BOŠNJANI-BOŠNJACI ISTOČNO OD DRINE U XV i XVI VIJEKU Godine 1984. historijski arhiv iz Kraljeva, Meduopštinski historijski arhiv iz Čačka i historijski arhiv iz Užica publikovali su nebočno vrijedne istorijske dokumente. Ti historijski dokumenti, čije је prevodenje na srpski jezik trajalo oko deset godina, sakupljeni su u tri knjige а naslov ove jedinstvene zbirke је: Osmanski katastarski popisi nekih područja Zapadne Srbije u XV i XVI veku1 To su dokumenti prve, znači najvažnije, kategorije kako se to kategoriše u historijografiji. То је devet osmanskih katastarskih popisnih knjiga. Prva је iz 1476. god. а posljednja је iz 1572. god. U svakom tom popisu detaljno је popisano svako naselje, svako domaćinstvo sa imenima svih punoljetnih muških stanovnika, sve ono što se tada proizvodilo u tim mjestima, uz masu drugih izuzetno vrijednih podataka. Osmanski Imperij bio је ро mnogim stvarima, posebno u oblastima administrativne uredenosti, skladno uređen sistem. Uz to osmanski imperij је imao izuzetno razvijen sistem u sferi feudalnih odnosa. Dio tog sistema bili su i katastarski popisi (tapy deften) stanovništva i naselja svih dijelova imperija. Ovi popisi su sadržavali evidenciju svih naselja na popisivanom području, zatim evidenciju svih punoljetnih muških stanovnika sa imenom njihovog оса, zatim potpun popis svega onoga što se u to vrijeme proizvodilo u tom naselju, kolike su poreske obaveze svakog naselja, kao i niz drugih, izuzetno važnih podataka. Istoj kategoriji dokumenata pripadaju i: - Osmanski katastarski popis hercegovačkog sandžaka iz 1477. god. ili hercegovački defter kako se on skraćeno naziva u stručnim krugovima. Ovim detaljnim popisom obuhvaćeni su cijeli prijepoljski, pribojski, i pljevaljski kraj koji su tada pripadali Hercegovini, odnosno hercegovačkom sandžaku. Ovi prostori su, u stvari, još 1373. god. uključeni u sastav države Bosne, odnosno bosanskog kraljevstva. Znači, ovi djijelovi Sandžaka bili su dijo države Bosne sve od 1373. god. što је 90 godina prije dolaska Osmanske lmperije na ove prostore. - Krajište Isa-bega Ishakovića iz 1455. god. kojim su obuhvaćeni dijelovi sjeničkog i novovarškog kraja. 2
Turski katastarski popisi nekih područja Zapadne Srbije XV i XVI vek, I, Čačak, 1984. godina 2 Hazim Šabanović, Krajište Isa-bega Ishakovića – Zbirni katastarski popis iz 1455.godine, Orijentalni institut, Sarajevo, 1964 1
- Oblast Brankovića iz 1455. god. kojim је obuhvaćen dio bijelopoljskog kraja i dijelovi prijepoljskog kraja. 3 - Skadarski defter iz 1485. god. kojim је obuhvaćen dio prostora prijepoljskog kraja, odnosno širi prostori današnjeg Komarana. 4
Faksimil korice od zbirke Osmanski katastarski popisi nekih područja Zapadne Srbije XV i XVI vek
Oblast Brankovića, opširni katastarski popis iz 1455. godine, Orijentalni institut u Sarajevu, 1972. 4 Selami Pulaha, Defteri i Regjistrimit te sanxhakut te Shkodres i vitit 1485, I, Tirane 1974. 3
Faksimil jedne stranice orginala Smederefskog deftera iz 1476. god. U ovom osvrtu ukazat ćemo samo na jednu komponentu koja proističe iz ovih, pet vijekova starih i neobično važnih dokumenata. Ta komponenta odnosi se na imena naroda i etničkih grupa kako na prostorima Sandžaka tako i na prostorima istočno od Drine, odnsno na prostorima današne Zapadne i Centralne Srbije U detaljnom po popisu smederevskog sandžaka iz 1476. god., kojem su tada pripadali i prostori danasnje Zapadne i Centralne Srbije, nalazi se, pored ostalog i popis svih tadašnjih muških punoljetnjih osoba sa imenima njihovih očeva.
