KUSKANCHIK YACHASUNCHIK
PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ
Yachay Kamayuq Umalliq: Emma Patricia Salas O’Brien Perú Suyupi Yachachiykuna Umalliq: José Martín Vegas Torres Perú Suyupi Yachay Wasikuna Purichiq: Fernando Bolaños Galdós Simikunapi, Kawsaykuna Yachachiy Umalliq: Elena Antonia Burga Cabrera Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiy umalliq: Manuel Salomón Grández Fernández Ayllu Yachaywasikunapi Yachachiykuna Umalliq: Rosa María Mujica Barreda Llamkana Maytu: 2° Rimana Ruraq: Aidee Mitma Palomino Suyukunamanta qaway yanapakuq: Norma Límaco Hinostroza Maytukuna allichaypi yanapakuq: Gavina Felícitas Córdova Cusihuamán, Miriam Gladys Barboza Merino Llapan llamkaypi yanapaq: Ricardo Gonzales Estalla, Genaro Quintero Bendezú, Moisés Cárdenas Guzmán Maytu tupachiq: Justo Salvador Mejía Ozeta Siqiq: Alfredo Felices Morales Ruraypi yanapakuq: Asociación Educativa Saywa - Andahuaylas. 2013 watapi qispichisqa. 24 000 Mirachisqa. N° 2013-14158 Yupawan Perú Suyupa Hutun Ñawichana Wasipi churasqa. Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2013 - 14158 Impreso en Corporación Gráfca Navarrete. Carretera Central 759 km. 2 Sta. Anita – Lima 43 RUC 20347258611
PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ Comercio Ñanpi 193 yupayniyuqpi – San Borja llaqtapi tarikun. Lima - Perú Qayana: 6155800 www.minedu.gob.pe © Ministerio de Educación Kay qillqasqa maytutaqa manam pipas mirachinmanchu mana paqanchiqkunapa siminwanqa. Perú Suyupi Mirachisqa. Impreso en el Perú / Printed in Perú / Perú suyupi mirachispa
PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ
Yachay Kamayuq Umalliq: Emma Patricia Salas O’Brien Perú Suyupi Yachachiykuna Umalliq: José Martín Vegas Torres Perú Suyupi Yachay Wasikuna Purichiq: Fernando Bolaños Galdós Simikunapi, Kawsaykuna Yachachiy Umalliq: Elena Antonia Burga Cabrera Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiy umalliq: Manuel Salomón Grández Fernández Ayllu Yachaywasikunapi Yachachiykuna Umalliq: Rosa María Mujica Barreda Llamkana Maytu: 2° Rimana Ruraq: Aidee Mitma Palomino Suyukunamanta qaway yanapakuq: Norma Límaco Hinostroza Maytukuna allichaypi yanapakuq: Gavina Felícitas Córdova Cusihuamán, Miriam Gladys Barboza Merino Llapan llamkaypi yanapaq: Ricardo Gonzales Estalla, Genaro Quintero Bendezú, Moisés Cárdenas Guzmán Maytu tupachiq: Justo Salvador Mejía Ozeta Siqiq: Alfredo Felices Morales Ruraypi yanapakuq: Asociación Educativa Saywa - Andahuaylas. 2013 watapi qispichisqa. 24 000 Mirachisqa. N° 2013-14158 Yupawan Perú Suyupa Hutun Ñawichana Wasipi churasqa. Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2013 - 14158 Impreso en Corporación Gráfca Navarrete. Carretera Central 759 km. 2 Sta. Anita – Lima 43 RUC 20347258611
PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ Comercio Ñanpi 193 yupayniyuqpi – San Borja llaqtapi tarikun. Lima - Perú Qayana: 6155800 www.minedu.gob.pe © Ministerio de Educación Kay qillqasqa maytutaqa manam pipas mirachinmanchu mana paqanchiqkunapa siminwanqa. Perú Suyupi Mirachisqa. Impreso en el Perú / Printed in Perú / Perú suyupi mirachispa
RIQSICHIKUY Kuyasqa warmi qari warmachakuna: Qampaqmi kay qillqasqa maytuqa, kaywanmi pukllaqhinalla utqayllaman yachay wasiykipi wasiykipi yachayniykikunata yachayniykikunata qispichinki. qispichinki. Yachayniykikuna kallpanchanaykipaq hinaspa ñawpaqman rinaykipaqmi Yachayniykikuna sinchi kuyakuywan kallpachakuspa huñu huñupi llamkastin amawtaykikuna kay qillqasqa maytuta qispirqachimuniku. Sapallaykipas mana chayqa yachaq masiykikunawan yanapanakustin llamkanaykipaqpas imaymana ruraykunam kachkan. Qillqasqa maytupi ruraykunaqa llaqtaykipa kawsakuyninta, imayna kasqantam riqsichisunki hinallataqmi allin kikin simiykipi rimanaykipaq qillqanaykipaq yanapasunki. Aylluykikuna allin qawanaykipaqpas Mama Pachata sumaqta amachanaykipaqpas allinmi kanqa. Hinallataqmi runa masiykikunawan wasi masiykikunawan, yachakuq masiykikunawan, llaqta masiykikunawan hawkalla kawsakunaykipaqpas yanapasunki. yanapasun ki. Kay qillqasqa maytuwanqa pukllankim, takinkim, llusinkim, siqinkim, hamutankim,, tupachinkim hinallataqmi imaymana atiyniykikuna sapa hamutankim yachaykunapi yachaykuna pi wiñanqa. wiñanqa. Kay qillqasqa maytutaqa munaykunkipunim. Sumaq kallpachasqa yachaykunatam yachaykuna tam qawaykunki. Kay qillqasqa maytuqa ancha kuyasqa wawqiyki paniykihinam paniykihinam,, chaymi chaymi sumaq sunquwan qawaykuna qawaykunayki, yki, sumaqta yachayniyki llanllarinanpaq llanllarinanpaq.. ¡Kusisqalla kay, kuyakuywan llamkachaykuy!
Kaqninkuna 1. Mama Pachanchikpa llullu kawsayninkuna 1. Manka mallichiypi saminchay 2. Chakatata raymispa kawsay kusichiy 3. Chakmaypi tinkay 4. Humintapa yachaynin qatipay Qawapana 2. Kawsayninchikkuna kusichiy 5. Ñan allichayman sayariy 6. Ayllunchikpi uywakuna maqchiy 7. Allana kawsayninchikkuna 8. Rutuna kawsaykuna Qawapana 3. Wata qallariyninchik 9. Kawsaykuna wayrachiy 10. Illaymanta 11. Chuñu rurayta yachasun 12. Wata muyuyta yupaychasun Qawapana 4. Kawsaykuna huqariy 13. Sara tipiymanta 14. Sara markay 15. Llampu ruray Qawapana 5. Ayllunchikkunapa rurayninkuna 16. Wasi ruraymanta 17. Millwa rutuy 18. Hampiq runakuna Qawapana 6. Chakranchik rikchachiy 19. Yarqa aspiy 20. Yanta chitqay 21. Warmi hurquy 22. Chakra kañapay Qawapana 7. Kawsayninchikkuna tarpuy 23. Turu hapiy 24. Kurpa ñutuy 25. Uqa, maswa, ulluku tarpuymanta 26. Muhu sara iskuymanta Qawapana 8. Mama pachanchikwan uywanakuy 27. Wañukuqkuna yuyariymanta 28. Sara tarpuy 29. Papa tarpuy 30. Siwara quray Qawapana
7 8 11 14 17 20 21 22 25 28 31 34 35 36 40 43 46 49 50 51 54 57 60 61 62 65 67 70 71 72 75 78 81 84 85 86 89 92 95 98 99 100 103 106 109 112
RIMANA KUSKANCHIK YACHASUNCHIK
Sutiyqa: ________________________________
Yachay wasiyqa: ______________________
Llaqtayqa: _____________________________
Yachachiqniyqa: ______________________
____________________wata
1
Mama Pachanchikpa Llullu Kawsayninkuna
1. ¿Imaynataq qawasqayki llimpisqa rikchakapusunki? 2. ¿Ima killapitaq kayna allpa tarikun? ¿Imanasqa?
1 YACHANA
Manka Mallichiypi Saminchay ¿Ima ruraytataq qawachkanchik? ¿Imapaqtaq kay yanuypa waspinta huqarichkan? ¿Imapaqtaq saminchayta rurachkan?
Manka mallichiy yanukuyman, kuyakuyninchikta apaspa, saminchasqan qawaq risunchik hinaspa tapukusunchik.
¿Ima kawsaykunatataq yanuchkanki? ¿Imanasqataq kay kawsaykunata saminchanki? Manka mallichiy rurasqankumanta qawasqaykimanhina qillqay.
Saminchayqa, ñawpamuq llullu kawsaykunata yanuspa Apukunaman, Mama Pachaman waspiynin haywaykuymi.
8
¿Imamantataq kay qillqasqapi willawachkanchik?
Saminchay Llullu kawsaykunata yanurqa. Hinaspanmi inti qispimuyta Apukunaman haywarirqa kaynata nispan: - ¡Tayta Apuyku, Mama Pacha, Illakuna, Sallqakuna, kusisqa sunquykuwan rurasqaykutam qamkunaman Mama Simunam pukurimuykiku! ¡Chaskiykullawayku! Chaymantaqa niwarqaku: - Apunchikkunam kay miski asnayninkunata chaskispa kawsayninchikkunata utqayman puquchiy - nispa.
¿Mama Simunapa rurasqanta ñiqichay?
Niwarqaku
Apukunaman haywarirqa
Llullu kawsaykunata yanurqa
¿Mayqin kawsaykunatataq mama Simunaqa pallamunman karqa? Chaykunata llimpiy.
chuqllu
tunas
papa
hawas
kalawasa
¿Imapaqtaq saminchana kasqa?
Maypiña chaypiña tarikuspapas, sumaqtam rimakuna, sunqunchikmanta lluqsimuqta.
9
Mama Sarapa Paqarisqan Sara sutiyuq sumaq sipas kasqa, paysi anchata Wiru sutiyuq yananta kuyasqa. Saraqa qunqaymantas achikyarqusqa wañusqa. Unaysi pampasqanku uchku patapi Wiruqa tiyapayaspa sinchita waqasqa. Chaypis tukuy tuta, wiqinwan allpa nuyuchinankama waqasqa. Achikyaqmanqa pampasqanku allpamantas kawsay wiñarqamusqa. Chaypis kawsayqa sumaq paqu chukcha chuqlluchayuq wiñasqa. Chaysi Wiruqa, yananta yuyarispa chay kawsaytaqa sarawan sutichasqa. Chay pachamantas sarawanqa uywanakunchik.
