Despot Stefan i Vizantija

Zbornik radova Vizantolo{kog instituta HßÇÇÇ, 2006 Recueil des travaux de l’Institut d’etudes byzantines XßIIÇ, 2006

UDK: 94(497.11:49 94(497.11:495.92):929.731“1 5.92):929.731“14” 4”

Jovanka Kali}

DESPOT STEFAN I VIZANTIJA Stefan Lazarevi} je stekao titulu despota na vizantijskom dvoru najpre od Jovana VII Paleologa (1402), a zatim i od cara Manojla II Paleologa (1410). U ovom prilogu se istra`uju srpsko-vizantijski odnosi 1402–1427. godine, odnosno promene u shvatawima despotske titule. Despot Stefan postaje Despot  Kraqevinee Ra{ke.  Kraqevin

Predmet moga izlagawa je jedan odeqak srpsko-vizantijskih odnosa i samo jedan period vlade Stefana Lazarevi}a. To je tzv. œdespotski periodŒ wegove vlade (1402–1427). Razloge za izdvajawe ove celine vidim u slede}im ~iwenicama. Me|u srpskim vladarima XV veka koji su nosili titulu despota, Stefan Lazarevi} je jedini koji je to dostojanstvo stekao jo{ uvek prema obi~ajima Vizantijskog carstva. On je tu titulu dobio, kao {to je poznato, avgusta 1402. godine iz ruku Jovana VII Paleologa, tada savladara cara Manojla II Paleologa i to u carskoj prestonici, u Carigradu, {to nije bio slu~aj sa potowim srpskim vladarima iz porodice Brankovi}a. Zapravo, vizantijska tradicija u pogledu gle du dode dodeqiva qivawa wa desp despotsk otskog og dost dostojan ojanstva stva u slu slu~aju ~aju Stef Stefana ana Laza Lazarevi revi}a }a u potpunosti je po{tovana — ugovoren je brak sa srodnicom dinastije Paleologa, sestrom vizantijske carice iz porodice Gatiluzija, tada vrlo uticajne u Carstvu. Jedinu posebnost ~ini to {to je Stefan Lazarevi} jo{ jednom dobio despotski venac i to pri povratku cara Manojla II u zemqu i u vrlo dramati~nim okolnostima 1410. godine. O svemu {to je zna~ajno u vezi sa titulom despota u Vizantiji i Srbiji najboqe je u na{oj sredini pisao akademik B. Ferjan~i} i ovo izlagawe po~iwem upravo se}awem na dragog prijateqa i izuzetno zaslu`nog nau~nika za razvoj vizantologije kod nas. 1 Moja namera je ovom prilikom samo jedna — da uporedim titulu despota koju su Paleolozi u dva maha podarili Stefanu Lazarevi}u (1402, 1410) sa re1 B. Ferjan~i},

Despoti u Vizantiji i ju`noslovenskim zemqama, Beograd 1960.

