Anadolu Aleviliğinin Kültürel-İnançsal Kaynakları

Anadolu Aleviliğinin Kültürel-İnançsal Kaynakları Yazar: Baki ÖZ

Bu eser http://genclikcephesi.blogspot.com tarafından yayınlanmaktadır.

http://genclikcephesi.blogspot.com

1

Baki ÖZ TEORİ DERGİSİ – Haziran 1995

Anadolu Aleviliğinin Kültürel-İnançsal Kaynakları Birçok Kültür ve İnancın Doğal Bileşimi Tarihte ortaya çıkmış hiçbir din, mezhep, tarikat, felsefik ve siyasal sistem arı değildir. Önceki ve çevre etkenlerin derin etkilerini ve izlerini taşır. Hıristiyanlık, Yahudiliğin oldukça etkisindedir. Din tarihi araştırmacıları Hıristiyanlığın, Yahudiliğin bir mezhebi olmaktan kurtuluşunu ve kitleselleşmesini İsa'nın Oniki Havarisi'nin çalışmalarına bağlarlar, İslamlık Ortadoğu'nun, Yahudiliğin ve Hıristiyanlığın dinsel öykülerinden "kıssalarından yararlanır, sık sık bunlara göndermeler yapar. Bizzat Hz. Muhammed kendi dininin (İslamlığın) atası olan Hz. İbrahim'in dininin (İbraniliğin) devamı ve gelişmiş biçimi olduğunu söyler. Prof. Fuat Köprülü İslamlığın doğuşundan 200 yıl sonra tümüyle değişikliğe uğradığını yazar. Mezheplerin ortaya çıkışıyla İslamlık özüne ve kaynağına göre oldukça değişmiştir. Bunda eski din ve inanış bölgelerinin, ayrı inanışta olan topluluk ve toplumların İslam çevresine girmelerinin önemli payı vardır. Yeni dini kabul eden bu çevreler eski inanışlarından da, İslamlığa bir şeyler taşımışlardır, İslam mezhepleri de bu yeni oluşumun, yeni ortamın yorumcuları olmuş, İslam adı altında oluşan bu yeni kitleye İslam kaynağından (Kur'an, hadis) hareket ederek farklı farklı İslamlıklar sunmuşlardır. Bu tür oluşumları felsefik ve siyasal akım ve sistemlerde de görmek olası. Eflatunculukla, ortaçağın tasavvufi akımlarıyla beslenen Yeni-Eflatunculuk buna en güzel örnektir. Bu tür izlere çağımızda Bergsonculuk'ta da rastlanır, ilkçağın ve ortaçağın sömürgeciliğini çağımız koşulları emperyalizme dönüştürür. Toprak ve ülke kazanmak peşinde olan eski sömürgecilerin yerini, pazar ve sermaye yatırımları peşinde olan çağımızın emperyalistleri almışlardır. Doğallıkla yeni koşullar yeni yorumları birlikte getirir. Bu kaçınılmazdır. Felsefik ve siyasal sistemlerde bunu gördüğümüz gibi, din mezhep gibi düşünsel-inanış bazında olan akımlarda da görürüz. Düşünce ve inanışların yapılanmasında coğrafya da önemli bir etkendir. Düşünce ve inançlara yörenin doğal, insan ve etkilenim koşullarına göre yapı kazandırır. Örneğin Ortadoğu'nun Nasturi, Keldani ve Süryani Hıristiyanlığı, Avrupa'nın Katolik, Ortodoks ve Protestan Hıristiyanlığına göre oldukça farklıdır. Nasturilik, Keldanilik ve Süryanilikte Ortadoğu'nun insan öğesinin özelliği başat olmuş, bu yöre Hıristiyanlığa tümüyle farklı bir yapı kazandırmıştır. Bu genellendirme içerisinde Alevilik özeline inildiğinde de pek farklı bir şey görülmez. Aynı yapılanış Alevilikte, Anadolu Aleviliği'nde de vardır. Alevilik, İslamsal öğelerin Orta Asya, Ortadoğu, Anadolu ve Balkanların düşünce ve inançlarıyla yoğrularak oluşmuş ve kendine özgü biçimini kazanmıştır. Alevilikte insan etkeni ön plandadır. Bu, ön plandaki insan etkeni anlayışı, insana, topluma kendine özgü değerleri yaşama, yaşatma, koruma, sürdürme olanağı vermektedir. Böylesi bir olanak da coğrafya etkeninin devreye http://genclikcephesi.blogspot.com