Tapukuykunata kutichiy. ¿Qillqasqapa sutin, mayqintaq kanman?
Mama Sara tipiymanta
Mama Sara paqarisqanmanta
¿Sipaspa sutin imataq kasqa?
• ¿Imatataq Wiru rurasqa? Chayta tarispa anqaswan llimpiy. • ¿Ima kawsaytaq pampasqanku allpapi wiñarqamusqa? Chayta ruyru ukupi siqiy.
10
2 YACHANA
Chakatata Raymispa Kawsay Kusichiy
Rimaychik.
¿Imatataq rurachkanku? ¿Imakunawan pachachisqataq chakata kachkan? Yachaqta minkakusun, kawsay kusichiypi yanapakumusun chakata churasqanku qawaq rinanchikpaq. Kawsay kusichiy imayna, imapaq kasqantapas yachaqmi willariwasunchik.
Qawamusqayki chakatata siqispa llimpiy hinaspa urayninpi sutinta qillqay.
Kawsay kusichiytaqa ruranchik, llullu kawsaykunata mana qasa hapinanpaq, utqayman puqunanpaq.
11
KAWSAY KUSICHIYMANTA
Kawsayninchikkuna rikurimuptinmi, kusikuyllawanña llullu kawsaykunawan pachachispa, takispa, harawispa ima saywayuq urquman chakatata apaniku. Chaymantam chakataqa kawsaykunata nanachikamunqa. Allin rurunanpaq, utqayman puqunanpaq raymichaniku.
Tapukuykunata kutichiy.
¿Imamantataq qillqa willawachkanchik? Chayta pukawan llimpiy ¿Imatataqsi kusisqallaña ruranku? Chayta anqaswan llimpiy ¿Maymantaq pachachisqanku chakanata apanku? Chaqwasqa simiykunata ñiqichay hinaspa qillqay.
Kawsayninchikkuna – chakatata - kusikuyllawanña - raymichaniku rikurimuptinmi
_________________________________________________ _________________________________________________ Saywayuq – hinaspa - apaniku - urquman
__________________________________________________ __________________________________________________ 12
Kay llimpikunata qawaspa huk warma masiykiman willay.
Rimayta ñawichaspa hamuq simikunata tupachiy.
Chakatataqa tususpanku kusisqallaña urquman apanku.
kusisqallaña
chakatata
apanku
tususpanku
urquman
Chakatataqa
__________________________________________________________ __________________________________________________________
13
3
Chakmaypi Tinkay
YACHANA
Chakra chakmaqkunaman asuykusun imapas kuyakuyninchikta aparikuspa, hinaspa tapurikusun.
¿Chakra chakmay qallarinapaq imakunatataqsi rurana? Chaykunata kutipaspa yuyay. ¿Imata rimaspataqsi tinkana? Ima nisqanta uyarispa yachakuy. Chakmaypi tinkachkaqta siqispa llimpiy.
14
Kunanñataq Mana Pachanchikta kallpanchasun.
Tayta Quri Sunqu chakmay qallarinanpaq Mama Pachanchikta rimapayan: - ¡Ay! Mama Pacha, sumaq Mama Pacha, qampaqmi kay tinka. Llapan churiykikunata kawsay ruruchisqaykiwan uywawayku, kay kukachata, aqachata chaskiykullawayku
- nispan.
Tapukuykunata kutichiy.
•
¿Pitaq Mama Pachanchikta rimapayan? Chayta pukawan llimpiy hinaspa qillqay.
•
¿Imapaqtaq tayta Quri sunqu Mama Pachata rimapayan?
•
Tayta Quri sunqupa nisqanta qillqay.
¡Ay! Mama Pacha,
_____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________
15
¿Ima nispataq Mama Pachata rimapayawaq? Chayta qillqaykuy.
Kay llikapi rimaykunata tarispa llimpiy, urayninpiñataq qillqay.
p
a
ch
a
m
a
m
a
t
s
k
T
T
i
n
k
u
y
s
u
a
m
m
i
k
u
y
p
a
m
a
ll
P
a
t
a
r
a
s
a
s
m
m
i
n
ch
a
y
t
a
ch
a
K
m
a
y
p
a
r
a
t
u
ch
a
m
p
a
s
a
w
s
a
t
i
k
r
a
y
s
p
Mama Pacha
16
4 YACHANA
Humintapa Yachaynin Qatipay
¿Imaynatataq humintata qawachkan? ¿Aylluykipi huminta rurakusqaykichik chawayarqachu? ¿Imanasqa? Yachaqman rispa, huminta chawayayninmanta tapukamusun.
¿ Imanasqataq huminta chawayan? ¿Imakunatataq chawayayninwan willakun? ¿Imakunatataq rurachwan huminta yanusqanchik mana chawayananpaq? Uyarisqaykimanhina qillqay.
Humintaqa pipas wañukunantam yachan, chaymi chawayan. Wakin humintam uman chawa sikintaq chayasqa. Chaytaqa chiki ninkum.
17
Huminta ruray Humintataqa chakiniraq chuqllumantam rurakuna. Ñawpaqtaqa chuqllutam iskuna, chayta anisniyuqta maraypi ñututa kutana. Hinaspa miskiwan, runtuwanpas sumaqta chapurquna. Chayta chuqllupa qarapanpi pintuna. Chaytaqa mankaman kamaspa aslla yakuyuqta yanuna. Huminta yanusqanchik chawayarquptinqa, imapas llakim rikurimunqa.
Tapukuykunata kutichiy.
¿Imamantataq willawachkanchik? ¿Imatataq ñawpaqtaqa rurana kasqa? ¿Huminta chawayayninqa imapaqtaq kasqa? ¿Qam riqsinkichu huk yachaykunata? Willay yachaq masiykikunaman. Qillqakunata simi qispinanpaq tupachisun.
s u t a ________________________
t m i h u n a ________________________ 18
c u h ll u q ________________________
ll k i a ________________________
Tarisqayki simikunawan munasqaykita qillqay.
Chirusqakunata ñiqichay. ¿Mayqintaq 1, 2, 3, 4?
Amawtaykipa yanapakuyninwan yachay wasipi huminta rurananchikpaq yaykuqninkunata qillqasun.
19
Qawapana Kay tapukuykunata allinta ñawichaykuspayki kutichiy.
1. ¿Mayqinmantaq llullu kawsaykunapa waspinta haywarina? (muyuwan wichqay). a) Runakunaman. ch) Apukunaman, Mama Pachaman. h) Uywakunaman. 2. Saminchaypi ruraykunata ñiqichay: niwarqaku
Apukunaman haywarirqa
Llullu kawsaykunata yanurqa
3. ¿Imakunawantaq chakatata pachachinku? Qillqay _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ 4. ¿Chakmay qallarinapaq imatataq ruranchik? Chimpuy. Tinkanchik
takinchik
tusunchik
5. ¿Llapan llaqtakunapichu humintata ruranku?¿Imaynanpi? Qillqay. _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________
20
2
Kawsayninchikkuna Kusichiy
1. ¿Imatataq runakuna rurachkanku? 2. ¿Llaqtaykií kayhinatachu sarata huqarinku?
5 YACHANA
Ñan Allichayman Sayariy
Kay llamkayqa llaqtapa llamkayninmi. Chaymi llapan llaqta sayarin, umalliqninmi kamachikun. Kaytaqa puquy pachapim rurana, chakramanta kawsaykuna uywakunawan astamunapaq, huqarimunapaq. Ñan allichaypiqa llamkay hawkalla qispinanpaqmi Mama Pachaman kukata kintuna, aqata tinkaykuna, challaykuna. Tapukuykunata kutichiy.
¿Pikunataq ñan allinchayman sayarinku? ¿Imapaqtaq ñanta allichanku? ¿Imakunatataq Mama Pachapaq rurana? ¿Ñuqanchikpas yachay wasipa ñanninta llamkarquchwanchu? Yachay wasinchikpa ñanninta allichasun.
Umalliqninchikta akllasun. Yachachiqkunaman minkarikusun, yachaq masinchikkuna yanapawananchikpaq. Llamkanakunata huñusun. Llapallanchik ñan allichayman puririsun.
22
Huk ayllupim kayhina qillqanku kasqa:
Qayakuy qillqa Kuyasqay wawqi paniykuna, ñam kawsay huqariy pacha muyuykamuchkanña, huñullayá imayna rimasqanchikmanhina ñanninchikkunata allichaykamusunchik . Qallarimusun Masu ñanmanta Paqchaq ñankama. Isqun pacha, chirapachay 10 punchaw, aymuray killapim sayarisunchik. ¡Ama qunqaychu sayarimuyta! Umalliq
¿Ima qillqataq? chayta pukawan llimpiykuy.
watuchi
qayakuy qillqa
takiy
¿Imapaqtaq kay qillqataqa rurasqaku? Chimpuy.
a
Ñan allichaypaq rimanakuy ruranananchikpaq.
ch
Ñan allichayman llapan runa sayarinankupaq.
h
Llaqtapi huñuy kananpaq.
¿Maymantataq ñan allichayta qallarimunqaku? Qillqay.
_________________________________________________________________
23
¡Ama qunqaychu sayarimuyta! ¿Ima ninantaq? Qillqay.
Yachay wasinchikpa ñanninta allichasun.
• ¿Ima punchawtaq yachay wasipa ñanninta allichasun? • ¿Imakunatataq apamunanchik kay llamkaypaq? Qayakuy qillqata chay llamkaypaq qispichisun.
Kay llikapi tariy sutikunata hinaspa llimpiykuy.
ñan allpa rumi wayqa kuka aqa runa warmi qari warma para
24
ñ
a
n
r
m
a
w
w
r
a
h
m
w
w
ll
a
a
u
r
u
n
a
i
p
y
ñ
n
p
ñ
t
r
k
a
q
a
a
a
r
u
m
i
m
a
n
m
r
s
q
a
r
i
q
a
y
a
t
a
r
a
k
u
k
a
w
a
y
q
a
s
u
t
i
6 YACHANA
Ayllunchikpi Uywakuna Maqchiy
Tapukuykunata kutichiy.
¿Imatataq kay chirupi rurachkanku? ¿Maypitaq kachkanku? ¿Aylluyki kayhinata ruranchu? Yachaqta minkakuspa tapukusun, hinaspa qillqay:
¿Ima pachapitaq uywakuna maqchiy? ¿Imapaqtaq uywakunata maqchinku?
