Anadolu İnançları Anadolu Mitologisi-İsmet Zeki Eyüboğlu

İSMET ZEKİ EYUBOGLU

ANADOLU İNANÇLARI ANADOLU MİTOLOGİSİ İnanç-Söylence Bağlantısı

GEÇİT KİTABEVİ Ankara Cad. Fahrettin Kerim Gökay Vakıf İşhanı No: 31/6 SİRKECİ-İSTANBUL P.K. 135 BEYAZIT-İST ANBUL Tel: 526 07 Ol

Yayın yetkisi saklıdır.

ANADOLU İNANÇLARI ANADOLU MİTOLOGİSİ

İnanç-Söylence Bağlantısı Yayımlayan: Yayın No :

GEÇİT KİTABEVİ 17

Kapak düzeni : Dizgi Baskı Cilt

Sait Maden Rebel Matbaacılık Alemdar Ofset Acar Matbaacılık Tesisleri İSTANBUL 1987

İNANÇLAR SÖYLENCELER ÜSTÜNE

-1-

Bu çalışmanın birinci bölümü daha önce, "Anadolu İnançları" adıyla yayınlanmıştı. İkinci bölümünü oluştu­ ran söylenceler de "Anadolu Mitologisi" başlığı altında toplanmıştır. İnançlarla söylenceler (mitol ogi varlıkları)

arasında köken birliği vardır. Ne inanç olmadan söylen­ ce, ne de söylenceden kopuk bir inanç sözkonusu edilebi­ lir. Bu iki öğe, ilk bakışta ayrı nitelikler taşırmış gibi görülürse de, özü oluşturan öğeler birdir, başkalık süre­ nin geçişiyle gerçekleşen biçimlenmededir. Bu olayda çoktanrıcı dinlerden tektanrıcı dinlere geçişin de büyük etkisi vardır. Bugün söylence türüne giren inanç türleri­ nin hep çoktanrıcı dönemlerle ilgili olduğu bilinmektedir artık. Tektanrıcı dinlerin daha kesin bir tanımı olması, yazıya geçen kuralları, koşulları bulunması nedeniyle söylenceye yönelme pek seyrek görülür. Söylence niteliği taşıyanlar da çoktanrıcı dönemden kalıp biçim değişti­ renlerdir.

5

Türkçemizde "söylence" diye anılan ürünlerin eski Anadolu dillerindeki karşılığı "mitos"dur. Bu sözcük son çağa değin Grekçe sanılmış, yazıya öyle geçirilmiştir. Oy­ sa, yapılan dil araştırmalarında, bu sözcüğün; köken ola­ rak Grekçeyle açıklanamadığı, daha çok Doğu kaynaklı olduğu anlaşılmıştır. Özellikle bu "mit " kökü Grek dili­ nin yapısına pek uymamaktadır. Grekçede "mitos" sözcü­ ğü, ayrıca, "iplik " anlamına da gelmektedir. Öte yandan "mydos " sözçüğü "ıslaklık ", "kür', "mythos" ise "söz", "söylev " karşılığıdır, söylence anlamını sonradan kazanmıştır. "Mitologi" sözcüğü ise "mythos" ile "logos" sözcüklerinden oluşturulmuş, yeniçağlara özgü bir kav­ ramdır, "söylence-bilim" karşılığıdır. Bu sözcük, bugünkü söylenişiyle, Türkçeye Fransızcadan geçmiştir, "g" sesi­ nin Fransız dilinde "j" diye söylenmesi sonucudur; dahası bu "logo.s " sözcüğünü "loji" biçiminde söylemek dilbilim bakımından yanlıştır, sözcüğün kökünü değiştirmedir. Öte yandan, Arapçadan Osmanlıcaya geçen, söylence karşılığı söylenen "usture (çoğulu esatir)" sözcüğü de Grekçe "araştırma ", "öykü", "söylenti" anlamlarını içe­ ren "historia " sözcüğünden değiştirilerek alınmıştır. Bu kısa açıklama, Arap-İran-Osmanlı dillerinde, kökensel olarak, bir "söylence " kavramının doğmadığını, bu kav­ ramın anlamına yakın anlamlar içeren, ancak sözcüğün bütün gerçeğini kapsamayan, başka dil varlıklarının tü­ retildiğini göstermektedir. İran-Arap uluslarının, çoktanrıcı dönemlerinden kal­ ma, bir takım özgün söylenceleri vardır, a,ncak bunların da eski Hind-Mezopotamya kökenli olduğu (inanç ürünü olarak) bilinmektedir. İnsanların tanrılaştırılması, tanrı­ ların kişileştirilmesi bütün doğu dinlerinde vardır (çok­ tanrıcı dönemde), özellikle Mısır toplumunda bu olay çok yaygındı. Babil-Mısır-Sümer inançlarında kralların, doğ­ rudan doğruya, tanrılarla konuştuklarını, onlardan top­ lum yönetimiyle ilgili buyruklar aldıklarını gösteren kabartmalar, yazılı belgeler elimize geçmiştir. İslam di-

6

ninde, tanrıya yükletilen nitelikler, tanrı adları incele­ nince, bunların insanla, insan eylemleriyle bağlantılı olduğu anlaşılır. Bir insan eylemi, insan niteliği aşırı so­ yutlaştırılarak, anlam smırla.rı genişletilerek tanrısal kı­ lığa sokulmaktadır. Bu olay, bu tektanrıcı dinin doğuşunda, çoktanrıcı inançların güçlü etkisini sergile­ mektedir. Son üç tektanrıci. dinin kutsal kitabı, tanrının elçilerine, doğrudan doğruya bildirdiği buyruklar bütünü olarak nitelenir, saygı görür. Bu buyrukların oluşturdu­ ğu bütün bir yasa niteliğindedir, kesindir, tartışılmaz, ge­ nel geçerlik taşır, ölümsüzdür. Bu tanrı elçileri de 'yüce" kişilerdir, saygınlıklarının sınırı yoktur. İmdi bu olaydan yola çıkarak, daha eski dönemlere gittiğimizde bir benze-. riyle karşılaşırız. İÖ. 18. yy. da yaşadığı bilinen, ünlü ya­ sakoyucu Hammurabi'nin tanrılardan buyruk aldığını simgeleyen bir kabartma vardır. Bu kabartmada Ham­ murabi, tanrısıyla konuşur, ondan yasa niteliğinde buy­ ruklar alır, diye gösterilmektedir. Bu yasanın özellikle on bölümü çok ilginçtir. Bu on bölümü, Hamm urabi'den en az dörtyüz yıl sonra gelmiş tanrı elçisi Musa 'nın kurduğu dinde de bulmaktayız, buna "On Buyruk" denmektedir. Musa da, Hammurabi gibi tanrıyla konuşur, ondan buy­ ruk alır, aldığı buyruklar bir kesin yasa niteliği taşırdı, öyle inanılır. Ondan sonra gelen tektanrıcı dinlerin kuru­ cuları da tanrı ile konuşmuş, ondan kesin yasa geçerliği taşıyan buyruklar almıştır. Bunun benzeri olaylar, eski İran inançlarında, Hind inançlarında da somut olarak gö­ rülür. Öte yandan, bu tür inançlarla bağlantılı olarak, ye­ ni bir olay ortaya çıkar. Tektanrıcı dinlerin doğuşundan sonra, tanrısal özellikler taşıyan birtakım kişiler toplum­ da boy göste�1r. Bunlara bilici, ermiş, kutlu bg. nitelikler yüklenir. Bu kişiler yerle, süreyle bağlantılı sayılmaz, bir süre içinde değişik yerlerde görülebilir, geleceği bilebilir, bir olayı oluşundan yıllarca önce açıklayabilir. Bunları inanç böyle söyler, böyle yayar. Üzerinde ilgiyle durulur­ sa bu tür olay larm çoktanrıcı dinlerden kaldığı kolayca 7

anlaşılır. Demek inanç, söylence ortadan kalkmıyor, yal­ nız giysi değiştiriyor, başka bir boyaya bürünerek etkinli­ ğini sürdürüyor. Bu olayları, daha sonra bu çalışmanın iki bölümünde, konuların ayrılığı nedeniyle yeniden ele alacağız. İmdi başka bir soruna geçelim. Uygarlığın gelişimiyle atbaşı yürüyen önemli bir olay vardır, o da kişinin uygarlığa karşı çıkması yanında onun ürünlerinden alabildiğine yararlanması, uygarlığa aykı­ rı düşüncelerini-inançlarını yine uygarlığın verileriyle beslemeye,. sürdürmeye çalışmasıdır. Bir inanç, kişiye karşı çıktığı akımın verilerinden yararlan, işine gelen ya­ nını al, gelmeyeni yer, kötüle, geçersiz sayarak suçla diye öğütler verirse, bu öğütleri yerine getirmeye çalışanların sayısı çoğalırsa, h_öyle bir toplumda inanç-düşünce buna­ lımı, çöküntü var demektir. Bir inanç kurumu, etkinliği­ ni sürdürmek için, karşı çıktığı bir gelişim odağından yararlanmada sakınca görmüyorsa, onda tutarsızlık, ken­ di kendine yetersizlik, sığlık, çözülme son sınırlarına varmıştır. Kimi kavramları, karşıt yorumlarla bes­ leme - geliştirme - ayakta tutma eğilimi kişide aktöre sarsıntısından, dengesizlikten kaynaklanır. Aktöre de­ nen, bütün diriler arasında yalnız kişioğlunda bulunan, davranış düzeni karşı çıktığından yararlanmayı olumlu gördüğü yerde özünden kopmuş, gücünü yitirmiş, daha güçlünün elinde tutsak olmuştur, bunun başka türlü bir yorumu, açıklanışı yoktur. Zaman bütün güçlerin üstün­ de bir erkle donanmıştır, bu da doğasının gereğidir. Za­ manın özdeğe bağlı bir kavram olması, kaynağının kesinlikle bilinmeyişi ya da bilinişi, konuyu değiştirmez. Bugün, ne denli yetersiz sayılsa bile, kimi yönleriyle dün­ den çok daha güçlüdür. Gelecek ise bugünden daha sağlıklı, daha etkilidir. Bu nedenle zamanın de­ ğiştirmeyeceği, eskitmeyeceği bir kurum yoktur. Bu "eskitme" iki anlamlıdır. Biri, geçersiz kılma, değerden düştirme, öteki ise geçmişte ortaya konmuş bir başarı ürünü olarak uygarlığın gelişiminde etkisini sürdürme.

8

Birinci anlamda olumsuz, ikincisinde olumlu, örneklendi­ rici bir öğe vardır. Bizce önem taşıyan da ikincisidir. Ge­ leceğe ışık tutmayan, gelişmeyi önlerken ondan yararlanmadan da geri kalmayan bir düşünce öbeği olumsuzdur, geçersizdir, kişinin tinsel varlığını gerileti­ cidir. Düşünce-inanç kurunıları, yalnız tarlaların verimli kılınması için evlerden uzak tutulması gereken gübre de­ ğildir. Kendini ayakta tutabilmek için, kendine aykırı ge­ lenlerden yararlanma yolunu geçerli sayan bir inanç, bir düşünce ancak verimsiz başların içindeki acıklı boşluğu doldurmaya, kişiyi yeterli gösterip yetersizliğe sürükle­ meye yarar. İmdi, kişiyi, belli değişmezlikler içine iterek, kendi yararı adına değişmeye elverişli kılan, ancak görünüşte değişmez bir tutumu benimseyen bir yaratığın izini sür­ mek, bir insan olarak kendi değerini bilmemek, başkala­ rının elinde bir değnek olmaktan öteye geçemez. Kişi, kendine yetersizliği yüzünden bir değnek olunca onun vu­ rulmayacağı baş yok demektir. Bu değnek kırılıp kendini tutanın elini kanatıncaya değin işgörür, sonra ya bir kı­ yıya atılır çürümeye bırakılır ya da ocakta yazgısının yargısına boyun eğiverir. Uygarlığın en büyük başarısı, felsefenin temel sorunlarından biri olan insanı değnek ol­ maktan kurtarmak, ona evren bütününde saygıdeğer ye­ rini göstermektir. Bu yeri görmekten kaçınıp değnek olmayı yeğleyenlerin-yeğletenlerin günün birinde daha kötü birer değnek olacaklarına kuşku yoktur. İnsan, bü­ tün eksikleri, güçsüzlükleri ile de "insan"dır, doğada özel bir yeri, başka varlıklarla değiştirilemeyen değeri vardır. Bilim, bilgi bu değeri kavramayı sağlar. Bu değeri kavra­ mak da insanın kendini bilmesidir, başka nesneler arasın­ da bir nesne olmadığını, olamayacağını anlamasıdır. Bir düşünce çığırına, bir felsefe öğretisine, bir inanç-söylence kurumuna bağlanmak yalnız insanın· başarabileceği bir iştir. Ancak bu akımın, bu öğretinin, bu inanç-söylence kurumunun kurucusu elinde, başkalarının başına vurul-

9

mak ıçın değnek olmak "insan değeri"y le bağdaşmaz, bağdaştığını söyleyenlerin önce bir insan olarak kendile­ rini eksiksiz anlamaları gerekir. Bunu anlamayan, çevre­ sinde toplananları; gönlünün uyarınca kullanılması gereken birer değnek, sayanların "insanlığı " çok mu çok tartışma götürür. Bilim, insanı karanlıklara itmek, onla­ rı birer araç gibi kullanmak için değil, onları aydınlatıp karanlıklardan kurtarmak içindir. Öte yandan bilgi de bir süstakısı değildir, bir yük gibi geçmişten geleceğe taşınmaz, birtakım değişmezlikler içinde yüzdürülmez. Yine bilgi, başkalarını baskı altına alarak değ­ nekleştirmek, birer araç durumuna getirmek için de­ ğil, geliştirmek, ilerletmek, bir "tarih varlı ğı" olarak özünün bilincine vardırmak içindir. En verimli felsefe öğ­ retisi bile, değişmezlik kazandığı sürede kendi kendine geçersiz kılar, bir kıyıya atılmasına yolaçar. Doğurucu ol­ mayan, yalnız kendi kendisiyle ayakta durmaya çalışan bir düşünce akımı, bir inanç kurumu uygarlığının geli­ şim yolunda ayaklara takılan yararsız taşlardır. Kimi kurumlar, insanları bu ayaklara takılan taşlar durumu­ na getirmeyi, bu taşların sayısını çoğaltmayı başarı saya­ cak ölçüde bilinçsizdir. Bu bilinçsizlik, önce kendi özünün öğelerini bilmemekten, kaynağını tanımamaktan gelir. Söy lenceler, tanrılaştırılmış insanların, insanlaştırıl­ mış tanrıların-tanrıçaların egemenlik sürdükleri geniş bir varlık alanıdır. Bu alanın yaratıcısı da, yaşatıcısı da yine insandır. İnsan yarattığının "kulu" olunca kendi özünden uzaklaşır; varlığını biçimlendiren öğeler, 'düzen­ leyen değerler çözülür. Bu çözülme insanın kendinden kopması, kendine yabancılaşmasıdır. Kişi kendine ya­ bancılaŞırsa, başkalarının elinde değnek olması da kolay­ laşır. Çağımızda, kimi toplumlar, çağdaş uygarlık ışığından uzaklaştıkça, bilimsel verilerden yoksun kalma sonucu bir inanç bunalımına sürüklenmekdedir. Bu buna­ lım, çağın ışığından yararlanmayı yeğleyen birtakım söy­ lence ürünleri yaratmaktadır. Çağın ·gidişine ayak

10

uyduramadığı, insan değerlerini yeterince kavrayamadı­ ğı için ayakları yerden kesilen kiŞiler, bilinmeyen bir uçuruma doğru sürüklenen insanımıza, kendini kurtar­ manın tek yolu diye geçmişe sığınmayı önermekte, öğüt­ lemektedir. Oysa sağınılmak istenen geçmiş, daha füice ortaya konmuş, bir söylence döneminden kaynaklanmış, kendini ayakta tutabilmek için eskiyi yeni giysilerle or­ taya çıkarmaktan öte bir iş yapamamıştır. Söylence çağı doğayı anlamada yetersizdi, söylenceler yeni doğumlarla yeni çocuklar ortaya çıkardı, birer tarih ürünü olarak kı­ yıya çekildi. Bu çocuklar büyüdüler, geliştiler, ancak tut­ tukları yol atalarınınkinden ayrı değildi. Sonunda onların da başına atalarınınkilere gelenler geliverdi. Ar­ tık; geçmişe dönerek, sığınarak, yaslanarak yeni bir söy­ lence çağı yaratmaya kalkışmanın gereği yoktur. Söylence çağını bitirmiş, kabuğuna çekilmiştir; çağımız kendine göre söylenceler yaratabilir. Söylence-inanç bağlantısı güncel olayları etkileyecek bir içerik kazanmakta eski, daha önceki eskiyle beslene­ rek, etkinliğini sürdürmeye çalışmaktadır. Bu olay, uy­ garlığın gelişim içinde ona uzaktan bakmaya alışmış kimselerin, söylencesiz yaşama olanağı bulamadığı kanı­ sını uyandırmaktadır. Kişi, bunu yapmakla, kurtuluşu, kalkınmayı geçmişin yıpranmış öğelerine güncel geçerlik kazandırmakta bulacağını sanmaktadır. Bu durum, dü­ şünmeyen başların aşınması, ancak aşınmışlığını da geç­ mişe sığınarak gidermeye çalışması demektir. Biz buna çağdaş gelişiminden sapma, söylenceye sığınma diyoruz. Bu sığınma eskiyi öğrenerek, uygarlığın geçirdiği gelişim aşamaları'ilı sergileme anlamına gelmez, geleceğe kor­ kuyla bakışın yarattığı bir kaygının doğal sonucudur. Es­ ki, yeninin karşısına daha güçlü, güncelleştirilmesi gereken bir nesne diye çıkarılırsa yıkıcıdır. Söylence bile olsa, değişmezlik, dokunulmazlık kılığına girince sakın­ calıdır.

11

Peki, bu olumsuz durumlara karşılık, insan inançsız­ söylencesiz yaşayabilir mi? Kuşkusuz yaşayamaz. En ger­ çekçi, deneye en çok bağlı kalan kimsenin bile usla bağ­ daşmayan alışkanlıkları, bilimin özüne karşıt eğilimleri olabilir. Bu.konuda toplumsal. yapının etkinliği açıktır. Ancak bu etkinlik, bilimsel çalışmada saptırıcı, engelle­ yici olmaya başladığJ gün bilginin, bilgenin işi güçleşmiş demektir, bilimsel anlayıştan ödün verme yolu açılmış­ tır. Yeterince gelişememiş toplumlarda söylence-inanç bi­ rikimlerini "kurtarıcı öğe" olarak anlama, sürdürme geleneği yaygındır. Bu tutumun bir başarı sayıldığını ileri sürenlerin sayısı da az değildir. Oysa bilimsel gerçek bam­ başkadır. Söylenceler, birer yaratı ürünü olarak kaldığı sürece, toplulukların düşgücünü, yaşama anlayışını, evrene han­ gi gözle baktıklarını gösterme. bakımından üzerinde du­ rulmaya değer varlıklardır. Ancak bir söylence, biçim de­ ğiştirerek, inanç kılığına girer de güncel yaşamı yönlendirmeye kalkışırsa sınırları dışına taşmış, sakın­ calı duruma gelmiş demektir. En güçlü söylence bile, bi­ limin başladığı yerde biter, kendi ortamına,.etıkilir. Bunun karşıtı, toplumsal çöküşün ilk belirtilerini .gösteren, bir kanıt niteliğindedir. *

12

-ilSöylence-inanç bağlantısmıri dille ilgili olduğunu, bu iki tür ürünün dilden kaynaklandığını, daha önce söyle­ miştik. Bir toplumun söylence-inanç konusundaki yaratı­ cılığını anlamak ıçın, dilinin gelişme olanağını kavramak gerekir. Dil, kendi doğal ortamında, söylence­ inanç alanında yaratıcı olduğu sürece ilerler, serpilir. Söylence-inanç yaratamayan, başkalarından aktarmalar­ la yetinen bir toplumda yaratıcı düşüncenin pek gelişe­ mediği de görülmektedir. Büyük söylencelerin, büyük düşünce ürünleri ortaya koyabilen dillerde doğduğu açık bir gerçektir. Söylenceleri az, yetersiz, doyurucu olmayan topluluklarda dil yönünden de bir elverişsizlik vardır. Söylence-inanç denen ürün, sözcüklerin genişleme olana­ ğıyla bağlantılıdır. Anlam bakımından genişlemeye, tü­ retime elverişli bir dille bu tür ürünlerin çoğalması da kolaydır. Üstelik yeni verilerin ortaya konmasında da yardımcı öğedir. Dilin yaratı alanı genişledikçe söylence­ inanç ürünlerinde, sanat bakımından etkinlik artarken, yeni buluşlar ortaya koyma çabası da güçlenir. Ancak bu çaba, inançla ilgili kavramları sınırlandırır, onlara "değişmezlik" kazandırma eğilimi güderse düşüncede du­ raklama, gerileme başlar. Söylence ürünleri belli bir ya­ ratıcı gücün gelişmesi doğrultusunda yardımcı öğe olarak kullanılır da, kimi sorunların çözümünde başlangıç sayı­ lırsa felsefe alanında ışık tutucu olabilir. Sözgelişi evrenin oluşu, insanıii ortaya çıkışı, düşünmenin başlangıcı, ama­ cı, ereği bg. "soru sorma " biçiminde bir ilerleme görülebi­ lir. Bu soru sorma felsefenin uyanmasına tutulan ilk ışık, ilk uyarı niteliğindedir. Sorulara usa dayalı çözüm ara­ nırsa, bulunan yanıt ne denli ilkel olursa olsun, gelişime açıktır.

13

Söylencede görülen bu geliştirici özellik inançlarda da vardır. Bütün güçlük, soru sormanın katılaştırılrnasında kendini gösterir. Soru sorma denetim altına alınır, bulu­ nacak yanıtların yönü önceden belirlenirse gelişme değil gerileme başlar. Bu da söylencenin, inancın kaynağına aykırı bir olaydır. İnancın da, söylencenin de kaynağı il­ kel bir soru sormadır. Bu soru sorma ona yanıt bulma uy­ garlığın ilk verileridir. Öte yandan sorulan soruyla verilen yanıtın niteliği toplumun ırasını belirler, o ıranın oluştuğu toprağın uygarlık bakımından verim aşamasını gösterir. Kişinin yeğlediği olay, söylence, nesne onun ırasını ortaya koyar ,bu düşünce toplum için de geçerlidir. Kant 'ın esinlettiği bu düşünce, felsefeyle söylence arasın­ da bir bağlantı kurmaya da yarar. Gerek söylence, ge­ rekse inanç insanın mutluluğuna değgin ürünlerinin de kaynağıdır. Yine Kan t 'ın söyleyişine göre "us taşıyan her sonlu varlığın dileği mutlu olmak­ tır". Bu görüşten yola çıkılırsa söylencelerin içerdiği mutluluk öğeleri kişisel-toplumsal yaşamın bir yanını açıklamak içindir,kanısına varılır. İnançlarda, söylence­ lerde yalan ile gerçek arasında sürekli bir çatışma görü­ lür. Bu iki karşıt öğe söylencenin de, inancın da temel taşı niteliğindedir. Bunu da yalnız insan başarabilir. Nite­ kim yalanın bir insan ürünü olduğunu söyleyen Dosto­ yevski "Suç ve Ceza" adlı yapıtında, )ralan, insanlann '

bütün öteki yaratıklara karşı biricik üstünlüğüdür: Ya­ lan söylersin ve böylece gerçeğe ulaşırsın: Beiiyn1an söy­ lediğim için insanım. " demektedir. İşte inancın,

söylencenin temelinde de bu yalan saklıdır. Yalan, söy­ lence yaratan insanın bir buluşudur, ancak genel geçerli değildir, bir örnek-kural durumuna getirilemez. Söylen­ cede geçen yalan, insanın ırasını ortaya koyan, çelişik du­ rumlarını gösteren bir olaydır. Dahası, bu olay kişinin doğaüstü olana karşı duyduğu eğilimin belirtisidir. İnsan bu olayda yücelmek, doğal sınırlarının ötesine geçmek, kendini aşmak ister.

14

Söylence varlıkları sanatın, insandaki yara�ıcı gücün ilk ürünleridir. Bu ürünlerde inanç verileri, doğaüstü alana sıçrayarak etkinliğini sürdürür. Bu veriler, insa­ nın ne denli sınırsız bir alanda yaşamayı sevdiğini göste­ ren bir öğedir. Bu öğede yaratıcı gücün bütün olanakları sergilenir, özellikle düşgücü bütün yetisini ortaya koyar. Bu nedenle söylence varlıkları toplumların; yaratı ala­ nında, kimliği niteliğindedir. Anadolu inançları-Anadolu söylenceleri yukarda an­ latılan olaylar dizisinde görülmelidir. İnançla söylenceyi birbirinden ayırmak, başka başka kaynaklardan geldiği­ ni sanmak yanıltıcıdır. Burada, daha doğrusu bu yanıltıcı durumda, etkili olan tektanrıcı inançların daha öncekile­ ri geçersiz saymasıdır. Tektanrıcı inançlar; daha önceki­ leri geçersiz sayınca, yeni bir özle ortaya çıkmış diye görülür. Oysa, gerçekte, yanıltıcı olan bu durumdur. Tek tanrıcı inancın, başka bir ülkeden gelmesi özgünlüğü­ nü göstermeye yetmez, o ülkede de çoktanrıcı inançların varlığı biliniyor. Yeryüzünde, çoktanrıcı dönemlerden esinlenmeyen, beslenmeyen bir inanç alanı bulmak kolay değildi r(bilimsel olanların dışında).

İmdi, burada, yeni bir soru gündeme gelmektedir:

Söylencenin inanca dönüşmesinde başlıca etken nedir? Bu sorunun yanıtı, ortaya konuş biçimindedir. Önce söy­ lence, özü gereği, kurumlaşmış, genel geçerlik kazanmış, nerdeyse bağımsız bir alan oluşturmuş inançlar birikimi­ dir. Onun başlangıcını, gelişi m basamaklarını bilecek du­ rumda değiliz. Uygarlığın elinde yalnız son biçimini almış, ilkel de olsa, yaygın bir din niteliği kazanmış söy­ lence birikintr vardır. Bugün kimse çıkıp, Sümer söylen­ celerinin başladığı dönemin sınırlarını çizemez. Yine kimse Hind söylencelerinin, başlangıç yılını saptadığını ileri süremez. Durum Mısır, Fenike, Anadolu, İran için de öyledir. Tarihin derinliklerinden gelen söylencelerin yo­ ğunluk kazandığı, egemenlik sağladığı çağlar az çok bili­ nebilir. Bu çağlar başlangıç değil sonuçtur. Öyleyse

15

söylenebilecek tek sözcük inançla söylencenin; eşkökenli olmakla birlikte, değişik doğrultuda yürüdüğüdür. Bu yürüyüşün kılavuzu da, yukarda söylendiği gibi, sonra­ dan ortaya çıkan tektanrıcı inanç kurumlarıdır. Sözgeli­ şi, Anadolu söylenceleri arasında önemli bir yeri olan Olimpos Tanrıları çoktanrıcı dinin en ünlü kurumunu oluşturur. Oysa bunlann hangi dönemde ortaya çıktığı, hangi dönemde günümüze gelen biçimini aldığı söylene­ mez. Öte yandan bu tanrıların, tanrıçaların hep birlikte ortaya konduğu da ileri sürülemez. İkinci bölümde açık­ lanacağı gibi, Olimpos Tanrıları'nın adları üzerinde yapı­ lan dil araştırmaları bunların değişik kaynaklı olduğunu, pek de batı kökenli olmadığını ortaya koymuş­ tur. Bugün kimse Zeus'un doğum-ölüm yılları şöyle dur­ sun, çağlarını bile bilemez, bilebileceğini ileri süremez, sürerse ancak kendi kendini kandırır. Bugün Kubaba­ Kübebe-Kibele gibi değişik adlarla anılan Ana­ Tanrıça'nın Anadolu kökenli olduğu biliniyorsa da, orta­ ya çıkış dönemi bilinemiyor. Buluntular onun en eski dö­ neminin bile epey gelişmiş, kurumlaşmış bir inanç biri'kiminin sonucu olduğunu gösteriyor. Durum Urartu tanrıları için de öyledir. O tanrılar da Urartu insanlarıy­ la bir inanç kurumu niteliği kazanmış görünüyorsa da, onlarla doğduğunu kanıtlamıyor. Urartu insanlarının yaşadıkları bölgede, çok önceleri de insanların bulunduk­ larını biliyoruz. Burada tek gerçek söylencenin varlığıdır, kaynağı­ nın bilindiği, yılının saptandığı değil. Bir topluluk başka­ sından aldığına da, kendi özünden yarattığına da kendince bir ad verebilir. Tektanrıcı dinlerin ortaya çıkı­ şından sonra bir "değişmezlik"geleneği doğmuştur, an­ cak bu çoktanrıcı dinler için geçerli değildir. Geçerli olsa söylenceler türlü türlü adlar altında yaşatılamazdı. Bu ad değişikliği bugün için kesinlikle açıklanamıyor, orta­ ya çözümü güç bir köken sorunu çıkıyor. Tek çözüm, elde bulunan verilerin en eskisine dayanarak açıklama yap-

16

makla kalıyor. İşte Anadolunun özelliği de burada, veri­ miı;� yaşına göre kanıyı bildirmek. Söylencelerin açıklanması için dil çalışmalarının ge­ rekliliğini vurgulamıştık. Dil çalışmaları, elden geldiğin­ ce, sözcüklerin kökenine varmayı amaçlar. Bulunan kaynak, söylence varlığının başlangıcı değilse de, gelişim yeri konusunda bilgi verebilir. İnançlarla ilgili birinci bö­ lümde açıklandığı gibi, bu tür ürünlerde, sürekli bir değişme-dönüşme görülmekted.ir. İnancın kaynağı doğal yapıyla, üzerinde yaşanan toprağın durumuyla ilgili gö­ rülüyor. Sözgelişi timsahın yaşamadığı bir yörede tim­ sahla ilgili inancın, söylencenin doğamayacağı gibi. Durum bitkiler için de böyledir. İ şte Anadolu inançları, Anadolu söylenceleri bu doğa varlıklarıyla bağlantılı bir çalışma yöntemiyle ele alınırsa önemli sonuçlara varılır. *

F/2

17

-III-

Anadolu İnançları-Anadolu Söylence/erini içeren bu çalışmada ele alınan konular, gelişigüzel bir seçmenin, değil, elde bulunan b elgelere, kanıtlara dayanan bir araş­ ' tırmanın ürün üdür. Kiminin kökeni Anadolu değilse de Anadoluda yaşamış, yaşayan insanların güncel işlerine karışmış, o işleri yönlendirmiş, etkilemiş olduğu gözö­ nünde tutularak buraya alınmıştır. Önemli olan, bizce, bu inanç ürünlerini, "mitoloji" kavramı altında toplanan söylenceleri Anadolu insanının bugün yaşaması, geçmiş­ te benimsenmesidir. İkinci bölümü oluşturan söylencele­ rin taşa, kayaya, toprak araç-gereçlere işlenmiş kalıntıları elimizdedir, müzelerimizde sergilenmektedir. Bu nedenle, bu çalışmayı okuyucuya sunanın özel buluşu, düş ürünü değildir. Anadolu uygarlığını yaratanların, yaşatanların Anadolulu oldukları görüşünü bir daha vur­ gulayalım. Anadolu dışından gelen yoktur gibi bir sav sözkortusu edilemez. Ancak, Anadoluda ne- varsa dışa bağlamanın geçersizliği de tartışılamayacak nitelikte açıktır. Bu nedenle kimi araştırıcıların "Anadolu Uygarlı kları " kanısına karşıyız, bizce söylenmesi gere­ ken o değil, yalnız "Anadolu Uygarlığı "dır. Bu uygarlı­ ğın belli dönemlerini vurgulamak ıçın söylenen "uygarlıklar" sözcüğüne bir diyeceğimiz yok. Ancak bu "uygarlı klar" sözcüğünden anlaşılmak-anlatılmak iste­ nen, Anadoluda değişik toplulukların yaşadığı, birbfrin­ den bağımsız-özgün uygarlıklar kurduğu savıysa buna ka­ tılma olanağı yoktur. Bunu ileri sürenlerin, Anadoluya sonradan geldiklerini söyledikleri toplulukların, geldik­ leri yerlerde de özdeş başarılarını gösterdiklerini somut kanıtlarla, belgelerle ortaya koymaları gerekir. Yoksa bir tarih bütününü bölerek ayrı başarılar diye görmenin gös­ termenin anlamı olmasa gerek. 18

İnanç değişiklerine dayanılarak bir toprağın tarihini, uygarlığını bölümlere ayırmak, başka kaynaklara bağla­ mak, üstelik bu konuda birtakım varsayımlardan öte ka­ nıt gösterememek bilimsel bir tutum değildir. Bilimsel tutumun temeli varsayım değil sağlam kanıttır, güveni­ lir belgedir. Anadolunun hangi bucağı, hangi kıyısı gezi­ lirse gezilsin, araştırıcı-inceleyici bir göz için umulmadık uygarlık verileri sergilenir boyuna. Yüzeysel bir bakışla anlaşılamayan bu kalıntıların açıklanışı da yöresel tu­ tumla bağdaşmaz. Tarihin derinlerinden gelen, ağır işi­ ten kulakların duyamadığı, güçlü sesi dinlemek, onu izleyerek bilinmeyen kaynağa doğru adım adım yürümek gerek. Bu önsözü bitirirken sevgili okuyucudan bir· dileğim var, o da şudur: Anadolu uygarlığı konusunda, benim öü­ şünceme katılmayan kimi araştırıcılar, benim için "söy­ lediklerine kanıt göstermiyor" derler. Bu sözleri Halikarnas Balı kçısı için de çok mu çok söylediler. Oku­ yucu böyle düşünüyor, onların söylediklerine güveniyor­ sa, gelsin kendisiyle şöyle Van'dan Urfa'ya doğru doğu illerimizi gezerek bir yürüyüş eyleyelim. Nemrut Dağı'­ nın doruğundan güneye doğru bakalım, sonra Fırat'ın ül­ kemizden ayrıldığı yere inelim, Akdeniz kıyılarından Orta Anadolu'ya Batı Anadolu'ya yönelelim, Çanakkale'­ ye geldikten sonra yine doğuya doğru uzun, yorucu bir ge­ ziye çıkalım, Amasra'dan içerlere girelim, Kastamonu üzerinden İç Anadolu'ya uzanalım, sözün kısası Anado­ lu'yu yer yer, müze müze tanıyalım. İstenen kanıtları, belgeleri ona gösteririm. Öyle sıcacık odalarda, yumuşa­ cık koltuklarfia oturarak, başkalarının, yine. kendileri gi­ bi görkemli görüşlere dayanarak aktardıklarına değil de toprağın sunduklarına bakalım. Müzede gördüğü bir uy­ garlık ürününün üzerindeki süslemeyi, işlemeyi başkası­ nın yazdığına hakarak yorumlamaya çalışan, toprağın söylediğine ·kulaklarını tıkayan bir kimseye sözümüz yok burada. Dinlediği bir Karadeniz türküsünün ne olduğunu

19

anlamak için Avrupalı uzmanların açıklamalarını gerek­ seyen bir bilginin sözlerine inanmak için, onun anlayışın­ da olmak gerekir. İstanbuldan ayrılmaksızın Sivas tarihi yazan, Urartuyu anlatmaya kalkışan, Selçuklular konu­ sunda uzman kesilen nice aydınlar biliriz. Bir uygarlık ortaya çıktığı yerde, ürünlerini verdiği alanda öğrenilebi­ lir, kuru yazılardan değil. Denilecek ki, bir Hindistan ta­ rihi yazmak için Hindistan'a mı gitmeli? Evet gitmeli sevgili okuyucu, gidilemezse gidenlerin yazdıklarıyla ye­ tinmeli, özel bir görüş, kişisel bir kanı ortaya atmamalı.., Hindlilerin ünlü Krişna'sını tanımak için o destanı evi­ mize getirebiliriz, ancak Hind insanını anlamak için ora­ ya gitmeden söyleyecek sözümüz olamaz (özgün

nitelikte).

*

20

-IVÇalışmamızın ikinci bölümünün büyük bir kesiminde düzyazıdan uzaklaşılmış, sanat bakımından şiir denmese bile, ona yakın bir biçim yeğlenmiştir. Bunu yapmamızın nedeni, söylencelerde şiirin düzyazıdan önce gelmesidir. Eskiçağ inançlarından gönümüze kalan yazılı ürünlerin çoğu şiir biçimindedir Tapın aklarda düzenlenen törenler­ .-

de söylenen övgüler, yakarışlar, adak sunmalarla ilgili söz­ ler şiir türündendir. Ancak, burada, "şiir" sözcüğünde n

bir sanat ürünü değil, bir söyleyiş biçimi anlaşılmalıdır. Bunları söyleyen din görevlilerinin bir sanat kaygısı yok­ tu, şiiri de günümüzdeki ·anlamda düşünmüyorlardı. Bun­ da hangi amacın güdüldüğünü kesinlikle saptamak güçse de, şiir dilinin daha etkili olduğu kasını gündeme gelmek­ tedir. Nitekim Tevrat'ın en etkili, dokunaklı, duygulu bö1 ümleri de düzyazıdan çok şiire yakındır. Mısır Firavun­ larından birinin tanrı Aton'a söylediği övgü bir şiirdir. Kimi uzmanlar buna "eşsiz bir şiir" bile demektedirler. Bu nedenle, bu çalışmanın ikinci bölümü, şiir söylemek kaygısıyla öyle yazılmış diye düşünülmeli, bir "şiir" ola­ rak görülmemeli. Yazar, ikinci bölümün girişinde "şiir" sözcüğünü kullanırken daha dar bir anlamı gözönünde bu­ lundurmuştur. Peki, bu eskiçağ dinleriyle ilgili yazılı belgelerde, şiir türüne yakın bir söyleyiş biçiminin seçilmesinde başka neden yok mudur? Vardır kuşkusuz. Düzyazı kişinin için­ den taşan, birpenbire doğan duyguları yansıtmaya pek el­ verişli değildir, az da olsa birtakım kuralları gerektirir. Oysa şiirde öyle bir koşul yoktur, ölçüye uyma gereği du­ yulmaz. Şiirin bellekte daha kolay kalır gibi bir düşünce­ nin tutar lığından yana değiliz. Güçlü bir bellek için şiirle düzyazı ayrımı yoktur, ayrım olsa olsa alışkanlıktadır. Kur'an'ı baştan sonuna değin belleğine yerleştirmiş, an-

21

cak birkaç dörtlükten oluşan bir şiiri eşölçüde söyleyebi­ lecek durumda olmayan kimseler biliriz çevremizde. Bir de şu vardır: şiir için "büyü " derler, ozanları da büyücü olarak nitelerler, Kur'an böyle bir kanıyı ortaya atmış­ tır. Bu durum şiirin daha etkili olmasındandır. Çoktanrı­ cı dinlerin e gemen olduğu çağlarda, tapınaklarda bulunan görevlilerin, hepsinin değilse de önemli bir bölü­ münün büyücü olduğu bilinmektedir. Bu büyücülük bu­ günkü anlamda değildi, dinleyenler üzerindeki etki gücünden kaynaklanıyordu. Görevli, ölümden sonra tin­ lerin yaşadığına, başka bir gövdeye geçtiğini ya da ölü­ nün yakınları çevresinde dolaştığına inanıyordu. Onlara etkili, duygulu bir dille sesleniyor, kötülük etmemelerini, koruyucu, iyilikçi olmalarını istiyordu. İşte görevlinin bu tutumu, tinlere sesleniş biçimi, sonradan "büyücü " ola­ rak nitelenmesine yolaçmış olsa gerek. Onun birtakım bitkilerden, köklerden, yapraklardan, kemiklerden yaptı­ ğı emler (ilaçlar) sağlık korumada etkiliydi. Bu etki gö­ revlinin sözlerinden değil, em yapımında kullanılan nesnenin doğal özünden geliyordu. Görevlinin sözleri de bu etkinin gizli güçlerinden kaynaklandığı izleni­ mini yaratıyordu. Büyüye inanmanın kaynağı bu du rum olabilir. Etki altında kalan, bozulmuş sağlığı düzelen kimse, bunu kullandığı emden çok yapanın sözle­ rinden biliyordu. Bir olayın doğal nedeni bilinmeyince onu büyüye, gizli güçlere bağlamak çok kolaydır, üstelik bilimin gelişemediği, kişilerin yeterince aydınlamadığı çağlarda bu eğilim daha hızlıdır. Şimdi, bunları yazar­ ken, önümde "El-Kevakibü '1-Dürriye fi Usuli 'l-Cifriye, 1144" adlı Arapça bir yazma vardır. Sayılar kutsallığı, birtakım gizemler (esrar) taşıdığını ileri sürüyor, bunları açıklamaya çalışıyor, kendine göre bilimsel (!) kanıtlar ile­ ri süruyor, görüşler sergiliyor. Bu tür inançların yeni ol­ madığı gibi İslam dininin temel ilkelerine aykırı düştüğü, dahası yasaklandığı da biliniyor. Oysa adi geçen yapıtın :. :ızarı, c;;öze "Bismillahirrahmanirrahim" diyerek tanrı.,.)

nın adıyla başladıktan sonra, "EsrB.rü hadisat fi. künılzi'l huruf" sözlerine geçiyor. Bunların anlamı da şudur: "Harf­

lerin gömüleri içinde olayların gizemleri". Yazar, daha sonra sayıları ele alıyor, onlarına da gizemlerini, olayla­ n hangi etkinlikle ortaya çıkardığını, her olayın belli bfr harf ya da sayıya dayandığını açıklamaya koyuluyor. Gü­ nümüzden en az 262 yıl önce yazılan bu yapıtın ortaya konduğu dönemde Avrupada doğa araştırmaları, o çağa göre, en parlak dönemini yaşıyordu. Gökbilim büyük bir gelişme göstererek güneş, ay, yıldız gibi gökvarlıklarının devinim aşamaları, yörüngeleri, yapıları, devinim hızla­ rı, çekim yasaları aydınlığa kavuşturulmuş, Doğu insa­ nının "gizem/sır" diye nitelediği olayların birer doğal olgu olduğu ortaya konmuştu. Oysa, günümüzde bile, sayılar­ la harflerin birtakım gizemler taşıdığına inananlar az de­ ğildir. Bunlar arasında yükseköğrenim görmüş, deney bilimleri okumuş, uygarlığın en gelişmiş verilerinden ya­ rarlanmada, o verileri ortaya koyanları bile geride bırak­ mış kişiler görülmektedir. Bu olay insanın, somut gerçeklerden çok, gizemli saydığı işlere inandığını sergiliyor. İnsan, çağının bilimsel gelişim aşa­ malarından uzaklaşmayı, bilim-dışı olanın gerçek sa­ yılmasını istiyor, öte yandan da benimsediğine aykırı dü­ şenden yararlanmayı seviyor, böyle bir çelişkiden tedirgin olmuyor, tutarsızlığının bilincine varamıyor. Da­ hası sayılarda, yazılarda birtakım gizemler bulunduğunu ileri sürerek islam dinine bağlılığını da vurgulamaktan, din geleneklerine uymaktan geri kalmayan bu tür kimse­ ler, bu sayıların, harflerin Hind kökenli olduğunu, İslam ülkelerine _çok sonradan geldiğini bile bilemiyorlar. Kur'­ an'ın yayımlandığı bugünkü yazı Hind yazısıdır, Pey­ gamber çağında bu yazı bilinmiyordu, 18 harfli "h urufu enbar" adı verilen, İbrani kökenli bir yazı kullanılıyordu. Yabancı kökenli bir yazıda; İslam dini ilkelerine uyduğu­ nu söyleyerek, gizemler aramanın, birtakım tanrısal ger­ çeklerin gizlendiğini ileri sürmenin ne anlama geldiğini

23

kestirmek kolay değildir. Kolay olan, kişide bilimle bağ­ daşmasa bile, birtakım usdışı eğilimlerin bulunduğu, bunların sökülüp atılamayacağıdır. Bu eğilimlerin etkisi altında kalan insan çağının dışına çıktığını bile anlaya­ maz, çağının içinde olduğunu, bütün yapıp ettiklerinin doğruluğunu savunur. Yanılmanın başlıca kaynağı da budur. Kendi yanlış\nın doğru olduğuna inanan bir kim­ se, gerçekte başka�arının doğruluğunu göremediğinden yanılgıya düştüklerini ileri sürer, onların kendisine uy­ maları gerektiğini bile ileri sürmekten kaçınmaz. Oysa sayılarla, harflerle gizlilikleri öğreruİıeye çalış­ mak ilkçağ çoktanrıcılığının yaygın işlemlerinden biriy­ di. Felsefede Pythagoras sayı ile varlığın açıklanabileceğini, sayıların birer oluş ilkesi niteliği taşı­ dığını ileri sürmüştü. Ancak onun düşüncesi dinle bağ­ lantılı değildi, daha çok matematiğe dayanıyordu. Çoktanrıcı inançlara karşı çıkan tektanrıcı islam dinine bu geleneği sokanlar, dinin özüne yaptıkları kötülüğün bile değildi, öylesine gerçekleri kavramak­ bilincinde tan uzaktaydılar. İmdi bu tür inançlarla yeni bir olayın açıklanacağını ileri sürenin nasıl bir anlayış ortamında bulunduğunu açıklamak pek kolay değildir, bunda dü­ şünmenin sağlıklığı olmayışına yolaçan olaylarla ilgili uzmanlara sözdüşer. Anadolu insanı, Anadolunun doğal konumu nedeniy­ le, çok değişik toplulukların uğrağı, konağı olmuş, onlar­ dan birçok izlenim almıştır. Bu izlenimlerin inançlarla, özellikle son tektanrıcı dinlerle gelenleri gibi sarsıcı, do­ ğa gerçeğinden koparıcısı görülmemiştir. Kutsal kitapla­ rın dokunulmazlığı, halk çoğunluğunun anlayamadığı bir nitelikte ya da dilde yazıya geçirilmişliği yanıimaların, dinle getirilmek istenenin saptırılmasının başlıca nedeni­ dir. Halka seslenen bir dinin, halka yabancı bir dille ken­ dini benimsetmesi insanı tanrıya yaklaştırmaz, ondan uzaklaştırır, sonunda böyle büyücülerin, üfürükçülerin, sayılarla harflerde gizli güçler bulunduğu sanısını yay-

24

maya çalışanların çoğalmasına olanak sağlar. Toplumun diliyle konuşmayan bir tanrının topluma öğreteceği de yoktur. Kişinin tanrıdan uzaklaşması, tanrıyı anlamadı­ ğı bir dille konuşturmasından kaynaklanır. Tanrının di­ liyle kişinin dili arasında kopukluk başlayınca büyücünün, üfürükçünün, harflerle-sayılarla işgörenle­ rin etkinliği çoğalır. Geri kalmış toplumların değişmeyen yazgısını besleyen de bu kişi-tann arasındaki dil kopuk­ luğudur. *

25

BİRİNCİ BÖLÜM

ANADOLU İNANÇLARI • Gelenekler • Alışkanlıklar • Toplantılar • Dernekler • Düğünler • Bayramlar • Eğlenceler • Uygulamalar • Bilmeceler

Giriş Anadolu inançları, Anadolu'nun kendi tarih akışı içinde, yansıyan bir kimliği, kişiliğidir. Bir ülkenin tari­ hi, onda yaşayan insanların başından geçen başarılı ya da başarısız olayların bir öykü niteliğinde dizilmesi, anla­ tılması değildir. Tarih bir yaratmalar dizisi, bir gelişim doğrultusudur. Onun özünde öykülerin, gerçekdışı türe­ timlerin, övünmelerin, öykünmelerin yeri yoktur. Bir gerçektir tarih. Övünmenin başköşeye kurulduğu, bir çengel sakizı gibi boyuna çiğnendiği yerde tarih, tarih bi­ linci, tarih anlayışı, daha açığı tarih özünü oluşturan uy­ garlık öğeleri yoktur. GEıçmişle boşu boşuna övünenlerin çoğaldığı, yaygınlaştığı yerde bilim bilinci, gerçek sevgisi cılızlaşmaya, ortadan kalkmaya yüztutar. Övünmeden, gerçek gibi tiksinen iğrenen bir varlık yoktur, olamaz da. Gerçek övünmeyi, böbürlenmeyi gerektirmez. Övünen, boyuna "şfmu yaptık bunu yaptık, geçmişte böyleydik" diyenlerin çoğaldığı bir ortamda insanlık duygusu, insan­ lık sevgisi ortadan kalkar. Övunme başarısızların, geriye dönmeyi başarı sayanların sığınağıdır. Bir boş avuntudur onlar için. Başaran övünmez, övünemez. Övünmeyi orta­ ya konan başarı ürünleri, yaratmalar gereksiz kılar. Ba­ şaran için bir ağır yüktür övünme, utB;nçtır.

29

Böyledir Anadolu'nun tarihi de. Onunla gerçekten onu sevenler, değerini bilenler övünmüyor, Övünme gere­ ğinde kalmıyor. Anadolu'nun eski, geniş, verimli uygar­ lıklarını bilmeyenler, onları benimseme bilincinden yoksun olan, bilinçsizler başkalarının yaratmalarıyla övünmeyi bir görev edinmişler kendilerine . Anadolu'nun tarihini 1071 savaşıyla başlatacak ölçüde bilim ışığın­ dan, bilim bilincinden, tarih gerçeğinden uzak kalmışlar, neylesinler başka.... En eski tarihi, en eski geçmişi, en eski uygarlıklarıy­ la bir bölünmez bütündür Anadolu. Hangi taşı kaldırsa­ nız altından bu toprağın en eski yerlerinden kalma bir yaratma ürünü, bir başarı kalıntısı, bir düşünce belgesi bulursunuz. Bu varlıklar, bu kalıntı niteliği taşıyan bu­ luntular Anadolu'nun gerçek tarih belgeleri, kanıtlarıdır bizim için. Bu açıdan, bu anlayış ölçüleri içinde bakınca Anado­ lu'nun bütünlüğü çıkar ortaya boylu boyunca. Bilmece­ siyle, masalıyla, inançlarıyla sağlar bu bölünmez bütünlüğü Anadolu. Bunlardır onun toprağından fışkı­ ran insanların yarattıkları düşünce varlıkları. Gün olur bilmecelerle, inançlarla konuşur Anadolu. Gün olur sayı­ sız tanrıları, tanrıçaları toplar bilimin ışıyan harmanın­ da. Ekinler gibi, yemişler gibi döker ortaya düşünce ürünlerini. Bu ürünlerin yaratılmasında, bilim harmanı­ na konmasında kadını, kızı, erkeği, çoluğu çocuğu ile ça­ lışmış, emek tüketmiş Anadolu. Bilmeceler, inançlar, öyküler daha çok kadınlarımızın, bacılarımızın, nineleri­ ı;nizin dillerinde, gönüllerinde yaşamış, çağdan çağa, dil­ den dile, gönülden gönüle akagelmiş bir ışıyan su yumuşaklığınca. Anadolu'yu başındaki yaşmağa, giydiği çoraba, evle­ neceği gün güveğine sunacağı mendile işleyenler, kadın­ lar sevmiş, yaşatmış. Kara taşa, ışayan mermere, Yazılıkaya'ya oyanlar, elindeki güğüme, testiye, su içtiği ağaç kaba, evinin tavanına, kapısının üstüne, ocağının

30

yan taşına, kaşığına, bakırına, süs takılarına oyanlar bil­ dirmiş, öğretmiş bize. Onların alınlarından dökülen ter­ den fışkırmış Anadolu'nun yeşili, onların gözlerinden süzülüp saçılan ışınlarla aydınlanmış, ışımış Anadolu. O adı sanı unutulmuş gitmişlerin emeğidir Anadolu'nun gerçek tarihi. Onların omuzları üstünde yükselmiş Side, Aspendos, Bergama tiyatro.tarı, anıtları. Onların başları üstünde durmuş eskiçağ Anadolu uygarlık yapıtları. Hi­ tit öncesi dönemden günümüze değin kalan insan kokuş­ lu, bilgi gülüşlü ne varsa Anadolu'nun eski yerlilerinden gelir bize, gelecekler de var bilmediğimiz nicesinden. Anadolu, bütünlüğü içinde, bir tarih sürecidir. Tükenmeyen, boyuna kendi kendini yenileyen, besleyen, geçmişten geleceğe doğru kesintisiz bir ışık ırmağı gibi akıp giden bir süreç. Bugünün araştırmaları sonucu elde edilen eski uygarlık buluntularına, kalıntılarına göre en azından dokuz bin yıllık bir tarih geçmişi var Anadolu'nun. Oysa, birtakım Batı ülkelerinden mitos'ların ikibin­ beşyüz yıllık başlangıcı vardır. Özellikle Roma'da böyledir. İnanç, insanı bir yerde durdurur, geleceğe karşı gözle­ rine ağ gererse yıkıcıdır. Anadolu'da, eski çağlardan ka­ lan, inançlar arasında böyle bir nitelik taşıyanı pek yoktur. B»l onların doğadan fışkırmaları, halkın yaşamı­ na karışmaları yüzündendir. Tektanrıcı dönemlerin inançları böyle değildir. Bırakılmaz, atılmaz birer yasa niteliği taşıyan bu tektanrıcı dinlerin inanç varlıkları in­ sanı olduğu yere çakıyor, onun düşünce özgürlüğünü, ba­ ğımsızlığını baskıya alıyor, b ir oluyor ortadan kaldırıyor. İnancın en kötüsü değişmez bir yasa niteliğine bürüneni­ dir. l'.\ir inanç sessiz diliyle k işiye, sen benim gösterdiğim

yolda :itme gereğindesin, benim dışımda bir gerçek yoktur, bana uymadığın gün yerin altında binlerce yıl yana­ caksın, katranların kızgınlığında çırpınacaksın, akla gelmedik acılar, sızılar çekeceksin, ben şaşmaz, değişmez bir yasayım, derse insanın güme gittiği gündür. Bir de o 31

·

inanç, bak ben bir tanrı buyruğuyum, diye ortaya atılır­ sa, insan insanlıktan çıkar. İnanç, günümüzde, kaynağı kesinlikle, bilinmediği için insan kokuşludur. Yoksa tan­ rı buyruğu olduğu bütün çıplaklığı ile bilinirse, görünür­ se onda insan emeği yoktur artık. O, bir değişmez kuraldır, insanı baskılarla inleten, titreten bir yasadır. Üzerinde durduğumuz Anadolu inançlarının böyle bir niteliği yoktur. Başlangıçta onlar da doğa dinlerinden doğmuştu; Ancak doğa;dışı birer varlık olmaktan uzaktır­ lar. Onların özünde değişmez, şaşmaz bir yasa, bir kural niteliği, genel geçerliği yoktur. Onlar zamanla, çevreyle değişir. Tektanrıcı inançlar ise zamanla, çevreyle d�ğiş­ mez, ya ·da-0.y:le oldukları ileri sürülür, öyle kalmaları is­ tenir. İşte böyle başlar inancın insan yiyiciliği inceden inceden. Oysa, bir inanç insanı yediği oranda kendi ken­ . çları, zamanla, çevrenin dini yer, tüketir. Anadolu inan anlayış ölçülerine göre birtakım değişiklere uğramış, an­ cak özünden, temel yapısından büsbütün uzaklaŞ?ımmış­ tır. Öyle olsa günümüze değin gelmezdi, gelemezdi. Bu tür inançların çağları aşması boyuna değişen yaşamla orantılı, bağlantılı olması yüzündendir. İnanç kesin bir yasa niteliğine bürünürse zamanla insanı sıkar, bırakı­ lır, unutulur. Yahudi dininden müslümanlığa değin ge­ len tektanrıcı dinlerin doğuşu, birbirine karşı çıkışı bu yasalaşan, değişmezliği ileri sürülen inanç yoğunlaşması yüzündendir. İnanç dinin tekeline girince ergeç batar, sö­ ner. Anadolu inançları dinlerin (tektanrıcı dinlerin) teke­ linde değildir. Zamana, çevreye, insan yaşamına göre dıştan değişme olanakları vardır. Bugün tektanrıcı dinle­ re karşı olanların, tektanrıcı dinlerin getirdiği anlayışla açıktan açığa çatışanların bile halk düşüncesinde yaşa­ ması bundan dolayıdır. Halkın yaratıcı gücü çağları aşıp gelen yığın yığın inanca kendi yaşama koşullarına göre bir anlam veriyor, onu yeni yaşam koşulları içinde yoğu­ ruyor, yorumluyor. Yeni düşünce verileriyle yoğrulan inançların yaşama güçleri de artıyor. İnançların çoğalma-

32

ısının özelliklerini taşımasının nedeni de budur. Bir bakarsınız bir kutsal suyun (ayazma 'nın) başında Yahu­ disi, Hıristiyanı, Müslümanı, Yezidisi toplanıverir. Ona saygı duyar, ondan kendi anlayışına göre bir şeyler umar, bekler. Bu durum inancın çevreden çevreye, insandan in­ sana yorum değiştirmesi sonucudur. Buna karşıt durum­ larda böyle özlü, yaygın bir kaynaşma olmaz. Sözgelimi, birçok değişik inançta insan gider kutsal sayılan bir su­ dan içer, onun içinde çocuğunu yıkar, ondan bir uğur bek­ ler de papaza yalnız Hıristiyan, hocaya yalnız Müslüman, hahama yalnız Musevi gider okunur, ondan yardım umar, sıkıntısına bir giderim yolu arar. Bu örneklerden ilki çoktanrıcı doğa dinlerinden, ikincisi inançları teke­ linde bulunduran tektanrıcı dinlerden kalmadır. Birin· cilerde insan anlayışına göre yoğurulma, ikincilerde ise tanrıdan geldiği söylenen bir buyruk niteliği vardır. Din görevlisi işini yaparken kitaba dayandığını, tanrı buyru­ ğunu yerine getirdiğini söyler. Doğa ise anladığını, dile­ diğini, düşündüğünü kendi gönlünce yap, yorumla der. *

F/3

33

TOPLUMLAR-İNANÇLAR

İnanç Nedir? İnanç, bir kimsenin günlük yaşamını, davranışlarım etkileyen, başkalarından öğrenme yoluyla kazanılan dü­ şünce varlığıdır. Onun edinilmesinde kişinin deneme yo­ luna sapması, geçerliğini kendi yaşamasında geçen bir olayla tanıması gerekli değildir. İnanç denenmeden, us kurallarına, mantık ilkelerine uygulamadan benimse­ nen, genel geçerliğini yalnızca başkalarından aktarılan olaylara, söylentilere borçlu olan bir düşünce ürünüdür. İnançların en genel, en yaygın olanları bile deneyle sap­ tanamaz. Bütün inançlar kaynakları dışına çıktıkça, de­ ney dışı, us dışı bir nitelik taşır. (1) İnançla doğa olayları arasında, gerçekleştirici nitelikte, bir bağlaşım yoktur. (Burada sözü geçen günümüzdeki inançlardır). Bütün inançların özünde doğa olayları vardır, ancak bu olaylar inancın doğruluğunu, kesinliğini, genel geçerliliğini ge­ rektirmez. İnapç doğ';l olaylan karşısında b ir sanı olmak­ tan öteye geçemez. Inancm doğa olayından doğmasına karşılık, doğa olayı inanclh yaşanan bir gerçekle bağlan­ tılı olduğunu da göstermez. İnanç doğa olayının nedenini bilmeme yüzünden yapılan özel bir yorumdur. (1) Burada sözkonusu olan bilim verilerinin, felsefe sorunlarının doğurduğu görüş anlamın� gelen inanç değildir ....

37

"Gece sokağa su atan çarpılır" diyen inancın doğuş nedeni, çok eski çağda böyle yapan bir kimsenin bir yeri­ nin çarpılması (bir yerine inme inmesi) olabilir. Ancak bu çarpılmanın nedeni bilinmediği için su atma olayına bağ­ landığı açıktır . Yoksa çarpılma korkudan, sinir bozuklu­ ğundan, gövdede başka bir hastalıktan olmuştur. İşte bu nedeni bilinmeyen çarpılma olayı zamanla dilden dile ak­ tarıla aktarıla bir inanç kılığına bürünmüştür. Bu neden­ le inanç, nedeni bilinmeyen, bir olayın yorum u oluyor. Evet, inanç ikinci anlamda, bir yorumdur. Birinci an­ lamda sanıydı. Bir yorum, bir sanı olan inanç kişiden ki­ şiye, çevreden çevreye toplumdan topluma, ulustan ulusa göre değişir; sanıların, yorumların değiştiği gibi. Bu yüz. den ulusların inançları da kendi özelliklerini yansıtıcı ni­ İ nançlar, telikler taşır. bir bakıma, ulusların, toplumların kimlikleridir. Topluluklara özellik, nitelik kazandıran bu inançlardır. B ir ulus, uygarlık alanında, hangi aşamada ise inançları da o orandadır. Gene bir ulu­ sun inançlarının niteliği yapısı neyse, uygarlık alanında­ ki başarı oranı da öyledir. İ nançlar uygarlıkların ölçü taşlarıdır. İ nançların alabildiğine soyut, doğadışı olan bir toplumda uygarlık başarıları da öylesine soyut, doğadışı­ dır. O toplumda yaratıcı bir atılım, geliştirici bir f;şkırma yoktur. Bunun en açık örneğini İ slam ülkelerinde görüyo­ ruz. İ nançlarının yüzde sekseni tanrıya, din verilerine, kutsal kitaba, değişmez din kurallarına dayanan İslam topluluğu yüzyıllar boyunca kendini kurtarıcı, komşu uy­ garlıkları aşıcı bir atılım gösterememiştir. İslam toplu­ mıınun yazgı 'ya dayanan inançları bu konuda çürütülmez birer kanıttır. Yazgı'ya dayan bütün inanç­ larda başarı tanrıdan, doğaüstü bir güçten beklenir. İ nsa­ nın yapacağı bütün işler, eylemler, atılımlar alınyazısı ile sınırlandırılmıştır. İ nsan ancak kendine önceden be­ lirlenerek verileni yapabilir, onun dışına çıkamaz.

38

Tanrı büyüktür, Tanrının dilediği olur, Kişi alnına ne yazılmışsa onu yapar; onu görür, kişi alınyazısını değişti­ remez. İşte böyle bir yığın inanç insanı olduğu yere çakar, onu durgunluğa iter. Ondaki ileri atılım gücünü, yarat­ ma çabasını engeller. Batı uygarlığının yükselişi, ulusla­ rının birbirine eklenen sayısız başarıları kendi alınyazılarını yenmelerinde, tanrının dilediği değil, çalı· şan insanın istediği olur diyebilmelerindedir. En güçll. inanç, en yaratıcı, atılım sağlayıcı inanç insanın kendine inanması, kendi özünü ortaya koyabilmesidir. İ nanç insanın kendi kendine koyduğu bir sınırdır. Ba­ şarılı insan o sınırı aşan, başarısız insan da o sınırın için­ de sıkışıp kalandır. Batı insanı bu sınırı aşmış, Doğu in­ sanı bu uydurma sınırın içinde sıkışıp kalmıştır. İnanç bir atılım kaynağı olduğu sürece yararlı, yere çakılıp kalma­ yı önerdiği, sağladığı sürece zararlıdır.

İsteme sen yarat Görme sen göster diyen ozanın sözlerini böyle atılım yapmayı öngören bir açıdan değerlendirirsek, insan özündeki gücün önemini daha iyi kavrarız. Bu dizelerde dile gelen düşünceyi boyu­ na başkalarından bekleyen, şunun bunun eline bakan, ondan bundan yardım uman bir kimseye yol gösterecek anlamda yorumlarsak Doğudan kopup Batıya yönelmiş bir anlayışın açıklanışı olarak kavrarız. İnançların en kö­ tüsü olduğu gibi kalanı, insanı durduranı, en güzeli de ça­ ğın başarılarına ayak uydurarak değişeni, insanı ileriye, yeniye, güzme doğru çekenidir. *

39

İNANÇ TÜRLERİ

İnançlar genellikle iki türlüdür. Bir somut varlıklar· la ilgili olan inançlar öteki soyut varlıklara bağlanan inançlar. İkinci türden olanlar daha çok Doğu inançları­ dır. Somut varlıklara dayananlar Doğa olayları ile ilgili inançlardır. Bunlar ekin ekip biçmek (tarıma bağlı olan­ lar), ev yapmak, insan yaşamına karışan, günlük yaşama olaylarına yön veren, evlenme, komşuluk, karşılıklı yar­ dım, çalışma gibi toplum olaylarına dayanan inançlardır. Bu tür inançlar doğa olaylarını izler. Güneşin, ayın, yıl­ dızların yörüngeleri üzerindeki devinimlerine, yellerin esişine, hava değişimlerine mevsimlere uyarak yaşamı düzenlemeye yarayan inançlar kaynak bakımından ge­ nellikle som\lt niteliktedir. Bunlar doğa varlıklarından doğduğu iÇin:, doğa olayları karşısında, insan davranışla­ rını, yaşamın gerekli kıldığı atılımları, eylemleri etkiler. Eski Mısır, Sümer, Babil, Akad Anadolu inançları bu tür­ dendir. O çağların insanları bütün davranışlarını işlem­ lerini, savaşlarını toplum ilişkilerini bile doğa olaylarına, adı geçen somut varlıkların durumuna göre düzenlerlerdi. İnanç ile doğa arasında birbirini gerekli kı­ lan sürekli bağlaşımlar vardır. 40

Soyut varlıklarla ilgili inançlar birtakım düşüncele­ rin yorumundan, sanıların açıklanışından doğan inanç­ lardır. Bunlar insan düşüncesinin yarattığı, doğadan kopuk inançlardır. Ermiş, kutsal sayılan bir kimsenin sö­ zü, bir düşün yorumu zamanla inanç niteliği kazanınca soyut kaynaklı inançlar doğar. Tektanrıcı dinlerin yarat­ tığı inançlar bu niteliktedir. Gerçi ne denli soyut kaynak­ lı olursa olsun insan yaratması olan bir inanç belli bir yerde doğaya dayanır, onun da kaynağı doğadır. Acak, bu tür inançlar doğa olaylarıyla bağlantılarını büsbütün ko­ pardığı için soyut kaynaklılardan ayrılıyor. Özleri, yapı­ ları, yorumları onlara pek benzemiyor. Bu soyut kaynak­ lı inançlara doğadan kopuk i nançlar da denebilir belli bir anlamda. *

41

İNANÇLARIN KAYNAKLARI An8dolu in8nçlarının d8, öteki uluslardaki inançların da üç büyük kaynağı vardır. Çoktanrıcı dinler, tektanrı­ cı dinler, günlük yaşam olayları. Bu kayna.�ları birbirin­ den ayrı olarak inceleme gereği yoktur. Uç kaynak da birbirini gerekli kılar, öylesine içiçe, özözedir. Çoktanrıcı dinler doğa dinleri olduğundan bu dönem­ le, bu kaynakla ilgili bütün inançlar doğa varlıklarına bağlıdır. Doğa varlıklarının birer tanrı, yardımcı tanrı olarak nitelendiği dönemlerde onlarla ilgili edimler, ey­ lemler, görevler zamanla birer inanç niteliği kazanmış­ tır. Güneşin, ayın, yıldızların tanrı olduğu çağlarda onlarla bağlantılı işler de birer gerekim niteliğindeydi. Onların durumuna göre davranma görev yapma gereği vardı. Güneş tanrı olunca ona karşı saygı gösterme de bir din göreviydi. İşte bu gibi görevleri gerektiren eylemler, davranışlar zamanla özünden, gerçek anlamından uzak­ laşarak birer inanç kılığına girdi. Ay bir tanrıydı, ona karşı tükürmek, sövmek, saygısızlık etmek suçtu, uğur­ suzluk, cezayı gerektiren bir eylem sayılırdı. Çağların akışı içinde bunun anlamı birtakım değişikliklere uğra­ dı. Ayla ilgili davranışlar birer inanç oldu. Halk bu inanç­ ları, özünü bilmediği için, olduğu gibi benimsedi, kendi yaşamına uyguladı. Durum öteki doğa varlıkları, doğa olayları için de böyledir. Yıldırım, şimşek, rüzgar, yağ­ mur, ırmaklar, dağlar kayalar eskiden kutsaldı, sonra­ dan bu kutsallığı doğuran anlam unutuldu, yalnız onlarla ilgili inançlar kaldı.

42

Tektanrıcı dinlerle ilgili inançların özünde de bu çok­ tanrıcı dönem dinlerinin etkileri vardır. Zamanla çoktan­ rıcı dönemlerin inançları, din kurumları biçim, öz değiştirerek tek tanrıcı dinlere geçti. O dinlerde birer buyruk, birer tanrı buyruğu, bir bakıma din görevi niteli­ ği kazandı. Eskiden doğa olayı ile bağlantılı olan bir inanç sonradan kitaba geçti. Eski doğacı özünden uzak­ laştı, eski dönemdeki anlamı zamanla unutuldu. Sözgelişi cami duvarına işeyen çarpılır inancı çok eskidir. Çoktanrıcı dönemlerden kalmadır. Eski tapınaklara, kut­ sal varlıklara karşı işlenen saygısızlığın yıkımla sonuçla­ nacağını bildiren eski bir inancın zamanla değişen kalıntısıdır. Ekmeğin kutsallığı, onunla ilgili inançlar buğdayın tanrısal bir varlık olarak saygı gördüğü çağlar­ dan kalmadır. Hitit, Urartu dinlerinde buğday kutsaldı, tanrısal bir özle donatılmıştı. Bundan dolayı ona karşı büyük bir saygı gösterilirdi. Bu inanç zamanla değişe de­ ğişe tek tanrıcı dinlere geçti, İslam dininde büyük bir önem kazandı, nimet (yenecek kutsal varlık) olarak nite­ lendi. Tektanrıcı dinlerde yalvaçların (peygamberlerin) kutsal sayılması bile çoktanrıcı dönemlerdeki tanrı kıral­ lardan kalmadır. Yalvaçlar, tanrı kıralların birer kalıntı­ sıdır. Çoktanrıcı dönemlerde kıral kutsaldı, tanrılık bir özü, yüce bir gücü olduğuna inanılırdı. Bu inanç sonra­ dan tanrı adına konuştuğu, tanrı katından gönderildiği söylenen yalvaçlara geçti. Tanrı kıralların yerlerini yal­ vaçlar aldı. Bunun en açık örneği İslam dininde görülür. Muhammed, tanrının evreni düzene koymak için gönder­ diği bir görevlidir, bundan dolayı onun bütün sözleri bir yasa niteliğindedir. O yalvaç olduğu oranda bir yönetici, bir devlet başkanıdır da. Onunla ilgili inançları geri geç­ mişe götürdükçe İsa 'ya, Musa 'ya, daha eski yalvaçlara, sonunda tanrı kırallara varılır. Tanrı kırallar tanrı ile konuşur, tartışır, yemek yer , içki içer, yeryüzünü tanrı adına yönetir, insanları gerektiğinde cezalandırırdı. Hitit kıralları, Mısır Firavunları, Sümer, Asur, Akad, Babil kı43

ralları birer tanrıydı, tanrı adına insanları yöneten birer yüce görevliydi. Zamanla onların yerlerini Davud, Süley­ man, Musa, İsa, Muhammed gibi yalvaçlar aldı. Bunların da sözleri, eylemleri, davranışları u�ulması, uygulanma. sı gereken birer yasa, birer inanç oldu. İnançların doğuşunda etkili olan üçüncü kaynak gün­ lük yaşam olaylarıdır. Bunlar artlarda sıralanan birta­ kım gelişi güzel oluşların zamanla bir ilke niteliği ka­ zanması sonucu kesinleşmiştir. İ nsanın başından ge­ çen bir olayla bir doğa olayı arasında benzerl ik, bağlantı zamanla inanç olmuş. Sözgelişi cevizağacının altında uyuyan bir kimsenin hastalanması, meşe ağacının gölge­ sinde oturan bir kimsenin başının düşen kozalakla yarıl­ ması ilkel insanın düşüncesinde gizli bir gücün etkisi diye yorumlandı. Bundan o ağaçlarla ilgili inanç doğup gelişti. Bugün Doğu Karadeniz kıyılarında, özellikle Trabzon, Maçka çevrelerinde, yaylada, köyde yayık çal­ kanırken kaymak kolayca yağa dönüşmezse zifin (zafi­ nos) denen ağaççığın ince dalından bir parça alınır, küçük bir çocuğun üreme organı boyunca kırılıp yayığa atılır. Böylece kaymak kolayca yağa dönüşür, yayık vurma işi bitermiş. Bunu kendi yaşamı süresince görenler, uygula­ yanlar vardır ( 1). İnançların doğuşu, gelişimi bakımından bu olay çok ilginçtir. Bunu biraz eşeleyince, eski çağlara gidince er­ kek üreme organının kutsal bir nitelik taşıdığına inanıl( 1 ) Bu olay, bundan kırk yıl önce, bizim yaylamız olan, Maçka'·

nın Ağralaksa yaylasında bana uygulandı. Yayığın erken olup olmadığını bilemiyorum, yalnız olayı bir türlü unutamadım. Bu eylemin ilginç bir yanı da yalnız sünnet edilmemiş küçük çocuk­ lara uygulanışıdır. Sünnet edilmiş çocuklarla böyle bir deney yapılmaz. Bunun da çok eski dinlerle yakın bir bağlantısı oldu­ ğu görülüyor. Bugün bile adı geçen yaylada, ona komşu yayla­ larda geç olan yayıklar için bu inanç, bu gelenek sürdürülür.

44

dığı, fallos adı altında saygı gördüğünü, ona tapıldığını anlarız. İşte bugün yaşamla yanyana yürüyen bu inancın özünde böyle bir nitelik, böyle bir anlam saklıdır. Zaman­ la değişen, boyası başkalaşan bu inanç insan yaşamı ile sıkı bir bağlantı içindedir. İnançların en çok bilgisiz çevrelerde tutunduğu, geliş­ tiği göz önünde bulundurulursa açıklanışları daha kQlay olur. Bir köylünün yaşamında iki gizli güç önemlidir: İyi ile kötü. Köylüye yararı dokunan bütün olaylar onun için iyi'dir. Kötü ona yıkım getiren durumlardır. Başkasına yararlı olan ona zararlı olursa gene kötü'dür. İyinin de, kötünün de ölçüsü onun kendidir. Köylünün bir kayadan, bir bayırdan hayvanı mı yuvarlandı, orası uğursu z 'dur, tekin değildir. İçtiği bir soğuk sudan, yediği bir ottan, ye­ mişten mi hastalandı o nesne, o su uğursuz'dur. İ şte tek tek deneyler zamanla genellik kazanır, yayılır. Böyle bir olay başından geçmeyen kimse bile başkalarının etkisi altında kalarak onun iyilik, ya da kötülük'üne inanır.Yö­ reden yöreye, dilden, dile yayılan bu olay bir süre sonra inanç oluverir . Köylerde doğan, gelişen bir inanç zamanla kente iner. Bu iniş kente gelen, şehirde yerleşen, ya da köye giden, köy yaşamının etkisinde kalan kimselerle gerçekleşir. Bu bakımdan köy kaynaklı inançlar çokluk günlük yaşamla, köy gerçekleriyle bağlantılıdır. Kent inançları ise daha çok soyut kaynaklara dayanır. Bir bakarsınız köyde, kır­ da, yaylada ağaç, dağ, taş kutsaldır, uğurludur, uğursuz­ dur. Kentte ise falan ermiş 'in soluğu, filan hocanın okuyup üflemesi. Köyde doğadan fışkıran inançlar, kent­ te daha cok yazınla yayılır. *

45

ANADOLU İ�ANÇLARII��I N GENEL NiTELiKLERi Anadolu inançları, Anadolu halkının yaşamıyla, tari­ hiyle, özellikleri ilıe yakından ilgilidir. Öyleki, inançla Anadolu'yu, Anadolu ile bu inanç düzenini birbirinden ayırma olanağı yoktur. Anadolu inançları Anadolu'nun genel özelliği durumundadır. Nereye gitseniz Anadolu kaynaklı bir inancı onun kokusundan, boyasından, doku­ sundan kolayca tanırsınız, seçersiniz. Bu inançlar bir bü­ tün olarak yaşamla, doğa oluşumlarıyla sıkı sıkıya bağlantılıdır. Ekinden, yemişten tapınmalara değin bü­ tün inanç türlerinin dünya ile, içinde yaşanılan evrenle, yaşama ortamı ile ilintisi bağlaşımı vardır. Anadolu hal­ kının inancı yaşamına karışmış, bütün eylemlerine, dav­ ranışlarına yön verici bir nitelik kazanmıştır. İnanç yaşamdan kopmuş, arada bir uygulanan b it varlık değil­ dir ona göre. Su içerken, ineğini sağarken, ağaç keserken, evinin duvarını örerken, evlenirken, çocuğunu yetiştirir­ ken, yola girerken, sözün kısası bütün davranışlarında, tutumlarında inançlarla içiçedir. Halkın türküsüne, dü­ ğününe, derneğine, bayramına inanç girmiş, bütün çevre­ sini inançlar örmüş kuşatmıştır. Anadolu inançlarının bu durumu eskiçağdan geliyor. Eski Anadolu uluslarında bir din kurumu, din kuruluşu biçiminde gelişen varlıklar zamanla değişe değişe inanç olarak günümüze gelmiş, toplumun bütün katlarına yayılmıştır. İ nançların böyle­ sine değişik, böylesine türlü türlü oluşu Anadolu' da yaşa­ yan ulusların, .kurulan uygarlıkların değişik oluşundan

46

ileri geliyor. Zaman bu değişik ulusları, onların yarattık­ ları ayrı ayrı uygarlıkları belli bir düşünce düzeyinde eritmiş, sindirmiş, ondan yeni bir bütün yaratmıştır. İşte binlerce yıldır unutulmayan, değişik toplum kesitlerin4e sürüp giden inançlar bu bütün 'ün etkisi yüzündendir. Onları yaşatan, yayan, geliştiren, özünde saklayan bu bü­ tün 'dür. Bütün inanç türlerinin saklandığı bir kaynaktır bu bütün. Anadolu'nun inanç bakımından kimliği, kişili­ ği bu bütün 'de saklıdır. Bu bütün bir bakıma Anadolu'­ dur. A1!adolu toplumudur. Anadolu'yu ayakta tutan, ona genel özelliğini kazan­ dıran, çağların süzgeçinden geçerek günümüze değin ge­ len, bu insan yaratmaları, bu inanç biçimine giren düşünce varlıklarıdır. Bundan dolayı Anadolu inançları­ na Anadolu'nun yaşamı diyebiliyoruz. Ancak burada inançlarla gelenekleri, görenekleri, ayırmak, eş düşünce ortamında ele almamak gerekir. Gelenekleri, görenekleri ayırmak, eş düşünce ortamında ele almamak gerekir. Ge­ lenekle inanç ayrı ayrı düşünce düzeyince oluşan varlık­ lardır. Özleri de, biçimleri de, ortamları da başkadır. Anadolu inançları bir bütünlük içinde doğadan, doğa olaylarından fışkıran varlıklardır. Anadolu'ya dışardan, komşu uluslardan gelen, Anadolu'da özümlenen inanç­ larda, genellikle, bu nitelik yoktur. Onlar daha çok soyut kaynaklara dayanır. Bu türden inançların günlük ya­ şamla pek ilgisi yoktur. Bunlar, daha çok, yorumla, ger­ çek üstü bir evrenin, var sanılan varlığı ile, oluşumu ile bağlantılıdır. İnançlar oluşurken yaşam olaylarıyla olan bağlantıları içten içe sürüp gidiyor. İnançlar Anadolu'da yaşamın biı;. gerektirimi niteliğine bürünüyor. Bir bakı­ ma inançlar yaşamın düzenleyicisi durumuna geliyor. Anadolu insanı çevresini kuşatan inançların örgüsü için­ de bütünlüğe varıyor, kendi kendini bütünlüyor. Anado­ lu'da yaşamdan kopuk, boşlukta inanç yoktur. Bütün inançların belli ölçüler içinde yaşama yardımcı bir yanla­ rı vardır, halk içinde.

47

Anadolu inançlarının oluşumunda üç ayrı kaynağın bulunduğu, bunlardan birinin eskiçağ Anadolu dinleri, ikincisinin Sümer, Akad, Mısır gibi komşu ulusların dü­ şünce kalıntılan, üçüncüsünün de tektanrıcı dinlerin et­ .kisi olduğu görülüyor. Yunan-Roma döneminden kalan inançlarda o ulusların özelliklerini yansıtan yanlar oldu­ ğu gibi Fenike uygarlığının izleri de vardır. İ. Ö. üçüncü bin yılından İ .S.V. yy. kadar süre bir dönem içinde inanç­ lar arasında yoğun bir karışıp kaynaşma görülür. Lidya, Frigya, Bergama, Libya, Trakya uluslarının yarattıkları inançları, özellikle Orpheus, Pythogoras düşünce çığırla­ rının karışımı sonucu ortaya çıkan inançları bugün baş­ ka Bektaşilik olmak üzere birçok İslam tarikatlarında açıkça görüyoruz. Bu tür inançlar yalnız yaşam yoluyla, halk düşünces inde yerleşme, yaşama uygulanma sonucu sürüp gidiyor. Onlar yazılı kaynaklarla, belgelerle kalmı­ yor. Halkın böyle bir özelliği, böyle gizli bir gücü vardır işte. İnançların yaşamak, çağdan çağa geçmek için belli bir dili gereksediği de pek belli değil, görenekler, gele­ nekler gibi. Onlar da dille (konuşma aracı olan dille, söz­ lerle) değil gorunen davranışların uygulanışı, benimsenişiyle kalıyor boyuna. Anadolu halkının yoğunlaşmış, değişik soylardan ge­ len insan topluluklarının karışmış, özümlenmiş bir bü­ tün olduğu besbellj. Anadolu inançları da böyledir. Kaynaklarının değişikliğine, türüne göre biçimlenir, halk elinde, halk dilinde özümlenir. Sözgelişi ekinle, ekip biçmekte, tarımla ilgili inançların çoğu Hititlerden, Urartulardan kalmadır. Bunlar arasında Sümerlerden, Mısırlılardan gelenler de vardır. Anadolu inançlarının Anadolu'nun tarihi ile de yakın bir bağlaşimı vardır. Anadolu tarihinin üç dönemli oluşu gibi inançları da üç dönemlidir. Tarımla ilgili inançlar, tarım işlerinin yürütülmesi sonucu doğmuştur. Bunlar için belli belirli bir zaman söy­ lenemez. İnançlar zamanın çocuklarıdır, ancak doğuş yıl-

48

lan, çağları belli değildir. Bir inancın yaşını bulmaya kalkmak kendi kendini aldatmaktan öteye geçemez (1). İşte Anadolu inanançlarının özelliklerinden biri de budur. Anadolu dışında (çok eski çağlar bir yana) bir kay­ nakları yoktur . Yukarda da söylendiği gibi ortaçağda İs­ lam dininin yayılışı ile güneyden gelen birçok inanç bile Anadolu' da erimiş, özümlenmiş yeni bir biçim, apayrı bir nitelik kazanmıştır. Asya'dan geldiği ileri sürülen inanç­ ların en belirgini çocuklara, lohusalara bağlanan, onlarla ilgili olan albastı'dır. Bu bile eskiçağ Anadolu dinleriyle, dinlerin iyi ile kötü diye ikiye ayrılmasıyla bağlantıhdır. Albastı 'da kötü tin yeni doğan çocuğa, anasına yıkım ge­ tirir. Eskiçağ dinlerinde de durum böyledir. Kötü tinler çocukların, annelerinin başına üşüşür, onlara kötülük eder. Anadolu'da, özellikle Alevi, Kızılbaş, Yezidi, toplu­ luklarında yaşayan inançların kökünde bir yandan Batı Anadolu uygarlıklarının, bir yandan da eski Anadolu dinlerinin derin izleri görülür. Bu toplulukların inançla­ rının İslam diniyle bağdaşamamasının nedenlerinden bi­ ri de budur. Halife Ali'nin varlığında bir tanrının bulunduğunu, görünüş alanına çıktığını ileri süren dü­ şüncenin kökeni insanın, kıralın bir tanrı olarak saygı gördüğü, kutladığı dönemlerin evren anlayışı, insan gö­ rüşüdür. (1) Bundan altmış yıl önce böyle dil varlıklarının kaynaklarını araştırırken ycışlarını (doğuş yıllarını) bile bulmaya, gösterme­ ye

kalkanlar olmuştu.

Anadolu'da yaşayan

bütün gelenekleri,

görenekleri, inançları Asya'dan getirmeye kalkan, Anadolu'da bulduğu bütUn düşünce ürünlerini Asya'dan, gelmiş gösteren, Anadolu'nun tarihi 1071 yılıyla başlatan bu çürük düşünce za­ manla bir güldürü olup kalmış.

F/4

49

Anadolu inançlarının başka bir özelliği, bir bölümle­ ı:ıişi daha vardır. Bu da aktöre ile ilgili inançlar, tüze ile ilgili inançlar, üretim-tüketim ile ilgili inançlar diye ay­ rımlanabilir. Bu son türden olan inançlar bir yandan ta­ rımla da ilgisi bulunan inançlardır. *

50

İNANÇ KAYNAŞMALARI Anadolu, inançların kaynaşıp karıştığı, harman oldu­ ğu bir yerdir. Bu yüzden bütün inançların kökenini genel bir geçerliği olan kesinlikle sınırlandırma olanağı yok­ tur. Üç kökeni olduğunu söylediğimiz inançları bir bir ayırıp, kesinlikle belirleyemeyiz. Sümerlerden geldiği söylenen bir inancın benzerini Mısır' da · da bulabiliriz. Kaynağı kesinlikle bilinen pek sayılı inançların dışında kalanlar sürekli bir karışıp kaynaşma sonucu doğmuş da olabilir. Yalnız Asya kaynaklı olduğu söylenen pek az sa­ yıda inanç için bir belirleme yapılabilir. Bunlar özleri, ni­ telikleri bakımından Asya uluslarının genel görüşlerini, aktöre anlayışlarını yansıtıcı bir yapıdadır. Şaman diniy­ le ilgıli inançlar bu türdendir. Alevi, Kızılbaş, Yezidi, Bektaşi inançları ise genellik­ le eskiçağ Anadolu inançlarının özümlenmesi sonucu ye­ ni bir yapı, yeni bir biçim kazanmıştır. Bunlarda yalnız İslamlığın, eskiçağ Anadolu uygarlıklarının değil, Hind dinlerinin bil� açık etkileri olduğu görülür. Hind diniyle olan yakınlaşmanın İ.Ö .IV. yy.da İskender'in Asya savaş­ ları sonucu olduğu söylenirse de bu kesin değildir. Daha önceki çağlarda İran-Hind yakınlaşmaları dolayısiyle bir­ takım inanç alış-verişlerinin olduğu bir gerçektir. Bunu, bu iki eski ulusun dillerindeki benzerlik (Fars-Sanskrit dilleri benzerliği) ortaya koyuyor açıkça. 51

·

Anadolu'da inanç kaynaşmaları en eski çağlardan başlayıp Yunan, Roma dönemine değin sürmüştür. Bir ol­ muş Anadolu' dan Batı'ya yığın yığın inanç gitmiş, bir ol­ muş Anadolu'dan giden inançlar Batı'da yeni bir biçime girerek, değişip dönüşerek yine Anadolu'ya gelmiş, yeni­ den özümlenmiştir. Frigya, Bergama, Lidya, Pontos ulus­ larıyla Yunan-Latin ulusları arasında kurulan ilişki inanç kaynaşmalarını da besbelli kolaylaştırmıştır. Ho­ meros 'da, Herodotos 'da, göze çarpan inançlar bunu göste­ riyor. Bunlardan başka, Hesiodos, Kallinos, Tyrtaios, Theognis, Arkhilokhos, Simonides, Sappho, Anakreon, Pindaros gibi İ.Ö.VII. ile VI. yy.lardan yaşamış Yunan ozanları ile Vergilius, Ovidius gibi İ.Ö. İ.S. I. yy.da yaşa­ mış Latin ozanlarının şiirlerinde görülen inanç benzerlik­ leri, tıpkılıkları Anadolu uygarlıklarının etkisi sonucu gelişen inanç kaynaşmalarının, özümlenmelerin ürünü­ dür. Bu inançların örgüsünde kullanılan düşünce iplikleri Anadolu keteninden eğirilmiştir. İnaçların böyle kaynaş­ masında, özümlenmesinde ilkçağ bilgilerinin, bilginleri­ nin, ozanlarının, yazarlarının da katkıları olmuştur. Pla ton 'un yazılarında görülen birçok inanç örnekleri, Ksenophon 'un Ana.hasis adlı yapıtında açıklanan tutum­ lar, davranışlar (Anadolu' da bulunduğu süreyi içerenler) bu kaynaşmaların açık örnekleridir. Platon 'un yazılarında sık sık geçen yeraltı dünyası (Tartaros) en eski Anadolu dinlerinde de vardır
52

Olympos tanrılarının oniki oluşu, Anadolu'da bulu­ nuşu, çoğunun adının Yunan dili ile açıklanamayışı, eski Anadolu dilleriyle açıklanışı bunu gösteriyor açıkça. Söz­ gelişi peygamber Muhammed'in düşmanlarından kaçıp saklandığı Hira dağındaki mağaranın ağzına ağ geren örümcek eskiçağ Anadolu inançlarında da vardır. Ovidi­ us 'un onların birçoğunu konu edinen şiirlerinde de. İnançlar, arasında görülen yoğunlaşma, içiçe geçip yoğurulma daha çok Anadolu'da gerçekleşmiştir. Bunu elimize geçen yazılı belgelerden öğreniyoruz kolayca. "Dedem Korkud Kitabı "nda geçen kahramanlık öyküle­ riyle ilgili, özellikle Tepegöz'deki inançların, dokusunu inceleyince kuzeydoğu Anadolu ile karşılaşıyoruz. *

53

AY'LA

İLGİLİ

İNANÇLARIN

TÜRKÜLERDE

KAYNAGI

AY

Bugün, Anadol u 'n un birçok yerlerinde, özellikle ekin ekmeye, tarıma elverişli bölgelerinde, yazları yaylalara çıkan topluluklarda, hayvan besleyen yörelerde ayla ilgi­ li pek çok inanç vardır. Ayın doğuşu, büyüyüp küçülmesi, batışı birtakım olaylarla, oluşumlarla bağlantılı sayılır. Yalnız zamanın düzenlenmesi yolunda değil bu ayla ilgili oluşumlar, daha başka nedenle var özünde . Ay, Anadolu insanının yüreğinde sevilen, sayılan kutsallık taşıyan bir gök varlığıdır. Ay'da çocukları güldüren, sevgilileri ağla­ tan, falcıları düşündüren inançlar, gizlilikler saklıdır. Bizim, bir zaman ölçüsü olarak kullandığımız otuz ya da otuzbir günlük sürenin adı bile bu gökteki ay'dan ge­ lir. İ.S.IV.yy. da doğan, VIII. yy. da Doğuya, Anadolu'ya değin yayılan İslam dininin birçok inanç kurumları ay'ın gökte devinmesine bağlıdır. Ramazan denen oruç zamanı bile ay'ın doğuşu batışına göre düzenlenir. Ay'ın doğuşu aybaşı, batışı ay sonu olur birçoklarının dilinde. Kadın­ larla ilgili birtakım özel durumlar bile bu ayla belirlenen süre içinde olur. 54

Ay, eski çağlardan beri insanların ilgisini çeken, ki­ mine korku, kimine sevgi salan bir gök varlığıdır. Güne­ şin, karşıtı, yıldızların en yakın can yoldaşıdır. En eski çağlardan beri bu gizli durum böyle gelmiş böyle gider. Ay tarımcıların, ekin ekip biçenlerin dilinde bir uğur var­ lığı, ozanların, yazarların gönlünde sevgilinin yansıması, örneğidir. Ay, bütün dünya yazınlarında sevgilinin yüzü­ dür. Anadolu halk türkülerinde de özel bir yeri vardır. Ay'ın bu özelliği ay'a karşı duyulan ilgi, ona gösterilen saygı, sevgi Doğa dinleriyle bağlantılı bir inaçtan gelir. Anadolu'nun en eski uluslarında, Hurrilerde, Hitit­ lerde, Urartularda, onların batışından sonra doğan Yu­ nan - Roma dönemine değin yaşayan uluslarda ay bir tanrı, tanrıça olarak saygı görür; birçok kutsallıklar taşı­ dığına, yeryüzü olaylarıyla yakın ilgisi bulunduğuna ina­ nılırdı. Ay bir ışık kaynağı, yıldızları, karanlıkları aydınlatan bir gök varlığı olarak nitelinirdi. Ay gelince karanlıklara saklanan, insanların ödünü patlatan kötü­ lükler giderdi. Ay'ın sayısız gök tanrıları arasınC:a önem­ li bir yeri vardı. Hurrilerin kaşuh dedikleri ay tanrısı, yıldızların başkanı, yöneticisi durumundaydı. Geceleri göklerde, sularda, yeryüzünde olup bitenler ondan soru­ lurdu. Bugün, Anadolu'da gerek tarım alanında, gerekse halk yazınında geniş bir yer tutan ay konusu çağların içinden süzülüp gelen bu eski inançların zamanla değiş­ miş bir kalıntısıdır. Özellikle tarıma elverişli bölgelerde ay bambaşka bir saygı görür. Doğu Karadeniz köylerinde ayla ilgili pek çok inanç vardır. Ay yeniye geçmeden toh um ekilmez. Bu halk arasın­ da ekin zamanını belirleyen, ayla, ayın yörüngesi üzerin­ deki yürüyüşü ile ilgili yaygın bir inançtır. İster ilkbaharda, ister sonbaharda olsun, ekin ekilirken ayın yeniye geçmesi 'ne, gökte yeni görünmesine büyük bir önem verilir. Ayın yeni doğuşu bir uğur, bir verimlilik be­ lirtisi sayılır.

55

Ay yeniye geçmeden tarla biçilmez. Bu inanç da tarla­ ların biçilme zamanını belirleme konsunda yaygın bir ni­ telik taşır. Genellikle ayın yenisi önemlidir. Ay ortasında tarım yapmayı uğursuz sayarlar. Ay kesiminde tarla ekilmez. Ay kesimi, ayın yavaş yavaş küçülmesi, bitime yönelmesidir. Bu dönemde tarla ekmek, ekin biçmek uğursuz sayılır. * Aysız patates ekilmez, * Aysız tütün dikilmez, * Ay kesiminde çayır biçilmez, * Aysız soğan ekilmez, * Aysız tarla gübrelenmez, * Aysız fidan dikilmez. bunlar ekin ekmekle, tarım yapmakla, çayır biçmekle il­ gili inançlardır. Genellikle bunlara uyulur. Bunlara uy­ mayan bir kimse çokluk kendisine imece yoluyla yardımcı da bulamaz. Peki nereden gelir, nereye gider bu inançlar? Bunlar belli bir zaman süresi içinde ortaya çıkacak, geniş bir ala­ na yayılabilecek nitelikte değildir. Anadolu'da bu inanç­ ların yoğunlaştığı yer genellikle Hititlerin egemen oldu­ ğu bölgelerdir. Ayla ilgili inançların bir başka türü de insan davra­ nışları, toplumsal bağlantılar konusundadır.

* Aysız diş çekilmez, * Aybaşı evlere girilmez, * Aybaşlarında çorap örülmez, dikiş dikilmez, * Aysız aşı (ağaç aşısı) yapılmaz, * Aysız kuluçka oturtulmaz, * Aysız yaylaya çıkılmaz, * Aysız yayladan inilmez.

56

Bütün bu inançların özünde ay'ın kutsal bir varlık, bir tanrı, ya da tanrıca olarak saygı gördüğü çağların ka­ lıntıları vardır. (f) Yalnız tarım, toplumsal iliŞ.kiler değil, köylerde ev ya­ parken bile kesilmesi gereken kerestelik ağaçlar için or­ mana ayla gidilme geleneği vardır. Aysız ormana gidilmez, Aysız ağaç kesilmez, der Anadolu köylüsü. Evin yapımında uğur arar ay'da, ay'ın doğup batışında. Halk inançlarında daha çok ay'ın doğuşu, dolunay biçimine gi­ rişi önemlidir, uğurludur. Ay'ın biçiminde, durumunda bir anlam gören köylüye göre, ay hilal biçiminde iken iki ucu aşağı olursa o ay yağ­ murlu, yukarı olursa kurak olur. Bu inanç yaygındır. An­ cak iki ucunun yukarı, ya da aşağı olması doğru mu, değil mi, bunun incelenmesi ayrı bir konudur. Burada önemli olan ay'ın devinimiyle halk inancında yerleşen köklü iliş­ kidir. Ayla ilgili inançlar arasında çok önemli yeri olan bir de düğünler vardır. Anadolu'da, özellikle yaz aylarında düğünler (gece yapılanlar) harmanlarda gerçekleştirilir. Bu bakımdan ay'ın en parlak zamanı kollanır. Bunda bir uğur aranır. E vliliğin sürdürülmesi, yuvanın mutluluğu buna bağlanır. Mutsuz olan karı-kocanın aylı gecede mi, aysız gecede mi evlendiğine bile büyük bir ilgi duyulur. Birtakım üfürükçüler, hacılar, hocalar fal bakarken, ki­ tap açarken evliliğin, çocuk doğumunun, kuraklığın ayın doğup batışı ile bağlantısını arar dururlar. Bir evde mut­ suzluk, geçimsizlik mi var? Hoca düşüncesini _ bildirir: "Bu evde ay ba tarken düğün yapılmış, gerdeğe girilmiş, tarlaya varıj.mış. " Bu fallar uzayıp gider. Bu inanç düzeni yeni değildir.

(1) Eskiçağ uluslarında olduğu gibi, ilkçağ uluslarında da ay'ın devinmesine bakarak, onunla fal açarak eyleme geçme inancı vardır. Savaşların açılmasında, kazanılıp kazanılamayacağın· da ay'a yıldızlara bakılırdı. Bu inanç Hitit, Lidya, Frigya, Ber­ gama, Roma, Grek, Fenike uluslarında çok yaygındı.

57

Ay'la ilgili inançlar türkülere değin girmiştir. Özel­ likle kemençe, kaval gibi halk çalgıları çalınırken söyle­ nen türkülerde (daha çok Karadeniz türkülerinde) ay'ın ayrı bir yeri vardır. Birçok türküye ay ile başlanır. Ay, türkünün bir giriş öğesi'dir. Türkünün ilk bölümü ay'la örülür; sonra ikinci bölüme, gerçek konuya geçilir. Bu­ nun da ay'ın t aşıdığı kutsallıkla (değişmiş, kaynağından, özünden uzaklaşmış da olsa) yakın bir bağlantısı vardır.

Ay vurudi bacadan Gün gibi yüzlerine Haçan eperdum oni Bakardi gözlerume (Ay vururdu bacadan Gün gibi yüzlerine Onu öptüğüm zaman Bakardı gozlerime) *

Ay vuruyi vuruyi Vuruyi da duruyı Ey gız senunlan beni Bi gıran ayiruyi (Ay parlıyor parlıyor Parlıyor da duruyor Ey kız seninle beni Bir tepe ayırıyor) *

Ay dotar sini sini Severum birisini İplan assalar beni Deyemem do(frusini Ay dotdı gıranlara Bak cama vuranlara Ey gız gurban olayim Koyunda duranlara 58

Bir ay doğdi gırandan Olayim şefağına Bi evde iki güzel Vuruldum ufağına (Bir ay doğdu tepeden Bayıldım parlaklığına Bi evde iki güzel Tutuldum k üçüğüne) *

Ay vuranda vuranda Memen kokar maranda Gağur imana gelu Gız sağa yalvaranda (Ay doganda doğanda Memen kokar maranda (2) Kafir imana gelir Kız sana yalvaranda)

*

Ay vurur ayancuğa Goyin çıkdi açuğa İsdedum da gelmedin Azacuk b u yancuğa (Ay doğar açık yere Koyun çıktı ağaçsız yere İstedim de gelmedin Azıcık bu yana doğru) Ayla ilgili daha pek çok türkü vardır. Gerek eski Türklerde, gerekse Anadolu türklerinde bu inanç çok yaygındır. Şaman dininde, şaman törenlerini yöneten gö­ revlilerin ayla ilgili duaları , şiirleri okuyup üflemeleri vardır. Bütün Asya şiirinde, İran, Çin, Hind yazınında ay geniş bir yer kaplar. Çöl Araplarında, daha çok sıcaktan (2) Maranda yaylalarda biten sarı, çok parlak, leblebi büyüklü­ ğünde tomurcuk gibi bir çiçektir.

59

bunalıp gece yolculuk ettikleri için, ayla ilgili pek çok şiir vardır. Divan şiirinde, halk şiirinde en çok adı geçen, en yaygın konu aydır. Ay sevgilinin yüzüdür, mutluluğun görünüşüdür. Gü­ zelin yüzü, alnı, göğsü, yanağı ay'dır. Mutluluğun yüzü ay'dır. Barış, seviş, gönüldeşlik ay'la yansıtılır. Geceleri çeşmeden su almaya ay'la gider kızlar. Yaylalarda gece toplantıları (kadınların, kızların) ay ışığında düzenlenir. Türkülere ay'la başlanmasının bir nedeni de bu olsa ge­ rek. Anadolu'da, ay'ın dolunay biçimine girdiği gece do­ ğan çocuklar genellikle mutlu, geleceği ışıklı sayılır. Bu gece doğan kızların ay gibi parlak, ay gibi güzel olacağına inanılır. Geceleri sokağa çıkmak, yolculuk yapmak gere­ kirse kapıdan çıkar çıkmaz ay'a karşı dönülür, dua edilir, okunur üflenir, bismillah denir. Bu da çok eski çağlar­ dan, ay'ın bir kutsal varlık, bir tanrı olarak saygı gördü­ ğü dönemlerden kalma bir inanç kalıntısıdır. Bugün bile Anadolu'nun birçok yerinde ay'a karşı tükürme, küçüksu dökme, ya da başka tek başına yapılması gereken bir gizli eylemde bulunma uğursuz sayılır. Birçok yerde yeni do­ ğan çocuklar güzel olsun diye gece dolunaya karşı tutu­ lur. Ay vurur ayan ayan Çık pençereye dayan Geluyirum ufağum Uykudayisan uyan (Ay açık açık doğuyor Sen de çık pencereye dayan Geliyorum küçücüğüm Uykuda isen uyan) Burada gelişi güzel, şiir ölçüsü, uyak gereği ayla ilgili bir bağlantı var sanılabilir. Ancak, bu bağlantının özellikle ay'la kurulması gelişi güzellikle açıklanamaz. Bu bağlan­ tı bir değil pek çoktur da ondan. Öteki gök varlıklarının da yeraldığı türkülerde böylesine çok inanç yoktur.