32

Jovanka Kali}

alnim politi~kim prilikama u kojima je Stefan Lazarevi} bio prinu|en da ostvaruje svoju politiku. Da li je titula despota u Srbiji po~etkom XV veka do`ivela neke preobra`aje? Na kraju je i sam Stefan Lazarevi} preoblikovao svoju titulu. [ta se dogodilo? Vladarske titule su u sredwem veku deo dru{tvene istorije. [ta one mogu da otkriju u ovom slu~aju? Po~etkom XV veka (izme|u 1402. i 1427) u balkanskim zemqama sve je zavisilo od Turaka. Neke dr`ave vi{e ne postoje (Bugarska), druge su u vazalnom odnosu prema wima — Vizantija i Srbija podjednako. U senci osmanske isto rije je i trenutak kada je Stefan Lazarevi} dobio titulu despota: avgusta 1402. sultan Bajazid je pora`en u sukobu sa Tatarima i zarobqen. Wegovi naslednici po~iwu borbu za vlast. Hri{}anski vladari se nadaju popu{tawu turskog pritiska. Car — savladar Jovan VII Paleolog dodequje titulu despota Stefanu Lazarevi}u na wegovom povratku sa boji{ta kod Angore (Ankara). Savezni{tvo  je bilo potrebno i Vizantiji i srpskom knezu. Bilo je to vreme kada œcarstva vi{e nemaŒ, kako je Ivan \uri} slikovito naveo u svojoj kwizi re~itog naslova œSumrak VizantijeŒ. 2 Ili, prevedeno na jezik svakodnevice onog doba, u carskom dvoru, jedan turski vazal — Jovan VII Paleolog dodequje despotsku titulu drugom turskom vazalu — Stefanu Lazarevi}u. Titulu despota Stefan je nosio do kraja `ivota. 3 To najboqe svedo~e potpisi wegovih poveqa: despot Stefan (ta~no: titula i li~no ime). Ta titula  je donosila ugled vladaru u srpskoj sredini, koja je jo{ visoko cenila vizantijske institucije. To je bila i prednost koju je Stefan Lazarevi} stekao u o~ima savremenika ali i korist u odnosu na srodnike i suparnike u unutra{wim borbama u Srbiji (Vuk Lazarevi}, Brankovi}i). Iako titula sama po sebi nije obavezivala na odre|eni smer u politici, ona je u idealnom smislu ipak vezivala nosioca titule za carski dvor. @ivot  je, me|utim, i{ao drugim tokom. Jo{ iste godine (1402) Stefan Lazarevi} i Vizantija su se na{li na suprotnim stranama u dinasti~kim borbama u Turskoj. Bajazidov sin Sulejman, koga je podr`avala Vizantija, podstakao je Brankovi}e u sukobu sa Stefanom Lazarevi}em. Sa turskim odredom vojnika trebalo je da spre~e povratak despota Stefana u zemqu. Poku{aj nije uspeo, a sukob se zavr{io bitkom kod Tripoqa na Kosovu (21. novembar 1402). Pobedu je odneo despot Stefan.4 Jovan VII Paleolog je imao tada dobre odnose sa Sulejmanom, sa kojim je po~etkom 1403. godine sklopio i povoqan sporazum u Galipoqu uz u~e{}e Venecije, \enove, vojvode Naksosa i ritera sa Rodosa. Sulejman je Vizantiji vratio zna~ajne posede, a za Stefana Lazarevi}a je ponovo bio predvi|en vazalski odnos sa Sulejmanom (pla}awe danka i vojna slu`ba u korist sultana, ali bez obaveznog li~nog u~e{}a u pohodima).5 2 I. \uri}, Sumrak Vizantije, Beograd 1984, 13 sq. 3 A. Veselinovi}, Dr`ava srpskih despota, Beograd 1995, 4

56–57.

Istorija srpskog naroda II, 1982, 67–68 ( J. Kali} ). 5 J. Radoni}, Zapadna Evropa i balkanski narodi prema Turcima u prvoj plovini XV veka, Novi Sad 1905, 14–15; G. Ostrogorsky, Byzance, État tributaire de l’Empire turc, ZRVI 5 (1958), 53–55; I. \uri}, Sumrak Vizantije, 126–128, 142.

Despot Stefan i Vizantija

33

Bilo je jasno da oslabqena Vizantija u dinasti~kim borbama u Osmanskom carstvu (1403–1413) u potpunosti zavisi od Turaka, mewa politiku prema trenutnim interesima. To je ~inio i Stefan Lazarevi}. Ratovao je protiv Sulejmana, pregovarao, pomagao wegove protivnike (Sulejmanov brat Musa je u`ivao podr{ku despota Stefana), zatim opet ratovao, godine 1410. ~ak i nadomak vi zantijske prestonice (bitka kod Kosmidiona juna 1410). Vizantija je i tada bila na strani Sulejmana, despot Stefan u taboru princa Muse. 6 Bio je to jo{ jedan  razlaz despota i Vizantije. Tada je na carskom prestolu bio Manojlo II Paleolog (1391–1425). On je na carskom dvoru Stefanu Lazarevi}u ponovo uru~io despotski venac (1410). Ni{ta drugo Vizantija vi{e nije mogla da pru`i. Na drugoj strani, Stefan Lazarevi} se okrenuo Ugarskoj, tako|e ugro`enoj {irewem Osmanlija (napadi na Srem i Banat posle bitke kod Nikopoqa 1396, prodor do Ptuja). Despot Stefan je postao vazal ugarskog kraqa @igmunda (1403–4) pregovorima koje je vodio Pipo Spano i koji nisu tekli bez prepreka. 7 Rezultat je poznat: despot Stefan je dobio Ma~vu i Beograd i saveznika na bojnom poqu protiv Turaka, ali i obaveze prema ve} ustaqenom kodeksu vazalskih odnosa u Evropi (auxilium — consilium). Despot Stefan je to shvatio kao œoslobo|eweŒ od ropstva i nadu da su se œtamni oblaciŒ razi{li, kako je sam zapisao u  jednom tekstu.8 Verovao je da je pre{ao put od pokornosti ka slobodi. 9 Me|utim, za na{u temu je od zna~aja postupnost pribli`avawa despota Stefana Ugarskoj. Ono se odvijalo u nekoliko faza: najpre stupawe u vazalske odnose 1403–4, zatim ja~awe me|usobnih veza 1408–1411, najzad pregovori o nasle|u prestola u Srbiji u Tati 1426. godine. Skrenula bih pa`wu na jednu li~nost — Nikolu Gorjanskog Mla|eg, koji  je bio o`ewen }erkom kneza Lazara , sestrom despota Stefana. Posle wene smrti (pre 1401), on se o`enio Anom iz porodice grofova Ceqskih. 10 Nikola Gorjanski Mla|i je spadao u najbli`e saradnike kraqa @igmunda. To se naro~ito pokazalo kada je stari i veliki sukob @igmunda sa delom ugarskog plemstva (Liga Kawi`aja i dr.) dostigao vrhunac hap{ewem kraqa @igmunda u Budimu aprila 1401. godine. Zato~eni vladar je sproveden u utvr|eni grad Vi{egrad, a wegovi protivnici su hitno tra`ili novog vladara. Tada je 6

