi tren caOO d6ng Ropseha ding vdi nguCJi yeu la Vorontsof. Gregor Odov tit nay dang tren diM cao cua daOO vQng, mu6n d~ dang thl!c hi~n mQng hoang de' sau nay, nen da ng~m sai em la d~i uy Alexi Odov am sat Pierre III trong mQt bila an sang. Nil hoang Catherine nghe tin keu kh6c va vo cling tac gi~n Gregor Odov nen ra l~nh tl\lC xua't vo quan va d~y nglfC1i nay khoi hoang cung de'n M~c Tu Khoa OO~n OOi~m V\l mdi. Tit d6 nilhoang ranh tay cai tq da't Nga meOO mong rQng ldn rna khong mQt the' ll!c nao ben c~oo ngan can. Nil hoang Mt tay vao vi~c d6i mdi da't nudc va da giup nudc Nga mQt thC1i thiM d~t. Sau khi di~t trii' cac d6i tM, nil hoang Catherine ra I~OO xay them cac cung di~n nguy nga, t~p trung vao trong tri~u cac aOO hUng hao ki~t, cac thien tM d~ nil hoang SIT d\lng. Quy~n uy tQt diOO nhlfng v~n g6i chie'c phOng khong, nil hoang khong th~ chiu dU<;1c, OOd l~i aOO chang dl{t ngl!a cho minh hOm dao chiOO, d6 la Potemkine, thie'u uy trong dQi ngl! lam quan d~p trai hao hoa phong OOa, quy dudi chan nil

BC11 VUA CHUA

63 DOAN VAN THONG

hoang va dii dlt<;fc thltong 10.000 Nga kim r6i len cht1'c d:;li uy. Sau tr~n tMng quan Th6 Nhi Ky, nii'hoang phcng cht1'c thie'u tltdng r6i l~i trung tltdng va dlt<;fC phep vao ye't kie'n niY hoang 0 m~t cung. T~i day niY hoang dii khong dm long dlt<;fc trttdc anh tltdng tre, va Potemkine cling khong th~ nh~m m~t trttdc s~c dliP ella niYhoang. The'Ul ttt d6, niYhoang nuong chieu quy trQng Potemkine ra't mlfc. Tuy nhien tanh niY hoang mau chan, the'la trong m~t cung c6 them nhiYng chang trai mdi, d6 la hQa si Iandskov, binh nhl Zorick, dl;}i thiln Vassiltchikov, Zoubov... HQa si Iandskov la nglt<1i dlt<;fc niY hoang giiY Hiu trong m~t cung VI anh chang c6 tai ve khoa than. Sau nhung l~n khoa than cho hQa si hQa hlnh minh, niY hoang ll;}i ra l~nh chinh hQa si phai khoa than va the' la hQ cung nhau quay cu6ng trong yeu dltdng say d~m. Luc mdi dlt<;fc chQn vao cung, hQa si to Idn, m~p m~p, di~n trai bao nhieu thl v~ sau anh ta tan t~ ba'y nhieu va g~n nhlt mQt ong gia lQm khQm. Cu6i cung hQa si che't VI b¢nh lao. NhiYng nglt<1i tlnh khac ella niY hoang ding diln diln bi dao thai va than b~i danh li~t. Mdi day, mQt tai li~u dlt<;fc d~ng tai tren t~p chi Th<1i B~i Mdi (Vi~t Nam). Theo tai li~u nay thl t~i vi~n bao tang Arkhanghenxkoie thuQc ngo~i 0 M~c Tit Khoa 0 Nga vAn con htu giiYl~i mQt cai ghe' di ky ella niY hoang Catherine. Bay la cai ghe' chuyen dung d~ an ai gQi la "ngai l~c thu" do chinh nil hoang g<;fi y d~ mQt nglt<1i th<;f kheo tay trong tri~u d6ng, chie'c ghe' dlt<;fc d~t trong mQt nha kho. Theo truy~n thuye't thl nil hoang Catherine la mQt nglt<1i dan ba Iuon Iuon doi hOi sinh IY. Be'n hk tu6i dii v~ chi~u, n~ng Ilfc v~ sinh d\lc ye'u rna ba vAn can ham mu6n. VI the'ba dii nghi

BI MAT CUNG DINH 64

d€n nhung gl c6 th€ git1p t~ng cuCfng v~ hOl;1t de>ng sinh 19 cho mlnh dUeJc thu~n leJi. Chi& ngai Il;1c thU Ida c6 Ie la v~t bit dn d€n hang ngay. Gh€ co nhung ph~n co th6 xe dich chuy6n de>ng theo mQi phudng hu6ng, cao th~p. Nu hoang Catherine cai tq nu6c Nga me>t thm gian kM dai la 34 n~m, k6 tit n~m 1762 va m~t n~m 1796. M~c du dlfm mlnh trong thU hoan 11;1C v6i vo s6 dan ong thay nhau ph1;lc V1;l nhUng nu hoang 1uon 1uon khoe ml;1OO, da thit h6ng hao, d~y sinh l!!,c. Chi mQt l~n tt1 OOien bi dau b1;lng va chong m~t du dQi, cac ng!!' y c6 gil:ng h€t long chua chl;1y OOung nu hoang dii triit hdi thd cu6i cung. Gi6i y khoa v~ sau cho ding co Ie nu hoang bi chang dau ruQt du d€n de> nguy ng~p, khuc ruQt thi'ta sung 16n va bi vo khong th6 cii'u chua dueJc. Ngay nay, dan chung Nga v~n haOO di~n v~ nu hoang Catherine cua hQ, mQt ngum dan bit tuy bi xem 1a dam 10l;1n nhUng v~ m~t chinh tr! va 1iinh dl;1O, ba 1a nguCfi dii co cong pMt tri€n qu6c gia v~ nhi~u liinh Vt1c. Trong khi d Hy Ll;1p c6 nuhoang Theodora d~m mau thl tl;1i nu6c Anh cling co mQt ba h0ang dUeJc m~nh daOO 1a nu hoang Mary d~m mau (Bloody Mary).

Nil' Hoang Mary

Nu hoang Mary E>~ Nh~t 1a con gai cua vua Henry E>~ Bat, me>t ong vua n5i ti€ng da tlnh va tan ac, n5i danh chern d~u vg. Khi trd thaOO nu hoang, ba khuyOO 10at mQi tha k€ ca m~t ton giao VI ba 1a nguCfi thuQc giao hQi Thien ChUa La Mii nen nhung gl tnt6c d6 hoang d€Edward VI dii qui diOO d~u bi My bOo Ba khuy€n dlJ. dan chUng khong dueJc tin V~lO phUng dieu dii dUeJc rao giang d cac OOa thCf cua nu6c AOO.

65 DoAN VAN mONG

BrownBrnJl

Nfr Hoang MARY (Anb quoc) t.,c danb Ba Hoang dAm mau(Bloody Mary).

Bi MAT CUNG DINH 66

Ba ba't cha'p mQi chi trich ch6ng d6i. TMt ra hic ba'y giCl khong ai dam ngang OOien ch6ng d6i ba mQt cach tn!c di~n ngoai OOilng vi chl1c s~c trong giao hQi Anh. Ba coi thU'Clng ta't ca va san sang dU'dng d~u vdi ba't cl1 th€ h,tc nao. Cham ngon cua ba la "gi6t OOilng ke la 16i c1~ chUng im hdi". Ba qua lQng haOO va tan b~o d6n dQ dan chUng dil d~t cho ba inQt bi~t daOO la Mary f>Am Mau (Bloody Mary) gi6ng ba hoang Theodora dAm mau cua Hy L~p. Ba dil ra I~OO dan ap khung b6 va cang c6 t~o ra cang OOi~u khung b6 cang t6t (t~ gay khi6p (tam kiOO hoang trong dan chUng va cho OOilng ngU'Cli chc5'ng (t6i. Nil' hoang Mary f>~ I dil tirng ra I~OO thieu s6ng 300 ngU'Cli tren gian lti'a (to giil'a OOiJ'ng ti6ng la het vang d~y ml}t g6c tr<'li. Trong suc5't thCli gian ~m quy~n hanh, c6 th~ gQi cai thU tieu khi~n cua ba la thieu s6ng OOilng ai ch6ng dol Nhilng vi chl1c s~c trong giao hQi OOU'T6ng giam mvc Granmer, Nicolas Ridley, Hugh Latimer... d~u l~n lU'<;1t bi Mary f>~ I ra I~OO d6ng vao cQt g~ dt!ng giila quang trU'Clng va thieu s6ng vi hQ dil Idn ti6ng ch6ng d6i cac haOO dQng ngang ngU'<;1c cua ba. NgU'Cli ta tu(}ng ngU'Cli dan ba s~t mau, hung tan va I~OO gia khong c6 tim. HQ nghi rhng ba khong c6 ch6ng. NhU'ng sau d6, ba dil chQn mQt ngU'Cli rtt h<;1p y vdi ba, d6 la Philip II, b~o chUa n6i daOO Tay Ban Nha. Philip Ii qua (tung la mQt b~o chUa, mQt con quy dil' khat mau khong hdn khong kern. Trong OOilng tr~n quy6t chie'n vdi quan (tQi cac nU'dc, ong dil ra I~OO chia cac tu binh b~t (tU'<;1c (tern ra lam hai: Nhil'ng tu biOO biOO thU'Clng thi chern (t~u con OOilng tu biOO thuQc tin (t6 di giao thi (t6ng vao CQt va n6i lti'a thieu s6ng. Philip II (fa vo cung khoai tra khi lam (ti~u tan ac va nghi

67 DOAN VAN mONG

ding d6 la mQt sang ki~n thU vi l~ lung. Luc Mary I v~ lam ve:J Philip II, ba hoang nay l~i hQc them dUe:Jc nhung phudng cach gi~t ch6c mdi. Hai vfJ ch6ng dii trd thanh ac quy tung hoanh tren th~ gian rna Au Chau la vting da't chung ho~t dQng. N~m 1555, de kh6ng ch~ ca Au Chau, Philip II dii cho Ve:J dUfJc tha h6 lam mua lam gi6 d Anh va Mary B~ I dii ra tay tan sat. CuQc chi~n tranh tan kh6c cha'm dl.1't vao n~m 1558, ciing cha'm dl.1't luon uy quy~n cua Mary B~ I. Nhi~u ttt li~u qch sit ke ding vua Philip II dii ru6ng bO ba khi~n ba dau kh6 va tha't vQng va cung. Hang ngay ba s6ng am th~m co dQc trong ffiQt lau dai, it ngu<'1i than tMm vi~ng VI ba dii gay ra qua ~i~u ch~t ch6c the tham cho nguC1i khac. Ba con nghe due:Jc ca nhung Wi than oan, nguy~n rua cua dan chUng n6i v~ ba. Mary B~ I s6ng trong tuy~t vQng va an Mn ttt d6 cho d~n ch~t, Va khi ch~t ba dii qulin qu~i keu len "6i! maul maul Sa-Đéc mdu ngf)p cd nglMi ta!". Friday, October 7, 2016 Quy~n uy ella mQt nil' hoang th
Nu hoang th<'1i d~i d~y quy~n uy nay chinh la Giang Thanh. Giang Thanh ten th~t l~ Ly Ti~n (c6 tai li~u ghi la Ly Vlin Tudc) ttt nho dii n6i ti~ng thong minh nhung ra't udng ng~nh.