Uywaykikunata chiruspayki sutinta qillqay.
25
¿Imaraq kay qillqasqa kanman? ¿Watuchi, taki, willakuy, harawi? Yachachiqniyki ñawichaptin uyariy
Uywa maqchiy Mama Saywa, Chaskachay santu punchawpi pacha achikyaqllata uywankunata mayuman qatin. Mayuman qaykuspa, saminchasqa yakuwan maqchin. Tukurquspañataq siqsiqwan, rurakunawan waqtan unquykuna, chikikuna wischunanpaq. Chay qurakunataqa pallqaq ñankunaman wischumun unquykuna, chikikuna ripunanpaq.
Tapukuykunata kutichiy.
¿Imamantataq willakuy? Pukawan siqiy ¿Maypitaq mama susana uywankunata maqchin? Anqaswan siqiy ¿Ima qurakunawantaq uywankunata waqtasqa? Qumirwan siqiy ¿Imapaqtaq qurakunata pallqaq ñanman wischun? Qillqay ¿ Uywakunata mana maqchiptin imaraq kanman? Qillqay
Sapa rimaywan munasqaykita qillqay.
Uywa : Mayu: Qura: Ñan:
26
Ñawichasqaykimanhina huknin simita akllaspa huntapay.
wakakunata
waqtana
qatin
churan
Mama Saywa uywakunata mayuman ______________ Saminchasqa yakuwan _______________ maqchinku. Uywakunata siqsiqwan, rurakunawan _______________ chikikuna wischunanpaq. Pallqaq ñankunaman qurakunata ____________________, unquykuna, chikikuna ripunanpaq. Rurasqankuta qawaspa qillqay.
Rurasqankuta qawaspa qillqay.
• ¿Imatataq qawachkanchik? • ¿Imaynataq yaku kachkanman? • ¿Chay mayu yaku upyachuwanchu? 27
7 YACHANA
Allana Kawsayninchikkuna
Rimanakusunchik.
¿Imatataq kay chirupi rurachkanku? ¿Ima kawsaykunatataq allachkanku? ¿Ima kawsaykunatataq llaqtaykipi allanku? Tayta Siwarpa allayninman rispa tapurikusun. ¿Ima llamk ana wan taq ka y k awsa yk una ta allana? ¿Ima killakunapitaq allanaña? ¿Ima y acha yk una taq k an alla ypi?
Allana kawsaykunata siqispayki, sutinta qillqay.
Allpa ukupi ruruq kawsaykunataqa manam llullu killapi allanachu. Yurankuna qilluyaykuptinmi allanaña, allin puqusqaña kaptin.
28
Allana kawsaykuna Allpa ukupi ruruq kawsaykunataqa manam llullu killapi parapi manam allanachu, ismurqunman, ururqunman imam. Allaypi parqa uqata tarispaqa, manam warmakuna hapinanchu, manataq mikunanchu, uriwam chayarqunman qipa punchawtam wawa churinku kanman iska iskaymanta. Uqataqa chupina; qawichispataq yanuna, watyana; kayaspataq pasina, apina, pikantina, chupina ima. Maswataqa yanuna, apina, añuna ima. Ullukutaqa chupina, pikantina; chullqispataq mallullu waqaychana chaki pachapi mikunapaq.
Tapukuykunata kutichiy. •
¿Imamantataq ñawichachkanki? Chimpuy.
tarpuymanta
•
allaymanta
¿Mayqan killawantaq kawsaykunata mana allanachu? Llimpiy.
Hunta killapi
•
allana kawsaykunamanta
Wañu killapi
Llullu killapi
¿Imaynatataq uqata miskichinchik? Qillqay. _____________________________________________________________
•
¿Ima allana kawsaykunatataq riqsinki? Qillqay.
29
Rimaykunata akllaspa huntapay.
qawichina
taytay
makapas
llullu
Uqata allana ___________________killapi, mana ismunanpaq. Miskinanpaq uqataqa _______________________ Kawsaykunata akllaspa ________________ llikllapi astan. __________________ allana kawsaymi. Kay kawsaykunamanta rimaykunata qillqay.
Yachaq masiykikunapaq qillqasqaykita likay.
30
8 YACHANA
Rutuna Kawsaykuna
Qawasqanchik chirumanta rimarisun.
¿Imatataq rurachkanku? ¿Pikunataq kachkanku? ¿Imananqataq rutusqan sarakunata? Sara rutuyman imallatapas apaspa tapukamusun.
¿Mayniqninmantataq sarata rutuna? ¿Imanasqa? ¿Ima yachaytaq sara rutuypi kan? ¿Imaynanpitaq sayanpata sarata arkuna? ¿Ima kawsaykunatataq rutuna? Riqsisqaykimanhina rutuna kawsaykunata siqiy.
31
Chirukunata qawaspa kay qillqata ñawichay.
Sara rutuymanta Sarakunapa yurankuna chakiriptinqa ñam sara rutunapaq allichakunaña. Rutuy qallarinapaqqa Mama Pachanchikman kintuykuna, tinkaykuna. Rutusqa sarakunataqa mana utuyananpaq, chachallinanpaq sayanpata churana, chay arkupim saraqa puqupaykunraq. Chaymantaqa tipinaña hinaspa chakichinataq manaraq taqichkaspa.
Tapukuykunata kutichiy.
¿Imayna kaptintaq sarata rutuna? ¿Rutuy qallarinapaq imatataq rurana? ¿Imapaqtaq sarata arkuna? ¿Qam imakunatataq sara rutuymanta yachanki? ¿Pikunataq aylluykipi sara rutuyta, yachan?
¿Ima ninantaq kay rimaykuna? Chayta rimaspalla kutichiy.
r ut uy
c ha k i ar k uy
32
t in k a y
t i pi y
huqar iy
Kay siqipi rimaykunawan munasqaykimanhina qillqay.
r u t u y k i c h a
t ipiy
u y k a r r iy a q h u
t in ka y
Yuyasun: rimaykunataqa, sutikunatapas hatun qillqawanmi qallarina. kay chiruwantaq (.) tukuna.
Aylluykipa sara rutusqanta chiruspayki sutinkunata qillqay.
Mamay ____________________________________________________________ Taytay _____________________________________________________________ Sullkay _____________________________________________________________ Kuraqniy ___________________________________________________________
33
Qawapana Allinta ñawichaspa kay tapukuykunata kutichiy.
1) ¿Ñan allichanapaq imatataq rurana kasqa? Chimpuy. a.- Mama Pachaman kukata kintuykuna. ch.- Mama Pachaman aqata kintuykuna. h.- Mana imatapas ruranachu 2) ¿Mayqin llamkaywantaq ñan allichayta ruranku? Chayta muyuwan wichqay. a.- Mita ch.- Minka h.- Ayni 3) ¿Imayna killa kaptinqa kawsaykunata allana? llimpiy.
Hunta killapi
Wañu killapi
4) ¿Imapaqtaq sarata arkuna kasqa? a) ____________________________ ch) ____________________________ h) ____________________________ 5) ¿Ima sarakunatataq riqsinki? Qillqay. _____________________________ _____________________________ _____________________________ _____________________________
34
Llullu killapi
3
Wata Qallariyninchik
1. ¿Imatataq runakuna raymichkanku? 2. ¿Llaqtaykipi kaynatachu inti lluqsimuyta rayminku?
9 YACHANA
Kawsaykuna Wayrachiy
Chaki kawsay wayrachinanchikpaq wayrata sukaspam qayakunchik, utaq irapa waqtanpi ninata qusñichinchik.
¿Imapaqtaq wayrata qayanchik? ¿Imaynatataq wayrata qayana kasqa? ¿Imakuna ruraspataq wayrata qayasqanchik? ¿Tayta mamayki imatataq kay wayra qayakuymanta yachan? Mama santusapa kawsay irayman rispa maypi wayra qayana kasqanta tapukamusun hinaspa wayrata qayasunchik.
¿Imaynanpitaq wayrata qayana kasqa? ¿Imaynataq wayra chayamun? ¿Pitataq saqsa Lurinsuwan sutichanchik? Yachasqaykimanhina wayrata qayakuy.
Chaki kawsaykuna wayrachinapaqqa tukuy sunqunchikwanmi Tayta Lurinsuta qayakunanchik, wayra apachimuwananchikpaq
36
• ¿Imamantaraq kay qillqasqa rimachkanman? • ¿Pitaq kaypi llamkachkan? • ¿Maykunapitaq kawsaykunata wayrachichkanmanku? Mama Sunchupa willakusqanta ñawichaychik. Ssssssssssssss, maypim kanki, tayta Lurinsu,wayraykita apachimuway.
Ñutu chaki kawsaykuna chakirquptinqa llikllapipas punchupipas laqa rumi qawanpim, llapa rurun wichinankama, qaqunchik. Achka achka kaptinñataqmi uywakunawan saruchinchik mana chayqa kaspikunawanpas waqtanchikmi. Muymarispa muymarispañataq, tayta Lurinsuta qayaspa, tullunkunata, llaqinkunata ira patanpi wayrachinchik.
Tapukuykunata rimanakustin kutichiy.
¿ Kay qillqa imamantan willawachkanchik? ¿Imaynakunatam chaki rurukunata chuyachanchik? ¿Ima rurukunatam qaqunchik,sarunchik?¿Imaynampi? ¿Imaynanpitaq uywakunawan kawsaykunata irana kasqa? Huñupi rimanakuspa hamuq siqikunapi qillqay.
Kawsay qaquymanta
Kawsay sarumanta
37
Kawsay waqtaymanta
Kawsay wayrachiymanta
Simikunapa rimayninta qillqay.
Qaquy:
Waqtay:
Saruy:
Wayrachiy:
38
Llikapi sutikunata maskay hinaspa llimpiy.
tarwi
w
a
y
r
a
l
p
i
p
kinwa
q
q
i
n
w
a
u
s
u
hawas
a
w
a
q
t
a
y
a
r
qaquy
q
i
n
a
z
a
a
q
u
wayra
u
s
i
w
a
r
a
s
t
purutu
y
t
a
r
w
i
y
a
u
waqtay
t
r
i
q
u
a
r
u
y
w
a
y
r
a
ch
i
y
l
wayrachiy
Tapukuykunata kutichiy.
1. ¿Imaynatataq chaki kawsaykunata iranchik? Qillqay.
