T.C.
sELeuK s
t-nIivrasirrsi
osyAr, eiLiNILER Ettsrir{.isti
ranin auasiliivr nerr nsrigeG renisi nilivl DALI
ANTiK ANADOLU MADENCILIGI
Giikhan QATAL
vUxsnr r-,isaxs rnzi
Danryman
Yrd. Dog. Dr. Mustafa YILMAZ
Konya-2009
I
İÇİNDEKİLER Sayfa No İçindekiler……………………………………………………………………….. I Bilimsel Etik Sayfası…………………………………………………………….
IV
Tez Kabul Formu……………………………………………………………….... Önsöz / Teşekkür………………………………………………………………... Özet…………………………………………………………………………….... Summary………………………………………………………………………... Kısaltmalar ………………………………………………................................... Giriş…………………………………………………………………………….. 1. BÖLÜM……………………………………………………………………… 1.MADEN ELEMENTLERİ…………………………………………………… 1.1. Altın Elementi (Au)………………………………………………………… 1.1.1. Anadolu’daki Altın-Gümüş Zuhurları (Çıkmaları/Yatakları)……………. 1.2. Bakır Elementi (Cu)……………………………………………………….. 1.2.1. Anadolu’da Bakır ve Bakırlı Pirit Cevheri Rezervi Olan Yataklar………. 1.3. Bronz……………………………………………………………………….. 1.4. Demir Elementi (Fe)………………………………………………………... 1.4.1. Anadolu’daki Demir Cevheri Yataklarının Dağılımı…………………….. 1.5. Gümüş Elementi (Ag)……………………………………………………… 1.5.1. Anadolu’daki Altın-Gümüş Zuhurları (Çıkmaları/Yatakları)……………. 1.6. Kalay Elementi (Sn)………………………………………………………... 1.6.1. Anadolu’daki Kalay Yatakları…………………………………………… 1.7. Kurşun Elementi (Pb)………………………………………………………. 1.7.1. Anadolu’daki Kurşun-Çinko Yatakları…………………………………... 2. ÇAĞLARIN SINIFLANDIRILMASI……………………………………….. 3. MADENCİLİĞİN BAŞLANGICI…………………………………………… 4. MADENİ ESERLERİN YAPIM TEKNİKLERİ…………………………….. 4.1. Maden İşleme Tekniklerinin Gelişim Süreci………………………………. 4.2. Hititlerde Maden Üretimi ve İşlenişi……………………………………….. 4.3. Antik Dönemde Maden İşleme Teknikleri…………………………………. 4.3.1. Dövme……………………………………………………………………. 4.3.2. Döküm……………………………………………………………………. 4.3.2.1. İçi-Dolu Döküm (Masif Döküm)………………………………………. 4.3.2.2. İçi-Boş Döküm…………………………………………………………. 4.3.2.3. Balmumu Döküm (Cire Perdue)……………………………………….. 4.3.2.3.1. Cire Perdue ile İçi-Dolu Döküm……………………………………... 4.3.2.3.2. Cire Perdue ile İçi-Boş Döküm………………………………………. 4.3.2.3.3. Cire Perdue ile Çok Parçalı Kalıba Döküm………………………….. 5. MADENİ ESERLERİ TARİHLEME METOTLARI………………………... 5.1. Spektrografik Analiz-Termolüminesans (Isıl Işıldama)……………………. 5.2. Stil Kritiği…………………………………………………………………... 5.3. Arkeometri (Arkeolojik Ölçme)…………………………………………….
V VI VII VIII IX 1 2 3 3 3 4 4 5 6 6 7 7 8 9 9 10 11 13 15 15 15 17 17 17 17 18 19 19 19 19 20 20 20 20
II
2. BÖLÜM……………………………………………………………………… 1. NEOLİTİK ÇAĞ ANADOLU MADENCİLİĞİ…………………………….. 2. KALKOLİTİK ÇAĞ ANADOLU MADENCİLİĞİ…………………………. 3. TUNÇ ÇAĞI ANADOLU MADENCİLİĞİ…………………………………. 4. NEOLİTİK, KALKOLİTİK ve TUNÇ ÇAĞLARINA TOPLU BİR BAKIŞ..
21 22 23 25 29
3. BÖLÜM……………………………………………………………………… 1. ASUR TİCARET KOLONİLERİ DÖNEMİ………………………………… 2. TUNÇ ÇAĞINDA ANADOLU ve MEZOPOTAMYA ARASINDAKİ MADEN/MADENCİLİK İLİŞKİLERİ………………………………………… 2.1. Altın……………………………………………………………………… 2.2. Bakır……………………………………………………………………... 2.3. Bronz…………………………………………………………………….. 2.4. Demir……………………………………………………………………... 2.5. Gümüş……………………………………………………………………. 2.6. Kalay (ve Kurşun)………………………………………………………….. 2.7. Kurşun……………………………………………………………………… 3. HİTİT MADENCİLİĞİ………………………………………………………. 3.1. Madenlerle İlgili Metinlerden Örnekler…………………………………….
31 32 34 35 37 38 39 40 42 42 46
4. BÖLÜM……………………………………………………………………… 1. ANTİK ANADOLU İLE İLGİLİ KÜLTÜRLER……………………………. 1.1. Kafkas ve Doğu Kültürleri…………………………………………………. 1.2. Hindistan Kültürü…………………………………………………………... 1.3. İran Kültürü………………………………………………………………… 1.4. Genel Mezopotamya Kültürleri…………………………………………….. 1.5. Kuzey Afrika Kültürleri……………………………………………………. 1.6. Avrupa Kültürleri…………………………………………………………... 5. BÖLÜM……………………………………………………………………… 1. SİKKE METALİ/BULLİON KAYNAKLARI………………………………. 2. SİKKE METALİNDE YOLSUZLUK/KALPAZANLIK…………………… 3. SİKKE DARBI ve TEKNİKLERİ…………………………………………… 4. SİKKELERİN TEMİZLENMESİ……………………………………………. 5. SİKKE MÜLAJI……………………………………………………………... 6. BÖLÜM……………………………………………………………………… 1. YUNANİSTAN………………………………………………………………. 2. ADALAR…………………………………………………………………….. 3. HOMEROS DESTANLARI…………………………………………………. 3.1. İlyada……………………………………………………………………. 3.2. Odysseia………………………………………………………………… 4. ANTİK ÇAĞ MADEN SANATI…………………………………………….. 4.1. Anadolu-Yunanistan İlişkisi………………………………………………... 4.2. Grek Yontu Sanatının Genel Özellikleri…………………………………… 4.3. Bezemeli Metal İşleri………………………………………………………. 4.4. Madeni El Sanatlarından Örnekler…………………………………………. 5. ANTİK ÇAĞ’DA MADENCİLİK VE KÖLELİK…………………………...
48 49 49 50 51 52 55 56 58 59 62 64 65 65 66 67 70 73 73 76 78 78 78 79 80 81
34
III
6. MADENCİLERİN TANRISI HEPHAİSTOS (VULCAİN)…………………. 84 7. BÖLÜM……………………………………………………………………… 1. GEÇ HİTİTLER……………………………………………………………… 2. URARTULAR……………………………………………………………….. 3. PHRYGIA……………………………………………………………………. 3.1. Madencilik Kültürü………………………………………………………… 3.2. Maden İşçiliği………………………………………………………………. 3.3. Dionysos ve Midas…………………………………………………………. 4. LYDIA……………………………………………………………………….. 4.1. Madencilik Kültürü………………………………………………………… 4.2. Herodot’a Göre Lydia………………………………………………………
87 88 89 94 94 95 97 99 99 105
8. BÖLÜM……………………………………………………………………… 1. ANTİK ANADOLU’DA MADENCİLİĞİN YOĞUN OLARAK YAPILDIĞI BÖLGELER………………………………………………………. 1.1. KOLONİZASYON………………………………………………………… 1.2. AİOLİS……………………………………………………………………... 1.2.1. Madencilik Kültürü………………………………………………………. 1.3. GALATIA…………………………………………………………………. 1.3.1. Madencilik Kültürü………………………………………………………. 1.4. IONIA……………………………………………………………………… 1.4.1. Madencilik Kültürü……………………………………………………… 1.5. KARİA……………………………………………………………………... 1.5.1. Madencilik Kültürü………………………………………………………. 1.6. MYSIA……………………………………………………………………... 1.6.1. Madencilik Kültürü………………………………………………………. 1.7. PAPHLAGONİA…………………………………………………………... 1.7.1. Madencilik Kültürü………………………………………………………. 1.8. PONTOS (PONTUS)………………………………………………………. 1.8.1. Madencilik Kültürü………………………………………………………. 1.9. THRAKIA………………………………………………………………….. 1.9.1. Madencilik Kültürü………………………………………………………. 1.10. TROAS……………………………………………………………………. 1.10.1. Madencilik Kültürü……………………………………………………... SONUÇ…………………………………………………………………………. KAYNAKÇA…………………………………………………………………… EK-1 RESİMLER………………………………………………………………. EK-2TÜRKÇE, İNGİLİZCE, ALMANCA VE FRANSIZCA MADENCİLİK TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ……………………………………………………….. EK-3 KÜÇÜK SÖZLÜK……………………………………………………….. ÖZGEÇMİŞ……………………………………………………………………...
111 112 112 113 113 113 114 114 114 115 115 115 116 116 117 117 118 119 120 121 121 124 125 128 138 140 143
IV
T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
Gökhan ÇATAL
V
T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Gökhan ÇATAL tarafından hazırlanan Antik Anadolu Madenciliği başlıklı bu çalışma 08/06/2009 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir.
Prof. Dr. Hasan BAHAR
Başkan
Doç. Dr. Özdemir KOÇAK
Üye
Yrd. Doç. Dr. Mustafa YILMAZ
Üye
VI
ÖNSÖZ
Maden, kelime anlamı itibariyle yerkabuğunda iç ve dış doğal etkenlerle oluşan, ekonomik yönden değer taşıyan minerallere verilen isimdir. Bu tanım kelimenin görünen yüzüdür. Maden aynı zamanda insanı temsil eder. Nitekim günümüzde kullandığımız ev araç-gereçlerinden vasıtalara ve yakıtlara kadar her şeyde madene ihtiyacımız vardır. İnsanlık tarihine baktığımızda da uygarlığın temellerinin madenle atıldığını görmekteyiz. Uygarlığın temellerini atan maden buna paralel olarak savaşlarında dayanağı olmuştur. Şimdilik, yaklaşık olarak 9 bin yıl öncesine inen bu dayanağın keşfi, gelişimini sürdürerek günümüze gelmiştir. Maden aynı maden, savaşlar aynı savaşlardır. Tek fark teknolojidedir. O gün de maden için insanlar uzak diyarlardan gelip birbirlerini öldürüyorlardı bugünde. Çünkü maden insanın temel dayanağıdır.
Bu çalışma iki yıllık bir emeğin ürünüdür. Araştırmamızda karşılaşılan en büyük sıkıntı bu konu hakkında yapılan araştırmaların yetersizliği olmuştur. Uzunca bir süre yapılan taramalara rağmen arkeoloji, tarih ve diğer kaynaklarda konumuzun ya birkaç cümleyle geçildiği ya da geçilmediği görülmüştür. Araştırmamız madeni eserlerin sanatsal yönünü içermemektedir. Karşılaşılan kaynakların da büyük çoğunluğu bu yönde olmuştur. Maden ve madenci olmadan madeni eserlerin sanatı olamayacağı düşüncesi ne yazık ki dipsiz bir kuyuda unutulup gitmiştir.
Son olarak, araştırma süresince bana yardım ve desteklerini esirgemeyen Prof. Dr. Hasan BAHAR, Doç. Dr. Özdemir KOÇAK ve Yrd. Doç. Dr. Mustafa YILMAZ’a teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca eserlerinden faydalandığım ve konumuz hakkında çalışıp bizleri aydınlatan tüm bilim adamlarına ahde vefa duyuyor ve çalışma süresince her türlü fedakârlığı eksik etmeyen eşim Sevgi ÇATAL ile aileme de sonsuz minnet duygularımı ifade ederek teşekkür ediyorum.
Gökhan ÇATAL Konya/Haziran 2009
VII
Öğrencinin
T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Tezin Adı
Adı Soyadı
Gökhan ÇATAL
Numarası: 64202011002
Ana Bilim / Bilim Dalı Danışmanı
Tarih Ana Bilim Dalı Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı Yrd. Doç. Dr. Mustafa YILMAZ Antik Anadolu Madenciliği
ÖZET Antik Çağ ekonomisini oluşturan en önemli unsurların başında yer alan madenleri; Antik Çağ öncesi dönemlerden alarak Antik Çağ yazılı kaynakları ile arkeolojik buluntularına kadar getirdiğimiz bu çalışmada (bilgilerin yetersiz olmasına rağmen) madenlerin çıkış yerleri ve kullanımları konusu tarihsel sürecinde irdelenmiştir. Buna binaen çalışmamızda, öncelikle Antik Çağda yoğun olarak kullanılmış maden elementleri (altın, bakır, demir, gümüş, kalay, kurşun) esas noktamızı teşkil etmiştir. Az miktarda kullanılan diğer elementlere ise ek olarak değinilmiştir. Bundan sonra madenciliğin ve madeni eserlerin yapım teknikleri ile gelişim süreci araştırılmıştır. Anadolu madenciliğinin Neolitik, Kalkolitik ve Tunç çağlarına toplu bir bakış atıldıktan sonra özellikle Tunç Çağında yerini alan Asur Ticaret Kolonileri Çağı başta olmak üzere Anadolu ve Mezopotamya arasındaki maden ve madencilik ilişkileri sorgulanmıştır. Daha sonra Antik Anadolu kültürüne etki ettiğini düşündüğümüz kültürler incelenmiştir. Ardı sıra sikke metali kaynakları ile darp tekniklerinin bizi maden kaynaklarına ve madencilik kültürüne götüreceği düşünülerek sikkeye değinilmiştir. Antik Yunan ve Roma kültürleri birbirlerine ayna olmuştu. Maden ocaklarında çalıştırılan insanlar Anadolu, Yunanistan ve diğer bölgelerde hep aynıydı. Bunun için konumuza madeni çıkaran insanlar yani madenci köleler de tanrıları Hephaistos’la birlikte dahil edilmiştir. Bunu yanında sanatsal incelemesine girmeden Antik Çağ maden sanatına bir bakış atılarak madencilerin tanrısı Hephaistos’a değinilmiştir. Antik Anadolu madenciliğine girdiğimizde ise Urartu, Frigya ve Lidya maden ve madencilik kültürleri araştırılmış ardından madenciliğin yoğun olarak yapıldığı Antik Anadolu bölgeleri incelenerek araştırmaya son verilmiştir.
VIII
T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Öğrencinin
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Adı Soyadı
Gökhan ÇATAL
Ana Bilim / Bilim Dalı
Tarih Ana Bilim Dalı
Danışmanı
Yrd. Doç. Dr. Mustafa YILMAZ
Tezin İngilizce Adı
Numarası: 064202011002
Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı
Archaic Anatolian Mining
The places of extraction of mine, which is on of the major elements comprising the economy of the Archaic Age, and their utilizations have been examined in this study through a historical process, handling the subject beginning from the periods before Archaic Age to the written sources of the Archaic Age and to archeological findings (despite the information is insufficient). Therefore first of all, the mine elements (gold, cupper, iron, silver, zinc, lead) that have intensively been used in the Archaic Age, have formed the main point of us. The other elements, which have been used in a small amount, have also been mentioned. Then, the production techniques and the development process of mining and mineral works have been researched. After processionally handling the Neolithic, Chalcolithic and Bronze ages of Anatolian Mining, the relations of mine and mining between Anatolia and Mesopotamia, giving a special interest to the Assyrian Trade Colonies Age that took its place in Bronze Age. Then, the cultures that are supposed to have an influence on the Archaic Anatolian culture have been examined. After this, we have touched on the coins considering that the coin metal sources and money marking techniques would lead us to some mine sources and to mining culture. The Archaic Greek and Roman Cultures have been mirrors to each other. The people who were made work in mine pits were the same with the ones that were made work in Anatolia, Greece and in other regions. For that reason, the people that extracted the mines, in other words, the miner slaves have been included to our subject as well as their God Hephaistos. In addition to this, the art of the Archaic Age had been given a short focus before the artistic examination. When we start the Archaic Anatolian Mining, the mine and mining cultures of Urartu, Phrygia and Lydia have been researched and finally the research has been completed after examining the Archaic Anatolian Regions where mining has been intensively performed.
IX
KISALTMALAR Ag:
Gümüş
Age:
Adı Geçen Eser
Au:
Altın
Cu:
Bakır
CuS: Bakır Sülfür Fe:
Demir
Gr:
Gram
Hdt:
Herodot
Kg:
Kilogram
Km:
Kilometre
M:
Metre
Mm:
Milimetre
MÖ:
Milattan Önce
MS:
Milattan Sonra
Örn:
Örneğin
Plin:
Plinius
Res:
Resim
Str:
Strabon
Vs:
vesaire
vd:
ve devamı
yy:
yüzyıl
1
GİRİŞ Tarih sahnesine baktığımızda Anadolu’yu medeniyetlerin beşiği olarak görmekteyiz. Neolitik dönem kültürlerini incelediğimizde Anadolu’nun tartışmasız bir üstünlüğü daha doğrusu liderliği söz konusudur. Tarih öncesi dönemlerden başlayarak günümüze kadar geçen sürede yaşadığımız topraklar, birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Buradan yola çıkarak Anadolu’da yaşamış kültürlerin bir ırk değil, sentez kültürleri olduğunu savunabiliriz. Kimi yerde ırk kimi yerde din kimi yerde de ikisi birlikte olarak sentezlenmiş olan bu kültürlerde her yeni gelen, eski kültürlerin mirasını sahiplenmiş ve buna kendi kültürünü ekleyerek geliştirmiştir. Anadolu birçok alanda olduğu gibi madencilik kültürü açısından da yaptığı keşiflerle dünya kültür tarihine yön vermiştir. Bugün “Batı Medeniyeti” diye arkasından koşturduğumuz medeniyetin temelleri, eski çağ doğu kültürlerine özellikle de Antik Anadolu kültürüne dayanmaktadır. E. Helvacıoğlu uygarlığın sürecine değinirken bu konuya güzel bir yorum getirmektedir. “Uygarlık, büyük insanlık akışının ilk kez Fırat ve Dicle Havzası’nda başlayan, karşılıklı etkilenmeyle Nil Deltası’nda, İndus Nehri’nin ve Sarı Irmak’ın suladığı ovalarda ve Orta Asya’da devam eden; Ege’nin iki yakasında geçmişin göreli bir sentezine ulaşarak ciddi bir atılım yapan; sonraları Arap, Fars ve Türk illerinde çeşitli kolların (Hint-Çin) bütünleşmesiyle gür bir nehre dönüşen ve 500 yıl kadar önce Batı’ya doğru kıvrılıp o güne kadar kenarda kalmış Avrupa toplumlarından demini alan ve günümüze ulaşan öyküsüdür. (“Dersimiz Uygarlık” Bilim ve Ütopya, sayı 89 (2001), sayfa 19)” Antik Anadolu madenciliği Klasik Arkeoloji açısından ele alınmıştır. Çünkü Klasik Arkeoloji kendisine, klasik Yunan-Grek ile Roma-Latin uygarlıkları ve bunların doğu kültürleriyle olan ilişkilerini konu edinmektedir. Bu bağlamda konumuz Antik Yunan ve Roma kültürleriyle birlikte aynı potada eritilmiştir. Çünkü kültürleri birbirlerine ayna olmuştu. Maden ocaklarında çalıştırılan insanlar Anadolu’da da Yunanistan’da da kölelerdi. Bunun için konumuza madeni çıkaran insanlar yani madenci köleler de dahil edilmiştir.
2
1. BÖLÜM
3
1. MADEN ELEMENTLERİ 1.1. Altın Elementi (Au) Parlak sarı, yoğun, çok sünek, havadan sudan etkilenmeyen, dövülmeye ve haddelenmeye elverişli, kararıp paslanmaz, ışıltılı ve değerli bir madendir (Serbest altın genellikle az veya çok miktarda gümüşle birlikte bulunur). En önemli altın cevherleri, bileşiminde % 40 oranında altın bulunan ve kırmızımsı sarı renkte bir altın-tellür bileşiği olan kalaverit ile % 28’den fazla altın içeren ve çelik grisi renginde bir altıngümüş bileşiği olan silvanittir. Altının alaşım yaptığı bazı madenler vardır; bunlar: gümüş, bakır, nikel, çinko, platin, paladyum, iridyum’dur. Bu alaşımlara ısıl işlemlerle, istenen özellikler kazandırılabilir: Örneğin, bakır oranı % 10’dan yüksek olan bir alaşıma, dövülebilirlik ve süneklik sağlar; düşük sıcaklıkta menevişlemeyse yapısal sertlik verir. Yaklaşık 10 gr. ağırlığında bir altın kütlesi, 11m² kadar bir alanı kaplayacak büyüklükte levha haline gelinceye değin dövülebilir (0,00014 mm.’ye kadar inceltmek mümkündür). Saf ve katı altının denge sıcaklığı 1063°C’dir. Az miktarda kurşun (%0.l’den az) altını bilhassa sıcakken kırılgan yapmaktadır. Ayrıca bazı hastalıkların (kanser vs.) tedavisinde kullanılmaktadır. Bazı altın mineralleri vardır: Bilinen en önemlisi altın-gümüş mineralidir. Altın yüzdesi %24,2–29,9’dur. Rengi gümüş beyazıdır. Altın, platin ve paladyum ile tam bir katı çözeltileri dizisi oluşturur. Doğal altının % 10’u kadar platin içeren çözeltisine ‘platinli altın’ denir. Saf altın, saf gümüşten daha yumuşaktır; fakat az miktarda biri diğerine karıştırıldığında sertliği artar. Bakır da aynı şekilde bunlara ilave edildiğinde sertlikleri artar. Altın-gümüş alaşımlarında maksimum sertlik alaşımın 1/3’ü gümüş olduğunda elde edilir. Az miktarda gümüş altına ilave edildiğinde onun rengini değiştirse de erime noktasına az tesir eder. Altın doğada katışıksız olarak bulunduğu ve dövülerek biçimlendirilebildiği için, insan tarafından kullanılan ilk ve vazgeçilmez madenlerden biri olmuştur. Altının neolitik çağda kullanılmaya başlandığı anlaşılmaktadır (Ur, Truva, Mykenai’de bulunan mücevherler, heykelcikler vs.). MÖ 2. binyılda altın, bir değer ölçüsü olarak, doğada daha çok bulunan bakır ve gümüşle kullanımını sürdürmüştür. Saray, tapınak vb. önemli yapılarda kısmen yapının saygınlığını ifade etmek için kısmen de kızılötesi ışığı yansıtarak içerisini serin tutmak amacıyla çatıların çok eskiden beri altınla kaplandığı görülmektedir. Anadolu’da altın üretimi yok denecek kadar azdır (yılda 600–700 kg.). 1.1.1. Anadolu’daki Altın-Gümüş Zuhurları (Çıkmaları/Yatakları) Gümüşhacıköy (Amasya); Çubuk (Ankara); Akerşen (Artvin); Sobucadağ (Aydın); Edremit-Altınoluk (Balıkesir); Söğüt (Bilecik); İnegöl-Sülüklüköy (Bursa); Sarıkaya, Çan-Madendağ, Çan-Kartaldağ, (Çanakkale); Çivril (Denizli); Baskil, Keban madeni (Elazığ); Kisecik köyü (Hatay); Mescitli (Gümüşhane); Karşıyaka-Arapdağ, Ödemiş-Küre, Ödemiş-Zeytinlik, Ovacık, Tire (İzmir); Kağızman Darphane (Kars); İğneada-Kilyos (Kırklareli); Salihli-Sart köyü (Manisa); Bolkardağ (Niğde); Akoluk, Ulubey Sayaca (Ordu); Bayburt (Rize)1. 1
Savaş, 2006: 4–5.
4
1.2. Bakır Elementi (Cu) Kırmızımsı renkte, ısıyı ve elektriği çok iyi ileten, son derece sünek bir madendir. İran’da Ali Köş’te ya da Anadolu’da Çayönü tepesinde MÖ 9–7 binlerde izlerine rastlanmıştır. Doğada serbest maden olarak bulunan bakırı ilk kez Neolitik Çağ insanları (MÖ 8000), taşın yerini alacak bir gereç olarak kullanmışlardır. Bakır eritmeciliğinin ilk izleri MÖ 7–6 bin arasında Anadolu’da Çatalhöyük sit alanında bulunan cüruflardır. Bakırın eritilmesiyle doğan metalürji, Ortadoğu’da 4. binyıllarda gelişme gösterdi. Mısır’da tavlama işlemleri gördü ve Sümer site devletlerinin kuruluşunda önemli bir rol oynadı. MÖ 3500’lerin sonrasında bakır kalay alaşımı (bronz) elde edildi. (Bakırın [yatakları açısından] en önemli işletim yerlerinden birisi ise Kıbrıs’tır). Bakır; temel olarak ergitme ya da kandan özütleme (yaş yöntem) yoluyla elde edilir; bu işlemleri genellikle elektrolizle ya da ısıl yöntemlerle arıtma işlemleri izler. Bakır; kopmaksızın biçim değişikliğine uğrayabilen en sünek metallerden biridir, ham dayanıklığı ve sertliği çok yüksek değildir. Havanın ve deniz suyunun etkilerine karşı dayanıklıdır, fakat uzun süre açık havada kaldığında, üstünde yeşil renkli, ince bir koruyucu bakır karbonat (patina) katmanı oluşur. Bakır I sülfür, doğada kalkozit minerali olarak, siyah toz ya da topaklar halinde bulunur. Geniş ölçekli üretimi, bakır sülfürün (CuS) hidrojen eşliğinde ısıtılmasıyla gerçekleştirilir. Sanayide, bakır oksit cevherleri karışımının fırında l.030°C’nin altında kavrulmasıyla elde edilir. Bakır II klorür sarımsı ve kahverengi arası renkte bir tozdur; ancak havanın nemini kolayca soğurarak yeşilimsi mavi renkli hidratına dönüşür. Hidratlı bakır II klorür genellikle metal halindeki bakırla dondurulmuş bir kuleden klor ve su geçirerek üretilir. Bu bileşiğin 100°C’ye kadar ısıtılmasıyla da susuz bakır II klorür elde edilir. Kereste ve ağaç eşyayı korumak için, kumaşların boyanmasında ve basma işleminde mordan olarak, mikrop öldürücü, yem katkı maddesi ile camlara ve seramiklere renk verici işlevi için kullanılır. [Ayrıca, bakır-kurşun olarak adlandırılan ve temel bileşenleri bakır ve ikincil bileşeni kurşun olan, ayrıca kalay, nikel ve antimon katkıları içeren alaşım (bakır-silisyum-nikel) vardır. (Yatak alaşımı olarak kullanılır)] Anadolu’daki en önemli bakır yatakları, denizaltındaki volkanik olaylar sonucunda oluşmuş, katmanlı ve piritli çökellerdir. Kuzeydeki volkan kuşağında Kretase (Tebeşir) Döneminde (136–65 milyon yıl önce) oluşan bakır yatakları da en zengin içerikli damarlardandır. Anadolu’da bakır madeni yatakları olarak zengin rezervlilerin başında Ergani ve Murgul gelmektedir. 1.2.1. Anadolu’da Bakır ve Bakırlı Pirit Cevheri Rezervi Olan Yataklar Madenköy (Rize-Çayeli); Çakmakkaya (Artvin-Borçka-Murgul); Anayatak (Artvin-Borçka-Murgul); Anayatak (Elazığ-Ergani); Akerşen (Artvin-Borçka-Murgul); Bakibaba (Kastamonu-Küre); Lahanos (Giresun-Espiye); Aşıköy (Kastamonu-Küre); Kızılkaya (Giresun-Espiriye); Kutlular (Trabzon-Sürmene); Harşit-Köprübaşı (GiresunTirebolu); Madenköy (Siirt-Şirvan); Kuvarshan (Artvin-Borçka-Murgul); Şıhman (Ordu-Gölköy); Muradınköy ve Aksuköy (Sivas-Koyulhisar); Akköy (GiresunMerkez); Üskühat (Erzurum-Şenkaya); Sinkot (Artvin-Borçka-Murgul); Öksürük [Köstüre] (Gümüşhane-Tortul); Mihrapdağ (Elazığ-Ergani); Demirboku (Balıkesir-
5
Dursunbey); Şemsettinköy (Giresun-Buluncak); Sürmene (Trabzon-Alacadağ); Babadağ (Denizli-Tavas-Kızılcabölük); [Diğer düşük rezervler ise: Sivrikaya (AnkaraKırıkkale); Istala (Gümüşhane-Torul); İsrail (Giresun-Tirebolu); Harköy (Giresun-Tirebolu); Eskineköy (Giresun-Şebinkarahisar); Değirmenönü (Kastamonu-Küre); Karakoca (Kütahya-Simav); Gümükdere (Ordu-Fatsa)]2. 1.3. Bronz Kalıpla kolayca biçim verilebilen yüksek bakır oranlı (çoğunlukla % 80’in üzerinde) bakır-kalay alaşımıdır. MÖ 3000’lerde hazırlanmıştır, fakat sanat yapıtlarında kullanımı daha sonraları yaygınlaşmıştır. Eski eserlerdeki analizlerde bakır ve kalayın oranları büyük ölçüde değişiyordu; günümüze kalan bronz eşyalardaki bakır oranının % 67–95 arasında olduğu saptanmıştır. Bronz eskiden, bakır ve kalay cevherleri doğrudan indirgenerek elde edilirdi. Erime ve kalıplama kolaylığı, sertlik, mekanik dayanım, tını, parlatılma, gümüş ve altına yakın renk gibi özellikleri nedeniyle yaygın kullanım alanı bulmuştur. Bronz bakırdan daha serttir, daha kolay erir ve daha kolay kalıba dökülür. Bazı alaşımları demirden de serttir (bunlar silah namlusu ve makine yatakları yapımında kullanılır). Aletlerde ve silahlarda bronzun yerini demirin almasının başlıca nedeni, demirin bakır ve kalaya oranla çok daha kolay ve bol bulunmasıdır. Çan ve zil yapımında kullanılan çan alaşımı, yüksek kalay oranlı (-1/7) bir bronz türüdür. Heykel yapımında kullanılan bronzlarda kalay oranı 1/10 bölümüne kadar inebilir, kimi zaman da ek olarak çinko ve kurşun karışımları eklenir. Çinko, bronzun sertliğini artırır; yatak madenlerinin yapımında çoğunlukla katkı maddesi olarak kullanılır. Az miktarlarda eklenen fosfor bronzun sertliğini ve niteliğini artırır. Fosfor bronzu, pompaların daima pistonlarının, vanaların ve burçların yapımında kullanılır. Makine parçalarının yapımında kullanılan bir başka bronz türü de önemli miktarlarda çinko manganez içeren, buna karşılık çok az kalay içeren ya da hiç içermeyen manganez bronzudur. Bronzlar, dökümden önce bakır ve kalayın yükseltgenmiş bileşenleri, fosforla indirgenerek elde edilen döküm alaşımlardır. Kalay oranı % 10’dan düşük olan bronz külçeleri soğukta dövme, haddelenmeyle ya da çekme ile biçim değiştirebilir. Bronzların kalay yüzdesi daha yüksek olursa sıcakta işlenir. [Bu alaşımlar kullanım koşullarına göre şu oranlarda kalay içerirler: - % 3 ile 8 kalayla (tekfazlı alaşım); haddelenmiş pullardan madalya ve para yapılır. Yıpranmaya karşı iyi dayanım gösteren bu dövülgen bronzlar verilen rengi ve parlaklığı korurlar. Bu bronzdan ayrıca, mücevhercilikte ya da süslemede kullanılan çubuklar ve teller elde edilir; - % 8 ile 12 kalay içeren bronzlardan, deniz suyunun ya da belli kimyasal ortamların (karter, musluk) etkilerine dayanabilecek mekanik parçalar, dişliler ve her tür eşya üretilir; - % 13 ile 20 kalay bulunan bronzlardan, sürtünmeyle karşılaşan parçalar (yastıklar, yataklar vb.) yapılır; - % 20 ile 30 kalay taşıyan bronzlardan çan ve zil dökülür. Bu tür bronzların, titreşimleri sönümleme gücü zayıftır; bu yüzden tını uzun sürer; - % 30 ile 40 kalay içeren bronzlar, eskiden ayna yapımında kullanılırdı. Sert ama kırılgan olan bu beyaz alaşımlar (bronzun rengi, kalay oranı arttıkça pembeden yeşilimsi sarıya ve gribeyaza kadar değişir) parlatıldığında çok iyi sonuç veriyordu3. 2 3
Savaş, 2006: 7–8. A.g.e. 9–10.
6
1.4. Demir Elementi (Fe) Demir metali, demir cevherlerinden elde edilir ve doğada nadiren elementel halde bulunur. Metalik demir elde etmek için, cevherdeki safsızlıkların kimyasal redüksiyon yoluyla uzaklaştırılmaları gerekir. Demir, karbonla birlikte 1420–1470K sıcaklığa kadar ısıtıldığında oluşan sıvı ergiyik %96,5 demir ve %3,5 karbon içeren bir alaşımdır. Bu ürün ince detaylı şekiller halinde dökülebilirse de, içerdiği karbonun çoğunu uzaklaştırmak amacıyla dekarbürize edilmediği sürece, işlenebilmek için fazlasıyla kırılgandır. Demir uzayda en çok bulunan elementlerden birisi olup yerkabuğunda %5 oranında bulunur. Bu demirin büyük bir çoğunluğu, hematit, manyetit, ve takonit mineralleri içinde oksitli olarak bulunur. Dünyanın çekirdeğinin de büyük oranda metalik demir nikel alaşımından meydana geldiği tahmin edilmektedir. Demir, tüm metaller içinde en çok kullanılandır ve tüm dünyada üretilen metallerin ağırlıkça %95'ini oluşturur. Demirin ilk kullanımına dair işaretler, mızrak uçları, bıçak ve süs eşyası şeklinde olup Sümerlere ve eski Mısırlılara kadar (yaklaşık MÖ 4000 yılları) dayanmaktadır. MÖ 3500 ile MÖ 2000 yılları arasında, Mezopotamya, Anadolu, ve Mısır civarında ergitilmiş demirden yapılmış objeler daha çok görülmeye başlanır. Bu objelerin içeriğinde nikele rastlanmaması da meteor taşlarından yapılmadıklarının bir göstergesidir. Ancak bunların kullanımlarının daha çok törensel olması, demirin o çağlarda altından bile daha pahalı olmasından dolayıdır. Örneğin İlyada'da savaş silahları bronzdan yapılmasına karşın demir ingotlar ticarette kullanılmaktadır. Bazı kaynaklara göre o çağlarda demir, bakır'ın saflaştırılması sırasında bir yan ürün olarak ('sünger demir') ortaya çıkmaktadır. MÖ 1600 ile MÖ 1200 yıllarına gelindiğinde demirin Orta Doğu'da giderek artan bir şekilde kullanıldığı görülür, fakat gene de bronzun yerini alamaz. MÖ 1200 ile MÖ 1000 yıllarında Orta Doğu'da, araç-gereç ve silah yapımında bronzdan demire hızlı bir geçiş yaşanmasının ardında demir işleme teknolojisinde kaydedilen bir gelişme değil, bronz yapımında kullanılan kalayın arzında yaşanan kesinti yatmaktadır. Dünyanın değişik yörelerinde değişik zamanlarda yaşanan bu geçiş süreci, yeni bir çağın, 'Demir Çağı'nın başlangıcının işareti olmuştur4. Antik yazarlardan öğrendiğimize göre demir, bütün evrelerde çok sık olmasa da kullanılmıştı. Ancak, kolayca korozyona (=paslanma-oksitlenme) uğraması nedeniyle pek az demir ürün günümüze dek korunabilmiştir5. 1.4.1. Anadolu’daki Demir Cevheri Yataklarının Dağılımı Sivas-Malatya-Erzincan Bölgesi (Divriği A+B Kafa, Dumluca, Bizmişen, Kurudere, Çetinkaya, Otluklise, Deveci, Karakuz, Sivritepe, Hasançelebi); KayseriAdana Bölgesi (Attepe, Kızıl Menteş, Karaçattepe, Mağrabeli (Koruyeri), Elmadağbeli, Ayıdeliği, Kararnadazı, Tacir, Mansurlu-Attepe); İçel Bölgesi; Payas-Kilis Bölgesi; Giresun Bölgesi; Ankara-Kırşehir-Kesikköprü Bölgesi (Ankara-Bala, Kırıkkale-Keskin arasında yeralan bölgede; Madentepe, Büyükocak, Camiisağır ve Camiikebir); SakaryaÇamdağ Bölgesi; Çanakkale-Balıkesir Bölgesi; Kütahya Bölgesi; Aydın-İzmir Bölgesi 4 5
http://tr.wikipedia.org/wiki/Demir Başaran, 1998: 200.
7
(Ayazmant, Büyük ve Küçük Eymir, Çavdar, Hortuna sahaları); ayrıca Bingöl - Genç Avnik yatağı; Bitlis - Meşesırtı, Öküzyatağı; Adıyaman-Çelikhan-Bulam, Kahramanmaraş-Beritdağı, Yozgat-Sarıkaya gibi sorunlu cevher yatakları da teknolojik süreç gerektirmektedir 6. 1.5. Gümüş Elementi (Ag) Son derece sünek, parlak, paslanmaz ve değerli beyaz bir maden. Altın, iridyum, paladyum ve platin gibi az bulunan bir maden olan gümüş, kolayca biçimlendirilebilir ve oksitlenmeye karşı oldukça dirençlidir. Bu özellikleri nedeniyle eski çağlardan beri süs, mücevher, sikke gibi değerli eşyaların yapımında kullanılagelmiştir (MÖ 4000’lere ait kral mezarlarında gümüş süslere ve bezemelere rastlanılmıştır). Doğada yaygın olarak bulunmakla birlikte gümüşün yerkabuğundaki toplam miktarı diğer madenlere oranla daha azdır (örn. her 10 milyon bölüm demire karşılık 2 bölüm gümüş vardır). Hemen hemen bütün kurşun, bakır ve çinko sülfürler bir miktar gümüş içerir. Gümüşlü cevherlerde eser miktardan yüzde 10’a kadar değişen oranlarda gümüş bulunabilir. Öte yandan altının tersine gümüş, birçok doğal mineralin bileşiminde yer alır (kurşun sülfür, gümüş sülfür, gümüş klorür, gümüş antimon sülfür). Bütün altın madenleri bir miktar gümüş, gümüş cevherleri de bir miktar altın içerdiğinden, önce cevherlerdeki gümüş ve altın karışımının arıtılması ve daha sonra gümüşün ayrılması gerekir. Cevherlerden çeşitli yollarla elde edilen gümüş ya da gümüş-altın külçelerinin arıtılmasında kullanılan yöntemler külçenin katışık oranına ve arıtılacak miktara bağlıdır. Büyük miktarda katışık içeren külçeler küçük bir fırında kurşun oksit, eriticiler ve indirgeciyle birlikte eritilerek cüruf oluşturulur. Bu cürufun bir kurşun ergiticisinde yeniden işlenmesiyle elde edilen ve gümüş ve altın içeren kurşun külçe, havanın bulunduğu bir ortamda eritilir. Yükseltgenen kurşun buharlaşarak gider ve geriye oldukça katışıksız gümüş altın alaşımı kalır. Oksijeni kolayca soğurabildiğinden mikrop öldürücü bir özelliğe sahip olan gümüş tıpta da kullanılmaktadır (nitrat dağlayıcı ve yara kurutucu olarak veya yeni doğan bebeklerin gözlerini korumak için göz damlası olarak kullanılır). Gümüşün bakırla yaptığı alaşımlar; katışıksız gümüşten daha sert, daha tok ve daha kolay eriyebilir olduğundan, mücevher ve para yapımında kullanılır (binde 900’lük bir gümüş-bakır alaşımında [ayarlar binde cinsinden ifade edilir] (900 ayar) % 90 gümüş, % 10 bakır bulunur). Gümüş, tüm madenlerin en beyazıdır; tam parlatıldığında kusursuz yansıtıcı bir yüzey elde edilir (ve bu nedenle optik aynalarda kullanılır). Gümüş altından sonra kolayca yassılaştırılan en sünek madendir. Dövülerek birkaç mikrometre kalınlığında saydam yapraklar haline getirilebilir. Arı gümüş, tırnakla çizilebilecek kadar yumuşaktır. 1.5.1. Anadolu’daki Altın-Gümüş Zuhurları (Çıkmaları/Yatakları) Gümüşhacıköy (Amasya); Akerşen (Artvin); Sobucadağ (Aydın); EdremitAltınoluk (Balıkesir); Sarıkaya, Tozludere (Çanakkale); Baskil, Keban madeni (Elazığ); Şebinkarahisar-Asarcık, Harşit Köprübaşı (Giresun); Karşıyaka-Arapdağ, Ödemiş-Küre (İzmir); Gümüşköy (Kütahya); Bolkardağ (Niğde); Bayburt (Rize); Aktepe (Sivas); Akdağmadeni (Yozgat)7. 6 7
http://www.webhatti.com/cografya/64878-turkiyede-demir-yataklari.html Savaş, 2006: 5–7.
8
1.6. Kalay Elementi (Sn) Gümüş beyazlığında, yumuşak (kurşundan daha az yoğun ama daha sert), zehirli olmayan, sünek ve dövülgen bir madendir; haddeleme, döndürme ve ekstrüzyon gibi çeşitli soğuk işlem teknikleriyle işlenilebilir. Erime noktasının düşük olması ve demir, çelik, bakır ve bakır alaşımlarının temiz yüzeylerine sıkıca tutunabilmesi nedeniyle yükseltgenmeyi önleyici kaplama malzemesi olarak kullanılır. Kalay, beyaz (beta) kalay ve gri (alfa) kalay olmak üzere iki ayrı biçimde bulunur. Beyaz kalayın sünek ve dövülgen olmasına karşılık gri kalay toz halindedir ve kullanımı yaygın değildir. Gri kalay 13,2°C’nin üstünde beyaz kalaya dönüşür; 100°C’nin üstündeki bu dönüşüm çok hızlı gerçekleşir (Parlak beyaz madenin düşük sıcaklıklarda ani olarak gri biçime dönüşmesi ise “kalay vebası” olarak adlandırılır. Bu dönüşüm -50°C’nin altında çok hızlıdır. Bu nedenle madenin çok soğuk bölgelerde kullanılması çok ciddi sorunlara yol açar. Ama ticari değeri yüksek olan tenörlü kalay cevherlerinde kalayla birlikte yer alan az miktarlardaki antimon, bizmut, bakır, kurşun, gümüş ve altın bu dönüşmeyi önler.). Arı halde kalay başta teneke yapımında olmak üzere dökme demir, bakır ve bakır alaşımlarından yapılan eşyaların kaplanmasında, damıtık su borularında, elektrik sigortası tellerinde vb. kullanılır. Sünekliği ve kolay işlenebilirliği pek çok madenden üstün olan sert kalay da (kral madeni) antimon ve bakır içeren bir kalay alaşımıdır. Çeşitli baskı işlemlerinde kullanılan hurufat alaşımı ise değişen oranlarda kalay, antimon ve kurşundan hazırlanmaktadır. Bronz, kalay oranı fazla bir bronz türü olan çan alaşımı, fosforlu bronz ve basınçlı döküm alaşımı da önemli kalay alaşımlarıdır. Cevher hazırlama, ergitme ve arıtma: Birikinti çökellerinden elde edilen derişkiler doğrudan ergitilebilir; ama yüzde 40–60 oranında kalay içeren maden damarlarındaki çökeller önce altı yanma odalı fırında (Herreshoff fırınında) 650°C–760°C’de kavrulur ve daha sonra hidroklorik asitle yıkanarak kükürt ile öbür maden katışkılardan temizlenir. Yıkama ve kurutmadan geçen cevher ergitilmeye hazır duruma gelir. Kesikli bir işlem halinde sürdürülen ergitme işlemi, 1200°C–1.300°C’de 10–12 saatte tamamlanır, daha sonra fırın içindekiler bir çöktürücüye alınır ve üstteki cüruf genellikle bir dökme demir potaya çekilir. % 10–25 kalay içeren cüruf aynı tür bir fırında, ama bu kez 1.480°C gibi daha yüksek bir sıcaklıkta yeniden ergitilir. Öte yandan malzemenin erimesini ve indirgenmesini kolaylaştırmak üzere fırına kireçtaşı ve demir madeni de katılır. Kalayın bakırlı alaşımı olan bronzun kullanımı eski çağlara dayanmaktadır. Irak’ta MÖ 3500’lere tarihlenen % 10–18 oranında kalay içeren bronz aletlere rastlanmıştır. Anadolu Asur ticari ilişkileri bahsinden sonra, MÖ 1500’lerde Kafkasya’da ve daha sonra İran’da, İngiltere’de, Fransa’da ve İspanya’da kalay madenciliği yapıldığına ilişkin kanıtlar vardır. Cevher hazırlama, ergitme ve arıtma: Gallen minerali % 86,6 kurşun içerirse de, çoğunlukla başka minerallerle birlikte bulunur (Bazı yerlerde % 3–30 arası gibi düşük oranda kurşun içeren cevherler de çıkarılır). Kurşun cevherinin yansımalı fırınlarda (reverber) kavrulması ya da yüksek fırında kavrulup ergitilmesi yoluyla elde edilir. Cevher kavrulmadan önce öğütülür, yüzdürme yoluyla ayrılır ve deriştirilir (ayrıştırma işlemi yine bazı metotlarla devam eder). Derişkide % 45–60 arası kurşunla birlikte, % 10–30 arası kükürt, % 15 çinko, % 8 demir, % 3 kalsiyum oksit, % 3 bakır, % 2 antimon ve düşük miktarda arsenik, bizmut, altın, gümüş ve başka elementler de bulunur. Alaşımları: Kurşuna % 12’ye kadar antimon katılmasıyla oluşan alaşımın kapma dayanımı katışkısız kurşununkine göre dört kat fazladır ve erime noktası düşüktür. % 2–70 arasında değişen oranlarda
9
kalay içeren alaşımlardan da faydalanılmaktadır (lehimleme işlemlerinde). Kalay oranının artmasıyla alaşımın dayanımı artar ve erime noktası düşer. Antimon ve kalay içeren kurşun alaşımlarından döküm özelliği çok iyi ve erime noktası düşük birçok hurufat alaşımı hazırlanır8. 1.6.1. Anadolu’daki Kalay Yatakları Türkiye’de işletilen herhangi bir kalay yatağı yoktur. Buna karşın MTA tarafından yapılan çalışmalarda bazı cevherleşmeler belirlenmiştir. Bunlar; Bursaİnegöl-Soğukpınar-Madenbeleni Tepe; Niğde-Çamardı-Celaller; Niğde-UlukışlaBolkardağı-Sulucadere cevherleşmeleridir. Bu cevherleşmelerin ekonomik olmadığı belirtilmektedir. Son yıllarda MTA tarafından yapılan çalışmalarla KayseriKıranardı’nda bir kalay cevherleşmesi bulunmuştur. Bu sahada halen çalışmalar devam etmektedir. Ülkemizde kalay ihtiyacı ithalatla karşılanmaktadır9. 1.7. Kurşun Elementi (Pb) Grimsi renkli (ya da gümüşsü beyaz), yumuşak, çok dövülgen, sünek ve yoğunluğu çok yüksek bir madendir. Yenime (korozyon) karşı çok dayanıklıdır (kurşun eski çağlarda tartı ağırlıklarında, paralarda, süs eşyalarında, gümüş arıtımında, lehimlerde, kapların sırlanmasında kullanılmaktaydı.). Kurşunun ilk kullanımı, demirden daha önceki devirlere rastlamaktadır. Kurşun, bakır ve gümüş ile birlikte sülfit ve oksit cevherlerden izabe edilen ilk madenlerden biridir. Zuhurlarının oldukça yaygın oluşu, yumuşaklığı, kolayca şekil alabilme gibi özellikleri nedeniyle tarihi devirlerden beri değişik alanlarda kullanılmıştır. Kurşun boyaları vardır ve bunlar yaklaşık 8 ayrı renk içerir. Kurşundan yapılmış en eski buluntu MÖ 3800 yıllarına ait bir heykeldir (Mısır’ın Abydos kentinin Dardaneller bölgesinde Osiris tapınağında bulunmuştur). (Bunu izleyen yüzyıllarda Mısır, Girit ve Babilliler tarafından gümüşle birlikte kurşun elde edilerek dökümlerde, çömlek sırrı olarak kurşun levhalar halinde (Anadolu’da da) lehimcilikte, ayrıca bronzun ilave maddesi olarak kullanılmıştır. [MÖ 2000 yıllarında Çinliler kurşun paralar kullanmaktaydılar] Babilliler ise tapınak ve diğer binaların çatı kaplamalarında lehimli kurşun levhalar kullanmışlardır. Bu ülkelerde kullanılan kurşunun bir kısmının, demir izabe tekniğini bulmuş olan Hititlerden (Hatti’den) sağlanmakta olduğu kanısı vardır. MÖ 1600 yıllarına kadar Fenikeliler tarafından Kıbrıs, Yunanistan, Sardunya ve İspanya’daki kurşun madenlerinin işletildiği bilinmektedir. Bolkardağ, Akdağmadeni, Gümüşhacıköy, Gümüşhane, Balya ve Anamur’da eski çağlara ait cüruflar bulunmuştur. Doğada serbest halde ender olarak bulunan kurşun, birçok mineralde bileşik halde yer alır. Isıl yöntemle, % 99,99 arılıkta yumuşak bir kurşun elde edilir; [(bu en çok kullanılan bir arıtma yöntemidir ve 3 aşamayı içerir: a) birinci aşamada arsenik, kalay ve antimon yükseltgeme yoluyla uzaklaştırılır; işlem sırasında oksijen bakımından 8 9
Savaş, 2006: 12–13. www.jmo.org.tr/resimler/ekler/
10
zenginleştirilmiş hava ya da sodyum hidroksit ile sodyum nitrat akışkanlaştırıcısı kullanılır; b) ikinci aşamada altın ve gümüş çinko yardımıyla geri kazanılır; çinko değerli madenlerle köpük biçiminde özütlenen bir alaşım oluşturur. Altın ve gümüş daha sonra ayrılır; c) üçüncü aşamada bizmut, kalsiyum ve magnezyum yardımıyla uzaklaştırılır.)] Kurşun kesildiğinde hızla yükseltgenerek, kurşun ve kurşunmonoksit karışımından oluşan mat gri renkli bir katmanla kaplanır; bu katman madenin daha fazla yenime uğramasını önler. Ayrıca, bir yüzeyi korumak için saf kurşunla ya da kurşunca zengin bir alaşımla kaplama yapılabilmektedir. Yaprakla kurşun kaplamada; kaplanacak yüzeye yapıştırma ya da mekanik tutturmayla bir kurşun yaprağı tespit edilir. Homojen kurşun kaplamada; bir kurşun katmanı, çelik bir destek üzerine dökülme ya da bir kurşun çubuğunu hamlaçla eriterek (damlatmayla kurşun kaplama) uygulanır. Daldırmayla kurşun kaplamada; parçaların yüzeyi, bir kurşun banyosuna (kalay oranı ± % 10) daldırılarak ince bir kurşun katmanıyla kaplanır. Kurşun ve bileşikleri zehirlidir; (bunlar vücutta birikerek ölüme yol açan zehirlenmeler yaratabilir). [Anadolu’da; eritilmiş sıcak kurşunu su dolu bir tasa atarak oluşan şekilleri yorumlayıp fal bakmak ve bazı hastalıkları tedavi etmek inancı ile kullanımı söz konusudur ve eskiden beri yaygındır]10. Eski çağdan beri tanınan metallerden biri olan kurşun, eritme yoluyla çoğunlukla bir arada bulunduğu gümüşten ayrılabiliyordu. Saf kurşun kolayca tırnakla çizilebilen ve bıçakla kesilebilen mavimsi gri bir metaldir. Kâğıt üstünde gri bir iz bırakır. Eski Yunanlılar kurşunu kenetlerde, Romalılar da kap ve su boruları yapımında kullanmışlardır11. 1.7.1. Anadolu’daki Kurşun-Çinko Yatakları Doğu Karadeniz, Mersin ve Elazığ arasındaki Toroslar kesiminde ve Batı Anadolu’da yoğun olarak görülür ve şöyle sıralanabilirler (bazı yataklar bakır+kurşun+çinko, bazıları kurşun+çinko’dur): Adana – Tufanbeyli - Beşiktaş; Artvin – Şavşat Meydancık; Balıkesir Balya Dursunbey – Kulatçiftliği – Demirboku – Edremit – Altınoluk – Gönen - Goybular; Bingöl - Genç Çobançeşme; Bitlis – Merkez - Zizan; Bursa – İnegöl - Çarkderesi; Çanakkale- Biga Madenderesi Yenice - Arapuçandere Değirmentepe - dere - Kurtbaşı Alandere; Çanakkale – Yenice - Culfa çukuru – Bağırkaç – Samateli - Handeresi; Diyarbakır - Dicle-Kurşunlu; Elazığ – Keban Nallıziyaret; Giresun - Tirebolu - Harkköy - Harşit; Giresun-Şebinkarahisar - Asarcık; Gümüşhane - Torul Öksürük; İzmir – Bayındır – Sarıyurt -Gümüldür (Gümüşsu); Kayseri – Develi – Kaleköyü - Yahyalı Karlık – Çakılpınarı - Ağcaşar-Aladağ – Celaldağı – Sağırdili – Derteköy Denizovası Kızıltepe - Tuğrulocağı; Kütahya-MerkezGeriniktepe – Emet - Eğrigöz; Konya – Bozkır - Hadim Bölgesi; Malatya - DarendeAlvar – Yeşilyurt - Cafana; Manisa - Selendi - Rahmanlar; Niğde Çamardı - TekneliYaylaocakları – Ulukışla - Bolkardağı; Ordu – Gölköy - Şıhman; Rize - Çayeli Madenköy; Sivas – İmranlı – Aktepe – Koyulhisar – Sisorta - Aksu; Trabzon – Vakfıkebir - Ken maden12. 10
Savaş, 2006: 10–11. Saltuk, 1997: 106. 12 Savaş, 2006: 11–12. 11
11
2. ÇAĞLARIN SINIFLANDIRILMASI XIX. yüzyılda yapılan arkeololojik sınıflandırmada Kuzey Avrupa’daki kültürlerin gelişimi esas alınmış ve çağdaş bilimsel dilde kullanılan “Bronz Çağı, Taş Çağı” gibi deyimlerin isim babası 1816 yılında Danimarka Ulusal Müzesine kuratör olarak atanan Christian Jurgensen Thomsen olmuştur. XIX. yüzyılın başlarında yayınlanan bilimsel bir makalede, İskandinavya’nın en eski sakinlerinin, silahlarını önceleri taş ve ağaçtan, sonraları bakır, bronz ve en sonunda demirden yaptıkları 1819 yılından başlayarak duyurulmuştur. 1839 yılında bu adlandırma müze rehberine geçirilerek resmileştirilmiştir. 1876’da Budapeşte’de düzenlenen Uluslararası Arkeoloji Kongresinde F. von Pulski’nin önerisi ile “Bakır Çağı” günümüze kadar gelen bu çizelgedeki yerini almıştır13. Bütün dünyanın Arkeolog ve tarihçilerinin kabul ettiği bu sınıflandırma yadsınmaz yararlar sunar. Ama tek yanlı olması bakımından kınanabilir, çünkü ilkel dönem tarihinin evreleri arasındaki farkı, aletlerinin yapıldığı maddenin özelliğine ve işleniş tarzına indirgemektedir. Bu da bizi tarihin mekanikçi yorum ve tekniğin gelişmesi ile toplumun gelişmesinin birbirinden ayrılması tehlikesine götürür. Oysa aynı arkeolojik evre, çoğu zaman, toplumsal gelişimin çeşitli düzeyinde bulunan halklarla ilgilidir: Örneğin Bronz Çağı’nda, başka yerlerde ilkel düzen çökerken, bazı bölgelerde tarım ve hayvancılık daha emekleme döneminde ve klan düzeni yürürlükteyken, daha başka bölgelerde sınıflara bölünmüş ve gelişmiş bir toplum oluşmuş durumdaydı. Hiç kuşkusuz bu üç tip toplumda aynı tarihsel döneme bağlamak olanaksızdı14. Maden Çağları’nda insan, madenle yaşamayı, onu geliştirmeyi ve araç haline dönüştürmeyi en iyi biçimde gerçekleştirmiştir. Taş kullanımının ardından madene geçişin öyküsü tam olarak bilinmese de; buluntular ışığında yapılan araştırmalar az da olsa bazı ipuçları vermektedir. Genellikle değerli sayılan madenden başlayıp adları yazılı kaynaklarda önemle anılmıştır. İncil ve Budist öğretilerde (en değerli olandan başlayarak) altın, gümüş, bronz ve demir sıralaması, tanrısal yasalardan uzaklaştıkça her şeyin kötüleştiğini göstermek için kullanılmıştır. Örneğin; Eski Ahit’te, Daniel, Nabukadnezar’ın düşünü anlatırken en son evreye balçığı katarak bu dört madenin adını anmaktadır15. Eski Yunanlılara göre evvela erkekler yaratılmıştır. Kadın dünyada mevcut değildi. Bu devirde insanlar sonsuz bir saadet içinde yaşıyorlardı. Bu devir “Altın devri” idi, Hesiodos’un dediği gibi o devirde insanlar; keder, üzüntü nedir bilmeden yorgunluğu tanımadan Tanrılar gibi yaşıyorlardı. Altın devrini “Gümüş devri” takip etti. Bu devrin insanları bir evvelki devir insanlarından çok zayıf ve aşağı idiler. Gümüş devrini de “Tunç devri” takip etti. İşte ilk insanı yaratan Prometheus’un Ölmezlere mahsus olan “ateşi” çalması ve insana armağan etmesi bu devre rastlar. Ateşi elde edince insanlar tembellikten kurtuldular. Yırtıcı hayvanlara ve soğuğa karşı kendilerini koruyabildiler. Artık madenleri eritip dökebiliyorlardı. Tunç silahlar kullanıp kollarına kuvvet gelen insanlar çelikleşen kalplerinden acımak duygusunu kovdular. Ares’e hizmet etmeye ve birbirlerini boğazlamaya başladılar. Bu devrin 13
Savaş, 2006: 14. Diakov-Kovalev, 1987: 4–5. 15 Savaş, 2006: 14. 14
12
dövüşçü adamları birçok kötülükler yapmakla beraber medeniyete doğru ilk adımları attılar. Tunç devrinden sonra Hesiodos, Thebai şehrinin önünde ve “Troia” duvarları dibinde vuruşan kahramanları yetiştiren bir devrin “kahramanlar devri”nin geldiğini söylüyorsa da bunu, çoğu şair ve bilgin kabul etmemektedir. Çoğunluğun inancına göre Tunç devrinden sonra “Demir devri” başladı. Hala bizim içinde bulunduğumuz bu devir sefaletler ve cinayetler devridir. Bu devrede insan vahşi hayvanlardan daha kan dökücü olmuştur. Tanrıların düşmanı Titan, Prometheus’un verdiği şeytani zekâyı kullanarak, demirle, akıllara hayret verecek işler başarmakta, medeniyete dev adımlarla ilerlemektedir. Fakat bu pis demir devrinde çok büyük işler başaran insan, Tanrısal erdemlerini kaybetmiş, kabalaşmış, hayvanlaşmıştır16. Metalürjinin gelişimi şöyle görülmektedir: 1. evre; minerallerin taşlardan ayırt edilmediği ya da bir tür taş olarak görüldüğü doğal maden evresi, 2. evre; bakır, altın, gümüş ve meteor demirinin dövme, kesme gibi işlemlere tabi tutulduğu doğal maden evresi, 3. evre; karışımın birinci etmen olduğu, madenin cevherinden alınıp işlendiği, alaşım düşüncesinin doğduğu maden evresi. Bu evrede kurşun, gümüş, bakır, antimon, kalay gibi madenlerle bronz ve pirinç gibi alaşımlar bulunmaktadır, 4. evre; dökme demir ve çeliği işlemenin temel etmen olduğu demir evresidir. Ağaç ve taştan sonraki bu geçiş ve gelişim içinde, (madeni) dövmenin, tavlamanın, kesmenin ve öğütmenin yöntemler olarak yapılabilme pratiğine dönüşmesi ve sonrasında madenlerin eritilip dökülebildiğinin anlaşılması ile metalürji, artık insanla yaşamaya dönüşmüştür. Tüm bu unsurlar zaman içinde; gözlemlemeler, araştırmalar, denemeler, ince ve detaylı hesaplar ve de kültür alışverişleriyle kendini geliştirmiştir. Metalürjinin ilk dalı bakır olarak kabul edilmektedir. Her ne kadar altın daha öncesinden (ilk bilinen madeni) bilinmesine karşın daha çok sembol ve süs eşyası olarak kullanılmıştır. Fakat altın işleyicisinin çalışmaları metalurjiye yön ve katkı sağlamıştır. Madenin ilk kez nerede (ve nasıl) bulunduğu ve işlenip kullanılışı hakkında çeşitli düşünceler ve savlar varsa da, bunlar yapılan arkeolojik kazıların verilerine göre değişmektedir17.
16 17
Can, 13–14. Savaş, 2006: 14–15.