60

AY İLE SU Genellikle ırmaklarda, derelerde oluşan küçük göller­ le ilgili bir inanç vardır. Bu inanç iki yönlüdür: Biri uğur­ lu, biri uğursuz. Uğurlusuna göre gece gizlice, ay ışığında, gölgede yıkananlar ay gibi parlak olurmuş. Uğursuz sayılan bölüme göre de geceleri göllere girmek iyi değilmiş. Geceleri cinler, peri kızları göllerde yıkanır­ larmış. Bu inanca uymayan kimseyi, özellikle genci (ister kız, ister erkek olsun) periler çalarmış. Çalmasalar bile insanın bir yanına inme iner, çarpılıverirmiş. Bir başka söylenti de geceleri ay ışığında peri kızları toplanir göllerin kıyısında düğün dernek düzenlerlermiş. Suyun şırıltısı onların sesi, sudaki gölgeler onların yüzle­ rinin yansımasıymış. Bu göller çok derin olur da dipleri görünmezse ovada devler bile bulunur, insana kötülük eder, suyun dibine, yerin altına çekip götürürlermiş. Karanlık göllerin birer devi, ya da perisi varmış. Ay böyle korkulu yerlere pek so­ kulmazmış. B u inancın özünde geceleri çevrenin doğal durumu gereği , ay ışığından yoksun kalması yüzünden doğan ürk.ftntü vardır. Halk arasında yaşayan bir söylentiye göre ay suya düştüğü zaman ona bakan (su daki yansımasına) çarpılır­ mış. Bunun nedeni de ay'ın bu durumdan üzülmesiymiş. Göklerde dolaşan, bütün gök varlıklarının en güzeli, sev­ gilisi olan ay suya, düşmeden dolayı utanır, onu öyle gör­ mek isteyenlere kızarmış. 61

Bir başka masal daha vardır ay üstüne: Ay'ın annesi­ nin bir gece çok işi varmış. Gökyüzüne çıkıp evreni aydın­ latmak onun göreviymiş, ya da sıra onunmuş. Bütün yıldızlar sıra ile evreni aydınlatırmış. Gündüz bu işi gü­ neş yaparmış. Ay ise sıranın kendinde değil annesinde ol­ duğunu ileri sürerek o gece evreni aydınlatmaya çıkmamış. Ay'ın annesi ise: "kızım çık evreni benim yeri­ me bu gece sen aydınlat, bak benim iŞim var, öteki kar­ deşlerine ekmek yapmak için hamur yoğuruyorum, ellerim unlu, hamurlu. " Ay gene direnmiş, "evreni ay­ dınlatma sırası senindir" deyip durmuş. Buna kızan an­ nesi de hamurl� eliyle ay'ın yüzüne tokatı yapıştırmış. Ay'ın yüzü hamurla sıvanmış. İşte geceleri ay' da görülen leke bu hamur bulaşığı imiş. Ay yüzünü ne denli yıkaınış­ sa su, annesinden korkarak., bu bulaşığı çıkarmamış. Bu bakımdan ay da suya darılmış. Bu masalın özünde de ay'ın çok eski zamanlarda gök varlıklarının, tanrıların sevgilisi, gözdesi olduğu inancı vardır. Eski Anadolu dinlerinde, Mezopotamya dinlerin­ de ay göklerin en güzel varlığıdır, en sevgilisi, en gözde güzelidir. Gece pınarları, suları koruyan, onlara sağlık, esenlik bağışlayan aydır. Ayın yansıması suya vurunca o su içilmezmiş, içenin başına er geç bir yıkım gelirmiş. Suya giren kimse bir de ayın yansımasına çarptı mı, onu bozdu mu bu yıkımdan onu kimse kurtaramazmış. Ay suda yansıyınca ona bakanın gözleri kamaşırmış. Suyun inceden inceden dalgalanması sonucu gözü yoran bu görüntünün nedenini halk inançları şöyle açıklar: Ay yüzündeki lekenin görünmesinden utanç duyduğu için ona bakanın gözüne iğnelerini batırırmış. Bu inanç güneş için de söylenir. Ay geceleri gökte dolaşmış durmuş, kendisiyle evlen­ mek isteyenleri beğenmemiş. Bunun üzerine yeryüzüne inmiş, sularda gezinmeye başlamış. Kim beni yakalarsa onunla evleneceğim, demiş. Oysa gene onu kimse yaka-

62

layamamış. İşte çağlar boyunca ay'ın sularda gezinmesi, yalnız kalması onu yakalayacak kimsenin bulunmayışın­ dan dolayı imiş. Ayla ilgili inançların çoğu eski Anadolu dinlerinden kalmadır. Birtakımı ise sonradan, özellikle XII. yy. dan sonra Asya'dan Türklerle, Şaman dinini benimsemiş top­ lulukla gelmiştir. Ancak Şaman dininde önemli bir yeri olan ay'ın çevresinde örülen inanç dokusu da bir yandan eski Anadolu dinlerine, bir yandan Hind inançlarına da­ yanır. Şamanlıkta, Anadolu'daki inanç bolluğu yoktur. Sonra Şamanlık, eski Anadolu dinlerine Qranla çok yeni­ dir. Ancak Yörükler, Tahtacılar arasında yaşayan ay'la ilgili inançların kaynağıdır Şaman dini. O inançlar da za­ manla Anadolu inançlarıyla karışıp kaynaşmıştır bugün. Eski Anadolu dinlerinde, özellikle Hititlerde ay'la il­ gili birçok tören düzenlenir, . ay'a ı,ıdaklar sunulurdu. Ay bir tanrıydı. Geceleri kıralın yönetiminde ay için büyük törenler, şölenler düzenlenirdi. Bu inançlar daha sonraki çağlarda yaşayan uluslara, özellikle Bergama, Frigya, Lidya, Yunan, Roma uluslarına geçmiştir. Olympos tan­ rıları arasında ay'ın önemli bir yeri vardır. Bu yeri ona daha önceki Anadolu dinleri sağlamıştır. ·Bu inançların (Ay'la ilgili olanların) çoğu eskiden olduğu gibi bugün de . sularla yakın bir bağlantı içindedir. Ay ile su inanç bakı­ mından yanyana yürüyor. Nitekim ayın suya varmasını türkülerin giriş bölümünde de sık sık görürüz.

Ay vuranda sulara Yar dalar uykulara Gece aydınlutunda Düşti göynum yollara *

Göğde ay gelin oldı Girdi suyın goynina Beşibirlik yapturdum Astum yarun boynina 63

Ay'ın su ile görülen bağlantısında bugün için bir ya­ rar, bir çıkar yoktur. Çağların süzgecinden süzülen, za­ manla çevrelere, insan yaşayışlarına göre boyuna değişen bu inançlar, bugün için az da olsa, özünden uzaklaşmış, kaynağına yabancılaşmıştır. Bugün çarpıl­ ma, nazar değme gibi inançların gerçekle en küçük bir ilgisi yoktur. Eskidense birtakım olaylar bunlara bağla­ nır, bunlarla açıklanırdı. Ay'la ilgili inançlar da öyle­ dir. Eskiden ay'ın kutsal bir varlık olduğu inancının kalıntısı olmaktan öteye geçemezler. Ancak, bu inanç kalıntıları bugün büsbütün bırakılamaz, halkın özüne işlemiş, yüreğinde yerleşmiştir. Halkın içdünyası onlar­ la örülüdür. Onlar halk yaşamını dokuyan bırakılmaz ipliklerdir. Birtakım bilginler, bu inançhır arasında, özellikle tarımla ilgili olanlarla gerçeklerin bulunduğu­ nu ileri sürüyor. Ay'ın kendi yörüngesi üzerindeki dola­ şımı mevsimlerle, burçlarla, hava değişmeleriyle, yeryüzünde geçen olaylarla ilgili görülüyor. Denizlerde görülen gel-git olayının ay'la bağlantılı olduğu açıktır. Ancak eskiçağ insanı bunu bir doğa olayı değil de tan­ rısal oluşum diye yorumlar, değerJendirirdi. Mevsim de­ ğişmeleri de böyledir, ay'la birtakım ilgileri vardır. Bu inançlar bu ilgilerin, ay'ın bir tanrı olarak saygı gördü­ ğü dönemden kalma bölümleriyle bağlantılıdır. Doğal oluşumlarla içten ilişkileri vardır. Halk yaşamı ile sıkı bir bağlantı içinde bulunan bu inançlar, halkın günlük yaşayışını düzenler nitelikte­ dir. Halkı bu gibi inançlara karşıt bir davranışa itmek, ona inancına uymayan bir eylemi yaptırmak elde değil­ dir. İnançların genel geçerliği, bu günlük yaşamı, etki­ lemesi yüzündendir. *

64

KARANLIKLAR, KÖTÜ TİNLER

Ay doğunca, karanlıklarda barınan, insanlara kötü­ lük etmek için, pusuya yatan tinler kaçar, ormanlara, karanlık yerlere, engin kayalıklara, ışık girmeyen kuy­ tulara sığınır. Kötü tinleri, cinleri, insanları çarpan, on­ lara inme indiren perileri ay ışığı dağıtır, kovar. Bu yüzden bir iyilik kaynağıdır ay. İnsanlara yıkım getiren hastalıkları, tutarık denen sar'aları, inmeleri, çarpılmaları doğuran kötü tinler ka­ ranlıklarda, gecenin derinliklerinde barınırmış. Güneş çekilip ortalık kararınca bütün bu kötülük taşıyan var­ lıklar yeryüzüne yayılırmış. Karanlıklar kötülüklerin anası, barınağı imiş. Ay, gecenin korkunçluğunu gide­ rir, ışıklarını insanlara kötülük saçan cinlerin üzerine döker, onları kaçırırmış. Bundan dolayı sever sayar ay'ı insanlar. Bu inançların kaynağı , ay'ın bir iyilik tanrısı ola­ rak kutlandı-ğı çağlardan kalmadır. Zamanla anlamla­ rı, yorumları değişmiş, ancak özleri olduğu gibi kalıvermiş, bir inanç olarak sürüp gider olmuşlar. En eski Anadolu dinlerinde bu inançlar vardır. O çağların insanları günlük yaşamlarını bu sayısız inanç­ lara göre düzenlerlerdi. Ay, onlar için, insan yaşamına düzen veren, ışık tutan kutsal bir güçtür. F/5

65

Ay alcli karanluğa Kaçurdi perileri Korkma kız yemem seni Gel birazac uk beri (Ay karanlığın üstüne doğdu Perileri kaçırdı Korkma seni yemem Biraz bana doğru gel) Bu .Karadeniz türküsünün özünde çok eski çağlardan kalma bir inanç saklıdır: Karanlıkların üzerine doğa·n ay insanlara kötülük eden perileri kaçırıyor. Bu inanç Hititlerde de, onlardan sonra ortaya çıkan bütün Ana­ dolu uluslarında da vardır. Eskiden olduğu gibi günü­ müzde de halk düşüncesinde anlamı bilinmese bile yaşıyor olduğu gibi. Halk inançlarına göre periler de ikiye ayrılır. Birta­ kım insanlara iyilik eder, koruyucu görevleri vardır. Bunlar ay'ın buyruğu altındadır. Birtakım periler de insanlara kötülük eder, bunlar ay'a karşıdır. Ancak on­ dan korkarlar. Onun ışığı, yeryüZüne vurunca karan­ lıklara kaçarlar. Halk arasında ay'la ilgili bilmeceler, bulmacalar da vardır. Bunlar da eskiden kalma inançların değişik dü­ şünce varlıkları içinde ortaya konması sonucu oluşan halk ürünleridir.

Bir ta vada iki balık Biri soğuk biri sıcak güneşle ay karşılığı olan bu iki bahk'tan sıcağı güneş, soğuğu ise ay'dır. Güneş gündüz doğup ortalığı ısıttığı için sıcak, ay gece karanlığında, soğukta doğduğu için soğuk sayılır. ti ti

Dam üstünde yarım çörek ay'ın yarım ay durumuna girdiğinde aldığı biçimi yan­ sıtan bir bilmecedir bu. Halk arasında bunun gibi daha birçok bilmece, bulmaca vardır. Bunlar özellikle gece toplantılarında, eğlencelerde, karşılıklı konuşmalarda söylenir. Uzun kış geceleri kadınlar arasında 1üzenlenen top­ lantılarda bu gibi bilmecelerin söylendiği, yarışmaların yapıldığı çok olur. *

67

ŞEYTAN DÜGÜNÜ

Özellikle yaz aylarında , kırlarda, yaylalarda ortalık günlük güneşlikken birdenbire yağmurun bastırdığı olur. İplik iplik yağan yağmur genellikle ışıltılıdır, pırıl pırıldır. Gökte bulutlar bile ış:ı:ldar, parlar durur. İşte bir yandan yağmur yağar, bir yandan da güneş pırıl pı­ rıl ışınlarını ortalığa yayarsa buna şeytan düğün ediyor derler. Şeytan düğünü yalnız yağmurla güneş karışımı bir havada olur. Kışın şeytan pek düğün etmez, genellikle yazın parlak güneşlerini seçer. Şeytan düğünü birkaç türlüdür. Biri günlük güneşlik, yağmurlu havada, biri eski tapınak, eski ev yıkıntılarının olduğu yerlerde; biri de ıssız ormanlarda, insanı ürperten yerlerde. Bunlar insanlar için kaçınılması gereken yerlerdir yaygın bir inanca göre. Şeytan düğün ederken cinlerin arasına ka­ rışanları cinler alır götürürmüş. Cinlerin kaçırdığı bir kimseyi geri almak, kurtarmak çok güç bir işmiş, bunu ancak onlarla konuşabilen cinciier, hocalar başarabilir­ miş. Issız yerlerden, ormanlardan arada bir inceden ince­ den sesler, uğultular duyulur. Değişik hava akımları­ nın, yaprak kımıldanışlarının, hışırtıların doğurduğu bu seslerin görünür bir nedeni olmadığı için şeytan dü­ ğününde çalınan çalgıların çıkardığı sesler diye yorum- · lama geleneği , inancı vardır. Bu gibi sesler duyulunca 68

ses çıkarılmaz, konuşulmaz, türkü çığırılmaz. Böyle bir ses çıktığında türkü çığıran kimsenin sesi güzelse onun sesini cinler çalar, bir daha güzel türkü söyliyemezmiş. Kaval, kemençe, tulum , çalpara gibi çalgılarla ben­ zerleri, bütün çalgı araçları şeytanın düğününde kulla­ nılırmış. Bu yüzden iyi çalgı çalanların da kendilerini korumaları gerekirmiş. Sonra gece uyurken insanın ba­ şına cinler üşüşürmüş. Cinlerden korunmak için hama­ yıl kullanma gereği vardır. Şeytan düğününde yalnız güzel sesli insanlar, güzel kızlar değil, güzel atlar, ko­ yunlar, buzağalar bile çalınırmış, onlara da insanlar gi­ bi şeytan nazarı değermiş. Bundan dolayı onların da başlarına, boyunlarına nazarlık takılır, mavi boncuk bağlanır.

Tutarık (sar'a) denen sinir hastalığına yakalananla­ rın başına gelen yıkıma da şeytan çalması, cin çalması, ya da çarpılma adı verilir. Bunun da çok değişik neden­ leri vardır. Bunlar genellikle yasaklara uymamaktan olur. Bu yasaklar da genellikle dinsel (eski dinlerde ol­ duğu gibi, tektanrıcı dinlerde de bu yasaklar çoktur) ni­ telik taşır. Ceviz, incir türünden ağaçların altında uyuyanların şeytanca çalındığı, ıssız ormanlarda türkü çığıran gÜzel kızların seslerinin bozulduğu görülürse şeytan çalınma­ sı s�nucu bir olayın varlığına inanılır. Birçok din adamının çalgıyı, türkü çağırmayı ya­ saklaması, özellikle kemençe, kaval gibi çalgıların se­ sinden kaçınması yalnız dince konulmuş bir yasak sonucu değildir. Eski çağlardan kalmış, sonradan kılık değiştirmiş bir inanç gereğidir. Düğünde çalgı çalınıp oyun oynanmasını bile yasaklayan birtakım hocalar vardır. Onlara göre düğün, türkü çığırma, çalgı çalma şeytan işidir, dah'a doğrusu şeytan düğünü'dür. 69

Güneş aldı yağ'mur var Şeytan düğün edeyi Gağ'urun gızı beni Piraku da gideyi (Güneş açmış, yağmur yağıyor Şeytan düğün ediyor Kafirin kızı beni Bırakmış da gidiyor)

Bu, Karadeniz türküsünün özünde işte böyle eski bir inancın kalıntıları seziliyor açıkça. Düğünlerde türkü çığırmak, çalgı çalmak gibi içki içmek de şeytan düğünü'ne yaraşır bir davranış oldu­ ğundan yasaklanmıştır. İnsan içki içince özünü şeytan çalarmış. İçki içip sızanın kendinden geçmesinin gerçek nedeni buymuş. Bu inanç, bugün aşırı ölçüde dine, din kurallarına bağlı çevrelerde yaygındır. *

70

GÜNEŞİN İGNELERİ

Güneş çok güzel bir kızmış. Bütün gözler ona çevril­ diği için bir türlü yeryüzüne çıkmak, insanlara görün­ mek istemezmiş. Erkekler ona baktıkça utanırmış. Annesi bakmışki bu iş yürümeyecek. Düşünmüş taşın­ mış. Güneşe birçok iğne vermiş. Dünyaya çıktığında kim senin yüzüne bakarsa bu iğneleri onun gözüne ba­ tır, demiş. İşte insan güneşe bakınca gözlerinin kamaş­ ması bundanmış. Bu inanç da güneşin bir tanrı olarak kutlandığı çağ­ lardan kalmadır. Hititöncesi dönemlerde de, Hititlerde de, onlardan sonra gelen Anadolu uluslarında da güneş yüce bir tanrı ya da bir tanrıçadır.Yeryüzüne, insanlara, bütün canlılara iyilik eden, mutluluk sağlayan odur. Ona karşı yapılan en küçük bir saygısızlık cezasız, kar­ şılıksız kaftnaz. Güneş insanlar çalışsın diye doğar, din­ lensinler diye batarmış. Güneş doğup ortalığı aydınlatınca, insanları çalışmaya çağırınca onun çağrı­ sına uyma gereği varmış. Ona uymayan, güneşte yatıp uyuyan, uzanan, çalışmayan kimseleri güneş çarpar­ mış. İşte bizim güneş çarpması dediğimiz olayın nedeni . buymuş. 71

Çok tanrıcı dinlerde güneşe karşı uyumak, yatmak saygısızlık, suç sayılırdı. Güneş için kralların yönettiği törenler, şölenler düzenlenir, eli ayağı tutanlar bu top­ la ntılara katılırdı. Güneşe kurbanlar kesilir, adaklar sunulur, saçılar saçılırdı. Bu gibi inançlar zamanla de­ ğişti. Onlardan yalnız güneş çarpmasının ilkel nedeni, ilkel yorumu kaldı. Anadolu'da güneş üstüne and içme geleneği vardır. Birtakımları, özellikle çocuklar, güneş çarpsın diye andiçerler boyuna. Güneş bugün de bolluk, verimlilik kaynağı sayılır. Ekinlerin olgunlaşması, biçilir duruma gelmesi, kuru­ tulması, birçok hastalıkların giderilmesi onun sıcaklığı ile bağlantılıdır. Yemişlerin kızarması güneşin insanla­ ra besin sağlaması olarak yorumlanır. Güneş bunu bile­ rek, isteyerek yaparmış. Güneş insanlara kızınca, gücenince kuraklık başlar, yağmur yağmazmış . İşte Anadolu'nun birçok yerlerinde bugün düzenlenen yağ­ m ur duası güneşin gönlünü yapmak, yağmur yağmayı sağlamak içindir. Bu inanç da eskiçağ Anadolu dinle­ rinden kalmadır. Bugün bu kaynağı bilinmeyen, islam dininin etki­ siyle yerleştiği sanılan bir inançtır. Kimse bunun çok eski çağlardan kaldığını, çok tanrıcı dinlerle bağlantılı olduğunu bilmez bile. Halk bunu yaygın, gerekli bir inanç olarak sürdürür. Karadeniz kıyılarında, yazın yaylalarda güneşle ilgili eğlenceler düzenlenir, kırlara çıkılır, horonlar tepilir, türküler çığrılır, çalgılar çalı­ nır, yemekler yenir, oyunlar oynanır. Halk dilinde güneşle ilgili bilmeceler, bulmacalar da vardır. Ateşe girer yanmaz Suya düşer ıslanmaz.

*

72

Su üstünde ıslanmaz Yere düşer paslanmaz. *

Şıp demeden Dala konar. *

Yürür yürür İz etmez Hızlı gitse toz etmez. Güneş halk türkülerine de girmiş, değişik konuların işlenmesinde bir öz niteliği kazanmıştır. Sabahtan güneş alur Camli pençerelere Erittun yaglarumi Kodun tençerelere. *

O dayanmaz güneşe Yari yolladum işe Yüri kara bulutum Gölge eyle güneşe. *

Çam altında çamaşur Çam beni burdan aşur Güneş gibi yarum var Balian gözler kamaşur Güneşin halk türkülerinde kapladığı yer oldukça �niştir. Bunun güneşle yaşam arasındaki sıkı bağlantı ile yakın bir iiiŞkisi olsa gerek. Halk inancına göre kut­ sal sayıh;nayan varlıkların türkülere pek girmediğini biliyoruz. İnsanların sevdiği, saygı duyduğu varlıkların çoğu kutsal bir nitelik taşır. *

73

GÜNLER Anadolu halkı yedi güne yedi ayrı anlam verir. Bun­ ların çoğu dinlerle gelen, zamanla benimsenen inanç­ lardır. Cuma günüyle ilgili olan bütün inançların kaynağı islam dinidir. O gün, bütün müslümanlar için dinlenme, camide toplanma (İslam dininin doğuş y11la­ rında toplum işlerini görüşmek için yalnız erkekler mescitte toplanırlardı) günüdür. Bu toplantıya, namaza kadınlar katılamaz. Ayrıca kadınlar evlerde de birta­ kım işleri yapmaz. Bugün Anadolu'da bir bütün olarak uygulanmayan böyle inançlar (cuma günüyle ilgili) vardır. Cuma günü toz dışarı atılmaz, Cuma akşamı soğan yenmez. Cuma akşamı islam geleneklerine göre kadınla er­ keğin sevişme gecesidir. Soğan ağzı kokuttuğu için se­ vişmeyi engeller Bu yüzden bu akşam soğan yenmesi doğru değildir. Peygamber'in böyle bir buyruğu vardır ayrıca. Cuma akşamı ana rahmine düşen çocuk bilgili olur. Peygamber Muhammed'e annesi cuma gecesi gebe kal­ dığı, doğum cuma günü olduğu için bu gece müslüman­ larca kutsal, uğurlu sayılır. Ondan dolayı islam ülkelerinde evlenmeler, gerdeğe girmeler çokluk çuma gecesi olur.

74

Cumartesi günü çamaşır yıkanmaz. Bu inancın kay­ nağı Yahudi dinidir. Yahudiler sebt dedikleri cumartesi günü dinlenir, iş görmez. Onların inancına göre evreni yaratan tanrı yedinci gün olan cumartesi günü dinlen­ miş. Onun için bütün Yahudiler cumartesi gününü kut­ sal sayar, iş yapmayı yasaklar. Salı gün ü çamaşır yıkanmaz, yıkanan çamaşırı gi­ yen onu üstünde kirletemeden ölür. E ski Anadolu inançlarıyla en küçük bir ilgisi yok bu inancın. Birta­ kım hıristiyanlar salı'yı uğıırsuz sayarlar. Bu uğıırsuz­ luk İstanbul'un salı günü Türklerin eline geçmesinden dolayıdır. Ortaçağ'da İstanbul hıristiyanlar için kutsal bir il sayılırdı. Onun Türklerin eline geçtiği günü bütün hıristiyanlar büyük bir acı günü, üzüntü günü diye kut­ suz, uğıırsuz sayarlar. O gün pek iş yapmazlar (Anado­ lulu Rumlar.) Zamanla bu inanç A nadolu'�a yanyana yaşayan hıristiyanlardan müslümanlara da geçti. Bugün Anado­ lu'nuiı birçok yerinde salı gününün gerçekten uğıırsuz olduğıına inanılır. Müslümanlar çokluk perşembe gününü iş günü diye seçerler. Çokluk çamaşır o gün yıkanır, ev, ortalık o gün süprülür, düzenlenir. Anadolu'da yaşayan hıristiyanlarda, Avrupa'daki­ ler gibi pazar günü pek iş yapmaz, çalışmazlar. Müslü­ manlar ise Cuma günü dinlenir, pazar günü de çalışırlar. Ancak Osmanlı imparatorluğıı döneminde Türk­ lerin belli bir dinlenme günleri yoktu. Haftanın yedi gü­ nünde de çalışılırdı. Yalnız din bayramlarında dinlenme olurdu. Bu da islam dininin etkisi yüzündendi. Eski Anadolu uluslarının inançlarında günlerle il­ gili olanlar bugün için pek bilinmiyor. Günlerle ilgili inançların çoğu tek tanrıcı dinlerin ortaya çıkışı ile bağ­ lantılıdır. Evrenin tanrı eliyle belli bir zaman süresi

75

içinde yaratıldığı inancı ilkin Tevratla ortaya atıldı. Es­ kiçağ dinlerinde exrenin yaradılışı inancı bambaşka bir nitelik taşır. Çok tanrıcı eski çağ dinleri böyle yoktan varedilme olayına pek inanmaz (1). Anadolu'ya günlerle ilgili inançların birçoğu da Ro­ malılarla gelmiştir. Romalılar günlere belli birer an­ lam, özellik tanır. Bu da Roma dininde tanrıların ayrı ayrı günlerinin olmasından ileri gelir. Anadolu için böyle bir durum yoktur. Bugün, Anadolu'ya değişik yönlerden gelip yerleşen toplulukların etkileri yüzün­ den, günlerle ilgili pek çok inanç vardır. Bu inançlar yö­ reden yöreye değişir. Çamaşır yıkamadan, gezintiye çıkmadan tutun da hamama gidinceye değin belli gün­ ler vardır. Evlerde toplantı günleri bile ayrı ayrıdır. Ya­ hudi, islam inançları ile karışan cuma, cumartesi günleriyle ilgili bütün inançlar Anadolu'ya daha çok or­ taçağda gelmiştir. Zamanla özelliklerini, niteliklerini yitiren bu inanç­ lar yeni yeni anlamlar kazanmış, çevrelerin gelenekle­ rine, göreneklerine uymuş, cmlarla karışıp kaynaşmıştır. Karadeniz kıyılarında yaz, bahar ayları yaklaşınca yaylalara çıkmanın bile belli günleri vardır. O belli gü­ nün dışında yola gidilmez, yaylaya çıkılmaz, uğursuz­ luk sayılır. Kimi yörelerde yeni doğan çocukların adları bile belli günlerde-, özellikle cuma günlerinde konur (da­ ha çok m üslümanlarda).

(1) Eski Anadolu inançlarınd,a eVı-enin yoktan varedildiği ko· nusu yoktur. Bütün Olympos tanrıları yaratıcı değil yönetici­ dir. Evren ne yaratılmış, ne de yok olacaktır. Bu düşünce sonradan Yunan felsefesine girmiş, Bilge Eflatun'u etkile­ miştir.

76

YILAN

Yılanla ilgili bütün inançların kaynağı eskiçağ Anadolu dinleridir. Eskiçağ dinlerinde yılan kutsal bir varlıktı. Ona karşı korku ile karışık bir saygı gösterilir- · di. Hititlerde Illuyanka adı verilen büyük yılan ayrı bir özellik taşırdı. Zamanla bu inanç bütün yılanlara uygu­ landı. Yılanların kimi uğurlu, kimi uğursuz sayılır. Ge­ nellikle angona adı verilen ev yılanı uğursuz sayılmaz. Evlerde, duvar deliklerinde görüldüğü zaman ona kim­ se dokunmaz. Evin koruyucusu sayılır. Öyleki bu yılan öteki yılanlar (ondan biraz daha büyük olanları) yutar. Kara yılan, engerek yılanı, sarı yılan, alacalı yılan, boz yılan gibi değişik türde yılanlar uğursuz, korkulu sayılır. Onları görüldüğü yerde öldürmek bile iyilik ola­ rak nitelenir. Bir yılanı öldürüp ağaca asınca yağm ur yağar. Bu, Anadolu'da çok yaygın bir inançtır. Yağmur duasına çı­ kan köylüler buna büyük bir önem verirler. Yağmur yağsın diye yılanı öldürüp ağaca asarlar. Öldürülen yı­ lan suya ş,tılır da yitip giderse yağmur durmaz, gittikçe artar, ortalığı seller sular kaplarmış. Bu yüzden öldürü­ len yılanı (yağmur yağdırmak için) bir ipe bağlar öyle suya salarlar. İstenildiği ölçüde yağmur yağınca sudan çıkarır toprağa gömerler. Yılanı öldürüp söylenen yapı­ lırsa yağmur yağar mı, yağmaz mı o da ayrı. Bu, hoş bir inanç olmaktan öteye geçmez besbelli.

77

Köylerde, küçük kasabalarda yılanla ilgili büyüler yapılır. Özellikle birtakım hastalıkların giderilmesin­ de, çurpılmalarda, sinir bozukluklarında yılanın yararlı olduğu inancı yaygındır. Yılan gömleği denen kalıntı, yılanın değiştirdiği ince deri büyücülükte önemli bir yer tutar. Yılanın gözleri nazar değmelerinde yararlıy­ mış. Karı-koca anlaşmazlıklarında, geçimsizlikte, sevgi­ yi elde etmede, kendine çekmede yılandan yararlanma geleneği vardır. Yılanı canlı tutup iplik geçmiş bir iğneyi gözünün birinden sokup ötekinden çıkardıktan sonra ipliği sev­ diği kimsenin giysisinin bir yerine gizlice takma yoluy­ la sevgili elde edilir, o iplik giysisinde durduğu sürece yanar tutuşur, sevgilisinin ardınca koşar, onu unuta­ mazmış. Kızdığı, sevmediği bir kimsenin evinin kapısının eşiği altına yılan gömleği, yılan kemiği gizlenir, büyü yapılan kimse o gömlek, ya da kemik üzerinden yedi kez geçerse, b üyü yapanın dileği olur, büyü yapılan kimse istenen duruma sokulurmuş. Ölen bir düşmanın ruh u yılanın gövdesine girer, in­ sana kötülük edermiş. Bu yüzden yılanı öldürmek gere­ kirmiş. Yılan, insanları kandırmak, onlara suç işletmek için, insan kılığına da girermiş. Bu inancın Havva-Adem masalı ile yakın bir ilgisi olsa gerek. An­ cak çok eski, çok tanrıcı dinlerde de buna benzer inanç­ lar yaygındır. Sümerlerde, Urartularda, Kafkas uluslarında böyle inançlar vardır. Yılanın kutsal bir varlık olduğuna inanan, ona do­ kunmayı suç sayan topluluklar da görülür (birtakım Hindistan ulusu). Başka bir inanca göre yılanın dili çatallı olduğu için dedikodu, arabozuculuk, geçimsizlik olaylarına yolaçar­ mış. Çatal dil bozgunculuk belirtisi sayılır. Bu yüzden dedikoduyu, arabozuculuğu seven, boşboğaz kimselere ge­ nellikle yılan diJ1i denir. Anadolu'nun kimi yörelerin-

78

de yılan anlayışlı, kavrayışlı kimseleri yansıtan bir ör­ nek niteliğindedir. Onda yılan zekası var sözü bu tür insanları anlatmak için söylenir. Halk arasında yara­ maz., ancak kavrayışlı, anlayışlı (zeki) çocuklar da yılan diye nitelenir. Eski ev yıkıntılarının arasında vılan görülünce ora­ lara sokulmak, oralarda gezinmek, öteberi almak uğur­ suz sayılır. Yılan o evin bekçisidir, derler. Böyle yıkıntılardan, yeni yapılan evlerde kullanmak için, taş almak bile doğru sayılmaz. Evin başına bir uğursuzluk gelir, eninde sonunda yıkılır, ıssız, kimsesiz kalırmış. Karadeniz kıyılarında soyguncu, şunun bunun hak­ kını yiyici, çalıcı kimselere de yılan kırkan denir. Yıla­ nın derisini yüzen, tüyünü kazıyıp alan. (gerçi yılanın tüyü yoktur) kimse anlamına gelir. Yılan süt kokusunu çok severmiş. Yaylalarda, yaylıma çıkan inekleri yıla­ nın emdiği bir gerçektir. Yılan sütünü emdiği ineği sa­ hiplenirmiş, onun yanına başkalarını yaklaştırmazmış. Bu yüzden öyle ineklere sahipli denir. Karadeniz kıyılarında söylenen türkülerin Çi'.)ğunda yılan kavramı vardır. Yılan türkülerin, daha çok, giriş bölümlerinde geçer, konu ile doğrudan doğruya bir ilgi­ si yoktur. Yaşmatınun istinde Yılan alacaları Güzel güzel kızlarun Ağ'lasun gocaları (Yaşmağının oyası yılan gibi alacalı Güzel güzel kızların Kocaları ağlasın).

*

79

Derenun gıyısında Gara yüanun foU Geldi geçti garşimdan Gözleri doli doli (Derenin kıyısında Kara yılanın yuvası Geldi geçti karşımdan Gözleri dolu dolu) *

Yilana bak yüana Alaca sariluyi Böyle idi yszilar Nenen ne dariluyi (Yılana bak yılana Ağaca sarılıyor Alın yazıları böyleydi Annen neden darılıyor?) *

irmsiun giyisinda Yilanun gömukleri Geldi geçti garşima Köpetun enukleri (Irmağın kıyısında Yılanın kemikleri Geldi geçti karşıma Köpeğin yavruları) Yılanla ilgili inançlar Anadolu'nun bütün yörele­ rinde değişiktir. Bu da çevrelerin değişik dönemlerden gelen ayrı ayrı gelenekleri benimsemeleri sonucudur. Gene Anadolu'da yılanın saygı gördüğü, ona dokunul­ madığı yerler de vardır. Yılanın atasözlerinde de önemli bir yeri vardır. Bu da onun, ne denli geniş bir alana yayıldığını, etkili oldu­ ğunu gösterir. Burada o tiir atasözlerinden örnekler verelim:

80

Yılan adamın topuğunu gözler adam yılan başını. Yılan bile toprağını katık eder. • Yılan deliği bin altına. • Yılan hikayesi kırka sürer. • Yılan kande eğrilirse eğrilir, ini kapısında doğrulur. • Yılan kendi eğrisin bilmez deveye boynun eğri der. • Yılan küçükken boğulur. • Yılan sokan uyumuş aç yatan uyumamış. • Yılan yarpuzdan kaçar nereye gitse yarpuz karşı gelir. • Yılan yıldız görmeyince ölmez. • Yılan yiyen hekim bulamaz. • Yılana yavrusu düşman olur. • Yılanı ben tutayım ki gözüne sen bakasın. • Yılanı tüyünce. • Yılanı yumuşak diye el sunma. • Yılanın akına da lanet karasına da. • Yılanın ayağını karıncanın gözünü mollanın ekmeği­ ni gören olmamış. • Yılanın başı ağrıyınca yolun ortasına çıkar. • Yılanın başı küçükken ezilir. • Yılanın sevmediği ot deliğinin ağzında biter. (*) •

•

·

* Ertuğrul Kemal Eyuhoğlu: Şiirde ve Halk Dilinde Atasözle­ ri ve Deyimler, 19113.

F/6

81

ATEŞ

Birçok yerde ateşin de kendine göre bir dokunulmaz­ lığı vardır. Ateş de kutsal sayılır birçoklarınca. Ateşe kar­ şı tükürmek, ateşe sövmek, ateşe tırnak atmak, su dök­ mek uğursuz sayılır. Sabahleyin evinden başkasına ateş verenin ocağı sönermiş. Bu yüzden erkenden birine ateş vermek uğursuz bilinir. Anadolu'nun birçok köyle­ rinde, daha doğrusu yazın yaylalarda, sabahları komşu­ lar ateş yakmak için birbirinden ateş isterler. Kibritle ateş yakmak biraz uzun sürdüğü için yanm'ış kor, ya da tavlı denen ucu yanmış odunla ocak tutuşturmak daha kolaydır. Bu nedenle birbirinden ateş ister komşular. Birçoğu bu isteği yerine getirmez, kibrit verir. Kimi de kendi ocağında yaktığı bir çırayı gönderir, kor, ya da tavlı vermez. Ateş verenin evinin bereketi ateş alanın evine ge­ çermiş bu inanca göı::e. Bu inanç yeni değil, çok mu çok eskidir. Ateşin kutsal sayıldığı çağlardan kalmadır. İran'da Zerdüşt dinine göre ateş kutsal olduğu için ocak söndürülmez, tapınakta boyuna yanar. Bu inancı sürdü­ ren İranlılar ateşe tapan (ateşperest) kimselerdir. An­ cak ateşin kutsallığı İ.Ö. XX. yy. değin varır. Sümerlerde daha da eskiye gider. Eski Mısırlılarda da ateş kutsal sayılır. Anadolu'da ateşin kutsallığı Hitit öncesi uluslarda olduğu gibi Hititlerde de vardır. Ateşe 82

adak sunmak, saçı saçmak -kesilen kurbanın kanını dökmek değişmez bir gelenektir. İ.Ö.X.yy. dan sonra ya­ şayan Anadolu uluslarında da ateş kutsaldır. Birçok din törenleri ateşle, ocak başında yapılır. Tanrılara su­ nulan adaklar ateşe atılır, ateşte yakılır. Bunun en açık örneği ateşin üstünde duran Üçayaklı kutsal kazan 'dır. Ateş Hindlilerde de kutsaldır. Onlar da ateşe karşı özel bir saygı gösterirler, yılanlara gösterdikleri gibi. Anadolu topluluklarında ateşin kutsallığı islam di­ ninin benimsenmesinden sonra da sürüp gitmiştir. (1) Ahilarda, Bektaşilerde, Mevlevilerde ateş, ateşin bu­ lunduğu ocak kutsaldır. Bütün bu inançların özünde çok eski çağ dinlerinin, ateşin bir tanrı olarak kutlandı­ ğı dönemlerin derin izleri, köklü kalıntıları vardır. Bir evin yıkılması, bir kimsenin başına büyük bir yıkım gelmesi, halk arasında, ocağı sönmek deyimiyle anlatı­ lır. Ocağı söndü, ocağına incir dikildi, ocağı tütmez ol­ du. Gene halk arasında ev kurmaya, ev düzenlemeye ev ocak sahibi olmak, ot ocak şenletmek, oeak tüttürmek denir. Ocak, dolayısıyla ateş, insan yaşamını sürdüren temel ilkelerden biridir halk -gözünde. Ocak gibi, ocak taşı da özel bir kutsallık taşır, saygı görür. Anadolu'da, özellikle köylerde, ev yapılırken sıra ocak taşını yerine koymaya geldimi dua okunur, kur­ ban kesilir, bağışlar dağıtılır. Ocağın, ateşin kutsallığı ile ocakta pişen ekmek arasında da bağlantı vardır. Köylerde, günlük ekmek çokluk düz, geniş bir taş olan ocak taşı üzerinde pişer. Taş önceden yakılan ateş­ te ekmek pişirecek nitelikte kızdırılır. Hamur bu taşın üstüne konur, üstü kubbeli bir saçla örtülür. Ekmek sa­ çı denen bu saç aracın üstüne kül, daha üstüne de odun konup yakılır. Buna ocak ekmeği, ya da poğaça denir. Karadeniz kıyılarında (daha çok Dolu Karadeniz kıyı­ larında, köylerde) ocak ekmeğine poğaça (boğaca) denir. (1) Bak: "Tanrı yaratan toprak Anadolu:" İ.Z. Eyuboğlu.

83

Bundan dolayı da ateş, onun yandığı ocak önemlidir. Bi­ rinin ocağına sövmek, gizlice ocağını kirletmek büyük suç sayılır. Bunu yapana düşman diye bakılır. Bu gibi olaylar öylesine önemli bilinir ki sonucu ölüme varan döğüşlere bile yol açar. Geleneklerine, eski inançlarına çok bağlı köylerde birinin ocağına öç almak için işeyenin öldürüldüğü bile olmuştur; Bir evjn erkeğine en ağır sövgülerden biri de, senin ocağına işeyim demektir. Bunu söyleyen bir kim­ senin, derin bir öfke sırasında öldürülmesi işten bile de­ ğildir. Ocak, ateş kutsallığının başka bir nedeni de evin canlılığını, şenlik oluşunu, yaşamı sürdürmeyi sağla­ masıdır. Bir ev yapılırken ona ocak taşı vermek büyük bir dostluk, gönülde<_1lik belirtisi sayılır. Gene Anadolu'nun değişik bölgelerinde yeni evlilerin ocağını yörenin en saygıdeğer yaşlısına yaktırma inancı vardır. Bu dav­ ranış yeni evlilere uğur getirmek, onlara mutluluk sağ­ lamak içindir. Bir kimsenin ocağı tüttüğü, ateşi yandığı sürece düşmanları kıskançlığından çatlar'mış DüŞma­ nın ilk işi ateşi söndürmek imiş. Ateş ormana girdiğinde ağaçlar ağlar'mış. Ağaçla­ rın rüzgarla çıkardığı hışırtıyı ateşten korkup ağlama olarak nitelemenin özünde yangın korkusu olsa gerek. Ateş yanan yere cinler giremez 'miş Ateş sönünce cin­ ler, periler ocak başında toplanır'mış. Ocakta ateş cızır­ .

.

damaya başlayınca düşmanların yüreği yanar'mış. Dost ateş yakar düşman ateş söndürür'müş. Ateşin, oca­

ğın kutsallığından doğmuş bütün bu inançlar. İnsanla başlamış, gene insanla sürüp gidiyor ateş. Felsefe tarihinde ateşin, bütün varlıkların özü, ilke­ si olduğunu söyliyen Anadolu'lu bilge Herakleitos sez­ miş kutsallığını. Bu yüzden fırında bile tanrılar vardır, demiş. Ateş yalnız halk düşüncesinde değil, Divan şiirinde de oldukça geniş bir yer tutar. Bütün Divan ozanları

84

ateşi değişmez bir konu olarak işlemiştir. Durum İran, Arap yazınında da öyledir. Gerek bu adı geçen yazın türlerinde, gerekse halk yazınında ateş tükenmez bir konudur. Bunun din inançlarıyla da özel bir bağlantısı vardır. Ancak dinde ateş korkutucu yokedici bir nesne­ dir. Ateşin en güçlüsü, dinde, cehennem a teşi'dir. Ateşin insanı ürkütücü bir anlam kazanması biraz da doğa olaylarının etkisiyledir. Yıldırımlar, güneş yakması yangınlar bu korkunun doğmasına yolaçmış­ tır. Dinlerin ileri sürdüğü cehennem ateşi'nin kaynağı da bu doğa olayları olsa gerek. Anadolu'nun birçok yerinde yaz aylarında yaylalar­ da, yüksek dağ doruklarında büyük ateş yakma, dağ­ dan dağa ışıldak gösterme geleneği vardır. Bu iki amaçla yapılır. Biri yabancıl, yırtıcı hayvanları korkut­ ma, sürüleri kollama, ötekiyle cinleri, perileri dağıtma. Halk arasında ateşten korunmak için hamayıl, muska (nüsha) taşıma geleneği de vardır. Birtakım evlerin ka­ pısı üstüne yangını önleme amacı ile nazarlık takılır. Bu nazarlıklar çokluk hayvanların baş kemikleri, boy­ nuzları, ya da at nalı olur. İllerde birçok evlerin kapıları üstüne yangından ko­ runmak için "Maaşaaallah ", "Ya Hafız", "Ya Malikülmülk " gibi arapça sözlerin yazıldığı levhalar asılır. Bunların asıldığı evler yangından korunurmuş.

Dere akar enişe Ben giderum peşine Gezel güzel gızlarun Yanarum ateşine (Dere akar inişe Ben giderim peşine Güzel güzel kızların Yanarım a teşine) ....

85

Yılanla olduğu gibi ateşle de ilgili atasözleri vardır halk dilinde:

• • • • • • • • • • • • •

Ateş ateşle söndürülemez. Ateş avuçlanmaz. Ateş demekle ağız yanmaz. Ateş dumansız olmaz. Ateş düştüğÜ yeri yakar. Ateş olsa girmi kadar yer yakar. Ateşe düşünce göz yummak olmaz. Ateşi külde saklarlar. Ateşin dostluğu olmaz. Ateşin oğlu kül olur. Ateşle oyun olmaz. Ateşle su bir arada .Jlmaz. Ateşten korkan tü� Ü l unden ı;;ak\r.ır.

(Ertuğrul Kemal Eyuboğlu, ADY.J.

*

86

KURT

Halk inançlarında ayrı, özel bir yeri vardır kurtun. En eski çağlardan beri Anadolu'da kutsal sayılır. Asya Türklerinde de kutsaldır, saygı değer bir hayvandır. Türklerin ongun 'u sayılır. Büyük saygı gösterirler. Adı­ na adaklar sunar, törenler düzenler, şölenler verirler. Anadolu'da kurt, ilkin Hititlerde ortaya çıkmış. Hi­ titlerde kurt tanrıların yoldaşı, ayakdaşıdır. Özellikle orman tanrıları kurtu çok sever, yanlarından ayırmaz. Biri Asya, biri Anadolu kaynaklı iki inanç var kurt­ la ilgili. Asya'dan gelen XIl.yy.dan sonra girmiş halk inançları arasına. Anadolu kaynaklı olan ise eskiden beri sürüp gitmiş çağlar boyunca. Kurt, Hititlerde bir totem değildir, Asya Türklerindeyse totem 'dir.

Kurtlar uluyunca inekleri yemesinler diye gökten ağızlarına yiyecek düşer'miş. Böyle söyler halk inançla­

rı. Bu inanç kurtun kutsallığından tanrısal bir nitelik taşımasıncftm dolayıdır. Tanrısal niteliklerle donanmış birtakım ermiş'lerin kurtla kuzuyu barıştırdıkları söy­ lenir. Bütün yırtıcı hayvanlar ermiş'in çevresinde top­ lanır, sonsuz bir barış, kardeşçe bir bağlaşım içinde yaşarmış. Kurda ensen niçin kalın diye sorm uşlar, o da, kendi işimi kendim görürüm de ondan, demiştir. Bura­ da kurt kendi işini kendince görmenin örneğidir.

87

Yazın sığırlar, koyunlar yaylalara çıkınca, kurtlar da onların izini sürer, yaylalara çıkar. Kurdun hayvan­ lara. saldırmasını önlemek için özel bir büyü yapılır. Bu­ na kurdun ağzını bağlama denir. Ağzı bağlanan kurt sürünün içine girse bile hayvanlara saldırmazmış. Kur­ dun ağzını bağlama, hayvanların yayıldığı yaylımı sı­ nırlandırmakla olur. Evde, ocak başında, toprağa dörtgen, dikdörtgen biçiminde çizgiler çekilir. Hayvan­ ların yayılacakları kırların sınır uçları belirtilir. Oku­ nur, üflenir. Hayvan sınır çizgilerinin içinde kaldığı sürece kurt ona dokunmaz, sınır çizgileri dışına çıkınca parçalarmış.

Kurt dumanlı havayı sever, derler. Yaylalarda orta­ lığa sis çökünce çevre görülmez. Kurtlar da kimseye gö­ rünmeden sürüye saldırır, yakaladığı hayvanı parçalar. Ya da ürkütüp sürüden ayırır, ıssız yerlere doğru kaçı­ rır, orada yer. Aşağı yukarı yaz boyunca bu olay böyle olur. Kurtlar uluyanda ya ayaz olur, ya kar yağar'mış. Yazın uluyanda hava açılır, gece ayaz olur. Kışın ulu­ yanda ise kar yağar. Bu inançların gerçekle az çok ilgisi vardır. Kimbilir, havanın değişimi onu etkiliyor, bu yüzden uluyor. Köylerde bu olayın gerçek olduğu, de­ nendiği söylenir.

K ufayı koydum suya Su dolacak dolacak Gene kurt uluşuyi Hava ayaz olacak (Kovayı koydum çeşmeye Su dolacak dolacak Gene kurt uluyor Ha va ayaz olacak) *

88

Hava tipi olunca kurt tipinin geldiği yöne arkasını döner, öyle ulurmuş. Yüzünü tipiye döner de ulursa ağ­ zına kar dolar onu boğar, derler. Böyle ağır tipilere ya da böyle tipilerin olduğu yerlere kurtboğan derler. Trabzon ilinin Maçka ilçesiyle ona bağla Hamsiköy ara­ sında Kurtboğan diye anılan bir yer vardır. Burada yal­ nız kurdu değil, insanı bile boğacak nitelikte korkunç fırtına olur, kar çevrentileri (anaforları) insanın soluğu­ nu keser.

Hasta oldi ufağum Oy elmesun elmesun Bulgar haber yolladi Kurt gulakli gelmesun (Sevdiğim hastalandı Oy ölmesin ölmesin Bulgar haber yolladı Kurt kulaklı gelmesin) Bu Karadeniz türküsü Bulgarlar için söylenmiştir. Karadeniz yiğitleri (uşakları) kurt kulaklarına benze­ ye� uçlu başlık giyerler, gugula (kukuleta) denen bu başlıkların iki yanında kurt kulağı gibi yukarı dikilmiş uçlar vardır. Bu başlık, Karadeniz uşaklarının çok eski­ den kalma bir giyeceğidir. Bulgarlar buna kurt k ulaklı derlerdi. Karadeniz balıkçıları · Bulgar kıyılarına bas­ kın yapıp onları ürküttükleri için bu türkü söylenirmiş. Yanları sırmalı zıpka (paçaları dar, ağı körüklü panta­ lon), önden.)likli, kavuşmalı yelek, başta kurt kulaklı gugula, belde bıçak, tabanca, kama ayakta dolaklı çiz­ me, ya da yün bağlı çarık. Bu kılığa bürünen Karade­ nizli gerçekten insanı ürkütür. Kurt kulaklı gugula uzun süre giyildi. Cumhuriyetten sonra, giyim kuşamın bir yasa ile değiştirilmesi sonucu o da giyilmez oldu. Bu başlık çok eski bir Anadolu başlığıdır. Asya ile ilgisi yoktur.

89

Bu tür başlık zamanla özünden, kaynağından uzak­ h: � mış bir inancın sürdürülmesinden başka bir anlam taşımaz. Düğünlerde, derneklerde, bayramlarda bugün bile bu başlık gizlice giyilir. XIII. yy.'dan sonra Anadolu'da yayılmaya başlayan başka bir inanca göre; kurt, Türklerin Ergenekon 'dan çıkışlarında onlara yol göstermiş, öncülük etmiş. Bu yüzden kutsal bir nitelik kazanmış. Bu öykünün Anado­ lu uygarlığı ile pek ilgisi yoktur. Anadolu'da gelişen kurt inancı çok daha eski olduğu gibi öz bakımından da daha zengin, daha renklidir. Asya inancına benzer bir inanç Romalılarda da vardır. Yalnızca Anadolu'da geli­ şen inanç en eskisi, günümüze bir bütünlük içinde kala­ mdır. (1) (1) Burada bir açıklama yapmak, bir konuyu aydınlatmak ge­ reği vardır: Türklerin XII. yy.dan sonra, 1071 Malazgirt sava­ şı ardından, Anadolu'ya gelip yerleştiğini söyleyenlerde bütün Anadolu inançlarını, geleneklerini, göreneklerini As­ ya'dan gelmiş gösterme eğilimi vardır. Onlara göre Türklerin gelişinden sonra Anadolu'nun eski uygarlıkları, düşünce var­ lıkları yok olmuş, Anadolu'yu bir bütün Türkler (Asya' dan ge­ lenler) yaratmıştır. Duygusal, köksüz bir eğiliminden öteye geçemeyen bu düşücenin gerçekle ilgisi yoktur. Asya'dan ge­ lenler, uygarlık getirmek şöyle dursun, yemek pişirmeyi bile bilmiyorlardı. Nitekim bugün Türk mutfağı dendiğinde yal­ nız Anadolu yemekleri ortaya konur. Anadolu'ya 107l'den ön­ ce, sonra diye ikiye bölenlerin Asya kaynaklı bir yemekleri olmadığı gibi yemek adları bile yoktur. Asya'dan gelen Şa­ manhkla ilgili inançlar bile Anadolu'da erimiş, yerli düşünce yaratmalarınca özümlenmiş, yeni bir bütün olarak ortaya çık­ mıştır. Anadolu ulusu gibi, Anadolu inançları da tarihin süz­ gecinden geçerek, karışıp kaynaşarak yeni bir bütünlük kazanmıştır. İnançlar gibi bütün düşünce varlıkları da dışa'r­ dan gelmemiş, tarih boyunca bu toprakta yaşayan insanlarca yaratılmıştır. Anadolu bütün yönleriyle karmaşık, özümlen­ miş bir bütündür. XII. yy.'dan sonra başlayan gelişmeler onun kısacık bir dönemidir. Anadolu toprağının insanı da, uygarlığı da, düşüncesi de çadırcı göçmen değildir.

90

Kurtla ilgili atasözlerinden örnekler: • Kurda boynun neden kalın demişler, kendi işimi ken­ dim görürüm de ondan demiş. • Kurda konuk giden köpeğini yanında götürür. • Kurda koyun inanılmaz (ısmarlanmaz). . • Kurdu kurt ile avlamalı . • Kurdu ormandan açlık çıkarır. • Kurdu sürüye çan sesi çeker. • Kurdun yanında kuş da geçinir. • Kurt avını bilir. • Kurt ağzından kuru alınmaz. • Kurt doyduğu yeri dokuz dolaşır. • Kurt dumanlı havayı sever. • Kurt eline geçen kuzu sağ çıkmaz. • Kurt kartaldan korkar. • Kurt kocayınca köpeğin maskarası olur. • Kurt kulağından tutulmaz. • Kurt kurdu yemez. • Kurt tüyünü değiştirir huyunu değiştirmez. • Kurtsuz dağ olmaz. • Kurttan kurt olur itten it.

(E.K.E.A. G. Y.)

91

YILDIZ Ay, güneş gibi yıldızların da halk inançları içinde geniş bir yeri vardır. Yıldızlarla ilgili inançlar da gök varlıklarının birer tanrı, tanrıça olarak benimsendiği, kutlandığı dönemlerden kalmadır. Anadolu inançlarına göre, yıldızlarla insanlar ara­ sında bir yazgı (alınyazısı) bağlantısı vardır. Yıldızlar insanların yazgıları 'dır. Gökte parlayan yıldızların sa­ yısınca yazgı vardır. Gökten yıldız düştüğünde bir in­ san ölür. Bu inanç bugün bile yaygındır. Halk yıldız kaymalarına yıldız düşmesi der. Her insanın bir yıldız'ı vardır. Kimin yıldızı düşerse o ölür. Kimin yıldızı par­ larsa o yükselir. Yıldızla insan arasında kurulan bağ­ lantı en eski Anadolu dinlerinde, bütün komşu ulusların inançlarında vardır. Yıldız insanlarca iki önemli anlam taşır. Biri insanların yazgı denen alınya­ zılarının yıldızlara, onların doğup batmalarına, hare­ ketlerine bağlı oluşu, öteki bir olayın önceden bilinmesi, ne gibi bir sonuca varacağının anlaşılması içfo yıldızlarla fala bakma. Buna yıldız falı denir. Yıldız falı nın vereceği sonuca karşı beslenen inanç kesindir. Onun şaşmıyacağına, olduğu gibi çıkacağına inanılır. Yıldız falı eski Mısırlılarda, Sümerlerde, Asurlular­ da, Hintlilerde, İranlılarda, Çinlilerde, Akadlarda, Hi­ titlerde, öteki Anadolu uluslarında, Romalılarda, Greklerde, Fenikelilerde vardı. Daha birçok uluslarda da vardı, bugün de var. '

92

Anadolu inançları arasında öteki ulusların inançla­ rına benzemeyen, ayrı bir özellik taşıyan yan, tarımla ilgili oluşlarıdır. Tarımla uğraşan köylerde yıldızların doğup batışına , gökyüzünde görünmelerine, yörüngele­ ri üzerinde yürümelerine büyük bir önem verilir. Gerek ince ekin denen buğday, arpa, çavdar, gerekse yeşillik (sebze) denen yiyecek bitkileri ekilip dikilirken yıldızla­ rın durumuna bakılır. Yıldızlı, parlak, aydınlık geceler­ den. sonra gelen günlerde tarım yapmaya büyük bir ilgi gösterilir. Yıldızsız, karanl ık, yağışlı gecelerin ardınca gelen günlerde ne ekin ekilir, ne de biçilir, harmanla­ nır. Yazbaşı yaylaya çıkma zamanlarında bile göçler ge­ nellikle ya yıldızlı gecelerde, ya da ondan sonra gelen günlerde yola koyulur, yaylaya gider. Yıldızlı gece, özel­ likle gök yüzünün çok parlak olduğu gece, uğurlu sayı­ lır. Yağmurlu günlerin ardından gelen parlak, yıldızlı geceler havanın açacağını, ayaz olacağını gösterir. Ayaz olan gecelerde ilaç yapılır, evlerin damlarına konur, gün açımına değin bekletilir. Gene yıldızlı gecelerde dü­ ğün yapmaya da önem verilir. Köylerde, düğün, dernek yapılırken göğe karşı silah atmak geleneği de vardır. Yıldızların parlayıp sönmelerini halk göz kırpma diye yorumlar. Yıldızlar ya yeryüzünde birine ya da gökyü­ zünde birinin (önceden ölen bir kimsenin ruhuna) göz kırpar. Bu göz kırpma birinin ölümü için de olabilir. Ge­ ce yıldız kayar, birinin mezarı üstüne düşer gibi olursa o mezara nur yağar'mış. Ona artık ermiş diye bakılır, mezarına yamalar bağlanır, mum dikilir, adaklar ada­ nır, saçılar saçılır. Yıldızlara, bir inanca göre, gökte dolaşan melekle­ rin gözleri diyenler de vardır. Karı koca arasındaki an­ laşmazlıkları, geçimsizlikleri genellikle yıldızlarının barışmadığı biçiminde yorumlarlar. Her insanın bir yıl­ dızı varmış, ancak yıldızı uyuşan kimseler arasında iyi geçim, yaşam mutluluğu olurmuş.

93

Bütün bu inançlar eski çağ dinlerinin birer kalıntısı olup insanla tanrilar arasındaki ilişkileri yansıtır. Yıl­ dızların en çok geçtiği türküler yine Karadeniz türküle­ ridir:

Göğdeki yulduzları Pay edelum gızlari Aldiler güzelleri Galdi yaramazlari (Gökteki yıldızları Bölüşelim kızları Aldılar güzelleri Kaldı çirkinleri) *

Nereye gideyisun E ufağum ufağum Sab�h yulduzi gibi Alsun bağa şafağun (Nereye gidiyorsun Ey küçüğüm küçüğüm Sabah yıldızı gibi Vursun yüzüme parlaklığın) *

Kufayi kodun suya Oy dolmadi dolmadi Ne edeyim Allahum Yulduzumuz uymadi

(Kovayı koydum suya Ah dolmadı dolmadı Ne edeyim ey tanrım Yıldızımız uymadı) *

İlişmayin yaruma O kuçuktur kuçuktur Olan Allahtan oldi Yulduzcuğu duşuktur 94

( Dokunmayın yarime O küçüktür küçüktür Olan tanrıdan oldu Yıldızcığı düşüktür)

Bu türküler gelişi güzel söylenmiş, amaçsız nitelik­ te dil varlıkları değildir. Her türkünün söylenişinde gerçek bir amaç, bir anlam vardır. Karadeniz türküleri, gerçek olaylar karşısında söylendiği için, yaşamla ya­ kından ilgidir� Türkülerde yeralan yıldız sözü de boşu­ na değildir. Halkın yaşamına girmeyen türküsüne de girmez, besbelli bu. Yıldızla ilgili birkaç deyim: • • • • • • • • • •

Yıldız barışıklığı. Yıldız saymak. Yıldızı akmak. Yıldızı alçak (yıldızı düşük). Yıldızı barışmak. Yıldızı dişi. Yıldızı düşmek. Yıldızı parlak (yıldızı parlamak). Yıldızı sevmek. Yıldızı sönmek.

(E;K.E. AGY.). •

95

DEMİRİ ISIRMAK

Kış aylarından ilkyaza geçiş döneminde gökler gür­ lemeye, şimşekler çakmaya, yıldırımlar düşmeye baş­ lar. İlk gök gürültüsü duyulduğunda demiri ısırmak inancı vardır. . Gürültüyü ilk duyanların elinde bıçak, kazma, balta, orak, çekiç gibi demirden yapılmış ne var­ sa ısırması uğurlu sayılır. İlk bakışta önemsiz, nereden geldiği bilinmez gibi görünen bu inancın özünde çok eski bir Anadolu dokusu vardır. Eski Anadolu dinlerinde, sonra Greklerde, Ro­ malılarda demirle uğraşmak bir tanrının işiydi. Hepha­ istos denen demirci, bir ayağı topal bir tanrı vardı. Ateş yakmak, demir döğmek, gökten düşen yıldırımları önle­ mek, göklerin baştanrısı Zeus'un öfkelenip fırlattığı yıl­ dırımlara engel olmak onun işiydi. Ocağın, ateşin tanrısıydı Hephaistos. Onun elinde demir bir pamuk gi­ bi yumuşar, su gibi eriyip akardı. İşte gökler tanrısı kı­ zıp ortalığı allak bullak etmeye kalkınca ateşlere egemen olan demirci tanrı Hephaistos'a sığınma gelene­ ği vardı. Ateşten (yıldırımdan) korkan k açar, ona sığı­ nırdı. Onun yansıtıcısı da demirdi. Demiri ısırma geleneği bundan kalmadır. Demiri ısırmak bir yandan korkuyu önlemek, bir yandan da bilmeden Hephaistos'a sığınmak · oluyor. 96

Demiri ısırma geleneği bugün din ilkelerine çok bağlı Karadeniz köylüleri arasında oldukça yaygındır. Ancak bunun çoktanrıcı dönemden kaldığını, İslam di­ niyle bağdaşmadığını bilen, duyan yoktur. Birtakım ho­ calar, hacılar bu inançla ilgili öyküler bile uydururlar. Bir insan dişinin yüzelli okka yük kaldırabileceğini, de­ miri ısırınca yıldırımı gönderen cinlerin korkup kaçaca­ ğını söyler dururlar. Demir ısırmanın bir anlamı da korkuyu önlemektir. Birtakımları korkunca sağ elinin başparmağını dama­ ğına daya, hızla yukarı kaldırır. Böylece korkusunu gi­ derir. Demir ısırmanın yorumu çevrenin inançlarına göre değişiyor. Yalnız tarımcılar arasında en yaygını eskiçağdan kalamdır. İranlılarda, İran'dan gelen Türk­ ler arasında başka yorumlar vardır bu konuda (1). Demirin bir de kutsal yanı vardır. Bu tanrı Hephais­ tos 'la ilgili olduğu ölçüde tarımda da bağlaşımlıdır. Ta­

rım demir araçlarla yapılır. Tanrı insanlara kolaylık olsun, topraktan geçimlerini daha kolay sağlasınlar di­ ye demiri yaratmış, insanlara onu bulacak anlayış gü­ cünü vermiş. İslam inançlarına göre, demiri Hk bulan Davud pey­ gamberdir. Demirci1erin önderi (piri, ustası) odur. Eski Türk!erde de demir kutsaldır , demirci saygıdeğer bir ki­ şidir. Türkleri tutsaklıktan kurtaran araçları yapaıı, Tanrıdağları 'nı (demirden oldukları için) eriterek Türk­ lere çıkış yolu açan demircidir. Ancak bu öyküler Ana­ dolu inançlarından çok, pek çok sonradır. Anadolu inançları kaynak bakımından İ.Ö. en aşağı ikibin yılına varır, yine İ.Ö. üçüncübin yılında Sümerlerde (Mezopo'

(1) Burada anlatılan kaynağı eksiçağ kaynaklı olan inancın yorumudur. Yoksa bununla ilgili. başka inançlar, demir ısır­ manın başka yorumları vardır. Ancak bu yazının konusu eski­ çağ inançlarıdır, onlarla ilgili eski yorumlardır. Bu yüzden bu konuyu (demir ısırmayı) ilgilendiren bütün inanç yorumlarını özetlemedik. F/7

97

tamya 'da) demir anlamına gelen anbar sözü vardlr. As­ ya dillerinde demir anlamına gelen sözler çok daha sonraki çağlarda görülür. Anadolu'da demirciler, üzerinde demirden araçlar yaptıkları, demir döğdükleri örsü kutsal sayar, onun üzerinde (eskisinin, kullanılmayanın bile) oturmaz, ona basmazlar.

Demir sürdüm ocafla Gızsun da dö{/ece{lum Gız seni alamasam Bu yerden gideceflum *

Demircinun ersine Varyoz vururum varyoz Ne eptum ne dişledum Nedur aradaki söz (Demircinin örsüne Balyoz vururum balyoz Ne öptüm ne dişledim Nedir aradaki söz) *

E demirci demirci Döfl demiri bakalım Sen anasız ben yetim Gel sarılu (p) yatalum Demir, demirci sözcükleri halk türkülerine girmiş­ tir. Öte yandan demirle ilgili halk deyimleri, atasözleri önemli bir niceliktedir: Demirciler demir döğer tunç olur, Sarılmadan ayrılme.sı güç olur. dizeleriyle başlayan eski bir halk türküsü vardır. *

98

ÇAR�ILMAt NAZ�R (GOZ) DEGMESI Bir insanın aklını oynatması, bir yerine inme inme­ si, kısa bir süre için de olsa sayrılanması (hastalanması) halk dilinde değişik yorumlara yolaçar. Bu yorumların başında çarpılma gelir. Çarpılma 'nın halk inançlarına göre tek nedeni yapılmaması gereken bir işin, bir eyle­ min yapılması , söylenmemesi gereken. bir sözün söylen­ mesidir.' Çarpılma 'nın en yaygın durumu halkın tutarık dediği sara 'dır. Tutarıklı denen saralı kimsele­ rin genellikle çarpıldığı inancı yaygındır. Tutarık, insa­ nın cinlerin, perilerin (kötü güçlerin) saldırısına uğraması, iyilik eden güçlerin (meleklerin) onlara ye­ nilmesidir. İnsanın biri iyilik, biri kötülük eden iki türlü cin 'i vardır. Bunlar sürekli savaş içindir. İnsanın kötü bir davranışta bulunması, kötülük eden cinlerin üstünlü­ ğünü sağlarmış. Bunun sonucu insan çarpılır. Çarpıl­ ma 'nın çok değişik nedenleri vardır: Kötü söz söylemek, gece sokağa su dökmek,. kutsal bir yapı yıkıntısını kir­ letmek, orada uyumak, oradan bismillah demeden geç­ mek, ermiş birisi için kötülük etmek, onun arkasından kötü söz söylemek, mezarlığın yanından geçerken ıslık çalmak, türkü çağırmak, yaş ağaç kesmek, güneşe, aya, yıldızlara sövmek, anaya babaya el kaldırmak (on /an dövmeye yeltenmek, dövmek), kardeşle, anneyle kendi 99

çocuğu ile (ister kız, ister oğlan) sevişmek, d.b. birçok yasak işleri yapmak. Başta ekmek olmak üzere undan yapılan yiyeceklere saygısızlık etmek, ayak altına at­ mak. Bütün bunlar inanç bakımından saygı, sevgi göste­ rilmesi gereken varlıklardır. Bu gerekimleri yerine ge­ tirmeyenlerin başına bir yıkım gelirse yapılan işten bilinir. Çarpılma birkaç türlüdür. Ağız, göz, yüz eğrilmesi, çıldırma, el ayak gibi üyelerin inme sonucu tutmaz, ça­ lışmaz oluşu, aklın bozulması. Bu inançların özünde iki ayrı neden bulunur. Biri İslam dininin yayılışı sonucu ortaya çıkmış, biri eskiçağ dinlerinden kalmıştır. Cami, kilise gibi tektanrıcı dinlerin doğuşu sonucu ortaya çı­ kan kutsal yapılarla ilgili inançların özünde İslam dini­ nin, hıristiyanlığın etkisi vardır. Cinlerle, perilerle eskiçağ Anadolu dinlerinden kalmadır. E skiçağ Anado­ lu dinlerinde, bütün adı geçen varlıklar, tanrısal birer nitelik taşırdı. Ana-baba kutsaldı. İslam dininde görü­ len anaya, babaya saygı kurumu yeni değildir. Hititler­ de buğday, öteki ekinler, üzüm kutsaldı. Onlarda tanrısal özlerin varlığına inanılırdı. Dağlar, sular, bir­ takım ağaçlarla hayvanlar da kutsaldı. Çarpılma olayı karşısında kötülük cinlerini kov­ mak, iyilik meleklerini (perilerini) yardıma çağırmak için değişik işlemler yapılır. Bunları büyücü, cinci de­ nen kimseler yapar. Halk arasında bu işleri gören in­ sanlara nefesi keskin denir. İnme inip de bir süre sonra geçerse bu nefesi keskin hocadan, cinciden bilinir. Yine halk arasında sıtma, verem, kazıklı humma gi­ bi hastalıkların çarpılma sonucu ortaya çıktığına inanı­ lır. Her hastalığın nedeni yasak bir eylemin yapılmasına, bir kötülüğe bağlanır. Çarpılma biri gizli, biri açık olmak üzere iki türlüdür. Gizil çarpılma'da hangi işten dolayı çarpılmanın gerçekleştiği bilinmez. Açık çarpılma 'da ise olayın nedeni bilinir. Falan günü 100

falan yerde şu işi yaptı, onun ardından çarpıldı. Korku sonucu birden bire ortaya çıkan hastalıklar açık çarpıl­ ma sayılır. Zamanı bilinmeyen çarpılmalar ise gizli tür­ dendir. Çarpılmanın başka bir türüne de nazar değmesi denir. Başkalarında bulunmayan bir özellikten, nitelik­ ten dolayı kıskanılan, imrenilen insan, hayvan çarpılır. Bol yemiş veren ağaçların bile çarpıldığına, onlara na­ zar deitdiğine inanılır. Yarum gitme ovaya Tutar seni kolcilar O fidan boylarıni Nazar eden yolcilar (Sevdiğim ovaya gitme Kolcu denen görevliler seni yakalar O fidan gibi boyuna Yolcuların nazarı değer.) Çok süt veren ineklerin, güzel buzağıların, besli ku­ zuların, koyunların, iyi gelişmiş boğaların , atların, çifte iyi giden öküzlerin çarpıldığına, nazara uğradığına ina­ nılır. Güzel, besli, gürbüz çocuklar da nazara uğrar, ça rpılır. Çarpılma 'nın nedenlerinden biri sayılan nazar değ­ mesi 'ne halk arasında kötü göz de denir. Halk arasında Allah kötü gözden saklasın deyimi bu anlamda söyle­ nir. Nazar'dan sakınmak için hamayıl, muska mavi boncuk takılı maşaallah kullanılır. Çarpılma ile nazar değmesi arasında görülen bağlantı çarpılma 'nın nazar değmesi sonttcu ortaya çıkmasıdır. Ne oldi sana yarum Oy çarpildun çarpildun Nazar ettiler seni Bu hallere tu tuldun 101

(Sevdiğim ne oldu sana Oy çarpıldın çarpıldın Nazar ettiler seni Bu durumlara düştün)

*

Yarum gider koyuna Beyaz yünden gociği Takacağım yaruma Bi nazarlık boncuği (Sevgilim koyunları gütmeye gidiyor Gocuğu beyaz yündendir · Takacağım sevgilime Bir nazar boncuğu) Çarpılma, nazar boncuğu gibi gizli güçlerle kötülük eden cinlerle bağlantılı bulunduğu ileri sürülen nesne- · ler Asya Türklerinde, özellikle şaman dininde de var­ dır. Ancak bu din çok yenidir. Nazar, çarpılma olayları en eski uluslarda; Babil, Mısır uluslarında, Sümerlerde Akadlarda, Anadolu uluslarının en eskisinden en yeni­ sine değin bütününde görülür. Babil büyücülükle ün salmış bir ülke olarak Doğu yazımında geniş bir yer tu­ tar. Mezopotamya uluslarının özel büyücüleri, falcıları vardı. Öyle ki büyücülük, falcılık bir görevdi. Bundan dolayı Anadolu'da görülen çarpılma, nazar gibi olaylar­ la ilgili inançları Anadolu'nun dışında aramak, onların kaynağını Anadolu'nun dışında görmek, göstermek doğru değildir. Bugün halk düşüncesinde yaşayan inaııçlar yerlidir. Yarumun gidişinde Kuruma bak kuruma Nazar ederler Seni Çok çalimli yüruma 102

(Sevdiğimin gidişindeki Kurumlanmaya bak kurumlanmaya Nazar ederler seni Çok çalımlı yürüme) Göz değmesiyle insan davranışları arasındaki bağlantı bu küçük türküde açıkça dile geliyor. Çarpılma, nazar değmesi gibi gerçek dışı olayların yayılmasında üç ayrı yol vardır. Biri eskiçağlardan kal­ ma inançların çağdan çağa geçerek günümüze kalması. Bunlar Anadolu yerlilerinin dilden dile, görerek, uygu­ layarak aktardıkları inanç varlıklarıdır. İkincisi tek­ tarnıcı dinlerin doğuşundan sonra ortaya çıkan, özlerinde eskiçağ inançlarının kalıntısı bulunanlar. bunlar da din, inanç ayrımı gözetilmeksizin, bir arada yaşayan Anadolu topluluklarının benimsedikleri inanç­ lardır. Üçüncüler ise değişik göçler nedeniyle dışardan ge­ len, Anadolu'da yoğrulan, yerlileriyle kaynaşan, kar­ maşan yabancı, göçmen inançlar. Bu üçünün Anadolu toplumunda özümlendiğini, yeni bir nitelik kazanarak Anadolu'nun kimliğine, kişiliğine büründüğünü görü­ yoruz. Bu özümlenme olayını sağlayan da eskiçağ Ana­ dolu inançlarıdır. Gerek çarpılma, gerek göz değmesi (nazar değmesi) en eski Anadolu uluslarında vardır. Anadolu düşüncesine büsbütün yabancı olan bir inan­ cın Anadolu toplumunca uzun süre, olduğu gibi, yaşatıl­ dığını gösterebilecek nitelikte, kanıtlayabilecek ölçüde kesin belgeler yoktur. Çarpılma 'nın, göz değmesi'nin böyle çok değişik yorumlara . elverişli bir nitelikte oluşu da bunu gösteriyor. *

103

HORTLAK

Ölen bir kimsenin, gömüldükten bir süre, mezarın­ dan çıkıp ortalıkta dolaşmasına hortlaklık, bunu yapa­ na da hortlak denir. Halk arasında bu inanç çok yaygındır. Özellikle yaşarken kötülük eden, başkaları· nın ağız tadını kaçıran, ara bozucu, dedikoducu, geçim­ siz kimselerden olur hortlak. Ona bir gerçekmiş gibi inanılır. Birçok kimse hortlak gördüğünü, onu tanıdığı­ nı andiçerek söylemekten çekinmez. Hortlak çokluk yaşlı kimselerden olur. Görµüldüğü gece mazarından · kalkan, sırtında kefenle ortalığı dolaşan hortlaklar olduğu gibi, arada bir görünen, kızdığı kimselere sataşan hortlaklar da vardır. Anadolu'nun bütün kıyı bucak yerlerinde, okumu­ şundan okumamışına değin bütün toplum katlarında hortlağın varlığına inanılır. Bu inanç yeni değildir. Ölenlerin ruhlarının başka varlıklara geçtiği inancın­ dan kalmadır. Eski dinlerde ruhlar ölmez, ölümünden sonra evrende bağımsızlık içinde gezer dururlar, arada bir de ayrıldıkları gövdelere dönerler gibi yaygın bir inanç vardır. Mısır'da ölüler gömülürken yanlarına ko· nan yemekler, Anadolu dinlerinde mezarlara, ölünün yanına konan değerli sungular, yaşarken sevdiği nesne­ ler tinlerin sonradan gövdeye döndüğü inancının belir­ tisidir. 104

İşte bu çok eski inanç zamanla kılık değiştirerek ge­ lişmiş, tektanrıcı dinleri etkilemiştir. Nitekim tektanrı­ cı dinlerde de tinlerin ölümsüzlüğüne, kalkım günü (kıyamet günü) gövdelere döneceklerine inanılır. Halk arasında yaşayan hortlak inancı bunun kılık değiştir­ miş bir kalıntısı olmaktan öteye geçemez. Hititlerde, Urartularda, onlardan önce yaşayan Anadolu ulusları­ nın dinlerinde ölenlerin zaman zaman öbür dünyadan yer yüzüne çıktıklarına, yeryüzünde dolaştıklarına inanılır·dı. Bu inanç bugün de sürüp- gitmektedir . Hortlak çok hızlı koşar, ata biner, silah kullanır, in­ sana saldırır, kızdığını döver, sevdiğini kaçırır, ev ba­ sar, yol keser, sözün kısası insanın aklına gelen ne varsa yapar. Mezarlıkların yanından, yakınından ge­ çerken dua okumak (daha çok geceleri), bismillah de­ mek hortlak 'ın saldırısından .korunmak ıçın başvurulan bir yoldur. Halk inançlarına göre h ortlak genellikle çok çirkin, çok ürkütücü olur. E linde değne­ ği, sırtında tabut, ya da kefen bulunur. Gene çok yaygın bir halk inancına göre hortlak yalnız sarhoştan korkar, onun karşısına çıkamaz, yalnız onu gizlice iter düşürür, sırtına biner yürütür, sonra birden iter kaçarmış. Bir kimsenin öldükten sonra hortlaması uğurlu sayılmaz. Hortlayan k\msenin yeraltından (ahretten) kovulduğu ileri sürülür. Hortlaklar erkek de, dişi de olur. Kimi hortlaklar insan değil de hayvan kılığına girer gezer­ miş. Hortlaklar daha çok ıssız kalmış evlerde, pek uğur­ lu, tekin sayılmayan yörelerde, mezar yanlarında bulunurmuş. Bulutlar alçak alçak Hava doldi yagacak Bu benum günahumdan Gız boban hortlayacak (Bulutlar alçak alçak Hava doldu yağacak

105

Bana ettiklerinin günahını çekerek Kız, baban hortlayacak)

*

Su başinda kufasi Bitmez yarun cefasi Gan kusturuyi oğa O hortlak oyanasi (Su başında kovası Bitmez yarın cefası Kan kusturuyor ona O hortlak üvey annesi)

*

Eğildum bi su içtum Oluğun dudağından Bakdum elinde kula Yar görundi garşidan Çekildum bi giyiya Pekledum ufağumi işmar eyledi bağa Dağitti merağumi Dedum yavrim ne oldi Gelmeyisun b u yana Dedi o hortlak nenem Vermeyi beni sana (Eğildim bir su içtim Oluğun dudağından Baktım elinde kova Yar göründü karşıdan Çekildim bir kıyıya Bekledim küçücüğüm ü Bana bir göz kırpınca Dağıttı sıkıntımı Dedim yavrucuğum ne oldu Gelmiyorsun benden yana Dediki o hortlak annem Vermiyor beni sana). 106

Halk arasında pek yaygın olan hortlak inancının gün· lük yaşama girdiği, onu belli belirli bir oranda da olsa etkilediği bir gerçektir. Bu inançtan yararlanan açık· gözler arasında evini kiraya veren, birkaç aylık kirayı önceden aldıktan sonra kiracısını kaçıran ev sahipleri çoktu. Öyle evlere perili,. hortlaklı, cinli dendiğini bir­ çokları bilir.

107

CADI

Cadı, genellikle insanlar arasına dargınlık, kırgın­ lık sokan, eli günü birbirine düşüren, karıştırıcı, ara bo­ zucu, boşboğaz kötü kimsedir. Cinlerle, kötülük eden perilerle konuşur gizli nesneleri bilir, korkulu, ürpertili yerlerde gezer, geceleri evlere, girer, küçük çocukları çalar, kaçırır. Genç sevgililerin işine engel olur. Hortlak öldükten sonra, tabutuyla, kefeniyle meza­ rından fırlayan, arada bir yeryüzüne çıkan kimsedir. Cadı ise yaşayan, yeryüzünde değişik kılıklara giren,' yaşlı kadındır. Anadolu'da çok yaygın olan bu cadı inancı, onunla ilgili söylentiler Yunan-Roma mitoloji­ sinde geçen Kirke'yi andırır. Ancak Hititlerde de buna benzer inançlar, söylentiler. vardır. Hititler de kötü cinlere inanırlardı. Bunlar ölümden sonra başka varlıklara geçer, yaşamlarını sürdürür. Kötü ruhlar insanları birbirine düşüren, baştan çıkaran, şaşır­ tan varlıklardır. Evlerin yıkılması, insanların hastalan­ ması, dargınlıklar, geçimsizlikler bu kötü güçlerin (ruhların) işidir. Bu cinler dağlarda, kırlarda, ormanlar­ da, su kıyılarında, göllerde, ev yıkıntılarında dolaşır, yu­ valanır. Çocuklara kötülük eder, onların hastalanmasına yolaçar, kadınları doğum yaparken güçlüklerle karşılaş­ tırır öldürür. 108

Bugün cadı denen kimsenin yaptıkları ile bu eskiçağ inançları arasında önemli bir ayırım yoktur. Kirke için söylenenler de bundan başka değildir. Kirke nin Home­ ros destanlarında yeraldığına, Anadolu kaynaklı tanrı­ larla birlikte Odysseia 'nın önemli konuları arasında karıştığına göre eksiçağ Anadolu kültürü, inançları ile il­ gisi var demektir. Kirke bir büyücüdür. Anadolu halkı­ nın dilince söylemek gerekirse bir cadı 'dır. Ona benzer masal varlıklarını Sümer, Akad, Mısır dinlerinde de buluyoruz. Bu yaygın görev benzerliği ister istemez cadı ile Kirke arasında bir bağlantının bulundu­ ğu kanısını yaratıyor. Cadı, Kirke midir, yoksa Kirke bir cadı mıdır? Bu soru pek önemli değil. Önemli olan böyle bir inancın gerek Anadolu'da, gerekse komşularında eskiden beri yaygın olduğudur. Eskilerin cadu, halkın cadaloz da dediği cadı konusu İbranilerde, Babil'de de vardır, eski İran'da da. Nitekim Harot, Morot (Harut, Marut) masalı Doğu isla.m ülkelerin­ de pek yaygındır. Bunlar Babil kuyusuna atılmış, iki az­ gın büyücüdür. İnsanları baştan çıkarır, karı koca arasına geçimsizlik sokarlar. Divan ozanı Nedim 'in (Öl. 1730) '

·

Sihr-i efsôn ile dolmuştur derunun ey kalem Zülfi Hiirüt'un dimek mümkin ki niil olmuş sana (Ey kalem senin için büyülerle dolmuş/Demek sana Ha­ rut 'un zülfü yazacak uç olm uş besbelli). demesi, başka bir gazelinde, de gene Babil kuyusunda oturan Harut'u göz önüne getirerek: Gamze-j_fettanını koydun ki yıktı iilemi Bahse dalmışken çeh-i Babil'de ciidıüarla sen (0 oynak, büyüleyici gamzenle dünyayı yıktın/Kendin de Babil kuyusunda cadılarla söz yarışına tutuştun). söylemesi bugün halk arasında yaşayan cadı inancını kendi çağında dile getirmek içindir.

109

Öyle benzer ki cadı konusu insan soyu oranında eski­ dir. Bugün, gene bütün uluslarda, cadı inancı vardır. An­ cak, Anadolu'daki inanç ölçüsünden yaygın değişik değildir. Bu da, değişik türden inançların Anadolu'da ka­ rışıp kaynaşmasından ileri geliyor. Karadeniz kıyıların­ da cadı 'ya cazı denir. Cadı yalnız kadından olur o yörelerde de. Eliride değnek, beli kanbur, yüzü çok kırı­ şık, iğrendirici, tiksindirici, ürkütücü bir kocakarı . Gözle­ ri oyuklarında ışıl ışıl, boyuna dönen, insanın içini okuyan, yüreğine işleyen birer fener gibidir. Bir adı da cadı (cazı) karısı 'dır. Doğu Karadeniz yörelerinde cadı sözcüğüne genellik­ le cazı denir. Halk türkülerinde geniş bir yer tutan bu sözcük yaygın bir inancın simgesi olarak bilinir. Gire­ sun'un ünlü kemençecisi Piçoğlu Osman bir türküsünde bu konuya değinerek dörtlüğü söylemiştir: Uzun yavaş basda gel Dökmeler oynamasın Evin altından dolan Cazı anan duymasın *

1 10

DAVARA Bu inanç daha çok Doğu Karadeniz yörelerinde yay­ gındır. Cadı, h ortlak gibi gizli güçlere benzer yanı varsa da onlardan ayrıdır. Geceleyin uykuda insan kasılır, göv­ desinin bir yeri kımıldamaz olur. Kişinin üstüne bir ağır­ lık çöker, boğulacakmış gibi bir duruma düşer. Buna karabasan diyenler de vardır. Bir inanca göre davara, ne­ deni bilinmeyen bir suç yüzünden, gece uykuda insanın üstüne çöker, onu bir yorgan gibi kuşatır, kımıldatmaz. İnsan büyük bir korkuya kapılır, parmağını bile kımılda­ tamaz, kımıldatırsa yavaş yavaş kendine gelir, devinir. Davara, elini insanın ağzına koyar, onu boğmaya çalı­ şır. Ancak avucunun ortası delik olduğundan, üstüne ka­ pandığı kimsenin soluk alıp vermesini önleyemez. Bu nedenle insan ölümden kurtulurmuş. Davaranın gerçek bir nesne olduğu konusundaki inanç yalnızca bilgisiz kimselerde değil) kimi yükseköğrenim görmüşlerde de vardır. Özellikle sinir hastalıkları, akıl hastalıkları gibi­ lerle uğraşan uzmanlardan buna inananların sayısı az değildir. Kimi yetkililer bunun tinsel bir bunalım olduğu, olayda başka neden aramanın gereksizliği kanısındadır. Ancak halk daha çok davara'yı gerçek bir varlık sayan­ lardan yanadır. Davara �min üstüne çökerse onu ağır bir iş yapmış gibi yorar, gücünü azaltır. Böyle bir kimse sabahleyin kalktığında bitkin, ürkek, sarsıntılı olur. Bundan kurtulmak için muska (nüsha) ya da hamayıl yazdırılıp boyuna asılır, göğsün üstüne konarak yatılır. *

111

Trabzon'un Maçka ilçesinde 1929'dan sonra yerleşti­ rilen Of, Sürmene, Yomra, Ç aykara, Tonya gibi komşu il­ çelerden, bucaklardan gelen kimselerde bu tür inançlar çok yaygındır . Çağın en yeni buluşlardan yararlanmada kimseye sıra bırakmayan bu yurtaşlarımız genellikle es­ kimiş, özellikle de islam diniyle en ufak bir ilgisi bulun­ mayan bu tür saçmalıkları, dinin temel ilkeleri arasında sayarlar. Bunlar, hep geriye dönük, uygarlığın gelişmesi­ ni gereksiz bir olay sayan, katı, bilgisiz kimselerdir. Çoğu bilmeden, anl amadan tarikatlara bağlanmış, 1923 ten sonra yapılan bütün yeniliklere karşı çıkan kimselerdir. Çoğu Nakşbendi tarikatının Nurculuk, Süleymancılık kollarına bağlıdır. Birkaç kadın almak, imam nikahını uygulamak başlıca özellikleridir. Erkekleri pek çalışmaz, çok kadın aldıklarından, kadınları çalıştırır, onlarla sağ­ lanan gelirle Hacca gider, köye "hacı " olarak dönünce de, yetkili bir kimse gibi davranmaya başlar. Kızlarını "başlık" almadan vermek istemeyenleri çoktur. Tarlalar bölünmesin, yabancıya gitmesin diye ölen kardeşinin ka­ rısını imam hikahıyla alan, askere giden oğlunun karısı­ na saldıran kimselerin sayısı az değildir. Yine bunlar arasında peynırı kurtlandıktan sonra, "değ­ miş/olgunlaşmış" diyerek yiyenler de çoktur. İçlerinde aydın, ileri görüşlü kimseler de vardır. Hepsi çağın dışın­ da kalmış değildir. Ancak birkaçının yaptığı uygunsuz­ luk, çıkar yüzünden din inançlarını yozlaştırması yüzünden hepsi kötü damgasını yer. Bu tür kimselerin benimsedikleri inançların kökenini bulmak kolay değildir. Bu yörelerde yıllarca süren araş­ tırmalarımıza, incelemelerimize, ·gözlemlerimize karşın, islam dinine aykırı gelen bu inançların, bu geleneklerin nereden kaynaklandığını saptayamadık. İçlerinde, müs­ lüman olmalarına karşın, çok bozuk bir Rumca konuşan, Türkçeyi pek iyi bilmeyen aileler de az değildir. Öte yan­ dan yalandan yere andiçmek gibi çok kötü bir alışkanlığı benimseyen "hacı "' sanını taşıyan kimseler de çokluk 112

bunlar arasından çıkar. Maçka'nın Ağralaksa yaylasın­ da, bir çayır-otlak anlaşmazlığı yüzünden açılan davada, o yöreyi bilmeyen, yaşamında bir kez bile oraya uğrama­ yan, sakalı göbeğine inmiş birkaç "hacı "nın Kur'an üze­ rine and içerek yalan söylediklerine .tanık olduk. Olayı anlayan yargıç, dayanamayıp: "Siz ne zamandan beri bu­ radasınız? Bu olay geçtiği zaman buraya ne amaçla geldi­ niz? diye sormuş, dava konusu çayırın sınır komşularının kimler olduklarını sormuştu. Bu yalancı, sakallı tanık­ lar, beklemedikleri bu sorular karşısında şaşırakak: "Bi­ ze Hacı ..... böyle söyledi, yalnızca kendi sınırını gösterdi, bizim onun bize söylediklerini söylüyoruz ". demişlerdi. Bu "hacı "lardan birinin, özellikle de "davara "yı kov­ ma konusunda çok "etkili muska" yazdığını duyunca, sezdirmeden kendisine böyle bir "muska"yı bana da yaz­ masını söylediğim de: "İkiyüzelli lira verirsen olur" de­ mişti (yıl 1 965). Kendisine istediği parayı vereceğimi, ancak bu "davara "nın ne olduğunu bana anlatmasını da istedim. Beni o davaya tanıklık etmek için üç dört gün ön­ ceden konuk olarak geldiği, yayla komşumuzun evine ça­ ğırdı, davaranın ne oldğunu şöyle anlattı: "Davara, tanrının kötü insanlara doğru yola gelmele­ ri için gönderdiği bir cindir. Avucunun içi deliktir, her elinde yirmi parmak, her ayağında parmak biçiminde ye­ di tırnak vardır. Geceleyin gözlerini yumunca görür, bu yüzden üstüne kapandığı insan uyansa bile onun gözleri­ ni göremez. İnsanın dilini bağladığından kimse onun ya­ nında bismillah diyemez, tanrının adını anamaz. Davara yalnızca sarhoşla deliden korkar. Kocakarıları sevmez, kocasıyla geçinemeyen, çekişen genç kadınlara çok sata şır . . . " bunlat gibi daha bir sürü söz. *

F/8

113

SACAYAGI KIVILCIMLARI

Halk arasında işi biten sacayağını ayakları yukarı ge­ lecek biçimde devirmek uğursuzluk sayılır. İşi biten saca­ yağı maşa, ya da bir odunla tutulup bir kıyıda, ocak yanında yan yatırılır. Ocaktan çekilen sacayağının üs­ tündeki.kurumlar kıvılcımlar saçarak bir süre yanar. Bu­ nu havanın açmasına, gökyüzünü parlak yıldızların kaplamasına yorarlar. Sacayaktan kıvılcımlar çıkınca yıl­ dızlar parlar, ertesi gün ortalık gün güneşlik olurmuş. Çı­ kan kıvılcımlar yıldızları gösterirmiş. Kıvılcımlar çıkarken de: kırk gün ayaz kırk gün ayaz, ya da ayaz ayaz, kadı kızından beyaz diye bir tekerleme söylenir. Sacayağı, saygı gösterilmesi gereken bir araçtır. Ocak üstü boş bırakılmaz. Bırakılırsa uğursuzluk olurmuş. Sa­ cayağı ocaktan alınırken bir kıyıya fırlatılıp atılmaz, say­ gısızlık sayılır. Ocaktan alınan sacayağı ayakları üstüne bırakılmaz. Sacayağın üstüne içi boş kap konmaz. Bütün bunlar onunla ilgili inançların uygulanışıdır. Sacayağı ile ilgili inançlar yeni değildir. Eskiçağ Ana­ dolu dinlerinde, Yunan, Roma inançlarında onu kutsal sayan birçok belirtiler vardır. Eski Anadolu tapınakla­ rında üçayaklı denen kutsal sayılan birer sacayağı bulu­ nurdu. Onun üstüne gene kutsal sayılan tencere konurdu. Sacayağının �utsallığı ile üç sayısı arasında bir köklü bağlantı vardır. Yunan, Roma, Anadolu tapınakla­ rında bulundurulan bütün sacayaklar üç ayaklıdır. 1 14

Sacayağının üçlü, üç ayaklı olması gelişi güzel değil­ dir. Eski din inançlarına göre üç sayısı kutsaldır. Bu yüz­ den tapınaklarda bulunan bütün sacayakları üç ayaklı­ dır. Bugün Anadolu'da seyrek de olsa dört ayaklı sacayak­ ları vardır. Sacayağı ocakta boş durursa üstünde ölü suyu kay­ nar 'mış. Bu inanç Doğu Karadeniz kıyılarında, Trabzon, Gümüşhane yörelerinde pek yaygındır. Evlerde ocak baş­ larında duvara çakılmış, sacayağı asmaya yarayan özel çiviler bile vardır. Bunlara yalnız sacayağı asılır. Sacaya­ ğının ayakları yukarı gelecek durumda yere atılması, öy­ le bırakılması da uğursuzluk sayılır. Sacayağı yalnız demirden yapılır, başka madenlerden yapılan bir sacayağı kullanılmaz, ona değer verilmez. Bir kız evlenip de güveyi evine giderken çeyiz'i arası­ na önce bir sacayağı , sonra bir kazan, bir tencere, bir gü­ ğüm koyma geleneği vardır. Bunların ardından sahan, tava, sini gibi ev gereçleri, yatak takımları gelir. Sacaya­ ğı bir yuvanın kurulmasında temel araçl ardan biridir. Ocak tüttürmenin, ev ocak kurmanın örneği durumunda­ dır. Evlerde aşağı yukarı bütün gereçler komşular arasın­ da iğreti olarak alınır verilir de sacayağı verilmez, evden çıkarılmaz.

Guyi derin guyi Uyu bi danem uyu Sacayağın istinde Gaynar bobağun suyi (Ey kuyu derin kuyu Uyu bir tanem uyu Sacayağın üstünde Kaynar babanın suyu) Derin kuyu denen mezar, sacayağın üstünde kaynadığı söylenen de ölü yıkamak için ısıtılan sudur. Bu türkü bir kargış' (beddua) niteliğindedir. 1 15

Bir evin uğurunu, bolluğunu kendine çekmek için köylerde sacayağı çalma da vardır. Ancak bu düşman dü­ şünceli, kötülük yapmak isteyen bir kimsenin işidir. Ge­ nellikle hırsızlar bile sacayağı çalmaktan sakınırlar. Sacayağı yalnız halk arasında değil tarikatlarda özel­ likle Bektaşi tarikatlarında da çok önemli, çok kutsal sa­ yılır. Tekkede kazan, sacayağı büyük saygı görür. Bektaşi inançlarına bağlı Yeniçeriler de sacayağı, kazan orta denen topluluğun kutsal gereçleri arasındadır. Bü­ tün Yeniçeri ocak 'larında (birliklerinde) kazan, sacayağı başta gelen gereçlerdir.

Sacayağ'un istinde Su gaynayi gaynayi He gız o cazı nenen Zil çaluda oynayi (Sacayağın üstünde Su kaynıyor kaynıyor Ey kız o cadı annen Zil çalıpta oynuyor) Anadolu 'da sacayağı üstüne andiçme geleneği de var­ dır. Ocakta duran, üstünde başka bir gereç bulunan saca­ yağını göstererek andiçilir. Bu da onun kutsal sayılmasından ileri geliyor. !Jir sacayağın birdenbire devrilmesi evin başına bir yık'ım geleceğini gösterir, b undan çok korkulur. Küçük çocukların bü tün ev gereçleriyle oynamalarına ses çıka­ rılmaz da sacayakla oynamalarına engel olun ur. Bir evin ocağında sacayağı üstü boş bırakılırsa düşmanın yüreği yağ bağlarmış, sevinirmiş. Bu o evden yakında bir ölü­ nün çıkacağını gösterirmiş. Bütün bunlar sacayağının özel bir kutsallık taşıdığı­ nın belirtileridir. Bu kutsallık İ. Ö. en aşağı ikibin yılın­ dan günümüze sürüp geliyor. İ.Ö. VIII. yy. da Batı Anadolu 'da kurulan ölü Diana tapınağı 'nda üç ayaklı bir 1 16

sacayağın bulunduğu, bunun Yunanistan'da da büyük ta­ pınaklarda çok kutsal bir araç olarak saklandığı yazılı . belgelerle saptanmış bir gerçektir. Sacayağı ile ilgili inançlar bugün Anadolu'nun bütün kıyısında bucağında yaşatılıyor. Sacayağı, kazan, güğüm üçlüsü bütün evler için (gü­ n ümüzde çokluk köy evleri için, eski inançlar daha çok oralarda sürdürülüyor) en önemli gereç sayılır. Bir yer­ den bir yere göç edilirken ilkin kazan, güğüm, sacayağı evden çıkarılır. Bir eve taşınırken ilkin yine sacayağı, ka­ zan, güğüm eve sokulur. ·

117

UÖURSUZ BAYKUŞ İLE ÖRÜMCEK Baykuş'un uğursuz olduğu inancı pek yaygındır. Ki­ min evi yakınında baykuş öterse, o evde birinin öleceğine o evin başına büyük bir yıkım geleceğine inanılır. Bir ür­ küntü, bir yıkım örneğidir. Baykuş ocak yıkan, yıkılan ocaklarda yuva kuran bir kuştur halk inançlarına göre. Baykuş, Anadolu'nun bütün bucaklarında uğursuz sayılır. Baykuş ile ilgili inançlar çok eski çağlara kadar gi­ der, Anadolu'nun ilk yerlilerine uzanır. Halk arasında uhu kuşu, puh u kuşu da denen baykuş yıkıntılarda, ıssız evlerde, servilerde, karağaçlarda, onlara benzer yüksek yerlerde, yuva yapar, durur. Oralarda öter. Onun sesini duyan kulaklarını tıkar, okur üfler, tanrıdan yardım di­ ler. Bütün islam doğu edebiyatında baykuşun geniş bir yeri vardır. Türk halk şiirine, divan şiirine geçmiştir. İran edebiyatında ondan üzüntülerle, acılarla sözedilir, yanılır, yakınılır. Türk edebiyatına İran'dan geldiğini söyleyenlerin görüşü doğru değildir. Baykuş, Hititlerden tutun da günümüze kadar gelmiş geçmiş bütün Anadolu uluslarında vardır. Onlarca da uğursuz sayılır. 118

Karaağaç dalinda Bayguşlar bağıruyi Domuz gocan elecek Eceli çağıruyi (Karaağaç dalında Baykuşlar bağırıyor Domuz kocan ölecek Eceli çağırıyor) Bu türkü baykuş bağırınca birinin öleceği inancından do­ layı söylenmiştir. Ancak bu bir inançtır, gerçekle kesin bir ilgisi olmasa gerek. Günün birinde baykuş bağırdık­ tan sonra ölen olabilir. Böyle bir olaya halk genellikle de­ nenmiş der. Baykuşun sesi de denenmişlerden olabilir. Baykuş yalnız evlere, yıkıntılara karşı ötmez. İster is· lam, ister hıristiyan olsun, tapınaklara karşı da öter, on­ ların üzerinde de durur. Hangi tapınağın üstünde baykuş öterse o yapı kısa bir süre içinde yıkılırmış. Baykuş, Yunan, Roma mitolojisinde de görülür. Latin ozanı Ovidius (öl. İ.S. 18) Metamorphoseis (Dönüşümler) adlı yapıtında baykuş ile örümcek konusunu işler, onla­ rın tanrılarla olan ilişkilerini belirtir. Ovidius'un adı ge­ çen yapıtında işlenen konuların çoğu Anadolu kaynaklıdır. Örümcek, baykuş konularının kaynağı da eski Anadolu inançlarıdır. Örümcek de baykuş gibi pek uğurlu sayılmaz. Onun da ağını ördüğü yerin başına bir iş geleceğinden korku­ lur. Örümcek ağı bakımlı yerlerde olmaz. Ancak bakım­ sız, ilgi gösterilmeyen, iyice arıtılmayan yerlerde örer örümcek a�ını. Bu yüzden örümcek ağının bulunduğu yerler bakımsız, pis sayılır. Örümcek yalnız bakımsızlı­ ğın örneğidir. Evinde örümcek ağı bulunan bir ev kadını­ nı konu komşu kınar, onun ev kadınlığının eksik olduğu söylenir. Bu nedenle bir eve kız bakmaya giden görücüler bir yolunu bulup evin ötesine berisine göz atar, evde örümcek ağının bulunup bulunmadığına bakarlar. Örüm1 19

cek ağı bulunan evin kızından ev kadını olamayacağı so­ nucunu çıkarırlar. İslam dinine göre örümcek'in iyi, saygı değer bir yanı vardır. O, Hıra dağı denen yerde bir mağaraya saklanan Muhammed'i düşmanları bulamasın diye ağzına koca­ man bir ağ örerek ıssız göstermiş, bundan dolayı düşman­ ları peygamberi bulamamışlar. Kur'an 'da geçen bu olay yüzünden birçok kimse örümceği kutlu bile sayar. Ancak, örümceğin ağzına ağ ördüğü .mağarayı ıssız göstermesini de iyiye değil, kötüye, ıssızlığa yoranlar vardır. Örümcekle ilgili başka bir inanç daha var: Örümcek çalışkanlığın, örgü örmede başarının, inceliğin de örneği sayılır. Onunla ilgili bu değişik inançlar, ayrı ayrı kaynak­ lardan gelir. Zamanla bu değişik kaynaklı inançlar birbi­ rine karışmış, birbiriyle kaynaşmış. Örümcekle ilgili iki karşıt inanç dokusu ortaya çıkmış. Bu da , Anadolu'da, çağlar boyunca sürüp gelen bir düşünce kaynaşmasının, özümlenmesinin gerçekleştiğini gösteriyor açıkça. Bir İran ozanı bu konuda pek yaygın olan şu dizileri söylemiş: Bıim nevbet mizened ber tarim-i Efrasiyab Perdedari miküned der kasr-ı kayser ankebud (Baykuş nöbet tutuyor Efrasiyab'ın türbesinde Örümcek de sultanın köşkünde perdecilik ediyor) bu dizeler bir egemenliğin çöktüğünü, yıkılıp gittiğini an­ latmak için düzenlenmiştir. *

120

ALBASTI

Yeni doğan çocukların, lohusalarm başına işler açan, yıkım getiren albastı cinlerin, perilerin çarpmasına de­ nir. Şaman inançlarıyla yakın ilgisi olduğu söylenen al­ bastı ile eski Anadolu dinlerinde geçen kötü cinler, iyi cinler arasında bir bağlantı vardır. İ.Ö. üçbin yılma değin giden Anadolu inançlariyla İ .S. dönemlerde ortaya çıktığı söylenen Şamanlık arasında bir bağlantının bulunması, çok eski çağlardaki göçler, yakınlaşmalar sonucu doğabi­ lir. Ancak bunun bütün Anadolu uluslarınca benimsen­ mesi, değişik adlar altında albastı 'ya inanılması daha çok Anadolu kaynaklı bir yanının olduğunu anımsatıyor. Anadolu'da yaşayan müslüman hırıstiyan bütün toplu­ luklar buna inanır, albastıdan sakınır. Şaman inançları­ nın Anadolu'ya XL yy. dan sonra geldiği söylendiğine göre, albastı ile ilgili inançların başka adlarla daha önce­ leri Anadolu'da bulunması gerekir. Nitekim Hititlerde, Mezopotamya uluslarında, özellikle Sümerlerde, Mısırlı­ larda çocuklara sataşan, lohusalara saldıran kötü cinle­ rin varlığın& inanılırdı. Bu benzerlik, ayrı doğrultularda gelişen, halk inançlarının raslantı sonucu bir yaklaşması olabilir. Öyle olursa albastının XL yy. dan sonra Türk göçleriyle Asya'dan geldiği kesinlikle söylenemez ( 1). ( 1 ) Bu konuda daha geniş bilgi için bk.:

manizm ": Abdulkadir İnan

s.