2. ¿Imakunata ruraspataq kawsaykunata iranchik?
Taqitaqa rihupa hatun tullunkunamanta awaspam ruranchik, wakinqa wasi qullqakunatataq ruranku. Kayqa yachayninchikmanhina rurasqam.
39
Illaymanta
10 YACHANA
Tapukuykunata kutichiy.
¿Imatataq kay chirupi qawachkankichik? ¿Pikunataq kay uywakunawan illanku? ¿Maykunamantaq illanku? Mama Sunchupa wasinman rispa llamankunawan llankikunanpaq illasqanmanta tapukamuychik.
¿Imaynatataq illankichik? Ñanpi mikunaykupaqmi.
Urqu llamakunawanmi illaniku, chinankunaqa uñankunapas qipankum. Chayasqayku llaqtakunapi, ayllukunapi samapakuniku.
Karu llaqtakunata, qichwakunatam chayaniku.
Apasqaykutaqa tukuy rikchaq kawsaykunawan llankikuniku.
Sallqamantam qichwaman llankikunankupaq kaqninkunata apakusqa hamuqku.
40
Qillqasqata ñawichaspa yachachiqniykiwan rimanakuychik; hinaspa rimasqanmanhina waqtachanpi siqiychik.
Qichwaman illasqankumanta Qichwamanqa achka llamawanmi illaniku. Aychata, charkita, qucha yuyuta, waskakunata, warakakunata, awasqa pullukunatapas rantipaq apastin. Chaki ihus, pasastapas apanikus.
Chaykunataqa sarawan, rihuwan, siwarawan, ima kawsaykunawanpas llankikunikum, chalakunikum.
Llamaykupas rinrinpi tukuy niraq sintayuqkuna, sumaq hakimayuq, pichirayuq, iskilayuq achalasqam. Risqaykuhinallam qaliy qaliy kuskayku kutiykamuniku.
Tapukuykunata kutichiy.
• • • •
¿Imamantataq willawachkanchik? ¿Imakunatataq qichwaman apanku? ¿Imakunawantaq llankinku? ¿Llaqtaykipi imakunawantaq llankikuy kan?
41
Qillqasqa rimasqanmanhina rimaykunata tukupay.
Qichwaman illaymanta. ¿ ____________________________________________________________ ? Aychata, charkita, qucha yuyuta, waskakunata, warakakunata, __________
Kamachinaykichikpi chirukuna rimaywan tinkuchiypi pukllasun.
sara
waraka charki waska Huk qillqana maytuykipi chirukunata qawaspayki qillqaychik.
Yuyariy, tapukuykunata qillqaspaqa kaywanmi (¿) qallarina, kaywantaq (?) tukuna.
42
11 YACHANA
Chuñu Rurayta Yachasun ¿Imakunatataq qawachkanki? ¿Imatataq warmi qawachkan? ¿Imatataq hanay pacha willawanchikman?
Chuñu mastayman rispa hamuq tapukuykunata tapukuychik.
¿Imakunataq qasananta willawanchik? ¿Mana qasamuptin chuñu qispinmanchu? ¿Imaynanpi? Kay chirukunata, chuñu ruray kasqanmanhina, ñiqichay.
43
Pacha qaway Tayta Willkapa willakuynin.
Chuñutaqa anta sitwa, qapaq sitwa killakunapim ruraniku. Chaypaqmi ñawpaqta imayna pacha kanan yachanaykupaq tukuy imata qawariniku. Sutillam qasamunanpaqqa hanaymanta chiri chiri wayra chayamun (qasa wayra) hinallataqmi inti waqtaykuyta hanay pacha chuyay chuyaychata kichakuykun. Chayta qawaspam chuñutaqa ruraniku. Manam tukuy pachachu.
Tapukuykunata kutichiy.
• • • •
¿Imamantataq willawachkanchik? Llimpiykuy. ¿Pitaq willawachkanchik? Siqiwan wichqay. ¿Ima killakunapitaq chuñuta rurana kasqa? Pukawan llimpiy. ¿Maymantaq wayra wayramun allin qasa kananpaq?
Willakuypi kay rimaykunata maskay hinaspa llimpiy.
chuñutaq wayra
44
ruraniku inti
pacha kichakamun
qasa qasa
¿Hanay pachapa imapas willakuyninta yachankichu? Qillqaykuy.
Chiruta qawaspa tapukuykunata kutichiychik.
1. ¿Imaynataq hanay pacha kachkan? 2. ¿Imapaqtaq puyu antamun? 3. ¿Mana puyuyuq hanay pacha kaptin imaninchiktaq?
Tayta mamayki, puyukunata riqsinchu. Willasusqaykita qillqay.
45
12 YACHANA
Wata Muyuyta Yupaychasun
Tapukuykunata kutichiy.
¿Imatataq runakuna rurachkanku? ¿Inti raymiy ima killapitaq? ¿Llaqtaykipi kayhinata rurankuchu? Yachay wasiykichikman yachaqta pusamuspa kay tapukuykunata tapurikuychik.
¿Ima ninantaq wata muyuy? ¿Ima killapitaq llaqtanchikpa yachayninmanhina wata qallarin? ¿Ima saminchaykunataq kay raymipi kan?
Sapa 21 punchawtam inti raymi killapi wata muyumun.
46
Yachachiqpa ñawichasqanta uyaristin chirukunata qawaychik.
Wata muyumuynin raymi Perú suyunchikpim iskay chunka hukniyuq punchawta, inti raymi killapi, wakin llaqtakunaqa watapa muyumuyninta kusikuywan raymispa chaskinku.
Wiñayqa tayta intiman kukata, llamapa wiranta, sura aqata, achalasqa qirupi haywariyta yachasqaku. Mama Pachaman challaykuspataq kusikusqaku.
Chaynallataqmi kunan pachakunapi, allpa tarpuq runa, watapa muyumuyninta sumaqta chaskikunchik. Tutanmi chakranchikkunapi, uywanchikkunapa kanchankunapi mawkanchikkunata kañakunchik chiki qarakuna wischunapaq.
Tapukuykunata kutichiy.
Willakuypa sutinta qillqay. ¿Ima punchawtaq, ima killataq watapa muyumuyninta chaskinchik? ¿Imaynatataq ñawpa pachakunapi wata muyuyta raymisqaku? ¿Pikunataq kunan pachapi Mama Pachata quñirichinku?
47
Kaminakuy Inti raymi killapiqa 24 tutam wakin llaqtakunaqa kaminakuyta, ratanakuyta yachanku. Kayhinata:
¡Paniy! Qamtachu nisunki ¿Champa uma, nispa?
¡Wawqiy! Qamtachu nisunki...
Tapukuykunata kutichiy.
¿Imanasqataq kaminakunku? ¿Imatataq kaminakuy yachachiwachwan? ¿Allinchu kaminakuy? ¿imanasqa? Iskay iskaypi huñunakuspa kay kaminakuypa, ratanakuypa ima nisqanta hamutaychik:
Turiy, ¿qamtachu nisunki manka lluspi nispa?
Paniy, qamtachu nisunki wayqun Pitru nispa.
Allin runa kaytaqa yachanchik wakinninchikpa niwasqanchikta uyarispam. Chaytam kaminakuy yachachiwanchik. Manapunim allinchu pinqay, millay runa kayqa.
48
Qawapana Tapukuykunata allinta ñawichaykuspayki kutichiy: 1. ¿Ima pukllaykunatataq yachanki?
______________________________________ ______________________________________ 2. ¿ Imakunatataq llankikuqkuna qichwaman apanku? Chimpuy.
a
Papa, sara, qucha yuyu, rihu,
ch
Charki, qucha yuyu, millwa, waska, waraka,
h
Rihu, charki, ihus, pasas,
3. Kaykunata siqiwan tupanachiy:
Watapa muyumuyninta rayminchik
Llankiqkuna
Qichwaman illanku.
hamutanapaq
Kaminakuyqa
inti raymi killapi
4. Kaminakuypa, ratanakuypa ima niyninta hamutaspa qillqay.
¿Wawqiy, qamtachu nisunki? “Nina qallu” nispa.
49
4
Kawsaykuna Huqariy
1. ¿Ima llamkaypitaq runakuna kachkanku? 2. ¿Sallqa icha qichwa allpapichu kachkanku?
Sara Tipiymanta
13 YACHANA
Tayta Sunchu ayllunwan sara tipiymanta kaynata rimachkanku.
Killaqa puqusqañam kachkan.
Warmakuna, saranchikta tipimusunña arkusqanchikqa ñam chakirqunña.
Mamay, llikllata, wayqata, punchutapas apamuy.
¡Ari! ñam tipinakunapas rurasqaña kachkan.
Tapukuykunata kutichiy.
¿Imamantataq kay ayllupi rimachkanku? ¿Pikunataq sara tipiymanta rimachkanku? ¿Imakunatataq sara tipinapaq apana? ¿Aylluyki sarata tipinchu?
Sara tipiyninman rispa yanapakustin kaykunata tapukamuychik.
¿Sara tipiy qallarinapaq imatataq rurana? ¿Imaynataq Mama Killa sara tipinapaq kanan? ¿Imakunamantataq tipinata ruranku? ¿Sara tipiypi imayna sarakunatataq tarinchik?
51
Siqikunata qawaspa tapukuykunata kutichiy.
¿Imatataq warmakuna rurachkanku?
¿Imakunataq kachkan?
¿Ima niraq sarakunatataq rikuchkanki?
¿Mayqinkunataq hatunkuna?
¿Ima saratataq warmacha qawachiwachkanchik? ¿Ima sarakunataq muyuriqninpi kachkan?
Kay rimaykunata ñawichay.
Mama saram uywawanchik. Sarata tipinawan tipinchik. Taytay lluqimanta tipinata ruran. Qillu sara, yuraq sara, pillpi sara, chullpi sara. Taqi sara, misa sara, tala sara, chusu sara.
Rimaykunata qillqaspaqa hatun qillqawanmi qallarina. Qillqayta tukuspaqa kay chikuwanmi tukuna ( )
.
52
Taqi sara Taqi saraqa sarakunapa mamanmi, payta tarispanchikqa qarapantam sumaqchata warmipa simpachantahina simparquna. Hinaspam warkusqata chakichina chaymantaqa wakin sarata taqisqa markanchikman apaykuna.
Rimanakuychik:
• ¿ Taqi sarata riqsinkichu? • ¿Maymantaq taqi sarata apaykuna? Huk rikchaq sarakunamanta ñawichay.