13
3. MADENCİLİĞİN BAŞLANGICI Bazı ülkelerde gelişmiş tarım ve hayvancılığın doğuşu Geç Neolitik döneme kadar uzanır; ama yayılmaları Bakır Çağı’yla (Eneolithique “Eneolitik” ya da Chalcolithique “Kalkolitik”) başlar. Bakırın işlenmesine Yakındoğu’da MÖ IV. bine doğru başlandı. Avrupa’da bakırın işlenmesine daha sonra III. binde başlandı. Başlangıçta, insanlar bakırı ham olarak kullanıyor ve soğuk işliyorlardı. Ergime durumunda istenen biçimi alış özelliğinin keşfi, alet yapımında bir devrim yarattı. Eriyik maden kalıplara dökülüyor, soğumasından sonra alet taş çekiçlerle işleniyordu. Bununla birlikte, bakır daha dayanıklı olmadığı için taşı tahtından indiremezdi. Tarım işlerinde, ağaç kesiminde hatta bakır işlenirken Neolitik dönemin taş, kemik ve ağaç aletleri kullanılıyordu. Bakırın kalayla ya da daha başka madenlerle alaşımı olan bronzdan yapılan aletler bakır aletlere göre daha sağlam ve daha kesiciydi, ama gelişmeleri ağır oldu: başlangıçta, bu madenden silah ve ziynet eşyası yapımında yararlanılıyordu. Bakır, kalay ve kurşun doğada oldukça enderdir ve çıkartılmaları zordur. Ancak, maden sanayinin II. binin ortalarında gelişmesi, uzunlukları yüz metreyi bulan maden ocaklarının kazılmasına olanak sağladı. Bu dönemde (Bronz çağı) bronzdan kazma ve orakların kullanılmasına karşın, bu alaşım da, tıpkı bakır gibi, taşı tahtından indiremedi. Madenden yapılmış aletlerin kullanımı, ağacın işlenmesine katkıda bulundu18. Özellikle sel yataklarında sulama tarımıyla uğraşan topluluklar, savaş araçları yapılan hammaddeler olan kaliteli ve bol ağaçtan ve taştan yoksunken; dağlık bölgelerin göçebe çobanları bu maddelerin kaynaklarına yakın yerde olmuşlardır. Metal ergitme yöntemlerinin geliştirilmesiyle ve metal silahların gelişmesiyle, maden yataklarının bulunduğu dağlık bölgeleri ellerinde tutan bu topluluklar savaş silahları alanındaki üstünlüklerini sürdüreceklerdir. Tunç silahların, demir silahların ve atın savaş teknolojisine girecekleri yüzyıllarda da göçebe topluluklar savaş alanlarındaki üstünlüklerini koruyacaklardır19. Demir üretimi ve kullanımının metal işçileri arasında yaygınlaşmasıyla birlikte bakır ve bronz tahtını demire bırakmak zorunda kaldı20. İnsan, demiri bronzdan daha sonra tanıdı. Meteor taşlarından elde edilen demir hiç kuşkusuz III. ve II. binlerden itibaren kullanılıyordu, ama gerçek demir işleyimi ancak II. binin sonunda başladı. Taş ve bronzu ikinci plana atan bu madenin yayılması çok çabuk oldu. Öteki hammaddeler karşısındaki zaferini onun iki özelliği hazırladı: İlkin, demirden daha sağlam ve daha kesici aletler yapılabiliyordu; sonra, yaygındı (herhalde bataklıklara özgü bir maden filizi olarak) ve çıkartılması büyük çabalar gerektirmiyordu. 18
Diakov-Kovalev, 1987: 52–54. Şenel, 1995: 205. 20 Forbes, 1964: 213. 19
14
Demir işleyişinin gelişmesi insanlara çok sayıda sağlam alet sağladı. Silahların dışında, demirden baltalar, kazmalar, oraklar, kürekler yapıldı. Demir aletlerin kullanımı taşın işlenmesini kolaylaştırdı ve yapı tekniğini geliştirdi. Demirden kazma ve kürek, sürmek ve otlak haline getirmek için geniş ormanlık arazinin açılması ve köklerin temizlenmesi işlerinde çok yararlı oluyordu. Demir Çağı’nda toprağın sabanla sürülmesi büyük ölçüde yayıldı. Hiç kuşkusuz IV. binde Yakındoğu’da ortaya çıkan kara saban ağaçtandı, en azından iki bölümden oluşan bu aletin yapımı ancak madenden yapılmış aletlerin kullanımına bağlı olarak dülgerliğin gelişmesinden sonra gerçekleşebildi. Demir saban ancak Demir Çağı’nın başlarında ortaya çıktı ve tarla açmak için köklerin temizlenmesi zorunluluğu bütün ılıman iklim bölgelerinden sabanın kullanımını yaygınlaştırdı. Tecimsel (ticari) üretimde ise; değiş-tokuşlar, zanaatı tarımdan ayıran işin ikinci büyük toplumsal bölünmesiyle daha da desteklendi. Bronzun bulunması, demir minerallerinin işlenmesinin keşfi, alet yapımını önemli ölçüde karmaşıklaştırdı. Bakır madeni ocaktan çıkartılıyor, bakır kovalarıyla levhaların üzerine taşınıyor ve taş çekiçlerle parçalanıyor, daha sonra da toprağa kazılmış, kilden yapılmış deliklerden hava alan ocaklara odun kömürüyle birlikte dökülüyordu. Madenden demir elde etmek için, taş ve kilden yapılmış ocaklar kullanılıyordu; bu yöntemle elde edilen maddenin direnç kazanabilmesi için ayrıca dövülmesi gerekiyordu; bunu sağlamak için akkor durumda üzerine odun kömürü dökülerek çekiçle dövülüyordu. Demirci örs, çekiç, kıskaç, makas, törpü, eğe gibi aletler kullanıyordu. Metalürjik sürecin karmaşıklığı, dökümcülerin ve demircilerin uzman olmalarını gerektiriyordu21. Taş ocaklarından koparılan büyük taşların işlenmesi için, MÖ 3. binyıl sonuna dek taş, tahta ve bakır el araçları, 2. binyılda ise taş ve tunç el araçları yanında tek tük demir el araçları da kullanılıyordu. Demir el araçlarının ancak 1. binyılda her yerde yaygın olarak kullanıldıkları anlaşılmaktadır. El araçlarının çeşitleri, Yunan ve Roma çağlarında taş ustalarının elleri altındaki değişik ve bol çeşitli el araçları ile karşılaştırılamayacak kadar kısıtlıydı22. Anadolu’da ise demir metalürjisi MÖ 9. yüzyılda gelişim evresine girmiştir23. Madenciliğin gelişmesi, bütün zanaat tekniklerini daha da karmaşıklaştırdı, bu da mesleklerin birbirinden ayrılmasıyla sonuçlandı24.
21
Diakov-Kovalev, 1987: 55–58. Naumann, 1998: 43. 23 Yalçın, 2004: 224. 24 Diakov-Kovalev, 1987: 59. 22
15
4. MADENİ ESERLERİN YAPIM TEKNİKLERİ 4.1. Maden İşleme Tekniklerinin Gelişim Süreci Anadolu’da maden işleme tekniklerinin gelişim süreciyle ilgili başlıca iki görüş öne sürülmüştür. Birinci görüş; Anadolu’daki maden işleme tekniklerinin gelişim sürecini dışarıdan gelen etkilerin belirlediğini savunan, yayılmacı görüştür. Arkeolojik bulgular, Eski Avrupa kültürleriyle Anadolu arasındaki ilk etkileşimin MÖ 5. binyılda başladığını ve Bronz Çağı boyunca da devam ettiğini göstermektedir. Çok sayıda gösterge dikkate alındığında, göçebe nüfusunun etkinliğini göz ardı etmeyen, Batı Anadolu ve Kafkasya üzerinden gelen kavimlerle Anadolu’da yaşayanların karışımından ortaya çıkan bir sentez olduğu ortaya çıkıyor. Bu görüşü savunanlar, Güneydoğu Avrupa’da, Kalkolitik dönemde, Anadolu ve Ege’ye koşut olmayan, oldukça gelişmiş bir maden işleme kültürünün varlığından söz ederek, Anadolu’daki maden işçiliğinin gelişmesinin bütünüyle bağımsız olamayacağını belirtmektedirler. Yayılmacı görüş için; metal işleme tekniklerinin yalnızca ticaret ilişkileriyle değil, ticaretin yanı sıra, bu teknikleri bilen zanaatkârların, göçler yoluyla ortaya çıkan mekânsal hareketliliğiyle de açıklanabileceğini söylemektedir. Forbes’e göre; Hazar Denizi’nin çevresinde, Elbruz Dağları ve Toros Dağlarının eteklerindeki verimli alanlarda yaşayan insan toplulukları, MÖ 6000–3700 yılları arasında “Bereketli Hilal”in verimli düzlüklerine indiler. Bu gruplar, daha MÖ 5000’lerden beri, altın ve bakırı tanıyorlar ve basit yöntemlerle işliyorlardı. Eritilmiş bakır ve bakırdan yapılmış aletlerin üretilmesi, MÖ 4000’lerde Batı Asya’ya yayıldı. İkinci görüşü savunanlar ise; eski çağlarda maden işleme tekniklerinin gelişiminin, yayılmacı ve bütünüyle bağımsız gelişme gibi kuramsal yaklaşımlarla ele alınamayacağını savunarak, teknoloji transferinin, kolonizasyon yöntemiyle değil, uzun mesafe ticaret ilişkileri nedeniyle gerçekleştiğini vurgulamaktadırlar. Muhly, MÖ 3. binde Anadolu’da, madenciliğin gelişmesinin Hurriler veya Hint-Avrupalılar gibi kavimlerin göçleriyle açıklanamayacağını, elimizde, Erken Bronz Çağında metal işçiliğinde uzmanlaşmış bir grubun varlığını gösteren kanıtlar bulunmadığı gibi, göçler ve kolonizasyon süreçleriyle ilgili kuram geliştirmek için de gerekli veriler bulunmadığını savunmaktadır. Forbes’e göre, en eski maden gereçlere, Hazar Denizi’nin güneyinde, Elbruz, Hindu Kuş ve Tien Şan Dağları eteklerinde, Baykal Gölü’nün güneyindeki alanlarda rastlanılmıştır. Buradan çiftçiler eliyle, Kafkasya, Elam, Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz’e yayılmış, buradan da, üçüncü kademe merkezler olan, Phrygia, Lydia, Kıbrıs, Balkanlar ve Tuna vadisi yoluyla batıya doğru yayılmaya devam etmiştir. Yapılan arkeolojik kazılarda, maden işlemede kullanılan aletlerin, bu çok geniş alanlar içinde hemen hemen birbirinin aynı olduğu saptanmıştır. Son zamanlarda ise arkeolojik çalışmalardan metalin ilk kullanımının yaklaşık olarak MÖ 7000’den önce olduğu ileri sürülür25. 4.2. Hititlerde Maden Üretimi ve İşlenişi Hitit metinleri; günlük olgulara (yaşama), ekonomiye ve el sanatlarına çok detaylı değinmediği için, ham madde kaynakları hakkında elimizde yeterli bilgi bulunmamaktadır. Ham madde üretimi ve maden işleme (ve de demir üretimi) hakkındaki bilgiler ya çok noksandır ya da tarihleri tespit edilememiştir. Bunun yanı 25
Savaş, 2006: 15–16.
16
sıra, bazı metin verilerine göre de, ham madde öncelikle ayıklanmış ve her aktarımda dikkatlice tartılmıştır. Maden ya sıvı bir biçimde ya da katı olarak devamında işlenmiştir. Metinler, yöntemler hakkında bilgi içermiyor. Korunabilen döküm kalıpları ve kapları döküm tekniğinde hem tek parçalı, açık hem çok parçalı, kapalı hem de kaybolan, yani mum döküm yönteminin var olduğunu ve nesnelerin tam döküm ya da boş döküm olarak üretildiklerini öğretmektedirler. Demircilikte, tel ve farklı kalınlıklarda (ta ki ince folyolara kadar) teneke/levha üretimi gibi soğuk maden teknikleri sayesinde çeşitli takılar, süs eşyaları, kaplar vs. üretilmiştir. Çeşitli yerlerden ele geçen kalıp buluntu sayısı yüze yakındır. Bunların % 43’ünü bir kısımlı, açık fırın döküm kalıpları diye adlandırılan grup oluşturmaktadır. Döküm sırasında kalıplar yatay durumda tutuluyorlardı. Bu sayede sıvı maden doğruca istenilen döküm sahasına doluyordu. Bu en eski ve ilkel maden döküm tekniği olmasına karşılık MÖ 2. binde Anadolu’da çoğunlukla bronz malzemenin yapılmasında kullanılmıştır. Biraz daha gelişmiş olarak yapılmış ikiyüzlü kalıplar ise % 28 oranındadır. Burada kalıbın iki yüzü üst üste konur, dik olarak tutulur ve döküm kanalı yardımıyla sıvı maden kalıp içine doldurulur. Sap delikli baltaların dökümünde de kullanılan üç kısımlı kalıplarsa % 28 kadardır, Çeşitli buluntu yerlerinde iki tip potaya rastlanılmıştır. Bunlar basit tasçıklardır ve bazıları akıtacaklı ve tutamaklı olup, bazıları da tutamaksızdır. Potaların ağız kenarı ve içi, alt kısımlarına oranla daha fazla cüruflaşmıştır (bu durum; bugün de yapıldığı gibi, potaların maden eritilmesi sırasında alttan değil de yukarıdan ısıtıldıklarını mı gösterir?) Bu işlem sırasında gerekli olan hava, (bir kaç kazıda da ele geçmiş) bükülü üfleçlerin yardımıyla doğruca potanın ağzına tencere şeklinde körükten pompalanabilmektedir. Kültepe/Kaniş maden atölyelerinde ele geçen üretim araçlarında bir grubu, pişmiş topraktan yapılmış çanak biçimli körükler oluşturmaktadır. Ağız çapları 25-55 cm. arasında değişen bu körüklerin ağız kenarlarının hemen altında, deriyi bağlamaya yarayan girintiler bulunmaktadır. Körük işlevi gören kabın dip kısmında ise, silindir şeklinde bir emzik yer almıştır. Hava akımı, bu emziğe bağlanan üfleç yardımıyla ocağa yönlendirilir. Kaniş atölyelerinde ele geçen körükler, metalürjik faaliyetlerin varlığını gösteren diğer üretim araç ve gereçleriyle birlikte bulunmuşlardır. Körüklerin hemen yanında ocak, üfleç, pota ve dökümde kullanılan kalıp örnekleri bulunmuştur26. Fırınlar madenleri eritmek için kullanıldığı gibi özel amaçlar için de kullanılmışlar (yakmak, pişirmek), hiçbir zaman ısıtma görevinde olmamışlardır. Daha büyük fırınlarda, taş, çakıl ve çömlek parçalarından örülmüş bir temel üstüne, pithos parçası yerine, kilden duvarları taş dilimleri ve çömleklerle desteklenmiş arı kovanı biçiminde bir yapı yerleştirilmiştir. Bugünkü Türk pişirme fırınlarına çok benzeyen bu fırınlar, olasılıkla fırının ağzı önünde hazırlanmış bir ateşten alınmış kor parçalarıyla ısıtılıyordu27(Res. 1a,1b,1c). 26 27
Savaş, 2006: 90–95. Naumann, 1998: 191.
17
4.3. Antik Dönemde Maden İşleme Teknikleri 4.3.1. Dövme Dövme tekniği madeni keşiflere bağlı olarak gelişme göstermiştir. Tavlamanın yani madeni ısıtarak yumuşatmanın ve kolay işlenebilir hale getirmenin bulunmasından sonra, kalıp haldeki bakır levhaların dövülerek işlenmesi mümkün olmuştur. Böylece büyük boyutlu parçalardan istenilen biçimlerde eserler yapılabilmiştir. Dövme tekniğiyle bir figürin yapmak için, ise 1–2 mm. kalınlığında bir levha ile başlanır. Bu tür eserlerin yapımında genellikle gümüş veya bronz tercih edilmiştir. Parçalar ayrı ayrı “çökerme” ve “yükseltme” teknikleri uygulanarak istenilen biçime sokulur. İlk defa MÖ 6. yy da ortaya konulan bu teknik Samoslu RHOİKOS ve THEODOROS tarafından keşfedilmiştir. Bu tür heykellere örnek olarak Dreros Apollon Tapınağı’nda ele geçen Apollon, Leto ve Artemis Grubu’nu gösterebiliriz. Bu teknikte kullanılan aletler ise, dövme kütüğü, T ve L tipi örsler, çekiç ve ahşap tokmaklardır. 4.3.2. Döküm Potada eritilen madenlerin istenilen biçimlerde hazırlanmış kalıplara dökülerek dondurulmasına “döküm” denir. Dövme tekniğinde usta her parça ile tek tek uğraştığından bu teknikle çalışmak çok zaman almaktadır. Döküm yönteminde ise hazırlanan bir kalıpta çok sayıda eser dökülebilmektedir. Kalkolitik Çağ’dan beri bilinen döküm tekniği yıllar boyunca çeşitli gelişmeler göstermiştir. Değişik avantajları nedeniyle uygulanan 3 tür döküm tekniği vardır28. 4.3.2.1. İçi-dolu Döküm (Masif Döküm) Başlangıçta bu tür döküm, taş ya da kilden hazırlanmış üstü açık kalıplara yapılmıştır. Taş kalıbın en önemli özelliği sıcak maden döküldüğünde çatlamaması ve kil kalıplarda olduğu gibi her keresinde yeni bir kalıp hazırlamayı gerektirmemesidir. Ancak, taştan kalıp yontmak hem zor hem de zaman alan bir iş gerektirdiğinden döküm için genellikle kil kalıplar tercih edilmiştir. Kil, ıslakken kolayca biçimlendirilebilen bir malzemedir; yüksek ısıda fırınlanmış kilin erime noktası madenlerin ergime noktasından çok daha yüksek olduğundan döküm kalıpları için kil, çok uygun bir malzeme türüdür. Dökümden iyi sonuç almak için dökülen madenin yavaş yavaş soğutulması gerekir. Üstü açık kalıplara döküm yapılınca maden çok çabuk soğuyup donar ve sonuçta kaliteli bir ürün elde edilemez. Kısa sürede üstü açık kalıpların sakıncasını fark eden eskiçağ ustaları, kalıpların üzerine yassı bir taş parçası veya kilden yapılmış bir kapak koyarak döküm yapma yönünü benimsemişlerdir.
28
Başaran, 1998: 202.
18
Bakır alaşımlarının özellikle de tuncun keşfinden sonra döküm tekniğinde hızlı gelişmeler sağlanmıştır. Tunç döküm için çok elverişli bir madendir. Erimiş tunç dökülürken bakır gibi gazlanıp, kabarcıklaşmaz ve kalıbın en küçük girintilerinin içine dek yayılır. Soğurken hacmi küçülen tuncun, kalıptan ayrılması da daha kolay olur. Dökümün yapıldığı kalıp tek parça ise, maden donduktan sonra kalıbın kırılarak çıkarılması gerekir. Tunç Çağı’nın başlarında (MÖ 3000’lerde) iki veya çok parçalı kapalı kalıplara döküm yapma yöntemi icat edilerek, aynı kalıpların birçok kez kullanılması sağlanmıştır. Çok parçalı kapalı kalıba döküm için, önce istenen eserin kilden bir modeli yapılır; sonra da bu modelin üzerine yine kilden bir dış kalıp hazırlanır. Dıştaki kalıba erimiş madenin döküleceği ve hava kabarcıklarının çıkabileceği delikler açılır ve kalıp iki veya dört parçaya kesilerek modelin üzerinden çıkarılır. Bu kalıp parçaları tera-kota sertliğine gelinceye dek fırında pişirilir ve sonra tekrar birleştirilerek dıştan bir telle sıkıca bağlanır. Bundan sonra da kalıbın deliklerinden içeriye erimiş maden akıtılarak döküm yapılır. Yavaş yavaş soğumaya bırakılan maden iyice donduktan sonra çok parçalı kalıp figürinin üzerinden ayrılır. Bu yöntemle dökülen eserlerin üzerinde kalıpların ek yerleri ince bir çizgi halinde belli olur. İçi-dolu (-masif) döküm tekniğiyle yapılan eserler hem ağır hem de çok maden harcandığı için pahalıya mal olmaktadır. Bu yöntemle büyük boy eserler yapılabildiği halde (Örn. Delphili Arabacı gibi) masraflı olmaları nedeniyle masif döküm daha çok küçük figürinlerin yapımında benimsenmiştir. 4.3.2.2. İçi-boş Döküm İçi-boş döküm tekniğinde kil kalıbın içine yine kilden hazırlanmış bir çekirdek yerleştirilir ve döküm çekirdek ile dış kalıp arasına yapılır. Dış kalıp tek parça ise, maden donduktan sonra kalıbın kırılarak çıkartılması gerekir; dış kalıp çok parçalıysa dökümden sonra bu parçalar kırılmadan çıkartılarak birçok kereler daha kullanılabilir. Çekirdeğin döküm sırasında yerinden oynamaması için, çekirdek dış kalıba madeni çivilerle tutturulur. Ancak, bu çivilerin erime noktası heykelin döküleceği alaşımın erime noktasından daha yüksek olan saf bir madenden olması zorunludur; aksi halde sıcak alaşım kalıba döküldüğünde çekirdeğin tutturulduğu çiviler de eriyerek eserin yapısına karışabilir ve dökümün bozulmasına yol açabilir. Döküm öncesinde dış kalıba açılacak delik ve kanallar hem madenin akıtılmasını hem de erimiş maden içindeki hava kabarcıklarının dışarı çıkmasını sağlar. Eserde hava kabarcıklarının kalmaması için, iç çekirdeğe de küçük deliklerin açılması gerekir. Çekirdeğin ve dış kalıbın yapıldığı hamura kum, kiremit kırıntısı, talaş, kemik tozu, saman ve şamot gibi katkı maddeleri karıştırılır, böyle bir kil çamuru sünger dokulu olduğundan, hava kabarcıklarının dışarı atılmasına yardımcı olur. Kilden yapılan kalıbın ve çekirdeğin, dökümden önce tamamen kurumuş olması ön koşuldur; aksi durumda, sıcak maden döküldüğünde buharlaşma olur ve bu nem madenin yüzeyini korozyona uğratıp bozabilir. Kalıp ve çekirdek açık havada kurutulurken kil yer yer çatlar. İri çatlaklar derhal sıvanarak onarılır, küçük çatlaklar ise döküm sırasında havanın çıkmasına yardımcı olduğu için bırakılır. Kurutulan kalıplar dökümden önce yüksek ısıda tera-kota sertliğine gelinceye kadar fırınlanır ve kalıplar henüz sıcakken içlerine maden akıtılarak döküm yapılır29.
29
Başaran, 1998: 203–204.
19
4.3.2.3. Balmumu Döküm (Cire Perdue) MÖ 3. binin ilk çeyreğinde yeni bir döküm tekniği icat edilmiş; balmumunun kullanıldığı bu teknikle içi-boş ya da içi-dolu, büyük veya küçük en karmaşık biçimlerin bile dökümle yapılabilmesi sağlanmıştır. Bu teknikle dökülecek eser küçük boyutlu ise; içi-dolu döküm; büyük ise içi-boş döküm yöntemi uygulanır: 4.3.2.3.1. Cire Perdue ile İçi-Dolu Döküm Cire Perdue ile içi-dolu döküm yapmak için, önce balmumundan istenilen biçimde bir model hazırlanır. Sanatçı eserin pozitifini işlediği için mum üzerinde kolaylıkla çalışabilir; sonra da bu modelin üzeri kil ile sıvanır ve kile küçük delikler açılır. İçi balmumu ile dolu bu kalıp, baş aşağı çevrilerek sıcak fırına atılır. Bir yandan kil kalıp pişirilirken öte yandan ısıyla eriyen balmumu deliklerden dışarı akar. Kalıp sertleşince fırından alınır ve daha sıcakken balmumundan boşalan yere yine aynı deliklerden erimiş maden akıtılır. Maden donduktan sonra kil kalıp kırılarak eserin üzerinden çıkarılır. 4.3.2.3.2. Cire Perdue ile İçi-Boş Döküm Cire Perdue ile içi-boş döküm yapmak için, önce istenilen eserin biçimine yakın biçim ve ölçülerde kilden bir çekirdek hazırlanır; sonra bu çekirdeğin üzerine dökülecek eserin kalınlığında bir balmumu tabakası sıvanır. Bundan sonra ılık aletler kullanılarak balmumuna içteki çekirdeğin biçimi verilir. Arzu ediliyorsa mumun üzerine kabartma veya oyma desenler de yapılabilir. Sonra balmumunun yüzeyi önce bir kat kil, sonra da bir kat kaba kil ile sıvanır. Çekirdek ile dış kalıp birbirlerine, arada kalan balmumu tabakasını da delip geçen ince ve uzun maden çivilerle tutturulur. Dıştaki kil kalıba delikler ve kanalcıklar açıldıktan sonra, kalıp baş aşağı olarak fırına sürülür. Bir yandan çekirdekle dış kalıp arasındaki balmumu eriyip akarken, bir yandan da kil kısımlar pişirilir. Sonra kalıp fırından alınır ve mumdan boşalan yere, gene aynı deliklerden erimiş maden akıtılarak döküm yapılır. Maden donduktan sonra kil kalıp kırılır; çekirdekte parçalanarak eserin içinden çıkarılır. Döküm sırasında döküm kanalcıkları ile hava delikleri de madenle dolduğundan, kalıp kırıldığında eserin üzerinde çivi gibi çıkıntıların kaldığı görülür. Bu çıkıntılar dipten kesilir, yerleri törpülenerek düzeltilir. İçi-dolu ve içi-boş Cire Perdue yöntemlerinde, orijinal model balmumundan yapılmış olduğundan bu model her sefer ısıyla eriyerek yok olur. 4.3.2.3.3. Cire Perdue ile Çok Parçalı Kalıba Döküm Klasik Çağda, orijinal modelin kil veya tahtadan yapıldığı aynı modelin defalarca kullanılabildiği bir Cire Perdue yöntemi geliştirilmiştir. Orta Çağ’da da kullanılan bu teknikte önce istenen eserin modeli kil veya tahtadan hazırlanır ve bu modelin üzerine kilden çok parçalı kalıp yapılır. Sonra parçalı kalıplar açılarak içteki ana model dışarı çıkarılır ve bir başka sefer kullanılmak üzere saklanır. Model biçiminin negatif olarak çıkmış olduğu parçalı kalıpların içi, dökülmesi istenen eserin kalınlığında balmumu ile kaplanır ve orta yere yine kilden yapılmış bir çekirdek figür yerleştirilir. Parçalı kalıplar balmumu üzerine sıkıca bastırılarak, eserin biçiminin bu kez pozitif olarak balmumu üzerine çıkması sağlanır. Bundan sonra parçalı kalıplar balmumu
20
üzerinden alınır ve balmumu üzerine bir kat ince, bir kat da kaba kil sıvanarak tek parça kapalı-kalıp yapılır. Bu kalıba delikler ve kanallar açılarak kalıp baş aşağı çevrilerek fırınlanır. Isı ile eriyen balmumu dışarıya aktıktan sonra, kalıp fırından çıkarılır ve boşalan yere erimiş maden akıtılarak döküm yapılır. Maden donunca tek parçalı dış kalıp kırılarak çıkarılır ve döküm yollarına dolmuş olan, eser üzerindeki çıkıntılar dipten kesilerek düzeltilir. Bu döküm tekniğinde dış kalıp olarak çok parçalı kalıplar da kullanılabilir. Ancak, çok parçalı kalıplar eser üzerinde çizgi halinde izler bıraktığı için, çoğu zaman kalıp izi bırakmayan tek parça kalıp tercih edilmiştir. Döküm hangi teknikle yapılırsa yapılsın, çok büyük heykeller genellikle bir kaç parça halinde dökülür ve sonra da bu parçalar kaynakla birleştirilirdi. Romalıların ölünün yüzünden balmumundan aldıkları masklara “imagine” (=İmaco) adı verilir. Daha sonra bunlardan yararlanılarak “portre”ler yapılırdı30. 5. MADENİ ESERLERİ TARİHLEME METOTLARI 5.1. Spektrografik Analiz-Termolüminesans (Isıl Işıldama) Madeni eserler üzerinde uygulanan bir tarihleme yöntemidir. Ayrıca cam, fayans ve çömleklerle, obsidiyen eserlerde de uygulanılabilinir. Kuantatif Spektrografik analizin yapılmasında spektral aleti, buna bağlı bir fotometre, büyütme gücü yüksek bir projeksiyon makinesi ve otomatik olarak aynı anda çalışan iki fotoğraf makinesi kullanılır. Maddelerin içindeki enerjinin maddenin ısıtılması sonucu ışıldama ilkesine dayanır31. Maddelerin içindeki enerji birikimleri ısıtıldıkları zaman, bu enerji birikimleri ışık olarak çıkar. İncelenecek madde önce ışınlarla bombardıman edilir, 100 santigrattan itibaren ısıtılır. Bunu takiben radyasyon verilir. Elde edilen Arkeolojik doz yıllık doza bölünerek maddenin yaşı tespit edilir 32. 5.2. Stil Kritiği Genelde plastik eserler üzerinde uygulanmakla birlikte madeni eserler üzerinde de uygulanır. Bu yöntemde belirli dönemlerde karşılaşılan belirli özelliklerden faydalanılır. Eserlerin taşıdıkları bütün özellikler (giysi kıvrımı anatomik yapı vb.) diğer eserlerde görülenlerle karşılaştırılarak benzer ve farklı yönleri belirlenir; bunlar dönemin genel gelişimi içerisinde değerlendirilir. Stil kritiğiyle eserin yapım yılı, bölge ve ekol özellikleriyle, yapımcısı da belirlenmeye çalışılır33. 5.3. Arkeometri (=Arkeolojik Ölçme) Arkeolojik kazılarla yüzey araştırmalarında ortaya çıkarılan buluntuların kimyasal analiz ile matematiksel modelleme ve istatistiksel analiz yoluyla incelenip değerlendirilmesini ifade eder 34.
30
Başaran, 1998: 204–205. A.g.e. 31. 32 Saltuk, 1997: 175. 33 Başaran, 1998: 31. 34 A.g.e. 37. 31
21
2. BÖLÜM
22
1. NEOLİTİK ÇAĞ ANADOLU MADENCİLİĞİ Diyarbakır’ın Ergani ilçesi yakınlarında bulunan Çayönü’ndeki Hücre Planlı Yapılar evresinin sonlarına doğru görülen çakmak taşı ve obsidyenden (volkan camı) bıçak, orak, kazıyıcı ve delici; kemikten iğne, bız, iğne, taş aletleri tutturmak için sap ve bilezikler yapan bu insanlar, sınırlı ölçüde de olsa çevresinden rahatlıkla derleyebildiği malahit ve bakırı işleyebilmiş 35, bakır ve malahit’ten dövülerek yapılmış bız parçaları, telden dövülmüş iğneler, boncuklar ve ufak kürecikler Neolitik çağda insanların maden kullanmaya geçmiş olduklarını kanıtlamıştır. Ancak, bu maden kullanımı yaygın değildir ve çok ilkel olduğu anlaşılan yöntemlerle (ısıtma ve dövme) yapılmaktadır. Çayönü Kazısının, değerlendirmesi yapılırken; madenciliğin sanılandan çok önce başladığı, insanların kilden çanak çömlek yapımını bulmadan önce, bakır gibi madenleri ısıtarak biçimlendirdiklerinin anlaşılması ile ortaya çıkmıştır. Kuşkusuz bunda yerleşmenin Ergani bakır madenine olan yakınlığı ve çevrede doğal bakır külçelerine yüzeyde bile sık rastlanması önemli etkendir. Daha çok bezeme amaçlı ve takı olarak değerlendirilen, malahit, tipolojik olarak benzeri olan taş buluntular ile aynı yöntemle işlenmiştir. Buna karşılık doğal bakırın hem işleme tekniği hem de kullanılışı farklıdır; bakır önce ısıtılıp dövülerek levha haline getirilmiş ve daha sonra olasılıkla kemikten bir sapın çevresinde döndürülerek bız, iğne, boncuk gibi biçimlere sokulmuş, en sonunda da yeniden dövülerek yapım izleri giderilmeye çalışılmıştır. Bu teknolojik açıdan pyrometallürji olarak kabul edilmektedir. Maden buluntularının arasında çeşitli boncuklar, kakma ve levhalar, daha ender olarak kanca, bız ve iğneler görülür (Çayönü insanlarının ısı ile deneyler yaptığı, maden ve kireç buluntularından anlaşılmaktadır) 36. Konya ili, Çumra ilçe merkezinin 11 km kuzeyinde bulunan Çatalhöyük’te kadın mezarlarına boya paletleri, doğal camdan aynalar, kemik iğneler, yeşil taştan minik gerdançeler, pişmiş toprak, bakır ve çeşitli taşlardan boncuklar bırakılmıştır. Bakır ve kurşundan, boncuk, yüzük, olasılıkla iğne ve bız yapımında yararlanılmıştır37. Çatalhöyüğün, Anadolu’dan hatta komşu ülkelerden soyutlanmış bir kültür olmadığı, Neolitik çağda dahi gelişkin bir ticaret yaşamının var olduğu, bulunan çeşitli eşyadan anlaşılmaktadır. Örneğin, Akdeniz kökenli bazı deniz hayvanı kabukları, Ergani madeninden gelen bakır, Toroslar’dan (Gülek Boğazı) çıkarılan kurşun, Suriye’den getirilen tablasal çakmak taşı, İç Anadolu’da bulunan türkuaz benzeri apatit taşı, uzak ve yakın çeşitli merkezler arasında gelişkin bir ticaret ağının kurulmuş olduğunu vurgulamaktadır38. Orta Toros bölgesi izotop analizleri 1981 yılında arkeometalürjik ve arkeolojik araştırmalara dahil edildi39. Maden işçiliğinin ilk örnekleri de Çatalhöyük’te ortaya çıkarılmıştır. Kurşun ve bakırdan yapılmış bazı boncuk ve iğne gibi küçük eşyalar metalürjinin ilk örnekleridir. Diğer yandan Çatalhöyük’teki duvar resimlerini yapmak için kullanılan boyaların üretilmesinde de çeşitli minerallerin gerekli olduğu düşünülürse, Neolitik çağda dahi insanların bazı madenleri işleyebilme düzeyine eriştiklerini söylemek mümkündür. 35
Sevin, 2003: 23–30. Savaş, 2006: 16-17. 37 Sevin, 2003: 55–57. 38 Dinçol, 1982: 13. 39 Yener, 2000: 76. 36
23
Duvar resimleri beyaz badanalanmış ve perdahlanarak parlatılmış bir zemin üzerine yağ ile karıştırılarak elde edilen ve genellikle maden kökenli olan, kırmızı, sarı ve siyah renkli doğal boyalarla yapılmıştır (Res. 2)40. Çatal Höyük’te, demir oksidi (kırmızı, kahverengi ve sarı toprak boya), bakır (açık gök mavisi, malaşit yeşili), cıva oksidi (zincifre kırmızısı), hamatit kırmızısı, manganez moru ya da erguvan, gri için kurşun gibi madenlerden elde edilen, bir sıra renkli boya kullanılıyordu. Dipyüzey, fildişi ya da donuk beyaz renktedir ve bu, diluviyal deniz kumundan çıkmaktadır. Siyah ise odun isinden elde edilmekteydi41. Aşıklıhöyük Aksaray il merkezinin 25 km güneydoğusunda, Kızılkaya köyü yakınlarında ve Melendiz çayının kıyısında yer alır. Ölülerini yerleşme içine ve mekân tabanlarının altına, ayaklan karna çekilmiş durumda (hocker) gömen bu insanlar mezarlara armağan olarak yarı değerli taşlardan ya da bakırdan kolyeler ve yüzükler bırakıyorlardı. Dövülerek ince bir levha haline getirildikten sonra bükülüp yuvarlatılmış bakır boncuklar madencilikteki ilk adımları temsil etmektedir 42. 2. KALKOLİTİK ÇAĞ ANADOLU MADENCİLİĞİ Khalkos = bakır ve lithos = taş sözcüklerinden türetilerek Kalkolitik yani “Bakır-Taş Çağı” adı verilen43 bu dönem üç evre gösterir. Erken Kalkolitik 5500–4500 Orta Kalkolitik 4500–4000 Geç Kalkolitik 4000–300044. Bu çağın en önde gelen özelliklerinden birisi bakır aletlerin giderek taşın yerine geçmeye başlamasıdır. Geç Neolitik’ten Erken Kalkolitik Çağ’a geçişte Anadolu’da teknik gelenekler açısından kültürel bir kesintiden söz edilemez; aksine bir gelişim, devamlılık söz konusudur. Buna karşılık her iki dönem arasındaki en belirgin özellikler madencilikte karşımıza çıkar. Örneğin döküm tekniği ile iki ayrı maden filizinin birlikte eritilerek kullanılışı Kalkolitik Çağ’ın ortaya koyduğu yenilikler arasındadır45. Başlangıçta doğal halde ele geçirilen altın ve bakıra tıpkı taş aletlerde olduğu gibi çekiç darbeleriyle şekil verilirdi. Bu teknikle, ince plakalar haline getirilen madenden takı ve süs eşyası yapılmaya başlandı. Madenin gerçek yapısı sonra anlaşıldı ve yüksek ısıda eridiği keşfedildi. İnsanlar, dağlarda taş ve toprakla karışık bulunan maden filizlerini yüksek bir ateşle eritmişler; elde edilen kızgın madeni, istediği aleti elde etmek amacıyla taştan yaptığı kalıba dökmüşlerdir. Kalkolitik dönem için bu büyük bir başarı sayılmıştır46 (Res. 3a ve 3b). Erken Kalkolitik Çağ’a ait Karaman yakınlarındaki I. Can Hasan’da bakır işçiliği gelişmiştir. Evlerden birinde 45 yaşlarında yanmış bir cesedin yanında bulunan som bakırdan sap delikli topuz türünün en erken örneğidir47. Çukurova’nın Ubeyd Kültürü’nün etkisinde kaldığı 4900 yıllarına doğru Yümüktepe (XVI) güçlü bir kale durumuna getirilmiştir. Burada, ağız kısmı değişik metalden yapılmış, saf bakırdan bir keski bulunmuştur. Bu, Anadolu’daki döküm 40
Dinçol, 1982: 13. Naumann, 1998: 121. 42 Sevin, 2003: 38–40. 43 A.g.e. 78. 44 Başaran, 1998: 34. 45 Sevin, 2003: 78. 46 Yıldırım, 2004: 28–29. 47 Sevin, 2003: 87. 41
24
teknolojisiyle üretilmiş en eski metal alettir 48. Alınan sonuçlara göre, Anadolu’da “ekstratif” madenciliğin başlangıcı ve maden döküm tekniğinin görülmesi ilk defa Mersin Yümüktepe’de söz konusudur. XVI. kültür tabakası maden buluntuları dünyanın ilk aletlerini oluşturmakta ve böylece madenin günlük yaşama girdiğini belgelemektedirler: iki keski, bir balta ve beş rulo başlı iğne bakırdan dökme tekniği ile yapılmış ve daha sonra çekiçlenerek son şekli verilmiştir. Kullanılan bakır ise cevherden izabe yoluyla kazanılmıştır49. Geç Kalkolitik Çağ’ın sonlarına doğru (3700–3500) Doğu Anadolu’nun en yoğun yerleşilmiş ve en gelişmiş köşesi yine Malatya-Elazığ bölgeleridir. Altınova’da Norşuntepe, Çayboyu ve Korucutepe, Malatya’da da Arslantepe (VII) bu dönemin asal yerleşme yerleridir50. Fırat kıyısındaki Değirmentepe Höyüğünde (11–6) yoğun bir bakır üretimi yapılmıştır51. Değirmentepe’deki Geç Ubaid safhasından bir bakır atölyesi, Fırat’ın üzerinde Norşuntepe’den (Keban Bölgesinde) bakır atölyesi olarak sadece kısa ön raporlardan bilinir 52. Arslantepe’de bakırı arsenikle belirli oranlarda birleştirerek tunç yani yeni bir alaşım yapma teknolojisi de ortaya çıkmıştır. Geç Kalkolitik Çağ’ın sonlarında Keban yöresindeki Korucutepe olasılıkla yabancı göçebe bir grup tarafından tahrip edilmişti. Önceleri iyi bir biçimde iskan olunan yerleşme yerini yakıp yıkan bu insanlar tepeyi de bir mezarlık alanı haline getirmişlerdi. Kerpiç bloklarla sınırlanan bu mezarlardan biri kuzeyin kurgan türü gömülerini andıran bir biçimde ahşap bir çatıyla kaplanmıştı. Gümüş, bakır ve demirden zengin mezar armağanları belki de göçebe kabile reislerinin güçlerini simgelemekteydi53. Geç Kalkolitik Çağ’a ait İzmir Cumaovası’ndaki Baklatepe ile Urla’daki Limantepe höyükleri insanları maden kullanmasını biliyorlardı ve kültürleri Batı Anadolu yöresine özgü nitelikler taşıyordu. Geç Kalkolitik Çağ Batı Anadolu’su yerleşme yerlerinden Aphrodisias (VIIIA) da ilk kez olarak bakırdan aletler de yaşamı kolaylaştırmaya başlamıştı54. Beycesultan’da erken devirlere ait katlardan birinde çıkan madeni eşya topluluğu ayrı bir belgededir. Bir çömlek içine konmuş bu eşyalar, bir hançer parçası, bir orak, iki bız, üç iğne, birkaç parça dövülmüş bakır ile bir gümüş yüzükten meydana gelen bir koleksiyon oluşturmaktadır. O zamanın değerli bir madeni olan bakırın, böyle gündelik yaşamda kullanılabilen eşyaların yapımına harcanabilmiş olması, bu madenin eskiye oranla daha bol bulunabildiğini kanıtlamaktadır55. Hacılarda çakmaktaşı aletlerin yapımı herhalde gittikçe daha çok kullanılan bakır karşısında gerilemiştir56. Geç Kalkolitik Çağ yerleşmelerinden Göller Yöresi’ndeki Kuruçay (6A– 5) V. bin yılın başlarına doğru meydana gelen istilayı izleyen uzunca bir boşluktan sonra kurulmuştur. Bu dönemde ilk kez arıtılmış bakırdan mızrak ucu, bıçak, balta, keski ve iğne gibi dökme aletler ortaya çıkar. Radyokarbon belirlemelerine göre Kuruçay Geç Kalkolitik yerleşmeleri 3800–3200 yılları arasına tarihlenir57. 48
Sevin, 2003: 99. Yalçın, 2000: 109 vd. 50 Sevin, 2003: 107–108. 51 A.g.e. 100. 52 Savaş, 2006: 15. 53 Sevin, 2003: 108–109. 54 A.g.e. 102–104. 55 Dinçol, 1982: 14. 56 A.g.e. 14. 57 Sevin, 2003: 104–106. 49
25
Geç Kalkolitik Çağ yerleşmelerinden Samsun’un Bafra ilçesi yakınlarındaki İkiztepe MÖ 4300–3200 arasına tarihlenir. Eserlerin hepsi saf denilecek bakırdan yapılmıştır58. İkiztepe bu dönemde Anadolu’ya yayılmaya başlayan Kuzey Ege ve Balkan etkili merkezler arasındadır. Burada ilk kez madenciliğin başladığına ilişkin kanıtlarda bulunmuştur. Bakırdan süs, dikiş ve balık iğneleri, bızlar, bilezikler, boncuklar ve spiralli bir askı, bu yörede İlk Tunç Çağı’nın sonlarına değin sürüp gidecek bir madencilik geleneğinin en erken temsilcileridir 59. 3. TUNÇ ÇAĞI ANADOLU MADENCİLİĞİ Bakırla kalayın karışımı olan Bronz, (=tunç) bu dönemde alet ve kap yapımında kullanılır. Anadolu’da bronz çağ üç evre gösterir. Erken Tunç Çağı 3000–2500 Orta Tunç Çağı 2500–2000 Geç Tunç Çağı 2000–1200. Önemli merkezleri Kültepe, Horoztepe, Etiyokuşu, Ahlatlıbel, Alacahöyük, Boğazköy, Alişar, Dündartepe, Mahmatlar, Lidarhöyük, Troia ve İkiztepe’dir60. Anadolu metalürjisinin en önemli dönemi İlk Tunç Çağı olarak bilinen MÖ 3. binyıldır. Bu dönemde metalürji tarihinde ilk kez tunç eserlerin üretimi başlar. Bilinen ilk tunç eserler MÖ 3. binyılda anadolu’da Troia, Alacahöyük, Horoztepe, Ahlatlıbel, Kilikya ve Amuk Yerleşimleri ile Mezopotamya’da bulunmuştur.anadolu ve Mezopotamya yerleşimlerinde ortaya çıkan metal eserler insanlık tarihinin en eski bronz eserlerini oluştururlar ve olağanüstü bir ustalıkla üretilmişlerdir61. Bu çağ’da, üretim ekonomisinin gelişiminde madencilik en önemli aşamalardan biridir. Çünkü tunç gibi alaşımları yapabilmek için gerekli bakır ve kalay gibi madenlerin zaman zaman uzak bölgelerden sağlanması ve karmaşık üretim teknolojisi ileri düzeyde uzmanlaşmayı gerektirmektedir. Bu dönemde Anadolu’daki toplumsal örgütlenme coğrafi nedenlerle komşu Mısır ve Sümer’dekinden daha küçük çaptaydı ve bölgesel karakterini hala koruyordu. Bu yeni dönem, önceki çağların tarım, dokumacılık, çömlekçilik vb. buluşlarına, daha etkili silahların üretilmesini, daha ince süs eşyalarının yapılmasını olanaklı kılan bakır-arsen ya da bakır-kalay alaşımı yani tuncu eklemişti. İlk Tunç Çağına ait Güneydoğu Anadolu’da Fırat kıyısındaki Lidarhöyük’te cesetlerle birlikte mezarlara çok sayıda çanak çömlek, tunçtan bilezikler ve iğnelerle taş ve deniz kabuğundan boncuklar bırakılmıştı. Kuzeybatı Anadolu’nun beylik merkezi olan Troia sanatta büyük bir gelişme göstermiş, madencilikte dökme ve dövme tekniklerini geliştirmişti. Bunun en iyi kanıtı H. Schilemann’ın yanlışlıkla “Priamos gömüsü” adını verdiği, dönemin son evresine (IIg) ilişkin hazinedir.
58
Bilgi, 2001: 3. Sevin, 2003: 107. 60 Başaran, 1998: 34. 61 Özbal, 2005: 11. 59
26
Alacahöyük kral mezarlarında Troia hazineleriyle çağdaş zengin mezar armağanları altın, gümüş, elektron, tunç ve demirdendir. Son derece karmaşık ve gelişkin dövme, dökme teknikleriyle üretilmiş bu eserler Anadolu halkının III. bin yılın ikinci yarısı içinde ulaştığı yüksek teknolojinin en canlı tanıklarıdır. Bu türde tunç ve değerli madenden buluntularına Alacahöyük mezarlarının sonları ile çağdaş olarak, Alacahöyük yakınındaki Kalınkaya, Eskiyapar, Amasya yakınındaki Mahmatlar, TokatErbaa yakınındaki Horoztepe ve Eskişehir yakınındaki Demircihöyük’ün mezarlığında rastlanmıştır. Bunların yanında, Geç Kalkolitik Çağ’da başlayan Karadeniz yöresi madenciliğinin İlk Tunç Çağı boyunca faal olduğu saptanmıştır. Samsun’un Bafra ilçesi yakınındaki İkiztepe’de mezar armağını olarak ele geçirilen arsenikli bakır alaşımlarından yapılmış ve bu yöreye özgü özellikleri ağır basan çok sayıda silah, alet ve takı türleri metalürjinin bu yörede Geç Kalkolitik Çağ’dan itibaren başlayan köklü geçmişine tanıklık etmektedir. Orta Karadeniz Bölgesi halkının metal eserleri (Bu metal eserlerin büyük çoğunluğunun arsenli bakırdan yapılmış olduğu yapılan analizler sonucunda ortaya çıkmıştır) yerel olarak yapıkları da kazılarda ele geçirilen, fakat henüz yetersiz sayıdaki madencilik aletlerinden açıkça bellidir. Hiç olmazsa İkiztepeliler’in metal eser yapımında kullandıkları madeni ingot, yani külçe halinde elde etmiş olmalıdırlar. Çünkü kazılar sırasında herhangi bir maden filizi kalıntısı veya cüruf bulunmamıştır. Henüz işlenmemiş bir külçeye de rastlanılmamışsa da eserlerin yerleşmenin ortak malı olan anıtsal fırınlara sahip atölyelerde (Res. 4a) yapılmış oldukları, böyle atölyelerin civarında bulunan çanak (Res. 5a) veya bardak biçimli potalardan (Res. 5b), taş (Res. 6a ve 6b) veya kil (Res. 6c ve 6d) kalıplardan, master taş modellerden (Res. 7), zımparataşı (Res. 8), değişik özellikli bileytaşlarından (Res. 9) ve filiz zenginleştirme taşından (Res. 10) açıkça anlaşılmaktadır. İkiztepeliler’in metalleri, yapılan yüzey araştırmaları sonucunda, Merzifon yakınındaki Tavşan Dağı’nda yer alar Bakırçay (Res. 11) bakır yataklarını işleten yerel madencilerden sağladıkları olası gözükmektedir. Buradaki yüzeye çok yakın, demir de içeren bakır madeni filiz yatakları (Res. 12) ile yüzlerce bin ton ağırlığındaki cüruf kalıntıları (Res. 13) ve küçük maden galerileri (Res. 14) eski çağ madenciliğinin delili olarak kabul edilmelidir. Bakır gibi arseniğin de yine bu bölgede Bakırçay’ın yakınındaki Peynirçay Vadisinin batı yamaçlarındaki Bakacak Tepesi Pırasakaya mevkiinde (Res. 15) ve Durağan-Sinop yakınındaki (Res. 16) yataklardan elde edilmiş olmalıdır (1998 yaz aylarında geliştirilen yüzey araştırmasında bu antik çağ arsenik yatakları keşfedildi). Arseniğin bu bölgede antik çağda da üretildiğini coğrafyacı Strabon açıkça yazmaktadır ve ocaklarda çalıştırılan esirlerin kısa zamanda öldüğünden de söz etmektedir (Bakırçay’ın hemen batısında Gümüşhacıköy ilçesinin Gümüş Köyü civarında arsenik içeren yatakların bulunduğu ve bunların hiç olmazsa Roma Çağından beri işletildiği bilinmektedir. Strabon bugünkü adı Osmancık olan Pimolisa yakınındaki maden ocaklarından bahsetmekte ve günümüzde İnegöl Dağı olarak adlandırılan Sandarakurgion dağının eteklerindeki muazzam mağaralarda esirler çalıştırıldığı ve maden galerilerindeki havanın, cevherin kokusu nedeniyle öldürücü ve dayanılmaz olduğundan işçilerin kısa zamanda ölüme mahkûm olduklarını söyler. Gümüş köyündeki tonlarca ağırlıktaki cüruf yığınlarından alınan örneklerin analizinden Gümüş yakınındaki maden yataklarında yoğun miktarda kurşun, gümüş ve özellikle arsenik metallerinin var olduğu görülmüştür). Bu ölüme olasılıkla arsenik buharı neden olmuş olmalıdır. Ancak, babadan oğla devam ettirilerek üretilen metallerin elde edildiği bu bölgeleri, İkiztepelilerin nasıl kontrol altında tuttuklarını bilmek mümkün değil. Bu
27
işletmeler kendi kontrolleri altında değilse külçeleri almak için büyük olasılıkla değiştokuş yaptıklarını ve aldıkları külçe metal karşılığında da işlenmiş deri ve kumaş vermiş olabilirler 62. Karadeniz Bölgesi’nin Orta Karadeniz bölümünde yer alan Tokat (bölgesi), Anadolu’daki eski yerleşim merkezlerinin dışında kalan ve ilk Bronz Çağı’na ait bakır cevherlerinin ergitilmiş olduğu önemli bir yerdir63. Anlaşılacağı üzere İlk Tunç Çağı’nın ikinci yarısı içinde biri Troia ve Ege dünyası içinde, ötekiyse Orta Anadolu ve Karadeniz bölgelerinde yer alan başlıca iki madencilik okulu söz konusudur. Birbirleriyle ilişki kurduğu anlaşılan bu okullardan doğudakinin köken olarak, bakır madeninin bol olduğu Merzifon, Tokat, Amasya yörelerine dayandığı ve Alacahöyük’e de buradan gelen göçmenlerce taşındığı sanılır. İlk Tunç Çağı’nda Mezopotamya ile artan ilişkiler sonucunda madencilik tekniklerinin çok geliştiği, altın, gümüş, bakır, tunç, elektron ve hatta demirin bile ustalıkla işlenebildiği bu dönemde madenciliğin gelişmesi uzmanlık gerektiren yeni meslek gruplarının belirmesine, buna bağlı olarak iş bölümüne dayanan kent yaşamının başlamasına neden olmuştu64. Anadolu, komşu toplumların yazılı belgelerinden sağlanan ilk bilgilere bakılacak olursa, Önasya’nın özellikle Mezopotamya’nın ahşap, bakır, gümüş ve altın gereksinmesini karşılayan bir hammadde deposu durumundaydı. Akad kralı Sargon’un (MÖ 2340–2284) kahramanlıklarını anlatan ve tarihsel içerikli “Şar Tamhari” metinleri denen vesikalar, Sargon’un sedir ormanları (Amanos Dağları) ve Gümüş dağlarına (Toroslara) yani Anadolu’nun güneydoğu sınırlarına kadar geldiğinden bahsetmektedir 65. Anadolu’da madenciliğin yaygınlaşması, daha çok eskilerden beri madenlerin, özellikle bakırın, az da olsa kullanılmasından kaynaklanan uzun bir sürecin sonucudur. Bakır eşya hep yeniden eritilerek tekrar tekrar kullanıldığı için, arkeologlar, armağan olarak mezarlara konmuş veya yangın gibi bir felaketle tahrip edilmiş bir yapıda bırakılmak zorunda kalınmış değilse, bakır eşyaya çok sık rastlamazlar. Bu bakımdan, Eski Tunç çağının ilk iki evresinde madenciliğin önem kazanmış olduğu, ele geçen tunç eşyanın sayısının fazla oluşundan çok, taş aletlerin ortadan kalkmış olmasından ve bu çağların parlak perdahlı yüzleri, madeni kulpların benzeri kulpları, keskin omurgaları, akıtacaklarındaki sert kıvrımlar ve üzerlerindeki oluk ve yiv biçimindeki bezemeleriyle açıkça madeni kapları taklit eden çanak-çömleğinden anlaşılmaktadır. Metalürji alanındaki büyük gelişmeler, özellikle İç Anadolu’nun kuzey kesiminde ortaya çıkarılan buluntular yardımıyla kanıtlanmaktadır. Anadolu’da bu çağda madencilik eserleri açısından Kafkasya ile bağlantısını açıkça belli etmektedir. Kafkasya’nın Kuban bölgesindeki Maikop’ta Kurgan adı verilen mezarlarda bulunan madeni eşya ile İç Anadolu’nun kuzey kesimindeki Alacahöyük ya da Horoztepe gibi merkezlerde gün ışığına çıkarılan madeni eşyalar arasındaki benzerlik, metalürji alanında gelişkin bir ustalık düzeyine ulaşmış toplumun Kafkasya’dan Anadolu’ya 62
Bilgi, 2001: 13–15. Kaptan, 1979–1980: 150 vd. 64 Sevin, 2003: 116 vd. 65 Yıldırım, 2004: 101–102. 63
28
yayılmış olmasıyla açıklanmak istenmektedir. Gerçekten de, bu eserlerin yaratıcıları genellikle kabul edildiği gibi Anadolu’nun yerli halkı olan Hattiler midir, yoksa halk Hattili’dir de, bu madencilik bilgisini getirenler Alaca mezarlarının sahipleri olan yönetici sınıftan kişiler Hititler’in öncüleri ve onlarla aynı soydan olan Hint-Avrupa kökenli insanlar mıdır? Yoksa bütün benzerlikler Neolitik çağdan beri var olan bölgeler arası ticaret nedeniyle oluşan bir kültürel etkileşmenin sonucu mudur? Henüz bunların cevabını kesinlikle veremiyoruz, ama bilinen bir gerçek şudur ki, tarihöncesi Anadolusu, insanlığın gelişiminde saptanabilen tüm aşamaları yaşamış şanslı bir toprak parçasıdır66. Tunç Çağı’nda Anadolu ile Mezopotamya ve Kuzey Suriye arasında, kökleri Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ’ın obsidyen ticaretine değin uzanan çok eski bir ilişkinin varlığı bilinmektedir; ancak, obsidyen ticaretinden başlayarak maden ticaretine doğru gelişen bu sistem bu kez ters yönde işlemeye başlamıştı. Şimdi gereksinim duyulan maddelerin başında kalay geliyordu. Tunç silah, alet ve süs eşyalarının yapımı için gerekli olan bu maden Anadolu’da fazla bulunmuyordu. Önceki dönemlerde kalayın yerine kullanılan arsenik ise sağlıksız ve insan yaşamı için çok tehlikeliydi. Artık sitadellerdeki görkemli saraylarda lüks içinde yaşamaya alışmış bulunan Anadolu beylerinin gereksinim duyduğu kalay madeninin pazarlanması işini ise Asurlu tüccarlar yüklenmişlerdi. 200–250 merkepten oluşan kervanlar ya Kahramanmaraş-Elbistan Ovası üzerinden ya da Ergani-Maden Geçidi ile Toroslar’ı, Malatya yakınlarında da Fırat’ı aşıp, Tohma Çayı vadisi boyunca ilerleyerek Kültepe’ye varıyorlar; Anadolu’ya kalayın yanında, güneyin beğenisine göre dokunmuş ince kumaşlar da getiriyorlardı. Bunların karşılığında ise altın, gümüş ve değerli taşlar götürüyorlardı. Kültepe’deki Karum Ib Asur kralı I. Şamsi Adad (1809–1776) ile çağdaştır. Eskiye kıyasla Mezopotamya ile ticari ilişkilerin azaldığı ve Anadolu içindeki bakır ticaretinin ön plana geçtiği bu dönem Hitit kültürünün biçimlenmeye başlaması açısından önem taşır. Pithana oğlu Anitta’nın (1750) kendisine başkent yaptığı Neşa yani Kültepe Höyüğü’ndeki bir sarayda bulunan tunç mızrak ucu üzerinde “Kral Anitta’nın Sarayı” yazılıdır67. Tunç Çağı Anadolu’sunda bütün kaynaklardan toplanan eşyanın dökümüne gidildiğinde, bunları yapanların özellikle maden çıkarmada, işlemede, madenden eşya yapmada çok usta oldukları görülüyordu. Örneğin, Eski Tunç Çağının ikinci yarısında madeni eşya yapan ustalar cire-perdue yöntemiyle kalıba dökmeyi, maden kaplamayı, kaynak ve lehimi, çekiçle işlemeyi ve döverek şekillendirmeyi, tanelendirmeyi, telkari işlemeyi, hatta mine işlerini bile biliyorlardı. Ortaya çıkan nesneler arasında, ustaların kullandığı anlaşılan yarı değerli taşlar ve lüks gereçler görmek de pek şaşırtıcıdır. Bunlardan kaya kristali (kuartz), akik, yeşim, obsidyen ve lületaşını kendi ülkelerinde elde edebiliyorlardı. Fildişi, kehribar, lacivert taşı ve firuze taşını ise dış ülkelerden ticaret yoluyla sağlıyorlardı68.
66
Dinçol, 1982: 15–16. Sevin, 2003: 151 vd. 68 Lloyd, 2000: 20–21. 67
29
4. NEOLİTİK, KALKOLİTİK ve TUNÇ ÇAĞLARINA TOPLU BİR BAKIŞ Anadolu, metalürjinin beşiği olarak nitelendirilmiştir. Bu nitelendirme, Anadolu’da MÖ 9 ile 7 binlere uzanan, insanlık tarihinin ilk metalürjik kalıntılarının kanıtlarından kaynaklanmaktadır. Bu kalıntılar, Çayönü tepesi ve Çatalhöyük’te bulunmuş olan bazı bakırdan yapılmış eşyalardır. Bunlar arasında bakır ve kurşun taneleri olan bir zincir de vardır. MÖ 6. binin ikinci yarısından sonra Anadolu’daki bakır buluntuları çoğalır. Katkı maddeli ilk bakır alaşımları, özellikle arsen katkılı “arsen bronzları” 4. binden itibaren özellikle Yukarı Fırat ve Kilikya yörelerinden bilinmektedir69. Anadolu’da, “Geç Kalkolitik-İlk Tunç I Geçiş Dönemi” olarak da nitelenebilecek “Geç Uruk” denen, Sümer uygarlığının ilk önemli adımının atıldığı bu aşamasıyla (3500–3300) birlikte ticaret çok daha gelişmeye, Kuzey Suriye, Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu’da yeni ticaret merkezleri belirmeye başladı. Ticaretin iyi örgütlenebildiği ve içinde Mezopotamyalı tüccar gruplarının yaşadığı bu dönem kasabaları ya da ticari istasyonlar ulaşım kolaylıkları yüzünden daha çok Fırat kıyılarında kuruluyordu. Kuzey Suriye’deki Habuba Kabira (Tell Kannas), Cebel Aruda ve Tell Hadidi bunlardan en ünlüleridir. Kuzey Mezopotamya geleneklerine göre kurulan bu istasyonlar daha çok bakır, kurşun ve gümüş ticaretiyle ilgiliydiler. Doğu Anadolu’da Elazığ yöresindeki Altınova’da Tepecik ve Norşuntepe bu türde küçük ticari merkezler arasındadır. Nitekim gerek her iki merkezin bu döneme ilişkin yapılarında ele geçirilen bakırcılıkla ilgili işler ile maden köpüğü, izabe fırınları, bakır kümeleri ve döküm kalıpları metalürji etkinliklerinin en açık belgeleridir. Güneydoğu Anadolu’da 3400 yılları civarına tarihlenen, Siverek yakınlarında ve Fırat’ın sol kıyısı üzerindeki Hassekhöyük’ün 5. Tabakası Geç Uruk Dönemi’nin ticaret amaçlı tipik sınır istasyonlarından biridir. Burada yine bu döneme ait tunç buluntular vardır. Geç Kalkolitik Çağ’ın belki biraz daha geç evresinde (3300–3000) Malatya Arslantepe (VIA) güçlü güney etkileri taşımakla birlikte hala yerel özellikleri ağır basan bir karaktere sahiptir. Burada bulunan depo niteliğindeki odalarda çok sayıda kil mühür baskısı; bir odada da arsenikli tunçtan 22 parçalık bir silah kümesi ele geçirilmiştir. Bunlardan özellikle gümüş kakmalarla bezeli kılıçlar dikkat çekicidir 70. Kalkolitik Çağ’da sistemin gereği yeni hammadde kaynakları da önemli bir sorun olarak ortaya çıkar. Mezopotamya kültürleri başta bakır ve değerli taşlar olmak üzere teknoloji için gerek duyduğu hammaddeleri, dokuma için gereken hayvansal yün, tarımsal ürünler ve özellikle o dönemin endüstriyel bitkileri olarak tanımlayabileceğimiz yağ elede edilen bitkigiller gibi tüm gereksinimlerini dışarıdan, başka bölgelerden karşılamak durumundaydı71.
