AKADEMIK JOVANKA KALIŒ
UDC 929.52 Lazareviœ S. : 929.52. Gorjanski N. II
DESPOT STEFAN I NIKOLA II GORJANSKI Saþetak: U ovom prilogu se razmatraju porodiæni odnosi despota Stefana Lazareviœa i Nikole II Gorjanskog krajem XIV i poæetkom XV veka. Srodniæki odnosi dveju porodica uspostavqeni su još za þivota kneza Lazara, koji je udao svoju kœer Teodoru za tadašweg bana Maæve, Nikolu II Gorjanskog. Brak je sklopqen u periodu izmeðu 1387. i 1389. godine. Iz tog braka potiæe Nikola III Gorjanski, koji se u izvorima pomiwe od 1401. godine. Nikola II Gorjanski spadao je meðu najodanije pristalice kraqa Þigmunda Luksemburškog (1387-1437), kasnije krunisanog cara. Na poloþaju palatina na ugarskom dvoru Nikola II se nalazio od 1402. do 1433. godine, u vreme najintenzivnijih odnosa Srbije despota Stefana sa Ugarskom. Presudno je uticao na donošewe vaþnih odluka na dvoru kraqa Þigmunda. Kquæne reæi: Despot Despot Ste Stefan fan Laz Lazare areviœ viœ Nik Nikola ola Gor Gorjan janski ski,, Srb Srbija ija,, Ugarska, Beograd, Þigmund Luksemburški.
Kada je u leto 1402. godine knez Stefan Lazareviœ, sin kneza Lazara, u Cari Ca rigr grad adu u st stek ekao ao veo veoma ma ug ugle ledn dnu u vi viza zant ntij ijsk sku u ca cars rsku ku ti titu tulu lu des despo pota ta i formalno form alno je poæe poæelo lo doba koje se u srpsk srpskoj oj istoriji naziva vremenom vremenom vlade „srpskih despota“ ili jednostavnije Despotovinom. Titula despota u Vizantiji, najviša posle carske, dodeqivala se strancima retko i po ustaqenim pravilima. Dobijali su je obiæno srodnici carskog doma, sticala se sveæano na carskom dvoru u prestonici, pruþala je ugled i æast nosiocima, nije bila nasledna i nije zavisila od teritorije kojom je poæastvovani upravqao. Po tim pravilima, ukquæujuœi i srodstvo sa carskom dinastijom Paleologa, dodelio je Jovan VIII Paleolog to dostojanstvo srpskom knezu. Tu titulu je kasnije stekao i Ðurað Brankoviœ, wome su se diæili i wegovi
95
naslednici u Srbiji i Ugarskoj.1 Titula despota je u Srbiji preþivela i slom drþave (1459) u kojoj je utemeqena, pa su i sremski Brankoviœi produþili tu tradiciju. Bila je to, meðutim, vrlo burna epoha srpske istorije sa velikim i dubokim promenama u srpskom društvu (prisustvo Turaka u Srbiji posle Kosovske bitke, neprekidno širewe podruæja wihove vlasti odnosno uticaja, razarawe društvenih struktura, prve seobe, opšti strah turski, itd). Tu poæiwe istorija seoba Srba prema juþnoj Ugarskoj sa dalekoseþnim posledicama u napuštanim predelima, ali i u onima u novoj sredini. Tom epohom se predano bavila i Dušanka Diniœ-Kneþeviœ dugi niz godina, uvek kritiæki i pouzdano. Ovaj prilog s posebnim poštovawem posveœujem uspomeni na wen dragoceni rad. Izdvojila sam za ovu priliku jedan odlomak iz istorije dugih i razuðenih srpsko-ugarskih odnosa u sredwem veku. Reæ je o nezapaþenim odnosima Stefana Lazareviœa i Nikole II Gorjanskog Mlaðeg, naravno u kontekstu politiækih i društvenih odnosa krajem XIV i poæetkom XV veka. Porodiæni odnosi meðu vlasteoskim rodovima u sredwem veku su u svim evropskim zemqama bili vaþan oblik politiækih veza, ali i u meðunarodnim odnosima. Feudalno društvo zasnovano na osobenim vidovima liæne zavisnosti meðu qudima (vazalski i drugi odnosi) pridavalo im je veliku vaþnost. Vlast i poloþaj u društvu i tim putem su se sticali odnosno gubili, savezi meðu drþavama su sklapani i potvrðivani dinastiækim vezama, male i velike ratove pratili su