72,

s.

"Tarih te ve Bugün Şa­

160... 121

Albastı, bir inanç olarak Asya'dan Türklerle gelse bi­ le, bunun Anadolu'da önceden bulunmadığını göstermez. Başka bir ad altında�.özellikle kötü cinler olarak Anado­ lu'da yaygındı. Yalnız özünde birtakım değişikliklerin varlığı kuşku götürmez. Burada bir gerçek varsa o da, toplumlar arasında birtakım inanç benzeşmelerinin bu­ lunduğudur. Anadolu'da albastı yalnız çocuklara, yeni doğurmuş kadınlara sataşan bir kötü cin diye bilinmez. Buzağılara, yeni doğurmuş ineklere de yıkım getirdiğine inananlar vardır. Doğu Karadeniz kıyılarında, Trabzon, Giresun, Gümüşhane yörelerinde böyle bir inanç vardır. Anadolu'­ nun öteki yörelerinde yalnız kadınlara, küçük çocuklara sataştığına inanılır. Kadınları, çocukları korumak için özel kocakarı ilaçları yapılır, lohusa yalnız bırakılmaz. Yanına belli bir tutumla girilir. Konuk içeri girerken lo­ husa yatağında ayağa kalkar. Çocuk konuğun kucağına verilmez. Yöreden yöreye değişen birtakım işlemler yapı­ lır bu konuda. Şaman dininde albastı için yapılan işlem­ lerde Anadolu'dakiler arasında önemli ayrılıklar görülür. Şamlanlıkta bu işlemleri bir din görevlisi olan kam düzenler, Anadolu'da böyle bir görevli yoktur. Bü­ tün işlemleri bu konuda birçok deney geçirmiş kadınlar yapar. Ne oldi sana yarum Sararu solayisuı.ı He gız gocan mi eldi Saçuni yolayisun Albasti ufağuni O atlaya atlaya Aldi uşacituni Eleşturdi hocaya Hoca bakti uşata Dedi buni albasti Yazdi haman bi nuska Omuzcuğuna asti 122

(Ne oldu sana yarim Sararıp soluyorsun Ey kız kocan mı öldü Saçını yoluyorsun Albastı küçüğümü O ağlaya ağlaya Aldı bebeciğini Ulaştırdı hocaya Hoca baktı bebeğe Dedi bunu albastı Hemen bir muska yazdı Omuzcağızına astı.) *

123

KARALAR

Kara sözcüğü, Asya Türkçesinde, kuzey yönünü gös­ terir, güneyin simgesi de ak 'tır. Ancak Anadolu insanın­ da kara 'ya karşı olumsuz bir tutum, yıkıcı bir inanç vardır. Kara, bir renk, bir boya olarak genellikle uğursuz sayılır, yerici bir anlamda söylenir. Bunun kökeni, ka­ ranlığın bilinmeyen, ür�ütücü bir nitelik taşıması, ölen­ lerin "karanlık bir evrende" türlü acılarla karşılacağıdır. Halk inançlarında karayılan, karakedi, karasinek, kara domuz, kara köpek genellikle uğurlu sayılmaz. Ev­ lerin temeline karataş denen taş koyulmaz. Öte yandan karaağaç, çok dayanıklı olmasına karşın, yine de uğurlu sayılmaz, nitekim "karaağaçtan düşen yaşamaz" diye yaygın bir söylenti de vardır. Özellikle ölü mezarlarına karaağaç konmaz, karaağaçtan beşik, sandık yapılmaz. Halk sevilen, uğurlu olduğuna inanılan hayvanların ço­ ğunun kara olmadığı kanısındadır. At çok sevilen bir hay­ van olmasına karşın, eksiksiz karasına pek ilgi duyulmaz, alnında ya da gövdesinin başka yer yerinde (genellikle ayaklarında) ak bir yer aranır (buna alında ise akıtma denir). Karanın uğursuzluğunu bildiren sayısız deyim, atasö­ zü vardır. 1 24

Kara ile ilgili atasözleri: • • • • • • • • • • •

Kara göz araba ile gök göz arama ile. Kara gün kararıp kalmaz. Kara gündür gelip geçer. Kara haber tez duyulur (yayılır). Kara koyun oturdu, ak koyun göt.ürdü. Kara yanına varma kara bulaşır. Kara yumakla ağarmaz. Karaca kuruca gönlüme görece. Karadan öte renk yoktur. Karalar kart olur öpmesi sert olur. Karanlık evin karakedisi.

Deyimler: • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Kara bağlamak. Kara bağrım (kara bahtım) Kara bela. Kara cahil. Kara cümle. Kara çalı (arayı açmak için söylenir). Kara çalmak. Kara çullara girmek. Kara giymek (karalar giyinmek). Kara gönüllü (gönlü kararmak). Kara görünmek (kötü bir kimse olmak). Kara kaşı kara gözü için. Kara gün. Kara gün dostu. Kara gün atı. Kara günlere kalmak. Kara haber. Kara kaplı kitap. Kara kara düşünmek. Kara kara yazmı:ı.k. Karakedi geçmek (iki kişinin arasından). 125

Kara koncoloz. Kara kuvvet. • Kara bevda • Kara aevdaya düşmek (kara sevdaya tutulmak.) • Kara sürmek. • Kara toprağa girmek (kara toprak). • Kara toprakta yatmak. • Kara yas tutmak. • Kara yaslı. • Kara yazılı. • Kara yere girmek. • Kara yüzlü. • Karalar bağlamak. • Karanlıkta göz kırpmak. • Karası ağırmak. • Karası dışarı vurmak. • Karalar içeri aklar dışarı. •

•

Kara ile ilgili atasözleri, deyimler daha çoktur, üste­ lik yöreden yöreye de değişir. Gerek halk şiirinde, gerek­ se divan şiirinde karayla ilgili sayısız dize vardır. Nerdeyse karayı yermek için kullanmamış bir ozan yok­ tur. Küçük çocukları kara ile korkutmak da yaygın olma­ sına karşın istenmeyen bir alışkanlıktır. Bir kimseyi kötülemek, gözqen düşürmek için gizlice kapısına katran sürmek, kara boya sürmek, kara yün asmak bg. uygula­ malar vardır. Kara sözcüğü, toprağa kara denilmesinden de anlışa­ lacağı üzere, yoğunluğu, katılığı bildirir. Nitekim içine kapalı, eskiye bağlı, yeniye karşı tepki gösteren, buna­ lımlı kimseler genellikle karayı severler. Tektanrıcı din­ lerin üçünde de kara yeğlenir. Din törenlerinde giyilen giysiler, kimi başlıklar, üstlükler, ayakkabılar genellikle karadır. öte yandan karamsarlığın simgesi de karadır. Bu çelişik durumu açıklamak güçtür. Kararın böyle yerilme­ sine karşın, din çevrelerinde benimsenmesi, kökeni araş­ tırılmayan bir inanç alışkanlığının son ucu olsa gerek . 126

...

YEŞİL Türkçü dirilik bildiren "yaş" sözcüğünden türemiştir. Genelde "diri ", "canlı " anlamındadır. Kökeni çoktanrıcı di nlerdir, özellikle sıcak günlerin başlamasıyla ortalığa bir dirilik verdiği, canlılık yaydığı varsayılan bolluk tan­ rıçasıyla (Ana-Tanrıça) bağlantılıdır. Tektanrıcı dinlere sonradan girmiştir. Çorak, verimsiz yerlerde, çöllerde ya­ şayan insanların yeşile karşı derin bir özlemi vardır. İs­ lam dininde cennetin (bahçe, bağ) yeşille simgelenmesi, içinde akarsuların, geniş yeşil alanların bulunduğu izle­ niminin yayılması, doğduğu bölgenin doğal yapısından kaynaklanmaktadır. Eskiçağda Adonis bayramları, Kübele (Ana-Tanrıça) törenleri, günümüzde Manisa yörelerinde sıcak günlerin başlangıcında kutlanan Mesi:r Bayramı yeşille bağlantılı­ dır. Çağların akışı içinde biçim değiştirmiş, eski anlamı unutulmuş bir tören olan bu bayramlar doğa ile insan arasındaki özdeşliğin gelenekleşen simgesidir. Anadolu halk şiirinde yeşil sözcüğü en çok kullanılan bir dil varlığıdır. Karacaoğlan'ın şiirlerinde yeşil odak kavram durumundadır. Yeşil sözcüğü bolluk, verimlilik, gençlik, dirilik , süreklilik, güçlülük bg. değişik anlamla­ rı içerir. Nitekim halk dilinde yeşillenmek, yeşil görmek, yeşile çıkmak, yeşile susamak, yeşil olmak, yeşile yat­ mak, yeşile tutulmak, yeşile çekmek, yeşile dönmek, yeşi­ le uzanmak, yeşille gönül eğlemek, yeşilden çıkmamak, yeşiller giyinİfi.ek bg. pek çok deyim vardır. Boynu yeşil gövel ördek Sana bir göl gerek idi Kanadının biri yeşil Biri de al gerek idi (Karacaoğlan). 127

NİSAN YAGMURU

Nisan yağmuru uğurlu sayılır halk arasında. Bu yüz­ den nisan ayında yağan yağmurdan birkaç damla içmek, onun başa dökülmesi için baş açmak, yüze yağmasını sağ­ lamak için yüzü göğe doğru kaldırmak bir gelenek niteli­ ğinder. İlk yağan nisan yağmuru küçük kızların başına yağarsa ·saçları gür, uzun olurmuş. Nisan yağmuru eve, ocağa yağsa orada bolluk olur, ocak sönmez (ev ıssız kal­ maz) tarlada ekinler bire bin verirmiş. Anadolu'nun birtakım bölgelerinde bir kapta topla­ nan nisan yağmuru ile küçük çocukları yıkama geleneği de vardır. Bu geleneğe göre; nisan yağmurunun uğuru yüzünden çocuğun yaşamı uzun, mutlu olUrmuş. Çocuk yaşadığı sürece darlık, üzüntü, sıkıntı çekmezmiş. Ekin­ ler, ağaçlar nisan ayında yeşermeye, çiçekler tomurmaya başladığında yağan nisan yağmuru onların gelişmesine, daha verimli olmasına yarar, yaz sıcağında kurumaları­ nı, bozulmalarını önler. Doğal bir olay olan bu durum halk katında bir inanç niteliği taşır. Halk nisan ayını, nedenini bilmeden biraz da kutsal sayar. Bu kutsallığın değişik nedenleri vardır. Biri eski­ çağ inançlarının zamanla halkın özüne sinmesi, sözle de­ ğil de gözle benimsenmesidir. Anadolu halkı çağlar süresince birbirinden, sonradan gelenler eskilerden göre göre, deneye deneye bu inanca varmış, onu benimsemiş­ tir. Eskiçağlarda nisan yaz başlangıcıdır, ilkyazdır. Baş128

ka bir deyimle bahardır. Bahar ise Adonis denen çok es ki bir tanrının yeryüzünde dolaşmaya, evreni dölüyle bol­ luğa kavuşturmaya başladığı bir dönemdir. Bu dönem o tanrının ortalıkta dolaşmaya başlaması yüzünden bir bayram niteliği taşır, kutsaldır. Yine bu dönemde Hititlerin büyük bir bahar bayramı vardır (1). İşte Anadolu halkının nedenini bilmeden, eski­ den beri sürdürdüğü bu nisan yağmuru inancının kay­ naklarından biri budur. Bu inanç Mevlevilerde de vardır. Onlarda da nisan yağmurunun toplandığı bir Nisan Tası vardır. O tasta toplanan nisan yağmuruna ayrı bir önem verilir, saygı gösterilir. Bu tas, Konya Mevlevi tekkesin­ de bulunur. Nisan yağmurunda bulunduğuna inanılan kutsallı­ ğın başka bir kaynağı da tektanrıcı dinlerdir. Nisan bir tarım ayı, tarım ürünlerinin gelişme ayı olduğu, tarıma elverişli bir hava taşıdığı için kutsal sayılır. Yahudi, Hı­ ristiyan, İslam gibi tektanrıcı dinlerde görülen bu inanç da pek yeni değildir. Daha eski dönemlerden kalmadır. Tektanrıcı dinlerin doğup yayıldığı bölgelerde yaşamış olan İbraniler, Sümerler, Akadlar, Babilliler, Asurlar da nisan ayının kutsallığına, bolluk getirdiğine inanırlardı. Öyleki nisan sözü bile onların dillerinden kalmadır. Tek­ tanrıcı dinlere, daha sonra islam dinine onların bir kalın­ tısı olarak geçmiştir. İşte, çoktanrıcı dinlerden tek tanrıcı dinlere, tektanrı­ cı dinlerden de ikinci kez Anadolu'ya geçen nisan yağmu­ ru inancının kökeni hudur. Nisan yağmuru çok tanrıcı dinlerde bolluk tanrısının yeryüzüne, insanlara bir bağı­ şİ, bir iyilik'(olarak nitelenirdi. Bu yüzden büyük bir de­ ğer taşırdı. Yağmur gibi o aylarda düşen dolu da iyi sayılırdı. Onu yutana uğtir getireceğine inanılırdı boyuna. •

(1) Bk. Tanrı Yaratan Toprak Anadolu. İ.Z. Eyuboğlu Sinan Ya­ yınları 1973.

F/9

129

Yine bir halk inancına göre nisan ayında yağan yağ­ mur, toprağın özünü geliştirir, bütün ağaçlara, bitkilere su yürür, insanlaru:ı kanı bile damarlarında daha hızlı dolaşmaya başlarmış. Buna kan yürüdü denir. Bu inanç bugün Karadeniz kıyılarında, Bayburt, Amasya, Gümüş­ hane, yörelerinde geçerliliğini koruyor. · Nisanın bir adı da yazbaşı ' dır. Yazbaşının gelişini gu­ guk kuşu bildirirmiş. Köylerde, guguk kuşu ötmeye baş­ layınca, yazbaşının geldiğine, yazın başladığına inanılır. Gene geldi yazbaşi Bağıruyi gugolar Nenenilan bobani Alsun derin uykular (Gene geldi yazbaşı Guguk kuşları bağırıyor Anenle baban Derin uykulara dalsın) Derin uykunun iki anlamı vardır. Biri ölüm, öteki ger­ çekten deliksiz bir uykuya dalmak. Yazbaşı gelince odun için ormana, sığırları otlatmak için yaylıma çıkan genç­ ler konuşma, buluşma olanağı bulur; onlarda nisan ayı­ nın sevincine, şenliğine uyarlar. Kimbilir, gençlerin nisan ayını uğurlu saymalarının özünde bu düşünceler de saklı olabilir. Giresun yörelerinde nisan ayının bir adı da kırçan (kırları açan, çiçeklendiren) ayı 'dır. Kırların açılması da ayrı bir uğur belirtisidir. Nisan ayında gökte yoğunlaşan yağmur bulutları da uğurlu sayılır. Bulutun gölgesi ki­ min üstüne düşerse, bulut kimin üstünden akıp geçerse onun için iyi bir olay, bir mutluluğun başlangıcı, belirtisi diye yorumlanır. *

1 30

EBEMKUŞAÖI (GÖKKUŞAGI)

Ebemkuşağı bir görünmeye görsün, bir sevinç bir çal­ kantı başlar yaylalara çıkanlar arasında. Hava açaçak, ortalık gün güneş olacak derler, öyle inanırlar. Yağmurlu bir günün ardından ebemkuşağı görününce bir uğur var bu işte, denir. Erkekliğe özenen, imrenen, erkek olmak is­ teyen kızlar ebemkuşağının alt�ndan geçmek için can atar. Kimi de kaçar, ürker. Yaygın bir inanç vardır ebemkuşağı üstüne. Onun al­ tında geçen bir kız erkek, erkek kız olurmuş. Böyle bir gizli gücü varmış. Geçiljr mi onun altından. Onu kimse bilemez. Bir uçtan bir uca kuşatır göğü. Bu yüzden gök­ kuşağı da derler adına. Eski Anadolu-Grek mitologisinde yüce gök tanrısı Zeus'un ulağıdır ebemkuşağı. İris derler adına. Işık gibi, yel gibi hızlıdır. Bir soluk alıp verinceye kadar evrenin bir ucundan öteki ucuna gidiverir. Yeryüzüne,evrene, kimsecikler duymadan, görmeden bütün bildirileri ya­ yar. Üstelik yedi renklidir. Bu yedi rengin yedi uğuru vardır, denir. Bu yedi uğur, yedi sayısının kutsallığından dolayıdır. Oysa, bugün yapılan incelemeler sonucu gök­ kuşağmın yedi değil pek çok rengi olduğu anlaşılmış. Göze ancak yedi ana renk görünür, göz onları seçebilir de ondandır bu. 131

Bu gökkuşağı ile ilgili başka bir inanç daha vardır. Is­ lak havada oluşan ebemkuşağının bir ucu bir oylumda, bir ucu başka bir oylumda olur. Yüksek yaylalardan ba­ kılınca kuşağın bir ucunun bir ırmak, ya da denizde, öte­ ki ucunun göğün arkasında, yüce bir dağın ötesinde olduğu görülür. Bu durumu görenler gök ırmaktan su çe­ kiyor, denizden su alıyor, ilerde gene yağmur yağacak, derler. Bugün, Anadolu'da, pek yaygın olan bu inancın kay­ nağı çok eskidir. İlkçağda, oiıdan önceki dönemlerde de gökkuşağı ile ilgili, bugünküne benzer inançlar vardı. Bunu günümüze kalan ilkçağ şiirlerinden, inançlarla es­ ki dinlerle bağlantılı yorumlardan, açıklamalardan öğre­ niyoruz. Aradan geçen bunca zamana karşılık inancın özünde bir değişme, bir başkalaşma olmamış, ona yeni yeni inançlar da katılmamış pek. Eski dinlerde gökkuşağİ gö­ rününce dualar okunur, göklere karşı saygı gösterileri ya­ pılırdı. Durum, köylerde, bugün de öyledir. Ebemkuşağı­ nı görenler oh oh! diye çığrışırlar, birbirlerine seslenirler. *

1 32

MİNARE Cami, mescid gibi islam tapınaklarında ezan okun­ mak için yapılan yüksek kuleler minare diye anılır. Arapça n ur (ışık) yanan yer, ışıklık, ışıldak diye türkçeye çevirebilecek minarenin islam diniyle, islam inançlarıyla en küçük bir ilgisi yoktur. İslam inançları arasına sonra­ dan karışan minare kaynak bakımından eski çoktanrıcı dinlerin bir kalıntıdır. İslam dininin doğuş döneminde ta­ pınaklarda böyle bir yer yoktu. Ezan genellikle yüksek bir yerde okunurdu.'Sonradan eski çoktanrıcı tapınakla­ ra özenilerek minare yapımına başlandı. XIX. yy. sonların­ da, XX. yy. başlarında, O smanlı İmparatorluğunda birtakım din adamları (başlarında bir de şeyhülislam var­ dı) camilere eklenen minarelerin islıim inançlarına aykı­ rıkılığını ileri sürerek birer minare bırakıp ötekileı:in yıktırılmalarını bunları yapmanın bid'at olduğunu ileri sürdüler bile. Minare bir kutsal varlık olarak eskiçağ Anadolu inançlarına dayanır. Onun başka bir kaynağı, bir' açıkla­ nış yolu yoktur. Eskiçağ dinlerinde, Anadolu'da, Hindis­ tan'da insanların üreme öğeleri kutsal birer nitelik taşırdı. Ana-Tgnrıça Kübele (Kybele) nin yönetiminde bu­ lunan bütün doğum işleri insanların yürekten saygı, sev­ gi göstermesi gereken kutsal bir eylem sayılırdı. Doğum tanrısal bir olaydı, onun insanlarla ilgisi, bağlantısı yok­ tu. İnsan bu işlemde yalnız bir aracı, tanrının, tanrıçanın buyruklarını yerine getiren bir görevli durumundaydı. 133

Bu amaçla, Hindistanda, yapılan tapınaklarda dişi ile erkeğin birleşme, sevişme olaylarını yansıtan duvar ka­ bartmaları, heykeller yapılır, tapınağa girenler onlara karşı saygı gösterir, adaklar sunar, saçılar saçarlardı. Anadolu'da fallos diye kutlanan erkek üreme organı bü­ tün tapınaklarda, evlerde bulunur, birtakım ev gereçleri­ nin tutacakları, sapları fallosa benzetilerek yapılırdı. Fallosun bir bolluk (bereket� kaynağı, örneği olduğuna inanılırdı. Tapınaklarda kullanilan tava, testi, havan eli gibi gereçler fallos biçiminde yapılır, saklanırdı. Fallos gibi kadın üreme öğesi de kutsaldı, ona karşı da derin bir saygı gösterilir, adına törenler, şölenler düzenlenirdi. Bugün yapılan kazılarda tapınak kalıntılarında orta­ ya çıkarılan falloslar çok tanrıcı çağlardan kalma kutsal varlıklardır işte. Anadolu' da çok yaygın olan bu inanç za­ manla biçim, anlam değiştirerek tek tanrıcı dinlerin de özüne giriverdi, eski anlamı, önemi büsbütün unutuldu. İslam dininde geniş bir yer tutan, gerçekte islam di­ niyle bağlantısı olmayan minare bu fallosun bir kalıntısı olmaktan öteye g�çemez. Eski minareler, bugünkülerden daha çok benzerdi fallosa. Bugün minareye konan külah adlı başlıklar önceleri öyle ucu sivri değil, biraz yuvarlak­ tı. İlk minarelerde öyle sivri başlıklar bile yoktu. Minare yapısı, duruŞu, kuruluşu bakımından bir fallostur. Üreme öğelerin kutsallığı yalnız Anadolu'da kalma­ dı, zamanla Batıya Kuzeye de geçerek İskandinav ulusla­ rınca da benimsendi. Bugün o ülkelerde de bununla ilgili, bu eski Anadolu inançlarının izlerini taşıyan kalıntılar vardır. Anadolu'da daha çok Bergama, Likya, Frigya yö­ relerinde yapılan kazılarda fallos kalıntıları bulunuyor. Bu inanç Sümer, Akad gibi Mezopotamya uluslarında ô.a vardı. Hitit toplumunda üremeye karşı gösterilen derin, içten saygıyı ele geçen belgelerden, kaya kabartmaların­ dan öğreniyoruz açıkça. 134

Fallos ile başka bir inanç daha vardır. K aradeniz kıyı­ larında, özellikle yaylalarda, yayığa konup çalkalanan kaymağın yağa dönüşmesi gecikirse sünnet olmamış bir çocuğun üreme öğesine ölçülen, onun boyunda kırılan bir zafinos dalı yayığa atılır. Böylece yayıktaki kaymak ko­ layca yağa dönüşürmüş. Bu inançla eskiçağ dinlerindeki fallos kutsallığı arasında çağların süzgecinden süzülüp gelen köklü bir bağlantı vardır. Çoktanrıcı dinlerde fallosun, kesilen bir erkek üreme organının toprağa gömülmesi bir gelenek, bir inanqj;ı. Çok eski dinlerde, sünneti bir din görevi olarak benimse­ yen, islamdan, musevilikten önceki dinlerde kadının da, erkeğin de üreme organının derisi yüzülür, sonra törenle toprağa gömülürdü. Bu, onların kutsal sayıhşından do­ layıdır. Bugün de köylerde sünnet edilen bir çocuktan alınan deri parçası gizlice toprağa gömülür. İşte biri eski, biri ye­ ni sayılan iki inanç oluşumu arasındaki kopmayan, için için yaşayan ilişki bu olayda da aydınlığa çıkıyor. Sünnetin törenle yapılmasında da fallosa karşı duyu­ lan dincil saygının değişmiş, çağın inancına uymuş kalın­ tıları vardır. *

135

DOMUZ NEDEN KARGIŞLANMIŞ Damuzla ilgili yasakların Anadolu'ya islam dininin doğuşundan sonra geldiği, bu yasağın islam qininin doğu­ şundan sonra geldiği, bu yasağın islam diniyle başladığı söylenir. Doğru değildir. İslam dinininden önce ibrani inançlarmda domuzla ilgili yasaklar vardı, bunlar olduk­ ça yaygındı. Eski Türklerin tonguz dedikleri domuz, Türkler arasında kınanan, kötülenen, yerilen bir hayvan değildi. Oniki hayvanlı Türk tavkviminde tonguz yılı di­ ye anılan bir de yıl adı vardı. İslam dinine Musevi inanç- . larında giren domuzla ilgili yasakların kökü dah"8. eski çağlara değin gider. Eski Mezopotamya dinlerinde, özel­ likle Suriye yörelerinde, Adonis (Attis) denen bir tanrı vardı. Bu ilkbahar tanrısıydı. Dağlarda, kırlarda, Y.ii,Y lım­ larda sığır, koyun güderek sığırtmaçlık da ederdi. Günün birinde, azgın bir domuz onu öldürdü, kanını yerlere dök­ tü. Kanıyla sulanan topraktan çiçekler (bir söylentiye gö­ re Manisa Lalesi) bitmiş. Anadolu'da, Yun@n - Roma inançlarında çok değişik söylentileri olan bu Attis (Ado­ nis) olayı birçok yazıya, şiire konu olmuştur. Söylentinin Sümerlere, Hititlere değin uzandığını, bü­ tün Anadolu yörelerini dolaşarak Batı uluslarına geçtiği­ ni elde bulunan yazılı belgelerden, eski buluntulardan öğreniyoruz. Hıristiyan dininin benimsediği, özel bir say­ gı gösterdiği domuza İbrani, İslam dinlerinin karşı çıkışı yeni değildir..artık. 1 36

Eski söylenti, Adonis'in başından geçen olay, çağlar bo­ yunca değişik yorumlara, açıklamalara uğramış, ondan ye­ ni yeni söylentiler, öyküler türemiş. Suriye yörelerinde doğan eski dinlerin değişik bir yorumu olan ibrani dini (o da bir Suriye inancıdır gerçekte) dilden dile söylene gelen bu eski inancı benimsemiş, özümlemiş. Yaratıcı halk dü­ şüncesi Attis (Adonis) öyküsünü yeni, çağın gerektirdiği biçimde örmüş', dokumuş. Bir tanrıyı öldüren domuz ağır bir kargışa uğramış, sonradan yasaklanmış. Bu yasağın özünde bu anlatılan olay dışında öyle inandırıcı nitelikte bir kanıt, bir belge, bir söylenti yoktur. Eskiçağ inançla­ rının derin etkisi altında kalan tektanrıcı Musevi dini, yeni bir yorumla ortaya çıkarken domuzla ilgili söylentiyi de değiştirmiş, ona kendi anlayışına göre bir boya çekmiş. Bugün, Anadolu'da domuza karşı duyulan tiksintinin kaynağı pek yeni değildir. Ancak müslüman Türkler ara­ sındaki tiksintinin kaynağı gene lslam dinidir. İslam di­ ninden önceki dönemlerde, Anadolu'da, Adonis olayı yüzünden domuza karşı bir öç duygusunun varlığı bilini­ yor az çok. Galatlar da (İ.Ö.3. yy.) domuz beslemezlerdi. Hititlerde, Urartularda domuzlu ilgili inançların Su­ riye, Sümer inaı:ı_sılarının etkisiyle geliştiği açıktır. Domu­ zun kutsandığı, etinin yendiği yerlerde böylesi inançlarla ilgili söylentiler bile yoktur. XIX. yy. başlarından sonra eski Anadolu, Mezopotamya uygarlıklarıyla ilgili çalışma­ lar, araştırmalar yüzünden Avrupa'da domuza değgin söy­ lentilerin ortaya çıktığını görüyoruz. Ancak bu söylentiler hıristiyan inançlarını pek etkileyemedi. İsa'nın domuzu ya­ saklamayışı nedeniyle onun izinden yürüyenler, düşünce­ lerini yayanlar da bu konuda karşıt bir görüş ileri sürmedilerı. Domuzlu ilgili söylentiler Roma ulusunda da vardı. O ulusa göre de yaban domuzu, latin dilin
hr. Biraz derinlere inince Batı uluslarının dilinde yaşayan inançların çoğunun Grekler, Latinler aracılığı ile Batıya Anadolu'dan geçtiği görüiür. Özellikle hayvanlarla ilgili inançların kaynağı Anadolu'dur. Eski Türkler, Anadolu'ya gelirken, domuzla ilgili inançlarını birlikte getirdiler. Bugün Denizli ilinin adı es­ kiden Tunguzlu (Tonguzlu) idi. Bu ad, Türkçe domuz anla­ mına gelen tunguz (tonguz) sözünden türemiştir. O ilde eskiden çok domuz yetiştirilirmiş. Anadolu'yu gezen eski gezginler, özellikle İbn Battu ta, o yörelerde çok domuz ol­ duğunu, Denizli iline de Tonguzlu dendiğini yazar. Domuzla ilgili eski bir inanç daha vardır, bunun da kaynağı eski Mısır'dır. Eski Mısır'da domuz kurban edi­ lirdi. Dotnuz yalnız Selene denen ay tanrısına kurban edi­ lir, dolunay süresince de eti yenir. Bu süre dışında yenmez, kargışlanır. Selene'nin bir ekin, bolluk tanrıeası olması� na bakılırsa- domuz kurban etmenin tarımla, ekinlerle il­ gili bir yanı var demektir. Aşağı yukarı bütün iri baş hayvanların kurban edildi­ ği İskitleı:de (özellikle öküz, a t) domuz kurban edilmez. He­ rodotos'u�· bildirdiğine göre, İskit ulusu domuz beslemez bile. Domuz beslemeyen, domuz kurban etmeyen, ._bundan kaçınan İskitler tanrılarına. insan kurban ederler. OzeUikle tutsaklardan her yUz kişide birini kurban etme gelenek­ leri vardır. Bunlarm insan yedikleri bile olur. İskitler kurbanlarını Tabiti (Hestia); "Papaios (Zeus), Api (toprak), Oitosyros (Apollo), Argimpasa (Aphrodite), Thagimasades (Poseidon) gibi tanrılara bir de Ares (bu tan­ rıya onlar da bu adı verirler) sunarlar. ·

Bu tanrıların adlarından, görevlerinqen onlara sunulan adaklardan, saçılan saçılardan anlaşıldığına göre İs­ kit diniyle eski Anadolu dinleri arasında inanç niteliği bakımından birtakım bağlantılar, benzerlikler vardır. Ay1 38

rılık yalnız kurban edilen hayvanların türünde ortaya çı­ kıyor. Bu benzerliğin nedeni de bu eski uluslar arasında birtakım ilişkilerin bulunması olsa gerek. İskitlerin dillerine bakılırsa, birtakım araştırıcıların ileri sürdüklerine karşıt olarak, Türk diliyle bir bağlantı: sı yoktur. Sözgelişi İskit dilinde spu (göz), arima (tek), ari­ maspian ise tekgözlü anlamına geliyor. Bu sözlerin Türkçeye benzer bir yanı yoktur. Ayrıca porota (çamur, ba­ taklık, Prut sözü bundan türemiş), oeor (insan), pata (öl­ dürmek), oeorpata insan öldüren) gibi sözlerin de Türkçeyle bir yakınlığı görülmüyor. I)ili Türkçe olmayan (eski çağ­ larda özellikle) bir ulusun kendisinin Türk olması da pek gerçeğe uymuyor. Nitekim İskit sözü de dolaşan, gezen (yö­ rük) anlamını içeriyor. Ancak İskit inançlarıyla Anadolu inançları arasında birtakım yakınlıkların bulunduğu açık­ ça görülüyor. *

139

AKREP DEYİP GEÇMİYELİM

İnsanın kötüsünü, önüne gelene kötülük edeni, acı söz söyleyip gönül inciteni akrebe benzetirler. Oysa, akrep in­ sandan daha kötü değildir. Ancak korktuğu için sokar in­ sanı. Kendine dokunmayana pek dokunmaz. Türkçeye arapçadan geçmiştir. Gökte bir burcun adıdır da. Latinler ona skorpion derlerdi. Batı dillerine latinceden geçmiştir. Akrep üstüne türlü söylentiler, değişik inançlar var­ dır. Kimi bir tanrısal nitelik taşıdığına inanır; kimi kötü­ lük tanrılarının yönetimi altında bulunan bir canlı olduğunu söyler durur. Dar.a çok sıcak ülkelerde olur, gü­ neşi sever çokluk yaz aylarında görünür. Anadolu'da sa­ rımsakla, sirkeyle döğülüp ense kökünde biryere bulamaç gibi sürülürse sürekli başağrıların dindireceğine inanılır. Bunun gerçek olup olmadığı pek bilinmez, ancak kocaka­ rı ilaçlarının yapımında kullanılır. Akrebin kollarını açtığını kendi adıyla anılan yıldız­ ların bulunduğu burca benzemesi yüzünden göksel bir var­ lık niteliği kazanmıştır. Birtakım halk inançlarına göre; akrep, eskiçağlarda tanrısal nitelikler taşıyan kralların hazinelerini korumak­ la görevliymiş . Evlerde bu yüzden bulunur, hastalık taşı­ yan böcekleri öldürürmüş. Yalnız örümcekten çok korkarmış akrep. Örümcek onu ağına düşürür, kıskıvrak sarar, bağlar canına okurmuş. Bir damla ağusu bir insanı öldürmeye yeten akrebi örümcek yok edermiş.. Akrep in140

sanı soktuğu zaman kuyruğunu getirir, soktuğu yerin üs­ tüne koyar ağusunu akıtırmış. İğnelerinde ağu yokmuş da kıvrım kıvrım kuyruğunda varmış. Akrep birtakım insanlara dokunmazmış. Onları korur, onları severmiş. Gereğinde sevdiği insanın göğsünün üs­ tünde dolaşırmış. Öylesi kimselerin koruyucusu durumun­ daymış. Akrebin koruyucu niteliği yanında, kötüleri yansıtan bir niteliği de vardır. Arapça soy bakımından eş kökten gelen yakınlara akraba (ekriba) denir. Bu sözle akreb (ak­ rep) arasında ses benzediği olması yüzünden atalarımız Akrabanın akrep etmez akrabaya ettiğini demişler. Arap­ çada ayrı ayrı harflerle yazılan akraba (elif denen harfle) iı -=ıkreb (ayın denen harfle yazılır) arasında anlam ilişki­ si yoktur. Bunu halk ses benzerliğine bakarak uydurmuş. Akrebin böyle bir inanca konu oluşu pek yeni değildir, İslam diniyle ya da hıristiyanlıkla ilgisi yoktur. Eski Ana­ dolu di nlerinde, Mezopotamya uluslarında akreple ilgili i nançlar vardır. Latin, Grek uluslarında görülen akreple ilgili mitos varlıkları da yine Anadolu kaynaklıdır. Bütün ulusların dilinde görülen akrep buı·cu bu çok eski inancın bir kalıntısıdır. Akrebi uğur sayan topluluklar da vardır. Anadolu'da, bütün yararsız (yıkım getirici sayılan) canlı­ ı rın öldürülmesi gereği İslam diniyle ilgilidir. İslam di­ ninin bütün yıkım getirenleri öldürür anlamına gelen ··k üllü muzirrun yuktel" buyruğu bu inancın başlıca kay­ nağıdır. Bunun içine, duruma göre, insan da girer, öteki canlılarla birlikte akrep de. Buna karşılık akrebin uğur­ lu sayılması, birtakım kimselere dokunmayışı, bu yüzden öldürülmeyişi inancı çok eski çağlardan kalmadır. Fuzu­ li'nin bir şiirinde. Üstühan-ı kellem içre kılsa akrepler vatan ı Kafatasında akrepler yuva yapsa ) demesi, İslam dinin et­ kisiyledir. O dine, kaynağını onda bulan inançlara göre; i nsan öldüğü, gömüldüğü zaman onu akrepler, yılanlar yer­ miş. Öteki et yiyici canlılar da yermiş. Bu pek doğru ol..

141

masa gerek. Akrep toprağın pek derinlerine inemez. Birbuçuk metre derine gömülen, üstüne toprak örtülen bir ölünün kafatasım delemez, oyamaz. Yılan da toprağın de­ rinlerine inip insanı yiyemez. Yılan bulduğunu yutan bir canlıdır, insanı nasıl yiyebilir? Duvar kabartmalarında, kayalara çizilen hayvan re­ simlerinde akrep pek görülmüyor. Oysa öteki yıkım geti­ ren, korkulan canlıların, yırtıcıların kabartmalarda geniş bir yer kapladığı biliniyor. Bunu yalnız akrebin küçük olu­ şuna, kabartmaya elverişli olmayışına bağlayamayız. Ya­ zılı belgelerde adı geçen yıkım getirici, zararlı canlılar arasında da akrebin önemli bir yeri yoktur. Bundan da ak­ rebin eski çağlarda günümüzdeki gibi korkulur bir varlık olmadığı sonucu çıkıyor açıkça. ·

*

142

BİZDEN İYİLER

Anadolu'nun bütün yörelerinde korkulan, insanın ba­ şına yıkım getireceğine, insanı çarpacağına inanılan gizli güçlere bizden iyiler denir. Bu inanç çoktanrıcı dinlerin günümüzd� yaşayan yaygın bir kalıntısıdır. Bunlar kor­ kulan, kaçınılan güçlerdir. B irtakım araştırıcılar bunla­ rın çok eski dönemlerde birer totem olduğunu ileri sürdüler. Bu konuda ilkel yaşamı sürdüren boylar, toplu­ luklar arasında incelemeler, gözlemler yaptılar. Bizden iyiler'in birer totem olması onların korkulur bi­ rer gizli olmasını gerektirmez. Bütün totemler korkulur varlıklar değildir. Korkulmayan, koruyucu nitelikler ta­ şıyan totemler de vardır. Bizden iyiler daha çok insanın başına yıkım getiren kötü güçlerdir. Bunların adının anıl­ maması onlara karşı duyulan korkunun, tiksintinin, ka­ çınmanın bir sonucudur. Nitekim halk ar��da. yılanın, domU:Zun da adı anılmaz arada bir. Değişik bölgelerde yı­ lanın adı anılırken uzun. hayvan; 4oı:puzun adı geçince mur­ dar hayvan gibi adlar söylenir. Bizden iyiler; çok tanrıcı dinler çağında yaşadığına, ölümden sonra, gövdeden ayrıldıktan sonra varlığını sür­ dürdüğüne inanılan kötü cin ler'dir. Bu tinler daha çok·düş"­ manların cinleridir. Onlardan kaçınmak, korunmak yayg-ın bir din gereğidir. Bizden iyiler'deri korunmak için değişik yollara başvurulur, koruyucu cinleri yansıttığına inanılır birtakım belirtiler taşınılır. 143

Eski Mısır, İran, Mezopotamya dinlerinde olduğu gibi Anadolu dinlEırinde de ölüm tin denen görünmez varlığın gövdeden ayrılmasıyla gerçekleşirdi. Gövde çürür, topra­ ğa karışır tin ise ya boşlukta, ya da başka bir varlıkta (bit­ ki, ağaç, hayvan) kendini sürdürürdü. Birtakım hayvanların, bitkilerin uğurlu, bir takımlarının uğursuz sayılması bu kötü cinlerle komşu uluslar ölümün bir ay­ rılma, tinin gövdeden çıkış olduğu inancını taşırlardı. Ölü­ leri kötü cinlerden korumak için mezarlarına konan koruyucu araçların, yontucukların, öteberinin anlamı buy­ du. Zamanla bu inanç birtakım değişimlere uğradı. Bugün yaygın bir durumda olan büyü, afsun, üfürük bu eskiçağ inançlarının birer kalıntısıdır, kötü cinlerle, bizden iyi­ lerle içten ilgilidir. Bizden iyiler'in özünde birtakım yasaklar da vardır. Kutsa! sayılan nesnelere, bitkilere, yapılara, yıkıntılara, doğa varlıklarına karşı yapılan bir saygısızlığın, işlenen bir suçun onu yapana yıkım getireceği inancı, o varlıkları korumakla görevli güçlerin saldırıya geçmesi korkusu yü­ zündendi. Böyle bir suçu işleyenin çarpılacağına inanılır­ dı. Bu çarpma işlemini yapan ya koruyucu güç, ya da kötü, saldırgan duşman ruhuydu. Kötü cin bir düşman tini ola­ bileceği gibi bir hayvanın tini de olabilirdi. Yıkım getiren, korkulan, yırtıcı, saldırgan bir hayvanın tini. Adı sanı unutulan, sayıları bilinmeyen bu korkulur güçlere sonra­ ları Anadolu halkı bizden iyiler deyiverdi. Eskiçağ Anadolu dinlerinde tanrılar iyilik tanrıları, kö­ tülük tanrıları diye ikiye ayrılırdı. Özellikle Hititlerde, Urartularda bu türden pek çok tanrı vardı. İyilik tanrıla­ rının buyruğunda iyilik güçleri, kötülük tanrılarının buy­ ruğunda ise kötülük güçleri bulunurdu. Bu güçler sürekli bir savaş içindeydi. Bizden iyiler (korkulur güçler) kötü­ lük tanrıların yönetimi altında bulunduğu için onlardan kaçınılır, iyilik tanrılarının (koruyucu tanrıların) güçlerine sığınılırdı. Bu tür tanrıların belli varlıklarda (doğa var­ l ıklarında) yansıdığını biliyoruz. İşte kötü güçlerden. biz144

den iyiler den korunmak için bu tanrıların uğurlu sayılan yansıtıcıları ya insanın üstünde taşınır, ya da evlerin bel­ li bir yerine asılırdı. Bugün boynuz, nal, kemik gibi nes­ nelerin evlerin kapıları üstüne asılması, çakılması, üstte taşınması, hamayıl, nüsha (muska) yapılması bu eskiçağ inancı yüzündendir. Bunlar bizden iyiler'e karşı kullanı­ lan koruyucu araçlar, iyilik sağlayıcı nesnelerdir. Anadolu'dan bizden iyiler'le ilgili inançlar genellikle ikiye ayrılır. 1 - Eskiçağ dinlerinden kalma yerli inançlar. 2- İslam dinin etkisiyle gelen yabancı inançlar. İkisinin de kaynağında çok tanrıcı dinlerin derin izleri vardır. İslam diniyle gelen inançların özünde daha çok İran, Mısır, Hind dinlerin etkisi görülür. Arapların bu konuda dişe dokunur, önemli yaratmaları buluşları yoktur. Bizden iyiler'le ilgili inançların başka bir türü de bir­ takım uluların adını anmamak, onların adı yerine ulula­ yıcı, yüceltici bir deyim kullanmaktır. Gerek İslam tarikatlarında, gerek başka dinlerin değişik etkileri sonucu doğan İslam - dışı tarikatlarda görülen ermiş, pir, efendi, hazret sözleri bunun, bu eskiçağ inançlarının başkalaşmış bir kalıntısıdır. Sözgelişi Mevlana 'ya adını anmadan haz­ reti pir denmesi bu yüzdendfr. Onun adına duyulan saygı­ nın özünde çok tanrıcı dinler döneminden kalma inançların korkutucu etkileri saklıdır. Tarikatçılar, özellikle İslamın sünni inançlarına bağlı tarikatlara girenler, ruhun ölüm­ den sonra da yaşadığına, tarikat ulusunun ruhunun ko­ ruyucu bir güç olarak tekkenin çevresinde bulunduğuna inanırlar. Onun, saygı nedeniyle, adını anmazlar. Gerçekte bu saygının, bu tarikat inancının tek tanrıcı dinlerle ilgi­ si yoktur. Tarikatlar, inanç bakunıridan, eskiçağ çoktan­ rıcı dinlerinin değişikliklere uğramış birer kalıntısıdır. Bunun en açık örneklerini Mevlana, birçok işi İslam dini­ ne, islam ahlakına uymamasına karşılık, tanrı katına yü­ celmiş bir ulu olarak göı;:melerinde dile getirir. Mevliina 'nın büyük bir ozari olmaktan öte bir gücü, bir ba­ şarısı yoktur. Ona yükletilen bilgilerin çoğunu, bilmek şöy'

F/10

145

le dursun, çağında duymamıştı bile. Mevlevilerin onu tanrılaştırmaları onun kişiliğinde tanrısal bir gücün dile geldiğine inanmaları doğa dinlerinin, insanla tanrıyı eş or­ tamda görmenin bir kalıntısıdır. Sözün kısası Mevl8.na bir bizden iyiler arasına sokulmuş kalmıştır, onun başka bir gücü, yeteneği yoktur açıkça. Sözgelişi onun erkeklere, özellikle gençlere karşı duyduğu doğadışı sevgi (sapık sev­ gi) İslam i,pnt;:larıyla, tektanrıcı dinlerle bağdaşamaz. Bu yüzden şeriat onun düşüncelerine, görüşlerine, onun ölü­ münden sonra oğlu Sultan Veled yönetiminde düzenlenen törelerine önem vermez, onları din bakımından suç bile sa­ yar. Onu Türklerden, Araplardan çok İranlıların tutma­ sı, benimsemesi onda eski inançlarının, dinlerinin yeni bir yorumlamaya uğramış biçimini görmelerinden dolayıdır. Tarikat uluları, ermişler birer koruyucu cin kalıntısı olmaktan öteye geçemiyor. Onun, Hacı Bektaş Veli'nin, Abdal Musa 'nın hayvanlarla, yırtıcı varlıklarla konuşma­ sı, çevresinden birçok değişik yaratılışta hayvanın topla­ nıp barış içinde yaşaması doğa dinlerinin ortaçağda yeni bir yorumlanışı, yeniden benimsenişidir. İran ulusu, Mev­ lana 'nın kişiliğinde kendi çok tanrıcı inançlarının, Hür­ müz ile Ehrimen (Ahriman)in yeni bir kişilenişini bulmuştur. Bu eski İran inancı sonradan Yeni Eflatuncu düşünceyle yeniden karışıp kaynaşmış, yoğurulmuş, yeni bir boyaya bürünmüştür. Mevleviliğin çağlar boyunca il­ lerinin sınırları içinde kalması, İran'ın düşünce etkisin­ den uzak yaşayan topluluklarca tutunmayışı bundan dolayıdır. Oysa, eskiçağ Anadolu inançlarında özünde ba­ rındıran Bektaşilik daha çok halk katında tutunmuştur. Bu tutunma da o tarikatın düşünce yapısı yönünden yerli oluşu nedeniyledir. Bektaşi inançlarında korkudan çok sev­ gi vardır, koruyucu bir öz vardır. Bektaşilikte çarpma, çar­ pılma yoktur. Mevlevilikte görülen gönül altında kalma (birine, bir uluya karşı işlenen suçtan dolayı yıkıma u_ğrama) inancı 146

bu çarpılma 'nın değişik bir görüntüsüdür. İnançlar konu­ sunda mevlevilik daha bağnaz, daha donmuş bir tarikat­ tır. Bizden iyiler'in başka bir görüntüsü de ıssız yerlerle, karanlıkla olan yakın bağlantısıdır. Onlar insanı ya ıssız yerlerde, ya da gece karanlıklarında çarpar ışıktan, aydın­ lıktan kaçarlar. Sünni tarikatların tekkelerinin, yatır de­ dikleri ermiş ölülerin insanı çarpıcı nitelik taşıdığı inancı işte bu eskiçağ Doğu dinlerinden etkileniş yüzündendir. Anadolu'nun değişik kesimlerinde cinlere, perilere de bizden iyiler dendiği olur. Ancak, bizden iyiler, genellikle, kötü cinlerin birer kalıntısı olan, insanlara kötülük eden gizli güçler olarak yorumlanır. Bugün kötü güç inancı yok­ tur. Ölülerin tinlerinin yaşadığına, evlerin çevrelerinde dolaştıklarına inanılır da kimsenin ruhunun kötülük ede­ ceğine inanılmak istenmez. *

147

AYLAR Ayların da bir başka özelliği, Anadolu halkının düşün­ cesinde, bir başka önemi vardır. Bu özellik, bu önem ayın doğa olaylarıyla olan ilgisi yüzündendir. Bütün aylar bi­ rer doğa olayını yansıtır. İster kış, ister yaz olsun Anado­ lu'da bir doğa özelliğinin, gerçek oluşumun belirtisini taşır. İslB.m dininin Anadolu'da yayılışından sonra değişmeleri bir yana bırakırsak, halk dilinde aylara verilen adların ta­ rımla, hayvancılıkla, yemişlerin oluşması ile yakından bağlantılı olduğunu görürüz. Şubat, temm uz, eylül, mart, nisan, mayıs gibi Sümer, Akad, Latin kaynaklı ayların Anadolu türkçesinde ayrı ayrı karşılıkları vardır. Bunla­ ra Küçükay (şubat, yılın en kısa ayı olması dolayısıyla), orakayı (temmuz, ince ekin denen buğday, arpa, çavdar gibi ekinlerin o ayda biçilip harmanlanması yüzünden), üzüm­ ayı (eylül, üzümlerin o ayda olgunlaşması olayı nedeniy­ le), koçayı (ekim, koçla koyunun o ayda çiftleşmesi sonu­ cu), kırçanayı (nisan, çiçeklerin, kırların o ayda açması olayını göstermesi yüzünden) gibi doğa olaylarını yansı­ tan karşılıklar verilir. Sonradan, özellikle Arap , Yunan, Latin etkisiyle ay­ ların adı değişti. Bugün, Anadolu' da, özellikle Karadeniz yörelerinde bu aylara Grek Latin kaynaklı adların veril­ diği de görülür. Ayeryit, Hıristiyonar, Kalandar, April, İs­ tavrit gibi. Bu rumca adlar çok sınırlı bir çevrede söylenir. Asur, Sümer kaynaklı olan Haziran ayına Anadolu' da ge­ nellikle Kirazayı (kirazların bu ayda olgunlaşması nede­ niyle) denir. 148

Anadolu halkı aylara doğa olaylarına bakarak birer karşılık bulmuştur. Bu karşılıklar, ayların adları bir ya­ na bırakılırsa (Türkçe olmaları yüzünden) eskiçağ Anado­ lu görüşünü yansıtan bir niteliktedir. Eskiç,ağlardan beri Anadolu' da ekinlerin ekilip biçildiği aylar bellidir. Bu ta­ rım olayları her yıl belli aylarda olur, oluşur. Buğday, arpa, çavdar gibi ekinler (ince ekin), kiraz, erik, çilek, kızılcık, üzüm gibi yemişler belli aylarda yetişir, yenecek duruma gelir. Anadolu tarihinin, belgelerle kesin olarak bilinen dö­ nemlerinde bu gibi ekinlerin ekildiği, yemişlerin toplanıp yendiği, onlarla ilgili tarım işlemlerinin yapıldığı açıkça biliniyor. Yine Anadolu'da, eskiçağda hayvancılığın olduk­ ça gelişmiş bir durumda olduğunu Hititlerden kalan ka­ ya kabartmalarından, dinle ilgili inanç varlıklarından -öğreniyoruz. Bütün inançların kaynağı olan .toprak ana, Anadolu in­ sanını, belli ölçüler içinde düşünmeye itmiş, onu doğa ile karşı karşıya getirmiştir. Aylara doğa olaylarını yansıtan adların verilmesi de bu yüzdendir. İlk in.san düşüncesi do­ ğ"adan doğmuş, doğanın gösterdiği doğrultuda gelişmiştir. insan yaşamını düzenleyen olayların ayların içinde geç­ mesi, ayların belli özelliklerle ortaya çıkması ister istemez eskiçağ insanını etkilemiş, ona yön vermiştir. Bugün Anadolu'nun buğday yetişmeyen bölgelerinde buğdayla, üzüm yetişmeyen yörelerinde üzümle, kızılcık olmayan kesimlerinde kızılcıkla ilgili bir inanç, bir masal kalıntısı yoktur. Bir bölgede hangi bitkiler, hangi ekinler, hangi hayvanlar yetişiyorsa onlarla ilgili i nançların da o kesimlerde doğup geliştiği görülür. Sözgelişi; Anadolu'da kahve, mısır, patates, domates, tütün yoktu (genellikle or­ taçağda), bu adı geçen ürünlerle ilgili söylentiler, inanç, lar da gelişmemiş, doğmamıştır. Dışardan gelen bu ürünlerle ilgisi olduğu söylenen bütün inançlar, öyküler, masal varlıkları ortaçağdan sonra türemiş, yayılmıştır. Çok eski bir geçmişi olan bu gibi inançların, geleneklerin 149

bugünkü Anadolu halk topluluğuna çağlarla geldiği daha çok gözle, yaşamakla öğrenildiği bir gerçektir. Tarımla, do­ ğa olaylarıyla ilgili inançların, geleneklerin belli belirli bir dili yoktur. Onlar daha çok göze, görgüye, yaşamla edini­ len düşünce varlıklarına dayanır. Bunu ayrı ayrı dilleri konuşan, birbirinin dilinden anlamayan toplulukların (Anadolu 'da yaşayanlar söz konusudur) özdeş gelenekle­ ri, eş inançları sürdürmelerinden anlıyoruz açıkça. Öyle ya, kiraz Anadolu kaynaklı bir yemiştir, haziran ayında olur. Gerassus (Giresun ili) adından gelir. Onunla ilgili bütün geleneklerin, göreneklerin, inançların kaynağı da Anadolu'dur, başka bir yer olamaz. Bugün yaşayan uluslar içinde, Anadolu halkından baş­ ka, kimsenin dilinde haziran ayına kirazayı dendiğini, ki­ razın o ayda yetiştiğini bildiren bir adın o aya_ verildiğini bilmiyoruz. Batı uluslarının dilinde haziran karşılığı Grek - Latin kaynaklı sözler kullanılır, İranlıların, Arapların dilinde genellikle bu aya haziran denir. Haziran adının ki­ razla en küçük bir ilgisi yoktur (kavram olarak). Yalnız Türkçede kirazın o ayda olması yüzünden kirazayı denir. Bundan da bu adın kirazla bağlantılı olduğu, Anadolu ulu­ sunca türetildiği ortaya çıkıyor. Kirazayı adı Asya Türkçesinde de yoktur. Durum Kü­ çükay (şubat), Kırçanayı (nisan), Orakayı (temmuz), Üzü­ mayı (eylül), Koçayı (ekim) gibi aylar için de böyledir. Öteki ulusların dillerinde ayların adı ile (adı geçen ayların) do­ ğa olaylarını yansıtan bağlantılar yoktur. Yalnız Arapla­ rın dilinde, o da sonradan, doğa olaylarıyla ilgili birkaç ay adı vardır. Teşrin, Kanun gibi. Bu adlar da İslam dininde yoktur. İslam dini Ramazan ayı 'nı göz önünde tutarak ona uygun adlar vermiştir öteki aylara. Recep, Şaban, Rebiü­ levvel, Rebiülahir gibi. Bunlar da daha çok bahar başlan­ gıcı, kış başlangıcını yansıtır nitelikler taşır. Türkçede olduğu gibi tarımla, bitkilerle, ekip biçmekle ilgili değil­ dir. Öteki uluslar (Asya ulusları) da aylara Anadolu'daki" ne benzer adlar vermemi�tir. 1 50

·

Anadolu Türkçesinde geçen bu ay adlarının, sözlerin Asya Türkçesiyle bağlantılı oluşuna bakarak, Asya kay­ naklı olduğunu ileri süremeyiz. Bunların A sya Türkçesin­ de böyle olmadığını, bu ay adlarının Asya Türklerince bilinmediğini, yalnız Anadolu Türkçesinde bulunduğunu açıkça biliyoruz. Anadolu Türkçesinde geçen bu ay adlarının çoğunu halk türkülerinde buluyoruz. Bu türküler, genellikle baş­ langıç bölümlerinde, aylann doğal niteliklerini yansıtır ya­ pıdadır.

Kirezayın onbeşi Yaktı .beni güneşi Bu yalancı dünyada Yoktur yarimin eşi gerçekten de kirazayı nın onbeşi Anadolu'da sıcakların çok yüksek olduğu bir dönemdir. Ekinler bu dönemde sarar­ maya başlar. Halk arasında koçayı'nda doğanlara Koça­ ğa dendiği, böyle bir ad verildiği de olur. '

*

151

UÖUR DEDİKLERİ

Anadolu'da uğur inancı oldukça yaygındır. Latince au­ gur'dan gelen bu uğur kavramının sonradan anlamı biraz değişmiştir. Latin dilinde falcı, bilici, gizli bilgileri bilen, gizli ülkelerden bildirilen getiren kimseye "augur" denir. Eski Roma'da bu bir görevdi. Tapınaklarda bu büyü, fal işleriyle uğraşan özel görevliler, yetkililer vardır. Devle­ tin birçok işi onlara danışılarak yapılırdı. Özellikle savaş1 arda, sava ş açmalarda üstünlüğü n sağlanıp sağlanamayacağı bu augur'lara sorulur, onlar da fal açar, gelecekteki durumu bildirirlerdi. Sonradan bu kavram Türklere, Asya'ya geçti. Eski Türkçede "uğur" sözü bugün­ kü anlamda kullanılmazdı. Mutluluk, yücelik, devlet gibi değişik anlamları vardı. Uğur, bir işin, bir eylemin sağladığı sevinç, mutluluk, işin yolunda gitmesi, çıkar anlamına gelir. Sonu yıkımla biten bir eylem, bir davranış uğursuz, çıkarla, mutluluk­ la biten ise uğurlu sayılır. Uğur kavram olarak değil de eylem, görev olarak en eski Anadolu dinlerinde de vardır. Fal açmak, geleceği öğrenmek, bunun için yıldızlara, kuş­ ların uçuşuna, hayvan bağırsaklarına bakmak bir gelenek niteliğindeydi. Babiı büyücüleri çok ünlüydü . Onlar yıldız­ lara bakarak geleceği bildirir, işlerin iyi mi, kötü mü gi­ deceğini önceden açıklamaya çalışırlardı.

152

Anadolu'da, Hititlerde, Urartularda, Likya, Lidya, Frigya, Bergama uluslarında da bu bir görevdi. Devlet iş­ lerinin yolunda gidip gitmeyeceğini bildirmekle görevli kimseler vardı . Tapınaklarda, fal bakmak, büyü yapmak, geleceği öğrenmek, savaşların sonunu önceden kestirmek, imparatorun sonunun iyi mi , kötü mü geleceğini önceden söylemek bunların göreviydi. Durum Mısır'da da böyley­ di. Bütün toplum işleri �lli süreler içinde fala dayanıyor­ du. Mısır'da büyücülük, özellikle Firavun mezarlarının korunmasında, çok .ürkütüçü bir aşamaya varmıştı. Fira­ vun mezarlarına girenlerin çarpılacaklarına, onları koru­ yan cinlerin bulunduğuna inanılırdı. Tanrılara sunulan adaklar, onlardan istenen yardımlar birer uğur dilemek­ ten öteye geçmiyordu. Anadolu'da, özellikle Hititlerden kalan kaya kabart­ malarında, birtakım yazılı belgelerde tanrılardan uğur di­ leme geleneğinin yaygın olduğu, bu yüzden onlara sık sık adaklar sunulduğu görülüyor. Uğur dileme işleminde hayvan kemiklerinin, bagırsak­ ların, birtakım kutsal sayılan bitkilerin, otların, ağaçla­ rın, yaprakların, suların, kayaların yardımcı araç olarak kullanıldığı, onların uğurlu sayıldığı belgelerden anlaşı­ lıyor kolayca. Asya Türklerinde, daha çok şaman inançlarını benim­ seyen topluluklarda, uğur olayının Çin düşüncesinin, Hind inançlarının etkisi altında geliştiği görülüyor. Bugün Ana­ dolu' da yörükler arasında yaşayan birtakım inançların özünde bulunan şamanlık kalıntıları bunun açık örneği­ dir. Anadolu'da uğur genellikle üçe ayrılır. Bu ayrılma uğurlu sayılan varlıkların türleri yüzündendir. Halk inanç­ larına göre içlerinde insanın da bulunduğu birtakım can­ lılar uğurludur. Bunlara dokunulmaz, dokunanın, onları incitenin başına er geç bir yıkım gelir. Bunun en somut örnegini tarikat ulularında, ermişlerde, birtakım kendin­ den geçmişler de görüyoruz. Tarikat ulularının, ermişle153

rin uğurlu sayılması eski çağlardan kalma bir inançtır. İnsanla tanrılar arasındaki öz birliğinin bir sonucudur, gü­ nümüze kalmış. O dönemlerde insan, daha doğrusu kral­ lar kutsaldı, tanrılarla içli dışlı olduklarına, bütün gizlilikleri bildiklerine inanılırdı. Bu inançlar çağdan ça­ ğa değişerek, yeni yeni biçimler kazanarak günümüze de­ ğin geliverdi. İnsanların uğurlu sayılması bu eski inanç kalıntılarıdır. Canlılar arasında birtakım hayvanların da uğurlu sa­ yıldığını biliyoruz. Bunların da köken� eskiçağ dinleridir . .Doğa tanrılarının yardımcıları niteliğinde olan hayvanla­ rın zamanla uğurlu sayılması, günümüzde de bu uğur inan­ cının geçer olması bu yüzdendir. Uğurlu olmanın ikinci türüne bitkiler girer. Genellik­ le yararlı, ilaç yapımına elverişli bitkiler uğurlu sayılır. Bitkinin özünde saklı bir iyi gücün bulunduğu inancı on­ da bir uğur varlİğının gizliliği kanısını doğurdu. Bu gibi bitkileri, eskiçağda, tapınaklarda bulunan din görevlileri­ nin kullanması, onlarla birtakım ilaçlar yapması, büyü­ cülükte onlardan yararlanması uğur inancının güçlenmesine, gelişip yayılmasına yaradı. Üçüncü türe dağlar, kayalar, sular gibi doğa varlık­ ları girer. Bunlarla ilgili uğur inancının kökünde de eski­ çağ dinlerinin etkisi saklıdır. B_ugün Anadolu'nun birçok yerinde görülen uğurlu dağlar, sufar, kayalar bu eskiçağ inançlarının birer kalıntısı olmaktan öteye geçemez. Uğur kavramının zamanın anlayışına göre yorumla­ nışı birtakım değişmeler geçirmesi yüzündendir. Ya da bir­ takım değişimler geçirmesi sonucu ayrı ayrı yorumlara uğramıştır. Bunların ikisi de savunulabilir. Bizce önemli olan, onun yorumu değil, kaynağıdır. Uğur doğa dinleri­ nin, o dinlerin geçerli olduğu ortamda gelişen inançların bir sonucudur. Başlangıçta oldukça somuttu, elle tutulur, gözle görülür bir niteliği vardı. Ancak insanın iyiliğine olan, işine yarayan bir nesne , bir olay uğurlu sayılırdı. Za­ manla uğur olayında bir soyutlaşma oldu. Uğur bir olay

154

·

olmaktan çıkıp soyut bir kavram oldu. Uğur'tnancı bugün daha çok hayvanların, özellikle' ko­ yunların, ineklerin döllenme dönemlerinde görülür. İnek­ ler çiftleşme çağı gelince azıtır. Döl yatağından sümüksü bir sıvı sızmaya başlar. Onu koklayan boğa ineğe atlar (döl­ ler). İşte ineğin öküze gelmesi (öküzle çiftleşme belirtile­ rinin görünmesi) olayına Karadeniz kıyılarında uğura (oğura) gelme denir. Uğura gelen inek öküzün döllenmesi sonucu yatışır, daha öküzün yanına sokulmaz. Dölleme ger­ çekleşmemiş, inek yüklü olmamış (gebe kalmamışsa) bir süre sonra gene ineğin döl yatağından sümüksü sıvılar ak­ maya başlar, inek öküze sokulur, onu yalar, koklaşırlar. Dölleme olayı yeniden başlar. Bu olayda önemli olan yav­ rulamadır. Yavrulama uğurlu bir olay sayılır. Nitekim er­ lfok çocuklara da evin uğuru gözüyle bakılır. Erkek çocuk atanın soyunu sürdürdüğü için uğurlu diye sevilir. Birçok ananın oğlanı sevmesi, babanın oğlan istemesi biraz da bu yüzden, bu çok eski inancın biçim değiştirip bilinçaltına yerleşmesi nedeniyledir. Döllenmenin uğurlu sayılması, bu konuda öküze, bo­ ğaya önem verilmesi çok eski bir inançtır. Erkek dölleme öğesinin tanrısal nitelik taşıdığı, bir tanrı gibi saygı gör­ düğü çağlardan kalmadır. Değişik nedenler, sağlık bozuk­ lukları yüzünden aybaşı olmayan, döl yatağından sümüksü sıvı sızmayan kızlara, kadınlara, dişi hayvanlara bile uğur­ suz denir. Kısır kadınlara, kısır ineklere uğursuz denir. Kimi çevrelerde çocuğa evin uğuru derler. Çocuksuz karı koca uğurlu sayılmaz pek. Evde kalmış, evlenmemiş kız­ lar bile kimi yörelerde uğursuz sayılır. Gene Anadolu'nun kimi yörelerinde ekinlerin, ürün­ lerin bol olduğu yıllara "uğurlu yılı " denir. Kıtlık yılları "uğursuz yıl" diye nitelenir. Tarlada zina yapılırsa bolluk olmaz diye bir inanç var­ dır. Bu inanç saygı gören, kutsal sayılan ekine karşı işle­ nen bir suçun anlatımıdır. Ekinin tanrısal bir özle ·

155

donatıldığı inancının yaygın olduğu çağlardan kalmadır. Dişiyle erkeğin çiftleşmesinin kutsal sayılmasına karşılık, ekin gibi kutsal bir varlığın bulunduğu yerde gerçekleşti­ rilmesi gözyumulmaz bir suçtur kimi çevrele�ce. Uğur kavramının bir anlamı da iyiliktir. Insanın iyi bir olayla, iyi bir sonuçla karşılaşmasını istemedir. Bu yüz­ den birini yolcu ederken "uğur ola", ekin ekerken, harman yaparken, iyi bir iş işlerken görenler "uğur ola '', ya da "uğurlar olsun " derler. Bu sözlerde bir iyilik dileme, iyi bir sonuç elde etme isteği saklıdır. Uğur inancı Anadolu'ya komşu ülkelerden gelmemiş­ tir. Bu inanç yerlidir, Anadolu uluslarının, eski ataları­ mızın düşünce özelliklerini, yaşama anlayışlarını yansıtmaktadır. Bugün Anadolu'nun türlü bölgelerinde ya­ şayan toplulukların uğur konusunda değişik görüşler ta­ şıması, yine uğur konusunda (belli bir olay üzerinde) birleşmesi bu inancın eski Anadolu topluluklarından, yer­ lilerinden kaldığını gösteriyor. Dışardan geleydi bütün ke­ simlerde (Anadolu'da) aşağı yukarı eşanlamda kullanılırdı. Oysa, gerçek durum öyle değil. Anadolu'nun değişik ke­ simlerinde eskiçağlarda ayrı ayrı yaşadıklarını biliyoruz. Bunların kendi çevrelerine göre değişen inançları vardı . Zamanla topluluklar arasında oluşagelen kaynaşma, so­ nucu inançlarda da bir genel yoğurulma, sürekli kaynaş­ ma oldu. İnançlar bütün Anadolu yörelerine yayıldı. Değişmeler de bu yayılma sonucudur, birleşmeler de. Latinlerde a ugur'un belli bir görevi vardır. Onun dışı­ na çıkamaz, kendini ilgilendirmeyen sorunlarla uğraşa­ maz. Oysa Anadolu'da uğur (augur kökünden gelen bir kavram olmasına karşılık) inancı çok değişiktir, yörelerin özelliklerini taşır. Uğur kavramının latince augur'dan gel­ mesi, inancın da dışardan, Latinlerden geldiğini göstermez. Latinlerde augur bir görevin, bin görevlinin Anadolu'da uğur çok yaygın bir olaylar topluluğunun adıdır. Anado­ lu'da gerçekleşen kültür kaynaşmaları, inanç özümleşme­ leri sonucu iyi sayılan olaylar uğur kavramıyla nitelendi. 156

Anadolu'da uğur kavramı altında toplanan, uğurlu, ya da uğursuz olarak nitelenen olaylar birer inanç biçimine girmiştir. Yarım çay içen bir kadın dul olur. (Bu inanç Ana­ dolu'da "çay" sözcüğünün kullanılmasıyla başlamıştır). Bundan yarım çayı içmenin uğursuzluk getirdiği sonucu çıkıyor. Yolda işenirse yağmur yağar. Bu inancın kökün­ de de yolda işemenin iyi bir davranış olmadığı anlamı giz­ lidir. Tencerede su boşüna kaynarsa düşmanlar çoğalır. Suyun bir tencerede boşuna kaynamasının iyi olmadığı­ nı, insanın başına bir yıkım getireceğini, düşmanların ço­ ğalacağını bildiriyor. Martın birinci gÜnü eve dışardan kimse giremez, girerse buzağılar ölür. Mart ayı ile ilgili olan bu inanç da uğursuzluğu gösteriyor. Bu inanç mart ayının eskiçağda bir tanrının ayı olmasından doğmuştur. Bu inanç (martın tanrı ayı olduğu görüşü) Latinlerde de vardır. Nitekim mart sözü de Latinlerin savaş tanrısı Mars'ın adından gelir. Grekler buna Ares derler. Ares sö­ zü de grekçe değil, eski Anadolu dill�rindendir. Greklere Anadolu' dan geçmiştir. Güneş güzele vurur (güzele gelir). Bu da uğurlu sayılan bir olaydır. Güneşin bir iyilik tanrı­ sı, güzellik örneği olarak nitelendiği çağlardan kalmadır öz olarak. Hititlerde Arinna ilinin güneş tanrıçası Vuru­ şemu kutsal, güzel, insanlara iyilik eden, güzellikler ya­ ratan, güzeli seven bir ulu varlık olarak saygı görür, kutlanırdı. Anadolu'da güneşle ilgili bütün inançların kay­ nağı bu Hitit tanrıçasıdır besbelli. Halk dilinde iyilik sağlayan .inançların özünde uğur, kötülük getirenlerin özündeyse uğursuzluk vardır. Halk böyle düşünmüş, böyle inanmış, böyle yorumlamış bu olay­ ları. *

157

KEMİKLER Kemiklere de büyük bir önem verilir halk arasında, an­ cak bütün hayvanların kemiklerine değil. Özellikle yılan \ılçığı, geyik kemiği, h9ynuzu, köpek kemiği, kurt başı ke­ miği, insan kemiği ayrı bir önem taşır. Bunların kimi uğur­ lu sayılır, kapılara, pencerelere asılır, kimiyle büyü, tütsü, ilaç yapılır. Kemiklerin uğurlu, uğursuz sayılması eski bir inanç kalıntısıdır. İyilik getirdiğine inanılan havyanların kemik­ leri uğurlu, kötülük getirdiği sanılan hayvanların kemik­ leri uğursuz sayılır. Bu uğursuz kemikler daha ço)t büyü işlerinde kullanılır. Öteki kemikler tütsü, ilaç yapmaya yarar. Köpek kemikleri daha çok sıtmanın giderilmesin­ de işe yarar. Yılan kılçığından büyü yapılır. Kemiklerin hastalıkları giderici bir özellik taşıdığı inancı hayvanın bir totem olarak, tanrısal bir varlık olarak saygı gördüğü dö­ nemden kalmadır. Koruyucu bir güç taşıdığına inanılan, iyilik tanrılarının yönetiminde bulunan bütün hayvanlar için saygı duyulur, bunların kemikleri iyilik işlerinde, uğurlu işlemlerde işe yarar. Kurt kemiği de koruyucu bir nitelik taşır. Kurt en eski Anadolu dinlerinde saygı gören, uğurlu sayılan bir hayvandı. Hititlerde, Urartularda, Lik­ yalılarda kurtun ayrı bir önemi vardı. Birtakım boyların ondan türediğine bile inanılırdı. Sonraki çağlarda Roma ülkesine göçen bu inanç yüzünden kurt Roma ulusunun atası, Roma şehrinin koruyucusu sayıldı. Durum, Asya Türklerinde de böyledir, kutsal sıtYılır, büyük bir saygı gö­ rür kurt. ·

158

Karga, tavşan, doğan kemikleri ·pek uğurlu sayılma2. Onlar daha çok büyü işlerinde kullanılır. Hayvanlann bü­ tün kemikleri uğurlu ya da uğursuz sayılmaz. Başkemiği, incik kemiği, oyluk kemiği, ayakbileği kemiği, köprücük kemiği önemli sayılır. Öldürülen bir hayvanın etleri çü­ rüdükten sonra kemikleri bir yere asılırsa, o hayvan tü­ ründen olan canlılar. bir daha o yöreye sokulamazmış. Mezardan çıkarılan bir insan kafası akar suya atılırsa yağ­ mur yağar, kemik yiter, sudan çıkarılmazsa ortalığı sel­ ler sular götürürmüş. Hayvan kemikleri tabanca kabzası, bıçak sapı yapımın­ da kullanılır. Bu onun dayanıklı oluşundan çok uğurlu sa­ yılması yüzündendir. Bıçak, tabanca düşman için kullanılır. Vurucu araca güç kazandırırmış kemik. Öldü­ rülen düşmanın (insanın) kemiğini saklamak da insanı güçlendirirmiş. Bu yüzden Şah İsmail ile Rus çan Korkunç lvan düşmanının kafatasından şarap içermiş. Şarap bar­ dağı yaptırmışlarmış öldürdükleri düşmanlannın kafatas­ larından, öyle söylenir tarihte. Bu davranış yalnız düşmana karşı duyulan hınç, öfke yüzünden değildir. Düş­ man kemiğinin insandaki vurucu gücü arttırdığı inancın­ dandır düpedüz. Halk inançlarına göre kemiklerin geç çürümesi, bir in­ san yaşamını aşacak sürede mezarda kalması, ilerde ru­ hun, yeniden gövdeye döneceğindendir. Bu inanc)n da İslam diniyle, tektanrıcı dinlerle bir ilgisi yoktur. Çoktan­ ncı doğa dinlerinden kalmadır bu inanç da. Ölü mezarla­ rına konan yiyecekler, süs takılan bunu gösterirdi eskiden. Doğa dinlerinde, ruh, arada bir gövdeye gelir girer, me­ zarda ölü dirilirmiş. Bu yüzden ölüye, onun kemiklerine sövmek büyük bir suç sayılırdı. Kemikler de kutsaldı. Za­ manla bu inancın dokusu, oyası değişmiş. Kemiklerin giz­ li bir değer taşıdığı inancı kalmış günümüze. Durum hayvan kemikleri için de böyledir bugün, eskiden de böy­ leydi. Bugün Doğu Anadolu' da en ağır sövgü bir insanın babasının (ölmüşse) kemiğine sövmektir. Karadeniz kıyıla-

159

rında çok öfkelenen bir kimse karşısındakine "ceddinin ke­ miğini s .. .im "der. Bu çok ağır bir sövgü sayılır. Gün olur büyük kavga çıkar bundan. Görünüşte insana çok sığ ge­ len bu sövgünün özünde de eski inanç kalıntılarım bulma­ mak elde değildir. Kemiğin (insan kemilinin) saygı gördüğü, önem verildiği bir çağdaki inancın silik izleri var­ dır bunda. Kartalların başkemiklerinin de uğur taşıdığına inanı­ lır. Onlarla ilaç, büyü, tütsü yapılır. Süs olarak kullanıl­ dığı da olur. Kartal çok eski dinlerde kutsal sayıla_n bir hayvandı. Hititlerde gök tanrılarının buyruğunda bulun­ duğuna inanılırdı. Bugün Anadolu'nun değişik yerlerin­ de, kayalarda gürülen kartal kabartmaları, Selçuk Türklerindeki kartallı oyalar; Roma ulusundaki kartal saygısı eski Anadolu'dan kalmıştır. Kemiklerin yanında dişlerin de önem taşıdığını, saygı gördüğünü biliyoruz. Tütsü, büyü işlerinde kullanılan kö­ pek dişi bunun açık bir belirtisidir. Kurt dişi, koyun diŞi, yılan dişi, domuz dişi ayrı ayrı işlerde kullanılır. İlaç ya­ pıldığı da olur. .

*

160

KEDİ Çok yaygın bir inanç vardır halk arasında. Bir kedi öldürenin işlediği suçtan kurtulabilmesi için yedi köprü yapması gerekir, derler. Öylesine güçlü bir dokunulmaz­ lığı vardır. Bu inancın kaynağını Peygamber Muham­ med'in kediye duyduğu sevgide görenler vardır. Peygamber Muhammed, günün birinde hırkasının üstün­ de uyuyan kediyi incitmemek, uyandırmamak için hırka­ sının o bölümünü kesmiş, kediye dokunmamış derler. Birçok kitapta bu hikaye anlatılır, bir bakıma gerçektir de. Ancak kediye duyulan saygı daha eski çağlara kadar gider. Anadolu'da kedi ile ilgili inançlar çok eskidir. İı.lam dininden önceki dönemlerde de vardır. Hititler, Urartu­ lar kediyi sever, ona karşı koruyucu bir ilgi gösterirlerdi. Oysa, bu eski inanç, bu eski hayvan sevgisi de daha eski dönemlere uzanır, Mısır'a kadar gider. Anadolu ile Mısır arasında birtakım inançlar konusunda birleşme olduğu­ nu biliyoruz. Yalnız en eskisinin hangisi olduğu şimdilik pek açık seçik değildir. Mısırlılarda kedi kutsal bir hay­ vandır, bir totemdir. Bu inanç İ.Ö. üçbin yıllarına varı­ yor. Yazı kaynaklarda ise İ.Ö. ikibin ile binbeşyüz yıl larını buluyor. Hititlerde, özellikle kaya kabartmala­ rında kedi resimleri görülüyor. Bugünkü kediyle ilgili inanç bize, Anadolu halkına İslam diniyle gelmemiştir. Hititlerden gelmiştir. Onlara nereden geldiği ise ayrı bir araştırma konusudur günümüz için. F/1 1

161

İslam dini, birçok yönden eski Arap, Mısır, Sümer, Hind etkisi altında kalmış, onları zamanla özünde erit­ miş, sindirmiştir. Kedi inancı, kedi sevgisi de böyledir. Kedi evcil bir hayvan olması, evde sevilmeyen, yıkım ge­ tirdiği sanılan hayvanları öldürmesi yüzünden sevilir. Eski Türklerde (Asya Türklerinde) sıçgan (fare) kutsaldı, onunla ilgili bir ay adı da vardı. Bu bakımdan, bu kutsal hayvanın canına okuyan kedinin saygı, sevgi görmesi pek mümkün değildir. Mısır'da ise kedi büyük saygı gö­ rür, ona dokunulmaz, onu öldüren ceza görür, suçlu sayı­ lır. Kedinin bir koruyucu totem olduğu, eski topluluklar arasında ona kutsallık verildiği, biliniyor. Anadolu toplu­ munda ise bütün çağlar boyunca kediye sagyı, sevgi gös­ terilirdi. Müslümanlar arasında kedi için nankör deyimi de kullanılır. Bir evin başına yıkım gelir, ev ıssız kalırsa o evi ilkin kedi bırakır gidermiş. Kedi yemeğini yerken gözlerini yumarmış. Bunun anlamı, öteki dünyada onu besleyen, evinde bakan, saklayan kimseye karşı tanıklık etmek, onu suçlamakmış. Kedi, evde kalırsa, o evde de bi­ ri ölür de duyulmazsa kedi onun burnunu, kulağını yer­ miş. Bundan dolayı da kötü, uğursuzmuş. Bu inancın kökünde İslam etkisi vardır. Çünkü İslam dinine göre ke­ dinin içtiği su ile abdest alınmaz. O su kirlenmiş sayılır. Ayrıca kedi fareleri yediği için de iğrençtir. İşte İslaµı inancı budur. Bir çelişmeyi içerdiği görülüyor. Oysa eski Mısır' da kedi için böyle bir inanç yoktur. Kedi bütün dav­ ranışlarıyla bir bütün olarak alınır, kutsal sayılır. Herodotos'un anlattığına göre; eski Mısır' da kedi gibi köpek, tilki, kurt, sıçan, doğan, ibis, ayı, gibi hayvanlaı da kutsaldır. Dokunulmazlıkları vardır. Kedi ile, sıçanla, doğanla ilgili inançların Anadolu'ya Asya'dan, özellikle Türklerle geldiği savı tutarlı değildir. Bu adı geçen hayvanlarla ilgili inançlar en aşağı İ.Ö. üç­ bin, en yakın binbeşyüz (İ.Ö. yine) yıllarına değin gidiyor. Oysa, Türklerle (bu ad da Türkçe değildir. Türkçenin ya­ pısıyla açıklanamıyor) ilgili inançların en eskisi bile İ.Ö.

162

bin yılına varamıyor, bir bakıma İ.Ö. beşyüz yılını bile bulamıyor. Buna kar\ıılık Anadolu'da bu 1ıayvanlarla il­ gili inançların en yenisi bile İ.Ö. bin yılını çok mu çok aşı­ yor, geriye gidiyor. Eski Mısır'da kedinin ölüsünün mumyalandığı, özel bir törenle gömüldüğü gerçeği vardır. Firavun mezarla­ rında kedi mumyalarının bulunuşu gösteriyor bunu açık­ ça. Kedi neden kutsaldır? Yalnız evcil bir hayvan olması, insanlara yakın bulunması bu sorunun karşılığını verme­ ye yetmez. Çünkü kutsallık yakınhktan öncedir. Bir nes­ ne önce kutsaldır, sonra insana yakındır. Önce yakınlık, sonra kutsallık olmaz. İnsan ancak özünü, nedenini bile­ mediği bir doğa varlığına kutsallık yükler, bildiğine yük­ lemez. Biz, bütün canlıların, özellikle biraz yırtıcı nitelikte olanların ilk totemler arasında olduğunu biliyo­ ruz. Totemin doğu:şunda iki ayrı kaynak vardır. Biri yu­ muşaklık (yırtıcı, kırıp dökücü olmama. Geyik gibi, koyun gibi, at gibi uysal olanlar) gösteren canlılar, öteki ise yırtıcı, azgın, insana korku verici canlılar. Bunlardan birinciler koruyucu, suçsuz, arı duru varlıklardır. İkinci­ ler ise saldırgan, ürkütücü varlıklardır. Kedi sonradan evcilleştirilmiş bir canlıdır. Onun kökeni yırtıcıdır, sal­ dırgandır. Geyik, koyun uğur sayılır da kedi, bugün bile, sayılmaz. Kedinin yırtıcılığı, saldırganlığı çağların akışı içinde unutulup gitmiş. Evcilleştirilince daha da-yumuşak, insa­ na yakın (dokunulmaz, cıını yakılmaz) bir hayvan olmuş. Onun kutsallığını yaratan korkutucu gücü zamanla yu­ muşamış, sevgiye dönüşmüş. İşte evcilleştirilmesi sonucu doğan sevginin de, kaynağı budur. Kedi, evcilleştirilmesi sonucu, kazandığı sevgiyi sür­ dürürken, onunla ilgili ilk inanç tortularını büsbütün or­ tadan kaldıramamış. Ona nankör denmesi bundandır, İslam dinine sinen bu çelişik (biri sevgiye, biri kötüleme­ ye dayanan) inancın kaynağı da budur. Biri çok eski çağ-

1 63

ların süzgecinden geçen, biri kedinin evcilleştirilmesinden sonra doğan, gelişen inanç. Mısır'da olduğu gibi, Anadolu'da da kediyle ilgili inanç kalıntıları buluyoruz. Halk arasında kedinin dişi­ siyle birleşme zamanı olan mart ayı yalnız bahar başlan­ gıcı sayılmaz. Sıcak günlerin, kış bitiminin geleceğini de bildirir. Bir evde yangın oldu mu ilkin farelerle kediler kaçarmış. Kedinin sıcak küllere sokulması, ocağın başın­ dan ayrılmaması evin bekçiliğini yapması , evin koruyu­ cusu olması demekmiş. Kedisi, köpeği olmayan bir köy evi mutsuz ev sayılır. Bu bakımdan kedi köpek sözleri yanyana söylenir. Bu Türkçede iki söz arasındaki ses ben­ zerliğindeiı de olabilir bir bakıma. Kedinin dışkılığını örtmesi, yeri eşerek dışkılık bırakması onun yaratılış ba­ kımından temizliğine yorulur. Gene halk arasında yay­ gın bir inanca �öre kedi öleceğini anlayınca ortalıkta görünmez olur. Olüsünü bile insanlardan saklarmış. An­ cak birdenbire ölen, öldürülen bir kedinin ölüsü görülür­ müş ortalıkta. Kedi yemeğini yedikten sonra, yemeğin bulunduğu kabı iyice yalar, bu olay da onun temizliği sevdiğine, pis­ likten kaçındığına yorumlanır. Bu inançlar günümüzde yaygın, değişik nitelikler taşır. Ancak bir teki bile yeni değildir, çok eski dönemlerden kalmadır.

*

164

YIKANMA

Anadolu'da yıkanma diye yaygın, yerine getirilmesi gerekli, bir gelenek vardır. Bu arınmak, kirleri gidermek için yapılan yıkanma değildir. Dişi ile erkeğin sevişme­ sinden, birleşmesinden sonra uygulanan yıkanmadır. Bu­ nun İslam diniyle geldiği, yayıldığı sanılır. Oysa, işin gerçeği, böyle değildir. Sevişmeden sonra yıkanmanın İs­ lam diniyle bir ilgisi yoktur. Çok daha eski bir gelenektir. Eski Mısır inançlarına göre; bir erkekle bir kadın se­ vişip çiftleştikleri zaman yıkanma gereğindedirler. Çün­ kü yıkanmayanların tanrılar katında suçlu düşecekleri inancı vardır. Tanrılar suları insanların arınması, sıcak­ lardan bunalınca serinlemesi, dinlenmesi, dinçle,şmesi için yaratmışlardır. Sular da belli tanrıların buyruğu, yö­ netimi altındadır. Dolayısıyle sular da birer tanrısal nite­ lik, tanrısal özler taşıyan kutsal varlıklardır. İnsanın onunla arınması, durunması gerekir. İnsan yıkandığı sü­ rece dincil görevini yerine getirir. Yıkanmayan, suyu ile bütün gövdesini arıtmayan bir kimsenin ruhu da kirlidir. İşte bu inanç yaygındı eski Mısır'da. Eski Anadol u ulus­ larında da bunun bir inanç olarak benimsendiğini biliyo­ ruz. Ancak kökeninin hangi ulus olduğu bugün için açık seçik değildir. Suların kutsal bir varlık, birer tanrı ola­ rak saygı gördüğü her toplumda su ile yıkanmanı11 da ge­ reği vardır. 165

Bu inanç, Mısır'dan Araplara, İranlılara geçti, yayıl­ dı. İslam dininin ortaya çıkışından sonra bir din gereği niteliği kazandı (tektanrıcı dinler için). Mısır yoluyla çev­ re ülkelere geçen bu inanç bir süre Hellenlerce de benim­ sendi. Nitekim Herodotos, ünlü tarihinin ikinci kitabının 64. bölümünde bunu anlatır. Bugün Anadolu halkınca bir din görevi, özellikle islam dininin değişmez kurallarından biri, olarak uygulanan · yıkanmanın çok eski olduğu anlaşılıyor. İslam dini kesin ilkelerini kazandığı dönemde eski çoktanrıcı dinlerden kalma inançları büsbütün söküp atacak güçte değildi. Bu eski inanç kalıntılarından işine yarayanları alma gere­ ğinde kalmıştı . Bunlardan biri de yıkanınaydı. Sonradan bunun islam dininin yeni bir görüşü diye yorumlanmaya başladığı anlaşılıyor. Dişi ile erkeğin çiftleştikten sonra yıkanmaması gele­ neğini Anadolu'da, yayan, hıristiyanlıktır. İslam dininde görülen kumla yıkanma, Arapça bir de­ yimle teyemm üm, suyun bulunmadığı yerde yapılır. Su bulununca teyemmüm bozulur, su ile yıkanma gereği do­ ğar. İşte bundan da su ile yıkanmanın çok eski olduğu an­ laşılıyor. Ancak islam dini bu yıkanma geleneğinin sınırlarını genişletti. Erkeğin ister düşte, ister kendi ken­ dine (elle boşalma-istimna)boşalması sonucu yıkanması gereği kondu. Durum, kadınlar için de böyledir. Aybaşı olan, bir erkekle çiftleşen her kadının yıkanması gerekli­ dir. Eski Mısır' da yıkanma dişi ile erkeğin çiftleşmesi so­ nunda uygulanırdı. İslam dini bunu hangi koşullar altında olursa olsun, erkekten, ya da dişiden boşalan döl­ lenme, üreme ile ilgili tohumların, yumurtanın dışa çıktı­ ğında yıkanma gereği ile bağlaşımlı kılmıştır. Yıkanmayan hiçbir mümin din görevini yerine getire­ mez, yıkanmadığı sürece pis (cenabet), suçlu sayılır. Zamanla islam dini yıkanmanın günlerini bile be­ lirlemiş. Her müminin haftada bir, genellik.le cuma

166

günü yıkanması gerekir (dince kirlenmese bile). Peygam­ ber Muhammed cuma günü doğduğu için cuma gecesi ev­ lenme, gerdeğe girme, kadınla görüşme (çiftleşme) uğurlu sayılır. Bundan dolayı islam topluluklarında, şeriat ku­ rallarını uygulayan çevrelerde cima gecesi sayılır (evli çiftlerin sevişme gecesi). Buna cuma gecesinin fazileti denir.

167

SÜNNET Anadolu'da, özellikle müslümanlarla, Museviler ara­ sında sünnet yaygın bir inançtır. Erkek çocuklarının bel­ li bir yaşa gelince erkeklik öğelerinin ucundaki deriyi kesme yüzyıllar boyunca uygulanan bir gelenektir. Bu­ nun islam diniyle Türkler arasında, özellikle müslüman Türkler arasında, yayıldığı biliniyor. Ancak sünnet olayı· nın müs!ümanlıkla ilgisi yoktur; İslam dininin doğıışun­ dan çok önceki çağlarda Mısırlılarda, daha sonra . İbranilerde sünnet olayı uygulanıyordu. Bunun kadınla­ ra uygulandığı dönemler de vardı. Afrika' da yaşayan bir­ takım topluluklar kadınları da sünnet ediyorlardı. Sünnet, totem inançlarının bir sonucudur. Erkek ço· cuk belli bir yaşa gelince totem değiştirmede ağır bir sı· navdan geçerdi. Üreme organının bütün derisi soyulurdu. Sesini çıkarmayan, acıya katlanan yiğit sayılırdı. Za· manla yalnız adı geçen yerin ucundaki derinin kesilme· siyle yetinildi. İslam dini bu çok eski inancı olduğıı gibi benimsedi. Herodotos, ünlü tarihinin ikinci kitabının 64. bölümünde bu olayın Mısır'da uygulandığını anlatır. Eski Türklerde böyle bir inanç yoktu. Eski Anadolu uluslarında da sünnetin uygulandığını gösteren açık se­ çik belgeler yoktur. Ancak Suriye yörelerinde, Anadolu'· nun Güneydoğu kesimlerinde yaşayan Yahudilerin bu geleneği uyguladıkları, uygularken de törenler düzenle­ dikleri biliniyor. Bu inançın eski Araplara Mısır'dan geç· tiği bellidir. Ancak bir süre sonra Araplar yeni inançların etkisi altında kalarak bunu bırakmışlardır.

168

Hırıstiyan dininde, öteki çoktanrıcı dinlerde, Hintli­ lerde, Çinlilerde, eski İranlılarda böyle inanç yoktur. Bu inanç Afrika kaynaklıdır. Arkeoloji kazılarında çıkan çıplak erkek heykellerinde A nadolu'da sünnetin uygulan­ madığını görüyoruz. Eski Mısırlılar, Afrika ulusları çok­ tanrıcı bir inanç düzenine bağlıydılar. Çocuklar sünnet edilirken özel törenler düzenlenir çalgılar çalınır, oyun­ lar oynanır, içkiler içilirdi. Durum kadınlara uygulanır­ ken de böyleydi. Eski Anadolu dinlerinde sünnetin olmayışı erkeğin de ,kadının da üreme üyelerinin kutsal sayılışından dola­ yıdır. Fallos denen erkek üreme üyesine karşı büyük say­ gı gösterilir, tapılırdı. Bu olayla ilgili birçok buluntu vardır elimizde. Bolluk tanrıçası Kübele 'nin birçok me­ mesi vardır. Bu onun doğurucu, besleyici niteliklerini yansıtan görüntüleri dile getiriyor. Anadolu tapınakla­ rında önemli bir yer tutan Falloslar zamanla Doğu Ana­ dolu kesimlerine de yayıldı. Mezopotamya kaynaklı olduğu bilinen Adonis törenleri erkekteki dölleyici gücün yansıtılmasıdır. Sünnet erkek dölleme üyesinin kutsal sayılmadığı, ancak totemin kutsal sayıldığı uluslarda uygulanıyordu. Bugün sünnet edilen yerden kopan derinin toprağa gö­ mülmesi Adonis'le ilgili inancın belirtisidir. Toprağın dölleneceği, ekinlerin bol olacağı inancının izleri vardır bunun kökünde. Sünnet sırasında törenler, düğünler ya­ pılması, şerbet dağıtılması, sünnet edilen çocuklara ar­ mağanlar verilmesi eski inançların birer kalıntısıdır. Sünnetle ilgili çok eski bir inanç daha vardır. O da di­ şi ile erkeğin birleşmesinin kutsal sayılışı. Eski Hindis­ tan'da bu görev tapınaklarda yerin getirilirdi. Bugün kadınla erkeğin çiftleşmesini gösteren bir çok heykel var; dır Hint tapınaklarında. Eski Anadolu uluslarında da böyle bir inancın varlığını görüyoruz. Adonis (Dumuzi) törenleri bundan ötürüdür. *

169

ANDJÇ�EK.. HAYVAN DOGUŞTURMEK Andiçmek, Anadolu'da pek yaygındır. Bunun uygula­ nışı yöreden yöreye değişir. Genellikle andiçmeler kutsal sayılan bir varlığın adı anılarak yapılır. Andiçmek bir "yemin " türüdür. Andiçmek, Anadolu'nun en eski uluslarında olduğu gibi İranlılarda, Araplarda, İskitlerde de vardı. Türkçeye moğolcadan geçen bu andiçme sözü bir işin, bir görevin yapılması konusunda, verilen bir söze bağlılık anlamında kullanılır. İskitler andiçerken toprak bir kabın içine dök­ tükleri şaraba andiçecek kimselerin parmaklarını kese­ rek kanlarından akıtırlar. Sonra andiçecek kimseler kabın çevresinde toplanırlar. Kabın içine bir pala,_mız­ rak, ok, balta gibi savaş araçlarının uçlarını daldırırlar. Bunu yaptıktan sonra kabtaki şaraptan bir yudum alır­ lar. Kalanını andiçme töreninde bulunan ileri gelenlere dağıtırlar. Andiçmek bir din töreni niteliğindedir. İslam dininin doğuşundan .önce Araplarda da andiçme buna benzer nitelikte uygulanırdı. Bugün Anadolu'da kan kardeşliği denen tören de bu niteliktedir. Kankarde­ şi olacakların birer damla kanı bir bardak şerbetin içine damlatılır, sonra kankardeşi olacaklar o şerbeti bölüşe­ rek içer; birbirine sarılır, öpüşürler. Buna kardeşlik denir. Andiçme olayı ile kardeşlik olayı arasında bir bağlantı vardır. Bu oldukça eski bir geleneğin kalıntısıdır. Eski Anadolu ulusları bu tür andları birer din töreni niteliğin­ de gerçekleştirirlerdi. Hititler bu törenleri savaşlarda 170

sağlanan başarılar sonucu düzenlerlerdi. Andiçmeler, ge­ nellikle bir din görevlisinin yönetimi altında düzenlenir, gereği yapıldıktan sonra tanrılara adaklar sunulur, saçı­ lar saçılırdı. Andiçmenin özünde biçimlenen görüşün anlamı şu­ dur: Kanla birlik sağlamak. Bütün eskiçağ dinlerinde kan kutsaldır. Tanrılara saçılır, tapınaklarda belli bir ye­ re dökülerek tanrılara sunulurdu. Kurban kanının kutsallığı bundan dolayıdır. Eskiçağ insanlarının çoğunda düşman kanı içmek, etini yemek geleneği vardır. Bugün bize oldukça korkunç gelen bu davranış o çağlarda bir din inancı niteliği taşı­ yordu. Düşmanın kanını içmek, ona karşı duyulan korku­ yu ortadan kaldırıyordu. Bunun böyle olduğuna inanıyordu eskiçağ insanı. Kurban töreni de böyle bir nitelikteydi. Kurbanın özünde kanın taşıdığı kutsallığa duyulan saygı vardı. An­ diçme de bir bakıma, bir kurban kalıntısıdır. Bugün kan içmek, kan y�la1Dak, kan dökmek, kanını akıtmak, kanı­ na ekmek doğramak, kanına susamak gibi halk deyimle­ rinin özünde eskiçağ inançlarının silik izleri vardır. Öyle ki kan davası bile eskilere, derinlere gidildikçe bir totem inancını bulur özünde. Kan davası nın eski geleneklere çok bağlı kalınan yörelerde sürüp gittiği düşünülürse, işin gerçeği daha kolay anlaşılır. Geleneklerin hızla de­ ğiştiği, yeni yeni durumların (inanç durumlarının) ortaya çıkıp kolayca benimsendiği yerlerde kan davası, öçalma duygusu (bir topluluk oJarak) yoktur." Andiçmek de öyle­ dir. Geleneklere, göreneklere _ bağlı kalınan çevrelerde yaşar. Anadolu'da geleneklere en çok bağlı kalınan yerler; Doğu Karadeniz bölgesi, Orta Anadolu (Konya yöreleri), Doğu Anadolu (daha çok güneye bakan iller) gibi yöreler­ de kan davası sürüp gidiyor. Akdeniz kıyıları, Ege kıyıları, İstanbul yöreleri gele­ neklerin hızla değiştiği bölgelerdir. Buraların yerlilerin'

171

·

de (Anadolu 'n un adı geçen bölgelerinden gelenler dışında) kan davası, andiçme, kan kardeşliği gibi olaylar pek görülmez. Bu yöreler kapalı değil, açık bölgelerdir.

Dışla ilgileri, ilişkileri çoktur. Bu yüzden gelenek göre­ nek değişmeleri daha kolay oluyor. Oysa kan davasının, andiçmenin, kan kardeşliğinin yaygın olduğu bölgeler kapalı bölgelerdir. Bunların dışla, çevre uluslarla ilişki­ leri çok azdır, sınırhdır. Bu yüzden gelenek, görenek de­ ğişmeleri seyrektir. Hititlerin, Urartuların yaşadıkları bölge halklarında bugün o çağlardan kalma gelenekler, görenekler vardır. Kılıkları, evleri, besledikleri hayvanlar, inançlar, inanç törenleri oralarda bile değişmemiştir. Bugün Anadolu'nun özellikle Ankara, Manisa bölge­ lerinde horoz döğüştürme, deve güreştirme , koç döğüştür­ me, köpek dalaştırma gibi gelenekler vardır. Bunların ortaya para konarak yaptırıldığı da olur. Bu gelenek Ana­ dolu'ya İ.Ö. 278 yıllarında gelerek Ankara yörelerinde yerleşen, Pessinus adlı ilkçağ kentini kurdukları ,sövle­ nen Galatlarca getirilmiştir. Galatlar, Anadolu'ya, Avru­ pa'dan, özellikle Balkanlarla Bizans üzerinden geçip gelen, kelt dili denen dili konuşan bir topluluktur. Çok savaşçı, saldırgan, kırıp dökücü olan bu topluluk beİli günlerde törenler düzenler, hayvan döğüştürürlerdi. Hayvan döğüştürmenin bir din inancı mı, yoksa bir savaş denemesi mi olduğu kesinlikle bilinmiyor . Ancak Galatların buna büyük bir önem verdikleri, bunu sürekli olarak uyguladıkları açıkça biliniyor. Bu gelenek zaman­ la Anadolu'nun değişik bölgelerine yayılmıştır . Koyun beslenen yerlerde koç döğüşü, deve yetiştirilen yerlerde deve döğüşü (ya da güreşi), Doğu Karadeniz kıyılarında (özellikle köylerde) köpek dalaştırma, Manisa ve Edirne yörelerinde horoz döğüşü oldukça yaygındır. Bundan da Anadolu'nun eski yerlilerinden günümüze kadar nelerin kaldığı kolayca anlaşılıyor . ...