69
Savaş, 2006: 18. Sevin, 2003: 109–113. 71 Yıldırım, 2004: 32. 70
30
Kalay bronzları, ilk kez MÖ 3000’lerde ortaya çıkarlar. Erken Bronz Devri’nin başlangıcının bu zamanlarında, bakıra kalay karıştırmanın avantajları, her şeyden önce dökümden sonra alaşımın kazandığı sertlik keşfedilmiştir. Bu önemli aşamanın, beklenileceği gibi, erken metalürjinin beşiği olan Orta Anadolu’da değil, o zamana kadar metalürjinin gelişmesinde hiç rol oynamamış olan bir kenar bölgede gerçekleştirilmiş olması ilginçtir. Bu kenar bölge, Kuzeybatı Anadolu ve önündeki Limni ve Midilli adalarıdır. Gerçekte, erken metalürjinin gelişmesi sadece bakır madeni ve alaşımlarını içermemiştir. MÖ 4. binde, altın, gümüş ve kurşun da biliniyor idi (Anadolu’da ilk demir buluntuları, MÖ 3. binin katmanlarında ortaya çıkar. Ancak gerçek anlamda demir üretimi ise 2. bin yılın sonlarına doğru devreye girmiştir.). Truva’nın kurşun ihtiyacını sağlayan yer olarak Kuzeybatı Anadolu’nun en büyük maden bölgesi olan Balya olduğu düşünülmektedir. Çeşitli çağlardan kalma çok sayıdaki maden işletmesi kalıntıları, Balya’nın tarih öncesi çağlardan beri gümüş ve kurşun üretimi için olağanüstü önemde bir hammadde merkezi olduğunu kanıtlamaktadır. Kuzeybatı Anadolu erken metalürjisi incelenirken bölgede ele geçen (Gümüşköy’de) cevher hazırlamada kullanılan taş örs ve çekiçler bulunmuştur. Cevherler; taştan balyoz, çekiç ve örsler kullanılarak kırılıp ufalanmış ve küçük şamot fırınlarında ergitilmişlerdir. Hava miktarını çoğaltmak amacıyla körüklü üfleçlerin ucuna killi topraktan yapılan uçlar takılmıştır. Erken Bronz Çağı’nda Ege Bölgesi, Troas’tan (esas itibariyle Biga yarımadası) Makedonya’ya, Girit’e hatta Yunanistan’ın batı kıyılarına kadar oldukça homojen bir kültür görüntüsü ile karakterizedir. Maden olarak altın, gümüş, kurşun, bakır, kalay ve kalay bronzu kullanılmıştır. Fakat incelemelere göre; özellikle kalay bronzlarının büyük çoğunluğu Troas cevherlerinden üretilmemişlerdir. Buna benzer diğer örneklerden yola çıkılacak olursa sadece kalayın değil, bakırın da halen bilinmeyen ticari yollarla Troas’a getirildiği anlaşılmaktadır. Bu ticari malın, kalay değil, külçeler veya eşya halinde kalay bronzu olduğuna dair birçok kanıt bulunmaktadır. Şimdiye kadarki incelemelere göre; kalay bronzu üretiminin başlangıcı, Kuzeybatı Anadolu’da olmamıştır72.
72
Savaş, 2006: 18.
31
3. BÖLÜM
32
1. ASUR TİCARET KOLONİLERİ DÖNEMİ Asurlular Anadolu’da kurdukları büyük ticaret pazarlarına: “kārum (=Asurca liman ve rıhtım)”, küçük pazarlara: “ abartum-Wabartum (misafir [/istasyon, yabancı ikametgâhı])” adını veriyorlardı. Asurlu tüccarların iktisadi ve ticari işlerle meşgul olmaktan başka yerliler üzerinde idari ve siyasi bakımdan hiçbir tesir ve nüfuzları yoktu. Fakat koloni teşkilatının sevk ve idaresi noktasında doğrudan doğruya merkeze yani Asur şehrine bağlı idiler73. Karum ve Wabartumların bulunduğu kentlerin prensleri, birçok ticari ürün taşıyan kervanları her türlü saldırıya karşı korumaktaydılar74. Asur’da büyük sermaye sahipleri ve onların kurduğu şirketler, kolonilerde ise umumiyetle onlar hesabına alışverişte bulunan Asurlu tüccarlar vardı. Koloni’nin yıkılmasından ve Asurlu tüccarların çekilip gitmesinden sonra da Anadolu’da bir dahili ticaret sistemi varlığını korumuş ve Hititler zamanına kadar devam etmiştir. Ticaret Kolonisi’nin gayesi; Anadolu’da bol miktarda üretilen bazı madenlerle Asur kumaş ve imal tuhafiye maddelerini değişim etmekti; fakat Anadolu’ya getirilen maddeler arasında özellikle, orada geniş ölçüde üretilen bakır ile karıştırarak bronz yapımına yarayan kalay en önemli yeri almaktaydı. Önceden Doğu Anadolu’dan pek az miktarda elde edilen kalay, zamanın maden üretim ve yapım merkezi haline geldiği (arkeolojik buluntularla da doğrulanan) Anadolu’nun bronz yapım ihtiyacına yetmez olmuştu. Bunun için metinlerde hep Asur ve a um pazarlarından sağlanarak Anadolu içlerine sevk edilen büyük miktarda kalaydan bahsedilir. Son yıllarda Anadolu’da gerçekleştirilen araştırmalar, sözü edilen dönemde Anadolu’da Toros dağları sınırına dahil Balkar dağında, kalay rezervlerinin varlığını göstermiştir. Bronz, metinlerde bir ticari mal olarak çok geçmemektedir. Tüccarların Asur’a götürmeyip de, bakır gibi içerde alıp satmak suretiyle kazanç sağlamaya çalıştıkları diğer madenler ve değerli taşlar da vardır75. Asur ile Anadolu arasındaki ticaretin temelini, Asur’dan Anadolu’ya kalay ve dokuma ürünleri dışalımı, karşılığında da Anadolu’dan genellikle gümüş, bazen de altın dışsatımı oluşturmaktaydı. Anadolu’dan Asur’a bakır dışsatımı yapıldığı bilinmekteyse de, bakır ticaretinin Kaneş Karum’undan değil de bakır madenleri yakınında kurulmuş başka bir Karum’dan yapıldığı anlaşılmaktadır; Kaneş Karum’unda ele geçen belgelerde bakır yollanması ile ilgili bir şey yoktur. Büyük bir olasılıkla bakır ticaretini elinde tutan ve Fırat yakınındaki Ergani bakır madenleri ile ilişkili olan bir Karum bulunmaktaydı. Asurlu tüccarların Anadolu’ya getirdikleri kalayın da Mezopotamya’dan değil, İran’da bulunan kalay kaynaklarından alındığı sanılmaktadır. Bazı tekstil ürünlerinin Asur aracılığıyla güneydeki Babil’den alındığını, işlenmiş eşya olarak bazı tunç malzemenin Asur’a dışsatımının yapıldığını yazılı belgelerden anlamaktayız. Anadolu ile yapılan ticaretin Asur’lu tüccarlara büyük kazançlar sağladığı, özellikle tunç alaşımında kullanılan kalayın Anadolu’ya getirilmesinin % 100’ü aşan kar getirdiği, eldeki yazılı belgelerden öğrenilmektedir. Bu ticarette % 30 oranında faiz elde edilmekteydi. Kolonilerin bulunduğu kentlerdeki yerel Anadolu kralları da buna 73
Savaş, 2006: 41–42. Yıldırım, 2004: 103–104. 75 Savaş, 2006: 41–42. 74
33
karşılık dışalımı yapılan mallar üzerinden dokumalardan 1/20, kalaydan 2/65 oranında vergi almaktaydılar. Ayrıca, kervan yollarının geçtiği bölgelerdeki başka beylere malın % 10’u oranında yol vergisi ödemekteydiler. Kaneş gibi, karum’ların yakınında kurulu kentlerin kralları, meteorik demir ve değerli taşları doğrudan kendileri satma hakkına da sahiptiler. Bu nedenle, bazı malları yerel krallara haber vermeden kaçak olarak onların bölgelerine sokan ve vergiden kurtulma yollarına başvuran tüccarlar da yok değildi. Yerel kralların Asurlu tüccarları koruma yükümlülüğünden başka, soygunlar nedeniyle oluşan kayıplarını garanti etme yönünde de görevleri vardı. Tüccarlar ise, siyasal ve adli bakımdan Asur yönetimine bağlıydılar. Asurlu tüccarların yerleşmelerinde yaratmış oldukları maddi kültür, Anadolulu bir karaktere sahiptir. Avluları tam merkezde olmayan, tek ya da iki katlı dikdörtgen evleri, çanak-çömlek, madeni araçları ve pişmiş toprak heykelcikleri Anadolu’nun kültür çerçevesine çok uygundur 76. Asur kenti ile Kaneş arasındaki bağlantı yolu büyük Tigris yolundan geçiyor, Malatya’da Fırat’ı aşıyordu. Kappadokia’ya başlıca kurşun ve kumaş getiriliyor, karşılığında bakır ve belki de işlenmiş tunç alınıyordu, bu arada altın ve gümüş, değişimde değer ölçüsü olarak kullanılıyordu. Başka madenlerin, değerli taşların ve tarım ürünlerinin de alım satımı yapılıyordu. Kappadokia’daki geniş madencilik çalışmalarına bakılacak olursa, maden satımının yoğun olduğu anlaşılıyor77. Aşağı Mezopotamya’da maden bulunmaması ve Asur, Küçük Asya, bakır ve gümüş çıkartılan Doğu Anadolu’dan maden alması Asur ticaretinin vaktinden önce gelişmesine yol açtı. Bu ülkelerden Küçük Asya ve Doğu Anadolu’ya giden yol Asur’dan geçiyordu, bu durum Asur krallarının maden ve ağacın aracı ticaretini ellerine almalarına yol açtı. Bunun sonucu olarak, Asur toplumunun üst kesimi hızla zenginleşti ve Asur kenti büyük bir hızla gelişti78. Bu döneme binaen Hatti’deki madenlerin geliş ve çıkış yerleri konusunu incelediğimizde, Hatti madenlerinin yine çeşitli kaynaklardan geldiğini görmekteyiz. Savaş ganimeti (gümüş, altın, kalay ve bakır; “gümüş ve altın”) veya antlaşmayla belirlenmiş vergi (Amurru’dan altın); Ugarit’ten altın ve gümüş A1ašiįa’dan altın ve bakır. Fazla bilgi olmaksızın ‘altın’ Babil’den, Luqqa’dan gelmekteydi. Bir yapı inşa ritüeli; altının daha fazla belgelenmemiş Pirundummeįa şehrinden, gümüşün Kuzza’dan meteor demirinin gökyüzünden, bakır ve bronzun Alašiįa’dan (Taggata dağından) geldiğini (/getirildiğini) bildirmektedir. Ayrıca kalayın bir kısmının Kizzu atna’dan geldiği anlaşılmaktadır. Altının çıkarıldığı yer yalnızca bir kez tam olarak söylenir (diğer durumlarda bilinmeyen merkezdir). Altın konusunda pek zengin olan Frigya’nın altın madenlerinin, özellikle Troya’nın kuzeyindeki Astyra madenlerinden çıkarıldığı, Lidya’ nın zengin altın hazinelerinin Sart yakınında Boz Dağ’dan çıkıp Gediz nehrine inen vadilerin birinden, Sart Çayı’nın kumları arasından toplanan altınlarla çoğaldığı (Boz Dağ’ın çevresindeki köy ve kasaba halkının, geçimlerini, derelerdeki kumlar arasında bulunan altınları toplamakla temin ettikleri) kaydedilmiştir. Bugün birtakım izler, türlü çağlarda Boz Dağda ve Manisa ile Aydın çevrelerinde, ayrıca kayalar arasındaki altın 76
Dinçol, 1982: 21–22. Naumann, 1998: 17. 78 Diakov-Kovalev, 1987: 215. 77
34
damarlarının da işletildiğini ve hatta yer yer 60 metre derinliklere bile inilmiş olduğu ihtimalini ortaya koymuştur. Bunun yanı sıra, Trabzon çevresindeki dağlarda bulunan altın madenlerinden faydalanıldığı ve altınların büyük bir kısmının Çoruh Irmağı vadisi ile bazı kolların kumları arasında (bu nehrin iki kıyısında palladium, osmium gibi madenlerle karışık olan altın cevherlerinin) bulunduğu bilinmektedir [İspir (Erzurum) çevresinde işletilen bu madenlerden Osmanlılar Devri’nde faydalanılmış ve sonrasında terk olunmuştur]. Büyük bir olasılıkla maden ihtiyacının bir bölümü Anadolu köy ve kasabalarından alınan vergilerle karşılanmıştır79. 2. TUNÇ ÇAĞINDA ANADOLU MADEN/MADENCİLİK İLİŞKİLERİ
ve
MEZOPOTAMYA
ARASINDAKİ
2.1. ALTIN Mezopotamya’da altın çok eski tabakalarda bulunmuştur. Arkeolojik buluntuların bolluğuna rağmen Eski Sümer metinlerinde altından bahsedilmemesi ilginçtir. Altın (GUŠKIN) kelimesine ilk olarak Akad Devri’ne ait Lagaş’ta bulunmuş bir Sümerce metinde rastlanılmıştır. Babil krallarının Mısır’daki El-Amarna arşivinde bulunan mektuplarında firavundan daima altın istiyorlardı. Bir belgede Tilmun seferinden dönen gemicinin mal listesinde kırmızı altın, bakır, lapislazuli ve fildişi kakma masalar, inci vardır80. Gudea altını a um’dan ve Melu a’dan getirmekte idi. Amarna Devri yazışmalarından ise Babil ve Asur’a altının Mısır’dan gönderildiğini öğrenmekteyiz. III. Tiglatpileser (MÖ 745–727) Med memleketinde Sikraki adındaki yeri altın memleketi olarak anmaktadır (Asur Devrine ait bir listede efsanevi nitelikte olmak üzere altın memleketi diye cehennem gösterilmiştir). Persler zamanında altın Sard şehri civarında geçen Paktolos ırmağı havzasından elde edilmekteydi. [Gudea silindir yazıtlarında Lagaš tanrısı Ningirsu’nun tapınağını yaptırmak için gerekli malzemeyi nereden getirdiğini şöyle anlatmaktadır: “Amanoslar’daki Sedir ormanları dağlarından (±) 25–30 m. boyunda Ukarinu tomrukları, Uršu memleketindeki İdeki İbla dağlarından Zabulu ve Asuhu ağaçları ile çınar ağaçları, getirttiğini, Menua dağlarındaki Urmanu’dan, Amurru (Suriye) dağlarındaki Basalla’dan büyük taş blokları, Amurru dağlarındaki Tidanur’dan mermer blokları, Kimaš (İran) dağlarındaki Kaalgal’den ham bakır, Melu a’dan toz altın cevheri, Gubin’deki uluppu ormanlarından uluppu ağacı, nehir kıyısındaki Magda dağlarından zift getirttiğini” anlatır81. Asur döneminde, Ašur-uballit, Amarna mektupları arasında bulunan iki mektubunda firavuna beyaz atlı bir savaş arabası ve lapislazuliden bir mühür gönderdiğini belirtir; buna karşılık yeni sarayını süslemek için “Mısır ülkesinde toz gibi” olduğunu söylediği altın istemektedir. Belgelerden anlaşıldığına göre, Larsa’dan veya Ur’dan deri, yün, kumaş, zahire, hurma ve kurutulmuş balık gibi mallarla yüklü gemiler Tilmun (Bahreyn) adasına, körfezin doğusundaki İran sahillerine ve Batı Hindistan sahillerine gidilerek, dönüşlerinde Mezopotamya’ya ingotlar halinde bakır, lapislazuli gibi kıymetli taşlar, dişi ve inci getiriyorlardı.
79
Savaş, 2006: 55–57. A.g.e. 23. 81 Kınal, 1983:158 vd. 80
35
Alacahöyük mezarlarında çok miktarda altın eşya meydana çıkarılmıştır. Mezopotamya’da olduğu gibi burada da elektron bulunmuştur (bu da, altın- gümüş alaşım tekniğinin Anadolu’da da bilinip kullanıldığını göstermektedir). Anadolu’nun batısında Tire ve Ödemiş’te ve Muğla civarında Omurbaba ile Çina’da, ayrıca Doğu Anadolu’da Sivas ili çevresinde Zara ve Asabköy’de tespit edilen altın cevheri bazı sorulara az da olsa ışık olabilir. Kültepe kazılarının madenler için verdiği bilgiler bugüne kadar Anadolu’nun ilk tarih çağlarında Truva ve Alacahöyük’ün zengin altın eşyasıyla eşimsenebilecek eserlerin ele geçirilmediğini göstermektedir. Bu bakımdan Karum kazılarının bu ticaret kolonisinin adeta ruhunu teşkil eden altın hakkında ne söyleyebildiği önemlidir. Sandukalarda bulunan altın eşyalar metinlerde anılanlarla birbirine uymaktadır. Alişar’da, Kaniş’dekilerle çağdaş mezarların çokluğuna rağmen, altın ve gümüşten ölü hediyelerinin miktarı daha azdır. Tüccarların mektup ve kontratlarında en çok adı geçen madenlerden birisi de altın ( urāšum)’dır. Belgelerde altının üretim tarzından ve çıktığı yerlerden açıkça bahsedilmemesine karşın, Koloni Devri’nden yaklaşık 250 yıl kadar önce Gudea’nın a um’dan altın getirttiğini Mezopotamya kaynaklarından öğrenmiş bulunuyoruz. Anadolu’da satılan mal karşılığında elde edilen ve çok defa ikişer mana’yı geçmeyen altınlar mühürlü olarak Asur’a gönderilmekteydi. Gönderilen altınlardan vergi ve komisyon alınmaktaydı. Kültepe belgelerinde gümüşün olduğu gibi altının da Asur’dan başka bir yere gönderildiğine dair bilgiye henüz rastlanılmamıştır82. 2.2. BAKIR Güney Mezopotamya sitelerinde yapılan kazılarda, Sümerlerin daha El Ubeyd devrinde bakırı eritecek ve onu başka madenlerle birleştirecek tekniğe sahip olduğunu gösteren madeni nesneler bulunmuştur. Bakır ve bronzun Mezopotamya’ya geliş yoluyla ilgili olarak, Ur’da bulunan Larsa Devri belgeleri bronz ithalatının Tilmun adasından yapıldığını göstermiştir. Eski Babil devrinde her şey gibi, dış ticarette de reform yapılmış, Akdeniz ticareti Basra ticaretinin önüne geçmiştir. Hammurabi devrinde bakırın batıdan ithal edilmesi de bunu destekler niteliktedir. Eski Babil devrindeki maden endüstrisi hakkında özellikle Mari mektuplarında önemli bilgiler bulunmaktadır. Bakır eşyaya Uruk sitesinde XI. Kültür tabakasında rastlanılmıştır. Ninive, Arpaçya, Tell Halaf katlarında saf bakırdan yapılan bazı eşyalar bulunmuştur. Daha çok miktarlarda bakır malzemeler Cemdet-Nasr kültürü katında ele geçmiştir (Bunlar arasında Lagaş’da bulunan bakır kaplar ve aynalar, Ur’da bulunan anahtarlar ve Uruk’ta bulunan diğer eşyalar sayılabilir. Burada yazılı kaynakların Anadolu’ya göre çok daha erken başlaması bunlarda özellikle URUDU=bakır’ın çok görülmesi arkeolojik buluntularla birlikte tatmin edici bilgiler vermektedir. Sümer ve Babil kaynaklarında bakır, URUDU = erûm şeklinde geçmektedir. En eski zamanlarda Mezopotamya’ya bakırın Magan’dan getirildiği kaydedilmektedir 83. Bakır kaynakları Mezopotamya’nın 82 83
Savaş, 2006: 23–25. A.g.e. 28–29.
36
maden endüstrisinde açığa çıkarılmaya başlanması ve Güneydoğu Anadolu’dan Irak’a kadar yayılan mineralizasyon kuşağındaki tabakaların herhangi birinden gelebilir. Aynı zamanda İran’da zengin yerel bakır tabakaları vardır. Mezopotamya bakırı en az Susa’da kullanılan kadar iyi, Talmessi madeninden gelir. Yaklaşık MÖ 2500’den önce İranlıların metalürjisi (Filistin’in de) ve Mezopotamyalıların karakteristik arsenik bakırı temin edildi. Ayrıca Oman’ın bakır yatakları ve ergitme atölyesi oldukça büyüktür. Omani bakır tabakalarının Bronz Çağı işletmeleri büyük ihtimalle iki bağlantılı olayla çakışır gibi görünür. 1-Mezopotamyalıların metinlerinde Mogan’dan bakır için ve Dilmun’un (Bahreyn adası) -bakır Dilmun’dan gelmedi ama Dilmun’dan geçti- orta acentesi içinden veya Magan’dan direk olarak ya da bu bakırı sağlamak için bahsedilir ve 2- İndus vadisi uygarlığının Matura Harappan evresinin dönemi. Mezopotamya ve İndus Vadisi (Meluhha ülkesi) arasındaki bu bağlantı, denizde açık bir şekildeydi, Arap Denizi’nin karşısından ve Pers Körfezi’nin içinden geçerek ürünler getirilmiş olmalıdır. Bu ürünler Magan bakırı içeriyordu. Onlar aynı zamanda Afganistan ve merkezi Asya kalayı içerdi mi? Belki bu kalay Gudea, Lagaš kralı tarafından Meluhha’nın kalayı gibi düzenlendi; görüşü de vardır84. Anadolu’da Kalkolitik Devir’de seyrek olmakla beraber gerçek katıksız bakır eşya bulunmuştur. Bakır Çağı’nda da saf bakır eşyanın bulunduğu görülmektedir85. Anadolu’da bugün Erganimaden, Balyamaden, Bolkardağı, Kuvartshane vs. yerlerde ve hatta % 95 cevheri içeren yatakları bulunan bakır Kültepe metinlerinde çok kere Sümerce ideogramıyla ve seyrek olarak fonetik yazılmaktadır. Bu fonetik yazılışlardan Babilcede erûm olarak söylenen kelimenin o zaman Asurlular tarafından erīum diye söylendiği öğrenilmektedir86. 2230 kg’a varan miktarlarla bakır Anadolu’nun iç ticaretinde en önemli ve büyük yeri işgal eden madendir. Fakat üretim yeri hakkında bazı şüpheli kayıtlar vardır. Bir mektupta “-Sen bakırı iyileştiriyorsun da niçin habercinin gelişinde bakır yollamıyorsun? - [x] ay önce sana mektup gönderdim ve şöyle yazdım: Tišmurna’da iyileştirmek (ka’unum) için bakır yoktur ve …… 1 biltum bakır bile iyileştirmedim ve herhangi bir şey satıp para kazanmadım Tišmurna’da iyileştirmek için bakır olmadığından Amur-Ištar ve Pūšū-kīn’e gidip şöyle dedim Tišmurna’da iyileştirmek için bakır yoktur. Bakırı Dur umit’e getireyim orada iyiye çevirelim. - Onlar şöyle dediler: Karum senin buraya getirmemene karar verdi ve beş defa haberimiz Amurlštar’a gitti. -Ben bakırı getireyim, iyiye çevireyim dedim. Onlar şöyle dediler: - Sen buraya getirmeyeceksin. 1 biltum iyi bakırı Tišmurna’da …… iyileştirdim.” Benzer ifade bir başka metinde de geçmektedir (Bakırın adını aldığı diğer şehirler aburata ve Kunanamit’dir.). Buna göre bakır ocaklarının bu şehirlerin yakınlarında olması gerekmektedir. Yeri henüz bilinmeyen Tišmurna (yine Kültepe metinlerinde geçen Dikurna gibi yerlilere has olması gereken ‘urn, urna’ ekini taşımaktadır. Bu ek bugün ‘Symrna=İzmir’ ile yaşamaktadır. Dur umit Hitit kralı II. Muršili’nin yıllığında da ‘Turmitta’ şeklinde Gaškalar’ın bir şehri olarak geçmektedir. Kunanamit’in Savit memleketi yakınında olduğu düşünülüyor. Savit’in, Anadolu’nun batısındaki bir yer olacağı zannediliyor. Haburata hakkında çok fazla bilgi edinilememekle birlikte daima 84
Muhly, 1995: 1501 vd. Savaş, 2006: 30. 86 Bilgiç, 1940–1941: 926. 85
37
bakır çıkan bir yer olarak bilinmektedir. F.Cornelius, Tišmurna =(Hitit) Zišparna (lat. Sibora) = Akdağ Maden ve M. Forlanini, Tišmurna = Karaali identifikasyonunu yapmaktadır. J. G. Dercksen, haritada Kunanamit, Sa it ve Tur umit’i, Ankara’nın güneydoğusuna yerleştirmektedir. Bakır; kalay gibi büyük yüklerle veya ayrı olarak, adını alan büyük veya küçük denklerle (?), fıçılarla (?) ve arabalarla sadece Anadolu içerisinde şehirden şehire, pazardan pazara taşınıp satılan bir ticari mal olarak görülür. Bakırın Anadolu’da bol bulunup Asur’a ihracı deliline rastlanılmamıştır. Ancak hediye olarak az miktarda gönderildiğine dair birkaç kayıt vardır. Asur’a ihraç edilen altın ile gümüş ve ithal malı olan kalay ve elbiselerden vergi alındığından bahsedilmiş olmasına karşın bakırdan böyle bir verginin alınmadığı onun Asur’a ihraç edilmediğine işarettir. Esasen Asur’un ve genellikle Mezopotamya’nın bakır ihtiyacını, Doğu Anadolu’dan ve daha doğuda bulunan büyük bakır yataklarından temin ettiği anlaşılmaktadır. Babil ve Asur’da bakır yatakları olmadığı için maden dökülmüş; külçe (Akadça kubārum) veya paketlenmiş (šuqlum) olarak dışarıdan gelmekteydi. Bakırı sağlayan güneyde Pers Körfezi kuzeyinde Tilmun Ülkeleri de bilinmektedir. Mari ve daha sonra Babil krallığı bakır madenini adını aldığı (aes cyprium) Alašia (=Kıbrıs)’dan almışlardır. Bakır en fazla bronz yapımında kullanılmıştır. Ayrıca gümüş-bakır alaşımı yapmak üzere Alacahöyük’te kullanıldığı görülmüştür. Eskiden olduğu gibi kaplar (kazan veya tencere-kâse); orak, kapak, halka, çivi kelimeleri metinlerde kendini göstermektedir. Ayrıca özel olarak yerliler arasında ufak para olarak kullanılmakta idi87. 2.3. BRONZ Anadolu’da çıkan çok miktardaki bakırla Asur’dan getirilen kalaydan Koloni Devri’nde fazlaca bronz yapıldığı bir gerçektir. Buna rağmen Kültepe belgelerinde bronzdan çok bahsedilmemektedir (bir yerde 2–3 kg’ı geçmeyen bronz vardır). Çünkü bronz bir ticari madde değildir. Bronz, daha ziyade, eşya yapmak üzere kullanılıyordu. Anadolu kültür tabakalarında, Kalkolitik Çağ’ı takibeden Bakır Çağı vardır. MÖ 3000– 2200 arası gösterilen bu devir bakır eşyaları ve bunların analiz raporları göz önüne alınacak olursa çok az saf bakırdan imal eşya bulunduğu ve Koloni Devri’nden en az birkaç yüzyıl önceye konulan Alacahöyük mezarlarında ve diğer kazı yerlerinde ele geçen ve bakır denen eşyaların özellikle bakır-kalay ve bazen de gümüş-bakır alaşımından ibaret olduğu görülür. Erken Bronz Çağı bronz eşyasının bileşiminde listelerde gösterildiği üzere % 9–17 arasında değişen kalay bulunmaktadır. MÖ 2200 tarihlerinde Alişar’da olduğu gibi diğer yerlerde de çok az bronz eşya bulunmuştur. Bundan dolayı bu az sayıdaki buluntuya dayanarak, Bronz Çağı denilen devirde daha başka ve gelişmiş bir bronz işleme tekniğinin meydana geldiğini söylemek güçtür. Pompeipolis (Mersin’de) buluntularının bileşiminde % 0,5–12 arasında ve daha sonra gelen Hitit Devri’ne ait bronz eşyalarda da yine buna yakın nispette kalay vardır. Buna karşın bütün devirlerdeki bronz bileşiminde asıl bakır cevheriyle karışık olarak bulunmaktadır. Birçok nesne ve aletin yapımında kullanılmasına rağmen, Hitit Devri bronzunu daha çok heykelcik/figürünler temsil etmektedir 88. 87 88
Savaş, 2006: 30–33. A.g.e. 33–34.
38
2.4. DEMİR Hititler çiviyazılı belgelerde “demir” sözcüğü için “AN.BAR” sümerogramını kullanmışlardır. Bunun dışında, sözcüğün Hatticesi olan apalki- ve Akadcası olan PARZILLU(M)’u az da olsa kullanmışlardır. AMÚTU(M) ve onun sinonimi AŠIU(M) Kültepe metinlerinde geçmektedir 89. Anadolu’da bilinen en eski demir buluntular Alacahöyük’de EB III’e tarihlenen Kral Mezarları safhasını temsil eden tabakada ele geçmiştir. En önemli iki buluntu ve C ve K mezarlarında bulunan ve “Batı Asya Tipi 9” gurubuna sokulan hançerlerdir. Yapılan analiz sonucunda bunların meteorik olmadıkları tespit edilmiştir. Aynı devirde Truva ve Dorak’ta demir buluntular vardır. Erken Bronz III evresinde Tarsus’ta da demire rastlanmıştır. Orta Bronz çağına tarihlenen Alişar II’de de demir vardır. Aynı devirde Kusura’nın C tabakasında da demir görülmektedir. 1951’de Kültepe’de peru a evinde K. Balkan tarafından “(AMÙTU?)” olarak nitelendirilen fazla miktarda demir ihtiva eden manganezli külçeler bulunmuştur. Alacahöyük demir buluntuları dışındakilerinin analizlerine yayınlarda rastlanmamıştır. Ayrıca Tilmen’de İÜS III’e ait olduğu bildirilen demirden bir bilezik (Gaziantep Müzesi) bulunmuştur. Anadolu dışında en önemli demir buluntulardan biri, 1937 yılında Ugarit’te bulunan ağız kısmı demir, sap takılan kısmı bakır ve altın kakmalı, iki aslan ve domuz figürleriyle süslü ritüel ba1tadır. Uzun1uğu 19.5 cm, ağırlığı 852 gr olan baltanın yapılan analizi sonucu karbon miktarının % 0.410, nikel miktarının % 3.25 olduğunu öğreniyoruz. Böylece baltanın çelikten ve işlenmiş demirden (meteor demiri değil) yapıldığı anlaşılmaktadır. 1450–1350 yıllarına tarihlenen baltanın Mitanni kökenli olduğu hafiri tarafından vurgulanmaktadır. Diğer önemli bir buluntu da Mısır’da Teb’de 18. sülale krallarından Tut-ankh-Amon’un mezarında bulunan kını ve sapı altın, başlığı kaya kristali olan demir ağızlı hançerdir. Hala temiz ve parlaklığını koruyan hançerin III. attuši1i tarafından gönderilmiş olabileceği düşünceleri yaygındır. Sözü edilen hançerin kını ve kabzası Anadolulu özellik taşımamakla beraber ya bir Asur kralı ya da Mısır kralı II. Ramses, III. attuši1i’den demir istemekte onun yazdığı cevabi mektupta ise hançer namlusu göndereceğini bildirmektedir. Yani hançerin geri kalan kısmını kendileri yapmaktaydılar. Böylece sözü edilen hançerin namlusunun Anadolu’dan gitmesi muhtemel gözükmektedir. Mitanni kralı Tušratta’nın III. Amenofis’e (1415– 1375) yolladığı mektuptan kızı Tadu epa’yı prenses olarak III. Amenofis’e verdiğini, çeyiz ve hediye olarak yolladığı eşyalar arasında altın kaplanmış demir bir bilezik, demir yüzük, demir hançer ve diğer demir silahlardan söz ediliyor. Mısır’da 18. sülaleye ait demir buluntuların bolluğu bunu doğrulamaktadır90.
89 90
Erkut, 1983: 6. A.g.e. 10–17.
39
2.5. GÜMÜŞ Mezopotamya’da gümüş, değerli maden ve süs eşyası olarak çok eskiden beri buluntular arasında yer almaktadır. Akadlı Sargon’dan önceki devre ait Sümerce metinlerde, bunların en eskisi olan Fara tabletlerinde KÙ. LU . A (=tasfiye edilmiş gümüş) şeklinde ve Lagaş Devri belgeleninde, çeşitli zamanlarda görülen KÙ.BABBAR (=beyaz gümüş) olarak bulunmaktadır. Akadlı Sargon, tanrı Enlil’in kendisine, Yukarı Memleket’i, Mari, Yarmuti, Ebla’yı ve sedir ormanlarıyla gümüş dağlarını verdiğinden bahseder. Oğlu Maništisu ise çok uzak ocaklardan gümüş getirttiğini söyler. Bu Gümüş Dağı denen yerin Toroslar’daki Bolkardağı olması düşünülmektedir. Lagaš şehirbeyi Gudea (± MÖ 2250) yazıtlarından birinde yine Toroslar bölgesinden gümüş ve diğer şeyler getirttiğini anlatmaktadır. III. Salmanassar (MÖ 859–825) Tunni adında bir gümüş dağından bahsediyor. I. Tiglat-Pileser (±MÖ 1100) ve II. Sargon’da (MÖ 722705) Tunna ve Atunna, Yunan kaynaklarında Tynna şeklinde geçen bu yerin bugünkü Bolkardağı olacağı tahmin edilebilir. Yine Asurlulara ait başka bir listede gümüş memleketi olarak yeri bilinmeyen Zaršu geçmektedir. Cemdet-Nasr kültürü çağından itibaren Uruk’da gümüş eşyaya rastlanmaktadır. TepeGavra’nın ve diğer yerlerin değişik tabakalarında gümüş, hatta altın-gümüş alaşımı olan elektron ele geçmiştir. Er Hanedan Çağı’nda Ur Mezarlarında, Lagaş’da ve başka kazı yerlerinde gümüşten hançerler, yüzükler, teller bulunduğu gibi altın-gümüş alaşımı döküm tecrübesi konusunda buluntular ele geçmiştir. Eski Mezopotamya’da, bronzdan sonra en çok kullanılan maden gümüş idi. Daha Urukagina metinlerinde gümüş, para birimi olarak geçmektedir. Ešnunna Yasalarında bakırın gümüşe oranı 1/3 idi. Dış ticarette değişim vasıtası en eski devirlerden beri “gümüş”tü. Bir belgede Avel-Sin isminde bir tüccar, Tilmun seferinden (Kaskal Dilmun) salimen döndüğü için Ur’un ay tanrısına gümüş bilezikler, inci ve yakut taşları takdim ediliyor. Anadolu’da da gümüş, Bakır Çağı diye adlandırılan devrin oldukça bol ve değerli maden buluntusunu oluşturmaktaydı (örneğin; Alacahöyük buluntuları). Kazılarda gümüş eşyanın bol bulunması, Sümer-Akad krallarının da onu Anadolu’dan getirmiş olmaları eskiden beri gümüşün Anadolu’da üretildiğini göstermektedir. Bugün özellikle Kebanmaden, Bolkardağı ve Gümüşhane çevresinde önemli gümüş cevherleninin bulunduğu bilinmektedir. Simli kurşun denilen kurşun-gümüş cevheri ise Anadolu’nun birçok yerlerinde görülen bir elementtir. Kültepe kazılarının gümüş için verdiği bilgiler metinlerde daima geçen gümüşle, arkeolojinin sağladıkları arasında tam bir tezat vardır. Tüccarların ev-mağazalarında bir değişim aracı olan gümüş külçelerine rastlanmamıştır. Aslında yangın, saldırı gibi felaket anlarında ilk kurtarılacak eşyanın bu türlü değerli madenlerin, daha doğrusu paranın olacağı şüphesizdir. Bunun için kazılarda da değerli gümüş artıklarına rastlanamayacağını düşünmek gerektir. Gerçekte; eski kültür bölgelerinin hemen hemen hepsinde gümüş veya altın eşyalar genellikle soyulmayan, ilk hallerini koruyan mezarlardan çıkarılmıştır. 2 numaralı sandukada, yani Karum’da küp ve toprak mezarlardakine bakınca, daha yüksek tabakaya ait olduğu anlaşılan bir mezar türünden çıkarılan küpe ile iğne; bu kültürde yaşayan halkın bu çağdan en az beş yüz yıl önce de gümüşten bol miktarda süs eşyası ve hatta günlük eşyayı da üretme sanatını öğrenmiş
40
olduğunu göstermektedir. Kolonistler, Anadolu’ya bu geçiş safhası kapandıktan sonra nüfuz etmişlerdir. Külçe halindeki paradan ve tüccarların mallarıyla değişim yaptıkları bir maden olan gümüşten hemen her belgede bahsedilmiştir (ve çok defa Asur’a gönderilmiştir). Üretim tarzı ve yerleri hakkında tatmin edici bilgi yoktur. Ancak üretim yerlerine veya pazarlarına göre adlandırılmış birer gümüş türü sayılan kaspum ša Šalati ar, kaspum ša Šala šu a ve kaspum ša Binarama’daki adlardan ibarettir. Gümüşten, (biltum ile değil fakat) biltum’un 1/60’ı olan ‘mana’ ile bahsedilir. Anadolu’da satılan eşya karşılığında elde edilen bu maden Asur’a ağırlığı 10–30 mina arasında değişen ve nēpešum adını alan, biçim verilmiş ve mühürlenmiş külçelerle naklediliyordu (bazen de daha küçük demetler halinde). Genellikle gönderilen gümüşten ve altından Asur’da gümrük vergisi ve oraya varmadan Anadolu içerisinde de komisyon alınmakta idi91. 2.6. Kalay (ve Kurşun) Metinlerde kalay = NAGGA (/AN.NA) = ANÂKU/ANNAKU olarak geçmektedir. Fara (Šuruppak)’da ele geçen en eski okul tabletlerinde NAGGA (/AN.NA) kelimesi “URUDU=bakır” ve “ZABAR=bronz” arasında geçmektedir. Mezopotamya’daki buluntularda kalayın bakır ile karıştırıldığı ve alaşım yapıldığı anlaşılmaktadır. Tepe-Gavra’nın Cemdet-Nasr kültür çağına çağdaş olan tabakalarında, bileşiminde % 6 ve az sonraya düşen Ur Kral Mezarlarında % 2,5–14 arasında değişim gösteren kalayı içeren bronz eşya bulunmuş ve Akad Devri’nde dahi bileşiminde kalay bulunan materyal ortaya çıkmıştır. Anadolu kültür tabakalarında, Kalkolitik Çağ’ı izleyen Bakır Çağı vardır; MÖ 3000–2200 arası gösterilen bu devir bakır eşyaları ve bunların analiz raporları göz önüne alınacak olursa çok az saf bakırdan imal eşya bulunduğu ve Koloni Devri’nden en az birkaç yüzyıl önceye konulan Alacahöyük mezarlarında ve diğer kazı yerlerinde ele geçen ve bakır denen eşyaların özellikle bakırkalay ve bazen de gümüş-bakır alaşımından ibaret olduğu görülür. Erken Bronz Çağı bronz eşyasının bileşiminde listelerde gösterildiği üzere % 9–17 arasında değişen kalay bulunmaktadır. MÖ 2200 tarihlerinde Alişar’da olduğu gibi diğer yerlerde de çok az bronz eşya bulunmuştur. Bundan dolayı bu az sayıdaki buluntuya dayanarak, Bronz Çağı denilen devirde daha başka ve gelişmiş bir bronz işleme tekniğinin meydana geldiğini söylemek güçtür. Pompeipolis buluntularının bileşiminde % 0,5–12 arasında ve daha sonra gelen Hitit Devri’ne ait bronz eşyalarda da yine buna yakın nispette kalay bulunmaktadır. Bir Kültepe mektubunda: “Burada bakırımızla karıştırmak için NAGGA yoktur. Aššur-bani’nin orada olup olmadığını sorunuz. Eğer (orada) ise malımı (getirmek) için Timelkia’ya geçsinler. Karayolu uygun ise karayolunu (takip etsinler), kalayımı (NAGGA) ve iyi elbiselerimi, geçirebildikleri kadarını (getirsinler), kervanla buraya gelsinler. Karayolu uygun değilse kalayı urama’ya taşısınlar...” ifadesi geçmektedir.
91
Savaş, 2006: 25–27.
41
Babil ve Asur kaynaklarında çok geçen ve A.GAR5=abārum şeklinde yazılan madene Kültepe metinlerinde iki kez a-ba-ri-(im) olarak rastlanılması ve birincisinde Šala šua’ya altın tedariki için gidilip orada abārumdan başka bir şey bulunmadığının söylenmesi, genellikle Kültepe Asurcası’nda dahi kurşunun abārum ile gösterildiğini ve onun Anadolu’da çok bol bulunduğunu anlatmaktadır. Arkeolojik delillere ve yazılı belgelere ilave olarak, bir (satılık) mal gibi işlem görmeyen kurşunun Asur’dan getirilmesinin çok yersiz ve gereksiz olacağı; bundan dolayı da NAGGA’nın eskiden beri Anadolu’da ihtiyaca yetecek kadar üretilen kurşun değil fakat kalay olması gerektiği çıkmaktadır. Kalayın Asur’dan getirilen maddelerin hemen hemen % 40’ını oluşturması ve ekseriye, kervanlarla 300 kg’a varan miktarlar dahilinde Anadolu’ya nakli, ithal esnasında diğer eşyadan a um sarayında % 5 gümrük vergisinin ve diğer birtakım vergilerin alınmasına karşı kalaydan % 2,3–3 nispetinde nis ātum alınması ve diğerlerinin hiç alınmaması dahi yine bunun Anadolu’da çok sarf edildiğine ve gerekli olduğuna kuvvetli bir işarettir. Demek ki kalay Asur’dan getiriliyor ve en belli başlı ticari maddelerden biri olarak görülüyordu. Kafkaslarda ön tarih devirlerinden beri kalay üretildiği, Azerbaycan’da bugün dahi kalay cevheri bulunduğu ve Belucistan’ın önemli bir kalay yatağı olduğu bilinmektedir. Zamanında Suriye’de dahi biraz kalay üretilmekteydi. Bir maden kültürü devri diye adlandırılabilecek Alacahöyük mezarları çağında ve onlardan birkaç asır sonra Kültepe belgelerinin ait olduğu zamanda kalay, Anadolu içerilerine bu mıntıkaların herhangi birisinden getirilmiş olabilir. Koloni Devrinde Anadolu’ya Asur kanalıyla getirilen kalayın, (bu sırada) Asur’a da Kafkaslar veya Azerbaycan’dan getirildiği olasılığı düşünülemez. Büyük Hitit İmparatorluğu zamanında ve daha sonraki çağlarda Anadolu’ya hatta bütün Önasya’ya kalayın Ege denizi ve Akdeniz yoluyla batıdan getirildiği iddia edilmektedir. Asur ile Anadolu arasındaki ticaretin temelini, Asur’dan Anadolu’ya kalay ve dokuma ürünleri dışalımı, karşılığında da Anadolu’dan genellikle gümüş, bazen de altın dışsatımı oluşturmaktaydı. Anadolu’dan Asur’a bakır dışsatımı yapıldığı bilinmekteyse de, bakır ticaretinin Kaneš kārumu’nda ele geçen belgelerde bakır yollanması ile ilgili bir şey yoktur. Büyük olasılıkla bakır ticaretini elinde tutan ve Fırat yakınındaki Ergani bakır madenleri ile ilişkili olan bir kārum bulunmaktaydı. Asurlu tüccarların Anadolu’ya getirdikleri kalayın da Mezopotamya’dan değil, İran’da bulunan kalay kaynaklarından alındığı sanılmaktadır. A. Dinçol’a göre Annakum kuşkusuz bronzun temel öğelerinden biri olan ve artık daha önceki yüzyıllarda arsenikli bakırın yerini alan kalaydır. Mari ve Sippar’dan biraz daha geç tarihli metinlerde, annakum Elam’dan Mari’ye getirilmekte sonra batıya satılmaktadır. Elamda kalay madenciliği ya da kalay kaynaklarına ilişkin bir kanıt bulunmadığından, Elamlılar kalayı daha doğudan getirmiş olabilirler. Dilmun ile Ur arasındaki körfez ticaretinde kaydedilen mallar arasında annakum bulunmamaktadır. Ama Asur’un doğusundaki dağlarda, Šušarra’da bulunan metinler, annakumun İran Yaylasından, hatta daha ötelerden, belki de bakır madenlerinin MÖ 3. binyıldan başlayarak işletildiği sanılan Afganistan’dan getirildiği fikrini vermektedir. Kalayın nereden getirildiği sorusuna yanıt olarak bu iki farklı yöndeki (bölge itibarıyla da zıt) iddia henüz kesinlik kazanmamıştır92. 92
Savaş, 2006: 36–41.
42
2.7. Kurşun Metinlerde kurşun =A.GAR5 = šu1i(įa)/šulai (Akadçası ABÂRU) olarak geçmektedir. Mezopotamya’da kurşun; Güney Mezopotamya’nın en eski yerleşim kültürlerinde ele geçmiştir. Anadolu kültür tabakalarında, çeşitli devirlere ait kurşun buluntuları göz önüne alınacak olursa kurşunun diğer madenler kadar zengin yazılı kaynak bilgilerini içermediğini görmekteyiz. Kurşundan imal eşyanın bulunduğu Acemhöyük, Alişar, Boğazköy, Konya-Karahöyük, Kültepe, Tel-el-Cüdeyde, Truva, Zincirli gibi bazı merkezler vardır. Bunun yanısıra bütün devirlerdeki bronz bileşiminde asıl bakır cevheriyle karışık olarak bulunması ve teknik noksanlıklar nedeniyle ayrılamaması yüzünden az nispette kurşun bulunduğunu ve hatta 2200 tarihlerinden sonra saf olarak elde edilebilen kurşundan, levhalar ve idoller yapıldığı görülüyor. El-Ubeyd kültür çağından da daha eski olduğu kabul edilen, Tel-Halaf kültürü devrine ait olmak üzere, Haface’de ilk olarak ele geçmiştir. Diğer taraftan Ur’da dahi Cemdet-Nasr’a karşılık gelen tabakalarda bulunmuştur. Yine Ur Mezarlarında bulunan eşyanın bileşiminde kurşun nispetinin % 0,5–1,6 kadar olması ve kalayın bundan çok daha fazla karıştırılması bize kurşun değil fakat kalayın alaşım maksadıyla kullanıldığını gösterir. Ancak statüler ve süs eşyası yapmak için gerekli olan bakır kalay bileşimine, daha güzel bir renk vermek ve kolay eriyebilir ve akıcı bir hale getirmek gayesiyle % 8–9 nispetinde kurşun ilave edildiği ve bunun bazen % 18’e bile vardığı görülüyor. Fakat kurşun, katılaşan (sertleşen) bileşime kolay kırılma özelliği de verdiğinden silah, tencere vs. yapımında kullanılacak bronzların bileşimine hiç karıştırılmamıştır. Kültepe kazılarının madenler için verdiği bilgiler Filologların ifadesine göre, kurşun metinlerde çok geçmemiş olmasına, yani Ticaret Kolonileri Çağı’nda diğer maden çeşitleri yanında büyük bir yer tutmamış olmasına rağmen, Kaniş Karumu’nda bakır veya bronzdan sonra en çok bulunan bir maden türünü temsil etmektedir. Bu durumun Asurca tabletlerin bulunduğu Alişar’da da aynı şekilde yinelenmesi tesadüf sayılmamalıdır. Bununla birlikte kurşun MÖ 3. bine ait Anadolu medeniyetlerinde hiçbir zaman bu seviyeye yükselememiştir93. 3. HİTİT MADENCİLİĞİ Hattuşaş’taki kazılar, Hititlerin MÖ 8000’lerden itibaren Anadolu’da eşsiz bir gelişme gösteren maden teknolojisinin mirasçıları olduklarını göstermektedir. Boğazköy’e yakın Sungurlu bölgesi, zirai açıdan verimli olmasının yanı sıra, mineral ve orman bakımından da zengin bir çevreye sahiptir (kuzeyde Karadeniz ve güneyde Toros). Bundan dolayı Hitit endüstrisi, maden yataklarına ve ormanlara kolaylıkla ulaşabilmesi açısından düzlüklerdeki devletlere göre stratejik açıdan daha çok avantaja sahip olmayı çok iyi kullanmıştır. Güneyde bulunan Kizzu atna, Tar untašša, “Gümüş Dağı” Toroslar ve Amanos bölgeleri önemle elde tutulmuş ve onlardan büyük ölçüde yararlanılmıştı. Kaynak alanları ile takas ağının kurulması, Hititlerin parlak dönemlerinin öncesine gitmektedir. Bu takas ağı Hitit döneminde de güçlenmiş ya da en azından durumunu korumuştur94. 93 94
Savaş, 2006: 34–35. A.g.e. 19.
43
Hititler döneminde, daha önceki Asur Ticaret Kolonileri çağında da olduğu gibi, bakır ve tunç en çok kullanılan madenlerdi. Demir ise, henüz günlük yaşamda kullanılmıyor ve çok değerli sayılıyordu. Anitta metninden hatırlanacağı gibi, adı geçen krala verilen demir bir taht ve demir bir asadan çok değerli armağanlar olarak söz ediliyordu. Anadolu’da demir filizleri çok olmasına karşılık, bunu eritebilmek için gerekli yüksek ısı ve arıtma tekniği yaygınlaşmış bir teknoloji olmadığı için demirin değeri yüksekti. Yazılı belgelerde demir kılıç, demir tablet ve hatta demirden yapılmış tanrı ve hayvan heykellerine değinilmesine karşın, çeşitli yerlerdeki yapılan kazılarda bu tür büyük eşyalar bulunamamıştır. Bunların, Hitit Devleti’nin yıkılışından sonra gelen istilacı güçler tarafından eritildiği ve yeniden kullanıldığı düşünülebilir. Zaten bütün madeni eserler için bu varsayım geçerlidir. Madenler, yeniden kullanıma uygun madenler olduğundan, bir devleti yıkan ya da bir kenti ele geçirenler, yeniden maden arama ve işleme yerine, ganimet olarak ele geçirdikleri eşyayı eriterek, kendi zevk ve gereksinmelerine göre, bunlardan yeni şeyler yapmayı kuşkusuz daha kolay bir yol olarak benimsiyorlardı. Bu yüzden bir kazıda, herhangi bir döneme ait bir yerleşme yerinde az maden bulunması, o çağda az maden kullanılmış olduğunu kanıtlamaz. Madeni eşya her zaman yeni gelenlerin ele geçirmeye çalıştığı, oradan oraya götürülen ve söylediğimiz gibi sürekli biçim değiştiren bir ganimet türüydü. Heykeller genellikle değerli madenlerle ya da altınla kaplanmıştı. Bazı bölümleri lapislazuli adı verilen koyu mavi bir değerli taştan yapılmıştı95. Hitit devletinde ve bütün Önasya’da o dönemde kullanılan değişim yani alışveriş aracı para yerine gümüş çubuklar idi ve bunlar belirli ağırlıklarda oluyordu96. Hitit madenciliği (ve madeni eserler) hakkında bilinenler Boğazköy, Maşat, Alacahöyük ve diğer birçok (Hitit ve) Geç Bronz Çağı yerleşmelerinde yapılan kazılarda (veya kazı dışı çeşitli yollarla çıkarılan veya kaçırılanlarla) ele geçen madeni buluntularla elde edilmiştir. Lüks eşyaya ilişkin kayıtlar, Hitit İmparatorluğu’nun taşınabilir ve depolanabilir servetinin boyutlarını göstermektedir. Kayıt listelerinden ve kazılarda bulunan madeni eserlerden, Hititlerin çok kademeli ve karmaşık bir üretim endüstrisine sahip oldukları anlaşılmaktadır. Kültepe’deki maden işleme merkezi ve Kestel’deki kalay madeninden elde edilen verilere göre, bu aşama Erken Bronz Çağı’ndan bu yana uygulanmaktaydı. Düzlükte yer alan şehirlerde maden endüstrisinin ikinci kademesinin yürütüldüğü atölyeler bulunmuştur. Şehir atölyelerinde; alaşım, hazırlama, döküm, kakma, biçimlendirme ve diğer tasfiye işleri yapılmaktaydı (En çok rastlanan alaşım türü arsenikli bakırdır): Hitit’in geç dönemlerinde sanat eserlerinde nikel, kalay ve kurşun alaşımları vardır. Madenlerin çeşitliliği ve üretim teknolojileri, dağlardaki özel işlevli endüstriyel merkezlerle bir ilişki içinde olduğunu göstermektedir. MÖ 3. binyıl ortalarından itibaren, Anadolu’nun birçok yerinde ve Akdeniz kıyılarındaki yerleşmelerde kalay bronz bulunmuştur. Kestel’de, Erken Bronz Çağı’na ait kalay madeninin keşfedilmesi, bu en eski alaşımları teknolojik açıdan önemli kılmaktadır. İzotop oranları, küçük heykellerdeki gümüş ile bronzdaki kalayın aynı madenden gelmiş
95 96
Dinçol, 1982: 95. Yıldırım, 2004: 110–115.
44
olabileceğini göstermektedir. Kestel madeni nedense MÖ 3. binyılın sonunda üretimi bırakmıştır. Maden bakımından zengin dağlık bölgeler ile şehir merkezleri arasındaki ticaret, en azından maden üretimi ile madeni eşya tüketimi arasındaki bağı sağlaması açısından, sosyal bir güçtü. Toroslar’ın Aladağ bölgesindeki cevher kaynakları zenginliği önceki dönemlerden beri bilinip kullanılmaktaydı. Amuk’ta bulunan, Kalkolitik ve Erken Bronz Çağı’ndan kalma çok sayıda eser Toros’taki cevherlerle ilişkili bulunmaktadır. En erken örnekler, Tell Judeidah’da bulunmuştur. Ellerinde sopa ve uzun bir mızrak tutan küçük bir çıplak erkek heykelinin gümüş ve altın miğferinden bir parça incelenerek G düzeyine ait olduğu anlaşılmıştır. Bu kazıda bulunan bir kadın heykelciğinin burma kolyesinden alınan örnek de bu grupla uyumludur. Hem miğfer hem de kolye, esas elementler olarak gümüş, bakır ve altın; ikinci derece elementler olarak da bizmut, krom, kurşun, silis ve kalay içermektedir. Heykellerin kendileri ise kalay bronzdur. Bunlar dünyanın en eski kalay alaşımı örneklerinden bazılarıdır97. Hititlerin de, Orta ve Geç Bronz Çağları’nda Toros kaynaklarını kullandıkları düşünülmektedir. Orta Bronz Çağı gümüş buluntularından alınan örnek ile Suriye’de Tell el-Quitar’da bulunmuştur. Geç Bronz Çağına ait gümüş örneği, Aladağ’daki Toros cevheri ile bağıntılı bulunmuştur. Suriye Tel al-Rimah’tan çıkarılan MÖ 1500 tarihine ait kurşun iğne ve Kuzey Mezopotamya’daki Asur’da bulunan MÖ 1300 tarihine ait kurşun blok, Hitit döneminde büyük çekişmelere yol açan güney sınırlarındaki şehir merkezleri ile Anadolu’nun etkileşimini göstermektedir. Kaş Uluburun’daki batığa ait gemideki ağ kurşunu ve kalay mataradan alınan örnekler de; Tayinat’ta (Amuk) bulunmuş Geç Bronz Çağı zırhına ait bir levha da (benzer zırh levhalarından yakın zamanda Boğazköy’de de bulunmuştur) Toros dağlarındaki cevherlerle ilişkili görünmektedir. Geç Bronz Çağı yerleşmelerinden çıkarılan çok sayıda eser ile incelendiğinde, Toros ve Karadeniz madenlerinin her ikisinin de hammadde kaynağı oluşturduğu görülmektedir98. Klasik çağlarda demirin ve çeliğin Karadeniz’de oturan bir halk olan Khá1ubes tarafından keşfedildiğine inanılıyordu. III. atuši1i’den bir Asur kralına yazılmış mektupta demirin Kizu atna da üretildiğine dair bir kayıt olmasından dolayı ilk defa 1915’lerde H.Winckler tarafından Kizu atna’nın Pontus içinde bir yere lokalize edilmesi teklif edilmiştir. Çeşitli tartışmalar ve araştırmalar sonucu şimdi Kizu atna Güney Anadolu’ya lokalize edilmektedir. Aynı bölgede daha sonraları da demir cevheri elde edilerek Asur kralı Tiglat-Pileser tarafından MÖ 1100’lerde Nairi’den (Asur’un kuzey batısındaki Toros dağlarında geniş bir bölge) getirilip tanrı Adad’ın deposuna konduğu bilinmektedir. Mektuptan anlaşıldığına göre Hititlerin demir üretim merkezi Kizu atna idi ve üretim hava koşullarına bağlı idi. Bu durum bölgenin özelliklerine uygun olarak şöyle açıklanabilir: Birincisi Toros dağları ve çevresi demir cevheri bakımından zengindir. İkincisi cevheri eritmek için kullanılan odun kömürü Toros dağlarındaki zengin ormanlardan kolayca elde ediliyor olmalıdır. Üçüncüsü cevheri eritebilmek için gerekli hava akımı sonbahar ve ilkbaharda rüzgârların Toroslardaki 97 98
Savaş, 2006: 20–21. Yener, 1995: 105.