2

girmesine olanak tanımaktadır. Yani İslamlığın yayıldığı bölgelerde, yerel topluluklar ve toplumlar kendi değerlerini ve kimliklerini ancak Alevilik yorumu içerisinde yaşatabilmişlerdir. İslamlığın katı biçimleri olan Sünni mezhepler buna olanak tanımamıştır. Yerel, bölgesel, etnik kimlikler ve kültürler Aleviliğin hoşgörü çatısı altında barınabilmiş, günümüze dek izlerini sürdürebilmişlerdir. Oysa, ümmetçilik anlayışında olan İslamlık, özelinde Sünni mezhepler, bu tür yerel, bölgesel ve etnik kültürleri içinde eritmiş ve baskı altına almıştır. Yaşamasına ve yeşermesine tarihin hiçbir döneminde izin vermemiştir. Siyasal ellerde bu olay Araplaştırma biçiminde sürmüştür. Ümmetleştirme bir yerde Araplaştırma olmuştur. Medreselerde eğitim Arapçayla yapılmış, bilim dili Arapça olmuş. Camilerde tapınç Arapçayla yapılmış, toplum Arap geleneklerine zorlanmış, Arap simgesi örnek model kılınmış ve toplumların karşısına tek alternatif olarak çıkarılmış, Araplar "kavm-i necip" (üstün, temiz kavim) olarak görülmüş, İslamlığa sonradan giren, Türkler'le İranlılar "mevali" (köle) olarak nitelenmiş ve insanları, toplumları bu anlayışa, yapıya sokmak için kitle kıyımları yapılmıştır. Arap Yarımadasındaki Yahudi, Orta Asya'daki Türk kırımları buna örnektir. Alevilik Orta Asya'dan Balkanlar'a kadar yayılma olanağı bulur. Bir bakıma İslamlığın yayıldığı her alanda çeşitli Alevi türevlerine ve yorumlarına rastlamak mümkün. Bir bakıma doğal gelişme bu. İslamlaşan, fakat İslamlığın katı kurallarını ve Araplaştırma siyasetini benimseyemeyen çeşitli bölgelerdeki toplumlar Alevilik dairesi içerisinde kalmışlardır. Böylece kendi kimliklerini ve kültürlerini yaşatma açısından bir manevra alanı bulmuşlardır. Ulusal kimlikleri erimemiş, Araplaşmaktan kurtulmuşlardır. İranlılar Şiileşerek, Türkler'le Kürtler Alevileşerek, Balkanlılarsa Bektaşileşerek bunu yapmışlardır. Alevilik bir yerde İslam ümmetçiliğine ve Araplaştırmaya, Arap ulusçuluğuna karşı bir tepkidir. Bir ulusal ve toplumsal karşı koyuştur. Toplumların kendine özgü olan değerler bütünlüğünü, kimliklerini sürdürme savaşımlarıdır. Şiilik, "İslam ümmetçiliği" adı altında Arap yayılmacılığına karşı bir İran-Fars ulusçuluğudur. Anadolu Aleviliği'yse aynı etken karşısında Türk-Türkmen ulusçuluğu olarak kendini ortaya koyar. Bu konumlanış Orta Asya'dan Balkanlar'a bir uzanım içerisinde sürer. Toplumlar, Alevilik bağrında ilkçağdan beri getirdikleri inanç ve kültürlerinin güzelliklerini korurlar. Bu onların kimlikleri ve var oluşlarının güvencesi olur. İran Şiiliğiyle Alevilik aynı kökten, aynı nedenlerle ve aynı tepkilerle çıkarlar. Şiilik giderek İran'a özgüleşir, İran bağlamında İslamlığın bir yorumu olur. XVI. yüzyılda da Safevi Devleti'nin resmi dini durumuna gelir, kurumlaşır, Alevilikle yolları ayrılır. Alevilikse olaya daha genel ve evrensel bakmasına karşın, yoğun olarak Türk-Türkmenler arasında tutunur. Eski kültürel değerlerini Ali ve Ehlibeyt sevgisiyle donatır, Hz. Ali'nin paylaşımcı, eşitçi düşüncelerinin sürdürücüsü olurlar. Bir yerde Alevilik Türk-Türkmen topluluklarının yaşantılarına denk düşer, İslamsal Türk dünyası içerisinde Türkler kültürel ve kimliksel varlıklarını Alevilik yoluyla sürdürür ve yaşatırlar. Büyük bir kesimi ise Sünnileşerek İslamsal ümmetçilik içerisinde erir ve Araplaşırlar. Kürtler ise İslamlığı mezhepleşme döneminde tanırlar. Önceleri tepki göstermelerine karşın, İslamlığın Sünni mezhepleri özellikle Şafiilik kendi kültürel ve inançsal yapılarına denk düşer. Çoğunluk Şafii, bir bölümüyse Hanifidirler. Çok azı Alevi olmuşlardır. Özellikle çeşitli siyasal nedenlerle Doğu aşiretleri içerisine yerleştirilen Türk-Türkmen boylarından Kürtleşenler Alevileşmişlerdir. Birçok kültürün ve inancın doğal bir bileşimini (sentezini) Ali ve Ehlibeyt bağlılığıyla yoğurarak harmanlayan Anadolu Aleviliğinin oluşum etkenleri bence şöyledir