raznovrsni sporazumi te vrste. Tako je bilo u Vizantiji i na Zapadu, tako i u Srbiji. I sama despotska titula prvobitno je bila uslovqena odgovarajuœim porodiænim vezama davaoca odnosno primaoca. Porodiæne veze izmeðu Lazareviœa i Gorjanskih utemeqio je knez Lazar pred kraj svog þivota. Wegova kœi, po svoj prilici Teodora, udala se za maævanskog bana Nikolu II Gorjanskog „Mlaðeg“, sina izuzetno uticajnog palatina Nikole Gorjanskog „Starijeg“, koji je poginuo 25. jula 1386. godine kod Gorjana braneœi kraqicu Jelisavetu, udovicu Ludovika I i wenu kœer Mariju, naslednicu ugarskog prestola. Dinastiæke borbe izmeðu pristalica kraqa Þigmunda Luksemburškog (1387–1437), Marijinog muþa i wegovih protivnika, koji su se zalagali za izbor novog vladara iz srodniæke dinastije napuqskih Anþujaca, trajale su dugo. Ugarsko plemstvo se podelilo na dva jasno suprotstavqena tabora. Borbe su voðene na raznim stranama, pored ostalog u Slavoniji i Sremu, u Vukovskoj þupaniji, u Maævi i na podruæju Beograda. Bosanski kraq Tvrtko I je podrþavao
1
96
Boþidar Ferjanæiœ, Despoti u Vizantiji i juþnoslovenskim zemqama, Beograd, 1960.
Þigmundove protivnike, jedno vreme i knez Lazar.2 U tim sukobima Þigmundove pristalice je predvodio maævanski ban Nikola Gorjanski Mlaði. Zatim je došlo do preokreta u odnosima sa Srbijom. Prema navodima poznije Þigmundove poveqe, koja svodi zasluge Gorjanskih za krunu (1406), Nikola Gorjanski je pre Kosovske bitke (1389) uspeo da izmiri kneza Lazara i ugarskog kraqa i doprinese obnavqawu Lazarevih vazalskih veza sa kraqem Þigmundom.3 To se moglo dogoditi izmeðu 31. marta 1387. godine, kada je Þigmund Luksemburški u Ugarskoj krunisan za kraqa, i pogibije kneza Lazara na Kosovu 15. juna 1389. godine. Da je nesporazuma meðu dvojicom vladara bilo, izgleda ne jednom, ukazuje i podatak o Þigmundovim namerama da poæetkom 1389. godine napadne kneza Lazara. 4 Tom vremenu izmeðu 1387. i 1389. godine po svoj prilici pripada i oroðavawe Nikole II Gorjanskog sa porodicom kneza Lazara. Iz tog braka Lazareve kœeri i Nikole II Gorjanskog potiæe sin Nikola III Gorjanski „Najmlaði“, koji se u izvorima javqa od 1401. godine. Nikola II Gorjanski, zet Lazarev, imao je zapaþenu ulogu u srpsko-ugarskim odnosima pre Kosovske bitke i naroæito posle toga. Sve okolnosti nisu dokuæive prema raspoloþivoj istorijskoj graði, ali neke pojedinosti ukazuju da je kao poverqiv æovek kraqa Þigmunda obavqao i vrlo delikatne diplomatske misije prvorazrednog znaæaja. Tako je ostalo zabeleþeno da je kraq Þigmund 7. jula 1389. godine ovlastio Nikolu Gorjanskog da ode u Srbiju i pregovara sa vojvodom Vukom Brankoviœem „plemenitim gospodinom“ i zetom „velemoþnog muþa Lazara, kneza Raške“. Bilo je predviðeno da se pregovara o pitawima, kako stoji u dokumentu, korisnim za samog Vuka Brankoviœa, ali i za srpsku (rašku) zemqu.5 Vuk Brankoviœ je bio oþewen najstarijom œerkom kneza Lazara i bio je tada pašenog Nikole Gorjanskog. U svakom sluæaju, drþavni poslovi su pratili tok liænih odnosa ugledne vlastele. Pravi sadrþaj ove misije Nikole Gorjanskog nije poznat, æak ni to da li je ostvarena ili je ostala besplodna. Nema sumwe da u danima neposredno posle Kosovske bitke ona nije mogla odgovarati interesima knegiwe Milice i srpskog dvora. 6
2
3 4
5