45
şiddeti sayesinde elde ediliyor olmalıdır. Mektupta sözü edilen “Demir üretmek için zaman kötü” ibaresi muhtemelen bu üçüncü şık ile ilgili olmalıdır. Adı geçen mektuptan bazı araştırmacılar Hititlerde demir tekelinin varlığı sonucunu çıkarmışlar ve bu fikir yaygınlaşmıştır. Fakat şimdi bu mektuptan aynı sonucun çıkarılamayacağı görüşü savunulmaktadır. Kültepe vesikalarında geçen artık demir olduğu kabul edilen AMÙTUM ticaretinin Kuššara sarayına inhisar ettirildiği, Hatti’den satın alındığı, tüccarlar tarafından yapılan ticaretinin kaçak ve gizli olduğunu öğrenmekteyiz. Yani demir ticareti konusunda Hititler öncesinde de yerli beyler hassasiyet gösteriyordu ve bir tekel söz konusuydu99. Hititler devrinde Anadolu’da demir buluntu bakımından henüz bilinen iki merkez vardır. Bunlardan biri Alacahöyük diğeri Boğazköy’dür. Ayrıca Korucutepe’de de demir buluntu vardır. [Korucutepe’de 2. katta iki demir objeye rastlanmıştır. Bunlardan birinin minyatür balta (Uz. 2.7 cm.), diğerinin zırh parçası (Uz. 7.3 cm.) olduğu bildirilmektedir)]. Buluntuların filolojik yönden değerlendirilmesi Anadolu’nun doğa şartlarının getirdiği şiddetli korozyon yüzünden çok güçtür. Bu buluntuların çoğunun fonksiyonu anlaşılamamaktadır. Bu yüzden Hititçe karşılıklarını bulmak mümkün olamamaktadır. Maden ve Taş listelerinde demire baktığımızda epik bir dilde yazılmış olan bir metinde tüccarlar kendileriyle öğünmektedirler, pek çok şeye sahip olacaklarını anlatmakta ve üçüncü paragrafta da istedikleri taş ve madenleri saymaktadırlar. Bu metinden demirin ticaret maddesi olduğu görülmektedir. Eğer sıralanış kıymete göre yapıldıysa demir; altın, gümüş ve kıymetli taşlardan sonra yer almaktadır, ama sıralanış rastgele yapılmıştır. Çünkü metinlerde altın her zaman gümüşten sonra gelmektedir. E. Bilgiç, demirin daha çok bulunabildiği Geç Asur devri vesikalarında, zaptedilen yerlerden alınan harçlar sayılırken ekseriya altın, gümüş, kalay, bakır, demir ve kurşun sırasının geçtiğini ve bunların değer sırasına göre yazıldığını belirtmektedir100. Çiviyazılı metinlerden birinde yapıda kullanılan objelerin modellerinin yapıldığı malzemenin nerelerden geldiği açıklanmıştır. Böylece altının (GUŠKIN) Pirundumeįa şehrinden, gümüşün (KÙ. BABBAR) Kuzza’dan, lapislazulinin (NA 4ZA.GÌN) Takniįara dağından, mermerin (NA 4AŠ.ŠIR. GAL) Kaniš ülkesinden, kristalin? (NA 4DU 8.ŠÚ. A) Elam’dan, diorit taşının (kunkunuzzi, Sümerce: NA 4ŠU.U-zi) topraktan, demirin (AN. BAR) gökten, bakırın (URUDU) ve bronzun (ZABAR) Kıbrıs’taki Taggata dağından getirildiğini öğreniyoruz101. Çiviyazılı Boğazköy metinlerinde geçen ve “demirci” olarak tercüme edilen LÚ E.DÉ. A’nın Hititçe karşılığını E. Forrer alhiįalaš olarak görmek istemektedir. Hatticesinin ise yayınlanmamış bir metin yerine dayanılarak “ureš” olduğu bildirilmektedir. F. P. Daddi tarafından yayınlanan kitapta yazılışları, metin yerleri ve fonksiyonları işlenmiştir. Metinlerden anlaşıldığına göre demircilerin iki türlü fonksiyonu vardır. Bunlardan biri tapınak görevlisi olarak katıldıkları bayram ve dini törenlerdeki yaptıkları işler diğeri ise gene tapınak görevlisi olarak yaptıkları 99
Erkut, 1983: 3–5. A.g.e. 24–25. 101 A.g.e. 30–31. 100
46
kuyumculuk işleridir102. Bir metinde “Arinna’lı demirciler hesta-evine tanrıları yerleştirirler güneş kursu (şeklindeki) aletlerin tamamını gümüş, altın ve onlar tekrar gümüş, altın kaplarlar” ifadesi geçmektedir. Görüldüğü gibi demircilerin Arinna’lı oldukları belirtilmektedir. Başka bir metinden Zippalanda’lıların da demirci olduğunu öğreniyoruz. Arinna’nın bugünkü Alacahöyük olduğu tahmin edilmektedir. Alacahöyük’te ilgili devre ait demir buluntuların çokluğu bu durumu desteklemektedir103. Hititler doğaüstü güç haricinde bazı maden çeşitlerine reel (gerçek) özellikler vermiştir: Altın = dayanıklı, saf, katı ve böylelikle tanrılar ve insanlar için değerli; Gümüş = arılığın simgesi ve de su arıtma aracı (belki de bakteri öldürücü etkisini keşfetmişlerdir); Kurşun da buna benzer bir yöntemle ihtiyaç olarak kullanılmıştır. Bakır, dayanıklılığı ve iletkenliği nedeniyle kullanılmıştır; bakır ve kurşun pratik nedenlerden ötürü cam üretiminde katkı maddeleri olmasını sağlamıştır. Demir, eski Hitit dönemlerinden beri sağlamlığın ve sarsılmazlığın sembolü (özellikle arazi bağış belgelerinde), ayrıca gücün, devamlılığın, iktidarın kavramı olarak kabul edilmektedir. Bu tür varsayımlar madenlerin - ister hammadde ister donanım nesneleri olarak kullanılsın - mitolojik bağlamlarında, edebi figürlerde veya karşılaştırmalarda ve de sayısız ritüellerde (ve kült ritüellerinde) kullanılmasında etki etmiş olmalıdır. Bunlarda madenlerin maddi değer ve saklanılabilirliği önemliydi. “Altın ve gümüş” servetin, maddi değerlerin eş anlamlısı, kültür değişiminin ve geliştirmesinin kavramıydı (ister genel olarak isterse somut nesnelerin toplamı olarak)104. 3.1. Madenlerle İlgili Metinlerden Örnekler Boğazköy’de yapı alanının, gümüş, altın yanında tohumlar, meyveler, zeytinyağı, yağ ve bal ile de doldurulduğunu metinlerden öğreniyoruz. Yine metinlerden birinden şunu öğreniyoruz: “Eğer yıkılmış bir evi yeniden onarıyorsanız ya da başka bir yerde yeni bir ev yapıyorsanız ve temelleri hazırlıyorsanız, temeller altına şunları bırakmanız gerekir: 1 mine (Akadlar’da ölçek) temizlenmiş bakır, 4 tunç çivi, 1 küçük demir çekiç. O, kurakki alanın ortasında toprağı kazar, kazılan yere bakırları bırakır, dört bir köşesinden çivilerle tutturur ve çekiçle vurur. Bunları yaparken şunları söyler: Bakır nasıl sağlamca tutturulmuşsa, işte bu tapınağı tam öyle sağlam yap. Onun bu karanlık toprak üstünde sıkıca durmasını sağla.” Bunu kutsama sözleri izler ve bundan sonra köşelere altın, gümüş, akik, mermer, demir, bakır, tunç ve diyorit gibi temel taşları bırakılır105. Anitta’nın düşmanlarını yenip, tutsaklar, savaş arabaları ile altın ve gümüş ele geçirdiğini metinden okumaktayız. Bu belge şu sözlerle sona ermektedir: ben sefere çıkınca Puruşhandalı adam (yani kral) bana armağanlar getirdi; bunlar demirden yapılma bir taht ile, yine demirden yapılma bir asa idi. Neşa’ya geri dönerken Puruşhandalı adamı da birlikte götürdüm. O, taht odasına (B nüshası: Zalpa’ya) girince, önümde, sağda oturacak106. 102
Erkut, 1983: 117. A.g.e. 124. 104 Savaş, 2006: 53–55. 105 Naumann, 1998: 66–67. 106 Dinçol, 1982: 27. 103
47
Güneş Tanrıçası, gözdesi Büyük Kralı dizlerine oturttu, onun elinden tuttu ve savaşa onun önünde koştu, artık kentler birbiri ardından düşüyor, Büyük Kral bir aslanın pençesiyle yaptığı gibi ülkeleri yeniyordu. Altın ve gümüşün ne başı ne sonu vardı, Hattuşa’yı ganimetle doldurdu… aldığı kentlerin tanrıların altın ve gümüş heykellerini ülkesine getirdi ve onları kendi tanrı ve tanrıçalarının tapınaklarına koydurdu. Bu metinden de görüldüğü gibi, Hitit genişleme siyaseti öncelikle Kuzey Suriye’ye yönelikti. Önce Alalah, sonra Hahhu ile Haşşu’nun ele geçirilmesi, Hititlere miktarı hesaplanamayacak kadar çok altın ve gümüş ile içinde insanlar da olan çeşitli zengin ganimetler sağlanmıştı107. Kaşkalar ile kuvvet zoruyla başa çıkamayan Arnuwanda-Aşmunikal çifti, aşağıdaki metinde özetle göreceğimiz gibi tek çareyi tanrılara yakarmakta bulmuşlardır: Majeste, Büyük Kral Arnuwanda ve Büyük Kraliçe Aşmunikal şöyle söyler: “Yalnız Hatti ülkesi siz tanrılara karşı saf (temiz) bir ülkedir. Siz tanrılara yalnız biz Hatti ülkesinde saygı gösteririz. Siz tanrılar, tanrısal içgüdünüzle bilirsiniz ki, tapınaklarınızla kimse bizim kadar ilgilenmemiştir. Ve siz tanrıların malları, gümüşü, altını, hayvan biçimli kapları (rhyton denilen kaplar) ve elbiseleri ile kimse bizim kadar ilgilenmemiştir. Ayrıca, gümüş ve altın tanrı yontuları ile tanrıların vücudunda (yontularında) ne eskimiş ise, tanrıların aletlerinden hangileri eskimiş ise, onları bizim kadar kimse yenilememiştir… Oradan Arinna kentinin Güneş Tanrıçası’na ait gümüş, altın, tunç ve bakır güneş kursları ve hilaller ile bayram elbiseleri (yani tören elbiseleri), gömlekler, kurban ekmekleri, şaraplar ve kurbanlık sığır ve koyunlar gasp edildi. Bu ülkeler, Nerik, Hurşama, Kaştama, Himuwa, Zalpuwa ve diğerleridir. Sizin bu ülkelerden sahip olduğunuz tapınakları Kaşkalar yıktılar, siz tanrıların yontularını kırdılar, rhyton’ları, gümüş, altın ve bronz kapları ve sizin bronz gereçlerinizi ve elbiselerinizi yağmalayıp paylaştılar. Rahipleri, çalgıcı ve ilahi okuyucuları, aşçıları, fırıncıları, çiftçi ve bahçıvanları da aralarında paylaşıp, köle ettiler. Kaşkalar her şeyinize sahip oldular. Bu yüzden, bu ülkelerde kimse adınızı bile anmıyor; kimse size kurban sunmuyor ve sizin için bayram düzenlemiyor. Buraya, Hatti ülkesine de kimse sizin için vergi getirmiyor. Sizlere hiçbir yerden rahipler, çalgıcılar gelmiyor. Kimse size güneş kursları, hilaller, altın ve gümüş ile elbiseler vermiyor; ekmek, şarap ve hayvan kurban etmiyor 108”. Kargamış kuşatması Hititlerce başarı ile tamamlanıp, kent fethedildi. Kuşatma 7 gün sürmüş ve 8. gün kent Şuppiluliuma’nın eline geçmişti. 2. Murşili babasının bu başarısından şöyle söz etmektedir: “Babam tanrılardan korktuğundan, yukarı kentte tapınaklara kimseyi sokmadı, kendiside tek bir tapınağa yanaşmadı, hatta onlara saygı gösterdi. Fakat aşağı kentteki halkın gümüş, altın ve tunç eşyalarını alıp Hattuşa’ya taşıdı109”. Hitit yazıcılığının malzemesine değinmekte fayda vardır. Metinlerin, kilden yapılmış levhalar üzerine yazıldığını, ele geçen binlerce tablet göstermektedir. Ancak elimize geçmemiş olmakla beraber, belgelerden öğrendiğimize göre, önemli bazı metinler, tunç, demir ya da Kadeş Antlaşması’nda olduğu gibi gümüş tabletlere de yazdırılıyordu. Madeni tabletlerden hiçbiri günümüze kadar gelmemiştir110. 107
Dinçol, 1982: 29. A.g.e. 35. 109 A.g.e. 38. 110 A.g.e. 51. 108
48
4. BÖLÜM
49
1. ANTİK ANADOLU İLE İLGİLİ KÜLTÜRLER Yakın zamana kadar bakırın keşfedilişi; MÖ 5000 yıllarında Hazar Denizi’nin doğusunda Türkistan ve Tibet’te, madenciliğin ilk büyük adımı olarak bakırın tavlanması ile başladığı düşünülmekteydi. Aynı zamanda MÖ 4000’lerde Güneybatı Asya’ya ve Kuzey Afrika’ya yayılan kültürün bu tekniği bildiği anlaşılmıştır. Ayrıca Sialkot ve Hassuna’da ele geçirilen buluntular, doğal altın ve bakımı toplamaya başlayıp tavladıklarını göstermektedir. Anadolu’da ve Kuzey Irak’ta MÖ 6000’lerden kalma bakır ve kurşun parçalar bulunmuştur. 5000’lerden itibaren altın buluntularının sayısı artmaktadır. Bakırın tasfiye edilmiş kullanımı ve üretimi MÖ 4000’lerde Batı Asya’ya yayılmıştır. Mısır’da Amratien kültürde de doğal bakır kullanıldığı; fakat cevherin çıkarılıp tavlanmasına ilişkin bilginin, bu dönemin son evresinde, MÖ 38003700’de ya da Gerze Kültürünün ilk dönemlerinde oluşabildiği anlaşılabilmektedir. MÖ 3. binde Kafkaslardaki kültürler altın, gümüş, kurşun, bakır ve arsenik alaşımlarının kullanımında önemli gelişmeler göstermiştir. Mezopotamya kültüründe altın ve bakır gıbi madenler, MÖ 3500’de bölgeye ulaşmış; bundan yaklaşık üç yüzyıl sonra, Mısır’da da bu evreye erişilmiş, 2500’de Nil çağlayanları ile İndus arasındaki bütün bir bölgede maden cevheri üretilir olmuştur111. 1.1. KAFKAS ve DOĞU KÜLTÜRLERİ Bu bölgede zengin ailelerin bulunduğuna tanıklık eden en eski yapı, MÖ III. binin sonlarından kalma Maikop kurganıdır. Kazılar, on bir metre kalınlığındaki toprak katmanın altından, giysileri arslan ve boğa işlenmiş altın levhalarla süslü bir erkeğin kalıntılarını ortaya çıkardı; başında iki altın taç vardı; buluntular arasında, başlangıçta, üzerinde bir sayvanı tutan, boğa heykelcikleriyle süslü altı gümüş direk de bulunuyordu. Gömütte, altın, gümüş ve taş kaplar, bakır eşyalar (bir hançer, baltalar vb.) ve ayrıca, hiç kuşkusuz ölüye öteki dünyada eşlik etmeleri için cenaze töreni sırasında kurban edilmiş olan iki kadın kalıntıları vardı112. MÖ 2000 yıllarında Asya’nın hemen her bölgesinde oldukça ileri bir uygarlık gelişmiş bulunuyordu. Altay Dağları’nda yaşayanlar topraktan maden çıkartıp eritmesini, birbirine katmasını da biliyorlardı. Bu arada bakırla kalayı karıştırarak tunç elde ediyorlar, bundan çeşitli kaplar yapıyorlardı. Asya ve Ortadoğu’da büyük devletlerin ortaya çıkması atın evcilleştirilmesinden sonra gerçekleşmiştir. Zaten, bozkır uygarlığının dayandığı iki temel öğe at ve demir olmuştur. Eskiçağ’da atın kullanımından sonra uygarlıkların hızla geliştiğini görmekteyiz. Demir ise, Türklere göre kutsaldır; çünkü yaşam savaşında yararlı olan temel unsurlardan birisidir. Türkler evrenin bir kubbe biçiminde olduğunu düşünüyorlardı. Bu kubbe altın ve demirden bir kazık yani Kutup yıldızı çevresinde muntazam bir hızla dönüyordu. 111 112
Savaş, 2006: 17. Diakov-Kovalev, 1987: 63.
50
Gökteki bu düzen yeryüzüne de yansımıştı. Kutup yıldızının tam altında, yeryüzünün yöneticisi olan Hakan’ın oturduğu kent bulunuyordu. Nasıl gök, kutup yıldızının çevresinde dönüyorsa, toplumdaki işler de hükümdarın çevresinde dönüyordu. Güney Sibirya tarihinde Andronova kültürünün özel bir önemi vardır. Bu kültür Altayların batısından Yenisey’e dek yayılmış, hatta Kazakistan’ı ve Güney Ural bozkırlarını içine almıştır. Maddi kültür anlamında en önemli gelişme maden işlemede geliştirilmiştir. (MÖ 16–14. yüzyıl)113. Bölgede yaşamış bir diğer kavim Massaget’lerdir (Hazer denilen deniz günbatısı yönünden Kafkaslarla kesilmiştir; tanyeri ve gündoğusu yönünde uçsuz bucaksız bir ovaya açılır. Bu çok büyük ovanın en büyük bölümünü Massaget’ler tutarlardı. Arax ırmağı yakında olan Pers-Massaget savaşında Kyros öldürüldü114). Massaget’lerin giyinişleri ve yaşamaları Skyth’lerinki gibidir; atlı ya da yaya savaşırlar (çünkü her iki şekilde de savaşabilirler), okla ve kargıyla savaşırlar ve daha çok Sagaris dedikleri baltayı kullanırlar. Silahlarını yalnız bakır ve altınla yaparlar; kargı ve mızrak uçları, baltalar hep bakırla yapılır; savaş başlığı, kılıç kayışı, koltuk altlarını koruyan parçalar altın süslerle bezenmiştir. Atları da öyledir; göğüs cebeleri bakırdandır; gem, kantarma, şakakları koruyan plaklar altın yaldızlıdır. Demir, gümüş kullanmazlar; bunun nedeni, Skyth’lerde olduğu gibi, bunlarda da bu madenlerin bulunmayışıdır, buna karşılık altın ve bakır çok boldur115. Strabon’dan öğrendiğimize göre bakır, demir, hatta boraks madenleri boldu116. Anabasis’te geçen bir bahis “… Kardukh’lar köylerini boşaltıp karıları ve çocuklarıyla tepelere kaçtılar. Alınacak pek çok yiyecek vardı; evlerde bir yığın tunç kap kacak bulunuyordu 117” bölgede tunçla ilgili (bakır-kalay) madenlerin varlığına ve yoğun bir şekilde kullanıldığına işaret etmektedir. 1.2. HİNDİSTAN KÜLTÜRÜ MÖ III. binin sonunda ve II. binin başında (Harappa uygarlığının gelişim dönemi), Hintliler bronz metalürjisini biliyorlardı; bu metalle iş araçları (orak, balta, çapa, testere), silah (hançer, ok temreni, mızrak) günlük eşya (bıçak, kapkacak, ustura, ayna) yapıyorlardı. Dünyanın bütün uygar ülkeleriyle ticaret yapıyor, dokuma, süs eşyası, inci ve parfüm ihraç ediyor ve demir dışında madenler, değerli madenler, at ve köle ithal ediyordu. Altın para yapımında üzerlerine yoktu118. Herodot, Hintlilerin altını nasıl elde ettiğini şu şekilde anlatmaktadır: “Hintlilerin krala toz halinde getirdiklerini söylediğimiz şu bol altına gelince, bakınız nasıl 113
Yıldırım, 2004: 45–47. Herodotos, Klio, 204. Bahis 2004: 84. 115 A.g.e. 215. Bahis, 88. 116 Lloyd, 2000: 209. 117 Ksenophon, 1998: 110–111. 118 Diakov-Kovalev, 1987: 254 vd. 114
51
topluyorlardı bunu119: Paktyika (Afganistan’ın kuzeydoğusundaki ülke) yörelerinde ve Kaspatyros kenti yakınında yaşayan Hintliler vardır; öbür Hintlilerin daha kuzeyine düşerler; yaşama biçimleri bakımından Baktria’lılara yakındırlar; Hintlilerin en savaşçı olanları bunlardır ve altın aramak için yolculuklara çıkanlar da gene bunlardır. Bir çöl, demiştik, vardır ki, kum yüzünden kimse yaşayamaz. Bu çölde kumlar içinde dev karıncalar ürerler, köpekten küçük, ama tilkiden büyük olurlar. İran kralının hayvanları arasında bunlardan da vardır ki, orada yakalanmışlardır. Bu karıncaların inleri yeraltındadır ve yeraltındaki kumu yeryüzüne taşırlar, Yunanistan’daki karıncaların yaptıkları gibi, ki zaten bunlar da tıpkı onlara benzerler, yeryüzüne çıkarılan kum altınlı bir kumdur. İşte bu altını toplamak için giderler çöle Hintliler. Her biri üç deve ile gider120. Hintliler, yolculuğu altın toplayacakları yerlerin en sıcak olduğu zamana rastlatırlar; karıncalar sıcaktan yeraltındaki inlerine kaçmış olurlar. Bu ulusların oralarda güneşin en sıcak olduğu zaman seher vaktidir, öbür insanların yaşadıkları yerlerdeki gibi öğle vakti değil; en çok tepe noktasına çıkıncaya kadar olan zaman içinde, yani çarşının kapandığı saate kadar yakar kavurur; bu süre içinde Yunanistan’ın öğle zamanından çok daha fazla yakıcı olur, o kadar ki Hintliler kendilerini suya atarlar, bu saate kadar, öyle anlaşılıyor121. Çöle varınca Hintliler getirdikleri küçük torbalara çabucak kum doldurup dönerler; çabucak, zira İranlılara inanmak gerekirse, kokuyu alan karıncalar peşlerine düşerler ve dünyanın en hızlı canlıları olduklarından, bunlar toplanıncaya kadar, Hintliler, eğer atik davranmamışlarsa bir daha toprağa dönemezler. Dişileri kadar iyi koşucu olmayan erkek develer az çok bir aralıkla arkada yedekte kalırlar, ama bırakmış oldukları yavrularının kokusunu alan dişiler hiç yorgunluk belirtisi göstermezler. İşte Hintliler, İranlıların dediklerine göre, altının en büyük bölümünü böyle elde ederler; ayrıca kendi ülkelerinde toprak altından da çıkarırlar, ama o daha azdır122. Burada, tükenmeyecek kadar çok altın vardır, bu altınlar toprak altından çıkarılır, ırmakların sularıyla gelir ya da anlattığım gibi büyük bir çaba sonucu elde edilir123”. 1.3. İRAN KÜLTÜRÜ İran yararlı maden bakımından zengindir. Dağlık bölgelerde, bakır, demir, kurşun, altın, gümüş, beyaz ve renkli mermer, başta lacivert taşı olma üzere değerli taşlar çıkartılıyordu. Üretim güçlerinin gelişmesi – tarımın ilerlemesi, bakır ve bronz metalürjisinin yaygınlaşması, çömlekçilik ve öteki mesleklerin yükselişi – III. ve II. binlerde, toplumsal farklılaşmayı yoğunlaştırdı ve köleliğin ilkel biçimlerini ortaya çıkardı, bu da uygarlığın gelişmesine yol açtı. Medler bakır, bronz, altın ve elektron (altın ve gümüş alaşımı) işlemesini biliyorlardı124. Herodot’un Pers ordusu hakkında verdiği bilgilerden madencilik kültürleri hakkında bazı bilgiler edinmekteyiz.
119
Herodotos, Thalia, 98. Bahis, 2004: 182. A.g.e. 102. Bahis, 182–183. 121 A.g.e. 104. Bahis, 183. 122 A.g.e. 105. Bahis, 183. 123 A.g.e. 106. Bahis, 183. 124 Diakov-Kovalev, 1987: 238–141. 120
52
“Persler, lüksleriyle öbür birliklerden ayrılıyorlardı ve ordunun en yiğit kişileri bunlardı. Giyimlerinin üzerine bol altın yaldız serpilmişti, parıl parıl yanıyorlardı125. Donanımları kara ordusu gibidir, yalnız bazılarının başında dövme demir ve bakırdan takkeler bulunurdu126. Masistros’u kolay öldüremediler, çünkü zırhlıydı; altın pullardan yapılma zırhın altında kırmızı bir gömlek vardı. Madenin üzerine vurmakla bir şey yapamıyorlardı; sonunda durumu anlayan birisi gözlerine vurdu; çöktü ve öldü127 (Altının özelliği). Tegea’lılar Mardonios’un (Persli komutan) çadırını yağma etmişlerdir. Özellikle atlarının baştan aşağı bakırdan yapılma ve pek güzel yemliklerini aldılar. Bu yemliği Athene Alea tapınağına sundular128”. “Pausanias kerux’ler bağırttırarak kimsenin ganimetlere el sürmemesini herkese duyurdu ve hilot’lara bütün Pers hazinesinin toplanması emrini verdi. Kampı taradılar, altın ve gümüş eşyalarla dolu çadırlar buldular, altın ve gümüş kakma yataklar, çeşit çeşit altın krateros’lar, kupalar, bardaklar; arabalarda içi altın ve gümüş mutfak takımlarıyla dolu çuvallar bulundu. Ölüleri soydular, bileziklerini ve kolyelerini, altın siperli kılıçlarını aldılar, parlak üst başları da cabaydı. Hilot’lar bunlardan pek çoğunu çaldılar ve Aigina’lılara sattılar; daha da pek çok vardı, saklanamayacak kadar çok. Aigini’lıların altını hilot’lardan bakır fiyatına almış olduklarını düşünüyorum129” (Ticaret gibi savaşlarda elde edilen ganimetler de madenlerin yer değiştirmesinde rol oynamıştır). “Kserkses’in ordusunda; içlerinden bin tanesinin mızrak saplarının ucu sivri demir değil altın bir nar; bunlar öbür dokuz bin kişinin çevresini almışlardı, bu dokuz bin kişi onların ortasında yürüyordu, mızrak saplarının ucunda gümüş narlar bulunuyordu. Mızraklarını uçları yere dönük olarak taşıyanlarda da gene altın narlar vardı ve Kserkses’in hemen arkasında yürüyenlerinki altın elmaydı130” (Madenlerin bu şekilde kullanılması, karşı tarafı etkilemek için belki de psikolojik savaş taktiğiydi). 1.4. GENEL MEZOPOTAMYA KÜLTÜRLERİ Uygarlık, Sümerlerin, öncelikle ticari ve düşünsel etkinlikleriyle yayıldı. Mezopotamya’da teknolojinin gereksindiği madenleri ve keresteyi bulamayan Sümer kent devletleri, hammaddeleri bulabilmek için çevrelerindeki ve çok uzaklardaki ülkelere kara ve deniz seferleri düzenlediler. Mezopotamya’nın jeopolitik yapısı nedeniyle ticaret ve tüccar sınıfı çok erken ortaya çıkmıştır. İç ticaret kadar dış ticaret de önem kazanmıştır. Gemi taşımacılığıyla Bahreyn adaları üzerinden Arabistan’a ve Hindistan’a yük ve mal götürüp getirilmiştir. 125
Herodotos, Polymnia, 83. Bahis, 2004: 359. A.g.e. 84. Bahis, 359. 127 A.g.e. Kalliope, 22. Bahis, 453. 128 A.g.e. 70. Bahis, 469. 129 A.g.e. 80. Bahis, 472. 130 A.g.e. Polymnia, 41.Bahis, 350. 126
53
İhraç malları olarak tahıl, susamyağı, hurma, yün, giyim eşyaları, ziynet eşyası, silindir mühür vb. eşyalar ön sıraları tutarken, ithal malları olarak Kıbrıs, Lübnan ve Anadolu’dan taş, kereste, katran inşaat ve gemi yapımlarında kullanılan öteki temel ihtiyaç maddeleri ile maden; Hindistan’dan ise fildişi, değerli taş, koku, baharat, altın vb. eşyalar ön plana çıkmakta idi. Ülkeye hammadde şeklinde giren bu mallar, Mezopotamyalı ustalar tarafından işlenerek, dışarıyla mamul halde satıyorlardı131. Köy ve kentlerde bakırın yanında kalay ve kurşun gibi madenlerin kullanıldığını görüyoruz. Madenler birbirine karıştırılarak yeni alaşımlar ortaya çıkarılmıştır. Özellikle bakıra kalay karıştırılarak elde edilen tunç alaşımı çok fazla kullanılmıştır. Tuncun sert ve dayanıklı oluşu silah ve tarım aletlerin bu madenden yapılmasına neden olmuştur. MÖ 3. binin ikinci yarısında (MÖ 2500–2000) tuncun yanı sıra bütün madenlerin, bu arada altın, gümüş gibi madenlerin de gerek döküm ve gerekse dövme tekniğinde olağan bir düzeyde işlendiği bilinmektedir. Bu durum, MÖ 8–7. binde Çayönü’nde bakırın ilk kez işlenmesiyle başlayan binlerce yıllık bir deneyim ve gelişimin bir sonucudur. Bronzun kullanımı, kesinlikle uzmanlaşma gerektiren bir üretimin ve örgütlenmiş bir ticaretin varlığını belirler. Bronz araçlar üretebilmenin koşulu olarak, tarımdan ayrı salt bu işle uğraşan madenci, taşımacı, damıtımcı ve maden ustalarını beslemek için, üretilen besinden bir miktar artık elde etmek gerekmiştir. Bunun dışında madenlerin başka toplumlardan sağlanması ve tunç aletlerin başka gereçlerle takas edilmesi, yerleşmeler arasında ticari ilişkilerin yoğunlaşmasına neden olmuştur132. Tapınakta biriken ürünler, bir tür sosyal güvenlik hizmeti de görüyordu. Örneğin tapınak, halktan yoksullara, düşkünlere yardım ediyor, kıtlık zamanlarında ambarlarını halka açıyordu. Tapınaktaki altın, gümüş vb. madenlerden yapılmış aletler, eserler ve mallar savaşlarda takas edilerek, toplumun maddi gereksinimlerinin karşılanması için kullanılıyordu. İnsanlığın ilk bankalarının bu tapınaklar olduğu ifade edilmektedir. Mezopotamya’da el sanatları oldukça gelişmiştir; Sümerli ustaların işledikleri altın, gümüş ve bakır örnekleri, metalürji ve kuyumculuk alanında ulaştıkları seviyeyi gösterir. Ur krallarının mezarlarından çıkartılan altın heykel ve eşyalar bu seviyenin bir delilidir. Bunun yanı sıra kakma sanatı, mozaik, altın ve gümüş işlemeciliği ile fildişi sanatı da gelişmişti133. Mezopotamya’da bakır IV. binden itibaren bulunmuştu, ancak bronz yapımı III. binin ikinci yarısında öğrenilebildi. III. binlerin sonlarından kalan metinlerde, bronz, çömlek, marangoz, dokuma atölyelerinden, maden, yün, odun vb. ambarlarından söz edilmektedir134. Babilde MÖ XVII. yüzyılda başta bronzculuk olmak üzere zanaatlar gelişmişti. Bronzdan yapılmış oraklar ve aletler kullanılıyordu135. 131
Yıldırım, 2004: 55–57. A.g.e. 49–50. 133 A.g.e. 65–66. 134 Diakov-Kovalev, 1987: 89 vd. 135 A.g.e. 118. 132
54
Kuzey Suriye’ye ait sütun tiplerinden birinde gövdeler genellikle ya tunç ile kaplanıyor, ya da tunç çemberlerle sarılıyordu. Yine semertahta altında tahta dayağın bir parçası da görülebilmektedir, bunun üstüne tunç başlık ve çember geçirilecektir136. Kuzey Suriye’de yıkanma odaları hemen hemen her büyük yapının bir parçasıydı. Ve bunlarda tunç banyo tekneleri kullanılmıştır137. Herodot Babil ile ilgili bilgileri şu şekilde vermektedir: “Kentin kapıları bedenlerin içene konulmuştur; yüz kapı vardı, hepsi de birbirine eşit dikme ve lentolarla tunçtan yapılmıştı138. Kaç sokak varsa o kadar da kapı vardır; kentin kapıları gibi bunlar da tunçtan yapılmıştır ve ırmağa açılırlar139. Burada ki iki mahalleden birinin ortasında geniş ve sağlam bir surla korunan kral sarayı bulunur, öbüründe tunç kapılı Zeus-Baal tapınağı vardır, ki bugün de yerinde durmaktadır140. Bu Babil tapınağına bir başka tapınak daha bağlıdır, bu daha aşağıdadır ve içinde altından yapılma büyük bir Zeus heykeli durur; tanrı oturmuştur; yanında büyük bir altın masa durur, ayak koyacak basamak ve taht da altındandır ve Khaldea’lıların dediklerine bakılırsa, bunların yapılması için sekiz yüz talant altın gitmiştir. Tapınağın dışında altın bir sunak vardır; bu altın sunakta yalnız süt hayvanlarının kesilmesine izin verilmiştir. İçeride ayrıca, bu dediğim zamanlarda, on iki dirsek boyunda som altın bir heykel dururdu; ben kendi gözümle görmedim, Khaldea’lıların söylediklerini söylüyorum141. … sonra kentin aşağı yukarı ortasına düşen bir yerde, taş ocaklarından getirtilen taşlarla ve bu taşları demir ve kurşunla birbirine tutturarak bir köprü kurdurttu. Bu maden iskelet üzerine, gündüzleri dört köşe taşlar uzatılıyordu142”. Herodot’tan Perslerin, ülkeye vergi olarak gelen paraları nasıl değerlendirdiklerini öğreniyoruz. “Bakınız büyük kral (Dareios) hazineye ödenen paraları nasıl saklıyordu: Madeni erittiriyor ve toprak kaplara doldurtuyordu; kaplar dolunca bu toprak kapları kırdırıyor, para gerektiği zaman ve her seferinde gerektiği kadar para bastırıyordu143”. Yine “Mardonios’un Yunanistan’a sefer açalım fikrine karşılık olarak Hystaspse oğlu Artabanos, Kserkses’in amcası oluyordu ve buna güvenerek söz aldı: Kral, dedi, eğer iki karşı düşünce çatışmazsa seçim yapmak ve ikisinden en iyisi hangisiyse ona karar vermek mümkün olmaz; ortaya sürülmüş olan düşünceye katılmak zorunluluğu ortaya çıkar; iki düşünce olmalıdır ki seçim yapılabilsin. Altını alalım, alaşımları olmasa ölçüye vurulmaz, değeri bilinemez; ama iki parça altın mihenk taşına vurulursa hangisinin daha saf olduğu meydana çıkar144…” anlatımından madenlerin saflık derecelerinin nasıl tespit edildiğini görmekteyiz.
136
Naumann, 1998: 152. A.g.e. 212. 138 Herodotos, Klio, 179. Bahis, 2004: 76. 139 A.g.e. 180. Bahis, 76. 140 A.g.e. 181. Bahis, 76. 141 A.g.e. 183. Bahis, 77. 142 A.g.e. 186. Bahis, 78. 143 A.g.e. Thalia, 96. Bahis, 181. 144 A.g.e. Polymnia, 10a Bahis, 339. 137
55
1.5. KUZEY AFRİKA KÜLTÜRLERİ Mısır kralları para ekonomisinin gelişmesi için büyük çabalar harcamışlardır. Sikke basmak için bunlar değerli madenleri, en çok altını Tebais ya da Nubya’dan, bakırı Sina yarımadası veya Kıbrıs’tan getirtirlerdi145. Doğudaki dağlarda, özellikle Nübye dağları altın rezervleri bakımından çok zengindi. Zanaatçıların aletleri taştan, ağaçtan ve bakırdan yapılıyordu; bakırdan yapılan aletler dökülerek değil dövülerek yapılıyordu. Bakır aletler genellikle ağaç ve özellikle yumuşak taş işlemekte kullanılıyordu. Bakır bıçak ve baltalarla tekneler (bazıları krallık mezarlarının yanında bulundu), sabanlar ve daha başka eşyalar yapılıyordu; aynı aletlere sahip olan Mısırlı taş yontucular işlemeye çok yatkın kalker taşları işliyorlardı. IV. Sülaleden Snefru Libya’da zafer kazandı, bakır madenleri bakımından zengin olan Sina’yı Mısır topraklarına kattı ve sedir ağacı ele geçirmek için Fenike’ye sefer açtı. Mesleklerin ve ticaretin gelişmesi, özellikle altının değer ölçüsü olduğu Orta İmparatorluğun sonunda, tecim mallarının üretimini güçlendirdi. Altının Mısır’daki etkisi Etiyopya altın madenlerinin alınmasıyla güvence altına alındı. Yeni İmparatorluk döneminde bronzculuk yaygınlaşmıştır. XVIII. Sülale döneminde bronz, eşya yapımında taş ve bakırın yerini aldı146 (Res. 17). Herodot’tan öğrendiğimize göre: Maden ve madeni sanatların tanrısı Hephaistos’a (Latinlerin Vulcanus, Mısırlıların Ptah dedikleri tanrıdır. Res. 18) Memphis’te de tapılır147. Mısırlılar içmek için bronz kupalar kullanırlar148. Mısırda, bir hayvanın adanmış olduğu bir tanrıya dua edecekleri zaman, çocuklarının saçlarını kazıtırlar, ya büsbütün, ya yarısını, ya da üçte birini; saçları bir teraziye koyar ve gümüşle tartarlar; ne kadar tutuyorsa, o hayvanın bakıcısına o kadar gümüş verirlerdi149; Günün daraldığı yönde, batıya doğru Ethiopia uzanır, insanların oturdukları uç topraklardır; bu toprakta çok altın bulunur150. Hapishanede bulunanlar altın zincirlerle bağlıydılar. Çünkü bu Ethiopia’lılarda bakır en az bulunan ve en değerli maddedir151. Ethiopia Makrobios’larının kralı, boyuna ve bileklere geçirilen bükülmüş altınların ne olduklarını sorduğunda; İkhthyophagos’lar bunların ne olduğunu, nasıl süs olarak kullanıldığını uzun uzadıya anlattılar, kral gülmeye başlamıştı, bir kez bunların zincir olduklarını görmüştü, kendi ülkesinde bunların çok daha sağlamlarının bulunduğu cevabını verdi152; Triton ırmağı batısında Auseia’lara komşu çiftçi Libya’lılar vardır, ev yapmasını bilirler, adları Maxy’dir; başlarının sağ yanında saç vardır, solunu kazırlar ve gövdelerine zincifre (deri hastalıklarında kullanılan doğal cıva sülfürü) sürerler, bu kabileler Troya’lılardan ürediklerini savunurlar 153. Libya’lıların demiri ateşte sertleştirilmiş mızrakları vardı, şefleri Oarizos oğlu Massages’di154. Kartaca anlatıları 145
Mansel, 1999: 502. Diakov-Kovalev, 1987: 134 vd. 147 Herodotos, Euterpe, 2. Bahis, 2004: 90. 148 A.g.e. 37. Bahis, 101. 149 A.g.e. 65. Bahis, 110. 150 A.g.e. Thalia, 114. Bahis, 185. 151 A.g.e. 23. Bahis, 156–157. 152 A.g.e. 22. Bahis, 156. 153 A.g.e. Melpomene, 191. Bahis, 252. 154 A.g.e. Polymnia, 71. Bahis, 357. 146
56
Kyraunis adasını bu bölgede gösterirler, uzunluğu iki yüz staddır, anakaradan gitmesi kolaydır, zeltin ağaçları ve üzüm bağlarıyla doludur. Burada bir göl vardır, derler, o çevrenin kızları gölün dibindeki balçıktan, zifte batırılmış kuş tüyleri kullanarak altın çıkarırlarmış. Sahiden öyle midir, bilmem; bana anlatılanı söylüyorum. – kesinlikle doğru da olabilir. Zakynthos’daki bir gölün sularından zift çıkardıklarını ben kendi gözümle gördüm155. Gene Kartacalılara göre, Libya’da Herakles direklerinin ötesinde insanların oturdukları bir yer varmış, gemilerle oraya gider, yük boşaltırlarmış; getirdikleri malı kıyı boyunca yan yana dizer, sonra gemiye dönüp gökyüzüne bir duman salıverirlermiş. Dumanı gören yerliler deniz kıyısına iner, mala karşılık olarak yere altın bırakırlar ve uzaklaşırlarmış. Kartacalılar gemilerinden inerler; hesap ederler; eğer altın, getirdikleri malı karşılıyorsa, altını alıp giderler; karşılamıyorsa gemiye dönüp beklerler. O zaman öbürleri gelirler, yeniden altın bırakırlar ve altın kabul edilinceye kadar bu böyle gidermiş. İki tarafta birbirlerine bir kötülük yapmıyorlar. Kartacalılar yeter bulmadıkça altına el sürmüyorlar, yerliler de, Kartacalılar altını almadıkça mallara dokunmuyorlarmış 156”. Herodot bakırın iletkenliğini farklı bir şekilde anlatmaktadır: “Pheretime’in öcünü almak üzere Aryandes’in emriyle Mısır’dan kalkıp yürüyüşe geçen İranlılar Barka’ya geldiler ve kenti dokuz ay kuşattılar; yeraltından hendek kazıp tabyalara yanaşıyorlar, şiddetli saldırılara girişiyorlardı. Ama bir demirci, hendeklerin nerede kazıldığını bakır geçirilmiş bir kalkanla meydana çıkarıyordu; bunun için şöyle yapıyordu: Kalkanı tabyaların iç tarafında gezdiriyor, toprağın üstüne koyuyordu; orada hendek kazılmıyorsa, kalkan toprağa değdiği zaman titremiyordu; ama kazılan yerlerin üstüne koyduğu zaman, kalkanın bakırı ses yansıtıyordu. O zaman Barka’lılar da toprağı düşman yönünde kazıyor ve yeraltındaki İranlıları toptan öldürüyorlardı. Barka’lıların hendeklere karşı uyguladıkları strateji buydu; saldırıları ise püskürtüyorlardı157. 1.6. AVRUPA KÜLTÜRLERİ İtalya’da tarım, madenciliğe göre daha ön plandaydı. Çünkü Antik Çağ’ın ikinci şehri durumundaki Sicilya veya Pompeii’nin aşağısındaki Kyrene gibi şehirler ithal ettikleri metal, köle ve lüks tüketim mallarını tarım ürünleri fazlası ile ödüyordu158. MÖ 54’te Cicero arkadaşı Attikos’a (Epistulae ad Atticum-Atticus’a Mektuplar 4.16.7), Caesar’ın Britanya’ya yaptığı ikinci seferi ve adada gümüş olmadığını da belirtiyordu159. Avrupa kültürleri hakkında Herodot’tan bazı bilgiler almaktayız: “Avrupa’nın batı ucuna gelince, geniş bir açıklama yapamam. Gerçekten Barbarların Eridanus adı ile tanıdıkları bir ırmak varmış, kuzeydeki denize, bize amberin geldiği yere dökülürmüş, ben kendi hesabıma böyle bir şey kabul edemem, - bir de Kassiteros adaları varmış, kalay bize oradan gelirmiş, bunu da kabul edemem. Bir kez Eridanus adının kökeni Yunan’dır, yabancı değil, bundan belli; bu adı bir ozan uydurmuş olmalı; öbür yandan 155
Herodotos, Melpomene, 195. Bahis, 2004: 253. A.g.e. 196. Bahis, 254. 157 A.g.e. 200. Bahis, 255. 158 Finley, 2007: 155. 159 A.g.e. 189. 156
57
ben o kadar soruşturdum. Avrupa’nın ötesinde bir deniz gördüğünü söyleyen tek kişiye rastlamadım. Şöyle ya da böyle, bize kalay ve amber yeryüzünün uçlarından gelmektedir160. En büyük altın yatakları, öyle anlaşılıyor ki, Avrupa’nın kuzeyinde bulunmaktadır; ama bu altın nereden geliyor? buna da kesin bir cevap veremem. Arimaspes’ler varmış derler, tek gözlü olurlarmış, altını bunlar Griffon’lardan koparırlarmış. Ama başka her bakımdan öbür insanlar gibi olsunlar da tek gözlü doğsunlar, ben böyle bir şeye de inanmam. Ama bizim için en güzel ve en az rastlanan şeylerin, yeryüzünün en uzak uçlarında, yeryüzünü kuşatan çemberin üzerinde bulunduklarını söyleyebiliriz161”. Kassiterid adaları Hesiodos’un adını andığı (Theogoniea, 338) Eridanus, sonradan Po’dur denilen hayali ırmaktır.- Eski coğrafyacılar Kassiterid adalarını İspanya’nın kuzeybatı açıklarında gösterirler; Sayce da onlara bakarak Vigo körfezi açıklarına koyar. İngiltere’nin güneydoğusunda Cornouaille burnunun ucunda Scilly adaları vardır. — Kassiteros, kalay demektir 162. Yine Herodot’tan aldığımız bilgilere göre, “Öbür yandan, Prokonnesos’da doğma Kaystrobios oğlu Aristeas adında biri vardı, (Prokonnesos bugünkü Marmara adasıdır. Aristeas, Herodotos’a göre VII. yüzyılda yaşamıştır163) destan düzerdi, o da Apollon’un öfkesinden kaçarken İssedonos’ların ülkesine yanaştığını ve İssedonos’ların ötesinde tek gözlü Arimaspes ırkının yaşadığını (Arimasplar hayali bir millettir164), bunların ötesinde de kutsal altına bekçilik eden Griffon’ların, daha uzakta denize çıkan yerde Hyperbore (yılın altı ay gece altı ay gündüz olduğu bu yer olasılıkla Kuzey Kutbu’dur165) uluslarının yaşadıklarını söyler 166. İssedon’lar ölünün kafasını kazırlar, içinden beynini çıkarırlar; altın yapraklarla kaplarlar ve bir tanrı suratı gibi her yıl büyük kurbanlarla yüceltirlerdi167. Kuzeyde tek gözlü adamlar varmış ve kutsal altına bekçilik yapan Griffon’lar varmış, bunları yalnız İssedon’lardan öğreniyoruz168”. Destanda altının bahsedildiği yerler Kuzey-Doğu Avrupayı veya Karadenizin kuzeyini işaret etmektedir.
160
Herodotos, Thalia, 115. Bahis, 2004: 186. A.g.e. 116. Bahis, 186. 162 A.g.e. Notlar, 495. 163 A.g.e. 496. 164 Can, 400. 165 A.g.e. 420. 166 Herodotos, Melpomene, 13. Bahis, 2004: 204–205. 167 A.g.e. 26. Bahis, 208. 168 A.g.e. 27. Bahis, 208. 161
58
5. BÖLÜM
59
1. SİKKE METALİ/BULLİON KAYNAKLARI Sikkeleri; bizi maden kaynaklarına götüreceğinden, sikke metalindeki hileleri madeni eserlerde gördüğümüzden, sikke darbı ve tekniklerinin bazı madeni sanatlarda karşımıza çıktığından, sikkelerin temizlenmesi ve mülaj işleminin başka madeni eserlere de uygulanabilirliği olduğundan konumuza dahil ediyoruz. Sikke, belirli bir ölçüye göre metalden yapılmış ve üzeride resim olan bir paradır169. Çoğu Hellen sikkeleri ve gerçekte MÖ 5. yüzyıl sonundan önceki tüm sikkeler gümüş, altın, elektrondan basılmışlardı. Antik sikke üreticileri her şeyden önce değerli metal gereksinimlerini karşılamak zorundaydılar. Antik dünyada maden ocaklarından değerli metal çıkartılması, sikkenin icadından çok öncelere uzanmaktadır; çünkü altın ve gümüşe her zaman talep vardı ve bu metaller sikkeden önce de, daha çok “bullion” ingotlar/külçeler formunda, ticarette kullanılıyordu. Sikke bir kere icat edilir edilmez zengin değerli metal kaynaklarına sahip toplumlar, bu metalleri sikkeye dönüştürme eğilimi içine girdiler bu çok doğal bir şekilde gerçekleşti. Devletlerin kendi para gereksinimleri, onların sikke formunda para kullanımını zaten zorunlu hale getirmişti; ancak bunun yanı sıra bir de değerli metallerinin kullanıldığı uluslararası ticaret vardı; dolayısıyla metalin sikke formuna dönüşmesinin zamanı gelmişti. Bu yüzden sikke basımında en verimli üreticilerin çoğunun, sikke metaline uygun doğal kaynaklara doğrudan ulaşabilen devletler olması şaşırtıcı olmamalıdır. Sikkenin yeni icat edildiği tarihlerde Lydialılar elektron sikke basabiliyorlardı; çünkü Lydia Krallığı’nın içinden akıp gelen Paktolos Irmağı’nın alüvyonlarında Tmolos Dağı’ndan sürüklenip gelen altın ve gümüş karışımı maden parçacıkları bulunuyordu. Lydialılar Strabon (11.2.19) tarafından anlatıldığı şeklinde doğal elektronu saflaştırma yöntemini biliyorlardı. Strabon, Küçük Asya’da Soanes olarak bilinen bir halkın ırmaklarındaki altın parçacıklarını yağlı koyun derilerini suya batırarak topladıklarını anlatmaktadır. Alüviyal altının toplanması için koyun derilerinin toplanılması, Iason ve Altın Post efsanesinin de kökeni olabilir170. İskender’in MÖ 333’den itibaren Pers hazinelerini ele geçirip onları sikke metali olarak kullanması, nereden bakılırsa bakılsın tarihin ve numismatiğin en önemli dönüm noktalarından biri olarak kabul edilmektedir. Roma, Hellenistik dünyanın birikmiş servetinin üzerine konmuştu. Ayrıca, imparatorluk dâhilindeki maden ocaklarını sistematik olarak işletiyordu. Roma dünyasındaki değerli metal kaynaklarının azalması, MS 3. yüzyıldaki krizin nedenlerinden biriydi. Yazınsal kaynaklarda, sikke metali kaynakları hakkında yalnızca madenler ve ganimetlerden söz edilmez, aynı zamanda tazminatlar, armağanlar, satın almalar ve stoklanmış bulunan çeşitli eşyaların (kült heykelleri, adaklar, taçlar, vazolar, mobilyalar, bina süslemeleri ve külçeler) eritilmesinden de söz edilir. Eski sikkeler ile yabancı sikkeler de eritilerek yeniden sikke metali olarak kullanılıyordu. Madenlere sahip 169 170
Howgego, 1998: 1. Carradice-Price, 2001: 48–51.
60
olmayan kentlerin sikke metalini hangi yollarla elde ettikleri –savaş, ticaret, vergilendirme vb- büyük bir tarihsel sorun olarak karşımızda durmaktadır. Bu konuda, bilimsel analizler bazı kanıtlar sağlamamıza yardımcı olmaktadır. Sikkelerin iz-element analizinden sonuçlar çıkartırken çok dikkatli olunmalıdır. Çünkü bu tür elementler tek bir maden ocağında bile çok değişik olabilmektedir. İz elementleri analizinden çıkartılan değerler, farklı darphanelerde basılmış sikkeleri ayırt etmede etkili olarak kullanılabilir. Fakat yine de metalin orijinal kaynağını saptamada pek kullanışlı değildir. Kurşun izotop analizi daha umut vericidir. Arkaik dönemdeki Hellen gümüşünün başlıca kaynağı gümüşlü kurşun cevheridir. Cevherin izotopik kompozisyonu, mineralleşme sırasında ‘donuk’tur ve saflaştırma veya yeniden eritme ile başkalaşımı mümkün değildir. Kurşun izotopu okuma işlemi, parmak izi okumaya benzer; sikkeler ile o sikkelerin metalinin çıkartıldığı tahmin edilen kaynaktan alınan cevher örneklerini karşılaştırmakta kullanılabilir. Ne yazık ki, tekniğin geçerliliği, farklı kaynaklardan sağlanan metallerin harmanlanmadığı varsayımına bağlıdır. Çoğu sikke olasılıkla daha önce kullanılmış metalden ve belirli bir ocaktan gelmeyen, karışık metalden basılıyordu. Fakat teknik, arkaik dönem gümüş sikkelerine başarı ile uygulanmaktadır (erken dönem sikkelerinde eski metallerin yeniden kullanılmaları olasılığının zayıf olduğunu varsayarak). Kurşun izotop analizleri geç dönemler için kullanışlı değildir; fakat iz element analizi ile saptanan güvenilir bir bulguyu seçmek önemli olabilir. MS 346-388 arasındaki dönemde ya da sonrasında Roma altın sikkelerindeki platin oranının gözle görülür artışı, büyük bir yeni altın kaynağının işletilmekte olduğunun göstergesidir. Bu, Geç Roma ekonomisinde altının bolluğunu anlamada, Constantinus’un pagan tapınaklarının hazinelerini eriterek sikke metali elde etmesinden daha önemli olabilir. Yeni altın kaynağının yeri bilinmemektedir 171. Atina’nın Akropolis’te, Roma’nın da Aerarium Sanctius’ta acil durumlar için altın stokladığını biliyoruz. Çok miktarda basılan sikkeler, madenlere sahip olmak ile ilişkilidir; fakat kuşkusuz altın, sikke üretiminin gösterdiğinden çok daha fazla mevcut idi172. MÖ 6. yüzyılın ikinci yarısında Küçük Asya’nın hemen hemen sikke basan tüm kentleri yoğun olarak gümüş sikke basımına yönelmişlerdi ve bu yeni para formu hızlı bir şekilde denizaşırı topraklara da, önce Kara Yunanistan’a ve kısa bir süre sonra da Güney İtalya, Sicilya ve Akdeniz’in çeşitli yörelerindeki Hellen koloni kentlerine kadar yayıldı. Bu yeni sikkeleri basabilmek için gümüşe gereksinim vardı; bu yüzden madencilikte ve gümüş cevherlerinin saflaştırılmasında büyük artışlar olmalıydı173. MÖ 5. yüzyılda Atinalılar, sikke metali olarak genellikle Laurion’daki kendi gümüş madenlerinden elde ettikleri “bullion”un yanı sıra müttefiklerinden vergi olarak topladıkları gümüşü kullanıyorlardı. MÖ 431’de Atina’nın ortalama 600 talanton vergi geliri vardı; Akropolis’teki hazinede 6000 talanton gümüş sikke vardı ve kent –sikke 171
Howgego, 1998: 28–30. A.g.e. 10. 173 Carradice-Price, 2001: 26. 172
61
olarak basılmamış- toplam 500 talanton değerinde altın ve gümüşü kaynak olarak kullanabilirdi (Thukydides, 2.13.3–5). Ancak, iyi belgelenmiş bir kriz döneminde çaresiz kalan Atinalılar sikke randımanlarını koruyabilmek için bazı yollara başvurmak zorunda kalmışlardı. MÖ 407/6’da, Peloponnesos Savaşı sırasında, Spartalılar Laurion’u işgal etmişler ve Atinalıların müttefikleri ayaklanmışlardı. Bu yüzden Atina’nın her iki ana gümüş kaynağı ile irtibatı kesilmişti. Kent, gümüş sıkıntısı çektiğinden, Akropolis’teki tapınaklardan sağlanacak metalle altın sikke basılmasına karar verildi. Yedi Nike heykeli eritilmesiyle toplam 14 talanton altın elde edildi ve bununla 84.000 altın stater basıldı. Altın, gümüşten 12 kat fazla değer taşıdığından, her bir altın stater (didrahmi) 6 gümüş tetradrahmiye eşitti. Aynı zamanda, ufak birimde bakır sikkelerde basıldı; bunların bir kısmı gümüşle kaplanmıştı174. MÖ 5. yüzyıl başlarında, Aspendos bir süredir gümüş sikke basmakta idi. Pamphylia’daki kentler içinde, bir tek Side bu denli erken bir dönemde sikke darp etti. Hiç kuşku yok, her iki kent de o sırada bölgenin en güçlü kentleriydi175. MÖ 460’ların sonların itibaren Makedon Kralı Aleksandros’un bir ara Prasias Gölü maden ocaklarından günde bir talanton gümüş elde ettiği söyleniyordu. Ancak, bu kendine özgü Kuzey Ege maden ocaklarının çok geçmeden tüketilmiş olduğu anlaşılmaktadır176. Philippos’un egemenliği sırasındaki büyük bir gelişme, paralı askerlerin ücretlerini ödemek ve Hellenlere rüşvet vermek için Krenides topraklarındaki altın madenlerinin sömürülmesiydi (Diotoros XVI, 8, 6–7). Philippos, Pella’nın doğusuna kadar uzanan bölgede güçlü bir kontrol sağlayıncaya kadar III. Perdikkas’ın (MÖ 365–359) sahip olduğundan daha fazla gümüş kaynağına sahip değildi. MÖ 357/6’da Amphipolis’in ele geçirilmesiyle Pangaios Dağı yöresindeki gümüş madenleri de kontrol altına alınmış oluyordu. Bu olay Makedonya’nın geleceğinde bir dönüm noktası oldu. Genellikle, Philippos’un Pangaios Dağı’ndaki altın kaynaklarını büyük ölçüde kullandığına inanılmaktadır. Philippos vergilerin ödendiği yerlerde bir darphane açma düşüncesini taşıyor olabilirdi; bir tane yönetim başkenti Pella’da, bir tane de altın ve gümüş kaynaklarının işletilmekte olduğu Amphipolis’te177. Madenlerin elde edilmesinde çok bilinen bir diğer yöntem de, maden ocaklarının işletilmesiydi. Eski Yunanistan’daki en ünlü maden işletmeleri, Atinalıların Attika’daki bulunan Laurion gümüş madenleriydi. Eski Hellen dünyasında madenleriyle ünlü diğer bölgeler arasında, Ege’deki Siphnos adası (altın ve gümüş), özellikle Makedon kralı II. Philippos tarafından altın çıkartmak için işletilen Philippi (önceleri Krenides) madenleri olmak üzere Makedonya-Trakya bölgesinin çeşitli yöreleri, Lampsakos (altın) ve Küçük Asya’nın çeşitli diğer kentleri ve muazzam zenginlikteki altın ve gümüş kaynaklarının sırasıyla Fenikeliler, Hellenler, Kartacalılar ve Romalılar tarafından işletildiği İspanya vardır178.
174
Carradice-Price, 2001: 48–51. Bean, 1999: 51. 176 Carradice-Price, 2001: 81. 177 A.g.e. 120–123. 178 A.g.e. 48–51. 175
62
Aiginalıların gümüş sikke metalini Siphnos adasındaki maden ocaklarından sağlamışlardır. Aigina ve Siphnos arasındaki ilişkinin kesin nedeni bilinmemektedir, fakat Aiginalıların ticaretle uğraştıkları herkesçe bilinmektedir. Sebeb açıktır. Aigina, MÖ 6. yüzyılın olasılıkla en yoğun (bazılarına göre yegâne) gümüş sikkesini üretiyordu. Her iki adanın da zenginliği aşikârdır (Aigina’daki Aphaia Tapınağı ile Delphoi’daki Siphnos hazinesi hatırlanabilir) (Hdt. III, 57–59). Korinthos, topraklarında maden olmayan kentlere iyi bir örnektir. Gümüşe ulaşması, olasılıkla Kuzey-Batı Yunanistan’daki kolonileri aracılığı ile olmuştur. Fakat ilginçtir ki, yapılan kurşun izotop analizleri, Korinthos’un Laurion gümüşünü Atina kadar erken bir dönemde kullandığını göstermektedir 179. Hellen kent-devletlerinin kendi madenlerine verdikleri önem onları her zaman devlet tekelinde tutmak istemelerinden anlaşılmaktadır. Kuzey Ege’deki Thasoslular yalnızca kendi adalardaki madenlere değil, aynı zamanda hemen karşılarındaki Trakya’da sahip oldukları topraklardaki madenlere de sahiptiler. Thasoslular, Trakya’daki altın madenlerinden yılda ortalama 80 talanton elde ediyorlardı ki bu miktar Thasos’un yıllk gelirinin %40’ını oluşturuyordu (Herodotos, 6,46–47). Maden ocaklarından elde edilen metallere ilaveten, her zaman için dolaşımdan elde edilen ve hali hazırda rafine edilmiş, belli miktarda değerli metaller de söz konusuydu. Bu tür metaller çeşitli formlarda bulunmaktaydı: “bullion”, levha, mücevher ve –sikke icat edildikten sonraki dönemler için- hali hazırda dolaşımda olan sikkeler. Bazı Hellen kent-devletleri doğrudan maden kaynaklarına sahip olmasa da önemli miktarda sikke basabiliyorlardı. Örneğin Aigina, gümüşe sahip değildi. Sicilya’daki Hellen kentleri de sikkeye dönüştürdükleri gümüşü ithal etmek zorunda kalmışlardı180. Sikke türünün, basıldığı gümüşün kökenini yansıtması gerekmemektedir. Atina ‘baykuşlarının’ çoğunun Laurion gümüşünden basıldığı; fakat çoğu Hellen devletinin kendi gümüş madenine sahip olmadığı hususu destekli bir iddiadır. Sikke dolaşımı incelemelerine ilişkin ilginin önemli bir kısmı, onun, devletler arasındaki değerli metal akışı konusunda neyi ortaya çıkarttığıdır. Bu yüzden metalin orijinal kaynağını bilmemek bir tür engel oluşturmaktadır. Bilimsel tetkikler ancak çok sınırlı örneklerde başarılı sonuçlar vermektedir 181. 2. SİKKE METALİNDE YOLSUZLUK/KALPAZANLIK Aristoteles, ufak gümüş parçalarının yüzeyinde eriyik durumdan sertleşmeye başlarken oluşan kabarcıkların temizlendiğinden söz etmektedir. Bu gerçekte metalin saflığının bir kanıtıydı; kabarcıklar, bugün bildiğimiz üzere, saflığındaki kirlilik oranının en fazla % 2–3 olan bir gümüşün içindeki oksijenin dışarı atılmasıyla 179
Howgego, 1998: 28–30. Carradice-Price, 2001: 48–51. 181 Howgego, 1998: 111. 180
63
oluşmaktadır. Darphane çalışanları işte bu parçacıkları özenle biriktirip götürüyorlardı. Daha da ciddi olan, devletin zararına kanunsuz kazancın elde edilebildiği yolsuzluk olasılığı ve genelde sikkenin geçerliliğinin zarara uğratılmasıydı. Filozof Diogenes’in babası Sinopeli Hikesias, söylendiğine göre, böyle bir suç nedeniyle memleketinden kovulmuştu. Gümüşe gereğinden fazla kurşun veya bakır katılması, bakırın üzerinin gümüş kaplanması ya da sadece düşük ağırlıklı gümüş sikke basımı gibi işler iyi kar getiriyordu ve devlet bunun önlemini almak zorundaydı. Tedavüldeki sikkenin gerçekliğinin ve ayarının test edilmesi Hellen dünyasında sıradan bir olaydı. Altının saflığının kontrolü için mihenk taşına veya Hellenlerin adlandırdığı şekliyle Lydia taşına güveniyorlardı. Metalin yüzeyinin taşa sürtülmesiyle, bilinen kaliteli ayarda örneklerin rengiyle karşılaştırma imkânı doğuyor ve saflık için oldukça doğru bir kontrol sağlanıyordu. Gümüş sikkelerde metalin ayarının ciddi bir şekilde bozuk olması açıkgöz birinin dikkatinden kaçmazdı. Fakat bakır sikkenin üzerinin gümüşle kaplanması –ki normalde düşük ağırlıklı bir sikke söz konusuyduyüzeyin altının görülebilmesi için bir kesik veya yüzeyde çukurluk oluşturan ufak bir damga gerektiriyordu; böylece sikkenin esas yapısı ortaya çıkıyordu. Metalin kenarına küçük bir kesik atmak MÖ 4. yüzyıla kadar yaygın bir uygulamaydı. Gerçekten de Yakındoğu’da, içerisindeki her bir sikkenin kenarının dikkatli bir şekilde kesilmiş olduğu çok sayıda Hellen sikke defineleri ele geçmiştir182. Son zamanlarda yapılan araştırmalarda, Libya ayaklanması sırasında (MÖ 241– 238) sikke metali olarak arsenikli bakır kullanıldığını ortaya çıkartıldı. Bu alaşım darp edilmiş sikkeye kaliteli gümüş görünümü sağlıyordu ve görünüşün bu şekilde ıslah edilmesi açıkça sikkenin kabul edilebilirliğini etkiliyordu. MÖ 174 civarında Baktria’da Pantaleon, Agathokles ve Euthydemos adlı krallar sikke basımında doğal bakır-nikel alaşımını kullanmayı bir moda haline getirdiler; kuşkusuz aynı neden söz konusu olup sikke tasvirleri açısından diğer normal bakır sikkelerle aralarında farklılık olmadığı anlaşılmaktadır. MÖ 1. yüzyılın başlarında, IV. Mithradates döneminde, Pontos kentleri bronz sikkelere çinko ilave etmişlerdi; böylece sikkeler altın görünümüne sahip oluyorlardı. Orikhalkous / Orichalcum olarak bilinen bu alaşımın uzun bir geçmişi olup Roma imparatorları tarafından sikke metali olarak mutad bir şekilde kullanılmıştır183. Sarraflar, bu sikkelerin ağırlığını ve saflığını ölçebiliyordu. Sadece altın-gümüş alaşımı olan beyaz altın ve elektron kontrol edilemiyordu. Doğal veya yapay alaşım halinde elektrondan kesilen sikkeler içinde en makbul olanını üreten Küçük Asya’daki (Anadolu) Kyzikos’tu; ancak Arkhimedes’in yeni bir işleme tekniğini bulmasından önce sikke basımında bu yöntem uygulanmamış olduğundan, bu sikkeler geleneksel değerden dolaşmış olmalıdır184.
182
Carradice-Price, 2001: 112–113. A.g.e. 154. 184 Finley, 2007: 200. 183
64
3. SİKKE DARBI ve TEKNİKLERİ Metalin sikkeye dönüştürülmesi işlemi birkaç aşamada gerçekleştirilir. Ham metali rafine ederek istenen standarda getirmek için gereken temel teknolojinin yanı sıra darphanelerin özel donanım ve uzman personele de ihtiyaçları vardır: Sanatçılar, zanaatkârlar ve işçiler. Değerli metali arındırmaya ilişkin standart antik yöntemler sikkenin icadından çok önceleri biliniyordu; daha sonraları bu alandaki esas ilerleme değerli metalin ayarının düşürülmesinin kontrolünde ve sikkeye uygun temel metal alaşımlarının bulunmasında olmuştur185. Eski devirlerden başlayarak kullanılan temel iki yöntem vardır. 1. yöntem ‘Döküm Yöntemi’dir: Başlangıçta kullanılan döküm; heykellerin ve figürinlerin dökülme biçimiyle benzeşir ve hazırlanan kalıplar aracılığıyla gerçekleştirilir. 2. yöntem ‘Darp (Basma-Kesme) Yöntemi’dir: Antik sikkelerin çoğu darp yoluyla basılmıştır (Res. 19). Sikkeler darphane “argyrokopeion” adı verilen basit atölyelerde basılırdı. Bu yöntem ağır ve işçilik gerektiren bir çalışma ister. Önce sikkenin ön yüzüne basılacak figür, damga ve yazılar (Sikkenin biçimine göre) demir ya da bronz kalıba negatif olarak kazınarak hazırlanır. Bu kalıp ahşap kütük ya da demir örs içine gömülerek yerleştirilir. Sikkenin arka yüzü için hazırlanan kalıba ise bir sap takılır. Sikke kalıplarının hazırlanmasının ardından devletçe öngörülen madenden ELEKTRON “EL”, ALTIN “AV”, GÜMÜŞ “AR”, BAKIR “CH”, BRONZ “BR” ve BİLLON “Bİ” (gümüş-bakır) belirli kalınlıkta dökmek suretiyle düz ya da yuvarlak “sikke taslağı” hazırlanır. Bu taslak kızdırıldıktan sonra iki kalıbın arasına konularak, üstteki örs üzerine bir çekiç ya da tokmakla vurulur ve her iki kalıbın üzerindeki resim ve yazıların “sikke” üzerine aktarılması sağlanır. Bu yöntemle sikke basmanın en güç yanı üst kalıbın 2-3 yüz çekiç darbesiyle alt kalıptan daha çabuk eskimesi ve sık sık değiştirilmek zorunda kalınmasıdır. Bu yüzden yenilenen üst kalıbın üzerindeki yazı ve işaretler tümüyle değişmese bile, bazı küçük farklılıkların doğması kaçınılmazdır. Antik sikkelerdeki estetik ve zenginlik bundan kaynaklanmaktadır. Üst kalıbı sık sık yenileme zorunluluğu olduğundan, işi azaltmak amacıyla erken evre sikkelerinde bu kalıp hiç resimsiz yapılırken, taslaktan kaymaması için de üst kalıba çentikler kazınırdı. Aynı amaçla alt kalıba da açılan bu çentiklerin sikkelerin arka yüzlerine çıkan dikdörtgen ya da dört köşeli izlerine “QUADRATUM İNCUSUM” adı verilir. Başlangıçta kaba ve düzenli olmayan quadratum incusumların sonraları değişik biçimli bezemelerle süslenmesi yoluna gidilmiştir186.