N. Filipovi}, Princ Musa i {ejn Bedreddim, Sarajevo 1971, 139–140; St. Novakovi}, Srbi i

Turci XIV i XV veka, Beograd 19602, 375–379, 466–467 (komentar S. ]irkovi}a). 7 St. Stanojevi}, Pipo Spano. Prilog srpskoj istoriji po~etkom XV veka, Beograd 1901, 8–9; isti, O Filipu Maxarinu, Glasnik Istorijskog dru{tva u Novom Sadu 4, (1931), 302–304. 8 Poveqa manastiru Hilandaru: F. Miklosich, Monumenta serbica spectantia historiam Ser biae Bosnae Ragusii, Vindobonae 1858, 331; \. Trifunovi} u kwizi Despot Stefan Lazarevi}, Kwi`evni radovi, SKZ, Beograd 1979, 148, 162. 9 Poveqa manastirima Tismani i Vodici, nav. delo, 153, 167 ( \. Trifunovi}). 10 Iz prvog braka Nikole Gorjanskog Mla|eg pomiwe se jedan sin 1401, koji je u stvari bio unuk kneza Lazara, jer se Nikola Gorjanski upravo te godine (1401) tek zaru~io sa Anom Ceqskom, ro|enom sestrom potowe ugarske kraqice Barbare (@igmund se o`enio Barbarom 1405: V.  Klai}, Povjest Hrvata II/1, 329–330; P. Rokai i dr., Istorija Ma|ara, Beograd 2002, 132; E. Mályusz, Kaiser Sigismund in Ungarn 1387–1437, Budapest 1990, 63).

34

Jovanka Kali}

@igmundu pritekao u pomo} Nikola Gorjanski Mla|i. Pregovorima i li~nim zalagawem uspeo je da prevede kraqa u svoj grad [iklo{ u barawskoj `upaniji, a zatim ga je iste godine oslobodio zatvora. Da bi to ostvario, on je kao taoce dao brata i sina. Kraq @igmund ga je obilato nagradio za te usluge: Nikola Gorjanski Mla|i je ve} 1402. godine postavqen za palatina na ugarskom dvoru i tu ~ast obavqao je do kraja `ivota 1433. godine. U`ivao je neograni~eno poverewe kraqa @igmunda, a po funkciji je bio najuticajniji velika{ u Ugarskoj. Od 1405. godine bio je i blizak srodnik kraqa @igmunda (pa{enog). Srpsko-ugarske veze u doba Stefana Lazarevi}a su uspostavqene i u~vr{}ene u vreme palatinata Nikole Gorjanskog Mla|eg (1402–1433), koji je tokom ~estih i dugih odsustvovawa kraqa @igmunda iz zemqe, prakti~no upravqao dr`avom. Sa wim je Stefan Lazarevi} ostao u bliskim odnosima, kako to doga|aji pokazuju. œIstorija u prostoruŒ pokazuje, pored toga, da se palata despota Stefana u Budimu nalazila u sredi{tu ugarske prestonice, nedaleko od katedrale, u sredwovekovnoj œItalijanskoj uliciŒ, danas Országház utca 9, u blizini palate Gorjanskih. Tragaju}i za palatom despota Stefana u Budimu, poredila sam je sa velelepnom zgradom Gorjanskih u tome gradu.11 Tu palatu stekao je despot Stefan u drugoj fazi pribli`avawa Ugarskoj (1408–1411). Vidqivi znak ja~awa despotovih veza u ugarskom dru{tvu predstavqa osnivawe vite{kog Zmajevog reda 1408. godine. Osnovan je da okupi @igmundove pristalice i najbli`e saradnike u borbi protiv brojnih neprijateqa. Danas se zna da je glavnu ulogu u stvarawu toga reda i izboru li~nosti imao upravo palatin Nikola Gorjanski. 12 U sve~anoj vladarskoj poveqi povodom osnivawa toga reda (decembar 1408) kao prvi me|u izabranima naveden je Stefan Lazarevi} (brat prve `ene Nikole Gorjanskog, }erke kneza Lazara). Zatim slede srodnici @igmundovi (Herman Ceqski, Fridrih Ceqski), kao i brat Nikole Gorjanskog Jovan Gorjanski, Nikola Se~i i drugi. 13 Otada je despot Stefan redovno odlazio na ugarske sabore, u~estvovao u diplomatskim pregovorima, isticao se na me|unarodnim skupovima odr`avanim na @igmundovom dvoru.14 Vesti o tome stizale su i u Nema~ku. 15 I tu, u Budimu, susre{}e se posledwi put vizantijski car i srpski despot (1424), daleko van Vizantije i Carigrada, u okolnostima, koje ne samo zbog simbolike, ve} i realne politike mnogo govore o balkanskim prilikama, o srpsko-vizantijskim odnosima, ali i o evropskoj politici prema tom prostoru. Tom susretu prethodili su burni doga|aji. Kada je u Turskoj vlast preuzeo Murat II 1421. godine, nova opasnost se nadvila nad susedne zemqe. Prva je 11 J. Kali},