Nh<'1 lanh ly, sang tri, bi~t xoay xd va c6 tai v~ vlin ngh~' di~n kich nen du<1c Mao Tr~ch Bong chu y. HQ Mao luc ba'y gi<'1 dang la mQt nguC1i liinh d~o cao nha't cua dang CQng San Trung Qu6c. D~n d~nLy Ti~nchi~m due:Jccam tInh cua Mao Tr~ch Bong du hQ Mao dii c6 kba nhi~u ve:J, nhung l~i thi~u vifng tInh yeu, thi~u sl! an ui, v3 v~ ... VI th~b3ng nhien nay

Bi MAT CUNG BINH 68

xulit hi~n co gai d~ thu'dng, e6 Illm bi~t tai, thong minh lanh It; va d~c bi~t trongphOng kin rlit quye'n rU, Uio luy~n v~ thu~t an ai nen da lam ngu'CJi lanh tl,I ngay nga't de me... Ti't d6 hQ Mao thu'CJng g~p Ly Tie'n va rn3i Idn g~p gC'J, co gai ddy kinh nghi~m va ban linh a'y da du'a Mao vao the' gidi thdn tien hoan ll;le rna theo Mao con hi~u nghi~m hdn eac 10l;li edn sa. Mao Trl;leh Bong lue bliy giCJ quy6t dinh eu'di Ly Ti6n lam v(j, nha't la sau khi nghe nang tho the ben tai rhng: "Em da e6 thai". TrUde d6 hQ Mao da ehQn eho Ly Ti6n mQt eai ten rlit keu la Giang Thanh rna theo Mao, ten d6 du'(jc ghep ll;li ti't hai chi! trong mQt bai thd e6. B6i vdi cae lanh tl,I trong Trung Udng Bang th1 hQ ra't 10 ngl;li v~ ngu'CJi dan ba rna hQ danh gia la dang nghi ngCJ va ra't nguy hi~m, ddy tham vQng... mQi sl1 se khong lu'CJng du'(je khi ba ta nhung tay vAo ehinh trio Bie't nhi~u ng\iCJi eh6ng d6i, khong thi~n cam vdi m1nh, Giang Thanh nhu' con meo eai co rum m6ng vu6t va ea than mlnh ll;li tl;lm thCJi blit dQng d~ xem nnh th6 va u'de tinh k6 hOl;lCh, thCJi cd slfp d6n. Bu'(je Mao Trl;leh Bong yeu m6n, Giang Thanh th\l hu'dng du'<;1c eu(>e s6ng vinh hoa pM quy kh6 e6 ngu'CJi dan ba nao c6 du'(je khlfp nu'de Trung Hoa vi ~ d~i. Ba d trong m(>t toa nha r(>ng ldn ddy dli ti~n nghi, e6 ea hac si rieng, c6 ngu'CJi hdu hl;l rieng, ngu't bA hoang dl;li hl;inh pMe trong m(>t ehe' <:1(>

ca

"'-"

69 DoAN VAN THONG

CQng San kMt khe. Tuy nhien btl v~n khang thoa man ltdc md mlnli, khang mu6n s6ng yen l~ng trong mQt khang gian gidi h~n rna mu6n w<;1t xa hdn va tie'n len. NgltCfi ta khang lta btl, h~n che' ho~t dQng cua btl, nhUng ba th~m nguy~n rna nhUng ke ch6ng d6i ba ra m~t va th~ se tra thU rna Mn. Til d6 Giang Thanh Mt d~u v~ch ra mQt ke'ho~ch d~ am th~m hanhdQng. I Trudc tien, d6i vdi nhung ngltCfi than cua Mao Tr~ch Dang, ba luan luan tIm cach chia re, nha't la cac ba v<;1 trudc va nhung ngltCfi c6 con vdi Mao. C6 siI'n quy~n trong tay, Giang Thanh Mt d~u gay tie'ng yang va t~o uy the' cua mlnh. Trudc tien ba xem xet nQi dung cac phim anh, cac kich ban, len tie'ng chi trich, phe blnh va quy trach nhi~m, nhung l~.i l~m rna nhung nha lam phim, d~o di~n, ngh~ si da mj{c phai. Hang lo~t ngltCfi bi ke't tQi, bi thanh trirng, da'u t6, va bi tu day hay bi gie't. Nhung nha vlin Idn, nhung ngh~ si, nhung hQc gia nhlt D~ng Thac, DQc Kien, Ti~n Ba Tan d~u bi da'u t6 mQt cach dii man... Til nhiYng cUQc thanh trirng d6, vdi cao trao cach m~ng vlin h6a bUng n6, Giang Thanh da giltdng cac m6ng vu6t cua 10M thl1 diYra va danh g~c, tieu di~t nhung ke rna trltdc day dii ganh gMt ba, ch6ng l~i ba hay nhiYng ke rna btl khang lta, khang mu6n hQ n6i danh. TruCfng h<;1p thli tltdng Chu An Lai c6 mQt ngltCfi con nuai ten la Duy The', cO gai nay c6 nhi~u tai l~i t6t nghi~p hQc vi~n Nga. Khi trd v~ Trung Qu6c, Duy The' dlt<;1C nhi~u ngltCfi ca ng<;1i. Giang Thanh tha'y the'ra't tLtc gi~n, ghen gh6t nen dii tlm cach tieu di~t. L<;1i d~ng cUQC cach m~ng vlin h6a, Giang Thanh cho H6ng V~ Binh keo de'n Mt Duy The'mang di da'u t6, vi~n 00 la d~ trirng trj ke vQng ngo~i. Sau d6, H6ng V~ Binh l~i

BI MAT CDNG DINH 70

Mt nguCJi anh ruQt clla Duy The' v<1i tQi danh la hOlilt dQng gilln di~p. Chua hii gi~n, Giang Thanh cho b~t ch~ng clla Duy The'a Kim Sdn, m~c du nguCJi nay ngay xua a an nhan clla Giang Thanh, Wc ba con a co gai tre trong doan Iqch ThuQng HaL Rieng Duy The' bi Giang Thanh ra l~nh giam van nglJ.c, bi ke't tQi phiin quo'c, lam gian di~p cho Nga va che't trong tu van n~m 1968 VI bi d~u dQc. Chu An Lai ra l~nh m6 tll thi Clla con nuoi mlnh d~ xem thllWi d~n bf m~t c6 dung khong. Nhung l~nh chua de'n rna Giang Thanh da bie't nen da ra l~nh thieu xac Duy The' d~ phi tang. Tuy uy the' len cao nhung Giang Thanh vftn chua hai long VI th~t 81/, la VQ clla Mao lanh t\~, doi khi ba vftn tha'y ye'u kern v€ the'l1/c trltdc nhil'ng lanh t1J. Bang nhu Hlil Long, Banh Bl1c Hoai, Chu An Lai va h~n nha't a do'i v<1i nhung nguCJi VQ Clla nhung lanh t1J. a'y. Trudc m~t ba, hQ c6 ve coi thuCJng, luon luon to ra mlnh la m~nh phlJ. phu nhan kieu c~ng, ng~o m~n. B~c bi~t nha't la vQ cua Vudng Quang My va VQ clla Lltu Thie'u Ky thuCJng tranh ne g~n nhu tuy~t giao vdi Giang Thanh va coi GiangThanh chi la h~ng ca ky khong xl1ng dang lam v(j Mao Chll tich. Mo'i Mn ffy d1i khie'n nhi€u dem Giang Thanh tl1c to'i khong ngll dUQC va nghie'n r~ng the quye't tra thu. B~ c6 them yay canh, Giang Thanh luon luon lam vlfa long Uong Bong HUng, mQt nhan v~t quan trQng, ong ta la trudng barr bao v~ clla Mao Tr~ch Bong. Bie't Dong Bong Hung them muo'n minh, Giang Thanh da khong ng~n ng~i bi m~t g~p HUng va ca hai d1i trai qua nhung giCJ pMt ai an V1J.ng trQm... Chinh Giang Thanh cling khoai nhung V1J. xe rao a'y VI th~t ra, Mao lam vi~c bil. d~u va va'n d€ chan go'i thuCJng to ra ye'u dt, Vl)ng v€, khong bhng Uong

71 DOA.N VAN THONG

T6ng thong Nixon va phU nhin trong chuyen vieng tham Trung quoc dang dung ben ngl1M dan bil day quy~n II1C (giOa) lil Giang Thanh, vqcUa Mao.

BI MAT CUNG DiNH 72

Dong Htlng n6i tie'ng sanh dC1i. Sau khi da c6 dtl
73 DOAN VAN mONG

H~ Long ch~t r6i, Giang Thanh l~i slfc nh<1 mQt nguoi dli m~nh me ch6ng d6i cUQc tlnh duyen giUa ba va Mao chu tich. Nguoi ch6ngd6i {{y Ib Tr~nBa B~t va Bl;ltcfing dii che"t mQt cach tuc tuO'i. Nhi~u nguoi dii ngii g\lc qua am moo sau hi~m cua Giang Thanh, nhung con ll;li mQt nhan V?t nua la Uim Boo. B6i v<1i Giang Thanh, hQ Lam khang phiii la nguoi ho~m toan dang tin C?y va Giang Thanh mu6n thanh toan n6t Lam Boo. Cu6i ciing hai vC! ch6ng Lam Boo dii bi tan xac trong chie"c xe hdi v<1i cac v~ sl Sau khi thanh toan xong Lam Boo, Giang Thanh chia mfii diii v~ B~ng Ti~u Blnh va Chu An Lai. Luc b{{y gio hQ Chu dli keo hQ B~ng v~ lam phl} ta cho mlnh. Nhu'ng Chu An Lai lq,i dang bi b~nh n?ng. Giang Thanh eli mung dich than de"n g?P cac hac si trong phe nh6m mlnh d~ ban ke" hoq,ch gi~t hQ Chu mQt cach hC!p 19 nh{{t. The" la chftng bao lau, Chu An Lai trot thO' hdi cu6i ciing ngay trong b~nh vi~n. Sau khi hQ Chu qua doi, Giang Thanh hao cho Hoa Qu6c Phong bie"t Ia ang ta selam tM tu<1ng Qu6c Vl} vi~n. Nhii'ng ke d6i d~u v<1i Giang Thanh, nhung ke ba khOng ua, nhii'ng ke c6 uy quy~n, c6 tal nang.. :d~u bi ba gi~t che"t. Bay gio ben ba chi c~m c6 _Mao Tr~ch Bang, Hoa Qu6c Phong, Vudng H6ng Van,Uang Bang Hung v.v... con B?ng - Ti~u Blnh thl b{{y giO khOng con dang sC! nITa. D~n day, Gbing Thanh bllt d~u nghi de"n ban than mlnh, dia vi mlnh, nghi d~n vi~c mlnh se la cM tich Bang trong mQt ngay khOng xa sau khi hQ Mao ch~t. Theo ba, Mao Tr~ch Bang khOng con s6ng duC!c bao lau nii'a, ba bitt ro b~nh tlnh cua ang. Qua Lh?t nhu V?y, mQt nam sau khi Chu

Bi MAT CUNG DINH 74

f)oAN vAN TH6NG

An Lai che't, Mao Tr~ch Dong qua dC1i. nnh the'dli chin mui d~ Giang Thanh ra tay, ba thao m(>t ke' ho~ch v6i Vlidng H&ng V~n d~ tieu di~t Hoa Qu6c Phong, sau d6 d~ cho

Vlidng H&ng V~n lam thu tlt<1ng Qu6c V\1 vi~n, con ba thl len lam Chu tich Dang. Trong khi Giang Thanh dang chuan bi ke' ho~ch hanh d(>ng thl f)~ng Ti~u Blnh hi~u dli<;1c tlnh the' nen dli nhanh chan lien l~c v6i cac llinh t\1 gia con rdi r<1t l~i kha:p ndi. May ma:n luc ba'y giC1 c6 Di~p Kie'm Anh cling la m(>t tay chC1 thC1i. V6i quan d(>i trong tay, hQ Di~p dli ba't thfin lam dao chinh va Giang Thanh bi Mt, bi ke't an ta hlnh nhling sau d6 ban an l~i khong thi hanh. Giang Thanh dli<;1c cho vao s6ng trong m(>t toa bi~t thg d vung ngo~i 0 Blfc Kinh v6i d~y au ti~n nghi. Tuy nhien dd'i v<1i Giang Thanh thl ba cho day la m(>t nha tu khong hdn khong kern va cho rhng mlnh bi bO ng\1c thea l6i v~n minh. T~i day ba ali s6ng qua nhitng ngay tie'c nu6i, nh<1 nhung v~ elI vling gi6ng nhli m(>t con h6 nh<1 rirng. S6ng am th~m l~ng Ie nhli bi tr6i tay trong toa nha im vlfng, Giang Thanh luc ba'y gi
75 DoAN VAN THONG

BI MAT CUNG DiNH 76

Bit hoitng d,t ky ll}.c ve truang thQ lit bit hoang ZITAcua nu(tc A.ovit dIng lit bit hoang cua xu Hung gary mat ngity 14 thang 3 nam 1989 • Bit da song den 96 nam ~it 309 ngity.