Chukchanpa atipasqan sara
Quruntanpi achka sara chukcha kipusqata tarispaqa markapim allichana mana chayqa wasi punkumanpas churaykuna. Paymi ayllunchikpaq qullqita qayan. Ataw sara
Sara tipiypi ataw sara tariyqa chikim. Chakrayuqmi sasachakuyman yaykunpas unqunpas wañunpas.
Tayta mamaykita tapurikuspa huk rikchaq sarata siqiy, hinaspa sutinta imapaq kasqantawan qillqay.
53
14 YACHANA
Sara Markay
Mama Chaskapa willakuynin
Sara allichanapaqqa marka punkutam waytachana, chaypiñataq musuq puyñupi aqata churana. Chay punkuntam qala chakilla, qala umalla, warmikunalla sarataqa apaykuniku, allichamuniku. Qariqa haywayllam haywamuwanku. Sara markay qallarinaykupaqqa ñawpaqtam taqita takyachiniku. Chaymi watantin saraykuqa mana pisiykuspa uywawanqaku.
Willakusqanmanhina rimanakuychik.
• ¿Imatataq chirupi warmi rurachkan? • ¿Imaynatataqsi markaman sarata taqina? • ¿Pitaqsi markaman sarata apaykun? • ¿Aylluykipi sarata markankichikchu? Kuyakuyninchikta aparikuspa mama chaskata watukuspa kaykunata tapukamuyhcik.
• ¿Imaynanpitaq qari sarata mana apaykunmanchu? • ¿Ima yachaytaq sara markanapaq kan? • ¿Imakunataq taqiman churana? 54
Tayta Killinchupa willakusqan Sarasumaqtachakirquptinqamarkamanñamapaykuna.Markapachawpinpi palta rumichata churana. Paymi kanqa huqarisqa sarakunapa maman. Taqisqaña kaq mama sarataqa chirimanta, rupaymanta harkachina; mana chayqa hamyayarquman, kallpan pisinman, mancharikunmanpas imam. Wataman muhupaq, mikunapaq, surapaq, kuchiman qaranapaqpas akllasqatam waqaychana. Mamanpa muyuriqnimpi taqina, chaymi sapa punchaw hurquptinchikpas mana tukuriq kanqa. Paymi riki hapin, takyachin, waqaychan, amachan, kallpachan ima.
Qillqasqapa rimasqanmanhina tapukuykunata kutichiychik.
¿Pitaq kay yachayta willawanchik? ______________________________ ¿Imamantataq willawachkanchik? ______________________________ ¿Imataq sarapa maman? _____________________________________ ¿Imamantataq sarata harkachina? _____________________________ ¿Imapaqtaq palta rumita sara taqiman churana? _____________________________________________________________ ¿Imakunataq taqiman churana? ¿Imapaq? _____________________________________________________________
55
Willarinakuspa tukupaychik.
Taqiman churana
Imapaq
1.- Qunchiq qurata
1.- Mana puyunanpaq
2.- ___________________
2.- ___________________
3.- ___________________
3.- ___________________
4.- ___________________
4.- ___________________
Hamka ruraymanta llimpisqakunata ñiqichastin qawaychik.
Qawasqaykimanhina, ima rurasqanta qillqay.
1 2 3 4
56
15 YACHANA
Llampu Ruray
Qawasqaykichikmanhina tapukuykunata kutichiychik.
• ¿Imatataq rurachkanku? • ¿Imaynanpit ¿Imaynanpitaq aq kaykunata ruranku? • ¿Qam kay ruraykunata rikurqankichu? Uywa rayminman, imallatapas aparikustin risun. Chaypi atisqanchikmanhina yanapakustin tapukamusunchik.
• ¿Uywakuna sintachinapaq imatataq rurana? • ¿Imakunatataq misapi mastanku? • ¿Imamantataq llamputa ruranku? • ¿Imanasqata ¿Imanasqataq q llampuwan llampuwan pukllaspanku pukllaspanku llusinakunku? llusinakunku? Llamputaqa rurana illa sarakunata kutaykuspam, chaywanmi uywakunata maqchina, ayllukunapa uyanta upachina. Chay pukllaykunaqa uywakuna mirananpaqmi.
57
Upallalla kay willakuyta ñawichay hinaspa siqiy.
Llampu ruray Tukuy niraq sarakunatam (uqi, puka, yuraq) llampupaqqa kutana. Chaywanmi uywakunapa wasanman qaquykuna, qaquykuna, uywakuna uywakuna mana unqunanpaq, wakakuna aswan mirananpaq. Chaytam matipi kuka kintuyuqta, wakakunapa sutin sutiyuqta, churana. Chaynallataq, uywayku mirananpaq llampu Chaynallataq, akuwanqa ayllukuna llutanakuspa pukllanku pukllanku..
Ñawichasqaykimanhina tapukuykunata kutichiy:
¿Ima sarakunatataq kutana kasqa? ______________________________________________________________ ¿Imapaqtaq kintukunata churana?_______________________________ churana? _______________________________ ¿Imapaqtaq llampuwan pukllasqa pukllasqanku? nku? ______________________________________________________________ Chirukunata sutinkunawan tupachiy.
llampu
sarakuna
mati 58
Willakuy qispichinaykipaq sutinta hamutay hinaspa tapukuykunata qillqaspa kutichiy.
¿Imataq sutin kanman?
¿Imaynataq qallarinman?
¿Chaymanta imataq qatinman?
¿Imapitaq kay willakuy tukunman?
Rimanakuychik.
• • • •
¿Imanasqataq chay sutita churarqanki? ¿Imanasqataq churarqanki? ¿Qallariynin, ¿Qallariy nin, qatiqnin, tukuynin allinchu? ¿Hatun qillqawanchu qillqawanchu qillqayta qallarirqanki? qallarirqanki? ¿Warmipa sutinta hatun qillqawan qillqawanchu chu rurarqanki?
59
Qawapana Tapukuykunata allinta ñawichaykuspayki kutichiy. 1.- ¿Imakunawantaq sarata tipina? ____________________________
_______________________________________________________________ 2.- ¿Imaynataq mama killa sara tipinapaq kanan?
________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 3.- ¿Maypitaq Taqi sarata warkuna? Muyuwan wichqay.
a
Markaman
ch
Punkuman
h
Sachaman
4.- Hamuq tapukuyta ñawichay hinaspa kutichiy.
¿Imataq taqi sara? ________________________________________________________________ 5.- Tinkuchiy tupaqninwan:
60
Warmi
sarakuna kutasqamanta.
Llampu
qallarinapaq,sutikunapaq.
Kuraq qillqa
markaman sarata apaykun.
Hamka
watantin uywawanchik.
Mama sara
tuqtupi rurana.
5
Ayllunchikkunapa Rurayninkuna
1. ¿Ima killapitaq llaqtaykipi runakuna wasichakunku? 2. Kay rikchaq llamkay allinchu icha manachu.
Wasi Ruraymanta
16 YACHANA
Qawasqanchikmanhina rimakustin tapukuykunata kutichiychik.
• ¿Pikunataq kachkanku? • ¿Imakunatataq rurachkanku? • Kay ruraykunata rikurqankichu. Wasi ruraqpata asuykuspa, kuyakuyniykichikta hayway hinaspa tapukuychik.
• Wasi rurayta qallarispanku ¿imakunatataq kuchunkunapi pampanku? • ¿Imataq chay pampasqankupa sutin? • ¿Pikunataq pampanku? ¿Imapaqtaq pampanku? Wasiykita siqiy hinaspa llimpiy.
62
Upallallaraq chaymanta rimastinña ñawichay.
Wasichakuy Wasi ruranapaqqa ruranapaqqa,, maypi tiyanata tiyanata akllana. Wasitaqa rurana usyay pachapim. Minkapipas aynipipas ayllukunata qayarikuspapas. Qallariyninpim wasitaqa tiyachina tiyachina.. Tawa kuchunpim allpa mankachapi tukuy rikchaq kawsayniyuqta, ñawpa qullqikunata,, puqusqa ispayta ima qullqikunata pampachina. Chayna rumikunawan sumaq tiyachisqam wasiqa allinta takyan. Chaymantaqa tikakunawanña pirqanta huqarinku. Pirqata tukurquspaqa qatankuña. Kaynatam mama Umiña willakun.
Tapukuykunata kutichiy hinaspa simikunata pukawan siqiy.
• ¿Imamantataq mama Umiña willakun? • ¿Ima pachapitaq wasichakuna kasqa? • ¿Imakunatataq pampana kasqa? • ¿Imapaqtaqsi chaykunata pampanku? Siqisqayki simikunata qillqay.
Wasichakuymanta.
63
Yachachiqniykiwan warma masiykiwanpas rimaychik.
• Wasipa kuchunkunapi mana imatapas pampaptinku ¿Imaynataq wasi kanman? kanman? • Wasi tiyachina tiyachinankupaq nkupaq ¿imakunatawa ¿imakunatawantaq ntaq ruranku? • Yachay wasinchikt wasinchikta a ¿imaynataraq rurarqaku? Yachay wasiykita siqispa llimpiy hinaspa sutinta qillqay.
Imayna wasi rurana kasqanmanhina yupaykunata churay.
Rikusqaykimanhina rurasqankumanta qillqay.
64
Millwa Rutuy
17 YACHANA
Mama Quyllur willawanchik.
Uywakunata chaqnaspam millwantaqa rutuna, apukunamantaq anqusuta haywana.
Rimaychik.
• ¿Imatataqsi uywakunapa millwan rutunapaq rutunapaq rurana? rurana? • ¿Imapaqtaq uywakunapa millwanta rutuna? Millwa rutuqman asuykuychik hinaspa tapukamuychik.
• ¿Ima uywakunamanta uywakunamantataq taq millwanta millwanta rutuna? rutuna? • ¿Imaynatata ¿Imaynatataq q millwata taqsana? Imapaq millwa allin kasqanmanta qillqay.
Millwa rutunapaqqa ñawpaqtam Apunchikkunaman, Mama Pachaman anqusuta haywana.
65
Upallalla willakuyta ñawichaspa sutinta musyay.
Millwataqa nisyu rupay punchawpim mayuman apaspa rupaq yakuwan taqsana. Qanranta sumaqta chuyanaspa rupaypi sumaqta chakichina. Chaymi tisanapaq llampu kanqa. Qaytu ruranapaqqa tisasqa millwatam piruruyuq puchka tullupi puchkana. Millwataqa rupaypi tisana, chaymi sumaqta rakinakun. Parapiqa, wayrapiqa kurpakunmi, tampayanmi, taqrayanmi. Chaymi puchkayta mana atikunchu. Muqu muqum, tipi tipim qaytupas kanqa.