Palata srpskih despota u Budimu, Zograf 6 (1975), 51–58 sa pregledom izvora i literature. Postavili smo spomen-plo~u sa tekstom i likom despota Stefana ( S. Vuji~i}, N.  Mitri}, J. Kali}) na fasadu zgrade. 12 E. Mályusz, Kaiser Sigismund in Ungarn 1387–1437, 75–76. 13 G. Fejer, Codex diplomaticus ecclesiasticus ac civilis, X/4, Budae 1841, 687. 14 Konstantin Filozof, nav. delo, 311. 15 Eberhard Windecke, Denkwürdigkeiten zur Geschichte des Zeitalters Kaiser Sigmunds, ed. W. Alt mann, Berlin 1893, 177.

Despot Stefan i Vizantija

35

na udaru bila Vizantija. U Carigradu je uz ostarelog cara Manojla II Paleologa poslove preuzimao sin Jovan VIII. Po{to je Vizantija podr`ala samozvanca Mustafu u borbi protiv Murata II (1421), sultan je opseo Carigrad (1422). I drugi poku{aj podsticawa unutra{wih sukoba u Osmanskom carstvu nije uspeo. Muratovi protivnici, me|u wima i Vizantija, podr`ali su i drugog Mustafu, ovoga puta mla|eg brata sultanovog. I on je podlegao u borbi, ubijen je januara 1423. godine.16 Za razliku od Vizantije, despot Stefan je odbio sve ponude pretendenata da se pridru`i borbi protiv Murata II.17 On je obnovio vazalske odnose sa novim sultanom po{to mu je ovaj uputio poslanstvo u Beograd (1422). 18 Jo{ jednom su se razi{li interesi vizantijskog dvora i srpskog despota. Carigrad se prihvatio jedinog preostalog sredstva — tra`ewa pomo}i na Zapadu. Vizantijska iskustva na tom planu nisu obe}avala mnogo. Iskusio ih je i Manojlo II Paleolog tokom svog vi{egodi{weg boravka u zapadnim zemqama. Uvek je crkvena unija bila preduslov za pomo}, a obe}awa nejasna i neizvesna. Ipak, tim putem krenuo je i Jovan VIII novembra 1423. godine. Jovan VIII se uputio najpre u Veneciju, u nameri da doprinese stvarawu hri{}anske lige za borbu protiv Turaka. Me|utim, ta inicijativa se u Veneciji sukobqavala sa mno{tvom interesa koje su Mle~ani imali u odnosima sa susednim dr`avama u samoj Italiji i van we. Posebno su bili va`ni odnosi Venecije i Ugarske, odavno suparni~ki u Dalmaciji i drugde. Bez wihove sa radwe u zajedni~kom poduhvatu borba protiv Osmanlija nije bila mogu}na. Nepoverewe je bilo veliko i vizantijski car je samo mogao da ponudi svoje posredni{tvo u pregovorima o wihovom izmirewu. 19 Posle zadr`avawa u Milanu, Mantovi i Paviji, Jovan VIII je krenuo u Ugarsku na dvor kraqa @igmunda. Tu je stigao krajem juna 1424. godine. @igmund mu je ispred Budima iza{ao u susret i ukazao sve po~asti uobi~ajene za takve prilike. 20 Despot Stefan se tada tako|e nalazio u Budimu. On je iz Budima uputio  jedno pismo lokalnim vlastima u Ugarskoj 15. juna 1424. godine. I tu je do{lo do male zabune u nau~noj literaturi. U dokumentu jasno stoji da je pisan 1424. godine, ali su izdava~i na~inili gre{ku u svom izdawu pa se to prenelo u nau~nu literaturu. 21 P. Schreiner, Die byzantinischen Kleinchroniken, II, Wien 1977, 412–413, 618; N. Jorga, Notes et extraits pour servir à l’histoire des croisades au XV siècle I, 324; J.W. Barker, Manuel Palaeologus 16