3

a) İslamsal etken (Kur'an, Hz. Ali ve Ehlibeyt inancı). b) Orta Asya etkeni (Türklük, Şamanîlik, Budacılık). c) Ortadoğu etkeni (Mazdeizm, Zerdüştlük, Manicilik). d) Anadolu ve Balkanlar etkeni (Anadolu Paganist inançları ve Hıristiyanlık izleri) Aleviliği, özellikle Anadolu Aleviliğini anlayabilmek için bu temel etkenleri ve bunlardan geçen kültürel-inançsal öğeleri, bunların Aleviliğin inançsal ve kültürel oluşumunda yarattığı izleri incelemek, görmek gerekir. Burada karşımıza şu soru çıkıyor. Aleviliği belirleyen, oluşturan, yaratan temel etken bunlardan hangisidir? Bunun yanıtı oldukça zor ve bir çırpıda verilecek türden değil. Çünkü, Aleviliği şöyle veya böyle belirleyen bu etkenler bile bir bölgenin, genellikle Ortadoğu'nun ürünüdür. Birbirlerinin ortamında, doğal ve insan koşullarında ortaya çıkmışlardır. Birbirlerini etkilemiş ve etkilenmişlerdir. Biri, herhangi bir kültür ve inanç öğesini, ilkesini, anlayışını almış, geliştirmiş, kendine özgüleştirmiş ve bir başkasına vermiştir. Yani geçiş, ara görevi üstlenen inançlar vardır. Daha doğrusu bu inanç sistemleri birbirine karşı böyle bir görevi zaman zaman üstlenmişlerdir. Bu nedenle herhangi bir inanç öğesinin asıl kaynağının bulunması oldukça zorlaşmaktadır. Bir başka yanı, inanç öğesi asıl kaynağından Aleviliğe gelinceye dek birçok geçişi sağlayan ara inançlarca değişime uğratılmıştır. Dolayısıyla çok etkenli ve çok geçişli bir kültürel-inançsal olayla karşı karşıyayız. Bu da "asıl kaynağı" ve "belirleyici olan etkeni" belirsizleştiriyor. Araştırıcıyı bir kültürler, düşünceler ve inançlar mozaiğiyle karşı karşıya getiriyor. İşi oldukça zorlaştırıyor. Ama, netlikle görülebilen tek şey; bu çok sesli, çok renkli, çok görünümlü mozaik yapının olduğu gibi Anadolu Aleviliğine yansıması, Anadolu Aleviliğinde Ali ve Ehlibeyt bağlılığı temelinde bir güzel bireşime ulaşması, bu mayayla yeniden yoğrulması, karılması ve Anadolu coğrafyasında Alevilik olarak kalıba dökülmesidir. Şimdi bu temel etkenlerin Aleviliğe geçen, belirlenmesinde temel rol oynayan yanına geçelim. Genel hatlarıyla bir makale çerçevesinde örneklemeye çalışalım.

İslam Etkeni Alevilik, İslam dairesi içerisindedir. İslam temeli üzerinde yola çıkar, İslamlığın bir kolu, yorumu ve türevidir. İslam içerisinde Ali, Ehlibeyt ve Oniki imamlar çizgisini izler. Alevi toplumu da bu inançtadır. Alevi toplumu "başımız Kur'an'a bağlıdır" der. İnançlarını, "Allah-Muhammed-Ali" inancı üzerine oturturlar. Ali, Alevilikte diğer İslam anlayışlarına göre daha çok yüceltilir ve gerçek değerini bulur. Ali'nin kabile eşitlikçiliği, ilkel toplumculuğu, adil ve paylaşımcı anlayışı Alevi inancına ve yaşantısına temel olur, Ali ve soyunun uğradığı haksızlıklar, İslam toplumunun gerek kökeninde getirdiği gerekse inançyönetim bağlanımda ortaya çıkan olaylar ve siyasal çekişmeler Aleviliğin yapılanmasında temel rol oynar. Alevilik, İslamın katı kurallarını dışlar. Bu yanıyla bir İslam mezhebi olan Sünnilikten ayrılır, İslamlık; Maveraünnehir, Horasan ve Türkistan bölgesinde ortaya çıkan tasavvufla rahatlatılarak benimsenir. Bu, Türk-Türkmenlerin İslamlık anlayışları ve İslamlığı benimseyiş biçimleridir. Alevilik, İslamlığın içerisinde kendisini germesine karşın, tapınçta (ibadet) Sünni İslamlıktan tümüyle ayrılır. Kendi tarihsel kültüründen öğeler katarak bir tapınç biçimi oluşturur. İslamlığın inanç anlayışına da Aleviliğin eleştirisi vardır. Kur'an’a inanmakla birlikte, hadislerin çoğunun Emeviler döneminde uydurulduğunu, Emevi yönetimine dinsel temel hazırlamak amacıyla düzenlendiğine inanır. Kur'an'a paralellik taşımayan hiçbir hadisi geçerli görmez.


4

Aleviliğin Tanrı anlayışı da Sünni İslama göre temelden farklıdır. Sünni İslamın yaratıcı görüp hiçbir yere sığdıramadığı Tanrı'yı Alevilik "Tanrı-doğa-insan" birliğine, bütünselliğine indirgeyerek yeryüzüne indirir, somutlaştırır ve toplumun yaşamına sokar.