U ovom popisu, a na prostoru opština Užice, Požega, Arilje, upisani su 5: Herak sin Bošnjanina
Radič sin Bošnjanina Vukšić Bošnjanin
Radonja Bošnjanin Vukoj sin Bošnjanina Radonja Bošnjanin Vladivoj sin Bošnjanina, Mihač Bošnjanin Rahoj sin Bošnjanina na Milivoj sin Bošnjanina Radivoj Bošnjanin Pribil Bošnjanin Vukas sin sin Bošnjanina Rad Bošnjanin Gumašin Bošnjanin Radovac sin Bošnjanina Radu1 Bošnjanin Kostaj Bošnjanin Radivoj sin Bošnjanina Vukač Bošnjanin Bogašin Bošnjanin Bi1oj sin Bošnjanina Radivoj sin Bošnjaka Dragić sin Bošnjaka Vladović sin Bošnja Herak sin Bošnjaka Vladivoj sin Bošnjanina 6 Među stanovnicima sela Junakov Potok a to je danas dio grada Užica, upisan je i Milivoj Bošnjanin7
Turski katastarski popisi nekih područja Zapadne Srbije XV i XVI vek, I, Čačak, 1984. godina 6 T.k.p. (skraćenica za izvor naveden pod br. 5), str. 42, 66, 67, 73, 74, 78, 82, 83, 85, 86, 87, 95, 96, 97, 99, 115, 123, 132, 203, 258, 373 7 T.k.p., str. 66-67 5
U selu Bić (danas nepoznatom pod ovim imenom) koje se nalazilo na prostoru Užica ili Sevojna, upisan je i Božidar Bošnjanin8
U selu Grabovac, danas selo odnosno zasiok u Sirogojnu kod Čajetine upisani su Bošnjani:9
U selu Strgar te 1476. god. popisani su:10 8 9
T.k.p., str. 65 T.k.p., str. 86
Kao što se iz navedenih primjera vidi na prostorima Zapadne Srbije, kao ni u ostalim dijelovima Balkana, tokom XV i XVI vijeka
stanovništvo nije posjedovalo prezimena. U nekim sredinama to je bilo doba kad se tek počinju formirati prezimena kao sredstvo označavanja osoba. U periodu srednjeg vijeka nije imalo potrebe za prezimenima pa je bilo dovoljno nekoga označiti po njegovom imenu. Kasnije kad se u jednoj grupi ili jednom naselju pocelo pojavljivati više osoba sa istim imenom onda se počelo upotrebljavati i ime oca da bi se te osobe mogle razlikovati. U to vrijeme kao odrednica s kojom je neka osoba označavana uzimalo se, na primjer, zanimanje neke osobe: kovač, šuster..., tjelesna osobina: hrom, gluh, grbav, ćorav..., porodično stanje: hudovica, pastorak..., zatim i to da li je neko došlac, prešlac..., imovno stanje: siromah... Posebno je bitno da je kao odrednica u identifikaciji neke osobe uzimana i etnička, narodnosna pripadnost te osobe. Tako su među stanovnicima sela Strgar u središnjim dijelovima Srbije popisani i: Marko, vlah; Radosav Bošnjanin Odrednicom Marko Vlah označen je pripadnik Vlaha, naroda koji je naseljavao prostrane dijelove Balkana. Marko se kao Vlah odvajao od svih drugih svojim jezikom, svojim običajima... Njegova narodnosna, etinčka pripadnost mu je bila najbolje identifikacijsko sredstvo. Nije mu bilo potrebno ni prezime, ni ime oca, ni tjelesna osobina niti bilo šta drugo. U selu je moglo biti više Marka ali on je tu jedini Marko Vlah pa ga njegova narodnosna, etnička pripadnost odmah identifikuje. Potpuno isti princip vidi se i kod označavanja osoba odrednicom Bošnjanin. Odrednicom Bošnjanin označavan je pripadnik Dobrih Bošnjana, naroda koji je naseljavao prostore između Une na zapadu i današnje Zapadne Srbije na istoku. Bošnjani su imali svoje jezičke, kulturološke, vjerske... odlike koje su ih odvajale i razlikovale od ostalog, okolnog stanovništva. Ta njihova 10
T.k.p., str. 215
narodnosna, etnička pripadnost bila je najjednostavniji i najefikasniji način za njihovu idetifikaciju, bez prezimena, bez tjelesne osobine, bez bilo čega drugog. Rasprostranjenje Bosnjana na prostoru Zapadne Srbije najautentičnije potvrđuju gore citirani osmanski katastarski popisi koje su, kao što je navedeno, 1984. god. objavili historijski arhivi Užica, Kraljeva i Čačka. U ovim popisima, što se vidi i u gore kopiranim fregmentima iz ovih popisa, zabilježen je veliki broj osoba koje su označene kao Bošnjani, Bošnjanin. Najčešće je to u obliku: Mihač Bošnjanin; Vukač Bošnjanin; Rad Bošnjanin Kod najvećeg dijela stanovnika u ovim popisima koristile su se odrednice tipa: Hajdar sin Ilijasa, Kasim sin Jusufa, Đure sin Radoja, Radman sin Vukše, Đurađ njegov brat, Vukač kovač, Radivoj hrom... i sl. Međutim, u slučaju Bošnjana upotrebljavala se njihova etnička, narodnosna pripadnost kao odrednica pa se iza imena direktno navodilo: Bošnjanin: Kostaj Bošnjanin, Gumašin Bošnjanin, Pribil Bošnjanin U velikom broju slučajeva kao odrednica se uzimalo to da je neko sin Bošnjanina: Herak sin Bošnjanina; Vladivoj sin Bošnjanina; Radovac sin Bošnjanina; Bi1oj sin Bošnjanina; Rahoj sin Bošnjanina Pri sprovođenju ovoh katastarskih popisa 1476., 1516. i 1525. god. na prostorima Zapadne Srbije veći broj osoba označeno je kao Bošnjanin ili sin Bošnjanina. Upotreba narodnosne, etničke odrednice Bošnjanin kao riječi sa kojom je neka osoba identifikovana korištena je u slučaju kad je taj Bošnjanin živo u mješovitim naseljima, odnosno u naseljima u kojima su živjeli i Vlasi i Srbi i... U naseljima gdje je