77 DoAN VAN THONG

Ba Hoang Imelda (Phi InS)t nn) nguOi dan bit co du sac d~p va qnyen 11lc da mi)t thOi la de tai Clla blio chi khap the gi6i.....

Bi MAT eDNG DINH 78

Ba Hoang MARCOS vOi tren 3000 d6i giay thay d6i m6i ngay.

79 DOAN VAN THONG

VUA CHisAVA TiNHDUC Edward D~ IV Ong Vua Tham Sac Cac nba nghien CUu lich siYmtdc Anh dil thtt<1ng so saOO Edward d~ tam va Henri d~ bat v€ m~t tioo cam va hQ gQi d6 la C?P bai trung hao dam va hao s~c. Henri d~ bat vila bao slfc vita bao sat. Edward IV cilng khang thua gl OOttng xet cho cung, Henri d~ bat tan OO~n hdn nhi€u khi ra I~OO chern dftu vq. Edward IV York len ngoi vua nttoc AOO van nam 1461 vdi d~y quy€n 111c. Vua Edward IV la ngtt<1i n6i tie'ng dyp trai, bao hoa phong OOil va r~t "me gai". Trang mQi CU9C l~ ll;lc, hQi hQp, ne'u c6 Mng dang giai OOan la ang vua nay say stta OOln nglfm va sau d6 b5ng mQi gia ra I~OO tmy lung tong tich va lam mQi cach M dttqc ai an cho thoa. Ne'u giai OOan cl1 tuy~t thl OOa vua d6i chie'n thu~t biing dang hoang cong cMnh ngon thu~n la ngo Y han". Theo Edward IV thl OOa vua la ngu<1i dttqc toan quy€n mu6n c6 bao OOieu vq cilng dttqc. Vua thtt<1ng n6i vdi cac c~nth~n ding: "(j phllang Dong mQt holIng dt co dtn hang ngh"in ngllai dfP phl,ic djch. Con ta, t{li sao l{li co sl! giai h{ln quddang?". Phftn IOn cac ngtt<1i dyp d€u san sang hie'n dang mlOO cho vua Edward IV de c6 tie'ng Him ho~c 00<1 c~y OOi€u thli. Nhttng khang phiH ngtt<1i dyp nao cilng san sang dap ling di€u ham mu6n Clia OOa vua, OOtttrtt<1ng hqp cong nttdng Eleanor Butler. Ngtt<1i dyp nay r~t khon ngoan tiOO te', dff lam cao va gay kh6 d~ khie'n Edward IV phiii v~t va Him mdi dIU ngtt<1i dyp de'n long san sau khl quye't diOO, t6 ch(tc cltoi hOi dang hoang long trQng. S6ng vOi Eleanor Butler chi m9t th<1i gian ng~n thl OOa vua ll;li d5i mlft thea m9t caOO bttom khaG VI the' ngtt<1i dyp Eleanor ngay dem mon moi dqi ch<1, s6ng co ddn d ch6n

"cau

BI MAT CUNG B~NH 80

phong loan vlIng ve. Tha't v<;mg va dau kh<5 cling crf.c, ngu'oi dyp nay da quye't djnh di tu va sau d6 da che't trong am th~m . l~ng Ie. Trong thoi gian d6, vua Edward IV da say su'a om a'p khong bie't bao nhieu la ngu'oi dyp n<5i tie'ng khac. Cac tu' li~u ijch sit cling c6 ghi tru'ong hQp mQt canh hoa tu'di mat khac c6 ten Iii Elizabeth Woodville, m~c d~u ngu'oi dyp chi mdi 26, 27 tu<5i, nhu'ng da c6 ch6ng va trong tri~u ngoai nQi ai cling bie't di~u d6 nhu'ng vua Edward IV la mQt ngu'oi hao dam va tham s~c l~ lung nen mQt khi da d~ y de'n ai thl ba't k~ mQi kh6 khan tro ng~i, luon luon d~p d<5 ta't M d~t ke't qua cho bhng du'Qc rhdi thOi. M~nh phJ;l phu nhan Elizabeth Woodville cling la ngu'oi dan bit khon ngoan dily mu'u ke' nen da vin vao vi~c kh6 khan tro ng~i ch6ng con, gia the', d~o ly va nha't la mi~ng tie'ng cM cu'oi nen da to y dau xot khi than thitp khOng trQn dlll/C an t'inh vui nha vua v'i hoeln canh qua eo Ie nghiet ngii... " Vua Edward IV nghe Wi than tho ciia ngu'oi dyp thl qua tim da d~p rQn rang va ngai da khong ng~n ng~i h~ l~nh t<5 chuc mQt l~ cu'di vo cung d~i xa hoa vao nam 1464 d~ to cho th~n dan bie't rhog mQt khi hoang thu'Qng da mu6n thl khong c6 gilay chuy~n du'Qc. Sau khi thoa man du'Qc di~u ham mu6n chie'm trQn th~ xac ngu'Cfi Gyp Elizabeth Woodville, nha vua l~i bl1t d~u nham cMn va l~i nhu' canh bu'dm lu'Qn tren cac bOng hoa khac, l~i tie'p t\lC hUt cac nh\lY hoa. Rieng Elizabeth Woodville thl bit nay khong mu6n nhu' cong nu'dng Eleanor Butler s~u dau heo h~t VI st;t ha't hiii ciia nha vua. Tnii l~i ngu'oi dyp Elizabeth vui ve trf. nhien VI da d~t dWc y d& xay diip tu'dng laL Theo ba thllQt du'Qc vao cung va tro thanh vQ vuathl c6 gi rna khong thrf.c hi~n dUQc mQt khi minh da c6 y dinh. Ba

ca

H

vI

81 DoAN VAN THONG

Trieu d~i EDWARD eVA nu6'c ANH: Gom 8 vua Edward:

Culver

Edward I

Edward II

Culver

Edward III

Edward IV

BiMAT eUNG DiNH 82

Edward V

Edward VI

Ul"tlwn Br<)l>.

Edward VII Visual Edue. Servo

Culver

Edward VIII Foulsham & Bansfield

83 [jOAN VAN THONG

Elizabeth Mt d~u ellng e6 va pMt tri€n quy~n hIe ella mlnh nhilt Ia khi bi\ sinh h~ dung eiia mlnh nen tie'p We lien h~ vdi nhi~u the'IVe khae. Ngay 22 tMng 8 nam 1485, vua Richard III bi Mt trong mOt tr~n quye't tu d Bosworth va hi gie't bdi l~nh ella Henry Tudor. Ong nay lit yt1dng ttl eu6i eung con s6ng ella vua Henry d~ V tntoe d6 hi htu day d xu Brittany va bi\ Hoang Thlii Mu dii m6e n6i dt1
Bi MAT CUNG DINH 84

NHUNG ONG VUA AN CHm: vA &0 SAC CUA 'TRUNG HOA vA VItT NAM * KHANG HINUA AN cHdI Ljch sti' Trung Hoa m6i khi nha:c de'nnhung ong vua an chdi thttang hay nh~c de'n vua Can Long nhi~u hdn Ia vua Khang Hi, tic~n vttdng cua Can Long hoang de'. Thy nhien vua Khang Hi cung Ia m(>t tay an chdi c6 h~ng. Vua Khang Hi khoi ngo, khoe m~nh, hi~u bie't nhi~u nha tit nha s6ng trong cung da dtt<;1c nhi~u vi thay nGi tie'ng nhtt hQc S1 Cao S1 Ky giang giai v~ van hQc, trie't hQc... Thy ham hQc, ham coi sach nhttng ong vua tre nay cung ra't ham chuy~n gi6 trang. Vua Khang Hi phat d~c ra't ')dm Nam 17 tuGi Khang Hi da yeu ngay ngttai co ruQt cua mlnh Ia ba Thai cong chua con gai ut cua Thai tong hoang de'. Luc d6 ba da 22 tuGi. sau cUQc tInh ~ng trQm day tai tie'ng a'y, nha vua ba:t d~u an chdL Theo ttt li~u cua nha nghien cU'u bien so~n ljch sti' dCii nha Thanh ( Hl1a Ti~u Thien) thl vua Khang Hi da chQn trong dam sung nu, co nao vita ma:t la gQi ngay van t~m cung d~ bay cUQc may mtta. Nhung ngttai dyp dtt<;1c vua sung ai d~u dtt<;1c phong lam phi til'. Tai li~u cho bie't chi trong mQt nam rna so' phi til'trong cung g~n 50 ba. Thlly vua dam me gaijlyp su6t ngay, bQn njnh than, thai giam ll;li cang tlm cach lam vui long vua. MQt thai giam ten la Ti~u Nhtt Y da ra ngoai hoang cung tlm roua nhung sach thuQc lo~i dam thtt len lut dang len cho vua Khang Hi xem khie'n nha vua vo cilng thfch thU VI trttdc day nha vua chi dQc sach thanh hi~n rna thoi. Nha vua I~i con dtt<;1c mQt so' Thai giam bay ve them nhi~u cach an chdi nghi~t nga, I~i con dtt<;1c tau trlnh v~ cai dyp I~ lung cua nhung dan ba con gai Han tQc nen vua

85 DoAN VAN mONG

VuaKHANGID

Bi MAT CUNG DiNH 86

Khang Hi dii mQt thoi ra l~nh tuy~n van cung vo s6 gai Han. Ngoai ra, nhung quan ll;li co nhi~u ba vQ dyp ding bj g<;>i van cung d~ vua ban dn mua moc. Trong Uli li~u nay cho tM'y vua Khang Hi tuy tu6i tre rna co nhi~u con hIe d6 dii c6 gftn 40 hoang tU'. Ngoi Thai tii'tro nen kh6 khan va v~ sau dii gay ra l~m cUQC tranh gianh ngoi thu . C6 Ie Can Long, ong vua n6i tie'ng an chdi va n6i tie'ng ngao du sdn thtiy la do mQt phftn h<;>c ll;li cach an chdi giai tri cua vua Khang Hi. Vi vua Khang Hi la nguoi co dftu oc tie'n bQ , phong khoang, khOng chju ep mlnh 0 ch6n tri~u nghi cung dlnh dfty lu~t l~ kh~c khe nghiem chinh. Vua Khang Hi ra l~nh t6 chuc cUQc tuftn du phudng Nam. Trong cUQc tuftn du nay, nha vua dii trai qua mQt thoi gian dai an chdi m~c suc. Thuong nhavua cai trang thanh dan gia cling b<;>n VO S1 hQ t6ng d6 van cac xom, ph6 xa s6ng bOa van trong dan. Tl;li day nha vua dii trai qua nhung cUQc s6ng dfty ~p hUdng tlOO vOi OOung nguoi dyp blOO dan trong dan gia, khong cftu leY, ki~u cach OOung mQc illI;lC tl1 OOien VI h<;> dau co ngo la dang gftn gui k~ c~n, ai an v6i mQt Sa-Đéc vi hoang de'. Friday, October 7, 2016

*

VUA CAN LONG: VUA CHW CHOI NHAT TRUNGHOA Khi vua Khang Hi qua doi de'n IUQt Ung ChiOO len ngoi. Ung ChiOO hoang de' bj am sat che't thl Can Long len thay, Can Long la mQt ong vua c6 tioo blOO dan, ph6ng khoang OOu vua Khang Hi OOung l~i an chdi trac tang hdn ca tien de' nua. Phai noi vua Can Long la mQt ong vua soi n6i OOa't rna gi6i blOO dan Trung Hoa thuong g<;>i Ia vua an chdi hay vua chdi hOi. Ljch sii', giai thol;li, ngol;li sii'Trung Hoa tiluong nh~c de'n

87 DOAN VAN THONG

Aoh vua CAN LONG.