G. Fejér, Codex diplomaticus ecclesiasticus ac civilis, X/1, 416-7. Opšti pregled: Istorija srpskog naroda II , Beograd 1982, 43, 47; J. Kaliœ-Mijuškoviœ, Beograd u sredwem veku, SKZ, Beograd 1967, 78-80; P. Rokai, Z Ðere, T. Pal, A. Kasaš, Istorija Maðara, Beograd 2002, 122-125. F. Šišiœ, Nekoliko isprava iz poæetka XV stoleœa, Starine JAZU 39 (1938), 279. G. Fejer, Codex diplomaticus ecclesiasticus ac civilis, X/1 , 517; J. Kaliœ, Srbija i Beograd poæetkom XV veka, Godišwak grada Beograda 25 (1978), 98; S. Œirkoviœ, Srbija uoæi bitke na Kosovu, Kosovsko-Metohijski zbornik 1, Beograd 1990, 17-18. J. Gelcich - L. Tallóczy, Raguza és Magyarország òsszekòttetéseinek oklevéltára, Budapest
1887, 113-114. 6
I. Boþiœ, Neverstvo Vuka Brankoviœa, Zbornikradova „O knezu Lazaru“, Beograd 1975, 23.
97
Nikola Gorjanski je otada tokom više godina æetovao u pograniænim srpsko-ugarskim predelima samostalno u svojstvu maævanskog bana ili u sastavu vojnih pohoda kraqa Þigmunda protiv Turaka odnosno Srba, koji su kao vazali sultana Bajazita I, bili prinuðeni da im se pridruþe.7 Meðutim, razmere turske opasnosti za Ugarsku pokazala je u pravom svetlu tek bitka kod Nikopoqa u Bugarskoj 1396. godine. Tu je velika krstaška vojska zapadnih ritera zajedno sa odredima kraqa Þigmunda 28. septembra doþivela teþak poraz u sudaru sa snagama sultana Bajazita I. Ugarski kraq se jedva spasao sa bojišta i brodom zaobilaznim putem preko Carigrada i Dubrovnika vratio u zemqu tek poæetkom 1397. godine. U wegovoj pratwi nalazili su se odani Nikola Gorjanski i grof Herman Ceqski. Na bojištu kod Nikopoqa u turskoj vojsci borio se knez Stefan Lazareviœ, sultanov vazal. Kraq Þigmund je u samoj Ugarskoj imao snaþnu opoziciju u redovima plemstva. Nezadovoqstvo wegovom vladom, posebno blagonaklonim odnosom prema strancima kojima je pruþao znatne privilegije u Ugarskoj, uz æitav niz drugih nesporazuma dovodilo je u više mahova do ozbiqnih sukoba. Vrhunac su ipak dostigli u proleœe 1401. godine, kada je deo pobuwenog plemstva prešao u napad i na samu vladarevu liænost. Nezadovoqnici su 28. aprila te godine u Budimu zarobili Þigmunda i zatim ga sproveli u grad Višegrad. Sudbina zatoæenog vladara je bila neizvesna. Plemstvo je traþilo novog kandidata za ugarski presto. Jedni su se opredelili za kraqa Ladislava iz napuqske loze dinastije Anþujaca, drugi su pomišqali na poqskog kraqa Vladislava II Jagelonca, neki su u Habsburškoj dinastiji traþili pogodnog kandidata za presto. Nesloga je oslabila tabor Þigmundovih protivnika. Tada je na scenu stupio Nikola II Gorjanski. On je posredovao u pregovorima izmeðu kraqa i wegovih protivnika. Najpre je uspeo da Þigmunda prevede iz Višegrada u svoj grad Šikloš u barawskoj þupaniji i time bitno popravio poloþaj zatoæenika. Da bi to ostvario Nikola Gorjanski je kao taoce predao svog sina i svog brata Jovana Gorjanskog.8 Zatim je opet zaslugom Nikole Gorjanskog postignut i sporazum sa vlastelom. Þigmund se odrþao na prestolu (avgust 1401). Sin Nikole II Gorjanskog, koga je otac dao kao taoca pobuwenoj vlasteli u Ugarskoj (maj-avgust 1401), bio je wegov sin iz prvog braka sa srpskom princezom, œerkom kneza Lazara. To je bio Nikola III Gorjanski „Najmlaði“ koji se pomiwe u izvorima od 1401. godine, upravo u ovim dogaðajima.9 Tako je poæeo svoj þivotni put mladi ugarski unuk kneza Lazara. 7
8
9
98
V. Trpkoviœ, Tursko-ugarski sukobi do 1402. godine, Istorijski glasnik 1-2 (1959), 93-120. E. Mályusz, Kaiser Sigismund in Ungarn 1387-1437, Budapest 1990, 62-63; P. Rokai i drugi, Istorija Maðara, 129. P. Engel, Magyarország világi archontolygiája 1301-1457, Budapest 1996, II, 81.