185 186
Carradice-Price, 2001: 51–52. Başaran, 1998: 247–248.
65
4. SİKKELERİN TEMİZLENMESİ Bilindiği gibi sikkeler küçük eserlerdir; ayrıca çoğunlukla bakır ve bronzdan yapılmış olmaları nedeniyle kolayca oksitlenip üzerlerine yeşil bir küf bağlayabilmektedirler. Sikkelerin temizlenmesinde değişik bazı uygulamalar vardır: Bilinen en basit yöntem yumuşak bir fırça ile sikke üzerindeki korozyonun çıkartılmasıdır. Sikkeye zarar vermeyen bu uygulama oldukça sağlıklı bir yöntemdir. Kazı sırasında da uygulanabilecek bir başka yöntem ise korozyonlu sikkenin limon suyu içinde bekletilmesidir. Daha sonra da sikkenin üzerindeki kalıntılar fırça ile temizlenir. Aynı yöntemin diğer bir uygulamasında ise limon suyu yerine sirke kullanılır. Bu uygulamada sikke ile birlikte kap içine bir parça da tuz katılırsa küfün çıkması daha kolay sağlanır. Bu yöntemin bir de sakıncası vardır: o da sikke yüzeyinin aşınmasıdır. Bunun için sikke limon suyu içinde çok fazla bekletilmemelidir 187. Bronz sikkeler için genellikle saf su kullanılır. Saf suda bir süre bekletilen sikke çıkarılıp, diş fırçası vb. ile fırçalanır, yeterli olmazsa saf su + calgon karışımına bırakılır ve kontrolde tutulur. Daha sonra diş fırçası vb. ile temizlenip, saf su ile çalkalanır. Saf su + calgon karışımının yeterli temizleme sağlamadığı hallerde sikke saf su + sodyum hidroksit karışımına bırakılır. Fakat soyma metodu denilen bu uygulama iyi sikkeler için kullanılmaz. Gümüş sikkelerin de sağlam olanları kontrollü olarak amonyağa konur. Ayarı düşük olan sikkeler için amonyak kullanılmaz. Bakırı ortaya çıkar. Bunlara yüzeyden temizleme yapılır. Gümüş sikkeler için tiore ya da formik asit (amonyaktan daha sert) de kullanılır. Bronz ve gümüş sikkeler temizleme işleminden sonra paraloid lakına bırakılıp hava kabarcığı bitene kadar bu lak içinde tutulur. Cımbız vb. ile çıkarılıp cam üzerine konur 188. Temizlenen sikkeler üzerinden balmumu ya da plastikle kalıp alınarak bazı onarımlarla çizimleri yapılıp fotoğrafları çekilebilir. 5. SİKKE MÜLAJI Mülaj için; plastilin, pudra, diş fırçası ve bir çay bardağı su gereklidir. Plastilin elde ovularak yumuşatılır. Sert ve pürüzsüz bir yüzey üzerinde düzleştirilen plastilin üzerine az miktarda pudra sürüldükten sonra sikkenin ön yüzü bastırılarak gömülür. Daha sonra plastilin ters çevrilerek arkasından hafifçe bastırılır ve sikke dışarı çıkartılır. Sikkenin arka yüzü için de bir başka plastilin hazırlanarak iki negatif kalıp çıkartılır. Mülaj işleminin ikinci aşamasında hazırlanan negatif kalıplara dişçi alçısıyla döküm yapılarak sikkenin alçı mülajları elde edilmiş olur. Bu mülajlar, sikkelerin orijinaline zarar gelmemesi için çalışmalar da, üzerlerine envanter numaraları yazılarak kullanılır189.
187
Başaran, 1998: 249–250. Saltuk, 1997: 160. 189 Başaran, 1998: 249–250. 188
66
6. BÖLÜM
67
1. YUNANİSTAN Deniz kavimleri göçünde kendilerinden çok daha yüksek bir kültüre sahip olan Akaların Dor’lara her yerde yenildiği anlaşılıyor. Bu hususta Dor’ların kullandıkları demir silahlar büyük rol oynamış olsalar gerektir 190. Dor istilası sırasında Hellas’ta demir silahlar (kılıç ve mızrak) ve demir aletler kullanılmaya başlandı; Küçük Asya’dan alınan demir işleme de gelişmeye başladı. Üretim güçlerinin gelişimi hızlandı191. Karanlık Çağ’da ekonomik ve sosyal bakımdan, önceki dönemin tunç alaşımına karşılık, demir madenine bağlılığın giderek arttığı bir gerçektir. Tunç yapımında temel maddeyi oluşturan bakır madenleri açısından oldukça yoksul olan Yunanistan ve Ege Adaları’nın birçoğunda zengin demir yatakları vardı. Ege dünyasında demirin bolluğu, önceki dönemin bakır ve kalay ticaretiyle geçinen tüccar prenslerinin egemenliklerine son verdi ve daha küçük coğrafi bölgelerin özgürlük kazanmasına yol açtı192. Atina sadece bal, zeytinyağı, günlük kullanılan şarap, gümüş, yapı taşı (mermer dahil), seramik toprağı ve yakacak bakımından gıpta edilecek kadar kendine yetebilen; ancak yün, balık ve et konusunda kendine yetmeyen bir yerdi. Yani ithalat faturası oldukça kabarıktı193. Atina Etruria’dan bronz ithal ediyordu. İthal edilen mallara karşılık olarak Atina kurşun, gümüş ve madeni eşya ihraç ediyordu 194 (Res. 20a ve 20b). Orta Yunanistan’ın önünde ince uzun bir şerit halinde uzanan ve Halkis ve Eretria gibi şehirler, tarıma elverişli topraklar, ormanlar ve madenler (en çok bakır) kapsayan Evboia adası bulunmaktadır195. Pek az verimli olan Hellas toprağı, yapı malzemesi ve çeşitli madenler bakımından zengindi. Lakonia’da zengin demir madeni vardı; Euboia’nın (Evia, Eğriboz) Halkida bölgesinde ve Kıbrıs’ta bakır boldu; Attika’da gümüş madeni işletiliyordu196. Yunan Orta Çağında (MÖ 1000–700) ekonomi oldukça ilkel bir durumdadır. Sosyal ve ekonomik bakımdan bir birlik vücuda getiren ailelerin dışında günden güne gelişen kültür hayatı bir iş bölümü yapılmasını gerekli kılmış, imalatın çeşitli alanlarında baş gösteren ve zamanla karışık bir şekil alan teknik usuller ücret karşılığında çalışan usta işçilerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu işçiler ya da zanaatçılar arasında bakır ve demir işçileri, çömlekçiler, dülger ve marangozlar gösterilebilir.
190
Mansel, 1999: 95 vd. Diakov-Kovalev, 1987: 333. 192 Sevin, 1982: 224. 193 Finley, 2007: 157–164. 194 Diakov-Kovalev, 1987: 400–401. 195 Mansel, 1999: 95 vd. 196 Diakov-Kovalev, 1987: 307. 191
68
Fenikeli’ler gerek denizcilikte, gerek deniz aşırı ticaret işlerinde uzun zaman teknik üstünlüklerini koruyabilmişler ve destanlardan anlaşıldığına göre Yunan piyasalarına o çağda (MÖ 8. yüzyılın sonlarına kadar) çok beğenilen renkli kumaşlar, madeni eşya ve türlü sanayi mallarını sürmeğe devam etmişlerdir. Yunan Orta Çağının ilk yüzyıllarında toprak ürünlerinin değiş tokuşu üzerine kurulu bir sistem kullanılmakta; sonraları ise kolayca taşınabilir ve malların değerini daha iyi gösterebilir bir ölçüye ihtiyaç duyulmuş, böyle bir ölçü belirli ağırlık ve şekilde (ekseriya çubuk şeklinde) çeşitli, cins maden külçelerinde bulunmuştur. İlk zamanlar, İtalya’da olduğu gibi Yunanistan’da da geniş ölçüde bakır çubuklar, hatta bakır eşya kullanılmıştır. Mesela Gortin kanununda ceza miktarları belirli sayıda bakır lenger veya üç ayaklı kazan şeklinde gösterilmektedir. Peloponnes’te Aka’ların bir miktar demir çubuğa karşılık sığır derisi ya da şarap satın aldıklarını bildiren İlyada’nın bazı geç yerlerinin açığa vurduğu gibi demir çubuklar değer ölçüsü olarak kullanılmıştır. Fakat ticaretin genişlemesi ve gelişmesi üzerine maden külçeleri malların değerini karşılamağa yetmemiş, doğu devletlerinde, en çok Mezopotamya’da öteden beri kullanılan gümüş ve altın külçeleri Yunanistan’da da ölçü olarak geçmeğe başlamıştır. Bu olayı İlyada’nın çeşitli yerlerinde saptamak mümkün olmuyor. Değerli madenlerin kullanılmasıyla birlikte 7. yüzyıldan başlayarak Mezopotamya ağırlık sistemi de Yunan ülkelerine girmeğe başlamıştır197. Yunan Orta Çağında, Geometrik üslup yalnız keramiklerde değil, sanatın başka kollarında da kendini göstermektedir. Nitekim şerit, levha, iğne başları ve kazan gibi bakır ve tunç eserler üzerinde çizgi ya da kabartma olarak yapılmış tasvirler veya tunçtan ve kilden yapılmış, ekserisi ilkel bir karakter taşıyan hayvan (en çok at ve sığır) ve insan heykelcikleri bu hususu açığa vurmaktadır. Bunların yapıldıkları en önemli merkezler olarak Atina ve Olimpiya gösterilebilir198. İon göçmenlerini çeken Karadeniz kıyılarının hinterlandı çok genişti ve çeşitli doğal zenginliklere sahip bulunuyordu. Marmara’nın üzüm bağları ve zenginlikleri, Boğaz’ların balık zenginliği, Doğu ve Güney Karadeniz kıyılarının yoğun ormanları, Güney Rusya ve en çok Kırım’ın buğday tarlaları, Rusya içerisinden getirilen köleler, hayvan postları, yapağı, kereste, Ural taşları ve madenleri Yunanlıların fırtınaları ile ün kazanmış olan Karadeniz’in bu ücra yerlerine bu derece rağbet göstermelerinde başlıca etken olmuştur199. Yunan tarihinin Arkaik Çağında MÖ 7. yüzyıldan başlayarak taş işçiliğinin yanında maden işçiliği de ilerlemiştir. 600 yılına doğru Sisamlı Teodoros ve Roikos adında iki sanatçı, hiç kuşkusuz Mısırlıların bu alanda edinmiş oldukları tecrübelerden faydalanarak, içi boş tunç heykel dökme tekniğini uygulamağa başlamışlardır. Bu teknik pek çabuk İonia’dan Yunanistan’a geçmiş ve en çok Argos’ta gelişmiştir200. Yunan tarihinin klasik çağında, Temistokles Attika’daki Lavrion gümüş madenlerinde yeni damarlar bulunması ve bunların sistemli bir surette işletilmesi 197
Mansel, 1999: 124–127. A.g.e. 154. 199 A.g.e. 169. 200 A.g.e. 243. 198
69
sonunda elde ettiği gümüş fazlasıyla bir buçuk yıl gibi kısa bir zaman içinde 180 gemilik yepyeni bir donanma vücuda getirdi (482/81)201. Atina’nın mali durumu ise şu şekildedir. “Demosion” adını taşıyan ve aeropag’ın devrilmesinden sonra doğrudan doğruya hükümetin kontrolü altına geçen devlet hazinesi Pangaion ve Lavrion’dan çıkarılan değerli madenlerden, deniz birliğine ait topraklar ve emlak gelirlerinden, gümrük, liman, pazar yerleri ve ticari işlemlerden alınan vergilerden, mahkeme harçlarından, kesilen çeşitli cezalardan veya müsadere edilen topraklardan ibaret bulunuyordu. Atina batı ülkelerine ihraç ettiği sanayi mamulleri ve sanat eserlerine (en çok vazolar) karşılık buralardan en çok çeşitli madenler ve hububat ithal ediyordu202. Anabasis’te ise Ksenophon “Tüm Yunanlılar, tunç miğferler, erguvan rengi uzun gömlekler giymişlerdi203” diyerek Yunanlıların savaş giysilerinde, tuncu yoğun bir şekilde kullandıklarına dikkat çekmektedir. Yunan tarihinin ikinci klasik çağında, antik Yunan kültürüne dahil edilen Makedonya birçok doğal zenginliklere sahipti. Bu ülkenin zengin madenleri, büyük ormanları, hayvan yetiştirmeğe elverişli geniş meraları ve her türlü tarımı mümkün kılan verimli toprakları vardı204. Herodot’tan öğrendiğimize göre, “Prasias gölünden Makedonya o kadar uzak değildir; bu gölün bir ucu Alexandros’un günde bir talant gümüş çıkardığı madene dayanır; bu madenden sonra Dysoron dağı aşılınca artık Makedonya’dır205. Kserkses, Pieria kaleleri boyunca uzandı, bunlardan birinin adı Phagres, öbürünün adı Pergamos’dur. Kalelerin altından geçti, Pangaion dağını sağda bıraktı, bu yüksek ve büyük bir dağdır, altın ve gümüş madenleri vardır, buralarda Pieria’lılar, Odomant’lar ve özellikle Satrai’ler çalışırlar206. Themistokles, daha önce de tam zamanında yapmış olduğu bir yasa önerisiyle başarı kazanmıştı: Atina maliyesi önemli bir gelir artışıyla karşılaşmıştı ve bu gelir Laurion madenlerinden geliyordu207”. Gümüş, Atina’nın külçe veya önemli miktarda olmamakla birlikte sikke olarak çok miktarda dışarıya sattığı en önemli yer altı zenginliğiydi. Ksenophon’a göre (Poroi 3. 2), “dönüş için tekrar vasıta istemeyen” ithalatçılar sadece gümüş taşımakla oldukça yüklü miktarda kazanç elde ettiklerinden Atinalılar büyük bir avantaja sahiplerdi. Bununla ilgili olarak Ksenophon, Laureion’da madenlerde kamu gelirleri üzerine yaptığı bitip tükenmek bilmeyen çalışmasını, çok sayıda firmayı değerlendirip programlı bir şekilde ele alarak küçük bir kitapta topladı. Ksenophon, gümüş madenciliğinin oldukça fazla geliştiği ve bütün vatandaşlarının sonunda geçimlerini tamamıyla devletten sağlayacak bir gelir talep ettiğini anlattığı Poroi’ da (Peri Prosodon Tes Athenaikes Politeias-Atina Devletlerinin Gelirleri Üstüne 4.4.6) şunları söylemektedir: “Bildiğim bütün faaliyetler içinde gümüş madenciliği, büyüdükçe çekiciliği azalmayan tek alandır… Mesela, çok fazla bakır işleyici varsa, bakır işlemeciliği o derece ucuzlar ve böylece bakır işleyicileri işi bırakır. Bu durum, demir ticareti için de geçerlidir… Ancak gümüş madeni bu sektöre daha 201
Mansel, 1999: 277. A.g.e. 312–315. 203 Ksenophon, 1998: 17 204 Mansel, 1999: 396. 205 Herodotos, Terpsikhore, 17. Bahis, 2004: 261. 206 A.g.e. Polymnia, 112. Bahis, 366. 207 A.g.e. 144. Bahis, 375. 202
70
fazla insan getirir.” Burada Ksenophon herhalde üretimi, salt yerel pazarlar için yapılan bir faaliyet anlamında kullanmış olmalıdır. Aksi takdirde değerlendirmeleri hiçbir anlam ifade etmez208. Ksenophon’un Poroi’u kesinlikle, Atina’nın ticari dava kanunlarının yürürlüğe konduğu bir dönemde ve bu atmosfer içinde yazılmış olmalıdır. Bu beyannamedeki yeni kararların, başta bir liman şehri olan Pire’dekiler (Peiraieus) olmak üzere, genel olarak halk içinde gümüş madenlerinde çalışan köleler ve dışarıdan gelenler gibi iki grubu gözeterek, halkın gelirini artırmak amacıyla çıkarılması bir tesadüf değildir. İmparatorların hiçbiri, maddi olarak varlıklı şahıslara veya tekelleştirilmiş ürünlere karşı değildi. Bütün Antik Çağ devletlerinde en azından maden kaynakları üzerinde kralların veya imparatorların hakları vardı. Bunlardan farklı olarak, Hellen şehir devletlerinde tekelleştirme, nadiren başvurulan bir acil önlemdi209. Sonuç olarak aslında Antik Çağ şehirlerinin giyecek, maden, köle ve diğer ihtiyaçları dört önemli şey üzerine kurulmuştur: Yerel tarımsal üretimin miktarı, ki bu şehirlerin kendi taşra alanlarının ürünleridir; gümüş gibi özel kaynak ve madenlerin bulunması veya bulunmaması, bunlardan başka diğer madenler; özellikle kıymetli şarap ve yağ elde edilen bitkiler; ticarette gizli ihracat ve turizm; dördüncü olarak da imparatorluktaki kiralar, vergiler, haraç, bağlı ülkelerden gelen hediyeler ve toprak sahipliğinden elde edilen gelirlerdi210. 2. ADALAR MÖ 3000/2800 ile 2000 arasında Girit kültürü özel bir gelişim geçirmeğe, derece derece yükselmeğe ve taş döneminden maden dönemine (bakır, sonraları tunç dönemleri) girmeğe başlamaktadır. Girit’te çeşitli tipteki mezarların içinde bulunan altın ve gümüş eserler, fildişi mühürler, taştan ya da bakırdan yapılmış türlü araçlar ve silahlar 3. binyıl Girit kültürünün eriştiği aşama hakkında bir fikir vermekte, aynı zamanda bu dönemde Girit’te kişisel servetin artmış ve halkın sınıflara ayrılmış olduğunu belirtmektedir 211. Ege adalarında; ilk önce bakır, sonraları tunç dönemi olan 3. binyıl, Girit’te olduğu gibi bir barış ve sükûn dönemi olmamıştır. Bu dönemde çeşitli adalarda bulunmuş olan altın ve gümüş vazolar ise gerek şekilleri, gerek bezemeleri bakımından toprak kaplarla beraber gitmektedir. Taş ve toprak eserlerin yanında bakır eserler de kullanılmaktadır. Bunlar arasında bıçak, hançer, pens ve iğneler bulunmaktadır. Süs eşyası olarak türlü renkte taş boncuklar, spirallerle süslü bakır iğneler ve gümüş alınlıklar gösterilebilir212. MÖ 2000 ile 1700 arasında Girit ticaretinde değer ölçüsü olarak ağırlıkları saptanmış değerli maden külçeleri kullanılıyordu. MÖ 1700’den önce Girit’te Kamares (İda dağının güney yamacında) vazolarının şekilleri, boyaları ve bazen kabartma olarak yapılmış süsleri madeni vazoları hatırlatmakta ise de bu yüzyılda gelişmiş bir durumda 208
Finley, 2007: 157–164. A.g.e. 195–198. 210 A.g.e. 157–164. 211 Mansel, 1999: 10–16. 212 A.g.e. 20–22. 209
71
bulunduğu anlaşılan maden işçiliği hakkında fikir edinmek mümkün olmuyor. MÖ 1700’den sonra Girit’te ise 16. yüzyıla ait Mikenai şatosunda kuyu mezarlarında bulunan bazı Girit eserlerinin seferler esnasında alınmış ganimet eşyası olması muhtemeldir. Aynı mezarlardaki altın bolluğu da bukabil seferlerle ilgili olabilir. Aynı dönemde Girit’le Kıbrıs ve Suriye arasında da sıkı ticaret ilişkileri vardı. Girit bu ülkelerden çeşitli madenler ve en çok bakır ithal ediyordu213. Aynı zamanda, Girit’in gelişmesinin bir başka nedenini de belirtmek gerekir. Bronz Çağı’nda bütün doğu uygarlıkları için kalay ticaretinin aracılığını yapıyordu. Bronz yapımında kullanılan bu vazgeçilmez maden, batıdan, İberik yarımadasından geliyordu ve kalayın ulaşımını denetleyen Girit, Yakındoğu’nun temel sanayisinin anahtarını elinde bulunduruyordu. Bu madenin büyük bir bölümünü kendine ayırıp kendisi bronz yapıyordu (bakır Kıbrıs’tan ithal ediliyordu). Demek ki Girit, Bronz Çağı’nda yalnızca bir aracı rolü değil, bir üretici rolü de oynuyordu. Tekniği ve ekonomisi üstün bir düzeye ulaştı. İlkin metalürji gelişti: Son derece güzel çift ağızlı baltalar, hançerler, bir metre uzunluğunda iki ağzı keskin ince kılıçlar yapılıyordu. Altın ve gümüş bardak ve kâseler incelikleri benzersiz alçak kabartmalarla süsleniyordu. Metal tel yapmayı başarmışlardı, bunun sonucu olarak, sarmal, Giritli dekoratörlerin yeğlediği motif durumuna geldi. Akhalar, gelişme düzeyleri kendilerinkinden yüksek olan yerli halkın bir bölümünü kırdılar ve geri kalanlarla da kaynaştılar. Onlardan daha gelişmiş ekonomi biçimlerini aldılar. Çömlekçilik, dökümcülük, demircilik ve kuyumculuk gibi meslekler büyük gelişim gösterdi; zanaat tarımdan ayrıldı ve özerk bir üretim dalı haline geldi214. Girit’te freskler ve altın kabartmalar üzerinde de binalar tanımlanmıştır. Bakırdan, tunçtan hatta altından yapılmış baltalara mağaralarda, ya da büyük evlerde rastlanmıştır. Aka’lar Avrupalı tarihçiler tarafından genellikle orta Avrupa tunç kültür çevrelerinden güneye inen İndogermen’ler olarak kabul olunmaktadırlar215. Cenkçi insanlar olan Aka’lar silahlara büyük önem vermişlerdir. Bunlar tunçtan yapılmış uzun kargılar, iki tarafı keskin düz ve uzun kılıçlar, hançerler, ok ve yay kullanmakta, bu vurucu silahları geliştirmek suretiyle askerleri toplu birlikler (falanks) halinde savaşa sokmaktadırlar216. Rhodos; Ophioussa, Stadion ve Telkhin’lerin adayı ele düşünerek geçirip iskân edişinden sonra Telkhinis olarak adlandırılmıştır. Bazı kimseler Telkhin’lerin “iftiracı” ve “büyücü” olduklarını, Styks’in suyunu sülfürle karıştırıp hayvanları ve bitkileri yok etmek amacıyla akıttıklarını söylerler. Fakat bazıları da bunun tersini, bunların sanat ve işçilikte üstünlük sağladıklarından beri, rakip işçiler tarafından iftiraya uğratılarak kötü bir üne sahip olduklarını ve onların önce Kr ta’dan Kıbrıs’a sonra da Rhodos’a geldiklerini, bunların demir ve pirinci ilk işleyenler olup Kronos’a tırpanı bunların yaptığını (Strab n, X. 3.7;19) ve Pindaros’un bildirdiği gibi Ath na, Zeus’un başından doğduğu zaman adaya (Rodos’a) altın yağdığını söylerler217. Anabasis’te ise Rodos’lulardan “Gerçekten düşman sapancıları yumruk büyüklüğünde taşlar savurup
213
Mansel, 1999: 29–34. Diakov-Kovalev, 1987: 324–331. 215 Mansel, 1999: 54–59. 216 A.g.e. 77–79. 217 Strabon, 2005: 224–226. 214
72
pek uzağa eriştiremiyorlar, oysa biliyorlardı218” şeklinde bahsedilir.
Rodoslular
kurşun
yuvarlaklar
kullanmayı
Kıbrıs’ın adı bakırın kimyadaki adı “Cuprum”dan gelmektedir219. Hititlerin üzerinde durmamış göründükleri Alaşiya’nın (Kıbrıs) sahip olduğu bakır yataklarından ötürü, bölgenin önemi anlaşılmış olmalı ki, Tudhaliya adaya çıkıp onu işgal etmişti220. Tamassos’ta içinde bakır sülfatı ve pası bulunan zengin bakır madenleri vardır. Bakır pası tıbbi amaçlarda kullanılır. Eratosthen s eski zamanlarda ovanın sık ormanlarla kaplı olduğunu, ağaçlarla örtülü toprağın bu nedenle işlenemediğini söylüyor. Madenler durumun biraz değişmesine yardımcı oldu, çünkü halk bakırı ve gümüşü yakabilmek için ağaçları kesmek zorunda kaldı221. Herodot, Taşoz madenlerinden şu şekilde bahsetmektedir. “Thasos’luların, anakaradan ve madenlerinden gelirleri vardı. Skapte-Hyle’deki altın madenlerinden normal olan seksen talant kazanıyorlardı. Thasos’daki altın madeninden o kadar kazanmıyorlardı ama bunlar için vergi ödemediklerinden kazançları gene de iyi oluyordu, anakaradan ve madenlerden iki yüz talant yıllık gelir sağlıyorlardı; iyi yıllarda kazançları üç yüz talanta bile çıkabiliyordu. Bu madenleri ben gördüm; beni en çok şaşırtanları, Thasos ile birlikte burasını da kolonize etmek için gelmiş olan Fenike’lilerin açmış olduklarıdır. (Zaten adını da bu Fenike’li Thasos’dan almıştır.) Adada Fenike’lilerin meydana çıkarmış oldukları bu madenler Samothrake’nin karşısına düşen Ainyra ve ve Koinyra denilen yerlerdedir; koca bir dağdır ve ocakları çok derin kazılmışlardır222”. Yine Herodot’tan “Marathon’da Perslere atılan dayaktan sonra, Atina’lılar arasında zaten saygın bir yeri olan Miltiades’in değeri daha da yükseldi. Atinalılardan yetmiş gemi, bir ordu ve para istedi; hangi ülkeye savaş açacağını söylemiyordu; yalnız eğer dediğini yaparlarsa, onları zenginliğe boğacak, yığınla altın bulunan bir yere götürecekti. Bu sözlerle istiyordu gemileri, bu vaatlerle yemlenen Atinalılar istediklerini verdiler. Orduyu alan Miltiades, Paros’a doğru yelken açtı223” bilgisini almaktayız (yığınla altın bulunan yer olarak Paros’u kastetmiş). Ege adalarından birinci gruba giren adalar arasında Delos, ikinci gruba girenler arasında ise obsidyan taşı kapsayan Melos, içinde mermer ocakları bulunan Paros ve Naksos veya altın madenleriyle ün kazanmış olan Sifnos gösterilebilir 224. Herodot ise Sifnos hakkında “Polykrates’e karşı yürüyen Samos’lular, Lakedaimon’luların kendilerini yalnız bırakıp savuşacaklarını anlayınca Siphnos’a yelken açtılar. Para bulmaları gerekiyordu ve Siphnos’lular pek iyi bir durumdaydılar; adalarda yaşayanların en zenginleri bunlardı, çünkü adada altın ve gümüş madenleri vardı ve toprak altından çıkarttıkları servetin ondalığı olarak Delphoi’ye parlak hazinelere denk bir hazine sunmuşlardı; madenden sağlanan geliri her yıl aralarında paylaşırlardı225” bilgisini vermektedir. 218
Ksenophon, 1998: 98. Diakov-Kovalev, 1987: 316. 220 Lloyd, 2000: 43–45. 221 Strabon, 2005: 282. 222 Herodotos, Erato, 46.-47. Bahis, 2004: 307. 223 A.g.e. 332. Bahis, 132-133. 224 Mansel, 1999: 4. 225 Herodotos, Thalia, 57. Bahis, 2004: 168. 219
73
3. HOMEROS DESTANLARI Destanlardan edindiğimiz bilgileri, bilimsel temellere dayandırmak çoğu kez şüpheli ve yanlış bilgiler edinmemize sebebiyet verir. Ancak destanlar, ait olduğu toplum hakkındaki kültürel izleri görmemizde yadsınamaz yararlar sunar. Bu anlayışla hareket ederek Homeros’un İlyada ve Odysseia isimli destanları, Eski Yunanca aslından çeviren Azra Erhat ve A. Kadir’in çevirisine bağlı kalınarak incelenmiştir. Homeros’un şiirleri eski Grek yaşamının birkaç yüzyılını yansıtır. Bu şiirlerde ilkin (özellikle İlyada’da) Dorların istilası öncesi, Mykenai’nin görkemli döneminin olaylarının, tiplerinin, olay yerlerinin öykülerini buluruz. İlyada’nın konusu da tümüyle Mykenai’nin yükseliş dönemiyle, “altını bol” Mykenai kralı Agamemnon’un komutası altındaki Akhalar birliği ordularının Troya seferi (MÖ 1180 yılına doğru) sırasındaki üstünlüğüyle ilgilidir. İlyadanın temel içeriği, Dor istilasının sonu – VIII. yüzyılın başı arasındaki dönem Hellas’ını, yani “Homerik Çağ” Hellas’ını belirginleştirir. Bu nedenle İlyada’da demir silahlar, bronz silahlardan on dört kez daha az anılır. Bundan, demirin artık bilindiği, ama ozanın, bu madenin ancak bir merak konusu olduğu zamanı betimlediği sonucu çıkar226. 3.1. İLYADA İlyada’yı incelediğimizde, çeşitli şekillerde (isim ve sıfat tamlamaları) toplamda 128 defa altın’ın geçtiğini görmekteyiz. Athena kalkanını anlattığı “Som altın yüz püskül dalgalanıyordu kalkanda, püsküller örülmüştü sımsıkı, her biri yüz sığır değerindeydi227” ifadesini günümüze uyarladığımızda (10.000 sığırın değeri) yüklü bir miktar tutmaktadır. Yine “Glaukos’un aklını başından aldı, Tydeusoğlu Diomedes’le değişti silahlarını: Altını tunçla değişti, yüz öküzlük silahı dokuz öküzlük silahla228” anlatımında başka bir değer ifadesini görmekteyiz. Bu anlatımın bir savaş esnasında geçtiğini göz ardı etmemeliyiz. “Boynuzlarına altın suyu döker, kurban ederim onu229(Pallas Athena için)” ifadesi ise sunu hakkında bilgi vermektedir. “Tanrısal haberci Eumedes’in oğluydu, çok altını vardı Dolon’un, çok tuncu230 ile Bol altınlı Mykene kralı231 anlatımları aristokratlara işaret etmektedir. “Priamos’un kenti altın dolu, derlerdi, tunç dolu232 ile Bugün de göremedim iki oğlumu kente sığınan Troyalılar arasında, göremedim Lykaon’la Polydoros’u, Laothe kadınların en soylusu doğurmuştu onları bana. Sağsalar, Akha ordusu içinde yaşıyorlarsa, tunçla altın verir, satın alırız onları, bol bol var bizde tunçla altın233” ifadeleri Troia kentinin zenginliğine ve çevresindeki madenlere işaret etmektedir. “Yiğit Aineias’ın güçlü kargısı delemedi kalkanı, tanrı armağanı altın kaplama tuttu onu, iki kat tuncu, iki kat kalayı geçti kargı, topal tanrı kalkana beş kat kaplama koymuştu, ikisi tunçtu, ikisi kalay, birisi de altındı234” şeklindeki anlatımı, Herodot “Masistros’u kolay öldüremediler, çünkü 226
Diakov-Kovalev, 1987: 334. Homeros, 2005: 102. 228 A.g.e. 179. 229 A.g.e. 249. 230 A.g.e. 249. 231 A.g.e. 194, 259. 232 A.g.e. 413. 233 A.g.e. 471. 234 A.g.e. 443. 227
74
zırhlıydı; altın pullardan yapılma zırhın altında kırmızı bir gömlek vardı. Madenin üzerine vurmakla bir şey yapamıyorlardı; sonunda durumu anlayan birisi gözlerine vurdu; çöktü ve öldü235” şeklinde ifade edecektir. Bu anlatımlar bizi, altın elementinin farklı bir boyutuna ve kullanım şekline götürmektedir. Troia’da altın, bakır ve demirin varlığını ise “Bereketli Phthie’ye üç günde varırım. Nelerim var benim orda nelerim, gelirken hepsini orda bırakmıştım. Keşke gelmez olaymışım. Altın götüreceğim buradan, götürdüğüm kadar, kırmızı bakır götüreceğim, boz demir, güzel kemerli kadınlar236” dizelerinden anlamaktayız. Demir elementi İlyada’da 26 kez geçmektedir. Bazı örneklerde demir 3 kez “işlenmiş demir” ve bir kez de ödül olarak geçmektedir. Demire soyut anlamlar yüklenmesini ise 3 kez “demirden yürek” ve “…bir demir gürültüsü yüksele yüksele, tunçtan gök kubbesine vururken sonsuz havada237” ile “Onun elleri ateş gibi olsa, kızgın demir gibi olsa gücü, gene de çıkacağım karşısına dimdik238” anlatımlarında görmekteyiz. Bir yarışma anlatımında demirin ne kadar değerli olduğu “Peleusoğlu Akhilleus mu, bak ham demir getirdi, bir külçe. Akhillus durdu ayakta, Argoslulara şöyle dedi: Kalksın ayağa, bu yarışmaya kim girecekse. Bu külçeyi kazanacak olanın bereketli tarlaları ne kadar uzanırsa uzansın, beş dolu yıl boyunca kullanacak bu demiri. Gitmeyecek kente, demir kalmadı diye çobanı, çiftçisi. Bu demir ona yeter de artar bile. Akhilleus, okçulara mor ışınlı demirler kodu, on tane tek ağızlı, on tane iki ağızlı balta239” ifadelerinde karşımıza çıkıyor. 56 kez anılan gümüş, kakma olarak kullanılmasının yanında “Zeus’tan doğma anaforlu Ksanthos’un sığ yerine……. Derinden akan, gümüş anaforlu ırmağın240” ve “Bir de Titaresis Irmağı kıyılarını işleyenler var, Peneios’a dökülür bu ırmağın tatlı talı akan suyu, Onun gümüşten akıntılarına karışmaz, ama akar gider üstünden yağ gibi; korkunç antlara tanık Styks Irmağının koludur o 241” ifadeleriyle ırmaklara rengini veren bir maden olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu arada Styks ırmağına hakim olan Skyth’lere de değinmekte fayda var. Çünkü Türk kültürü açısından önemlidir. Heredot’a göre Skyth’ler Yukarı Asya’da yirmi sekiz yıl hüküm sürmüşlerdir. Kimmer’leri kovalayarak gelmişler; Asya’ya geçmişler, Med egemenliğine son vermişlerdi242. Pers maden işçiliğinde İskitlerin rolü büyük olmuştur243. Herodot, Saka Türklerinin Skyth (İskit) soyundan olduklarını, “Skyth soyundan olan Saka’ların başlarında, koni biçiminde düz duran katı takkeler vardı; ayaklarına bol poturlar giyiyorlardı, ülkelerine özgü yayları ve hançerleri, ayrıca balta yerine kendi ulusal sagaris’leri vardı. Skyth’lerin Amyrgia kabilesinden oldukları halde bunlara Sakes’ler deniliyordu244” şeklinde belirtmektedir. 235
Herodot, Kalliope, 22. Bahis 2004: 453. Homeros, 2005: 231. 237 A.g.e. 395. 238 A.g.e. 446. 239 A.g.e. 507–510. 240 A.g.e. 451. 241 A.g.e. 111. 242 Herodotos, Melpomene, 1. Bahis 2004: 201. 243 Yıldırım, 2004: 164. 244 Herodotos, Polymnia, 64. Bahis, 2004: 356. 236
75
Homeros’un “Peleusoğlu tezlik koşusunun ödüllerini getirdi koydu, bir gümüş testiydi bu, işlenmişti özene bezene, gümüş vardı içinde tam altı ölçek, güzellikten yana bütün testilerini geçerdi yeryüzünün, Sidon’un usta kuyumcuları yapmıştı onu, Fenikyeliler taşımıştı sonsuzluğa giden denizler üstünde, limanlara çıkmışlar, sonra armağan etmişlerdi Thaos’a, İeson’un oğlu Euenos onu yiğit Patroklos’a vermişti, Priamosoğlu Lykaon’a kurtulmalık diye. Şimdi Akhilleus dostunun şerefine ödül yapıyordu245” dizelerinden Sidon’da gümüş işçiliğinin geliştiğini açıkça anlamaktayız. “Alizonlar ta uzaklardan gelirler, gümüşün yurdu Alybe’den246” ifadesine Antik Anadolu’yu anlatırken değineceğiz ama gümüşün yurdu Alybe’nin genel olarak yerini saptamak için Strabon’un bazı anlatımlarını vermek yerinde olacaktır. “Haliz n’lar Odios ve Epistrophos tarafından gümüşün çıktığı Alyb ’den çok uzaklara götürülmüşlerdir. Bazıları isimleri “Alazon’lar” okurken diğerleri “Amazon’lar” olarak ve “Alyb ’den” sözcüğünü “Alop ’den” veya “Alob ’den” şeklinde okuyarak ve Borysth nes Irmağı ötesindeki Skyt’lere “Alazon’lar” ve aynı zamanda “Kallipid’ler” ve daha başka isimler vererek –ki bu isimler, Hellanikos ve Herodotos ve Eudoksos tarafından bize zorla kabul ettirilmişlerdir- ve Amazon’ları Kym yakınında Mysia, Karia ve Lydia arasına yerleştirmek suretiyle, ki bu, Kym ’li Ephoros’un da fikridir, metni değiştirmişlerdir. Ephoros’un bu görüşü mantıksız olmayabilir; çünkü onlar vaktiyle Amazon’lar tarafından, sonra da Aiol’ler ve Iọn’lar tarafından iskân edilmiş olan ülkeyi kastetmiş olabilirler ve söylediğine göre isimlerini Amazon’ların vermiş olduğu belirli kentler vardır. Ephesos, Smyrna, Kym ve Myrina gibi. Fakat Alyb veya bazılarının söylediği gibi, “Alop veya Alob ” bu bölgede nasıl bulunabilir? “Çok uzak” ve “gümüşün çıktığı yer” sözcükleri nasıl açıklanabilir 247? Menekrat s “Hell spontos’un Çevresi” isimli yapıtında, Myrleia Bölgesi’nin üst tarafında Haliz n’lar kabilesi tarafından işgal edilmiş olan komşu bir bölge bulunduğunu ve isminin ikiyle (II) yazılmasının gerekli olduğunu söyler; fakat ozan ölçüden ötürü bunu birle yazar. Palaiphatos, o vakit Alop ’de fakat şimdi Zeleia’da yaşayan Amazon’lardan meydana gelen bir orduyla, Odios ve Epistrophos’un sefer yaptığını söyler. Şu halde, bu kişilerin fikirleri nasıl kabul edilebilir? Bu yazarlar hem eski metni değiştirmişler hem de bize ne gümüş madenlerini, ne Myrleia Bölgesi’nde Alop ’nin yerini, ne de, gerçekten bir Alop veya Alazia’nın var olduğu kabul edilirse bile, oradan Tr ia’ya nasıl gittiklerini göstermişlerdir; çünkü pek doğal olarak bunlar Tr as’a, Ephesos dolayındaki yerlerden daha yakındır. Fakat D m trios gene de Amazon’ların Ephesos ve Magn sia ve Pri n arasındaki Pygela dolaylarında yaşadığını iddia edenlerin saçma söylemiş olduklarını, çünkü “çok uzak” deyiminin bu bölge için uygun olmayacağını söyler. Şu halde bu deyim, Mysia ve Teuthrania bölgeleri için daha uygundur. Evet, D m trios, Zeus adına bazı şeylerin metne keyfi şekilde sokulduğunu eklemektedir. Örneğin, “Askania’dan uzaklarda” ve “İsmi Arnaios’tu. Çünkü onun saygıdeğer annesi bu ismi ona doğduğu zaman vermişti.” ve “Penelop kıvrık anahtarı kuvvetli eline aldı” gibi. Şimdilik bunlar hoş görülsün. Fakat “Khalyb ’den uzaklarda” şeklinde okumamız gerektiğini farz eden diğerlerine akla yakın bir yanıt bile vermeyen D m trios’un kabullendiği diğer şeyler hoş görülemez, 245
Homeros, 2005: 507. A.g.e. 114. 247 Strabon, 2005: 31. 246
76
çünkü her ne kadar gümüş madenlerinin şimdiki Khalyb ’lilerin ülkesinde olmadığı halde, daha eski zamanlarda orada bulunabileceğini teslim ediyorsa da, diğer hususu yani onların madenleri kadar hem ünlü hem de önemli olduklarını kabul etmektedir. Fakat şöyle sorulabilir; onların demir madenleri gibi ünlü olmasını ne önlemektedir? Veya demir bolluğu bir yeri ünlü yapabilir de gümüş bolluğu yapamaz mı? Onların ünü ozana nasıl erişmiş olabilirdi? İtalya’da Temesa’nın bakır madeninin ünü ona nasıl erişebilirdi? Aynı konuyu “Diakozmos”unda tartışan Apollod ros’a gelince, ona yanıt olarak çok şey söylemiş bulunuyorum. Fakat şimdi yeniden konuşmalıyım; çünkü o, Haliz n’ların Halys Irmağı’nın dışında yaşamış olduklarına inanmamızı kabul etmez. O Tr ia’lılara Halys’ün ötesinden hiçbir kuvvetin gelmediğini söyler. Bu nedenle biz ona ilk olarak Halys’ün bu tarafındaki ve “gümüşün doğduğu Alyb ’den uzaktaki” Haliz n’ların kimler olduğunu soracağız ve o bize bunu söyleyemeyecek248”. İlyada’da 10 kez geçen kalay hakkında Homeros “dizlikler yaptı esnek kalaydan” ve “Vurdu Akhilleus’un bacağını dizinin altından, korkunç bir sesle çınladı baldırı saran kalay dizlik, ama tunç temren delemedi dizliği, geri tepti çarptığı yerden249” ifadesiyle kalayın özelliğini vurgulamıştır. 3 kez geçen kurşuna iki kez oltaya takılan kurşun, bir kez de “temren dayandı gümüşe büküldü kurşun gibi250” ifadesiyle rastlamaktayız. En çok geçen maden ise 235 kez değinilen tunç’tur. Bunlardan büyük bölümünü tunç zırh gibi savaş giysileri oluşturmaktadır. Geri kalanları ise tunç aletler ve tunca yüklenmiş soyut ifadeler oluşturmaktadır. 3.2. ODYSSEİA Odysseia destanında ise çeşitli şekillerde 85 kez altın madenine değinilmiştir. Destanda, altına birçok anlam yüklenmiştir. Örneğin; “Bak şimşek gibi çakan şu altına251” ifadesiyle altının göz alıcılığı; “Usta bir kuyumcu, katarak altına gümüşü, Hephaistos’la Athene’den öğrenmiştir sanatın her türlüsünü252” ve “Nasıl bir usta adam gümüşün üstüne altını dökerse253” ifadeleriyle altın gümüş karışımını ayarlamanın bir ustalık becerisi olduğunu; “Geniş alınlı bir hayvan keseyim, boynuzlarını altınla kaplayıp kurban edeyim sana254” ifadesiyle bir sunuyu; “Biriniz de gidip kuyumcuyu çağırsın buraya, Laerkhes’i. Gelsin altın döksün boynuzlarına düvenin. Sonra elinde öteberisiyle kuyumcu geldi, örs vardı elinde, çekiç vardı, çok güzel yapılmış ateş kıskacı vardı, altın dövmeye yarayan tunç araçlar vardı. Athene de geldi kurbanda hazır bulunmaya, at sürücüsü yaşlı Nestor altını verdi, kuyumcu da döktü altını düvenin boynuzlarına255” anlatımıyla da madene şekil veren bir kuyumcunun hangi aletlerle çalıştığını görmekteyiz. 248
Strabon. 2005: 30. Homeros, 2005: 469. 250 A.g.e. 264. 251 A.g.e. 76. 252 A.g.e. 354. 253 A.g.e. 121. 254 A.g.e. 69. 255 A.g.e. 71. 249
77
Sadece 1 kez bakıra256 değinilen Odysseia’da 23 kez demire değinilmiştir. “Yolum şarap rengi denizde Temes’e doğru, ışıldıyan demir verip tunç alacağım257” ifadesinde, demirin ticari meta ve Temes’in de bir ticaret kenti olduğunu anlamaktayız. İlyada da olduğu gibi “Bu kadının göğsünde demir var, yürek değil258” ifadesiyle burada da demire soyut anlamlar yüklenmiştir. “Bir demirci ustası, batırdığı zaman koca bir baltayı ya da çekici soğuk suya, kızgın demir nasıl birden toplar da gücünü, ıslık sesleriyle çınlatırsa ortalığı, göz de öyle cızırdıyordu zeytin kazığının çevresinde259 anlatımında farklı bir benzetme yapılmıştır. Yine benzer anlatımlar da “Demir gökler260, demirdendi gözleri onun261, demir gibi katı262 çok işlenmiş demir263 ifadeleri kullanılmıştır. “Yayı ve alacalı demirleri taliplerin önüne koysun diye 264” anlatımında alacalı demirin bir ödül olarak kullanıldığını görmekteyiz. Bir başka yerde ise ‘Kırçıl demir’in (oku kastediyor)265 ve yayın, oksidini nasıl giderdikleri anlatılıyor. “Böyle dedi ve buyurdu Melanthios’a, keçi çobanına: Haydi ateşi yak, Melanthios, çabuk, büyük bir kerevet koy yanına, üstüne postlar ser, getir içerden büyük bir iç yağı somunu, delikanlılar yayı ısıtıp ısıtıp yağlasınlar, sonra da denesinler ve bitsin yarışma266”. 33 kez geçen gümüş, genelde kakmacılıkta kullanılmıştır. Kükürt’ün özelliğine ve kullanımına ise “Zeus hem gürledi, hem yıldırım yağdırdı gemiye. Altüst oldu kükürtlü yıldırımla çarpılan gemi267” ve “Seslendi Odysseus sevgili ninesi Eurykleia’ya, dedi ki: Kükürt getir bana, nineciğim, temizleyeyim her yanı268 rastlamaktayız. Tunç ise 79 kez karşımıza çıkmakla birlikte, savaş malzemelerinden ev gereçlerine birçok yerde kullanılmıştır. “Sonra gür yapraklı dallarını kestim ağacın, gövdesini tunç bıçakla rendeledim köküne kadar, sonra güzelce bir çırpı çekip düzelttim, içini oyup sedirini tamamladım yatağın ve sonra burguyla deldim her yanını, süsledim altınla, gümüşle, fildişiyle269 anlatımında yine tuncun kesici ve delici özelliğinden faydalanıldığını görmekteyiz. “Övünürüm ben tuncu bol Sidon’dan olmakla (Arybas’ın kızı)270” ifadesiyle İlyada da gördüğümüz Sidon’a birkez daha değinilmiştir.
256
Homeros, 2005: 55. A.g.e. 38. 258 A.g.e. 354. 259 A.g.e. 163. 260 A.g.e. 249. 261 A.g.e. 303. 262 A.g.e. 311. 263 A.g.e. 325. 264 A.g.e. 364. 265 A.g.e. 327. 266 A.g.e. 329. 267 A.g.e. 234. 268 A.g.e. 249. 269 A.g.e. 355. 270 A.g.e. 252. 257
78
4. ANTİK ÇAĞ MADEN SANATI 4.1. ANADOLU-YUNANİSTAN İLİŞKİSİ Greklere madeni heykel dökmeyi doğu öğretti ve onların plastik sanatlarının gelişmesine büyük katkıda bulundu271. Maden kültürünü Yunanistan’a getiren insanların kimler olduklarını saptayabilecek durumdayız. Vazolar gerek teknik, gerek şekil (gaga ağızlı), gerek parlak boyalı yüzey üzerine mat beyaz boya ile yapılmış süsler bakımından Truva bölgesi keramiklerine benzemekte, salçalıklara ise adalarda, Batı Anadolu’da ve hatta Mezopotamya’da rastlanmaktadır. Şu halde keramik incelemeleri bizleri Anadolu’ya götürmekte, Yunanistan’a madeni getiren insanların Anadolulu olduklarına işaret etmektedir. Yunanistan’daki maden kültürü ile neolitik kültür arasında göze çarpan bir kesilme bulunmayışı, ilk zamanlar parlak boyalı keramiklerin yanında neolitik keramiklerin de kullanılması Anadolu kavimlerinin bir defalık büyük bir akın halinde değil, fakat belki yüzyıllarca süren küçük göçler sonunda adalar ve Yunanistan’a yavaş yavaş girmiş olduklarını gösterir. Neolitik halkla yeni gelen kavimler arasında ilk zamanlar hiç şüphesiz birçok savaşlar olmuştur. Fakat bir süre sonra coğrafyaya, kültürel, sosyal ve siyasal hayata ait sözcükler ve terimlerin yayılışının gösterdiği gibi, Anadolu kavimleri yerlilerle karışıp kaynaşmışlar, yalnız Yunanistan’da değil, bütün Ege bölgesinde örnek bir maden kültürünün meydana gelişinde başlıca rolü oynamışlardır272. 4.2. GREK YONTU SANATININ GENEL ÖZELLİKLERİ Grek ve Romalıların kullandıkları ana metaller altın, gümüş, bakır, kalay, kurşun, demir ve civaydı273. Greklerde altın ve gümüş gibi değerli malzemeden yapılan heykellerin içi-dolu teknikte yapılmadıkları görülür. Gümüş tek başına sadece küçük heykel ve kabartmalarda kullanılmıştır. Ancak altın, genellikle fildişi ile birlikte küçük heykelciklerin yapımında kullanılmış ve bunlara da “altın-fildişi heykeller” adı verilmiştir. Pheidias’ın yaptığı “Athena Parthenos” ve “Olympia Zeus” heykelleri bu türün en önemli örnekleridir. Diğer bazı tapınakların kült heykellerinin de aynı malzemeden yapıldığı sanılıyor. Örneğin, Dephi’deki arkaik parçalardan burada da bir altın-fildişi heykel olduğu sonucuna varılmaktadır. Son zamanlarda Olympia’da, Pheidias’ın Zeus’u gibi, üzerinde altın giysiler bulunan bazı tera-kota heykelcikler de ele geçmiştir. Çıplak olması gereken yerler –baş, el, kol ve bacaklar- fildişinden oyulmuş bu tür eserlerin üzerlerine ise altından giysiler giydirilmiştir. Bazı hallerde gerekli görülen kısımlara boyalarla süsleme eklenmiştir. Ara sıra bronz heykellerde olduğu gibi, mermer heykeller de altından yaldızlanmaktaydı. Örneğin, Praxiteles’in Thespia Erosu’nun kanatları altın yaldızla kaplanmıştır. Altın yaldız geleneğine Romalılarda da tanık oluyoruz274. Grek heykeltıraşlığının her evrede yaygın olarak kullandığı malzemelerin başında bronz gelir. Bronz Heykeltıraş POLYKLEİTOS ve LYSİPPOS da dahil bir çok sanatçı tarafından sevilerek dökülmüştür. Erken eserlerin plakalar halinde kesilmiş bronz levhalardan çekiçle dövülerek biçimlendirildiğine tanık oluyoruz. Daha sonra da bronz döküm tekniğine geçilmiştir. Grek bronz eserleri, 271
Diakov-Kovalev, 1987: 352. Mansel, 1999: 18–19. 273 Healy, 1978: Chapter 3. 274 Başaran, 1998: 201. 272
79
boyanmamışlar; kendi doğal renkleri olan altın sarısı renginde bırakılmışlardır. Ancak, bu tür eserlerin üzeri zamanla patina (yeşil küf) ile kaplanmıştır275. Figürinler ve küçük kabartmalarda ise; taştan (mermer, kireçtaşı, alabaster) başka, metal (altın, gümüş, bronz, kurşun ve demir) ile fildişi, kemik, amber, balmumu, ahşap ve özellikle tera-kota (pişmiş toprak) malzeme olarak kullanılmıştır. Bu tür figürinlerden ancak bir kısmı günümüze dek gelebilmiştir ve bunlar içinde de bronzdan yapılananlar önemli ölçüdedir. Eserlerin küçük boyutlarda olmaları ve birçok yangın görmelerine karşın korunabilmeleri bronz yapımların özgün niteliklerindendir. Kurşun ucuz olduğu için özellikle erken dönemlerde bol olarak kullanılmıştır. Örneğin, Spart/Artemis Orthia kutsal alanında bol miktarda küçük boyutlu baskı-kalıp kurşun figürinler ele geçmiştir. Ancak, metalin özellikleri nedeniyle fazla kullanışlı değildirler ve özenli bir işçilik de göstermezler. Figürin yapımında kullanılan malzemelerin en önemlisi bronzdur. Küçük kabartmalarda ise bronzun yanı sıra diğer malzemeler de kullanılmıştır. Bu figürlerde sürekli tek yönlü görünüş (Frontalite) egemendir. Bugün ele geçen bronz figürinlerin çoğu, üçayak kazanların kulp yerine kullanılan tutacağı ve süsleme elemanıdır. Erken dönemlerde değişik metallere bakır, bazen de kalay karıştırıldığına tanık olunur. Bazı örneklerde ise alttaki ağaç öz üzerine levhalar çekiçle vurularak yerleştirilmiştir. Bununla beraber eserlerin çoğu, yumuşak döküm ve kalıplama sonucu elde edilmişlerdir. Grek heykel sanatının resimsel özelliklerinin tümüne sahip bronz figürinler, her dönemden ele geçmiştir. Bunlar arasındaki bazı kaliteli yapıtlar ise, kronolojik dizi açısından da önem taşımaktadır276. 4.3. BEZEMELİ METAL İŞLERİ “Bezemeli Metal İşleri” kavramı geniş bir alanı kapsar. Metal işleri ilk çağlardan itibaren çeşitli amaçlarla birçok yerde kullanılmıştır. Örnek olarak kabartma, heykel ve kazıma levhalar gösterilebilir. Greklerin metal işlerinde kullandıkları başlıca malzeme bronz, gümüş ve altındır. Daha sonra Romalılar da Grek ülkesinden getirdikleri metal işlerini ve onların formlarını benimsemişlerdir ve eserlerine bunlara uygun biçimler vermişlerdir. Yaşlı Plinius’un anlattığına göre (XXXIII, 148), Scipia, Antiochos III’e karşı kazandığı zafer sonrasında binlerce kilo ağırlıktaki altın ve gümüş vazoyu Roma’ya taşımıştır. Livy (27, 16, 7) ve Çiçero (Verr. Or., II, 50-52), Roma’ya getirilen önemli ölçüdeki gümüş ve Korinth bronzlarının Taranto ve Sicilya’dan derlendiklerini söyler. Yaşlı Plinius’un ifadesine göre (XXXVII, 154), MÖ 5. yy ve sonrasının gümüş işçiliği konusunda PHEİDİAS ve POLYKLEİTOS en ünlü ustalardı277. Yunan tarihinin klasik çağında Aiginalı Onatas’ın geleneğini sürdüren Peloponnes ekolleri en çok tunç heykellerde başarı göstermekte, arkaik sanatın ağırlık ve sertliğini gidermekte büyük rol oynamaktadır278. Altın, gümüş ve hatta bronz eserlerin pek azı, ilk döküldükleri tarihten günümüze dek değiştirilmeden ulaşabilmiştir. Bu malzemeden yapılan eşyalar arasında zırh tipi giyecekler (miğfer, kalkan, göğüs zırhı, baldır zırhı, adale zırhı), atların koşum takımları, üç ayak kazanlar ve evlerin diğer ihtiyaç eşyaları (vazo, ayna, kap-kacak, mobilya, küçük sandıklar ve kadın makyaj takımları) önemli bir yer tutar. 275
Başaran, 1998: 199–200. A.g.e. 208–209. 277 A.g.e. 210. 278 Mansel, 1999: 370. 276
80
Metal işleri bezemede kabartma, kazıma ya da kaplama olarak da kullanılmıştır. Metal kaplamanın amacı, bronz kaplamalarda olduğu gibi, içteki özü korumaya yöneliktir. Bezemede kullanılan metal işlerine uygulanan birkaç farklı teknik olarak refuse-kazıma, kalıplama, kalıp üzerine çekiçle döverek biçimlendirme ve baskı sayılabilir. Grek metal işleri değişik yerlerde ele geçmiştir. Yunanistan ve Doğu Bulgaristan, Yugoslavya, Güney Rusya, Güney İtalya ile Sicilya’yı bunlar arasında en başta gösterebiliriz. Bu yerlerin yanı sıra, orijinal Grek yapıtlarının Roma Çağı’nda yapılmış birçok kopyası Boscoreale ve Pompei, Hildesheim, Bernaij ve Danimarka’da bulunmuştur. Eserlerin bir kısmı da sahipleri tarafından korunmak için konuldukları hazinelerde yanıp erimişlerdir279. 4.4. MADENİ EL SANATLARINDAN ÖRNEKLER İnsan yaratısının alanları arasında yüzyıllar boyu, el sanatları kadar değişmeden kalan pek azdır. Demirciyi ele aldığımızda Resim 21’de görülen demircinin hiçbir şeyi bizim için yeni değildir. Ustasına hizmet eden çırağıyla, körüğüyle, demirci ocağı, maşası, iki tokmaklı demirci çekiciyle her şey tanıdık gelmektedir. Tahta örs kütüğü de aşina olduğumuz bir şeydir. Alışık olmadığımız, yalnızca, kulaksız örstür. Bugün olduğu gibi o zamanda da demircinin bitmiş bir parçayı, şayet tavlama işlemi yapılması gerekmiyorsa, soğutmak üzere yere fırlattığı anlaşılmaktadır. Yere atılmış parça, sağdaki figürün ayağının sağ yanında durmaktadır. Resim 22 ince bir çilingir işçiliğini göstermektedir. Solda hava borusu ve fazla aydınlığa karşı koruyucusuyla pota fırını ve koruyucunun arkasında körük fark edilmektedir. Körüğün çift etkili çalıştığı çatallı borusundan anlaşılmaktadır. Demirci işini oturarak yapmaktadır. Bu, alışılmış bir çalışma biçimiydi. Burada da tahtadan örs kütüğünün üzerinde kulaksız bir örs görüyoruz. Sağda kıskaç ya da demirci maşası, çilingir çekici ve yassı eğe asılı durmaktadır. Bunların altında bir de bitmiş bir parça olup; bu, sıradan bir sandık kilididir. Roma kilitleri, sürme kilitti. Anahtar çevrilmez, o ve onunla birlikte kilit kelepçeleri yukarı kaldırılırdı. Sonra anahtar ve sürgü yana kaydırılırdı. Resim 22’de açıkça görülen anahtar deliğinin köşeli olmasının nedeni budur. Sürme mandal kilidin arkasında görülmektedir. Bunlarla birlikte silindirler, dikdörtgen biçimli kilitler, yuvarlak kepenk kilitleri de bilinmektedir. Yuvarlakların kapanma düzeneği halkalar ve çubuklarla işleyip, bunlar sadece bir yatağa sürülen kovanlı anahtarlarla ve karmaşık dillerle kullanılırdı. Özellikle kelepçeler, prangalar ve tapınaklardaki adak sandıkları böyle kapatılırdı. Bıçakçı kaba demirci değildir. O da oturarak çalışıp yardımcısı ayakta durmaktaydı (Res. 23). Çırağın salladığı balyoz değil çekiçtir. Söz konusu çekiç, olsa olsa yarım kiloluk bir çekiçti ve tek elle kullanılırdı. Bu, ortaya konulmuş işlerin inceliğine de uymaktadır. Aynı şekilde, alışılmadık yükseklikte bir örs kütüğü üzerine oturtulmuş kulaksız örs de bu hafifliğe uyum göstermektedir. Karbonlu çeliğin sıcak altında işlenmesi bir hünerdi. Bu nedenle de örsün doğrudan doğruya pota fırınının dibinde durması gerekirdi. Böylelikle çelik, sıcaklık değişikliğine uğramadan ve 279
Başaran, 1998: 210.