172

DÖÖM ELER

Anadolu'nun kırsal kesimlerinde, kadınların yüzleri­ ne "döğme" yaptırmaları yaygın bir gelenektir. Kadınlar bunu, derinin üzerine işlenen bir süs olmaktan çok, İslam dininden kaynaklandığına inandıkları bir inanç geleneği diye sürdürürler. Gerçekte bu gelenek çoktanrıcı dinler­ den, özellikle "totem " inançlarından kalmıştır. Oysa Anadolu kadını bu tarih gerçeğini bilmez. Ona göre Pey­ gamber'in kızı Fatıma 'yı kölesi zorla öpmüş, öpmekle de yetinmemiş, dişlemiş, yüzünde diş izleri kalmış. Bu ola­ yın kötüye yorulmasını önlemek için, bütün arkadaşları yüzlerine döğme yaptırmışlar, böylece kölenin diş izleri örtbas edilmişmiş. Döğmeler, gerçekte, çoktanrıcı dönemlerin birer sim­ gesidir. Kutsal sayılan varlığın simgesini gövdenin belli yerlerine işlemek ondan güç almak, onun koruyuculuğu altına girmek diye yorumlanırdı. Bugün "damga " adı ve­ rilen, bambaşka bir amaçla kullanılan imler de birer kut­ sal belirti nitelığindeydi. Asya Türkleri'nin kullandıkları "tamga"lar belli bir kimseye özgü olan nesnenin belirtisi­ dir, ancak bunun kökeni de bireyin bağlı bulunduğu top­ luluğun inandığı kutsal varlığı, "totem"i yansıtmadır. *

1 73

üç Anadolu'nun bütün kırsal kesimlerinde üç sayısı kut­ sal bir içerik taşır. Bunun da çoktanrıcı dinlerden kay­ naklandığı bilinmektedir. Özellikle Alevi tarikatlarda üç sayısına verilen önem yaygındır. Bu inanç halk kesimin­ de de tutunmuştur. Üç yudum su, üç lokma ekmek ya da yemek, üç adım, üç dua (üç k ulh uvallah, bir elham oku­ mak), üç aylar (ramazanla ilgili), üç kapı bg. Etrüsk inançlarına göre bir ilin üç kapısı, üç tapınağı olmalıdır. Bunlardan biri eksik olursa, o ilde yıkım, bu­ nalım, düzensizlik başgösterirmiış. Üç sayısıyla ilgili inançlar, kavramlar, deyimler ya­ zın alanında, tasavvufta çok yaygındır. Halk arasında, uğursuz sayılan, istenmeyen bir olay karşısında üç tövbe, üç kez "tuuu" diyerek yere bakmak yaygındır. *

174

YABANADAMI Maçka'nın dağlık bölgelerinde, özellikle sığ orman­ larda kimi geceleri, kimi ·de sisli-dumanlı günler, değişik sesler duyulur. Ne insan, ne de hayvan sesine benzeyen bu çığlıklara değişik anlamlar verilir, genellikle de uğur­ suz, korkulu sayılır. Yaygın bir inanışa göre bu sesler "yabanadamı " denen, yarı insan, yarı hayvan yaşayışlı bir varlıktan gelirmiş. Bu varlık, daha önceleri insanmış, sonra ortam değiştirerek yabansı olmuş, insanlara saldı­ rır, korkulu durumlar yaratırmış. Çocukluğumda bu sesleri, özellikle de sisli günlerde, akşam üzerleri sık sık duyar, korkardık. Korkumuz bü- . yüklerin anlattığı öykülerden, inanılmaz olaylardan kay­ naklanırdı. Yabanadamı büyülü, usla anlaşılıp anlatılmaz bir varlıkmış. Cinlerle, perilerle, daha bilin­ meyen gizli güçlerle konuşur söyleşirmiş. Genellikle de güzel kızları, genç güzel kadınları çok severmiş. Şimdi anımsadığıma göre onun sesi baykuş sesiyle geyik sesi arasında, değişik, bir sesti. Yabanadamını gören olma­ mış, bütün anlatılardan birbirinden aktarılmış, eklene eklene büyümüş, çoğaltılmış öykülerdi. Çocukları uyut­ mak için, "uyumazsan yabanadamı gelir seni kaçırır" di­ ye korkuturlardı. Kimilerinin anlattıklarına göre yabanadamı yüksek ağaçların üzerinde yaşayan, gövdesi çok kıllı, kara, aşın güçlü, iri kıyım, görkemli bir yara­ tıkmış. İnsan gibi davranır, sever-sevişirmiş. Maçka'nın Ağralaksa yaylasında, yabanadamın kaçırıp gebe bırak­ tığı, ondan çocuğu olmuş kadınların varlığı da ileri sürü­ lürdü. 175

Bir söylentiye göre yabanadamı ormanların koruyu­ cusuymuş, kimi hayvanları sever, özellikle geyikleri, karacaları, bekler, gözetirmiş. Çiğ et yer, yabansıl yemiş­ leri devşirir, yaban balı toplar geçinirmiş. Ancak sayısı pek azmış, büyük ormanlarda bile sayıları birkaçı geç­ mezmiş. Yabanadamının dilinden anlayanlara dokun­ mazmış. Kimilerine göre Rumca, kimilerine göre � de bilinmeyen bir dille söyleşirmiş. Onunla ilgili söylentiler, inançlar, öyküler bugün bile Maçka yörelerinde yay­ gındır. *

176

İL-KÖY İNANÇLARI

F/12

177

İnançlann çoğu halk belleğinde yaşayan düşünce var­ lıklarıdır. Burada Halk İnançları diye bir bölüm ayırma­ nın nedeni bunlann halk yaşamını etkilemeleri, günlük yaşamda bile uygulanmalarıdır. Yoksa bu tür inançlarla öteki inançlar arasında öz bakımından bir aynlık, karşıt­ lık yoktur. Kentlerde ekin ekmek, harman savurmak, ça­ yır biçmek, yaylalara çıkıp yazlamak geleneği olmadığı için, daha çok köy toplumunun dilinde yaşayan inançları kentte yaşayan topluluklar bilmez, uygulamaz.. B urada halk inançları diye toplanan inançlar köy yaşamını, tan­ ını, yaylacılığı ilgilendiren inançlardır. Onlara bu yüzden halk inançlan denilmektedir. Gerçekte bütün inançlar, ister köyde, ister kentte olsun halk inançlarıdır. Anado­ lu'nun okumamış, yalnız kulaktan kulağa aktanlan gele­ neklerine, göreneklerine göre yaşamını düzenleyen toplumları çokluk köylerde barınır. Tarımla, hayvancı­ lıkla geçinir. Kent yaşamına uzak kalan bu toplulukların inançları da değişmemiş, yozlaşmamıştır bir bakıma. Oy­ sa kentte yaşayan toplulukların inançları çokluk kent ya­ şamına uyar, uydurulur. Onlar daha kolay değişir. Kent aydınları, kent toplumu gibi kolay değişir, yabancı dönü­ şümlerin etkisi altında kalır. Bugün, evinin bir kıyısında sakladığı çiçeği, bir süs bitkisini güneşin, ayın, yıldızla­ rın devinimlerine göre aşılayan, sulayan, gübreleyen, ba-

179

kan aydın kentli yoktur. Oysa köyde şu aydınlarının halk dedikleri insan topluluklarında tarımla, bahçe işleriyle ilgili bütün eylemlerde, çalışmalarda gök varlıklarının hareketlerine büyük önem verilir. Köylü tarımla ilgili iş­ lerini bu gök varlıklarının devinimlerine, d urumlanna gö­ re yoluna koyar. Bu bölümde yeralan inançlara köy inançları demek daha doğru olabilir. Burada dizilen inanç­ ları, birinci bölümdeki açıklamalardan ayırmak için böy­ le bir kesimlemeye gidilmiştir. İsteyen bunlara köy inançları da diyebilir. Kent inançları da vardır, ancak bunlar, yukarda da belirtildiği gibi, pek salt değildir artık . Çoğu, bugün için tektanrıcı dinlerle ilgilidir. Burada görülen inançlar ise çoktanrıcı dönemlerden, doğa dinlerinden kalma inanç­ lardır. Anadol u'nun İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Konyı:, Bursa gibi illerind.e görülen inançların çoğu İs­ lam dininin, şeriat ilkelerinin etkilerini taşır. Buna bir de sünni tarikatların (daha çok kentlerde k urulup yayıl­ dıkları için) etkisini katarsak şeriatın ne denli ağır bastı­ ğı (kentlerde) daha kolay anlaşılır. Sözgelişi, köylerde mum yakma, mum dikme, ölülerden yardım isteme gele­ neği pek yoktur. Bir bakıma köylerde yatır, evliya, ermiş bile pek seyrek görülür. Bu gibi (şeriatlçı ilgili) inançların sokulduğu köyler çokluk kentlere yakın, kent insanlarıy­ la daha içli dışlı olan köylerdir. Köyün delisi şehre inince veli olur. Köylerde tutunamayan birtakım sapkınlar, tan­ rı ile konuştuğunu ileri süren ermişler (?) ancak kentler­ de barınır. Burada açıklanması gereken önemli bir konu vardır. O da geçim, üretim, tüketim bakımından ağaya bağlanan toplulukların durumunu göz önünde bulundurmadır. Özellikle Doğu Anadolu kesimlerinde yoksul toplulukla­ rın ağalara olan bağlılığı bir inanç, bir din etkisi taşımaz. Onun kökeninde üretim, tüketim olaylarının izleri var­ ' dır. Doğu Anadolu'da yoksul bir tekkenin, yoksul bir tari­ katın köylüleri etkisi altında bulundurduğu 180

görülmemiştir. Bütün tarikat öncüleri, önderleri varlıklı kişilerdir. Bu tür olayların özünde kökleşen inançlar da isla.m dininin, şeriatın etkisiyle gelişmiştir. Sözüngelişi, Karadeniz kıyılarında büyük toprak ağaları yoktur. Var­ lıklı, köylere dal budak salmış, büyük toplulukları etkisi altına almış tarikatlar, tarikat uluları, şeyhler, veliler de pek yoktur o yörelerde. Doğu Anadolu'da ise bütün şeyhler, ağalar islam dini­ ne, şeriat inançlarına sıkı sıkıya bağlıdır. Öyle ki görü­ nüşte alevi eğilimli olan tarikatlar bile Doğu Anadolu' da sünni inançlarının derin etkisi altındadır. Ancak gerçek alevi tarikatlar bunun dışında kalıyor. Aşağı yukarı bü­ tün toprak ağaları mezhep bakımından sünni inançları­ na, ilkelerine bağlıdır. Aysız tütün ekilmez, bu inancın tarımla, tütün dik­ mekle ilgisi açık. Tütünün Anadolu'ya ortaçağdan sonra gelmesine bakılırsa, pek eski sayılmaz. Ancak ay'la olan ilişkisi onun çok eski çağdan kalma olduğunu, tarım işle­ rinde önemli etkisi bulunan ay devinimlerinin sonradan tütün dikimine de uygulandığını gösteriyor. Bunun İslam diniyle uzak yakın bir bağlantısı olduğu düşünülemez pek. Aysız patates dikilirse ince olur inancı da öyle. Pata­ tes, Anadolu'ya çok sonraki çağlarda geldi. Tarımla ilgili bir bitki olduğu için eski inanç ona da uygulanıverdi. Bu­ nun da İslam diniyle ilgisi yoktur. Asya inançlarıyla da ilgili değildir. Asya Türkçesinde patates sözü yoktur. Ka­ radiken aldanmaz. Bu, bir köy inancıdır. Karadiken de­ nen dikenli ağaç ancak köylerde, Karadeniz kıyılarında olur. Kentliler bunu bilmez. Bu ağaç sıcaklar başlama­ yınca, bahar iyice gelmeyince tomurmaz, çiçeklenmez. Kış ortasında b iraz sıcak olsa, birtakım bitkiler tomurur. Havalar soğuyunca çiçeği solar, bir daha çiçek açmaz, ye­ miş vermez. Buna halk dilinde bitkinin sıcağa aldanması denir.

181

Doğanın bu bitkiye verdiği özellik, halkın sıcakların, baharın gelip gelmeyeceğini belirlemesine yardımcı olu­ yor. Öyle ki ekin ekmede bile bu dikenin (Karadikenin) durumuna bakılır çokluk. Gece bir kapla dışarı su dökeni periler çarpar. Bu inancın kökü çok, pek çok derinlerdedir. Kötü cinlerin ge­ celeri dolaştığını, insanlara y�kım getirmek için olanak aradıklarını bildiren eski çağlara, çoktanrıcı dinlere de­ ğin gider. Burada kentle köy eş düşüncede birleşiyor. İnan­ cın köyden mi kente, kentten mi köye indiği pek bili­ nemiyor. Ancak bugün daha çok köy çevrelerinde tutunu­ yor, uygulanıyor. Yukarda, köy inançları ile köy yaşamı arasında sıkı bir bağlantının bulunduğu belirtilmişti. Bu bağlantı yaşama koşullarından ileri geliyor. Köy top­ luluğu, daha çok inançlarıyla yaşar. Yaşamını onlarla dü­ zene koyar derken . köyün toplumsal yapısını, kurulu şunu göz önünde tutmanın gereğine inanılmaktadır. İnançlar, köy yaşamının kimlik belgeleri durumundadır. İyi bir araştırıcı inançlara dayanarak köy yaşamının dü­ şünce evrenini , düşünce kuruluşunu kolayca aydınlığa çı­ karabilir. Bu kolaylık inançların somutluğundan doğuyor. Bir toplum neye çok önem verirse inançları da o düşünce çevresinde dizilir, yoğunlaşır. Öyle ki köylü tar­ lasında çalışırken, evlenirken, evini düzenlerken, giysisi­ ni giyerken inançlarına göre davranır. Köylü kentliden daha çok inanç varlığı durumundadır. Köylü, aysız ormana gidiimez, der. Bu inancını uygu­ lar. Evinin yapımı için gerekli ağacı aylı bir zamanda (ayın doğduğu gecenin gündüzünde) keser. Köy inançları yaşama bağlı olduğundan kolay kolay değişemez, ancak yaşamla değişir. Bu yüzden, eski çağdan kalma inançlar çokluk köylerde sürer gider. Anadolu köylerinde, özellik­ le tarım alanında, büyük yaşam değişmeleri görülmüyor. Birçok yerde yapılan günümüz tarımı ile Hititler çağın­ daki tarım arasında büyük bir değişme olmamış. Öküz, at, katır eskiçağda olduğu gibi bugün bile bir tarım aracı� 182

dır. Buğday, arpa dövme dibekleri eskiden olduğu gibi bugün bile vardır. Köy evlerinin biçimi, kuruluşu, özelli­ ği eskiçağların geleneklerini, göreneklerini sürdürüyor. Durum, giyim konusunda da böyledir az çok. Evlen­ meler, yakınlıklar (evlenme yoluyla kurulanlar), kan ya­ kınlıkları, onlarla ilgili inançlar, gelenekler eskisi gibidir günümüzde de. Bugün Anadolu yörelerinde, özel­ likle Van, Hakkari, Ağrı, Bitlis, Muş yörelerinde görülen giyimlerle Hitit giyimleri arasında, aradan uzun bir za­ manın geçmesine karşılık, önemli bir değişme, çağımıza göre göze batar bir gelişme olmamıştır. Bu yörelerde bu­ gün sürdürülen inançlar (daha çok tarımla ilgili olanlar) Hititlerde, Urartularda da vardı. O eskiçağ uluslarında da tarım gök tanrılarının (tarımla, bollukla ilgili işlere bakan tanrıların) yönetimi altında yapılır. Tarımı koru­ yan, ekinleri, bitkileri geliştiren, olgunlaştıran tanrılar vardı. Ay, güneş tanrıları bu türden tanrılardı. Durumun bugün bile değişmediğini, ay, güneş gibi gök varlıklarıy­ la ilgili inançlardan anlıyoruz. Köy inançları (halk inançları) Anadolu toprağı üze­ rinde en eski çağlarla günümüzü birbirine bağlıyor içten içe, özden öze. Anadolu'nun, düşünce bakımından, gerçek tarihi inançlarla örülmüştür diyesim geliyor.

*

183

HALK İNANÇLARI

A

-

-

Ay yeniye geçmeden tohum ekilmez. Ay yeniye geçmeden tarla biçilmez. • Aysız ağaç kesilmez, kesilirse dayanmaz, kereste olmaz. • Akşamdan tırnak kesilmez. • Akşamdan sakız çiğnenmez. • Akşamdan soğan yenmez. • Aysız diş çekilmez. • Aysız tarla gübrelenmez. • Aysız yaylaya çıkılmaz. • Aysız yayladan inilmez. • Aysız çayır kesilmez. • Ayakta su içilmez. • Aysız ormana gidilmez. • Aysız soğan dikilmez. • Ay kesiminde tarla ekilmez. • Ay kesiminde çayır biçilmez. • Ayak kaşınınca yolculuk var demektir. • Aysız tütün dikilmez. • Aysız patates dikilmez ince olur. • Ay eskisinde kabak dikilirse verimli olur. • Ay hilal halinde iken iki ucu aşağı olursa o ay yağmur­ lu yukarı olursa kurak olur. •

•

187

• • • • • • •

Aybaşı evlere girilmez. Aysız fidan dikilmez. Aysız aşı yapılmaz. Aysız buğday ekilmez. Aysız _kuluçka oturtulmaz. Aybaşlarında çorap örülmez, dikiş dikilmez. Ağustosun yedisinde tarlaya giren adam çarpılır, kurur. • Aralık ayı ağabeyimden korkmasam tencereyi ocakta dondururum dermiş. • Ay kesiminde tarladan mısır koparılırsa geri kalanları porsuk yer. • Aç gözlü adam bir şeye bakarsa nazar değer, baktığı hayvansa çatlar. -

• • • • • • • • • • • • •

B

-

Bir kadın iki erkeğin arasından geçerse çocuğu olmaz. Bahar kabak çiçeği ile gelir. Bir adam gurbete gidince arkasından eve girilmez. Bir erkek iki kadın arasından geçerse sözü geçmez. Bir çocuk kırklanıncaya kadar o eve akşamdan ateşsiz girilmez. Bir evden bir eve yemek kaşığı verilirse insan fakir olur. Bir adamın üstünde dikiş dikilirse kısmeti bağlanır. Bir erkek iki kızın arasından geçerse köse olur. Bir yılanı öldürüp ağaca asınca yağmur yağar. Birisinin su döktüğü yere su (işeyen) onun sevdasını alır. Bir yıllanmamış çocuk iki cenabet arasından geçerse üzerinde yara olur. Bismillah demeden yemek yiyen doymaz. Bir çocuğun bezleri yabani ağaca asılırsa, çocuk yabani olur.

188

• Bir yarasayı canlı tutup horoz sesi gelmeyen bir yerde yakmalı, sonra kemiklerinden bir tılsım yapıp sağ ko­ luna bağlamalı, bunu yapan adama hem mermi işle7 mez, hem de ona kimse kötülük yapamaz. • Bir yola giderken geri dönüp bakmak iyi değildir. • Bıcakla ekmek kesilmez. • Bir kadın aş yerken neye bakarsa çocuk ona benzer. • Bir kimse gece kapıdan dışarı bismillah demeden çıkar veya destur demeden su dökerse ya çarpılır veya başına başka bir yıkım gelir. • Bir kimse evinden çıkıp ·gurbete giderken o günü ev sü­ pürülmez. • Burun kaşınınca hakkında dedikodu oluyor demektir. • Bir adamın sağ avucu kaşınırsa ona para gelir, sol avu­ cu kaşınırsa elinden para çıkar.

-

C

-

• Cami duvarına işeyen çarpılır. • Cevizağacının gölgesinde yatan beceriksiz, başarısız olur. Bu yüzden cevizağacı pek uğurlu sayılmaz. Bun­ dan başka, cevizağacı gölgesinde yapılan işlerin hepsi­ ni resim gibi işler, biçildiğinde bütün gizlilikleri açığa vururmuş. Ceviz urlarında görülen belirtiler bu yüzden­ miş. • Cuma günü toz dışarı atılmaz. • Cuma akşamı ana rahmine düşen çocuk ilim sahibi olur. • Cumartesi günü çamaşır yıkanmaz. • Cuma gecesi sabaha karşı doğan çocuğun rızkı bol olur. • Cuma akşamı soğan yenmez. • Cuma günü örgü örülmez, insan kısmetini yitirir. • Cuma akşamı tırnak kesilmez, insan gözden düşer • Cuma günü evdeki çöpler dışarı atılmaz.

1 89

-

Ç

-

• Çingene ile yatan, sevişen, bir insanın (müslümanın) arınması için bir tuğlaya basarak o tuğla eriyinceye de­ ğin yıkanması gerekir, yoksa cunubluğu gitmez. • Çingene kadını ile yatan erkeğin kırk gün yıkanması gerekir. • Çakal uluyanda (erkek çakal) yere tükürmek gerek, yoksa insanın başına bir yıkım gelir. • Çakallar ulumaya başlayınca hava açacak, gün güneş olacak demektir. (Başka bir inanca göre yağmur yağar­ mış). • Çorap giyerken ayağını kıbleye karşı uzatmak iyi de­ ğildir. • Çorap örerken boğazdan başlamalı, yoksa dayanmaz.

-D• Diş çıkaran çocuğun dişi dama atılıp, "ey karga bu dişi­ mi al, bana lloyun dişi gibi beyaz, köpek dişi gibi sağ­ lam bir diş ver" derse çıkacak diş sağlam olur. • Diş çıkınca onu kimsenin görmiyeceği bir yere saklama­ lı (gömmeli), yoksa insan için iyi olmaz. • Dolu ilk düştüğünde, insan birkaç tane yutarsa iyi ge­ lir, sağlığa yararlı olur. • Duvar dibinde uyumak insana iyi gelmez, çarpılır.

-E • Elleri diz üstünde kavuşturmak, parmaklan birbirine geçirip el bağlamak iyi değildir. • Elin parmakları _çatırdarsa iyidir, insanın sağlıklı oldu­ ğunu gösterir.

190

• Ekmek kırıntılarını yere atmak, ayakla çiğnemek suç­ tur. Evin bereketi kesilir. • Ekmekle oynayanın ekmeğiyle oynarlar (birinin ekme­ ğini kazanmasına, geçimini sağlamasına engel olmak insanın başına yıkım getirir. Sonunda o da ekmeksiz kalır). • El emeği, alın teri insanı mutluluğa kavuşturur . • Elin (sağ elin) içi kaşınınca para gelir, sol elin içi kaşı­ nınca' para gider demektir. • Eli açık olamn alnı da açık olur. Eli sıkı olanın dostu az, düşmanı çok olur. • �lbise giyildikten sonra üstte dikilmez, insanın rızkı bağlanır. • Ekin ekili tarlada işenmez, kadınla sevişilmez. Yoksa -.�kinler kıt olur, bereketi kesilir. • Ekin savrulurken harmanın içinden geçilmez, geçilirse harmanın bereketi azalır. • Ekin ekmeye, ekin biçmeye giden kimselerin önceden yıkanması, abdest alması uğur getirir. • Evin içi temiz olmazsa oraya melekler. değil şeytan ge­ lir. Böylece o evde mutluluk olmaz, tatsızlık, geçimsiz­ lik olur. • Evi temiz olanın içi de temiz olur. Evi pis olanın içi de pis demektir. Böyle evlerden uzak kalmalı. • Elden tutanın elinden tutarh\r. Başkasının elinden tut­ mayanın elini tutan olmaz. • Elleri göbeğin üstünde kavuşturmak doğru değil, insa­ nın kısmeti bağlanır. • El yıkanırken önce sağ elden başlamalı, uğurludur. Sol elden başlamak iyi sayılmaz. • El uzatırken, birine bir şey verirken sol elle değil sağ elle vermeli. Sol elle verilirse saygısızlık olur. • Evde konuk varsa oraya izin almadan gidilmez. Evde konuk üstüne konuk olması doğru değildir. • Eşek anırınca Allaha sığınmalı. Eşek sesi insanlara uğurlu gelmez pek. 191

• Eşek sütü boğmacaya iyi gelir. Çocuğa bildirmeden içir­ mek yararlı olur. • Eleği ağzı duvara gelecek biçimde asmalı. Ağzı değil de arkası duvara gelirse onunla elenen unun bereketi kalmaz. • Evinden konuk kovan kendi rızkını azaltır. Çünkü ko­ nuk eve kendi rızkıyla gelir.

-G -

• Gece bir kapla dışarı su dökeni periler çarpar. • Gökkuşağının altından kız geçerse erkek, ·erkek geçerse kız olur. • Gece aya, yıldızlara karşı tükürmek, işemek insanın ba­ şına yıkım getirir. • Güneş batarken iş yapılmaz, çorap örülmez, dikiş di­ kilmez. • Güneşe karşı tükürmek, işemek, sövmek uğursuzluk getirir. • Gün batarken uyuyanın ömrü kısalır. • Gün dönümünde tarlaya girilmez, düğün dernek ya­ pılmaz. • Güneş tutulacağı zaman hayvanlar korkudan bağırır, gü­ neşin tutulacağını önceden sezer. • Güneş güzele vurur. (Güneş güzeli sever, güneş güzele gelir.)

-H -

• Hıdırellez günü dikiş dikilmez, yaş kesilmez, dal kırıl­ maz. Bunlar yapılırsa yeni doğacak ne varsa anasının karnında hıdırellez eğrisi olur.

-i• İnek doğurunca eve ağır bir şey alınır ya da ağır bir şey havaya kaldırılırsa ineğ.in sütü kesilir. 1 92

• İnek ilk yavrusunu doğurduğu zaman onun ağuzu evden çıkarılmaz, sonra ineğin sütü kesilir. • İneğin sütünü yere sağmak iyi değildir, hayvan has­ talanır. • İlk yaylaya çıkışta sığırların ortasından bir yabancı-ge­ çerse sığırlar yüklü olmaz, kısır kalır.

-K• Karadiken aldanmaz (sıcaklar başlamayınca çiçek açmaz). • Kapının eşiği iistünde oturan iftiraya uğrar. • Kurtlar uluyanda inekleri yemesinler diye gökten ağız­ larına yiyecek düşer. • Kediyi öldüren bir kimsenin günahtan kurtulması için yedi köprü yapması gerekir, yoksa cehennemde yanar. -M-

• Mezarlığı parmakla işaret edenin parmağı kurur. • Martın birinci günü eve dışardan kimse giremez, girer­ se buzağılar ölür.

-0• Ocak ayının birinci günü görülen kimse sana gelişirse o yıl iyi yaşarsın, gelişmezse hasta olursun.

-S• Salı günü·çamaşır yıkanmaz, yıkanan çamaşırı giyen onu üstünde kirletemez ölür. • Saçağayı ocakta boş bırakılırsa o evde ölü suyu kaynar. • Salı günü yolculuk iyi değildir. • Salı günü doğan çocuklar kan dökücü olur. F/13

193

• Salı günü düğün olmaz. • Salı ve cuma günleri kuluçkay� oturtulmaz. -T-

• Tencerede su boşuna kaynarsa düşmanlar çoğalır. • Tarlada zina yapılırsa bereket olmaz.

-Ü• Üzümün tanesini, karpuzun sap kısmındaki kabuğunun içini yiyenler yetim kalır. -Y-

• • • • •

Yolda su dökülürse (işenirse) yağmur yağar. Yarım çay içen bir kadın dul olur. Yaz yağmuru uğurludur, uzun sürmez. Yağmur yoksulun tarlasına, zenginin ocağına yağmalı. Yolda giderken tükürmek iyi değildir, insanın başına bir iş açar. -Z-

• Zeytin kutsaltır, Peygamber orucunu bir zeytin yiyerek açarmış. Gerçekte zeytin, İslam öncesi Arap toplumunda kutsal­ lık taşıdığına inanılan bir nesneydi. Aşağı yukarı, bü­ tün doğu Akdeniz uluslarında zeytin kutsal bir bitki olarak nitelenir Anadoluda yaygın olan bu inanç, islam dininin boyası­ na bürünmesine karşılık, köken olarak ilkçağın çoktan­ rıcı dinlerine bağlıdır.

194

YEDİLER

Yedilerin Yeri

Sayıların kutsallığı Anadolu'nun evren anlayışı, yaşa­ ma koşullanya sıkı sıkıya bağlantılıdır. Ancak, bu bağlan­ t ıya dayanıl arak bütün kutsal say ı lar Anadolu kaynaklıdır da denemez. Yedi sayısıyla ilgili örnekler oku­ nunca birçoğunun Anadolu'ya dışardan g�ldiği görülecek­ tir. Yedi ile bağlantılı inançların hepsinin değilse de birçoğunun Anadolu kökenli olduğu, birçoğunun da Ana­ dolu'da yaşayan değişik inançlara bağlı topluluklarca be­ nimsenip yaşatıldığı kuşkusuzdur. Yedinin kutsal bir nitelik taşıdığı inancı Anadolu ile onun, onun komşularıyla olan ilişkilerinde ortaya çıkıyor. Mısır, Sümer, İran, Akad, Hind, Hitit, daha sonra Yunan, Roma uluslarının düşüncelerinde yedinin ayrı bir önemi, bambaşka bir yeri vardır. Bu sayının taşıdığı kutsallık, olaylarla. tören lerle, sözün kısası yaşanan gerçeklerle kö­ kensel bir ilişki içindedir. Bu ilişkinin soyut inançlardan oluştuğu söylenemez. Olayın kaynağında doğayla insan arasıııdaki yaşam bağlantısı vardır. Bunu, güncel olayla­ rın akışı içinde, insan davranışlarını, eylemlerini etkile­ yen inançlardan .anlıyoruz. Olaya, duygusal . değil de bilimsel bir tutumla yaklaşılırsa, doğada, yedinin, bu ye­ di sayısıyla ilgili inançların kurduğu bağlantı ilkin Sümer uygarlığında çıkıyor ortaya. Bugün için en eski olarak bu Sümer inançlarını biliyoruz, belgeler şimdilik öyle göste­ riyor. Onlardan sonra Mısır ile Hititler geliyor. 197

Yedi sayısına dayanan inançların zaman zaman Ana­ dolu'da toplandığı açıkça biliniyor. Bugün köy yaşamın­ da yedinin ayrı bir yeri, ayrı bir değeri vardır sayı olarak. Genellikle kutlu, uğurlu sayılır yedi. Bunda yaşamın da önemli bir etkisi olsa gerek. Çocuk dişlerinin yedi yaşın­ da çıkması, yedi yaşın çocuk yaşamında bir dönüm çizgi­ si olması etkilidir bunda. Sözge lişi; yedi kat gök inancı eski Babil'de, Sümerler­ de, Anadolu uluslarında vardı. Yedi kat yerin altı inancı da öyle. Sümerler yerin yedi kat olduğunu söylüyorlardı. Bu inanç sonradan Anadolu'ya geçerek oradakilerle karı­ şıp kaynaştı ortaya yeni bir bütün çıktı . Birtakım kavramların, onların içerdiği inançların do­ ğuşunda uygarlıkların, uygarlık aşamalarının etkisi var­ dır kuşkusuz. Bir uygarlık düzeyinde bilinmeyen kavramla o uygarlığın ilgisi, ilişkisi yoktur. Sözgelişi; Grekler, uzun bir süre sıfır değerini bilmiyorlardı. Bu yüzden onların dü­ şüncesinde sıfır ile gösterilen ondalık sayı değerleri kav­ ramları yoktur. Durum Latinler için de öyledir. Latin sayı düzeninde sıfır, onunla ilgili değer çizelgesi, değer dizisi yoktur. Sıfır nedir bilmez Latin düşüncesi. Bu sıfır değe­ ri, Doğudan Batıya geçmiştir. Bunun gibi yedi sayısı ile ilgili inanç düzeninde görü­ len birtakım kavramların Batıda bulunmayışı, bu sayı de­ ğerine bağlanan inançların ba�ka bir yerden oraya göçtüğünü gösteriyor. Peki nereden gidebilir Batıya bu ye­ di sayısına bağlanan inançlar? O çağlarda Doğudan, Ana­ dolu'dan, Sümerlerden daha ileri uygarlık düzeyinde olan bir yer bilinmiyor (burada Doğu derken Anadolu ile kom­ şuları gelir göz önüne). Bugün, Anadolu halkının dilinde yedi sayısıyla ilgili sayısız inanç vardır. Halkın türkülerine bile girmiş, işle­ miş bu yedi sayısının taşıdığı inançlar. Halk yedi sayısı­ na dayanarak, birçok inançlar türetmiş, deyimler yaratmış, bilmeceler uydurmuş. Yedi delikli tokmak (baş) gibi. 1 98

Halk inançlarının çoğu belli bir düşüncenin zamanla anlam değiştirmesinden doğmuştur. Yedi kat yerin dibi­ ne girmek'in özünde gizlenen anlam böyle değildi çok es­ kiden. Yalnız yerin yedi kat olduğu söyleniyordu. Halk düşüncesi zamanla ondan bir kargış türetmiş, eski anla­ mı unutulmuş artık. Yedi yerden yamalı deyimi bir giysi­ nin eskiliğini, yıpranmışlığını bildiriyor. Oysa, eskiden böyle bir deyim de yoktu. Giysi yedi yerden yamalı mı ger­ çekten? Değil, sekiz, dokuz yamalı da olabilir, belki üç ya­ malı da. Önemli olan yedi'nin bir düşünceyi anlatmak için deyimleştirilmesidir. Halk yalnız yedi kat gök diyor. Bunun gökte bulunan yedi gök varlığını yansıttığını bilmiyor, düşünmüyor bi­ le. Yine halk yedi iklim diyor. Bu yedi iklim 'i bilmiyor, adlarını sayamıyor, saymayı da geçirmiyor içinden. Oysa değerli bir ortaçağ bilgini olan İbn Haldun (öl. 1406) "Mukaddeme " adlı yapıtında birinci ciltte, bu yedi iklimi çağının bilim verilerine göre uzun uzun anlatır. Halk yal­ nız yedi iklim der, onunla belli bfr düşünceyi, kendine gö­ re gerekli yorumu yapar. Yedi deniz (derya) nerededir, nedir, gerçek midir? Bunu da düşünmez. Divan ozanı bile susuzluğunu anlatmak için halk diliyle konuşur, ondan esinlenir. Yedi deryayı içmek'ten sözeder. Yedi sayısı, halk inançlarına birtakımlarının ileri sür­ dükleri gibi edebiyat yoluyla girmemiştir. Yazında ge­ çen yedi sayısı ile deyimler kavramlar, daha çok çağın anlayışına göre bilimsel bir nitelik taşır. Halk yediyi bir anlatım aracı olarak kullanıyor. Bir güçlüğü anlatmak için, yedi dereden su getirmek, ya da yedi mahalleyi başı­ na toplamak (yaygarayı anlatmak için) deyimlerini türe­ tiyor. Bu deyimlerin türetilmesinde yedi sayısının sonradan unutulmuş kutsallığının gizli bir etkisi vardır, halk bunu bilmiyor. Onun için önemli olan düşündüğünü anlatmak, içinden geçeni söylemektir. Bir insanın kötülüğünü dile getirmek için yedi başlı yılan diyen halk adamı bunun çok eski inanç varlığ'ı oldu199

ğunu, birer devi anlattığını bilmez, düşünmez bile. Halk yediye gider de yedinin neden bu deyimde kullanıldığını araştırmaz. İşte bu gibi düşünce varlıkları okumak la, yazınla de­ ğil, yaşamdan sağlanan deneylerle sınamalarla, gelenek­ leri, görenekleri, inançlarını sözsüz yaşamakla öğreniyor, gördüğü gibi uyguluyor. Eskiler yedi bilge der dururlardı. Felsefe kitaplarında, tarihlerde boyuna söylenir durur bu yedi bilge. Onun da­ ha önce Sümerlerde olduğunu, yeraltı yedi bilge ' nin bu­ lunduğunu, bunların zaman zaman yeryüzü insanlarına doğruluk, insanlık öğrettiklerini kim biliyordu dersiniz? Eski Grek, Latin bilgeleri, bilginleri biliyorlar mıydı? Bil­ seler yazarlardı. Dururmuydu ilkçağın ünlü Homeros 'u, Herodotos 'u onları söylemeden, durmazdı besbelli. Tektanrıcı dinlerde görülen yedi sayısı ile ilgili bütün kavramlar çoktanrıcı dinlerden kalmadır. Cennet de, Ce­ hennem de yediyi eski çağdan öğrenen bir anlatımın özü­ nü taşır (yedi sayısı ile ilgisi bakımından). İslam dininde geçen, yedi ile bağlantılı olan, bütün kavramlar daha ön­ ceki dinlerden geçmiş düşünce varlıklarıdır. Bunların (din­ de yer alanların) pek azı halk düşüncesinde benimsen­ miştir. Halk, yedi sayısını birkaç anlamda kullanır. Biri bir olay, bir duyguyu abartmak için. Yedi yıllık verem deyi­ minde olduğu gibi. Öteki sövme, yerme gibi bir tutumu açıklamada. "Yedi ceddini... , " "yedi sülaleni. . . " deyimle­ rinin içerdiği anlamda. Bunların dışında, başkalarından özellikle az çok okum uşlardan, duyarak örendiği yedi ile ilgili kavramlar var
·

la öğrenilen. Yaşamakla edinilenler birer deyim niteliğin­ dedir, okumakla öğrenilenlerin özünde az da olsa biraz bilgi, bilim kokusu duyulur . Okumuşların dilinde geçen yedili kavramlar daha çok bilimseldir. Özellikle Divan ya­ zınında tasavvufta geçen yedi ile ilgili deyimler belli bir öğretim, öğrenim çabasının: sonucudur. Anadolu kaynaklı olmayan yedi sayısıyla ilgili deyim­ lerin, kavramların iki ayrı geliş yolu vardır. Biri uluslar arasındaki karşılıklı kaynaşmalar, inanç özüm.lenmeleri sonucu, öteki yazın yoluyla, okuyup öğrenmekle. Ortaçağ­ da Anadolu'ya , halk diline girdiği sanılan birçok deyimin geliş yolu yazındır, bilimdir. Tasavvufla, dinle ilgili olan· lar bu türdendir. Ancak, tasavvuf deyimlerinin, eski ast­ ronomi (heyet), astroloji (yıldızbilim) deyimlerinin çoğu Anadolu kaynaklıdır. Yedi uyurlar, yedi gezegen, yedi kat gök deyimlerinde görüldüğü gibi. Bunların çoğu Yeni Ef­ latuncu felsefeyle içten bağlantılıdır. İran'dan geldiği söy­ lenen bu tür deyimlerin kaynağı İran değildir. İran'a ortaçağ başlarında geçmiş bu deyimler. Eski İran düşün­ cesinde böyle bir deyim bolluğu bilmiyoruzFirdevsi'nin şi­ irlerinde geçen yedi ile ilgili deyimler birer ortaçağ deyimidir, düşünce varlığıdır, onların İran'la ilgili bir ya­ nı yoktur. Durum Arap uygarlığı için de öyledir. Eski Yu­ nan'da, Latinlerde sıfır değerinin bulunmayışı, bilinmeyişi gibi Arap düşünce evreninde, bir Arap yaratması olarak, yedi ile bağlantılı kavram, deyim bilinmiyor. İslam dinin­ de görülenlerin kaynağı ya İbrani dini, ya da Yeni Efla­ tuncu düşünce akımıdır. Asya Türklerinde, özellikle şaman dininde gürülen yedi ile ilgili kavramları sonradan Doğuya geçtiği, aradaki ben­ zerlikten anlaşılıyor açıkça. Şaman dini Anadolu, Sümer, Hind düşüncesine, inançlarına göre çok yenidir. Öyle ge­ niş bir kavram düzeyi yaratabilecek nitelikte değildir. Du­ rum Uygur toplumunda da böyledir. Uygur dininde, inançlarında görüle1,1 kavramların, deyimlerin çoğu sans­ kritçe ya da çincedir. 201

YEDİ MUSALAR Anadolu - Yunan mitologisinde yedi m üzik perisi. Mü­ zik sözü grekçe musa sözünden türemiştir. Musa denen pe­ rilerle ilgili nesne anlamına gelir. Musalar türkü çığırır, çalgı çalarlardı. Bundan bildiğimiz müzik (musiki) türe­ miştir.

YEDİ KAHRAMAN İlkçağda Tebai ilinde yaşamış, yurdun savunmasında, düşmanlara karşı korunmasında büyük yararlıklar göster­ miş yedi komutan. YEDİ ENGEL Şaman inançlarına göre Tanrı Ülgen insanlara iyilik eden yüce bir varlıktır. Onun katına varan yolda yedi en­ gel (buudak) vardır. Bunları aşan kimse onun katına ula­ şır. Bu engelleri aşmak, insanın inanç bakımından değişik aşamalardan geçmesine, olgunlaşmasına bağlıdır. YEDİ KULAÇ Asya 'da yaşayan Beltir adlı Türk topluluklarının dü­ zenlediği bir din töreninde yedi kulaç uzunluğunda bir ip kullanılır. Buna onların dilinde çilipağ denir. YEDİ KİŞİ Şaman inançlarına göre Tanrı Ülgen (Kuday) yeryü­ zünde ilkin yedi kişi yaratmış. Bunların kemikleri kamış­ tan, etleri topraktanmış. İran'da, İ.Ö. VI. yy. sonlarında Darius (Dara) altı ar­ kadaşı ile ayaklanarak kıral Magus'u devirip yönetimi ele geçirmiş. Bu yedi kişi de Darius, Otan, Gobryas, Megaby­ zos, Aspathines, Hydarnes, Intaphrenes adlarını taşır. So­ nunda Darius kral olur. Herodotos tarihinde anlatılan bu olay gerçeklere uygun düşüyor. 202

YEDİ KAPI Yeniçerilerde yedi kapı vardır. Adet kapısı, Et kapısı, Ağa bölüğü kapısı, Solaklar kapısı, Meydan kapısı, Çayır kapısı, Karaköy kapısı. Bu yedi kapının ayrı ayrı görevle­ ri vardır. İslam inançlarına göre kalkım (kıyamet) günü Medi­ ne ilinin yedi ayrı kapısı olacaktır. İstanbul'da Topkapı Sarayı'nın yedi büyük kapısı vardır. Şaman inançlarında yağız yer denen kara toprağın yedi kapısı vardır. Bu yedi kapı bir ilahide söylenir, adları açık­ lanmaz, yalnız yedi kapı olarak geçer. YEDİ ZENBİL İsa peygamberin takdisi ile çoğalan ekmek ile balık kı­ rıntılarının bulunduğu yedi zenbil. Bir inanca göre bun­ lar İstanbul'da Çemberlitaş denen anıtın altında gömülüymüş. YEDİ ÇOBAN Musa peygamberin, Firavundan kaçarak, gittiği Med­ yan çölünde yardım ettiği söylenen yedi kız çoban. YEDİ MİNARE Kabe'de Mescid-i Harem denen camiin yedi minaresi vardır. Bu tapınak bütün müslümanlarca kutsal sayılır. YEDİ İLKE Selefiye tarikatının yedi ana inancı vardır. Takdis, tas­ dik, sükut, imsak, kef, marifet ehlinin sözlerini kabul, itiraz-ı acz. YEDİ EV Bir kutsuzun yedi eve yık:ırnı dokunur. 203

YEDİYE GİTMEK Yeni evlenen bir kızın, koca evinde yedi günlük dur­ duktan sonra, anasını babasını görmek için baba evine dön­ mesi. Bu dönüş bir görüşme niteliğindedir. Yeni evliler, kız evinde bir gece kaldıktan sonra kendi evlerine dönerler. YEDİSİNİ GÖRMEK Yeni evli bir kızın, koca evinde, yedi gün kaldıktan son­ ra anasını, atasını görmek için baba evini görmeye gitme­ si. Yedisini görmek, bir mutluluk dileği olduğu gibi, kargışlama da olabilir. Halk arasında bir kıza kızınca ye­ dini görmeyesin diye söylenir. Bu, tanrı seni gelinlik ça­ ğa yetirmesin, ölüp gidesin anlamına gelir. YEDİ HARİKA İlkçağda kimi Anadolu'da, kimi komşu ülkelerde bu­ lunan yedi büyük yapıt. Karya satrapı Mavsolos'un me­ zarı, Efes'teki Artemis tapınağı, Rodos'daki bronz Apollon yontusu, Phidias'ın altın fildişi Zeus yontusu, ·İskenderi­ ye feneri (Ptolemaios'un yaptırdığı), Gize piramidi İ.Ö. 2000. Babil'in asma bahçeleri (İ. Ö. VI. yy. da Babil kralı Buhtunnasır'ın yaptırdığı). YEDİ ARŞIN BEZ Kefen anlamına gelir. İslam inançlarlarına göre, ölü nün sarıldığı kefen yedi arşından çıkarmış . YEDİ KOLLU ŞAMDAN İsmaili mezhebine göre, yedi sayısı uğurlu olduğu için, şamdana yedi kol takma gereği vardır. Yedi kolu olan bu şamdan kutsal sayılır. YEDİ OGUL Tevrat'a göre Yafes'in yedi oğlu vardır. Bunlardan her biri bir ulusun atası sayılır. 204

Türklerin Altay mitologisine göre evrenin baştanrısı Bay Ülgen in karısı Hanım 'dan doğma yedi oğlu vardır. Yaşığan, Karşıt, Bahtagan, Kuşhan, Kanı m, Yayık, Ba­ yık (?). . . '

YEDİ DOLAŞMA (TAVAF) Eskiden, Yahudiler, Kamış Bayramı dedikleri bayram­ da tapınaklarda toplanır mihrabın çevresinde yedi kez dö­ nerlerdi. İranlılarda, Hindlilerde, Romalılarda, Budistlerde böy­ le bir din töreni vardır. Kutsal saydıkları bir nesnenin çev­ resinde yedi kez dolaşarak tören düzenlerlerdi. Müslümanlarda, haç günü Kabe'nin çevresini yedi kez dolaşma geleneği vardır. Hacca giden bütün müslüman­ larm bu töreni yapmaları gereklidir. Hac sırasında, müslümanların, Safa ile Merve adı ve­ rilen yer arasında yedi kez gidip gelmeleri gerekir. Bu in­ sanın gücü yettiğince yapması gereken bir koşmadır.

Şaman inançlarına göre tufan 'ın olacağını önceden bil­ diren demir boynuzlu Gök teke dünyanın çevresini yedi kez dolaşmıştı. Sonra yedi gün deprem olmuş, yedi gün dağ­ lar ateş püskürmüş, yedi gün yağmur yağmış, yedi gün fır­ tına olmuş dolu düşmüş, yedi gün de kar yağmış. Eski Anadolu - Grek mitologisinde Styks denen bir ır­ mak ahretin çevresini yedi defa dolaşarak akarmış. Bu su­ ya girenler yaralanmazlarmış. YEDİ İŞLEM Kirlenmiş bir nesnenin yedi kez yıkanması gerekir. Namazda secde gövdenin yedi öğesi üstüne olur (iki el, iki diz, iki ayak, bir alın) Peygamber hastalanınca üzerine yedi tulum su dö­ külmüş. Gövdenin yaralı ya da ağrıyan bir yeri yedi kez dağlanır. 205

YEDİ SELAM (HEFT SELA M) Mevlevilerde yedi selam vardır. Bu yedi selam sıra ile Tanrıya, Nuh, İbrahim, Musa, Harun, İlyas gibi yalvaçla­ ra, gün doğumuna verilir. Arapça olan bu selam şöyledir. Selamün aleyküm bima sabartum feni 'me ukbeddar. Selamün kavlen min rabbir rahim. Selamün ala Nılhin fil alemin Selamün ala İbrahim. Selamün ala Musa ve Harun Selamün alii İlyasin Selam ün h iye hatta matla 'il fecr (Bunlar Kur'an ayetleridir.)

YEDİ KULE Kanuni Süleyman'ın veziri Makbul İbrahim Paşa Mı­ sır kalesine yedi kule yaptırmıştı. . İstanbul'da Yedi Kule yöresinde yedi k ulesi olan bü­ yük bir sur vardır. Sonraları hapishane olarak kullanıl­ dı. YEDİŞERLEME Denizde çok dalgalı, fırtınalı havaya denizcilerin verdikleri ad. ·

YEDİ ASYA KİLİSESİ Hıristiyanlığın ilk dönemlerinde çoğu Anadolu'da ol­ mak üzere Asya'da yaptırılan yedi kilise. Bunlar hıristi­ yanlığın en kutsal yapıları olarak bilinirdi. YEDİNCİ GÜN Yahudi inançlarına göre Tanrının evreni yarattığının y.edinci günü, Yevmü 's-sebt (cumartesi günü) denen bu gün Yahudiler iş yapmaz, dinlenir. Çalışmayı bir suç sayarlar. Bugün Tanrının dinlendiğine inanırlar. YEDİ TAŞ Herodotos tarihinde anlatıldığına göre iki Arap bir ko­ nuda anlaşma yapmak istediği zaman üçüncü bir kimse­ nin yardımı ile başparmaklarının içini keskin bir taşla 206

kanattırır, giysilerinden birer parça koparır, akan kana bular. Sonra aralarında duran yedi taşın üzerine sürerek Dionyzos ile Urania adına dua eder, andiç�rler. Müslüman hacıları kurban bayramında Akabede şey­ tan taşlarken yedişer taş atarlar. YEDİ BASAMAK Doğu İran'da, tapınaklarda, kullanılan birtakım mih­ raplar yedi basama klı birer kürsü biçimin dedir. YEDİNCİ AY Arap takvimine göre yedinci ayın yirmiyedinci günü Mekke'de anneler için özel bir tören düzenlenir. Bu tören­ de anneler çocuklarını zemzem dolu bir kaba batırır, yı­ karlar. Anadolu'da bebekler yedi gün, kırk gün yıkanır. YEDİ ADA CUMHURİYETİ Cezair-i seb'a da denir. 2 1 Mart 1800 yılında Rusya ile Osmanlılar arasında yapılan bir sözleşme gereğince yedi Yunan adasından kurulu bir cumhuriyet yönetimi benim­ sendi . Bu adalar: Korfu, Zenta, Cerigo, Aya Mavri, Kefa­ lonya ile onların yakınındaki iki adadır. YEDİ ADA Osmanlı devletinde yedi Yunan adasına verilen genel ad. YEDİ TOPLUM KATI Firavunlar çağında Mısır toplumu yedi kesime ayrılı­ yordu. Rahipler, Askerler, Sığırtmaçlar, Domuz çobanları, Tacirler, çeviriciler (tercümanlar), Gemi kılavuzları. YEDİ KURBAN İ.Ö. 278 yıllarında Balkanlar üzerinden Anadolu'ya ge­ çerek Ankara yörelerinde yerleşen Galatlar belli günler­ de törenler düzenler yedi hayvanı kurban olarak keserlerdi. Bir inanç niteliği taşıyan bu olay bugün Ana­ dolu'nun birçok yerinde uygulanır. Kurban bayramında ye­ di koç kurban kesen varlıklı kimseler vardır. Bir işin, bir dileğin yerine gelmesi için "yedi koç kurban" etme gele­ neği de bundan kalmadır. 207

YEDİ MELEK, YEDİ GÜN Yezidilerin kutsal kitabı Mushaf-ı Reş'te adı geçen ye­ di yezidi imamı, ya da peygamberi. Bunların yaratıldığı günler ile adları şöyledir: Melek Ta us (Pazar günü), Der­ dail (Pazartesi), İsrafail (salı), Mikail (çarşamba), Cevrail (perşembe), Şamnail (cuma), Turail (cumartesi). Bu yedi gün, evrenin sıra ile yaratılışını da gösterir. YEDİ MÜHÜR Nietzsche 'nin Also Spreach Zaratustra (Böyle Dedi Zerdüşt) adlı yapıtının 3 . Bölümü.

YEDİ DERECELİ KİTAP Belagatü's-seb'a. Karmatilerde birliğe girebilmek için genel kuralları gösteren yedi dereceli kitap. YEDİ CİN Hıristiyan inançlarına göre kendini İsa'ya adayan Ma­ ria Magdalena 'nın içinde yedi cin çıkmış. YEDİ KIZ Şecere-i Terakime (Türkmenlerin Soykü tüğü) adlı ya­ pıtında Ebulgazi Bahadır Han, Oğuz iline yedi kızın bey­ lik kıldığını söyler. Bunların adları şöyledir: Boyu Uzun Burla, Barçın Salur, Şabatı, Künin Körkli, Künin Körkli (ikinci de bu adla anılır), Kerce Buladı, Kugadlı... YEDİ SORU - YEDİ EVET Ortaçağda, özellikle İsfahan'da, nişanlanan bir kızın babası güvendiği kimselerden yedi kişi seçer oğlanın aile­ sine gönderirdi. Bunlar, oğlanın kızı sürekli olarak iste­ yip istemediğini oğlandan sorar öğrenirdi. Bu yedi soruya, delikanlı yedi kez "evet" der, oli.ımlu karşılık verirse, ye­ di görevli bu soruları kıza da sorar, onun kesin düşüncesi­ ni öğrenirlerdi. Evlenme bu karşılıklı onaydan sonra gerçekleşirdi.. 208

YEDİ KffiAL Eskiden büyük Avrupa devletlerine Osmanlıların ver­ diği ad. Yedi kıral idüb iltizam-1 biic-ü harac Niyaz-i sulh ile kapında eyliye feryad (Sabit)

YEDİ FIKIHÇI "Fukaha-i seb'a " diye anılan, yedi İsl9.m hukukçusu, Medine' de yetiştiler, yaşadıkları dönem VII, VIII, yy.lar­ dır. En ünlüleri Urve bin Zübeyr adlısıydı. YEDİ KEZ YIKAMAK Zahiri mezhebine göre köpeğin su içtiği kabın temiz­ lenmesi için toprakla yedi kez ovulması gerekir. YEDİ TÜRLÜ ŞERBET Bedevi tarikatında müritlere şeyhin verdiği bir şerbet. Bu şerbet yedi türlü nesneden yapılır. Sirke, süt, kuru üzüm (kuru incir), hurma, zeytinyağı, su, kara üzüın. Bun­ lar müridin dilediği coşkunluk aşamasına bağlıydı. Çok coşkunluk isteyene: Nefes, sirke, ya da süt karışımı, orta durumda coşkunluk isteyene hurma, kara üzüm (ya da ku­ ru incir, kuru üzüm), az coşkunluk isteyene: zeytinyağı, su karışımı şerbet sunulurdu. YEDİ TECESSÜD (GÖVDELEŞME), YEDİ OGUL Ali'yi tanrı tanıyanlara göre, Şeyh İsi'nin Hatuna Be­ şir adlı kadından yedi oğlu oldu. Bunlara HELFT-TAN de­ nir. Tanrının Havendigar, Ali, Baba, Hoşin, Şeria, Tarika ve Marife adlı yedi görüşünü, her görünüşün de insan bi­ çiminde bir karşılığı (tecessüd) vardır. YEDİ KEZ KUŞAK SARIP ÇÖZME Fütuvvet kuruluşlarında, peştemal kuşanacak olan kimse, şeyhin katına çıkarılır, yapılan özel bir törenle şeyh, peştamalı talibin (tarikata. girmek isteyenin) beline yedi kez dolar çözer, yedincisinde ise bağlardı. Bu törende bu­ lunanlar kuşak bağlanırken "tekbir" getirirlerdi. F/14

209

YEDİ VEZİR Hind yazarı Beydeba'nın "Sinbadname " adlı yapıtın­ da Hükümdarın yedi veziri vardır. Bütün işlerini onlarla yürütür. Günün birinde hükümdar oğlunu bir suçtan do­ layı idam ettirmek ister. Yed.i vezirden biri araya girer. Masallar anlatır, böylece hükümdarı yedi gün oyalar. Oğ­ lanı kurtarır. YEDİ YIL HİZMET Yakub peygamber amcasının kızı Rahel'le evlenebil­ mek için amcasına yedi yıl hizmet etmiş. Sonunda amcası ona büyük kızı Lea'yı vermiş. Yakub sevdiği Rahel'i ala­ bilmek için yedi yıl daha hizmet etmiş, sonra Rahel'le ev­ lenmiş. YEDİ HİL'AT Abbasi halifesi Kaim-bi-Emrillah, kendisini İranlıla­ rın elindeki Ane hapishanesinden kurtaran Selçuklu hü­ kümdarı Tuğrul Bey'e Bağdat'a gelince (TuÇul Bey Bağdat'a gelip halifenin sarayına gidince) üstüste yedi giy­ si (hil'at) giydirdi. YEDİ KAPILI MAKAM Kazdağı'nın tepesinde, kayalar arasında, Sarıkız'ın ye­ di kapılı bir makamı vardır. }\utsal sayılan bu mak�mın en aşağı yedi yılda bir ziyaret edilmesi gerekir. YEDİ YUMURTA Musul yörelerinde yaşayan Şarli, Bacora adlı kürt boy­ larında İsmail 'in kurban edilişi olayını anmak için düzen­ lenen törenlerde, herkes töreni yöneten şeyhe Yedi taze yumurta getirir. Yumurtalar İsmail'e kurban olarak su­ nulur. Bütün suçlarını, günahlarını açıklayan, ortaya dö­ kenler gelir bu yumurtaları yerler... YEDİ KÖLE Selçuk sultanı Tuğrul Bey, Abbasi halifesi Kaini-bi­ Emrillah 'ı görmek için Bağdat'ta onun sarayına gittiği za­ man halife ona yedi ülkeyi imleyen vedi köle verdi. 210

YEDİ MUSHAF Halife Osman zamanında Kur'anın toplanmasında ana kaynak olarak alınan yedi nüsha. Bugünkü Kur'an bun­ lara göre düzenlenmiş, öteki nüshalar Osman'ın buyruğu üzerine yakılmıştır. YEDİ EL ÇALIŞMASI V. Van Gogh un üzerinde yedi el bulunan bir tablosu­ nun adı. Van Gogh, bu eserinde ayrı ayrı durumda olan yedi eli bir arada gösterir. Bu tabloyu (1885-1886) yılları arasında yaptığı söylenir. '

YEDİ ORGAN Namaz kılarken alın (burun ile) iki el, iki diz, iki aya­ ğın başparmakları olmak üzere gövdenin yedi öğesi yere değme gereğindedir. ·

YEDİ KAMIŞ Ormanlar perisi Pan'ın sevgilisi Sirinks'i kovalarken kız suya dönüşür. Pan bir avuç kamış tutar. Bu kamışlar yedi tanedir. Bu yedi kamışı en uzunundan en kısasına doğ­ ru balmumu ile birbirine yapıştınr. Böylece yedi türlü ses çıkaran bir çalgı yapar. YEDİ KARDEŞ İbranilerde, Makkabaeos adlı kitabın dördüncüsünde domuz eti yemedikleri için annelerinin gözleri önünde ezi­ yetle öldürülen yedi kardeş. Sonra hepsi yakıldı. YEDİ MELEK İbranilerde Hanokh adlı kitapta gökten düşen yıldız­ ların, suçlu oldukları için Yedi meleğin cez-alan�.ırılması sonucu aşağı atılan melekler olduğu yazılıdır. . . YEDİ GÜN YEDİ GECE Gılgamış destanında, insanlara, özellikle kırlarda ço­ banlara büyük sıkıntılar, acılar çektiren Enkidu'yu alt et­ mek iÇin, ona güzel bir kadın yollandı. Enkidu bu kadınla yedi gün yedi gece sevişti. Sonra da kadının ardından Uruk iline indi. 211

YEDİ BÖLME Tufan'da yapılan gemi yedi bölmeydi. YEDİ GÜN BEKLEME Bir Sümer masalına göre Tufan'da, yedi bölmeli gemi Nissir dağına varınca, orada suların çekilmesi için yedi gün bekledi. Yedinci günü gemiden uçurulan bir karga gaga­ sında toprak kalıntılarıyla dönünce suların çekilmeye baş­ ladığı anlaşılıp gemidekiler karaya çıktı. HEFT SİN (YEDİ SİN HARFİ) İranlıların kutsal günlerinden biri olan Nevruz (Mart 22 yılbaşı) dolayısiyle Nevruziye adını verdikleri bir tatlı­ ları vardır. Yedi türlü nesnenin karışımı ile yapılan bu tat­ lıda kullanılan yedi nesnenin yedisi de S (sin) harfi ile başladığından ona heft sin (yedi sin) denir. Bu nesneler şun­ lardır: Somak, sebze, semek, sünbül, sirke, sir, senced. YEDİ EKMEK Babillilerin "Gılgameş Destam "nda geçen bir olay. Gıl­ gameş adlı kahramanın ye�i gün uyumadığını, bir sınav­ dan geçtiğini, göstermek için her gün yiyeceği bir ekmeği gizlice yanına koyarlar. Gılgameş yorgunluğu yüzünden yedi gün süren derin bir uykuya dalar. Kendisine verilen yedi ekmeği yiyemez. Uyandırılınca, yanına konan yedi ek­ meği görmeden, uyumadığım söyler. Sonra yedi ekmeği (ye­ mesi gereken, uyuyunca yiyemediği ekmekleri) görünce uyuduğunu anlar. Ölümlü olur, ölümsüzlüğü elinden alı· nır. YEDİ KONSEY 325 yılında İznik'te toplanan yedi konsey. Bu konsey­ de kiliseler arasında anlaşmazlığa yol açan birtakım so­ runlar görüşüldü. Özellikle hıristiyanlıktaki Tanrı - Baba - Oğul üçlüsü üzerinde duruldu... YEDİ FİLİZ CFİLİZAT-1 SEB'A) Eski kimyada: altın, gümüş, bakır, kalay, kurşun, de­ mir, kalay - bakır alaşımı har-ı sini adlı yedi.maden. Kim­ yacılıkta kullanılırdı. 212

YEDİ DİVAN Fatih Kanunnamesi'nde geçen bir kasabanın adı. YEDİ MADDİ GUFRAN • İhtiyacı olanlaı:a yiyecek, içecek vermek, • Çıplaklara giye&k vermek, • Hastalara bakmak, • Tutsakları satın almak, • Mahpusları görmeye gitmek, • Yoksullarla yolcuları barındırmak, • Ölüleri gömmek. YEDİ MANEVİ GUFRAN • Cahilleri okutmak, • Günahkarları doğru yola getirmek, • Kederlileri avutmak, • İhtiyacı olana öğüt vermek, • Düşmanları affetmek, • Başkalarının hatalarına katlanmak, • Ölüler ve yaşayanlar için dua etmek .. YEDİ ULUS Herodotos'un "Historia " adlı ünlü yapıtında bildirdi­ ğine göre, ilkçağda, Peleponez'de yedi ulus yaşarmış. Bun­ lar da Arkadia, Kynuria, Akha, Dor, Aitolia, Dryop, Lemnia adı verilen yerlerdeki topluluklarmış. YEDİ SARI KIZ Beltir ile Sagay Türk topluluklarında kamların davul­ larında yedi sarı kız resmi bulunur. Bunlar koruyucu ni­ telik taşıdığına inanılan varlıklardır. YEDİ PINAR Şamanlarda üfürükçüler, üfürük yaparken, yedi pınar­ dan, yedi değirmenden su alırlar, sonra yedi parça demir kızdırılarak suya atarlar. YEDİ YÖNETİCİ Eskiden Sakız adasının i leri gelenleri arasından yedi kişi seçilir, bu seçim Cenova cumhuriyetince onaylanır. Bu yedi kişi adayı bir süre yönetirdi. 2 13

YEDİ MEZMURLAR kutsal Kitab'ın bu adı alan bir bölümü.

BABİLLİLERDE YEJ;)İ Babillilerde Uruk ilinin yedi sürgülü kapısı vardır. Adamlar yedi sürgülü kapısına vardılar Uruk ilinin Halk toplandı Uruk sokaklarına, sevinçle doldu. (Gılgamış Destanı)

YEDİ GÜN TÖRENİ Bir söylentiye göre Seyid Battal'ın mezan, başta der­ vişler olmak üzere, yılda bir toplanır yedi gün süren özel bir tören düzenler. XVI. yy. da, özellikle Kanunu Süley� man çağında bu tören düzenli bir nitelikte sürdürülürmüş. YEDİ BİLGE Sümerlerde yeraltı tatlısu okyanusunun tanrısı Ea'nın yedi öğrencisi vardır. Bunlar arada bir yeryüzüne çıkıp in­ sanlara bilgelik, bilim öğretirmiş. Bir söylentiye göre bun­ lar Sümer ülkesinin yedi kıralıymış. Anadolu -·Grek düşüncesinde de yedi bilge vardır. Ki­ mi Anadolu, kimi Yunanistanlı olan bu bilgelerden ahlak, felsefe, bilim üstüne söylenmiş öğütler, özlü sözler kalmış­ tır. Bunlar: '

Thales, Solon, Kleobulos, Bias, Pittakos, Periandr, Kilon adlarını taşır.

YEDİ TİN Kötü cin ölümden sonra gövdeye dönmek ister, gövdeyi arınmış bulunca kendi gibi yedi cin daha almaya gidermiş. (Matta İncili-1.2145)

214

• Yedi aylık (yedi aylık bebek) • Yedisinde neyse yetmişinde de od.ur (insan yaratılışı de­ ğişmez) • Yediden yetmişe • Yedi ced (yedi ata) • Yedi sülale • Yedi göbek • Yedi yaş dişi • Yedi canlı (canı güç çıkar, kolay ölmeyenler için söyle­ nir. Köpük yedi canlı imiş. Uzun süre hasta yatıp ölme­ yen kötü insanlar için de söylenir.) • Yedi başh yılan (biri kötüyü, biri sularda yaşadığına ina­ nılan bir devi anlatmak için söylenir.) YEDİ YILLIK VEREM İnsanın çok acı çektiğini , çok üzüldüğünü bildirmek için söylenir. Daha çok aşk, gönül işleriyle ilgili konular içindir yedi yıllık verem. Bu dediğum türküler Ceremedur cereme Kodun beni e yavri Yedi yılluk vereme

YEDİ YERDEN BAGLI Çok sıkı, çok sağlam anlamına gelir. Çokluk kadınlar için, onların giydikleri don, şalvar gibi giysiler için söyle­ nir. Ey şalvar karalisun Yedi yerden bağlisun Dışardan çiçek açtun İçerden ne hallisun (nasılsın)

YEDİ GÖLLER Bolu iline bağlı, yedi gölün bulunduğu yer. Göller or­ manın başlangıç yerinden dağın doruğuna doğru sıralanır. Dereye en yakın yerdeki en büyüğü, doruğa, en yakın olan yerdeki en küçüğüdür.

215

YEDİ DELİKLİ TOKMAK Halk bilmeceleri arasında insan başı 'nı anlatan yedi delikli tokmak da vardır. İki göz, iki kulak, iki burun de­ liği, bir ağız yedi eder. Bundan dolayı başa yedi delikli tok­ mak denir. Yedi delikli tokmak Bunu bilmeyen ahmak Ya bunu bileceksin Ya bu gece öleceksin

YEDİ DAGIN ÇİÇEGİ Halk arasında güzeli anlatmak için yedi dağın çiçeği deyimi vardır. Birçok halk türküsüne de geçmiştir. Nereye gideyisun Yedi dağın çiçeği Olmadı göremedum O yeı e gireceği

YEDİ YERDEN YARALI Çok acı, üzüntülü olmayı bildiren bir deyim de yedi yer­ den yaralıdır. Halk türkülerinde geniş bir yer kaplamış­ tır. Tabancamın k undağı Turalıdır turalı Kaybana (kimsesiz) yüreciğum Yedi yerden yaralı

YEDİ ASKI (MU ALLAKATU'S-SEB' A) İslam dininin doğuşundan önce Kabe'nin duvarına şi­ irleri asılan yedi Arap ozanının yedi şiiri. Ozanlar şunlar­ dır: İmreulkays, Tarafe, Züheyr, Lebid, Amr, Antere, Haris. Bunlar genellikle V., VI. yy.larda yaşamış, bir iki­ si de VII. yy. başlarında ölmüştür. Şiirleri (Yedi Askı) Arap şiirinin ilk ürünleri sayılır. • Yedi gün • Yedi gece 216

• Yedi köprü yapmak (Bir kedi öldürenin işlediği suçu ba­ ğışlatması için yedi köprü yapması gerekirmiş. Din bakı­ mından). • Yedi Derya (Ortaçağ coğrafya bilgisine göre yeryüzünde yedi büyük deniz olduğu söylenir. Bunlar Hazar denizi, Ak� deniz, Kadadeniz, Hind denizi ile öteki komşu denizlerdir). • Yedi kat yerin dibi • Yedi yerin gülü • Yedi ayet (Seb'almesani. Kur'an'ın Fatiha adlı stiresi. Yedi ayetten oluştuğu için bu adı almıştır). • Yedi kıraat (Kıraat-ı seb'a. Kur'anın yedi makam üz­ re okunması). • Yedisinde yar erde ya yerde (kızlar için söylenir). • Yedi cüce • Yedili tabanca (yedi mermi alan negant tabanca) • Yedili koz • Yedi ceddime tövbe • Yedi ceddine rahmet. (Yedi ced, İslam inançlarına göre kişinin soyluluğunu gösterir. Yedi sayısının kutsallığı ile ilişkilidir). YEDİ NİTELİK Bektaşilerde Peygamber Muhammed'in halife Ali'ye yedi ayrı nitelik verdiğine, Ali'nin bu yedi niteliği özünde topladığına, varlığında yansıttığına inanılır. YEDİ ERKAN Bektaşilikte yedi erkan vardır. Bunlar sıra ile pir, reh­ ber, mürşid, ıki müsahib ile iki eşleri olarak bilinir. Bun­ lara ayrı bir kutsallık, ayrı bir özellik yüklenir. YEDİ TAMU (CEHENNEMJ İslam inançlarına göre yeraltında suçluların gideceği yedi cehennem vardır. Bu yedi cehennem (yedi tamu) es­ kiçağ dinlerinden kalmadır. Eski Anadolu dinlerinde, Hi­ titlerde, Sümerlerde yeraltı yedi tamunun bulunduğu inancı vardı. 217

YEDİ TEPE İstanbul ile Roma illerinin yedi tepe üstünde kuruldu­ ğu bilinir. Bu yedi tepe yedi sayısının kutsallığı ile bağ­ lantılı sayılır. YEDİ UYURLAR İlkçağ Anadolu inançları arasında J:edi uyurlar'ın önemli bir yeri vardır. Bunlar sonradan Islam inançları arasında karışmış, eshab-ı kef (mağara arkadaşları) diye anılmaya başlamıştır. Yedi uyurların yattıkları mağara Efes yöresindedir. Yedi uyurların şunlar olduğu söylenir: Yemliha, Mislina, Mürselina, Mernuş, Tebernuş, Sazenuş, Kefeştatayuş bir de kıtmır adlı köpekleri varmış. YEDİ EMİRLER Horasan'dan gelip, İstanbul'un alınmasındaki savaşa katılmış, yedisi de din yolunda şehid olmuştur. Mezarları Fatih'te, Malta yöresinde bir sokak içindedir. YEDİLER, ÜÇLER, KIRKLAR Gerek İslam tasavvufunda, gerekse halk inançlarında üçler, yediler, kırklar kutsal sayılan birer topluluktur. Bunların ermişliğine, tanrı katında yüce birer yerleri ol­ duğuna inanılır. Kaynak bakımından bu üç topluluk (üç­ ler, yediler kırklar) ilkçağ Anadolu inançlarının bir kalıntısıdır. Üç sayısının kutsallığı Hititlerde de vardı, ye­ di ilkçağda kutsallık bakımından en yaygın olan sayıdır. Kırklar, İslam inançlarında da vardır. Muhammed'in mi­ raçtan dönerken Ali ile karşılaşması, başlarının Ali'nin bu­ lunduğu bir toplantıda kırk kişinin olması, biz kırk kişiyiz birbirimizi biliriz sözü bu dönemden kalmadır. Anadolu inançlarında yedi sayısı, onun yansıttığı anlayış üçle, kırk­ la yanyana gider. Erenler bu yolda bir sır dediler Erenler dediğim kırklar, yediler Gön ülden gön üle yol var dediler Öyle midir deli gönül öyledir. Cafer Abdal

2 18

YEDİ İMAM İsmai1iye mezhebinde yedi imam vardır. Halife Ali'den başlayan bu yedi imam inancı sonradan gelişmiş, İsmaili­ ye mezhebinin yedi ana ilkesi durumuna gelmiştir. YEDİ DERVİŞ Hurufi inançlarına göre; Fazlulah Hurufi, dinini, dü­ şüncelerini yaymak için yedi kişiyi görevlendirmiş. Bun­ lara yedi imam, ya da yedi derviş denir. YEDİ ULULAR Bektaşi inançlarına göre ermiş sayılan yedi büyük ozan. Bunlar da Nesimi, Hatayi (Şah İsmail), Kul Himmet, Pir Sultan Abdal, Virani, Yemini, Fuzüli. Bu yedi ozan, Alevi - Bektaşiler arasında ulu olarak nitelenir, büyük say­ gı, sevgi görür . YEDİ KUZU KURBANI Museviler Hamursuz denen bayramlarından yedi haf­ ta sonra yapılban Gül Bayramı'nda günah adağı olarak ye­ di kuzu kurban ederler. YEDİ AİLE Buddha dini yayıcılarından kıral Ral Pa Çan her keşi­ şin bakımı ile ayrı ayrı yedi aileyi görevlendirmişti. YEDİ PİSKOPOS Papa V. Clemens 307'de hıristiyanlığı Asya'da yaymak amacı ile yedi minorita görevlendirip Asya 'ya göndermiş­ ti. YEDİ RAHİP Almalık ilinde Franuscus rahipler kurulu yedi kişiden oluşmuştu. Bunlar toplanır, dinlerine göre birtakım konuş­ malar yapar, buyruklar çıkarırlardı. YEDİ MAHALLEDEN KOVULMAK Yabancı köpek yedi mahalleden kovulur. Anadolu hal­ kının böyle bir inancı vardır. Ancak bu inanç zamanla kay­ nağından uzaklaşmış, kötü insanı niteleyen bir deyim olmuştur. 219

YEDİ TAŞI DELMEK Yetim (öksüz) hakkı yedi taşı deler geçermiş. Öksüz bi.r kimsenin hakkını yemenin ne . denli bir suç olduğunu an­ latmak için söylenir. YEDİ PEYGAMBER İsmaili mezhebine göre yedi büyük peygamber vardır. Bunlar sıra ile: Adem, Şit, Nuh, İbrahim, İsmail, Muham­ med, Ali adlarını taşırlar. Halife Ali'yi peygamber tanı­ mak İsmaili inançları gereğincedir. YEDİ TUG Eski Türklerde at ya da öküz kuyruğundan yapılan ye­ di tuğlu bir bayrak vardı. Bu onlarca kutsal sayılırdı. YEDİ .AD, YEDİ ŞART Ahilikte kemer (şed) bağlamanın yedi kuralı, bu kura­ la göre yedi adı, yedi de çözmesi vardır. Naki kapısını bağ­ laya seha ve lütf kapısın aça, Kahır ve zecr kapısını bağlaya mülayemet ve hilm kapısını aça, Hırs kapısını bağ­ laya kanaat ve rıza kapısını aça, Tokluk ve Kizb kapısını bağlaya açlık ve riyazet kapısını aça, Halktan yana kapı­ sını bağlaya Haktan yan kapısını aça, Herze ve Hezyan kapısını bağlaya sıdk kapısını aça, Efali şeytan kapısını bağlaya Rahm kapısını aça. YEDİ MUM Mevlana'nın "Mesnevi" adlı yapıtında anlattığı bir öy­ kü. Deniz kıyısında birdenbire yedi mum görünür, bunun nedeni bilinmez. Halktan kimse bu mumlan göremez. Son­ ra yedi mum döner bir mum olur. Bir süre sonra yedi mum yedi ağaç olur. Ağaçlar da halkın gözüne görünmez. Bir süre sonra bu yedi ağaç da bir ağaç olur. Daha sonra yedi ağaç yedi adama dönüşür. Bu olayı yalnız öyküde adı ge­ çen Dekuki görür. (Mesnevi c. 3/1985-2060).

220

YEDİ ÖGÜT Dürzilerde, yedi türlü öğüt vardır, yedisi de din gereği kutsal sayılır. Bütün Dürzilerin bunlara göre davranma­ sı gerekir. • Tevhidü'l hakim (hakimi, yöneticiyi Tanrı bilmek), • Sıdku'l lisan (doğru söz, söze bağlılık), • Hıfzü'l ihvan (din kardeşlerini koruma), • Terki ibadetü'l Adem ve'l bühtan (A deme, yalana tap­

mayı bırakmak),

• El rıza bi hükmü hakim ve fiilihi (yöneticinin buyruğu­ na, eylemlerine boyun eğmek, bağlı kalmak), • Teberri min el-ebalis min et tagut (şeytanlardan, azgın­ lıklardan uzak kalmak), • Teslimü'n nefs (boyun eğme) Bu yedi öğüt Dürzi dininin temel inançlarıdır. Onlara aykırı davranmak, uymamak bir suçtur.

YEDİ YERDEN YAMALI Bir giysinin eskiliğini, yıpranmışlığını göstermek için söylenen bir halk deyimidir.

Alacalı şalvarı Yedi yerden yamalı Güzel sevdası olan İstemez dünya malı YEDİ GÜN Buddha dininde Çıntamani denen mutluluk incisini bulmak, insanları mutluluğa kavuşturmak için Buddha'­ nın gizli bir ülkede yedi gün, yedi gece yol gitmesi, inci­ nin bulunduğu ildeki devin sarayına girmesi olayını anlatan bir inançtır. YEDİ KONAKLIK YOL Buna farsça hefthan denir. İran masallarında Rüstem'­ in Mazenderan ilinde zindana atılan Keyka vus'u kurtar­ mak için ordularla savaşa savaşa aldığı söylenen yedi konaklık yol. Sonunda padişahı zindandan kurtarmış.

22 1

YEDİ YIL KITLIK Peygamber YusuI'un yedi yıl kıtlık, yedi yıl bolluk ola­ cağını bildirdiğine inanılan düşü. Yahudi dininde geçen bu olay İslam dinince de beni�senmiştir. Bu düş yedi bes­ li öküzün yedi cılız öküzü yiyeceği biçiminde yorumlanır. YEDİ AD Arapların Esma-i Seb 'a dedikleri. Kadiri tarikatında şeyhin isteği üzerine tanrının yedi adı okunarak zikr edi­ lir. Bu yedi ad Kur'an'da geçer. YEDİ KADIN ALMAK Karadeniz kıyılarında söylenen halk türkülerinde ge­ çen bir olay. Gerçekten yedi kadın alan erkekler de var­ dı. Tonyalıyım Tonyalı Alırım yedi karı Biri gider ahıra Biri sağar sığırları Biri tutar ışığı Biri sallar beşiği Biri gider ormana Biri gider suya Biri oynar benimle YEDİ GEZEGEN Ahilerde m usiki yedi gezegen perinin birer ilhamıdır. Periler: Pazar . Çarşamba, (ÜtJJ.rit perisi), Çarşamba · Cu­ martesi (Zuhal perisi), Salı Cuma (Merih perisi), Cuma - Cumartesi (Zühre perisi), Pazartesi Pazar (Ay perisi), Perşembe Perşembe (Müşteri perisi), Gec� - Gün (Güneş perisi). ·

·

·

222

B İ L M E C E LE R

BİLMECELERİN KÖKENİ

Anadolu halkının özelliklerinden, başarılarından biri de bilmece konusunda görülür. Bilmeceler halktaki anla­ yış yetisinin yaşamsal ışımaları 'dır. Onları kimin türetti­ ği, kimin, ne zaman söylediği bilinmez. Toplum düşüncesinin böylesine ortak bir ürünüdür. Anadolu'da aşağı yukarı bütün doğa varlıklarıyla, in­ san davranışlarıyla, araçlarla ilgili bilmeceler vardır. Bil­ mecelerde genellikle iki özellik göze çarpar. Biri, bilmecenin, bir şiir niteliği taşıması, şiiri kuran özlerin on­ da yertutmasıdır. Bilmecenin dokusunu ören şiir iplikleri ona ayrı bir tad, ayn bir sevimlilik, bir yumuşaklık ka­ zandırır. Böylece bir sanat yaratması olup çıkar bilmece. öteki, bilmecenin bir tekerleme niteliğinde oluşu. Teker­ leme niteliği taşıyan bilmecelerde sözlerin belli bir anla­ mı yoktur. Bilmeceler yapı bakımından ikiye ayrılır. İlkin birbi­ rine benzeyen, aralarında ses uyumu bulunan sözlerin (bunlar uydurma da olur) sıralanışı. Bu durumda bilmece bir müzik uyumu taşır. Sözler arasında uyumun sağladı­ ğı anlamsız bir bağlantı vardır. Bu ilk bölümde anlam yok­ tur. İkinci bölümü kuran öğelerde anlam vardır. Daha doğrusu bilmecenin anlamı ikinci bölüme sığdırılır. Birinci bölüm çokluk bir giriş niteliğindedir. İlk bölümde ses uyu­ muna, kolay söyleyişe, ikinci bölümde anlama önem veri­ lir.

F/15

225

Hat tır huttur Arnavuttur Ağzı yoktur Adam kapar halk dilinde ısırgan 'ın anlatımı olarak söylenen bu bilme­ cenin birinci bölümü anlamsızdır. İkinci bölümü bilmece­ nin tanımı niteliğindedir. Ağzı yoktur sözleri insanı anlama yaklaştırmak, bilmecenin havasına sokmak için­ dir. Hattır huttur sözlerinde yalnız ses benzerliğinden do­ ğan anlamsız bir uyum vardır. Bu bir söyleyiş kolaylığı olmaktan öteye geçemez. İkinci bölüme giren bilmecelerde ise bütün sözlerin bel­ li belirli bir anlamı vardır. Dizeler arasında ses uyumu, anlam bağlantısı ağır basar. Kale kapısından sığmaz /ı�ndık kabuğuna sığar

bu dizelerin ikisi de anlamlıdır. Evet, bir k ale kendi kapı­ sından sığmaz. Kapı küçük, kale büyüktür. Oysa kabuğun­ dan çıkan bir fındık gene kabuğuna sığar. Burada bir zeka oyunu vardır. Kurmadan işler Durmadan işler

insan yüreğini (kalbi) anlatan bu bilmecenin de dizeleri an­ lamlıdır. İki dize arasında anlam bakımından da, uyum bakımından da bağlantı vardır. Bir dizeyi kaldırınca ikinci dizenin anlamsız olduğu, boşlukta kaldığı görülür. İki di­ ze de yüreği niteleyen, tanımlayan bir anlamla donatılmış­ tır Durmadan işler ile ondan önce gelen kurmadan işler birbirini bütünleyici, tanımlayıcı bir kuruluştadır. Oysa inek sütünü anlatan Kan kırmızı Süt beyaz

226

derken iki ayrı bilmece söylenir. Biri kanın kırmızı oldu­ ğunu, öteki ise sütün beyaz olduğunu anlatır. Burada bil­ meceyi bütünleyen özler arasında bir anlam bağlantısı yoktur. İkisi de ayrı birer varlığı niteliyor. Yalnız yanya­ na gelişin doğurduğu bir ses uyumu vardır. Koca deve Girmez eve Kes başını Girsin eve

bu bilmece şemsiyenin karşılığıdır. Bütün sözler arasın­ da bir anlam bağlantısı vardır. Kavramlar birbirini bütün­ leyici niteliktedir. Dizelerden birini kaldırınca bir boşluğun doğduğu seziliyor. Bilmecenin özünde bir eksilme görülü­ yor. Küçücük b'lr odacık İçi dolu yongacık

ağız, dişler için söylenmiş. İki dize birbirini gerekli kılı­ yor. Biri kalkınca ötekini anlamak, tanımlamak olanağı da yok oluveriyor birdenbire. Bunlar bilmecelerin yapısı­ nı kuran, bütünlüğünü sağlayan özlerdir. Bilmece, bilme­ ce niteliğini bunlarla kazanıyor. Bilmeceler, halkın bildiği, yaşadığı kavramlarla kuru­ lur. Bir toplum üyelerinin bilmediği varlıklarla ilgill bil­ meceleri de yoktur. Halkın yaşamında neyin yeri varsa bilmece onunla ilgili kavramlarla örülür, kurulur. Bundan çıkan sonuç şudur: Bilmeceler yaşamdan, hal)I düşüncesi­ ni işleten, doldur� olaylardan doğar. Bu doğuş bir gere­ kim, bir baskı değildir. Daha çok gönül uyarınca bir eğlence sonucudur. Halk, düşüncesini bilmece yaratmaya iten olaylar arkasında gizli bir baskı gücü yoktur. Daha doğrusu bilmece söylenmese de olur, yaşam bakımından. Bunu bilmecenin özünde saklı eğlendirici, insana sevinç verici nitelikten anlıyoruz. 227

Anadolu bilmeceleri, yaratıcıları bilinmeyen düşünce ürünleridir. Bunların özünde belli bir halk görüşü saklı­ dır. Yapan kullanmaz Alan kullanır Kullanan görmez

salacayı (tabutu) anlatan bu bilmecenin özünde, bir nes­ nenin ne işe yaradığı değil, halk düşüncesindeki izlenimi de dile geliyor. Yere vurdum yumrulu Allahımın buyruğu Otuz okka kendisi Otuz okka kuyruğu

bu bilmece ramazan ayını anlatıyor. Halkın düşünme gü­ cü ramazan ayını bilmeceleştirirken onun tanrı buyruğu olduğunu da unutmuyor: Sözün kısası bilmece havası için­ de bir din gerçeğini dile getiriyor. Bundan anlaşıldığına göre bilmecelerde, belli sınırlar içinde de kalsa, halk inanç­ larının, gelenek, görenek gibi halk bilgisi varlıklarının iz­ leri, etkileri v.a rdır. Bilmece kuru bir söz oyunu değildir yalnız. Bilmeceler doğuş ortamlarına göre de ayrı ayn özellik­ ler taşlr. Bunu anlamak için bilmecede geçen kavramla­ rın, sözlerin kaynaklarına inme gereği vardır. İlde söylenen bir bilmece ile köyde söylenen bir bilmece ara­ sında ilk göze çarpan dil aynmıdır. Köyde bilinmeyen, söy­ lenmeyen bir sözün bulunduğu bilmece ilde, ilde söylenmeyen, bilinmeyen bir sözü içeren bilmece köyde ya­ ratılmış demektir. Gene bir bilmecenin içinde ilde bulun­ mayan bir varlığın adı geçiyor, köyle ilgili bir durumu yansıtıyorsa o bilmecenin kaynağı köydür. Dizi dizi odalar Birbirini kovalar

228

tren anlamını içeren bu bilmecenin kaynağı kenttir. Köy­

lü treni çok sonradan görüp öğrenmiştir. Bağ'larım yürür Çözerim durur

ayağa giyilen çarık anlamına gelen bu bilmecenin kayna­ ğı çarığı n giyildiği yerdir, köydür. Dağda doğdu Dağda büyüdü Köye indi Arkası delik deşik oldu harman tahtası'nı yansıtan bu bilmecenin de kaynağı köy­

dür, kentli harman tahtasını pek bilmez. Bilmediği için de böyle bit bilmece türetemez. İstanbulda bir tane İzmirde iki tane Ankarada hiç yok İngilizde pek çok

bu btlmece "i" harfini içeriyor. Köyden çok kentte türetil­ diği belli. Bit köy bilmecesi niteliği taşımıyor. Okumuş yaz­ mış bir yöre havası var onda, Lamba düştü ıs dedi Tava düştü tan dedi Annem geldi bul dedi İstanbul ilinin adını söyleyen bu bilmece bir il ürünüdür

besbelli. İçeriği söz, harf oyunlarından kurulu. Köylerde söylenen bilmeceler daha çok somut, elle tu­ tulur, gözle görülür varlıkları, köylünün yaşamına giren nesneleri konu ediniyor. İlde söylenen bilmecelerde daha çok soyut bir nitelik vardır. Ma vi atlas iğne batmaz Makas kesmez terzi biçmez

bu bilmece gökyüzü'nü dile getiriyor. İçinde geçen atlas sözünden ilde doğduğu anlaşılıyor. Köylünün dilinde at­ las kavramı yoktur. 229

Nısfı altın Nısfı gümüş Sedef ona zarf olmuş

yumurta anlamında kullanılan bu bilmece bir kentli işi­

dir. Onda geçen kavramların bir teki bile köy dilinde yok­ tur. Bilmeceler, biraz da, çağın özelliğini, niteliğini dile ge­ tirir. Bir çağda toplum yaşamına girmeyen, köy ya da kent toplumunun belli bir yanını yansıtmayan bilmece olmaz. Bütün bilmeceler onlan ortaya koyan çağın kavramlarıy­ la örülür. Dışı var içi yok Dayak yer suçu yok

ayak topu nu yansıtan bu bilmece Türkiye'de futbol oynan­ '

maya başlandığı çağda doğmuştur, bu bakımdan yeni sa­ yılır. Kaynağı kenttir. Çat diye çaktı çakmak Bunu bilmeyen ah{Jlak

bu da elektrik 'i anlatan bir bilmecedir, yenidir, ilde söy· lenmiştir. Elektrik kavramının olmadığı bir çağda söylen­ mesi olanağı yoktur. Bilmeceler söylenirken, daha önceden, birtakım bilgi­ lerin edinilmesi gerekir. İnsan bilemediği bir nesne üstü­ ne bilmece uyduramadığı gibi, onu düşüncesinde pek de yansıtamaz, uzun boylu belleğinde saklayamaz. Bu bakım­ dan, bilmeceler üstüne yapılacak bir araştırma, bir ince­ leme bir yandan Türk dilinin, bir yandan da kavramların gelişim çizgisi üzerinde bilgi toplamayı gerekli kılıyor. Bugün şehirde söylenen bilmecelerle köylerde söyle­ nenler, iki ortamın birbirine gittikçe yakınlaşması sonu­ cu, karışıyor. Köyde kullanılan kavramlar kentte söylenen sözler yavaş yavaş sıklaşan ilişkiler yüzünden yayılıyor. Böylece kentle köy arasında dil uçurumu zamanla daralı­ yor, yavaş da olsa bir birliğe doğru gidiyor. Bu gelişimin bütün halk bilgisi varlıklarını etkileyeceği bir gerçektir. *

230

BİLMECELER A Ağaca çıkar insan değil Yazı yazar imam değil Aksaray ortasında San papaz oturur Allah yapar yapısını Demir açar kapısını Altı harman Üstü orman

- zo.Bu11.(1'8S - 11µnumx -

- '1flf'f11 'f1 f'f1S 'zncl.rBy -

- lU['fl UlU'88Uj ·

Alçak uçar Beyaz beyaz açar - uaw.ı!Haa Ağzı açık alamet İçi kızıl kıyamet Yaş koydum kuru çıktı Salli ala Muhammed - UUl.![

-

Altı cehennem Üstü cehennem Ortası cennet - !Ha� §a�v 231

Aldır onun tepesi Yeşildir hem cübbesi Kara kara küpesi

- znd.rny -

Ağaca çıkar adam değil Boynuzu var öküz değil Yazı yazar katip değil Alçacık katır Yüklenir bakır

- zoauu.tf[F1S -

- J(Fl.tf110es -

Altı manda üstü keçi Minareye çıkarken gördüm

- 1q1npfF1AV -

Aşağı iner güle güle Yukarı çıkar ağlaya ağlaya

- lSFIAOlf ns

Abdest alır namaz kılmaz Cemaatten geri kalmaz Ayva gibi sarıdır Elma gibi suludur

- aZ11uao -

- [lll(FlµOd -

Altı kaya üstü kaya İçinde sarı maya

- eµnwn.x -

Altmış para Yetmiş para Sapı uzun Kendi kara

- au§!A -

Altı tahta Üstü tahta İçinde bir Sarı softa

- wapFlf[ -

232

-

Allahtan küçük Peygamberden büyük Atladım hendek İçi kundak

- u11,.ıny

-·

- mzaw -

Allahın hikmeti Kulun nimeti

- Jf9WJf3 -

Altı kardeş birbirini kovalar

- zrp[l,A -

Alçacık boylu Kadife donlu

- U11;JlrJ11cf -

Ak sakallı dervişler Bizim köye gelmişler Biraz horon oynamışlar Sonra dönüp gitmişler

- (.I11Jf) .ınwQ11.x -

Altı bakkal dükkanı Üstü miri çeşmesi Daha üstünde iki tane Kapaklı ayna Daha üstü çayır Çimen düz ova

- .ı111j11s ' un.ın q 'zıQv -

Ateşe girer yanmaz Suya düşer ıslanmaz Ali arkasında nalı Ayağı demirden Şalvarı odundan

- §auv.v -

- 11.IJOS -

- [9fl -

Alçacık tepe Çengelli küpe

- Jfl;J[CZCJl ...:.... 233

Altın saat Suya batmaz

....:.. lQ'BAU!'.JAaz -

Altı düz üstü kambur

- ur.ırg -

Alaca yılan Ağaca sarılan Vallahi yalan Billahi yalan

- U'8'./A'8)[ -

Amcam gelir bize bize Çanakları diz dize

- Jf'BA"V -

Altı su Üstü ateş - flqW'!f7 Altı süttür içerim Üstü çayır biçerim Ortası cennet

- un.ı\o)[ -

Altı cehennem Üstü cehennem Ortası cennet

- .,gawJfa §aı v -

At indi, Arap bindi

- a.ıa:>ua.ı ''1f8.ı\'8:>'8S -

Ayna gibi ışılar Yılan gibi fışılar

_

U'Bd.ılJ,

_

B Bilmece bildirmece El üstünde kaydırmaca

- unq'Bg -

Birinin baltası yok Bıçkısı yok ev yapar

- Jfa:>mrµ:9 -

234

Biz biz idik Otuz iki kız idik Biraraya dizildik

- .ıa1§!a -

Bağlarım yürür Çözerim durur

- Jfr.I'Bj -

Bilmece çıktı kavağa Bunu bilen olur ağa

- afJ190 -

Ben giderim o gider Para kı:ıdar iz eder

- JfauQaa ­

Bir sahan şeker Dünyayı eker

- .I'B)l -

Bir küçücük mil taşı Dolanır dağı taşı

- zgo

-

Bayiflarda dik kulak

- U'B§A'B.L -

Bir tavada iki balık Biri soğuk biri s1cak

- §aupo an .ıfy -

Benim bir öküzüm var Arkadan sürülür

- auQı ­

Beş kardeş bir ev yapar

- !B!A!j dll.IOQ -

Beş dal beş çiçek

- .Ill[J('BU.Il� 'Bf.Ill[J('Bw.I'Bd -

Bir küçücük mil durur Dünya alemi güldürür 1

- '8.I'Bd -

Bir kuşum var Guduğundan yumurtlar

- J(8JP.J, -

235

Bir kuyu İçinde suyu İçinde yulani Ağzında mercanı

- J(l§[ -

Bir küçücük odacık İçi dolu yongacık ._ zrQv Benim bir çarşafım var Dünyayı kaplar denizi kaplamaz - .111JI Bir küçücük fil taşı İçinde beyler aşı Pişirirsen aş olur Pişirmezsen kuş olur - eµnmn.x Bir taş attım çayıra Şevkı vurdu bayıra - r1uA"y ­

Benimki bana yapışık Seninki sana yapışık Kitabınki ona yapışık - pv Bir ıtıknamedir onun namesi Oğlunun karnında yatır annesi

- -,loogqJ(adf Burda vurdum kılıcı Halebte oynar ucu

- l(a§'w'ğ Biz biz idik biz idik Yüzbir tane kız idik Gece oldu dizildik Sabah oldu silindik - zrprr.x -

236

Ben kar gibi beyazdım Sonra ot gibi yeşil Sonunda kan kırmızı Çocuklar beni sever - Z11.l!)f Bilmece bildirmece Birbirini iliştirmece - auı.8va Bir fırınım var Dört somun ekmek alır -

Z!Aa:J

-

Bir küçücük irnısiri Dünya onun esiri - 11.llld Babası yamrı yumru - 11wsv Anası yayvan kadın - lf11.ld11_A. Oğlu sohbetlerde gezer

- drufıs

-

Kızı Gülişan'a benzer - Wrl[[11S Bir küçücük nişatır Herkesi giydirir kuşatır

-

- au.gı -

Bir ağacın bin dalı var Bir dalının bir başı var

·

- rnpapf3

-

Bir yiğiti bir patırtı kaçırır

- Jfa1.1a7

-

Bir canlı dört canlıya binmiş Bu ne biçim iş - az11uaa

-

Benim bir duvarım var Gece yapılır gündüz yıkılır - l[111 11.A. 237

Bir küçücük mil idi Küçük oda kilidi Bir akşam bize geldi Bil bakalım kim idi - O'JfAfl -

Bize misafir geldi Yeşil mantolu siyah düğmeli Kırmızı entarili - zn d.rey -­

Bir küçücük evim var Sayısız külfetim var - �f.Iq!JI Bir sürü uşacıklar Belinde piştofçuklar - .nsrw Bakarsan bağ gibi Bakmazsan dağ gibi - 11f.I11J, Boyu minare kadar Tohumu kum kadar - .qpuay Bir minare Dibi kale -

- 11.fuva -

Biri gider gelmez Biri yer doymaz - ul'lwna Bahçede uşacıklar Başında kalpakçıklar

- !A!Ö -

Başımın üstünde Bir kalbur saman - zrpcr.x Benim bir şeyim var Yıl oniki ay yer doymaz - uaru.q.Qaa -

238

Bir köprüden üç kişi geçer Biri bakıp basar geçer Biri bakıp basmaz geçer Biri ne b asar, ne bakar, geçer. .Illflfll:JOj pfBpuru.ı11J( 'rl(llpuıjrt:ml( al! auuv -

Bir direkli sayvan Bunu bilmeyen hayvan Bir kuyum var İçinde iki türlü suyum var - 11µnwn_x Bilmece bildirmece Resim yapar gündüz gece Duvarlara asılır Hergün ona bakılır Yapar resim bakınca Siler çabuk kaçınca Hatta gülsen sen ona O da hep güler sana - uuA'v Birisi der ah başım Birisi der ah belim - 111q111 'P\!Ö Başına vurdum Belini yardım - l11 tfB1 'µ16 Bir ufacık arpacık Başında var tablacık

- lAlÖ · · Burda öğürür Karşıda böğürür - l(a.JP..L 239

c Canlı biner cansızı Cansız da imansızı - .ındHA -

ç Çekerim ip gibi Gelir küp gibi - J(l1ql1)f Çarşıdan alınmaz Mendile koyulmaz Tadına doyulmaz - nJ(Afl Çıtçıtlı hamam Kubbesi tamam Bir gelin aldım Babası imam - 1 11118 Çarşıdan .aldım bir tane Eve geldim bin tane - .IHN Çarşıdan aldım kapkara Eve geldim kıpkırmızı - .I"{}W9)f Çayırlarda uzun uzun - Ut1fl_,{ Çınlamadan yürümez Yürürken de görünmez - 1l1l1S Çat diye çaktı çakmak Bunu bilmeyen ahmak - Jf!.l1J(a[{!l Çektim ipi Geldi kulpu - J(Hqll)f -

-

240

Çat çat hamam Kurnası tamam Aldığım kızın Babası imam - reus -

Çın çın tasdadır Kamburoğlu hastadır. Ne yemek yer ne bir şey Ne acayip ustadır - 1 uus -

Çipil çipil suya girdim Çipiltisini duymadım Boyunca manto giydim Kırpıntısını görmedim

- uaıa'f 'mo ··

Çat çatan ağa.-:ı Kırmızı gül ağacı Kırmızı gülden Kılaptan ağacı

- ıaJJ.ıao -

- D Dam üstünde yarım çörek - .ıfV

-

Dört kardeş bir kuyuya taş atar

- rsawaw 'f9UJ -

Dağdan gelir öğürtme Aldı beni böğürtme Çözün beni ipimden Vereyim size yükümden Dağdan gelir üre üre Ayıları süre süre

- 'flAU,X -

- r.9'fl.If11 §f!f[ -

Demir tabanı sıngır sabanı Girer evlere çıkarır yalanı - .lf11Ufl){ -

F/16

241

Dağdan gelir dev gibi Eyerli arslan gibi Eğilir su içmeğe Bağırır oğlak gibi - d111oa değil beş Dört köşedir Başı sudan hoş değil - (unq11sJ .ıa1fas Denizi var suyu yok Dağı var ormanı yok Şehri var insanı yok - 111!.JflH -

Dağdan gelir tak gibi Kolları budak gibi Eğilir su içmeğe Bağırır oğlak gibi - 1f11W1fO.L Dağlara kar yağdı Köyleri duman bürüdü Değirmeni kurt yedi - zr.1'1 'zga '§'1fl Dışı var içi yok Dayak yer suçu yok - doı Dağda tak tak Suda şıp şıp Arşın ayaklı Burma bıyıklı - !PaJf ''far,fa1 'Jfr111q l11f'1fl Dışı kazan karası İçi peynir mayası - a u111say Dağdan gelir gıdacık Gömlek belde kıç açık - (1[11[80 '!ja)[) Uf1:Jl[1 '1J -

'

242

-

Dağda üleyman gördüm Suda Süleyman gördüm Köpük kusan taş gördüm Tuzsuz pişen aş gördüm - flA[aq 'un qfls 'Jfl[flq 'U!f[A9:J Dal üstünde kitli sandık - Z!A9:J Dağda altın çam Eve gelir can büyütür - Jf!§9f[ ­ Dedemin bıyıkları bir omuz

-

- P[V.JfSp d .ırsrw Dağda doğdu Dağda büyüdü Köye indi Arkası delik deşik oldu - lSl11l{f11 UflW.lflH Dağda doğdum Dağda büyüdüm Köye indim Herkese yol oldum - p.ıdgy Dünyayı kaplar Denizleri kaplamaz - .111)1 Dağda orman Dibi harman - Ul[11 - jf'IS Dağa gider söke söke Kuru üzüm döke döke - '!l!lS!d !ja)l Dizi dizi odalar Birbirini kovalar - ua.q, Diz kurdum önüne Uydurdum deliğine - l.lf11 l(f1Ufl JflpUl'IS -

-

24 3

Dağdan gelir narınan Ayakları çınbarınan Nedir hunun yavuzluğu Sırçadandır temizliği - r.ıv Dört ayaklı Çifte kulaklı - U 'fld'BS ­ Dağdan gelir Taştan gelir Eyerlenmiş aslan gelir - '8Q'BqWn[dfl}[ '(
-

-

-

244

ıo

-

-

Damdan dama yürürsün Samur kürkü sürürsün Sen bir beyin oğlusun Niçin yayan yürürsün

- uE1jrs Değnek ucunda yemiş Onu yiyen ölmemiş Bir daha yemem demış - 'J(E1AE1U Danesi darı Kendisi sarı Karşıda bir yiğitçik Belinde divitçik - .ırsrw Dal doruğunda İğneli fıçı - auE11say Dere tepe Çıngıllı küpe - 'J(l:JflZl)[ Dağdan gelir Taştan gelir Beş bıyıklı enişten gelir - E1[nuı§nw Dal doruğunda Tüylü dede -

Dal doruğunda Karatavuk - u!1Aaz ­ Dağdan gelir tatarine Ayakları katarine Ben onu tutarina - UE1§A E1J, -

245

Dağdan gelir tatarina Ben onu tutarina Bacakları kısa kısa Kendisi tombul İsa

- U e§.ıUl.L -

Derin kuyu Gümbür suyu - 'Jfa.ro..ı Dereden karşıya gölgesiz geçer. - saıaN -

E El melecik bol danecik Bir çift öküz bir danacık - uaw.ı!Qaa Ey harayı harayı Yüksek yapar yuvayı Çekmeceler çekemez Dökmeciler dökemez - 1(a:JWfJ..1Q Elemez melemez Ocak başına gelemez Gelse de geri çekilemez - Qfl,J.. Ekleme ekleme Kulakları dikleme - .ıpurz Eli yok yağı yok Köprü kurar -

- znu -

Erik ağacını oyarlar İçine tinton koyarlar Ağlama tinton ağlama Şimdi kulağını burarlar - a;)uawa)l 246

Edi idi budi idi Dün akşam yatsıdan sonra Size gelen kim idi - n'fAfl Etten kantar Altın tartar - adp'f ''fS[n}l El kadar mezar Dünyayı gezer - rq'E1'f'f'E1AV Eriye meriye Askeri vurdum geriye Ben bir kuş gördüm Arka üstü yürüye - aZ11Ua:J Et atar met atar Bir çekmede bin atar - 'E1m 1sn Elle tutulmaz Gözle görülmez - 'faraw ­ Ele sığmaz Avuca sığar - !-6a.ımr ur.ıı.!l Eğri kaşık Duvara yapışık - ZOJ/U'E1Af'E1S Elden ele belden bele Bunu bilmeyen kertenkele - 'E1.l'E1d Ey mermendi mermendi Kız duvara tırmandı Oğlan gelmeyince Kız duvardan inmedi - P!l!'f '.I'E11 l['E1UV El kadar yonga Dağdan domuz indir!! 1!q 'Jf'E1.I'E1.L

_ 247

F Fini fini fincan İçi dolu mercan

- U'EIOT(ı'Elc[ -

Fukara atar Zengin cebine kor - l(P..IP.Jffil Fini fini fercan İçi dolu mercan Mercancılar yapamaz İçi dolu kağıt Kağıtçılar yapamaz - .ıllN -

G

Gel Leylam git Leylam Kıran üstünde dur Leylam - 1(!�9fl Geniş alan Denizde kalan - 'Elpv Gök gürler şimşek çakar Tavuk bükülmüş otlar .I lf p.ı!waa - P.IP.r:! Gezer mahalleyi Yalan söylemez

-

- .I'E11U l1)[ -

Gıdı gıdı kapılarda Dik durur bayırlarda

- ıo -

Gel bizim eve koyum kıçına - .ıapu!W -

248

Gökten bir elma düştü Otuz iki parça oldu İkisini yediler Otuzunu yemediler - Ul1Zl1Wl18° Güneş görünce erir Görmeyince dş.l verir - ZOf[ -

Gider gider yerind.e Altın kemer belinde Gece gündüz yol gider Yine durur yerinde - uauı.ı!-Qaa -

H

Hey rie idim ne idim Samur kürklü bey idim Felek beni şaşırttı Kızgın göle düşürdü - au111say Hanım uyandı Cama dayandı Cam kırılınca Kana boyandı - .Il1N Hoca çıkar handan Sarığı kandan Her sabah ezan verir Bilmez kıble ne yandan - ZO.IOH Hanım içerde Başı dışarda - !A !Ö Hoca çıkar ağaca Arkasında poğaça - zo2ul1Afl1S 249

Hattır huttur Arnavuttur Ağzı yoktur Adam kapar - U'Bl/.ılSJ Hezerern hezerern Taş üstünde gezerern El ne derse desin Bildiğimi yazarsın - 'Bf'BW Her beriye beriye Asker dizilmiş geriye Kuşlardan bir kuş gördüm Arka üstü yürüye

- P.TQ -

Horul horul uyur Mırıl mırıl konuşur - !PaJl Hatatay rnatatay İnce belli kara tay - '8:>Ul.1'8Jl Hanım içerde saçı dışarda Parasını el alır Dumanını yel alır - '8.ld!S Hak Teala beş yaratmış Beşini de eş yaratmış Üçünün üstüne gün gelmemiş İkisinin üstünden gün gitmemiş - Z11W'BN 1Pf'BA �af[ Hasretler kavuşturur Dargınlar barıştırır - W'B.lA'Bfl -

250

t

İnce ince kadayıf Bizim hanım çok zayıf Bir kusuru varsa Bir gözü kayıp - au.Qı İstanbulda süt pişti Kokusu buraya düştü - dnpcaw İlidi milidi Küçük odanın kilidi Yenge yenge Akşam gelen kim idi - .l!J8S!W -

İstanbuldan bir kutu geldi Kutucular yapamadı İçinde kağıt vardı Kağıtçılar yapamadı İçinde boncuk vardı Boncukçular yapamadı

- .reN -

İki ayaklı Binbir yapraklı

- lfllA 11J,

-

İşte çıktım boruya Beni Allah koruya

- 9fl1)l -

İstanbulda bir tane İzmirde iki tane Ankarada hiç yok İngilizde pek çok

- y.ı11q 1

25 1

İstanbuldan gelen hacı Soğan sarımsak acı meyve verir Çiçek açmaz Nedir bunun ağacı - .IFJUf Irmak kıyısında Dedemin sakalları - unsox -

İp gibi kıvranır gider - Ut1[lX İnsanoğlunun aklı Deldi boğazına taktı Altı gözlü, on ayaklı - !jmö ­ İlim ilim ilmesi İlim kadın düğmesi Bunu bilen hilesi Bilmeyen dokuz köy veresi - wapQrö İki kardeş birbirini tartar - !ZFl.I<1J, İki taş arasında çat çat kırılır - <1.l!d İki melek Meleğin ortasında bir direk İnim inim inler Cümle alem dinler İçi odun Ortası un Oışı gön - apQ/ İki ayaklı fil Ortasında dil - !ZF1.l<1J, 252

- unmf[ -

İstanbulda süt pişti Kokusu buraya düştü - dn 1Jfaw İnsan görür Allah görmez - BAPH -

K Koca deve Girmez eve Kes başını Girsin eve - a.(rsw
- mDI ­

Küçük evde sarıklı hocalar - 1r.ıqrH Kan kırmızı süt beyaz - 1PS 'UB)f Kara olan kuyruğundan asılır - 8Al1.L Karşıdan bir ay doğdu Görenler hayran oldu Annesi beşikteyken Kızının kızı doğdu - mo ­ Kat kat döşek Bunu bilmeyen eşek Ya bunu bileceksin Ya bu gece öleceksin - dl11!)f Kale kapısından sığmaz Fındık kabuğuna sığar - J(rpulJ 'afB)f -

253

Küçük ev askeri bol Şapkası var Ayakkabısı yok - 1!.lqf)[ Kurmadan işler Durmadan işler - 0[11JI Kambur durur 'karnı yok Dünya onun malı yok - p.ıdgy Kıyıların demirden Kendi demirden Ayırır hakkını Verir kendinden

- !Z1WJJ, -

Karşıda oturur Si .. ni yere batırır

- lf'O.lf!Jl -

Kuyu kuyu İçinde suyu Suyun içinde yılan Başında mercan - 'Bq m y7 Kırmızı deri Çek gelsin beri Kaldır bacağını Girsin içeri - rq'BJ(Jfll.ıfV Kıllı ağzını açtı Çıplak içine kaçtı - d'B.ıo:j Küçücük bir odacık İçi dolu yongacık - .ıa[§!G -

254

Kara tavuk Karnı yarık Balta saplı Kıçı delik - 'Jfpfaw Kendi gelir inişe Kulakları yokuşa - .ıpu!z Kıvrımlı kaşık Duvara yapışık - lfBl"}[ Kara patır Kalkar gevşer Gene yatır - SBlfBW ­ Kaleden atsam kırılmaz Bir tükrüğe dayanmaz - rprH-g'Jf B.IBfl!S Kalede kalbur asılı İçinde kavurma basılı - lfBl"Y Karanlık yerde kadı oturur Taşaklarını suya batırır - n�.ın.ı Kanı kurnaz Burnu kurnaz Aç durur da Susuz durmaz - lf!.lClJ 'UI'V1DD Kapılara saç koydum Herkesleri aç koydum - UBZ11UIJ1H Küçük bir kuyu Zehirlidir suyu İçinde bir yılan Ağzında merean - rssquıyı Zllt) ..__

265

Kat kat açılır Kokusundan kaçılır - J(l1SWl.111S Kanadı var kuş değil Boynuzu var koç değil - 'J(aU!S Kapının altına yoğurt dökülmüş Yıkarım yıkarım çıkmaz - cgc§c urw Keridisi içerde Ağzı dışarda - l1:Jl1H Karşıdan baktım pek çok Yanına vardım hiç yok - B!S ­ Karşıdan gördüm dev gibi Yanına vardım ev gibi ua.ı.ı -

L Lamba düştü ıs dedi Tava düştü tan dedi Annem geldi bul dedi - [n qu11�sı Lastik gibi uzanır Bırakınca kıvranır ·

- Sl1,X -

M

Mesel mesel mal mesel Dil oynar damak keser - Sl1'Jfl1W Mavi atlas iğne batmaz Makas kesmez terzi biçmez - DZDA'Jf9[) -

256

Mel melecik Yol daracık Dördü büyük Bir ufacık

- ({il -

Mesel mesel eklendi İki fare etlendi Kurbağa kanatlandı Sefere niyetlendi - !U19[) Men men ağacı Mendim kulaklı Tavşan gözlü Doğan ayaklı - n§nJ( n qnd Masal masal maniki Kuyruğu var oniki Kuyruğunda beni var Boynunda da çanı var

- ZO.IOH ­

Masal masal malik eser Oturmuş baklava keser Bir tiki alıverdiydim Çildir çildir yüzüme bakar - eQeq.ınJI Masal masal maskara Ağzı burnu kapkara - Ul.ll.![ -

Minare minare üstünde Minarenin üstünde bir karare Onun üstünde bir oluk Oluğun içinde bir balık - l!P 'zıQe 'un.tfoq 'apAgJJ '.ı8[J(f10f1H Bini mini Küçük sini - J(flUI!O.IfJW F/17

-

257

N Nısfı altın Nısfı gümüş Sedef ona zarf olmuş - l>'µnwn.x Ne yerdedir Ne göktedir Kitli sandık İçindedir - cgl>'znfl Nefesi var canı yok Derisi var kanı yok - JW.IQ)[ -

-

o Ormanda doğdum Ormanda büyüdüm Geldiğim zaman Karnım delik deşik - .ınq[I>')[ O yanı kaya Bu yanı kaya İçinde sarı maya - l>'µnwn.x O tarafı taş Bu taraf taş İçinde bin bir baş - Wl1Wl1H Orman oldum Orman büyüdüm Evde reis oldum

-

-

(f}flrJ.jlg upra .ı!q)

258

1oy

-

-

O yanı · mermer Bu yanı mermer İçinde kanlı Ömer - tlµnWn.ı{ Onsuz iş olmaz Olmadık durulmaz - ns Oy anam Vay anam Kakülüm dalda kaldı Örterim uyur Açarım uyanır - §a1v ­ Öt'ten aştı Gören şaştı Dört başlı Sekiz kıçlı - az1ma:J -

s Su üstünde ıslanmaz Yere düşer paslanmaz - ı.gııı §auuo Sahalı sabah Elini öper - OfArlH -

Sıra sıra söğütler Birbirini öğütler

- §KJ -

Sarıdır safran gibi Okunur Kur'an gibi Ya bunu bileceksin Ya bu gece öleceksin

- UlıfV -

259

Sarıdır sarkar Düşerim diye kalkar - rM..fy Süpürdüm odacığı Oturttum hanımcığı - rur.ıu 1f<1W1f[![ Sallanır gider Sulanır çıkar - 611.IJ['flf[ Sallanır sarkar Ateşten korkar - wn.ıny Sıra sıra develer Birbirini geveler - uwa.I!)[ Sarıdır ayva gibi Suludur elma gibi - ['f11[9µ0J -

Sırtı kara kömür değil İçi katı demir değil

- d.mJ, -

Sabah oldu kalktım Hemen boynuına taktım

- r.ıe1 ug -

Sürdüm kabardı Çektim geberdi - aA lflllf 'aAzao -

ş Şıp demeden Dala konar - §a u99 Şakı şakı şakılar Şakı benim elimde Ulu kavak titirer Kökü benim elimde - cr.waza1 11uın lfOff 260

T Tap şurdadır Tap hurdadır Tap kapının arkasındadır - aJJ.rvdvs Takur tukur takraba İçindeki akraba . - lfp�afl Tel tel kadayıf Bizim hanım çok zayıf Bir kusuru var ise O da bir gözü kayıp - au.81 Tavuktan küçük İnsandan yüksek - 1al(SB}l Tıngır elek Tıngır saç Gece toktur Gündüz aç - n ı;}n.ro Takır tukur takanı İçindedir bakanı İki tulum azığı Altındadır kazığı ·

- Jf!�afl Toprağı beyaz Tohumu kara Elle ekilir Dille biçilir lfBwmro 'lfBUIZB..f 'daJCJCa.ıv uı '.ranaa Toprakta biter Makine büker Her sabah kalkar Yüzünü öper

- n[A BH -

261.