Willakuypa sutinta qallariyninpi qillqay. Chirukunata qawaspa rimaykunata qillqay:
66
Hampiq runakuna
18 YACHANA
Pampa Marka llaqtapis hampiq tayta Pawqarta, Apu tayta hinallataq Mama Pachanchikpas altu misayuq kananpaq akllasqaku. Chaymanta pachas payqa kukanta qawaspa, tayta wamanita qayakuspa, apachikuykunata churaspa hampin. Hampiy, qallarinanpaqqa, kukantas akun, pitananta mismichin, kañachantapas upyaykunsi. Qurakunamanta hampi ruraytapas imayna upyana kasqantapas yachansi.
Ñawichasqaykichikmanhina tapukuykunata kutichiy.
• • • • •
¿Imapaqtaq tayta Pawqarta akllasqaku? ¿Pikunataq kallpachan hampiqta? ¿Imakunawantaq hampin? ¿Aylluykipi kanchu hampiqkuna? ¿Ima unquykunamantataq aylluykipi hampinakunku?
Hampiqkunaqa qayapayta, qaqupayta, waspichiyta yachankum. Rurukunawan, qurakunawan, allpakunawan, kawsaykunawan, uywakunawan imam ruranku.
67
Hampi quramanta yachaqta tapurikamuy.
- ¿Imataq kay qurapa sutin?
- Yawar suqum - ¿Imakunapaqtaq allin?
- Takakusqapaq, punkisqapaq. - ¿Hampikunapaq imawantaq tupachina?
Allpa kachiwan, puqusqa ispaywan. - ¿Imaynatataq hampitaqa rurana hinaspa hampina? Kaynata:
1. Yawar suqutam maraypi ñutuchata kutana. 2. Chaytam puqusqa ispaywan chapuna. 3. Chaywanñataq watakuna nanawaqninchikta. 4. Allinyanakama sapa punchaw kaytaqa rurana.
¿Pitaq chayta yachachisurqanki?
Mamaymi chaynata rurarqa taytay hampinanpaq, chayta yuyarispaymi rurani, aswanqa huk yachaykunawanpas yapanin.
Chullaykiwan rimanakuspa Tapukuykunata kutichiy.
¿Imapaqtaq kay qillqa? Takinapaqchu, harawinapaqchu icha ruranapaqchu ¿Imaynanpi? ¿Ima hampi quramantataq willawachkanchik? ¿Imakunapaqtaq yawar suqu allin? ¿Imaynatataq hampikuna? ¿Pimantataq yawar suquwan hampiyta yacharqa?
68
Riqsisqayki hampi qurakunata siqiy hinaspa sutinta qillqay.
Tayta mamaykiwan yanapachikuspa hampi qurakumanta willachikuy hinaspa sutintawan imapaq allin kasqanta qillqay.
Hampi qurapa sutin
Imapaq allin kasqan
69
Qawana 1. Chirusqakunapi kaqpa sutinta qillqay.
2. ¿Ima pachapitaq wasita tiyachinchik? Chimpuy:
Usya pachapim Para pachapim Mana yachakunchu 3. ¿Ima uywakunamantataq millwanta rutuna? Qillqay.
4. Hampi qurakunapa imapaq allin kasqanwan tupachiy.
70
Yawar suqu
Wiksa nanaypaq.
Muña
Takakusqapaq.
Yawar suqu
Punkisqapaq.
6
Chakranchik Rikchachiy
1. ¿Imatataq runakuna rurachkanku? 2. ¿Imanasqataq sapallan runa allpata tikrachkan?
Yarqa Aspiy
19 YACHANA
Rimanakuspaykichik tapukuykunata kutichiychik.
¿Qawasqayki chirupi imatataq rurachkanku? ¿Pikunataq kaypi llamkachkanku? ¿Imakunawantaq yarqata allichachkanku? Yarqa aspiyman qawaq rispa tapurikamuychik.
¿Pikunataq yarqa aspiyman sayarinku? ¿Imaynanpitaq kay llamkayta ruranku? ¿Maypitaq aspisqanku yarqa qallarin? ¿Imaynatataq yakuta uywanchik?
72
Yachachiq ñawichaptin uyariy.
Yarqa Aspiymanta Willakuy Kuyasqay warmakuna, kay ayllunchikpiqa sapa watam yarqakunata allichananchik. Chaypaqmi llapanchik atisqanchikmanhina llamkanayuq, hatun taksa, qari warmi sayarinanchik. Ñawpaqtaqa allinlla llamkayninchik qispinanpaq, yakunchik chanin kananpaq Mama Pachanchikta saminchaykuna. Yarqa aspiymanqa ancha kusisqam rinanchik. Unanchayuq, waqanayuqmi rina. Harawiqpas takiqpas waqachiqpas rayminapaq kananmi. Chayna aspisqa yarqapi hamuq yakuwanmi chakranchikkunata parqukunchik, uywanchikkunapas upyachinchik. Kaynatam Paqchaqpi yarqa aspiymanta tayta Kullku willariwanchik
Tapukuykunata kutichiy. ¿Imamantataq kay willakuy rimachkan? Chimpuy.
Ñan allichaymanta Yarqa aspiymanta Wasi ruraymanta
73
¿Pitaq willawachkanchik?
_________________________________________________________________ ¿Imapaqtaq Mama Pachata saminchana?
_________________________________________________________________ Simikunata sumaqta tupanachispa rimayta qispichiy.
ancha -Yarqa – aspiymanqa - rinanchik - kusisqam _________________________________________________________________
Llimpisqakunata qawasqaykimanhina qillqay.
______________________________________________ ______________________________________________
______________________________________________ ______________________________________________
74
Yanta Chitqay
20 YACHANA
Yanta chitqaytaqa minkapim ruraniku. Ayllukunam huñunakuspa, allin mikusqa, aqa upyasqa, kuka akusqa aynipihina llamkaniku. Yantapaqqa sachakunatam hachawan wituniku, kuchuniku. Chaymanta kullukunata taqa taqata kuchuspa chitqanikuña. Yantaqkunam ñawinta, sirkanta riqsinan, mana sasachakuspa chitqanankupaq, mana chayqa anchatam sasachakunku. Kaynatam Tayta Wakara willakun.
Tapukuykunamanhina rimanakuychik.
• ¿Imamantataq tayta Wakara willakun? • ¿Imantataq kullukumanta riqsina kasqa? ¿Ima sachakunataq allinpuni yantapaq kasqa? Yantakuqkunaman asuykuspaykichik rurasqankunata qawarispa tapukamuychik.
• ¿Imapaqtaq yantachakunku? • ¿Imaynataq hacha yanta chitqanapaq kanan? • ¿Ima sachakunataq yanta ruranapaq mana allinchu? 75
Ñawichaspa, hamutaspa tapukuykunata kutichiy.
¿Imapaqtaq “Yanta chitqaymanta” tayta Wakara willawanchik?
_____________________________________________________________ ¿Pikunapaq qillqasqataq kay willakuy?
_____________________________________________________________ ¿Imakunatataq qillqaspa willakuchwan?
_____________________________________________________________ _____________________________________________________________ Mana qillqay kaptin, ¿imaynatataq imatapas willanakuchwan?
_____________________________________________________________ _____________________________________________________________ Huñupi llamkaspa, pisiqnin simita tupasqanmanhina akllaspa rimayta tukupaychik.
(manaraq - takanku – minkapim - qarakun) Yanta chitqaytaqa _____________ ruraniku. Sapa simiwan rimaykunata qispichisun:
yantawan
76
hachata
runakuna
Kay siqikunata qillqakunawan tinkuchiy:
kullu
qari
yanta
hacha
Rimaykunawan munasqayki qillqaykunata qispichiy:
77
21 YACHANA
Warmi Hurquy
Warmi hurquypiqa qaripa tayta mamanmi kuyaqninkunapiwan kuska, warmipa wasinta tayta maman rimapayaq tuta rinku. Qari aylluqa kuyaqninkunawan kuska, tayta rantiwan kuskam rinku. Chaypim, huñunakuykuspanku allin kawsakuymanta, warmi qari imayna uywanakunamanta, wawa churiyuq kanankumanta ima rimanku. Yaykupakuqkunapas rimaysinku, upyapakunku, mikupakunku imam. Warmipa tayta maman imapas haywasqankuta allinlla chaskiykuptinqa, tayta rantim warmipaq, qaripaq chakimanta umakama musuq pachata churachinku. Achikyaytaqa, qaripa wasinman harawistin, takistin warmita pusanku.
Tapukuykunamanhina rimanakuychik.
• • • • 78
¿Pikunataq warmi hurquyman rinku? ¿Pitaqsi watukuytaqa qallarin? ¿Imamantataq rimanku? ¿Achikyaytaqa maytataq hurqusqa warmita apanku?
Mamaykita imayna warmi hurquy kasqanmanta tapuspa uyarisqaykimanhina siqiy.
Yachay wasiykipi, siqisqaykita qawachispa masiykikunaman willay.
Warmi hurquypiqa imayna wawa churinku aylluchakuspa hawkalla uywanakunankupaqmi sumaqta rimanku.
79
Hamuq qillqasqata upalla ñawichay.
iti. Ñaña y Llampu R hik mi Ta y ta mamanc nirqun, ri n a ta a n u k q u ya yk upak chik man ta n si a w m u yk ra y k a ripuk usaq. a ñ n a m n si a w a yana yp ta nchik a m a m ta y ta , Qamña allinlla k i. Cha yllam n a p a n ya i p a n rura yk u k i. wa tuk amusqa y lla. Ku yak u y wan, Su
Uyarisqaykimanhina, qillqaspa kutichiy.
¿Pitaq qillqata ruran? ___________________________________ ¿Pipaqtaq qillqan? _____________________________________ ¿Imatataq willan? _____________________________________ ¿Imaynatataq tukuchkan?
¿Qamqa, imatataq paniyki (ñañayki) kaptin niwaq?
80
Chakra Kañapay
22 YACHANA
Siqita qawaspa tapukuykunata kutichiy.
• • • •
¿Pikunataq llimpisqapi llamkachkanku? ¿Imatataq qarikuna rurachkanku? ¿Imatataq warmikuna rurachkanku? Kayna llamkasqanku allinchu.