BI MAT CDNG D'iNH 88

vua Can Long nhi~u hOn cac vua khac. Trong b(} sach n6i tie'ng Thanh Cung Mttoi ba tri~u cua Trang Hoa co ghi l~i vo s6 s\fki~nl~ lung, leY bi da xay ra d ch6n cung dinh Trang Hoa v~ doi nha Thanh. Tac phgm dttqc vie't ra rfft chi tie't bdi m(}t nha cach m~nh Trang Hoa la Hua Ti~u Thien( sau nay dttqc tac gia Nguy~n Lttdng dich thu~t ( Sai Gon VN». Tac phgm nay cfing co ghi l~i nhung chuy~n cO tMt v~ ong vua chiu chdi Can Long. Theo cac ttt li~u thi vua Can Long rfft hao dam va ph6ng dang. (j trong cung nha vua ngay dem hoan l~c vdi cac ba, cac co. nhttng s6ng mai d ch6n cung dinh gidi h~n vua Can Long cam thffy tU tUng, l~i con nghe nhung ke h~u c~n tin cgn len tau v~ithfi'ng tM vui ben ngoai, trong dan gian qua hffp d~n, l~ lung hdn nhi~u nen vua mdi nght de'n vi~c len ra khoi hoang cung d~ di tim cua l~. Ben c~nh nha vua luon luon co m(}t bQn ngttoi xua ntnh chuyen 11,lC lQi nhfi'ng tro vui nhfft la gai d~p trong dan gian r6i d~n vua di. Nha vua cam thffy khoai chf va thfch co dttqc cai th6 h6i Mp hdn la nhung gi ong da co do quy~n uy.Boi khi vi khong bie't la nha vua nen da bi bQn du thu du th\fc phinh g~t ho~c danh d~p, Rfft may la cac M v~ ql1an da ktp thoi can thi~p . Vua Can Long da nhi~u l~n de'n cac xom yen hoa va d~m m'inh vui th6 trong do. Co ai ngo mOt ong vua rna l~i co nhung hanh dOng dang ng~c nhien nhtt the'. Tuy nhien khong phcii tren the' giOi chi co vua Can Long la tOi xom b'inh khang rna thOi vi Itch stY the' giOi da cho thffy khong hie'm trUong hqp cac vua chUa ngay xtta da di vao cai the' giOi ill die'm mOt cach len 16t. Ttl cai tM di kie'm gai dyp trong cac 6 die'm h~ng sang, vua Can Long la ngttoi md mOng, thich lam thd, giau tttdng tttqng da nght ngay de'n cai rOng IOn cua giang sdn gffm voc Trang Hoa ndi rna co hang tri~u ngttoi dyp m6i ngttOi m6i ve, m6i net khac nhau. The'la nha vua tinh de'n chuy~n

89

DoAN

VAN THONG

tu~n duo Nhu'ng di mQt mlnh th'i co ve nhu'vua ham chdi chi

bling moi luon Thai Mu. VI v~y, nha vua d,a yeu du du'Qc cung moc my di luon the. Tren duong tu~n du, hang v~n quan dan luon luon tlic san dQi l~nh va dang hie'n Theii Mu va nha vua muon v~n thu dyp, ngon, l~ tren doi . Trong chuye'n tu~n du dilt Giang Nam, vua Can Long da mang theo va s6 cung phi my nu de d6 giilc ngu cho mlnh. Nhu'ng di de'n dau nha vua ciing dUQc rilt nhi~u nha giau co nUt d6 d6 vach t~i Dudng Chau 10 ch~y t'im nguoi dyp de chuffn bi tie'n dang. VI the' nha vua hIe nao ciing co nguoi dyp ben mlnh ca. Chuye'n tu~n du~v~ mi~n Giang Nam cua nha vua va Thai Mu da lam dan Trung Hoa hIe bily giO xon xao 10 t~p dich du thu, dia phudng nao 10 dia phu'dng do, lam duong, dQn dyp, tIm mon d{lc san quy hie'm chuffn bi dang len. Vua va Thai Mu du hanh Mng nhi~u phudng ti~n, xe, ki~u, thuy~n thu nao ciing d~y du, huy hoang n;fc roo Nhung ngu9i di thea phftn Ion la nhung nguoi trong hoang gia va pMi dUQC nha vua chilp thu~n. Hoang h~u la nguoi hay ghen cudng quye't di theo nha vua cho bling dUQc. Vua Can Long dang y nhung ki~u vua va hoang Mu rieng, xa gia ding nhu thuy~n be' ciing rieng v'i the' rna hoang Mu m{lc d~u tMp tUng theo vua Can Long nhung vftn khong the kiem smH dUQc mQi thu vua lam. E>6i voi nha vua th'i chuye'n tu~n du mi~n Giang Nam khOng ngoai mlJ.c dich la chQn nguoi dyp su6t dQc cUQc hanh trlnh va nha vua dli non nao philn khoi v'i chU dich do rna thOi. Nhung thai giam va nhung ke h~u than tin cua nha vua d~u du'Qc di theo. BQn nay co nhi~m VIJ. di lung sl;lc, lily tin Wc v~ nhung nguoi dyp t~i nhung ndi vua se di qua. tilt ca d~u chuffn bi san sang. Co ndi cac qualt d~u tinh d~u bie't danh vua hao ngQt nen d~u co san nhung doa hoa bie't noi de dang hoang thuQng. Nhi~u nha d~i pM da khOng

DoAN VAN THONG

.~

....,J-

••

BI MAT eDNG DiNH 90

Khi vua du hanh qua cac dnh thimh,dan chung phiii 10 trang hoang m~t tien nha cl1a,vl1i'1n tl1Q'c dl1i'1ng sa dl!ng c6ng chao va dl!ng ban hl1ffilg an don vua. Dan chung hai ben dl1i'1ng deu phai quy mQp xuong dat•.•

91 DOAN VAN THONG

tie'c cua til~n dil " chie'u lot dang, yang 16t ngo" mong cM mlnh r6ng budc vo nha thl d6 la mQt d~i phudc.Di nhien nhUng tay giau c6 n6i tie'ng nay dil tuyen ll!a nhi~u nguoi dyp va tuyen ll!a kY de chQn mQt nguoi siic nudc hUdng troi de san sang dang vua. Chi tinh sd thoi m6i di mQt ph~n ba duong rna vua Can Long dil om !p de'n mty chvc nguoi dyp. C6 nguoi vua chi chung chan g6'i mQt doi l~n, c6 nguOi nha vua dem theo. Nhi~u ndi vua di qua dil xiiy ra nhi~u cUQc tranh gianh dang hie'n nguoi dyp len vua. C6 l~n trerl thuy~n cua nha vua c6 de'n ba cO gai dyp va nha vua ngay ng!t diim say !p u he't cO nay de'n cO khac. Sau chuye'n di d6, Vua Can Long cam th!y tam th~n ph~n ch!n, vui ve va cll nhiic mili vdi bQn c~n th~n tam phUc. TInh ra co de'n g~n ca tram nguoi d¥P du<;1c vua ngiim nghia va ban an sung. Chuye'n di ding lam tieu hao mQt s6' Idn cong quy qu6'c gia. NguOi dOi sau thuong nh~c de'n chuye'n du hanh Giang Nam cua nha vua va dil nay sinh fa nhi~u cu6'n tieu thuye't Tmng Hoa vdi chu de cAN LONG DU GIANG NAM d~y h!p dAn. Trong chuye'ndu hanh Giang Nam trd v~ vua Can Long dil cho nh~p cung r!t nhieu nguoi dyp. Cac chuy~n c6 tMt khac ve vua Can Long ciing vo cung h!p dAn du<;1c truy~n tvng trong dan gian va nguoi dan Trung Hoa cam th!y thich thu khi nh~c de'n ong vua nay VI hQ th!y nha vua ~c d~u co tinh da dam hie'n s~c nhltng khong tan b~o hie'u sat nhu vua Ung Chinh nha Thanh. Trai l~i nha vua cOn la mQt nguoi r!t blnh dan. Vua Can Long thuong hay len ra khoi hoang Thanh de'n nha dan gia de tim gaL BQn h!u c~n dil c6 l!n dAn vua de'n nha mQt cO gai die'm bi~t danh la Tam co NUdng. Tam cO nuong co s~c dyp tuy~t vCli de'n dQ vUdng tOn cong ttt, cac quan l~i deu bie't tie'ng. Khong- may la vua Can Long ham

BI MAT CUNG D'iNH 92

Day la hlnh ve trong cuon ti~u thuyet bat htl Hong Lau Mc)ng trong thM vua Can Long. Hong lau mc)ng dii lam say me hang tri~u dc)c gia to thM do den nay..."

93 DOAN V AN THONG

me de'n dQ 0 d6 de'khuya chua chiu tro l~i kiOO thaoo. Trong hIe d6 l~i c6 cUQc b6 nip bilt nhling nguoi an chdi va cit Tam co nUdng. Khi quan liOO ao vao phong sau thl bi d~y lui VI c6 OOi€u nguoi can l~i, khong bie't ben trong vua Can Long dang ngu vd'i mQt co gai l~u xaOO dyp n6i tie'ng. May la vita hIe mQt nguoi h~u ch~y tuphong trong ra trao mC)t to gia'y c6 da'u son tU NgQc TY cua vua khie'n vi tu(fng d~n ba quan tha't kiOO, ong nay khong ngo hoang de'dang ngt;i vd'i ngtfoi dyp nen VQi va lui quan r6i dan ra xung quaOO d~ bao v~ cho OOa vua. V€ sau, ye't kie'n vua Can Long trong cung vien tud'ng nQ SQ qua cu cui d~u vong tay khong dam ngud'c len. Bi vua quo trach VI dli qua ha'p ta'p suyt lam vua bi 0 daOO nen vien tud'ng nQ dli tt;i ke't lieu doi mlOO VI nghT rAng nguoi bie't qua OOi~u rna l~i bie't chuy~n bi ~t cua OOa vua thl kh6 s6ng tren doL Can Long la mC)t ong vua hoang dam n<5i tie'ng, dli OOi~u phen len khoi hoang cung tIm gai dyp khong til nan cac <5 die'm va d~n da ngt;ia quen duong cO dli dfin dAt OOa vua di vao ch6n dan gia tim cua l~ . MQt giai tho~i khac v€ vua Can Long thich cua l~ Au lily OOu cac thu d6 chdi va OOa't la dan ba con gai, mOi cao, mAt xanh, t6c hoe cao rao diy da. Cac tu li~u con cho bie't vua Can Long da om a'p trong tay OOung nguoi dan ba cua tu xu OOu nguoi Phap, Y Pha Nho, Hoa Lan. Ngoai ra cOn cO gai Nh~t, Nam Dudng, An DC) va ca Thai Lan ( luc d6 la Xiem La ) Vi~t Nam nITa. Cac cO nay tuy qu6c tich khac OOau, khong hi~u tie'ng nhau OOung l~i bie't ra OOa vua sung ai ai nhi~u hdn mlnh, VI the'hQ thuong ganh gMt OOau, luom nguyt OOau. C6 l~n mC)t ba Nam Dudng tha'y ba Thai Lan du<;1c vua na:m tay di d~o, ba nay sau d6 de'n ben h6 ni'a chan, ba Nam DUdng OOin guom r6i ba't ngo 006 mQt bai nudc bQt xu6ng

~

= z

o

~

S

Eo-<

U

::s

<
'"~"'"

....-.; 'N

~,

Vua Can Long dang ngJ1 trong cung di~n mila h;.t. Cung dl~n mila h;.t la m()t c{)ng trlnh xAy cAt coo m(lt kl€n truc su nguM Au.