Taştan elciği var Ağaçtan dilciği var - 1§111 .maınfl Tavuk gibi kakıldar İçindeki şakıldar - .ınqp1)l Tıngır elek tıngır saç Un elerim karnım aç - .111)[

Taştandır demirdendir Yediği hamurdandır Dünyaları doyurur Kendi doymaz nedendir - uaw.ı!-Qaa Tohumsuz biter Dünyaya yeter

-

-

- zn.r, -

Ten ten tena Dumanı fena Bir temenna çak Söyleyim sana ıax -

-

u Uzun kuyu Gümbür suyu

- Jf9.mJ, -

Uzun uzun dervişler Akşam bize gelmişler Bir horoncuk tepmişler Bir yemecik yemişler Kemencesiz gitmişler

- .ınuı311x -

262

Uzundur sırık gibi Ekşidir koruk gibi Her eve girer çıkar Yolunmuş tavuk gibi · - puaua Uzun uzun abalar Ak sakallı babalar Gelir gider duramaz Gece gündüz çabalar - 11�111a Uzun uzun uzular Boynuzundan kuzular - a,{fnS11.![ Uzun uzun uz yatar Yavruları düz yatar - ,.Şa.I!P r�11j Uzaktan baktım birçok Yanına vardım hiç yok - uro.ıaADD -

Ü Üstü mermer Altı mermer İçinde hanım terler - 11µnwn.x Ünledim setten Sesi gelir betten

- ZO.IOH - V -

Vıkka Yıkka Ortası Şokka

da vıkka da yıkka hokka da şokka - .ınW11H 263

y Yere girer paslanmaz Suya girer ıslanmaz - aacgo Yer altında yağlı kayış - UB(l,X Yer altında kazan kaynar - 8:JUl.l8)l Yer altında sakallı baba - Ufl'.loS ­ yedi delikli tokmak Bunu bilmeyen ahmak Ya bunu bileceksin Ya bu gece öleceksin - §Bf[ Yarım kaşık Duvara yapışık - J(Bfn)l Yapan kullanmaz Alan kullanır Kullanan görmez - ınqeı, Yürür iz etmez Hızlı gitse toz etmez - §auno Yer altında Tahtalı köy

- 'J(lf.l8Z9J"l -

Yer altında kitli sandık - ınqeı, Yer altında Küflü dede - lZBd -

264

Yere vurdum yumruğu Allahımın buyruğu Otuz okka kendisi Otuz okka kuyruğu - U'8Z8WflH Yer altında sarı kız Fide fideler - 'laqaısgy --: Yer altında yağlı kendir - U'B[l,A. Yer altında gezer Yedi gelinden güzel . - f.I! Wap U'Bq'BS Yazı yazar katip değil Duvara çıkar kedi değil Boynuzu var inek değil Yük taşır öküz değil - zoBu'B.ıff'BS Yürür yürür iz etmez Hızlı gider toz etmez - ! W9{) Yukardan aşağı iki gelin gelir Beş halayık karşı gelir Aldım ele, vurdum yere Allah' belasını vere - lffl Wf}B 'lf'BW.I'Bd §ag Yol üstünde kaba bohça - a.ıqP.JI ''fl![B!d UBAA'BH Yer altında kızıl tencere - .1'8:JU'8d *

265

İKİNCİ BÖLÜM

ANADOLU MİTOLOGİSİ

IŞIK Işığın toprağı döllediği yerde Bir ses yükseldiğini duyan Bilir insan gücünün nelere yettiğini Sular balıkları beslemeden Kayanın yuvarlanmadan Yeşile güneş vurmadan önce.. *

269

DOGUŞ Önce güneş dolaşırdı göklerin enginliğinde Işık yer ışık içerde bilinmeyen boşluk Doğum sancıları yoktu daha Esneyen toprağın şişmemişti karnı Suyun derisinde k!pırdama Böğründe titreyen ürperme yoktu. *

Birden bilinmeyenin ötesinden bir ses yayıldı derinden. Duyan kulak olmuş gören göz yürüyen ayak söylenen söz bilinmeyenin berisinden.

*

270

Ben bu türküyü söylemeden önce AyakJm elim kulakJm gözüm vardı Başımın çevresinde dolaşan boşluk Sessizliğin en güçlü sesiyle Beni "ben " demeden uyardı. *

Benim türküye başladığım çağda Yalnız güneş gök karalar bir de sular vardı Ben insan olduğumu bilmeden Üzerinde yaşadıkJm doğa güler oynardı. Sonra "ben " oldum, "insan " oldu, "tanrı " çıktı yüreğimden bütün evreni sardı. Ben unuttum benden öncesini Tanrılar unutmadan beni benden önce Sonra kendime geldiğim gün dudakJmdan söylenceler akardı. *

271

SÖV.LENCE ÜSTÜNE Söylence (mitos) düşünen kişinin kendini doğa ile öz­ deşleştirmesidir. Söylence düşünmeden kaynaklanırsa düşünme de kişinin doğa karşısında kendini ortaya koy­ masına dayanır. Düşünen kişi kendi varlığının bilinci­ ne varacak yolu arayan kişidir. Bunu derin bir bilinç akışı içinde yapamazsa da nereye yöneldiğini, ereğinin yürüyüş çizgisini bilebilir. Düşünmekle bilmek arasın­ da nesne ile eyleme dönüşme arasındaki .ayrılık vardır ancak. Düşünemeyen bir varlığın söylencesi de olamaz. Söylence bir yaratmadır, bir üründür, onun da kaynağı doğa karşısında düşünmek, soru sormaktır. En ilkel söy­ lencelerde bile kişinin doğaya sorduğu bir soruya, gene soranca, verilmiş bir karşılık saklıdır. Söylencenin biçi­ mi, yapısı doğaya sorulan sorunun ortaya konan, doğa­ dan alınan karşılığıdır. Bu karşılığı verenin de soruyu soran kişi olduğu kuşkusuzdur. Söylence varlıklarının sayısı, türlülüğü onları ortaya atan ulusun düşünme eylemindeki başarılarını, gelişme aşamalarını gösterir. Hangi ulusun söylencelerinde tür­ !ülük çoksa, ortaya konan yaratma ürünleri çoksa, o ulus­ ta düşünme olayı rı oranda gelişmiş, uygarlık alanında o oranda ilerleme sağlanmış demektir. Uygarlık alanın­ da söylencesiz kişi, söylencesiZ toplum bulma olanağı yok­ tur. Söylence varlıklarını büsbütün bilimdışı, geçersiz saymak doğru değildir. Onlarda kişiyi anlatan, açıkla.,. yan bir öz saklıdır. Günümüzden gerilere doğru gittikçe söylence ürünlerinin çoğaldığını, belli bir donemde, bil­ gelikle yanyana yürüdüğünü görürüz. Uygarlıkların ilk

27 2

·

düzenli, usçu düşünce ürünlerini yaratanların, özellikle bilgelerin, söylencelere verdikleri önemin büyüklüğü tar­ tışılmazdır. Anadolu'da gelişen doğacı düşünce ilk ürün­ lerini söylencelerle karışık bir bütünlük içinde ortaya koymuştur. Bilgeliğin atası, kurucusu sayılan Thales varlığın özünü us ölçülerine uygun bir anlayışla araştı­ rırken söylence ürünlerini andıran bir varlık ortamı ya­ ratmaktan geri kalmamıştır. Bütün varlığın ilkesi şudur derken suyun yapısı üzerinde bilimsel deneylere giriş­ miştir, suyun özünü kuran öğeleri tanımıştır denemez. Evrende suyun etkisini gözlemlemiş, bu konuda söylen­ celerden esinlenmiş, bunlara us ölçülerine uygun bir bi­ çim vermiştir. Onun, bilgelik alanında, ortaya koyduğu yenilik de budur. Suya diri bir varlık diye bakarken es­ ki Anadolu söylencelerinin suyu tanrılaştıran görüşünü büsbütün ortadan kaldırmamış, ona yeni, çağına göre bi­ limsel, deneyci} bir yorum getirmiştir. Herakleitos ya­ nan ocakta da tanrıların bulunduğunu, odun (ateşin) bütün varlıkların özü olduğunu söylerken, gene Anado­ lu söylençelerinde, ateşin tanrısal bir nitelik taşıdığı inancından yola çıkmıştır. Anaksimenes varlığın özünü yelde (havada) görürken gene bir söylenceden yola çık­ mıştır, yelin tanrısal özelliğini bir yana atmamıştır. Gü­ neşin, suların, toprağın tanrı olduğunu söyleyen söylenceyle, varlık türlerinin özünü bu nesnelerden bi­ rinde ya da Empedokles'in ileri sürdüğü gibi dördünün (su, od, yel, toprak) birleşiminde bulan görüş arasında, kullanılan gereç bakımından, bir ayrılık yoktur. Ayrı­ lık konuya bakış biçimindedir. Bilgeliğin, usa dayalı dü­ şüncenin, soru sorup karşılık aramanın kaynağında söylence varlıklarının etkisi küçümsenemez. Düşünmek söylenceyle başlamış, bilgece çözüm söylence varlıkları­ na getirilen yeni, düzenli, ölçülü, usçu yorumla, açıkla­ mayla biçimlenmiştir. Uygarlık alanında, bilimsel düşüncenin gelişmesinde önemli olan söylenceden kur­ tulmak, söylencenin söylediğine billm ortamında bir çö­ züm aramaktır. F/18

273

Yeryüzünde, eiı gelişmiş, en ileri sayılan dinler bile söylencelerin ürünü olmaktan öteye geçemez. En usçu sayılan din kaynağını _usdışı söylencelerde bulur. Bilge Platon bütün görüşlerinde, çağdaş Batı düşün­ cesinin en büyük kesimini yaratan bilgelik anlayışında, söylencelerden kaynaklanmıştır. Onun ünlü idea 'sı söy­ lence varlıklarına bilgece, us ölçülerine göre bir biçim vermedir. Ozan'ları "Devlet"inden kovarken, kendisi, en büyük ozanın yapamayacağını yapmış, yaratıcı düşün­ cenin en soyut örneklerini vermiştir. Onun düşündüğü toplum, erdem bakımından, yüce tanrıların oluşturduk­ ları toplumdan başkası değildir, tanrısal bir toplumdur. Özellikle Timaios adlı yapıtında ileri sürdüğü düşünceler, evrenin oluşu, tinin durumu söylence ortamının ötesinde değildir, yapı bakımından. Ancak bunları söylerken, ün­ lü bilgenin de söylence yaratan, gerçekdışı görüşler ileri süren bir kimse olduğunu düşünmek istemiyoruz. Düşün­ düğümüz yalnız söylence varlıklarının en büyük düşünür­ leri bile etkiledikleri, ilgilendirdikleri, yeni bir yorumla sorun biçimine sokup usa uygun karşılıkların aradıklarıdır. Bilge, söylenceyi yaratan inancın yerine, söylenceyi bilim­ sel bir sorun kılığına sokan us gücünü, ölçüyü, düzenli dü­ şünme ilkesini koymuştur. Doğa karşısında kendi varlığının bilincine varamayan, kendi varlığının dışında da.ha güçlü, daha yüce bir varlı­ ğın, bir doğanın bulunduğu inancına ulaşamayan toplum­ larda söylence yaratma yeteneği, olanağı yoktur. Gerek söylence, gerekse bilgece düşünme ürünleri ancak yaratı­ cı yeteneklerle donatılmış ortamlarda doğabilir. Kişi yal­ nız yarattığında vardır. Marcus A urelius "yaratıcı gücün varsa onu bilgece yargılarında göster" der ( 1). Onun bura­ da yaratıcı güçten anladığı "keskin anlayış gücü", konu­ yu, sorunu hızla, kolayca kavrama yeteneğidir besbelli. Büyük söylenceler ancak büyük uygarlıkları yaratabilen top­ lumlarda doğmuştur. Bunu ulusların tarihlerinden öğre­ niyoruz açıkça. 1- Marc Aurel, Selbsbetrachtungen, K.18, 38. Reclam, 1966. 274

Hangi söylence doğaya dayanıyorsa, doğadan, doğa olaylarından kaynaklanıyorsa onda yaratıcı gücün bütün inceliklerini, doğa ile kişi arasında kurulan karşılıklı bağ­ lantıyı, ilişkiyi görebiliriz. Doğa ile kişi arasındaki bağ­ lan tının en olumlu sonucu uyumdur. Eskiçağ söylencelerini incelediğimizde bu uyumun bütün örnekle­ rini buluruz kolayca. Kişi yarattığı söylence varlığıyla ken­ disi arasında, doğaya yönelik, bir düzen kuruyor, doğa ile birleşiyor, bütünleşiyor. Bu, ilerde de görüleceği üzre, çok önemli bir olaydır kişinin anlaşılması bakımından. Doğa ile bütün bağlarını koparmış, kendini doğada kesinlikle başıboş sayan bir kimse mutsuzdur, uyumsuzdur. İster es­ kiçağ toplumlarında, ister çağdaş toplumlarda olsun, ki­ şiyi mutlu kılan kendi kendisiyle sağladığı dengedir. Bu denge kişiyi kendi özüyle de, yaşadığı ortamla da, inanç­ larıyla da uyumlu kılar. "Kendi kendisiyle, tanrısıyla uyum içinde yaşayan insan, evrenle de uyum içindedir... evrensel düzen de, kişisel düzen de ortak bir temel ilke­ nin ayrı anlatım ve dışlaşmalarından başka bir şey değil­ dirler. "(2) Bu uyumun bilgece olduğu çok yüksek bir bilgi düze­ yine, bilim anlayışına ulaşmayı gerektirdiği sanılmasın. Aranan, kişinin kendi kendine yetmesi, kendi kendisiyle anlaşabilmesidir. Bunu başardıktan sonra, bilgi aşaması ne olursa olsun , mutludur, tedirgin değildir artık. Söylen­ ce ürünlerinin türü, çokluğu insanla doğa arasındaki yak­ laşımı gösterir demiştik önce. Bu yaklaşım bir yandan düşünme yeteneğinin gelişmesine, bir yandan da doğanın daha yakından tanınmasına giden yolun genişletilmesini sağlar. Kişi doğada ne denli çok olay, ne denli çok varlık türü tanırsa, görürse o oranda da söylence ürünleri çoğa­ lır. Kendini doğanın karşısında göremeyen, yalnız içgüdü­ lerin yönetimi altında yaşayan bir toplulukta söylence yaratma yeteneği de gelişme olanağı bulamaz. Bilimsel dü­ şüncenin ilk ürünleri, bilgeliğin, deneyci anlayışın ilk ve2- Ernst Cassirer, İnsan Üstüne Bir Deneme, Çev. Necla Arat, 1980, s. 181.

275

rileri ilkçağ Anadolusunda ortaya kondu . Bu ürünler çağlar geçtikçe yeni yeni yaratma olanakları, gelişme odakları doğurdu. Bunlarla atbaşı giderek en verimli söy­ lence ürünleri de ilkçağ Anadolusunda yaratıldı, sonra Ba­ tı'ya gitti, aktarıldı. Bu gelişigüzel bir olay değildir, belli nedenlerin yarattığı bir gerekimdir. İlkçağ Anadolu söy­ lencelerini incelediğimizde bilgelik-sanat-bilim-din dörtlü­ sünün yanyana yürüdüğünü görürüz. Demek, belli bir dönemde, bilgeliği söylenceden, dini bilimden, sanatı din­ den, dördünü birbirinden ayırma olanağı kalmıyor. Han­ gi ulusun söylence varlıklarını inanç ürünlerinden, din verilerinden ayırabiliriz? Gene hangi ulusun bilgelik ala­ nında ortaya konan ilk ürünlerini inançlarından, söylen­ celerinden ayrı tutabiliriz? İnançla bilgelik, başlangıçta, birbiriyle karışıp kaynaşmıştı, ayrılarak gelişme sonrala­ rı oldu. Çin'li bilge Lao-Tzu (Laotse) "Taoculuk" adı veri­ len bir dinin, bir inanç kurumunun kurucusu sayılır. Öte yandan Çin bilgeliğinip. öncülerinden biri diye anılır. Onun şu alıntıda dile gelen düşüncelerini yalnız dinle ya da yal­ nız bilgelikle bağlantılı görme olanağı yoktur: "Yürüyen bir yerde durmaz, ayaklarını yaralayarak giden yürümez. Yalnız kendini gören parlak düşünceli değildir. Yalnız ken­ disi için çalışan gelişemez. Ö vünen ünsüzdür, başarısızdır. Kendini üstün gören yükselemez. "(3) Bu sözlerin çok değişik yorumları, başka dillere çe­ virileri vardır. Çinli bilge bir yandan, aktöre konusun­ da, en derin görüşleri ileri sürerken, bir yandan da "Taoculuk"un bilgelik anlayışını, dincil inançlarını di­ le getiriyor. Olayın kaynağına doğru yürüdüğümüzde es­ ki Çin söylenceleriyle inançların, ilk bilgece düşünce ürünlerinin karışıp kaynaştığını, bit bütün oluşturduğu­ nu görürüz. Durum, ünlü Çin bilgesi, Konfüçyüs 'te de böyledir. Bilgelik, inanç, söylence birbiri içinde erimiş­ ·tir. Teokritos'un, Vergilius 'un Ovidius'un şiirlerini, sa3. Laotse, Tao Te Kıng, F. Fiedler, Leipzig 1922, s. 28. (24. özdeyiş).

276

nat alanındaki başarı larını i şledikleri söylence konularından ayırma olanağı yoktur. Söylence, sanat ele­ le verince başarının yolu açılıyor. Platon, o yücelere ya­ raşan görüşlerini, bilgeliğini, söylence ürünleriyle süslerken sağladığı başarıyı başka türlü davransa sağ­ layabilir miydi? Ünlü öğretisini kurabilir miydi? O ün­ lü öğretinin atası olabilir miydi? İşte onun bilgelik alanında yaptığını yukarda adları geçen ozanlar şiir ko­ nusunda başarmışlar. Konuyu biraz daha genişletip Hin­ de gidersek karşımıza ünlü Krişna çıkar, onun ikiyüzbin ikilik (beyit) tutan destanında inancın, şiirin, söylence­ nin bütün verilerini, başarılarını buluruz. Durum "destan " yaratan bütün uluslarda böyledir. Bilgelik­ söylence-sanat eleledir, içiçedir. Söylence ürünlerinin biçimlenmesinde kişi düşüncesi nin yaratıcı olanakları başlıca etkendir denir. Bu etken ol· ma durumu toplumun, bireyin yaşadığı doğal bölgeyle, toprağın yapısı, verimliliği ile bağlantılıdır. Bunu daha sonra göreceğiz. Burada söylemek istediğimiz şudur: Söy­ lence ürünlerini uygarlığın gelişim çizgisi üzerinde sürdü­ ren uluslarda daha hızlı gelişmeler, daha büyük başarılar, daha güçlü yaratıcı atılımlar görülmektedir. Eskiçağ söy­ lence varlıklarını kendi toplumlarında sı;ı.klamayı bilen ki­ şiler eskinin yaratıcı gücünü, besleyici özünü, işe yarayan, yaramayan yanlarını daha iyi bilip değerlendirebiliyorlar. Tarihte boyuna söylence değiştiren, eskiçağ uygarlık ürün­ lerini yoksayan, ortadan kaldırmak isteyen toplumlarda, özellikle benimsedikleri yeni inançların, dinlerin etkisiy­ le, bunu yapanlarda, önemli bir ilerleme, evren uygarlığı­ na katkıda bulunma yoktur. Batı şiirini incelediğimizde ucunun Homeros'a, Teokritos'a, Hesiodos 'a, Vergilius'a, öteki ilkçağ Latin ozanlarına, söylenlece ürünlerini bütün yaşamları süresince bıkmadan, yorulmadan işleyenlere da­ yandığını görürüz. Batı'da şiir çizgisi kesintiye uğramıyor, birçok yan uçlar veriyor, ancak kaynağından kopmuyor. En koyu hıristiyan ozanda bile bu gerçeği kolayca buluyo­ ruz. Sözgelişi Dante, Milton, Goethe gibi nice Batı ozanı-

27 7

nın ilkçağ ozanlarından etkilendiklerini goruyoruz. Konular pek değişmiyor, değişen yalnız yorumlardır, ko­ nuya bakış biçimidir. Daha açık bir örnek ararsak Lukia­ nos, Aisopos gibi ilkçağ yazarlarını gösterebiliriz. Bunlar olmadan ne bir La Fontaine düşünülebilir, ne bir Rabelai­ se. Öte yandan Çin şiirini incelediğimizde de buna benzer bir olayla karşılaşırız. Bütün tarihi boyunca kendi yarat­ tığı söylencelere, inançlara bağlı kalan Çin sanatı, Hind sanatı çağdaş ürünlerini de o doğrultuda vermektedir. Özellikle Çin şiiri bir gelenek ürünüdür. Biçim, içerik, ko­ nuyu işleyiş bakımından bir eski geleneğin çağdaş anla­ yışla yorumlanan ürünü. (4) Öte yandan İslam ülkelerinde, şiir konusunda, en açık gelişmenin İran'da olduğu görülür. Oysa İran şiiri, İran sa.natı da Çin-Hind düşüncesi gibi eskiçağından, söylence ürünlerinden kopmamıştır. İslam dinini kendi eskiçağ inançlarına, söylence ürünlerine göre yorumlayarak, de­ ğiştirerek alan İran şiirindeki, sanatındaki başarıyı bu tu­ tumuna borçludur. Ünlü ozan Firdevsi 'ye ölümsüzlük kazandıran Şehname'si baştanbaşa söylenceleşmiş konu­ ları, olayları, yiğitlikleri işler, içerir. Söylence, çağdaş bir yorumla, çağdaş bir sanat anlayışıyla ele alınınca geçmi­ şin büyük başarılarıyla bağlantı kurulur, bütünlük sağ­ lanır. Söylencenin bu olay dışında ilgiye değer bir önemi yoktur. Eskinin bir kalıntısı, yıkıntısı olarak kalan, bir kı­ yıya atılan söylence ürünlerinin kişinin gelişmesinde et­ kili olabileceği düşünülemez. *

Söylencelerin eğitici bir niteliği de vardır. Eskiçağlarda bir din bütünlüğünü içeren söylence ürünleri daha son­ raları kişi düşüncesinin geçirdiği gelişim aşamalarını kavramada en verimli kaynak olmuştur. Öte yandan bir "masal" biçimine dönüşerek çocukların eğitilmesinde, dü4- Çin düşüncesinin, sanatının ilkçağdan buyana nedenli tutar­ lı, belli bir çizgi üzerinde öğrenme konusunda bak: Çin Deneme­ leii, 1945, M.E.B. yayınları, çev. Prof. Dr. W. Eberhard.

278

şünme yeteneklerinin geliştirilmesinde kullanılmaktadır. Bu "masal " yalnız çocuklara değil, düşünce tarihi bakı­ mından, yetişkin kimselere de ışık tutmaktadır. Bunu ulusların en ünlü, en yaygın söylence ürünlerinden yapıl­ mış bir derlemeyi okuyunca anlamak kolaylaşır. Bu ya­ pıtta Doğu-Batı uluslarından, Kuzey Avrupa uluslarından seçilmiş önemli söylence varlıkları yeralmaktadır. (5) Bun­ lar arasında bir karşılaştırma yapılınca hangi ulusun han­ gi düşünce, hangi inanç doğrultusunda yürüdüğünü, eskiçağdan çağımıza geldiğini anlarız. Ülkeler arasında, eskiçağ kişisince, ulaşılmaz uzaklıklar bulunmasına kar­ şılık, düşünme yeteneği bütün güçlükleri ortadan kaldırı­ yor, söylence yaratma içgüdüsü olmazı olur duruma getiriyor. Yaratıcı güç, ulusların birbirinden uzak, ayrı ol­ malarını yoksayarak bütünlüğü kuruyor. Söylence ürünlerinin us ilkelerine dayalı bir nitelik ta­ şıdıkları, usla ilgili yaratmalar oldukları söylenemez. On­ ların, adı sanı bilinen, belli yaratıcıları da yoktur. Ancak, toplumun belleğinden, yaratıcı yeteneğinden fışkırdıktan, bütün toplum kesimlerine yayıldıktan sonra, söylencele­ rin belli kişiler elinde bilinçle, us ölçülerine uygun olarak işlendikleri, sanata konu yapıldıkları da açıktır kesindir. Hitit tanrılarını, tanrıçalarını yaratan düşünme yetene­ ğiyİe kabartmalara, yontulara konu edinen güç arasında ayrılık, başkalık vardır. Birincisinde duygu, ikincisinde us ilkelerine dayanan yaratıcı güç egemendir. Söylence ürün­ lerinin yaratılmasında egemen olan gücün toplumun duy­ gularından kaynaklanmasına karşılık sanata konu edilmesinde belli kimselerin etkisi önemlidir. Burada söylence-sanatçı ikilisinin karşıya karşıya geldiği, birbi­ rini etkilediği görülür. Bu olayı daha sonraki bölümde in­ celeyeceğiz, şimdi sölencenin doğuşunda egemen olan güçlerin düşünen kişi üzerinde etkilerini araştıralım.

5- Hans Eich, die Grossen Sagen der Welt, Ravensburg, 1960.

279

Kişi söylence yaratan, inançlarını, düşüncelerini çağı­ na göre söylencelerle biçimlendiren bir varlıktır. Söylen­ ce ürünü, bilinmeyen bir dönemde, bilinmeyen bir kişinin düşünme eylemiyle ortaya çıkar, birdenbire yöreye, öteki kişilere yayılır, genişler. Bir süre sonra bu söylence ürü­ nünü ilk yaratıcı da, yaratıldığı belli yöre de bilinmez olur, toplumun ürünü durumuna gelir. Öyleki, onu ilk yaratı­ cısı görse, duysa bile kendi elinden çıktığına kolay kolay inanamaz artık. Sözgelişi İsa 'ın, ondan önce gelmiş Mu­ sa 'nın yeniden yeryüzü yaşayışına döndükleri düşünülse, onlara Giotto'nun Assisi, Arena kiliselerinde yaptığı du­ var resimlerini gösterilse bu iki din kurucusu bu resimle­ ri yaptıran inançların, o inançların toplandığı iki kutsal kitabın kendi düşüncelerinin birer ürünü olduğuna inan­ dırılabilir mi? Bu soruya olumlu bir karşılık bulunacağı­ nı sanmıyoruz. Ne Tevrat Musa 'nın söylediği gibidir, ne İncil İsa 'nın. Bu iki kutsal kitabın içerdiği olaylar, söylence varlıkları, inanç eylemleri kurucularıyla ilgili değildir ar­ tık. Toplum, onlara kendi gönlünce biçim vermiş, içerik kazandırmıştır. Yoksa ne Giotto'nun düşünceleriyle İsa '­ nın, Musa 'nın, ne de bu iki din kurucusu ile Giotto'nun somutlaştırdığı inançların ilgisi vardır. Bu iki tektanrıcı din de söylencelere, gerçekötesi inançlara dayanan ürün­ lerden örgütlenmiştir. Durum İslam dini konusunda da böyledir. Bugün Hadis denen sözlerin Muhammed'in ağ­ zından çıktığı gibi kaldığını, en ufak bir değişikliğe uğra­ madığını, söylence ürünleriyle karışıp kaynaşmadığını kesin kanıtlarla ortaya koyabilecek kimse yoktur.İslam ül­ kelerinde "Hadis bilgini" olarak bilinenlerin en büyüğü, ilki sayılan Buhari bile Peygamberin ölümünden 1 78 yıl sonra doğmuştur. Bu geçen süre içinde (632-810 yıllan ara­ sında) ·peygamber sözlerinin değişmeden kaldığını söyle­ me olanağı var mı? Üstelik, peygamber sözlerini (hadisleri) ilk derleyip toplayan, yazıya geçiren de Buhari'dir, denir. Burada ilginç olan, en genç dinin bile halkın belleğinde, gönlünde birtakım değişikliklere uğraması, söylence ürün­ leriyle karışıp kaynaşarak biçimlenmesidir. İtalyan sanat280

çısı Giotto'nun yaptıklarıy la, müslürnan bilgininin, yazarının yaptıkları arasında, söylencelerin etkisini gös­ terme bakımından, önemli bir ayrılık yoktur. Son iki tek­ tanrıcı din kurucusuyla (İsa-Muhammed) ilgili söylentileri karşılaştırdığımızda söylence ürünlerinin yazıya geçen, bölgeleşen din konularını bile ne denli etkilediğini kolay­ ca kavrarız. (6) Bu konuda değişmeyen, bütün kaygılanmalara, değiş­ mezlik tutkunluğuna karşın, en kesin sayılan din kural­ larının bile sanatçıların elinde söylencelere dönüştüğü, özünden uzaklaştığı gözle görülen, elle tutulan bir yaşa­ ma olayıdır. En değişmez sanılan bile kişinin elinde, kim­ seciklere sezdirmeden, alabildiğine değişir. Bunu küçük bir araştırma bize gösterir. Değişmeyen, olduğu gibi kalan bir nesne varsa o da aşın tutucuların davranış biçimidir, de­ ğişmezliğine, olduğıı gibi kalabileceğine inandıkları konu­ lar değil. Değişmeden kaldığı sanılan konu en çok değişendir ayrıca. Söylenceler, çağların akışı içinde, olduğu gibi.kalan de· ğil, boyuna değişen, yeni yeni içerikler, özler kazanan, es­ kiyle yeninin yoğıırulmasıyla biçimlenen varlıklardır. Toplumun ortak ürünü olan, eskiçağdan kaldığı bilinen bir söylence varlığının boya değiştirerek girmediği bucak, ka­ tılmadığı inanç toplantısı yoktur. Boyuna değişen kişinin değişmeyeni gönlünde taşıması olanaksızdır. Kişi, inandı­ ğının değişmezliğini savunarak yalnız kendini kandırabi­ lir, araştırıcıyı değil. Sanatçı yaratmalarıyla, söylenceleri somutlaştırıyor, ona yaşama gücü kazandırıyor, en uygar toplumlarda bile. Ronesansın en büyük ressamları hıristiyan söylencelerini konu edinen, en başarılı yaratmalarını bu alanda ortaya koyanlardır. Bu sanatçiların başarılarını düşgücünün enginliğinde aramak olasıdır, ancak inançla­ rın etkisi de sözkonusudur. İnanç varlıklarının beslediği, kımıldattığı düşgücü söylenceden söylence yaratm�yı sağ-

6- Giotto konusunda bk. Bedrettin Cömert, Giotto'nun Sanatı, 1977 .. 281

lıyor. Düşgücünün bu yaratma eyleminde algılanan ger­ çek olaylar, duyı.ı verileri önemli değildir. Sanatçı kendi düşünce evrenine çekilmiş, belleğinde yerleşen izlenimler­ le, görüntülerle yenilerini yaratma eylemine koyulmuştur. Bulduğu izlenimlerden, görüntülerden alabildiğine türet­ meler yapmış, bir söylence yaratan odak durumuna gel­ miştir. Durum felsefe alanında da böyledir aşağı yukarı. İlkçağdan günümüze değin bilgelik konularının değil de yalnız yorumların, konulara aranan çözümlerin değiştiği görülür. Düşünce evrenini oluşturan bilge ile kendini düş­ kurmalann akışına kaptıran büyük sanatçı arasında yö­ nelim bakımından bir ayrılık yoktur. Bilge us ilkelerine dayandığını söylerken, sorunlara bilimsel çözümler aradı­ ğını ileri sürerken çalıştırdığı gene düşgücüdür, yaptığı sa­ natçının yaptığıdır. Sözgelişi usçuluğun en büyük başlarından biri sayılan Descartes'ın, gerçeğe ulaşma yo­ lunda, benimsediği kuşku ile onun izini süren Malbranc­ he 'ın kendini din konularına adayan davranışı arasında, düşünme eylemi bakımından ayrılık, başkalık yoktur. Bu tutum Pascal, Spinoza gibi usçu bilgelerde de yürürlükte­ dir. Eskiçağ kişisinin doğa olaylarını tanrısallaştırmasıy­ la bilgelerin sorunları us ilkelerine dayanıp çözümlemesi eş düşünme akımı içindedir. Ayrılık birinde duygunun, bil­ gede usun, us ilkelerinin egemen oluşundadır.·Bunları söy­ lerken bilgeler de söylence ardından koşuyorlar demek istemiyoruz. Kişi için bir düşünce ürünü, bir buluş ortaya koymak bir tani'ı, bir gökkatı bulmaktan daha kolay de­ ğildir. (7) Söylence ürünlerinin ortaya konmasında düşünme ey­ lemi neyse bilimsel konularda da odur. Bıçak için "kesmek" işlevi elma soyarken de, koyunu boğazlarken de birdir. Kişi ister düş kursun, ister bilimsel bir soruna çö­ züm arasın, kendini belli sınırlar içinde bulur, onun "ta7- Lichtenberg, Aphorımsen, Eine Auswahl von Frıedrıch Seng­ le, 1966, Reclam, s. 28. "Keine Erli.ndung ist wohl dem Menschen leichter geworden als die eines Himmels. "

282

sarımları bile bir yaşamdır, bir evrendir. " (8)

Söylenceler, çağların geçip gitmesiyle, yeni yeni boyut­ lara ulaşan ürünlerdir. Kişi çağına göre, bulunduğu bilgi ortamının olanaklarına göre, bir söylence yaratır, bunu bir­ takım bilimsel sandığı deneylerle beslemeye çalışır. Gü­ nümüzde "ruh çağırma " denen, en yeni bilimsel buluşlardan, özellikle fizikten yararlanan olay söylence­ ye doymamışlığın, susamışlığın yeni bir türüdür. Özellik­ le parapsikoloji adı verilen çalışma alanında yapılanlarla, eskiçağ din görevlilerinin (rahiplerin), bilicilerinin (oracl '­ lerinin) işleri arasında önemli bir ayrılık yoktur. Bütün sorun "ruh " denen kavramın gerçekliğine inanmadadır. Kişi böyle bir varlığın gerçekliğine inandı mı onunla ilgi­ li söylenceyi bilim kılığına sokma kolaylaşır. Güçlük, ko­ laylık girişimdedir. Yüzmeyi iyi öğrendikten sonra denizde sırtüstü durmak, yuvarlanmak kolaydır. Çağımızda ruh­ bilim deneyleri, yüz yıl önce tanrısal gizlerle donatıldığı­ na inanılan nice olayların çevreyle, yetişmekle, yaşamla bağlantılı olduğunu gösterdi. Daha uzağa gitmeye gerek yok, Freud'un, Jung'un, Adler'in düşünme yetenekleri üze­ rindeki çalışmaları, bilinç olaylarını incelemeleri, özellikle Pavlov 'un koşullu tepke (şartlı refleks) konusundaki de­ neyleri gövdemizi oluşturan öğelerin, sinir örgülerinin ne­ ler yaptığını, yapabileceğini ortaya koydu. Eski'çağda kişinin hayvanlarla yakınlık kurması, barış içinde yaşa­ ması bir ermişlik, tanrısal bir görünüş, göksel bir yetenek diye anlaşılırdı. Oysa çağımızın deney bilimleri, özellikle ruhbilimin değişik kolları bu tanrısallıkları, göksellikle­ ri yalın bir deney girişimine indirgedi. Artık en yırtıcı ya­ banlar bile eğitilerek isteneni yapabilecek duruma getiriliyor. Bu bir başarı olduğu gibi, dirilikle onu sağla­ yan doğa koşulları arasındaki gerekli dengeyi kurmadır. Kişi düşünürken bilinç koşullarıyla düşünme konusu ara­ sında uyum kuramazsa, denge sağlayamazsa varılan so8- agy.s. 23, "Die Vorstellungen sind auch ein Leben und eine Welt. "

283

nuç usdışı kalır, çılgınlık, bozukluk, düzensizlik olur. Buna "saçmalık" da diyebiliriz'. Durum gövdeyle doğa arasında da öyledir. Sinirlerin çalışması ortamla sağlanan uyuma, dengeye bağlıdır doğada. Bu denge bozulduğunda yalnız düşünme düzeni değil yaşam da korkulu günler geçirir, an­ lamsızlaşır. Durum hayvanlarda da böyledir aşağı yuka­ rı. "Hayvanlar aleminin insanlık çağına doğru gelişimin­ de, sinir faaliyetinin mekanizmalarına büyük bir ilave da­ ha olmuştu. Hayvanda realite, hemen hemen ancak ve sa­ dece uyarmalar ve yarım kürelerde uyarmaların izleriyle belirlenir ve uyarmalar doğrudan doğruya, organiz­ manın çörme, işitme . . . alıcılarının özel hücrelerine ulaş­ tırılır. işte bu, bizde, intibalara (impressions), duyum­ lara (sensations), tabii ve sosyal çevre olarak dış ortam hak­ kındaki tasavvurlara tekabül eder, işitilen ve görülen dil bunun dışında kalır. Bu, hayvanlarla bizde ortaklaşa bu­ lunan realite hakkındaki ilk işaretleşme sistemidir. Fakat dil, tamamiyle bize has olan, realite hakkındaki ikinci işa­ retleşme sistemini teşkil eder, bu sistem birinci işaretle­ rin işaretidir. Dil ile olan sayısız uyarmalar, bir taraftan, bizi realiteden uzaklaştırmıştır, halbuki bizim, realiteyle olan münasebetlerimizin şeklini değiştirmemek için dai­ ma realiteyi hatırlamamız gerekir..... Şartlı refleksler me­ todunun, beynin üst kısmının incelenmesini doğru yola koyduğuna ve bu kısmın fonksiyonları ile subjektif haya­ tımızın görüntülerinin aynı şey olduğunu görmemize im­ kan sağladığına dair en iyi delili veren şey, refleksler üzerindeki deneylerdir. Bu deneylerde nevroz ve psikoz gi­ bi, insanın sinir sistemindeki patolojik haller elde edilmiş­ tir . . . sinir faaliyetlerinin normal durumu, buna katılan. . proseslerin denge halinde bulunması demektir. Bu denge­ nin bozulması patolojik bir hal, bir hastalıktır." (9) 9- İ. Pavlov, Şartlı Refleksler ve Sinir Bozuklukları, 1975, çev. Prof. Dr. Nezahat Arkun, s. 131-132.

284

Yukarıya aktarılan alıntıda sinir örgüsünün kişide, hayvanda ne gibi bir dengeyi gerektirdiği, dış çevreyle han­ gi ilişkiler içinde bulunmasıyla sağlıklı bir bütün oluştur­ duğu, insanla hayvan arasındaki ilişkilerin (sinir örgüsü konusunda) hangi denge ortamında bulunduğu, sağlıksız­ lığın bu dengenin bozulmasıyla, uyumun yıkılmasıyla doğ­ duğu sergilenmektedir. Bu alıntıda ileri sürülen, uzun deneylerden sonra varılan, görüş söylencelerin birer "deli saçması " olduğunu ortaya atanlara karşılıktır. Denge bo­ zulduktan sonra söylenenler ister bilimsel giysiye, ister en soyut sanat ürünü niteliğine bürünsün, tutarlı değildir. Atalarımız "deliden uslu haber" demişlerse de bu bilim ala­ nına geçerli sayılmaz. İmdi söylencenin bir gereksinmenin kaçınılmaz karşı­ lığı olduğunu, çevreyle sağlanan bir dengenin, uyumun ürünü diye anlaşılması gerektiğini söyleyebiliriz. İnsan is­ tese de, istemese de yaşadığı çevrede birtakım sorunlarla karşılaşır. Ortam kişiyi bu sorunlara bir çözüm bulma ge­ reğiyle yüzyüze getiı:ir. Bu sorunlara bulunacak karşılık da ortamın, çevrenin yapısıyla bağlantılıdır. Bilge bilge­ ce, bilici bilicice, bilgin bilgince, sanatçı sanatçıca, deli de delice düşünür, karşılık bulur. Bütün bu davranışlarda, ki­ şinin içinde bulunan, bir boşluğun doldurulması, bir açlı­ ğın giderilmesi sözkonusudur. Ancak doğadan kopmuş, doğal çevreyle arasındaki denge bozulmuş, uyum dağılmış kimselerde soru sorma, soruya karşılık arama eğilimi yok­ tur. Öylesi kimsenin gözünde bütün olaylar kopuktur, da­ ğınıktır. Bu tür kimselere söylencelerin bile söyleyecekleri söz, verebilecekleri bir öğüt, gösterebilecekleri bir yol bu1 unmaz, bilinmez artık, onlar yaşamlarını yuvarlanır gi­ bi sürdürürler. *

Bundan sonraki bölümde , Anadolu Gerçeği adı altında, ele alınan konu söylencenin yalnız Anadolu ile olan il­ gisini içerir. B una birkaç yandüşünce, yankonu eklenirse de erek Anadolu'dur. Burada söylencenin başka bir yanı üzerinde duralım: Bütün insan başarılarının dilden kay-

285

naklandığı yaygın bir konudur. Özellikle geçen yy. da ge­ nel bir düşünce akımı niteliği kazanan "dil felsefesi" geçerliğini çağımızda, kimi çevrelerde, sürdürmektedir. Ge­ çen yy .da dille ilgili görüşlerin yarattığı büyük ilgi bütün yazın türlerini, felsefe kollarını kucaklıyor. XVIIL yy. son­ larında Herder, Sebiller gibi güçlü aydınların öncülük et­ tikleri dil sorunları XIX. yy. ortalarına değin Humboldt'un elinde bağımsız bir felsefe konusuna dönüştü. Günümüz­ deyse dil mantık öğeleriyle bağlantılı bir sorun niteliği ka­ zandı. Özellikle "çözümleyici felsefe " adı verilen akım çabasını dil-mantık bağlantısı üzerinde yoğunlaştırdı. Bü­ tün bu girişimlere, çabalara karşın söylence-dil bağlantı­ sı sözkonusu olunca dil yeterliliğini koruyabiliyor mu? Söylence, bir yerde, dili aşmıyor mu? Bu sorulara dil çıka­ rına olumlu bir karşılık veremiyoruz. Söylencelerin dille· ortaya kondukları belli. Ancak yeterince okuyamamış ana­ babanın bilgin, yeterince güçlü olmayan ana-babanın bü­ yük bir güreşçi olan çocukları gibi, dille ortaya konan söy­ lence de dili aşıyor, onun olanaklarının çok ötesine gidiyor. Belli bir yerde dil söylenceye yetmiyor. Kim bilir, söylen­ celerin böyle türlü türlü, çok yaygın olmaları, sanırsak di­ lin bütün duyguları, izlenimleri, doğadan etkilenmeleri yeterince yansıtamadığındandır. Duygularını diliyle an­ latamayan kişi, gene dilin sınırlı olanaklarından yararla­ narak, dili aşan söylenceleri yaratıyor. Sözgelişi Telepinu, Zashazuna, Haldi, Kubaba gibi yüce varlıklann eylemle­ rini, güçlerini yansıtan yontuları, kaya kabartmalarını dil­ le yeterince açıklama, anlatma olanağı yoktur. Karşınızda duran bir kimseye çok ağır bir yumruğun etkisini dille mi anlatmak kolaydır yoksa başına vurarak mı? Kuşkusuz, kimi yerde, eylem dilden güçlüdür, etkilidir. Bize kalırsa söylence ürünlerinin doğmasında da başlıca etken budur eskiçağ kişisinin evreninde. Bu olayda konuşma dilini oluş­ turan sözlerin sayısı önemli değildir, sözkonusu olan dil dediğimiz gücün kendisidir. Schopenhauer ünlü yapıtı "Die Welt als Wille und Vorstellung"un başında, söze başlar­ ken: "Evren benim tasarımdır, bu, yaşayan, kavrayan her 286

varlık için geçerli bir gerçekliktir" der (10). Bu alıntı bize kişinin evrenini hangi koşullar altında, hangi anlamda gördüğünü açıklıyor. Bu bilgece görüşün arkasında kişi­ nin evren karşısında tutumu, davranışı, evrene bakışı yat­ maktadır. Bu görüş yalnız bilgelerde değil eskiçağ kişilerinde de geçerlidir. Schopenha uer'in bu görüşünden kalkarak söylenceyi açıklama olanağı yoktur denemez. Söylence de bir evren anlayışının, bir insan bakışının ürünüdür, onun evrenini dile getirir. Kişi evrenini tasarılarıyla kurarken, içinde ya­ şadığı, doğadan kopmuyor büsbütün. Doğayı düşünmese, yok saysa bile gene doğadadır. Ancak, düşünceleriyle, ınançlarıyla oluşturduğu bu "evren" onun gözünde gerçek­ tir, başkalarına aykırı, düş ürünü gelse bile gerçektir. İş­ te söylence denen ürünün özelliği de buradadır. Bilgenin düşünce evreni kendi anlayışına göre neyse, söylenceye bağlananınki de odur. Biri ötekinden "daha gerçek" de­ ğildir. Söylenceleri yalnız eskiçağ, ilkçağ ürünleri sayamayız. Nerede düşünen, inanan insan varsa orada, çağın boya­ sına bürünmüş söylenceler de vardır. Bütün olayların ar­ kasında birer tanrının bulunduğunu Üeri sürmekle, evrenin enginliğinde tanrısal, usa uygun bir düzenin var­ lığını savunmak birbirinden ayrı, birbirine aykırı görüş­ ler değildir. Bütün bollukların Telepinu 'dan geldiğini söyleyen Hititle e.vrende "tanrısal bir uyum" bulunduğu­ na, bunu da tanrının sağladığına inanan Kepler söylence bakımında eş ortamdadır. Ayrılık, daha önce de söylendi­ ği gibi, duyu ile us arasındadır. Bu konuya gelecek bölüm­ de, başka olaylar nedeniyle, başka bir açıdan bakacağız gene. * 10- "Die Welt ist meine Vorslettung - dies ist eine Wehrheit, welche in Beziehung aufjedes lebende und erkennende Wesen gilt."

287

Söylencelerin doğuşunda önemli bir etken de soyut var­ lıklarından uzak kalma, daha doğrusu soyut kavramını bil­ memedir. Eskiçağ insanı doğayla senli benliydi demiştik. Onun yaşamı da, düşündüğü de elle tutul ur, gözle görü­ lür nesnelerdi. Güneş'i, ay'ı, yıldızlan, fırtınayı, öteki do­ ğa varlıklarını, doğa olaylarını birer tanrı, tanrıça sayması, bu tanrıyı, tanrıçayı da birer güçlü kişi biçiminde görüp göstermesi somutluğundan dolayıydı. Söylence evrenini tanrılarla, tanrıçalarla, onlara yakın yüce varlıklarla dol­ dururken bile doğadan, somuttan uzaklaşmıyordu. Oysa, uygarlıklar geliştikçe, somutun yerini soyut almaya baş­ layınca, kişi düşüncesi doğanın dışına çıkma kolaylığına kavuşunca, söylence ürünlerinde bir başkalaşma, kendi kendine yabancılaşma oldu. Tanrıları somutlaştıran dü­ şünme yeteneği, başka bir yaratma ortamına göçerek, so­ mut varlıkları soyutlaştırma eylemine girişti. İlkçağda ünlü bilge Pla ton'un "idea öğretisi"nde yaptığı gibi, kişi­ nin ayakları yerden kesildi, gerçek varlıklar yaşanan ev­ rende değil düşünülen evrende arandı. Daha önce de söylendiği gibi , söylencenin yerini bilimin felsefenin ürün­ leri aldı. Bilimde bunun en açık örneğini geometride gör­ mekteyiz. Biraz düşünülürse geometrinin incelediği konuların bir tekinin bile doğada, evrende bulunmadığı an­ laşılır. Hangi büyük bilgin bize evrende üçgen, beş en, dörtgen gibi yalnız geometrinin konusu olan bir varlık gös­

g

terebilir? Doğada elle tutulur, gözle görülür nesneler var­ dır. Ağaçlar, kayalar, çakıllar, bitkiler, sular, balıklar, kuşlar, sürüngenler, memeliler, daha nice nice canlı can­ sız nesneler vardır. Bunların hangisi geometrinin çizgisi­ ne, üçgenine, çokgenine, özellikle tasan geometrinin, uzay geometrinin işlediği biçimlere benzer? ·Bir taşın yüzeyi dörtgene, bir durgun suyun yüzeyi, bulunduğu yerin biçi­ mine göre, sekizgene benzeyebilir. Ancak bunların bir te­ ki bile dörtgen, çokgen değildir, yerkaplayan varlıktır. Geometri evrendeki somut varlıklara bakar, onların biçim­ lerini soyutlaştırır, gerçek ortamının dışına çıkarır, böy­ lece üçgen, dörtgen, çokgen üretir. Oysa eskiçağda böyle

288

bir soyutlaştırma, soyutlama yoluyla üretme yoktu. Uygarlık geliştikçe soyutlama işlemi de hızlandı. Bu­ na dayanarak, uygarlığın gelişmesiyle soyutlaşma hızı oranlıdır diyebiliriz. İşte söylencenin yönünü değiştiren de bu hızdır. Birbakıma söylencenin yerini geometri türün­ den bilimler aldı da diyebiliriz, dilimizin kemiğl yok ya. Olayın gelişimini izlediğimizde somuttan soyuta doğru yü­ rümeyi, ayaklanmızın yerden kesilmesini, bilimsel bir iler­ leme diye anlayanlar arasında bilgilerin önemli bir yer aldıklannı görürüz. "hkel düşünüş ve ilkel görüş açısından, bizi eylem uza­ yından kuramsal veya bilimsel bir uzay kavramına, geo­ metrinin uzayına, götürecek olan o kesin adımı atmak gerçekten ... olanaksız bir iştir. Geometrinin uzayında do­ laysız duyu yaşantımızın tüm somut ayrımları silinip yok edilir. " (1 1)

Bilimsel gelişmenin ilkelerinden birini geometrinin so­ muttan sıyrılmış soyut varlıklarının çoğalmasında, yaşa­ nan değil de yalnız düşüncede var olan bir uzayda gören çağımız anlayışı Yenikantçı düşüncenin çizgisi üzerinde­ dir besbelli. Çağdaş bilgenin söyledikleri doğrudur, ancak kişinin geometrinin kanatlarına takılarak gerçeklerinden uzaklaştığı da doğrudur. Burada gözden kaçmaması gere­ ken önemli bir durum vardır. Geometrinin uzayı hangi so­ yut araçlarla kavranabiliyor, düşünülebiliyor? Bütün "soyut uzay" çalışmaları, belli bir yerde, deney bilimleri­ nin, somutu konu edinenlerin buluşlanndan, yaptığı araç­ lardan yararlanmıyor mu? Çalışırken somuta dayanılıyor, düşünürken soyut olunuyor. Bu da çağdaş bir söylence ko­ nusu yapılamaz mı? Sözgelişi açıy{ neyle ölçüyorlar, han­ gi soyut araçla? Bilimsel gelişmede soyutlaşma olayı bir görünüşten öteye geçemez işin gerçeği firamrsa. Sorunun tabanında 11- Ernst Cassirer, İnsan Üstüne Bir Deneme, 1980, çev. Nec­ la Arat, s. 50.

F/19

289

doğal varlıklar katı duruyor. Kişi ne denli soyut olduğu­ nu, soyut varlıklara yöneldiği söylese bile, bilimde, somu­ ta dayanmadan edemiyor. Bilimlerin gelişmesinde, özellikle geometri verilerin­ den yararlananların ilerlemesinde, yalnız düşünce evrenin­ de bulunan soyut varlıklarla ilgili kavramların türetilmesi gereklidir, kaçınılmazdır. Ancak, uygarlığın bütün başa­ rılarını değilse de büyük bir kesimini soyut kavramlarla yansıtılan buluşlara bağlamak da pek yerinde bir davra­ nış sayılmaz. Yakın dönemlere değin geometrinin kuru­ cusu, atası diye Grekler gösteriliyordu. Ortaöğretim kurumlarında okutulan "Felsefe ders kitapları "nda bile Thales'in Mısır'da sulama işlerindeki uygulamalarda, su yollarının tarlalara Nil sularını akıtacak durumda yapıl­ masında, birtakım geometri biçimlerini andıran bölmele­ rin bulunduğunu gördüğü, bu gözlemleri sonucu su varlığın özüdür yargısına vardığı yazılır. Mısırlılar tarla­ larını sulamak için üçgen, dörtgen, dikdörtgen gibi biçim­ lerle ekili yerleri bölerler, böylece sulanmak istenen tarlalarda, bahçelerde geometri varlıklarını andıran ke­ simler oluştururlardı. Bu kesimlere bakınca geometrinin incelediği biçimlerin somut karşılıkları görülürdü. Grek­ ler, Thales aracılığı ile, onun bulduğu söylenen ünlü geo­ metri sorunu yüzünden, bu bilimin kurucusu sayıldılar. Thales somut verilerden kalkarak soyut varlıklara ulaş­ mış, yalnız geometrinin kurucusu olarak kalmamış, soyut­ lama yoluyla en kesin bilimlere gelişme olanağı sağlamıştır. Bugüne değin Batı'da, Doğu'da öğretilenler aşağı yukarı böyleydi.

İmdi, Ernst Vassirer'in, bu alanda, Otto Ne ugebauer '­ in çalışmalarına dayanak gökbilimin, dolayısıyla "simg�­ sel cebirin" Grekler ;değili Babillilerce k urulduğun�ileri sürdüğü görülüyor. Ona göre soyut varlıkların kavramları­ na dayanarak evrensele ulaşmanın öncüsü Babil gökbilim­ cileridir. Ancak onların bu alandaki bilimsel çalışmaları da söylence varlıklarını yaratan anlayış doğrultusundadır.

290

Olaya bilimin doğuşu, gelişmesi açısından bakılırsa, "Ba­ billilerin yalnız göksel olaylan inceleyen ilk insanlar ol­ makla kalmayıp bilimsel bir gökbilim ve evrenbilimin de temellerini ilk kuranlar olmaları gerçeğine bir neden bul­ ma gereği var mı?... Babilliler simgesel cebiri bulmuşlar­ dı. Matematiksel düşüncenin daha sonraki gelişimi ile karşılaştınldıkta bu cebir hiç kuşku yok ki henüz çok ba­ sit ve ilkeldi. Yine de yeni ve çok verimli bir kavram içer­ mekteydi." (12) Babil gökbilimini söylencelerden ayırma olanağı yok­ tur. Elimizde bulunan uygarlık ürünlerinin incelenmesin­ den anlaşıldığına göre BabillilerSümer uygarlığının etkisi altında kalmış, ondan elden geldiğince yararlanmışlardır. Bu etkinin karşılıklı olduğu da kesindir. Ancak ilk uygar­ lık ürünlerinin Sümerlerin yaratmaları oluşu etkinin kay­ nağını (başlangıçta) gösteriyor. Gerek Sümerlerde, gerek Babillilerde insanları, yeryüzü varlıklarını yönetenler gök­ lerin enginliğinde yaşayan tanrılar, tanrıçalardı. Bu ne­ denle gökler kutsaldı. Bilimin görevi, ereği onları, onların oturdukları gökkatlarını bilmek, bildirmek, öğrenip öğret­ mekti. Bu da din görevlilerinin elinde bulunan kaçınılmaz bir yetkiydi. Çağımızda "büyü" olarak nitelenen bu olay, o dönemlerde gerçek bir bilimdi. Gökbilim gözlemlerini ya­ panlar da bu din görevlileriydi. Geleceği öğrenmek .iste­ yen, gizlilikleri kavramaya çalışan din görevlileri Sümer-Babil topluluklarının gerçek bilginleri sayılırdı. Kı­ rallar bile gereğinde onlara başvurur, yapılacak işlerin so­ nuçlarını onlardan, önceden öğrenmeye çalışırlardı. Bu olay, sanıldığı gibi, soyut kavramlara dayanan, somuttan uzak tutulan bir nesne değildi. Sümer-Babil anlayışına-gö­ re tanrılar, tanrıçalar, onların buyruğu altında bulunan cinler, periler somut varlıklardı, gerçekti, yaşanan olay­ larla yakın ilgileri vardı. Bilge E. Cassirer1e bilgin O. Ne­ ugeba ııer'in bu olaya somut diye bakmaları, Süıner-Babil

12 - Agy.

s.

51.

291

gökbilim kavramlarını soyut varlıkları yansıtan birer dil i.irünü olarak anlamaları çağdaş bir yorumdur ancak "So· yut evren kavramı " günümüzün, Yunan, düşüncesinden kaynaklanan, bir varsayımdır. Sümer-Babil uygarlığında evren de somuttu, öte evren de somuttu, tin de somuttu. Bundan dolayı, "Babil gökbiliminde insanın somut kılgı­ sal yaşam alanını aşıp tüm evreni kavrayıcı bir görüşle kuşatmaya cesaret eden bir düşüncenin ilk kesin kanıtı­ na rastlıyoruz."(13) yargısı geçerli değildir. Sümer-Babil gökbiliminde somuttan soyuta geçiş türünden bir özellik aramak olaya çağdaş görüş açısından bakmaktır. Ancak, çağdaş uygarlığın anladığı gökbilimin oluşmasında, sim­ gesel kavramlara dayanan bir evren düzeninin kurulma­ sında, Sümer-Babil bilgisinin öncülük ettiği, somuttan soyuta gidişte bu eskiçağ uygarlık ürünlerinin binektaşı olduğu söylenebilir. Onların somutu çağların geçişiyle so­ yuta dönüşmüştür, bu açık bir gerçektir. Söylence çağdaş bilimin kaynağı durumundadır. İslam ülkelerinde, günümüzde, "bilim" kavramından anlaşılan­ la, din örtüsü altına saklanan, inançlar toplamı arasında bir ayrım yoktur. Batı uygarlığında, gene günümüzde, söy­ lencenin yerini us ilkelerine dayanan, ölçülü, düzenli bir yapısı bulunan kavramcı düşünce çığırları almıştır, düşün­ me yöntemi bakımından. Doğadan dışına çıkan, yalnız so­ yut varlıkları yansıtan, düşünce evreni dışında somut bir karşılığı bulunmayan ne varsa çağdaş örtülere bürünmüş "çağdaş söylen ce "dir. Başka bir deyişle, "söylence ortam değiştirmiştir". Sözün kısası kişi "söylence yaratan varlık" diye anlaşıldığı sürece söylenceden kendini kurtaramaz. *

13- Agy.

292

s.

51.

Anadolu

Gerçeği

Anadolu sayısız uygarlığın beşiğidir, toprağın altından 1 çıkan buluntular, günümüzde onbin yıl öncesine giden uygarlık ürünleri bunu gösteriyor. Bu değişik uygarlıkların birikimine Anadolu Uygarlığı diyoruz. Anadolu'da, gü­ nümüzde, bilinmeyen çağlardan beri insan toplulukları ya­ şamış, sayısız başarı ürünleri ortaya koymuştur. Uygarlıklar bu başarı ürünlerinin, insan yaratmalarının toplamıdır, toplamın oluşturduğu bütündür. İnsanın "dü­ şünen bir varlık " olarak değeri, tarihi bu bütünle bağlan­ tılıdır. Ürün vermeyen kendinden sonra gelenlere, geleceklere aydınlatıcı, geliştirici bir kaynak bırakamayan insan yeryüzünde bir "doğa varlığı " olarak yaşamını sür­ dürmüş, doğumla ölüm arasında geçen sürenin dışına çıka­ mamış, bu iki doğa olayı ile kendini sınırlandırmıştır. Uygarlıklar, kendilerinden sonra gelenlere yararlı, ilerle­ tici, örnek alınıcı yapıtlar, yaratmalar bırakan insanların başarı ürünleridir. İnsan bu ürünlerle vardır, geleceğe on­ larla kalacaktır. Ne uygarlık olmadığı yerde bir insan ba­ şarısı, . ne de insan bulunmadığı yerde bir uygarlık sözkonusudur. İnsan uygarlıkla, uygarlık insanla vardır. Uygarlık düşünen insanın başarılarıdır. Düşünme ey­ leminin bir ürünüdür uygarlık. Bundan dolayı uygarlık dü­ şünmekle başlar, düşünmekle gelişir, düşünmekle yaşar diyebiliriz. Düşünmenin bulunmadığı, gelişmediği bir ül­ kede uygarlık boş bir kavram olmaktan öteye geçemez. Dü­ şünmenin baskı altına alındığı ortamlarda bilinmeden uygarlığa, uygarlık ışığına karşı çıl,ulıyor demektir. Uy­ garlığın en büyük yavısı, en yıkıcı karşıtı yasaklardır dü:l93

şünıne, yaratma alanında. Yasakların çoğaldığı yerlerde uygarlık bütün- etkisini gösterememiş, ışıklarıyla bütün lmcakları yeterince aydınlatamamış demektir. Uygarlığın eğ-İtemediği, eğitme olanağı bulamadığı kimseleri, toplum­ ları yasaklarla yola getirmek sevindirici, geleceği güven altına alıcı bir girişim değildir. Yasaların ağırlığı uygar­ lığın geçersizliğini, değerinin yeterince kavranamadığını gösterir açıkça. Yasakla, ağır yasalarla uygarlık çelişir. Yasaların ağırlık kazandığı ortamlarda eğitim-öğretimin dengesizliğinin, yetersizliğin egemen olduğunu anlamak güç değildir artık. Uygarlığa yurttaşları gereğince eğitme, yetiştirme olanağı tanınmayan yönetiffiıerde düşünme kar­ gaşası başlar, yavaş yavaş toplum sarsıntılarına, çekişme­ lere, kanlı vuruşmalara dönüşür. Böyle bir ortamda aranması gereken ilk varlık uygarlığın hangi gelişim aşa­ masında bulunduğu, düşünme eylemiyle yasalar arasın­ da ne gibi ilişkilerin, çelişmelerin sürdüğüdür. Yalnız yasaklarla, yasaların ağırlaştırılmasıyla ulusların uzun sü­ re ayakta kaldıkları, kendi varlıklarını sürdürdükleri, ge­ liştikleri, yaratıcı atılımlara geçtikleri görülmemiştir. Uygarlık geçmişe bağlanmayı, eskiyi değişmez bir bü­ tünlük örtüsü altında geleceğe aktarmayı gerektirmez. böyle bir tutum uygarlığın özüyle çelişir, bağdaşmaz. Uy­ garlık geçmişten geleceğe doğru akıp giden, geçmişi gele­ ceği aydınlatan bir yaratmalar dizisi, bir başarılar bütünüdür. Geçmişin değerlerine özenmek, buluşlarına öy­ künmek, onlarla övünmek uygarca bir davranış değildir. Geçmişi geleceğini kurtaramayan bir ulus, bir yönetim bi­ çimi uygar sayılamaz. Bir toplumun yapısını oluşturan öğe­ ler donmuşsa, katılaşmışsa, yaratıcı eylemi gerektiren esnekliği, kıvraklığı yitirmişse o toplumda çözülme, düşün­ me kargaşası, kanlı çatışmalara dönüşen görüş ayrılıkla­ rı başlamış demektir. B unun önlenmesi yolunda başvurulacak tek yöntem istenenle uygulanmakta olan arasındaki gerginliği, çelişkiyi giderecek olanakları bul­ maktır. Olayın üzerine ezici, sindirici, kırıp dökücü, yal­ nız güç üstünlüğüne dayanan bir tutumla, gidilirse

294

gelecekte daha kaygı verici ,daha korkunç patlamalara ola­ nak sağlanıyor demektir. Bir güç ne denli üstün olursa ol­ sun, gelecekte kendisini altedecek daha yoğununun doğmasını engelleyemez. Ağır güçler bilinmeyen bir gün­ de daha ağırlarının doğmasına yardım eden olanaklardır. Bir toplumda yıkım ezici güçlerin birbirlerini doğıırmala­ nna elverışli bir ortam yaratmakla başlar. Bunun ne den­ li korkunç, ne denli yersiz bir girişim olduğu da acı ürünlerinin toplanmaya başlandığı günlerde anlaşılır. Bu çalışmanın konusuyla yukarki açıklama arasında, ilk bakışta, bir bağlantının bulunmadığı sanılabilir. Oy­ sa beklenmeyen nitelikte, içten, güçlü bir bağlantı vardır. Tanrılar, tanrıçalar, kutsal varlıklar incelendiğinde, on­ ların eylemleriyle, nitelikleriyle yaratılış özellikleri ara­ sında bir yakınlığın bulunduğu görülür. Bu inanç varlıklarını en eskilerinden en yenilerine doğru giden bir çizgi üzerinde görüp incelediğimizde "ezici güç" denen bas­ kı kaynağının bütün ağırlığını duyarız. Uygarlıkların do­ ğuş dönemlerinde, doğa olaylarıyla çok sıkı ilişkiler içinde bulunduklan çağlarda, yaratılan tanrıların korkunç, vu­ rup kırıcı, yakıp yıkıcı, azgın varlıklar oldukları görülür. En doğurucu, bolluk verici tanrıçalarda bile gövdenin bi­ çiminde dile gelen, görünüş alanına çıkan bir güç yoğun­ luğu, güce dönüşen bir yaratıcı ağırlık kendini gösterir. Elimizde bulunan ilk Ana-Tanrıça yontularına baktığımız­ da, doğurucu gücün bütün yoğunluğunu, bütün ağırlığını görürüz. Göbek, kalçalar bakanı ezecek gibidir, doğurucu güç kabaran bir yoğunlukta kalçalardan taşar, karşısın­ dakini ürkütür. Savaş tanrıları da böyledir. Buna karşılık uygarlıklar geliştikçe, insanlar bilgi bakımından ilerledik­ çe tanrılarda, tanrıçalarda bir incelme, vurucu, ezici ağır­ lığın yerini daha yumuşak bir girişim, daha insanca bir davranış alma eğilimi görülür. Tanrıların vurucu güçleri insanların duygularıyla atbaşı gitmeye başlar. Daha doğ­ rusu insanlar uygarlaştıkça tanrılar, tanrıçalar da uygar­ laşır. Bu örnekler bize, uygarlıkla gene birer insan yaratması olan göksel varlıklar (tanrılar, tanrıçalar) ara295

sında kopmayan özlü bir bağın bulunduğunu, inançla uy. garlığın yanyana yürüdüğüı«i gösterir. Bir toplum hangi gelişim aşamasındaysa, hangi uygarlık ortamındaysa tan· rıları, tanrıçaları, kutsal varlıkları da o aşamada, o ortam­ dadır. Uygarlık bakımından yeterince gelişememiş, yaratıcı olamamış toplumlarda öğretim-eğitim düzeninde başkalarını ezmeye, yemeye, egemenlik altına alma özlem­ lerini beslemeye, geliştirmeye eğik düşüncelerin ağır bas­ tığı, önde yürüdüğü görülür. Böylesi toplumların en çok önem verdikleri olaylar arasında, geçmişte kazanılmış ba­ şarılarla övünmek, sık sık o başarıları ortaya atmak, genç­ lere birer uygarlık örneği diye göstermek türünden girişimlerin fteniş bir yer tuttuğu gözden kaçmaz. Böyle bir duyguyla eğitilmiş gençlerin konuşmalarında, boyuna vurucu, ezici güce dayandıklarını açığa vuran sözlerin çok­ luğu ilginçtir. Toplumun dengesizliğinden, çağdışı bırakıl­ mışlığından doğan, görüş ayrılı.klan, düşünce başkalıkları, yönetim tutarsızlığı, yöneticilerin vurdumduymazlıkları, gereksiz girişimleri yüzünden, yavaş yavaş, çatışmaya, kanlı olaylara dönüşür demiştik. Bu olayla, eskiçağda, vu­ rup kırıcı bir tanrının karşısına daha korkuncunu çıkar· ma arasında en küçük bir davranış aykırılığı yoktur. Öncekinin tanrının varlığında, sonrakinin bir toplum ola· yında görünüş alanına çıkması çağın durumu, olanakları gereğidir. Anadolu uygarlığının önemli bir ürünü olan bu kut­ sal varlıklar bütünü, şu "mitologi" adını verdiğimiz çalış­ ma dalı, Anadolu insanının geçirdiği gelişim aşamalarını, düşünme atılımlarını gösteren birer kesin kanıttır. "Mitologi" eski Yunancada "öykü ", "söylence", "doğaüs· tü olay", "us ilkelerini aşan olay" anlamına gelen "mitos" ile "bilgi", "bilim" gibi karşılıkları içeren "Jogos"tan oluş­ muş bir adtır. Genellikle "doğaüstü olaylar bilimi" anla­ mında söylenir. Bugün, kavramın daha geniş bir anlam kazandığı, bilimdı$ı buluşları, çoktanncı dönemlerin inanç varlıklarını, olaylarını dile getiren, araştıran, açıklayan bir çalışma dalı olduğu görülüyor. Bu çalışma dalının içer-

296

diği konuların bilimsel değeri, çoktanrıcı dönemlerde ya­ şamış insanların buluşlarını, görüşlerini, doğa olaylarını yorumlayış-açıklayış biçimlerini birer insan sorunu olarak ele almasındadır. Bu inanç varlıkları eskiçağ Anadolu in­ sanının yaşama biçimini, olaylara bakış türünü, yaratma alanındaki başarılarını, düşünce yeteneğini, inanç ürün­ lerini, bütün bunların bir birikimi olan tarihini dile getir­ mektedir. Dolayısıyla Anadolu uygarlığının belli bir kesimidir, en uzun, en verimli kesimi. Söylence kavramının kapsadığı alanı dolduran insan yaratmalarının, buluşlarının hangi çağda başladığını, or­ taya konduğunu, ilk atılımın yılını kesin çizgilerle açık­ lama olanağı yoktur. Elimizdeki esk�çağ ürünleri, günümüzden on bin yıl öncesine gidiyor. Bu süre, Anadolu uygarlığının onbin yıllık olduğunu, daha eskilere gideme­ diğini göstermez, böyle bir savın ortaya atılmasını da ge­ rekli, yeterli saymaya olanak sağlamaz. İlkelliğin hangi aşamasında olursa olsun en önemsiz sayılabilecek bir bu­ luşun bile uzun bir geçmişi, insana öyle bir yaratmayı ortaya koyabilecek duruma getiren uzun bir gelişim çizgisi vardır. Sözgelişi bugün en ilkel, en geri kalmış toplumla­ rın bile çok başarılı araçlar yaptıkları bilinmektedir. Bir dikiş iğnesinin ortaya konuşunda insan düşüncesinin han­ gi uzun yollardan, girintili çıkıntılı geçitlerden geçtiğini anlamak güç değildir. Bir yemek kaşığının yapılması, bir çivinin ortaya konması onbinlerce yılın çok daha uzağın­ dadır. Bugün dişlerimizin arasına sıkışan yemek kırıntı­ larını çıkarmada kullandığımız diş çöpü (kürdan) bile oldukça ileri bir uygarlık aşamasının ürünüdür. Yanımız­ da taşıdığımız elçiti (mendil) insan düşüncesinin kolay var­ dığı bir durakta ortaya konmamıştır. Kimi mağara duvarlarında bulunan ilkel resimlerin otuzbin yıl öncele­ rine gittiği söylenmektedir.Bu varsayım doğruysa otuzbin yıl öncesine gelebilmek de kolay olmamıştır, daha nice yıl­ ların geliştirdiği bir insan becerisi sözkonusudur ortada. Anadolu'nun hangi çağlarda yerleşme yeri olduğu, kaç bin yıllık bir yerleşme süresini içerdiği kesinlikle bilinmi297

yor.

Yerbilim (geologi) çalışmalarının verilerine bakılırsa

Anadolu toprağının insanın yaşamasına, yerleşmesine el­ verişlilik süresi onbinin, otuzbinin çok mu çok ötesinde­ dir. Bunun böyle olması doğaldır. Ankara'da Ortadoğu Tabiat Müzesi 'nde sergilenen, ikiyüz elli bin yıllık oldu­ ğu söylenen, taşlaşmış bir ayak izi var, bir insan ayağının izi. Aşağı yukarı iki ayak büyüklüğünde. Bu ayak izi ka­ lıntısı ya da ayak kalıntısı insanın bir doğa varlığı olarak hangi çağların ötesinden kalkıp geldiğini gösteriyor. Bu eskiliğe karşılık elimizde bulunan, günümüze kalan uy­ garlık ürünlerinin yaşı çok genç. Bugün söylence varlık­ ları dediğimiz yaratmalar, buluşlar da bu "çok genç" dediğimiz sürede ortaya konmuş insan başarılarıdır. De­ mek elimizde bulunan uygarlık verileriyle insanın geçmi­ şini, ilk dönemlerine değin aydınlatma olanağı yoktur. En eski sayılabilecek söylence varlıklarının bile elli bin yıl ön­ celere gittiğini söyleme olanağı bulamıyoruz. Söylemek ko­ lay, ancak söyleneni belli, inanılır kanıtlara dayandırmak kolay değildir. Doğaüstü varlıkları (insan yaratmalarını) inceleyen bil­ gi dalı (mitologi) en eski dönemlerini Anadolu' da yaşamış diyebiliriz. Sonra güney komşuları gelir. Bunu güney kom­ şuların uygarlıkları daha eskidir, onların yaratmaları Ana­ dolu'dan öncedir biçiminde söylemek de gerçeklere aykırı sayılmaz, bir varsayım olarak. Ancak, bugün elde bulunan kanıtlara, bu yazının işlediği konuyu aydınlatabilecek ka­ lıntılara bakılırsa, Anadolunun en eskilerinden birincisi değilse bile ikincisi, üçüncüsü olduğu kesindir. Mezopotam­ ya, Mısır, daha uzakta İran, Hind, Çin uygarlıklarının eskili­ ğine diyecek yok. Ancak eldeki buluntuları çağdaş bilimin ışığında görmeye, incelemeye başlayınca Anadolu'nun ön dizide yeraldığı gerçeği yadsınamaz. Şimdilik elimizde, gü­ nümüzden onbin yıla yakın bir eskiliği olan, tanrıça yon­ tuları, onlara benzer buluntular vardır. Bu buluntuların, yukarda da söylendiği gibi, birdenbire ortaya konduğu sa­ nılmamalı, bir gelişim çizgisinin varlığı, daha eskilerden kaynaklandığı kuşkusuzdur.

298

Doğaüstü yaratmaların doğuşuyla çoktanrıcı inançla­ rın ortaya çıkışı birbirini izler. İnsan önce inanır, sonra inandığını belli bir biçime sokarak karşısına �lır. Bu ne­ denle çoktanrıcı inancın arkasından, o inançla ilgili, ya­ ratmaların ortaya çıkışı doğaldır. Böylece inanç yaratma gücünü beslemiş, yaratma gücü inancı güçlendirmiş, ya­ yılmasına olanak sağlamıştır. Anadolu'da doğaüstü varlıkları yansıtan yaratmaların çoktanrıcı dönemlerde başladığı, tektanrıcı inançların ege­ men olduğu dönemlerde, ortamlarda bile kendini değişik giysiler içinde sürdürdüğü kesin bir gerçektir. Bu gerçek bize Anadolu insanının geçirdiği gelişim aşamalarını gös­ teren bir kaynaktır. Kökü, yaratma eyleminin bilince dö­ nüştüğü çağlardır. Bu çağlar belli gelişim aşamalarıdır Anadolu tarihinde. İnsan düşüncesinin nerede başladığı­ nı kesin kanıtlarla ortaya koyma olanağı yoktur, bundan sonra bilim ne denli gelişirse gelişsin, olmayacaktır. Bili­ min gelişmesiyle atbaşı giderek yeni buluşlar da eskimek­ tedir. Bugünün yeniliği yarının geçmişi olma yarışında eski çağları çok mu çok geride bırakmıştır. Ortaya konan uygarlık ürünlerinin türü, yeniliği, yaratma gücü bakımın­ dan çağımız eski çağlara oranla daha hızlı eskimektedir. Doğaüstü döneminin gelişim h ızıyla çağımızınkini oran­ larsak, öncekinin çok daha yavaş yürüdüğünü, süre bakı­ mından çok daha büyük bir alanı kapladığını anlarız. İnsan düşüncesi suyu buğuya dönüştürüp toplum araçla­ rına uygulayıncaya değin onbinlerce yıl süren bir uygar­ lık gelişimini beklemiş. Oysa suyun buğuya dönüşüp üretim kurumlarında uygulandığı döl)emle uzaya çıkış ara­ sında geçen süre öncekinin 11150 (yüzellide bir) oranında­ dır. XVII. yy . başlarında, 1615 te, Salomon de Gaus önderliğinde yapılan deneylerden olumlu sonuçlar alındı, kaynatılan suyun buğuya dönüşmesi araçlara uygulaıidı, bunun sonucu buğulu taşıtlar (sözgelişi buharlı gemiler, lokomotifler, makineler) yapıldı. Bu uygulama çağımızın önemli bir kesimini kapladı. Buna karşın uzay araçları­ nın yapımında yıllar değil aylar bile uzun gelmeye başla-

299

dı. İnsan başarısı yüzbinlerle ölçülen süreleri geçip on yıl, beş yıl, üç yıl, bir yıl, ay, yedi gün (hafta) gibi küçük bö­ lümlere iniverdi. Düşünme hızı ile uygulama hızı arasın­ da bir yarış başlamış gibi buluşlar birbiri izledi. Bir öncekinin bir sonrakini eskitmesi bir yeninin ortaya kon­ ması eylemine dönüştü. Böylece yaratılan yenilik düşün­ me elmenini yalnız hızlandırmakla kalmadı, ona yeni alanlar buldu, genişlemesini sağladı. Bu kısa açıklamadan çıkarılmak istenen sonuç şudur: Deney bilimlerinden önceki düşünme eylemi doğaya yöne­ likti, ancak doğa olaylarını insanın düşünce ortamında ya­ şayan birer inanç varlığı olarak kavrayabiliyordu. Yıldırım tanrıdır, yağmur tanrıdır, güneş-ay-yıldızlar tanrıdır, tan­ nçadır. Bu doğa varlıkları yalnız ilkel insanın düşünce ev­ reninde tanrıydı. Buna karşılık deneyci bilim ortamında güvenilen tek ölçü doğada olanlarla bağlantı kurabilen us ilkeleri, bir de bu ilkelere dayanan buluşlardı. Deneyin ölçeği us ile doğa arasında kurulan uyumdu. Deney bilim­ lerinin değişmez kuralı da budur. Bu kurala dayanarak yürüyen bilimsel çalışmalar, buluşlar eskiçağın doğaüstü saydığını, tanrısal olduğuna inandığını doğal duruma ge­ tirdi başka bir söyleyişle "mitos" denen olay yaşanan bir gerçek oluverdi. Ayın, güneşin, yıldızlann tanrılığı, tan­ nsallığı ortadan kalktığı gibi insanlar "yaklaşılmaz", "ulaşılmaz" sanılan gökvarlıklanna, sözgelişi aya çıktılar. Uzayda günlerce, aylarca dolaşmak eskiçağda doğaüstü olayı (mitos'u) bile aşardı, böyle bir durum düşünülemez­ di. Oysa o çağda düşünülemeyen günümüzde günlük ger­ çekler arasına giriverd i. İnsan " düşünü lmez"i ••düşünülür"e dönüştürerek yaşananlar ortamına getirdi. Böylece düşünen us yaratılan söylenceyi aştı, doğaüstü ola­ nın ötesine geçti. Çağımızın uzay çalışmalan, özellikle fi. zik, kimya bilimlerindeki gelişmeler bundan birkaç yüzyıl öncesinin insanına göre doğaüstü olandan başka bir var­ lık sayılamazdı. Savaşlarda kullanılan yıkıcı, öldürücü bü­ yük araçlar (a tom, hidrojen, nötron bombaları) eskiçağ insanlarının savaş tanrılarından daha güçlü varlıklardır.

300

Bu gelişme bize, bir yerde, bilimin düşgücünü aştığını gös­ terir. Eskiçağın insanına göre düşgücünün yarattığı ne var­ sa gerçekti. Çağımızın doğaüstü olarak niteledikleri onun evreninde gerçeğin kendisiydi, doğaldı. Eskiçağ insanının doğal saydıklarını biz "mitos" diyoruz, öte yandan eski­ çağ' insanının görse söylence sanabileceği bilimsel buluşla­ nmızı da doğal olacak niteliyoruz. Burada bilimin yaratıcı gücüyle insanın düşgücü gelişiyor. Bunun da bilimin, uy­ garlığın doğal gelişmesi sonucu olduğu, kaçınılmazlığı bel­ lidir. Bu gelişme karşısında, çağımız insanın da kendine göre söylenceleri vardır. Birbakıma eskiçağ söylenceleri­ ne gösterilen ilgi, bu konuyu içeren yapıtların yaygınlığı, bolluğu, uluslararası önemi çağımız insanının böyle bir olayı gereksindiğini gösterir. İnsan ne denli gelişmiş bir uygarlık ortamında yaşarsa yaşasın kendini söylenceden kurtaramaz, mitos olmayı sever bile. Tıp biliminin "sayrı " dediği nice kandökücüler, büyük suçlular arasında söylen­ ce varlıklarını andıranlar az değildir. İnsan düşüncesinde "doğaüstü olan"ın belli belirli bir sınırı yoktur, çağların kendilerine göre birer "doğa üstü olan "ı, bir mitosu var­ dır. Çağlar söylencelerini de yanlarında taşırlar. Bilimin gelişmesi, - uygarlığın ilerlemesi insanı bir "söylence varlığı " olmaktan kurtaramaz. Mitos insanların doymak bilmez tutkularının yarattıkları varlıklardır birbakıma. Kimi araştırıcılar uygarlık tarihini değişik bölümlere ayırarak ayrı adlar altında açıklamaya girişmişlerdi. On­ lara göre insan düşüncesi değişik aşamalardan geçerek ürünlerini verme olanağı bulmuştur. Bu aşamaların ilki insanın doğaüstü varlıklara 1nandığı, bize göre söylence yarattığı, ge rçeği öyle gördüğü çağdır. Bu çağ "bilimöncesi " diye nitelenir. İkinci çağ insan düşüncesi­ nin özellikle felsefeye, evren sorunlannı bir bütün olarak, deneydışı çalışmalarla açıklamaya giriştiği dönemdir. Üçüncü dönem de deney bilimleri dönemidir. Düşünce ta­ rihinde "üç durum yasası " adıyla anılan bu görüş A ugust Comte'undur. Ancak bu dönemleri kesin çizgilerle birbi301

rinden ayırmaz, içiçe girdiklerini ilk dönemde, ilkel de ol­ s a , deney bi limlerinin a lanına giren atılımların bulunabileceğini ileri sürer, üçüncü dönemde de birtakım doğaüstü olaylara, deney bilimlerinin verileriyle bağdaş­ m�yan düşüncelere saplananların varolabileceklerini söy­ ler. Bu bölümleme de, onun içerdiği görüş de çağımız için geçerli değildir. En uygar, en gelişmiş, en deneyci bir ay­ dının, bir bilginin bile vazgeçemediği doğaüstü inançları, söylenceleri vardır. Bilimlerin en güçlüsü, en kesini bile insanın içevrenindeki bütün boşlukları doldurmaya yeter­ li değildir. Bugün fizik alanında, özellikle kuvantum ko­ nusunda ileri sürülen düşüncelerle ilgili deneyler en ağırbaşlı bilginleri bile şaşırtacak niteliktedir. Işık olayı­ nın açıklanmasında, bilginler arasında, kesin bir anlaşma sağlanamamıştır. Oysa bu bilginlerin hepsi de fizikçidir, deneycidir, kuvantum konusunda çalışmaktadır. Günümü­ zün en yetkili fizik bilginlerinden biri olan Werner Hei­

senberg son yapıtı olan "Fizik ve felsefe "sinde bu konuda ileri sürülen, hepsi de deneylere dayanan görüşlerin ne denli çeliştiklerini kanıtlarıyla gösterir. İnsan nerdeyse ye­ ni bir söylenceyle karşılaştığına inanıverecek. Durum öteki bilimlerde de böyledir az çok. Kimya, dirimbilim (biyoloji) alanında yapılan deneyler, araştırmalar iızikten alınan so­ nuçlardan pek değişik değildir. Diri varlıkların en küçük öğeleri sayılan dokuların yapısını oluşturan özler bilini­ yor da "dirilik " denen olayı yaratan özün gizemi çözüle­ miyor. Dokuyu oluşturan öğelerin ayrı ayrı ne oldukları belli, ancak bunları birleştirip "diri "ye dönüştürme ola­ nağı yok şimdilik. Sözün kısası bilim doğayı biliyor, doğa­ yı kuran özleri tanıyor, ayrıştırıyor, birleştiriyor da doğanın yaptığını yapamıyor. İşte burada, bilginin düşün­ cesinde, yeni bir "mitos" doğuyor. Bu söylencenin doğu­ şunu sağlayan tek neden de bilinenin yapay olarak ortaya konamaması, "diri bir doku"nun yaratılamamasıdır. Bi­ lim bunu "doğanın yaratıcı gücü " olarak niteliyor, kimi bilginler de buna "doğanın gizi" diyorlar. Bu iki niteleme türünün arkasında da bilimin bükemediği eli öpmesi ola­ yı saklıdır.