(1391–1425): A Study in Late Byzantine Statesmanship, New Brunswick–New Jersey 1969, 369 i dr. 17 J. Kali}, Despot Stefan Lazarevi} i Turci (1421–1427), Istorijski ~asopis 29–30 (1983), 9–10. 18 Konstantin Filozof i wegov @ivot Stefana Lazarevi}a despota srpskog, ed. V. Jagi}, Glasnik SUD 42 (1875), 315–316. U Veneciji se to ve} izri~ito znalo 1423. godine: S. Ljubi}, Listine VIII, 188, 241. 19 20

N. Jorga, Notes et extraits, I, 350, 352. Gy. Moravcsik, Vizantièskie imperatorá i ih poslá v g. Buda, Studia byzantina, Buda-

 pest 1967, 354–4; up. K. Jire~ek, Istorija Srba I, Beograd 1952, 345; M. Purkovi}, Knez i despot Stefan Lazarevi}, Beograd 1978, 128; I. \uri}, Sumrak Vizantije, 259. 21 L. Thallóczy — A. A ldásy, Magyarország melléktartom anyainak oklevéltara II (Monumenta Hungariae Historica 33) Budapest 1907, 71: K. Jire~ek– J. Radoni}, Istorija Srba II, 348, nap. 27. Gre{ku

36

Jovanka Kali}

U Budimu su vo|eni {iroki razgovori. Bile su to velike teme hri{}anskog sveta. Vizantijski car i wegov doma}in, tada kraq Ugarske i vladar Nema~ke (izabran jula 1411. godine za nema~kog kraqa), pokrenuli su va`na pitawa evropske politike. @igmund se zalagao da se crkveni raskol prevazi|e. Savetovao je svome gostu da radi na sklapawu unije, navodno i radi dobra zapadne crkve, svedo~io je kasnije sam Jovan VIII Paleolog. 22 Borba protiv Turaka bila  je sredi{na ta~ka vizantijskog interesovawa. Misao o krsta{kom ratu protiv nevernika bila je bliska kraqu @igmundu, on sam je u~estvovao u jednom takvom poduhvatu (1396. bitka kod Nikopoqa), a borbu protiv Osmanlija Ugarska  je redovno vodila na svojim granicama. Izgleda da su tokom dvomese~nih pregovora (22. jun — 24. avgust 1424), pored na~elne saglasnosti o potrebi takve borbe, uobli~eni i neki konkretni planovi. Kraq @igmund je sredinom juna 1424. godine izra`avao spremnost da naredne godine okupi veliku vojsku za borbu protiv Turaka i drugih neprijateqa. 23 Kqu~ni su, opet, bili odnosi Ugarske i Venecije. Misao o wihovoj zajedni~koj akciji protiv Murata II, zbog su{tinski razli~itih interesa dveju dr`ava nije se mogla ni brzo ni lako ostvariti. Pregovori su nastavqeni i posle odlaska vizantijskog cara iz Ugarske. Za to vreme je sultan uspeo da sklopi mir sa Ugarskom. Wegovi poslanici su u leto 1424. godine tako|e boravili na ugarskom dvoru i uspe{no okon~ali misiju. 24 U svim tim pregovorima u~estvovao je Stefan Lazarevi}. O Srbiji se  raspravqalo van Srbije. Tokom 1425. godine odvijala se `iva diplomatska aktivnost. Despotov poslanik je po~etkom avgusta 1425. godine u Veneciji predlagao sklapawe srpsko-mleta~kog mira (sukobi u Zeti, nasle|e Bal{e III). Istovremeno se zalagao za izmirewe Venecije i Ugarske i isticao korisnost Mustafe (œtre}i MustafaŒ), novog protivnika Murata II u zajedni~koj borbi protiv Turaka.25 Tek oktobra 1425. godine stigao je u Veneciju ugarski plan za sklapawe antiturskog saveza. O wemu se raspravqalo u Senatu 30. oktobra, data je na~elna saglasnost. @igmund je predlagao da Ugarska preuzme dejstva na kopnu, a Venecija na moru i Dunavu. Me|utim, sve je jo{ bilo sporno (opremawe vojske, finansijska pitawa, Ugarska je tra`ila da se Venecija obave`e da ne}e sklapati separatni mir sa sultanom i drugo). 26 Pregovori su se otezali, razli~iti interesi se nisu mogli uskladiti, nepoverewe je bilo veliko. To je iskoristio Murat II i u jesen 1425. godine napao Srbiju. Wegova vojska je iz pravca Sofije  je zapazio \. Sp. Radoji~i}, Izbor Danila III i kanonizacija kneza Lazara, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva 21 (1940), 71, kao i Radoni}, Sporazum u Tati 1426 i srpsko-ugarski odnosi od XIII do XVI veka, Glas SKA 187 (1941), 161–165. 22 I. \uri}, Sumrak Vizantije, 261, na saboru u Ferari 1437. 23 J. Nagy — G. Nagy — D. Veghely, Codex diplomaticus comitum Zichy VIII, Budapest 178–9. 24 Eberhart Windecke, o.c.177; A. Huber, Geschichte Österreichs II, Gotha 1888, 530 . 25 Neobjavqena hronika: Antonio Morosini, Cod. Marc. 2049, cl. VII , coll. 8332; J. Kali}, Despot Stefan Lazarevi} i Turci, 14. 26 N. Jorga, Notes et extraits, I, 409–410.