95 DoAN VAN THONG

da't tnioe m~t tlnh dieh. Ba Thai Lan de'n nung niu chi ehO va rna til l~i ell' chi eua ba Nam Dudng, vua Can Long hi~u y dua hai tay hUd hud trong khong khi va euoi nhu co y biio: " 6! co gl dau !". Nhi6u khi cae ba, cae co (vI dUQe d g~n nhau trong m(>t eung tha't ra't IOn) ehii'i rna nhau theo tie'ng nuoe mlnh m~nh ai na'y nghe va thuQng ding tay h~ ding chan de'n n6i cae thai giam ding khOng can n6i phiii nho de'n hoang de' xua't hi~n n~t IOn mOi ehiu buong nhau ra. VI ba nao toe efing dai nen m6i l~n xap ehie'n la ba nao dIng gid ngay don n~m toe nhau rna keo rna gilft dii d(>i. M~e d~u vua Can Long qua ham dam hao s~e phung phf tinh b;te nhung tu6i thQ eua nha vua l~i ra't eao, khi dung 60 tu6i. nha vua truy6n ngoi l~i eho Thai til'. do la Gia qu~n VUdng. Vua Can Long ba'y giO trd thanh Thai ThuQng Hoang. Con Thai til' len ngoi vua hi~u la Gia Khanh. Truoe day vua Can Long dil n6i tie'ng an ehdi thl Gia Khanh khi ng6i Vllng tren ngai vang r6i efing Mt d~u an ehdi trae tang xa'u xa °khong con giu l~ nghTa uy tin eua m(>t b~e de'vltdng quan til' nua. Chinh VI the'rna s1;f nghi~p nha Thanh Trung Hoa trd nen suy ye'u hao tan tan t~ d~n. E>e'n dOi vua Ham Phong thlljeh sii' Trung Hoa W ghi nh~n them m(>t ong vua' ham me tlnh d\le de'n d(> sue khoe eang ngay eang tan t~ suy Ye'u. Ma'y l~n vua ho ra mau phiH n~m byp tren long sang. Ay v~y rna sau mQt thoi gian tinh duong, u6ng mau hudu m6i ngay de'n khi cam tha'y do cO th~ di l~i dUQe thl vi~e rna vua ham Phong nghT toi v~n la ehuy~n gio trang. Khi camtha'y rriinh dil m~nh nha vua li6n cung bQ.n ta hOO than tin eiii trang dan gia ra khoi hoang eung t1m toi nhung 6 die'mh~ng sang d~ tIm gai. Nha vua khong camtha'y an Mn xa'u xa vi~c rriinh lam VI ngay tien de' Can Long cfing thuong lam nhu the'. Do phung phi s~e d\le qua d(>. vua Ham

10 0\

::c z

o

C5

z~

E--

U

P=l

::;s

<
,-

Vua Khang Hi trong mc)t chuye'n du hanh bAng duoog thuy dang chu&n bi riYi thuyen

rongd~ thi sat mc)t thi tran sam uat fJ Suzhou nlm 1695

97 DOAN VAN THONG

Phong dii bj th6 huye't lien U;1C ma'y Ifrn va sau cUQc ch~y lo~n boi quan dQi lien quan ngo~i qu6c ta'n cong vao kinh thanh nha vua dii nhu hoan toan suy ki~t va bang ha. MQi quy~n lIfc hk ba'y giO dfrn dfrn lQt ca vao tay TIt Hi Thai Mu.

NHUNG ONG VUA AN CHdI, HAO SAC TRONG CHON CUNG DiNH VItT NAM Trong ch6n cung d'inh Vi~t Nam khOng thie'u nhung ong vua ph6ng tUng, an chdi, bao sil:c tham dam. Co th€ k€ de'n vua Anh Tong Wc la Thai tU Trfrn Thuyen n6i ngoi vua Nhan Tong. Khong nhu cac vua trlt(jc nghiem chinh, giu dung vi the' cua mQt nguoi cai trj muon dan, lam gUdng cho tram hQ, vua Anh Tong l~i c6 ca tanh ph6ng kh6ang t1! do, doi khi ra't ngong. Vua thfch la lam khong k€ gilu~t l~, du Hilu4t l~ 0 ch6n cung dinh vo cung ch~t che hay phong t1;lc di€n Ie, c6 tit lau doL Nha vua thuong cam tha'y ill tUng, go b6 vm cUQc , s6ng ddn di~u bu6n te trong Cl,lng nen thuong cai trang lam dan giii len ra kMi hoang cung d€ rong chdi vi trong dan gian c6 ra't nh~~u chuy~n l~ tit cac tro vui, cac m6n an ~, doi s6ng ra't t((nhi~n va nha't la chuy~n gai traL C6 l~n vua Anh Tong tr6n ra ng6~i tMnh va vi khong ai bie't Ia vua, than xac l~i 6m ye'u, di dang n6i nang Cll chi c6 ve ng(j nglin nen bj bQn vo l~i chQc gh(fO va do tro vii phu hie'p oap. C61~n leo thanh ban dem d€ di ~hdi vo y lam ma't cai NgQc tY may sao t1m l~i du<;Jc khie'n vua hU h6n. Dii ham chdi me gai con u6ng rlt<;Ju nen nhi~u khi phiii c6 hai, ba ke h~u diu v~ r6i vua ngii vao Long san ngu me nhu che't. C6 l~n Thai thu<;Jng Hoang la Nhan Tong v~ thlim, ba quan van vIS den du m~t v4Y rna

_.M- ",-x,.rc; Hlnh ve c6 xUa mo ta nha vua dang ngl! chm tren thuyen rong;chung quanh day d~c cac he) v~ quan.

t:::t:l

-,

;J»

3:

~

n

~

a

Z

t!i

::t:

00

\0

99 OOAN VAN THONG

vua Anh Tong vi uO'ng nt<;fu say con nAm ngu Ii bi khi~n Thlt<;fng Hoang ea gi~n la r~y. TIl hOm d6 vua Anh Tong quy~t bO nt<;fu nhltng ngai v!n khong th~ bO eai thu trO'n khoi hoang eung d~ di ehdi dero. Tltdng cling nen nh~ l~i Vua Cao TOil thu(>c dCli nha Ly Cao Ton sinh naml176 ma't nam 1210). 6ng vua nay khong trO'n khoi hoang eung d~ di ehdi nhlt vua Anh Tong nhltng l~i hoang phi ti~n eua Mt dan phl!e dleh nhi~u trong va'n d~ xay ea't d~n dai eung di~n. Nhi~u eung di~n nguy nga hao to'n bi~t bao ti~n b~e, rna hOi, nlt~e m~t va sue 111e eua dan. Ngoai ra, thay vi len ra khoi hoang thanh d~ di ehdi thl Ly Cao Ton ra l~nh t6 ehue tu~n du, di d~n dau xaeh nhieu dan chUng t6i d6 nha't 130 vi~e phcii 10 phl!e djeh du thu eho vua k~ ca dan ba con gai 4~p trong khi dan chUng ngheo d6i xae xd. KhO'n kh6 hdn nila la lue ba'y giC1 trong nlt~e dau dau cling xay ra thien tai, h~n han, bao ll!t va gi~e elt~p n6i len. DClinha Tr~nc6 vua Tr~n~ Tong(1341-1369)ong vua nay chi bi~t nt<;fu v6i gai eung 10 h~ l~nh xay dl1ng eung di~n l~p vltC1n ngl1uy~n, xay ha ~o eanh d~ vui ehdi dan hat. Ngay trong tri~u thltC1ng la ndi ~ hQp eua cae tay cC1 b~e giau c6 sat ph~t nhau thau dem suO't sang. L~i cOn l~p m(>t quan nt<;fu lue nao cling ta'p n~p ngltC1i vao uO'ng va say slta an 300 nao nhi~t. Theo tAi Ii~u Ijeh s~ Vi~t Nam eua so~n gia Ph~ni van Sdn thi vao thCli d~i nay d nlt~e ta da phat tri~n ngh~ hat h(>i (hay hat b(» do m(>t ngltCli tau ten Ia Ly Nguyen Cat tniy~n

tarn

(Ly

M. Cae quan l~i, cae tay an ehdi lue ba'y giC1vira xem hat vira uO'ng nt<;fu. Di~u IcY dl hdn nila la lue ba'y giC1 heai uO'ng dlt<;fe nhi~u nt<;fu se dltqe khen thltdng va thang tr~t (uO'ng n6i tram thang se dlt<;fe thltdng hai tr~t ). Cae nha giau dl1<;fe mC1i: vao kinh dl1 cae eu(>e do den sat ph~t. C6 canh b~e len t~i

BI MAT CUNG DiNH 100

300 d6ng Yang. Hie'm tha'y trong 11Ch sii' c6 ong vua nao ll;li cho hili bl;lc tran Ian khiip hoang cung, bie'n trieu dinh thanh mQt song bl;lC cong khai voi ca dan chUng. h~ ai co ti€n la co th~ vao dU
101 DOA.N VAN THONG

hiB hung cua OOung n~n ooan. Khi tioo ntqu Uy Ml;lC bie't chuy~n v~n di~m OOien OOu khang c6 gl xay ra. L~i con ra l~nh cho 'quan Hnh daOO OOau, xap chie'n OOu th~t de'n va d~u ' phun mau h(l~c daOO OOau de'n che't d~ lam vui. Uy Ml;lC con Ia mQt ang vua dam d~t qua dQ, dem nao u6ng ntqu gie't nguCfi xong clIng keo vao long san vai nguCfi d¥P d~ d6 gHfc ngu. Le Uy Ml;lC hoang dam tan ac de'n dQ su Trung Hoa de'n da't Vi~t tha'y ro mQi chuy~n da lam mQt bai tho rna ta vua Uy Ml;lC gi6ng mQt vua quy ( Quy vuong)

MQT vAl CON s6 CHi s6 Llf(1NG v(1 CON CVA VUA

Sa-Đéc Friday, October 7, 2016

Khi OOllc de'n OOung ang vua trong .ijch slY the' gi6i v~ so' luqng cac ba vq cua hQ thl vua xu Budkey Congo ( thuQc bi) la Mushidi da duqc n6i tntdc tien. Ong la nguC1i co suc khoe phi thuCfngl M~t gan gu6c, da bong luang cu5n cUQn blip thit, toc quan tit, luan luan dQi cai mfi trllng. Mil$ng cuC1i ra't co duyen, khanang tlOO dl;lc ra't m~OO. Oug co de'n 5000 ba vq. M6i ba ang yeu VI d~c di~m cua hQ: co Iba ang yeu VI con milt d¥P, c6 ba ang yeu VI ham rang xiOO, co ba ang yeu VI giQng noi, co ba ang yeu VI tie'ng cuCfi....C6 th~ noi ang la nguC1i da cam da tlOO OOa't the' gidi. Nha vua co khoang 1000 nguCfi con. M6i nguC1i m6i net ch~ng ai gi6ng OOau ca. VI da tinh da cam nen nha vua ra't hay ghen va thuCfng Mt 16i cac ba vq du Ia mQt sai l~m nho. Mushidi da ra I~OO gie't che't 27 ba vq. Nam 1906 OOa vua bi chanh phu Bi (hIe Congo la thuQc dla cua Bi ) len an la ang vua tham Dhfing va tan b~o nen da haOO hinh ang. Tn1dc khi thQ hlnh OOa vua yeu du duqc tha'y cae ba vq

HI MAT CUNG DiNH 102

Vua Henri d~ bat coo nuac Anh ,ong vua tham sac va tan nhan eta chern dl\u vq.