302

Deney bilimlerinin çözüm getiremediği bu "diri do­ kuyu yaratma " sorunu kimi bilginlerin, eskiye bağlanan­ ların işlerine çok yaramış, "çağdaş bağnazlık" denen, deney bilimlerine dayalı gibi görünen görüşlerin doğma­ sına yol açmıştır. Dirilik konusunda bütün yetkiyi, gü­ cü tanrıya bağlayan bu gerici tutum ikidebir "bir diri doku yaratsın bilim de görelim " sözleriyle dile getirir. Halk içine sızan gerici aydınlar da "bilimciler bir karın­ ca yaratsınlar da görelim " biçiminde çağdaş bilimlere karşı çıkarlar. "Yaratma " denen eylemin önünde "karınca " ile "insan " ayrılığı, ayrıcalığı yoktur. Doğa­ da belli gelişim çizgilerinin üzerinde yürür bu iki ayrı varlık. Günün birinde "karıncayı yaratacak " bilimin "insanı da yaratacağı " şaşılacakbir olay değildir. Karın­ cayı yaratan insanı da yaratabilir, fili de, gergedanı da, yılanı da. Güçlük yaratılanın büyüklüğünde küçüklü­ ğünde değil, "yaratma" olayının özündedir. Ancak bili­ min anladığı yaratma ile çağdaş bağnazın, gericinin anladığı bir değildir. Bilimin dilinde ''yara tma " doğanın özünden çıkma, deney evreninde biçimlenmedir. Gerici­ nin düşündüğü yaratmaysa tanrının ''yoktan varedişi"­ dir. Bu iki olay karşısında deneycinin gericiye soracakları daha çoktur, ondan isteyecekleri sonsuzdur. Evrende, uluslar arasında, toplumlarda görülen sayısız üzücü, acı olayın giderilmesi neden insanlara bırakılı­ yor da tanrı işe el koymuyor? Neden tanrının yarattığı söylenen yüzbinlerce insan, çocuk, bebek açlıktan ölüyor? Neden onulmaz sayrılıkların önü alınmıyor, bunların ön­ lemleri deney bilimlerinden, çokluk bu ''yoktan varediş" diye nitelenen ''yaratma " öyküsüne inanmayanlardan bekleniyor? Bu açıklamadan, insanın uygarlığın hangi aşamasın­ da yaşarsa yaşasın, söylenceden kurtulamadığı anlaşılı­ yor. Çağın getirdiği sorunların çözümünde ortaya çıkan güçlükler, olanaksızlıklar kimi yörelerde , gericiler ara­ sında yeni söylencelerin doğmasına, yayılmasına ortam sağlıyor .Bilimin,şimdilik,başaramadığını tanrının varlı-

303

ğında arama eğilimi, bilimdışı tutum yeterince aydınla­ namamış yörelerde ağırlık kazanıyor. Bu tür olayların yayılmasına en elverişli bilim alanı "tinsel sayrılıklar"­ la uğraşan ''psikiyatri "dfr. Beyin dokularının çalışma­ sı, işleyişi beynin dirilişi, uyumu, düzeni bozulmadan incelenemiyor. Uyuşturma, bayıltma gibi işlemlere baş­ vuruluyor. Bu dokuların yapılarının inceliği, "dirilik " sağlayan kılcal damarların taşıdığı kan, doğal akışı için­ de, ortamı değiştirmeden deney konusu yapılamıyor. Bey­ nin "dirilik " eylemini doğuran olay deneme yerine (laboratuvara) olduğu gibi aktarılamıyor. Daha bunlar gibi, insan sağlığı ile ilgili olaylar, yüzünden bilim ge­ rekli çalışmayı yapamıyor, şimdilik. İşte bu olanaksız­ lıklar, gericilere konuşma, işi saygısızca deyimlerle niteleme elverisi sağlıyor. Kimi gerici bilginler insan bey­ ninin bu işleyişinde tanrısal yasaların yürürlükte oldu­ ğu sonucunu buluyorlar. Oysa, onlar şu sorunun karşılığını bulamıyorlar; "Neden tanrı sevdiği kimi in­ sanları çıldırtıp sevmediğini uzmanların eline bırakı­ yor?" Neden dinli deliyi dinsiz uzmana götürüyorlar? Bu sorular da, karşılıkları da gereksizdir, çocukçadır. An­ cak, uygarlığın en ileri aşamalara ulaştığı çağlarda bi­ le, insanların çoğu birer "söylence konusu " olmaktan kurtulamıyor, söylenceler en aydınlık çağlarda bile sı­ ğınabilecek karanlık oyuklar bulabiliyorlar. Bu oyukla­ rın en büyükleri, en sağlamları da çağın uygarlık anlayışına ters düşen kimi bilginlerin, y üksek görevli­ lerin başları içindedir. Anadolu, bütün tarihi boyunca, söylencelerin beşiği olmaktan, komşu ülke mitoslarını beslemekten, geliştir­ mekten kurtulamamıştır. Çoktanrıcı dinlerin de, tektan­ rıcı dinlerin de en güçlü söylenceleri Anadolu' da güvenli barınaklar bulmuş, sığınaklar yapmıştır. Anadolu bir "söylence ülkesi" olma niteliğini tarihi boyunca korumuştur. Bu durum Anadolu insanının bir eksikliği, bir beceriksizliği, olarak alınmama.4. Anadolu insanlarının tarihini kuran ger­ çeklerden biride bu söylence evrenidir, öyle oluşudur. İnsa­ nın yaratıcı yanını · toplumun . bütünlüğünde yoğunlaştıran, 304

toplumun belleğinden, bilincinden çıkmış gibi gösteren en büyük başarı alanı, en güçlü yaratma ortamı bügün söylence dediğimiz doğaüstü olayların fışkırdığı kaynak­ tır. Bu kaynak insan gücünün en büyük başarısıdır, uy­ garlığın başlangıcıdır, yaratıcı düşüncenin ilk eyleme geçişidir. Bu alana giren varlıkları, uygarlık ürünlerini küçümsemek, önemsiz saymak insanlık tarihinin büyük bir bölümünü, uygarlığın en geniş, eski kesimini geçer­ siz saymaktır. Mitologisi olmayan bir ulus uygar değil­ dir, yaratıcı yeteneği gelişememiştir. irı.san toplumların en büyük söylence varlıkları Hind-Akdeniz yöresinde or­ taya konmuştur, nitekim en büyük uygarlıklar da bu böl­ gelerde doğmuş, gelişmiştir. Mitologileri varlıklı olan ulusların uygarlıkları da verimlidir, geliştiricidir, aydın­ latıcıdır. Büyük söylenceleri ancak büyük uygarlıkları yaratabilen uluslar ortaya koymuşlardır. Bundan dola­ yı söylence konusu en kesin deney bilimleri oranında önemlidir, insanlığın geçmişini, eski başarılarını, geli­ şimini anlayıp anlatma bakımından . . Anadolu söylenceleri, Anadolu'da yaşamış adı sanı bilinmeyen sayısız topluluğun ortak ürünüdür. Bu ürün­ de Hititlerden binlerce yıl öncesine varan, günümüzde "Hitit öncesi Anadolu ulusu " denen insanların emekle­ ri vardır. Hititlerden önce Anadolu'da kimlerin yaşadık­ larını, hangi yönetimin altında toplandıklarını kesin çizgileriyle bilemiyoruz. Bildiğimiz ancak elimize geçen, o dönemlerden kalan, uygarlık ürünlerine dayanarak Anadolu'da Hititlerden binlerce yıl önceleri insanların yaşadıkları, topluluklar oluşturduklarıdır. Bu topluluk­ ların genelliklegünümüzdendörtbinyıl öncesine giden dö­ nemden eski oldukları biliniyor. Buluntular üzerinde yürütülen karşılaştırmalı çalışmalar, dil alanında sür­ dürülen incelemeler Anadolu'da Hititlerden çok önce ge­ lişmiş, değişik dilleri konuşan insanların varlığını gösteriyor: Bu uygarlık ürünleri, dil varlıkları Hitit ya­ ratmalarına, diline benzemiyor, ayrı bir dil türü oluştu­ ruyor. Hititçeye bu eski dillerden geçmiş epeyce söz var elimizde. Nitekim Hitit inançlarına giren, ancak Hitit F/20

305

diliyle açıklanamayan tanrı adları, din kavramları bu­ nu gösterir. Hitit dilinde Sümerce, Asurca, Akadça, Lu­ vice, Hurrice sözlerin yanısıra bu uluslardan alınıp benimsenmiş inanç kurumları da geniş bir yer tutar. Hi­ titlerin kutladıkları bütün tanrılar Hitit buluşu değil­ dir. Sözgelişi Hititlerce benimsendiği bilinen, bir örneği elimizde bulunan "Gilgamış Destanı " bir Hitit yaratması değildir, ancak Hititler onu benimsemiş, sevmiş inanç ortamlarına almışlardır. Bu olay doğaldır, komşu uygar­ lıklarda kaçınılmazdır. Anadolu söylencelerini oluşturan varlıkları üç ayrı bölümde inceleme gereği vardır. Birinci bölümde Hititöncesi Anadolu insanlarından gelen, Hitit­ lere, onlardan daha sonraki topluluklar aracılığıyla gü­ nümüze kalan varlıklar düşünülür. İkinci bölüme Hititlerin özel yaratmaları sayılabilecek ürünler girer. Üçüncü bölümdeyse Anadolu insanlarının komşu ulus­ lardan alıp geliştirdikleri inanç varlıkları yeralır. Gele­ ceR'bölümlerde tanrılar tek tek ele alınırken geldikleri yerler, özellikleri, nitelikleri şiir diliyle anlatılacağından burada konuyu yinelemenin gereğj yoktur. 1 - Hititöncesi Anadolu insanlarının, Anadolu'yu baş­ tanbaşa kapladıklan, Anadolu' da ıssız yerlerin, çöllerin önemli boyutlara varmadığı anlaşılmaktadır. Kazılardan çıkan buluntular, bize, Anadolu'nun boş sanılan nice yö­ resinde çok eskilere giden yerleşmelerin gerçekleştiril­ diğini, bugün bu yörelerin bırakılmış, ıssızlaşmış olduğunu gösteriyor. Kazılarda toprak altından çıkan es­ kiçağ yerleşme yerlerinin kalıntılan arasında yanyana evler, bitişik duvarlar, ev önleri (avlular), yıkanma yer­ leri, evin iç bölümlerinin duvarlan aydınlığa çıkmakta, yerleşmelerin toplu olduğu gerçeği görülmektedir. Nice eski yerleşme yerleri bugün bırakılmış, ıssızlaşmıştır. Bu yerleşme yerlerinin dağ eteklerinde olduğu gibi dağ sırt­ larındaki düzlüklerde de bulunması, o dönemde Anado­ lu'da yerleşmenin yaygınlığını, saldırılardan korunmaya elverişli yerlerin seçildiğini dile getirir. Anadolu yakın dönemlere değin dar bir yerleşme alanı diye biliniyordu. 306

Özellikle Anadolu tarihini 1071'le başlatanlarda böyle bir inanç vardı . .Onlar Anadolu'nun Türk göçleriyle şen­ lendiğini, boş yerlerin yerleşmeye açıldığını ileri sürü­ yorlardı. Oysa en umulmadık yerlerde, kazılardan çıkan buluntular, yerleşme yerlerinin yaygınlığını gösteren ev kalıntıları Anadolu'nun çok eski bir yurt olduğunu gös­ termiştir. Anadolu'da, Hititöncesinde bile, önemli sayı­ labilecek genişlikte insansız bölge yoktu. Bunu dağbaşlarında kurulmuş tapınakların günümüze kalan kalıntılarından anlamak kolaydır artık. Bu yerleşme yer­ lerinde yaşamış eskiçağ yurttaşlarımızın inanç; ürünle­ riyle ilgili öyküler Hititlere geçmiştir. Bun� Hitit inançlarını inceleyince öğreniyoruz. Yerleşme hangi yö­ rede, hangi koşullar altında, hangi olanaklar yardımıy­ la olursa olsun bir inancı, bir düşünce ürününü gerektirir. Düşünmeyen, birtakım öyküler, söylenceler yaratmayan, inanmayan topluluk olamaz. Bu insan bi­ reyinin de, toplum yapısının da özüne aykırıdır. Anadolu'nun Hititöncesi dönemini bütün gerçekleriy­ le bilmemizi engelleyen tek olay yazıdır. Yazı Anadolu'­ da Hitit döneminde, günümüzden şöyle böyle 4000 yıl önce kullanılmıştır. Bu süre uygarlıklara oranla çok ye­ nidir çok kısadır. Yazının bilinmeyişi, Anadolu'nun Hi­ titöncesi dönemi inançlarını� söylencelerini, geleneklerini göreneklerini, öykülerini, söylentilerini, değişik dil var­ lıklarını bir bütünlük içinde öğrenmemizi engellemiştir. Oysa Sümerlerde yazı günümüzden aşağı yukarı 4800, Mısırda 4600, Elamda 5000, Hindde 3600, Çinde 3500 yıl önce kullanılmıştır. Bu yılların kesin olduğu, tartışma götürmezliği söylenemez. Ancak elimizde. bulunan yazı­ lı belgelerden aşağı yukarı bu sonuç çıkarılmaktadır. Ya­ zının en çok beş bin yıllık bir süre yöresinde bulunmasına karşılık uygarlık ürünleri bunun çok ötesindedir, çok da­ ha eskilere gitmektedir. Bu yüzden yazıya geçen kalın­ tılarıyla, öteki uygarlıklar ürünlerine (yontu, toprak kap, kabartma bg.) yansıyan biçimlerine dayalı yorumlarla, karşılaştırmalı incelemelerle kavrama olanağı aranır. 307

Söylence varlıklarının gerçek kaynağı yazıda önceki dö­ nemdir. Yazının bulunuşu bu dönemde doğan söylence­ leri, inanç ürünlerini, yenilerini ekleyerek, koruma olanağı sağladı. Başka bir yandan olaya bakılırsa, yazı­ nın söylence ürünlerinin çoğalmasını önlediği, söylenti­ lerin artmasını e ellediği de görülür. Yazıya geçen sınırlanır, az çok olduğu gibi kalır, dilden dile geçerken bile yazıya geçmiş bütünlüğünü koruyabilir. Oysa yazı­ sız dönemde, olay, öykü, söylenti dilden dile aktarılırken, insandan insana geçerken yeni alıntılar, yeni birikim­ ler kazanır. Yazının yaygınlaşmasından sonra insan dü­ şüncesinin söylence yaratma gücünde bir duraklama başlamıştır. Bunun en açık örneği dilden dile geçen, ağız­ dan ağıza aktarılan halk gülmeceleridir. Belli bir dönem­ de yazıya geçen olduğu gibi kalıyor, geçmeyen boyuna değişiyor, besleniyor, genişliyor, çoğalıyor. Hititöncesi dönemin söylencelerini bir bü1ıünlük için­ de, bütün ayrıntılarıyla derleyip toplama, inceleme ola­ nağı yoktur. Bu dönemle ilgili tek işlem sonraki ürünlere dayanarak eskileri aydınlatmadır. Bunun sağlayacağı başarı ne olabilir? Hangi aşamada kesinlik kazanabilir? Gerçekliğinin oranı nedir? Bu soruların karşılığı yoktur, aramanın da gereği kalmamıştır artık. Hititöncesi dö­ nem, Anadolu uygarlığının olduğu gibi, mitologisinin de başlıca besin kaynağıdır. Anadolu gerceğinin anlaşılması Hititöncesi döneme yaklaşma oranına bağlıdır. . 2- Bu bölümde tarihi, yazısı, uygarlığı, ortaya koy­ duğu başarı ürünleri açıkça bilinen Hitit söylenceleri söz. konusudur. Bu söylenceler yazıya geçmiş (az da olsa), yontu, toprak kap, kabartma gibi insan başarılarına iş­ lenmiştir. Bu dijnemin, daha öncekinin çocuğu olduğu, onun göğüslerinden emerek büyüdüğü de kesindir. Hi­ titler üç ayrı kaynaktan yararlanarak söylencelerini oluşturmuşlar. Birinci kaynak kendilerinden çok önce Anadolu'da yaşamış topluluklarının inanç ürünleridir. İkinci kaynak Hititlerin ilişki kurdukları komşu ulus­ ların inançlarıdır. Hititler bunlardan alabildiğine yarar-

�

308

lanrnışlar. Üçüncü kaynak Hitit insanının kendi yaratıcı, üretici gücüdür. Bu üç kaynağın birleşmesiyle Hitit uy­ garlığı dediğimiz başarılar bütününün bir bölümünü oluşturan varlık alanı doğmuştur. Bu varlık aianı da söy· lencedir. Hititlerin inanç varlıklarının toplandığı ortam­ dır. Hitit söylenceleri bütün olarak, özgün değildir, Hitit dili gibi değişik kaynaklardan esinlenen, yararlanan, et· kilenen bir "birikim"dir. Bu birikimde Hitit başarısı azımsanamaz, küçümsenemez. Bu birikimin oluşmasın­ da en büyük etken Hititöncesi Anadolu insanlarının uy­ garlık ürünleridir. Hitit söylenceleri bu ürünlerle beslenen ortamda, o ürünlerin gelişim doğrultusunda yü­ rüyen, büyüyen, beslenen bir uygarlık varlığıdır, bir in­ san başarısıdır. Bu başarının gökler, sular, yerler olmak üzere, üçüzlü bir varlık ortamını dile getirdiği, bunun da bir gelenek sonucu olduğu açıktır. 3- İster Hititöncesinden, ister Hititlerden sonra ol­ sun, Anadolu insanları komşu ulusların başarılarından, inanç varlıklarından yararlanmış, söylencelerinin oluş­ masında onların uygarlık ürünlerinden beslenmiştir. Hi­ tit dili üzerinde yapılan incelemelerin verdiği sonuca göre dinle ilgili kimi kavramların, tanrı, tanrıça adlarının, onlarla ilgili törenlerin komşu uluslardan kaynaklandı­ ğı ortaya çıkmaktadır. Bu durum bir eksiklik, Anadolu uygarlığı adına bir düşün değil, binlerce yıl sürüp giden bir uygarlık alışverişinin doğal, kaçınılmaz sonucudur. Komşu uygarlıklarla da bu olay geçerlidir. Bu karşılıklı etkilenmelerde başlıca araç insanlar arasında kurulan özel ilişkilerdir. Ülkelerarası göçler, sınır yakınlıkları­ nın sağladığı uzun sürelı komşuluk ilişkileri, alışverişle oluşan yakınlık bağlantıları, evlenmeler, gezginlerin et­ kileri, bütün bunların üstünde kıralların birbirleriyle olan komşulukları, savaşlar sonucu gidip gelen tutsak­ ların izlenimleri inançların kaynaşmasında önemli et· kenlerdir. Söylence varlıklarının doğuşu da bu olaylar sonucudur. Bir yörede kapalı kalma yaratış alanında il­ giye değer bir ürün türlülüğügösteremez.Uygarlıklarda

309

olduğu gibi söylencelerde de türlülüğü yaratan doğa olay­ lan yanında komşu uluslarla, topluluklarla kurulan ya­ kın ilişkilerdir. Anadolu'nun komşuları yalnız güney yörelerinde ya­ şayan insan toplulukları değildi, İran-Hind dolayların­ da yaşayan uluslarla da uzak-yakın ilişkilerin kurulduğu biliniyor bugün. Bu ilişkiler yolların, geçitlerin, taşıt ola­ naklarının yeterliliği oranında sağlanan kolaylıkların ni­ celiğine bağlıydı. Ancak, çok uzun süreli de olsa, Doğu­ Batı ilişkileri kesintiye uğramamış araya aşılmaz çatlak­ ları doğuran sarsıntılar girmemişti. Sözgelişi Şamaş gibi güneş tanrısıdır Mezopotamya uluslarında. Oysa Hititler­ de de kutsanır, bir yüce varlık olarak saygı görür. Başka bir komşu ülkede Şaman 'ın adı değişir, niteliği değişir ''tanrıça " kılığında bir varlık çıkar · karşımıza. Gücün­ de, görevinde, yetkisinde bir değişme görülmez. Bu ben­ zerlik yalnız "ortak düşünme" sonucu değildir, işin içinde bilinmeyen dönemlerdeki etkiler vardır. * Son yıllarda, tarihin komşuluklarını gösteremediği, uzak uluslar arasında görülen kimi inanç benzerliklerini, bi­ linmeyen çağlarda gelişmiş büyük bir uygarlığın ya da bilinmeyen gök ülkelerinden gelmiş tuplulukların başa­ rıları sayan çalışmalar görülüyor. Bu benzerliklerin çok eski çağlarda karaların bitişikliği sonucu insan topluluk­ larının birlikte yaşayışlarından kaynaklandığı görüşü or­ taya atıldı. Gene bilinmeyen gök ülkelerinden, bilinmeyen çağlarda yaratılmış uygarlıkların etkisiyle, yeryüzünün yararlandığı düşüncesi ileri sürüldü. Sözün kısası, çağımızın uygarlık alanındaki başarılarının baş­ ka çağların etkisi olmaktan öteye geçemediği söylendi. Bu düşünce ortaya atılırken de, çağdaş uygarlıktan çok mu çok önce, eŞ nitelikte uygarlıkların varlığı konusu gündeme getirilmek istendi. Bu tür görüşleri savunan­ ların en ilginç yanları da çağdaş bilimlerin verilerinden alabildiğine yararlanmalarıdır. Burada çok açık bir "3iiy­ lence saptırması " sözkonusudur. Çağın aydını yeni bir 310

söylence ardından koşuyor, bu koşuşunu da bilimin en son verilerine dayanarak yapmayı çıkarına uygun bulu­ yor. Eyleme geçiş yerini, olayın binektaşını, erek diye gösterme kandırmacası oynuyor. Bu görüşü savunanlar neden yeryüzü uygarlığının en ileri bir döneminde böy­ le gerçeklerin anlaşılamadığını söylüyorlar da, o ileri uy­ garlığı yaşamış olanların böyle bir girişimde bulunup bu­ lunmadığını düşünmüyorlar? Gerçekten çağımız uygarlığını etkilemiş, çok öncelerden doğmuş, büyük uygarıklar var­ sa onları aramak neden yeryüzü uygarlığının işi oluyor? Onlar neden kendilerinden sonra gelecek uygarlıklara gerekli kanıtları bırakmadılar? Neden evrende olup bi­ tenleri araştırmak, açıklamak yeryüzü uygarlığına dü­ şen bir görev oluvermiş? Başka bir sorun da var: Bu çok gelişmiş, çağımıza örnek olmuş uygarlık neden geçirdi­ ği eski aşamaları ortaçağda, ondan sonraki gelişme dö­ neminde bilginlere gösterm�miş? Neden bu büyük uygarlığın varlığı çağımızda fizik-kimya bilimlerinin en yüksek gelişim aşamasına çıktıkları son yıllarda günde­ me alınmış? Bu tür sorular, onlara verilecek karşılıklar bilincin bulunuşuna değin sürer gider. Bunlar bilimin en ileri ol­ duğu dönemlerde bile, insandaki söylence yaratma eği­ liminin ne denli diri olduğunu göstermekten öte bir işe yaramaz. Bu olayların bize öğreteceği şudur: insandaki söylence yaratma tutkusu bilimlerin en i.leri verilerin­ den yararlanmayı, gereğinde bilimi sığınak olarak kul­ lanmayı çok iyi bilir, en ağırbaşlı bilginden daha iyi bilir. Yukarda söylenenlerle Anadolu söylenceleri arasın­ da ne ilgi var denebilir. Çok ilgi vardır. İnsan mitosunu bulunduğu uygarlık ortamının verilerine göre biçimlen­ dirir, oluşturur. Deney bilimlerinin ileri aşamada bulun­ duğu ülkelerde söylence tutkusu o verilerden yararlanır, geri olduğu uluslarda da halkın duyarlı oldu� bucak larda sığınır. Elimizde bulunan uygarlık ürünlerine bakılınca sa­ nat başarılarıyla söylence arasına içten bir bağın bulun­ duğu görülür. Yontu, kabartma, toprak kapları süsleme

311

gibi eskiçağdan kalabilen sanat ürünlerinin inanç konu­ larını içerdiği, söylencenin yaşamın bütün alanlarını kapladığı bir uygarlık gerçeğidir. Sanat söylenceyi, söy­ lence de sanatı geliştirir durumdadır. Bu olay yalnız Ana­ dolu uygarlığında geçerli değildir, bütün ulusların tarihlerinde vardır. Anadolu uygarlığının, bu konuda, ta­ şıdığı özellik çok türlülüğü ile eskiliğidir, varlıklılığıdır. Anadolu tanrılarına, tanrıçalarına, yardımcılarına, on­ larla ilgili olaylara bakıldığında ilk görülen özellik, bü­ tün bunların "sanat" denen yaratıcı alanda toplandığıdır. Bir tanrı, tanrıça yontusu incelendiğinde söylenceyle il­ gili konu yanında, sanat bakımından da önemli özellik­ lerlekarşılaşılır. SözgelişibirAna-Tanrıçayontusunun en eski örneğiyle en yenisi karşılaştırılınca, Anadolu'da, sa­ nat alanında gelişmenin hangi aşamalardan geçtiği ko­ layca anlaşılır. Bu karşılaştırma, burada, işlenen konunun sınırları içinde kalıp Yunan, Roma dönemleri­ ni içermez.Bu son ikidönemde de Anadolu sanatının, uy­ garlığının etkisi, katkısı, kaynaklık durumu bellidir, ancak bizi şimdilik yalnız Hititler, çağdaş komşuları ile :iaha önceki Anadolu toplulukları ilgilendirir. Anadolu söylenceleriyle Anadolu sanatını ayrı ayrı . düşünme, ayrı birer varlık alanı olarak görme, göster­ me olanağı yoktur. Yontu türünde ortaya konan ürünle­ rin en eskilerinden biri, şinrdilik, Ana-Tanrıça yontusu (İ.Ö. 8000),kimi tapınak kalıntıları, ev araçlarıdır. Bun­ lar üzerinde yapılan incelemeler, Anadolu söy�nceleri­ nin Anadolu sanatıyla eş yaşta bulunduğunu gösterir. Oysa söylence varlıklarının oluşmasında daha uzun sü­ relerin gerektiği açıktır. Söylence varlığının sanat ürün­ lerine geçişi, günümüzden önce, 8000 yıllarına giderse bununla ilgili olayların ne �nli eskiye uzandığı kendi­ liğinden ortaya çıkar. Sanat gücü söylencelerin gelişme­ sinde etkindir, öte yandan söylence de sanatın çiçeklenmesinde, yayılmasında, tutunmasında başlıca kaynaktır eskiçağ uygarlıklarında. Bugün; elimizde bu­ lunan eskiçağ uygarlık ürünlerini incelediğimizde en ba-

312

şanlı olanlarının, en gelişmişlerinin inanç konularını işleyenler olduğunu kolayca görürüz. Yalnız tanrı, tan­ rıça yontuları, dev, cin, peri, melek kabartmaları değil kıral yontuları bile söylenceyle bağlantılıdır. Bunun en açık örneklerini de Hitit, Urartu sanatında buluyoruz. Koruyucu arslan yontuları, İvriz'de kıralın tanrıya adak sunuşu, Yazılıkaya'da tanrıların yürüyüşü, "Kıra] Kapısı " denen konağın girişinde duran arslanlar ne denli doğal sayılsa bile söylence suyundan içmiş, ekmeğinden yemiş yaratmalardır. Bu sanat ürünlerinde söylence Anadolu'nun uygarlık tarihi olarak karşımıza çıkar. O ürünlere bakarak Anadolu sanatının, Anadolu'da yerleş­ melerin, ev yapımının, sözün kısası uygarlık kavramı al­ tında toplanan bütün varlıkların tarihini izlemek, yazmak olağandır.Gene o sanat ürünlerine, mitologi var­ lıklarına bakarak Anadolu insanının hangi düşünce aşa­ malarından geçtiğini, hangi yaşama anlayışının ışığı altında kendi varlığını sürdürdüğünü, evrene, olaylara hangi gözle, hangi açıdan baktığını anlamak güç değildir. Anadolu söyleneeleri Anadolu tarihidir derken kom­ şu ulusların etkilerini, katkılarını da saymak gerekir. Sözgelişi Mısır söylenceleriyle Anadolu söylenceleri ara­ sında görülen kimi benzerlikler bize bu iki ulusun bir­ birleriyle olan ilişkilerini, bu ilişkilerin başlangıç dönemini, etki alanını da öğretmektedir. Gene bu ben­ zerliklere bakarak adı geçen uluslar arasında duygu alış­ verişlerinin, inanç kaynaşmalarının hangi aşamada, hangi düzeyde olduğunu anlayabiliriz. Bu benzerlikler, inanç kaynaşmaları sürüp gittiği sürece karşılıklı etki­ lenmelerin v arlığı tartışma götürmez. Anadolu söylen­ celerinde görülen, komşu uygarlıkların verileriyle açıklanabilen kimi kavramlar, adlar bu karşılıklı etki­ lenmelerin sonucudur. Bu sonuç söylence varlıklarının oluşumunda, biçimlenişinde hangi etkenlerin önemli ol­ duğunu gösterir. *

313

Anadolu söylencelerini oluşturan varlıkların çok de­ ğişik türde oluşu ilgiye değer. Sanat ürünlerine yansıtı­ lan söylence varlıklarına baktığımızda insan-hay­ van-bitki üçlüsünün bir birlik oluşturduğunu görürüz. İnsan türünde erkek, kadın, çocuk yeralır. Hayvan tü­ ründe evciller, yırtıcılar, kuşlar, sürüngenler, çok sey­ rek olarak balıklar bulunur. Bitkilerdeyse en önde buğday, üzüm gibi kutsal besinler, daha sonra yemişli yemişsiz ağaçlar, çiçekler' yonca, lotus türünden otlar ao­ tus Mısır'dan aktarmadır) görülür. A- İnsan soyunun dişi, erkek, çocuk üçlüsünde erkek genellikle yönetici, kıral olarak törenlerde, tanrıların ya­ nında, karşısında bulunur. Adak sunma, yalvarıp yakar­ ma, tanrıdan bildiri, buyruk alma, savaş, av gibi değişik eylemleri yansıtan sanat ürünlerinde erkek görülür. Ka­ dınla çocuk ise çokluk evle ilgili işlerde yanyana gelir. Tanrıların erkek, tanrıçaların kadın biçiminde gös­ terilmesi doğaldır, açıklama gerektirmez. İkisi de birer "insan" olarak işlenir. Giyim-kuşam biçimine gelince, kadınların, çocukların günümüz Anadolu giyimini, ge­ nellikle kırsal bölgelerde, köylerde yaygın olan biçimini koruduğu gözden kaçmaz. Anca.k kadınların, tanriçalar dışında, mitologide çok geniş bir yer kapladıkları pek söy­ lenemez, erkeklere oranla. Tanrısal işlerdeyse kadınla erkek sayısı birbirine yakındır, kimi olaylarda eşittir. Sözgelişi Ana Tanrıça olan Kubaba'nın, Arinna 'nın gü­ neş tanrıçası Vuruşemu 'nun yetkileri erkek tanrılardan ayrı değildir, az değildir. Bolluk tanrısı Telepinu hangi yetkileri taşıyorsa Ana Tanrıça da, kendi alanında, o yet­ kileri elinde bulundurur. Anadolumitologisinin en ilginç yanı güneşin tanrıça olmasıdır.Başka mitologilerde, gü­ neş genellikle, erkek olarak görülür. Ana Tanrıça kom­ şu uluslarda Anadolu'daki ölçüde güçlü, yüce değildir. Kadın yumuşak gönüllüdür, koruyucudur, iyilikseverdir, barışseverdir, ev işlerinin yöneticisidir, çocukların, ka­ dınların, evin başlıca yardımcısı, bekçisidir. Bütün tan­ rısal görevlerinde gene kadındır.

314

B- Hayvanların, Anadolu'da yaşayan, pek çok türü mitologiye girer.Kartal göklerin, yılan yerlerin yansıtı­ cısı durumundadır. Göklerden iyilik, yücelik, yerden kö­ tülük, alçaklık gelir. Bundan dolayı iyilik tanrılarının, tanrıçalarının çoğu göklerde yaşar, kötülükle ilgili ya­ ratıklar yerde, yerin altında bulunur. Kuşlar genellikle iyilik, mutluluk, tatlılık örneği ola­ rak girer mitologiye.Arslan gücü, yiğitliği, koruyuculu­ ğu yansıtır. Konakların, tapınakların kapılarında yeralır. Eşek, ayı, kaz, tavşan, keçi, geyik, boğa, koyun gibi kimi evcil, kimi yabanıl yaratıklarınmitologide ge­ nişbir yer kapladığı, tanrıların, tanrıçaların yanlarından aynlmayanlannın bulunduğu (özellikle geyik) ilk bakışta görülür. Bu durum Anadolu' nun doğal yapısıyla söylen­ ce varlıkları arasındaki bağlantının açık kanıtıdır. Söy­ lencelere giren varlıklar (canlı, cansız) yörede bulunuyorsa yerli, bulunmuyorsa göçmendir. Yerli olan toprağın yarattığı uygarlıkla, göçmen olan da komşularla kurulmuş ilişkilerle bağlantılıdır. Bir ülkenin söylence­ lerine dıştan gelen varlıkların önemi, o ülkenin hangi uluslarla bağlantı kurduğunu göstermekle bağlaşımlıdır. Varılan sonucun kesinliği iki ülkenin tarihini kavrama­ da son sözü söyler. Anadolu söylencelerinde yabancı hay­ vanların önemli bir yer kapladığı söylenemez. Öküzle ilgili söylencelerde Mısır etkisi, özellikle Apis konusun­ da, vardır, ancak bu bir inançtır. Elimizde bulunan uy­ garlık ürünleri, bize, Anadolu'ya dıştan önemli sayıda kutsal hayvanın gelmediğini gösteriyor. C- Bitkiler mitologilerin önemli öğeleridir. Anadolu söylencelerinde bitkiler yerli bir nitelik taşır. En önem­ li bitkiler Ana Tanrıça'nın başlığını süsleyen yonca ile "dirim ağacı", eskilere göre "hayat ağacı " denen bitki­ lerdir. Birincisi ot türünden, ikincisi ağaç türündendir. "Dirim ağacı " bir akdeniz bölgesi ürünü olan çamdır. Sa­ natçıların elinde ülkelerin bitki örtüsüne göre biçim ka­ zanan bu ağaç hurma olur, kavak olur, hindistancevizi olur, karayemiş türünden bir ağaç olur. Bütün bu biçim

315

vermeler sanatçıların düş evreninde yaşayan varlıklara göredir, gerçekle ilgili olmaları önemli değildir. Önemli olan sanatçının işlediği konuya vereceği biçimin düşü­ nülmesidir. Bu biçim, sanatçının yaşadığı bölgenin bit­ ki örtüsüyle ilgili olduğu gibi edindiği inanç varlıklarıyla da bağlantılı olabilir. Sanatçı bilmediği, görmediği bir bitkiyi başka ülkelerden gelen örneklerine bakarak ya­ pıtına geçirir, ona kendinden nitelikler katar, onu geliş­ tirir, değiştirir. Bütün bunlar, insan düşüncesinin önüne geçilmez sıçrayışlarıdır, atılımlarıdır. Anadolu insanı söylenceyi işlerken yaşadığı doğal ortamın dışına pek çık­ mamıştır. Bunu, günümüze kalan en eski uygarlık ürün­ lerimizden anlıyoruz kolayca. Bitkilerin söylencelere girmesi biraz da doğal özel­ liklerindendir. Sağıltıcı, onarıcı, sıkıntıları giderici et­ kileri olan, em (ilaç) yapımında kullanılan bitkilere karşı gizli bir saygı, sevgi vardır Anadolu insanında. Nitekim söylence varlıkları arasına giren bitkilerin çoğunda tan­ rısal özelliklerin bulunduğu inancı yaygındır. Halk de­ nen büyük topluluk bütün acılarını, sıkıntılarını kendi olanaklarıyla gidermeye çalışırken çevresinde bulunan bütün varlıklara başvurur. Ağaçtan, çiçekten, ottan, taş­ tan, topraktan, demirden bg. ne görmüşse yardım umar. Bu olayda inançların, geleneklerin kaynağı olan söylen­ ce varlıklarının etkisi büyüktür tarih boyunca. Halk ço­ ğunluğu denenmiş ·olana inanır, onda gizli, kutsal bir gücünün gizlendiğini sanır, bunu gerçek bilir. İşte söy­ lence ile halkın kaynaştığı yer bu inanç kaynağıdır. Bu kaynak insanın belli bir inanç doğrultusunda koşullan­ dığı yerdir. Bu da yaşanan doğal ortamın özünden gelir. Bitkilerin, bütün türleriyle, söylencede yeralması yö­ renin doğal durumuna bağlıdır demiştik. Bu bağlılık, başka ülkelerden gelip Anadolu'ya yerleşen toplulukla­ rın getirdikleri inançlarda yeralan, yerlilerce bilinmeyen bitkilerle orantılıdır. Anadolu'da b�lunmayan, ancak ta­ rih boyunca süren göçler nedeniyle başka bölgelerden ge-

316

tirilip özel olarak yetiştirilen bitkilerin, çiçeklerin söylenceye girmeleri olağandır. Konuyu incelerken bit­ kilerin bu durumunu gözden savmak sorunun çözümü­ nü güçleştirir. *

Anadolu söylencelerini oluşturan inanç varlıklarının doğuşunda tek etken arama yanıltıcıdır. Özellikle belli görüşlere bağlanarak olayların akışını sınırlandırmak, tarihe gönül uyarınca bir akış bulmaya, yön vermeye ça­ lışmak söylencelerin yapısına bile aykırıdır. Bilimin ger­ çeğini göremeyen, olaylara geleneklerin, alışkanlıkların, değişik etkilerle aşılanmış düşüncelerin gözlüğüyle ba­ kan kimselerin söylence konusunda da verimsiz olacak­ ları bellidir. Anadolu gibi, tarihi boyunca, karışıp kaynaşmadan başka etkili olay görmemiş bir ülkede söy­ lence varlıklarını tek kaynaktan türemiş gösterme ça­ baları dağınık başların oyalayıcı, belli bir sürede kandırıcı girişimleridir. Bu girişimler, Anadolu insanının yaratı­ cı gücüne başka kaynAklar arama tutkusundan, gerçek­ leri doğdukları yerde değil de 'doğmaları özlenen, istenen yerde arama çarpıklığından geliyor. İnsan, ister Anadolu' da, ister başka bir ülkede yaşa­ sın söylencelerle yaşamını süslemeyi,duyduğudoğaüstü öykülere kendiliğinden yenilerini katmayı seven, özle­ yen bir varlıktır. Onu bu doğaüstü olayları yaratmaya iten başlıca neden de budur. İnsan kendini aşmak iste­ yen, olduğundan daha büyük, daha yüce görünmeyi di­ leyen, bu dileği kimi yerde tutkuya dönüştüren bilinçli bir varlıktır.Onun bu özelliği sanatın, bilimin doğmasını sağlayan biricik kaynaktır denebilir. İnsan ne denli ken­ dini aşmak, özlediği· büyüklükte görmek isterse ortaya koyduğu düşünce ürünleri, inanç varlıkları da o oranda bir nitelik taşır. Bunun en açık örneğini söylence var­ lıklarında görürüz. Söylencenin temel öğeleri olan tan­ rılar, tanrıçalar insan düşüncesinden fışkırırken, gene

317

insanın özlediği, biçimlerle varlık kazanırlar. Tanrısını, tanrıçasını yaratan insan, onda en önce, kendi özlemle· rini dile getirir, açığa vurur. Bu yüzden tanrılar, tanrıça· lar insanların özlemleri, tutkuları oranında büyüklük, yücelik kazanabilirler. Kendini sevmeyen, sevemeyen in­ san tanrısını da, tanrıçasını da sevmez, sevemez. Bütün kutsal varlıklara duyulan saygının, sevginin yolu insa­ nın kendi benliğinden, kendi özüne karşı duyduğu özlem­ den geçer. Sevmeyen, kendi benliğine karşı içten bir eğilim göstermeyen insanın inançlarına, kutsal varlık­ lara yönelmesi, kendini adaması olacak iş değildir. Ken­ dini tanrıya adadığını söyleyen insanın gönlünde kendi "ben "ine duyduğu aşırı bağlılığı yatmaktadır. Kendini kendine atlayamayan bir insanın tanrıya, tanrıçaya ada-· ması olanağı yoktur. İnsanın delisinde bile kendi benli­ ğine karşı .yüce bir usluluk saklıdır. Yeryüzünde kendisinin deli olduğunu söyleyen bir deli bulmak pek kolay değildir. Bütün deliler usluların karşısında daha uslu olduklarını sanırlar. Bütün insanlar uslu oldukla­ rını söylemede birbirleriyle yarıştıklarını bilemezler. Us­ lunun deli olmadığını söylemesi neyse delinin uslu olduğunu söylemesi de odur. Bu olayda görülen tek ger­ çek insanın, hangi duygu ortamında olursa olsun, kendi benliğine duyduğu aşırı güvendir bağlılıktır. Anadolu insanının varlık ortamında söylencenin kap­ ladığı yerle yaratıcı gücünün yanyanalığı sanıldığından da önemlidir. Anadolu söylenceleri, Anadolu insanının hangi varlık alanlarına eğilim duyduğunu, hangi varlık ortamında başarılı olduğunu gösterme bakımından il­ ginçtir. Anadolu insanı kendisini gördüğü, görmek iste­ diği gibi tanrılarına, tanrıçalarına biçim veriyor, özlediği durumu sanat ürününe dönüştürüyor. Bir Hitit tanrısının, birUrartu tanrısının, Luvi, Hurri tanrısının varlığında di­ le gelen özellikler Anadolu insanının içevreninde yeşeren­ özlemlerin dışa vuruşundan başkası değildir. Bunu ortaçağın Anadolusur�da da görmekteyiz yeterince. Ozan­ ların işlediği konular, yarattığı güzeller, sevgililer birer 318

özlem varlığı olmaktan öteye geçemez. Onlar da birer söy­ lence varlığını işlemişler, ancak işlenen varlığın biçimi, giysisi, özellikleri ortaçağın nitelikleriyle donanmış, do­ natılmış. Eskiçağ söylenceleri ortaçağın beğencine, inan­ cına göre biçimlenmiş. Anadolu dağları, ovaları, yaylımları, akarsuları, oy­ lumları nedeniyle çok değişik bir yapıdadır. Bir yöreden yakın bir yöreye geçince yaşama ortammın , doğal orta­ mın değiştiği sezilir.Sıcaklık,soğukluk, geceyle gündüz arasındaki ısı ayrımı, bitki örtüsü, toplum yaşayışı, ge­ lenekler, görenekler, alışkanlıklar değişir. insan kendi­ ni, aralıklarla, bambaşka bir ülkede geziye çıkmış sanır. Bu doğal değişikliği mitologi varlıklarında da görürüz. Güneş tanrıçasının Anadolu'nun doğu kesimi ile batı ke­ simi gibi iki bölgesinde gördüğü saygı, sevgi bir değil­ dir, nitelik bakımından. Doğuya gittikçe tanrıçanın yüksek dağların durumuna uygun özelliklere büründü­ ğü, batıya geldikçe düz ovalarda, geniş oylumlarda ge­ zip tozmaya elverişli bir biçim aldığı görülür. Bu olayların kaynağında, Anadolu'nun ayn ayrı bölgelerin­ de yaşamış insanların yaşam süresinde edindikleri özel­ likler, nitelikler saklıdır. İnsan tanrısını , tanrıçasını kendi niteliğine göre yaratır, biçimlendirir. Bu durum yalnız Anadolu'da geçerlideğildir,bütün insan topluluk­ larında egemendir. Anadolu'nun ikinci dönem söylence­ leri diyebi leceğimiz Yunan-Roma söylencelerini oluşturan varlıkları incelediğimizde niteliklerinin, özel­ liklerinin biraz değişik olduğunu, daha çok deniz ülke­ lerinin etkisini, boyasını taşıdığını anlarız. Özellikle yontularda görülen durum budur. Ancak bu değişme söy­ lencenin başka bir yerden kaynaklandığı, Yunan-Roma söylenceleri diye adlandırılan uygarlık ürününün Ana­ dolu'yla ilgisiolmadığı anlamına gelmez. Anadolu söylen­ celerinin bir uzantısıdırYunan-Roma söylenceleri. Bunu Yunan-Roma söylencelerinde geçen tanrı, tanrıça, yer ad­ larının çoğunun Grek-Latin dilleriyle değil, Anadolu dil­ leriyle açılanabildiğinden anlamak kolaydır.

3 19.

Anadolu söylenecelenin oluşumunda iki büyük dö­ dem vardır. B iri en eski çağlardan Hitit devletinin so­ nuna, ondan sonra kurulan Anadolu devletlerinin dağılışına değin gelen uzun dönem, ikincisi Yunan­ Fenike-Roma düşüncesiyle yoğurulan kısa dönem. İkin­ ci dönem birincisinin daha değişik biçimler, nitelikler gösteren bir uzantısıdır. Bu dönemde oluşan söylence varlıklarının çoğunu Yunan-Latin dillerinde yazılmış ya­ pıtlardan, belgelerden, gene o ulusların etkisinde ka­ lan sanatçıların ürünlerinden tanımaktayız. Bu olayda sanatçının gördüğü eğitim, yetiştiği düşünce ortamı, ko­ nuştuğu dil, bağlandığı inanç yapıtını etkiler, biçimlen­ dirir. Bugün Avrupa'nın"Yunan Motologisi" dediği düşünce ürününün Anadolu kaynaklı olduğu, Anadolu ilkçağından beslendiği, adların değişmesinin kaynağı or­ tadan kaldırayamacağı, boyanın özü değiştiremeyeceği biliniyor. Bu konuyu "Anadolu Uygarlığı" ile "Tanrı Ya­ ratan Toprak Anadolu" adlı çalışmalarımızda uzun boy­ lu ele aldığımızdan burada yinelemek istemiyoruz. *

Anadolu söylencelerini bütünleyen inanç varlıkları değişik topluluklar oluşturur.Bunların özellikleri, nite­ likleri birbirine benzer de benzemez de. Yörelerin duru­ mu, birbirinden ayrı yaşayan insan topluluklarının özellikleri, yaşama biçimleri söylence va'.rlıkla:rının tür­ lenmesine olanak sağlamıştır demiştik. İmdi konuya baş­ ka bir yanından bakalım: Anadolu söylencelerini oluşturan öğeler arasında insan-hayvan-bitki üçlüsünün bütünlüğü sağlayıcı özelliği başka bir değer taşır. Bu üç­ lünün karşılıklı ilişkiler sözkonusu olunca daha başka bölümlere, yan kesimlere aynldığı görülür. Bundan bitki­ hayvan ilişkisi, bitki-bitki ilişkisi, hayvan-hayvan iliş­ kisi gibi yan bağlantılar doğar. A- Bitki-hayvan ilişkisinde başlıca etken bitkinin be­ sin olma özelliği yüzünden sağladığı güçtür. Hayvan han­ gi bitki örtüsünde yaşarsa beslendiği, en çok aradığı

320

bitkiler de o ortamda bulduklarıdır. Sözgelişi arı ba­ lözü bol olan çiçekleri sever, ağır ağulu, yakıcı, dokı:nun­ ca yıkım getirci çiçeklere yaklaşmaz.Tavşan çok dikenli bitkileri ye�ez. Geyikler genellikle evcil hayvanların ye­ diği bitkileri yer. Ayı bol yemişli ağaçları sever. Eşek eşekdikeni denen dikenli-çiçekli bitkiyi çok sever. öteki hayvanlar için de durum böyledir aşağı yukarı. Bitki ile hayvan arasında yakınlığı kuran doğal ortamın etkisi, eskiçağ insanın düşüncesinde gizli bir güç, tanrısal bir etken olarak biçimlenir� Böylece doğanın yarattığı dü­ zen doğaüstü bir varlığın elindençıltmış sanılır,sayılır. Geyiklerin yaşadıkları ortamda, doğal olarak, bulunan otlar, geyiklerin doğal besini olduğundan sevilir, aranır. Olayın nedenini, beslenme sorununu, doğal ortam konu­ yorar, sunu bilemeyen insan bunu bir gizliliğe böylece "geyikotu " denen bitkiyle geyik arasında gizemli bir bağ kurulur. Ayının yaşadığı yerde, ortamda bulun­ ması nedeniyle ayının beslenme aracı olan bir bitki ayı­ nın o�u sevdiği, aradığı sanısı sonucu "ayıyemişi", "ayı üzümü " oluverir. Kuşların, ince taneli olması nede­ niyle koyalca yedikleri üzüme "kuşüzümü " denmesi do­ ğal bir beslenme olayı iken değişik bir yorumla kutsallık girdi işin içine. Bu konuyla ilgili örnekleri alabildiğine çoğaltabiliriz, sonuç olayı anlama bakımından pek değiş­ mez.

B- Bitkileri kendi aralarında oluşan doğal ilişkilerin de söylencede değişik bir anlam kazandığı, yoruma uğ­ radığı biliniyor. Sarmaşık denen bitki yetiştiği toprak ge­ reği yanındaki dalsız ağaca sarılır, yosunlar ya kayalarda ya ağaçlarda olur. İkisinde de önemli olan yosunun ge­ reksediği sudur. Ağaç mantarlarında da bu doğal durum egemendir. Kimi bitkilerin, çiçeklerin kendi yaşama ko­ şullarına uygun koşullar altında bulunan bitkiler, otlar arasında yetişmesi doğa gereğidir. Bundan da egemen olan hayvan-bitki ilişkisinde beslenme kuralıdır. Oysa halk işin içinde bir gizliliğin bulunduğu inancındadır.

F/21

321

Sarmaşık uzun boylu ağaca, yosun tırtıklı taşa, mantar " ıslak gövdeli ağaca "vurgun muş, "gönül vermiş"miş. Gelincik kendi boyunda olan otlar arasında çıkar güzel yüzünü göstermek, eski bir gönül öyküsünü dile getir­ mek istermiş. Bütün bunlar doğa koşullarının bilineme­ yişinden kaynaklanır. C- Hayvanlll hayvanla olan ilişkisinde de egemen olan doğa yasaları sonradan inanç öykülerine dönüşüver­ di.Bunu hayvanların sırtlarında bulunan asalaklardan başlayıp eşit yaşama koşullarını gerektiren doğal orta­ ma değin uzatabiliriz. Akreple yılanın genellikle sıcak yerlerde, taşlar çakıllar arasında yaşamaları belli, gizem­ li yakınlığa yorulur. Kedi ile tavuğun birbirine dokun­ maması, atla eşeğin birbirinden çekinmemesi, türlü kuşların (büyüklü küçüklü) bir ortamda yaşaması birer söylence olayına çevriliverdi eskiçağ insanının düşünce evreninde. Yırtıcı kuşların, yırtıcı memelilerin, kimi sü­ rüngenlerin doğa yasası gereği eşit ortamda bulunma­ ları tanrılarla, tanrıçalarla bağlantılı kılındı. Böylece kimi hayvanlar kimi tanrıların, tanrıçaların yanında ye­ raldı. Öte yandan yaşama ortamının yarattığı ayrılık, ay­ kırılık da "düşmanlık " olayına, "kötülük " kavramına bağlandı. Sözgelişi arslanla geyiği ancak tanrı, tanrıça yanyana getirebilir. Kartalla güvercinin, serçenin, kek­ liğin yanyana gelmesinde tanrısal etkinin dışında bir güç aramaz. Oysa bu yaklaşmalar, yanyanalıklar yalnız söy­ lencededir, doğal ortamada değil. Hangi güçlü yasa do­ ğal ortamda kaplanla dağkeçisini yanyana getirebilir? Hangi tanrısal yasa kartalla kekliği bir kırda kardeşçe dolaştırabilir? *

Anadolu söylencelerinde insan-bitki-hayvan ilişkile­ rinin oluşmasında başka bir etken de doğal ortamdır. Söz­ gelişi geyik hangi yörede yaşıyorsa o yörenin insanlarınca biliniyor demektir. Tanrı ile geyik arasın­ da, dolayısıyla insanla geyik arasında, kurulan ilişki o yaşama ortamında daha hızlı gelişiyor, yayılıyor, kut322

saİlaşıyor, sonra komşu yörelere, yakın bölgelere geçi­ yor. Sözgelişi alabildiğine geniş, sulak, bitki örtüsü bakımından verimli ovalarda "yedi başlı yılan" dedik­ leri korkunç yaratığı bulamayız. O tür ovalarda tanrı­ sal çiçekler, bitkiler, ekinler yetişir, barınır. Büyük, azgın ırmakların, karanlık göllerin, büyük kaynar sula­ rın bulundukları yörelerde devler, yedibaşh yılanlar, ej­ derler gibi korkunç, ürkünç yaratıklar türeyiverir. Öte yandan kolay kolay varılamayan dağlarda, dağ doruk­ larında tanrısal kartallar egemenlik kurar, balta girme­ miş ormanların dağlan devirecek güçte koruyucu yaratıkları vardır. Doğal ortam söylencenin doğmasında olduğu gibi ge­ lişmesinde, yayılmasında da en etkili kaynaktır. Olaya bu açıdan bakılınca Anadolu'nun verimli bölgelerinde bolluk tanrılarının, tanrıçalarının, yaşama koşullarının acımasız olduğu yörelerinde de kırıp dökücü inançvarlık lafının çoğunlukta bulunduğu görülür. Bu olayla, da­ ha önce değinilen, Anadolu'nun doğusundan batısına doğru gidildikçe tanrılarda, tanrıçalarda insanların ni­ teliklerini andırır niteliklerin görülüşü olayı arasında bir yakınlık vardır. Doğal ortam insanın düşünme yetene­ ğini biçimlendirdiği gibi, yarattığı kutsal varlıklara ver­ diği niteliklerle, o ortamda yaşamayan, o ortamın, yalnız, yarattığı inanç varlıklarını sonradan öğrenen insanları da etkiliyor. Bu dolaylı etkileme sonucu yeni bir inanç varlığı ortaya çıkıyor. Bu yeni inanç varlığının biçimle­ nişinde doğal ortamın değil de, inanç yoluyla, bilgi edin­ me yoluyla gelen düşünce ürünlerinin etkisi önemlidir. İnsan topluluğu, kendisine aktarılan inançların etkisinde kalarak, yaşadığı doğal ortama yabancı bir varlık yara­ tıyor. Yaşamı boyunca arslan, kaplan görmemiş bir oza­ nın, bir öykücünün, öğrendiklerine dayanarak bu iki yaratıkla ilgili koşuk, öykü düzenlemesi gibi. Sözgelişi "Anka " denen kuşu gören olmamıştır, Kafkas dağları­ nın ötesinde, bilinmeyen bir yerde yaşadığı söylenir. Oy­ sa kimi ozanlar, yazarlar, öykücüler onu görmüş, onunla

323

konuşmuş gibi olaylar anlatırlar bıkıp usanmadan. Ko­ nunun daha kolay anlaşılması düşüncesiyle, burada, baş­ ka bir uygarlık ürününden yararlanalım. Olayı, "Söylence yaratma" konusunda ozanların, yazarların bir­ birleriyle yarışırcasına verdikleri düş ürünlerinde örnek­ ler getirerek açıklamaya çalışalım.

Benüm sevdügümi görse gözünüz Bana olmazdı ta 'n ile sözün üz Sözi halka olur sihr ile efsun Yüzi eyler n ice LeyJa 'yi Mecn un ( 1 ) Bu dizeleri düzenleyen ozan, Taşlıcalı Yahya Bey (öl. 1582), Tevrat'tan Kur'an'a geçen eski bir öyküyü, Mısır Firavunlarından birinin eşi ya da kızı Zeliha (Züleyha) ile Yusuf (İbrani Peygamberi Yakub'un oğlu, peygam­ ber) arasında geçtiği söylenen bir olayı ele almıştır. Ze­ liha sevdiği Yusuf dolayısıyla Mısır kadınlarınca kınanır, yerilir. Bunun üzerine kadınlara gizlice Yusufu göste­ rir. Zeliha bunu, kadınların ellerine birer elma ile soy­ malarına yarayacak bıçak vererek yaptırır. Yusufu gizlice gören kadınlar şaşırır, elma yerine ellerini keser­ ler, kimi de çıldırır. Sonra, Yusufu sevdi diye kendisine yermelerinin, kınamaların gereksizliğini anlatır. Türk ozanı bu olayı işlerken bütün koşulların, tarih ilkeleri­ nin dışına çıkıyor, süre denen kavramı tanımıyor. Olayı araştırma gereği bile duymuyor. İmdi, bu konuyu biraz deşerek, irdeleyerek, bilimin ışığında bile insanın doğaüstü olay yaratmaktan kendi­ ni alıkoyamayacağını görelim: Yusuf-Zeliha. olayı Tev­ rat'ta geçer dedik. Tevrat tanrının peygamber Musa 'ya indirdiği söylenen kutsal kitaptır. Musa tarih kaynak­ larının bildirdiğine göre, İ.Ö.XIII.yy. ortalarında yaşa­ mıştır. İbrani dininin (Museviliğin) kurucusu olan Musa ile Ya.kub arasında, eskiye doğru gidilirse, yüzlerce yıl 1- Yahya Bey, Yusufve Zeliha, Dr. Mehmet Çavuşoğlu, 1979, 138.

324

s.

vardır. Yusuf-Zeliha olayı Musa 'dan çok mu çok öncedir. Tevrat'ın yazıya geçirilişi aşamalıdır, birkaç kez yine­ lenmiştir. Son biçimiyle bile günümüzden 2600 yıl önce­ lerine gider, daha da uzaklaşır. Neyse biz Türk ozanının Kur'an'dan esinlenerek yazdığı öyküye dönelim. *

Yüzi eyler nice Leyla 'yı Mecn un

dizesinde geçen Leyla, Mecnun adları eski bir Arap öy­ küsünden alınmıştır. Bu öykü de Yusuf-Zeliha olayından, .öyküsünden binlerce yıl sonradır. Mısır'da geçtiği söyle­ nen öykünün doğduğu çağda Arap öyküsünün adı şöyle dursun yazıya geçirilmesi, Mısır saraylarına girmesi bi­ le olanakdışıdır. Zeliha eski Mısır dili olan Kopt diliyle, Yusuf İbrani diliyle konuşur, söyleşirdi. Arap öyküsüy­ se (Leyla ile Mecn un) arapçadır. Onu ne Yusuf bilebilir­ de ne Zeliha. Üstelik, o çağda Mısır'da böyle biröykü de yoktu. Arap öyküsü, Mısır öyküsünden en az bin yıl (1000) sonradır, gerçekten varsa. Oysa Türk ozanı birden zamanın dışına çıkıyor, bin yıl önce gelen bir kimseye bin yıl sonra doğduğu sanılan bir öyküyü söyletebiliyor. Ozan bunu yapmakta bağımsızdır, gönlünün, duygula­ rının akışına kapılmıştır. Onu suçlamak, yermek düpe­ düz saygısızlıktır. Ancak, bir araştırıcıya ışık tutacak olan yan, burada işlenen öykünün zamandışı ka­ lış olayıdır. Bu tutum bütün İslam doğu yazınına egemen­ dir. Anlatılan konuyu işleyen bütün ozanlar zamandışı kalmakta, bilim verilerine arka dönmekte elbir etmiş­ ler gibidir. Bunda ozanların suçu, yazarların eksikliği sözkonusu edilemez. Bütün etkilerin kaynağı gelenekler, görenekler, inançlardır. Özellikle katılaşan, yoğunlaşan, genel geçerlik kazanıp değişmeyen inançlar toplumu sü­ renin dışına iter, zamansız yaşamaya alıştırır. Böyle bir yaşama türünün geçerlik kazandığı ülkede söylence var­ lıklarının doğması, çoğalması, yayılması yolunda gere­ ken bütün olanaklar vardır.

325

Anadolu insanı, yukarda verilen örnekten de anlaşı­ lacağı gibi, çağının en yeterli öğrenimini görse bile inanç­ larının etkisiyle doğadışına çıkmayı, olayları gönlünde yaşattığı niteliklerle görüp göstermeyi se".er. Bu onun düşünce evreninde bir varoluş biçimidir, bir süs, bir ge­ liş geçici istek değildir. Bu alışkanlık belli çağlarla ilgi­ li, belli dönemlerin tekelinde sayılmamalı. Anadolu insanı en eskiçağındangünümüze değin bu tutumunu de­ ğiştirmemiştir. Olaylar, gelenekler, görenekler akıp gi­ diyor. Değişen yalnız dillerdir. Dillerin başkalığı, Hititçe, Asurca, Grekçe, Akadça, L igçe, Lidçe, Frigçe oluşu yü­ zünden olaylar, öyküler de ayrı kaynaklı, ayrı nitelikle sanılmaktadır. Homeros destanlarında işlenen olayların Anadolu'da geçmesine karşılık, onlardayeralan kişilerin adlarının çoğunlukla Yunanca sayılışı tarih gerçeğine ters düşmektedir. Toprak Anadolu, savunulan yer Ana­ dolu'da,savunanlar Anadolu lu,savunan insanların dev­ letleri bağımsız, dilleri ayrı, buna karşılık adları yunanca, yarattıkları destan Yunan kökenli olur mu? olabilir mi? Anadolu'nun destanını yazmak konusunda yunanistandan gelecek bir ozanı beklemenin gereği ne? Anadolu'yu komşu ülkelerde görüp göstermeye alışmış kimselerin belleğinde bu soruların karşılığı yoktur, ol­ maması da doğaldır. Bindiği araba kiminse onun düdü­ ğünü öttürme geleneği bilim alanında uzun süre egemenliğini korumuştur. Söylence varlıklarının değişmesinde önemli etkenler­ den biri de toplumların tutumlarıdır. Kimi toplumlar da­ ha önce yaratılmış inanç varlıklarını yenilerini katamayıp, bulduklarının boyasını değiştirme kolayı­ na kaçarlar. Eski bir yaratma, geleneklerin, alışkan­ lıkların süzgecinden süzülüş gelirken, toplumların eleğinden de geçer, değirmene uğrar, yeniden öğütülür, yeniden yoğurulur, başka bir mayaya konur. Bu olay bir konu aktarması olmaktan öteye geçemez. Yeni sanılan öykülerin, söylencelerin, doğaüstü inanç varlıklarının türlenmesinde onu aktarması başlıca etkendir. Yaratı­ · 1anı yeniden yaratmak anlamına da alınan konu aktar-

326

ması Anadolu tarihinde binlerce yıldır süregelen bir olaydır. Anadolu söylencelerinin, kimilerince Yunan­ Roma ürünü sayılması bu aktarmalar, yeniden yoğurma­ lar yüzündendir. İnanç alanında, bir İbrani yalvacı olan Yasef'in Arabistanda Yusuf adıyla dolaşması neyse, Ana­ dolu söylencelerinde bolluk kaynağı Kubaba 'nın süsle­ nip püslenerek Batı ülkelerinde Kybele geziliğiyle (pasaportuyla) dolaşması da odur. Ana Tanrıça çağlar bo­ yunca adını değiştirmiş, değişik öyküler.in konusu olmuş­ tur. Nitekim İslam dininin kıble dediği, Romanın sibyulla, Greklerin sibvlla dedikleridir. Türkçeye yakın dönemlerde giren Sibel adının kökeninde de Ana Tanrı­ ça Kubaba söylencesi uyumaktadır. Bu olayların ne sa­ yısı bilinebilir ne de türleri bugünkü öğrenme olanaklarımıza göre. Yapılacak iş, Anadolu toprağını ka­ rış karış dolaşmak, toplulukların geleneklerini, görenek­ lerini, inançlarını, yaşama biçimlerini, bütün bu varlıkların kökenlerini yerinde görerek, yaşayarak araş­ tırmak, öğrenmek, sonra karşılaştırmalı çalışmalara gi­ rişmektir. Günümüzde Urfa ili dolaylarında, balıklarına dokunulmayan, kutsal sayılan bir göl vardır. Bunun adı­ na Anzelha denir ki, Zeliha çeşmesi anlamına gelen arap­ ça ayn 'el-Zeliha 'dan bozmadır. Daha önce Zeliha-Yusuf öyküsüne değindik. Onların balıkla, gölle pek ilgisi yok­ tur. Oysa Mezopotamya Anadolu inançlarında, İbrani di­ ninde balığın kutsallığı Yunus peygamberle olan ilişkisi yüzünden, yaygındır. Bu olay bizi birdenbire günümüz­ den, en az, 3500 yıl öncesine götürür. Demek olayın ar­ kasında çok eski bir inanç geleneği, bir mitos yatmaktadır. Burada da konu aktarması sözkonusudur. Gerçekten de Anadolu söylencelerinde, özellikle belli bir halk kesiminde, balıkla ilgili öyküler önemli bir yer tut­ maktadır. Alabalık denen, akarsularda, genellikle kay­ nalara yakın yerlerde yaşayan balığın ayn bir kutsallığı, kimi sayrılıkların giderilmesinde uğurlu sayılışı yaygın­ dır. Bu konuyu da "Anadolu İnançları " adlı çalışmada, örnekler vererek, araştırdık. *

327

Anadolu insanını tanıyınca, onun yaşama ortamını oluşturan öğeleri kavramak daha kolay olur. Anadolu in­ sanı, benimsediğine, inandığına açık, kuşkulandığına, çe­ kindiğine kapalıdır. Bir inanç varlığından yola çıkarken, Anadolu insanının düşünce evreninde, gönlünde neyin yattığı önceden bilinirse, geçmişe giden düzeyde kolay­ lıkla yürünür, ilerlenir. Sözgelişi eğreltiotu'nu ocağın kı­ yısına serer, yatak gibi yığar düzenler, üzerine bir örtü çekip uzanır, uyur. Bunda en küçük bir kuşkusu olmaz. Oysa eğrelti otunu yiyen ineğin, buzağının ağulanıp öle- . ceğine inanır.Gerçekten bu otu yiyen hayvanın ağzı kö­ pürür, gözleri kızarır. Demek bu otun yeşili ağuludur, yenmez. Ancak bütün kötü böceklere, yılana karşı da ko­ ruyucudur. Eğreltiotunun arasına yılan, akrep girmez pek. Bu bakımdan halk, kimi yerde, eğreltiotunun ko­ runmak içinuğuruna,yemek konusunda da kötülüğüne inanır. Bu ot dağ cinlerinin, orman perilerinin otuymuş. Bu cinler, periler de çiçeklerini, sevdikleri bitkileri yi­ yen hayvanları sevmezmiş. İşte eğreltiotunun ağusu bun­ dan dolayıymış. Otlarla, özellikle kır otlarıyla, ilgili bir mitologi çalışmasının ilginç sonuçlar vereceği kanısında­ yız. B itki örtüsünün söylenceyle olan ilgisine daha önce biraz değinilmişti. Bunun yeterli olmadığı bellidir, an­ cak konuyu bütün ayrıntılarıyla inceleyebilecek durum­ da da değiliz. E limizde ne yeterli belge, ne de bu konuda kılavuz olabilecek bir çalışma vardır. Anadolu araştırı­ cıyı, gerçek aydını bekleyen bir uygarlık gömüsü olarak duruyor karşımızda. Bugüne değin, Anadolu'nun eski­ çağı konusuııda doyurucu bir çalışmayı içeren yayın ol­ madı. Oysa, yy.lardır Anadolu'da gezginler, bilginler, serüvenciler, işsiz güçsüz kalanyerler (mirasyediler) do­ laşıp durmuştur. Bunlar arasında kapkaççılar, görgeç­ çiler, durakalanlar, vurupalanlar sayısızdır ülkenin yüzeyine oranla. Anadolu denince, yakın dönemlere de­ ğin, Batı uluslarının anladığı birkaç ili öteye geçmezdi. Doğuyu görmek isteyen batılı aydının örnek ili İstanbul­ du. Daha sonra Irak-Suriye, daha ötede İtan, Hindistan,

328

en ötede Çin vardı. Oysa İstanbul Anadolu uygarlığına, söylencelerine göre Doğu değildir, Anadolu'nun aktığı, akıtıldığı bir çıkış yeridir. XIX. yy. Avrupasının Doğu'· ya ilgi duyan aydınları İstanbul kahvelerini, içelgeleri­ ni (meyhanelerini), oyunaklarını (oyun yerlerini) Anadolu sanırlardı. Nerval, Ga utier, P. Loti gibi son çağ yelseverleri (havaileri)XIX. yy. ile XX. yy. dolaylarında Anadolu sözünde İstanbul'u anlamışlardı. Charles Texi­ er in daha kötüsü Schliemann 'ın tutkuları (birin,cisinin kötülüğü bilgisizliğinden, ikincisinin kalanyerliğinden gelir) Anadolu'yu İstanbul-Ege dolaylarına bağladı. XIX. yy.da Avrupa doğuseverleri arasında Anadolu'­ ya karşı bir ilgi saldırısı yarışı başladı. Anadolu uygar­ lığının kökenlerini araştıran, geçen yy.larda Avrupa aydınlarının tutumlarını sevemezler, ancak onların ya­ rarlı yanlarının bulunduğu, eskiçağ uygarlıklarına ilgi duyanlara ışık tuttukları, böylece Anadolu topraklarının yoğun bir çalışma alanı olduğu da yadsınamaz. XIX. yy. dolaylarında, Avrupa bilginlerince, Anado­ lu'da sürdürülen çalışmalar, Anadolu eskiçağının özgün­ lüğünü değil de Yunan-Latin uygarlığının etki alanlnı ortaya çıkarmaya, aşırı bir Yunan-Roma sevgisinin, tut­ kunluğunun yerindeliğini göstermeye, yönelikti. Avru­ pa, geçen yy.da Anadolu kavramından bir Yunan-Latin uzantısı anlamını çıkarıyordu. Anadolu mitologisinin ay­ dınlığa çıkması bakımından bu tutumların da yararı gö­ rülmüştür. Özellikle tanığı olduğumuz Hacılar kazısı olayı ile Batı bilginlerinden bir bölümünün Anadolu'ya duydukları ilgi açıklığa kavuşmuştur. Günümüzden ner­ deyse onbin yıl denecek nicelikte eskiye giden bir uygar­ lığın toprak altından çıkan ürünlerini, yönetimin düzensizliğinden yararlanarak, ülkemizin dışına kaçıran­ ların Anadolu'nun geçmişini öğrenmemize yarayan emeklerine saygımız çok açıkgözlülüklerine de diyeceği­ miz yok. Yukarda geçen yakınmalı, çıkışmalı sözlerin gereği var mı yok mu denebilir. Olaya uygarlık açısından ba'

,

329

kınca, insan tutkularının hangi yollarla birer söylence varlığına dönüştüğü daha kolay anlaşılır. Anadolu söy­ lencelerinin " Yunan-Roma " adı verilen son bölümüne bir bakılsın. Orada Yunan düşünce ürünü olduğu ileri sü­ rülen (gerçekte çok yanlış, gerçekdışı bir görüş) baştan­ rı Zeus ile ikinci, üçüncü aşamadaki yardımcılarına değin bütün tanrıların, tarıçaların başkaççı, vurup götürücü oldukları görülür. Tanrılar birbirlerinin kadınlarını, sev­ gililerini, oynaşlarını k�çırırlar, tanrıçalar birbirlerinin kocalarını, sevgilileri kandırırlar, ikiyüzlülüğün, arabo­ zuculuğun bütün türlerini ortaya dökerler. Oysa eskiçağ (Hititöncesi, Hitit dönemi), Anadolu söylencelerinde böyle bir aktöre (ahlak) anlayışı yoktur. Biri eskiçağın, biri ilk­ çağın ürünü sayılan, önceki yerli, sonraki yabancılarla alışverişli olan iki söylence karşılaştırılınca sorun daha kolay çözülür. Anadolu, Batı uluslarıyla (Ege adaları ara­ cılığıyla) ilişkileri . sıklaştırınca mitologisinde de birtakım değişmeler, çelişkiler, eskiyle yeni arasında tutarsız­ lıklar, uyumsuzluklar başlamıştır. Anadolu söylencele­ rinin son dönemi, şu "Yunan-Lati� çağı" gerçekte bir süslenip püslenerek olduğundan başka türlü görünme, Anadolu'da çok geçen bir sözle düzgün çağı (makyaj dö­ nemi) olmuştur. Güzel olmayanları güzel, yaşlı kadınla­ rı genç gösterme düşüncesiyle yapılan süslemeleri düzgün denir, batı dillerinde bunun karşılığı maquilla­ ge (makyaj) olarak geçer. Bu dönemde Anadolu söylen­ celeri alanını Batıya doğru genişlettikçe düzgünüiıü de çoğaltır, Anadolu dağlarını� yiğitliği Ege adalarının oy­ naklığına dönüşür. Bunun kaçınılmaz bir uygarlık soru­ nu olduğu tartışma götürmez. Ancak neyin özgüiı, neyin özenti ya da öncekinin bir uzantısı olduğunu açıkça söy­ lemek gereği de vardır. Değişmek, öncekinin sonrakini beslemesi, geliştirmesi uygarlığın özünde, yapısında var­ dır. Uygarlıklar geliştikçe mitologi varlıklarında bir de­ ğişme, çağın sanat anlayışına göre biçimlenme görülür. Bu olayda konunun değişmesi pek seyrektir. Söylence

330

varlıkları yeniden işlenir, çevrenin özellikleriyle dona­ tılır. Anadolu' da bu tür donatmalar çağlar boyunca sü­ rüp gitmiştir. Bunun nedeni de Anadolu'da, gerek· komşu olarak, gerek birbirinin yerine geçerek, pek çok devle­ tin kurulduğudur. Orta Anadolu'da yaşayan hititlerin do­ ğusunda Urartular, güneyinde Hürriler, Luviler, kuzeyinde K aşgalar bg. daha nice topluluklar vardı irili ufaklı. Ötey yandan Lidya, Likya, Frigya, Karia bg. Hi­ titlerden sonra kurulmuş, öncegelmiş,komşu olmuş nice devletler sözkonusudur. Bütün bunlar Anadolu toprağı üzerinde varlığını sürdürmüŞ insan topluluklarıdır. Lik­ ya, Lidya topraklarında günümüzden beş bin yıl önce yer­ leşmelerin varlığı kazılardan çıkan buluntulardan anlaşılmaktadır. Lidya, Likya devletlerinin bu toprak­ lar üzerinde kurulması olayı, boş topakları birdenbire in­ sanlarla doldurdukları, boşluğu doluluğa çevirdikleri anlamına gelmez. Uzun süren göçler ne denli kalabalık da olsa karşısında bir. insan topluluğu buluyordu. Bura­ da Anadolu'da kurulmuş ilkçağ devletlerinin kuruluş yıl­ larına göre tarihlerini anlatmaya çalışmıyoruz, belli bir kuruluş sırası da izlemiyoruz. Söylenceyi ilgilendiren olayların doğuşunda insan topluluklarının birbirlerini et­ kilemeleri, söylence varlıklarını kendi inançlarına, do­ ğal ortamlarına göre b içimlendirip yoğurmaları sözkonusudur. Hititlerden kalan yazılı belgelerdeı Ana­ dolu söylencelerinin bütün varlıklarını bulma olanağı yoktur. Tanrı, tanrıça adları sayılıdır. Bu, Hititler çağın­ da ortaya konan bütün yazılı yapıtların günümüze ka­ lamayışından dolmayıdır. Durum Urartu, Hurri , Luvi gibi topluluklar için de öyledir, Likya, Frigya, Lidya için de. Oysa, yontu kalıntıları, kabartma kalıntıları adı ge­ çen toplulukların söylenceleriyle ilgili varsayımlar ya­ pılmasına, kimi söylence varlıklarının yorumlanmasına, ortaya çıkarılmasına yardımcı olmakta, kimi yerde de elvermektedir. Yer adları, söylenceye giren adlar (tanrı, tanrıça) üzerinde karşılaştırmalı incelemelere girişildi­ ğinde Hititöncesinden beri belli inanç varlıklarının ya331

şatıldığını, sürdürüldüğünü, yalnız adların biraz değiştirildiğini öğreniyoruz. Tanrıların, tanrıçaların görevleri, eylemleri, özellikleri değmişmiyor, Sözgelişi Hititlerin bolluk tanrısı, yazbaşı (bahar). tanrısı Telepi­ nu Suriye'den adını değiştire değiştere Anadolu'ya ge­ len Adonis'ten ayrı bir iş görmüyor. Adonis ise Attis, Agdistis bg. öykülerle değişe değişe varlığını sürdürür. Ana-Tanrıça Kybele ile ilişkili olaylara konu olur. Bun­ lar daha önceki çağlarda Ana Tanrıça Kubaba ile Tele­ pinu arasındaki olaylardan kaynaklanmıştır. Çağlar akıp giderken eskilerle yenilerin kaynaşmasına olanak sağlayacak birikimleri de yaratıyor, yeni eski çağın inançlarına göre biçimleniyor. Böylece bir tanrıça göre­ vi değişmeden, başka başka kılıklarla ortaya çıkıyor. Anadolu'nun batı yörelerinde gelişme olanağı bulan Yunan-Latin ilkçağ uygarlığı eski birikimleri yeni bir inançla yoğurarak kendi adıyla anılan ürünleri ortaya koydu. Bundan yüz elli yıl önce bu ürünler büsbütün ye­ ni, evren uygarlığını aydınlatabilecek tek kaynak sanıl­ dı, yüceltildi, ululandı. Daha sonraları bu ürünlerin birer söylence varlığı olarak Anadolu'da çok eskiden beri bu­ lunduğu anlaşıldı. Bu pek kolay olmadı besbelli. Önce Mezepotamya uluslarının yarattıkları söylenceleri, on­ ların arkasından Anadolu insanının elinden çıkan söy­ lence ürünlerini öğrenmek gerekti. Yapılan kısa süreli karşılaştırmalar ilkçağ Anadolu uygarlığının, komşu uy­ garlıkların (batı Anadolu 'da) eskiçağ Anadolu uygarlı­ ğının bir uzantısı, bir ucu olduğunu ortaya koydu. Söylence ürünlerinin yayılmasında, gelişmesinde baş­ ka bir etken de evlerin kuruluşudur Anadoht'da. Hitit­ lerden çok önce yapıldığı kazılardan çıkan duvar temellerinden. odalı bölmelerden anlaşılan Anadolu ev­ lerinin kutsal birer nitelik taşıdığı, içinde oturanlarca bir "aile tapınağı" durumunda olduğu içinde bulunan kaplardan anlaşılmaktadır. Bu kapların çoğu din tören­ lerinde kullanılan özel saçı kapları, adak araçları ile ben­ zeri kutsal varlıklardır. Bunlar arasında iki öküz başlı

332

kutsal iğneler, yüzükler ilginçtir. Evlerin girişlerinde ko­ ruyucu tanrıların, tanrıçaların küçük boyutlu kabartma­ ları, yontucukları bekçilik eder gibidir. Bu inanç Anadolu söylencelerine Hititlerle girmemiştir besbelli. Çok daha eski bir geleneği vardır. Boğazköy' de yapılan kazılar so­ nucu elde edilen buluntular Hititlerin bu ili kuruşların­ da ya da başkent yapışlarında oldukça ileri bir taş işçiliğini, duvar örme işini bildiklerini gösteriyor. Özel­ likle Kızlarkaya-Deresi, Yerkapı, Büyükkale adları ve­ rilen yerlerdeki buluntular yalnız ev yapım işçiliği bakımıı:>:dan değil, söylence yönünden de önemlidir. Ana­ dolu'ya i.ö. 2000 yıllarında geldikleri söylenen Hititle­ rin böyle bir başarı olanağını yanlarında taşıdıkları, söylence ürünleri yaratmada kendilerinden önceki yer­ lilerden önemli beceriler edinmedikleri söylenemez. Ya­ zılıkaya'da bulunan büyük kıral kabartması çok ileri bir söylence varlığını gösterdiği gibi, bu alanda uzun süre­ lerin geliştirebileceği bir yontu beceresinin örneğini de vermektedir (2). Ev kalıntılarından, özellikle K:ıral kapısı denen bü­ yük girişte bulunan kabartmalardan anlaşıldığına göre çoktanrıcı dönem yaşamın bütün kesimlerini inançlarla doldurmuştur. Kıralın konağından damgasına değin in­ san elinde çıkma ne varsa söylence ürünleriyle süslen­ miş, donatılmıştır. Bunu başka yurttaşların evlerinde de görmekteyiz (kalıntılarda). Eskiçağda kıralların tanrısal özellikleri, güçleri vardı. Bunun tanrılarla kıralları karşı karşıya getirip konuşturan kaya kabartmalarından anlıyo­ ruz. Ancak öteki yurttaşların da, inanç olarak, böyle bir varlığı benimsemeleri toplum açısından gereklidir, ka­ çınılmazdır. Bu olay bize, eskiçağda söylence dediğimiz varlık alanına giren inanç ürünlerinin toplumun yöne­ tici düşüncesini oluşturduğunu, günlük yaşamla inanç varhklarının(söylence ürünlerinin) karışıp kaynaştığını gösteriyor. 2- Boğazköy kazılarıyla ilgili yapıtlar arasında, epey eski olma­ sına karşılık en önemli kaynaklardan biri; Die Ruinen von Bo­ ğazköy, Kurt B ittel, 1937.

333

Söylence ürünleri arasında, yontuların, kabartmala­ rın, süs takılarının, ev gereçlerinin, damgaların daha ni­ ce varlıkların yanında düzyazılı, koşuklu yazın ürünleri de önemli bir yer tutar. Bunu Hititlerden günümüze ka­ lan yazılı belgelerden anlıyoruz. Tanrılara, tanrıçalara yazılan-söylenen övgüler, yakarışlar, yalvarışlar olduk­ ça gelişmiş birer dil varlığıdır. Kimi Mısır etkisini, ki­ mi Sümer-Asur esinlenmesini gösterir. Bunların dışında eski bir Babil yapıtı olan Gilgameş Destanı 'nın hititçe çevirisi de bulunur. Uygarlık bakımından bu olay çok ile­ ri bir anlayışı, söylence yönünden de çok yaygın bir inan­ cı aydınlığa çıkarır. Bir Babil ürününün benimsenmesi, kendi dili dışında bir dile çevrilmesi iki ülke arasında düşünce alışverişinin hangi aşamaya ulaştığının elde tu­ tul ur kanıtıdır. Gilgameş Destanı nın Hititçeye çevrilmesi olayı ye­ ni bir sorunu gündeme getiriyor. O da bir inanç varlığı­ nın hangi koşullar altında komşu. ülkede tutunduğu, benimsendiğidir. Bu iki komşu ulusun çoktanrıcı olduk­ ları biliniyor. Ancak yaşadıkları ortam, konuştukları dil­ ler birbirinden ayrı. Üstelik Hititlerin Anadolu'ya sonradan, İ.Ö. 2000 yıllarında geldikleri söyleniyor. Dil­ leri, inançları, egemenlik alanları apayrı olan iki ulusu birleştiren nedir ki adı geçen yapıt Hititçeye çevrildi? Bu olayın benzerini günümüzde bile görmek kolay değildir doğu İslam ülkelerinde. Sözgelişi kaç müslüman devlet başkanının evinde, kitaplığında bir Şehname bulunabi­ lir? Ülkemizde yüksek düzeyde sayılan kaç aydının, bil­ ginin, uzmanın evinde bir Homeros vardır? Bu soruları daha da çoğaltabiliriz. Verilecek karşılık olumsuzdur ge­ nellikle.Oysa günümüzden3250 yıl önce Anadolu' da Bo­ ğazköy'de bir Hitit konağında bir Gilgameş çevirisi bulunabiliyor. Bu- olayın iki ayrı yanı vardır. Bir inanç­ ların etkinliği yüzünden söylenceyle olan ilgisi. Öteki bir yazın yapıtına, olağanüstü sayılan bir olayın öyküsüne duyulan ilgi. Hangisini öne alırsak alalım varılacak yer birdir, uygarlık yönünden üzerinde durmaya değer. '

334

Adı geçen babil yapıtında işlenen konu, bütün ola­ rak, Hitit inançları içine konamaz. Buna yapıtta anlatı­ lan olaylarla, hitit inanç evreninde geçen olayların kimi yerde çelişmesi engeldir. Arada benzerlik, ilgi uyandı­ racak bölümler vardır, ancak yapıtın bütünü ayrı bir do­ kudadır. Anadolu söylencelerinde tanrılar, tanrıçalar, devler arasında kıyasıya savaşlar, döğüş-çekişler vardır da Gilgameş, Engidu niteliği taşıyan kişiler yoktur pek. Vardı da günümüze kalmadı savı pek geçerli değildir. Bu­ na elimizde bulunan kabartmaların çokluğu, bu tür söy­ lence olaylarını işleyen kalıntıların bolluğu engeldir. Anadolu söylencelerinde böyle Gilgameş, Engidu türün­ den dev insanlar birer konuk olarak yeralır, bunlar da komşu ülkelerden gelir. Ancak, Anadolu söylencelerinin ikinci döneminde, Yunan-Roma çağı denen kesimde dev­ lerle boğuşan insanlar görünmeye başlar. Bunların en ilginçlerini de Homeros'ta buluruz. Bu olayın daha baş­ ka oyalı benzerleri de tektanrıcı dinlerde, özellikle ermiş­ lere önem veren son iki dinde, bol bol bulunur. Söylenceler çağların diliyle konuşan yaratmalar olduğun­ dan araştırıcılara değişik kaynaklı görünürler. Oysa dilin arkasında köken sali.lıdır. Önce dili bilmenin gere­ ği var, dil araştırıcıyı ummadığı gerçeklerle karşılaştı­ rır. Burada konuya açıklık getirmeye yaradığından başka bir örnek verelim: İlkçağ Anadolu söylencelerinde Kyklop adlı bir ya­ ratık, bir dev vardır. Bunun gözü tepesindedir, burnun yanla,rında, kaşların altında değil. Bu yaratığın ortaya çıkışından en az 2500 yıl sonra Anadolu'nun doğu kesim­ lerinde, Asya ya da Azerbaycan kökenli olduğu söylenen bir Tepegöz türemiştir
}erini göremeyecekler. Buna ister öykü, ister söylence, ister uyduruk diyelim, Anadolu'da müslümanlar arasın­ da yaygındır, gerçek sayılır, inanılır, güvenilil', inanç var­ lıkları arasına konur. Din kurucularının geniş çaplı araştırmalar,incelemeleryaparak toplum içinde sivrildik­ leri söylenemez. Onların ileri sürdükleri eski gelenek­ lerle gelen inançların yeni bir yorumudur. Bu yorum, din kurucusuna yaşadığı ortama göre olanak kazandırıyor. İnanç değişikliğinin kökeni de bu yorum başkalığıdır. Dil denen güçlü değirmen taşları arasına düşen ekinin soyuna sopuna bakmıyor, öğütüyor, un yapıyor, öğüte­ miyorsa kırıp kırıp atıyor. İşte Kyklop-Tepegöz- Yargı gü­ n ü gözlerin tepede oluşu bağlantısı budur. Bu olay Anadolu söylencelerinin gelişim çizgisi üzerindeki sap­ malarını gösterme bakımından önemlidir. Kaynak değiş­ miyor, yalnız kaynaktan yararlanan inanç taşıyıcıları, özel bir yorumla, kaynağı yabancılaştırma çabasını gös­ teriyor. Bu tür inanç girişimleri mitologi alanında birta­ kım dönüşümlere yolaçıyor, bir söylence varlığı başka bir söylencenin, inanç kurumunun ürünü olarak karşımıza çıkıyor. Bu olay su katılmamış bir saptırmaca, bir aldat­ macadır. Anadolu'nun eskiçağdan sonra gelen, tektan­ ncı dinlerle yeni bir boyaya bürünen, geçm1şini tanımada bu aldatmaca kesimi de bir kanıt niteliği taşır kuşku­ suz. * Anadolu söylencelerini yalnız eskiçağdan kalan uy­ garlık ürünlerinin belli bir bölümüne, özellikle yontu, 1. .ı­ bartma, çanak-çömlek, damga türünden olup toprak altından çıkan, kayalara, taşlara işlenen varlıkları ko­ nu edinen eski uygarlı�lar b ilimine (arkeologiye) daya­ narak araştırmak yeterli değildir. Onbinlerce yıllık bir yerleşme, uygarlık ocağı olan Anadolu'da yaşayan insan­ larının bir de gözle, dille, kulakla yy.ları aşıp gelen ge­ lenekleri, alışkanlıkları vardır. Söylence varlıklarının açıklanmasında, günümüzdP.n gerilere doğru giderek, es-

336

kiçağı anlama gereği vardır. Güncel olaylann karmaşa­ sı, kalabalığı içinde pek görülmeyen kimi alışkanlıklar eskiçağın bile ötelerine giden bir geçmişin kalıntılarıdır. Bunların başında, Anadolu kırsal yerleşme bölgelerin­ de kadının evin direği oluşu, yuvayı dişi kuş yapar gele­ neğini içeren atasözünün geçerliliği gelir. Bu atasözünün özünü oluşturan inanç Ana Tanrıça dediğimiz Kubaba '­ nın bolluk kaynağı, evleri, ekinleri, kadınları, tarımı ko­ ruyucu kanatlan altına aldığı çağlardan gelir. Bu çağlar, günümüze kalan kabartmalardan, yontulardan, toprak kaplar üzerindeki işlemelerden anlaşıldığına göre kadı­ nın üretici olduğu, ailenin geçimini yüklendiği dönem­ lerdir. Evin yükü, evin düzeni, bakımı kadının sırtına yüklenmiştir. Kimi bilginler buna ananın egemenliği an­ lamından anaerkil, (maderşShi, mlf triarkal) aile düzeni derler. Bunun örneğini Anadolu köylerinde görmekteyiz. Olaya tarih açısından bakılırsa: "Ekonomi biçimi ile evlilik ve aile kuruluşu arasın­ da kimi ilişkilerin bulunduğu kesindir... kimi ekonomi biçimleri, daha çok babatüzesi, başkaları, ana tüzesi ai­ le örneğine yöneliktir... tarlanın sapanla sürülmediği çağla ilgili çapa tarımı ekonomi biçimi... anaerkil (ana tüzesi) aile örneği ile birlikte yürümüştür... bu ekonomi biçimi ... kadınlarca yürütülmektedir." (3). Bu alıntı bölümde dile gelen olaya günümüz Anado­ lusunun kırsal bölgelerinde bütün açıklığı seçikliği ile görmekteyiz. Bu olay bir gelişigüzel durum değildir, Ana­ dolu insanının söylencelerini, tarihini oluşturan gerçek­ tir. Olayın kaynağına doğru uzun bir yürüyüşe çıktığımızda Anadolu toprağına, üretici, ev işlerini yü­ rütücü, ekip biçici, çocuk yetiştirici Anadolu kadınına bolluk yağdıran Kubaba 'nın, Ana Tanrıçanın egemen­ lik çağına, Anadolu söylencelerinin kökenine varırız. 3- Sosyologiye 9iriş, Hana Freyet", çev. Nermin Abadan, 1967, 227. Dilini değiştirerek aldık.

F/22

337

s.

Toplumun üretim-tüketim olanakları ile söylence varlık­ ları arasında bir orantınını bulunduğunu verimli ovalar­ da bolluk tanrılarının, tanrıçalarının fırtınalı, karlı dağlarda kırıp dökücü, yıkım getirici azgın tanrıların egemenlik sürmesi, daha önce de söylendiği gibi, toplu­ mun üretim koşullarıyla, yapısı ile bağlantılıdır. Söylen­ ce varlıklarını yaratan insan hangi doğa ortamında yaşıyorsa, hangi yaşama koşullarının egemenliği altın­ daysa düşünme yeteneği de o yönde çalışabiliyor. Doğa düşünme eylemine yön veriyor. Bu durum yalnız söylen­ celerde geçerli değildir, öteki türden, insan yaratmala­ rında da etkisini sürdürür. Bu etkiye insanın yaşadığı ortamda daha önceki yurttaşlarından edindiği bilgileri, inançları, geienekleri, görenekleri de katma gereği var­ dır. Sanat ürünü bir söylence varlığı olarak ortaya ko­ nurken insan birdenbire çağının ötesine, eskilere varıyor, bulunduğu doğal ortamla ilgisini keser gibi oluyor. Söy­ lenceleri yaratan gücün kaynağı toplumun gelenekleriy­ le, görenekleriyle biçimlenen inanç varlıkları oluyor. Bunu yalnız Anadolu'da değil, bütün komşu ülkelerde görmekteyiz. Sözgelişi Hindistan'da, Mısır'da, Mezopo­ tamya'da söylence varlıklarını yaratan duyguların ya­ şama ortamıyla koşull andığı eldeki yapıtların incelenmesinden anlaşılmaktadır. (4) Anadolu söylenceleri konusunda, başlangıçtan son dö­ neme değin, süregelen gelişim çizgisi üzerinde geniş çaplı bir araştırma, inceleme yapılmamıştır. Bundan dolayı ya­ rarlanılacak kaynaklar dağınıktır, şurda hurda bulunan kabartmalardan, yontulardan, eskiçağ uygarlık ürünlerin­ den oluşmaktadır. Sözgelişi Ana Tanrıça ile ilgili bir ça­ lışma yapabilmek için nerdeyse Van'dan İzmir'e değin bütün Anadolu'yu dolaşmak, onunla ilgili kabartmaları, 4- Söylencelerle doğal koşullar arasındaki bağlantıyı, s�natın gelişim çiz­ gisi üzerinde görmek için bk. E. H. Gombrich, Sanatın Oyküsü, çev. Bed­ rettin Cömert, 1976. Özellikle ortaçağa değil olan bölüm.

338

yontuları, toprak kaplar üzerine çizilmiş, işlenmiş görü­ nümleri incelemek gerekir. Derli toplu bir yapıt, bir sergi bulma olanağı yoktur. Oysa Anadolu'da bu konuda sayı­ lamayacak nicelikte yapıtlar vardır, kimi başka yere ta­ şınma olanağı bulunmadığından yerli yerinde, kimi başka yerlere götürüldüğünden müzelerde, kimi de doğanın ko­ ruyucu ellerine bırakılmış olarak kırda bayırda sergilen­ mektedir kendince. Elimizde bulunan, incelenmesi kolay olan mitologi ürünlerinde gördüğümüz inanç dokularını, yaratış özelliklerini kesin çizgileriyle ayırtetmek kimi yerde kolay, kimi yerde oldukça güçtür. Ancak doğanın et­ kisi sonucu doğan özellikler, bu alanda çalışan bir kimse­ nin gözünden kaçmaz. Sözgelişi Ana Tanrıça'yla ilgili yontulara, kabartmalara bakıldığında eskiden yeniye doğ­ ru gelindikçe birtakım değişmeler görülür. Başkalaşma­ lar sezilir. Bu değişmeler, başkalaşmalar o ürünü yaratan toplumun etkisi sonucudur, doğanın belirlediği olanaklar yüzündendir. Oysa bütün değişmeler, başkalaşmalar ya­ nında varlığını sürdüren, olduğu gibi kalan tek varlık Ana Tanrıça'dır, öteki tanrılar, tanrıçalar gibi. Durum söy­ lencelere konu olan öykülerde, söylencelerde de böyledir. Anadolu'da. Söylence olayım doğuran koşullar Anadolu in­ sanının yaşama biçimiyle içten bağlantısını sürdürür. Yöre değiştikçe olayın özü değişmeden kalır, ancak yanvarlık­ lar, özellikle olayı düzenleyiş biçimi, anlatma özelliği de­ ğişir, yörenin etkisi siner özüne. Anadolu söylencelerinin özünü kuran öğeleri oluşturan belli ilkeler vardır, bunlar toprağın besleyici gücüyle ilgi­ lidir demiştik. Buna karşılık, söylence varlığı yer değişti­ rince doğduğu yerde kazandığı kimi özellikleri de birlikte götürüyor sonradan gittiği yere. Böylece yeni bir durum çıkıyor ortaya, söylencelerde göçmen konular sorunu do­ ğuyor. Buğday yetişmeyen yerde de bolluk tanrısı buğdayla niteleniyor, buğdayın yanına yeni geldiği yerin en önemli sayılan besin bitkisi geliyor. Anadolu'da bolluk tanrısının bir elinde üzüm, bir elinde buğday başağı tuttuğu görü­ lür. Hititlerin yaşadıkları bölgede bu iki bitki insanların

339

en güçlü besiniydi. Daha sonraki dönemlerde, Yunan-Roma çağında, gene Anadolu'da yazgı tanrıçasının elinde elma, muz ya da benzeri yemişleri tuttuğunu gösteren yontusu vardır. Demek batıya gidildikçe tanrılarla, tanrıçalarla ilgili bitkiler de, çevirenin verdiği öneme göre, değişiyor. Bu olay bize, Anadolu'da, mitologiyi yaratan öğelerin dur­ madığım, eskiçağdan ilkçağa, ilkçağdan ortaçağa değin sürüp geldiğini gösteriyor. İnsan, söylencelerini çağına göre yaratan, yarattığı söy­ lencelerle şenlenen evreninde yaşayan bir varlıktır. Kuba­ ba 'yı yaratan eskiçağın Anadolu insanı , daha sonra, Mezopotamya yörelerinden gelen bir inançla söylenceleri arasına Havva -Adem öyküsünü, onlarla ilgili yılan-elma söylencesini katmakta gecikmediği gibi bir sakınca da gör­ memiştir. Anadolu eskiçağına oranla bu son öyküler ye­ nidir, Anadolu insanının inanç ürünlerinden değildir, ancak söylence varlıklarının aktarılmasındaki akışın yy.lardır durmadığını gösterme bakımından önemlidir. Bu­ na bakarak, Anadolu insanının eskiçağ boyunca da böyle inanç aktarmaları yaptığını, söyleyebiliriz. Anadolu söylencelerinin, başka söylencelerde bulunma­ yan, ayrı bir özelliği vardır. O da günümüzde bile sürüp gitmesidir. Çağımız Anadolu insanı ocağını yakmaktan ekinini ekmeye, biçmeye, savurmaya, öğütmeye, hamuru­ nu yoğurmaya değin evle, tarımla ilgili bütün işlerini es­ kiçağdan kalma inançlara göre yürütür. Bugün birer gelenek, görenek olduğu söylenen bu inançların kaynak­ larına doğru gittiğimizde eskiçağın söylence ürünleriyle karşı karşıya geliriz. "Anadolu İnançları " adı altında top­ lanan bu düşünce varlıklarının çoğu eskiÇağdan kaynak­ lanan, sonraları toplumların yaşama biçimlerine göre değişen, birer söylence varlığıdır. Güneşle, ayla, yıldızlarla, büyük ırmaklarla, kayalarla, kimi ağaçlarla ilgili söylen­ celerin kökeni eskiçağın çoktanrıcı dinleridir. Anadolunun gerçeği, halkın gönlünde yaşayan, günlük yaşayışta geçer­ liğini sürdüren bu söylence ürünleridir. Bundan dolayı Anadolu insanı tarihi boyunca bir "Söylence varlığı " ol­ maktan kurtulamamıştır.

340

Anadolu insanı çoktanrıcı inançların taşıdığı etkiyle tektanrıcı döneme girme olanağı bulabilmiştir. Gerçekten de çoktanrıcı dönemin tanrılarını, tanrıçalarını niteleyen özellikler, Anadolu insanının belleğinde biçim değiştire­ rek, boya değiştirerek tektanrı varlığını süsleyen birer inanç ürünü olmuştur. Bu durum eskiçağ söylence varlık­ larının ortaçağ inançlarını besleyen birer eski kaynak ola­ rak kalmaları sonucudur. Eskiçağ inanç varlıkları yaşamın özüne işlemiş birer günlük öğe niteliğinde oldu­ ğundan, kolay kolay bırakılamazlar. Tektanrıcı dine gir­ meleri de bu özellikleri yüzündendir. Ancak, Anadolu insanı, bunu yeterince bilmez, eskiçağ inanç varlıklarının tektanrıcı dine girmelerinde bilinçli değildir. Sözün kısa­ sı söylence ürünleri tektanrıcı dinlere bilincin süzgecin­ den geçerek değil, yaşamın doğal olayları, işlemleri içinde eriyerek girmiştir. Çalışan, bütün gününü geçimini sağ­ lama düşüncesiyle didinerek geçiren, doğa olaylarından başka gerçek bilmeyen bir insanın gönlünde gelenek, gö­ renek denen alışkanlık ürünleri bilinmeden uygulanan ya­ şama kurallarıdır diyebiliriz. Anadolu kadını tarlasında ekinini ekerken, biçerken uyduğu geleneklerin birer ge. lenek olduğunun bile bilincinde değildir çokluk. Ona ne­ den öyle yaptığını sorsanız, alacağınız karşılık "bizim köyün töresi böyledir, eskilerimizden böyle gördük "tür. Ona neden "müslüman" olduğu sorulsa vereceği karşılık öncekinin tıpkısı olacaktır. Ona yaptığı işin tektanrıcı din­ le ilgili olmadığını, çoktanrıcı dönemlerden kalma bir ge­ lenek olduğunu söyler, anlatırsanız duraksamadan sizi dinsizlikle suçlayacaktır. Bu olayın tek yorumu vardır, o da eskinin yeniyi acıtmadan, kanını akıtmadan yuttuğu­ dur. Eskinin yeniyi yutuşuna yolaçan başlıca neden yeni­ nin yerli olmayışı, dıştan göçmen olarak gelişi, getirdiğinin geldiği yerde gördüklerine, bulduklarına oranla çok yeter­ siz oluşudur. Eskiçağ ürünü olan söylence varlıkları Ana­ dolu toprağının koynundan çıkan, suyuyla, sütüyle beslenen uygarlık başarılarıdır. Kökleri topraktadır, yer-

341

lidir, durağandır. İlkçağın sonu ile ortaçağın başından bu­ yana gelen tektanrıcı inanç varlıklarıysa göçmendir, ayakları yerde değil boşluktadır. Bu yüzden geleni yerli olan özümler, eritir varlığında. Erime olayı gerçekleşmez­ se, gelenle yerli olan arasında bir güç dengesi kurulursa duraklama, karşılıklı birini sınama, dengeyi koruma bi­ çiminde görünen kendini kurtarma eylemi boy gösterir. Anadolu'da da olan budur çağlar boyunca. Geleni bütün incelikleriyle, yerli olan, eritmiştir. Ancak, Anadolu'ya ge­ lişin ardı gelmediğinden, gelenler birbirlerinin bütünleyi­ cisi, Anadolu'yu aydınlatıcısı sanma gibi sayrılı, sanrılı bir düşe kapıldılar. Bu boyalı düş Anadolu söylencelerini, araş­ tırıcının gözlüğüne göre, doğuya bakarak Orta Asya'ya, ba­ tıya bakarak Yunan-Roma'ya bağlı gördü. Bu görüşün arkasında belli bir inancın etkisi altında kalma vardır bes­ belli. Bu da doğaldır, insan kendi varlığının bilincine va­ ramayınca yetkisinin boyutlarını da göremez, kavrayamaz, kendini özünün dışında kalan büyük güçlerle dengeleme­ ye çalışır, çabalar. Geçmişi kendinde yansıtmanın ya da ken­ dini geçmişin koruyucusu, savunucusu sanmanın bilinçsizliği bu ortamda başlar. Deney bilimlerinden ya­ rarlansa bile söylence varlığı olmaktan kurtulamaz, yeni­ den ürküntü duyar böyleleri. Anadolu söylencelerinin diriliğini sürdürdüğünü, Ana­ dolu insanının inanç evreninde bugün bile yaşadığını söy­ lemiştik. Bunun ne denli gerçek olduğunu da Anadolu halkı arasına girerek geleneklerini, göreneklerini anlama gereğine bağlamıştık. Bu konuda elle tutulur bir örnek ve­ relim: Günümüz Orta Anadolu yörelerinde çocuğu olmayan gelinlere uygulanan ilginç bir gelenek vardır. Çocuğu ol­ mayan gelin, yörenin saygın kadınları aracılığıyla, yıka­ nıp arındıktan sonra, süslenir, giydirilir, yöre yakınlarında ucu yuvarlakça, yüksekçe bir taşın üstüne oturtulur. Adak­ lar sunulur, saçılar saçılır, yalvarılır, yakarılır, bir çocu­ ğu olması, gelinin yüklenmesi (gebe kalması) yolunda 342

dileklerde bulunulur. Taşın üstüne oturtulan kadın, bir sü­ re sonra kalkar, taşı okşar, çevresinde döner, dileğini, öz­ lemini yakarışlı bir sesle bildirir. İmdi bu olayı biraz eşelim, bakalım karşımıza neler çı­ kar. Önce taşın çevresinde otları arayalım, taşın gövdesi­ ni ortaya çıkaralım. Göreceğimiz ilk durum taşın yontulmuş, düzenlenmiş, insan eliyle özel bir biçim aldı­ ğıdır. Bunu taşın üzerindeki çok eski izlerden, kertikler­ den, araç kesmelerinden anlarız. Taşı şöyle alıcı gözle iyice, incelediğimizde onun bir fallos olduğunu, erkeğin döllen­ me öğesinin yontusu diye yapıldığını görürüz. Çoktanrıcı dönemlerin sonlarında erkek dölleme öğesi denen fallos kutsaldı, tanrısal bir nitelik taşırdı, doğurtucu, dölleyici gücün simgesi olarak saygı görür, kutlanırdı. Anadolu in­ sanı, çocuğu olsun diye, bağlandığı, sürdürdüğü bu inanç geleneğinin özünü bilmez, ona bu geleneğin kaynağını söy­ leyene de inanmaz. Oysa islam dini bu tür inançları, gele­ nekleri kesinlikle yasaklamıştır. Buna karşın halkı n gönlünde yaşayan bu inanç gittikçe gelişmiş, beslenmiş , güçlenmiştir., Fallos konusunda söylenenler kadının üreme öğesi ala­ nında da geçerlidir. Onunla ilgili gelenekler, inançlar da az değildir. Bu inançlar birer mitos varlığıdır, çoktanrıcı dönemlerdeki bolluk veren, mutluluk sağlayan, insanla­ rın çoğalmalarına yardımcı olan tanrıçalarla, tanrılarla bağlantılıdır. Anadolu'da söylence ürünlerinin yaratılmasında baş­ lıca etkenin toplumun inançları olması doğaldır. Artcak, söylence varlıklannın birer sanat ürününe dönüşme­ sinde ayn bir koşulun aranması gerekir. Günümüze ka­ lan büyük kabartmaların, yontuların, özellikle Yazılıkaya türünden birkaç kişinin bile gücünü aşacak nicelikte emek isteyen sanat varlıklarının ortaya konması, ancak devle­ tin yardımıyla gerçekleşebilir. Hititlerde kıral kutsaldı, bü­ yük din törenlerini yönetmekle görevli olduğu gibi doğrudan doğruya tanrılarla konuşur, onlardan buyruk34 3

lar alırdı. Toplumun inancı böyleydi. Bu inanç yeni değil­ dir, Mezopotamya'da da vardı. Nitekim ünlü yasakoyucu Hamm urabi düzenlediği yasaları doğrudan doğruya tan­ rının buyruklarına dayanarak, tanrıdan buyruk alarak gerçekleştirmiş. Onu tanrıdan buyruk alırken gösteren bir kabartma günümüze kalmıştır. Bu yapıtta Hammurabi güneş tanrısı Şamaş'ın katına çıkmış, ona saygılarını bil­ dirip yasalarla ilgili buyrukları almaktadır. (5) Mısır inançlarında da kıral tanrılarla konuşur, görü­ şür, durum Sümerlerde öyledir. Bütün Anadolu dinlerin­ de kıralla tanrıların konuşup görüşmeleri olağandır. Hititlerde kıralın böyle kutsal bir görevinin bulunması, din törenlerini yönetmesi gibi inançlarla ilgili olaylar mitolo­ giye bağlı kimi sorunların çözümünü kolaylaştırıyor. Bu­ na göre büyük tapınakların, büyük k abartmaların, yontuların yapılmasında birinci etken kıraldır. Bunu da tanrı adına, bağlı bulunduğu inanç adına yapıp yaptırmak­ tadır. Kıralın, o değilse yetkili kıldığı bir kimsenin, bu tür davranışı bir yandan söylence varlıklarının aydınlığa çı­ kıp somut ürünlere dönüşmesine, bir yandan da sanatın gelişmesine, yayılmasına, sanatçının yetişmesine olanak sağlamaktadır. Bugün elimize geçen eskiçağ uygarlık ürünlerinin ortaya konmasında, bize kalmasında bu tutu­ mun önemi büyüktür. Kıral'ı tanrılarla görüşürken gös­ teren kabartmanın, yontunun kimin, kimlerin elinden çıktığını pek bilemiyoruz. Ancak, eskiçağ Anadolu'sunda, bu alanda çok ileri bir aşamaya varıldığı günümüze ka­ lan yapıtlardan anlaşılıyor kolayca. Bu olayda, daha önce de değinildiği gibi, mitologiyle sanat elele vermiştir. Mito­ logiyi oluşturan inanç varlıkları, birer olay niteliğinde ta­ şa, toprak kaba yansıtılırken uygarlığın aşamasını da gösteriyor. Böylece sanat ürünü inanç varlıklarının çağ­ lar boyu sürüp gitmesini, yayılmasını sağlıyor. Sanat bu

5- Belkıs Mutlu, Efsanelerin izinde, 1965, s. 101.