Orta Asya Etkeni Alevilik üzerinde en temel etkenlerden biridir. Alevilerin geneli Türk'tür. Orta Asya öğeleri, Aleviliğe etnik bağlantıyla girer. Asya'daki göçer ve yerleşik Türkler Ortadoğu ve Anadolu'ya gelirken, daha sonraları Osmanlı'nın yerleşim-yerleştirme siyasaları gereği Balkanlar'a yerleştirilirken bu topluluklar oradaki kültür ve inanç özelliklerini de birlikte getirir, Aleviliğe katarlar. Bu, Orta Asya öğeleri yer yer Alevilik içinde erirken, yer yer de Aleviliğin hoşgörülülüğünden ve kabullenir yapısından doğan ilişiklerle canlılıklarını korurlar. Fakat artık adları Orta Asya'daki dinleri, inançları ye kültürleri değil, Aleviliktir. a) Budacılık ve Alevi-Bektaşilik Budacılık İÖ VI. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Guatama-Buda'nın dinsel öğretişidir. Bir Hint dinidir. Tanrısız, kutsal kitapsız ve peygambersiz dinlerdendir, insanlığın erdemliliği temel amacıdır. Orta Asya Türkler'i Budacılığa ilgi duymuşlardır. Göktürkler bu dine yakınlık duyarlar. Özellikle Göktürkler'de Topo Kağan döneminde (572–581) bir Budacı topluluk oluşur. "Nirvana Sutra" Türkçeye çevrilir, istemi Kağan döneminde (552–576) Budacılık Batı Göktürkler'in ülkesine yayılır. Budacılık asıl altın çağını Uygurlarla yaşayacaktır. Uygurlar, tarihlerinin hiçbir döneminde bu dini bırakmayacaklardır. Anadolu'ya gelen Türk-Türkmen toplulukları Şamanîlikle birlikte Budacılığı da getireceklerdir. Budacılığın "Dört Kutsal Gerçek" olan "Dört Rastlayış" ilkeleri Alevi-Bektaşilikte "Dört Kapı" anlayışını doğurur. Erdemlik ve olgunluğun en üst evresi olan "Nirvana", AleviBektaşilikte “Kamil İnsan”dır. Budacılığın "Beş Ahlak Kuralı" Alevi-Bektaşilikte üçe inmiş, Alevi-Bektaşilikteki "Eline, Beline, Diline" sahip olmak anlayışı bu beş ilkeyi doğrudan karşılamaktadır. Budacılıktaki "Ruhgöçü" (reenkarnasyon) Alevi-Bektaşilikte aynen vardır. Alevi-Bektaşi edebiyatına da konu olmuştur. Bu bağlamda olan "Hulül" ve “Devriye”nin de kökeni Budacılığa ve Zerdüştlüğe dek gider. Oysa, İslamlık ruhgöçüne ve türevlerine kapılarını kapar. Alevi söylencelerindeki kuş, geyik gibi motiflerin başkalaşımı, yani Alevi-Bektaşi literatüründeki "don değiştirme" olayının kökeni Budacılığa kadar gider. Bu tür değişimler Budacı söylencelerin hepsinde vardır. Bu "don değiştirme" olayı Alevi-Bektaşi edebiyatında yoğun bir biçimde işlenir. Birçok Alevi dervişi, mutasavvıfı bu olayı yaşar. Çokmerkezli olan "ejderha kültü"nün merkezlerinden biri Hint dinleridir. Dayandığı en önemli kaynak Budacılıktır. "Ejderha kültü" Alevi-Bektaşîlikte özellikle Sarı Saltık, Hacım Sultan ve Otman Baba söylencelerinde toplanır. b) Şamanîlik ve Alevi-Bektaşilik Türk toplulukları arasında en yaygın dinsel inanış Gök Tanrı temel inancına dayanan Şamanlıktır. Bu din Asya'nın da genelinde yaygındır. Fakat ilkesel ve düşünsel olarak gelişmemiş, bir sistem oluşturamamıştır. Bu nedenle birçok inançlara kapısını açmıştır. http://genclikcephesi.blogspot.com