bilo više Bošnjana nije se mogao primjenjivati ovaj način identifikacije, odsnosno nije se neka osoba mogla označiti samo da je Bošnjanin ili sin Bošnjanina. U tim naseljima su Bošnjani popisivani na uobičajen način a to je sa upisivanjem imena onoga ko se popisuje i imena njegovog oca. U ovim popisima uočjivo je i to da se imena Bošnjana svojom formom, u najvećem broju slučajeva, jasno razlikuju od imena ostalih naroda. Kod Bošnjana preovladavaju imena tipa Radovac, Rahovac, Radič, Vukoj, Vučihna, Radonja, Mihač, Rađ, Vukšić, Gumašin, Radihna, Radak, Tvrdan, Bolašin, Vukmir, Dobrotko... Vidi se to, na primjer, kod stanovnika sela Blizna kod Rudog za koje se u hercegovačkom defteru iz 1477. god. navodi da su oni krstjani. Bolašin krstjanin; Radosav krstjan; Raško krstjanin Radilja krstjanin; Milobrad krstjanin; Vukmir krstjanin
Tvrdan krstjanin; Radohna krstjanin; Radut krstjanin11 Dobri Bošnjani su sebe, u vjerskom smislu, uvijek označavali odrednicom krstjanin. Sa ovim kristjanin Dobri Bošnjani su isticali da su oni slijedbenici izvornog, nepromijenjenog hrišćanstva, odnosno vjere bosanske. Pravoslavlje i katoličanstvo oni su smatrali iskrivljenim, izmjenjenim hrišćanstvom. Također je poznato da su pripadnici vjere bosanske, Dobri Bošnjani, dolaskom Osmanske imperije u ove oblasti Balkana, prihvatili Islam kao sebi blisko učenje i blisku duhovnost. Zbog toga i ovi defteri iz XV i XVI vijeka bilježe muslimane na skoro svim popisivanim teritorijama. Na pitanje odkud ovoliko prisustvo Bošnjana, Bošnjaka kao autohtonog, domaćeg, starosjedilačkog stanovništva na prostorima Zapadne Srbije, u vrijeme XV i početka XVI vijeka, odgovor se može izvući posmatranjem ove dvije karte:
Poimenični popis... str.530
11
• Nekropole stećaka _ _ _ _ Granice Bosne iz doba kralja Tvrtka Današnje državne granice Bosne12 Na ovim kartama prikazana su nalazišta nekropola srednjevjekovnih stećaka Dobrih Bošnjana. Na karti je uočljivo da Bošnjani nisu naseljavali samo prostore Bosne i Hercegovine nego i djelove Bosni susjednih oblasti, Dalmacije, Zapadne Srbije, Sandžaka i Crne Gore. Bošnjane u historijografiji označavaju pogriješnim imenom Bogumili. Radi se o tome da oni sebe nikad nisu nazivali Bogumilima. Naziv Bogumili za Dobre Bošnjane nametnut je namijerno i smišljeno kako bi se zatamnilo i zaboravilo njihovo pravo ime Bošnjani, Dobri Bošnjani.
Iz povelje bana Stjepana 1324. god. Sličnost njihove vjere, koju su oni nazivali vjerom bosanskom, sa vjerskim učenjem bugarskih Bogumila iskorištena je da se i
12
(Šefik Bešlagić, Stećci…; Enver Imamović, Korijeni Bosne i Bošnjaštva, str. 314)
Bošnjanima nametne pogriješan i tendenciozan naziv Bogumili. Znači, Bošnjani, koji su na prostorima Zapadne Srbije popisani u osmanskim katastarskim popisima 1476. i 1515. god. su, u stvari, ti tendenciozno imenovani Bogumili iza kojih su ostale nekropole stećaka. Te nekropole ili pojedinačni stećci, uz ove katastarske popise iz XV i XVI vijeka, najbolja su potvrda da su Bošnjani bili starosjedilačko, autohtono stanovništvo na ovim prostorima. Ono što je najbolja potvrda posebnosti, identiteta i orginalnosti Bošnjana kao posebnog naroda jesu njihovi i to samo njihovi nadgrobni spomenici-stećci. Ovakve nadgrobne spomenike nije podizao niko osim Bošnjana, niti i jedan narod koji je ranije živio na prostorima Bosne kao niti i jedan drugi južnoslovenski narodBugari, Crnogorci, Hrvati, Slovenci, Srbi… Do sad je pronađeno oko 60.000 stećaka a od toga oko 6.000 ih je ukrašeno različitim ornamentima:rozetama, ljudskim likovima, crtežima različitih životinja… Svi natpisi na stećcima uklesani su bosanicom (bosančicom) koja je još jedna od potvrda identiteta i posebnosti Bošnjana kao naroda. Rasprostranjenost stećaka na cijelom prostoru gdje su živjeli srednjevjekovni Bošnjani ukazuje na to da je to bio izuzeto veliki prostor. To na najbolji način i iz temelja briše sve propagandne teorije i tvrdnje, plasirane iz velikosrpskh i velikohrvatskih osvajačkih ”kuhinja”, o zamljici Bosni za koju su jedni tvrdili kako je, k’o bajagi srpska a drugi da je k’o bajagi hrvatska. Država Bosna je, zapisao je legat rimskog pape Inoćentija III Ivan de 13 Casamaris 1203. god., prostrana zemlja…deset dana hoda. Najbolja potvrda ovog historijskog dokumenta upravo je rasprostranjenost stećaka
13
Hakija Zoranić, O etnogenezi Bošnjana, Svjetlost, Sarajevo, 2009. god. str. 95
Nadgrobni biljezi Dobrih Bošnjana, stećci u Sandžaku (Selo Fijulje kod Sjenice, Pešter)
Sve ovo dalje ukazuje na činjenicu da se teritorija etničke Bosne, kao matične teritorija Bošnjana, na istoku nije završavala na Drini već se ona širila i na prostore Dalmacije, današnje Zapadne Srbije, Sanžaka kao i na istočne i sjeverne dijelove Crne Gore. Nebrojeni su historijski dokumenti u kojima se potvrciuje narodnosno, etničko ime Bošnjana.