344

başarısını sürdürürken bir yandan komşu uygarlıkların ve­ rilerinden, bir yandan da doğduğu ortamın geçmişinden aktarılan yaratmalarından yararlanıyor, .etkileniyor. Es­ kiden kalanla komşulardan alınan yeni bir anlayışa göre karılıp karıştıralarak ortaya konuyor. Eskiçağdan kalan bu uygarlık varlıklarının büyük bir bölümüne bugün "söylence" deniyor. Bu varlıkların biçimi, konumu, bütün­ lüğünü oluşturan öğeler bir yandan sanatın, bir yandan da uygarlığın hangi gelişim doğrultusunda, hangi yükse­ liş aşamasında olduğunu gösterir. Anadolu söylenceleri ko­ n usunda yeterli yazılı yapıt bulu nmadığından yararlanılabilecek kaynakların başında kabartmalar, yon­ tular, toprak araçlar üzerinde bulunan süslemeler gelmek­ tedir. Yazılı belgelerin içerdiği olaylar, yazının uygulama alanının darlığından, Anadolu söylencelerinin genişliği, es­ kiliği oranında değildir. Kimi yazılı belgelerin de günü­ müze kalmadığı, yetersizliği biraz da bu durumun çoğalttığı söylenebilir. Yontular kabartmalar, toprak kap­ lar üzerinde yapılacak bir çalışma, söylence olaylarının üç yönlü olduğunu ortaya koyar, Anadolu'da.

A- Söylenceleri oluşturan kişiler genellikle tanrılar, tanrıçalar, kırallardır. Tanrılarla kırallar adak sunuşlar­ da, saçı saçışlarda, kimi dileklerin bildirilmesinde karşı karşıya gelir. Kıral büyük töreni, bayram eğlencesini dü­ zenlerken, yönetirken başkişi olarak tanrı katındadır. Yurttaş topluluğu içinden sivrilmiş söylence kişileri pek bilinmiyor, şimdilik. B- Anadolu söylencelerinde büyük yiğitlik olaylan pek bulunmaz. Elimize geçen ürünlerde, çokluk, din törenle­ ri, adak sunuşlar; dilek bildirişler, yakarışlar, yalvarışlar görülür. Büyük yiğitlerin çokluk Mezopotamya'dan geldi­ ği, Anadolu'da benimsendiği sanısını uyandıran başlıca kaynak Gilgameş Destanı 'dır elimizde. Daha sonraki çağ­ larda Homeros'un yiğitleri çıkar ortaya. Yontularda, ka-

345

bartmalarda yeralan tanrılar, tanrıçalar, kırallar birer güç birikimini dile getirir. Yapıtın ağırlığını dışa taşan yoğun güç oluşturur. Bunlara bakınca, Anadolu söylencelerin�� eskiçağanda, inancın yoğun bir güç olduğu, sanatın bu guç yoğunluğunu bütün görkemiyle belirtmeye yönelik bir gi­ rişim niteliği taşıdığını görmek, göstermek kolaydır. C- Söylencelere giren bitkilerin, hayvanların iki yön­ lü olduğu ilk bakışta kavranır. Birincisi, hayvan koruyu­ cu bile olsa, tanrının, tanrıçanın yanındadır,buyuruğun­ dadır. Gövdesinin ağırlığı tanrının, tanrıçanın gücünü gös­ termeye yönelik bir anlam taşır. Bir bakarsınız savaş tanrısı iki görkemli arslanın üstüne basarak yükselir ya da buna benzer bir olay yapıta geçirilir. Bitkiler ise daha başka bir nitelikte, bir bolluk, besleyici öz, süsleyici öğe gereci olaraksöylence yapıtlarında (yontu, kabartma, top­ rak araçlar) işlenir. Anadolu sanatının konusunu kuran bu üç öğeli söylen­ ce varlıkları birer 9
Hitit, Urartu, Luvi, Lurri, onlardan sonra gelen Ana­ dolu topluluklarının inançları konusunda yapılacak kar­ şılaştırmalı b ir çalışma, Anadolu ve Eskiçağının, ilkçağının büyük bir kesimini aydınlatmaya yeterlidir. Ozellikle Mitannilerin Anadolu'yu Mezopotamya ülkesiyle bağlayan uygarlık alışverişlerinde, inanç kaynaşmaların­ de aracılık eder bir durumda olmaları önemlidir. Hitit söy­ lencelerinde görülen kimi varlıkların, özellikle yarı insan, yarı hayvan biçimlilerin Mitanniler aracılığıyla Mezopo­ tamya'dan geldiği anlaşılıyor. İranda, Mezopotamyada bü­ yük bir saygı gören kartal kanatlı, biri insan, biri arslan olmak üzere iki başlı yaratık Mitanniler aracılığıyla Ana­ dolu mitologisine girmiş olsa gerek. Bugün Ankara müze­ sinde bulunan , İ. Ö . 1050-850 arasında yapıldığı ileri sürülen bu söylence varlığı, karşılıklı etkiler bakımından, ilginçtir. Gene Ankara müzesinde sergilenen, bir arslan üzerinde duran kanatlı ay, güneş tanrılarını gösteren (İ . Ö . 850 den sonra)' kabartma da önemlidir. Bu tür yapıtların genellikle i. Ö . 1000 yıllarından sonra Anadolu söylence­ lerinde çoğaldığını, daha eski dönemlerde yok denecek ni­ celikte seyrek olduğunu küçük bir inceleme bile ortaya ko­ yar. Gerek Hititöncesinde, gerekse Hititlerin en güçlü çağ­ larında, egemenliğin doruğuna ulaştığı dönemde, açıklanan türden söylence varlıklarının azlığı,sonraları yy.lar geçtik­ çe çoğaldığı görülüyor.Bunun da nedeni komşu ülkelf.rde gelişen uygarlıkların,egemenlik gücü gerileyenleri daha ko­ lay etkilediğidir. Bu bir varsayım olabilir, ancak Anadolu söylencelerinde, şimdilik, görülen durum budur. Sözgelişi İ . Ö . XX. ile XIV. yy. lardan kaldığı bilinen seylence ürün­ lerinde (özellikle Hititlerde). Böyle insan, hayvan birleşimli yaratıklar bir ikiyi geçmez, kimi yörelerde bulunmaz bi­ le. Oysa İ . Ö . X. yy.dan sonra bu tür varlıkların güneydoğu Anadolu'dan başlayarak batıya geldikçe çoğaldığı, belli bir yörede yoğunlaştığı görülür. Daha önceki yy. larda tanrı­ lar, tanrıçalar hayvanlarla ilişkidir. Ancak bu ilişki göv­ de birliğini (yarı hayvan yarı insan) gerektirmez. Tanrı,

347

tanrıça hayvanı yanında gezdirir, onun üstünde durur gibi olaylar işlenir. Hurri-Mitanni etkisinin sonraki dönemlerde oluşu, bu iki ulus aracılığıyla güneydoğudan, Mezopotamya inançlarının Anadolu'ya girişi bizce, uygarlık bakımından bir Mezopotamya duraklama ya da gerileme bilirtisidir. Bu ya­ netki sonucu, kabartmalarda, yontularda, toprak nesneler­ de ortaya konan sanat ürünlerinde bir incelme, eski güç yoğunluğundan, birikimden sıyrılma, belli belirli çizgile­ ri sürdürme eğilimi başladı. Bu eğilim Anadolu söylence­ lerinin Yunan-Roma döneminde doğal boyutlarla ortaya konan, inı;anı, hayvanı gövdenin en ince ayrıntılarına de­ ğin işleyen sanat anlayışına dönüştü. Doğal gerçeğin ye­ rini çağın yaşama anlayışını, güzellik görüşünü, erdemini yansıtan insan beğenci alıverdi. Uygarlık bakımından, so­ muttan soyuta geçiş dönemi sayılan bu durum, kimilerin­ ce gelişme, ilerleme diye nitelenir. Ancak Anadolu söylenceleri yönünden bir gerileme olduğu da sözgötürmez. Anadolu söylencelerinin yerini, doğal olanın yerini, doğal olmayan, yalnız düşünce evreninde, inanç ortamında ya­ şayan aldı. İnsanın ayakları yerden kesildi. Anadolu söylencelerinin doğadan ti.zaklaşmaya başla­ dığı dönemde yeni değerlerin ortaya çıktığı, uygarlığın ye­ ni, bilinmeyen değerler getirdiği de söylenemez. Yenilik yalnız değerlerin yorumunda, nitelenmesindedir. Eskiçağ Anadolu söylencelerinin ilk dönemlerinde tanrılaştırılan, yaşamın bütün girinti çıkıntılarına sokulan yaygın değer­ ler şunlardı: İyilik, güzellik, yiğitlik, doğruluk, yardım, er­ dem, sevgi, saygı, eliaçıklık, yücelik, bilgelik, bağlılık dbg. İnsan davranışlarına egemen olan düşünce ürünleri. Bu değerler birer tanrı, tanrıça ya da kutsal sayılan varlık­ larda kişiliğini bulur, kabartmalara, yontulara, toprak araçlara işlenirdi. Sözgelişi bolluk tanrısının varlığında bi­ çimlenen değerler arasında yardım, eliaçıklık, sevgi, ko­ ruyuculuk, doğruluk kutsal bir dizi oluştururdu. Ana Tanrıça'nın kişiliğinde yardım, sevgi, koruyuculuk, bağ­ lılık, iyilik dile gelirdi. Hayvanların koruyucusu olan bir tanrının özünü sevgi, yardım, koruma ile benzeri değer-

348

ler oluştururdu. Güneş tanrısının, savaş tanrısının varlı­ ğında yiğitlik, yücelik önde gelirdi. Öte yandan bilgiyi, saygıyı, güzelliği, doğruluğu birer tanrısal varlık olarak özünde toplayan, yansıtan tanrılar, tanrıçalar sayısızdı. İn­ san gönlünde "iyi", "güzel" denebilecek ne varsa, beğeni­ len, sevilen, aranan, istenen ne varsa t&nrısal bir varlıkta biçimini bulur, saygı görür, adakların, saçıların ereği olur­ du. Daha sonraki dönemlerde de bu değerler sürdürüldü, belli aşamalardaki yerlerini korudu. Buna karşılık doğa­ dan kopma, yaşama yabancılaşma da alıp yürüdü. Önce­ leri bir doğa olayı olarak nitelenen iyilik, yardım, güzellik sonraları birer düşünce ürünü niteliğine büründü. Eski­ çağda çiçeklerin açılışı, ortalığın yeşermesi, güneşin par­ laklığı, ayın alımı güzellik diye yorumlanırdı, güzellik değerinin elle tutulur örneği sayılırdı. Kuraktan kavru­ lan topraklara, tarlalara, ormanlara inen yağmur koruyu­ cu tanrıların bir iyiliği, bir yardımı, bir eliaçıklığı anlamında düşünülürdü. Sonraları, bütün bu olaylar birer kavram olarak yorumlandı, soyutlaşma, doğadan kopma dediğimiz durum böyle başladı. Önce bir olayken sonra bir kavrama dönüştü, ortamından uzaklaştı. Anadolu söylencelerinin yeni bir yorumla işlenmesi, es­ kiçağ inançlarına komşu ülkelerden gelen inanç v arlıkla­ rının karışması sonucudur demiş bu olayı da bir soyutlaşma olarak nitelemiştik. Oysa bu durum yalnız mi­ tologi konularını değil, onlarla beslenen, onlarla yanyana yürüyen sanat ürünlerini de etkilemiştir. Böylece soyut­ laşma bütün alanlarda yerleşmeye başlamıştır. Sözgelişi çok uzun bir dönemi kaplayan eskiçağ-ilkçağ ikilisinin ar­ dından gelen ortaçağın tektanrıcı anlayışı doğadan hızlı bir kopmadır. Eskiçağın bolluk tanrısı, tanrıçası doğaday­ dı, insanlar arasındaydı. Onun bütün eylemleri de birer doğal olaydı. Buna karşılık tektanrıcı dönemde soyutlaşan tanrı bütün eylemleri de kendisine benzetti. Artık iyilik, doğruluk, yardım, sevgi bir doğa olayı değil soyut tanrı­ nın varlığında bulunan soyut bir kavramdır, tanrının ni349

teliklerinden biridir. Eskiçağın sayısız doğa t&nrıları, ortaçağın tektanncı anlayışına göre bir olan, görünmeyen, varlık kavramı altında ne varsa yoktan ''yaratan '', "tan­ rı "'nın birer niteliğine dönüştü, birer soyut kavram olu­ verdi. Anadolu insanı, yaşama ortamını etkileyen inanç varlıklarının gelişim çizgisi üzerinde yürüyerek, eskiçağ­ dan gelen özlü bir geleneği çağın verilerine göre değerlen­ direrek, yaratma eylemini sürdürüyor. Bu eylem, sanatın bütün kollarını denetimi altına alıp, mitologiyi bütünleş­ tiren ürünleri ortaya koydu . •

Bu girişin adına Anadolu gerçeği denildi başlangıçta. Burada gerçek kavramı ile söylence arasında bir çelişme bulunduğu, söylence varlıklarının gerçekle bağdaşamayan, doğaüstü sayılan bir alanda kaldığı ileri sürülebilir. Ola­ ya belli bir anlayış açısından bakılır, gerçek kavramına de­ ney bilimlerinin, yerkaplayıcı nesnelerin dışında "varlık" tanımayan düşünce akı:qılarının ölçülerine göre anlam ve­ rilirse karşı çıkış yerindedir, Ancak,bu çalışmada ele alı­ nan gerçek, ' günümüzden onbinlerce yıl öncesi Anadolusunda yaşamış insanların, en eski atalarımızın dü­ şünce evreninde, inanç ortamında yereden bir davranış bi­ çimidir. O çağda söylence varlıkları günümüz insa;nının düşündüğü, sandığı gibi değildi, yaşanan gerçeklerin kay­ nağıydı. Evreni tanrıların, tanrıçaların yönetmeleri bir "mitos" değil gerçek sayılırdı. Bizim "söylence" dediğimiz olay eskiçağ insanının belleğinde yoktu. Eskiçağ insanı öy­ kü, söylence nedir bilmezdi. Onun gözünde fırtına ne den­ li gerçekse fırtınayı yöneten tanrı da o denli gerçekti. Bütün öteki doğa olaylarının kaynağında, eskiçağ insanı­ nın gerçek bildiği yüce varlıklar bulunurdu. Bugün, Ana­ dolu'nun birçok yerinde, toprak altından çıkarılan uygarlık ürünlerinin söylencelerle ilgili olmayanı (eskiçağdan ka­ lanların) yok gibidir. Bize birer söylence gibi gelen olayla­ rı yansıtan, işleyen bu uygarlık ürünleri, eskiçağda, bir 350

gerçeği, gerçekliğine yürekten inanılanı, dile getiriyordu. Bütün tanrılar, tanrıçalar gerçekti eskiçağ insanının ya­ şamında. Günümüzde bile, inançlarına, dinine gönülden bağlı kaldığını ileri sürenlerin, şeyhlerin, pirlerin, dedelerin, dervişlerin, aşırı değil içtenlikle, dincilerin birer söylence varlığı ardınca koştukları kesindir, açıktır. Kimse çıkıp, günümüzde bu evrenin ötesinde başka bir evrenin bulun­ madığını, ölümden sonr!J. dirilip yargılanmanın uydurma­ lığını onlara inandıramaz. Onların gözünde gerçek evren üzerinde yaşadığımız değil, ölünce gideceğimiz ülkedir, ölümsüz, kalıcı orasıdır, bu yeryüzü değil. Bugün ölülerin gömüldükleri yerlere giderek adak sunanlar, dilek dileyen­ ler, şu "ziyaret " denen eylemi yapmaktan derin bir iça­ çıklığı duyanlar, bayramda kurban kesenler, ölülerin ardından törenler düzenleyenler, tı;ı.panlar, tapınanlar, tan­ rıya yalvaranlar, yakaranlar dinine bağlılığını övünerek, kıvanç duyarak söyleyenler gerçekte birer "çağdaş söylen­ ce"nin ardından koşmaktadırlar. Onların bilim verileriy­ le içten bir ilgisi olmadığı gibi, inançlarına dayanan davranışlarında da geçerli, kesin bir ölçü yoktur. Birbakı­ ma en katı, en kötü çoktımrıcılar çağımızda yaşamakta­ dır. İnançları gizli çıkarlar, örtülü kazançlar uğruna araç edinenler, başka düşünüp başka yaşayanlar, dine bağlı gö­ rünüp dinin gerekimlerini yerine getirmeyenler, din ku­ ruluşlarına yardım edip din kurallarına uymayanlar eskiçağın çoktanrıcıları ölçüsünde "arınmış" insanlar de­ ğildir, yalancıdır, ikiyüzlüdür. Eskiçağın insanı bolluk tan­ rısına, Ana Tanrıça'ya adak sunarken, yakarırken, tapınakta saçı saçarken içtendi, özel bir çıkarı yoktu, yal­ nız bir umudu, bir dileği vardı. Oysa günümüzün varlıklı dincisi öyle değildir. Onun gözünde inanç başkalarını sö­ mürme aracıdır, çıkar kaynağıdır. İşte bu tür davranışı, tutumu yüzünden ç�ğımızın "inançlısı' ' "inançsız" diye suçladığı eskiçağın çoktanrılı kişisinden çok mu çok geri­ dedir, yabansıldır. 35 1

Çağımızın insanı, eskiçağın insanından yalnız bilim, uygarlık aşaması bakımından ilerdedir. İnançla davranış arasında bağlantı kurma sözkonusu olunca, çağımız insa­ nı geri kalmıştır, doğadışıdır , yırtıcıdır, saldırgandır, ba­ şıboştur. Eskiçağ insanının bir yaşama koşulu diye benimsediğini , çağımızın dincisi bir egemenlik sağlama, başkalarını buyruk altına alma olanağı diye anlamakta­ dır. Eskiçağ insanı kendi varlığının bilincinde değildi, onun anlayışına göre doğa ile kendisi arasında büyük bir ayrılık, aykırılık yoktu. Oysa çağımız insanı bütün yap­ tıklarının bilincindedir. Doğadan koptukça daha yırtıcı, da- . ha soyup soğana çevirici, daha aç gözlü olduğunu bilmektedir. Birbakıma çağdaş insan daha koyu, daha katı bir "söylence varlığı " olduğunu da biliyor iyiden iyiye. Uygarlığın gelişmesi karşısında insanların eskiçağ in­ sanlarını geride bırakacak nitelikte kendi özlerine yaban­ cılaştıkları açık bir gerçektir. Uygarlık ürünlerinin yerinde, uygarlığın özüne, ilkelerine uygun olarak kulla­ nılmayışı insanı yalnız çağının dışına itmekle kalmıyor, kendi özünden, onu "insan " kılan tözden de uzaklaştırı­ yor. Böylece çağdaş insan, eskiçağ insanına oranla bir "mi­ tos varlığı " bile olamıyor, söylenceyi oluşturan öğelere yabancı kalıyor. Günümüz Anadolu insanını tarihinin akı­ şı içinde görmeye çalışırsak, din ortamında, eskiçağın ge­ risinde kaldığını görürüz. Anadolu insanı yaşadığı evrene yabancıdır, ona uzaktan bakmaya alıştırılmış, köklerinden koparılmış, kaynağından uzaklaştırılmıştır. Tektanrıcı dinler, Anadolu insanının yaşama gerçeğine aykırı düştü­ ğünden, doğal gelişmeye engeldir. Deney bilimlerinin Ana­ dolu' da, ortaçağdan buyana, suçlanması tektanrıcı inançların yaygınlığı yüzündendir, Anadolu insanının ken­ di yarattığı mitoslardan, söylencelerden kopuşu dolayısıy­ ladır. Uygarlığın hangi aşamasında olursa olsun, kendi yarattığı söylenceleri yok sayan, yadsıyan bir toprağın in­ sanları evlerde yetiştirilen süs bitkilerine benzemekten öteye geçemez. Onların yaşamı doğal ortamdan soyulmuş, 352

doğal gömleğini çıkarmış bir "besleme varlık "tır. Bunun ne denli kesin bir gerçek olduğunu kavramak güç değil­ dir, biraz eskiçağla ilgilenmek, uzaklarda gezinmek yeter. Anadolu söylencelerinin doğal yapısını bozan güney ülke­ lerinden gelen inanç varlıklarıdır. Çoktanrıcı dönemlerde geçerli olan bu durum tektanrıcı dönemde, ortaçağda da etkisini göstermiştir. Eskiçağda, Anadolu insanı, çoktan­ rıcıydı ancak bütün tanrıları, tanrıçaları yanındaydı, evin­ deydi, yediğini yer, içtiğini içer, giydiğini giyerdi. Tektanrıcı döneme geçti, eskiçağın kanatlı insanları, in­ san başlı arslanları, kanatlı akrepleri "melek " adı veri­ len düş varlıklarına dönüştü, başka bir inancın boyasına bürünerek Anadolu'ya geldi yerleşti. Eski ile yeni arasın­ da, öz bakımından, geliştirici bir değişiklik görülmüyor. Yürüyen insanı, bilim verilerinin dışında, kanatlandıran bir inanç kurumunda yeni, geliştirici yan aramak kendi kendini aldatmaktır. Nitekim, "kanatlı " varlıkların düş­ lerle takılan kanatları bilim verilerini değil de yalnız in­ sanları uçurtmaya yaramış. Demek, insan varlığını doğal yapısının dışında eyleme itriıek gelişmeye yetmiyor. İnsa­ nı kanatlı bir araca koyup boşluğa salmak olağan da, in­ sana kanat takıp göklere göndermek doğaya aykırı. İşte mitologi varlıkları da böyledir, kendi oluş ortamında do­ ğal, ortamın dışına itilince doğadışı. Oysa Anadolu, tarihi boyunca, değişik inanç varlıklarının karışıp kaynaştığı bir ülkedir. Bu gerçeği sık sık yinelemek de bir uygarlık gö­ revidir, gereğidir. Bir inanç gelirken öncekini geçersiz sa­ yar, yürürlükten kaldırmak ister,bu isteğinin kesin gerekçelerini de ortaya koyar. Bu durumlar, uygarlık ba­ kımından, büyük önem taşımaz. Büyük öne m taşıyan du­ rum sonradan gelenin; eskiden kalana oranla, getirdiğinde saklı yaratıcı yetenek, o yetenekle ortaya koyabileceği ba­ şarı ürünleridir.Uygarhkalanındatanrıların sayısını azalt­ mak, inanç verilerine kaya katılığı niteliğinde geçerlilik kazandırmaya çalışmak başarı değildir. Aranan başarı yıktığının, attığının yerine daha gelişmişini, ilerleticisiF/23

353

ni koymaktır. Yoksa "putları kırıyorum" diyerek kırdık­ larının yerine yenisini koymayı yasal göstermek uygarlığın bilincine varan bir kimsenin yapacağı iş değildir. Bir top­ lumda suçlanan katılığın yerini övülen başka bir katılık alırsa, o toplumda, uygarlığın gerekli kıldığı varlık bilin· ci doğmamıştır. Böyle bir ülkede mitologi alanında ne var­ sa ya geçersiz sayılır ya da yerine yeni bir mitologi konmak istenir. Anadolu, yeryüzünde kapladığı toprak yüzeyi dolayı­ sıyla, değişik görüşlerin yoğurulduğu bir ortam olmuştur. Bu ortall}ın oluşmasında başlıca etken sürekli göçlerdir. Göçlerin getirdikleri, buldukları karşısında ezik düşünce başarı vurucu güçte aranmıştır. Ortaçağda, çoktanrıcılığı yenmek düşüncesiyle, tektanrıcılığın başvurduğu araç bu­ dur. Eskiçağın savaş tanrılarının vurucu gücü, azgın öf­ kesi ortaçağda tektanrıcı inançların yarattığı tanrının kişiliğinde bir nitelik olarak belirir. Sözgelişi İslam dininde tanrının "Kahhar'', "Cebbar" nitelikleri eskiçağ savaş tan­ rılarının özelliklerini taşır. Gene islariı inancına göre tan­ rının esirgeyen, koruyan, yardım eden, sağlık veren, iyiliksever nitelikleri vardır. Bunları da eskiçağ Anado­ lusunun tanrılarında bulmaktayız. Daha önce sözü edilen söylence varlıkları arasında tanrıların bu tür olayların yö­ neticileri oldukları açıklanmıştı. Eskiçağın çoktanrıcılığı ortaçağın tektanrıcılığına dönüşürken, sayısız olayları yan­ sıtan tanrısal nitelikler tektanrının kişiliğinde toplandı. Hititlerin on iki büyük tanrısının görevleri Arapların tek tanrısının nitelikleri oluverdi. Daha doğrusu eskiçağın tan­ rıları ortadan kaldırılarak görevleri bir tanrının elinde top­ landı. Böylece tanrılar birer nitelik olarak tek elde kaldı, ortada önemli bir değişme olmadı sayılardan başka. Eskiçağ söylencelerini oluşturan varlıkların, eskiçağ insanlarınca gerçek bilindiğini yukarda söylemiştik. Or­ taçağda bu durum aktarılarak öteevrene, ölümden sonra yaşamın sürdürüleceği söylenen evrene yükletildi. Eski­ çağın gerçeği ortaçağınki ile yer değiştirdi. İnsanların, uy354

garlığın başlangıcında bu lundukları bir dönemde, yarattıkları düşünce ürünü, gene insanların ileri bir uy­ garlık aşamasında bulunduklarını söyledikleri bir çağda suçlanarak yerildi, yerine düş varlığı kondu. Böylece so­ muttan soyuta kayan bir gerileme başladı, gerçeğin anla­ � mı da, yeri de değiştirildi. İnsanların elleriyle tutup gözleriyle gördüklerine değil de düş kurarak varsandıkla­ rına gerçek denildi. Bu çağlar boyunca yinelenmiş, yürür­ lüğe konmuştur. Ancak atılanın yerine konmak istenen, kimi yerde konan daha geliştirici, daha uygarcı bir nite­ lik taşıyamamıştır, daha açığı gelen gidenin yerini doldu­ ramamıştır Anadolu'da. *

Anadolu söylencelerinin önemli bir kesimi de ölülerle ilgili olaylardır. Daha sonra ayrıntılarıyla ele alınacak olan bu konu çok değişik durumlar gösterir. Kazılardan edini­ len bilgilere göre, Anadolu'da, ölülerle ilgili işlemlerin en yoğun olduğu dönem Hititlerin yaşadıkları çağlardır. An­ cak, onların, ölülürle ilgili tüm eylemleri kendileri yarat­ tı da denemez. İ. Ö. 2000 yıllarının çok gerilerine giden birtakım geleneklerden etkilenmeleri, onlara komşu ülke­ lerden aldıklarını, kendi buluşlarını katmaları olağandır, doğaldır. Bugün, ölü gömme işleminin çağını kesinlikle be­ lirleme olanağı yoktur. Ancak eldeki buluntular, Anado­ lu uygarlığının gelişik döneminde bu konuyla ilgili epeyce ilerleme olduğunu gösterir. Kimi yörelerde ölülerin evlerin içinde, döşemelerin al­ tına, kimi yerlerde höyüklere, kimi bölgelerde kuyu biçimli kazılmış yerlere, özel küplere, odacıklara, kimi kesimler­ de de taştan oyulmuş yerlere gömüldüğünü gösteren çok kanıt vardır elimizde. Yalnız Hititlerde üç türlü gömme yapıldığını biliyoruz. Toprak içine, küpe, taş kap içine ölü gömülürdü. Gene Hititlerde, daha sonra görüleceği üzere, eti yakılan kemiklerin bir kaba doldurulup gömüldüğünü gösteren kanıtlar vardır. 355

Kesin olarak bilinen, Anadolu ilkçağında, eskiçağın­ da bütün ülkeye yaygın, tek türden bir ölü gömme yönte­ minin bulunmadığıdır. Bu konunun, Anadolu konusunda, bize ışık tuttuğu çok önemli bir sorun vardır, o da söylen­ ce varlıklarında görülen türlülüğün ölü gömme törenlerin­ de de varolduğudur. İşte bu özellik Anadolu söylencelerini türlendiren durumlardan biridir. Bu olay uygarlık bakı­ mından da ayrı bir değer taşır, oysa günümüze değin ye­ terince ele alınmamış, yalnız kazılarda çıkan buluntuları yorumlamakla , kısa açıklamalarla yetinilmiştir. Hititlerde ölülerle ilgili inançların değişik olması, bü­ tün ülke yüzeyinde belli bir geleneğe bağlı kalınmaması uygarlık bakımından ilginçtir. Eskiçağda, ölülerin yakıl­ ması, yakılma işleminde öze l törenlerin düzenlenmesi ge­ leneği Hindistanda yaygındı. Sonraları kimi Akdeniz uluslarında da bu geleneğin sürdürüldüğü görülür. Hitit­ lerle ilgili uygarlık buluntuları arasında ölü küllerinin konduğu, ölü kemiklerinin saklandığı özel kaplar görül­ mektedir. Bundan Hititlerin kimi ölüleri yaktığı, kimi ölü­ lerinin yalnız etlerini yakıp kemiklerini sakladığı, kimi ölüleri de kollarını boynundan dizkapakları arkasına uza­ nan bir bağla sımsıkı bağlayarak, çömelmiş gibi bir du­ rumda gömdükleri anlaşılıyor. Böylece ölü gömme konusunda üç ayrı gelenek, üç ayrı işlem bulunuyor. Ö lülerin tümden yakılıp küllerinin bir kaba konması­ nın Hindistandan geldiği söylenebilir. Orada bu tür gele­ neklerin yaygınlığı bilinmektedir. Ö lünün külleri kutsal sayılır, onlara karşı özel bir saygı gösterir, küllerin kon­ duğu kap da toprağa gömülür. Bu kaplar genellikle top­ raktan yapılmış küçük çömleklerdir. Öte yandan bu kül, kemik koyma kapları arasında tunç, başka türden alaşım kaplar da görülmüştür. Bu gelenek, maden kap yapma, Me­ zopotamya kaynaklıdır. Demek Hititler, bu alanda, kom­ şu uluslardan birtakım inanç varlıkları almakta sakınca görmemişler. Bu durum inanç kaynaşmalarının kaçınıl­ maz bir sonucudur. Ancak, ikinci bir durum daha var, o

356

da Hitit egemenliği altında yaşayan eskiçağ Anadolu in­ sanlarının böyle bir gelenekleri olup olmadığı, bizim Mezo.. potamya'dan Hitit çağında alındığını sandığımız bir geleneğin Anadolu'da eskiden beri varolduğudur. Bu ko­ nuda çok kesin bir yargıda bulunma olanağı yoktur. Şimdilik,engüvenilir kaynaklarda bile çelişmeler görülü­ yor. Sözgelişi Riemschnider'in "Die Welt der Hethit;er" adlı yapıtında Namni, İmar diye geçen adlar Belkıs Mutlu 'nun "Efsanelerin İzinde" adlı yapıtında Nanni, !nar biçimin­ de yazılıdır. Bunlar birer dizgi yanlışı değildir besbelli. Da­ ha hunlar gibi nice değişiklikler vardır. Bu değişiklik , yazıların okunmasındaki görüş ayrılığından kaynaklanı­ yor. Bu tutum günümüzde sürüp gidiyor, dolaylı olarak öte­ ki inanç varlıklarının bilinmesinde de ayrılıklar ortaya çıkarıyor. İşte ölü yakıp külleri bir kapla gömme olayı da böyledir şimdilik, kesinliğe varılmış değil hu konuda. Hititler, ölen kır�lsa yalnız etlerini yakar, kemikleri­ ni yağlarlar, güzel kokularla yıkayarak özel bir kaba ko­ yup gömerler. Onların gözünde kıral kutsaldır, tanrısal niteliklerle donatılmıştır. Ancak yakılan bir ölünün kemik­ leri özel bir kaba koyulduktan sonra neden başka bir Ölü­ nün yanına, yattığı yere gömülüyor? bemek Hititler kimi ölüleri yakmadan, kimileri tümden yakıp yalnız külleri­ 'lİ, kimilerinin de kemiklerini yanyana, bir başkasına gö­ mebiliyorlarmış. Bu üçlü inanç çok ilginçtir. Üçü de bir ·geleneği, kaynağı gerektirir. Gene Hititler, kimi ölüleri dizçökmüş gibi boyundan, kollardan, dizkapakları arkasından bağlayıp gömerlerdi. Ölünün toprağa, ya da kendisine göre yapılmış özel küpe oturur gibi gömülmesi, dirilip yeniden yeryüzüne gelebi­ leceği korkusundandı. Kimi araştırıcılar öyle diyorlar. Oy­ sa dirilme gücü olan bir ölünün o bağları da koparıp atabileceği doğaldır. Öyleyse işin içinde başka bir iş var­ dır. Hititler ölümle yaşam arasındaki kesin çizgiyi bilemi­ yorlardı. Bundan dolayı ölümle dirilme eylemi bir düzeyde görülüyordu. Korkunun kaynağı bu "biİemeyiş"tedir.

357

Anadolu' da bu tür ölü gömmelerin çağlarla ilişkili ol­ duğu, etkilenme kaynaklarının başkalığıyla bağlantılı bu­ lunduğu ilk düşünülecek durumdur. Bunda, o çağlarda, Anadolu'da yaşayan toplulukların kendi bütünlükleri için­ de ayrı birer uygarlık oluşturduklan, bu küçük uygarlık­ ların, Anadolu uygarlığının bütünleyici bölümlerinin varlığı da gözden uzak tutulmamalı. Ölüye karşı gösteri­ len saygı, düzenlenen tören uygarlığın özünü oluşturan ögeler arasındadır. Yeryüzünde ölülerle ilgilenmeyen bir uygarlık düşünme olanağı yoktur. Birbakıma uygarlık ölü­ ler karşısında benimsenen tutumla başlar diyebiliriz. Daha önce de değinildiği gibi, Anadolu söylenceleri bel­ li bir dönemi kaplamaz, günümüze değin uzanır. Yunan­ Roma ilkçağını, Anadolusuz açıklama olanağı yoktur. Trakya'da "Trak" denen insanların inanç ürünü olduğu ileri sürülen mitologi varlıklarının da Anadolu' dan etki­ lendiği, esinlendiği bir gerçektir. Bu tarih gerçeğine Kaf­ kas insanlarının buluşlarını da eklememiz yararlıdır. Sözgelişi, bir Kafkas topluluğu olan Abazalar'ın (Abhaz'­ ların) inançlarında da, binlerce yıl öncesinden kaldığı ile­ ri sürülen bir İlluyanka öyküsü vardır. İlgili bölümde görüleceği üzre, bu öyküde geçen, Hititlerden kaldığı bili­ nen, öğeler Kafkas boylarında da vardır. Yalnız adlar bi­ raz değişiktir. Kimi araştırıcılar birtakım kavramların köklerini araştırarak buldukları dil benzerliklerine daya­ nıp İ. Ö. 3500 yıllarına varan eski bir ilişkiden sözetmek­ tedirler. (6)

6- B. Ömer Büyüka, Abhaz Mitolojisi Anaç mı?, 1971, s. 97. Ya­ zar bu yapıtında eski Kafkas mitolojilerine, onlarla Sümer-Hitit mitolojileri arasındaki benzerliklere değinerek gerçekten ilginç savlar ileri sürüyor, önemli ipuçları veriyor. Yazar çokluk batı kaynaklarına dayanarak araştırmalarını sürdürüyor, özel görüş­ lerini örnekler vererek açıklıyor. Yargıları kimi yerde tutarlı, güven vericidir.

358

Kafkas topluluklarıyla Anadolu insanları arasında, çok eskiçağlara varan, yakınlıkların bulunması doğaldır. Ge­ rek Azerbaycan'ın güneyinden, Ağrı dağının eteğinden ge­ lebilecek yol, gerekse doğrudan doğruya yayla insanlarının gidip gelmelerine elverişli dağ yolları, Doğu Anadolu ile Kafkasya arasındaki yakınlığı sağlayacak, sürdürecek ni­ teliktedir. Eskiçağda Anadolu-Kafkas komşuluğunun da­ ha çok göçler sonucu yerleşmelere yürütüldüğünü, bu olaya Mezopotamya uluslarının da katıldıklannı günümüze ka­ lan kimi belgelerden öğreniyoruz. öte yandan Abhazya de­ nen ülkeyle deniz yolunun sağladığı komşuluk da önemlidir. Nitekim Abhaz1ar deniz yoluna Hopa, Rize yö­ relerinden Samsuna değin gelirlerdi. İlkçağda sürüp giden bu ilişkinin, özellikle Doğu Anadolu'da etkili olması ola­ ğandır. Olaya başka açıdan bakalım: Hititler Anadolu'ya Trakya üzerinden gelmişlerse Trak topluluklarından, Kaf. kasya yoluyla gelmişlerse Kafkas insanlarından, az da ol­ sa, etkilenmemiş, birtakım inanç varlıkları edinmemiş diye düşünülebilir mi? Biz bu soruya etkilenmenin oldu­ ğu doğrultusunda karşılık verebiliriz. Söylence varlıklarıyla ilgili etkilenmelerin başka uy­ garlık ürünlerinden kaynaklandığını da söylemiştik. Bu­ nu söylerke n de eskiçağ uygarlık ürünlerinin yaratılmasında inançların büyük önem taşıdığı ger.çeğine dayanmıştık. Özellikle toprak kaplar üzerindeki süslel!le­ lerde söylence alanına giren öğelerin çokluğu ilginçtir. Olü­ lerin yanlarına konan adak kaplarının süslerinde inançlardan başka bir etken aramak boşunadır. Bundan dolayı kaplar arasında görülen benzerlikler, süsleme ya­ kınlıkları karşılıklı etkilerin, etkilenmelerin birer kanıtı olsa gerek. Tarih öncesi çağlardan kalma uygarlık ürün­ leri arasında Suriye de bulunanlarla Anadolu da bulunan­ lar arasında ilgiye değer bir benzerlik vardır. Bu benzerlik, özellikle, toprak kapların süslemelerinde, ağız-sap biçim­ lerinde açıkça görülmektedir. Kuzey Suriye'de bulunan 359

toprak kapların kimini Anadoludakilerden ayırma olana­ ğı azdır. Bize kalırsa, bu benzerlik de karşılıklı etkilerden, etkilenmelerden kaynaklanmaktadır. (7) Anadolu söylencelerini oluşturan varlıkları tanrılar­ dan, tanrıçalardan, devlerden, onlarla ilgili olaylardan ku­ rulu bir bütün içinde değil, günümüzde söylenen kimi halk öykülerinin kaynaklarına vararak, böyle bir çaba göste­ rerek araştırmak, kavramaya çalışmak gerekir. Yoksa, gü­ nümüzde "mitologi" kavramının anlamına bağlanarak yapılacak bir çalışma ne denli geniş boyutlu olursa olsun, istenen sonucu veremeyecektir. Anadolunun en eski uy­ garlık ürünleri olan söylence varlıklarını araştırırken gü­ nümüz Anadolu insanlarının inançlarını, geleneklerini de gözönünde bulundurmak gerekir.

7- Kurt Bittel, Ön Asya Tarih Ö ncesi Çağları, 1945, çev. Halet Çambel, s. 100- 117. bulunan toprak kap örnekleri Anadoludaki· lerle karşılaştırılınca benzerlik kolayca görülür. Bu tür karşılaş­ tırmalarda, aradaki sürenin uzunluğunu düşünerek, yüzde yüz tıpkılık arama gereği yok.

360

Tanrılar Tanrıç alar

Boğalar

Tanrılar-Tanrıçalar-Boğalar

Güneşin doğduğu yerden Akan bir ışıktır yeryüzüne Tanrıların tanrıçaların söylediği Görkemli boğaların sırtında Dolaşan bütün Anadoluyu.

363

SULAR ISINIYOR Yüceler ışık kokuşlu gülüşlerle indiler göklerin maviliğinden Görünmeyen kanatlarında düşüncenin .kimi öfkeden yoğrulmuş kimi sevgiden ... Bir türkü duyduğun yerde Bir insan duygusudur konuşan Sözcüğün örtüsünde. Ne tutku ne yoğunluğun dilegelişi Südün sessizliğini söyleyen Bir çocuk özlemidir geleceğe. .. Bütün söylenceler çocuktur Sonra büyür dillerin kucağında Girer istenen biçime Bilinmeyen yılların akışında ... Söylencelerin en güzeli Çocuklara seslenir duygu sıcağında.

364

ADONİS Bir yazgının kanayan öyküsü Baharı muştulayan gelinciklerde Ak gülleri kızıla boyayan Kışla giden yazla gelen sevginin Masalları süsleyen kan kokuşlu öyküsü. * Adonis bir _yerde Temmuz. Dumuzzi Bir yerde Attis Anadolu'da Sümerlerde Asur-Babil kadınlarının gönüllerinde Bitmeyen özlemin işlendiği bir örgü. * Adonis Hititlerde Telepinu ya benzer Yediveren güller açan ellerinde Bire bin veren başaklar tarlalarda İlkyazın sıcaklarıyla gelir bolluğu Yaz aylarında sararmış olgun ekinler Tarımcıların sevgilisi tanrısı Genç kadınların özlem dolu gözağrısı. *· 365

Öyle sevmiş benimsemiş ki Adonis'i Anadolu 'nun komşuları birer ad vermişler Gönüllerince süslemişler donatmışlar Yürek yakan gözler yaşartan öykülerle Sindirmiş/er içlerine. Tanrıçalar tanrılar kıskanmış Adonis'i Birbirlerinden girmişler gencecik gönlüne Suç üstüne suç işletmişler ona Sonra da bir yabandomuzılnu göndererek Güneşin parlak örtüsünü serdiği bir kırda Çiçeklerle donanmış yaylımda girmişler kanına.

* Sıcacık buğular çıkan kanlarının damladığı Yerde bitmiş gelincik çiçekleri O çiçekler ki baharla gelir Baharla gidermiş o günden beri.

* Attis-Adonis-Dumuzzi bir öykünün örgüsü Ayrı ayrı dillerde söylenen üç türkü Bolluk tanrısı döl tanrısı kadınların Kızların sevgilisi koruyucusu Çiçekler bitkiler erkeklerin gücü Gerdek gecelerinde görünmeyen yiğit Gü veyin belinden geline damlayan bengisu.

* Dum uzzi bizim "damızlık " dediğimiz Boyn unu boynuzlarını mavi boncuklarla Boyam boyam çiçeklerle süsleyerek Sevinç türküleri çığırış/arla Döl almak için inekleri çektiğimi� Görklü görkemli boğadır Anadolu 'da. Attis-Adonis-Dumuzzi bir kökten üç ayrı dal Bir dalın üç ayrı yaprağı Toh um Sümer'den Babil'den Asur'dan Yetiştiren güzelim Anadolu toprağı.

* 366

Nice türküler yakılmış Adonis'e Hititlerde Telepinu diyerek Törenler düzenlenmiş övgüler yakarışlar Yalvarışlar sunulmuş açılan a vuçlarla göklere. Anadolu 'da bahardır Adonis-Attis-Dumuzzi Bir kaynağın üç adı bir de "temmuz" Ekinlerin toplandığı ay, "orakayı " denen. Orakayı buğdayların orakla biçildiği ay Olgun sarı başaklarla harman düğünü.

*

367

ARDİNİ Güneş Ağrı 'nın ötesinden doğar Urartu 'ya Biraz güneyde kalır Van 'la gölü Ağrı 'nın dorukları parlar önce Sonra dökülür ışık yağm uru Vangölü 'ne Yayılır uçuşan saçları güney ovalarına. Işık arabasıyla dolaşırken bakar Yücelerden Urartu 'ya korur Ardini

* Kışın uzak düşer ülkeye yazın yakın Güzle başlar karları giyinmeye Baharla çeker sırtına yeşil örtüsünü Gündüz gezer geceleyin uyur Ardini.

* Ona yakın düşsün diyerek Urartular Dağın doruğunda kurmuşlar tapınağı . Vangölünün komşusu küçük bir dağın Bir de benzerini yapmışlar ovada Yazın dağda kışın ovada durur Ardini. *

Uzanır yazları büyük yaylımlara Aydınlatır oylumları koyları Koyunların yünlerini parlatır Sığırların geyiklerin kuşların tüylerini Girer Vangölünde yıkanır Çıkar karaya kurunur Ardini.

* 368

Doğarken bürünür pembelere Alaca yaşmağı çeker başına kuşlukta Yürür ağır ağır maviliğe doğru Kalın bir ışık örtüsüyle kaplar evreni Öğleyin çıkar boşluğun doruğuna Yorgundur dinlenesi var soyunur Ardini. *

Sonra başlar basamak basamak iniş Açık ma viye çalan giysiler içinde Ormanlar sanırır sessizliği Kırlarda belirir uykunun izleri Gözleri süzülür sayıklar çiçekler Tek tük ocaklar yanar dağ başlarında Yürürken derin oylumlara karanlık Emer kanını kızıllığın doyunur Ardini. *

F/24

369

ARMA Gece parla,yan ay'ı gördün mü gökte Akkorla dolm uş bir mangal Kaçar bütün kötülükler ondan Çocukların korktuğu cinler periler. Geceleyin yolcuları koruyan Yeşerten besleyen ekinleri Buğdayları çeviren altına Uyurken insanlar sarınıp karanlığa Sığırlar ahırlarında koyunlar ağıllarda Ormanlar kuşanırken sessizliği Kuşlar ağaçlarda. biriktirir cıvıltılarını Günaçımında söylenecek türküye Bir olur Hitit başlığı giyer Arma Bir olur Luvi kuşağı dolanır beline. *

Dolaşır gökleri sessiz adımlarla Güldürür. yüzünü çiftçilerin Gölgeleri kovar çayırlardan kırlardan Sürer ormanlara çalıların ağaçların altına. *

Güneşle bölüşmüş gökleri Bir dernek kurmuş çağların uzağından Çevresinde toplanan yıldızlarla Ulaşmaz bize boşluğu dolduran türküleri Göklerin enginliğinde çınlayan çalgılardan Yayılan, yumuşak ışıkla yürüyen ezgileri. *

370

Arma 'dır elinden tutan ozanların Öğreten .şiiri öyküyü düşü. *

Arma dönünce Dolunay'a güzele yüz olur Ozana sevgili, çözer dilini sevenlerin. Yarımay kaşıdır sevgilinin şiirde Hitit ülkesinde bir geleceğin öyküsü Bilicilerin dilinde, kabartmada tanrı. *

Güzel günler gelir Arma 'nın eteklerinde Görkemli yüzünü gösterince yazbaşı toprağa Onunla başlar ekinli türküler Akar dilden dile kulaktan kulağa · Karadeniz köylerinde: •

371

Ay dotar sini sini Severum birisini İplan assalar beni Deyemem doğrisini *

Bir ay doğdi gırandan Olayım şefaffına Bi evde iki güzel

Vuruldum ufağına *

Ay vurudi bacadan Gün gibi yüzlerine Racan eperdum oni Bakardi gözlerume *

Ay doğdi gıranlara Bak cama vuranlara Gurban olayım e gız Goynunda duranlara

* Ay vuruyi vuruyi Vuruyi da duruyi E gız senunlan beni Bi gıran ayiruyi *

Ay vuranda vuranda Memen kokar maranda Giiğur imana gelur Gız sana yalvaranda

*

372

ARSİMELA

Dağların göğe yaklaştığı yerde Kuş uçmaz kervan geçmez tepelerde Yazın sıcağında kışın karında Bir tanrı oturur Urartu'da Tanrılar tanrısı denen bu tanrı Çevresinde sayısız yardımcıları Ardında sürür aydınlığı yürür Ağrı 'nın doruğundan baksa Muş o vasındaki karıncayı görür Güneş ay yıldızlar fırtına yağm ur Bir söylentiye göre ondan sorulur Karayağız Urartu kızları Yılın belli günlerinde dizi dizi Yediveren başak gibi elleriyle Yürek yakan bal damlayan dilleriyle Arınmış gönülleriyle girer alaya Adak sunarlarmış Arsimela ya İnsanın ayak bastığı yerde sunağı vardı Varlıklı yoksul bütün Urartu yurttaşları Arsimela 'ya saçı saçarlardı Bir yürekti canlar Bir damardan yayılan sıcakta t üten insanlar Kardeşli dolgun sarı buğday başakları gibi... *

373

AR UNA Oynak tanrısı denizlerin Dalgalı suların Sevditi balıkçılardır Ürünü balıklar Ona taparmış gemiciler Durulur denizler uyuyunca Öfkelenince kaynar Allak bullak olur sular... *

Ağarırken dalgaların saçları Suların türküsü yansıyınca kıyılara Tuzlu köpüklerle sarar yumağını Fırlatır yosunlu. kayalara. Esen yellerle sarmaş dolaş Döndürür suları yün eğer gibi Bir olur iner denizin üstü derinlere Bir olur çıkar yüzeye denizin dibi. *

Balıklar yosunlar denizanaları Midyeler yengeçler istakozlar

Denizin özünü sömüren

Yüzen yapışan nice canlılar İçerken suda yıkanmış güneşi Duyulmaz Aruna 'nın sesi. *

374

Bir de girince yeller suya Dolaşmaya çıkınca denizde Daklar hırçın soluğu [)öner öfkeden Aruna 'nın gözleri Yürür kıyılara kemirir yeri. Dizilir dalgalar ya vaş yavaş Başlar denizle karalar arasında savaş. *

Denizler uyur esen yeller gidince Çekilir enginlere dinlenir Aruna Geceleyin örtünür ayışığını Gündüzleyin serer denizlere güneşi Emip günün memelerinden büyüsün diye Yumuşak tüylü denizyosunları Koyu bir yeşile boyayan durgun suları. *

Sevmez yasalarına saygısızlık edenleri Beceriksiz korkak insanları sevmez Taşımaz engin bir ovaya benzeyen omuzlarında Bilmeden girmek ölümdür denize Aruna 'nın değişmez kurallarını. Bundandır ba tmayışı yüzenlerin. Uysal gemilerin bir de balıkların Denizanalarının yayvan dirilerin. *

Deniz Anadolu kıyılarında denizdir Karadır aktır ma vidir Van 'da göldür sodalı Orta Anadolu 'da tuzlu. Deniz Anadolu 'nun Anadolu denizin Kucaklamış üç yanını maviler giyerek Gön ül vermiş Anadolu 'ya Aruna, Aruna 'ya sormadan varılmaz Anadolu 'nun yanına. *

375

AŞKESA YA

Suların görünmeyen gücüdür Aşkesaya İçtiğimiz yıkandılJmız suların TopralJn özünden çıkan Buğulaşıp ağan sıcalJn kanatlarında Yağmur olup yağan. Canlılarda kandır bitkilerde su Ananın memelerinde süt Gözlerde yaş Işınların yansıdılJ Baharda yeşildir kışın ak Soğukta kardır buzdur. Çaylarla derelerle çağlayan Kayalardan köpük köpük dökülen Bir büyüdür Aşkesaya Hititlerden bize gelen. Kimse duymaz Aşkesaya 'nın türküsünü Yağm ur damlalarıyla delinmeyince toprak Kimse bilmez Aşkesaya 'nın gücünü Oyulmayınca kayaların yüreği sularla. Susuzluğun yardılJ dudakların Erimeyince yakıcı tuzu bir pınarda. Odur demiri çeliğe dönüştüren Demircinin örsünden soğuk suya girince Odur gelinciklerin al al gülüşü Baharda tomurcuktan çiçeğe yürüyünce. Üzümün suyunda can sıcağıdır Aşkesaya 376

Damar damar yayılan gövdeye Sonra buğulandıran gözleri Duyguları kırbaçlayan Güçlüyü daha güçlü Güzeli daha güzel gösteren. Anadolu 'da çağlayan sular var ya Baharda bulunan emilmiş topraklarla Tarımcıların yüzünü güldüren Ekinlere canlılık veren Aşkesaya 'mn ellerinden fışkırır Akar bitkiler tanrısi Telepinu 'ya Onun buyruğuyla döner doğaya. *

377

EŞTAN Güneş ışığında gülen Günün gözüdür ay'ın yüzü Kimden geldiği bilinmiyor Hititlere Anadolu 'yla yaşıt Tarihten eski Bir tanrıdır Eştan ... *

Öyle benimsemiş sevmiş Anadolu'yu inmiş gökyüzünden dağlara Dağlardan ovalara yaylımlara Karanlık oylumlara Almış gecenin yarısını yeryüzünden Işık giydirmiş ormanlara. *

Bir yiğit delikanlıdır Eştan Çıkarken günaçımıyla yolculuğa Pırıl pırıl okları mızrakları elinde Kaçışır karanlık-severler oyuklara. *

Eştan-İstanus- Utu Güneş tanrısı üçü Anadolu'nun ışık egemenliği Yaşamın yüreğinde tomuran tat Bitkilerin sevinci canın esenliği Toprağın gülüşü baharın şenliği *

"Yoksulun yorganı öksüzün örtüsü" Derler Anadolu 'da güneşe Elinin açıklığından onbinlerce yıl Eştan 'ın İstanus'un Utu 'nun Tapar olmuş insanlar güneşe benzeyen ateşe. *

378

HADAD Fırtına tanrıları yetmezmiş gibi Bir de Hadad gelmiş Anadolu'ya Suriye 'den Hitit ülkesinde törene Bir daha gitmeyi düşünmemiş Sevmiş toprağını suyunu Konukseverliğini yağız insanların. Adad, Hamman derlermiş ona Suriye 'de Böyle söylüyor kimi söylenceler Ağu dökülür gözlerinden Öldürür gibidir bakışları Kalın kaşlarının altından çevreye yayılan. Nerde gürültü gümbürtü Nerde yıkım nerde korku Hadad orda Gören olmamış onu sessiz yeşil ovalarda Besili sürülerin yayıldığı yaylımlarda. Güzel ötüşlü kuşları Görkemli geyikleri karacaları ceylanları Durgun denizi mavi gökleri sevmez Hadad. Yıldırımlarla şimşekleri Kara bulutların taşıdığı yağmurlarla Fırtınalarla boralarla gelir Tadını kaçırır ortalığın Dileği yerine gelince gönlü olunca gider. Orta boyu kalın om uzları çatık kaşları İnsana dön üşen bir öfkedir. �

Yüce dağlara pek çıkamamış Hadad Orta Anadolu 'dan güneydoğuya doğru Uzanan ovaları düzleri seçmiş kendine.

* 379

HALDİ

Urartu 'da tanrılar tanrısı Haldi Giineşin yoldaşı devletin koruyucusu Konuk gelmişti Teşup'un şölenine Bilinmeyen, masalların sustuğu yerden İnsanları koruyan savaşları yöneten Bir elinde kargı bir elinde gül Bir gözünde kan ötekinde su Yansı sevgi yarısı korku Sevmiş Anadolu dağlarını yaylımlarını Yijit duruşlu tepeleri Uyuyan bir deniz gibi ormanlarını Dönmemiş bir daha geldiji yere Sürüp azgın a tların çektiji arabasını Göklerden öteye enginlere. *

380

Girmesin yabancılar Urartu topraklarına Akarsularında göllerinde balık tutmasın · A vfanmasın ormanlarında kırlarında Dokunmasın kutsal geyiklere kuşlara Yemişli dallar bizimdir yere dönük Göğe yönelmiş güzel kokuşlu çiçekler Ötüşleri tatlı kuşlar sakızlı çamlar İğdeler ardıçlar kızılcıklar bizim İster doğusunda ister batısında yetişsin Anadolu 'nun bütün ürünleri bitkileri bizim Bizden sorulur yerle gök Anadolu 'da oymayan gelmesin ülkeye bu kurala. Haldi'nin buyruğu bunlar onun yasası Yoksa savaş gelir ardından kanlı bıçaklı Başlar kesilir kılıçlarla gövdeler Mızraklarla kargılarla delik deşik edilir. Urartu demek yeryüzü demektir Haldi demek savaşların başbuğu demektir Göz gördüğünden öteye geçmezmiş evren Böyle söyler böyle kurarmış insan eskiden. ""'

Bir saldırıya uğrayınca toprakları Önce Haldi 'ye danışırmış biliciler Urartu 'da sonra başlarmış karşı savaşa Giriş m utlu bir sonuç görünmüşse falda. Toprak katmak dilerse kıral topraklarına Çağırırmış en büyük bilicileri konağına Konak da bir tapınak sayılırmış ülkede Sorarmış geleceği günün neler getireceğini Gülerse yüzüne yazgı kılıçlar bilenir Kargılar oklar yaylar düzenlenir Düğüne gidercesine yürünürmüş düşmana Başlarında görünmeyen koruyucu Haldi. *

381

Anadolu'nun doğusu yüksek yaylalar Büyük dağlardır orcla tanrılar tanrıçalar Bir savaşla bir de barışla vardır Birleşen çelişkiler bir yasada Yaşamın başka yolu yoktur doğada. *

382

HALMASUİTTA

Bir tapınak yaptırmış sana çağlardan aşan K uşşara kıralı Anitta Seninle birleştirmiş adını Yaşamış sana sunduğu sayısız adaklarla Tanrı Halmasuitta. Korkuların kaynağı Hatti ülkesinde Saygıların yoğunlaştığı gön üller Türküleşen yakarışların yükseldiği Bolluk fışkıran toprağın özünden.

*

Neden yalnız adındır kalan Kayalara yazılmış bilinmeyen ellerce Tanrı Halmasuitta Kuşşara 'da kıral Anitta Bir yazıtın yaşattığı ? *

383

HA PANTALLiYAS Evlerin yanından geçerken kötülükleri kovı.ın içinizden arının sonra çarpar başınız Hapantalliyas kayalarina Aydınlıgı sever #apantalliyas Korkar erdeminden karanlıklar Gündüzle gelir evrene geceleyin ay'ı Gönderir göklere. iyilik edin insanlara hayvanlara Güzel düşünün güzel söyleyin Böyle buyurur Hapantalliyas Dalları kırmayın çiçekleri yolmayın Koparın incitmeden yemişleri Beslenin gönlünüzce. Kimsenin görmedigini görür Bilmedigini bilir Hapantalliyas. Ona sıgınır ormanlarda kırlarda yaşayanlar Sevimli güzel diriler Kötü. yabanlar ılgarcı yaratıklar değil. iyilik güçtür kötülük kolay Yigit işidir taş atan eli öpmek Ekmek verenin yüzüne gülmek çetin deffel. Kimdir karanlıkta çocukları korkutan Yolcuların önlerine diken koyan Katırcıların düşlerine giren ? Bir düşmesin Hapan talliyas'ın eline Belinin kırıldıgı gündür. Korkmayın geceden çocuklar yolcular Ummadıgınız yerde Hapantalliyas sizi kollar.... *

384

HAR UVA Güzel geyikler var ya yeşil otlaklarda Ürkek bakışlarla çevreyi gözetleyen Yürümekten çok sıçramayı bilen Yaşını boynuzlarından öğrendiğimiz Kızılağaçların gürgenlerin altında Eğreltilerin arasında sazlıklarda Koşar gibi süzülen Süzülür gibi koşan İşte onların tanrısıdır Haruva O tutar geyiklerin elinden Götürür yaylımlara sulara Sürdürür soylarını İri memelerinden yavrusunu emziren Geyikleri koruyan odur. Uğur diye boynuzlarını kapılarımıza Astığımız mutluluk beklediğimiz Postunun üstünde yattığımız acımadan Etini yediğimiz geyikleri koruyan odur. Haruva gibi sevememişiz geyikleri Yavrusuna bakmadan avlamışız Övünm üşüz bir de basıp üstüne yerde yatarken Upuzun gövdesinin pırıl pırıl tüylerle.. Petekten bal damlar gibi bakar geyik Bir ışık yumağınca döner gözleri bakışlarında Kaçarken döner arkaya kollar yavrusunu Sonra süzülür sıçrayarak karışır ormana. Ağlamaklıdır bağırışı bile Seslenirken Haruva ya... F/25

385

Haruva 'nın bol otlu yeşil yaylımlardır Yaz aylarında durağı, kışın çekilir konağına Kollar güzelim geyikleri yabanlardan. Bir geyik vurulunca düz yaylımlarda Haruva 'nın yüretinden damlar kan toprağa Görünmeden, kızıl çiçekler açar orda.

*

386

HARZİŞ "Ne ekersen onu biçersin, İyiliJCtir ektiğim insanların gönlüne Yüzyıllar Anadolusunda Seçmeden iyisini köt üsQnü canları. Karanlıkta bile görürü� sevgiyi Soğuklarda sıcak olurum Serinlik solurum bunaltan sıcaklarda İçilen suda yenen ekmekteyim Sağılan sütte koparılan yemişte Kovarım karanlığı tutar aydınlığın elinden. Görünmeden gelirim dileyenlere Görünmeden giderim kötülerden. Dağlar aşılır bencillik a.şılmaz bilirim Ekmek veren ellere taş atanlar da gördüm İyilik et denize at Balık bilmezze tanrı bilir Demiştim insanlara Dinleyen var dinlemeyen var öğütlerimi Gücenmem yapılanlardan İşim iyiliktir gücenmek değil Bir güneşim doğarım bütün varlıklara Bir içimi güzel suyum susayanlara Seven de gelsin bana sevmeyen de. Boş çevirmem uzanan eli. " Böyle yakmış türküsün ü Harziş Hitit çalgılarında binlerce yıl Çiçeğin kokusu yemişin. tadı Kuşların cıvıltısı günün. ışığı Ananın sütü atanın gülüşü Ekmeğin özü onun sesidir. *

HAŞAMELİ Dokunmayın hayvanlara canı severseniz İncitmeyin karıncayı kelebeği kuşları Kimler çıkarmış bu yasaları İnsan dilediğini yesin diyen ? Ben haşameli hayvanları koruyan Besleyen çoğaltan yaşatan tanrı. Güçsüz güçlünün kulu değil benim ülkemde Vurulan kırılan yem değil besin değil azık değil.. Ben Haşameli: hayvanları koruyan üreten besleyen yaşatan canı canlıdan çok seven tanrı. Anadolu yu süsledim kuşlarla Kelebekler uçurdum gelinciklerden Arı kondurdum çiçeklere bal akıttım Peteklerden, dut yaprağında ipekböceği besledim Issızdı sessizdi yeıyüzü Giderdim tatsızlığını yaşanır kıldım.

*

Dağların üstünde dağdı Haşameli Kartaldan karıncaya değin bütün türküler Onun dilinde söylenirdi tarihten önce. Tarihten sonra bozuldu düzen insan girmiş İşin içine değişmiş ezgilerin uyumu Yemişler olmadan kurumuş dallarda Çiçekler açmadan solm uş Toprak kavurmuş tohum u . . . *

388

HAŞHAŞ

Ocağımızı tüttüren tanrı Haşhaş Evlerimizin şenlili yazda kışta Karanlığı yırtan gecelerden öte Ekmelimizi pişiren büyülü güç. Tapınakları koruyan Ona sunulmuş bir adaktır çobanların ateşi Yüce dag başlarında yaylımlarda yazın Sürülerin yayıldığı. ıt

Haşhaş doganın görünmeyen yalımlı gücü Kanın sıcaklığında güneşin yakışında Ocağın kıvrılan kızıl alevlerinde Bir canlılığı dile getiren. Ev yapmak ateş yakmakla başlamış Uygarlık gelişmiş ocağın sıcağında Isına ısına görünmeyen ellerinde. Haşhaş korur kendine baglananları Önce yakar kızıla çevirir Sonra dumana küle döndürür karşı koyanları. Şimşeklerin çakışından fırlayan yıldırım Taşın taşa çarpışından sıçrayan kıvılcım Birbirine sürtünen nesnelerin sıcaklığı Haşhaş'ın anasıdır. * 389

Haşhaş taşın özünde güneşin gözünde vardı Birbirine çarpan iki nesnede İnsanlara göz kırparak yaşardı. Birden yeşil ormanları kızıla döndüren Çayırları kırları küle çeviren Haşhaş Yalnız sulardan korkardı. Bir kabın içinde çalkanan su Bir kazana boşalan deniz Düşünce Haşhaş'ın eline Duman duman göklere ağardı. *

Haşhaş diriydi dipdiriydi İnsanlar dokunmasalar katı nesnelere Çakmaktaşını sürtmeseler demire Sürerdi kendi tarlasını gönlünce Ne ormanları döndürürdü kömüre Ne yürekyağını dökerdi toprağa Ne koyunlar kesilir ocakta kızarır Ne konaklar e vler barklar yanardı. *

İnsan uyandırmış uykusunda Haşhaş'ı Çıkarmış taştan demirden evinden dışarı Önce kendini yakmış sonra evreni. Görmüş insanın deliliğini Haşhaş Uzak· kalmak istemiş kötülüklerden Ölmek değil yaşamak için daha mutlu Daha güzel günler yarınlar görmek için "Oynamayın benimle" deyip insanı uyardı. *

Günün birinde sezmiş anlamış Haşhaş Kötülük kendinde değil isnanda vardı. *

390

HAZZi Yüce dağlar tanrısı Hazzi Egemen doruklara tepelere Kutsallık veren yüceliklere. Hurriler belli günlerinde yılın Düğün dernek eder tören düzenler Adaklar sunarlardı Hazzi'ye Dağ başlarında çalgılar eşliğinde. Hazzi Hurrileri Hurriler Hazzi'yi Böyle severlerdi. "Dağlar tekin değildir" diyen öykü Hazzi'nin ellerinde büyümüş Kimi dillere masal olm uş Kimi dillere türkü. Uğurludur dağ dorukları sayrılara Sevenlerin açılırmış içleri dağda Dağlara sığınanı dağ'lar korurmuş Dağlar yürümez derviş yürürmüş. Bir masal gelir bize çağların gerçeği Değişen gelenekler duygular elinde. Özdür kalan Anadolu 'da Yediğimiz ekmekte içtiğimiz suda. Van 'dan güneye yürüyen dağlar Hazzi'den öyk üler söyler sessiz Bugün bile kimi yurttaşlarımız O dağları kutsal sayarlar. Beş bin yıl süren bir masal Ancak dağların dilinde yaşar.. *

391

HEPA T

Uzun saçlarını dökünce göklerden Başlar kara b ulutlar gezinmeye Doğumu yaklaşan yüklü bir kadın gibi Şişer b ulutların kocaman karınları Şimşeklerin göz kırpışları görülür uzaktan Duyulur tanrıça Hepat 'ın öldüren sesi Ardından bulutların kişnemesi Dağlardan yu varlanan kayalar gibi gürler Yansır oylumları dolduran gümbürtüler. *

Hepat 'ın böyledir gelişi göklere Kocası Teşup'tan geri kalmaz yıkımda Taş çıkarır yakıp yıkmada göksel erkeklere, Hepat fırtınaların kadını devler anası Allak bullak etmektir evreni değişmez yasası Bir geyiyi parçalayan kaplan gibi keskin Dişleriyle koparır sessizliğin derisini Kara kan fışkırır toprağın damarlarından Bulanan çamurlanan sulardır b unlar Azgın dönergelerle göklere yükselen yerden. Yıldırımların kılıç sesleri yankır Karanlıkta dolan oylumlara yüksek tepelerden. Korkudan titreşir çoluk çocuk Şimşeklerle gümbürder ağlar yağmurla boşluk. *

392

Korkar çıldırır atar kendini taştan taşa su Doldurur evreni bir azgın kadın t utkusu Yıldırımlar gömülen dişleridir yere Fırtınalar yayılan öfkesi enginlere. Geçmez kolay kolay dişiliginin azgınlığı Eritir ince kumlara dönüştürür taşı kızgınlığı Sürer dağların üstünten aşırır yelleri Karlarla doldurur geçitleri belleri Söker evlerin uçurur damlarını Oynatır ağaçların en kocamanlarını Evreni kucaklayan kollarında bebek gibi. ıt-

Böyle donatmış kadını Hurri düşüncesi Bir tanrıça yaratmış ondan Götürm üş Teşup'un yatağına bir fırtına gecesi. ...

Söylediğine bakılırsa kimi masalların Fırtına Hepat 'la Teşup'un sevişmesidir Boşluğu dolduran gürültüler gümbürtüler Hepat 'ın yataktan yükselen sesidir. *

393

HİKSTAS

Tanrıdır son dönemlerinde Hititlerin Nerden geldiği kesin değil Eskiden yaşamış olabilir Anadolu 'da Saldırır Tarhutas'a bilinmez neden. *

394

HUHiTiS

Kayseri müzesinde bir yazı tta Okunur Huhitis Sevmezmiş tanrı Tarhutas'ı Oyun edermiş ona boyuna Saldırırmış yıkım getirirmiş başına. Sonunda kızmış kıral Tuvati Güç almış Tarhutas'tan Yenmiş Huhitis'i. Bu başarısı Tuvati'nin Okunur Çiftlik köyünde Kayseri'de Küçük bir yazıtta. *

395

HURRA

Alaca öküzü suya çekince dışbuda�n altında Sapan bırakıp boyunduruk çözülünce Sessizliğin içinden bir ses gelir Toprak duyar Yaprak sezer. ..... İki yorgun öküze bakar yücelerden biri Görülmeyen, güneş gözleri dipdiri Yeller yumuşar bakışlarından Azalır sıca�n hızı. Toprak direncini koyverir.. Öküz öksüz değildir yoksul değildir kul değildir. Bir tanrısı vardır onun da Hurra derler önünden eğilerek geçerler insanlar tanrı yara tanlar...... Öküzdür, öküzlerin tanrısıdır, kutsaldır Hurra Öküze duyulan sevgi bir gelenektir Ondan kalmıştır Anadolu 'da. *

396

HURRiŞ Kocaman boyn uzlu kalın enseli dik bakışlı Boğalar var
397

HUTUNİ

Büyük tanrılardan Hutuni İnsanları yönetmekle geçirir günü Güler yüzü saçılar adaklar çoğalınca Çatılır kalın kaşları gönlü olmayınca. Oturur baştannlarda Atrının doruğunda Esen yellerle gönderir buyruklarını Göklere sulara bir de toprağa Dediği dediktir buyruğu buyruk Ne aydınlığa bakar ne karanlığa. *

Bir gün doğarken toplanır tanrılar Bir de karanlık gelirken ortalığa llkin ışıklar yıkanır Van gölünde Sonra yeller el sürmeden çiçeğe yaprağa. *

Daha çocuklar sıyrılmadan uykudan Kuşlar oynatmadan kanatlarını Koşar Hutuni göklerin ötesinden Görkemli arabasına uçar gibi atlarını. *

Sonra başlar evreni denetlemeye Karıncadan arslana degin Serçeden kartala değin Tırtıldan yılana detin Yoncadan gürgene pınardan denize Kelebekten insana defin

* 398

IRBITIGA

Eskiden güneşle yıldızlar varken Anadolu 'da Ay doğarken gecenin üstüne göklerden Tanrıydı yüceler ülkesinden seslenen Irbıtıga. Bir yandan insanları severmiş doğayı bir yandan Uzanan kollarıyla .ıs.uı.;c:ı.klarmış bütün evreni Onunla başlar onunla bitermiş gündüz Bir de gece dağların ötesinde. *

Topraktan kapkaçak yaparmış insanlar Adaklar sunarlarmış saçılar saçarlarmış Arınmış gönüllerle kutsal sularda yıkanmış Ellerle güneş yuvarlanırken gökte. *

Irbıtıga bilinmeyen adını bilenlerce Dağların suların göklerin k utsallığı Bütün ağaçlara bağımsızlık Bütün kuşlara kanat veren. Yüreğinden doğan m utlulukla beslenmiş İnsanların nicesi Anadolu'da Bugün adı kalmış bize Geçmişi yaratan varlığımızdan.

*

399

İNAR Güzel delikanlı Arinna 'lı Vuruşemu 'n un ol!lu Güneş tanrıçasının. Işık bakışlı Görkemli görklü Anasının eteklerinden tu tarak yürür. Aydınlığı sürür ardınca yerde gökte. Mutluluk damlar bakışlarından Çöle dökülen bir yağmur Karanlığı yaran aydınlık A vuçlarında yoğıırulur doganın sevinci Ne öfkeyi bilir gönlü ne hıncı. Işıyan bir erdemdir İnar Uçar enginlere kanatlarında kı vanç - Güneşle gelir çocukların gözlerine konar. -t'

Karadeniz'de gezerken koyu mavidir Ovalarda yeşile boyanır bakişları Akarsularda pırıl pırıl Kıyıdan bakınca görünür çakıllar Kızların gönlünde bir süslü duvak Gelinlerin kucal!ında gelecel!in güvenci. -t'

Büyüyen umuştur günaçımında yeryüzüne Karanlığın ağırlığında yorulanlara Martı kanatlarının çeviklil!inde mutluluk. -t' 400

İRMUSİNİ Çavuştepe'de bir tapınakta Yalnız adı kalmış Irmusini 'nin Haldi'nin yanında yüce tanrılar arasında.

Adaklar sunarmış İrmusini'ye Sıcak b uğular yükselen kanları dökerek Kesilmiş boğazlarından hayvanların Dudaklarında yakarışlarla Bitmeyen bir umudun ardınca koşanlar fJrartu 'da Çavuştepe'de bir tapınakta. *

Bugün yalnız temeli kalmış tapınağın Kocaman kayalardan kurulmuş temeli Bir de tapınağın girişinde yazıtta Kıra] Sarduri'nin adı Tanrılara adak sunmanın Kesin yasa olduğunu bildiren yazı. *

F/26

401

İSKUR Fırtına derler ya Allak bullak eden ortalığı Tozu dumana katan Yaşamın tadını kaçıran Ağaçları yıkan ekinleri yokeden Ölümü korkuyu getiren Onun tanrısına yardımcıdır Iskur. Binince korku salan ölüm saçan arabasına Hızla dolanır boşluğu Gürültüler gümbürtülerle gelir Zas Hazuna 'nın ardından Yıkılanı yapmaya değil Kalan varsa ortadan kaldırmaya. Bir mutluluk türküsüdür kulaklarında Yerden yükselen çığlıklar iniltiler. *

Iskur için Saspunas'ın arkadaşı derler İnsanlara birlikte yıkım getirirler. *

Yatar umulmadık yerde pusuya Sığırlar yaylıma gitmiş kadınlar suya Düşünmez geçmez gönlünden acımak Dağlar daraldıkça genişler yüreği Fırtınadan hızlı çoğalır tutkusu Uçurur boşlukta güzelim gelincikleri · Toza topra�a katar karar ekinleri Bir çamur yığınına döner yeşil çalılık Buğdaylar yokolur ardından gelir açlık Çıkar göklerin yücesinde durur Bakar çırpınan insanlara güler Iskur. *

402

İSTANUS Güneştanrıdır doğanda batanda Bütün göklerin bilinen bilinmeyen Bütün tanrıların tanrısıdır Odur evrene can veren Eriten kalın buzları Karanlığı yokeden Bir örtü gibi yayılan yeıyüzüne. Sağlığın esenliğin kaynağıdır aydınlığı Gören gözdür görünmeyenden öte Sıcaklığıdır yüreklerin. Ağır ağır yürürken gökte Sayar zamanın basamaklarını Günü dilimler ışığın bıçağında Ayları yılları bir boncuk dizisi gibi geçirir zamanın ipliğine En yüce doruğuna çıkınca göğün kocaman bir göz olur yeıyüzüne. Onundur en görkemli tapınaklar en görklü sunaklar on un En güzel adaklar gönüllerin sarmaladığı En sevilesi sunuşlar onadır Yalvarışlar yakarışlar...

403

Günler uzamaya başlayınca büyür yolculuğu Uzar bakışları yağan ışınlarla evrene Kuşlar türkü çığırırken baharda Koyunlar kuzular yayılır yaylımlara Sıtırlar buzağılar daha geniş solur Yeşeren yumuşacık otları koparırken ... Kuş yuvalarında cıvıltılar yükselir Dalların arasından güneşe doğru Işınlar gözlerini kırparken Anasının gagasından yem alan yavrulara Çiçekler yakaran birer eldir açılır Yapraklar yeşile dönüştüğünde kırda bayırda Bir yeşil yarışmadır yaşamak doğada. Sularda yansıyan ışıkları oyaladığı yaşmak Dökülür kıyılara denizin omuzlarından Güneş yellerin dağıtıp dalgalandırdığı Gür saçlara dönüşür tel tel ışınlarla engin boşlukta. Daha boldur ineklerin memelerinde süt Koyunların tüyleri daha gür daha parlak Sırtı yuvarlak olur küçük tosunların Boğaların om uz aralarında yumaklaşır yağ Bitkiler ağaçlar büyüdükçe Yerden göğe yükselir dağ. Sularda parıltılarla süzülen balıklar Daha kolay görülür ışıklar kayarken derilerinden Daha parlaktır gözleri kayadan kayan Çakıllar arasından uzayan kıvrılan salınış/arla çıkan yılanın. Artar etinde sevişmenin susuzluğu gençlerin Uyanır sıcaklığı derisini yalayan özlemle Yalvaran iki el gibi uzar öne doğru kızların göğüsleri

404

Sıcacık bir yılan kıvrılır kalçalarında gizli Görünmeyen bir el iner göğüslerinin arasından Sıcaklığını yayarak göbeğine doğru. lstanus yükselirken dağların arkasından Önce tepelerin ışıldadığı görülür uzaktan Soll'ra serilir oylumlara aydınlığın örtüsü Boyalı bir kilim dokur ışılın elleri Türlü bitkilerin yaprakların yeşilinde Aydınlıkla yanyana yürür gölgeler Ağaçların asmaların altında. Günler uzarken uzar kırlangıç sesleri de Öğle sıcağının yorgunluğu çarpar kanatlarına Çiçekten çiçeğe konar arılar Buğday başaklarında başlar bükülme Arpanın çavdarın yorgunluğu duyulur sarıda Kızılcıklar kızarır gelincikler solarken. lstanus çekilirken dağların arkasına Aydınlatırken evrenin görünmeyen bölümlerini Bir kızıl yaygı serer göklere Etekleri yayılır doruklara yaygının Sonra sunar al köpüklü kutsal içkiyi Uykuya çağırır ölümlüleri Yavaş yavaş gelir ardınca karanlık El değiştirir yönetim yeryüzünde. JC

405

KALHİSAPİ Hititöncesi tanrılarından biri Anadolu toprağından yoğrulmuş elleri Nice boylara mutluluk vermiş Nice boylara korku Kalhisapi. Kimsin nesin nerdesin söyle· Hangi yüzler sürülmüş adak taşına Hangi eller taşımış sungu/arını sana?

*

406

KAMR UŞŞABA

Tanrısın biliyorum Kamruşşaba Anadolu toprağındansın gelincikler gibi Seversin iyinin iyisini güzelin güzelini. Geceler korkutur çocukları, Kamruşşaba ışık gönderir yararsın karanlıtı iri bir kabağı bölercesine yarıya aydınlık olursun düşlere. Sana yönelir açarken çiçekler Gelincikler kızarırken tarlada kırlarda Kızılcıklar etlenirken Kirazın alı salkımın sarısı sende. Sevmeyi sevilmeyi seversen Kamruşşaba Yürürken kon uşurken gülerken oynarken Doğuran yaşar ağlayan yaşar gülen yaşar Uzar bitmeyen bir çizgide varlık Ben Sen

o

Biz Siz Onlar Seninle başlar seninle biter Kamruşşaba. *

407

Yaşamak uzamaktır geleceğ'e Elmada kızarmak çiçekte gülmektir Görünmeyen kucağında yılların Yarınlara büyümektir. *

Varolmak yaratmaktır Kamruşşaba Taştan topraktan ağ'açtan sözden. Yaşamak yürümektir Kamruşşaba Yazıdan ayaklarla dilden dile Çağ'lann üstünden ülkeden ülkeye. �

iyilik yağ'ar parmaklarının pınarından Yüzlerini Kamruşşaba 'ya dönenlere Dağların yücesinden engin oylumlara yürüyen Bolluk dolu yağınurlara gebe bulutlar gibi. ...

408

KARHUHA

Büyük tanrı Karh uha Süsleyen kabartmaları kayalarda Adına törenler düzenlenen Yılda bir koyun bir sığır kesilen. *

Gülermiş gözleri dökülünce kan Süslenmiş kutsanmış adağın vurulan boyn undan Öyle söylüyor yazılar. *

Karhuha büyük tanrılar arasında Sürdüren görkemli göksel yasasını Duyulmayan sesiyle Seslenen insanlara Büyük tanrılar arasında Karhuha Yıllık şölenlerde kanla doyunan.

* 409

KA ŞKU Geceleyin aydınlık saçan ay var ya Gökyüzünden ovalara dağlara Denizlerin üzerine serilen Akan derelerle çaylarla Gölgelerden kaçan Açıklığı genişliği seven ay var ya Kaşku demişler adına Hititler. Onun gülüşüdür ay Yüce dağların arkasından Kum tepelerinin üstünden. Uzun yaz gecelerinde söyleşir ormanlarla Yaprakların hışırdayışı dilidir Sıcak yelleri ezgileri Bilinmiyor yüzbinlerce yıldır Yıldızlara gizli gizli söyleşileri.

410

Bir masal vardır Anadolu'da Söylenir kış geceleri küçük çocuklara: Güneşin kızıymış ay Eskiden güneş aydınlatırmış geceleri Yıldızlar da çocuklarıymış güneşin küçük Ağlamış bir gece durmamış çocuklar Acıkmış karınları yaramazların Börek istemişler annelerinden; güneşten. Buğday öğütmüş un elemiş hamur yoğurm uş Güneş, derken başlamış gecenin gelişi Uzaktan görünür olmuş karanlıklar Güneşin elleri hamurlu çocuklar ağlar. - Git sen aydınlat gökleri biraz. Karanlıkta kalmasın insanlar Görüyorsun kardeşlerin ağlar elimde iş var Demiş ay'a, gelirim işim bitince. Üşenmiş ay çıkmam istememiş evden - Göz değer güzelliğime, çarpar karanlık Beni, ben görünmek istemem insanlara. Böyle karşılık vermiş ay kızdırmış annesini İndirmiş ay'ın yüzüne toka tı güneş Yapışmış elinin hamuru yanağına O günden beri bir yanağı karamsıdır, Dolunay da bile Kaşk u 'n un .

*

411

KUBABA Anaların anasa Kubaba Başkaların Kybele dedikleri Bütün uluslarca bilinen Söylenen dillerince. Ellerinden yağar toprağa bolluk Bitkiler ekinler Çocuklar ellerinde büyüyen Doğuran kadınların memelerinde süt Ekilen toprakta tohum Üreyen çiğit çoğalan doğum Bütün doğanların doğuranların sığındığı . . . Geceleyin koruyan uyuyan bebekleri Ağılda yatan yaylımda gezen kuzuları buzağıları Besleyen iri göğüslerinden Sürdüren diriler soyunu. Anadol u 'nun anası Kubaba Bilinmeyen çağların koynunda büyüyen kadın Geniş kalçalarında yaratmanın gücü Doğuran yaşatan besleyen Bütün Anadolu kadınları gibi bire bin veren başak elleri. Toprak esneyince yazbaşı Tomuran çiçeğin özünde Yeşile dönen yaprağın dilinde türkü Işıkla gülen günaçımında yeryüzüne Geceyle yayılan sessizlik oylumlara Ana Tanrıça yaratan kadın Bizimle başlayan bizimle giden.

412

Tarihin dilinde masal Doğada gözlerimize sunulan gerçek Suyun dirilişi şişen toprakta. Hititlerin söylediği bir ninni Onlardan önce bilinmeyen atalarımızdan Hattilerden kalan oymalı beşikte Uyuyan bebeğe mutluluklar dileyen. Denizler ırmaklar çaylar dereler Sularda yaşayan göremediğimiz diriler Yaşamın özün ü Kubaba 'nın memelerinden emen uçan kuş yürüyen karınca. Yoncaların süslediği başlığıyla Tapınakları görkemleyen tanrıça. Seninle gelir toprağın kı vancı Baharın sevinci seninle Olgun buğdayların mutluluğu Kirazın alı karası Kızılcığın kızıllığı Vişnenin alası kayısının sarısı sende Sana döner yüzünü gülen elma Kızarıp kabuğunu çatlayan nar Tadını sarıya dönüştürüp gösteren ayva Sıcaklığını suyunun serinliğinde gizleyen Buram buram özlem kokan üzüm Alımlı bir sevgiliye sarılır gibi Dallara dolanan asma, bir de sarmaşık ... Senin özleminle kışın buluttan inen yağmur Kara dönüşür serilir bir yaygı gibi toprağa Örter ilkyaza değin uyuyan toh umu Gözkırpar uzaklardan bakan güneşe İnce kar yumurları yansıyan ışınlarla. Seninle başlamış seninle gider Anadolu Geçmişten geleceğe tükenmeyen Senin göğüslerinle doğa Yeni bir beşik donatır uygarlığa .. *

413

KUMARBİ

Tanrılar atası Kumarbi Hurriler ülkesinde yüceden yüce Öyküler söylenmiş yüzyıllar boyu Masallar örülmüş Hitit, Hurri dillerince. *

Gökler tanrısıymış büyük Alalu, Bir uçtan bir uca süren egemenliği Almak için elinden oğlu An u Başkaldırmış kıskancından babasına Gökleri tek başına yöneten atasına Bir savaş bir boğuşma baba-oğul arasında Gökleri sarsan dağları titreten. Kazanmış sonunda Anu Almış egemenliği atasının elinden. *

Tanrıların da değişmezmiş yazgıları Böyle sürüp gidermiş göklerin yasaları Günün birinde Kumarbi başbuğ olmak kurmuş Gökleri yöneten. babasına karşı koymuş Anu 'n un Alalu'ya yaptığını K umarbi de yapmış babasına Gitmiş egemenlik elinden O da b ulmuş babasına ettiğinden . ..

414

Boğuşurken baba-oğul Anu-Kumarbi Oğul yenememiş azan öfkesini Dişlemiş babasının erkeklik öğesini. Kargışlamış Kumarbi'yi babası Anu Ettiğini bulacaksın demiş üç tanrıdan Gebe kalan toprağın karnından çıkan. Doğurmuş toprak sonunda; fırtına tanrısı Olm uş biri, Aranzah denen Dicle ikincisi, Üçüncüsü Taşmişu devlerin devi yaratık. *

Örerken ağlarını yazgı yeni oyalar katar Dokuduğuna, babasına oynadığı oyunu Başlar Kumarbi'ye de oynamaya. Anlaşır denizle Kumarbi bir dev yaratır Kayalardan Ullikummi dedikleri Dizlerine gelir ancak denizin en derin yeri. *

Fırtına tanrısı Kumarbi'nin korkunç oğlu Yardıma çağırır öteki tanrıları Gelir us kaynağı Ea keser ayaklarını devin Denizleri titreten Ullikummi'nin. *

Ullik ummi bir devdir, sağ omuzunda gökleri Taşıyan, tanrı Upelluri'nin sol omuzundadır. Batar sulara kesilince ayakları İşe yaramaz Upelluri'nin yardımları Verir yargısını yazgı yenilir Kumarbi. *

Eden bulur olacak olan olur. *

Elele vermiş Hititlerle Hurriler Kumarbi'nin öyküsünü düzenlediler Anu, Alalu, Ea, Sümer inancının ışıkları Süzülmüş gönüllerin eleğinden · Ekilmiş Anadolu toprağına tohumları ...

* 415

KUŞ UK Hurri gecelerini gündüze çeviren Kuşuk Güneş giderken gelir göklere Dağların ardından eteklerini sürüye sürüye Yağdırır bakışlarından aydınlığı Kovar tepelerden dallardan yoğun karanlığı. Hititlerde Kaşku, Selardis, Arma derler Luviler de Arma yı severler benimserler. Bütün değişik adların ötesinde ay tan.""ldır Anadolu 'da birdir yücedir. *

Kuşuk göklerde yaydır yarımaydır dolunaydır Doğarken başkadır batarken başka Otuz günde üç biçim giyimi vardır Üç parlaklığı üç gülüşü üç yürüyüşü Gelirken de giderken de görkemli görünüşü Esinler yağdırır gönlüne ozanların. *

416

Hititler Luviler Hurriler Urartular Gönüllerince yaratmış yaşatmış ay'ı Adaklar sunmuş saçılar saçmış Süslemişler tapınaklarını. Geceleyin süslenir Hurri kızları Ezgilerle türkülerle seslenirmiş dolunay'a Sorarlarmış bilicilerden geleceği. Kıskanırmış gibi tanrılar ay'ı Buluttan örtü çekerlermiş yüzüne Kızlar bundan üzülürmüş en çok Seslenirlermiş iyilik tanrısına Sürsün bulutları diye dağların arkasına. *

Tarımcıları severmiş Kuşuk korurmuş Ona dönermiş yüzünü ayçiçeği Bir söylentiye göre ona vurgunmuş Bir söylentiye göre çiçeğe dönüşen Yalvaran yakaran mutsuz bir insanmış Tanrıların kargışına uğramış. *

İlkin işbölümü yapmış güneşle ay Sonra kötüler girmiş aralarına Cinler periler kıskanmış sevgiyi Çözülmüş birbirinden elleri Biri gelirken öteki gidermiş o günden beri. *

F/27

417

LAKSMAS

Saldırgan tanrısı Hititlerin Öfkeli yavısı Tarhutas'ın Bir yazıtta söylenir adı Kıra] Tuvati'nin yenilgiye uğrattığı Tanrılar arasında. Orta Anadolu bölgesinde söylenir adı Bilinmez başka yörelerde Bellidir çok eskiden kaldığı Anlamı yok Hitit dilinde.

*

41 8

LAMA Hattuşaş'ın koruyucusu Lama İyilikler atası yardımlar kaynatı Onun açılan ellerinden yatar sevgi Görkemli günler yaşar Hattuşaş Mutluluklar esenlikler içinde. Ne kılıç ne kargı ne mızrak Ne ölüm saçan savaş arabaları Ne kasırga ne fırtına girebilir büyük Kapılarından Hattuşaş'ın. Arası yoktur Zas Hazuna 'yla Onun yakınlarıyla kardeşleriyle karısıyla Barıştan başka türkü bilmez dili İyilikten öteye uzanmaz eli. *

Hititler ısmarlamış Lama 'ya Hattuşaş'ı Damdan açmışlar evlerin kapılarını Ne döğüşü düşünmüşler ne de savaşı Elin tersiyle alında teri siler gibi Yumuşlar yavıdan korkularını Lama dolaştıkça Hattuşaş alanlarında Tatmışlar en güzel uykularını. *

Yorulmasın diye Lama damdan evlere girmede Çevirmişler kapıyı doğuya Örtmüşler damı baştanbaşa Daha kolay görmek için dotan günü Daha büyük görmek için Lama 'nın yüzünü. *

Hattuşaş Hattuşaş olalı Lama da Lama 'ydı Lama Lama kalalı Hattuşaş 'ta yaşamak kolaydı. *

419

LELVANİ Sa vaş tanrısı Lelvani İnsanın tükenmeyen tutkusu Sönmeyen öfkesi dinmeyen hıncı Kanın kokusu çığlılJ.n sesi. Kargının ucunda bıçalJ.n ağzında Azgının gözünde yüreffende kötünün Uyumayan düşman uyuyan su. Yenenin gönlünde yenilenin tepesinde Kanla beslenen canlara doymayan Sa vaşa gülen barışa kızan Levlani. Yalnız insanlar arasında değil savaş Yabanları da düşürür birbirine Kurbağayı yılana yutturur Geyiği kurda yedirir Kartalın pençesinde çırpınır tavşan Doğan serçeyi parçalar atmaca sığırcığı Büyük balıklar yutar küçüklerini YabansılJ.rlarını kollar arslanla kaplan BalJ.rta balJ.rta yerken yalanır kanla Güçsüzün uykularını kaçırır güçlü Senin işlerin bunlar Lelvani. Savaş kötüdür yenen için de Uzun sürmez kanla sağlanan utku Kimsenin ettiği yanına kalmaz Son unda kanla yuyulur kan Kazdığı kuyuya düşer insan.

*

420

LEVANİS

Fırtına tanrısının kızkardeşi Ele a vuca sığmayan azgın dişi Ortalığı karıp karıştırmaktır işi. Ağlayan bebeler ürken kuzular Titreyen buza�lar Yüreği çarpan kuş yavruları Sarı çiçeğe takılıp kalan arı Küçük bir su birikintisinde boğulan yüzlerce karınca Kızılağaçların altında .eğreltiler arasında sinen yavru geyikler Yumuşatamaz içini Levanis'in. Dişinin eyleme dönüşen yoğun öfkesi Kadının doğayı dolduran sarsan sesi Erkeğe bilenen diş Şimşeklenen göz Ü'ianis. *

421

MİN

Işıyan ayın tanrısı Min Aydınlığın karanlığa gülüşü Ilık güney gecelerinde gemicilere Göklerin maviliğinden yağan ışık Adına sunakların tapınakların yapıldığı Deniz kıyılarında sularla türküleşen Bir sevincin sessizliği yaran ötüşü.

*

Antalya 'dan Side 'ye doğru gider bir kıyı Uzanır gizli ellerle koyların koynuna Tuşlaşan maviliğinde denizlerin Örer öykülerin ağını balıklara.

*

Kimilerin Men kimilerin Min dediği Ayla gelen ayla giden bulutsuz göklerde Görkemli bakışların aydınlattığı boşluk Dalgalarla uzayıp kısalan Söyleşen göksel varlık Min.

*

Çok severmiş Min'i balıkçılar Ona sunarlarmış ilk tutulan balıkları Işık örtüsünü yaydığında sulara . ..

422

MEZULA

Arinna 'nın güzel tanrıçası güneş Gülüşlü Vuruşemu 'nun kızı Sevenlerin umudu Yanan gönülleri serinleten su İyilikler ecesi Mezula. Sana uzanır elleri dara düşenlerin Senden bekler sağlığı gönül ağrılan Örterken ışınlannla yeryüzünü Karanlığı sürerken uzaklara Gülüşlerinle dolar evren gün açımında. Köpüren şaraba dönersin gün batarken Pırıl pırıl bir mermere damlayan Yayılan kızıl saçlarınla dağlara Kızılcık suyunda yıkanmış ak örtü gibisin. Açılan birer ağızdır sabah çiçekleri Övgüler söyleyen türküler yakan Mutluluk taşıyan gelişlerine. Ver gözlerinle bakayım evrene Yılın en uzun gününde Mezula.

*

423

.

..

NANNi

Datlar benden sorulur diyor Nanni Hurriler ülkesinin yüce dallan Ne güneş ne ay çıkabilir doruklarına Bana sormadan ne gündüz ne gece Gezebilir oylumlarında yamaçlarında. Atrı 'da başlıtım aktır yılboyu Kırlarda yaylımlarda yeşil giyerim Yılın yansı, çamlar ardıçlar gülüşüm Etek/erimde karayemişler bekçidir Kartallar ulatım fırtına türküm. *

424

, > ...

Eskiden yurdu kıyılar ovalarmış Nanni'nin Kıskanmış deniz tanrısı görkemli Yürüyüşünü göklere yükselen başını - Benim maviliğim yok sende, demiş, Benim ışıyan sularım, dalgalarım, Ucu bulunmayan derinliğim, enginliğim, Göremez en güçlü gözler bile bastıtım Yeri, sana kim baksa yorulur, Açılır gözü gönlü bana gelenin. *

Üzülmüş bu sözlere Nanni Uğramamış bir daha kıyılara Toplamış ağaçları bütün bitkileri Çekilmiş suların varamadığı dağlara. Yağmurlarla yıkandıkça Nanni Gövdesinin kirlerini döküntüleri Akarsularla yollarmış denize. *

Bozulmuş o günden beri barış Dağlarla denizler arasında. Ne denli kükrese sarsılsa deniz Yüiüse gürleyen dalgalarla karalara İnermiş dağ tanrısı tepelerden Atarmış tokatı sulara Onun sesiymiş denizden gelen gürültü Kulakları patlatan korkunç gümbürtü. *

425

NERiK Fırtınalar tanrıçası Hepat'ın kocası Nerik Bir dediJini iki etmez eşinin Yardımcısıdır bütün işlerinde Ortaklığın altını üstüne getirmede Sularda kaplama ekilmiş tarlaları Söküp götürmede sayısız alaçları. *

Ölüm gezdirir omuzlarında Nerik Hepat'ın öfkesini taşır yürelinde Buyruk salınca göklerin ötesinde Görünmeyen engin denizlere göllere Hepat Açar bütün kapıları Nerik Boşalır gürültülerle gümbürtülerle sular Kara bulutların oyuklarından Şimşek yıldırım gökgürültüleri Fırlar gizli yuvalarından Takınırlar esen yellerden kanatlarım Bütün güçleriyle saldırırlar yeryüzüne. Önce dağlara vururlar Korkunç gürültüler chıyıılur yücelerden Fırlatır atar saldırganları Yenildili görülmemiştir yiğit dalların Yürür orman.ların üzerine fırtınalar Ağaçlar inler ağaçlar kırılır devrilir Azgın sular sürükler ölülerini Toprağın gövdesini yırta yırta denize. Sonra geniş ovalarda başlar savaş Süzülür yellerle yıldırımlarla sularla Hepat'ın ordusu göklerden Başlarında Nerik.

*

426

NiKAR UHA

Anitta 'nın yaptırdıtJ tapınakta Ôfkesi adaklarla yatışan tanrı Köpüren kıran döken Nikaruha. *

Verimlidir Çorum ovalan Kayunlann sıtJrların yayıldıtJ yaylımlar Ürken sıçrayan geyikler Göklerin süzülen kartalı dağ doruklarına Senin yolunda birer adak Nikaruha. *

427

NİNA TTA-KULİTTA

Tanrıça Sausga 'nın yardımcıları Ninatta-Kulitta Yanyana yürürler Anadolu 'da Sausga 'nın yanında söylenceler boyunca. Alınyazıları yazgılar Ninatta-Kulitta ikilisin ellerinde örülür Bilicilerin söylediği türküler Onların dillerinden dökülür. Bir ezgidir Ninatta Bir uyumdur Kulitta Ellerinde yazgıyı gösteren zarlar Bir tepsinin üstünde Sa usga 'nın ardınca yürürler Hitit kabartmalarında öyle görünürler. Sa vaşta barışta Acıda kı vançta Yüzyüze dizdize Ninatta-Kulitta ... *

428

NOLAİNİ Suya giderken yaban sürüleri Ürkek gözlerle bakar çevresine Bir yırtıcı pusuya yatmışsa $Törede Yaklaşır sürüye sine sine Masalların söyleditine göre Nolaini yönetirmiş bu işleri Urartu kaya yazılarında Kimi çiviyazılı buluntularda Sık sık geçer Nolaini'nin adı Adaklar sunulur saçılar saçılırmış ona Kimi sevgiden kimi korkudan Eli boş gidemezmiş tapınağına . ...