Ne zna se kada je umrla prva þena Nikole II Gorjanskog, kœi Lazareva, ni koliko je dece ostavila za sobom. Svakako da nije bila u þivotu 1401. godine kada se Nikola II Gorjanski najpre verio, a zatim i oþenio najmlaðom œerkom uticajnog ceqskog grofa Hermana II . Kada se kasnije i sam obudoveli kraq Þigmund oþenio najmlaðom œerkom istog grofa Hermana II Ceqskog, Barbarom (1405), Nikola II Gorjanski i kraq Þigmund, potowi nemaæki kraq i car, postali su pašenozi. Vrhunac politiæke karijere doþiveo je Nikola Gorjanski septembra 1402. godine kada ga je kraq Þigmund imenovao na najviši poloþaj u zemqi – izabran je za palatina na ugarskom dvoru i on je tu duþnost obavqao veoma dugo, do svoje smrti 1433. godine.10 Na kraju ostaje da se razmotri da li su i u kom obliku, naravno uz opšte prilike vremena, liæni odnosi moœnog palatina Nikole II Gorjanskog i despota Stefana Lazareviœa uticali na ukupne srpsko-ugarske odnose. Hronološki okvir u kome se mogu potraþiti bar neki odgovori na to pitawe æine godine 1402. (imenovawe Nikole II Gorjanskog za palatina) odnosno 1427. godina (smrt despota Stefana). U tom vremenskom rasponu odigrali su se vaþni dogaðaji. Najpre, tada su posle prvih neuspešnih srpsko-ugarskih pregovora tokom 1397. godine obustavqeni daqi pregovori, pre svega zbog prilika u Srbiji i pritiska Turaka, 11 a zatim su obnovqeni krajem 1403. ili najkasnije poæetkom 1404. godine. U senci Þigmundovog poraza kod Nikopoqa (septembar 1396) neophodan je bio saveznik za daqe borbe protiv Turaka. I to je prava prekretnica u politici despota Stefana. Despotov biograf u svom delu izriæito navodi da je inicijativa potekla s ugarskog dvora.12 Neposredne pregovore je vodio Pipo od Ozore (Pipo Spano) i uspešno ih je priveo kraju. Despot Stefan je postao vazal kraqa Þigmunda i dobio na upravu Beograd, Maævu i neke posede u Ugarskoj. Misao o osloboðewu od Turaka i spremnosti da se bori protiv wih iskazao je despot Stefan u više navrata u svojim poveqama. Tu vest su wegovi poslanici preneli i u Veneciju.13 Sa svoje strane Þigmund je veœ 16. aprila 1404. godine preko svojih poslanika uputio pismo burgundskom vojvodi Filipu sa vestima o sporazumu sa srpskim despotom. Javqao je da se on potæinio wegovoj vlasti, da se veœ bori protiv Turaka i da je postigao znatne uspehe. Te poruke nosio je u Francusku upravo palatin Nikola II Gorjanski zajedno sa Hermanom Ceqskim i jednim biskupom. 14