Ime Dobrih Bošnjana, u kamenu, bosanicom, bosančicom-pismom njihovim zapisano Ako Boshnjanin bude duzan i pobjegne-da mu nije vjere ni ruke... Ako ima Dubrovchanin koju pravdu na Boshnjaninu - da ga pozove... Ako Boshnjanin zapshi da nije duzhan – da mu nareche prisechi...
Ako Dubrovchanin ubije ali posjeche u Bosni ili Boshnjanin Dubrovchana – taj pravda... Ako bude svada Boshnjanina z Dubrovchaninom... I ako Boshnjanin izme dobitak dubrovachki na vjeru,...
Iz povelje (ugovora sa dubrovčanima) Stjepana Kotromanića (15. avgust 1332) (Vjekoslav Klajić-Povjest Bosne do propasti kraljevstva, str. 42-43) Odrednica Bošnjanin bila je prisutna u svakodnevnom govoru sve do polovine XIX vijeka. Potvrciuje to i zapis iz Rječnika Vuka Karadžića iz 1818. god.14 u kojem on bilježi da je Bošnjanin isto što i Bosanac (na njemačkom: Bosnier, na latinskom: Bosnus).
Na prostoru Zapadne i Centralne Srbije i danas postoje toponimi (nazivi mjesta, lokaliteta...), hidronimi (nazivi vodenih tokova) u kojima je očuvano ime starih Bošnjana. Takav je i naziv sela Bošnjane i Bošnjanske rijeke u ovom selu kod Kruševca.
14
V. Karadžić, Rječnik srpskoga jezika, Beč 1818. god., str. 43
Pored stanovnika označenih odrednicom Bošnjanin u ovom popisu stanovništva Zapadne Srbije iz 1476. god. nalaze se i oni koji su upisani kao Bošnjaci. Takvi su i ova četverice sinova nekog Bošnjaka iz sela Oplanina kod G. Milanovca popisanih 1516. god .15
15
T.k.p., str. 373
U osmanskom katastarkom, poimeničnom popisu sandžaka vilajeta Hercegovina (skraćeno-Hecegovački defter) iz 1477. godine16, nalazi se popis stanovnika i naselja prijepoljskog, pljevaljskog i probojskog kraja. Ovi prostori Sandžaka su inače od 1373. godine, što je 90 godina prije uspostavljanja turske vlasti na ovim prostorima, pripadali kraljevini Bosni. Uspostavljanjem osmanske vlasti ovi dujelovi Sandžaka pripadali su bosanskom ра potom hercegovačkom sandžaku. Ovdje su, na prostoru prijepoljskog kraja, te 1477. godine, popisani: Radoje sin Bošnjanina; Radonja sin Bošnjaka; Dobrotko sin Bošnjanina17 Navođenjem odrednica Bošnjanin, Bošnjak jasno se potvrciuje prisustvo i autohtonost Dobrih Bošnjana, Bošnjaka na prostorima Sandžaka, kao i naprostorima Zapadne Srbije, u drugoj polovini XV vijeka. I u ovom slučaju je etnička, narodnosna pripadnost Bošnjak uzeta kao odrednica u označavanju, u identifikaciji osobe. Ovo dalje ukazuje na to da Bošnjanin i Bošnjak predstavljaju jednu te istu odrednicu. Ovo je istovremeno i najbolja, najautentičnija potvrda toga da narodnosna odrednica Bošnjak datira iz perioda srednjeg vijeka. Ona, znači, nije neka izmišljena, novokomponovana, teritorijalna, regionalna... odrednica kako se to već duže vrijeme može čuti u srpskim, crnogorskim i hrvatskim medijima i pročitati u njivom publikacijama... To negiranje odredice Bošnjak, u stvari je bilo a i danas je u sklopu nastojanja srpskih, hrvatskih i crnogorskih velikodržavnih projekata da se Bošnjake srbizira, posrbi, pohrvati, pocrnogorči. Historijska potvrda imena Bošnjak susreće se u ogromnom broju dokumenata, u spomenicima materijalne kulture, u književnoj, muzičkoj i ostaloj, ne samo bošnjačkoj, kulturnoj baštini. Jedna od tih potvrda susreće se i u prvom Rječniku srpskog jezika kojeg je 1818. god. u Beču objavio V. Karadžić. U njemu se navodi:
16
Poimenični popis vilajeta Hercegovina, Orjentalni institut Sarajevo, 1985. god. Poimenični popis..., str. 45, 173
17
U još jednom istorijskom izvoru iz XIX vijeka susreće se potvrda imena Bošnjaci. Radi se o Letopisu Matice srpske (prvobitni naziv: Serbske ljetopisi) za godinu 1825. u kojem se, u uredničkom tekstu, navode Koljena Slavenskih naroda. Uz ostale narode tu su i:18