81
yapısında herhangi bir şey değişmeden fırından çıkarılıp çekiç altına getirilirdi (Res. 23). Sertleştirme, birbiri arkası sıra su, yağ ya da idrar içinde kızdırma, dövme ve soğutma ile sağlanırdı. Resim 23 bitmiş parçaları göstermektedir. Kasapların ve din adamlarının kullandıkları balta çeşidi kesiciler, kemik keskisi ya da perdah keskisi (?), çember biçimi malzeme için kerpeten ve orak görülmektedir 280. Kurşun ankre edilmiş demir kenetler yatay bir bağlantı oluşturur ve dengeyi sağlar281. Bir çelik ustasının, iyi kalite de bir İspanyol (belki Toledo kökenli?) çeliğini nasıl maden suyunda su vererek sertleştirdiğini görüyoruz282(Res. 24). İkinci Dünya Savaşı’ndan hemen önce Mussolini, Nemi Gölü’nden Caligula (MS 37–41) döneminden kalma çok büyük iki gemi çıkartmıştır. Nemi Gölü gemileri aşınmaya karşı kurşun levhalarla kaplanmışlardı283(Res. 25). 5. ANTİK ÇAĞ’DA MADENCİLİK ve KÖLELİK Finley, üç sosyal sebep bir araya geldiğinde – toprağın özel ellerde toplanması, topraktan elde edilen ürünler için dış piyasanın bulunması ve iç işgücünün hazır bulunmayışı – şartların zenginler için kölelerin ticari bir mal haline gelmesine yol açtığını ileri sürmektedir. Arkaik Dönem Hellas ve Roma’sındaki sosyal mücadeleleri, üçüncü şartı tamamlayan (olumsuz) bir faktör olarak görür ve böylece Antik Çağ ekonomisini dünyanın ilk gerçek köle ekonomisi olarak kabul eder284. Oikonomikos’un ilk kitabını yazan Pseudo Aristoteles (1343a 25b2), “Mülk olarak toprak ile ilgili ilk dikkat edilmesi gereken şey, tabiata bağlı olmasıdır. Ziraat tabiatta birinci sırada yer alır. İkincisi ise, madencilik ve benzeri şeyler olup toprak altından kazanç elde etme sanatıdır285…” demektedir. Başka büyük kentlerde olduğu gibi Atina’da da nüfus (Peiraeikos’takinden daha çok) maden işçiliği ve çömlekçilik gibi endüstri ve ticaretle uğraşan kent kökenlilerden oluşuyordu, ama bu, yalnızca öğelerden biriydi, günümüzün kentte yaşayan insanları gibi toprakla ilişkisini kesip atmamıştı286. Atina köleliğinde ilk sırayı ev köleleri alıyordu, bu pek şaşırtıcı değildir; fakat ikinci en büyük köle grubu günlük ticaretle uğraşıyordu (Çünkü maden ocakları gibi ağır işlerde çalışan kölelerin büyük bir kısmının azat edilmeleri mümkün değildi)287. Yabancılar şehre sanat ve ticaret yapmak amacıyla gelip yerleşmişler; köleler ise savaşlar sonucunda uzak ülkelerden satın alınarak, taş ve maden ocaklarında çalıştırılmak üzere getirilmişlerdi288. Bazı kentler ticaret mallarıyla ünlüydüler. Örneğin, Atina ve Korinthos metal işlerinde, özellikle silahçılıkta, mobilyacılık, dokumacılık ve çömlekçilikte uzmandı. Bu noktada işin teknik bölünüşü gözlemlenmektedir. Metalürji atölyelerinde bazıları demiri dövüyor, kimileri işliyor, kimileri de su veriyordu. Yapımevlerinde hem köle hem de özgür işçi kullanılırken, maden çıkarma işlerinde yalnızca köle kol gücü kullanılıyordu. Buna tanık olarak, Atina devletinin malı olup bireylere kiraya verilen, Attika’nın güneyindeki ünlü Lavrion madenlerini gösterebiliriz. Bunlar 40 metre derinliğe kadar 280
Kretzschmer, 2000: 14–19. A.g.e. 100. 282 A.g.e. 124. 283 A.g.e. 142. 284 Finley, 2007: XXVI. 285 A.g.e. 138. 286 Wycherley, 1993: 11. 287 Howgego, 1998: 23. 288 Başaran, 1998: 85. 281
82
iniyorlardı. Bu kuyulardan, kayalara oyulmuş yatay galerilerle gümüş madenlerine gidiliyordu. Her galeriyi on iki saatte bir değiştirilen madenciler kazmayla açıyorlardı; böylece 24 saat çalışarak ayda ancak 10 metre ilerlenebiliyordu. Bel ve kürekle çıkartılan maden bir sepete konup, galerilerden kuyu ağzına sürükleniyordu; galerilerin yüksekliği bir metreyi geçmediği için bu işi çocuklar ve yeniyetmeler yapıyordu. Maden büyük sepetlerle, kölelerin çalıştırdığı vinçler yardımıyla yukarı çıkartılıyor; değirmentaşları ve dibeklerde ufalanıyordu. Kadın ve çocuklar, gümüşü kurşundan ayırmak için, akarsulu mermer havuzlarda madeni yıkıyorlardı. Maden büyük fırınlarda eritiliyordu. Buradan ince uzun çıkan külçeleri, çocuk ve yaşlı köleler demet halinde bağlayıp katır sırtında Atina’ya gönderiyorlardı. Preslenerek levha haline getirilen kurşuna köle sahibinin damgası vuruluyordu. Kömür, ısınma odunu getirmek, Lavrion madenini göndermek için yol döşenmişti289. Grup halinde çalışan köleler, özellikle Laurion gümüş madeninde çalışanlar, berbat koşullar altında yaşarlardı290. Kölelerin emeğinden büyük ölçüde zanaat işyerlerinde, madenlerde ve taş ocaklarında yararlanılıyordu. Bazen efendileri bunları kendi hesaplarına atölye açmakla görevlendiriyordu. Ödenti ödeyen kölenin buyruğunda çalışan köleleri vardı, bunların yasal sahibi olmasa bile bunları buyruğunda çalıştırabiliyordu. Bazı durumlarda, ödenti ödeyen köle, başta özgür zanaatçılar olmak üzere özel kişilerin yanında işçi olarak çalışabiliyorları, bu durumda ücretlerinin bir bölümünü efendilerine veriyorlardı. Bazen mülk sahipleri 300-1000 kişilik köle topluluğunu satın alıp belli bir süre için başkalarına kiralıyorlardı. Lavrion madenlerinin kol gücü bu yöntemle sağlanıyordu291. He ne kadar genel anlayışa aykırı gibi görünse de, Antik Çağ dünyasındaki sosyal statüler içinde, kölelik kurumu kadar karmaşık olanı yoktur. Bu kurum bütün olarak basit gibi görünse de köle, mutlak bir mülk olarak ve onun kurulları çerçevesinde alınan, satılan, kiralanan, çalınan, değeri artan ya da azalan bir mal gibidir. Odysseus’un en sevdiği kölesi, domuz çobanı Eumaios; MÖ 4. yüzyılda Atina’da büyük bir bankanın idarecisi iken kölelikten azat edilen ve sonra da Atina vatandaşlığı ile şereflendirilen Pasion; İspanya gümüş madenlerinde kötü şartlarda çalıştırıldıkları bilinen köleler; Philon tarafından, İskenderiye’deki (Aleksandreia) Yahudi topluluğunun problemlerinden sorumlu olduğu için farklı olarak nitelendirilen İmparator Caligula’nın kölesi Helicon; MS 55’te doğmuş ve önceleri Nero’nun kölesi iken sonradan azat edilmiş sekreterlerinden olan stoacı filozof Epiktetos; bunların tümü köleydiler292. Sürekli ve geniş çaplı olarak savaş esirlerinden ve “korsanlık” yoluyla oluşan kölelik hakkında, bütün Antik Çağ tarihi boyunca yazılmıştır. Sadece Caesar’ın kendisinin MÖ 58–51 yılları arasında Fransa’ya yapmış olduğu seferlerden bir milyon köle elde ettiği belirtilir, ki bu inanılmaz bir rakam değildir. MÖ 4. yüzyıl ortalarında eserini yazmış olan Ksenophon, yaklaşık elli yıl önce Nikias adında bir generalin, Atina’daki gümüş madenlerinde çalıştırılmak üzere kiraya verdiği 1.000 kölesinin olduğunu, bir başka adamın 600, bir diğerinin ise 300 köleye sahip olduğunu aktarmaktadır (Peri Poron-Gelirler Hakkında 4. 14–15). Ancak bu konular genellikle abartılmıştır. Ksenophon, okurlarının bu rakamı makul bulacaklarını düşünerek, 289
Diakov-Kovalev, 1987: 397–399. Blunt, 1984: 57. 291 Diakov-Kovalev, 1987: 403. 292 Finley, 2007: 63. 290
83
yazdıklarını oldukça geniş bir plan üzerine oturtmuştu. Thukydides (7. 27. 5) de bunun oldukça makul bir tahmin olduğunu düşünmüş ve Peloponnesos Savaşları’nın son on yılı içinde, çoğu kalifiye 20.000 kölenin kaçtığını belirtmişti. Günümüzde yapılan tahminlere göre gerçekte Ksenophon zamanında madenlerde çalışan köle işgücünün beşli rakamlara çıktığı anlaşılmaktadır293. Polybios’a göre, MÖ 2. yüzyılın başlarında, İspanya’da Kartagena’daki gümüş madenlerinde 40.000 kadar köle çalıştırılmıştır. (Strabon’un yaptığı alıntıya göre, 3. 2. 10)294. Oldukça titiz olan Kephalos’un 120’ye yakın köleyi kalkan üretiminde kullanması, bize fikir vermesi bakımından, üzerinde tartışmaya gerek kalmayacak kadar yeterli bir bilgidir 295. Daha kesin konuşmak gerekirse bu 120 köle, Kephalos’un yine dikkatli olan oğulları Lysias ve Polemarkhos’un malıydı. Bunlar MÖ 404’te Otuzlar yönetimi tarafından el konulan, çok azı kalkan üreticisi olmayan, evde çalışan kölelerdi296. “Yer”, birbirine bağlı iki şey için önemlidir. İşteki yer (kölelerin çalıştığı yer) ve sosyal yapılanmadaki yer (mevki) (tabakaların sahip olduğu köle işgücünün dayanak teşkil ettiği mevki) düşünmemiz gereken konulardır. Madenciliğin, köleliği ve köleler ile azat edilmiş şahısların iç hizmetlerini tekelleştirmeye müsait olmasına karşın, hem kölelerin hem de azat edilmiş şahısların hemen bütün kamu hizmetlerinde görevlendirilmiş olmaları başlangıç noktamızı oluşturmalıdır. Bu noktada Cicero’nun her iki faaliyeti de kendi uygulamalarından çıkarmış olması ayrıca dikkat çekicidir. Madencilik, kölelerin müsait olduğu ortamlarda, hür insanların hürriyetlerinin hassaslaştığı ve hürriyetlere kolaylıkla müdahale edilebildiği, ancak köleliğin artık daha fazla yaşamadığı yerlerde, halkın bunalım yaşadığı sektörlerde ortaya çıkan (mesela bugün hala Güney Afrika’da olduğu gibi) hemen her zaman istisnai bir meslekti. Antik Çağ boyunca hür madenciler, çoğunlukla istismar edilen bir grup olmuştur297. Dacia’daki (Romanya) madenlerde çalışan hür kişilerin özgürlüklerinin sınırlanması konusunda doğrulayıcı bilgi bulunmaktadır298. Buna bağlı olarak Ksenophon, Atina Devleti’nde kölelerin gümüş madenlerinde çalıştırılmak üzere imtiyaz sahipleri tarafından kiralanmalarının ve gelirinden de bütün vatandaş topluluğunun faydalanması amacıyla satılmalarının oldukça yerinde olacağını düşünmüştü. Zanaatkârların ve özellikle de maden işleyicilerinin efendisi olarak bilinen ve Tanrılar arasında zanaatkâr olarak tanınan Tanrı Hephaistos (Roma’da Vulcanus), gökyüzündeki Tanrılar arasında da daha aşağı bir konumda görülmüş, yeryüzünde ise daha küçük, şekli ibadetlerle anılmıştır299. Kallikles, Gorgias’da Sokrates’e “Her zaman ayakkabı onarıcıları, demir dövücüleri ve böyle önemsiz kişiler hakkında gevezelik ediyorsunuz” demektedir300. Atina agorasının kuzeyinde daha sonra Zeus Stoasının yapıldığı yerde çömlekçilerle maden işleyicilerinin dükkânlarının kalıntıları bulunmuştur. Batıdaki tepenin üzerine neredeyse tüm bir durumda yükselen güzel Dor tapınağı 5. yüzyılın ortasından biraz sonra yapılmıştır. Agoranın içinde bulunmamakla birlikte bu yakaya egemen olmuş ve henüz yetersiz bir durumdayken dış görünüşünü 293
Finley, 2007: 73–74. A.g.e. 100 295 A.g.e. 74. 296 A.g.e. 100 297 A.g.e. 74–75. 298 A.g.e. 100. 299 Wycherley, 1993: 53. 300 A.g.e. 61. 294
84
değiştirmiş olmalıdır. Uzun süredir “Theseion” adıyla bilinen bu tapınakta çeşitli tanrıların hak iddia etmeleri arkeologlar tarafından hararetle tartışılmaktadır. Her ne kadar kimi anlaşmazlıklar varsa da, bugün tapınağa Hephaistos yerleştirilmektedir. Yakınındaki tunç buluntular da maden işleyicileri tanrısının tapınağa sahip çıktığını doğrulamaktadır301. 6. MADENCİLERİN TANRISI HEPHAİSTOS (VULCAİN) Tanrıların bir araya gelmesinden bir Tanrılar ve Tanrıçalar Cumhuriyeti kurulmuştu. Bu ilahi cumhuriyet, Yunan sitelerinin tam benzeri idi. Onlar Tanrıları, kendilerinin benzeri düşündükleri gibi, onların idarelerini de kendi idarelerinin aynı tasavvur etmişlerdir. Gerçekten eski Yunanlıların Tanrıları insan biçiminde idiler. Tanrılar arasında bizim telakimize göre, en ahlaksız, en sefilleri bulunduğu gibi, en namuslu, en faziletlileri de bulunurdu. Zaten onlar, insanları Tanrı derecesine yükselten Yunanlıların, karakterini taşımakta idiler. Yani Tanrıları da kendileri gibi Yunanlı idi302. Yunan tanrılar ailesinde Hefaistos demircilik tanrısı olarak yer almıştır303 (Res. 26a-26b). Hephaistos, Ateş Tanrısı idi. Zeus ile Hera’nın oğlu olan bu Tanrı, topal olarak doğdu ve bütün hayatı müddetince, yıldırımın zikzak yürüyüşünü taklit ederek yürürdü. Annesi onu doğurduğu zaman yüzüne bakmış, çirkinliğinden utanmış, ondan nefret etmiş ve ölmezlerin alaylı kahkahalarından kurtulmak; istihzalarına hedef olmamak için onu Olympos’tan aşağı fırlatmıştı. Hephaistos, Tanrılar dağından atılınca, düşüşü tam bir gün devam etti ve akşam güneş batarken, o bir göktaşı gibi Lemnos adasına düştü. Orada, kendisine demir, bronz ve değerli madenler üzerinde çalışmak sanatını öğreten bir hocanın (Kedalion) yardımı ile bir yanardağın içinde demirhanesini kurdu ve tam dokuz sene durup dinlenmeden çalıştı. Çok ince sanatkârane eserler ortaya koydu. Nadide yüzükler, bilezikler, kalkanlar yaptı. Fakat annesinin ve onun hatıralarını hiçbir zaman unutmadı. Bir gün dumanlar ve isler içinde, yüzü gözü simsiyah atölyesinde çalışırken annesinin yanına çağrılması için bir plan tasarladı. Bunun üzerine işe başlayan topal tanrı, annesi Hera’ya altından muhteşem bir taht yaptı, fakat bu taht basit bir taht değildi. Onun görünmez bağlarla teçhiz edilmiş kıskaçları vardı. Tahtı Olympos’a yolladığı zaman Hera, güzelliğine, ihtişamına hayran oldu. Fakat onun üstüne oturur oturmaz, oraya bağlanıp kaldığını hissetti, Ölmezlerden hiçbiri Zeus’un karısını bu esrarlı tahtın kıskaçlarından kurtaramadı. Bunun üzerine Baş Tanrı, karısını bu beladan kurtarmak için Hermes’i göndererek Hephaistos’u çağırttı. Fakat topal Tanrı babasının habercisinin bütün ricalarını ve istirhamlarını işitmiyormuş gibi davrandı. Ares, annesini bu sihirli tahttan kurtarması için Hephaistos’u zorla, kuvvet kullanarak Olympos’a getireceğini düşündü. Fakat 301
Wycherley, 1993: 53. Can, 17. 303 Mansel, 1999: 136. 302
85
yapılan mücadelede topal Tanrı, üstüne tutuşmuş paçavralar atarak Ares’i yendi, kaçmaya mecbur etti. Hâlbuki Şarap Tanrısı Dionysos, onu sarhoş ederek kandırdı ve ondan Hera’yı bir şartla sihirli tahtan kurtaracağı vaadini aldı. Onun ileri sürdüğü şart “Tanrılar dağına kabul edilmesi ve eş olarak Aphrodite’nin kendisine verilmesi” idi. Karısının gülünç vaziyette, işkence çekmesine razı olmayan Zeus, topal ve dargın oğlunun şartını kabul etti. Bunun üzerine Dionysos, onu bir eşeğin sırtına bindirerek Olympos’a çıkardı ve mabudların kahkahaları arasında topal Tanrıyı Zeus’un sarayına soktu, o da Hera’yı kurtardı. Olympos’a yerleşince ilahi demirci ilk iş olarak orada kendinse bir saray kurdu. Baştanbaşa tunçtan yapılan bu saray güneş doğunca pırıl pırıl parlardı. Onun dört tarafına ve tavanına yıldızlar serpilmişti. Sarayın bir tarafına muhteşem demirhanesini yerleştirdi. Yirmi büyük ocağın üstündeki kocaman potalarda kalay, tunç, altın, gümüş kaynıyordu. Yirmi körük işliyor, ocakları alevlendiriyor her taraftan alevler çıkıyor, parlıyor ve çekiçlerin gürültüleri Olympos’u dolduruyordu. Hephaistos, her gün, gün doğduktan sonra atölyesine gidiyor, geniş ve yüksek örsü üzerinde bir elinde çekici, öbüründe kıskacı çalışıyor, kıymetli maddelerden Tanrılar ve insanları şaşırtan ince ve sanatkârane eserler yapıyordu. O Zeus için muhteşem bir asa, altından taht imal etti. Demeter için, parlak bir orak yaptı. Apollon ve Artemis’in oklarının ucuna, su vererek sertleştirdi, onların ok kılıflarını yaptı. Bundan başka, bu ilahi işçi Olympos’u süslemek için elinden geleni yaptı; güneş için bir ev inşa ettikten sonra, ocağından çıkan, tunç plaklarla Zeus’un büyük sarayının duvarlarını kuvvetlendirdi, kendi kendilerine işleyen ve üstlerine oturacak Tanrıların arzularına göre otomatik olarak hareket eden koltuklar imal etti. Tanrıların, Ambrosia içtikleri kupaları yaptı. Hephaistos, Tanrılara olduğu gibi insanlara da iyilik yapmasını severdi. O, Ariane için eşsiz bir taç, “Harmonia” ya parlak bir kolye, Herakles ve Diomedes’e altın bir zırh, Akhilleus’a bir silah ve güzel bir kalkan yapmıştı. İş günü bitince Hephaistos, ocakların körüklerini kısıyor, aletlerini gümüş bir sandığa dolduruyor, terli çehresini sildikten, is ve kurumdan siyahlaşan ellerini, sinirli boynunu temizledikten, kılı göğsüne dolan eğe döküntülerini sildikten sonra, yaldızlı bir elbise giyiyor ve eline kendisine baston vazifesi gören bir asa alarak topallaya topallaya, Tanrılar yanındaki yerini almaya gidiyordu. Gök ve yerin Ateş Tanrısı olan Hephaistos, yalnız ilahi bir demirci olarak kalmadı; dünya yüzünde yanardağların ağızlarından çıkan alevler, dumanlar ona ait olan yer altı demirhanelerinin ocaklarından yükselmekte idi. Depremlerle beraber yeraltından gelen müthiş uğultular, hep onun muazzam imalathanelerinden gelen gürültülerdi. Onun en meşhur atölyesi “Lemnos” adasında idi. Etna yanardağının tepesinden savrulan dumanlar, onun Sicilya’da bulunan başka bir yer altı demirhanesinin ocağından çıkmakta idi. Burada yani Sicilya’daki atölyesinde Hephaistos, yalnız başına çalışmıyordu. Kyklops’lar da, onunla beraber çekiç sallıyorlardı. Kyklops’lar alınlarının ortasında kalın kaşları altında kıvılcım saçan tek gözleri bulunan korkunç devlerdi. Etna yanardağının derinliklerine gömülmüş, bu müthiş devler, gece gündüz orada, dağın
86
altında, uçsuz bucaksız mağaralarda durup dinlenmeden demir döverler, demirhanelerinin dumanlarını Etna’nın tepesinden püskürtürlerdi. Onlar muazzam örslerinin üzerine indirdikleri balyozlarla, yerleri sarsarlar, ortalığı korkunç yaygaralara boğarlardı. Dövdükleri kırmızı demiri su birikintilerine soktukları zaman, korkunç ıslıklar çalarak buğular yükselir ve ocakların körüklerinden çıkan fısıltılar, kuvvetli demircilerin çıkardıkları, seslere karışırdı. Ağır çekiçleri kaldıran, şişkin adaleli kolları, örsler üzerine indiği zaman örsler inler ve her tarafa kıvılcımlar saçılırdı. Kıskaçların ağızları ateşte kızdırıla kızdırıla bembeyaz olan ve Zeus’un müthiş yıldırımlarını meydana getiren demirleri, sağa sola dönerek ısıtırlardı. Daima kendisine demirhane vazifesi gören yanardağların içinde iş gören, madenleri eriten ve çeşit çeşit aletler yapan Hephaistos, yalnız cansız şeyler, kalkanlar, tahtlar yapmakla kalmıyor, harikulade güzel heykeller de yapıyor ve onları canlandırmasını, hareket ettirmesini biliyordu. Ağızlarından alev kusan altın köpekler, tunç boğalar, canlı genç kızlara benzeyen güzel bakireler de imal ediyordu. İşin garibi, heykellerini yaptığı bakireler gerçekten canlı imişler gibi ses çıkarırlar, çalışırlar ve ona hizmet ederlerdi. İşte bu sanatkâr Tanrıya Zeus, ilk kadını yaratmasını emretmişti ve Pandora’yı da o yaratmıştı. Vaktiyle; küçük Asya’da Phrygia’da adı “Kazdağ” olan ve o zamanlarda İda dağı ismiyle anılan bu meşhur dağın, sık ormanları arasında Daktylos denilen becerikli sihirbazlar yaşıyordu. Önceleri onların üç kişi olduğu söyleniyordu, bunlar Dammaneus, Kelmis ile ilk defa ateşte demiri ısıtarak kıpkırmızı yapan ve Hephaistos’un sanatını bu dağın bir mağarasında tatbik eden usta Akmon idi. Zamanla Daktylos’ların sayısı arttı. Phrygia’dan Girit adasına geçtiler ve ada halkına ateşin kullanılmasını ve madenlerin işlenmesini öğrettiler. İlk defa hesabı ve alfabeyi de bunların icat ettiği söylenir304. Hades’in hükümdarlık ettiği karanlık yer altı âleminin tunç kapısı Kerberos denilen korkunç bir köpek tarafından korunmakta idi305. Yine insanın yaratılışı bahsinde; yarattığı mahlûklara acıyan Prometheus insanları daha iyi bir şekilde yaşatabilmek, kendilerini vahşi hayvanlara karşı tesirli silahlarla koruyabilmek, toprağı sürmeye yarayacak gerekli aletler elde edebilmek için onlara madenleri işlemeyi öğretmeyi ve ateşi vermeyi düşündü. İçi baştanbaşa oyuk fakat tutuşabilir bir özle kapalı olan Ferule “Şeytantersi ağacı” denilen ağaçtan eline bir dal aldı ve Lemnos adasına gitti. Hephaistos’un alevler fışkıran ocağına yaklaştı. Madenleri eriten kızgın ateşinden bir kıvılcım çaldı. Elindeki sopanın özünün içine sakladı ve onu İlahi bir armağan olarak insanlara götürdü... Kendi haberi olmadan ateşi çalarak insana verdiği ve insanı şımarttığı için Zeus, Prometheus’a kızdı, onu Kafkas dağlarının en yüksek tepesine gönderdi. Yanardağların, ateşin, sanayinin Tanrısı Hephaistos’u çağırarak bu saygısız Titan’ı yalçın bir kayaya çaktırdı. İlahi demirci istemeyerek Zeus’un buyruğuna boyun eğdi306. 304
Can, 125–129. A.g.e. 147. 306 A.g.e. 11. 305
87
7. BÖLÜM
88
1. GEÇ HİTİTLER Büyük Hitit Krallığı’nın yıkılmasından sonra MÖ 1. binyılının ilk yarısında Anadolu’da kurulan krallıkların ekonomisinde, genellikle maden üretimi ve ticareti ön plandadır307. Geç Hitit Kent devletlerinde madencilik buna bağlı olarak da özellikle tunç işçiliği büyük gelişme göstermişti. Tunç işçiliği birçok alanda olduğu gibi mimaride de karşımıza çıkmaktadır. Zincirli ve Aslantaş kapıkanadı örneklerinde gördüğümüz tunç işçiliği, yine kazıkların altına demir ya da tunçtan bir yüksük geçirilmesiyle karşımıza çıkmaktadır. Olasılıkla üstüne hayvan derisi geçirilmiş ya da tunç dilimleriyle kaplanmış tahta kapılar da vardı. Kuzey Suriye ve Urartu’da böyle tunç kaplamalı kapıların varlığı olumsuz değildir, çünkü Urartu’da tunç işçiliği olağanüstü bir gelişim gösterir. Komşu Asur ülkesinde, Balawat’da (Imgur-Enlil) bulunmuş olan Salmanassar II’nin (847 dolayları) iki kanatlı anıtsal kapısı üstündeki tunç kaplamalar, böyle bir kapının görünümü için bilgi vermektedir. Burada kapıkanatlarının kenarları tunç ile güçlendirilmiştir. Çerçeveli kapılarda, ya özel kalas parçaları üstüne tunç dibekler yerleştirilmiştir ya da eşiğe daha büyük taşlar gömülmüştür. Dibekler uzun bir süre kullanılmaktan dolayı aşınıp delindiğinden, altına eklenen bir maden yama ile yeniden kullanılabilir duruma getirilmiştir308. Zincirli’de asal durumdaki salonun taban sıvası üzerine yerleştirilmiş, yalınç bir tuğla tabakasıyla örtülmüş, yuvarlak bir kil yığınının çevresine birçok bölümü kaynak yapılarak birleştirilmiş, ince bir tunç kenarlık geçirilmiştir. Bu kenarlığın çevresine ise, içleri kil ile doldurulmuş tunç kılıflardan yapılmış, altı tutamak dizilmiştir. Altlığa sıkıca bağlı olan tunç bilezik, herhalde süs pervazı ve kenar koruyucusu görevindeydi, belki de küçük kapların konulmasına ve ocak yüzeyinden düşen kor parçalarını yakalamaya yarıyordu, tutamaklar ise yalnız süs olarak yapılmışlardır. Daha sonraları tunç bilezik de içinde olmak üzere, ocağın tümü, bir kil yığını ile örtülmüş ve alçı tabakaları ile sıvanmıştır309. Bu bölgede yaşayan toplumların madencilik açısından eski kültürlerini incelediğimizde ise I. Šamši-Adad, Mari kralı yaptığı küçük oğlu Yasmah-Adad’a gönderdiği bir mektubunda “Bakır madeni istihsaline gelince, mükemmel. Hamallar madeni on ile yirmi çift saatlik bir mesafeye taşıdıklarında büyüklerin, Ušmuların ve müfettişlerin çocuklarına madenin birikmesi için emir ver. Onlar yardımıyla pislikleri temizlesinler, iyice temizledikten sonra temizlenmiş madeni su ile yıkasınlar” demektedir (bu bakır ocağının yeri bilinmemektedir). Fakat Kargamış kralı Aplahanda’nın Yasmah-Adad’a gönderdiği “Ziranim’de çok bol bakır var” dedikten sonra, “ocakların genç adamlar tarafından Mari kralı için bekletildiğini ve madenin taşındığını” söylemektedir. Šamši-Adad’ın bakır ocaklarının Ziranim ocakları ile aynı olup olmadığı belli olmamakla birlikte, bu mektuplar sayesinde Eski Babil devrinde Fırat nehrinin Anadolu toprakları üzerindeki bölgede bakır ocaklarının işletildiğini öğrendiğimiz gibi halitasının da yapıldığını ve bronz eşyalar yapıldığını anlıyoruz. Çünkü Mari kralı Zimri-Lim’in memuru Yarim-Lim’e, beyine “bronzu görmeye gittim, 3 günden beri imalat devam etmektedir. Bronz eşyaları bu gece göndereceğim” diye yazıyordu310. 307
Belli, 2004: 36. Naumann, 1998: 171–172. 309 A.g.e. 195. 310 Savaş, 2006: 29–30. 308
89
2. URARTULAR Demir madeninin özellikle mücevher ve törensel silah olarak kullanımı II. binyılın ikinci yarısından itibaren giderek yaygınlaşmaya başladı. IX. yüzyılın sonlarına gelindiğinde tüm silahlar ve çoğu aletlerin yapımında demir tartışmasız üstünlük sağlamıştı. Bu olaylar ve gelişmeler Tunç Çağı kültürlerine kesin bir son verdi. Anadolu’da yeni bir dönem, Demir Çağı başlıyordu311. Demir Çağı 1200-700 arasına tarihlenmektedir312. Antik çağa giriş yaptığımız dönemde, Urartu ülkesi ve çevresi maden yatakları açısından zengindi. Tıpkı bugünkü gibi, o zaman da gümüş, bakır ve demir bakımından zengin maden yatakları vardı313. Çiviyazılı Urartu kaynaklarından anlaşıldığına göre, Erzurum-Erzincan Bölgesi Diauehi Krallığı’nın merkezi durumundaydı ve özellikle altın, gümüş ve bakır madenleri yönünden zenginliklere sahipti314. Özellikle gümüş, bakır ve demir kaynakları oldukça yeterliydi. Gümüş, Gümüşhane yöresinden, bakır Ergani civarından, demir de Van Gölü’nün güneyindeki dağlık yöreden sağlanıyordu. Maden yataklarına yakınlık bu dalın hızla gelişmesine neden olmuştu. Bu bölge demir madenciliğinin ana vatanıdır315. Dağlar demir ve bakır madenleri, yapı taşları bakımından zengindi. Bu doğal koşullar zanaatların gelişmesine yardımcı oluyordu. Zanaatlar, başta bronz ve demir alet üretimi olmak üzere yüksek bir düzeye ulaşmışlardı. Bronz eşyalar, özgün bir yönteme göre krallık atölyelerinde dökülüyordu, ama döküm Asur örneklerine uygun olarak yapılıyordu316. Özellikle madeni eserlerde gördüğümüz, Urartu saray sanatı anıtsaldır. Kaya kabartmalarında, boyalı duvar resimlerinde, mühür ve bilhassa tunçtan yapılmış madeni eşyalar üzerindeki Urartu tanrıları, kalıplaşmış ve üslup yönünden hemen hemen benzer anlatımlara sahiptir. Anıtsal Urartu saray sanatının en önemli özelliklerinden biri de, kaya kabartmalarının, yontuların, duvar resimlerinin, yazıtların, keramik, ağaç, fildişi ve madeni eşyaların biçimleriyle üzerindeki figür ve bezemelerin, sanki tek bir yasa buyruğunca belirli mekânlarda üretilmiş olmasıdır. Anıtsal Urartu saray sanatını yöneten kurallar, her esere ağırbaşlı bir uyum, sade ve samimi bir denge etkisi katmaktadır. Bu nedenle Urartu saray sanatı üslubu, sanatçı ve zanaatçıların öğrenmesi gereken çok sıkı ve katı kurallardan oluşuyordu. Örneğin her Urartu tanrısının görünümü önceden sıkı sıkıya saptanmıştı. Merkezi bölgedeki atölyelerde yapılan tanrı figürü ile taşra kentlerindeki atölyelerde yapılan tanrı figürleri arasında hiçbir zaman özde önemli bir farklılık görülmez. Ancak ebat, biçim ve süsleme öğeleri, sanatçının yeteneğine göre şu ya da bu biçimde başarılı olarak kopya edilmiştir. Bu nedenle merkeziyetçi Urartu Krallığı’nın saray sanatı, sanatçı ve zanaatçıların belirli bir anda görebileceği ve esinleneceği şeylere göre değil, kral ve yöneticileri ya da merkeze bağlı taşra kentlerindeki atölyelerin sahip olduğu kurumlaşmış katı değer ve kurallara dayanıyordu317. 311
Sevin, 2003: 195. Başaran, 1998: 35. 313 Lloyd, 2000: 105–117. 314 Belli, 1982: 184. 315 Sevin, 2003: 230. 316 Diakov-Kovalev, 1987: 228–233. 317 Belli, 1982: 199–207. 312
90
Urartular özellikle mimarlıkta ve maden işçiliğinde ustaydılar. Tunç işlerinin sanat değeri yüksektir. Madeni küçük eserlerin çoğunluğunu oluşturan mobilya elemanlarının hem süsleme hem yapısal işlevleri vardır318. Urartu mühürleri genellikle taş, tunç, altın ve kemikten kazınmışlardır319. Urartularda madenlerin işlenmesi, dökümcülük, çömlekçilik, dericilik, dokumacılık gibi işletmelerin, sanayi çalışmalarında ciddi bir yeri vardır. Tabii kaynakları bol olan bu bölgede meydana getirilen madeni eserlerin büyük bir kısmı, Urartulara has bir üslup ve tekniğe sahiptirler 320. Urartu maden eserlerinin batıya yayılımı konusunda iki farklı görüş vardır. 1. görüşe göre; Batı dünyasına, İtalya’ya değin ihraç edildiği kabul edilen maden eserler, Urartu kökenli değildir321. Batı dünyasında bulunan maden eserler çoğunlukla Kuzey Suriye kökenlidir. Bununla birlikte VIII.-VII. yüzyıllarda Urartuların daha çok Kafkasya ve Kuzeybatı İran’da etkili bir madencilik okuluna sahip oldukları da açıktır322. 2. görüşe göre ise; Urartu’nun güzel tunç dökümcülüğü ve başka maden işçiliğinin uzaktaki İtalya’nın Etrüsk kentlerinde yaşayan meslektaşlarını etkilemiş olması, bu sanata karşı Urartu’da özel bir yeteneğin olduğunu akla getirmektedir 323. Bu şu şekilde açıklanabilir: Bu eserler dış piyasa da çok sevilmekteydi. Urartu ile Kuzey Suriye Kent Devletleri arasında kurulan iyi siyasi ilişkiler ticaret ve ekonomide de bir işbirliğinin yaratılmasını sağlamıştır. Akdeniz’deki limanlar ile Batı dünyasına mal satabilmek mümkün olunca bu ekonomik ilişkiler daha da yoğunlaşmış ve sonuçta dış satıma yönelik ortak atölyeler kurulmuştur. Urartu eserler Frigya, Yunanistan ve İtalya’ya kadar ulaşmıştır. Bilhassa bronz eşyalar, hem ihraç, değişim eşyası ve gelir kaynağını meydana getirmiş, hem de bu memleketlerdeki kavimlere örnek teşkil etmiştir324. Urartu sanatı, madeni eserleriyle Eski Doğu’nun en önemli kültürlerinden birisi olmuştur. Urartu sanatında madeni eserler çok önemli bir yer tutar. Bunlardan tunç kazanlar, kült eşyası olarak tapınaklarda ve mezarlarda kullanılmıştır. Keza tunç, altın ve gümüşten kaplar yapmışlar ve bunları ihraç etmişlerdir. Bu madeni eserler arasında kemerlerinde önemli bir yeri vardır. Urartu mezarlarından çıkartılıp yurt dışına da kaçırılmış yüzlerce kemer örnekleri arasında altın ve gümüş olanlar da vardır ve üzerleri çok çeşitli tasvirlerle süslenmiştir. Ayrıca tunç ve demirden ziraat aletleri, madeni at koşum ve süs takımları, iğneler, fibulalar, pektoraller, figürünler, ok, mızrak, kılıç, miğfer ve kalkan gibi silahlar yerleşim yerlerinde ve mezarlarda bulunan madeni eserlerden ilk akla gelen örneklerdendir. Eserler muhtemelen yöresel olarak üretiliyordu; ancak çok iyi işçilik gösteren eserlerin ise kralların ya da yüksek ünvanlı kimselerin emri üzerine usta sanatkârlar tarafından özenli olarak üretildikleri sanılmaktadır.
318
Saltuk, 1997: 233. Sevin, 2003: 236. 320 Yıldırım, 2004: 128–132. 321 Sevin, 2003: 231. 322 A.g.e. 232. 323 Lloyd, 2000: 105–117. 324 Yıldırım, 2004: 128–132. 319
91
Urartu krallığına ait çeşitli yerleşme yerlerinde ve kaçak kazılarda ortaya çıkan ve özellikle altın ve gümüşten yapılmış takılar, Urartularda mücevher sanatının gelişmişlik düzeyini ortaya koyacak niteliktedir. Bunlardan bazıları granülasyon tekniğinde üretilmiş nar biçimli küpeler, altın, gümüş ve tunçtan uçları aslan, boğa ve yılan başları ile süslü bilezikler, hayvan başlı iğneler, çeşitli kolyeler Urartu’da bol miktarda ele geçen takılar arasındadır325. Van Gölü havzasındaki Karagündüz ve Ernis’te Erken Demir Çağı’na ilişkin mezarlarda armağan olarak çok sayıda demir ziynet eşyası326 ile törensel silah ele geçirilmiştir. Dövme ve dökme tekniklerinin ustaca uygulandığı maden eserler arasında, altın ve gümüş ziynet eşyaları, tunç kemerler, fibulalar, hayvan ve insan heykelcikleri, tahtlar, tunç ve demirden miğferler, şamdanlar, at koşum takımları ile kılıç, ok ucu, mızrak ucu vb. silahlar dikkat çekicidir. Tunç eserlerden büyük bir bölümü kabartmalarla bezelidir. Bunlardan özellikle kemerlerdeki, geniş bir repertuar içinde sunulmuş sahneler dikkat çekicidir. Örneğin Urartu kralını savaş ve avda gösteren ya da bir Urartu ordusunun yürüyüşünü betimleyen sahneler IX.-VIII. yüzyıl Asur saray kabartmalarından aynen kopya edilmiş gibidir. Buna karşılık kuş gövdeli, akrep kuyruklu insan; at başlı insan; hayvan başlı ve bacaklı, kuş ya da balık gövdeli, kanatlı insan veyahut da arslan bacaklı, boğa ve keçi kafalı kuşlar vb. şaşırtıcı karışık yaratıklar, daha Urartulu bir karaktere sahiptir. Bu türde yaratıklar aynı zamanda Urartu mitolojisinin ne denli renkli olduğunun da göstergeleridir 327. Devletin maddi refah kaynağını yansıtan madenciliğin ve bununla ilgili olarak maden zanaatının çok hızlı bir biçimde gelişerek yüksek bir düzeye ulaştığını, Urartu Krallığı’nın kuruluş dönemine ait ele geçirilen yazıtlı, yazıtsız ve üzeri resimli çok sayıdaki tunç eşya açıkça kanıtlamaktadır. Ayrıca çift dilli çalışan Kelişin Steli de, krallığın kuruluş yıllarında madenciliğin geliştiğine dair çok önemli bilgiler vermektedir. Örneğin Urartu krallarından İşpuini ile oğlu Menua’nın ortak krallıkları döneminde, Urartular’ın kutsadığı Muşaşir Bölgesi’ndeki ulusal tanrı Haldi’nin tapınağına, bu iki kralın yaptığı tek bir ziyareti sırasında 1.112 adet büyükbaş hayvan ile 21.500 adet küçükbaş hayvanın yanı sıra, çok sayıda silah, tunç kap vb. bağışlamışlardır. Bu somut kaynaktan da anlaşılacağı üzere, Urartu Krallığı’nın kuruluş yıllarında madenciliğin çok hızlı bir biçimde gelişmiş olduğu, hatta devletin gereksinmesi dışında tunç kap, silah gibi üretim aracı olan madenlerden üretim artığının dahi olduğu açıkça anlaşılmaktadır. Askeri donatımın bir parçası olan tunç kemerler üzerine sık sık işlenen “savaş hazırlığı” ile “av sahneleri”, Urartu resim sanatında savaş ve savaşla ilgili gelenek ve göreneklerin yaygınlaşarak her şeye egemen olduğu dönemi yansıtmaktadır. Tunçtan dövme tekniği ile yapılmış üç ayaklı büyük kült kazanları, Urartu tapınak avlularında durmaktaydı. Bu kazanların boğa başlı ya da insan yüzlü, kanatlı ve kuş gövdeli ilginç kulpları bulunmaktadır. Kulpların sırt bölümünde bulunan delikten, kazanı taşımak ya da aşmak için halkalar geçirilmekteydi. Figürlü tutamaklar ayrı olarak balmumu kalıplara döküldükten sonra, orijinal kalıpta olmayan bezemeler yapılıp, kazanın üst bölümüne karşılıklı olarak perçinlenmekteydi. Urartu kalelerinin kutsal silah 325
Yıldırım, 2004: 128–132. Sevin, 2003: 230. 327 A.g.e. 231. 326
92
depolarında, dövme tekniği ile yapılmış miğferler ele geçirilmiştir. Ucu sivri, ters huni biçiminde karakteristik Urartu miğferleri süs ya da adak miğferleri ve savaş miğferi olmak üzere ikiye ayrılırlar. Tunçtan dövme tekniği ile yapılan ve Urartu saray sanatını yansıtan adak yazıtlı kalkanlar üzerinde, kudret ve kuvvetin simgesi olan aslan ve boğa motifleri betimlenmiştir. Kalkanlar üzerindeki aslan ve boğa motifleri, özde ve biçimde herhangi bir değişikliğe uğramaksızın Urartu Krallığı’nın sonlarına değin aynı biçimde kopya edilmiştir. Urartuların maden döküm ve işleme ile ince maden işçiliğinde uzmanlaşmış yetkin zanaatçıları vardı. Van’ın 68 km güneydoğusunda bulunan Giyimli definesinden ele geçirilen halk sanatına ait tunç levhalar üzerine işlenen insan figürleri, kaba ve çirkin olmasına karşın, abartılmadan daha sade ve canlı bir biçimde çizilmeye çalışılmıştır. Giyimli yöresindeki yerel atölyelerde işlenen halk sanatına ait adak levhaları üzerindeki resimlerin büyük bir çoğunluğunu da, karşıdan işlenen insan yüzleri oluşturur. Madeni levhalar üzerine kazınarak ya da vurgu tekniği ile noktalarla oluşturulan insan yüzleri, çirkin ve basit olmasına karşın, daha gerçekçi ve en küçük ayrıntısına varıncaya değin büyük bir özenle betimlenmiştir. Belki de halk sanatçıları insan figürlerini özellikle insan yüzlerini tüm insansal zaafları ile çizmeyi yeğlemişlerdir. Giyimli definesinden ele geçirilen tunçtan dövülerek yapılmış kemer, madalyon, at koşum takımı, adak levhaları ile çeşitli eşyalara ait yüzlerce parça üzerindeki figür ve sahneler, Giyimli yöresindeki yerel atölyelerde halk tarafından çekiçle dövülerek silinmiş, bunların yerine daha değişik figür ve motifler çizilmiştir. Çekiçle dövülerek silinen eşya parçaları üzerindeki figür ve sahneler MÖ 7. yüzyıl ve sonrasına tarihlenmektedir 328. Patnos’un 2 km güneyinde 12 m yüksekliğindeki küçük bir höyük üzerinde ilginç bir Urartu sarayı bulunmaktadır. Giriktepe ya da Değirmentepe (MÖ 9. yüzyılın son çeyreği ya da MÖ 8. yüzyılın ilk çeyreği içinde yaptırılmış olduğu ileri sürülmektedir) adı verilen höyükte yer alan sarayda bulunan ve büyük bir kısmı sarayın cariyelerine ait olduğu anlaşılan iskeletler üzerinde, sanat değeri oldukça yüksek olan ziynet eşyaları arasında boncuklar, küpeler, bilezikler, yüzükler, tokalı iğneler, süslü iğneler, mühürler ve kemerler bulunmuştur. İskeletlerin kulaklarında çeşitli geometrik şekilli ve halka biçimli altın ve gümüşten yapılmış değerli küpeler bulunmuştur. Erkeklere ait iskeletler üzerinde ise, bel kısımlarında tunçtan yapılmış kemer, baş kısımlarında ise ezilmiş durumda miğferler ele geçirilmiştir. İskeletli odanın üstünde I. tabakaya ait yapı kalıntılarının arasında ele geçirilen bir küp içinde, toplu olarak boncuklar, altın, gümüş ve tunç eserler bulunmuştur. Düşman saldırısı sırasında saraydaki değerli eşyaların ve süs takılarının, - düşmanın eline geçmemesi için – toplanarak küp içine konduğu anlaşılmaktadır. Küp içindeki altından yapılmış süs takıları arasında, yarım ay biçiminde granulation tekniği ile işlenmiş üçgen süsleri içeren küpeler, granulation tekniğinde sitilize edilmiş üç at başı, altın boncuklar, pandantifler, balık ve halka biçimli küpeler, uçları ejder başı ile biten gümüş bilezik vb. gibi takılar, buluntuların en ilgincini oluşturur. Zengin süs takıları, Kuzeybatı İran’da Demir Çağı I kültürleriyle yakın bir ilişki içindedir. Altından yapılmış at başları, balık ve boncuk gibi yuvarlak süs takılarının kolye olarak kullanılmış olduğunu, ipin geçmesi için açılan karşılıklı iki delik doğrulamaktadır. İçleri boş olan ve granulation tekniğinde 328
Belli, 1982: 199–207.
93
işlenen altın süs takıları, II. tabakada, depodaki mutfak odalarında iskeletler üzerinde bulunan altın süs takıları ile büyük bir benzerlik göstermektedir. Uçları ejder başı ile biten gümüşten yapılmış bileziğin tunçtan yapılmış çok sayıdaki benzerine, yine II. kattaki harem dairesinde bulunan iskeletler arasında rastlanılmıştır. 4 büyük salonun önündeki tabanı taş döşeli avluda, 12 m derinliğinde ilginç bir su kuyusu ortaya çıkarılmıştır. Su kuyusu içinde kazma, kama, varyoz, balta ve demirden yapılmış çeşitli aletin yanı sıra, çok sayıda tunç eşya da ele geçirilmiştir. Madenden yapılmış değerli araç ve gerecin saray sakinleri tarafından, düşman tehlikesi geçtikten sonra tekrar çıkarıp kullanmak amacı ile kuyuya atılmış olduğu sanılmaktadır329. Urartu Karmir Blur’a ait hazinelerden belki en belirgin olanları şunlardır (insan ve hayvan kakmalı tunçtan koca değirmi kalkanlar, miğferler, tunç sadaklar). Erzincan yakınlarındaki Altıntepe’de, Urartu’nun genel valisi otururdu. Rastlantı sonucu demir sacayağı üzerinde çok büyük bir tunç kazan bulundu. Altıntepe’de bulunan birçoğu tunçtan olan eşyalar bugün Ankara Anadolu Medeniyetleri müzesindedir330. Altıntepe’de yer altına kesme taşlarla inşa edilmiş prens mezarlarına cesetler, taş ve ağaçtan lahitler içinde, altın, gümüş ve değerli taşlarla birlikte, süslü giysileriyle gömülmüşlerdir. Mezar odalarına altın, gümüş, tunç, demir, fildişi, pişmiş toprak, taş ve fayanstan çeşitli eşyalar, gümüş ve tunç kaplama ağaç sandalyeler, tunç kemerler, çeşitli ahşap mobilyalar, tunç kazanlar ve savaşçı prense ait bir savaş arabası bırakılmıştı331. Urartu Krallığı’nın merkezi bir otorite altında kurulmasından hemen kısa bir süre sonra, hayvancılık ekonomisinin yanı sıra tarımın ön plana geçmesi, toplumsal tarım ve ekonomik yönetim merkezlerinin kurulması, yapılan yollarla ticaretin gelişmesi ve özellikle ham madde gereksinmesini karşılamak üzere sürekli savaşların yapılmış olması, madenciliğin hızla gelişimini sağlayan önemli etmenleri oluşturmuştur. Bu etmenler sonucunda çok büyük bir hızla gelişen meta üretimine orantılı olarak, Urartu Devleti’nin damgasını taşıyan madencilik zanaatı da umulmayacak ölçüde ürünlerini vermekte gecikmedi. Nitekim gerek Urartu Krallığı’nın merkezi bölgesinde, gerekse taşra eyaletlerinde kurulan krali tarım ve askeri yönetim merkezlerinde ya da bu yerleşim merkezlerinin mezarlıklarından ele geçirilen altın, gümüş, fildişinden yapılmış eşyalar ile öteki maden işçiliğinde karşılaştığımız teknik ustalık bizim için şaşırtıcıdır. Kökeni çok eskiye dayanan yetkinleşmiş Urartu zanaatçılarının maden döküm ve işlemedeki başarısı, gerçekten akla durgunluk veren bir beceriye ulaşmıştır. Tüm bu işlerin nedenli kaba araçlarla yapıldığı düşünülecek olursa, yüzyıllarca süren uzmanlaşma sürecinde, sanat ustalarının elde ettikleri “işçilik” sabrı ve güveni karşısında şaşırmamak olanaksızdır. Bu nedenle Urartular, özellikle MÖ 1. binden itibaren Doğu Anadolu Bölgesi’nin yüksek maden işçiliğini yansıtan yetkinleşmiş gerçek maden ustalarıdır332.
329
Belli, 1982: 157–159. Lloyd, 2000: 105–117. 331 Sevin, 2003: 214. 332 Belli, 1982: 199–207. 330
94
3. PHRYGIA Phrygia bölgesi günümüzde, yaklaşık olarak Ankara, Afyonkarahisar ve Eskişehir illerinin tümünü; Konya, Isparta ve Burdur illerinin kuzey, Kütahya ilininse batı bölümünü kapsıyordu. Bölge adını Küçük Asia’ya Thrakia ve Boğazlar üzerinden girmiş bir Thrak boyu olan Phrygler’den almıştır. Anadolu’ya Makedonia ve Thrakia’dan gelen Phryg’ler, Avrupa’da otururlarken Bryg adını taşıyorlardı333. Klasik Phrygia genel olarak, doğuda Kappadokia, sonraları Galatia; güneyde Lykonia, Pisidia bölgeleri, Kabalis, Milyas ve Kibyratis yöreleri; batıda Mysia, Lydia, Karia; kuzeyde de Bithynia ve Paphlagonia bölgeleriyle komşudur. Kolaylıkla çizilen bu genel şemaya karşılık, bölgenin kesin sınırlarını saptamak oldukça güçtür334. 3.1. Madencilik Kültürü Günümüz İç Anadolu’sunun, Kızılırmak’ın batısındaki büyük bölümünü kapsayan Phrygia bölgesi doğal kaynaklar yönünden yoksun değildi. Ülkenin güneybatısındaki Dokimeion mermer ocakları Roma İmparatorluk Çağı’nda oldukça ün kazanmıştı. Hafif, yarı saydam, beyaz ve zengin erguvani desenli olan bu mermer türü Anadolu’da lahit yapımında kullanılmakla birlikte, esas olarak, Synnada kenti üzerinden ve Ephesos limanı aracılığıyla Roma’ya gönderilmekteydi335. Phrygler maden işçiliğinde ustaydılar336. MÖ VIII. yüzyılın ortaları ve VII. yüzyılda bölgede gelişmiş bir tunç endüstrisi bulunmakta ve Phrygia üretimi eserler hemen hemen tüm antik dünyaya ihraç edilmekteydi337. Kuzey Suriye limanlarından; Kuzeybatı İran, Doğu ile İç Anadolu ve belki de Kafkasya mallarının Batı’ya dışsatımı yapılamaz duruma gelindiği bu dönemde, Batı dünyası ile ticarette Anadolu kervan yollarının büyük bir önem kazanmış olması doğaldır. Nitekim Frygia başkenti Gordion’da (Yassıhöyük) yapılan kazılar, Tabal kökenli tunç eserlerin Kızılırmak’ın batısına kadar geldiğini gösterdiği gibi, Fryg kökenli maden eserlere Batı Anadolu kıyıları ve Yunanistan’da da rastlanmıştır. MÖ 8. yüzyılın sonlarına doğru Batı Anadolu ve Yunanistan’a değin yayılmış bulunan bu dışsatım mallarından tunçtan yapılmış olanlar konusunda bir fikir sahibi olabilmekteyiz: Örneğin İvriz kabartmasındaki Urpalla’nın fibulasına ve Gordion’daki Büyük Tümülüs’te ele geçirilen kabaralarla süslü çok sayıda Fryg fibulasının paralellerine Manisa, Efesos, Mytilene, Samos, Lindos, Perakhora ve Argos Heraionu’nda rastlanmıştır. Bunun yanında Smyrna, Larisa ve Delos’ta da Fryg fibulaları bulunmuştur. Bir Fryg özelliği olan, makara biçimli kulplara sahip kaselere de Manisa, Efesos, Samos, Argos, Delfoi, Perakhora ve Olympia’da rastlanmıştır. Bu buluntular 333
Sevin, 2007: 193. A.g.e. 195. 335 A.g.e. 211. 336 Saltuk, 1997: 234. 337 Sevin, 2007: 211. 334
95
MÖ 730 ile 700 yılları arasında Frygler’in Batı dünyası ile geniş çaplı bir ticarette bulunduğunun kanıtlarıdır. Batı Anadolu kıyılarından Adalar ve Yunanistan’a doğru yayılmış bu türde tunç eşyaların Gordion’dan hareketle, batıya uzanan doğu-batı kervan yolu sayesinde, Lydia ülkesi üzerinde Kyme, Smyrna, Efesos ve Miletos gibi dışsatım limanlarına ulaşmış olması gerekir. Daha az sayıda olmakla birlikte, Yunan eserlerinin de Frygia’ya aynı yolla ulaştığı ortaya konmuştur. Batı ile yapılan bu ticaretin yanında, MÖ 8. yüzyılın ikinci yarısı içinde Frygler’in güneydoğudaki Asur İmparatorluğu ve Kuzey Suriye ile de bazı ticari ilişkiler geliştirdiğini gösteren buluntular vardır. Sözgelimi Gordion’da bulunmuş hayvan başlı tunç bakraçlar ile işlenmemiş ve işlenmiş durumda bazı fildişi eserler bu ticaretten günümüze kalabilmiş göz alıcı Asur ürünleri arasında ilk sırayı almaktadırlar. Fryg tümülüslerinin en büyüğü, yaklaşık olarak 300 m çapında ve 53 m yüksekliğindeki, Gordion’daki, Midas Tümülüsü de denen Büyük Tümülüs’tür; bu, Anadolu tümülüslerinin, Lydia’daki Alyattes Tümülüs’ünden sonra en büyük olanıdır. Mezar odasında bulunan madeni ölü armağanları tunç kabaralarla süslü 9 deri kemer; demir altlıklar üzerinde duran, içlerinde, yiyecek ve içecek konmuş pişmiş topraktan kaplar bulunan 3 büyük tunç kazan, 2 tunç bakraç, 2 tunç kepçe; 166 adet tunç kâse ile 183 tane tunç çengelli iğne (fibula) bu odanın buluntularını oluşturur. Frygler giysilerini tutturmak için tunçtan, çok süslü bir çengelli iğne (fibula) takarlardı; bu tunç fibulanın en iyi örneği İvriz kabartmasında, Tabal Kralı Urpalla’nın üzerinde görülebilir338. Midas’ın mezarında bulunan yazıtların büyük bölümü tunç kapların üzerindeydi. Bu Frig mezarının tamamen özgün bir yanı, burada bir nebze olsun altın ya da gümüş çıkmamış olması, dahası erken dönem erkek mezarlarında hep görülen silahlardan bulunmamasıdır. Buna belki de hiçbir zaman doyurucu bir açıklama getirilemeyecektir339. Tümülüsün Midas’a ait olduğunu savunan bilim adamları, mezar odasında altın ve gümüş gibi değerli madenlere rastlanmamış olmasını Gordion’un Kimmer boyları tarafından yağma edilmiş olmasına bağlama eğilimindedirler 340. Fryg ülkesindeki maden kaynaklarının verimliliği, Orta Anadolu’da Kültepe (eski Kaneş) merkez olmak üzere pazar yerleri (karum) kuran Asur Ticaret Kolonileri döneminden yani 2. binyılın başlarından beri sömürü konusuydu. Bolkar Maden’deki antik gümüş ve kurşun ile hematit önemli doğal kaynaklar arasındaydı; kristal, oniks ve mika Frygia’da boldu. Ayrıca bu ülkenin tunçları, köleleri, at ve katırları da ünlüydü. 3.2. Maden İşçiliği Phrygler özellikle tunç işçiliğinde uzmanlaşmışlardı. Bu endüstri dalında esin kaynağı daha çok güneyden, Suriye’den geliyordu. Bunlardan bir bölümü Suriye ve Asur’dan armağan olarak ya da ticaret yoluyla gelmişse de, önemli bir bölümü Gordion’da Phryg sanatçılarınca dövme ve dökme teknikleri kullanılarak üretilmişti341.
338
Sevin, 1982: 249–263. Lloyd, 2000: 63–64. 340 Sevin, 1982: 249–263. 341 Sevin, 2003: 259. 339
96
Frygler’in eskiçağ dünyasında tanınan ve kolay alıcı bulan dışsatım ürünlerinden en başta gelenini madenden, özellikle de bir bakır-kalay alaşımı olan tunçtan yapılmış olanlar oluşturuyordu. Kendine özgü biçimleriyle dikkati çeken bu maden ürünler ile eskiçağdan günümüze gelen bilgiler Frygler’in yüksek maden işçiliği hakkında bir fikir edinmemizi yardım etmektedirler. Bu sanat dalında özellikle Tabal ülkesi çok ileri gitmiş olmalıdır. Çünkü Eski Ahit’te Tubal ülkesinin yapımı olan tunç kazanların güneydeki Tyr kenti pazarlarında satıldığından söz edilmekte, Asur İmparatoru 2. Sargon ise Tabal yapımı kazanları değerli savaş ganimetleri saymaktadır. MÖ 8. yüzyılda bu tunç kapların ünü batıda Yunanistan ve hatta İtalya’ya değin yayılmıştı; aynı dönemde ağız kenarları insan ve hayvan (en çok boğa) kafalarıyla süslü üç ayaklı kaideler üzerinde duran büyük kazanlar, Frygler’in yanında Yakındoğu’nun Asur, Urartu, Geç Hitit ve Kıbrıs soyluları arasında da sevilerek kullanılmaktaydı. Gordion tümülüslerinde bu türde kazanlara en erken mezarlarda da rastlanmış, Büyük Tümülüs’te ise üç tane bulunmuştur. Bazılarının kenarları boğa, bazılarının ise kadın ve erkek büstleriyle bezeli olan bu kazanların ortak özelliği, sırtlarında halka delikleri ve bu deliklere geçirilmiş halkaların var oluşudur. Yakındoğu’da büyük kazanlar üreten Urartu ve Kuzey Suriye atölyelerinin yanında Frygia veya Tabal ülkesinde de bir atölyenin varlığı anlaşılmaktadır. Büyük Tümülüs’ün ilk açıldığı yıllarda burada bulunan kazanların Urartu kökenli olabileceği düşünülmüştü. Oysa yeni araştırmalar Gordion’a hiçbir Urartu eserinin ulaşmamış olduğunu, bazı kazanların ise Kuzey Suriye kökenli olabileceğini göstermiştir. Frygia’dan Batı Anadolu’daki İonia, Adalar ve Yunanistan’a dışsatımı yapılmış bir başka eser grubunu, tunç kâseler oluşturur. Frygia atölyelerinde üretildikleri konusunda hiçbir kuşkunun bulunmadığı bu küçük boyutlu yapıtların başlıca iki değişik türü vardır: Bugünkü hamam taşlarımızın atası olan birinci türe girenlerin ortak özelliği, kâsenin orta kısmında şişkin bir yumrunun (omfalos) bulunuşudur. Öncü tipleri Asur’dan alınmış olan bu türde kâselerin erken tarihe ait olanları, basit ağız profilleri ve dövme tekniğinde yapılmış oluşlarıyla dikkati çeker. Daha gelişmiş aşamada dökme tekniğinde yapılmışlardır; dıştan düz görünmekle birlikte, içten kabartma halkalarla kuşatılmış yüksek bir yumruya sahiptirler; bu türün klasikleşmiş örneklerinde ise yumrunun etrafını yalnızca bir halka kuşatır. Aynı türe girmekle birlikte, basit görünümlü kâselerin aksine yaprak kabartmalarıyla bezenmiş, önceleri dövme, sonraları ise dökme tekniğinde yapılmış süslü örnekler de üretilmiştir. Bu süslü tipin ilk modelleri de Asur’dan alınmıştır. Ancak Frygler bunları yumrulu ve halkalı kâseleriyle birleştirerek, kendilerine özgü bir biçime sokmayı bilmişlerdir. Modelleri dışarıdan gelerek sonradan Fryg eserleri durumuna sokulmuş bu kâselerin yanında, ikinci bir kâse türü vardır ki, bunlar Fryg maden ustalarının kendi öz buluşlarıdır. Yumrulu (omfalos) kâselerin aksine MÖ 8. yüzyılın ilk yarısı içine ait olan tümülüslerde bu öz Fryg eserlerine rastlanmaz; MÖ 8. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkmış ve MÖ 6. yüzyılın ilk yarısına değin kullanılmışlardır. Anadolu’da özellikle Ana Tanrıça’ya yapılan sıvı adaklarında kullanılan bu kâselerin en belirgin özelliği makaraya benzer kulplarıdır. Her iki türde tunç kâselerin Gordion’daki bir maden atölyesinde üretilmiş ve buradan dışsatımı yapılmış olması olasıdır. Bir maden atölyesine sahip olduğu kazılarla anlaşılan Gordion’daki Büyük Tümülüs’te 166 adet tunç kâse ele geçirilmiştir342. 342
Sevin, 1982: 269–270.