Chakra allichaqman asuykuspa tapukusun.
• • • •
¿Imakunawantaq chakrata rikchachinchik? ¿Imapaqtaq chakrata rikchachinchik? ¿Imapaqtaq chakrapi kañapana? ¿Kawsayninchik qispinmanchu chakrata mana allichaptinchik?
Yachasqanchikmanhina rimanakuspa tapukuykunata qillqasunchik. ¿Imakunatataq chakra allichaypi ruranchik?
¿Imakutataq chakrapi kañapanchik? ¿Ima llamkanakunawantaq chakrata allichanchik? Qillqay.
81
Chakra Wanuchay
Chakranchikkunataqa qapaq sitwa, quya raymi killakunapim allichana. Chaypim rumichana, kurpankunata takapana, turusqukunata kañapana. Hinallataq uchpawan, runapa puqusqa ispayninwan, uywa wanuwan wanuchana. Chayna allichasqa, wanuchasqam paypas sumaqta kawsaykunata uywanqa hinaspa kuyayllapaqta qispichinqa.
Willakuypa nisqanmanhina kutichiy.
¿Imamantataq qillqasqa rimachkan?
¿Imakunawantaq chakrata wanuchana?
82
Hamuq simikunata ñawichasqayki qillqasqapi maskay, hinaspa rikchakuyninmanhina siqiy.
Chakra – allichana – pallana - kañapana – uchpawan - uywanqa Sapa rimanawan uñu rimaykunata qispichiy.
Chakra ____________________________________________ Allichana __________________________________________ Pallana ____________________________________________ Kañapana _________________________________________ Uchpawan _________________________________________ Uywanqa __________________________________________ Sutikunata chirunkunawan tupachiy.
kurpa uchpa wanu chaki taklla rumi 83
Qawapana 1.- ¿Ima llamkanakunawantaq yarqata aspinku?
2.- ¿Maykunamantataq yarqa qallarimun?
3.-¿Imaynanpitaq yanta chitqaypi sasachakunku? kutichiyninta maskay.
Yantaqkuna mana kallpayuq kanku. Kullupa ñawinta, sirkanta mana riqsispa. Yantaqkuna sachata mana atispa. 4.- Ñawichay hinaspa tapukuyta kutichiy.
Wawqiy Quri, paqarin tuta warmi hurquyman yaykuysiwanaykipaq hamullaway. Amahina kaychu. Suyallasqaykim. Kuyakuywan wawqiyki Kuntur. ¿Pipaqtaq kay qillqa? ¿Pitaq qillqan? ¿Imapaqtaq qillqan?
5.- ¿Imakunawantaq chakrakunata wanuna?
84
7
Kawsayninchikkuna Tarpuy
1. ¿Imatataq runakuna rurachkanku? 2. ¿Ima rikchaq raymipitaq kachkanku? Llaqtaykipi kayhinata rurankuchu.
Turu Hapiy
23 YACHANA
Rimanakusun.
¿Llimpipi kaqtahina rikurqankichu? ¿Maypi? ¿Imapaqtaq turkunata hapinkuman?
Turu hapiqpa wasinman asuykuspaykichik rurasqankuta qawaspa tapurikuychik.
• • • •
¿Imakunatataq turuta hapinankupaq ruranku? ¿Imapaqtaq turuta hapinku? ¿Ima nispataq turukunata yachachinku? ¿Imapaqtaq yachaq turuwan kuskanchachin?
Willasusqaykimanhina chiruspayki qillqay.
86
Yachachiqniykiwan kuska ñawichay.
TURUYPAQ (Harawi)
Kuyayllapaqmi taytáy!, chakrapi mana musyaylla llamkanki. Ima allintam taytáy!, takllatapas siqillanta mana pisipaylla chutanki. Ima sumaqtam taytáy!, urupaq, runapaq, pisqupaq, mana pisipayta yapupakunki.
Allin kaqta akllaspa, pukawan siqiy.
1. ¿Ima qillqataq? Watuchi – Harawi - Willakuy 2. ¿Imamantataq rimachkan? Tusuqmanta - Turumanta - Tutamanta 3. ¿Hayka wachutaq qillqankuna? Suqta - Pichqa - Chunka 4. ¿Hayka yaraymayuqtaq kachkan? Iskay – Tawa - Kimsa 5. ¿Imataq harawipa sutin? Tusuypaq – Turuypaq – Turiypaq
87
¿Ima ninantaq: urupaq, runapaq, pisqupaq mana pisipayta yapupakunki?
Allin kaqta muyuwan wichqaykuy.
1. Mana musyayllata llamkan:
turu
runa
pisqu
2. ¿Imatataq siqillanta mana pisipaspa chutasqa?
takllata
kaspita
Harawita paqarichiychik.
UYWAYPAQ (Harawi)
88
runata
Kurpa Ñutuy
24 YACHANA
Kawsayninchikkuna tarpunapaqqa kurpa ñutuypas kantaqmi. Kurpa ñutuytaqa tarpuy muyurimuptinmi ruranchik. Kay llamkaytaqa tarpuy killa, kantaray killakunapi parakuna wichirimuptinmi ruranchik. Kurpakunataqa waqtaspam ñutunchik. Chaypitaqmi chakisqa qiwakunapa sapinkunatapas taspinchik.
Tapukuykunapa kutichiyninta qillqasqapi tarispa pukawan siqiy.
• ¿Imamantataq kay qillqa rimachkan? • ¿Haykapitaq kay llamkayta rurana? • ¿Imaynatataq kurpakunataqa ñutunchik? Yachay wasiykichikpa chakranpi kurpata ñutuychik mana chayqa huk chakrapipas yanapakamuychik.
• ¿Ima llamkanakunatataq apasun? • ¿Imaynataq kurpa ñutuy, chiqichiy, waqtay? • Llamkanakunapa sutinta qillqay.
89
Kurpa ñutuq masiykikunapa sutinta qillqay. Hatun qillqawan qallariy.
Upallalla ñawichaspaykichik tapukuykunata kutichiychik.
Yachay wasinchikpa chakranpi Qantu kurpata ñutun, Killañataq sapikunata taspin, ñuqañataq chakrata rumichani. Ñañay Killañataq kurpa ñutuymanta takita yachan. Yachachiqniy Mayupa llaqtanqa Ñawin Pukyum. Chaypi kurpa ñutuyta sumaqta yachanku. 1. ¿Pitaq kurpakunata ñutun? __________________________________ 2. ¿Pitaq sapikunata taspin? __________________________________ 3. ¿Imatataq Killa yachan? __________________________________ 4. ¿Kutichisqaykipi runakunapa sutinkunata hatun qillqawanchu qillqasqanki? ¿Qillqayta tukuspa tukuq chikuta (.) churarqankichu?
Simikuna qillqayta qallarina hatun qillqawan. Kikin sutikunatapas hatun qillqawan qallarina. Rimaykuna qillqaytaqa chikuwanmi (.) tukuna.
90
Kay qallu kiputa qawaspa umaykipi takyachiy.
Kurpa, kurpa ñutuy, ñutuy ñutuy ñutusqa kurpa, kurpa ñutuy ñutusqa.
Munasqaykita chirupi siqiy hinaspa qallu kiputa qillqay. Hatun qillqawan qallariy, tukuspa chikuta churay.
Atisqaykimanhina qallu kipu qillqasqaykita masiykiman uyrichiy. Huk luqyanakunawanpas (i, u, a) qallu kipukunata rimachiychik.
91
25 YACHANA
Uqa, Maswa, Ulluku Tarpuymanta
Tapukuykunata qillqastin kutichiy.
¿Imakunatataq llimpisqapi qawachkanki? ___________________________________________________________ ¿Ima niraq allpapitaq uqa, ulluku, maswa achkata rurun? ___________________________________________________________
Ñawichaychik.
Maswa, uqa, ulluku kawsaykunaqa chirinan allpakunapim wiñan. Kaykunataqa papamanta ñawpaqtam tarpuna. Papahina hallmana, allin rurunanpaq qutuna. Kay kawsaykunaqa unaytam qispin, chaymi papawan kuska allana.
Rimanakuychik.
¿Ima ninantaq chirinan allpakuna? ¿Ima ninantaq: “unayta qispin”? ¿Ima ninantaq “hallamay, qutuy”?
92
Kay llimpisqakunapa sutinta qillqay.
Tapukuykunata kutichiy.
¿Ima niraqkunataq uqakuna kan? ________________________________________________________________ ¿Imaynakunataq ullukukuna? ________________________________________________________________ ¿Imaniraqkunataq maswakuna? ________________________________________________________________ ¿Ima rimayniyuqtaq (niyniyuqtaq) kay simikuna? Tayta mamaykita tapurikuy.
Kawsay _____________________________________________________ Kuru _______________________________________________________ Llampu _____________________________________________________ Yachaq masiykikunawan kay kawsaykunapa kallpanmanta rimaspayki qillqay.
_________________________________________________________________ ________________________________________________________________.
93
Wachuchasqapi rimaykunata maskay hinaspa llimpiwan wichqay.
q
w
p
a
p
a
y
r
t
h
p
a
m
p
a
y
s
n
m
q
n
q
a
ll
p
a
w
warmi
k
r
u
m
i
ch
a
y
q
warma
l
w
a
r
m
i
q
h
w
ñ
k
a
r
r
h
t
k
r
y
u
m
u
h
u
a
y
u
ll
a
m
p
u
m
y
w
n
papa qallpa
muhu llampu
Wachuchasqapi tarisqayki rimaykunawan huntapay.
Uqa, maswa, ulluku tarpuyqa _______ tarpuytaqa ñawpanmi. Tarpuypiqa _______ warmakunam muhuta churanku. Taytayqa sumaq _________ sunqum.
Munasqayki rimaykunata uqamanta, maswamanta, ullukumantapas qillqay.
_____________________________________________________ _____________________________________________________
__________________________________________________ 94
Muhu Sara Iskuy
26 YACHANA
Chirusqa qawasqaykimanhina tapukuykunata kutichiychik.
• ¿Imatataq rurachkanku? • ¿Imapaqtaq sarata iskuchkanku? • ¿Muhupaq sara iskuyta yachankichu? Muhupaq sara iskuqkunata tapurikusun.
• ¿Ima pachataq sara muhuta iskuna? • ¿Imanasqataq muhu sarata mana usuchinachu? • ¿Muhu sarapa quruntanwan yanukuchwanchu? ¿Imanasqa?