Despot Stefan i Vizantija

37

preko Pirota i Ni{a prodrla u Pomoravqe i nanela ogromnu {tetu. Stefan Lazarevi} je po~etkom oktobra 1425. godine hitno nabavqao barut i oru`je u Dubrovniku, a dubrova~ka vlada je svojim trgovcima zabranila da odlaze u despotove zemqe i one \ur|a Brankovi}a. Vlada je pri tom upozorila svoje gra|ane u Srbiji da se dobro dr`e u nesre}i koja je zadesila zemqu. 27 Tami{ki `upan Pipo Spano je ratovao u Srbiji protiv Turaka. 28 Borbe su okon~ane mirom koji je sklopqen te godine. 29 Pregovori o antiturskom savezu protiv sultana Murata II, koje je u Budimu podstakao car Jovan VIII, preneli su se i u 1426. godinu. Sporove izme|u kraqa @igmunda i Venecije poku{ali su u jedan mah da re{e poslanici iz Fi rence. Venecija je `elela da sklopi primirje s Ugarskom pre nego {to se ukqu~i u antiturske borbe. I u tim pregovorima je u~estvovao Stefan Lazarevi}. Jedan od firentinskih poslanika na ugarskom dvoru zabele`io je da se u audijenciji kod kraqa @igmunda 10. maja 1426. godine srpski vladar zalagao za gledi{ta suprotna interesima Venecije. 30 Kraj ovih zama{nih antiturskih planova despot Stefan nije do`iveo. Turci su po~etkom 1427. godine napali Srbiju, a despot je umro jula meseca te godine. Ako se srpsko-vizantijski odnosi u vreme despota Stefana (1402–1427) posmatraju na politi~koj ravni, o~igledno je da je do{lo do udaqavawa: zajedni~ke granice vi{e nema, turski posedi razdvajaju dve dr`ave. Svako vodi svo ju politiku prema trenutnim prilikama. Saveznici se tra`e razli~ito: Vizantija na Zapadu u naj{irem smislu re~i, Srbija u Ugarskoj. Despotska titula prati prilike vremena. U Srbiji, u poveqama Stefana Lazarevi}a, u intitulacijama, on je uvek naveden kao œdespot StefanŒ, œgospodin despot StefanŒ , ili œblagoverni despot Stefan gospodin vsem Srbqem i PodunavquŒ (poveqa za manastir Hilandar 1406) i sli~no. U potpisima: œv Hrista Boga blagoverni i hristoqubivi gospodin Srbqem despot StefanŒ, œmilostiju bo`ijeju gospodin vsoj zemqi srpskoj i Pomorju i podunavskim stranam despot StefanŒ (poveqa Dubrov~anima 1405), ili œmilostiju bo`ijeju gospodin Srbqem despot StefanŒ (poveqa Lavri Sv. Atanasija, 20. januara 1427).31 Uvek je œdespot StefanŒ —  titula i li~no ime, kako je bilo uobi~ajeno u vizantijskoj praksi. Ovom prilikom ostavqam po strani kako su drugi u Srbiji despota nazivali. Radi ilustracije, samo nekoliko primera: naj~e{}e œgospodin despot 27