5

Alevilikteki birçok Asyalı inanç izleri Şamanlık yoluyla alınmıştır. Şamanlık; Manicilik Budacılık, Zerdüştlükteki inanç Öğelerinin Alevi-Bektaşiliğe doluşmasına aracılık görevi yapmıştır. Bu nedenle Şamanlıktan alınan inanç öğelerinin hangisinin Şamanlık, hangisinin Şamanlığın aracı olduğu dinlerden geldiğini anlamak oldukça zor olur. Çoğu araştırıcıya göre Şamanlık eski Türkler'in genelinin dinidir. Daha özgün bir deyişle Şamanlık eski Türkler'in ulusal dinidir. Hz. Ali eski Türkler'in Gök Tanrı'sıyla özdeşleştirilmiştir. "Güneş Kültü" bu yolla Aleviliğe geçmiştir. Bu anlayış Şah Hatayi'nin dizelerinde dile getirilir. Eski Türk evren yaradılışıyla (kozmogoni) Alevi evren-yaratılış öyküsü aynıdır. Yalnız adlar İslamlaştırılmıştır. Hz. Ali Kazak-Kırgız gibi Türk boylarının destanlarının konusu olmuştur. Alevi-Bektaşilikteki dinsel törenler, kadınların bu törenlere kaçınılmaz katılımı, okunan nefesler, semah, cem, kurban kesimleri vb. tümüyle "Asyagil temele" dayanır ve Şamanlık kaynaklıdır. Alevilikte kardeşlik, dostluk, toplumsal birlik ve dayanışmayı pekiştiren "musahiplik"in kaynağı Asya'dır. İskitler'de (Saka) ileri ölçüde bir "kardeşlik" vardır. Bu örgütlenme Harezm'de de yaygındır. Asya ve Şamanlık kökenli olan "musahiplik" Oğuzlar yoluyla Ahiler'e geçmiş, oradan da Aleviliğe girmiştir. Şamanlıkta din adamı olan "Kam"larla (Şaman) Alevilikteki "Dede"ler arasında doğrudan bağlantı ve benzerlik vardır. Her ikisi de koruyuculuk ve yöneticilik görevi yaparlar. Soydan gelirler. Kopuz-saz çalar, doğaçlama söylerler. Yetişmeleri gelenekseldir. Şamanlıktaki "ölmeden ölme", "kendini manevi olarak kurban etme" anlayışı tasavvufa ve özellikle Alevi-Bektaşiliğe yansımıştır. Bu anlayışa Şah Hatayi, Pir Suttan, Seyrani, Virani gibi Alevi ozanlarında rastlanır. Şamanlıktaki "asa" ve "keçeye oturma" geleneği Alevilikte de vardır. Birçok Alevi kesimi "tarik" kullanır. Orta Asya Şamanlarıyla Alevi-Bektaşilerin "dede" ve "baba"larının tören giysileri arasında şaşırtıcı benzerlikler vardır. Aynı şaşırtıcı benzerlik "Kam" ve "Baksı"ların "alkış" denen hayır dualarıyla Alevi-Bektaşilerin "Gülbank"larında da görülür. Şamanlığı benimsemiş Türk topluluklarının tümünde "Cem" türü bir dinsel tören yaşanır. Alevilikteki "düşkünlük" kurumu Moğollarda da görülür. Eski Türkler'deki içki içilmesi geleneği Alevi cemlerine girmiştir. Alevi-Bektaşilerin genel olmamakla birlikte cemlerinde içkiyi "dem dolu" kurallı, ilkeli ve belli bir felsefeye dayanarak alırlar. Orta Asya'daki Şamanlık dönemine ait bayramlar Anadolu Alevilerince de kutlanır. Samanlığın çeşitli dönemlerinde ortaya çıkmış söylenceler, Alevi-Bektaşi toplumlarınca İslamsal motife büründürülerek sürdürülmektedir. Aleviler arasında yaşatılan dağ, su, ağaç, orman kültleri... tümüyle Orta Asya ve Şamanlık kökenlidir.

Ortadoğu Etkeni Ortadoğu, tarihi boyunca Mezopotamya, Med, Pers, Büyük İskender, Yunan, Roma, Sasani ve en sonunda İslam ileri uygarlıklarına beşiklik görevi yapmıştır. İlkçağ ve ortaçağda çeşitli din, inanç ve düşünceler burada doğmuş ve toplumlara yansımıştır. Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslamlık gibi üç büyük din burada doğmuş, mezhepler gibi çeşitli yorumsal kollara ayrılmış ve burada insanlığa mal olmuştur. Asya'dan Avrupa'ya doğru göçen http://genclikcephesi.blogspot.com