103 DOAN VAN THONG

va M hQ ti~n dua ong d~n noi an nghi eu6i eung. Yeu e~u eua nha vua du<;Je thve hi~n. Th~ la hang ngan ba v<;J d~n tham nha vua va ti~ng kh6e vang len lam mio dQng ea phap tntC1ng... Hoang d~ xCi Loanga e6 ra't nhi~u ehu h~u rna vua Mushidi xCi Budkey la mQt trong nhung ehu h~u eua hoang d~. M6i nam cae ehu h~u d~u phiii ehQn trong xCi mlnh 200 co gai dyp de e6ng dang eho hoang d~ lam v<;J. Mac d~u e6 .nhi~u v<;J nhung hoang de' xCi Loanga l~i ra't ·it con. T~i th5NhlKy, hoang d~Mustaphad~ tam (l717-1774) efing e6 s6V<;J va con khong kern. Hoang d~ say me cae eung nu, thCi phi va say me ca nhung co gai thuQe gioi no fi. Di~u lam hoang d~ dau bu6n la trong tang so' con eaieua nha vua khoang 600 nguOi eh~ng e6 mQt nguoi con gai nao rna chi toan la trai ca. Hoang d~ da tinh da cam ham yeu hon ba't ky vua nao tren th~ gioi phiii ke d~n la hoang d~ Abdul Haririd d~ nhi (1876-1909). Vi hoang d~ nay khi len ngoi da ra l~nh tuyen eung phi th~t nhi~u de vua ehQn V<;J va s6lu<;Jng nhung nguOi dU<;Je ti~n eung de lam v<;J vua len d~n con so' g~n 30.000 nguC1i. Thy nhien vi hoang d~ nay chi e6 dip de bie't ml[lt va an nlim voi nhi~u nha't la 8.395 ba v<;J n~u tinh rling trong khoang thOi gian tq vi da't nuoe eua nha vua la 23 nam thi m6i ngay nha vua chi gl[lp mQt ba v<;J va chi m(it l~n thOi. Vi th~ s6ba con l~i khoang tr~n 20.000 ehhg bao giC1 e6 di~m phue dU<;Je hoang d~ AbdqJ Hamid d~ nhi ban an sung. Hoangd~BaLanAugustd~nhi (1670-1733) e6ra'tnhi~u con. TInh ra trong su6t eUQe dC1i lam vua eua ong keo dai 63 nam ong e6 384 nguOi con. Nhung nguC1i con a'y la k~t qua eua nhung m6i tinh khong ehinh thCie. Theo nh~n xet eua cae quan l~i trong tri~u vi khong phiii la con eua cae thCi phi hay

BI MAT CUNG DINH 104

hoang h~u . May m~n g~n hk v~ gia, nha vua co dUQc voi hoang Mu mQt hoang nam, dua con duy nha't hQp phap d€ n6i ngoi vua d6 chinh la August d~ tam fi6i ngoi hoang de'. K€ v~ nhung m6i tInh IcY l~ trong cung ca'm Wang nen nh~c de'n vua Plenty cda xu Congo a Phi Chau. ang tq VI xu nay trong 21 nam. Trong thOi gian nay ong da t8 chuc l~ cuoi cho mlnh g~n 500 l~n. Nhu v~y nha Vlia co d€n 500 vQ chinh thuc. E>i~u IcY l~ a vua nay la chi thich la'y nhung nguOi trong hoang tQC va d~c bi~t nha't la cuoi luon nhung cht em ruQt lam vQ. Cling t~i Phi Chau luc ba'y giO Itch th€ gioi ghi nh~n mQt ong vua " da tInh da cam" khac la Behanin xu Dahomey da yeu va dUQC phep yeu tha h6 nen ong co d€n hdn 900 nguOi con. Trong sO' do co 60 nguOi sau nay 16n len lam vua, so' con l~i an chdi trek bing va co doi s6ng chiing ra g1. ang la nguoi, luon luon say me gai d~p thuQc ba't cu lanh Vl!c nao. Vi the' ngoai quan dQi chinh quy, ong con tuy€n chQn 500 gai d~p m~nh khoe de I~p mQt d~o binh nu, ta't ca d~u la nhung co gai d6ng trinh. Nha vua bt chanh phd Phap trua't ngoi nam 1894, bt htu day va che't nam1906 ( lue ba'y gio Dahomey thuQc quy~n cai tq cda thl;te dan Phap ). Tai li~u saeh Trung Hoa da nh~e d€n vltdng qu6e Chiem Thanh voi kinh thanh Tra Ki~u njc r
sa

sa

105 DoAN VAN THONG

D
eUA NHUNG

Nha dQc tAi Muammar Quaddafi IA nguoi ham mu6n v~ tlnh dt;lc dU<;Jc cac nhA bao Au My gQi IA bll't t~n. TIt nam 1980 de'n 1986 nhi~u bAi bao n6i ti6ng ij My dii cho dang tiii nhung cau chuy~n vo cung hll'p d~n v~ ong T6ng Th6ng chiu chdi . nAy. Dll't nudc Lybia thuong bi de dQa biji nhi~u phfa vA nhA dQc tAi xlt nAy cling rll't n don, tray tn1a v~ m~t chfnh tq l~n quan srf. D~c bi~t nhll't IA v~ ~t h6 tr<;J vA pMt trien, khuy6n khfch cac cUQc b~o dQng pM ho~i d nhung qu6c gia thu dtch. Nhltng ben c~nh d6, T6ng th6ng Quaddafi cling Mo sii:c ( 1)' Mo danh. T~i cung di~n bao la kien co' cua ong luon luon c6 b6ng dang cua vo so' l)g11oi dyp du cac qu6c gia. Ong cling thuong ti6p hQ ngay ij nhA va trUdc m~t v<;J con, v~n to ra cltng crfa chiu chdi khen ng110i dyp khong ngdt: loi vA cuoi tft mii:t. Trong mQt tM li~u nhan d~ "Ai Bao LAm Vua LA Kh6" ij mt;lc DQc bao b~n cua ~p chf ong Budm (khong d~ ten nguoi bien so~n) c6 ghi l~i nhung srf ki~n v~ nhA dQc tM xlt Lybia mQt l~n an ai vdi ba nuky gia My. Theo tAi li~ nAy thl vAo nam 1986 Quaddafi dii moi 5 nukY gia tre dyp d6n til dinh de du{/c cho phep hQ phOng vll'n nhung gl hQ thfch. L~ lung thay, bu6i g~p go ll'y dii dem l~i cho 3 trong so' nu kY gia dii dim gQn trong vong tay me dii:m cua T6ng Th6ng xltLybia Muammar Quaddafi. Khi vi6t v~ cUQc doi tinh Ai vA ngh~ thu~t Ai an cua vua x(t lfrung Dong Ibn Saud, tAi li~u cho bi6t IA nhA vua c6 mQt , "(1) -------------Ten gQi Quaddafi hay Kaddafi d~u gi6ng nhau.

BI MAT CUNG D'iNH 106

h~u cung d~y ~p cung phi my nu cua thCfi d~i van minh hi~n nay va c6 th~ gQi la dang hang d~u ve s(f ht
A R~p Xe - Ul. Nha vua tren danh nghia va thea 1u~t phap

d~o H6i chi c6 khoang 4 ba vcj rna thoi nhl1ng th~t

st! ong ta

c6 de'n m{y tram ba va con hang tram ngl1Cfi d~p khac chCf dcji rna nha vua thl1Cfng "bQ ti~n tlii" ra mua ve "d~ danh cho d~p nha d~p ctta". Cac ba vcj d~u c6 nhung ngoi OOa nguy nga trang 1~ nhl1 nhung cung di~n thu 000 va rn3i l~n de'n nha ba nao 1a ba d6 dl1cjc Dttc vua ban dn ml1a rn6c. Ngoai cac ba vcj ra, ong con c6 quy~n rieng d~ hl1itng l~c veti b{t ctt ngl1Cfi d~p nao. D(fi vdi vua Ba Tu', tai li~u btu y de'n vua Pa1evi, mQt ong vua dil mQt thCfi dl1cjc bao chi the' gieti vie't nhi~u v~ cUQc dCfi tinh ai soi n6i. Vua Palevi c6 r{t nhieu vcj chlnh, vcj hCf va tInh nh~n. D~y la ong vua cua xtt nghm mQt dem Ie veti cai thli ~y ml1a b{t k~ da yang clla ong. Ngay ca khi phi hanh tren trt!c thang, vua Palevi cling khong quen rnang thea ngl1Cfi d~p va ong vua sung sttc d~y dyc, vQng nay luon luon mu(fn tIm cam giac l~ nen dil lam tInh ngay tren trt!c thang, khie'n trt!c thang dil chao dao du dQi va ngl1Cfi phi cang dil phai c~n rang trcjn JIli{t dem he't tAi nang clla mlnh d~ leo lai chie'c phi cd trit l~i tlnh tr~ng c~n b~ng. M~i l~n cang du d~y d6, ong luon luon dem vq thea OOl1ng de'n ndi r6i:ong VQi va di tim clla l~. Ba vcj bie't ro nhl1ng khong th~ nao ghen n6i veti ong VI ong c6 ca v~n ly do qu(fc st!. Tai li~u cOn cho bie't r~ng chlnh thll tl1dng Y la Andreotti dil k~ r~ng, c6 l~n vua Ba Tu'di tham dt! ngay D~i HQi Di~n AM Venice Film Festival dil tuyen b(f rnQt c~u lam lllQi ngl1Cfi kinh ng~c: "Dieu toi ham thlch hi~n giCf la dl1cjc ~n ai vdi lllQi nu miOO tinh khieu gqi dil do~t giai ve vai tOO di~n xu{t caOO lam tInh teen man anh." NgoAi ra c6 l~n

107 DoAN VAN THONG

vua Ba TU da khoai tni khi nghe tU(}ng Manuel Noriega k~ v~ t~p t1;lc cda ngl1CJi dan NamMy Ia d Panama m6i ngl1<'Ji dan ong d~u c6 mQt ba vfJ nhltng luon luon phiii kern theo mQt

ngl1<'Ji tlnh d~ giiii quy6t luc thie'u hl;J.t hay trd ng~i. MQt tai li~u khac nhan d€ la " Tinh D1;JC va Quy€n L\fc" do tac gia Phan Le bien so~n dang tai tren Mo Vi~t Nam s6 1405 co vi6t v€ d<'Ji s6ng tlnh d1;Jc cua cac vua chua xu Ba TU va ca nha dQC tM n6i tie'ng Duc qu6c Xii Hitler cling nhl1 Mussolini cua Y. Theo tai li~u nay thl, vua Ba Ttingoai cong vi~c nl1(}c ng6n ngang, ong con phai dl1dng d~u v(}i n~n nhi€u ba trong cung. M~c d~u dii co vg d~p tuy~t v<'Ji nhl1ng ong khong mu6n l~ thuQc miii vao mQt ngl1CJi, cling nhl1 "khong th~ l~p danh sach 4 ba nhl1 vua xu AR~p Saudi (Saudi Arabia) VI dl1fJc toan dan cltng chlu bao bQc nen vua cang ngay cang tich chua vo s6 kh6i chat b6 khie'n d1;JC tlnh gia tang dii' dQi k6t hgp v(}i tinh Mo s~c Mo dam ngay cang pMt tri~n. Do do vua Ba TU luon luon b~n rQn VI tM ai an vdi nhung ngl1<'Ji d~p ba't k~ ngay dem, gi<'J gia'c. Theo tili li~u nay thl nam 1979, khi bj h~ b~ nha vua dii vQi vii di tY. n~n d xu Panama. Luc ba'y gi<'J ong E>~i SuMy WC t6c di g~p m~t nhltng khong th[(y bOng dang nha vua ndi tm ng1;J. llID mai tIm hoai va phai nh<'J d6n cd quan Canh Sat lung s1;Jc mdi pMt giac ra la "Nha vua dang b~n hanh l~c v<1i mQt co gai d mQt can nha g~n ngo~i o. R6 rang vua Ba TUM nl1(}c thl d~ rna M dan ba thll~i kho." V€ Mussolini, con ngl1CJi Mo s~c Mo dam manh li~t nay cling khOng ki6m dl1gc nhi€u ngoi but ghi l~i. N6u so sanh voi Qu6c Vl1dng Palevi thl nha dQc tai Mussolini khOng kern sut ti nao. Nhi€u giai tho~i k~ l~i ding, nhi€u l~n dang hQp ban vi~c nl10c vo cung kh~n trl1dng v6i cac nhan v~t quan trQng, nha dQc tM nay bang nhien bi6n m[(t. DQi c~n v~ bj khi~n