10
E. Mályusz, Kaiser Sigismund, 65; P. Engel, o. c. I, 5 .
11
Istorija srpskog naroda, II , 62-63. Konstantin Filozof, Þivot Stefana Lazareviœa despota srpskog, izd. V. Jagiœ, Glasnik SUD 42 (1875), 284. S. Ljubiœ, Listine o odnošajih izmeðu Juþnoga Slavenstva i Mletaæke Repub like, V, Zagreb 1875,
12
13
76-77. 14
M. Diniœ, Pismo ugarskog kraqa Þigmunda burgundskom vojvodi Filipu,Zbornik za društvene nauke Matice srpske 13-4 (1956), 96.
99
Ugarska je postala vaþan saveznik Srbije u borbi protiv Turaka, koji su i daqe u najveœoj meri uticali na prilike u zemqi. U Budimu su cenili usluge Stefana Lazareviœa. Kada je kraq Þigmund krajem 1408. godine osnovao viteški red Zmaja po ugledu na sliæne oblike okupqawa u Evropi, ciq je bio da se izdvoje i posebno odlikuju najodanije pristalice vladara. Novija istraþivawa pokazuju da je palatin Nikola Gorjanski imao presudnu ulogu u izboru ælanova toga reda. Prvi meðu imenovanim, posle vladara i kraqice Barbare, bio je despot Stefan, zatim slede Herman Ceqski, Fridrih Ceqski, Jovan Gorjanski, Nikola Seæi, Pipo od Ozore, i drugi.15 Despot Stefan je u Ugarskoj tih i sledeœih godina bio ugledna i rado viðena liænost. U leto 1411. godine on je u pratwi odabrane srpske vlastele boravio u Budimu. Tada su voðeni novi pregovori o meðusobnim odnosima. Pojedinosti nisu poznate. U Nemaæku su jula 1411. godine stizale vesti o daqem pribliþavawu Stefana Lazareviœa Ugarskoj.16 Stekao je prostrane posede u satmarskoj, šaroškoj, sabolækoj i torontalskoj þupaniji, kao i u juþnoj Ugarskoj.17 Opet je vaþnu ulogu u tim dogaðajima imao Nikola II Gorjanski. Zna se da je despot Stefan u prvim decenijama XV veka æesto odlazio u Budim na sabore ugarskog plemstva, na pregovore s kraqem Þigmundom i drugim prvacima, sa stranim vladarima ili wihovim poslanicima. Duga je ta istorija meðunarodnih veza koje je despot ostvario u Ugarskoj i posredstvom Ugarske. Oæuvao se i jedan vidqivi trag tih dogaðaja odnosno nasto jawa da se prisustvom u zapadnoevropskom svetu potraþi oslonac za nemirne prilike balkanskog sveta. To je despotova palata u Budimu, koja se nalazila u tzv. Italijanskoj ulici ( platea Italicorum), središwoj ulici gradskog naseqa prestonice. Pomiwe se u poveqi kraqa Vladislava (1440) kojom vladar oduzima despotovom nasledniku Ðurðu Brankoviœu „veliku kamenu kuœu“ u Budimu i daruje Simonu Rozgowiju i wegovoj porodici. 18 To je prema opseþnim arheološkim istraþivawima posle Drugog svetskog rata deo moderne Országház-ulice (Skupštinska ulica).19 Poloþaj zgrade u toj ulici mogao se odrediti samo prouæavawem istorije potowih vlasnika tog imawa na osnovu arhivske graðe iz Drþavnog arhiva Maðarske, objavqenih izvora i rezultata arheoloških istraþivawa. To me je navelo da 15
G. Fejér, Codex diplomaticus X/4, Budae 1841, 687; o ulozi Nikole Gorjanskog u obrazovawu Zmajevog reda: E. Mályusz, o. c. 75-76. J. Hozinga, Jesen sredweg veka, N. Sad, 1991.