6

topluluklar bu uygarlıklar, inanç ve düşünce denizinden paylarını alarak geçmek durumundaydılar. Bu nedenle insanlığın tarihinde Ortadoğu kültürünün büyük payı vardır. Kültürler, düşünceler, inançlar karşısında açık olan Aleviliğin de bu ileri uygarlık, inanç ve düşüncelerden etkilenmesi, payını alması doğaldır. O nedenle Ortadoğu inançlarının AleviBektaşilikte derin izleri vardır. Ama tek başına temel belirleyici olduğu da söylenemez. a) Manicilik (Maniheizm) ve Alevi-Bektaşilik Maniciliğin kurucusu Mani (Manes) Mardin doğumludur. İS 216 (veya 220)-276 (veya 277) yılları arasında yaşamıştır. Bir Hıristiyan keşişidir. Amacı Hıristiyanlık karşısında direnen Mazdeist hanedan ve çevreleri yumuşak bir yaklaşımla İsa yoluna kazandırmaktır. Bu din bağdaşıma (senkretizm)'dır. İran'da doğmuş ve biçimlenmiştir, ama Çin, Hindistan ve Türkistan'da yayılarak Asya'ya, Anadolu'ya, Balkanlar'ın tümüne, dahası Fransa'ya kadar Orta Avrupa'nın genelini etkilemiş ve benimsenmiştir. Manicilik kendinden önceki bütün inanç ve dinlerin akla uygun yanlarının bireşimini sağlayarak oluşmuştur. Bu dinin yapısını Zerdüşt, Platon, İsa ve Buda düşünceleri oluşturur. Özünde Zerdüştlüğün bir reformudur. Manicilik III. yüzyıldan itibaren Orta Asya'ya girer. Türkler arasında benimsenme ve yayılma alanı bulur. 763'te Böğü Kağan Maniciliği Uygurlar'ın resmi dini yapar. Böylece Manicilik Türk yörelerinde ve Çin'de rahat hareket etme ve tapınma özgürlüğü kazanır. Manicilik, Anadolu'da Hıristiyan mezhepler içerisinde gizli açık varlığını sürdürmekle birlikte, Türk-Türkmen göçleriyle de Asya'dan Anadolu'ya gelir. Alevi-Bektaşiliği derinden etkiler. Alevi-Bektaşilik ahlakının belkemiğini oluşturan "Eline, Beline, Diline sahip olmak" ilkesi Maniciliğin "Üç Mühür" ilkesinden başka bir şey değildir. Maniciliğin "bir lokma, bir hırka" anlayışı da Alevi heterodoksisine kaynaklık eder. Manicilikteki bu an ve temiz yaşam Kalenderi, Haydari, Cavlaki, Işık gibi Alevi derviş kümelerince benimsenir. Bektaşilikte "mücerredinim kaynağı da Manicilik olmalıdır. Manicilik, kadınlı-erkekli Ayin-i Cemler'in Anadolu'ya taşınmasında, Alevi-Bektaşi'liğe kazandırılmasında da önemli ölçüde taşıyıcılık rolü üstlenmiştir. Manicilikteki, erginliğe ulaşan gencin topluluğu kabulü için yapılan özel törenle, Alevi-Bektaşilikteki "oğlan ikrarı" töreni arasında büyük benzerlikler vardır. İnsanlığın tarihi kadar eski olan, aynı zamanda insanlığın yayılan "Dört Öğe"nin (toprak-su-hava-ateş) bir türevi olan "Beş Öğe" Mani inancıdır. Buradan Alevi-Bektaşiliğe geçmiştir. Alevi-Bektaşi söylencelerine konu olmuş, birer “kapı”yla karşılanmıştır. Bu "Anasır-ı erbaa" inancı Hacı Bektaş Veli ve Kaygusuz Abdal'ca felsefelerine temel alınır. Manici etkiler Anadolu'da en çok Sivas, Divriği, Erzincan ve Erzurum'u kapsayan Kapadokya denilen bölgede görülür. Buralar Manici kökenli Paulicienliğin merkezidir. Anadolu Aleviliği için buralar önemli merkezlerdir. b) Mazdeizm-Zerdüştlük ve Alevi-Bektaşilik Çoktanrıcı İranlılar, iyilikçi tanrı "Ahura Mazda"nın çevresinde düzenlenen Mazdeizm denilen bir dine kavuşurlar. Ateşe taparlık bu dinin temel dinsel geleneğidir


7

İÖ VII. yüzyılda yaşadığı söylenen Zerdüşt Mazdeizm alanında reform yapar Dini; tapınçta değil de, tarımsal üretimde görür. Bu, iyilik-kötülük ikilemi üzerine kurulu bir dindir. En yüce tanrı "Ahura Mazda"dır. Kutsal kitabıysa Zend Avesta'dır. Ateşetaparlık esas alındığından "Mecusilik" olarak da adlandırılır. Orta Asya'da İran etkisi Hunlar döneminden beri görülür. Sasaniler döneminde din kavgaları nedeniyle sıkışan Zerdüşt din adamları Orta Asya'da Türkler'in bulundukları yerlere sığınmış ve Zerdüştlüğü buralara yaymışlardır. VII-IX. yüzyıllar arasında Orta Asya'yı dolaşan gezginler ve coğrafyacılar Zerdüştlüğün bu Türk yörelerinde egemen din durumuna geldiğini yazarlar. Zaten Ortadoğu halkı olan Kürtler tümüyle Zerdüşt inancındadırlar. Zerdüştlük Emevilerin son döneminde oldukça güçlüdür. Emevi saltanatının yıkılmasında devrimin liderliğini yürüten Horasanlı Eba Müslim'in arkasında İslamsal çevrelerle birlikte Mazdeist-Zerdüşt topluluklar vardır. Eba Müslim'i Abbasiler'in öldürmesine Mazdeist-Zerdüşt çevreler tepki gösterirler. Eski bir Mazdeist olan ayaklanmacı Sinbad'ın (755) yandaşlarının çoğu Mazdeist Türkler'dir. Ayaklanmacı İshak'ın da (757) öyle. Eylemlerini Maveraünnehir'de Türk bölgelerinde korlar. Mazdeist İran kültürü, Antik Yunan kültürüyle de bağdaşmış ve birleşmiştir. IşıkAydınlık düşüncesi bu yollarla Anadolu Aleviliğine girer. Güneşin, Mazdeist ve Zerdüştlükte önemli bir yeri vardır. Buradan Aleviliğe girmiştir. Anadolu Alevilerinin sabahları güneşe karşı durarak dualarını yapmaları bu etkilerdendir. Mazdeist-Zerdüştlüğün belkemiği olan "Ateş kültü" Orta Asya Türklüğü içerisine yayılmış, oradan Anadolu'ya da gelmiştir. Alevi Kürtler bu inancı güncel olarak yaşatırlar. Alevi folklorundaki "huma", "turna" türündeki kuş motifleri de Mazdeist-Zerdüştlük kökenlidir. Ahura Mazda yüzü insan görünümlü bir kuş olarak düşünülür.