Istorija srpskog naroda II, 212 ( J. Kali} ). 28 S. Stanojevi}, Pipo Spano, 11, 14. 29 Konstantin Filozof, nav. delo, ed. Jagi} 317. 30 V. Maku{ev, Italâànskie arhivi, Zapiski imperatorskoè akademii nauk 16, S. Peterburg 1870, 20; St. Novakovi}, Italijanski arhivi i na{a istorija, Glasnik SUD 28 (1875), 435; G. Wenzel, Ozorai Pipo. Magyar történelmi jellemrajz Zsigmond király korábol, Magyar Akadémiai Ertesitö 3 (1859), 216–218. 31 A. Veselinovi}, Dr`ava srpskih despota, 56–57; B. Ferjan~i}, nav. delo, 184–185 i d.

38

Jovanka Kali}

StefanŒ, ~esto samo œdespotŒ . Kod Konstantina Filozofa, jednom ima œgospodin Srbqem despotŒ.32 Nailazi se i na œslavni despotŒ, 33 ili œna{ despotŒ, u molitvi za œdespota na{eg StefanaŒ, zatim œdr`avni despotŒ, œveliki despotŒ.34 U Ugarskoj stawe je druk~ije. Sam despot iz svoje kancelarije u Beogradu u latinskim dokumentima, u intitulaciji pi{e: œ Stephanus dei gratia despotus RasscieŒ.35 Iz Budima pi{e 1424. godine lokalnim vlastima u Ugarskoj œ Stephanus dei gratia Rascie despotus Œ.36 On sebe u Ugarskoj naziva despotom Ra{ke, titula se vezuje za dr`avu, a ne za li~no ime nosioca titule, kako je bilo uobi~ajeno u vizantijskom svetu. Ili jo{ jasnije, kraq @igmund naziva Stefana Laza revi}a despotom Kraqevine Ra{ke (@igmundova poveqa za Pipa Spana od 27. maja 1407).37  Despot se u Ugarskoj izjedna~ava sa dux, javqa i uporedo. 38 Li~na i dvorska titula iz Vizantije u Srbiji postaje vladarska titula, a u Ugarskoj se u raznim varijantama vezuje za Ra{ku kraqevinu. Vezuje se ne samo za  zemqu kojom vlada Stefan Lazarevi}, kako se u na{oj sredini ve} odavno smatra (B. Ferjan~i}, A. Veselinovi} i dr.), nego za dr`avu koju priznaje zapadni svet. To je Srpska kraqevina, Ra{ka kraqevina, tako nazvana po prvom krunidbenom mestu u Srbiji, po ra{kom hramu Sv. apostola Petra i Pavla (danas Petrova crkva kod Novog Pazara), odnosno oblasti. Tu je krunisan Stefan Prvoven~ani 1217. godine krunom koju je papa Honorije III uputio Nemawinom sinu. 39 To je dr`ava koju priznaje zapadni svet. Postoji obiqe gra|e za tu temu. Nave{}u samo jedan primer. Knez Lazar je za kraqa @igmunda œknez Kraqevine Ra{keŒ (œLazarus kenezius Regni RascieŒ, u poveqi za Nikolu Gorjanskog Mla|eg).40 \ura| II Stracimirovi} je œgospodar Zete u Kraqevini Ra{kojŒ , itd.41 Ideolo{ki model je zapadnoevropski. Kruna ne pripada kraqu nego kraqevini krajem XIV veka u Ugarskoj. U vreme kraqa @igmunda dogodila se promena. Tokom borbi jednog dela plemstva (Kawi`aji liga 1387–1397 i daqe), plemstvo je nastojalo da ograni~i kraqevu vlast. U prethodnom periodu (tzv. an`ujska epoha) kruna je su{tinski bila vezana za kraqa (corona regia). Pojam krune kraqevine (corona regni), dakle — kruna dr`ave javqa se prvi put u tzv. Izbornoj konstituciji u vreme izbora @igmunda Luksembur{kog za ugarskog kra32 Konstantin Filozof, 33 Konstantin Filozof,