16 17
18
19
Deutsche Reichstagsakten VII, Gotha s.a., 125-128. D. Csánki, Magyarország történelmi földrajza, I-II, Budapest 1890, passim; K. Jireæek – J. Radoniœ, Istorija Srba II , Beograd 1952, 355-356. L. Thallóczy – A. Áldásy, Magyarország melléktartomanyainak oklevéltara, Budapest 1907,
376. V. Pataki, A budai var középkori helyrajza, Budapest Régiségei 15 (1950), 261-263 . Postoji obimna istorijska i arheološka literatura o sredwovekovnoj topografiji Budima.
100
zakquæim da se zgrada nalazila na mestu današwe graðevine u Országház ulici broj 9.20 Nedaleko od ove palate æije se sredwovekovno jezgro prepoznaje i danas, posebno na fasadi i u ulaznom hodniku sa poznogotiækim nišama na obema stranama hodnika, nalazila se i palata Gorjanskih u Budimu.21 Savezniæki srpsko-ugarski odnosi bili su od obostrane koristi. Prestali su meðusobni pograniæni sukobi u Podunavqu i Posavini, koji su Srbiji nanosili velike štete. Ugarska je stekla vaþnog saveznika u borbi protiv Turaka i to na glavnom pravcu wihovog širewa prema ravniæarskim predelima Þigmundove drþave. Despot Stefan je, opet, mogao raæunati na vojnu i svaku drugu pomoœ u sluæaju novih napada Osmanlija na Srbiju. Izmeðu Ugarske i Turske on se mirio sa jednima i pregovarao sa drugima, posredovao izmeðu te dve sile, podrþavao antiturske planove hrišœanskih drþava (Vizantija, Ugarska, Venecija, Nemaæka i druge), ali i odrþavao veze sa sultanima Mehmedom I i Muratom II. Od ugarsko-turskih odnosa zavisio je opstanak srpske Despotovine. Stefan Lazareviœ je bio veliki drþavnik posledwe epohe srpske samostalnosti. Uz pomoœ Ugarske i kraqa Þigmunda, on je branio opstanak zemqe. Nikada wene severne granice nisu bile otvorenije prema susedu. Iz ugarskih prelazilo se u srpske gradove „kao iz doma u dom“, svedoæio je oæevidac Konstantin Filozof.22 Uspostavqawu tih odnosa doprineo je palatin Nikola II Gorjanski. Kasnije se gube podaci o wegovoj delatnosti na tom podruæju. On se ne pomiwe u znaæajnijim dogaðajima poznije faze despotovog þivota. Sluæaj ili stvarnost za – sada nije dokuæivo. Wegov sin Nikola III Gorjanski, despotov sestriœ, boravio je, kako izgleda, u jedan mah u Srbiji. 23
20
21 22 23
J. Kaliœ, Palata srpskih despota u Budimu, Zograf 6, Beograd 54-58, sa pregledom izvora i literature. Zahvaqujuœi predusretqivosti maðarskih vlasti postavili smo 1985. godine spomen ploæu na fasadu te zgrade sa likom despota Stefana Lazareviœa (rad vajara Nebojše Mitriœa) i dvojeziænim maðarsko-srpskim natpisom. L. Gerevich, Gótikus házak Budán, Budapest Régiségei 1 5 (1950), 233-234. Konstantin Filozof, Þivot Stefana Lazareviœa, izd. V. Jagiœ, 311. P. Engel, o. c. I, 284.
101
ACADEIMICIAN JOVANKA KALIΠDESPOT STEPHEN AND NICOLA GORJANSKI
Summary In this abstract Despot Stephen Lazareviœ's and Nicola II Gorjanski's family relations toward the end of XIV and at the beginning of XV century have been examined. The relations of two family’s kinship were established during the life of Prince Lazar, who married off his daughter Teodora to Nicola II Gorjanski, the governor of Maæva of that time. They got married between 1387 and 1389. Nicola III Gorjanski originated from that marriage, which has been mentioned within the sources since 1401. Nicola II Gorjanski belonged to the group of most devoted followers of King Sigismund of Luxemburg (1387-1437), the emperor later to be crowned. From 1402 to 1433, Nicola II was at the position of a Palatino at the Hungarian court during the period of the most intensive relations between Despot Stephen's Serbia and Hungary. He was the one to exert influence decisively on the significant decision making at the King Sigismund's Hungarian court.
102