Anadolu ve Balkanlar Etkeni a) Eski Anadolu Paganist inançları ve Hıristiyanlık izleri Hıristiyanlık Orta Asya'ya sınırlı girer. Çok az Türk topluluğu Orta Asya'da Hıristiyanlığı benimser. VIII. yüzyılda Kırgız, Uygur ve Karluklar içerisinde kimi kümeler Hıristiyanlığa eğilim duyarlar. Bu Hıristiyanlıksa Ortodoks Hıristiyanlığa tepki olarak doğan Nasturiliktir. Orta Asya'dan Anadolu'ya göçen boylar içerisinde Hıristiyan olanlar oldukça azdır. Yalnız Karadeniz'in kuzeyinde yaşadıkları dönemler Bizans ve Ruslar'ın çabasıyla Hıristiyanlaşan Kuman (Kıpçak), Oğuz ve Peçenek boyları Hıristiyan Türk keşimi içerisinde daha yoğundurlar. Anadolu'da Hıristiyanlık yüzeysel bir nitelik gösterir. Halk içerisinde yaygın Paganist kültür ve inanç öğeleri yok edilmemiştir. Eski inançlar Hıristiyanlığa uyarlanarak sürdürülmektedir. Anadolu'ya gelen İslamlaşmış, yarı İslamlaşmış ve İslamlaşmamış Türk boyları Hıristiyanlığın böylesi bir yapısıyla karşılaşırlar.


8

Hıristiyan Anadolu ayrıca bağdaşıma Ortadoğu dinlerinin de akımına uğramaktadır. Bu kodlar içerisinde Paulicianizm mezhebi gibi heterodoks akımlar doğar. Kurulu düzen ve Bizans'ın resmi Hıristiyanlığıyla çatışan bu kesimlerin çoğu Balkanlara sürülürler. Anadolu'nun yerli halkıyla dışardan gelenler zamanla kaynaşırlar. Karşılıklı evlilikler olur. Heterodoks İslam ve tasavvufi çevreler gayri müslimlerle yakın ilişkiler kurar ve geliştirirler. Türk boyları Anadolu'da yerleştikleri yörelerde oralara özgü Hıristiyanlık öncesi ve Hıristiyanlık dönemi kült, inanç, düşünce, tören ve geleneklerle karşılaşırlar. Özelikle İslamlığı tümüyle alamamış göçebe ve yarı göçebe çevreler buraların kültlerini, İnançlarını, gelenek uygulamalarını ve veli söylencelerini zamanla benimseyerek İslamlaştırılırlar. Bu söylenceler kimi İslam velilerine, Horasan Erenlerine mal edilerek benimsenir, anlatılır. Bunlar halk arasında kaçınılmaz inanç öğeleri olarak korunur ve yaşatılır. Anadolu Türkleri içerisinde ilkçağ Anadolu uygarlığının etkisinde en çok kalan AleviBektaşilerdir. B. Rahmi Eyuboğlu, İ. Zeki Eyuboğlu ve Vedat Günyol gibi "Anadolucular" bu görüşe ağırlık verirler. Bunlara göre Bektaşilik; Anadolu'nun ilkçağının düşünceleri ve inanç izleriyle doludur. Bektaşilik Anadolu'da doğmuş, Anadolu teknesinde yoğrulmuş ve mayalanmıştır. Anadolu Alevi-Bektaşiliğiyle ilkçağ Anadolu felsefesi, Platonun görüşleri, Pythagoras inançları ve Dionysos törenleri arasında derinden benzerlikler ve etkilenimler vardır. Bilindiği gibi Aleviliğin felsefesi tasavvuftur. Mısır'ın Tanrı-insan bağlantısı, Anadolu'nun doğacı insan felsefe anlayışı, özellikle Platon'un ürettiği “idea öğretisi” tasavvufu besleyen kaynaklardır. Alevi ozanları ve düşünürlerinin işlediği; Tanrı-insan özdeşliği, Tanrı-evren özdeşliği, varlığın toprak-ateş-su ve havadan oluştuğu, aşkın Tanrı'ya ulaştırıcı güç oluşu, ruhun ölümsüzlüğü, yaratılışın Tanrısal özden çıkış olduğu... gibi sorunları önceleri Plotinos ortaya atmış, yorumlamış ve "Yeni-Platonculuk" geliştirmiştir. Sayı kutsallığı (mistizmi) Pythagoras'ın; "su", Thales'in; "hava", Anaksimenes'in; "ateş", Herakleitos'un buluşudur. Empedokles bunlara "toprak"ı katarak dörde çıkarmıştır. Bu düşünürler ilkçağ Anadolusu'nun temel taşlarıdır. Tasavvufta ve Alevilikte kutsal sayılar önemli bir yer tutar. Bir, iki, üç, dört, beş, yedi, dokuz, oniki, kırk... hepsi ilkçağ kökenlidir. "Bir", tasavvufta evrenin bütünlüğünü, Tanrı'nın tekliğini karşılar. Hıristiyanlıktaki üçleme Alevilikteki "Allah-Muhammed-Ali" üçlemini anımsatır. "Yedi" ve "dokuz" yerin ve göğün katlarıyla ilişkilidir. "Oniki", Olymposta oniki büyük tanrı, Hıristiyanlıkta oniki havari, Alevilikte oniki imam ve oniki dilimli taç... bunlar arasında düşünsel yakınlıklar vardır. Bugün Alevi-Sünni tarikatlar genellikle Anadolu çoktanrıcılığının izlerini yaşatırlar. Anadolu'da sürdürülen inançların, inançla ilgili tören ve uygulamaların çoğu ilkçağ kökenli çoktanrılı dinlerden kaynaklanmaktadır. Alevi-Bektaşiliğin ilkçağla bağlantısını halkın geleneksel uygulamaları kurmuştur. Aleviliğin oluşmasında, özellikle ilk ve ortaçağ kökenli tasavvufi görüşlerle beslenmesinde başlıca etken ozanlar olmuştur.