prevod: SKZ 92–3, 117, 123, 124. nav. delo, 47. 34 \. Trifunovi}, Kwi`evni radovi 133, 134 i dr. 35 L. Thallóczy — A. Áldásy, o.c. 61–63; K. Jire~ek, Istorija Srba, II, 348–9, 376. 36 L. Thallóczy — A. Áldásy, o.c. 71, god. 1424. 37 L. Thallóczy — A. Áldásy, o.c. 68, passim ; A. Veselinovi}, nav. delo, 52–56. 38 F. Pesty — T. Ortvay, Oklevelek Temesvármegye és Temesvárváros történetehez (1183–1430), Pozsony 1876, 478–9; F. [i{i}, Nekoliko isprava iz po~etka XV st., Starine JAZU 39/1938, 240–241 i dr. 39 J. Kali}, Prete~e @i~e: krunidbena mesta srpskih vladara, Istorijski ~asopis 44 (1997), 77–87; isti, Ra{ka kraqevina ( Regnum Rascie), ZRVI 41 (2004), 183–189. 40 Codex diplomaticus patrius VII , 436; F. [i{i}, Nekoliko isprava, 279 i dr. 41 J. Kali}, Srbi u poznom sredwem veku, Beograd 1994, 59.

Despot Stefan i Vizantija

39

qa 1387. godine. Tada i Kraqev savet postaje Dr`avni savet u vreme zato~eni{tva kraqa @igmunda 1401. godine.42 Prema tom modelu Stefan Lazarevi} je mogao biti samo œdespot Kraqevine Ra{keŒ, naravno uz latinsku formulu œ Dei gratiaŒ (Bo`jom milo{}u), kako je i u Srbiji ve} bio obi~aj kada je u pitawu vladarska titula. Sve je to daleko od vizantijskih normi. Svet se izmenio. Samo uz podr{ku Ugarske (vojnu i ekonomsku) mogli su se braniti ostaci srpske dr`ave. Na`alost, samo privremeno.

 Jovanka Kali} DESPOT STEFAN AND BYZANTIUM The topic of this paper is one aspect of the relationship between Serbia and Byzantium at the beginning of the 15 th Century, during the so-called “despot period” of the reign of Stefan Lazarevi} (1402–1427), namely the fate of the Byzantine title of Despotes in Serbia against the background of the political situation in the Balkans at the time of Turkish domination. Knez Stefan (1377–1427), Knez Lazar's son, received the title of Despotes according to the procedure long ago established at the Byzantine Court. In Byzantium, this title, which was second in rank only to the title of the Emperor, used to be endowed to the relatives of the imperial dynasty, it was not hereditary and did not de pend on the territory ruled by the bearer of the title. It was a personal court title of  the highest rank in Byzantium. This honor was bestowed upon the young Knez Stefan in summer of 1402 after his return from the battlefield of Angora (Ankara), where Sultan Beyazid I suffered a disastrous defeat from the hands of the Tatars. The Serbian Knez was solemnly received in Constantinople, a marriage between himself and a sister of the Byzantine Empress was arranged and John VII Palaeologus, the co-regent of the then-absent Emperor Manuel II Palaeologus, endowed him with the title of Despotes. Knez Stefan carried this title till the end of his life. It was held in great honors in Serbia and was broadened in meaning to designate a ruler's title in general, remaining alive among the Serbs even after the fall of the Byzantine Empire. Stefan Lazarevi} received the dignity of a Despotes once more, in 1410 in Constantinople. All this notwithstanding, the political situation in the South-East of Europe at the beginning of the 15 th Century was all but favorable. Some Christian states were conquered by the Turks (Bulgaria), some were vassals of the Sultan (Byzantium, 42

E. Mályusz, Kaiser Sigismond, 62–63.

40

Jovanka Kali}

Serbia). Everything depended on the Ottomans. At the time of dynastic conflicts in the Turkish Empire (1403–1413) as well as afterwards, the political interests of Byzantium and Serbia were different, even at times contrary. What they had in common was the attempt to find allies in the West, especially among the countries which had an interest to fight against the Turks, so an initiative was raised to form a Christian League to that effect. Despot Stefan, in his capacity as a vassal of the Hungarian King Sigismund of Luxembourg, took part in the negotiations the Byzantine Em peror John VIII Palaelogus held in Buda with his host (1424). This was the last meeting of the Serbian Despotes with the Byzantine Emperor. The title of Despotes had changed with respect to the Byzantine norms. Despot Stefan became the Despotes of the Kingdom of Rascia (Ra{ka), as the Kingdom of  Serbia was called in the West. The personal title of the Byzantine Imperial Court was thus transformed in accordance with the non-Byzantine traditions of the Serbian  political ideology.