97
Giysilerin her iki ucunu tutturmaya yarayan ve aynı zamanda dekoratif bir öğe olan, bazen taş ve kil kalıplarda dökülmüş, bazen de dövme tekniğiyle yapılmış fibulaları Anadolu’da ilk kez VIII. yüzyılın ortalarından başlayarak Phrygler kullanmıştır. Fibulalar, genellikle yarım daire ya da at nalı biçimli simetrik bir gövde ile buna perçinlenmiş sivri uçlu bir yaya sahiptirler. Gordion’da ele geçirilen fibulaların sayısı 1000’in üzerindedir. Bu türde maden eserler VIII.-VII. yüzyıllarda hemen hemen tüm Akdeniz dünyasına ihraç edilmişti343. Bir ya da üst üste iki iğne ve buna bağlı bir yaydan oluşan fibulalar yalnızca giyimde değil, ölü armağanı olarak mezarlarda ve adak olarak da tapınaklarda kullanılıyordu. İvriz kabartmasında betimlenen Tyanalı Urpalla’nın giysisinde tipik bir Fryg fibulasının nasıl kullanıldığını görmek olasıdır. Asur imparatoru 2. Sargon’a sunulan armağanlar arasında bu türde fibulaların görülüşü onların değerli eşyalar arasında sayıldıklarının kanıtıdır. Nitekim mücevher gibi bir süs eşyası olarak da kullanılan tunç fibulaların yapımında, bakır-kalay alaşımına yüksek oranda çinko katılmakta, böylelikle altın rengini andıran sarı bir renk elde edilmekteydi. Batıda Yunanistan’dan doğuda Asur’a değin yayılmış olan fibulalar yarım daire biçimlidir ve Frygler’e özgüdür. MÖ 8. yüzyılın ilk yarısına ait örneklerin yay kısmı daha çok dikdörtgen kesitli ince bir biçim gösterir; oldukça sade görünümlü olan bu tür fibulalara MÖ 7. yüzyılda rastlanmaz. Yalnızca Anadolu ‘ya özgü olan ince yaylı fibulaları giderek kalınlaşan ve üzeri kabaralarla bezenen türler izler. MÖ 8. yüzyılın ortalarından 6. yüzyılın başlarına değin kullanılan bu süslü örneklerden 145 adedi Gordion’daki Büyük Tümülüs’te, keten bir bohçaya sarılmış olarak, cesedin yanındaki sehpa üzerinde durmaktaydı. Arnavutluk ve Makedonya’daki tümülüslerde de cesedin yanına çok sayıda fibula bırakılmış olması, Frygler’in bu geleneği anavatanlarından Anadolu ‘ya taşımış olabileceklerine işaret eder344. 3.3. Dionysos ve Midas Dionysos, Yunanistan’ın bütün illerini dolaştıktan sonra Anadolu’ya geçti. Lydia ve Phrygia’yı da gezdi. Bir gün Bakkhant’lerle beraber, Lydia’da dolaşırken Sardes şehrinin güneyinde bulunan ve üzüm bağlarıyla meşhur olan Tmolos dağına (Bozdağ) çıktı. Her zaman yanında dolaşan Satyrler ve diğer arkadaşları yanı sıra geliyorlardı. Yalnız Silenos yoktu. O içtiği şarabın tesiriyle yolda bir çeşme başında sızmış kalmıştı. Köylüler, kendisini çeşme başında sızmış bulunca başını çiçeklerle donatıp kralları Midas’a götürmüşlerdi. Kral bu derbeder sarhoşun Dionysos’un arkadaşı olduğunu derhal tanımıştı. Bir Tanrının arkadaşını konuklamakla şereflenen kral ne yapacağını şaşırmış, Silenos’u tam on gün sarayında alıkoymuş ve bu müddet zarfında sayın misafirinin şerefine ziyafetler, şenlikler, eğlenceler tertip etmişti. On birinci günü sabahı güneş doğarken Midas; Silenos’u, büyük bir alay ve ihtişamla almış güzel Tmolos dağına (Salihli kasabasının güneyinde bulunan “Bozdağ”) çıkarak arkadaşı Dionysos’a götürmüştü. Şarap Tanrısı, kralın nezaketine, misafirperverliğine hayran olmuş ve kendisine bir lütufta bulunmak istemişti. 343 344
Sevin, 2003: 261. Sevin, 1982: 269–270.
98
Tanrı ona “dile benden ne dilersen” dediği zaman Midas, “Dokunduğum her şey altın olsun” demişti. Kralın bu isteği kabul edildi. Şarap Tanrısı, arkadaşına kavuştuğu için memnundu. Midas’ta istediği şeyi altın yapacak ve dünyanın en zengin kralı olacak diye seviniyordu. Saadetten sarhoş olmuş bir halde dağdan aşağı inerken aklından bin türlü şeyler geçiriyordu. Tanrının kendisine verdiği vasfı denemek istedi gerçekten neye dokundu ise altın oluyordu. O gözlerine inanamıyordu. Bir meşeden küçük bir dal kopardı, o elinde altın bir dal oldu. Yerden bir taş aldı, taş birden bire altın kesildi. Elini bir kesek parçasına götürdü, toprak parçası derhal altın bir külçe oldu. Tarlada biten olgunlaşan ekinlerden bir demet yoldu, elinde altından bir demet hâsıl oldu. Bir ağaçtan meyve kopardı, elinde Hesperidler bahçesinden koparılmış bir elma buldu. Sarayının kapısına elini dokundurduğu zaman; kapı baştanbaşa altın kesildi, parlamaya, ışık saçmaya başladı. Kolunu suyun içine daldırıp da yukarı kaldırınca Danae’yi aldatan altın yağmuru yağdı. Fakat zenginlik sevdası, altın hırsı hiçte iyi bir şey değildir. Altın aşkı, birçok insanlar gibi Midas’ın da felaketini hazırlamıştı. Her dokunduğunu altın yapan kral neşeli ve ümitli olarak, kölelerin hazırladığı muhteşem sofraya oturdu. Acıkmıştı, karnını doyuracaktı. Fakat hangi yemeğe elini uzattıysa o yemek hemen altın oluyordu. Altın kesilen lokmalar, çiğnenemez, yenemezdi. Bardağına konan suyu, kurumuş dudaklarına rengini değiştiriyor, altınlaşıyordu. Bu bir felaketti. Bu felaket karşısında şaşırmıştı. Şimdi zenginlikten vazgeçmek, fakir olmak istiyordu. Artık altın’ı hor görmeye başladı. Dünyanın en zengin adamı olduğu halde hiçbir şeyi olmayan bir dilenci gibi acından ölecekti. Susuzluktan dili kurumuş, açlıktan ağzı kokmaya başlamıştı. Hali çok acıklı idi. Ellerini göğe kaldırdı. “Tanrılar acıyın benim halime; beni affedin, evet ben günahkârım. Ben altına taptım, başımın belasını buldum. Beni bu beladan kurtarın. Ey Ulu Tanrılar; Tanrıların kalbi hassastır, rakiktir, kendilerine yapılan candan yakarışları işitmezlikten gelmezler”. Dionysos; Midas’ı bu beladan kurtardı, onu eski haline soktu ve ona “Altınla kirlenen vücudunu temizlemek için Pactolos (Salihli ile Ahmetli arasında bulunan Sarı köyden geçen Sard deresi; Herodotus, Paktolus çayının meşhur Sardes şehrinin içinden, Strabon ise yanından geçtiğini yazmaktadır) çayına girip yıkan” diye bağırdı. Yumuşak tabiatlı kral güzel Pactolos çayına girdi, yıkandı, o günden beri bu ırmağın kumları arasında altın kırıntıları görünmekte ve altını seven insanlar o nehrin kumsallarında eşelenmektedirler345.
345
Can, 159–161.
99
4. LYDIA Lydia bölgesi, günümüzde yaklaşık olarak İzmir ilinin doğusu, Manisa ilinin büyük bir bölümünü, Kütahya ve Uşak illerinin batı uçlarını kapsıyordu. Bölge, adını Hint-Avrupa kökenli Lydler’den almıştır; ancak bu halkın kökeni konusu açık değildir346. Klasik Lydia genel olarak, kuzeyde Mysia, Doğuda Phrygia, güneyde Karia ve batıda da Aiolis ve Ionia bölgeleriyle komşudur. Bu genel şemaya karşılık daha kesin sınırların saptanması ise bu denli kolay değildir347. 4.1. Madencilik Kültürü Lydia doğal kaynaklar yönünden oldukça zengin bir bölgeydi. Bu zenginliklerin başında ise altın madenleri gelmekteydi. Hermos’un (Gediz) kollarından biri olan Paktolos (Sart) çayından çıkarılan bu altın ilk kez MÖ VII. yüzyılın erken dönemlerinde üretilmeye başlamıştı. Tmolos’tan (Tmolos 1: Bozdağlar. Tmolos 2: İzmir-Ödemiş’e bağlı köy-Lübbey/Çamyayla) çıkıp Sardes’in (Manisa-Salihli’nin 8 km batısında-Sart/ Sart Mustafa) içinden akan bu küçük çayın kıyısına kurulan rafinerilerde, cevherden elde edilen altın çok zengindi ve Lydia Krallığı’nın büyük ün kazanmasında en önemli rolü oynamıştı. Akhaimenidler tarafından da işletilen bu yatak MÖ 1. yüzyıla gelindiğinde tükenmişti. Strabon’un bu ifadesi, Eski Çağ’da işletilmiş görünen bir kuvars damarının Paktolos yakınında bulunmasıyla ve altın yıkamak için hizmet etmiş olabilecek bir kanalın kalıntılarının keşfi ile desteklenmiştir348. Sipylos (Manisa) Dağı’nda da, Pelops’un efsanevi soyunun zenginlik kaynağı olarak ünlenmiş maden ocakları vardı. Ancak aynı şekilde bu ocaklar da Strabon’un zamanında tükenmişti349. Bölgenin en önemli maden zenginliklerinden biri de, Kaystros (Küçük Menderes) vadisinin doğu yakasındaki Kilbiani (İzmir’in Kiraz ve Beydağ ilçelerinin yer aldığı doğu kesimine Kilbiani ovası –Kilbianon ovası- denirdi) denen ovadaki zencefre (zincifre) ve cıva madeniydi350. Erythrai yarımadası’nın kuzey ucunda Manastır yakınında zincifre yatakları bulunmuştur351. Eskiçağların en kaliteli yatakları Palaiapolis (İzmir-Belyambol/Beydağ) kasabası yakınlarındaydı. Zencefre, boya yapımı yanında, ilaç sanayinde kullanılıyordu. Hatta kırmızı renkli doğal cıva sülfür, daha parlak bir görünüm elde edilebilmesi için dudak boyası yerine geçiyordu. Cıva özellikle madeni levhaların gümüşlenip ayna haline getirilmesinde vazgeçilmez maddelerden biriydi352.
346
Sevin, 2007: 176. A.g.e. 177. 348 Magie, 2002: 100. 349 A.g.e. 23. 350 Sevin, 2007: 189–190. 351 Magie, 2002: 101. 352 Sevin, 2007: 189–190. 347
100
Tmolos Dağları (Bozdağlar) üzerinde mermer yatakları vardı; bu taştan Lydialılar zamanında yontu ve lahit yapımında yararlanılıyordu. Maden bakımından da zengin olan Tmoloslar’dan gümüş, bakır, boya yapımında kullanılan arsenik ile ilaç ve kozmetik yapımında yararlanılan antimuan çıkarılıyordu353. Philippson tarafından Ödemiş’in yaklaşık 19 km güneydoğusunda, Messogis Dağı’nın kuzey eteğinde bir antimon ocağı görülmüştür ki bu, herhalde, Gaudin’in “Ödemiş’ten 20 km uzakta Çinili Kaya” olarak rapor ettiği ve Hellen Dönemi’ne değin geriye giden galerilerin içinde bulunduğu ocaktır. Philippson Nazilli’nin kuzeyinde, Messogis Dağı’nın güney eteğinde, kapalı bir antimon ocağı ile kuzeydoğu Lydia’da, Dindymos Dağı’nın kuzey yamacında bir başkasını rapor etmektedir. Zımpara, modern zamanlarda Tripolis’in yukarısında ve Tire yakınında Messogis Dağ silsilesinden ve bunun yanı sıra daha batıda Magnesia ad Maeandrum’un batısındaki Gümüş Dağı ile Ephesos’un kuzeyindeki Alaman Dağı’ndan çıkarılmaktadır354. Plinius’a (Yaşlı Plinius MS 23–79) göre, mühür yapımında kullanılan koyu kırmızı bir çeşit kuartz taşı ilk kez Sardeis’te bulunmuştu. Bu kentin yakınlarında boyacılıkta kullanılan sarı renkli aşı boyası ve yünleri yumuşatmakta yararlanılan kükürt yatakları da vardı. Kaystros Vadisi’nin bir diğer zenginliği de, Tmoloslar’ın güney etekleri üzerine kurulmuş bulunan Hypaipa’nın (Günlüce) kumaş boyamada kullanılan kaliteli kök boyaları idi355. Lydia dağları, aynı zamanda tüm türlerinin en iyisi sayılan bir cins güherçile de (Tarımda gübre, hekimlikte ilaç olarak kullanılan, barut gibi patlayıcı maddeler yapımına yarayan, beyaz renkte ve ince billurlar durumunda bileşik bir madde, potasyum nitrat) vermiştir356. Gyges ile birlikte Lydia’nın birdenbire güçlenmesinde en önemli etken MÖ 7. yüzyılın ortalarında, Akdeniz Bölgesi’nde altının hiç olmadığı bir zamanda Paktolos Çayı’ndaki alüvyal altının bulunuşudur. Buluşun Gyges zamanında yapılmış olduğunu, çağdaşı Paroslu İambos ozanı Arkhilokhos’un, “Ben altını bol Gyges’in zenginliğini umursamıyorum”, diyen sözlerinden anlamaktayız. Gyges altını, kuşkusuz bazı çıkarlar sağlamak için kullandı. Böylece Lydia’nın askeri ve siyasi gücüne ekonomik güç de eklenmiş oluyordu 357. Kroisos, her yönden Sardeis’e koşan bilgin ve sanatçıları iyiliklere boğak, o zamanki uygar dünyada kendine büyük bir ün kazandırdı. MÖ 5. yüzyıl oyun yazarı Aiskhylos’un deyimiyle altın Sardeis ya da altın yatağı Sardeis’in bu göz kamaştıran görkem ve zenginliği büyük merak konusu, giderek bir Lydia hayranlığının oluşmasına neden oldu358. Gösteriş ve israf düşkünlüğü arttığı için, Lydia, altın ipliği ile dokunan bir cins kumaş (sırma) da üretmiş görünüyor. Hem halılar hem de giysiler için kullanılan özel bir türü, Romalılarca “Attalik” diye adlandırılmıştır359. Lydia’da dışalım hiç kuşkusuz, 353
Sevin, 1982: 276. Magie, 2002: 100–101. 355 Sevin, 1982: 276. 356 Magie, 2002: 26. 357 Sevin, 1982: 284. 358 A.g.e. 287. 359 Magie, 2002: 30. 354
101
altın, gümüş, parfüm, krem, tekstil, boya vb. Lydia mallarıyla değiş tokuş yapılarak sağlanmıştır. Lydia’nın ilkçağ insanını en etkileyen yönü altın zenginliğiydi. Bu zenginlik, MÖ 7. yüzyılda Arkhilokhos, MÖ 5. yüzyılda Herodotos ve Sofokles’ten başlayarak, Strabon ve Plinius dahil, MS 12. yüzyıl Bizans yazarı Tzetzes’e değin anlatılıp gitmiştir. Çok sayıdaki bu Yunan, Latin ve Bizans yazarlarının tümü, Lydia’nın altınını Paktolos Çayı’ndan elde ettiğinde görüş birliği içindedirler. Strabon’dan, “Pakt los Irmağı Tm los Dağı’ndan çıkar. Eski zamanlarda bu ırmakta çok miktarda altın tozu bulunmuştu ve Kroisos ve onun ecdadının zenginliğinin ününün buradan kaynaklandığı söylenir. Fakat şimdi altın tozu yoktur. Pakt los ve halen Phrygios olarak adlandırılan Hyllos da Herm s’a dökülür. Bu üçü ve onlarla birlikte daha az önemli ırmaklar birleşerek, Herodotos’un dediği gibi Ph kaia yakınında denize dökülür. Herm s, Mysia’da kutsal Dindym n Dağı’ndan çıkar. Katakekaumen ülkesinden Sardeis topraklarına girer ve evvelce de söylediğim gibi civarındaki ovalardan da geçerek denize dökülür 360” bilgisini almaktayız. Yine Homeros’a atıfta bulunarak, “Haliz n’lar ozanın kendi uydurmasıdır veya daha ziyade Haliz n’ların kim olduğunu bilmeyen ilk kimseler bu adı çeşitli şekillerde yazmış, gümüşün ve ortaya çıkmış birçok diğer madenin “çıkış yeri” olarak hayal etmiştir. Bunlar, gayretkeş arzularını desteklemek için Kallisthen s’ten aktararak alan Sk psis’li D m trios’un ve bazı diğer yazarların, Haliz n’lar hakkında hatadan yoksun olmayan öykülerini de topladılar. Tantalos ve Pelopides’lerin varlığı, Phrygia ve Spylos dolaylarındaki madenlerden; Kadmos’unki Trakhia’dan ve Pangaion Dağı’ndan; Priamos’unki Abydos dolaylarında Astyra altın madenlerinin (bugün hala az miktarda kalıntı vardır. Bu madenlerden çıkartılan toprak çok fazladır ve yapılan kazılar çok eski çağlardan beri madenin işlendiğini gösterir); ve Midas’ınki Bermios Dağı dolaylarından; Gyges, Alyatt s ve Kroisos’unkiler Lydia’da, topraklarının madenleri tüketilmiş olan küçük bir köyün bulunduğu Atarneos’la Pergamon arasındaki bölgeden elde edilmiştir361 bilgisini vermektedir. Eskiçağ yazarlarının Lydia’nın altın zenginliği hakkında verdikleri bilgilerin doğruluğu modern araştırmalarla ortaya konmuştur. Maden Tetkik Arama Enstitüsü’nün bölgedeki araştırmalarında, Manisa ilinde, Alaşehir, Salihli, Turgutlu bölgelerinde altının varlığı belirlenmiş, Türk jeologları, Turgutlu ve Allahdiyen kasabaları arasındaki bölgede, altının, güneyden Gediz Irmağı’na doğru hızla inen çayların alüvyonlarında bulunduğunu saptamışlardır. Sardeis akropolünün batısındaki nekropol (mezarlık) tepesinden Paktolos’a akan çay yataklarında da 10–15 mg’ı bulan altın parçacıkları bulunmuş, bu jeolojik araştırmalar, Paktolos Çayı’nın ilkçağda altın tozu taşıdığını bildiren eski yazarları doğrulamıştır. Ekonomik etkinlikler daha çok batı yakada, kenti bu yönde sınırlayan Paktolos (Sart) çayı yöresinde toplanmıştır. Nitekim altın arıtma atölyeleri, mücevherci dükkânları ve Pazar yeri hep bu taraftadır362 (Res. 27a,27b ve 27c). MÖ 1. yüzyılda tümüyle tükenmiş olan bu alüvyal altın Lydialılar’ca önce cevher olarak elde ediliyor, sonra da atölyelerde arıtma işlemlerinden geçiriliyordu363. 360
Strabon, 2005: 172–173. A.g.e. 275–276. 362 Sevin, 2003: 271. 363 A.g.e. 274. 361
102
Paktolos alüvyonlarında altının varlığının saptanmasından sonra, Lydialılar’ın bu dereden altın üretmiş oldukları ise Sardeis’te yapılan yeni buluşlarla ortaya konmuştur. 1968 yılı Amerikan kazılarında, Paktolos Çayı’nın doğu kıyısında, son Lydia Kralı Kroisos dönemine, yani MÖ 6. yüzyılın ortalarına ait Lydia altın atölyeleri gün ışığına çıkarıldı. Bu atölyelerde, altının içindeki yabancı alaşımlar, kal işlemi denen kurşunla eritme yöntemiyle arıtılmakta, sonra da altını gümüşten ayırıp, saf altın elde etmek için küçük fırınlar kullanılmaktaydı364. Sardeis’teki altın rafinerilerinde, çapları 15–20 cm, derinlikleri ise 9–10 cm’yi bulan 60 kal potası açığa çıkarıldı, açılmayanlarla birlikte sayılarının 200-300’ü bulduğu hesaplandı365. Burada cevherin içindeki yabancı alaşımlar çanaklama yöntemiyle kurşunla eritilerek arıtılmakta, böylelikle de elektron denen beyaz altın elde edilmekteydi. Ancak altın ve gümüşün kolaylıkla belirlenebilen saflık derecesine karşılık elektronda bu işlem güçlükler çıkarıyordu. Sorunun çözümü Kroisos döneminde bulundu. Semenkasyon denen bu yeni yöntemde levha haline getirilmiş elektronun üzeri tuğla tozu ve tuzdan olaşan bir karışım ile örtülerek ısıtıldıktan sonra uzunca bir süre kor halinde bekletiliyordu. İşlem sonucunda gümüş tuzla birleşmekte, böylelikle de altından ayrışmaktaydı366. Bu atölyelerdeki işlemler şöyle yapılıyordu: Kurşun buharının zehirleyici etkisi göz önünde bulundurularak, açık, havadar yerlerde duran sığ kal potalarının iç yüzü, önce kemik külü ya da başka türde emici maddelerle sıvanıyor, sonra potanın içine cevherle birlikte, bunun üç katı ağırlıkta kurşun yerleştiriliyordu. Pota içindeki karışım, üstten bol hava verilerek ısıtılınca, altın ve gümüş karışımı olan elektron kürecik haline dönüşürken, cevherin içindeki diğer metallerle kurşun okside oluyordu; bunun sonucunda sıvı kurşun-oksit cüruf halinde ayrılır, ergitme ısısı yükseldiğinde de büyük bir bölümü buharlaşarak, sıvı artıkları ise potanın içindeki emici yüzey tarafından emilerek ya da üste bir köpük halinde çıkmış olan eriyik akıtılarak ortamdan giderilirdi. Böylece geriye oldukça saf bir biçimde beyaz altın yani elektron kalırdı. Yalnızca saf altın elde etmek için ise ikinci bir işleme gerek vardı. Bunda ise dövülerek ince bir levha haline getirilen elektron, küçük bir kap içine, sırayla, kiremit tozu, tuz ve elektron levha olmak üzere yerleştiriliyor, üzerleri örtülüp, fırına sokuluyordu. Ortalama 700ºC ısıda yavaş yavaş ısıtılan kaptaki gümüş tuz ile birleşerek, gümüş-klorid haline dönüşüyor ve böylece de geriye saf altın kalıyordu. 25 x 20 m. boyutlarında, taştan bir duvarla çevrilmiş olan bu altın atölyelerinden birinin ortasında dört bir kenarında oturmuş arslan heykelleri bulunan, yerel Ana tanrıça Kuvava yani Kybele’ye ait bir sunak yükselir. Basit dere taşlarından örülmüş olan bu sunak, 3.30 x 2.25 m. boyutlarındadır; dört köşesindeki, kumtaşından yontulmuş, oturur arslan heykelleri, doğuya doğru hırlar durumdadırlar. Doğuya bakan sunağın batı uzun yüzü önünde, adak yapanların üzerine basıp, adaklarını kolaylıkla yerleştirebilmeleri için bir basamak vardı. MÖ 6. yüzyıla ait olan bu sunak olasılıkla altın işçilerinin tanrıçanın koruması altında bulunduklarının kanıtıdır367. Bunun yanında arslan bir 364
Sevin, 1982: 294. A.g.e. 295. 366 Sevin, 2003: 274. 367 Sevin, 1982: 295. 365
103
yandan da Lydia kral hanedanının simgesidir. Böylelikle atölyelerin kraliyet ailesinin denetiminde çalıştığı da ifade edilmiş olabilir368. Bununla birlikte, kazılar kuyumcu dükkânlarının da küçük altın üretim merkezlerine yakın olduğunu ortaya koymuştur. Sardeis aşağı kentinde, akropolden bir hayli uzakta kurulmuş bulunan bu sanayi çarşısının konumu, Lydia’da altın rafineleri ve bazı sarraf dükkânlarının kralın direkt kontrolü altında olmadığına da işaret edebilir. Nitekim Lydia’da soylu denilebilecek ve kralın mutlak yönetiminde olmayan bir zengin sınıfının varlığını, MÖ 1. yüzyıl ile MS 1. yüzyıl arasında yaşayan Damascuslu Nicolaos’un kayıtlarından anlamak olasıdır; buna göre, veliaht Kroisos Adramytteion’da vali olarak görev yaparken, babası Alyattes’ten Karia seferine katılma çağrısı aldığında, ücretli ordusunu kurmak için Sadyattes adlı bir Lydia zenginine başvurup, borç para istemiş, ancak bu isteği reddedilmiş, gerekli para İonialı başka bir zenginden sağlanabilmişti. Lydialı zenginler yalnızca başkentte değil, ülkenin diğer kısımlarında da etkin olmalıydılar. Herodotos, Dareios ve oğlu Xerxes zamanında bir Frygia kenti olan Kelainai’de (Dinar) yaşayan zengin Lydia ailesinin Pers krallarını hayrete düşüren servetlerinden söz etmektedir. Lydia ülkesine yayılmış olan büyük mezar tepeleri yani tümülüsler de bu şekilde ayrıcalıklı bir zengin sınıfının varlığına işaret etmektedir. Bu örnekler Lydia monarşisini doğunun mutlak yönetimlerinden ayıran en önemli özelliklerinden birisi olduğu gibi, zengin tüccarların etkinliklerinin sınırı ve sosyal sınıfların varlığı konusunda bir fikir vermektedir369. Altın ve gümüşün bolca bulunmasıyla ilişkili olarak gelişmiş dallardan biri de kuyumculuktu. Lydialı kuyumcuların başarısı öncelikle kralların kutsal alanlara gönderdikleri altın ve gümüşten armağanları anlatan Herodotos’un satırlarında görülebilir; ancak ne yazık ki bunlar günümüze değin ulaşamamışlardır. Buna karşılık şimdi Uşak Müzesi’nde sergilenen Karun Hazineleri bu konuda çok iyi bir fikir verecek kalitededir. Her ne kadar Lydia Krallığı’nın yıkılışından hemen sonraya ait olmakla birlikte, bu eserlerin bir bölümünün Pers beğenisine göre, Lydialı kuyumcular tarafından Paktolos altınlarından yapıldığı kuşkusuzdur370. Lydia mücevherciliği ve kuyumcularının başarıları mezarlara bırakılmış armağanlardan anlaşılabilmektedir. Bu ölü armağanları arasında, ölü giysilerini süsleyen bezekli küçük levhalar, rozetler, düğmeler ve altın şeritler önemli bir yer tutarlar. Altın levhalar baskı tekniğinde kabartma bezeklidirler; çoğunda bezek olarak oturan ya da uzun adımlarla yürüyen sfenkslere yer verilmiştir. Sfenkslerin yüzleri profilden, gözleri ise arkaik tarzda cepheden gösterilmiştir. Sardeis’te bulunmuş mücevheratın büyük bir bölümü tipik Akhaemenid üslubu özelliklerini taşır. Nitekim altın levhaların bulunduğu mezar, Pers kralı 2. Artaxerxes’e ait sikkeler yardımıyla MÖ 5. yüzyıla tarihlendirilmiştir. Sayıları 50’yi aşan küçük altın rozetler, merkezi bir yumru ve bunun etrafındaki 8 yapraktan oluşmaktadır. Çok sayıdaki altın düğmeden birinde, bir kadın yüzünün şematik betimi görülebilir. Cesedi süslemeye yarayan uzun ve dar altın şeritlerin çoğu bezeksizdir.
368
Sevin, 2003: 275. Sevin, 1982: 295. 370 Sevin, 2003: 282. 369
104
Mezar hırsızlarınca soyulmamış olarak bulunan 17 yaşlarındaki bir kız cesedi çok zengin bir biçimde süslenmişti. Başının üzerinde saçlarını bağlayan altın bir başbant (diadem), kulaklarında bir çift altın küpe ve bir elin yüzük parmağında, sert taşından aslan betimi bulunan, ışıklar saçan altın bir yüzük vardı. Ayak ucunda, öldüğünde giysinin üzerine dikilmiş ve sonradan dağılmış 68 adet altın boncuk bulunuyordu. Bir başka buluntu, kızın boynuna takılan ve göğüs kemiği üzerinde bulunan kolye ya da zincirdi. Kolye çeşitli boyutlarda 150 altın, 8 mavi cam boncuk ve silindirik biçimli bir akikten yapılmıştı. Altın boncuklar küre ya da silindirik biçimdedir ve çoğu kabarcıklarla bezenmiştir. MÖ 5. yüzyıla ait olmakla birlikte bu mezar, Mermnadlar döneminde altın işçiliğinde çok yüksek bir becerinin ve mücevhercilikte basitliğini yitirmiş uzun bir geçmişe dayanan çalışmanın varlığını ortaya koyar. Lydia halkı süs eşyası olarak küpeye çok düşkündü. Bu düşkünlük yalnızca kadınlar arasında değil, ünlü Lydia süvarileri arasında da yaygındı371. Bu yüzden Sardeis kazılarında 50 altın küpe ile küpe dökümünde kullanılan taş kalıplar bulunmuştur. Bunlardan koç biçimli bir küpe çok ilginçtir. Bu ve bunun gibi altın eserler Lydialılar’ın altın işçiliğinde çok yüksek bir beceri ile basitliğini yitirmiş uzun bir geçmişe dayanan çalışmaları olduğunu ortaya koymaktadır372. Tarihsel kaynaklar ve Sardeis kazılarından açıkça öğrenildiği üzere Lydia’da altın ve mücevher işleyen yerli atölyeler vardı. Bunun yanında Sardeis’te daha 3. binyılın ortalarında altın mücevher işlendiği göz önüne alınırsa, bu dalda Lydia’nın çok eski bir geleneğe sahip olduğu söylenebilir373. Paktolos nehrinin doğu yanında Amerikalıların buldukları ikincil binalardan biri MÖ 600–580 yıllarına tarihlenmiştir. “Altın arıtma tesisi” (Türk Arkeoloji Dergisi 18/1 (1969), s. 61 vd) olarak bilinen bu yapı Kroisos’tan ötürü özellikle önemlidir. Çünkü Kroisos büyük zenginliğini Paktolos’un taşıdığı bol miktarda altına, bir de yakınlardaki dağlarda bulunan altın madenlerine borçludur. Herodotos, sikke derbetmenin Lidlerin buluşu olduğunu söyler. Kroisos’un zamanında altın sikkenin kullanıldığı kesindir. Onun Delphoi’a ve öteki Yunan bilicilik ocaklarına sunduğu armağanları göz önünde tutarsak, değerli madenlerden oluşan zenginliğinden zaten kuşku duyulamaz. Rawlinson’un da söylediği gibi, “Herodotos yirmi dört parmak boyunda, on iki parmak genişliğinde dört parmak kalınlığında, (ikilik forma boyunda, gene alışılmış kalınlıkta kitap kadar) yüz yirmi adet som altın külçeyi Delphoi’daki tapınağın hazinesinde gözleriyle görmüştür”. Herodotos, Kroisos’un diğer Yunan tapınaklarına sunduğu hazineleri de sayar. Gerçekten, Herodotos’un bunlarla ilgili olarak bizzat görüp vermiş olduğu ayrıntılı bilgiler, tümüyle inandırıcıdır. Örneğin, “biri altın biri gümüş koskaca iki çanaktan altın olanı Delphoi’daki tapınağa girerken solda, öteki sağda dururdu” diyor Herodotos. Gene, “her ikisi de yangın sırasında kaldırıldı; şimdi altın olanı Klazomenai’ın Hazine Dairesinde, gümüş olan da tapınak odasının batı duvarının dışında köşede duruyor; hacmi altı yüz amphoradır” (yaklaşık 22 500 litre) 374.
371
Sevin, 1982: 295. Sevin, 2003: 283. 373 Sevin, 1982: 303. 374 Lloyd, 2000: 95–96. 372
105
4.2. Herodot’a Göre Lydia Herodot’un verdiği bilgilerden, Lydia’lıların madencilik kültürleri hakkında bazı bilgiler edinmekteyiz. Lydia toprağı, öbürlerinde olduğu gibi, öyle pek adı anılacak olağanüstü şeylere sahip değildir, yalnız Tmolos’tan akıp gelen altın kumu vardır375. Bizim bildiklerimiz içinde ilk olarak altın ve gümüş para basan ve kullanan ve ilk olarak ufak tefek ticaret işlerine girişenler bunlardır376. Halys ırmağını geçip Phrygia’ya ve ülke içinde yürünerek Kelaina’ya varıldı377. Bu sitede bir Lydia’lı oturuyordu, Atys oğlu Pythios; bu adam orduyu ve kralı büyük bir cömertlikle ağırladı; hatta para yardımı yaparak sefer giderlerine de katılmak istedi. Bu cömertlik karşısında Kserkses, yanındakilere sordu, kim oluyordu bu Pythios ve varlığı neydi ki böyle bir öneride bulunabiliyordu. “Kral, dediler, bildiğin altın çınarı ve altın asma dalını baban Dareios’a armağan eden adam budur; bugün de, bildiğimiz en zengin insan, senden sonra odur378”. Kral servetin ne kadar diye sorduğunda; “…iki milyon gümüş ve dört milyon Dareios stateri tamamlamak yedi bin altın eksik. Bunları senin emrine veriyorum; benim daha geride kölelerim ve mülklerim var, beni bol bol geçindirir 379”. Böyle konuştu, bu sözlerden hoşlanan Kserkses şöyle cevap verdi:”… Bundan sonra benim resmi konuğumsun, dört milyon staterine gelince, yedi bin darik de ben sana kendi cebimden veriyorum, yuvarlak hesap olsun ve biz de sana bu kadarcık bir iyilikte bulunmuş olalım380”. Devlet, böylece Heraklesoğullarının elinden çıkmış, Mermnad’lara geçmiş oluyordu. Gyges başa geçince Delphoi’ye sunular yolladı, pek çok armağan: Delphoi’deki gümüşlerden başka sayısız altın mücevher ve bu arada adı anılmaya değer olarak, altı tane iki kulplu som altın krateros vardır ki, bunları tapınağın içine koydurmuştu. Bugün bunlar Korinthos hazinesi içinde boy gösteriyorlar ve ağırlıkları otuz talantondur. Korinthos hazinesi diyorum ama aslında bu hazine devletin malı değildir, Eetion oğlu Kypselos’undur. Phrygia kralı Gordias oğlu Midas’tan sonra Delphoi’ye sunular gönderen ilk Barbar, bizim bildiğimiz, işte bu Gyges’tir. Midas da üzerinde oturup alenen adalet dağıttığı krallık tahtını, ki görülmeye değer bir şeydir, sunu olarak vermişti, bu da tam Gyges’in krateroslarının durduğu yerdedir. Gyges’in sunuları olan bütün bu altın ve gümüş parçalara Delphoi’de, sunanın adına uyularak “Gygeant’lar” denilir. Bu Gyges tahta çıktıktan sonra, Miletos ve İzmir üzerine bir ordu gönderdi, hatta Kolophon kentini de aldı. Ama otuz sekiz yıllık saltanatı süresince, hatıralarda yaşayacak başka hiçbir şey olmadı ve biz de artık onu bırakacak ve sözü yeni gelene getireceğiz381.
375
Herodotos, Klio, 93. Bahis, 2004: 48. A.g.e. 94. Bahis, 48–49. 377 A.g.e. Polymnia, 26.Bahis, 346. 378 A.g.e. 27.Bahis, 346. 379 A.g.e. 28.Bahis, 347. 380 A.g.e. 29.Bahis, 347. 381 A.g.e. Klio, 14. Bahis, 21. 376
106
Lydia’lı Alyattes, Miletos savaşına son verdikten sonra, elli yıl saltanat sürdükten sonra ölmüştür. Sağlığına kavuştuktan sonra o da armağanlar sunmuştu, soyunda bilinen ikinci kişi olarak Delphoi’ye, kocaman gümüş bir krateros ve parçaları kaynakla tutturulmuş, demir kaynağını bulmuş olan Khios’lu Glaukos’un elinden çıkma demir bir krateros tepsisi ki Delphoi’deki bütün sunular arasında en göz alıcı olanı budur382. Solon gitti, ama tanrıların kıskançlığı sert çarptı Kroisos’u, şüphesiz kendisini insanların en mutlusu saydığı için. Solon gider gitmez bir rüya girdi uykusuna, oğlunun başına gelecek belayı gösterdi ona. İki oğlu vardı: Biri Yaradanın gadrine uğramıştı, dilsizdi; öbürü her bakımdan yaşıtlarının çok önünde gidiyordu; adı Atys’ti. Rüyanın Kroisos’a gösterdiği oydu, ucu demirli bir kargı ile vuruluyordu. Uyandıktan sonra bu gördüğü rüya üzerine derin düşüncelere daldı, korkmuştu, ilk iş olarak oğlunu nişanladı; Lydia ordularına komuta etmeye alışmış olan genç adamın elinden bu görevi aldı; savaşta kullanılan kargının ve benzeri silahların, kısa, uzun her şeridini, nerede olursa olsun toplattırdı; ne olur ne olmaz, asıldığı yerden kopar, oğlunun başına düşer diye korkuyordu ve hepsini depolara yığdırdı383. Kroisos şöyle cevap verdi: “Yok oğlum, sende alçaklığın izi yok ve canımı sıkacak bir şey de yapmadın. Böyle davranmamın nedeni şu ki, uykuda biri göründü gözüme, bana senin günlerinin azaldığını söyledi; kargı demiriyle öleceksin. Bundan ötürü evlendirdim seni çarçabuk ve bizi çağırdıkları sefere de bundan ötürü bırakmıyorum. Hiç olmazsa, ben sağ kaldığım sürece seni alnının yazısından korumak için her çareye başvuruyorum. Zira senden başka oğlum yok; öbürü sakat, onu saymıyorum384”. Genç adam, hemen: “Haklısın baba” dedi, “böyle bir rüyadan sonra beni korumakta; ama seni şaşırtan ve yanlışlığa düşüren bir nokta var, bak sana anlatayım. Bu rüya, diyorsun, benim bir kargı demiriyle öleceğimi haber veriyor; peki yabandomuzunun, seni korkutan demir uçlu kargıyı tutacak eli var mı? Evet, rüya sana yabandomuzu dişi, ya da ona benzer bir şey deseydi böyle yapmakta haklı olacaktın; ama kargı diyorsun. Mademki insanla dövüşmeyeceğiz, bırak beni gideyim385”. Oraklleri sınamak için yolladığı Lydia’lılara verdiği yönerge şöyleydi: Sardes’ten yola çıktıkları günden başlayarak gün sayacaklar, yüzüncü gün orakle varıp soracaklar, Lydia’lıların kralı Alyattes oğlu Kroisos şu anda ne yapıyor diye, orakllerden her birinin cevabını yazıp kendisine getireceklerdi. Delphoi’ninki dışında, bütün bu kutsal tanıklıklardan bir iz kalmamıştır; Delphoi’de Lydia’lılar tanrıya danışmak üzere tapınağa girip soruyu yönelttikleri zaman Pythia şu altılı (hexametron)’yı söyledi.
382
Herodotos, Klio, 25. Bahis, 2004: 25. A.g.e. 34. Bahis, 27. 384 A.g.e. 38. Bahis, 28. 385 A.g.e. 39. Bahis, 28. 383
107
Kumsaldaki kum tanelerini sayarım, denizi ölçerim. Dilsizin sözünü anlarım; konuşmayanı dinlerim. Bir koku geliyor burnuma; kaplumbağa Tunçta pişirilmiş, kuzu ile beraber ve sarılmış Kalın bir deriye; tunçtan bir örtü var üstünde, Ve tunç bir yatak serilmiş altına386. Pythia oraklini söyledi, Lydia’lılar yazdılar ve yeniden Sardes yoluna düştüler. Sağa sola gönderilmiş olan öbür haberciler de cevapları alıp döndükten sonra, Kroisos bunları alıp açtı, gözden geçirdi. Delphoi’den getirilen orakle kadar hiçbirisini önemsemedi; ama ne zaman ki bunu okudu, hemen bunun önünde eğildi ve onu yeğ tuttu, artık önceden bilme (kehanet) yeteneğinin yalnız Delphoi’de olduğuna kanaat getirmişti, zira vaktini nasıl geçirmiş olduğunu bilen oydu. Sahiden, habercilerini tapınaklara doğru yola çıkardıktan sonra, belli günü beklemeye koyulmuş; sonra kimsenin aklına gelmeyecek şey ne olabilir diye düşünmüş ve bir kaplumbağa ile bin kuzuyu dilim dilim kesip bir arada pişirmeyi kurmuştu, kendi eliyle ve tunç bir kapakla kapalı, üstten kulplu tunç bir tencere içinde387. Kroisos, Delphoi tanrısına yaranmak için peşi peşine büyük kurbanlar kestirdi; çeşitli kurbanlık hayvanlardan üç bin tane; sonra altın ve gümüş işlemeli yataklar, altın kupalar, erguvan kumaşlar ve gömlekler toplattı, kocaman bir yığın yaptı, bu sunularla tanrıya daha çok yaranmayı umuyordu. Ayrıca, her Lydia’lının da kesesine göre bir şeyler sunmasını emretti. Sonra toplanan sunulardan kurulan altın yığınlarını erittirdi, altı palme uzunluğunda, üç palme genişliğinde ve bir palme yüksekliğinde külçeler halinde döktürdü (45x22,5x7,5 cm), yüz on yedi külçe oldu, dört tanesi som altındı ve her biri iki buçuk talanton çekiyordu, öbürleri altın ve gümüş karışımıydılar ve bir tanesi iki talanton çekiyordu. Gene som altından ve on talanton ağırlığında bir de aslan heykeli yaptırttı. Bu aslan, Delphoi tapınağı yandığı zaman, altında ayaklık olarak duran bu külçelerin üzerinden düşmüştür ve şimdi konulmuş olduğu Korinthos hazinesinde altı buçuk talanton altı buçuk talanton çekmektedir. Zira üç buçuk talantonu erimiştir388. Bunlar tamamlanınca Kroisos, başka sunular da ekleyerek hepsini birden Delphoi’ye gönderdi. Sunular arasında önce iki büyük krateros, biri altın biri gümüş; altın olanı tapınağa girince sağda dururdu, öbürü solda. Onları da yangından az sonra başka yerlere götürdüler, birincisi şimdi Klazomenai hazinesindedir; ağırlığı sekiz buçuk talantonu on iki mana geçer; ikincisi ise, avlunun köşesinde durur; altı yüz amphora dolusu alacak büyüklüktedir, Delphoi’liler Theophania’larda şarabı sulandırırken görmüşler (Apollon kışın Hyberbore’liler ülkesine çekiliyordu. Theophania’lar onun ilkbaharda dönüşünü kutlamak için yapılan bayramlardır. Işık ve sevinç bayramlarıdır. Krateroslarda şarap ve su birbirine katılır, şölenler ve dinsel havalarla kutlanırdı389). Delphoi’de bunun Samos’lu Theodoros’un elinden çıkma bir iş olduğu söylenir ve doğrusu ben de buna inanırım, çünkü herkesin yapabileceği bir iş değildir. Kroisos bunlardan başka, şimdi Korinthos hazinesinde duran dört gümüş fıçı 386
Herodotos, Klio, 47. Bahis, 2004: 30. A.g.e. 48. Bahis, 30. 388 A.g.e. 50. Bahis, 31. 389 A.g.e. Notlar, 488. 387
108
ve kutsal su için, bir altın bir de gümüş iki güğüm gönderdi; altın güğümün üzerinde bunu Lakedaimon’luların verdiklerini belirten bir sunuş yazısı vardır; bu yazı uydurmadır; bu güğüm de öbürleri gibi Kroisos’un bir sunusudur ve yazı Sparta’lılara yaranmak isteyen bir Delphoi’nin marifetidir. Bu adamın adını biliyorum ama açıklamayacağım; doğrusu şudur ki, Lakedaimon’luların verdikleri armağan, elinden su akan çocuktur; ama o iki güğümü onlar vermiş değildirler. Kroisos, öbür sunular arasında, ki hiçbirinde sunuş yazısı yoktur, gümüşten leğenler de gönderdi, şarap saçısı için ve üç dirsek boyunda altından bir kadın heykeli, kendisine ekmek yoğuran kadının heykeliymiş, Delphoi’de öyle söylerler. Daha başka, karısının gerdanlıklarını ve kemerlerini de gönderdi390. İşte bunlardı Delphoi’ye sunduğu şeyler. Erdemini ve başına gelenleri öğrenmiş olduğu Amphiaraos’a da som altından bir kalkan ile gene som altından bir kargı yolladı; bunların ikisi de, ben Thebai’den geçerken, İsmenios Apollon tapınağında duruyordu391. Kroisos kendisine getirilen Oraklleri öğrenince kâhinleri kutladı, Kyros krallığını devireceğinden şüphesi kalmamıştı, adamlarını yeniden Delphoi’ye gönderdi, Delphoi’nin nüfusunu daha önce öğrenmişti, bütün halka adam başına iki stater altın dağıttırdı. Bu cömertlik karşısında Delphoi’liler de Lydia’lılara bazı ayrıcalıklar verdiler, Kroisos ve Lydia’lılar oraklin yanına sıra beklemeden girebilecekler, kendilerinden ikamet harcı istenmeyecek, büyük oyunlarda başköşede oturabileceklerdi, bütün Lydia’lılar istedikleri zaman Delphoi yurttaşı olabileceklerdi392. İşte bu adamlardan biri olan Likhas, bir rastlantıdan yararlanarak ve biraz da kafasını çalıştırarak Tegea’daki mezarı meydana çıkarmıştır. O aralık Tegea’lılarla ilişkiler yeniden başlamıştı. Orada bir demirci dükkânına girmiş, demirin nasıl işlendiğini hayranlıkla seyrediyordu. Onun bu halini fark eden demirci, işini bırakıp ona şunları söyledi: “Ey Lakonia’lı yabancı, şu demirin işlenişine bakıp şaşırıyorsun, ya bir de benim görmüş olduğumu görseydin ne yapardın? Şu avluda bir kuyu açmak istiyordum, toprağı kazarken yedi dirsek boyunda bir tabut çıktı. Şimdiki insanlardan daha uzun bir insan olabileceğine inanmadığım için tabutu açtım ve ölüyü gördüm. Tabut, ölünün boyuna göreydi, ölçtüm ve sonra üstüne toprak attım, kapattım”. Adam gördüğünü saf saf anlatıyordu; ama sözler öbürünün ilgisini uyandırmıştı; oraklin verdiği işaretlere göre, bunun Orestes olabileceği sonucuna varıyor ve şu yakıştırmaları yapıyordu: Demircinin iki körüğü iki rüzgardı, örs ve çekiç karşılıklı iki çarpışmaydı; dövülen demir, eziyetten doğan eziyet, bu da demirlerin bulunuşunu insanoğlunun bahtsızlığına yoran bir ayrıntıydı. Kafasında bunları bir araya getiren Likhas, doğru Sparta’ya döndü. Lakedaimon’lulara olanı biteni anlattı. Lakedaimon’lular onu uydurma bir suçlamayla sözde mahkemeye verdiler ve ülkeden sürüp çıkardılar. O da yeniden Tegea’ya geldi, demirciye gidip başına gelenlerden yakındı, adamın olmaz demesine bakmayıp avluyu kiralamak istedi. Zamanla amacına ulaştı, oraya yerleşti, tabutu çıkardı, kemikleri toplayıp Sparta’ya götürdü. O gün bugün, ne zaman iki halk boy ölçüşse, savaşta üstünlük hep Lakedaimon’lularda kalır. Ve şimdiden Peloponez’in büyük bölümü onların elindedir393. 390
Herodotos, Klio, 51. Bahis, 2004: 31. A.g.e. 52. Bahis, 32. 392 A.g.e. 54. Bahis, 32. 393 A.g.e. 68. Bahis, 37–38. 391
109
Şimdi gelelim gene Kroisos’a, o bu durumu öğrenince Sparta’ya elçiler göndermişti, bunlar armağanlarla beraber birlik olma önerileri de götürüyorlardı ve kullanacakları dil kendilerine iyice belletilmişti. Bakınız konuştular Sparta’ya varınca: “Bizi buraya gönderen, Lydia’nın ve daha başka yerlerin kralı olan Kroisos’tur. Size şunları söylüyor: Lakedaimon’lular, diyor, tanrısal orakl, bana Yunan ülkesinde bir bağlaşma aramamı buyurdu; Yunanistan’ın başta gelen halkı olarak bana siz gösterildiniz; işte ben de orakle uyarak sizinle yalansız dolansız dost ve birlik olmak istediğimi bildiriyorum.” Kroisos’un adamlarıyla ilettiği haber işte böyleydi. Kroisos’a iletilmiş olan orakleden Lakedaimon’luların önceden haberleri olmuştu. Lydia’lıların gelişine sevindiler ve yeminle pekiştirilmiş bir dostluk ve birlik sözleşmesi yapmaya karar verdiler. Zaten Kroisos bundan önce de kendilerine karşı iyi davranmıştı, bu yüzden ona bağlanmışlardı: Lakonia’da Thormax dağının tepesinde bugün de duran Apollon heykelini yapmak için Sardes’e adam gönderip altın satın almak istemişlerdi ve Kroisos da satın almak istedikleri altını onlardan esirgememişti394. Bu hatıra zaten bağdaşmadan yana çekiyordu. Lakedaimon’luların, Kroisos’un bütün Yunanlılar arasından dost olmak için kendilerini seçmiş olmasından ötürü koltukları kabarıyordu. Ve isteği kabul etmekle kalmadılar, bir de krateros yaptırdılar, bronzdan, dışı işlemeli, ağzının çevresi hayvan resimleriyle süslü, üç yüz amphoralık bir krateros; kendileri de bir armağanla onurlandırmış olmak için bunu gönderdiler. Ama bu krateros, Sardes’e ulaşamadı, nedeni iki türlü anlatılır: Lakedaimon’lulara göre, Samos’lular uzun kayıklarına binip kafilenin üstüne gidip yağma etmişler; ama öbür yandan Samos’lular da diyorlar: Kraterosu götürmekte olan Lakedaimon’lular geç kalmışlardı ve Sardes’in ve Kroisos’un düşmüş olduğunu haber almışlar ve kraterosu Samos’ta satmışlardı, orada bunu özel kişiler satın almış ve Here tapınağına adamışlardı. Ola ki haberciler, satıp savup Sparta’ya döndüklerinde Samos’lular bizi soydular, demiş olsunlar 395. Kroisos’tan Yunanistan’da, daha önce sayılanlardan başka armağanlar da kalmıştır: Boiotia’daki Thebai’de İsmenios Apollon’una adamış olduğu altından bir üç ayak, Ephesos’taki altın düveler ve kolonların çoğu; ayrıca Delphoi’deki Pronaos Athene’sine sunduğu büyük boy altın kalkan. Bu sunular, ben geçtiğimde oradaydılar, öbürleri kaybolmuşlardır. Miletos Brankhosoğullarında da, bir söylentiye göre, Delphoi’dekiler ayarında ve ağırlığında bağışlar varmış ki, onları da Kroisos vermiş. Delphoi’dekiler ve Amphiaraos tapınağındakiler kendi malındandır; kendi gelirinin birer parçasıydılar; öbürleri daha kral olmadan kendisine karşı çıkan ve Lydia’lıların başına Pantaleon’u geçirmek için yardakçılık eden bir düşmanın mallarındandı. Alyattes’in öbür oğluydu. Bu Pantaleon, Kroisos’un ana ayrı kardeşiydi; Kroisos Karia’lı bir kadından doğmuştu, Pantaleon İonia’lı bir kadından. Kroisos, babasının isteği gereğince, tahta çıkınca, kendisine karşı dolaplar çeviren adamı, bir tarak makinesinin sivri uçlarında sürükletip öldürmüştü ve bu adamın varı yoğu, ki daha önceden adak olarak gösterilmişti, biraz önce de söylemiş olduğum gibi yukarıda sayılan sunular için harcanmıştı. Kroisos’un sunuları üzerine artık bir şey söylemeyeceğim396. 394
Herodotos, Klio, 69. Bahis, 2004: 38. A.g.e. 70. Bahis, 38–39. 396 A.g.e. 92. Bahis, 48. 395
110
İmdi, Miletos tyranı Aristagoras, Sparta’ya Kleomenes’in (520–490) iktidarda bulunduğu sırada gelmişti. Onunla görüşmüş, bir de bronz tablet getirmiş, Lakedaimon’lular söylerler, üzerine denizleri ve akarsularıyla birlikte bütün dünya işlenmişmiş. Kleomenes’in karşısına çıkınca, Aristagoras onunla şöyle konuştu: “…barbarların ülkelerinin bulunduğu bölge (Persleri kastediyor) çok zengindir, en başta altın, öbür ulusların hepsindekinden çok daha boldur. Ayrıca gümüş, bakır, parlak dokumalar, yük hayvanları ve köleleri vardır; bunların hepsi sizin olabilir, istemeniz yeter. Yerini de size göstereyim. İşte İonia’lılar şurada, ondan hemen sonra Lydia’lıların oturdukları yerler, bereketli ve altından ve gümüşten yana çok bereketli topraklardır.” “Lydia’lıların, diye devam etti… Siz ise, Messenia’lılarla, Arkadia’lılarla ve Argos’lularla dövüşüyorsunuz; oysa oralarda, insanların elde etmek için birbirlerine girdikleri altından ve gümüşten eser yoktur397”. Tmolos’dan altın pullar taşıyan Paktolos çayı, agoranın ortasından geçer ve denize dökülen Hermos’a karışır398. Alkmaionid’ler Atina’nın eski zamanlardan beri ünlü bir ailesiydi; ama Megakles’in çok sevdiği Alkmaion’dan beri ölçüsüz bir görkem kazanmışlardır. Kroisos, Delphoi orakline danışmak üzere Sardes’ten bir Lydia misyonu gönderdiği zaman, bu Megakles oğlu Alkmaion onlara yardım için elinden geleni yapmıştır; Kroisos, Lydia’lılardan, tapınak katında kendilerine bu kadar yararı olanın kim olduğunu öğrenmişti; onu Sardes’e çağırmış ve üzerinde bir seferde taşıyabileceği kadar altın alabileceğini söylemişti. Alkmaion, bu cömertlikten iyice yararlanabilmek için üstüne çok geniş bir gömlek giymiş, bulabildiği en geniş çizmeleri geçirmiş ayaklarına ve kılavuzların peşinde kral hazinesine girmiş, bir altın tozu kümesinin önünde çömelmiş ve çizmelerinin içerisine alabildiği kadar doldurmuş; sonra iple belinden sıktığı gömleğin içini de doldurmuş, bir avuçta ağzına atmış ve hazineden çıkmış, her yanı altın dolu olarak ve pabuçlarını zor sürüyerek. Bu halini gören Kroisos gülmekten bayılmış, üstündekilerden başka bir o kadar daha vermiş. Bu hanedan böylece çok zengin olmuştur ve bizim Alkmaion, at yetiştirmek için tavla kurmuş, Olimpiyat Oyunlarında zaferler kazanmıştır399.
397
Herodotos, Terpsikhore, 49. Bahis, 2004: 270–271. A.g.e. 101. Bahis, 289. 399 A.g.e. Erato, 125. Bahis, 329. 398
111
8. BÖLÜM
112
1. ANTİK ANADOLU’DA MADENCİLİĞİN YOĞUN OLARAK YAPILDIĞI BÖLGELER 1.1. KOLONİZASYON Batı Anadolu’da kolonizasyona ilk girişen İonlar, Samoslular’dır. Samos’un Doğu Akdeniz ile MÖ 8. yüzyılın sonları ve 7. yüzyılın başlarında ilişki içinde olduğu, adada ortaya çıkarılan doğu kökenli tunç eserlerden anlaşılmaktadır. Bazı yerli toplumların şiddetli direnişlerine karşın, İonia kolonizasyonu sürdü. Şarap, gümüş ve tutsaklarıyla ünlü Thrakia’nın güney kıyılarında ve Kuzey Ege Bölgesi’nde Maroneia, Abdera ve Thasos (bugün Taşoz) gibi güçlü koloniler kuruldu. Trapezos’ta kolonistler önceleri vahşi, kavgacı yerli halklardan Tibaren ve Mossynoiklerle çatışmakla birlikte, kente yerleşmeyi başardılar ve Anadolu’nun ünlü madenci halkı Halyblerle yaptıkları maden ticareti sayesinde kısa zamanda gelişme sağladılar. Miletoslular doğu kıyılarındaki Kolkhis Bölgesi’nde Dioskurias ve Fasis, kuzey kıyılarında Olbia, Pantikapaion, batı kıyılarında ise İstros, Tomis, Apollonia Pontika ve Odessos gibi ünlü koloni kentleri kurularak, MÖ 7. yüzyılın sonları ile 6. yüzyılın başlarında, buğday, keten, kenevir, bal, balmumu, büyükbaş hayvan, tuz, bakır, kurşun ve ucuz insan gücü bakımından zengin olan tüm Karadeniz ticaretini ellerine geçirdiler. Cebelitarık Boğazı’nı aşarak Atlas Okyanusu’na da çıkan Fokaialılar, önceden Samoslu İonlar’ın ilişki kurduğu, gümüş madenleriyle ünlü ve olasılıkla Ege’ye dışsatım yapılan kalay madeninin pazarlandığı Tartessos’a (bugün Cadiz yakını) ulaşarak burada ticaret yapma tekelini ellerine geçirdiler. Aiol, İon ve Dor kentleri, Mısır ve Kuzey Karadeniz’den gelen buğdayın yanında, yine Karadeniz ülkelerinden tuzlu balık, bakır, kurşun, kırmızı aşı boyası, Trakya’dan gümüş, Kıbrıs’tan bakır, İspanya’dan gümüş, kalay, Lydia’dan altın, parfümeri ve deri, Atina ve bazı Yunanistan kentlerinden çömlek, Naksos ve Paros adalarından da mermer dışalımı yapıyorlardı. Zenginliğe karşı doymak bilmez bir iştahı olan Histiaios, MÖ 513 yılındaki Pers fetihlerinden sonra Atina tiranlarınca kullanılamaz duruma giren Trakya gümüş madenlerini kendi adına işletmeyi planladı. Bu amacına ulaşmak için, Pers imparatorundan, Makedonya’daki Strymon (bugün Struma) Irmağı’nın ağzı yakınında, Edon Traklar’ı bölgesindeki Myrkinos’ta bir kent kurma izni aldı. Ancak çok geçmeden, taraftarı bile olsa, bir tiranın bu denli güçlenip zenginleşmesinin tehlikelerini sezen Darius, Histiaios’u başkenti Susa’daki sarayına danışman alarak, onu saf dışı etti400. 400
Sevin, 1982: 227–230.
113
1.2. AİOLİS Aiolis bölgesi günümüzde İzmir ilinin kuzey kesimi ile Yunanistan’ın Midilli adasını kapsıyordu. Bölge adını, Küçük Asia’ya Kuzey Yunanistan’dan gelmiş ve Yunanca’nın farklı bir lehçesini konuşan Hint-Avrupalı göçmenlerden almıştır. Aiolis, doğuda Lydia, güneyde Ionia, kuzeyde de Mysia bölgeleriyle komşudur; batısı ise tümüyle Ege denizi ile sınırlanmaktadır401. 1.2.1. Madencilik Kültürü Gerisi dağlarla kaplı bereketli bir tarımsal kuşağı ellerine geçirmiş olan Aioller daha çok kendi içine kapanık bir yaşam sürdürdüler. Tarıma çok önem vermiş olan bu halkın geçiminde, Lesbos (Midilli) adasındaki şaraplarıyla ünlü Mytilene kenti dışında, ticaretin önemli bir yeri yoktu402. Lesbos adasında grimsi bir mermer ve çeşitli yarı değerli taşlar vermiş ve özellikle kuzey ucundaki tepelerde, demir ve kurşun çıkarılan maden ocakları bulunmuştur403. Pyrrha Burnu’nun (Ionia’da, Miletos’la Maiandros Irmağının döküldüğü yer) ve körfezinin dışında terk edilmiş Kisth n [Adramytt nos Körfezi (Edremit Körfezi-İda Körfezi de denir) ve Pyrrha’dan sonra Aiolis kıyısında bir liman kenti] kenti bulunur. Bunun yukarısında, daha içerlerde bakır madeni, Perperen (Aiolis kıyısında önemsiz bir kent), Trarion (Aiolis kıyısında önemsiz bir yerleşim) ve bu ikisi gibi diğer yerleşimler de vardır404. 1.3. GALATIA Küçük Asia’da MÖ III. yüzyıldan sonra ortaya çıkmış olan Galatia bölgesi Phrygia ve Kappadokia toprakları üzerinde kurulmuş olup, günümüzde yaklaşık olarak Ankara ve Kırıkkale illerinin tümünü, Çorum ve Amasya illerinin güney ve Yozgat ilinin de kuzey kesimlerini kapsıyordu. Hint-Avrupalı olan Galatlar ya da Keltler, Orta ve Batı Avrupa kökenli bir halktır MÖ III. yüzyılın ilk yarısı içlerine değin Büyük Phrygia ve Pontos Kappadokiası bölgelerinin toprakları üzerinde kurulmuş bulunan Galatia bölgesi genel olarak, kuzeydoğuda Paphlagonia, kuzeybatıda Bithynia, doğuda Pontos, güneydoğuda Kappadokia, güneyde ve batıda da Phrygia Epiktetos bölgeleriyle sınırlıdır. Ancak bölgenin kesin sınırlarını çizmek çok zordur; çünkü antik kaynaklar Galat boylarının yayılımını yansıtan bu sınırlar hakkında ayrıntılı bilgi vermezler405.