HI MAT CUNG DiNH 108

Mussollini

109 DOAN VAN THONG

tnleh n~ng n€ nhung nguoi tai x~ sau d6 eho bi~t la "Ngai da di giai khuay ehut dinh, n~u khong, d~u 6e eang miu VI nhi€u van d€ qua". Trong eu6n Sex And Politiean eua Kerry Sepave e6 vi~t v€ nhung sT! kil$n l~ lung khi nha d~i lanh tI;l nay lam tlnh nhu sau: "Ong ta la bet ren xi~t, n6i lam nham va VI th~ rna ong ta da xu dq.ng mQt e~n v~ gae eua b1 chang di~e n~ng de khong nghe dU<;1e ti~ng la bet eua ong. " V€ doi s6ng tinh dq.e eua Mussolini qua la ngo~i h~ng. Nha dQe tai nay luon luon e6 gai ben mlnh va tat eli phiH la nguoi dyp. ThuQe h~ su6t ngay 10 di lung sq.e kh~p ndi, khOng rieng gl a Y rna ea Bue , a Nh~t, a nhii'ng nuoe Ian e~n, nhung giai nhan tre dyp dem v€ an trong nhung toa nha eanh gae kien e6, nghiem ng~t, eM nha dQe tai e~n d~n bat eu giO giae nao. MQt tai li~u e6 ghi Wi khai eua nhung nhan vien h~u e~n eua nha dQe tai Mussolini eho bi~t e6 dem ong ta lam vi~e d~n 2 giO khuya, nhung trttoe khi di ngu ong ta phlii dn mQt nguoi dan ba va sang hOm sau thue d~y lue 8 giO sang l~i phlii e6 mQt nguoi dan ba khae nhm ehoi d<;1i san ben e~nh. Theo Wi khai eua mQt s6 hac si rieng eua nha dQe tai Mussolini rna cd quan di€u tra quan sT! Hoa Ky e6 du<;1e thl m~e du nha dQe tai nay hlnh nhu ngay nao eiing lam tInh nhung ong ta luon luon to ra sung sue. N~u VI mQt ly do nao d6 rna thi~u mq.e nay thl eMe eh~n edn th1nh nQ eua ong ta se bung len va vo phue eho ke nao bi ong ta ehi~u Wong vao lue d6 thi kh6 rna thoat khoi an d~n vao ngT!e. Rieng d6i voi Adolf Hitler, nha dQe tai kbet ti~ng eua Bue Qu6e Xa, nhi€u nguOi Wang rhng: con nguoi s~t mau d6 khOng e6 qua tim va e6 Ie ong ta khong rung dQng ehUt nao trttoe nguoi dan ba. Nhung ngu<;1e l~i, Hitler la nguoi dam me tinh dq.e nhung thu dam me eua nha dQe tai nay l~i e6 tinh each vo eung thO b~o hay e6 the gQi la eu
a

BI MAT CUNG DINH 110 dS'n 1945, cac tit li~u cho hay co 7 ngl10i dan ba dli di qua doi Hitler va hS't 6 ba tl;i sat. Toy nhien chi co 3 ba la dUQc chS't nhu y. Ngoai 7 nguoi dan ba dUQc biS't ro ten, con co vo sd nguoi dan ba kMc dUQc Hitler chiS'u cd dS'n. Cac tai li~u v€ cac va'n d€ lien quan dS'n finh d1;lc cua nha dQc'tai nay dli lam cac nha sinh Him ly xac nh~n qua Hitler la ke b~o dam va cu6ng dam. Mc3i lffn dS'n vai mQt nguoi dan ba, Hitler luon luon lam cho hQ run sQ khiS'p dam VI tanh b~o dam cua nha dQc taL Trudc khi b~t dffu an ai, Hitler luon luon la bet, ren n, mua may, bO Ie dudi da't va Mt dan ba phiii danh d~p vao nguOi ong ta cung la bet, cang du dQi bao nhieu cang lam Hitler hang Mi lam tInh ba'y nhieu. Nhung tai li~u sdng thl1c nha't v€ va'n d€ nay dli dUQc chfnh cac n~n nhan, mQt lffn chung chan gdi vdi nha dQc tai Hitler k~ l~L Dola Ernst Hanfstaengl, Renate Mueller, Geli Raubal... CuQc doi t'inh ai dffy soi S1;lC va cu6ng nQ cd thS' tiS'p dian mlii cho dS'n cUQc tInh cudi cung. Khi Hitler quyS't dinh cudi co nu thu leY Eva Braun (nguoi t~n t1;ly theo Hitler latp. vi~c dudi hffm sau va cho dQi trong ~udt 16 nam dai) thI cUQc doi cua nha dQc tai nay cting dli b~t dffu S1;lP d6. Trong thoi gian sdng ben c~nh Hitler vao giai do~n sau cung, ro rang la sdc khoe cua Hitler giam sut mQt cach t~ h~L Sau bua an cudi cung, Hitler va co nu thu leY dli tinh dS'n phudng thdc tl;i sat sau khi lam la dQng phOng. Va cudi cung chfnh Hitler dli dut nong sung vao mi~ng va b6p co ~nEva Braun thI dung thudc dQc cyanure d~ kS't liau dOi m'inh.

111 DOAN VAN THONG

CON NGU'OI THA T vA CHINH SACH CVA MAO TR4CH DONG Sa-Đéc Friday, October 7, 2016

Su6t trong mQt nam dai (nam 1994) nhi€u sach vO,hao chi, phim anh dlt<;fc nhi€u nlt
BI MAT CUNG D'INH 112

nghe len dai BBC cling da kinh ng~c vo cimg v~ cUQc dCJi d~y bi ~n chl1a nhi~u s11 ki~n khOng hay v~ dCJi tti cua mQt lanh ~ rna tU Hiu hQ xem nhti Ia qua ly ttidng va dang ton sung. Theo hac SI Li Shizui thl ong da t~n ti;Iy cham nom, san soc cho Mao Tr~ch Bong tii nam 1955 dc5'n ngay Mao Tr~ch Bong nhlim mlit na doi (1976). Theo hac sl Li thl b~ ngoai tho~t trong, mm tic5'p xuc thl ro rang Mao la ngtiCJi trung thl!C, nhan h~u, vui ve, xu~ xoa. Nhting khi s6ng g~n moi thB:'y ben trong Mao la mQt thc5' gioi soi dQng, moo mo va tan b~o. M6i khi Mao da quyc5't dinh thl khong co gI co th~ lay chuy~n dtiQc. Ngay ca Giang Thanh, ngtioi dan ba slit mau va co th~ sanh ngang b~ng voi VO H~u, TIi Hi rna cling phiii nhi~u khi d~u hang trUoc nhung quyc5't dinh cua hQ Mao. Bac SI Li nQi: "Mao Tr~ch Bong la con ngtiCJi co qua tim bhg si{t da hay la qua tim b~ng tMp, ong dii'ng dung voi mQi canh. Nhung gI gQi la tInh cam, dau thuong, xot xa, dau kh6. Nhung ai d chung quanh khong bao gio ong quan tam" Nhung chuy~n xtia nay rB:'t hic5'm ngtiCJi bic5't dc5'n cUQc s6ng rieng ttitrong ch6n "cung dInh" sau Ttl CB:'m Thanh cua lanh WhQ Mao da dUQc hac SI Li phoi bay trong cuon NMt ky cua mJ.nh. Sau day la nhung di~md~i ctiong d~c bi~t tnch tUt~p nh~t ky B:'y: "V~ quan h~ voi nhung ngtioi co quy~n 111c d c~nh Mao Tr~ch Bong: Theo hac sl Li thl ngay ca Giang Thanh, Mao cling khong cho la ngtiCJi qtlan trQng dang tin ttidng. Giang Thanh chi dtiQc Mao yeu vI luc con son tn~. Tii' nam 1948 trd di, Mao da len toi dinh cao cua quy~n hanh va Mt d~u l~nh nh~t voi Giang Thanh. Luc do Mao htiong tInh yeu vao nhung bOng dang my mi~u khac. Nhung tr~n ghen ttiong bUng len trong ch6n phOng khue da xay ra nhting tuy~t d6i giubi m~t.

113 DoAN VAN THONG

Mila he nam 1973 Giang Thanh dQn ra 0' rieng ~i Di€u Ngli Dai va tit do Mao Tr~eh Dong it lien l~e voi Giang Thanh. Vao hk nay Giang Thanh lam theo y mlnh rna khong hOi y eua Mao. Dan dan vi eoi thliong Giang Thanh nen hQ Mao khong ngo quy~n 1t;ie eua ba ta tang dan. Ba ho~t dQng m~nh me, xu~thi~n ea tren truy~nhinh.Ba ea ng
BIMATCUNG DINH 114

den c~c cO gai mien thon dli va ve sau dii ra l~nh cung ca'p deu d~n cac thOn nii'tu6i 16,17 de m~i dem vao ngvvt1i Mao. Trong khi d6 hQ Mao ~i hO bao ca'm doan thu vui nh\lc d\lc trong khlfp mt6c. , M~i l~n du hanh dau d6, Mao deu cho dem theo ma'y co gai de Mu h~ mlnh het m((c. Nhii'ng luc di t~u bOa, toa rieng cua Mao la ca mQt cung di~n thu nho, den mau mCf ao va luon luon c6 gai dyp de an aL GhtCfng cua Mao Tr~ch Dong nhm la mQt cai ghtCfng qua cd, rQng 16n tran ca mQt can phong VI Mao thich cung vui thu Ian IQn tren ghtCfng voi 5,6 co gai tre. Mao thu<1ng ra l~nh t6 ch((c m~i tu~n hai bu6i d~ vti m\lc dfch de tuyen chQn cac co gai tre dyp "tien cung" cho Mao dung. Ngay trong damH6ng V~ Hinh, cac co gai ~nh khoe, kheu g<1i dii du<1c chQn Iva va hang ngay Mao c6 bang ch\lc co gai de siin sang ph\lc V\l g6i chan cho Mao khi c~n. Bac siLi cho rhng:"NguCfi mao d~y lfp cac lo~i thu6c b6 duong ve kha nang tInh d\lc. M~c du doi khi bi ba't Ivc nhung y wdng ve d\lc tinh v~n v~n soi dQng trong d~u 6c va cd the cua Mao VI theba't c(( luc nao'ciing nhubi doi bOi ve xac thit. Mao Tr~ch Dong con bi b~nh kh6 ngu nen luon luon c~n dAn ba con gai de d~ gia'c ngd. Mao c6 ~t n~m tren giu<1ng va ra l~nh qua di~n tho~i ve mQi llinhVlfc. Mao mu6n mQi nguCfi th((c khi mlnh th((c nen doi khi 2,3 giCf sang l~i ba't ch<;tt keu ba't kY ai trong dinh va mu6n hQ c6 m~it ngay nhung l~i khong sai hilo gI ca. Cd the Mao to 16n n~ng ne di l~i kh6 khan. Mao ra't nhac lUCfi, ngay ca vi~c tlfm nta ciing giao cho ke h~u c~n. Lau llfm Mao mOi chiu tlfm, mcH l~n tlfm phiH c6 vai co gai tre 10 IcY CQ gQi d~u, gai lung x6i nuoc, xlit xa phong...Thy nhien theo hac si Li thl Mao ra't It tlfm, chi c6 de ke h~u c~n dung- khan