(Bošnjaci žive između Drine, Verbasa, Save, Dalmacije, Hema, čislom 450.000: ispovjadaju ili Islam; ili su Rimokatolici, ili pravoslavni.) U ovom istorijskom izvoru se navodi i to da Bošnjaci, između ostalih područja, žive i na prostoru Hema. To je staroslavenski naziv za Hum, odnosno Hercegovinu. U godini 1825., kad je ovaj text pisan, najveći dio današnjeg Sandžaka pripadao je upravo Hercegovini. U pommenutom Rječniku srpskog jezika V. Karadžić, za sandžačke gradove Prijepolje, Pljevlje, Bijelo Polje, Sjenicu..., navodi da su to gradovi/varoši u Ercegovini.19 Ovi dokumenti potvrđuju da i tada, početkom XIX vijeka, Bošnjaci žive u Sandžaku kao autohtono, starosjedilačko stanovništvo. Navođenjem podatka du su tadašnji Bošnjaci, kojih je čislom 450.000, ispovjedali ili Islam; ili su Rimokatolici, ili pravoslavci ukazuje se na još jednu veliku istorijsku istinu. Svo stanovništvo etničke Bosne, koja se prostirala od Une na zapadu do Kosovske Mitrovice na istoku, sebe su nazivali Bošnjacima bez obzira kojoj vjeroispovjesti su pripadali. Kao i ovaj gore citirani dokument ogroman je broj ostalih dokumenata koji to potvrđuju. Međutim, početkom XIX vijeka počinje nacionalistička propaganda, prvo iz Srbije a potom i iz Hrvatske koja je imala za cilj da pravoslavno i katoličko stanovništvo u Bosni i Hercegovini ubjedi da oni nisu Bošnjaci nego Srbi i Hrvati. U toj propagandi se, na žalost, uspjelo. Narodnosna odrednica Bošnjak sačuvana je danas kod muslimanskog stanovništva u Bosni i Hercegovini, Sandžaku, Kosovu, Hrvatskoj... Današnji Bošnjaci su, znači, samo nastavili ono isto, srednjevjekovno, narodnosno bošnjačko imenovanje. Današnji Bošnjaci su baštinici te srednjevjekovne narodnosne, danas nacionalne, odrednice Bošnjak dok su se današnji Srbi i Hrvati u Bosni i Hercegovini odrekli ove dorednice i sebe, zbog istovjetne
18 19
Letopis Matice srpske, god. 1825., str. 57 V. Karadžić, Rječnik srpskoga jezika, Beč 1818. god., str. 31, 561, 657, 765
vjerske pripadnosti, poistovjetili sa Srbima i Hrvatima u Srbiji i Hrvatskoj. U popisu stanovništva Zapadne Srbije iz 1516. god. vidi se da se u selu Oplanina kod G. Milanovca, uz stanovnike Bošnjake, nalaze i muslimani Mustafa sin Mahmuda i Davud sin Mahmuda. 20 Bošnjaci i muslimani u ovom selu popisani su jedni pored drugih što bi moglo ukazivati na to da su ovi muslimani takođe Bošnjaci koji su prihvatili islam. Opšte je poznata historijska činjenica da su
Bošnjani, Bošnjaci veoma rano počeli prihvatati islam. Katastarskim popisima stanovništva i naselja na prostoru Zapadne Srbije iz 1476. 1516. i 1525. god., potvrciuje se, kao što je naprijed predočeno, prisustvo velikog broja Bošnjana, Bošnjaka kao autohtonog, domaćeg, starosjedilačkog stanovništva na prostoru Z. Srbije. Zbog njihovog prihvatanja islama na prostorima Z. Srbije se već tada, krajem XV i početkom XVI vijeka, formiraju naselja sa autohtonim, starosjedilačkim muslimanskim stanovništvom. Tako se u detaljnom popisu stanovništva i naselja iz 1476. god. u selu Užice (danas grad Užice), koje je tada imalo 63 domaćinstva, navodi i 5 muslimanskih domaćinstava21:
Četrdeset godina kasnije, u detaljnom katastarskom popisu stanovništva i naselja Z. Srbije, 1516. god. u Užicu se navodi 186
20 21
T.k.p., str. 373 T.k.p., str. 259
muslimmanskih i 95 hrišćanskih domaćinstava. Muški, punoljetni muslimanski stanovnici tadašnjeg Užica bili su22:
22
T.k.p., str. 341-343
Samo deset godina kasnije, 1525. god. u Užicu je bilo 334 muslimanska i 33 hrišćanska domaćinstva. Tadašnje osmanske vlasti
donijele su i poseban zakon o tvrciavi Užice što govori o tome koliku veličinu i značaj je imao ovaj grad.