95
Llimpisqata qawaspaykichik rimanakuychik.
Tapukuykunata kutichiychik.
¿Maypitaq kachkanku? ¿Imatataq rurachkanku? ¿Imapaqtaq iskuchkanku? ¿Imanasqataq sapakamata iskuchkan? ¿Ima rikchaq sarakunatataq riqsinki?
96
Muhu sarakuna
Llimpisqakunata qawaspa muya kaq saramanta rimaychik.
• ¿Imaynataq chirupi sara qawasqayki kachkan? • ¿Imayna iskusqataq kachkan? Tayta mamaykita tapukamuspayki sarakunapa sutinta qillqay.
97
Qawapana Kay tapukuykunata allinta ñawichaykuspayki kutichiy. 1. ¿Imapaqtaq turu watayta rurana?
Uywakuna llamkananpaq Machu turu, turilluta, yapuy yachachinanpaq Chakra rantinapaq 2. ¿Mayqin killakunapitaq kurpa ñutuy? Pukawan siqiy.
- Aymuray, quya raymi killakunapi - Anta sitwa killapi - Quya raymi, kantaray killakunapi 3. Uqapaq qallu kiputa qillqay.
Qallu kipu
4. ¿Imaninantaq kawsay?
___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ 5. ¿Imaynataq muhu sara?
___________________________________________________________________
98
8
Mama Pachanchikwan Uywanakuy
1. ¿Imatataq runakuna rurachkanku? 2. ¿Pikunataq kay llamkaypi huñunakurqunku?
27
Wañukuqkuna Yuyariy
YACHANA
Tapukuykunata qillqaspa kutichiy.
• ¿Imakunataq llimpipi kachkan? •
____________________________________________________. ¿Imaynatataq aylluykipi wañuqkunata yuyarinkichik? ____________________________________________________.
Alma raymimanta kuraq aylluykichikta tapurikuychik.
• ¿Imanasqataq almakunata yuyarinchik? • ¿Imakunatataq almakunapaq churana? • ¿Imaynatataq almakuna chayamuspan musyachikun? Mayqin aylluykikunataq wañukunña tapukuspayki sut inkunata qillqay.
100
Almakunapaq mikuykuna churay.
Wañukuq ayllunchikkunapa nunankunaqa sapa watam aya marqa killapi watukamuwanchik. Wasinchikman chayamunku. Paykunapaqmi chayamuspa mikurinankupaq, kawsakuyninpi ancha munasqan mikuykunatawan yakuta churananchik. Wasi kuchuchapi waytayuqta ratachikunayuqta misapi mikuyta churanchik. Chaytaqa may pampakusqanman apananchik. Kaynatam mama Qullur willakun. Tayta mamaykita ancha munasqan mikuymanta tapukuspa sutinta qillqay chaynallataq llimpiy.
Mamay
Taytay
Kunanñataq mama Quyllurpa willasusqaykitahina imayna nunakunapaq mikuy churana kasqanta qillqay.
101
Wawa tantakunata qawaspa qillqay.
¿Imakunawantaq wawa tantata ruranchik? a ______________________________ ch _____________________________ h ______________________________ i ______________________________ k______________________________
Imayna wawa tanta rurana kasqanmanta aylluykita tapurikamuy hinaspa yachay wasiykipi willarinakuspayki siqiy.
102
Sara Tarpuy
28 YACHANA
Tapukuykunata kutichiy.
¿Imatataq llimpisqapi rikuchkanki? ¿Ima kawsaytataq tarpuchkanmanku? ¿Aylluykipi kayhinata rurankichikchu?
Llaqtaykichikpi sara tarpuqman yanaparikuqhina asuykuspa tapurikuychik.
• • • • •
¿Imatataq sara tarpuy qallarinapaq rurana? ¿Mayqin sarataq chakraykipi allinta qispin? ¿Ima rikchaq sarakunatataq riqsinki? ¿Imayna tarpusqataq sara allinta rurun? ¿Sapallantachu sarataqa tarpuchwan? ¿Imanasqa?
Muyapaq muhupaq kaq sarakunata siqiy.
__________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ___________________________________________.
103
Kay simikunata tupachispa urayninpi qillqay.
usuchinachu.
Sara
Mauro
manam
tarpun.
mamataqa
sarata
Watuchinakuychik hinaspa ñawichasqayki watuchipa kutichiyninta chimpachanpi llimpiy. ¿Imallasá haykallasá? Asá
Kiruyuq manataq mikunchu, Chukchayuq manataq runachu.
Nunapaq huk watuchichata qillqay. ¿Imallasá haykallasá? Asá
______________________________ ______________________________ _________________________.
104
Kunanñataq qam huk watuchita saramanta unanchay, kutichiyninta chirupi siqiy.
________________________________ ________________________________
(sara)
Watuchipa rimasqanta llimpiy. ¡Imallasá haykallasá! ¡Asá!
Ñanllayta ruraykapuway, Maykamapas risaqmi. ¿Imataq kanman?
Akllay kutichiyninta, hinaspa chaypa sutinta llimpiy.
105
Papa Tarpuy
29 YACHANA
Rimanakuychik.
• ¿Imakunatataq qawachkanchik? • ¿Imaynataq papapa yuran kachkan? • ¿Ima unquykunataq chayllaraq wiñamuq papata hapin? Yachaqta imayna papa tarpusqankumanta tapumuychik.
• ¿Imaynatataq tarpuypi papa muhuta pampana? • ¿Ima unquykunataq chayllaraq wiñamuq papata hapin? Imayna muya papa kasqanta siqiy.
106
Llimpisqata qawaspa rimankuychik.
Kunanñataq rimanakusqaykichikmanhina tapukuykunata kutichiy.
¿Imatataq rurachkanku? __________________________________ ¿Pikunataq muhuta churachkanku? ________________________ ¿Uru mana suqsinanpaq imawantaq hinana? _____________ ¿Imanmantataq papa muhu ikllimun? __________________ ¿Imapaqtaq papa tarpuq wiqawninta watakun? ____________ ¿Imaynatataq papata tarpuna? Kutichikuyninta akllaspa muyuwan wichqay.
maqchispa
wachunpi
kaypi
Papa tarpuqkunaqa kallpanku kananpaq wiqawninkuta tiquy tiquyta chumpiwan watakunku.
107
Aylluykipi papa tarpusqaykichikpa sutinkunata qillqay. Sutinkunata qillqay.
Tawa papapa imayna kasqanta (rikchakuyninta) qillqay.
1. 2. 3. 4.
Harawichata yachakusun.
Akllay Tana tanacha, tana tanacha, Wiqawchallayta muyuriykuy. Kuyay mamaypa rurapuwasqan. Warma yanaypa awapuwasqan. Puytu, challwapa tullun pallaychayuq, Tana tanacha, chichima sunquchayuq.
108
Siwara Quray
30 YACHANA
Kawsaykuna tarpukusqanchiktaqa uywanam. Tayta Lluqi siwara tarpukusqanmanta qurankunata hurquchin, mana chayqa tarpukusqanmi iquyarqunman, chaynaqa manaña allintañachu rurunman. Qurakuna siwarata llallirquspaqa llantunwanmi pumpuyarqachinman mana chayqa wañurqachinmantaqmi. Chayraykum manaraq allinta sapichakuchkaptin qurachina. Sapinmanta chutaspa, allachuwan sumaqllata aysaypa siwarata allinta uywana, chaynam sumaqta rurunqa. ananpaq.
Rimanakusupaykichik tapukuykunata qillqaspa kutichiychik.
• ¿Qawasqayki siqipi imatataq waarmi rurachkan? _____________________________________________________________ • Qam qurayta yachankichu. _____________________________________________________________ • ¿Lliw kawsaytachu chay kaqllata quranchik? _____________________________________________________________
109
Kuraq aylluykita rihu quraymanta tapurikuspayki qillqay.
_______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ ________________________________________________ ________________________________________________ _________________________________________________
110
Chiruta qawaspa rurasqankumanta qillqay.
_____________________________________ _____________________________________ _____________________________________ _____________________________________ _____________________________________
Sapa sutikunapaq tupasqanmanhina siqiy.
Tallmay
Chaqchuy
Quray
111
Qawapana Kay tapukuykunata allinta qawaykuspayki kutichiy. 1. ¿Mayqan killapitaq ayllukuna wañukuqkunata watukunku?(Chimpuy)
a) Inti raymipi
ch) aymuray killapi
h) Aya marqapi
2. ¿Wawa tantata imamantataqsi ruranku?:Churay (ll ta) llulla kaptin, (ch ta) chiqa kaptin.
a) Papamanta ch) Saramanta h) Hawinkamanta k) Rihu kutamanta
( ( ( (
) ) ) )
3.¿Mayqintaq saramanta mana rurasqa? (chimpuy).
a) Wiñaputa
ch) Chuchuqata
h) Kayata
4. Siwarataqa qurananchik (muyupi wichqay).
a) kachkaptin h) Umpataña
ch) Chayraq kichkarimuchkaptin k) Puqusqa kawsaytaña
5. Munasqayki kaq watuchita qillqay.
¿____________________? ¡____________!
(
112
)
RIMAYKUNA
Alliq:
Paña.
Anaq:
Qilla.
Anqusay:
Anqusu, haywarikuy, kutichiy.
Armakuy:
Tuytukuy.
Ayllu:
Sapsi.
Challay:
Yakuwanpas yawarwanpas haywarikuy.
Chakmay:
Samasqa allpa tikray.
Chawchu:
Manaraq puqusqa.
Chaqu:
Rapra
Chimpuy:
Siñaschay.
Chirusqa
Llimpisqa.
Ichuq:
Lluqi
Kichkay:
Wiñay, iklliy.
Kutipay
Qutuy.
Kuraq mama:
Hatun mama.
Kukuli:
Turu, urpay.
Llampu:
Kuta.
Llaqi:
Yura.
Llimpiy:
llusiy.
Mallaq:
Mana mikusqa.
Mutmuy:
Iklliy.
Muhu:
Muya, muru.
Pallay:
Kuru.
Papa:
Aksu.
Para:
Tamya.
113
RIMAYKUNA
114
Patakchi:
Patak, pata.
Paraquy:
Qarpay.
Qaru:
Tukuq, puchukaq.
Qata:
Waqta.
Qayapu:
Qayapa.
Tallmay:
Papa allaypi puchusqankunata maskapay.
Taniy:
Tukuy
Tasu:
Chakirisqa
Yawyay:
Tukuy.