401
Sevin, 2007: 73–75. A.g.e. 80. 403 Magie, 2002: 23. 404 Strabon, 2005: 137. 405 Sevin, 2007: 213–215. 402
114
1.3.1. Madencilik Kültürü Tunç çağı ve Hititler bahsinde bölge madencilik kültürü işlenmekle birlikte; bölgede yer alan Kapadokya maden (özellikle gümüş) bakımından zengindi ve madencilerinin üstün sanat yetenekleriyle de ünlüydü406. Gülek Boğazı dolaylarındaki Maden kazasında gümüş ocağı vardı; burası da Arkhelaos krallığının sınırları içinde kalıyordu407. Arkhel os’un madencileri tarafından, Galatia’lıların ülkesi civarında kristal ve onyks plakaların bulunduğu söylenir. Ayrıca belirli bir yerde renk bakımından fildişine benzeyen beyaz bir taş bulunur ve bundan küçük biley taşları ölçüsünde parçalar elde edilir ve bu parçalardan küçük hançerler için saplar yapılır. Başka bir yerde de çok sayıda saydam taş parçası (Kuşkusuz bunlar lapis specularis veya pencerelerde kullanılan bir çeşit mikadır) bulunuyordu ve onlar bunu ihraç ediyorlardı408. 1.4. IONIA Ionia bölgesi günümüzde İzmir ve Aydın illerinin Ege denizi kıyısındaki tüm batı kesimi ile Yunanistan’ın Sakız ve Sisam adalarını kapsıyordu. Bölge adını, Küçük Asia’ya Ota Yunanistan’dan gelmiş ve Yunanca’nın farklı bir lehçesini konuşan HintAvrupalı göçmenlerden almıştır. Klasik Ionia genel olarak, doğuda Lydia, güneyde Karia, kuzeyde de Aiolis bölgeleriyle komşudur; batısı ise tümüyle Ege denizi ile sınırlanmaktadır409. 1.4.1. Madencilik Kültürü Dar bir kıyı şeridine sıkışmış olan Ionia bölgesi daha çok tarımsal ve hayvansal zenginliklere sahipti410. Herodot’tan Phokaia’lıların (Foça) demir üzerine ant içtiklerini öğreniyoruz. “Phokaia’lılar ateşte kızdırılmış koskoca bir demir parçasını denize attılar, bu demir parçası su yüzüne çıkmadıkça Phokaia’ya dönmemek için ant içtiler411”. Antik çağ Batı Anadolu’sunda maden işleme sanatı da gelişmiştir; çünkü Mitylene’de bezemeli iki ünlü gümüş içki kabı tipi yapılmıştır. Smyrna’da ise bir kuyumcular ve gümüşçüler loncası, Thyateira ve Hierapolis (Pamukkale)’de de benzer nitelikte bakırcı birlikleri vardı412. Bergama da gümüş endüstrisinin olası varlığını bilmekteyiz413. Ephesos’ta gümüşçüler öylesine güçlü idiler ki, Aziz Paulos onların düşmanlığını kazanmasından dolayı hemen hemen yaşamını kaybedecek duruma gelmişti414. 406
Diakov-Kovalev, 1987: 186. Lloyd, 2000: 239. 408 Strabon, 2005: 12. 409 Sevin, 2007: 81–83. 410 A.g.e. 102. 411 Herodotos, Klio, 165. Bahis, 2004: 71. 412 Magie, 2002: 33. 413 A.g.e. 113. 414 A.g.e. 33. 407
115
1.5. KARİA Karia bölgesi günümüzde Aydın ve Muğla illerinin büyük bir bölümü ile Denizli ilinin batı uç kesimlerini kapsıyordu. Bölge, adını kökenleri henüz tam olarak saptanamayan Karlar’dan almıştır. Karia genel olarak doğu ve güneydoğuda Phrygia ve Lykia, kuzeyde Lydia ve Ionia bölgeleriyle komşudur; batı ve güneyi ise tümüyle Ege denizi ile sınırlanmaktadır415. 1.5.1. Madencilik Kültürü Batıdaki çok girintili çıkıntılı kıyı şeridi ile doğudaki dağlık kesimden oluşan bölgenin eski çağlardaki ekonomisi büyük çapta tarım ve hayvancılığa dayanmaktaydı. Alabanda yöresinde, tahıl ilaçlamada kullanılan bir tür kükürt çıkarılmaktaydı (Plin., N.H. XVIII 305). Zengin olmamakla birlikte, Alabanda ve Orthosia’da dağ kristali yatakları da vardı (Plin., N.H. XXXVII 23)416. Karia sahil bölgesinde maden ocakları da bulunuyordu. Kuzeyde Miletos’un doğusunda Latmos (Beşparmak) Dağı’nda demir vardı. Gerçekten dağın güneydoğu ucuna yakın bir yerde eski bir maden ocağının izleri bugünde görülebilmektedir. Myndos (Gümüşlük)’un arkasındaki tepelerde, adını kentten alan uzun burnun ucunda önemli bir gümüş ocağı bulunuyordu. Karia sahilinin yakınında zengin Kos (İstanköy) Adası yer almaktadır. Kos’ta eski maden ocaklarının izleri vardır ve biraz bakır bulunmuştur417. Adanın endüstrileri, toprak ve bakır kapların üretimini kapsamıştır; daha MÖ 300 gibi erken bir tarihte, bakırcılar ve çömlekçiler, bir kurbandan özel pay alabilecek kadar önemli idiler 418. Kibyra’lıların (Horzum) başka bir özelliği de, demir işçiliği ve kakmacılığındaki ustalıklarıdır419. 1.6. MYSIA Mysia bölgesi günümüzde yaklaşık olarak Balıkesir ilinin tümünü, Manisa ilinin kuzey, İzmir ilinin kuzeybatı, Bursa ilinin güneybatı, Kütahya ilinin batı ve Çanakkale ilinin de doğu uç bölümünü kapsıyordu. Bölge adını Küçük Asia’ya Thrakia ve Boğazlar üzerinden girmiş bir Thrak boyu olan Mysler’den almıştır420. Mysia genel olarak doğuda Phrygia, güneyde Aiolis ve Lydia, batıda Troas ve Ege denizi, kuzeydoğuda da Bithynia bölgeleriyle komşudur 421. 415
Sevin, 2007: 105–108. A.g.e. 130–131. 417 Magie, 2002: 118. 418 A.g.e. 36–37. 419 Strabon, 2005:182. 420 Sevin, 2007: 43. 421 A.g.e. 44. 416
116
1.6.1. Madencilik Kültürü Mysia’nın başlıca doğal zenginliği kereste ve madene dayanıyordu. Mysia bölgesinin maden zenginlikleri arasında Bergama’nın kuzeyindeki Perperene (İzmirBergama-Kozak bucağına bağlı Aşağıbey köyü yakınında) yöresindeki dağlardan çıkarılan bakır önemli bir yer alıyordu. Strabon’a göre, Lydia kralları, Atarneus (İzmirÇanakkale karayolunun doğusunda, Dikili kavşağı yakınında Kaletepe) ile Pergamon arasındaki bölgeden altın elde etmişlerdi. Prokonnesos (Balıkesir-Erdek bağlı Marmara bucağında köy. Marmara adası, Saraylar.) adası beyaz mermerleriyle ünlüydü (Str. 588; Plin., NH., V 151)422. Bununla beraber, madenler açısından daha önemli bir bölge İda Dağı’nın doğusundaki Mysia’nın kuzeybatı kesimi idi. Buradaki gümüş, Aisepos (Gönen Çayı)’un kaynaklarına yakın olan (adını madenden alan, Argyrion=Gümüş) Argyria’da (Çanakkale ili, Yenice ilçesine bağlı bucak. Pazarköy423) ve özellikle daha doğuda, Tarsios (Çakıroba Çayı) ve Enbeilos diye değişik şekilde adlandırılmış olan ırmağın yukarı vadisinde Perikharaxis’de (kurşunla birlikte) çıkarılmıştır424. Buradaki ocaklar MÖ 133’ten Augustus zamanına değin olan Roma Dönemi sikkelerinin gösterdiği gibi, Romalılar tarafından işletilmiştir. Ve olasıdır ki, bu ocaklar Pergamon kralları tarafından da kullanılmıştır. Kasaba, Kyzikos’tan Bergama’ya giden yollardan biri üzerinde idi425. Herodot’a göre, “Mysia’lılar kendi ülkelerinin başlıklarını giyiyorlardı, ellerinde küçük kalkanlar ve ateşte sertleştirilmiş demirden kargılar vardı426” ve ona göre “su verilmiş çelik en sert taştan daha sert olurdu427”. Ksenophon Anabasis’te Mysia’lılardan “Mysos adında bir Mysia’lı, yanına on Giritli alıp çalılık bir yerde kalarak, düşmandan gizlenmek ister taklidi yaptı; ama tunçtan olan kalkanlarını zaman zaman çalılar arasından ışıldatıyorlardı. Bu yüzden bu ışıltıları fark eden düşmanlar bir tuzaktan korkmaktaydılar428” şeklinde bahsetmektedir. 1.7. PAPHLAGONİA Paphlagonia Karadeniz'in kıyısında, Pontus ve Bithynia arasında kalan bir bölgedir. Bu bölge Antik çağda Anadolu’nun kuzeyinde yer alıyordu. Doğuda Kızılırmak, batıda Sakarya Nehri, güneyde Frigya ve Galatya, kuzeyde ise Karadeniz ile çevriliydi. Strabon'a göre Parthenius nehri bölgenin batı sınırını çiziyordu, doğusunda da Halys nehri vardı. Günümüzde Kastamonu, Sinop, Çankırı ve Karabük bu bölgede yer alırken, Çorum, Bolu, Zonguldak ve Samsun illerinin bir bölümü bölgenin içinde kalmaktadır429.
422
Sevin, 2007: 54–55. A.g.e. 253. 424 Magie, 2002: 20–21. 425 A.g.e. 94–95. 426 Herodotos, Polymnia, 74. Bahis, 2004: 357. 427 A.g.e. 141. Bahis, 374. 428 Ksenophon, 1998: 152. 429 http://tr.wikipedia.org/wiki/Paflagonya 423
117
1.7.1. Madencilik Kültürü Strabon’dan o dönemde Pontos hâkimiyetinde olduğunu anladığımız bu bölgede hakkında bazı bilgiler öğreniyoruz. “Bithynia’lı Nikom des’in kuvvetlerini Mithridat s Eupator burada tamamen yok etti. Fakat bunu şahsen değil generalleri vasıtasıyla yaptı. Nikom des birkaç kişiyle beraber anavatanına güvenle kaçıp oradan deniz yoluyla İtalya’ya gitmiş olmasına rağmen, Mithridat s işin peşini bırakmadı ve ilk hücumda yalnız Bithynia’yı almakla kalmayıp Karia ve Lykia’ya kadar Asia’yı eline geçirdi. Ve burada yapılmış bir iskân olan Pomp iopolis (Damastis bölgesinde bir yerleşim) kent olarak ilan edildi430. Bu kentteki Sandarakurgion (Kırmızı Zırnık Dağı) Dağı Pim lisa’dan uzak değildir ve şimdi harabe halindeki bu kralî kaleden ötürü ırmağın her iki yanındaki ülkeye Pim lis n denmektedir. Sandarakurgion Dağı’nın, yapılan madencilikten dolayı içi boşaltılmıştır, çünkü işçiler altında büyük oyuklar açmışlardır. Maden, vergi mültezimleri tarafından işletilmekteydi ve burada suçlarından ötürü pazarda satılan tutsakları madenci olarak kullanmaktaydılar; çünkü işin zahmetinden başka, madendeki havanın ve cevherin berbat kokusundan ötürü burada çalışmanın hem öldürücü ve hem de dayanılmaz olduğunu söylerler; öyle ki, işçiler kısa sürede ölmeye mahkûmdur. Bundan başka, sayıları iki yüzden fazla olmayan işçiler devamlı hastalık ve ölümle telef olduğundan, ocak yararlanılmaya elverişli olmamakta ve dolayısıyla çoğu zaman çalıştırılmamaktaydı. Pontos üzerine bu kadar yeter431”. Maden Mühendisi Urungu Erdal ÖZER’e göre; “Strabon’un bugünkü Kastamonu'ya bağlı Taşköprü (Pompeiopolis) ve çevresini anlatırken değindiği Sandarakurgion Dağı, Küre Dağlarıdır (Önder Bilgi’ye göre İnegöl Dağı432, Adnan Pekman’a göre Kırmızı Zırnık Dağı’dır433). Yakın madencilik tarihimizde Zonguldak, Soma ve diğer kömür veya maden havzalarında ilk olarak mahkûmların madenci olarak çalıştırıldığını ve yaşam koşullarının Strabon'un anlattıklarına benzer olduğunu biliyoruz. Ayrıca Strabon bize, 8 Eylül 2004 tarihinde, ocaktaki yangından çıkan zehirli gaz nedeniyle 19 madencinin şehit olmasıyla sonuçlanan Küre maden yangını hatırlatarak Antik Çağdan beri madencilik alanında çok şeylerin değişmediğini düşündürüyor434”. 1.8. PONTOS (PONTUS) Pontos konusunda önemli bir yanılgı, Pontos ve Pontosluların kelimesinin bir ırk olarak algılanması yönündedir. Hâlbuki Pontos (Pontus) ya da Pont Euxim eski Yunanlıların Karadeniz’e verdiği isimdir, deniz anlamına gelir. Samsun, Ordu ve Trabzon yöresinde MÖ 301 yılında Pers (İran) kökenli Mithridates sülalesi tarafından Pontus (Karadeniz) Krallığı kurulur. İki buçuk asır süren krallık döneminde sınırlar Ege adalarına kadar uzanır. Yunan tarihçileri ise Pontos devletini bir Yunanlı prensesin Pontos sarayına gelin olarak gelmesiyle (4. Mithridates’in karısı) başlatırlar ve Pontos krallığını Helen kültürünün bir parçası sayarlar. Oysa Pontos olarak adlandırılan Karadeniz Krallığının yöneticileri İran asıllı, yönetileni ise Anadolu halklarıdır435. 430
Strabon, 2005: 52. A.g.e. (2005) 53. 432 Bilgi, 2001: 14. 433 Strabon, 2005: 53. 434 http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/ Madencilik Bülteni Kültür-Sanat, Aralık 2005 Sayfa:49 435 http://besik.blogcu.com/pontos-gercegi-1 431
118
1.8.1. Madencilik Kültürü Pontos Krallığı toprakları daha 1. Farnakes (MÖ 185–169) zamanında Kerasus’a (Giresun) kadar genişletilmiştir. Mithradates ise bu dönemde krallığın sınırlarını kıyıda Trapezos’a kadar genişletmişti. Ayrıca iç kısımda da geniş topraklara sahip olmuştu. Bu dağlık bölgede bulunan zengin demir ve gümüş madenleri onun projelerini gerçekleştirmesine yarayacaktı. O, bu yüksek dağlar üzerinde inşa ettirdiği 75 kalenin içinde hazinelerini saklamaktaydı. Kral kısa bir süre sınırını Kolkhis ve Fasis’e kadar genişletti436. Ksenophon’dan bölge hakkında “Mossynoik’ler demir baltalar taşıyorlardı (mossynoik’ler, ahşap kalelerde yaşıyorlardı ve Kolkh’ların batısında bulunuyorlardı)437” (Res. 28). Yunanlılar gerek dost gerek düşman Mossynoik’lerin ülkesinde sekiz gün yürüdükten sonra, Khalyb’ler ülkesine vardılar. Fazla kalabalık bir halk olmayan Khalyb’ler, Mossynoik’lerin boyunduruğu altında yaşıyor, özellikle demir işçiliğiyle geçiniyorlardı. Ordan Tibarenlerin ülkesine vardılar. Tibaren’lerin ülkesi çok daha düzdü ve deniz kıyısındaki şehirleri daha az tahkim edilmişti. Buradan iki günlük bir yürüyüşten sonra Tibaren’lerin topraklarındaki Sinope kolonisi Kotyora’ya varıldı438” bilgisini almaktayız. Strabon ise bizi “Bugünkü Khaldai kavmine eskiden Khalybes denirdi; ve ülkelerinin tam karşısında Pharnakia kurulmuştur. Bu denizlerde yapılan palamut avı, doğanın sağladığı bir avantajdır. Bu balık ilk defa burada yakalanmıştır. Karada madenler vardır, daha eski devirlerde gümüş madenleri de olduğu halde, bugün sadece demir madeni kalmıştır. Bu bölgedeki kıyı olağanüstü dardır, zira orman ve madenlerle dolu olan dağlar bunun hemen üstündedir ve kıyının çoğu işlenmiştir. Böylece, madencilere hayatlarını kazanabilmeleri için madenler ve denizle meşgul olanların da geçimlerini sağlayabilmeleri için balıkçılık, özellikle palamut ve yunus avı kalır439” şeklinde bilgilendirmektedir. Maden Mühendisi Urungu Erdal ÖZER’e göre; “Günümüzde bakır, kurşun, çinko, gümüş ve altın yatakları bakımından zengin bölge olan ve Strabon'un Khalybe, Alybes ya da Halizonia olarak söz ettiği bugünkü Gümüşhane, Bayburt, Ordu ve Tirebolu, Trabzon illerini kapsayan bölge için gümüş ve demir madenlerinden söz edilmektedir. Gümüşhane'nin eski adının Argyropolis yani “Gümüşşehri” olduğu ve antik çağlarda bu bölgede madencilik yapıldığı bilinmektedir. Bu bölgede yaşayan Khalyb'lerin başka kaynaklarda gümüşü çıkaran, demiri keşfeden, madencilik ve metalurji'yi bilen bir kabile olduğu; “ Khalybler Moissoniklerin boyunduruğu altında yaşıyor, özellikle demir işçiliği ile geçiniyorlardı.” şeklinde söz edilen Ksenophon'un Anabasis adlı eserinde ve Odios'la Epistrophos komuta eder Alizonlara, ta uzaklardan gelirler gümüşün yurdu Alybe'den dizeleriyle Homeros'un İlyada adlı eserinde bu görüş desteklenmiştir440”.
436
Özsait, 1982: 361. Ksenophon, 1998: 157. 438 A.g.e. 161. 439 Strabon, 2005: 29. 440 http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/(Madencilik Bülteni Kültür-Sanat Aralık 2005 Sayfa:48) 437
119
Kaberia (Pontos’ta Eupatoria kentinin güneyinde bir kent), Magnopolis’ten (Eupatoria) aşağı yukarı yüz elli stadion (1 stadion 600 ayak ya da 30 stadion 5,5 km) daha güneyde Paryadros (Pontos’un doğusunda bir dağ) Dağlarının hemen eteklerinde kurulmuştur. Amaseia (Amasya) da Magnopolis’ten batıya doğru aynı uzaklıktadır. Kaberia’da Mithridat s’in sarayı ve ayrıca bir su değirmeni ve hayvanat bahçeleri ve bunun yakınında av sahaları ve madenler vardır441. Poseid nios, Iberia (Kaukasos ‘Kafkas’ Dağları’nın güneyinde bir ülke)’da kile benzer bir topraktan, kalıp halinde tuğlalar gördüğünü (Olasılıkla pomza taşı), bununla gümüş temizlendiğini ve bunların su üzerinde yüzdüklerini söyler 442. Mithylene’de bulunan Roma Konsülü Manius Aquilius’u kent halkı, Mithradates’e teslim etti. Mithradates Bergama’ya geldiğinde para ve servete doymak bilmeyen bu konsülün boğazına eritilmiş altın akıttırdı443 (Appianos, Mithr. 20,21). Pompeius, MÖ 65 yılının baharında geri dönüp biraz gecikmiş olan bir işe, Mithridates’e olan bağlılıklarını sürdürmekte olan Pontos kalelerini ele geçirmeye başladı. Bunlar arasında adı Taulara olan yerde (şimdi Sivas diye düşünülüyor), kralın hazine dairelerinden en zengini vardı. Bu kalede kapların, ev eşyasının, değerli taşlarla süslü, altın kakmalı at koşumlarının saklandığı öyle büyük bir depo buldu ki, bunların hepsini taşıyıp çıkarması tam bir ay sürdü444.
1.9. THRAKIA Thrakia bölgesi geniş anlamıyla doğuda Karadeniz’den batıda Vardar ırmağına, kuzeyde Tuna’dan güneyde Ege denizine değin uzanan geniş bir alana yayılıyordu. Tükiye Trakya’sı ise günümüzde Edirne, Tekirdağ ve Kırklareli illerinin tümünü, İstanbul ilinin tüm Avrupa yakasını; Çanakkale ilinin de Gelibolu Yarımadası’ndaki bölümünü kapsıyordu. Bölge adını Hint-Avrupa kökenli Thraklar’dan almıştır445. Belirtilmiş olduğu üzere, son derece geniş bir alana yayılmış olan Thrakia doğuda Pontos Euksinos (Karadeniz), Bosporos Thrakios (İstanbul Boğazı) ve Propontis (Marmara denizi), kuzeyde ve batıda Istros (Tuna) ve Aksios (Vardar) ırmakları, güneyde de Ege denizi ve Hellespontos (Çanakkale Boğazı) ile sınırlıdır. Ancak kuzeydeki sınırın zaman zaman da Haimos yani Balkan dağları; batı sınırının ise Strymon (Struma) ırmağı tarafından çizildiği kabul edilmiştir446.
441
Strabon, 2005: 42. A.g.e. 151–152. 443 Sevin, 1982: 304. 444 Lloyd, 2000: 214. 445 Sevin, 2007: 15. 446 A.g.e. 18. 442
120
1.9.1. Madencilik Kültürü Thrakia özellikle değerli madenler ve ayrıca demir ve bakır bakımından zengin bir bölgeydi. Altın ve gümüş Makedonia’daki Pangaion dağında, güneyde Ege denizinde bir ada olan Thasos’ta (Taşoz) ve yine Makedonia’daki Bermion dağında üretilmekteydi (Str. 680). Hiçbir antik kaynak tarafından doğrulanmamakla beraber, Plinius (N. H. XXXIII 66), Hebros (Meriç) ırmağının alüvyonlarından altın elde edildiğini yazar. Istrancalar kurşun ve çinko madenlerine sahipti. Ayrıca, Hebros gibi bazı ırmakların alüvyonlarında altın tozu elde ediliyordu 447. Herodot’tan bölge hakkında “Megabazos, Histiaios’un neler yaptığını öğrenmişti; onun için Paionia’lılarla birlikte Sardes’e gelir gelmez Dareios’a şunları söyledi: “Ey kral sen ne yapıyorsun? Böyle kurnaz ve becerikli bir Yunanlıya Trakya’da kent kurmak için izin verilir mi? Orada orman çok, gemi ve kürek yapmak için istediği kadar ağaç bulabilir, gümüş madenleri ve gerek Yunanlı, gerek Barbar, kalabalık bir halk yığını var, ki eğer başlarına geçecek biri çıksa, gece gündüz demez her dediğini yaparlar448” ve “Sophanes, Daton (Trakya kenti) da Edonis’lilerle, altın madenleri için çarpışırken düşmüştür449” bilgisini almaktayız. Doğu Trakya (Türkiye Trakyası) tümülüsleri metalürjisini incelediğimizde, Trakya tümülüsleri buluntuları büyük bir çoğunlukla kazılar sonucunda kazanılmış toplu buluntu gruplarıdır. Tümülüs toplu buluntuları içinde özellikle maden kapların ayrı bir yeri vardır. Çünkü maden eserlerin daha antik çağdan itibaren maden değeri dolayısıyla eritilip yeniden kullanılması birçok gümüş ve bronz kabın kaybolmasına yol açmıştır. Bu nedenle bugün tanınan malzemelerin çoğunluğu Vezüv şehirleri dışında, yerleşme yerlerinden değil, fakat mezarlarda bulunmuştur. Doğu Trakya tümülüsleri maden eserleri, maden cinsine göre altın, gümüş, bronz, demir ve kurşun olmak üzere ayrılmış, bronz ve gümüş eserlerde ağırlığını bulmuştur. Bu durumda öncelikle bronz ve gümüş eserlere yönelerek, her bir parçanın analojileri ile birlikte değerlendirilmesi sonucunda bu tiplerin Roma dünyası içinde, gerek eyaletlerde gerekse ticari ilişkiler dolayısıyla İskandinav ülkelerinden Rusya’nın güneyine ve Karadeniz kıyıları boyunca Kafkaslara kadar yayıldığı anlaşılmıştır450. Vize B eserlerinin basit nitelikte olmasına karşın o devrin tiplerini ve modellerini tanıyan bir taşra atölyesinde yapıldıkları sonucuna varılmıştır. Bu özellikleri Vize B mezarından çıkan bronz eserlerden de saptamak mümkün olmuştur451. Doğu Trakya tümülüsleri maden eserlerinin üretim merkezleri aranırken Marmara kıyısındaki Kyzikos’a da işaret etmek gerekir. Kyzikos’un değerli madenleri işleyen ustaların bulunduğu bir merkez olduğu ve bu ustaların çevredeki memleketlerden aldıkları siparişler üzerine çalıştıkları ileri sürülmüştür452.
447
Sevin, 2007: 26. Herodotos, Terpsikhore, 23. Bahis, 2004: 263. 449 A.g.e. Kalliope, 75. Bahis, 471. 450 Onurkan, 1988: IX. 451 A.g.e. 24. 452 A.g.e. 38. 448
121
Antik çağın metal kapları içinde en fazla sayıda bulunan grubu maşrapalar meydana getirir453. Vize ve Augsburg (eski adı: Augusta Vindelicum) zırhlarının aynı atölyede ve hatta aynı usta tarafından yapılmış olduğunu gösteren önemli ipuçları vardır454. İmparatorluk devri başında Güney İtalya’nın başta Capua olmak üzere metal kap üretiminde önemli rol oynadığı bilinmektedir. Klasik çağlara kadar geri giden uzun bir geleneğin sonucu olan Capua bronz endüstrisi antik yazarlarca övülmüştür. (Plin., NH 34.95). MS 1. yüzyıl ortalarından itibaren eyalet merkezlerinin kendi ihtiyaçlarını karşılayacak derecede üretime geçmeleri, Capua bronz endüstrisinin gerilemesine neden olmuştur. Trakya’da, İtalya maden endüstrisinin gerilemesi ile MS 1. yüzyıl sonundan itibaren yerli işyerlerinin daha geniş ölçüde çalışmaya giriştiği bir devrenin başladığı düşünülmelidir 455. 1.10. TROAS Troas bölgesi günümüzde Çanakkale ilinin –doğu uç kesimi dışında- hemen hemen tümünü; bir başka deyişle Biga yarımadasını kapsıyordu. Adını bölgenin ve hatta Eskiçağ’ın en ünlü kentlerinden sayılan Troia’dan almıştır456. Etnik ve siyasi bir kavram ifade etmeyen Troas genel olarak, doğuda Mysia, batı ve güneyde Ege denizi, kuzeyden de Hellespontos (Çanakkale Boğazı) ve Propontis (Marmara denizi) ile kuşatılmaktadır. Günümüzde Çanakkale Yarımadası (Biga) adını taşıyan bu bölge genel olarak Aisepos (Gönen) çayının Propontis’e döküldüğü yerden, güneybatıda İda (Kaz) dağına doğru çekilecek bir çizginin batısında kalan kesimdir; ancak bu çizginin tam sağlıklı bir belirleyici olduğu da savunulamaz457. 1.10.1. Madencilik Kültürü Troas bölgesinin başlıca zenginlikleri, Mysia’daki gibi, orman ürünleri ve madene dayanıyordu. Bölgenin başlıca maden zenginlikleri arasında altın ve gümüş başta geliyordu. Lampsakos (Çanakkale-Lâpseki.) yakınında ve Abydos’un (Çanakkale Boğazı’nın Anadolu yakasında, Çanakkale’nin 6 km kuzeyinde, Nara burnu) güneydoğusundaki Astyra (Mysia’ya bağlı Adramyttion=Edremit-Burhaniye yakınında bir köy) ya da Kremaste’de çıkarılan altının verimi Strabon’un (591, 603, 680) zamanında oldukça düşmüştü458. Bu ifade Strabon’da “Astyra, Abydos’luların topraklarının üst kısmında, Tr ia Bölgesi’ndedir. Yıkıntı halinde olan bu kent şimdi Abydos’lulara aittir; fakat daha önceleri bağımsızdı ve altın madenleri vardı. Bu madenler halen, tıpkı Pakt los Irmağı’na bitişik olan Tm los Dağı’ndakiler gibi kullanılmaktan ötürü fakirleşmiştir. Abydos’tan Ais pos’a uzaklığın yedi yüz stadion olduğu söylenir fakat düz seyirle daha kısadır459” şeklinde geçmektedir. Bu ocakları, 453
Onurkan, 1988: 47. A.g.e. 100. 455 A.g.e. 109–110. 456 Sevin, 2007: 57. 457 A.g.e. 58. 458 A.g.e. 71. 459 Strabon, 2005: 110. 454
122
Ksenophon, Hell. IV 8,37’de Kremaste’ye ve Strabon XIII s. 591 ve XIV s. 680’de Astyra’ya yerleştirmektedir. Bu civarda, modern zamanlarda tekrardan açılmış olan eski altın ocaklarının kalıntıları vardır; fakat Strabon’da bahsedilen bu ocakların, kendi zamanındaki tükenip bitirildiği yolundaki ifadenin doğruluğu, yakın zamanlarda yeniden açılan bu ocakların başarısızlığa uğramasıyla kanıtlanmış görünüyor 460. Bakır Orta Troas yöresinden çıkarılıyordu. Nitekim Hellespontos’a girişte Sigeion (Yenişehir) kentinde bir bakır işçileri loncası kurulmuştu. İda Dağı’nın batısındaki Andeira’da bol miktarda çinko vardı. Strabon bu madeni şöyle anlatır: “Sk psis’ten sonra Andeira, Pioniai ve Gargara topraklarına gelinir. Burada Andeira civarında yandığı zaman demirleşen ve sonra bir cins toprakla fırında ısıtılınca yalancı gümüş (çinko) elde edilen bir taş vardır ve buna bakır katarak, bazılarınca “dağ bakırı (Latince’si orichalcum)” denen karışım elde edilir. Buraları, Assos dolaylarıyla birlikte Leleg’lerin işgal ettiği yerlerdir 461”. Bu maden cevheri (bu açıkça çinko sülfit idi) yakıldığı zaman demir olmuş ve sonra bu cevher belli bir tür toprakla ısıtıldığı zaman pirinç (orichalcum) yapmak için bakırla karıştırılan “sahte gümüş”e dönüşmüştür. Maden, hem Troas’ın orta kesiminden hem de Adramyttion’dan gelen kısa bir yolun yakınında Bergama’nın kuzeyindeki dağlardan çıkarılmıştır462. Bu civardaki (Skamandros’un güneyinde ve Kebren’in doğusundaki dağlarda) eski ocakların kalıntılarına J.T. Clarke, AJA IV (1888), s. 317, not 76’da değinilmiş, fakat üretilen madenin cinsi belirtilmemiştir. Strabon’daki çinkonun eritilmesi işlemiyle ilgili anlatımın doğruluğu ve gerçekte, eskilerin metalik çinko ile tanışıklığı sık sık sorgulanmıştır; bununla beraber Strabon’un anlattığı gibi, maden filizinin yakılmasından demir oksit yanında (İda dağı’ndaki demir için bak. Diodorus XVII 7,5) çinko oksit verdiği ve çinko oksidin bir pota içerisinde birlikte ısıtılmış olduğu belirli “maddenin” olasılıkla linyit kömürü olduğu gösterilmiştir; kuşkusuz sıvı haline getirilmiş madenin çoğu, hava ile temas edince, tekrar çinko oksit olacaksa da, işlem belirli bir miktar metalik çinko (“sahte gümüş”) verecektir. Şimdi Balya Maden’de kullanılan linyit kömürü, Kara Dere’nin (Koca Çay) bir kolu olan Orhanlar Çayı kenarındaki Mancılık’ta bulunmaktadır. Tutya taşı şeklindeki çinko, Philippson tarafından Argyria ve Perikharaxis’deki eski ocaklarda bulunmuştur463. İda Dağı’nın kuzeyinde Kilise Alan’daki “eski çalışmaların tortularını” içeren bakır curufları, Kisthene’nin gerisinde içerilerde bulunan bir maden ocağı bulunmasına karşın, Mysia’nın doğu sınırı yakınında Harmancık çevresindeki bölgede bulunan değerli krom birikintileri herhalde yörenin eski yerleşikleri tarafından bilinmemiştir464. Maden Mühendisi Urungu Erdal ÖZER “Kazdağları'nı anlatan Strabon ilginç bir madenden söz etmekle birlikte, Skepsis'in Bayramiç yakınlarında olduğu biliniyor ve buraya ait günümüzde Bayramiç-Kuştepe sahasında % 11.72 Zn (çinko) ve % 0.97 Pb (kurşun), % 0.49 Cu (bakır) tenörlü, önceki yıllarda işletilen yatakta 15.500 ton tüvenan cevher olduğu MTA'nın rezerv kayıtlarında vardır465” bilgisini vermektedir.
460
Magie, 2002: 94. Strabon, 2005: 143. 462 D. Magie, 2002: 20–21. 463 A.g.e. 95. 464 A.g.e. 96. 465 http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/ 461
123
Yine Strabon bölge hakkında “Ais pos’un sağ tarafında, Polikhna’yla Palaisk psis arasında bulunan Nea K m ve Argyria’ya (Gümüşkent) gelinir. Bu da gene “Gümüşün doğum yeri neresidir?” sözünü doğrulamak amacıyla aynı varsayımı desteklemek için uydurulmuş bir isimdir. Alyb veya Alop ya da her ne şekilde yazılıyorsa bu kentler nerededir? Bu kadar cesaretle yapılan atılımdan sonra, keşke bu insanlar yüzlerini kızartıp bu işi yarıda ve başkalarına bırakacaklarına bunları da uydursalardı. Böyle şeyler bu tip itirazlara daima açıktır fakat diğer konularda ya da çoğunda bu bölgeyi tanıyan, oranın yerlisi olan, Hom ros’un kırktan biraz daha fazla satırı, yani Tr ia’lıların kataloğu için (Burada Tr ia Savaşı’na katılan ülkeler ve önderlerinin adları verilmiştir) altmış kitaplık yorum yazacak kadar bir konuyu bilen bir kişi olarak Sk psis’li D m trios’a kulak vermek zorunda olduğumuzu kuşkusuz kabul ederim466” ifadelerini kullanmaktadır. Bölgenin güneyindeki Assos’ta ise lahit yapımında kullanıldığı için sarkophagos denen bir bazalt türü işletilmekte; ayrıca sarı renkli kuvarsları ile de tanınmaktaydı (Plin. N.H. XXXVII 105)467.
466 467
Strabon, (2005) 131–132. Sevin, 2007: 71.
124
SONUÇ Gördüğümüz üzere Anadolu birçok alanda olduğu gibi madencilik kültürü açısından da yaptığı keşiflerle dünya kültür tarihine yön vermiştir. Neolitik dönemde Çayönü’nde madenciliğin sanılandan çok önce başladığı, insanların kilden çanak çömlek yapımını bulmadan önce, bakır gibi madenleri ısıtarak biçimlendirdiklerinin anlaşılması ile ortaya çıkmıştır. Bakır önce ısıtılıp dövülerek levha haline getirilmiş ve daha sonra olasılıkla kemikten bir sapın çevresinde döndürülerek bız, iğne, boncuk gibi biçimlere sokulmuş, en sonunda da yeniden dövülerek yapım izleri giderilmeye çalışılmıştır. Bu teknolojik açıdan pyrometallürji olarak kabul edilmektedir. Çayönü insanlarının ısı ile deneyler yaptığı, maden ve kireç buluntularından anlaşılmaktadır. Maden işçiliğinin ilk örnekleri de Çatalhöyük’te ortaya çıkarılmıştır. Kurşun ve bakırdan yapılmış bazı boncuk ve iğne gibi küçük eşyalar metalürjinin ilk örnekleridir. Diğer yandan Çatalhöyük’teki duvar resimlerini yapmak için kullanılan boyaların üretilmesinde de çeşitli minerallerin gerekli olduğu düşünülürse, Neolitik çağda dahi insanların bazı madenleri işleyebilme düzeyine eriştiklerini söylemek mümkündür. Yine Aşıklıhöyük’teki dövülerek ince bir levha haline getirildikten sonra bükülüp yuvarlatılmış bakır boncuklar madencilikteki ilk adımları temsil etmektedir. Döküm tekniği ile iki ayrı maden filizinin birlikte eritilerek kullanılışı Kalkolitik Çağ’ın ortaya koyduğu yenilikler arasındadır. Başlangıçta doğal halde ele geçirilen altın ve bakıra tıpkı taş aletlerde olduğu gibi çekiç darbeleriyle şekil verilirdi. Bu teknikle, ince plakalar haline getirilen madenden takı ve süs eşyası yapılmaya başlandı. Madenin gerçek yapısı sonra anlaşıldı ve yüksek ısıda eridiği keşfedildi. İnsanlar, dağlarda taş ve toprakla karışık bulunan maden filizlerini yüksek bir ateşle eritmişler; elde edilen kızgın madeni, istediği aleti elde etmek amacıyla taştan yaptığı kalıba dökmüşlerdir. Kalkolitik dönem için bu büyük bir başarı sayılmıştır. I. Can Hasan’da bulunan som bakırdan sap delikli topuz türünün en erken örneğidir. Yümüktepe’de bulunan ağız kısmı değişik metalden yapılmış, saf bakırdan bir keski Anadolu’daki döküm teknolojisiyle üretilmiş en eski metal alettir. Anadolu’da “ekstratif” madenciliğin başlangıcı ve maden döküm tekniğinin görülmesi ilk defa Mersin Yümüktepe’de söz konusudur. XVI. kültür tabakası maden buluntuları dünyanın ilk aletlerini oluşturmakta ve böylece madenin günlük yaşama girdiğini belgelemektedirler. Tunç çağı, önceki çağların tarım, dokumacılık, çömlekçilik vb. buluşlarına, daha etkili silahların üretilmesini, daha ince süs eşyalarının yapılmasını olanaklı kılan bakırarsen ya da bakır-kalay alaşımı yani tuncu ekleyerek karşımıza çıkmaktadır. Antik Anadolu madenciliği ise bu ilkleri özümseyerek yola çıkmış ve kendini geliştirerek zirveye ulaşmış bir yaşam biçimi, bir felsefe, bir yol haritasıdır.
125
KAYNAKÇA Akurgal, Ekrem. (2000). Anadolu Uygarlıkları. (7. Baskı). İstanbul: Net Turistik Yayınları. Arsebük, Güven., Çambel, Halet. ve Kantman, Sönmez. (2007). Çok Dilli Arkeoloji Terimleri Sözlüğü. (1. Baskı). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Başaran, Cevat. (1998). Arkeolojiye Giriş. (1. Baskı). Erzurum: Akademik Araştırmalar. Bean, George E. (1999). Eskiçağda Güney Kıyılar.(2. Baskı).İstanbul:Arion Yayınevi. Belli, Oktay. (1982). Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. Anadolu Uygarlıkları. (1. Baskı). İstanbul: Görsel Yayınlar. Belli, Oktay. (2004). Anadolu’da Kalay ve Bronz’un Tarihçesi. İstanbul: Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yayınları. Bilgi, Önder. (2001). Protohistorik Çağ’da Orta Karadeniz Bölgesi Madencileri. (1. Baskı). İstanbul: Task Vakfı Yayınları. Bilgiç, E. (1940-1941). Asurca Vesikalara Göre Etilerden Önce Anadolu’da Maden Ekonomisi. Sümeroloji Araştırmaları. Ankara: TTK Yayınları. Blunt, A. W. F. (1984). Batı Uygarlığının Temelleri. (3. Baskı). (Çeviren: Müzehher Erim). İstanbul: Acar Matbaacılık. Can, Şefik. Klasik Yunan Mitolojisi. (4.Baskı). İstanbul: İnkılâp Kitabevi. Carradice, Ian. ve Price, Martin. (2001). Hellen Dünyasında Sikke. (1. Baskı). (Çeviren: Oğuz Tekin). İstanbul: Homer Kitabevi. Diakov, V. ve Kovalev, S. (1987). İlk Çağ Tarihi. (1. Baskı). (Çeviren: Özdemir İnce). Ankara: V. Yayınları. Dinçol, A. M. (1982). Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. Anadolu Uygarlıkları. (1. Baskı). (11–138). İstanbul: Görsel Yayınlar. Finley, M. I. (2007). Antik Çağ Ekonomisi. (1. Baskı). (Çeviren: Hatice Palaz Erdemir). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Forbes, R. J. (1964). Studies in Ancient Technology, Vol. IX. Leiden. Healy, J. F. (1978). Mining and Metallurgy in the Greek and Roman World. London: Thames and Hudson.
126
Herodotos. (2004). Herodot Tarihi. (2. Baskı). (Çeviren: Müntekim Ökmen). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Homeros. (2005). İlyada. (19.Baskı). (Çevirenler: Azra Erhat ve A. Kadir). İstanbul: Can Yayınları. Homeros. (2004). Odysseia. (15.Baskı). (Çevirenler: Azra Erhat ve A. Kadir). İstanbul: Can Yayınları. Howgego, Christopher. (1998). Sikkelerin Işığında Eskiçağ Tarihi. (1. Baskı). (Çeviren: Oğuz Tekin). İstanbul: Homer Kitabevi. Kaptan, E. (1979–1980) Türkiye Madencilik Tarihine Ait Tokat Bölgesini Kapsayan Yeni Buluntular, Ankara: MTAED Yay. Kınal, F. (1983). Eski Mezopotamya Tarihi. Ankara: AÜDTCFY No:337 Kretzschmer, Fritz. (2000). Antik Roma’da Mimarlık ve Mühendislik. (1.Baskı). (Çeviren: Z. Zühre İlkgelen). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Ksenophon. (1998). Anabasis. (2. Baskı). (Çeviren: Tanju Gökçöl). İstanbul: Sosyal Yayınlar. Lloyd, Seton. (2000). Türkiye’nin Tarihi. (12. Baskı). (Çeviren: Ender Varinlioğlu). Ankara: Tübitak Popüler Bilim Kitapları. Magie, David. (2002). Anadolu’da Romalılar 2 (1. Baskı). (Çeviren: Nezih Başgelen ve Ömer Çapar). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Mansel, Arif Müfid. (1999). Ege ve Yunan Tarihi. (7. Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Muhly, J. D. (1995). Mining and Metalwork in Ancient Western Asia, Civilizations of the Ancient Near East, Vol 3, New York. Naumann, Rudolf. (1998). Eski Anadolu Mimarlığı. (Çeviren: Beral Madra). (4. Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Onurkan, Somay. (1988). Doğu Trakya Tümülüsleri Maden Eserleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Özbal, Hadi. (2005). MÖ 3. Binyılda Anadolu’da Bronz (1. Baskı) Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları. Özsait, Mehmet. (1982). Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. Uygarlıkları. (1. Baskı). (333-416)İstanbul: Görsel Yayınlar.
Anadolu
Saltuk, Secda. (1997). Arkeoloji Sözlüğü. (3.Baskı). İstanbul: İnkılâp Kitapevi.
127
Savaş, Özkan Savaş. (2006). Çivi Yazılı Belgeler Işığında Anadolu’da (MÖ 2. Bin Yılında) Madencilik ve Maden Kullanımı (1. Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Sevin, Veli. (1982). Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. Anadolu Uygarlıkları. (1. Baskı). (139-332) İstanbul: Görsel Yayınlar. Sevin, Veli. (2003). Anadolu Arkeolojisi. (3. Baskı). İstanbul: Der Yayınları. Sevin, Veli. (2007). Anadolu’nun Tarihi Coğafyası I (2. Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Strabon. (2005). Geographika XII-XIII-XIV (5. Baskı). (Çeviren: Adnan Pekman). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Şenel, Alâeddin. (1995). İlkel Topluluktan Uygar Topluma (4. Baskı). Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları. Wycherley, R. E. (1993). Antik Çağda Kentler Nasıl Kuruldu. (3. Baskı). (Çevirenler: Nezih Başgelen ve Nur Nirven). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Yalçın, Ü. (2000). Frühchalkolitische Metallfunde von Mersin-Yumuktepe: Beginn der Extraktiven Metallurgie?. Ankara:Türkiye Bilimler Akademisi ArkeolojiDergisi3. Yalçın, Ü. (2004). Anadolu, Dökümün Beşiği. Eski Çağ Demir Teknolojisi. İstanbul: Döktaş Yayınları. Yener, K. A. (1995). Swords, Armor and Figürines. Biblical Archeologist. New Haven, Conn. 58/2, Yener, K.A. (2000). The Domestication of Metals. The Rise of Complex Metal Industries in Anatolia. Leiden-Boston-Köln. Yıldırım, Recep. (2004). Uygarlık Tarihine Giriş/İlkçağ Tarih ve Uygarlıkları. (2. Baskı). Ankara: Asil Yayıncılık. http://besik.blogcu.com/pontos-gercegi-1 http://hellenica.de. http://www.jmo.org.tr/resimler/ekler/ http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/ http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/ (Madencilik Bülteni Kültür Sanat Aralık 2005 Sayfa: 48) http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/ (Madencilik Bülteni Kültür-Sanat, Aralık 2005 Sayfa: 49) http://www.webhatti.com/cografya/64878-turkiyede-demir-yataklari.html http://tr.wikipedia.org/wiki/Demir http://tr.wikipedia.org/wiki/Paflagonya
136 Resim 1a-1b: Naumann, Rudolf. (1998). 194. Resim 1c: Naumann, Rudolf. (1998). 196. Resim 2: Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. Anadolu Uygarlıkları. (1982). 14. Resim 3a: Yıldırım, Recep. (2004). 30. (Geschichtliche Weltkunde, Frankfurt am Main, 1975). Resim 3b: Yıldırım, Recep. (2004). 31. (Unser Veg durch die Geschichtliche, Frankfurt am Main, 1980). Resim 4a-4b: Bilgi, Önder. (2001). 106. Resim 5a-5b-6a-6b: Bilgi, Önder. (2001). 109. Resim 6c-6d–7–8–9–10–11–12: Bilgi, Önder. (2001). 110. Resim 13–14–15: Bilgi, Önder. (2001). 111. Resim 16: Bilgi, Önder. (2001). 112. Resim 17: Diakov, V. - Kovalev, S. (1987). 168. Resim 18: Yıldırım, Recep. (2004). 85. (Ersel Yavi, Necla Yazıcıoğlu Yavi, Tarih Öncesi Çağlardan Günümüze Mısır, İzmir, 1996). Resim 19: Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. Anadolu Uygarlıkları. (1982). 295. Resim 20a: Diakov, V. - Kovalev, S. (1987). 400. - Mansel, Arif Müfid. (1999). 248. Resim 20b: Mansel, Arif Müfid. (1999). 375. Resim 21: Kretzschmer, Fritz. (2000). 14. Resim 22: Kretzschmer, Fritz. (2000). 15. Resim 23: Kretzschmer, Fritz. (2000). 16. Resim 24: Kretzschmer, Fritz. (2000). 122. Resim 24: Kretzschmer, Fritz. (2000). 141. Resim 26a: Yıldırım, Recep. (2004). 182. (Geschichtliche Weltkunde, Frankfurt am Main, 1975). Resim 26b: www.hellenica.de Resim 27a-27b: Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. Anadolu Uygarlıkları. (1982). 294.
137 Resim 27c: Sevin, Veli. (2003). 276. Resim 28: Ksenophon. (1998). 267.
128 Ek 1: Resimler
Resim 1a
Resim 1b
Resim 1c Resim 1a) Kültepe Ateş Fırını. 1b) Alişar Hitit Çağı Ocakları. 1c) Tell Halaf’tan Tunç ve Demirden Bir Ocak Arabası ve Yeniden Kurma Denemesi.
Resim 2. Boyalı Duvar Resmi. Neolitik Çağ MÖ 7000 Çatalhöyük. Anadolu Medeniyetleri Müzesi Ankara.
129
Resim 3a
Resim 3b
Resim 3a. Madenin Eritilmesi ve Maden İşçileri Resim 3b. Metalin Elde Edilişi, İşlenmesi, Ticareti ve Kullanımı
Resim 4a
Resim 4b
Resim 4a) Bağımsız Fırın 4b) Çağdaş Fırın
Resim 5a
Resim 5b
130 Resim 5a) Çanak Biçimli Pota. 5b) Bardak Biçimli Pota.
Resim 6a
Resim 6b
Resim 6c
Resim 6d
Resim 6a) Taş. Sap Delikli Balta Kalıbı. 6b) Taş. Mızrak ucu Kalıbı 6c) Takı Kalıbı 6d) Taş. Silah Kalıbı.
Resim 7
Resim 8
Resim 9
Resim 10
Resim 7. Taş Model. Resim 8. Zımpara. Resim 9. Bileytaşları. Soldan Sağa: Kertikli, Tek Delikli, İki Delikli. Resim 10. Filiz Zenginleştirme Taşı.
Resim 11. Resim 11. Tavşan Dağı, Bakırçay Vadisi, Merzifon. Resim 12. Tavşan Dağı, Bakırçay Maden Filizi Yatağı, Merzifon.
Resim 12
131
Resim 13. Resim 13. Tavşan Dağı, Bakırçay Curuf Yığını, Merzifon. Resim 14. Tavşan Dağı, Bakırçay Maden Galerisi, Merzifon.
Resim 15. Tavşan Dağı. Peynirçay Vadisi. Arsenik Yatağı.
Resim 16. Arsenik Filizi ve Yatağı. Durağan-Sinop.
Resim 14.
132
Resim 17
Resim 18
Resim 17. Mısırda 18. Sülale Dönemine Ait Bir Thebes Mezarından Freskte Yer Alan Tabaklar, Dülgerler, Bakırcılar, Dökümcüler Resim 18. Resim 18. Ptah. Sanatçıların Tanrısı.
Resim 19
Resim 20a
Resim 19. Paranın Darp Edilişini Gösteren Bir Çizim Resim 20a. Bir Madende Köleler. Siyah Figürlü Bir Korinthos Kabı. MÖ 6. Yüzyıl.
133
Resim 20b
Resim 21.
Resim 20b. MÖ 5. yüzyılda Bir Tunç Heykel Dökme Atölyesinin İçini Tanımlayan Bir Vazo Resim 21. Demirci İşliği. MS 4. Yüzyıl Domitilla Katakombundan Taş Üzeri Gravürü.
Resim 22
Resim 23
Resim 22. Çilingir İşçiliği. Aquileia-İtalya Arkeoloji Müzesi Resim 23. Bıçakçılar. MS 1. Yüzyıl Roma Vatikan Müzesi
Resim 24
Resim 25
Resim 24. Sarnıç Arabası. Santander’de (İspanya) bulunmuş Gümüş Kase. (Castro Urdiales-Kuzey İspanya, A. de. Otanes Koleksiyonu’ndan) Resim 25. Nemi Gölü gemilerinin Kurşunla Kaplanması
134
Resim 26a Resim 26a ve 27b. Hephaistos.
Resim 27a. Sardeis Altın Arıtma Atölyeleri ve Kybele Sunağı
Resim 26b
135
Resim 27b
Resim 27c
Resim 27b. Bu Atölyelerdeki Çalışmayı Yansıtan Çizim Resim 27c. Sardeis’ten Altın Arıtma Atölyeleri
Resim 28. Anabasis’te (On binlerin Dönüşü) Ordunun İzlediği Yolu Gösteren Harita
138 Ek 2: Türkçe, İngilizce, Almanca ve Fransızca Madencilik Terimleri Sözlüğü Arsebük, Çambel, ve Kantman, 2007:71–73. Kısaltmalar: f: dişil, m: eril, n: cinssiz MADENİ MALZEME T: Altın E: Gold D: Gold (n) F: Or (m)
T: Bakır E: Copper D: Kupfer (n) F: Cuivre (m)
T: Çinko E: Zinc D: Zink (n) F: Zinc (n)
T: Demir E: İron D: Eisen (n) F: Fer (m)
T: Elektron E: Electron D: Elektron F: Électron
T: Gümüş E: Silver D: Silber (n) F: Argent (m)
T: Kalay E: Tin D: Zinn (n) F: Étain (m)
T: Kurşun E: Lead D: Blei (n) F: Plomb (m)
T: Tunç E: Bronze D: Bronze (f) F: Bronze (m)
MADEN TEKNOLOJİLERİ T: Alaşım E: Alloy D: Legierung (f) F: Alliage (m)
T: Döğme E: Hammering D: Hämmern F: Martelage (m)
T: Eritmek E: Smelting D: Schmelzen F: Fondre
T: Fırın E: Kiln D: Schmelzofen (m) F: Four (m)
T: Maden E: Metal D: Metal (n) F: Métal (m)
T: Madencilik E: Metallurgy D: Metallurgie (f) / Verthüttung (f) F: Métallurgie (f)
T: Kalıp E: Casting-mould D: Gussform (f) F: Moule (f)
T: Örs E: Anvil D: Amboss (m) F: Enclume (m)
MADENİ ARAÇ-GEREÇ ve SİLAHLAR T: Balta E: Axe D: Axt (f) F: Hache (f)
T: Bıçak E: Knife D: Messer (n) F: Couteau (m)
T: Keser T: Keski/Kalem/çapla E: Adze E: Chisel D: Querbeil (n) / Breitbeil (f)D: Meissel (m) F: Herminette (f) F: Ciseau (m)
T: Hançer E: Dagger D: Dolch (m) F: Poignard (m) T: Kılıç E: Sword D: Schwert (n) F: Sabre (m)
139
T: Murç E: Pointed chisel D: Spitzmeissel (m) F: Ciseau pointu (m) T: Yassı Balta E: Flat axe D: Flachaxt (f) F: Hache plate (f)
T: Oluklu Balta E: Shafthole axe D: Schaftlochaxt (f) / Flachaxt (f) F: Hache à collet (f)
T: Testere E: Saw D: S ge F: Scie (f)
140 Ek 3: Küçük Sözlük (Kaynakça’daki Eserlerden Derlenmiştir) Akharaka: Eski Anadolu’da, Karia bölgesinde kutsal yerin adı. İçinden kükürtlü gazlar çıkan bu yer, Cehennemin kapısı sayılırdı. Hastalar tedavi için buraya gelirlerdi. Arimasplar: Tek gözlü efsanevi, hayali millet. Altını koruyan yarı kuş, yarı arslan bir hayvan olan Gryps’lerle, bitmek bilmeyen bir savaş içinde yaşıyorlardı. Aurum Obriziacum: Arınmış altın anlamındadır. Bellerophon Efsanesi: Bellerophon, kanatlı atına binerek göklere yükseldi ve havadan saldırarak ucu demirli ve kurşunlu uzun mızrağını Khimaira’nın alev saçan ağzına sapladı. Kurşun hararetten eridi aktı ve korkunç mahlûk can verdi. Calgon: Yüksek moleküllü bir polifosfattır. Keramikler üzerindeki suyla çıkarılamayan kirler için uygulanan kimyasal yöntemlerde kullanılır. Maden eserlerin temizliğinde de calgondan yararlanılır. Chryselephantin: Altın ve fildişi karışımı. Özellikle antik Yunan sanatında kült heykellerinin yapımında kullanılmıştır. Daidalos: Yunanlılara göre Daidalos kaba şekilde taşları yontarak yahut ağaç kütüklerini oyarak Tanrıların ilk heykellerini yapan bir sanatkârdır. O Atina’da doğmuştu. Eşsiz ve her şeye aklı eren bir sanatkâr olduğundan eski zamanlarda ünü her tarafa yayılmış, sanatla ilgili ne yapılmışsa, ne icat edilmişse ondan bilinmiş, onun olduğu söylenmiştir. Cetvel, vida, şakul, balta, hep onun tarafından icat edilmiştir. Daidalos’un çırakları arasında kendi kız kardeşinin oğlu olan Talos da bulunuyordu. Talos, bir gün kırda gezerken bir yılan çenesi buldu. Onu testere gibi kullanarak bir ağacı kesti. Bu tecrübeyi çok ilerletti. Sonunda demir dişli testereyi icat etti. Daktylos’lar (Daktyl’ler): Anadolu’da İda (Kaz) dağında oturan ve madenleri işlemesini bilen becerikli cinler. Daktylos kelimesi (parmaklar) manasına gelmektedir. Bir rivayete göre, bunları Rhea doğurmuş. Diğer bir rivayete göre de Zeus’un süt annesinin parmaklarından doğmuşlardır. Tarihin en eski devirlerinde bizim Kazdağı’mızdan maden çıkarıldığının ve işlendiğinin bir işareti olsa gerek. Elektron: Altın (%40) ve gümüşün (%70) karışımı olan bir maden. Elektrum da denir. İda: Edremit körfezinin kuzeyinde 1756 metre yükseklikte bugün Kaz dağı denilen dağın eski adı. O zamanlan sık ormanlarla kaplı bulunan bu dağın mitolojide önemi çok büyüktür. Paris, burada Approdite’yi güzel bulmuştu. Ganymedes’i, Zeus bir kartal olup buradan kaçırmıştı. Bir İda dağı da Girit adasında bulunuyordu. Baş Tanrı burada bir mağarada büyümüştü. Kedalion: Hephaistos’un üstadı. Hera’nın emriyle, Limni adasında Hephaistos’a demir dövmesini öğretti. Kelmis:Zeus’un süt annesinin babası. Baş Tanrının insanlar gibi fani olduğunu söylediği için elmas parçasına dönüştürüldü.
141 Keroessa: İo ile Zeus’un kızı. Bizans’ın Haliç’inde doğdu. Haliç, Altın Boynuz adını bu güzel kızdan aldı. Çünkü Kreas, Rumca boynuz demekmiş. Lemnos: Limni adası. Hephaistos’u Zeus, Olympos’tan aşağı fırlattığı zaman bu adaya düşmüştü. Adalılar, tanrıyı havada yakalamasalardı, yalnız topal kalmayacak, belki de parçalanacaktı. Adalıların bu iyiliğine karşılık Hephaistos, demirhanesini orada kurdu. Magnes: Medea’nın hizmetinde çalışan genç bir adam, Medea tarafından mıknatısa çevrildi. Nikandros’a göre, Magnes, genç bir çobanın adı idi. Bir gün sürüsünü mıknatıslı bir dağda otlatırken ayakkabısındaki çiviler yüzünden oraya çakılı kaldı. Maden: Maden/metal sözcüğü Latince metallum’dan gelmesine karşın Yunanca metallao ‘aramak, bir şeylerin peşine düşmek’ anlamına gelmektedir. Bundan metelleia ‘madencilik ya da maden aramak’ sözcükleri türemiştir. Metallon ise ‘maden ya da maden ocağını’ belirtmektedir. (Bu sözcük belki ‘arama yeri’ anlamında kullanılmıştır. Ayrıca altın aramanın, bir ‘arama eylemine karşılık geldiği düşünülebilmektedir). Mesopotamia: Aphrodite’nin rahibelerinden birinin kızı. Tigre (Dicle) ile Euphrate (Fırat) nehirlerinin kız kardeşi. Üç delikanlı, Mesopotamia’ya birden talip oldular. Çünkü Aphrodite, ona dünyada pek az bakireye nasip olan harikulade bir güzellik vermişti. Bostoros adında, dürüst bir adamın hakemliğini üç delikanlı kabul ettiler. Hakem, üç talibi birden güzel kızın huzuruna çıkardı, delikanlılardan biri Mesopotamia’ya çok kıymetli bir kupa takdim etti, ikincisi onun güzel başına, elmaslarla, incilerle süslenmiş bir taç koydu, üçüncüsü gitti. Sadece Mesopotamia’yı kucakladı. Hakem, güzel kızın üçüncüye verilmesini uygun buldu. Fakat ötekiler bu teklifi kabul etmediler. Kılıçlarını çektiler birbirlerini öldürdüler. Mesopotamia, bakire bir kız olarak kaldı. Niello: Bakır ya da gümüşle karışık çok kara bir kükürt alaşımı. Yunanlıların kakma işçiliğinde kullandıkları başlıca gereçlerdendir. Paraloid: Sertleştirici ve koruyucu olarak kullanılan, şeffaf cam gibi beyaz kristaller halinde bulunan madde. Lak elde etmek için saf aseton ya da tolien ilave edilir. Paraloid lakının kıvamı çok koyu olmamalıdır. Bazı durumlarda, iki üç kez paraloide yatırılması gereken nesnelerde kıvam gittikçe koyulaştırılmalıdır. Paraloide daldırılan eserler maşa, cımbız benzeri ile çıkarılıp cam üzerine konulmalıdır. Bronz eserler için kullanılan paraloid lakı, sonradan demir eserler için de kullanılabilir. Fakat demir eserler için kullanılan paraloid lakına bronzlar daldırılmaz. Demir konan lak fazla dayanmaz. Daldırma usulü paraloid lakı için en iyi yoldur, fakat doğru olmamakla beraber fırça ile sürmede bazı durumlarda uygulanır. Paraloid lakı sürülecek eser iyice kurutulmalıdır. Paktolos: Sart deresi. Sart deresi tanrısının adı. Zeus ile Leukothea’nın oğlu, adını nehre verdi. Paktolos, Khrysorrhoas yani (Altın sürükleyen nehir) diye de çağrılır. Patina: Eski sanat yapıları üzerinde zamanla oluşan eskimiş yüzey. Tunç ya da bakır eşya üzerinde oksitlenme sonucu oluşan yeşil katman olarak görülür.
142 Skamandros (Ksanthos) Irmağı: Nehrin bir adı da “Kırmızı” manasına gelen Ksanthos’tur. Bugün bizim “Küçük Menderes çayı” dediğimiz çayın eski adı. Rivayete göre Herakles, bir gün çok fazla susamıştı. İda (Kazdağı) dağında dolaşırken kaynak bulurum ümidiyle toprağı kazmaya başladı. Birdenbire güzel bir su fışkırdı. Bu münasebetle onun adına “Kazılarak bulunan su” anlamına gelen Skamandros adı verildi. Bazı mitologlar, bu nehre Skamandros adındaki bir Phrygia’lının, adının verildiğini söylerler. Yine Troia savaşında Akhilleus, daha fazla Troia’lı öldürmek için ırmağa girdi. Fakat döktüğü kanlara, öldürdüğü delikanlılara acıyan iyi kalpli Skamandros deresi kızdı, dalgalandı, köpürdü, ne de olsa o da bir Anadolu ırmağı idi. Çok yakın olan bir felaketten Troia’yı kurtarmak için harekete geçmenin zamanı geldiğini anladı. Dertli Anadolu’nun dağlarında akan dereleri, çayları yardımına çağırdı, onların sularını kendi suyuna katarak güçlendi, böylece sularını kabarttıkça kabarttı. Şiddetle gürleyerek, coştu. Artık o kabına sığamıyordu. Hırçın ve hiddetli dalgaları, birçok insan ve hayvan kadavralarını sahile atıyor, gümüş sularını kana boyayan merhametsiz Akhilleus’u boğmak istiyordu. Sular tarafından sürüklenmemek için Myrmidonlar kralı sahilde yetişmiş bulunan bir kara ağacın gövdesine sarıldı, fakat sular ağacı kökünden söktü ve devirdi. Devrilen ağaç bir köprü gibi kıyıya düştü, Akhilleus bu sayede canını kurtardı.
143
ÖZGEÇMİŞ Gökhan ÇATAL 26 Haziran 1980 tarihinde Osmaniye’de doğdu. İlk ve orta öğrenimini Edirne, Erzurum ve Antalya illerinde tamamladıktan sonra 2003 yılında Erzurum’da Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Klasik Arkeoloji bölümünü bitirerek arkeolog oldu. Bir dönem Foça kazılarında çalıştı. Askerliğini 2004 yılında Şırnak-Uludere’de Jandarma Asteğmen olarak yaptı. 2006 yılında Konya Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Eskiçağ Tarihi Bilim Dalında Tezli Yüksek Lisansa başladı. 2007 yılında Polis Memuru olarak İstanbul iline atandı. İstanbul Atatürk Havalimanında çalıştıktan sonra valilik kararıyla İstanbul Terörle Mücadele Şube Müdürlüğüne atandı. Halen bu görevine devam etmektedir. Öğrencilik, spor (judo ve satranç), askerlik ve memuriyet hayatında birçok taltif ve takdirnameye sahiptir. Gökhan ÇATAL 26 Haziran 2009