Uz sve ostalo u tadašnjem Užicu postojala je džamija koju je sultan podigao ili je ona bila izgrađena u ime sultana. Poznato je da su samo veliki i značajni gradovi mogli imati sultansku džamiju. Muški, punoljetnji muslimanski stanovnici Užica te 1525. god. bili su: 23
23
T.k.p., str. 480-483
U ovom popisu stanovništva i naselja na prostoru Z. Srbije 1525. god. navode se velike grupe muslimanskog stanovništva u većem broju naselja. Takav je slučaj sa mjestom Rudnik kod G. Milanovca 24
24
T.k.p., str. 359
Cijela sela u pojedinim djelovima Z. Srbije bila su tada naseljena autohtonim, strosjedilačkim muslimanskim stanovništvom. Vidi se to na primjeru sela Atenica koje se nalazi južno od Čačka. 25
25
T.k.p., str. 487
Kao što se vidi na prostoru Zapadne Srbije su, već od kraja XV vijeka, živjeli muslimani kao autohtoni, starosjedilački stanovnici ovih prostora. Ovi muslimani bili su, u stvari, Bošnjani koji su prostor zapadne Srbije naseljavali daleko prije dolaska Osmanske imperije na ove prostore. Ako se zna da danas na prostoru Zapadne Srbije uopšte nema muslimanskog stanovništva, bitno je napomenuti i to šta se desilo sa njima. Svo to bošnjačko, muslimansko, stanovništvo cijele Zapadne Srbije protjerano je u periodu nakon 1833. god. Muslimani Užica protjerani su 1867. godine i naseljeni u Gornju i Donju Aziziju, danas Bosanski Šamac i Orašje. U Užicu, te 1862. god., bilo je 3.500 muslimanskih kuća. Oni su predstavljali samo jedan dio bošnjačkog, muslimanskog, stanovništva, koje je u tom periodu protjerano iz Srbije, uz otimanje njihove imovine ili uz mizernu nadoknadu za nju. Istovremeno, na cijelom prostoru gdje je do tada živjelo autohtono muslimmansko stanovništvo izvršeno je tada uništavanje svih bošnjačkih, muslimanskih, kulturnih, vjerskih i drugih objekata, džamija, mezarluka, biblioteka, škola, mekteba, gradskih hamama, česama, hanova..., o čemu svjedoče mnogobrojni h historijski dokumenti. Osim o Bošnjanima, Bošnjacima, katastarski defteri XV i XVI vijeka pružaju puno podataka i o drugim etničkim grpama i narodima koji su u to vrijeme živjeli na popisivanim prostorima. Tako su u smederevskom defteru iz 1476. godine, u selu Ražansko kod Užica, upisani: Milenko Srbin, Radko Srbin26 U hercegovačkom defteru iz 1477. godine, na prostoru Sandžaka, u prijepoljskom kraju, upisan je: Srbin sin Dobroga27 U istom defteru za neka sela u okolini Gacka i Trebinja navodi se sljedeće: Selo Radinovići, pusto, u posjedu Radiša sina Grubaša, stanište Srba. Selo Nedanići, pusto, stanište Srba. Selo Lukovica, stanište Srba, pusto. Selo Rudopolje, stanište Srba, pusto. Selo Tihovo, pusto, stanište Srba28. I u ovim slučajevima narodnosna odrednica Srbin korištena je kao riječ uz pomoć koje je neka osoba identifikovana. Nije bilo potrebno navoditi ni ime oca niti bilo šta drugo. Bilo je dovoljno nekoga, ko živi u mješovitoj sredini, u sredini sa pripadnicima drugih etničkih i 26
T.k.p. - str. 83 Poimenični popis..., str. 30 28 Poimenični popis... str. 602 27
narodnosnih grupa, uz njegovo ime označiti da je Srbin i da se odmah zna ko je to. On je bio jedini takav u toj grupi ili u tom selu. Ovo istovrremeno ukazuje na činjenicu da su Srbi na pojedninim prostorima predstavljali manje grupe stanovništva. U stvari, ovi popisi stanovništva iz perioda XV-XVI vijeka jasno ukazuju na činjenicu da Srbi kao narod nisu činili kompaktnu narodnosnu cijelinu. Srbi su, u vrijeme ovih katastarskih popisa, u odnosu na neke druge narode, npr. Vlahe, na određenim dijelovima Zapadne Srbije bili daleko malobrojniji. U detaljnom popisu smederevskog sandžaka iz 1476. god., kojem je pripadala i cijela Zapadna Srbija, od 252 strane, koliko ima cijeli defter, više od polovine deftera zauzima popis skupina Vlaha. Na samom početku deftera priložen je Vlaški zakon29 a zakone o Vlasima sadržavali su i popisi drugih oblsti. Postojanje posebnih zakona sa kojima su tadašnej osmanske vlasti regulisale naseljavanje i poreske obaveze Vlaha ukazuje na veliku brojnost i veliku rasprostranjenost Vlaha. Svaka grupa Vlaha imala je svojeg starješinu30.