9

Sonuç Düşünce ve inanç akımlarını belli bir yıla, belli bir olaya ve belli bir kaynağa-kökene bağlamak, başlatmak yanıltıcı olur. Alevi-Bektaşiliğin çok kaynaklı-kökenli oluşu bunun kanıtıdır. Doğrudan herhangi bir kaynağa bağlamamız, Alevi-Bektaşiliğin oluşumunu, yapılanmasını eksik anlamamız sonucuna götürür. Bu nedenle "tek belirleyici" aramak yanlış olur. Alevi-Bektaşilik çok kaynaklıdır. Bu kaynaklarını kendi teknesinde yoğurarak, kendini yaratmıştır. Mayası sevgidir, birlikteliktir, eşitliktir, paylaşımcılıktır, toplumculuktur... Ali, Ehlibeyt ve On iki İmam sevgisi bağlılığıdır. İslam dini, çağına göre bir ileri uygarlık bölgesinde ortaya çıkmamıştır. O nedenle kısa zamanda Iran, Bizans, Mısır gibi eski uygarlık alanlarına yayılmayı amaçlar ve gerçekleştirir, İslamın çıkışındaki Arap kültür ve uygarlığının kuraklığı, eksikliği kısa zamanda kendini mezhep ve tarikatlar biçiminde ortaya koyar. Bu inanç aykırılıklarının nedeni; İslamlığın doğduğu bölge dışında yaşayan topuluklara yetmeyişi, uygulamalarda kimi boşlukların ortaya çıkmasındandır. Arada çatlakların belirmesi bu ileri uygarlık bölgelerinde yeni düşünce, inanç ve kültürlerin İslamlığın yapısı içerisine sızmasına yol açar. Bu olgu mezhep ve tarikatların doğmasına, biçimlenmesine yaygınlaşmasına neden olur. Alevi-Bektaşiliğin, Asya, Ortadoğu, Anadolu uygarlıklarının katılımıyla oluşması bu nedene dayanır. Tarih araştırmacısı Profesör A. Yaşar Ocak Alevi-Bektaşi söylencelerinin kökenleri üzerine yaptığı bir incelemesinde; Aleviliğe giren 145 motiften yüzde 33'ünün Buda, Mani, Zerdüşt ve Mazdeist, yüzde 25'inin Şamanlık, yüzde 10'unun doğa kültleri, yüzde 32'sinin ise Kitab-ı Mukaddes kökenli olduğunu saptar. İran ve Asya dinleri ağırlıktadır. Şiilik motifleri oldukça zayıf kalır. Dolayısıyla Anadolu Türk heterodoksisine can veren ana öğe Şiilik değil, İslam öncesi Türk inançlarıdır. (Bektaşi Menâkıbnâmelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri, Enderun Kitabevi, İstanbul 1983, s.220 vd.). Doğallıkla Alevi-Bektaşilik bu inanç, kültür ve düşünce öğelerini kendi potasında yoğurmuş; Ali, Ehlibeyt ve Oniki İmam inananı temel alan bir inanç sistemi oluşturmuştur. İşte bu yeniden yaratılan inanç sistemi; ne Manicilik, ne Budacılık, ne Zerdüştlük, ne Mazdekçilik, ne Şamanlık, ne Paganist Anadolu inançları, ne Şiilik, ne de yalnızca İslamlıktır. Sadece ve sadece Alevi-Bektaşiliktir.


10

Anadolu Aleviliğinin Kültürel-İnançsal Kaynakları

Recommend Documents