115 DOAN VAN THONG

long nhung nudc lirnIaukhAp mnh miy va c6 nguC1i ~c qu~n ao vao la xong. MQi vi~c ph~n Idn deu do cac co gai dyp dam trach. Ngay ca vi~c danh rang vao rn6i bu6i sang Mao deu khong quan tam Mc si Li vi~t trong Nh~t IcY clla mlnh nhu sau: "Rang clla mao Tr~ch Dong nga sang mau xanh VI ang ta chi dung la tra xanh de eha xat va nhai trong mi~ng cho s~ch rang va khoi hai mi~ng rna thai" , C6 l~n Mc si Li de nght Mao nen danh ding d~ giii' cho ding du<1c t6'1 thl Mao cuCli nglit va n6i:"Cac nha si chi n6i WOng de lam l<1i cho hQ cling nhu bQn san xulit ban chlli danh rang va kern danh ding ma thai. Thii' hOi cQP s6ng trong rling c6 bao giC1 danh rang rna rang vAn t6t tdi gia?" Dieu kY l~ cling theo Mc si Li thl rang clla Mao Tr~ch Dang rlit t6t hi~rn khi bt sau va khi hQ Mao qua dCli luc d6 da thQ 83 tu6i b(} rang ong ta vAn cOn rlit t6t. Mao rlit ch~(}ng h'inh tM'c VI th~ ma Irian luan rnu6n rn~c n6i. Cac tay chAn bt) h~ ngay ca dta phudng deu bi~t th~ nen rn6i khi Mao sAp du hanh qua ndi nao la chinh quyen dta phudng v(}i va lam rn~t cho Mao hai long nhu bi~t Mao se rtg6i xe Iii'a qua wng nao d6 th'i ndi xelii'a ch~y qua, dan dta phudng du
Ve b~n chlit d(}c ac clla Mao Tr~ch dang thl theo Mc si Li, luan Iuon bt)c l(}. HQ Mao da tirng tuyen b61a ··n~u phai hy sinh hang tri~u ngtlCli VI s11 nghi~p chinh tq clla ong ta thl cling phlli hy sinh."

BI MAT CUNG DiNH 116

Mao tr~ch Dong hIe con la sinh vien . Hac kinh.

Mao tr~ch Dong ciJn2 vq la Giang Thanh trong nhung ngay gian khc5...

~i

trl1ang D~i hQc

117 DOAN VAN THONG

C61~n Mao n6i vai Thu Tdang An Nehru. nhu sau:"Toi nghi rAng m(>t nua dan s6 Hoa Lgc c6 th€ hy sinh VI 19 wang cua toi... " Zheng Yi la m(>t doan vien trong hang ngu V~ Binh do (nam 1968) m<1i day (1994) la hQi nha van va da di v~ mi~n que d€ sang taco Anh thuong tl;i hOi rAng trong nhan dan d viing thOn gia thuong d6n rAng c6 nhi~u VQ. gie't h~i ba't cong du<1i thoi Mao Tr~ch Dong va anh c6 di too sl! tMt. Trong cudn Red Memorial cua Zheng Yi (da duqc Dai Loan xua't ban c6 mQt do~n nhu sau. Xin trich l~i mQt do~n cua hili vie't "Cach M~ng Van H6a Mao Tr~ch Dong'~ dang trong bao Tha HUdng nhu sau: " ...M(>t ngay, Zheng Yi tInh co g~p m(>t nha van que t~i Guangxi btm hoi: -Nhung vg gie't h~i d6 c6 thl!c khong? Ngtfoi kia dap: -Thl!c chl1 ! Toi con duqc dQc ban bao cao m~t trlnh len Tren nua cd. Zheng kinh .ng~c de'n sung so va ong tl;i nhu se tIm ra sl! tMt. VI c6 Chl1ng Minh Thu H(>i Nha Van cua dang, thang 6 - 1986, ong di Mi Guangxi, dtn nhi~u lang m~c tIm de'n trQ. sd diing b(> dja phudng n6i ong mu6n coi cac cong van hi'll trll. Sl! thl!c, ong lam b~o n6i the' chl1 dang nao l~i cho phep lam v~y. Tuy v~y, trtfac mQt can b(> tit B~c Kinh xu6ng, bQn can b(> dja phudng phiii sq nen d€ ong tha h6 19c tIm chang ha sd cu. BQn can b(> d~u bao cao ty my v~ nhUng VQ. xu 19 t(>i nhan nhung bQn ca'p tinh uy va trung udng gia'u nhym di. Zheng tIm tha'y trtfong hqp m(>t n~n nh~n ten la Deng Jifang. Trong thoi ky Cach M~ng Van H6a, bQn Dang Uy Xa Sishao sau khi nh~n duqc 1~1lI'1 tren, c6 tIm xem c6 ai la ke thll dan t(>c khong VI thl!c sl! ta't nhung ai thu(>c di~n nay d~u da bj thjt he't s~ch ngay tIT khi Mao Tr~ch Dong len n~m

ca

BI MAT CUNG DiNH 118 _

quy~n. Mai sau mm co mQt ten nho ra Ia Umg con co ten Deng Jifan ra't dU<;lc tOn len lam ke thu. Y la con ~a chii nhUng khi cha my y bi da'u to' che't thi Deng Jifan con 000 tu6i nen dUQc mi~n to'. Vo phUc cho y nay de'n lUQt tra te)i t6 tOng. Ten bi thu Huang Paoci ra lc$nh Mt Jifan. B9n dan quan keo toi nha Mt, da'm da mQt h5i r5i m~i bO vao mQt chie'c cUi tre, khieng di. Jifan bi danh nga't ngu va bi troi vao cQt. B(;m khao da nung thanh sa:t cho do n;tc r5i di vao ngl!c va bl;lng, c6t hanh h~ thoi chl1 khong c~n n~n nhan khai gi ca. Dam dan yay quanh nhu cai may ho thea can be): "Gie't no di!" Jifan bi Wi ra bC1 song g~n do, bi troi n~m ngiYa tren phie'n da ph~ng. Ten Yi Wansheng la mQt dan lang dm dao m6 bl;lng, v9c hai tay vao Wi ra tim, gan, pheo, ph6i. Dam nguC1i chung quanh xong vao, tranh nhau m6i nguC1i mQt it. Ten bi thu dl1<;1C bie'u mQt ph~n. No tl! tay chien an, nhu de to long trung thanh tuyc$t do'i voi Mao. Ong Zheng Yi ben tim de'n nha ten gie't nguC1i Yi Wansheng. Ten nay da gia la:m r5i. Khi du<;lc hOi: "Co phiii ong gia da gie't va an thit Deng Jifan khong?" Yi Wansheng tra 1m: ' -Dung ! lao da 85 tu6i, g~ da't xa trC1i, lao ch~ng co chi rna phiii gia'u -Nhung t~i sao ong cl;llam the'? -Chii Tich Mao da d~y "Do'i vm nhUng ke thu, ne'u ta khong gie't chUng thi chUng cling gie't ta" Do chfnh la cUQc da'u tranh giai ca'p, mQt ma't mQt cOn! -The' ong Cl;l cO bao giC1 an Mn v~ vic$c da lam khong? -Anh Wong la gia sQ rna hay sao? L~m, gia la mQt nguC1i cach ml;lng, tuyc$t do'i trung Thanh voi dang. Ong Zheng cam tha'y choang yang khi buck ra khoi can nha nho ciia ke sat nhan, l§:m b§:m: "Do moi la bQ ~t tMt

119 DO AN

vAN THONG

cua Mao Tr~ch Dong". Tie'p t\;J.c cUQc di~u tra, ong moi pMt ghlc ra 1a dli xay ra ra't nhi~u canh nguoi an thlt nglfoi trong cUQc Cach M~ng Van Hoa do. VI no bi Mao d~t len hang dau nen mQi dang vien d~u mu6n chang to ta'm long trung kien tuy~t d6i cua minh. Cach t6t nha't la gie't ke dlch nhting nhu the' v~n chua duo Con phai an gan u6ng mau no moi chang to minh cam tM dlch de'n xudng tiiy. Ngay canh nhitng nguC1i ghe tom ciing phiii co' an. Ne'u.-khong ra't co th~ se bl cac dang chi khac t6l~i. VI the' chi rieng mQt dnh Guangxi, Zheng dli tha'y hang ngan nglfC1i bl an thll. Dng ghi vao cu6n s6 tay rai bi m~t dem ch\lp ra lam nhi~u ban d~ ma't to nay con to khac. Sa-Đéc Friday, October 7, 2016 Nhf1ng tai li~u ghi ~i nhung Sl,( ki~n bi an trong doi Mao tr~eh Dong con dU<;le bae SI Li Ian lU<;le dua ra anh sang.Nam 1976 la nam rna sue kh6e cJa Mao suy Sl,Ip n;;mg ne. Ltie bay gio 50 ehinh tri huy dOng ea tram bae SI tai danh 10 bao v~ sue kh6e eho Chu tjeh hQ Mao.Khi tinh tn;mg sue kh6e cia ong ta den hoi nguy kieh thi mOt euQc hQP khan va toi m~t da bO Chinh trj dU<;le diem ra de ehQn my -16 b,flc SI g~o eOi voi ml,le dieh quyet tam chong ~i tU: than vi Mao ehu tjeh la than tU<;lng cia nhtlll dan Trung quoe khong the lia doi dU<;le. Nhu v~y ra rang traeh nhi~m e~a 16 bae SI dii du<;lC ehQn hJa vo eung to me n~ng ne va het sue nguy hiemeho ehinh ban than hQ mOt khi hQ bo tay truoe than ehet den ruoe Mao di. Nhung Me SI bj 10(Ji kh6i euQc tuyen ehQn dii am tham va l€~n ltit thO phao nhc;: nh6m,nhu vua dU<;le ehet di song ~i. Thuong ngay Giang Thanh v<;l clJa Mao tr(Jeh Dong dii khong ngot gQi di~n tho~i hoi tin tue ve sue kh6e e a ehon~m~t ba luon luon danh I~i nhu ngam de dQa cae bae SI ttie trl,(e 24 gio tren 24 gio ben e~nh hQ Mao. M~e dau dii ~n dl,lllg toan bO kha nang ve y hQe ke ca £long lay kim eo,nhung gio euoi eung aia hQ Mao dii diem: ltie 12

BI MAT eUNG DiNH 120

gio. phut dem 9 thimg 9 mlm 1976 Mao tr~ch Bong nac len may cai roi nham mat xuoi tay. Giang Thanh tuc toe ch~y l~i khong kip vuot mat cho chong,luom luom nhin cae bac sI dang vay quanh... Rat may la cai chet ~ Mao da ~o nac thang cho ba tr<'J thanh Nu hoang Trung quoc (Giang Thanh da nghI nhu the va da hy v(;mg ttl lau nhu the va ba luon luon dong vai nguoi VQ lang den sue khoe cua chong). r-Mao tr~ch Bong da chetvi$c khan cap rna Bang va 5¢ chinh trjphai th\iC hi$n la u6p xac ch0tich hQ Mao.Umg m¢ thi da dau vao do roi vi da chuan bj holm tat vao naml977,chi co vi$c u6p xac la van de nan giai vi tru6c do cae bao cao ve cae xac U6p cJa Lenin va Stalinda co mOt vai phan rlia nathu thoi... M¢t b$nh vi$n nam sau du6i dat duQC bao m~t ttl lau la noi de; ~m thi hai Mao.T;;Ii day co den 2xac eVa Mao rat kho phan bi$t.. Chi co nhung nguoi co trach nhi$m giu xac nao thi chi biet xac do rna thai. Theo bac sI Li thi cai xac gia c a Mao dUQc lam bang sap d~ danh ~c hu6ng khi di chuye;n.Nam 1977,ca 2 cai xac nay deu dUQc bi m~t chuye;n ve lang m¢ 6 Thien an Man va ttl do khong ai biet xac c a Mao d~t ~i do la that hay gia. CO tin cho rang xac th~t c a Mao thi da chon vi khong the; bao quan duQC lau,tuy nhien khong hie;u nguyen nhan ~i sao.?