Po imenu starješine Vlaha vrlo često su označeni i prostori na kojima je ta grupa Vlaha boravila. Evo jednoj primjera za to:
29 30
T.k.p. - str. 28 T.k.p. - str. 28
Star ješi na ove sku pine Vlaha bio je Ivan sin Dogloda. Doglod je vlaško muško ime pa je po nekom Doglodu nastao i naziv današnjeg sela Doglodi kod Sarajeva. Veliki je broj ovakvih primjera. Po Vlasima označena je i cijela jedna oblast Stari Vlah koja se prostire od Višegrada, preko Zlatibora i Javora kod Ivanjice pa do Golije kod N. Pazara a potom do Lima. Sama odrednica Stari Vlah ukazuje na to da je to oblast u kojoj su Vlasi davno naseljeni, u kojoj su oni bili stari, odnosno starosjedioci. Starovlašku oblast proučavao je Jovan Cvijić i o tome ostavio posebnu studiju.31 U smederevskom defteru iz 1516. godine za nekoliko sela u okolini Kraljeva navodi se: Sela Rujnica, Lunići, Kolar... koja nastanjuju Vlasi..., selo Čačak, koje je te 1516. godine imalo samo tri kuće, a u kojem stanuju Vlasi32. U istom izvoru se za neke mezre (pusta sela) navodi: Vlasi koji na njoj stanuju..., Vlasi koji je obrađuju...33 U hercegovačkom defteru iz 1477. godine na teritoriji današnjeg Sandžaka popisane su takođe velike skupine Vlaha. I ovdje je postojao zakon o Vlasima. 34
J. Cvijić, Balkansko Poluostrvo, Beograd, 1965. god. T.k.p. - str. 240, 293 T.k.p.- str. 312 34 Poimenični popis..., str. 26 31 32 33
Na prostoru prijepoljskog, pribojskog, pljevaljskkog.... kraja, odnosno na teritoriji nahija: Krička, Mataruga, Kukanj, Gornja Morača, Donja Morača, Mileševa, Komarnica, Rovci, Piva, Mostar, Rudine, Zubđ, Blagaj, upisane su velike skupine (džemati) Vlaha a za neke od ovih nahija navodi se da su naseljene isključivo vlaškim stanovništvom. U istom ovom defteru za nekoliko sela u okolini Stoca, Čapljine i Mostara, navodi se sljedeće: Selo Četeši, pusto, u posjedu Vlaha; SeloModriča, pusto, u posjedu Vlaha; Selo Kozice, pusto, u psjedu Vlaha. Selo Hodbina, u posjedu Nikole, sina Mrkše, Vlah; Baština Dragića, sina Radovoja, pripada Dabru...Rahmetli Isa-beg ju je dao Vlahu po imenu Vukić, sina Vukice, kao baštinu..Njive koje su ostale...dao je rahmetli Isa-beg kao baštinu, Vlahu po imenu Radič...35 Za više sela, koja su u to vrijeme bila pusta jer ih je napuštilo ranije stanovništvo, navodi se da su data nekome ali pod uslovom da dovede Vlahe i da ih naseli.36 Na ovaj način tadašnja turska vlast Vlasima je naselila velike dijelove Srbije a posebno Bosne i Hercegovine...Osmanske vlasti su iz taktičkih razloga naseljavali velike grupe Vlaha u pogranična područja prema tadašnjim Austrijskim i Mletačkim teritorijama koje su obuhvatale prostore današnje Hrvatske, Dalmacije... Katastarski popisi stanovništva i naselja iz XV i XVI vijeka, kao historijski dokumenti prve kategorije, na najbolji i na najautentičniji način potvrdjuju da su Vlasi naseljavali velike dijelove centralnog Balkana. Osim ovih katastrskih popisa iz XV-XVI vijeka puno je i druge dokumentarne građe kojom se potvrciuje da Vlasi nisu bili Srbi koji su se bavili stočarstvom, kako se to i danas tvrdi u srbijanskoj historijografiji, već su oni bili narod sa svojim jezikom, svojom kulturom..., odnosno narod sa svojim vlaškim identitetetom. Iako su Vlasi imali svoj jezik, svoju kulturu... oni su u dužem vremenskom peiriodu asimilirani u druge narodnosne i etničke grupe. Zbog pravoslavne vjere kojoj su Vlasi pripadali oni su u najvećem broju srbizirini, odnosno posrbljeni. U dužem vremenskom periodu trajao je proces srbizacije Vlaha, pa veliki dio današnjih Srba, posebno u Bosni i Herceogovini su, u stvari srbizirani Vlasi. Srbizacijom nisu bili izloženi samo Vlasi već i drugi narodi i etničke grupe, Kumani, Mataruge, Mijani... Tek srbizacijom Vlaha i drugih naroda i etničkih grupa Srbi su postali kompaktna narodnosna cijelina na prostorima centralnog Balkana. Proces srbizacije svih onih naroda i etničkih grupa koje su živjele izmješano sa Srbima počeo je od stvaranja prve srpske države. Konstatuje to i Svetozar Ćorović u dijelu Istorija srpskog naroda:
Poimenični popis... str, 4, 31, 174, 26-160 T.k.p. - str. 297
35 36
...Prva srpska država obrazovala se u Raškoj i odatle je počela srbizacija susednih oblasti...37 Srbizacija svih onih sa kojima su Srbi dijeli životni prostor, u stvari, je konstanta u historiji Balkana od perioda IX-X vijeka pa do danas. Srbizaciji su danas posebno izloženi Bošnjaci u Sandžaku. U smederevskom defteru iz 1516. godine, u selu Ravne kod Užica, upisan su: Vlatko sin Hrvatina, Radovan sin Hrvatina38. U hercegovačkom defteru iz 1477. god., na prostoru Bileće i Nevesinja upisani su: Radilja sin Hrvajina Vlatko sin Hrvajina Radoje sin Hrvajina Vukašin sin Hrvatina39 U ovim primjerima susrećemo potvrdu prisustva Hrvata, kao naroda, na popisivanim područjima.. Ovo dalje ukazuje na to odkud i danas jedan broj toponima, naziva na prostoru Sandžaka, čiji nazivi potiču od riječi kojei se susreću u hrvatskome jeziku. Iz ovih katastarskih popisa iz XV-XVI vijeka može se izvući još jedan neobično važan zaključak. Radi se o tome što se u ovim popisima navodi narodnosna, etnička pripadnos onih koji se popisuju. Tako se u smederevskom defteru iz 1516. god. navode: Vukosav Bugarin Radivoj Bugarin Radmio Kričak40 U hercegovačkom defteru iz 1477. godine, na prostoru Sandžaka, upisani su Obri sin Mihe Ivan sin Obrina Obri sin Radivoja Obri sin Bajke Ugrin sin Jela Ugrin sin Radača Petko sin Tatarina Tatarin sin Lazara Radoje sin Kriča41 U ovim primjerima zabilježena su imena naroda koji su prije vremena ovih popisa, prije XV vijeka, boravili na ovim prostorima. To su, uz Bugare, Obri, kako su Slaveni nazivali Avare, zatim Ugri Mađari, pa onda narodi koji su karakteristični baš za šire prostore Sandžaka: Kriči, Mataruge, Mijani. U istom izvoru, za dvije osobe Mošo sin Arvera i Arslan njegov brat, u mjestu Rudnik (kod G. Milanovca) navodi se da su oni Jevreji42. U svim ovim primjerima umjesto ličnog imena, umjesto imena neke osobe navedena je njegova narodnosna pripadnost: Bugarin, Obri, Ugrin, Tatarin, Vladimir Ćorović, Istorija srpskog naroda, Glas srpski, Banja Luka, Beograd 1997. Prva knjiga, str. 67 38 T.k.p. - str. 77 39 Poimenični popis..., str. 173, 447 40 T.k.p .- str. 75, 91, 96 40 T. k. p. - str. 287 41 Poimenični popis..., str. 30, 34, 98, 51, 54 42 T. k. p. - str. 287 37
Kričak... Isto je primjenjeno i u slučaju kad su popisivani oni koji su bili Bošnjani, Bošnjaci pa je umjesto ličnog imena navedena njihova narodnosna pripadnost kao odrednica kojom je ta osoba identifikovana. Katastarski popisi stanovništva i naselja iz XV-XVI vijeka pružaju mogućnost analize ličnih imena koja se u njima nalaze. Naime, moguće je izdvojiti neke grupe imena, odnosno ovdje se vide imena koja su karakteristična za neke od naroda. Tako se kao tipično srpska imena, ako se ona posmatraju u smederevskom defteru iz 1526. god., mogu vidjeti imena tipa: Nikola, Vukosav, Jova, Dragiša, Bogdan, Miloš, Radosav, Dimitrije, Vlado, Vukašin, Milan, Vojin, Stepan, Marko, Đure, Luka, Cvetko... Kao tipična imena Bošnjana, ako se ona posmatraju u defterima iz 1476. god. vide se imana tipa: Radovac, Rahovac, Radič, Vukoj, Vučihna, Radonja, Mihač, Rađ, Vukšić, Gumašin, Radihna, Radak, Tvrdan, Bolašin, Vukmir, Dobrotko... Kao tipično Vlaška imena u ovom periodu jasno se izdvajaju imena: Stračin, Bogul, Mihul, Bojun, Borčel, Rajčin... Ovi osmanski katastarski popisi, kao historijski dokumenti prve kategorije, do sada su među srpskim historijografima uglavnom mаlо korišteni. Nije poznato da je neko od srpskih historijografa, onomastičara... analizirao ove istorijske izvore objavljene 1984. god., uradio stručni rad na osnovu njih i sl. Ovi historijski dokumenti među srpskim, hrvatskim, crnogorskim... historijografima su zanemarivani, odnosno prešućivani. Vjerovatno je to zbog toga što historijografima, na prostorima današnje Hrvatske, С. Gore i Srbije nije odgovarala autentičnost ovih izuzetno vrijednih izvora, ра su svoje konstrukcije lakše gradili bez njih. Dolaskom mlađih generacija historijografa, onomastičara... vjerovatno će bi biti promijenjen odnos prema ovim neobično vrijednim i dragocjenim historijskim dokumentima.