Kolay değil insanlarla tanrılar Arasında barışı sağlamak Adak sunmadan saçı saçmadan Tanrılara yaklaşmak. Üstelik dağlık bir bölgedir Urartu Birden bire karlı tepelere dönüşür ova Güneş çekince elini eteğini Bir kalın örtü gibi korku serilir ortalığa. Adak ister saçı bekler tanrılar Aydınlıkla gelende karanlıkla gidende Karanlıkla gelende aydınlıkla gidende. * 429

ıır -

PAHHUR

Od'tur ocaktır Pahhur Ateşte yaşar ateşi korur Bütün ocakların başbutu Kanımızın sıcaklıtı Kıvrılan yalım Dalgalanan alev Tanrılar arasında güçlü dev. Ondandır yalımların kutsallıtı Yanan odunun etkisi. Yakalarsa bir kabın içinde Kendisini söndüren suyu Duman duman uçurur göklere Bir de dökülünce üstüne su "Cızzz " diye titrer yüreği. Bundandır eski bilgeler. "Ateş ortamında güçlüdür" dediler. Pahhur gizlidir üzümün suyunda lçinde sıcaklıtı gövdemize sarılan Sevginin yakışı bile bize ondan kalan. * 430

PiVA

Nice su tanrılarından biri Piva Dağlarda ovalarda göllerin Akarsuların tuzlunun tuzsuzun görünmeyen Tanrılarından biri. Esen yellerde yumuşak yumuşak kımıldayan İnceden bir ses çıkaran tatlı sular Bir özlem türküsüdür Piva 'nın Ağaçlar dinlemek için eğer dallarını Salkım söğüt bu özlemle kimbilir Salar sulara yeşil saçlarını. Sazlar yükselir derinlerden Yosunlar sokulur kıyılara gizlice Bir olur kayar yüzünde suların Siner tatlısu balıkları Boyalı kelebekler uçuşur İnce saz doruklarında Işık ortalık kararırken dalar uykuya Türkülerini dinlemek için Piva. .

* 431

B UNDA

Güzel bir geyik yanıbaşında Mutluluk soluyan tatlılık otlayan Yazgının yürüyen buyruğu Geleceğin bilgesi Runda. Örtünmüş dolaşır iyiliği Göklerde yeryüzünde Işık damlayan gülüşleriyle Görünmeyen gövdesiyle Salınır canlılar arasında. Ça4lar yürümüş çalların ardından Daha gelişmiş çiçekler bitkiler Sazların üstünden uçuşan kelebekler Duyulmayan türküler söylemiş yazgıya Işıkla çizilmiş insanların yolu Savaş bilinmezken Anadolu 'da. Bir başka düzen gelmiş yeryüzüne Demirden kargı yapılmış ok yapılmış Bozulmuş insanlarla geyikler arasında Binlerce yıl sürüp giden barış Runda 'nın ülkesinde geyikleri koruyan

432

"Geyikli Baba " türemiş ıssız ovada. Sonra gidip yerle'şmiş Bursa 'da Geyiklerle gezermiş ormanlarda "Abdal" olmadan önce "Kaygusuz Abdal" Oklamış bir güzel geyiği Geyik kaçmış "Kaygusuz" koşmuş Varmışlar kapısını Abdal Musa 'nın İçeri girince geyik görünmez olmuş. - Ne ararsın demiş Abdal Musa Elinde yay taşıyan "Kaygusuz"a "Kaygusuz" demiş - Bu eve girdi vurduğum geyik onu isterim. Çıkarmış böğründen atılan oku - Attığın ok bu mu demiş Abdal Musa Sarsılmış "Kaygusuz" el almış "Baba "dan "Abdal" olmuş öğrenmiş yazgıyı. O gün bugündür geyik kutsaldır Anadolu 'da. Tanrıdan insana dönüşen sevgi Geyikle dile gelen Masallar öyküler ören Runda.

*

F/28

433

SANTA

Luvilerin yüce tanrısı Santa Sarma demişler adına Güney Anadolu'da. Adakların sun ulduğu günaçımları Ağıtların yakıldığı geceler Süsleyen birer sunuştur Santa'ya Yakaran yüreklerinden buğulu sıcağında. Çağların belleğinde kalmış adı Törenlerin düzenlendiği tapınakta Kıskanılan bir yer bilmediğimiz Geleceğin eline bırakılmış bir öykü Uzayın dudaklarında duyulmayan türkü. Görülür günün birinde yüzü Santa 'nın Dinleyen olur sesini çağların ötesinden Bugün bilimin unuttuğu bir yerden.

*

Nice boyları gelip geçtiği Anadolu 'da Pek az öykü söylenir Luvilerden Sayısız tanrının beslendiği toprak Susuyor tarihin başladığı yerde Bilinmeyenlerin özlemi tüter bir öd ağacında Büyür umudun geleceği bilinenlerde.

* 434

SARHUTAS

Yalnız adı kalmış günümüze bir y�ıtta Tarhutas'a saldıran tanrılar arasında. Bir varlığın simgesidir sevdiklerine gülen Sevmediklerine kızan Sarh utas. Nedendir geçinemediği Tarbutas'la Nedendir kargısını çevirditi Ucu sivri oklarını yatdırışı bilinmez. *

Bir tanrı oldutudur bilinen. Hitit ülkesinde Binlerce tanrıdan biri. *

435

SARKU

Yılda bir koyun sunulur Sarku 'ya Törenler düzenlenir yemekli Büyük tanrılar d.işili erkekli Toplanırlar görkemli konağında Baştanrının göklerin bilinmeyen katında.

*

Birleşir korku saygı Süzülür gözleri güzelim koyunun Fışkırırken boğazından sıcak butulu kanı Al al gülez: bıçağın ağzı.

*

Sarku sunulan adağın sıcaklığında Yüceliğin tadını çıkaran tanrı.

*

436

SARR UMMA (ŞARRUMMA) Hititlerde Telepinu Güney illerinde Şarrumma, Sarma, Santa, Sarrumma dedikleri Hep iyilik düşünür insanlara Bilinmeyen çatlardan beri Yerde gökte görünen görünmeyen canlılara. *

Sarrumma 'nın gözlerinden yatan ışık Önler karanlıklara saklanan kötülüklerin bilenmiş saldırılarını. Mutluluk saçar elleri Odur gülen sevilesi varlıklarda Güney datlarında yaylımlarda Açan çicekte yeşeren çayırda. Odur koruyan canları Suçları kovan odur.

* *·

Nice türküler kalmış tarihin belleğinde Bizlere söylenmedik Sarrumma ya sunulmuş yazbaşı günaçımında. *

Bilinmeyen bir yerde gözlerin ışığı Gülerken süslenir dota Yayılır yeşilin kokusu Toroslardan Antalya ya.. * 437

I

SASPUNAS

Düşler susar bellek yorulur '"Jıkmaz aydınlığa Saspunas ).palnız fırtınalar çıkınca görülür Allak bullak olan ormanlarda llguldayan dağlarda Gürleyen göklerde. Kimi bir fırtına tanrısıdır der Kimi Zas Hazuna 'nın yardımcısıdır Onun da parmağı var yıkımlarda Korku salan olaylarda Bir yerde dinerken fırtına Bir yerde başlar Masalların yorumuna bakılırsa Tanrılar anlaşamamışlar. *

438

Öfkelenince birbirlerine tanrılar Acısını çeker insanlar yazgılarınca Kötülük saldırır iyiliğe Alçaklık kanlı gözlerle yürür erdemin üstüne Karanlık bir kaşık suda boğmak ister aydınlığı Bilenir kılıç ağzına döner hıncın dişleri Öfkenin kan dökülür ellerinden Ot bitmez bastığı yerde kıskançlığın Güçlün ün kabarır azgınlığı doymazlığı Soyup soğana çevirir güçsüzü Tutan olmaz yoksulun elinden ölse de Leşe konan sinekler gibi sarar çevresini Varlıklının üşüşür başına çıkarcılar Dört nala kalkar düşkünü sömürme Bulunmaz ölüsünü gömen bile. Görünmez insanın içi dışından Bundandır iki yüzlünün kazancı. Bir fırtınadır insanda bu da İster uyanıkken gelsin ister uykuda. Saspunas fırtınadır yıkımdır İnsanda kudurmuş atılımdır...

*

439

'

SA USGA

Geleceğin tanrıçası Sausga Yazgıların yumağını ören Ne gelecekse başına insanların Bilinmeyen bilinen Sausga'nın buyruğundan geçer Onun görünmeyen ellerinde dokunur Alınyazılannın mutluluğun kilimi. o

•

*

Bir de savaş işlerine bakarmış Sa usga Ardınca yürüyen yardımcıları Ninatta-Kulitta. Oyuncuların eğlencelerin tanrıçası Zar atıp fal bakmanın bilgisini Ondan öğrenmiş Hitit bilicileri. Başında güzel örtüsü tacı Elinde oyun araçları ya da iki ağızlı balta Kimi yerde geniş kanatlı kimi yerde Dalsız budaksız uzayan bir kavak Kadın güzelliğinin taşa oyulmuşu. * 440

Sausga 'nın kutsal ellerinden çıkarmış Utku, ona sığınırmış, yakarırmış savaşçılar Saçılar saçar, adaklar sunar savaştan ön'ce Onlardan yana olsun diye Onlara gülsün diye başarı Güzel kokulu tütsülerle yükselir yakarışları.

*

Anadolu'nun ovalarında dağlarında dolaşan Sürüleri otlatan çobanlar Ekinleri toprağa saçan tarımcılar Genç analar çocuklar Yeşil evlilik düşleri gören kızlar Yollarını gözler Sausga 'nın Onun pırıl pırıl sularında yıkarlar Umutlarını görünmeyen bir ülkede Gönül dedikleri yerde.

*

Yonca yapraklarıyla bakılan falda Kuyuya atılan dilek taşında Umutların kanatsız uçurulduğu gökte Dolaşır Sa usga 'nın ulakları.

*

441

SEBİTU

Büyük tanrı Sebitu dağların doruğunda Adaklar saçılar bekleyen ölümlülerden Urartu 'nun yücelerinde durup Kırallara seslenen Andiçilirmiş adına kötülüklerden arınmış dillerle gönüller Dinlediğimize göre çiviyazılı belgelerden Günün ışığı vurmadan oylumlara Göz kırpmaya başlamadan AkJ"ı 'nın karları Kızıl başlığıyla dağların arkasmdan yükselen güneşe Krallar kalkar Sebitu ya yakarırlar Gelen günün ardından mutluluk umarlar. Ona sorulmadan başlanmaz günlük işlere Ne koyunlar çıkarılır ağıldan Ne sığırlar götürülür yaylımlara Ne düğün düzenlenir ne dernek Ne toprağın tadı karışır pınara.

*

Aydınlık çekilirken dağların ötesine Kuşlar kanatlarına yükleyip götürürken alaca cıvıltılarını Ormanlar giyinirken geceyi Günün son yakarışları sunulur Sebitu 'ya Yeryüzü dalar uykuya.

* 442

SELARDiS Senin de biliriz adını Kaşku 'dan ötrendigimiz Sen de bir ay tannsısın Başka bir adısın Kaşku 'nun. Sevgiler esenlikler sana da Yeryüzünden Yüreğinden insanotlunun. *

Selardis ay'dır gecenin başında lşıyan bir başlık açılan göğe Yürüyen karanlığa karşı güneşin ötesinde Yanmay'dır dolunay'dır ilkay'dır Bilinmeyen Kimliğini gizlemiş çağlar Kıskanmış saklamış özelliklerini. *

Gecenin kuşluğunda çıkar gezintiye Yorulur öğlesine doğru Durur gibi ya vaşlar adımlan Yıkar yüzünü göklerin görünmeyen mavisinde Hızlanır yürüyüşü çekilir oylumlardan Ya vaş yavaş dürer eteklerini Dinlenir dağ doruklarında. Gider yüzünün parlaklığı Solar aklığı giysilerinin yakliıştıkça güneşe yeryüzünden görünmeyen bir yerde Başlayan sessiz buluşma bitirir işini. *

443

SERİS Boğalar yücedir Anadolu 'da Bütün inekleri dölleyen soyun gücü Tarlayı süren sapan Harmanı döğen çakıl dişli tahta Kimilerin "düven " dedikleri On un boynundan geçer. Boğalar kutsaldır Anadolu 'da Boynuzlarında taşır yeryüzünü Sallayınca başını deprem olur Boynuzları kapıların üstünde Evleri çocukları korur Kimiler güç sayar kimiler uğur. Boğalar burulunca dölden kesilir Yalnız sapan çeker harman döğer Eskiler "öküz evin direffe" derler. Boğalar yiffettir Anadolu 'da Delikanlının güçlüsü "tosun "dur Korkağı "inek" Bizim suçumuz yok böyledir gelenek. Seris bir boğadır Hititlerde Tanrısal güçlerle donanmış enenmemiş Masalların konuşamaz olduğu yerde Mısır'da "Apis'', Hurrilerle "Hurriş" "Şeşiriş" yoldaşları vardır denenmiş. Boğalar sevimlidir Anadolu 'da Analar oğullarına "tosunum " derler Dalkılıç boynuzlu boğaları düşünürler. Boğa böğürürken yiffettir Boğa yürürken görkemlidir Boğa aşarken erkektir.

* 444

SİN Ay tanrısı Sin Samilerden konuk gelmiş Hititlere Öyle sevilmiş beğenilmişki Bir daha göndermemişler geldiği yere. O bilinmeyen günden beri Onun da varclır Anadolu'da Geceleyin göklerde güzel bir yeri. O da süslemiş Anadolu'nun Ay tanrıları Kaşku 'yla Arma gibi Karanlığın örtüsünü kaldırıp gökleri. Girmez dalların altına İnmez korkulu yerlere Gölgeyi sevmez oldum olası Engin denizlerin pırıl pırıl örtülerine Yaylımların kırların geniş kilimlerine Uzanmak sessizliğin tadını çıkarmak varken. *

Mezopotamya 'dan gelirken Sin Yıkamış ellerini Fırat'ta Dicle'den gidermiş susuzluğunu Ovadan yükselmiş Anadolu dağlarına. Bir güzel kızmış orda da Güneş tanrısıyla bölüşmüş evreni Seçmiş karanlığın üstüne doğmayı Yol göstermeyi yolculara Bir de düşleri süslemeyi Gizlice bürünerek uykulara ... * 445

SiUNASUMMi

Anittan 'ın yaptırdıt:ı tanrı evinde Bir Hitit inancının biçimledili Tanrı 'Siunasummi Adaklar stıçılar kurbanlar Anadolu'nun besilf görkemli hayvanların Sıcak buğulu kanlarında yaşayan.

*

Siunasummi kimden kimedir seslenişin Boğazköy'den öte tarihten beri Unutulmuş onun da yakarış türküleri.

*

Bir adtır günümüze kalan Sayısız Hitit tanrılarından Siunasummi.

*

446

SUL1KA TTA

Irmakların akarsuların tanrısı Tamarra ırmağındaymış konağı Oradan buyruk salarmış ırmaklara ... Çavlayan gürleyen Çavlanlardan dökülen sular Azgın dereler çaylar Onun dilinden söylermiş türküyü. Otururken Meryemana deresinin kıyısında ' Maçka 'da bakarken akan öfkeli suya Düşündüm Sulikatta yı Gelmiş mi dedim içimden Çocukluğumun geçtiği yaylalardan koşup gelen Kışın uysal baharda güzde deliren bu çaya Yüzmüş mü göllerinde Ondan gidermiş mi susuzluğunu benim gibi. Öyle kıskançki zaman Gizlemiş ırmakların en güzel öykülerini Bizden, esirgemiş belleğimizden. * 447

•

•

•

SUPPILULIA

Pırıl pırıl pınarlar görürsün Anadolu 'da Kaya diplerinden çıkan Otlar çayırlar arasından fışkıran Ağaçların altından akan Soğuk serinletici tatlı pınarlar Kimilerin göze Kimilerinin kaynak dedikleri güzel içimli sular Onların da koruyan birer tanrısı tanrıçası var. Suppilulia korur bu kaynakları "Arınmış, kutsanmış" demektir adı da Bundandır kimi suların yüceliği Sonradan Greklerin "kutsal su'ya "aigiasma" dedikleri. 448

"Aigiasma 'ya bizimkiler "ayazma " derler Cinlerin perilerin koruduğun u söylerler. Suppiluliuma bir kıraldır yücedir Hititlerce Tanrısal güçleri vardır görülmeyen Özdeştir onunla Suppilulia Tanrı kutsal kıra} kutsal pınar kutsal. İnce bir ses duyulur fışkırırken su Bilinmeyen çalgıyı düzenleyen elden Gelen uyum bu. Yeşildir pınarın yöresi Çiçek oynayışlarına yaprak kımıldanışlarına uyar suyun sesi. Pınar umuş yeridir Anadolu 'da Sevenler gön üllerini yuyar Sıyrılır kötülüklerden arınır bir solukta. Pınarbaşında tarihin dilinden anlayan. Onbinlerce yılın türküsünü duyar. Bir başka masal karışmış öykülere: Açarmış akarsular insanın içini Giderirmiş bütün üzüntüleri pınar.. Geçmişin belleğinden dökülen bu söylencede Suppilulia 'nın tadı tuzu var.

*

F/29

449

SUVALİYATTA Soluğu kesilmiş sessizliğin Uyanmış bütün ağaçlar otlar uykudan Toprağın ürperen derisinden çıkan sesler Kaygıya duşürmüş çiçekleri kuşları Bulutlar yürüyor ağır ağır göklerin Enginliğinde belirsiz salınışlarla İnce fısıltılarla konuşuyor ormanlar: -Suvaliyatta 'dır gelen · fırtına var. Fırtına tanrılarından Suvaliyatta Tutamaz öfkesini tepinir çırpınır Vurur kendini taştan taşa Atar yerden yere Birden çıkar göklere Birden iner yerlere Ağzı köpüren döğünen çırpınan sarsılan Tutarığa kapılmış bir insan gibi. Fırtına yürür denizlerden karalara Gümbürder kıyılar parçalanır toprak Bir lokma olur dalgaların ağzında. Fırtına yürür karalardan denizlere Çatırdayarak devrilen ağaçlar gibi Kaldırır inletir dalgaları çarpar birbirine Çılgına dönen sular saldırır sağa sola Anlaşılmaz boğuşma mıdır yarışma mı. *

Dinince Suvaliyatta 'nın öfkesi Kesilir suların gümbürtüsü Karaların sesi Çöker omuzlarına yeryüzünün yorgunluk Bırakır kendini sessizliğe Karmakarışık yıkıntılar arasında.

450

· '• · � .

,

• •

'. :r.ı..• ..,,.. nı."'

(

ŞAMAŞ

Mezopotamya düzlüklerinden, Fırat'ın Dicle'nin suladıUı geniş ovalardan Yükselmiş göklere bir tanrı Güneşi giyinmiş onbinlerce yıl Evrenin tepesinde duran Şamaş Gün açarken gelir batarken gider. Dolaşırken gökyüzünde Şamaş Bir gün uğramış Anadolu'ya Hititlerin dügün dernek günündeydi. Çiçete konan balarısı gibi Anadolu'yu sevdi. 451

Dört bin yıldır Hattuşaş göklerinde Dolaşır Hitit tanrılarıyla Şamaş. Bir güneş tanrıdır Anadolu 'da Görkemli yeri vardır Hitit tapınaklarında. Konuk değil bizdendir Eti etimizden kanı kanımızdandır İçtiğimiz su yedigimiz ekmek Se vindiğimiz yeşil beslerin Şamaş'ın ellerinde lşığında yatır gün boyunca . Buğdayları sarıya döndürüp olduran Ayvanın sarısı elmanın alı Gelinciklerin süs takıları Şamaş'tır Susayana su acıkana aştır toprakta bolluk.

*

İstanus güneş tanrısıdır Hititlerin Şamaş Sümerlerin Sarmaş dolaş olunca uygarlıklar Tanrılar arasında başlamış barış, Senlik benlik kalkmış ortadan Bir sevginin uyumunda düğümlenen kıvanç Tanrıya dön üşmüş insanın ellerinde. ..

İstanus 'un türkülerini söyler Şamaş Onun çalgısında gelir dile sevinci Ne gülüşü başkadır ne giysileri Ne de gökyüzünde yürüdüğü yol Gitsin İstanus'un konağına Şamaş'ı görmek isteyen Anadolu 'da,

*

452

ŞEŞİRİŞ Boğaları vardır Hurrilerin Gücü kemiğe dönüşen boynuzlarında Erkin yağlarla yoğurularak Yumak yumak olduğu omuzlarında. Apıl apıl yürüyen boğalar görkemli Bakışlarında dile getirir yiğitliği Eşerler öfkelenince boynuzlarıyla yeri Ulu böğürtüleri kıvandırır genç inekleri. Demircinin ocağında yumaşamış çelik Etli kalçalarında güler boğaların Dönüşür pırıl pırıl tüylerle kaplı Yoğun bir et yumağına. *

Şeşiriş böyle boğaların tanrısıdır Boğalar Şeşiriş'in Şeşiriş boğaların yarısıdır. Boğalardan sorulur sığırlar sürüsü Yaylıma çıkarken önde boğalar yürür inekler yayılırken otlaklarda Küçük tepeciklerde durur boğalar sürüyü korur. Yaklaştırmaz sürüye yabancı boğaları bile Ayrıdır sürülerin boğaları Bölüşmüş sanılır gücü yetiştiğince yaylımları. En görkemlisi "tohumluk"tur Uğurlu sayılır alnı akıtmalı Doruya çalan boğanın dölü. Kimi yörelerde beneksiz karası sevilir Boğanın ona çekilir inekler. Kıskanır yaylımda boğa seviştiği ineği Sokmaz çevresine başka soydaşını. *

Böyle buyurmuş Şeşiriş Böyle yürür boğaların yasası Hurriler ülkesinde. 453

ŞİMEGE

Güneş tanrısı Luvilerin Tivat'ın arkadaşı demek Güneyden gelmiş Anadolu ya Girmiş Hitit tapınaklarına Adaklar sunulmuş saçılar saçılmış ona da Güneşle gelir evrene günaçımında Güneşle gider dağların ötesine Işıklar omuzlarında yaşmak Aydınlık dudaklarında sessiz türkü Uzanır sulara denizlere Islanmaz giysileri Yeşil yeşil güler bahardan yaza doğru Okşarken sessizce bitkileri Işık kokuşlu yumuşacık elleri. Öfkesi yalımdır gülüşü sıcak Üzüldükünde bastırır karanlık Bir kara yaygının altına girer ortalık. Kumlu çöllerde gezer Şimege Güneylidir sever sıcağı Kaçar yüksek dağlarından Anadolu 'nun Sokulmaz soğuk oylumlara yazları bile. Masalların söylediğine bakılırsa Konuktur Tivat'ın konağında Onun yanında gelir toplantılara Onun buyruklarında görülür adı. * 454

ŞİVİNİ

Ulu tanrılar arasında Şivini Masallar bile bilmiyor yerini Silinmiş gitmiş tarihin belleğinden, Demek geçememiş çağların eleğinden Urartu kabartmalarında konuşan öyküler Onun da yüce bir tanrı olduğunu söyler Adaklar sunulur saçılar saçılırmış. Birkaç b üyük tapınak yapılmış adına Belli günlerde törenler düzenlenir Kadın erkek genç yaşlı çocuk Alay alay insanlar dizilir Haykırışlarla yakarışlarla giderler tapınağa Tütsüler yakar içlerini dökerlerdi Kimi sağlık kimi mutluluk dilerdi... Ne karşılık verirdi bilicilerle Şivini Yalvarıp yakaranlara bilinmiyor daha Anlayan kalmamış bu tanrının dilini Kabartmalar kon uşmuyor bizimle kayalarda Susuyor çiviyazılı kalıntılar belgeler Adını söylemekle yetiniyor tanrının Toprağın diliyle söyleşen gerçek Toprağın tadına varınca bilinecek...

* 455

Ş ULİNKA 1TA

Savaş tanrısı Şulüıkatta kötülüklerle Hititler de bilme-zmiş geldiğin yeri Eskiymişsin öylesine, Hattiler de bile Çağların arkasından bakarsın Anadolu ya Barışı kovan Savaşı seven Şulinkatta. Kana susayınca fırlar oyuklarından kızaran Gözleri döner al köpüklü şarap dolu kaba Depremdir dudaklarının kımıldanışı Kaşlarının oynayışı savaş Çekilen kılıçlar pırıl pırıl güneşte Yükselirken insan iniltilerine karışan sesleri Boşluğa, birbirine çarpar yansıyan ışınlar Deler boşluğun yüreğini mızraklar 456

Atılan oklar uçar süzülür kanatsız kuş gibi 13irer can takılmıştır uçlarına , İnsan çığlıklarından Çocuk ağlayış/ardan türkülerin var Şulinkatta. Yerlerde yuvarlanan delik deşik kanlı gövdeler Çırpınan eller ayaklar Yıkılan evler sönen ocaklar Görünmeyen gözlerle sana bakar Kıran döken yakan yıkan Şulinkatta. Seversin kesilen boyundan akan Sıcak buğuları yükselen boşluğa Ilık ılık yere damlayan kanları Yaşamdan kaçan ölüme sığınan Şulinkatta. Senin de bir arslan yatar gönlünde Tanrılaşan tutkusudur insanın Bilinmeyen giysiler içinde Sende dinmeyen bir öfke Sende dile gelen eyleme dönüşen Şulinkatta. Ilgıt ılgıt çayıra kan damlarsa Sular kanlara karışıp akarsa Ev yerine kılıç Çocuklara oyuncak yerine kargı yapan varsa Demirden tunçtan hayvan kemiklerinden Arkasında insan vardır sen degil Şulinkatta. *

457

\

TARHUJ

Saldırgan bir tanrıymış Tarhui Yavı bilmiş kendine tanrı Tarhutas'ı Boyuna yürümüş üzerine Ucu sivri kemikten kargılarla Ucu sivri taştan mızraklarla. Sonunda yenmiş onu Tuvatti Kovmuş ülkesinden yardımcılarıyla. *

Hititler tanrılardan tanrı türetirler Bire bi!l katarlar kendilerinden önce Yaşamış insanlardan aldıklarına Anadoluda sular tanrı gökler tanrı Toprak tanrıdır Tarhui kendinden olana sevgi yaffdırır Olmayana kargış döker oklarının ucundan. *

458

TARHUiS

Tarhutes'ın yavısı Tarhuis Yenik düşmüş kıral Tuvati'ye. Bir yöre tanrısıdır Anadolu 'da Tarhui'nin yanında savaşan Başka tanrılara karşı. Sesini. çıkarmıyor söylenceler Söz etmiyor soyundan sopundan Bir adıdır bize kalan. *

459

TARHUND

Luvilerin fırtına tanrısı Göklerin başbuğu yağmurların öncüsü Kimi Tarh und demiş adına kimi Tarhuni Resimyazılı belgeler söylüyor b unu.

*

Anadolu 'nun güneybatısında yaşamış L uviler Yoğurmuş inançlarını toprakla Olaylarla mayalamış do�anın teknesinde Salmışlar düşüncenin fırınına Ekmek kokuşlu sıcacık tanrılar Sunulmuş insanlara türlü türlü.

*

460

Tarhund pek tekin bir tanrı değildir. Kardır kasırgadır fırtınadır esen yeldir. Altını üstüne getiren ortalığın Görünmeyen yalnız korkunç sesleri duyulan Kırıp döken fırla tan yıkan bir eldir. Tarhund gelince gider yeryüzünün tadı Bulutlar ağlar Luviler ülkesine Kı vrılan azgın bir yılan gibi sarılır yeller Toprağın göğsüne döndüre döndüre çıkarır Göklere tozları sonra bırakır birden Toprak yağıyor sanırsın boşluğa yerden Toprak iniyor dersin yere göklerden. Göz gözü görmez kulak kulağı duymaz Gömer yıldırım dişlerini toprağın etine Seller evlek evlek yırtar yerin derisini Korkudan titrer ağaçlar tutulur dilleri Uçuşan çınar yaprakları boşlukta Yakaran birer dilekçedir gönderilir Tarhund'a

*

Bir çöle döner Güneybatının ovaları Sararır korkudan delişmen ırmak suları Çamur kokar devrilen sazlar kamışlar Örter ekinleri toprağın balçık yorganı Tarımcılar ağlar Tarh und güler Bitkilerin tozlu yüzlerini yağmur siler.

*

Gönlü olunca Tarhund'un Gider yeryüzünden yokeden korku Yorgun toprağın Üitüne yayılır uyku Gider kargaşa gelir durgunluk Kurular toprağın örtüsünü güneş.

*

461

..

TARHUNDAS

Bolluk tanrısıdır Luvilerfrı Bir elinde buğday başağı Üzüm salkımı birinde Yaslanmış görkemli bir kayaya İvriz'de. Hititler de benimsemiş bu tanrıyı Buyur etmişler tapınaklarına Kendi başlıklarını koymuşlar başına Ayakkabılarını giydirmişler ayaklarına. Bolluk saçan elleriyle birleştirmiş Bütün Anadolu yüretinde Tarhundas Onu selamlayarak akar Evriz'in pırıl pırıl Suyu, saygıyla geçer önünden Sürer yumuşak ellerini kocaman kayanın Eteklerine sonra gider daha büyük sulara. Tarhundas bir yerde Telepinu'dur Bir yerde bütün bolluk saçan el. *

Bir mağaradan çıkar İvriz deresi Yürür iniş aşağı Tarhundas'a Yeşertir tanrının ellerindeki Üzümle buğdayı birden alır başını gider Bilinmeyen bir çağdan bir çağa. Kimin yolu düşerse İvriz'e Gitsin Tarhundas'ı görsün İnanç dönüşünce bir kayaya Ölümsüz olur in'sa.n bilsin. * 462

TARHUNZA

Konuk tanrılardan Tarhunza Luvilerin ellerinde büyümüş Gelip oturmuş Hitit ülkesinde Gezmiş dolaşmış bir süre Ona da sunulmuş adaklar Saçılmış saçılar çağlar boyu. Çiviyazılı belgeler Resimyazılı kaynaklar söylemiyor işini Anadolu 'ya gelip gidişini. Bir gün çıkar aydınlığa Toprağın belleğinden Söyler kendi diliyle soyunu Gösterir konağını masalları dokuyan Ellere bildirir yolunu Kurtulamaz arayan insanın gözünden Uzun sürmez gizlilili Aydınlatır on un da yurdunu Bilgilerin büyüyen ışığı. *

463

TARHUSİNİ Hititlerin büyük tanrılarından biri Gökkatlarının en yücesinde yeri Arada bir inermiş yeryüzüne görünmeden . Sarsarmış yerleri gökleri. Geçinemezmiş öteki tanrılarla Yıkım gelirmiş insanların başına bu yüzden Vuruşan dövüşen tanrılar Acısını yaşam boyu çeken insanlar. Seven tanrı Tarh usini Kırıp döken tanrı kızdığında. İnsanın yarattığı bir varlık Sonunda yıkım getiren başına . Anadolu toprağında yeşeren bir düşün Yükselen aydınlığı göklere Sonra kuduran bir öfkeye dönüşüp Görünmeden inen yere. •

Tarhusini bilinmiyor yazılardan öte Öyle kıskanmış öyle saklamış özünü Hitit öncesinden tarihin gözünden. Birkaç yazıda görülür adı Ne doğduğu yer bilinir ne yaşadığı. *

Bir yazıt sessiz konuşur Kayseri'de "Ben Ruva, Tuvanti'nin uşağı Oturulur yerlerdi bu evler Boşalttim b u evleri ben Bir konak kurdum onların yerinde Yücelttim yüce tanrı Tarhusini'yi de. " *

464

TARHUTAS

Bir güzel tanrıymış Tarh utas Çiftlik köyünde bir yazıttan bildiğimiz. Nice sevenler varmış onu kırallar arasında İyiliklerinden dolayı. "Bir anıt diktim atalarım için, Ben, tanrı Tarh utas'ın uşağı Kıra] Tuvatis'in göklere yükselen anıtını ... Yenmiş beyim Tuvatis saldırgan tanrıları Tarh utas üzerine. Bu tanrılar: Sarh utas, Şarrumas, Huhitis, Tarh ui, Tarhuis, Hikstas, Laksmas. Ben, yer verdim bu tanrılara. Yeniden sağlığa kavuştu tanrı Tarhutas. Alsınlar yontularımı beyim Tuvati, şu tanrılar. Yemek yesinler, su içsinler. " *

Yalnız Hititlerin değil bu tanrılar Onlardan birlerce yıl öncesinden İnançlarla sarmaş dolaş çağların kucağında Büyüp gelen uzayıp giden geleceğe. Toprağın dilidir söyleyen tanrıları Üzümde buğdayda çiçekte Akan suda sessizliği yoğuran kayada.

* F/30

465

TEİŞEBA

Gökkatlarından gelen buyruklar var ya Dağlara yaylımlara sulara yayılan Oylumları dolduran ormanları koruyan lnsanlar elinde dönüşen birer yasaya Teişeba 'nın sözleridir çoğu görünmeyen Yalnız dpğa dilince söylenen yürüyen. Bir ulu tanrıdır Teişeba doğusunda Anadolu'nun dağlara dönüşen ucunda Güneş olur bakar yağmur olur yağar Kar olur buz olur suya çevrilir akar Çıkar yücesine yeıyüzünün gündüz gece Kimi dillerde masaldır kiminde bilmece. *

466

Hani sular kendiliğinden akardı Yağm urlar iyilik olsun diye yağardı Ne sömürmek vardı ne kemirmek Emek yaşamakmış yaşamak emek Dağlar ağaçlar ovalar sular insandı Çiçekler bitkiler yemişler birer candı Ancak kesilen yer kanardı taşla Gönül kanaması bilinmezdi savaşla Ocak bir ısınmaya yarardı bir te tapmaya Ağacın ölüsü sığınak barınak yapmaya.

*

O çağlarda yaşamış Urartu 'da Teişeba Baştanrılar arasında görkemli tapınağında Bilicilerle seslenirmiş insanlara Doğruyu sever eğriyi yerermiş Erdemlilere koruyucu kanatlarım gerermiş Gündüz geceyi görürdü gözleri gece gündüzü Karıncanın ayak seslerini duyar.

*

Çiçeklerin soluyuşlarını sayar Yaprakların yeşil kanını koklardı. Ağrı dağının karları yağmazdı ona sormadan Ağarmazdı, Van gölünün sulan kabarmazdı On un ellerinde biçimlenirdi yazgı Onunla başlar on unla biterdi yaşam.

*

467

TELEPİNU

Güneş serince aydınlığını evrene Buğuların çıktığını görürsün topraktan İnce fısıltılar duyulur gibi kımıldar yer Toh umda bir uyanma başlar g�rinir it;Jnde Gömleğinin patlatır kabuğunu Yeşil gülüşler dökülür dalların dudaklarından Ayva sarısına benzer sular Kimi yerde kızılla doruya döner ırmaklar Yaprak çiçek karışır birbirine Boyam boyam giysilerle donanır ortalık Ekinler yükselir göğe doğru Boşalır ağıllar ahırlar Evlerde durmaz olur emekleyen çocuklar bile Bahar kaldırır kıştan kalan ak örtüyü Yeşil kilimler serilir yeıyüzüne Güneş daha yakından bakar Daha uzun sürer yolculuğu gökte Kuş cıvıltıları geyik oynayışları yarışır Bitkilerle kırlarda ormanlarda yaylımlarda. Telepinu 'nun muştularıdır bunlar

468

Çekilmiş bütün tanrılar evrenden Bitkileri koruyan çimenleri sulayan Çiçekleri güldüren Telepinu gelmiştir. Görkemle yeryiiZüne yönetim elindedir. Yemişe dönen ağaçlar çiçeğe yönelen eşkinler Ekine salınan tahum bir düğündür. Dirilik kokar taşlar bile Bir can sıcaklığı yayılır toprağın derisine Uyanır ölüm uykusundan can fışkırır Bolluk yağar ağır ağır yürüyen kararmış *

Şişik karınlı b ulutlardan. Bir bebeğin ışıyan gözleri gibi parlar Çitlenbikler asmalar solur yarışın Yorgunluğunu yeşilde Ardıç yeniler giysilerini Çamlar eski bibillerinidöker serer Bir doru döşek dalların gölgelediği yere. Yenen sevgidir içilen sevgi doğada. Yeşil dölleyen tohuma dön üşür belinde Gençlerin kanın sıcaklığından öte Bakışlarından gebe kalır kızlar Yakaran iki el gibi uzar göğüsleri Yeşilin ardınca yürüyen duygularla Kışın bitişi baharın gelişidir Telepinu Yüce dağ doruklarından doğan Işıklarla yeryüzüne yağan güneşle. Adonis derler benzerine Suriye Dolaylarında yürek doğruyan bir öyküyle. Sevmez Telepinu yeşeren bitkileri koparmayı Yeşille donanmış ağaçları kesmeyi Bundandır ''.Yaş kesen baş keser" deyişleri Atalarımızın bilinmeyen bir çağ'dan beri Bundandır çayırların sarıya yönelince biçilişi Ev yapımında kurumuş ağaçların kullanılışı. Telepinu 'dur Anadolu toprağı Anadolu toprağıdır Telepin u

469

Ayak seslerinden tanırlar baharda birbirlerini. Gelirken yeşillerle karşılayan toprak Giderken sarı yaygılar serer yollarına Telepinu 'nun Kopan birer el gibi düşer dallardan Sararan yapraklar harmanlar gülerken Kırlar çayırlar ağaçlar ağlar Sular sararır kısalır güneşin yolu Alır elinden yönetimi yeşilin sarı Bir ak örtü dokur yakında gelecek kon uğa Görünmeyen elleriyle bilinmeyen yerde.

*

Bir oyun oynamak istemiş babasına Çalr.ıış onun yıldırımlar gönderen, Gökleri gümbür gümbür öttüren araçlarını Altını üstüne getirmiş ortalığın, sarsmış Yerleri gökleri korku salmış bütün tanrılara.

* Bir gün de gizlenmiş Telepinu görünmemiş Ortalıkta, durmuş yaşam, çekilmiş bolluk Bitkiler tanrısı nerdedir diye. Bir şölen kurmuş güneş tanrısı çığırmış Bütün tanrıları görkemli yemeğe. Susamış tanrılar, kurumuş dudakları bütün, Anlamış durumu gökler tanrısı, kaçtığını Bildirmiş Telepin u 'nun konuk tanrılara. Toplanmış kurultay, bulsun diye Telepin u'yu Görev verilmiş kartala, dolaşmış evreni Kartal iki kez, eli boş dönmüş son unda. Yalvarır karısı fırtına tanrısına, gülüşler, Oynayışlar döker, kımıldatır gönlünü kocasının, Eli boş döner oğlunu evinde bulamayan tanrı. Gönderir Ana Tanrıça işbilir arıyı, git bul Getir buraya Telepinu 'yu, diyerek.

470

Üzüm baitlarında bulur uyurken Telepinu 'yu Arı, batırır iğnesini uyandırır tanrıyı. Döner Telepinu göklere başlar mutluluk.

* Bir yon u düşünm üş Telepinu 'ya annesi Dinsin diye yeryüzünü sarsan azgın öfkesi. Yıllık toplantıya gelince gökte tanrılar Alınyazısını belirleyen zarlar atarlar Kötü zar getirirler Telepinu 'ya bile bile. Kızar yazgıya Telepinu, korkup kaçışır zarlar, Bağlardan, tarlalardan başka yerlere, kapılardan, Bacalardan, pencerelerden. Daha yağmaz yeryüzüne Yağmur, yuvarlanır gider zarlar tamuya. Bir kapıcı vardır tamuda, giremez yeller bile Ona sormadan içeri, kapar kapıları bütün Sürer üstüne ağır sürgüleri. Bu kapıcı yedi kapı açmış yuvarlanan zarlara Yedi sürgülü kapı, toplamış bütün zarları Doldurmuş kocaman küpe kapamış ağzmı, Bir daha çıkamamış Telepinu 'n un öfkesi dışarı Başını dinler olmuş tanrılar, tanrıçalar. *

471

TEŞUP

Etiyle kanıyla karılmış korkudan Dağları sarsan yıldırımlar yağdıran Irmakları bulandıran ağaçları deviren Suları uçuran tekerlek gibi döndüren Hurrilerin fırtına tanrısı Teşiıp. Önce bir karartı belirir görceklerde Sonra yürür ağır ağır yoğun bulutlar Ürperir durgun suların üstü Üfürülen yalım gibi yapraklar oynar Salındığını görjirsün ağaçların tepelerde. Karışır kırışır göklerin yüzü Kalın çizgiler oluşur boşlukta Devrilen ağaçlar kırılan dallar gibi 472

Çatırdar bulu tlar ne kuş ne böcek Kalır ortalıkta hayvanlar siner Yukardan kayalara çarpan dalgalara Benzeşik ürkünç sesler iner. Boğulurcasına solur boşluk Yeller ivecen yeller durgun Yavaş yavaş büyür ağzı dön.elgelerin Karalar oynak denizler yorgun. Birden bastırır görültüler gümbürtüler Gökten iner sanırsın yere denizler Kökleri sökülmüş ağaçlar dörünür Suların önünde taşlar yuvarlanır sürünür Korkudan kaçar sessizlik oyuklara Kuş kartal atmaca doğan karga kumru Ne varsa sığınır karanlık kovuklara. Balıklar kaçışır daha derinlere Güneş açılmaz olur enginlere Yırtar toprağın yüzünü sular Serpintiler ağaçları tırmalar Uçup giden yumuşak açıklığın yerine Gelir ağır koyuluk gerine gerine. Güvenin yerinde korku dolaşır Gülüş sevinme gider ürpertiler kalır Ümit azalır kaygı çoğalır ışıklar söner · Boşlukta fırtına değirmen gibi döner Boğuşur vuruşur karışır denizle kara Alev ırmağı yıldırımların akar · uzaklara. Yavaş yavaş diner fırtınanın öfkesi Yağmur durur sular çekilir gökler açılır Siner yorgun orman kesilir dağların sesi Uzanır bitkin yeıyüzü döşeğine Sessizlik sığınaktan çıkıp gelir yerine Orda b urda kabuksuz ağaç gövdeleri Bir de derisi yüzülmüş çıplak kayalar Toprağın eti sıyrılmış kemikleri Teşup 'un konağında düğün var. .

* 473

'TETEŞAPİ

Uzaklarda gelir sesi Dağların ötesinden toprağın özünden Yaşatan koruyan seven sevilen Tanrı Teteşapi. Hititler de bilmezmiş soyunu Böyle görmüş böyle benimsemişler Buyur etmişler tanrılar derneğine Binlercenin arasına. Güneştir aydır yıldızdır İnsanın toprak kokan ellerinden İçer Anadolu'nun suyunu Büyür dağlarca dağlara karşı. *

474

TİVA T Günaçımında serer evrene kızıl örtüsünü Tivat dağların ardından gösterir yüzünü Bölük bölük koşar tapınağa Luviler Adaklar saçılar yakarışlar türküler Sunarlar arınmış ellerle, ona, Yeni doğan günle girerler yaşama. Güneş Tivat'tır Tivat güneştir Gelirken akkor giderken kızıl Öfkesi kuraklık gülüşü bolluk Geceye dargın gündüze vurgun Işık yüklü kanatlarında tohumun gücü Baharda yarar yüreğini toprağın Kızılırmak batısından Antalya batısına.

* Güneş göründüğünce yücedir ülkelerde Yarattığında yaşayan insan gibi Buğday orakayı 'nda sever güneşi, Kiraz kirazayı 'nda, fındık ağustosta Üzümün eylülde güler yüzü Koyun koçayı 'nda koçkatımında bakar güneşe Elma, vişne, kayısı, kızılcık, erik Kestane, karayemiş, böğürtlen çitlenbik Bilir kaç yaşında sevilir güneş Kaç uzun adım çeker yörüngesi, Hangi yoldan gider konağına Tivat.

* 475

Yaşamak inanmak Tivat 'a Luvilerde Mutluluk izinde yürümek sapmadan Gün batarken ağıtlar Gün doğarken övgüler söylemek yüzüne. *

Karanlık görününce değerlenir ışık Ekmek kıtlıkta yücedir su k uraklıkta, Tivat bilir çağını yeşilin Seslenir gökten Luvilere bayram günü: Gitsin karanlık bitsin korkular Çiçeklesin insan yürekleri Kan daha sıcak yürüsün damarlara ... *

Bütün Luvi yurttaşları dönerken gün Kızanırken dağların ötesinde karanlık Yalvaran dillerle titreyen ellerle gelirler Tivat 'ın tapınağına diz çökerler: "Bir için suduı· bir yudum içkidir Bir dilim ekmektir bir a vuç dilektir Sevgidir sevilendir sevendir insandır Anadolu toprağıyla beslenen candır Gözlerin çanağında sana sunduğumuz Bir a vuç mutluluk yarın umduğumuz Tivat bizden biz Tivat 'tan Biz Tivat · Tivat biz Biziz Ti vat 'ız Tivat 'ız biziz Tivat Tivat Tivat Tivat'ta vat 'ta Va t 'ta Tivat 'ta Ti Ti Ti Ti Vat vat vat Tiiii-vaaat TİVA T. "

* 476

UA

Koruyan, savunan, yokeden UA Bir yüce tanrıdır Urartularda, ,. Haldi'nin yanında. Canlar bağışlar UA, Bitkiler yeşertir yemişler verir Bolluk saçılır ellerinden İllere insanlara Öyle söyler çivi yazılı kayalar Öyle der masallar, söylenceler. Ona sunulur sungular, adaklar Ona sığınır kırallar Sardur oğlu İşpuini bir de İşpuini'nin oğlu Menua. *

UA gecenin karanlığında Günün aydınlığında gören gösteren Gökler karalar denizler buyruğunda Haldi'nin yanında. *

Koruyan, savunan, yokeden UA Bir yüce tanrıdır Urartularda. *

477

UPELLURİ

Korkulur tanrısı Hurrilerin Upelluri Teşup 'la karısı Hepat'ın azgın oğlu Ürkünç öncüsü fırtınaların Omuzlarında taşır gökleri denizleri Oynatır yerleri gökleri sarsar Kaplayınca kara bulutlarla enginleri Kınından sıyrılmış keskin bir kılıç gibi Parlatan şakırdatan şimşekleri Upelluri. -tt

İner yıldırımlarla yeryüzüne Biner yoğun b ulutlara yükselir göklere Esen yellerle dolaşır boşluğu Doldurur baştanbaşa gümbürtülerle Gürültülerle çınlayan enginleri.

* 478

Bir olur sürer atını kabaran sulara Azar azdırır kızar kızdırır dalgaları Bir olur saldırır bütün hıncıyla ormanlara Çıkar dağların doruğuna titrek yamaçlardan İner dağların doruğundan uğuldayan oylumlara Böğürür yalçın kayalarda çarpar ağaçlara Uçurur yaprakları sürür ekinleri Toplar başına kendinden azgın cinleri Toz duman bulut yağmur Gökler bulanık yerler çamur. •

Okşar dirileri sararsar ölümün elleri Dolaşır tutulur birden yaşamın dilleri Sa vrulan yağan yuvarlanan püsküren Devrilen yıkılan sarsılan sürünen Haykıran ağlayan gürleyen Çırpınan bağıran titreyen inleyen Yerde gökte duyulan görülen. *

Bir ağıt yürür ardından Upelluri'nin Dağdan ağaçtan topraktan insandan yükselen Sessizliğin avuçlarından dökülür Bırakıp gittiği yerlere görünmeden. *

479

URA

Urartularda bir tanrı vardır adı Ura Çivi yazılarında tanrı UA 'nın yanında Eş mi · kardeş mi bilinmiyor Yoksa bir adın yazılışı mı başka başka. *

Bağ kurmuş yeni, bir otlak kurmuş Bir de yemiş veren ağaçlarla donanmış bahçe Yeniden yeni Sardur oğlu İşpuini'ye Onun oğlu Menua'ya. *

Kapılarda dı.ıran koruyan kollayan URA Esenlik verirmiş urartulara, Haldi'nin yanın da Ona sunulurmuş adakların en güzeli Saçılar en arınmışı Onunla süslenirmiş tapınaklar sunaklar Ona akarmış sıcacık buğulu kanı kurbanların Taştan yontulmuş düzgün oluklardan. *

Bugün birer iz kalmış Van'da Toprağın kucağında yatan Çiviyazılarının süsledfği kayalarda. * 480

UTU

Güneş tanrısı Utu İstanus'tur bir adı da Nedendir bilinmiyor böyle çığrıldığı Tarih gizlemiş bizden. Kimi bilginler Güneşin ayrı ayrı durakları var derler Değişik adlarla söylenirler. Utu da biriymiş bunların Güneş üstüne yayılırken ovaların Giyermiş Utu 'nun giysilerini. *

Baba gürgenlerin altında soluk bitkiler Eğreltilerin gölgesinde yorgun otlar Özlem duyarmış Utu ya Görmek için pırıl pırıl yüzünü Kalın yaprakların arasından Bakarlarmiş gün boyu göklere Bildiğinden b u bitmez özlemi Utu Gönderirmiş incecik ışınlarını gölgelere İnce bir elekten geçen un gibi İnermiş sık dalların arasından yere. F/31

481

Bundanmış gölge bitkilerinin Yaprakları hızar dişlerine benzeyen yeşili yoğun eğrentilerin Altlarında yayılan ıslıklık ince nem Utu yu seven otların gözlerinden inen Arınmış yaş/armış geçip kirpiklerinin yeşil imbiklerinden . ...

İnsan özleyince sever yaprak yeşerince Özlemdir güldüren solduran toprağı bitkiyi Özlediğinden kendini yaratmış evreni tanrı Öyle diyor dinler. Bir özlemdir Utu yeryüzünden göğe Geçmişin derinliğinden gelen duyuşlarla Karanlığın korkusuna başkaldıran Dağların ötesinden geceye saldıran. *

Sığırcık övgüleriyle gelir erkeninde, Günün, ağır adımlarla yükselen yürüyüşü Kuştan hızlı gönderir aydınlığı. Utu yükselirken ışıklar iner.

*

482

VANDU

Bir luvi türküsü yansır anılarında Güneybatı yöresinden Anadolu 'n un Vandu diye çığrışır toprak Hititlerin sevip saydığı tanrı Bilinmezin koynunda uyuyan bir güç Karada gökte sularda. Vandu yücedir görkemli tapınağında İnsan yazgısını yargılayan Korkulan sevilen ulular arasında. Vandu sudur ışıktır ekmektir kaygıdır Yaratan ellerin özlemince Duyguya verilmiş bir biçim. ..

-

483

VAZESSEL

Tanrıdır yücelerden yüce Dagdır denizdir ovadır Kutsallığın akar suyunda yıkanmış Anadoludan bir tutam emek Buğdayda başak asmada salkım Kara şarabın yapıldığı delikli taş tekneden Damlayan toprak küplere. *

Çağlar yalnız adını söyler bize Binlerce yılın ötesinden. *

484

VUR UŞEMU .

Arinna 'nın yüce güneş tanrıçası Işık bakışlı Vuruşemu Göklerin aydınlığı evrenin süsü Esenlik kaynağı sağlık ocağı Senin içindir kuşların ötüşü Gün doğarken suların ışıldayışı Çiçeklerin boyam boyam gülüşü Suların türkülerle kayalardan dökülüşü. *

Senin içindir yeşeren asmada sevinç Kızaran elmada sararan ayvada kıvanç Üzüm suyunun esriten kızıl tadı Güvercinin ışıkla yıkanan kanadı Balığın yüzerken oynayışı Turnaların dizi dizi salınışı.

*

Senin içindir sararan buğday denizi Işın/arından içince kendinden geçen Ekinlerin olgunluğu, kıvandıran bizi Kışa karşı güvenle dolduran içimizi Gün doğarken sun ulan adaklar Güzel kokan otların yakıldığı tapınaklar Günaçımında binbir boyaya bürünen doğu Topraktan derin derin solurca çıkan buğu.

*

Senin içindir kuşluğun parlaklığı Erik çiçeklerinin yumuşak aklığı Hanımelilerin ince dallara sarılışı Gün doğarken tomurcukların açılışı Gelirken ak giderken al giyen Vuruşemu.

* 485

Arinna seninle vardır tarihte Birlikte yazılır adınız kayalara İlin giriş kapılarında kabartmalar Güneş başlığınla gösterirdi seni Sana baş eğmeden girmek yasakmış içeri. Sen korurdun ilde yaşayan yerlileri Böyle diyor Hititlerden kalan yazılar.

*

Kırallar sen görünmeden önce kalkar Arınmış gönüllerle yüzlerini yıkar Işıklarında, tütsü yakar adak sunarmış. Sana, yurdunda böyle bir gelenek Işıkla sevgi mutlulukla yaşam eş Geçinirlermiş kardeş kardeş Ne savaş ne dargınlık ne kan Sevmek sevilmek iyilik etmekmiş yasan.

*

Senin gelmeni bekleşir yolcular Um ut dolu gözlerle bakarak tepelere Kartalların bulutların çıkamadığı yükseklere Uçurulun avuçlar dolusu yakarışlar Çekilsin diye karanlığın örtüsü Gelsin donatsın ortalığı görkemle Göklerin aydınlığı evrenin süsü.

*

Yaşamak aydınlıkmış senin çağında Büyümek sevinmek tohum mutluluk Yağmur yıkamaya yağardı Güneş kurutmaya doğardı Bugün bir anıdır tarihin belleğinde Masalların dilinde VURUŞEMU...

*

486

ZASHAZUNA

Fırtınalar başbuğu Allak bullak eden yerleri gökleri Dağ doruklarından oylumlara saldıran korku. Ormanları çatırdatan Ağaçlan söküp köklerinden ırmaklara sürüyen Esen yellerle savurup göklere kaldıran ekinleri En yırtıcı yabanları kaçıran oyuklara Kasırgalarla suları karada yürüten Evlerin damlarını uçuran Kum yığınlarım göklerin boşluğunda gezdiren Kocaman ellerinde bulutları yoğurup Suya döndüren yeryüzüne indiren tanrı. Sensin Ağrı 'nın doruğundan alıp bulutu Ankara 'nın tepesinden yere fırlatan Sensin Sakarya 'da taşan suyla Bingöl dağlarına kar yağdıran Sen kasırga sen bora sen fırtına Uykularımızı kaçıran Zasbazuna. 487

Birden kalkar yeryüzüne güneşi serdiği örtü Aydınlık çekilir görünmeyen ı.µaklara Tozla toprakla yürür korku Dağlar inler oylumlar ağlar Bulutlar gürler boşluk sarsılır Gürgenler devrilir çınarlar yıkılır Dallar indirir birbirine yumruklarını Sessizlik siner korkusundan Doldurur ortalığı gürültü Gümbürder kayalar yıldırımlarla. Yaylımda fırlar oyuklarından gözleri sığırların Titrer ayakları çarpılır yürürken Koyunlar sokulur birbirine. Meleşir kaçışır ürken kuzular Ürperir ince tüyleri buzağıların Sığınırlar analarına dışarı fırlayan gözlerle. Sesi çıkmaz k uyruğunu kıvırıp sinen köpeklerin Çobanlar kalın kepeneklerin altında Bir kaya bir ağaç arar saklanmaya Doğanın öfkesidir Zashazuna Engin iyiliklere güzelliklere karşı İnsanların yarattığı titreten öfke İnsanı tanrı diliyle söyleyen duygu. Bilinmiyor yeşerdiği çağ Yalnız inançlarla beslendiği var Toprağın kokusunda yaşamak denen bilmecede. Hititlerden kalmış derler gönümüze Zashazuna Yalnız adı değişmiş özü yaşar içimizde Masalları dok uyan ellere bakılırsa Hititlerden önce nice işler görmüş ' Anadolu 'nun bir dilimidir eskiden Tarihle pişen ekmeğimizden Atalarımız ninelerimiz Zashazuna :n Yoğurup yaratmış özüm üzden ..

* 488

ZİLİPURA

Hattilerde Zilipura koca tanrı Kapıları koruyan konaklarda Esenlik güvenlik sağlayan insanlara Derin uykularına daldıklarında. *

Zilipura, Zilipuriya Hattilerden Hititlere Güneşten önce karanlıktan erken Bilinmeyen bir yerde giren evlere Açık kapalı kapılar. *

Zilipura kapıların bekçisi Bütün kötüklere karşı Anitta 'nın ülkesinde Labarna 'dan beri Arnuvanda 'dan öte... Hititler gelmeden Anadolu 'ya İçmeden Hatti sularından daha Yaymadan koyunlarını yaylımlara Ülkenin kapılarını beklerdi Zilipura.

*

Zilipura dururken kapılarda görkemli Güler yüzle karşıladı Hititleri Ogün b ugündür Anadoluda Tanrılar kapıların bekçileri. *

489

ZiNTUHİ

"Arinnanın güneş tanrıçası Vuruşemu" derler

Bir tanrıça vardır yücelerden yüce

Onun torunudur Zintuhi Güneşte gezen Arinna göklerinde Tutup ninesinin eteklerinden Çatların kuca�nda büyüyen Evrene güneşle gelen güneşle giden Işık giysili güzel kız. Ele avuca sığmazmış. İşi gücü oyun oynamakmış tanrılara... *

490

ZİPPALANUSİA Fırtınaların kadını Köpüren kızan kırıp döken Sevgiyi kovan öfkeyi seven tanrıça. Kocan Zashazuna 'yla verip elele Ne yaprak bırakırsın dökülmedik Ne devrilmedik ağaç ne çalkanmayan su. Sütü kesilir bebekli kadıniarın Yavrulu koyunların buzağılamış ineklerin Yayılınca kara saçların göklere Bulut bulut örtünce güneşi Bir de korkulu soluğun ağaçları sarsınca. Sensin azgın dişiliğinle kudurtan Zashazuna 'yı Gökten ölüm Yerden ölüm fışkırtan sensin ona Acımak bilmeyen çılgın kocana delişmen Zashuzuna 'ya ... Dişiliğin kudurunca etinde dönünce gözlerin Oyuklarından fırlarcasına Titrer iri göğüslerin bir iner bir çıkar Kocaman kalçaların salınır Görünmeyen bir yalım yayılır derine Göbeğinden iner derinlere Acıkır etin daha geniş Gitmez suJJuzluğun sevişmeye Dinmez öfken Yeryüzünden alırsın hıncını Alt üst edersin evreni Bir yıkıntıya çevirirsin ...

* 491

ZİTARİYAS

Gitsin kötüler gelmesin olduğum yere Pırıl pırıl canlar isterim ben Sevmem kötülüklerin yuvalandığı karanlığı Görünmeyen tinler dolaşmasın evrende Korkutmaya çocukları Ürkütmesin kötü tinler yaylımda buzağıları Anasından ayrı kuzuları Otlamaya yeni başlayan incecik dişleriyle. Gelsin iyiler iyilikler Açılsın tatlı dillerin söyleşerek Yemeklerin yendiği sofralar Tadına doyulmaz içkilerin içildiği. Sevelim sevişelim İyilik edelim iyilik görelim Kovalım kötü tinleri Sürelim karanlığı yurdum uzdan.

492

Korkmasın kimse çiçekleri koklamaya Çekinmesin kızlar delikanlılar oynamaya Sular söylesin iyilik türkülerini Yılanın dişlerinden bal aksın ağu değil Akrebin çengelleri sallık versin Böyle bir evrendir sevdiğim benim. Söyleyin bana nerdedir kötüler Kötülük yağdıran tinler Gösterin karanlığın sindiği yeri Yatayım ışıklarımla üstüne Aydınlığımda boğuluversin. Korkmayın çocuklar buzağılar kuzular Seslenin gelirim Görmezsiniz beni Çağırdığınız yerde varım iki elim kanda olsa. Böyle söylemiş iyilikler tanrısı Zitariyas Sonra çekilmiş göklerin üstüne lri gözlerle gözetler olmuş evreni. Hititlerden önce de varmış Anadolu'da Adı bilinmiyordu çoklarınca Bugün dolaşır evrenimizde Bilgiyle sevgiyle kolkola. *

493

BAYRAMLAR

·,.

.

1

ANTAHŞUMŞAR

Ekinler sallayınca yeşil başlarını Esen yellerin türküleriyle tarlalarda Doğa çevirir topratın boyasını yeşile Kuşlar sıcatın kucatına döker yumurtalarını Yakaran birer avuç gibi yuvalarında. Güneş yeşille gönderir mutluluğu Tomurcukların ucunda kıvancın gözleri Kırpışırken güler dallar birbirine. Gökten iner yağmurlar yumuşar yer Gider kışın katılıtı soğuğun izleri Tütsüler yakılır tapınaklarda Güzel kokular yağlar sürünür biliciler, Kadınlar kızlar en güzel giysilerini giyer, En güzel yemekler, içkiler konur ortaya Çalgıların eşliğinde tanrısal türküler Yalvarışlar, yakarışlar, adaklar, saçılar Dizilir görkemli kıralın ardınca binlerce kişi Çıkarlar baharı karşılamaya tapınaklara Giden süpürülmüş düzenlenmiş yollarda. F/32

497

Bütün Hitit ülkesinde bucak bucak il il Törenler düzenlenir düğün dernek kurulur YafBnır bayramın sevinci günün kıvancı Barış mutluluk dilenir tanrılardan Güneşe yükselen bakışlarla yakaran gözlerle Yaprak yaprak açılan ellerde dilekler umuşlar Mutlu geleceklere yönelen gönüller dolu Daha güzel günlere daha güzel yaşama Baglanan yüreklerde duyguların sıcağı lri güller, gelincikler gibi açılır Boyam boyam kırlara dökülen çocuklar Çiçeklerle yarışan giysiler içinde. *

Baharın gelişine yazılmış bir övgüdür Hititlerin sevinci yollara dökülen Alay alay topluluklarla bütün ülkede Antahşumşar türküler oyunlar içinde. Güneşin sıcağında petekten damlayan bal gibi Yumuşar iyilik tanrılarının yüreği Akarmış Hitit tapınaklarında yakaranlara Sular daha bi'r besleyici olurmuş Bitkilerin özünde kuzuları danaları seven öz Daha güçlü çıkarmış topraktan yaylıma. Öfkelenir hırçınlaşırmış kötülük tanrıları Karşı duramazlarmış güneşin gücüne Kışı beklerlermiş kabaran tutkularıyla Bir de güzün içi kara bulutlarını. ·

*

Bayramdır törendir Antahşumşar Hitit ülkesinde baharda düzenlenen Telepinu'nım bolluk saçan ellerine Sunulan bir sevgi yağmurudur yerden yatan Işıklı göklerin engin maviliğine. *

498

MESiR BA YRAMI

Günler uzamaya başlar ya toprak şişince Çatlar tohumlar sevincinden Esrimiş gibi kudurur bitkiler Bir delişmen atılışla fışkırır yerden Kalkar dağİarın ak örtüleri Bir çapkın yeşil yağar oylumlara tepelerden Sıçrayarak yürür buzağılar kuzular yaylımda Tom urcuklar gülümşer dal uçlarında Güneş daha yakın gelir üstümüze Üşütmez yatmurların en yolunu bile. Bulutlar gölgeliktir güneşin öfkesine Öğle sıcağında soluyan eşkinlerin Dinlendiği Çıplak kırlarda. Buğdaylar arparlar çavdarlar Toprağın uzayan yeşil elleridir göğe Temmuz sıcağını bekleyen tarlalarda. * 499

Koçların daha parlaktır boyn uzları Koyunlarda çözülür memelerin ağzı Topraktan hızlı kabarır danalarda kalçalar Botanın terler apış arası serinde bile Arılar ışıkla fırlar kovanlardan Kaşınır kızların gölfis uçları Delikanlılar özenir daha güçlü görünmeye. *

Koşuşan kızlar delikanlılar gelinler güveyler Kırlara gün görmüş yaşlılar yardımcıları En döJJüsünü dererler çiçeklerin otların Kayadan oyulmuş bir dibekte yıkarlar Karar karıştırır yolurur Gün görmüş erkişiler, yoksa, kadınlar "Şekerden şerbet ezerler Dört yanın alır güzeller" Türkülerle büyüyen özlemler dillerde Dileklerle datıtılır törenle Manisa 'da. *

Temm uz Dumuzzi Telepinu Sümer Asur Babil Hitit Eskiden yeniye güçlenen tanrısal verim Değişmez duygular değişen adlar Attis Adonis ilkyazla gelen Gelinciklerle başlayan biten Bütün umuş/arın topalı "mesir macunu " Erkeğin kadında dülfimlenen kuşatJ. •

*

Telepuni törenidir "mesir bayramı " Attis olmuş Adonis olm uş kime ne Onbinlerce yılın Anadolu'sunda Detişmeyen özün değişen adı Gelişen güçlü bir yaşama sevincinin Çatın gönlünce söylenen türküsü. * 500

PRULLi YA

Hititlerin büyük bayramlarından biri Kıralın buyruluyla düzenlenen Prulliya. Gün doğmadan yıkanır süslenir tapınaklar Güzel tütsüler yakar bili�iler Taşın ağırlıtını gidermeye kocaman yapıda Dirilir gibi kayalarda tanrı kabartmaları Görünmeyen adımlarla yürüyen gönüllere Göklerden görkemli salınışlarla. Bir bahar bayramıdır kimilerince Kimi söylentilerde kış törenleri. İster yaz ister kış kutsaldır Prulliya Bir görevdir onu kutlamak saçılarla Adaklarla tapınaklarda kıralın yönetiminde.

501

iyilik tanrılarına tanrıçalarına yakarış Kötülüklerden kötülerden korunma Bir bayramla bildirilirdi göksel varlıklara. Ayın pırıl pırıl olduğu gecelerin ardından Gelen güneşli günler süslerdi bayramları Çalgılar eşlilinde söylenen türkülerle Tanrılar dinlermiş insanların dileklerini.

*

Kutsal hayvanlara sunulan adaklar Kutsal ataçların bitkilerin köklerine dökülen Okunmuş sular birer batlılık belirtisi Hitit bilicilerinin büyücülerinin elinde İnsanların içini dile getiren biı:er dilekçe.

*

Kıra] tanrılarla tannçalarla konuşurmuş Bayram törenlerini yönetirken bolluk Getirirmiş insanlara görünmeyen ellerle Tarlalar ekinlerle dolarmış Bire bin verirmiş 'bütün başaklar. Bir elinde başak birinde üzüm Telepinu Bolluğu gösteren kabartmada lvriz'de. Alay alay inanmışlar ellerinde adaklar Saçılar başlarında kıralla bilicileri Yalvarışlarla yakarışlarla yürürler Bolluk tanrısının katına Kıra] sunar adakları Telepinu ya Bildirir dileklerini ulus adına. Dönerler arınmış gönüllerle tanrı katından Beklerler umulanları sıcak bir özlemle.

*

502

KONUŞMAYANLAR

KONUŞMA YANLAR

İnsandan başka yQkmuş konuşan Bir mutluluktur onlarca Konuşsalar nice savaş araçları yapar Birbirinin kanına susarlar Sonra yargıçlar bulup gönüllerince Sevmediklerini tutuklar Sevdiklerine kızdıklarının sırtında Görkemli konaklar kurarlar. I

\

505

AKREP

Bilinmeyen çağ'lar Anadolu 'da Bir güzel delikanlı Kendinden binlerce güzel sevgilisiyle Gezer kayalıklarda yatarmış Günün birinde daha görünmez olmuş Sevgilisi çılgına dönmüş artmış üzüntüsü Sormuş soruşturmuş öğrenmişki Kaçırmışlar sevgilisini. Çıldırmış öfkesinden yakarmış tanrılara Beni başka biçime döndürün demiş. Tanrılar akrebe dönüştürmüş onu O günden beri taş altlarında kaya Aralıklarında durur açar kollannı Bekler sevgilisini Bir dokunan oldu mu ona Batırırmış ağulu iğnesini. Bakarak iki kol gibi açılan çifte iğnesine Akrep demişler insanın kötüsüne. *

506

ARİNNA 'NIN KARTALI Bir Hitit iliymiş Arinna· Ankara yakınlarında toprak altında suskun Vuruşemu derlermiş koruyucu tanrıçasına Güneşle gelir güneşle gidermiş Bolluk yağdırırmış gözlerinden toprağa ... Yerde geyik gökte kartal Birinde mavi birinde yeşil Anadolu Bulut güneş bir de yel Birleşen üç büyük el Toprağa can veren... Kartal göklere yerleşmiş o günden beri Üstüne konmuş en yüce tapınakların Evleri korumuş İlluyanka 'dan. flluyanka. bir dev yılandı Kötülüğün anası yerlerin devi Eski söylentilere bakılırsa Yerin altındaymış görünmeyen evi.... Göklerle yerin savaşıymış boğuşması İlluyanka 'yla kartalın İyilikle kötülüğün Bugün kimi kaya kabartmalarında Kimi Anadolu kilimlerinde görülür bu savaş. Uçmuş demek binlerce yılın üstünden Konarak binbir kayaya Özgürlük türküsü taşımış kanatlarında Arinna 'dan Ankara 'ya .... * 507

İLLUYANKA

Bozulmuş yerlerle gökler. arasında barış Boşluk kararan toprak esneyen Gökten inen fırtına tanrısı Yerde� başını kaldıran illuyanka. Savaşan bir tanrıydı bir devle Göklerin engiliği toprağın katılığı Boğuşan iki güç gürültülerle titreyen evrende. Kati toprak üstün geldi göklere İlluyanka yendi fırtına tanrısını Aldı gözlerini bir de yüreğini Çekildi engin denizlerin dibine Mavi karanlığın görünmeyen uzaklığında. * 508

Yıllar geçer sindiremez içine yenilgiyi Bir oyun düşünür koca tanrı Evlendirir oğlunu, hluyanka'nın kızıyla, Tanrının öfkesiyle donanmış düğünde Öğütler oğluna gözlerini, bir de yüreğini Alsın flluyanka 'nın canı karşılıtJ. Genç güvey kandırır güzel gelini Aldırır kaynatssının yüreğini bir de gözlerini Geri. Gücü yerine gelince tanrının Saldırır göklerin boşluktJndan hluyanka 'ya Sarsılır dağlar çalkanır denizler. Ne var ki yazgı yürütür yargısını Güvey kaynatasının yanında babaya karşı. "Öldür beni baba " diye haykırır oktJl. Bütün gücüyle saldıran tanrı sarsar denizleri. Öldürür İlluyanka'yı da, oğlunu da Alır yılların ötesinde kalan öcünü, Girer tanrılar arasına babanın attıtı Oklarla vurulup ölen oğlu da. Ölüm ölümsüzlük getirir kişiye Tanrılaşır varlıtında yokluktJn. Nice kişiler var geçmişin derinliğinde Birer tanrıdır başını kaldıran Bilinmeyen çağların ötesinden Söylencelerin diliyle konuşan. hJuyanka bir yılandı göklere direnen Ölürken tutup elinden çıkardı yücelere Kızının kocasını ölümle ölümsüz kıldı. Hititöncesinden kalan söylenceler Bu olayı bize böyle bildirdi. *

509

KARINCA

-

Nereden gelir nereye gidersin karınca Geldiğim emek gittiğim yaşamak yolumca Ne ye/.sin ne içersin yıl boyunca karınca Güneş ısıtınca toprağı başlar çalışmam Yığarım ekinimi yaparım yu vamı Sessiz tüter ocağım kış aylarınca Senin tanrın tanrıçan olmaz mı karınca Tanrım tanrıçam çalışmak inandığımca Senin tapınağın bilicin yok mu karınca Yuvam tapınağım emeğim bilicim yaşadığımca Senin giysilerin var mı yıkanır mı karınca Giysilerim içimin arınmışlığı yıkayan usum Senin türkün çalgın nerde karınca Türküm bulduğum çalgım taşıdığım Senin çoluğun çocuğun döllin karınca Biriz birliğiz kendi yasamızca Senin tarlan bağın bahçen .karınca Kardığım toprak geçimim yeterince Senin sevgin sevgilin söyle karınca Öpüşür koklaşırız karşılaşınca.

510

*

Anadolu 'da karınca tarihten yazıdan önce Yaşamın balından emen güneşi giyen bilge Emekten öte yoktur yasası Kanatlanınca konar uzak çiçeklere Yazgısında başlar ölüm tasası. - Karınca kanatlanınca sevinir Uçarım dolaşırım evreni diyerek Batırır ignesini komşu böceklere Ardından koşarak gelir .ölüm İncecik kanatlarına konar Karıncanın ölümü kanatlarında yaşar... Böyle söyler öyküler böyle yazar masallar. Karınca Telepinu 'nun sözcüsü Yürüyen bir emek Anadolu 'da dağdan ovaya Ne denizin balıklarına göz koyan Ne denizin balıklarını yaklaştıran karaya. Tanrılar öğüt vermiş karıncaya güneşle: Ayağın yettiğince dizin tuttuğunca git Elin uzanmasın sana verilenden öte Kanat kuşların senin değil Sığdığınca yap yuvanı büyüklenme Ne sulara dal ne göklere çık Emeğince sana yolun açık. *

511

KARINCA İLE KARTAL

Kartal uçuyordu doruktan doruğa "Karınca yürüyordu çorak toprakta Kartal karıncayı gördü Karınca kartalı Kartal dedi: "Nereye karınca kardt?ş?" Karınca dedi: "Nereye kartal amca?" Kartal dedi: "Arinna 'da Mezula ya " Karınca dedi: "Arinna 'da Mezula ya " Kartal güldü karıncaya Karınca güldü kartala ... Kartal durdu dağ doruklarında Avlandı dinlendi Karınca durmadı çorak toprakta yürüdü Bir de ne görsünler Karınca kartaldan önce vardı Arinna ya *

512

KOYUN

Durgun bakar yeşil örtüsüne yaylımların Pırıl pırıldır tüyleri güneşte Yeşil ot ak süte dönüşür memesinde Derisinin yüzeyinde parlayan yüne. Yanza demiş Hititler bizim koyun dediğimize. Koyun uysaldır Anadolu 'da direnişten uzak, Koyun kutsaldır Anadolu 'da tanrılara adak. Önce doyururlar sonra süslerler koyunu Tanrısal türkülerle götürürler sunağa Okunmuş bıçakla keser başını görevli Akıtır tanrılar adına kızıl kanını, Sıcak b uğular yükselirken boşluğa.

*

Çok eski bir gelenektir koyun adamak Yatıştırmak için tanrıların öfkelerini, İnsanları kurtarmak yıkımlardan.

*

Koyun giyecektir Anadolu 'da İçecektir, yiyecektir insansoyuna. Bundandır onu sevdiği tanrıların, tanrıçaların Kanıyla ıslatılması tapınak duvarlarının.

*

F/33

513

ÖRÜMCEK

Örümcek ağ ölrer yaşamaya insanlar kandırmaya. Örümceğin ağı insanın çorabı Kimin başına? "Örümcek ağını bilir insan bağını bilmez. Örümceğin bir ağı insanın kırk dağı var. Örümcek ağını bilir insan kapısını bilmez. Örümceğin ağından yalnız örümcek girer insanın kapısından bin türlü böcek girer. Örümcek ördüğünce insan gördüğünce. " Bunları bilmeden örümcek Örmüş ağını çağlar bpyunca Bir elinden tanrı bir elinden insan Tutmuş yürüm üş Örümcek masallarla masallar örümcekle büyümüş. *

514

• .'

. ,..

....

·. . . .

'·

·. .

j · ·, , . ,·.'� � . .�., ; ,. .

..

.

�

, :·

.

'

·

i

>i...·:"·;.' .�,. �ı.' :.-f ! '

�( ..�'.ı.."'

.

·; ..

A .: . : . · ',

\ :

-• .

. . � �

'

ll

·,· 1 •.

l�"·.J.�'.

... .

TURNA KUŞU

Turna kuşu giderdi susuzluğunu Korkusuz çayın kıyısında Sonra serdi kanatlarını güneşe kurundu, Kartal yüksekten uçan Uzaktan geçip giden avcılar Turna kuşuna yan gözle baktılar Yasaktı cana dokunmak... Turna kuşu silkindJ. bird.en "Haşameli bakıyor" dedi "bir yerden " Tadını çıkardı gönlünce günün ...

� . ..

'

, ' .

*

�

'ı

ı

,

�· '

••

'

.

1 ..

.

· '._ ı ;

•

�

·

·

51 5

. '

�

·

YILAN

Anne kızınca yaramaz çocuğuna "Yılan " der Ağlayınca çocuk İncinince bir yeri döner "Yılan " dediğini bağrına basar sever Yılan öfkeyle gelir sevgiyle gider. Eğrilir kıvrılır yılan Açar kanatlarını gökten süzülür kartal Boğuşur birleşir yerle gök Savaş kilimlerimizi süsler. Ağuludur, korkuludur kötüdür yılan Görünmez soğuklar bastırınca Güneş yeşile dön üştüğünde Kaldırır başını çatal dilini göstererek Çıkar yeryüzüne yerin altından ' Kuyruğuna basanı dişler. 516

"Yılan gömleğinden geçer insan bildiğinden geçmez Yılan yılanken su içen insana dokunmaz Yılan yılanlığını bilir insan insanlığını bilmez Yılan sürünür insan didinir Yılanın soktuğu ölür insanın yerdiği Yılanın yediği insanın dediği Yılanla yatan çıyanla kalkar Yılan dolanır insan yalanır Yılan kıvrılır insan sıyrılır Yılan gömüyü kollar insan ölüyü soyar. ,_ Yılanların en azgını ''yedi başlı yılan "dır Büyük ırmakların kaynağında yatan Yuvasından çıktığında yeryüzünün bir Bölümünü sularla kaplayan ne varsa Silip süpüren insanları götüren Bir can almadan dinmeyen. Dev derler böylesine yılanın Büyük dağlarda mağaralarda yaşarmış Peri padişahının konağında durur Güzel kızını kollarmış. Hititler yılanların en büyüğüne İlluyankas derler Onun kartalla savaşından öyküler üretirler. Atalarımız böyle söylemiş Anadolu 'da Bir yanda yılan bir yanda insan. *

5 17

AGAÇLAR OTLAR .

·· .

' ,. . '..,(•

AGA CIN ÖYKÜSÜ

Ağaç kayığa dönüşmeden inmedi suya İnsan taşımadı kıyıdan kıyıya Yeşerdi yaprak açtı Boyandı çiçek Güneşte gölge saldı yemiş yağdırdı Uygar değilken insan Ağacın korkusu yoktu Demir bakır tunç derken Balta kılıç bıçak Sap kılıf tutacak Ok kargı mızrak Kaçtı yaşamın tadı Ağacın ocağı söndü. Önce dalda barınak ev olmuş ağaç Arkadan gelin sandığı dolap Biraz daha gelişince insan Mezat tahtası tabut ... Ağaç dedi ki Telepinu 'ya: "Artık büyütme beni Yeter sap olduğum baltadan çektiğim Derimin yüzüldüğü toprakta süründüğüm Y�tmak istemiyorum yerde. " O gün bugündür 1 , Bütün "ı:ı i!fç;,,.ı .. ' ' -o-t-•al" ayaKta O ur. ··

··

,

* 521

G ÜL İLE DİKEN

Diken dedi ki güle: - Ben seni koruyorum Nedendir beni yerdikleri seni sevenlerin? Gül dedi ki dikene: - Korumak batmak değildir sevenlere. Diken dediki güle: - Neden koparır seni dalından sevenler benimle? 522

Gül dedi ki dikene: - Çelişme var doğada benimle sen seninle ben. Diken dedi ki güle: İnsan seni bensiz mi kokladı? Gül dedi ki dikene: - İnsan seni benimle sevmeyi bildi. Sen bana karşı Ben sana karşı Biz bize karşı Onlar onlara karşı Ben seninle Sen benimle Biz· sizinle Siz bizimle Onlar onlarla Biz bize Siz size Onlar onlara Buğdaylar çuvallara Çuvallar dejirmene Değirmen unlara Unlar ekmeğe Ekmek birliğe... *

523

KARADİKEN ALDANMAZ "Karadiken aldanmaz" derdi annem Baharın gelişi ondan bellidir Karadiken gülerse tomurcuklarla toprağa Geçmiş demektir karakışın çağı Ilık yeller eser soğukların ardından Sürer kışı yüce dağlara.

*

"Karadiken aldanmaz" derdi annem Bütün ağaçlar aldanır Açar yapraklarını biraz ısınınca ortalık Arkasından bastırır bir daha soğuk Ne çiçek kalır ne yaprak ne yemiş. Karadiken kanmaz doğanın oynaklığına.

*

Karadiken açınca yeşil ellerini göğe Güneş mavimsi güler bulutlar ağlar Kaynar toprağın kanı Bolluk yürür bitkilerin ellerinden tutarak Övgüler söylenir Telepinu 'ya. Kimse duymaz evreni dolduran bu sessiz Türküyü, yalnız baharın gözleri görür, Ayak sesinden tanır.

*

"Karadiken aldanmaz" derdi annem Karadiken gülünce yeşile Annemin ışırdı gözleri Bakardı pencereden ekinlere.

* 524

Kızılağacım ben otlu sulak yerlerde Birkaç insan boyu büyürüm daha da Geniş yapraklarım el gibi Dallarım yatkın dallarım yayvan Boyumca gölgemin serinliği Dallarım süzer yapraklarım emer güneşi En güzelini sunar gölgemin toprağına Benim .gölgemde dinlenir geyikler Benim toprağımda giderir yorgunluğunu Sular, eğreltiler ince doruklu sivri otlar Bir avuçtur yaprağım boşluğa yeşil dağıtan Toprağa gölge veren ışığı dinlendiren.

*

525

Kızılağaç iyilik tanrılarının ağacı Suların sevgilisi kuraklığın korkusu Bütün ağaçların büker belini kurak Kasar kavurur otları yaylımlarda Sarı ninniler söyletir yeni yeşerir çimenlere Gelir kızılağacın önünde diz çöker Yürümez yargısı bilir ondan öte. ot'

Geyikler büyük otlakları sever sulu Seyrek ağaçların altında kolaydır koşmaları Dalbudak boynuzların çarpıp kırılmadığı Otların yeşil sularla beslendiği Diri yerlerde güneşin dallardan süzülen Yumuşayan erimiş sıcağında. *

Kızılağaç bir tanrının ağacıdır Toprakla suyun barıştığı yerde Bütün sevgiyi kucaklayan yüreklere açık Ayıya kurda sırtlana kapalı Dökülen kanı seveni sevmeyen. *

526

YONCANIN TÜRKÜSÜ

Ben süs kuşu değilim Onbinlerce yıldan gelir gelişim Benimle donatmış başlığını Benimle gülmüş Anadolu 'ya Emziren topratı Kubaba. -t'

Masal delilim ben Ekmelim suyum emeğim Bırakın ellerimi Tarla duvarlarını Koparın eşekdikenlerini lsteditim yerde biteyim. ·

•

*

Uğurdur yapraklarım Bir el gibi göklere açılan Parmaklarım yeşil Baharla gelir mutluluğum Sürer yaz boyunca Dağlar örtünür ak yaşmağı Ben sararıp solunca. *

527

B İ LM E C E LE R \ ·� ' T'

'ı \.·':'•i .

. ' ı' ' "

ı' ,

·<··.:� .

;

_.,

. ':) ... ' "· :

YERALTI ÜLKESİ

'

..

'

' '

:: •

' 1

-

� 1

ı

\

.

·,

.

� ' . · .

.

. .\

'.

.

'

F/34

:

•

,;

,

529

YERALTI ÜLKESİ

Yerin altındakiler Yerin üstündekilerden çoktur Dilleri yoksa da söylemeye Korku bilmezden yaşamın ötesinde Korkutmaz yeraltı tanrıları Duman çıkmadığına yeryüzüne Görkemli yalımlar çıkaran ocakları Böğüren öküzleri yoktur.

531

TAMU

Yerin altındadır tamu suçluların gi.ttiği Karanlıklar ülkesi, korkutan, ürküten yer Ne kulakları duyar çığlıkları, Ne gözleri görür kıvranan, kırışan yüzleri. Yedi kapısı vardır sürgülü yedisi de Acımasız, korkusuz bir devdir kapıcı Taş yumuşar yumuşamaz yüreği Kayalar yarılır acıdan, üzüntüden Kılı bile kıpırdamaz yalvarışlara. Dolaşır kötü tinler karanlığında Bakışları kuşkulu yalımlı gözlerinde Geçmişi geleceği olmayan bir zaman Bitmeyen başladığı bilinmeyen koşu. Yalnız tin gi.dermiş tamuya Hititlerde... ,,.

532

YANAN CANLAR Hititler ölüleri diriler gibi severler Donatırlar kutsal ocağı Okunmuş üflenmiş odunlarla Tütsülerle güzel kokularla Övgülerle ağıtlarla Yükselen yalvarışlar yakarışlar Tutuşturulur odunlar Üstlerinde ölenin katılaşan gövdesi Duyulan canın değil yalimların sesi. Toplanır ölün ün külleri saygıyla sevgiyle Bir törenle konur kutsal kaba Sunulur yeraltı bekçilerine. *

Ölen kıralsa yücedir Yalnız etleri yakılır kemikler Yağlanır güzel kokular sürülür Törenle açılır toprak Törenle kemiklerin konduğu kutsal kap Bırakılır toprağın ellerine Ölümsüzler ülkesine. * 533

Kimi günler yakılmaz ölüler Elleri ayakları batlanıp gömülürler Çene dizlerine deler ölünün Öyle buyurur inanç bir daha kalkmasın Yattıtı yerden dönmesin geldili yere Korkulur ölüsünden yaşarken sevilenin Ürkütür en güçlü yürekleri bile Yoluna bin can konan güzelin ölüsü Alır sevişmenin sıcaklıtını Yayılır gövdeye ölümün sotutu. ot'

. ı .

- : : . ı;

!

. ' :/\(>:; . \

534

: ,

'

.

YAZIDAN ÖTE

YAZIDAN ÖTE

Yazıyla başlamamış insan Düşünce bütün güçlerin üstündedir Yaratan kavrayan geliştiren Bir akışın bitmeyen soluğunda Söylenen türküler vardı dillerden öte Sözcüklerin dili tutulduğu yerde Damarların sıcacık oluğundan -Kanın sessizliğine bürünmüş duygular akardı... Anadolu bir dilsiz ozandı Ağaçların soluğunda Bitkilerin kırağılaşan çığlığında Bilinmeyen bir geçmişi yaşardı, Orada bir insan vardı ... *

'

537

DİZÇÖKMEK Büyük kıralı Hititlerin Bir günaçımında bayramda Uyanmış bütün uyruklarından önce Yunmuş arınmış kutsal sularla konağında Sonra varmış görkemli tapınağa Dudaklarında sessiz yakarışlar Yüreğinde korkuyla kaynaşan saygı yoğun.

*

Büyük kıralı Hititlerin güneşten önce Kalkmış yatağından yunmuş arınmış Kutsal sularla dudaklarında bir ezgi Ürkek adımlarla yürümüş görkemli tapınağa. Büyük kıralı Hititlerin Güneş aydınlatırken görkemli tapınağı Birleşirken derin bakışlarıyla tanrının Bulutların eleğinden akan ışınlan Dizçökmüş önünde çakışan ellerini avuç avuca Uzatmış göğsünün ortasından tanrıya.

*

Büyük kıralı Hititlerin Hattilerden öğrendiği yakarışları Dönüştürmüş yoğun gövdesine Sunmuş önünde dizçöktüğü görkemli tanrıçaya. O gün bugündür Anadolu 'da Dizçökülür ön ünde büyüklerin Kişinin tanrılara kulluğu Hattilerde Kişinin kişiye kulluğu çağımızda.

* 538

TARiHÖNCESi

Bir masal Anadolu 'da suyun aktığı yerde İnsan yoksa duyulmamış Bir masal Anadolu'da kuşun uçtuğu yerde İnsan görmemişse söylenmemiş Bir masal insanın olduğu yerde İnsan bilmemişse bilinmemiş.

*

539

UZAKTAN ANADOL U Sen Bilir misin O dağları Balam? Alır başını gider göklere Ne karanlık çıkabilir doruklarına Ne yıldırım inebilir eteklerine? Yücelerinde tanrılar Derinlerinde tanrılar Böyle söylemiş tarihin kulatına Tarihten önce Tarihten sonra gelen çağlar... Yediğimiz tanrıdır buğdayın özünde İçtiğimiz tanrı suda üzümde Yıldızlar güneş ay tanrı Geyik arslan bıldırcın turna sıtırcık tanrı Gürgen çınar karaçam ardıç fındık kestane kavak tanrı Kartal yılan yonca kızılağaç me,e zeytin tanrı Tanrıyı yaratan insan İnsanı yaratan tanrı Gecesiyle gündüzüyle bütün Anadolu tanrı Runda Haruva Arma Aruna Lama Mezula Piva Kulitta Sarru Sarruma Telepinu Vuruşemu ... 540

1

UZAK TANRILAR

Eskiden de güneş vardı Anadolu'da İnsanların görmediği gökler vardı Dağlar ağaçlar bitkiler sular vardı Ay doğar güneş batardı Gece gelir gün giderdi Yıldızlar ay'ın derneğinde toplanırlardı. *

Eskiden de ay vardı Anadolu 'da İnsanların gökleri bilmediği Ağaçlardan yemişler dermediği Çağlar vardı yıldızlar güler oynardı Yeryüzünün durgun sularında Karlar iner yağmurlar yağardı Gün doğarken gece gider Gece gelirken gün göçerdi. *

Eskiden de yaylımlar vardı Anadolu'da insanların gezmediği ovalar vardı Adı bilinmeyen nice yabanların Kimileri otlar kimileri avlanır Güçlüler kovalar güçsüzler kaçardı . •

Eskiden de insanlar vardı Anadolu'da Bilinmeyen bir düzende yaşarlardı -Bilinmeyen bir dille konuşur Bilinmeyen yemişleri toplarlar Birbirlerinden korkarlardı. * 541

Eskiden de insanlar vardı Anadolu'da Yazı yoktu yazmak yoktu Ev yoktu ocak yoktu kap yoktu Ok mızrak kargı bıçak yoktu Giyim kuşam kaç göç yoktu Yalnız doğanın yasalarına uyarlardı Onlar da insan gibi yaşarlardı. *

Eskiden de insanlar vardı Anadolu 'da Ok bulundu mızrak bulundu kargı-bıçak bulundu Senin benim kaygısı düştü ·içlerine Barınaklar yapılır oldu evler yapılır oldu . Çitler duvarlar yapılır oldu Topraklar,ayrılır oldu derken Örtünmek kaç göç başladı İnsanları bir kaygı sardı. *

Eskiden de ormanlar vardı Anadolu 'da İnsanlar kuşlar gibi yemişleri toplardı Çayırlar biçilmezdi ağaçlar kesilirdi Derken ateş bulundu ocalHar tüttü İnsanlar ocakta ağaçları yakarlardı. *

Eskiden de tanrılar vardı Anadolu'da Tanrılar aydı güneşti yıldızlardı Büyük ağaçlardı dağlardı Irmaklardı büyük sulardı Kocaman kayalardı İnsanlar onlara taparlardı. *

Eskiden de ateş vardı Anadolu 'da Demir bulundu bakır bulundu tunç bulundu insanlar onları eritip araç yaparlardı. * 542

Eskiden savaş yokken Anadolu 'da İnsanlar doğanın buyruğunca dolaşırlardı Savaşın bilinmediği yerde barış vardı. *

Eskiden de insanlar vardı Anadolu 'da Savaş vardı toplumlar vardı kırallar vardı Hayvanlar insanlardan kaçardı Tanrılar kırallardr. *

Eskiden de insanlar vardı Anadolu 'da Yazı bulundu yazmanın tadına varıldı Uluslar birbirlerini tanıdı Kırallarla tanrılar yarıştı Buğday ekildi ekmek pişirildi Üzümden içki çekildi Törenler düzenlendi Tapınaklar yapıldı Yaşamanın tadı tuzu kaçtı. *

Eskiden de tanrılar vardı Anadolu 'da Demir çivilerle kayalara kazılan Pişmiş toprak araçlara yazılan Kaba kaçağa küpe çömleğe çizilen Kırallarla tanrılardı . ..

Eskiden Hattiler vardı Anadolu 'da Hititlerden binlerce yıl önce yaşamış Ekin ekmiş tarla kazmış ağaç dikmiş Evcil diriler beslemiş a teş yakmış Demir bakır t unç eritmiş işlemiş Yoğurmuş avuçlarında toprağı Dilediği biçimi vermiş insanlardı. Eskiden tanrılar vardı Anadolu 'da Toprağa veren kutsallığını Barışın ellerinden tutup Dağ dağ ova ova gezdiren tanrılar. *

543

Eskiden tanrıçalar vardı Anadolu'da Dağlar gibi kabarmış memelerinden Ekinleri insanları bitkileri emziren Barışın ellerinden tutup Ev ev insan insan çocuk ç_'?cuk gezdiren. *

544

Tanrı Bes.

F/35

545

Arslanlar üzerinde duran tanrı.

546

" .

fı :

-�'.

Başlığı yoncalı tanrıça.

547

Ayna tutan tanrıça.

548

Fırtına tanrısı.

Koruyucu Arslan

549

İnsan başlı, kanatlı arslan simgesi Kimera.

550

Tanrıça ı::;ausga ııe ı araımcııan.

551

Sulumeli Ay tanrısını .kutsuyor.

552

Tapınağa adak götürenle çalgıcılar. 553

Savaş Tanrısı. Büyük Hitit İmparatorluğu Çağı. Boğazköy. 555

Ana-Tanrıça Figürini. Cilalı Taş Devri. Çatalhöyük . 556

. Kuş kanatlı ve başlı ınsan. Kartepe.

.

557

Küp Mezar, Semayük. Pişmiş toprak, Bronz Çağı (İ.Ö.2500) 558

i

Gümüş kadın heykelciği. Eski Tunç Devri (İ.Ö. 3. bin). Ha­ sanoğlan. 559

Hayvan tasviri kült vazosu. Boğazköy. (İ.Ö. 15. yy.). 560

' .T

'·

.· . ı ; ' :-" . .·' ·

,....:.

� .-t

6

o � .-t

:çi ·e

:�

..!4

� �1\... >bil

" ''

4 .· •

o

l:Q

r:ı. o:ı ..!4 Q> .,, = . ..... -

..!4

ı

..!4

Q)

.,,

...

:O

F/36

561

Kulplu tas. Pişmiş toprak. Frig Çağı (İ.Ö. 7 . yy.) Gordion.

562

�yik, alem. Tunç ve

Gümüş.

O.O. 3. binin yarısı). 563

Dinsel Geyik alemi. Bronz. Eski Tunç Çağı. (İ.Ö. 2300-2100). Alacahöyük. 564

Tanrı sembolü. Bronz ve Gümüş. Eski Tunç Çağı (İ.Ö. 2300-2100). Alacahöyük. 565

Koç başlı kova. Tunç Çağı (İ.Ö. 8 yy.)

566

-

"N ....

>bil el) el) u ı::

�·

567

Ordek şeklinde kap. Pişmiş toprak. Frig Çağı (İ.Ö. 8. yy.) Gordion. 568

°'

mı

Kıral Sulumeli Fırtına Tanrısına İçki Sunuyor. Kireçta­ Geç Hitit. (İ.Ö. 10. yy.). Malatya.

İ şı. ı

İÇİNDEKİLER

İnançlar-Söylenceler Üstüne

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

Birinci Bölüm ANADOLU İNANÇLAR! Giriş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Toplumlar-İnançlar . . . . . . . . . . 35 İnanç nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 İ nanç türleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 İ nançların kaynakları . . . . . . . 42 Anadolu inançlarının genel nitelikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 i nanç kaynaşmaları . . . . . . . . . 5 1 Ay'la İlgili İnançların 54 Kaynağı Türkülerde ay . . . . . . . . . . . . . . . .. . 54 Ay ile Su . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Karanlıklar-Kötü tinler . . . . . . 65 Şeytan düğünü . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Güneşin iğnele ri . . . . . . . . . . . . . . 71 G ü nler . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Yılan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Ateş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Kurt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 87 . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .

570

27

Yıldız . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Demiri ısırmak . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Ç a r p ı l ma-N azar ( G öz) Değmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Hortlak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 04 Cadı . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . 1 08 Davara . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . 1 1 1 . Sacayağı kıvılcımları . . . . . . 1 1 4 Uğursuz Baykuş ile Örümcek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 8 Albastı . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . 1 21 Karalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 24 Yeşil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 27 Nisan Yağmuru . . . . . . . . . . . . . 1 28 Ebemkuşağı (Gökkuşağı)1 31 Minare . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . 1 33 Domuz neden kargışlanmış . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 36 Akrep deyip geçmeyelini 1 40

Bizden iyiler. . . ...... . . . . . . . . . 1 43 Aylar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 48 Uğur dedikleri . . . . . . . . . . . . . . . 1 52 Kemi kler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 58 Kedi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 61 Yıkanma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 65 Sünnet . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . 1 68 Andiçmek-Hayvan döğüştürmek . . . . . . .. . . . . . . . . . 1 70 Döğmeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 73 Üç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 74 Yabanadamı . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 75 İL-KÖY İ NANÇLARl Halk İnançları

. . . ..

1 77

.............

1 85

A . ... ... . .. . . . . . 1"87 B . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . 1 88 C . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 89 Ç 1 90 D . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . : . . . . . . . . . 1 90 E . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 90 G . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . 1 92 H . . . . . . . . . . . . . 1 92 i . .. ... . . .. . . . 1 93 K . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 1 93 M . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . 1 93 . 0. .. . . . . . . . 1 93 S . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 94 T: .. . . . . .. 1 94 ü. ... ... . . . . . 1 94 Y . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 94 z . . . . . . . : . . . . . . . . . . . . . . . 1 94 .

.

...

....

. . . .

.

.

. . ...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..

.

. .

..

. .

.

.

. .

.

.

. . .

. . .

....

...... .. .

......

.

.

..

.

. . . .

. .

. . .

..

. . .

...

YEDİLER

.

.

....

..

. .. .....

. .

......

. .

.

. . .

. . . . . . .

. .

...

.......

. . . .

.

. .

. ..

..

.

.....

. . .

.

. .

..

.

.....

.

....

.

....

195

Yedilerin yeri. . . . . , . . . , . . . . . . . 1 97 Yedi M usalar. . . . . . . . . . . . . . . . . 202

Yedi Kahraman . . . . . . . . . . . . . 202 Yedi Engel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Yedi Kulaç. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Yedi Kişi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Yedi Kapı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Yedi Zenbil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Yedi Çoban . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Yedi M inar e. . . . . . . . . .. . . . . . . . . 203 Yedi İlke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Yedi Ev . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Yedi ye Gitmek . . . . . . . . . . . . . . 204 Yedisini Görmek . . . . . . . . . . . . 204 Yedi Harika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 Yedi Arşın Bez . . . . . . . . . . . . . . 204 Yedi Kollu Şamdan . . . . . . . 204 Yedi Oğul. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . 205 Yedi Dolaşma (Tavaf) . . . . 205 Yedi İşlem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Yedi Selam (Heft Selam)206 Yedi Kule . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Yedişerleme . . . . . . . . . . .. . . . . . . 206 Yedi Asya Kilisesi . . . . . . . . . . 206 Yedinci Gün . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Yedi Taş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Yedi Basamak . . . . . . . . . . . . . . . 207 Yedinci Ay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Yedi Ada Cu mhuriyeti. . . 207 Yedi Ada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Yedi Toplam Katı . . . . . . . . . . 207 Yedi Kurban . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Yedi Melek-Yedi Gün . . . . 208 Yedi Mühür . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 Yedi Derece li Kitap . . . . . . . 208 Yedi Cin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 Yedi Kız . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208

571

Yedi Soru-Yedi Evet. . . . . . 208 Yedi Kıral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Yedi Fıkıhçı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Yedi Kez Yıkamak . . . . . . . . . 209 Yedi türlü şerbet. . . . . . . . . . . 209 Yedi tecessüd (gövdeleşme), Yedi oğul209 Yedi kez kuşak sarıp çözme 209 Yedi Vezir . . . . . . . . . . . . . . . . ; . . . . 21 0 Yedi Yıl H izmet. . . . . . . . . . . . . 2 1 0 Yedi Giysi (hil'at) . . . . . . . . . . . 2 1 0 Yedi Kapılı M akam . . . . . . . . 2 1 0 Yedi Yumurta . . . . . . . : . . . . . . . . 21 0 Yedi Köle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 O Yedi Mushaf . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 1 Yedi el-çal ışm ası . . . . . . . . . . . 21 1 Yedi organ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 1 Yedi kamış . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 1 Yedi kardeş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 1 Yedi melek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 1 Yedi gün-yedi gece . . . . . . .2 1 1 Yedi bölme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 2 Yedi gün bekleme . . . . . . . . . 2 1 2 Yedi Sin . . . . . . . . . . . . .. . . 21 2 Yedi Ekmek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 2 Yedi Konsey . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 2 Yedi Filiz . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 2 Yedi Divan . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 3 Yedi maddi gufran . . . . . . . . 2 1 3 Yedi manevi g ufran . . . . . 2 1 3 Yedi UIUS; . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 3 Yedi sarı kız . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 3 Yedi Pınar. . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 3 Yedi yönetici . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 3 Yedi mezmu rlar. . . . . . . . . . . . . 2 1 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . .

. . .

. .

.

.

. .

.

.

.

.

.

.

572

.

.

..

.

.

.

.

.

.

Babillilerde yedi . 214 Yedi g ü n töreni . . . . . . . . . . . . . 214 Yedi Bilge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 4 Yedi Tin . . . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . 2 1 4 Yedi aylık bebek . . . . . . . . . . . 21 5 Yedi neyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 5 Yedi den yetmişe . . . . . . . . . 21 5 Yedi ced . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 5 Yedi sülale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 5 Yedi göbek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 5 Yedi yaş dlşi . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 5 Yedi canlı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 1 5 Yedi yıllık verem . . . . . . . . . . . . 2 1 5 Yedi yerden bağlı . . . . . . . . . . 2 1 5 Yedi göller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 5 Yedi delikli tokmak . . . . . . . . 21 6 Yedi dağın çiçeği. . . . . . . . . . 2 1 6 Yedi yerden yaralı . . . . . . . . . 2 1 6 Yedi gün . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 7 Yedi gece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 1 7 Yedi köprü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.17 Yedi derya. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 2 1 7 Yedi ayet. . . . . . . . . . . 217 Yedi kıraat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 7 Yedisinde . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . 21 7 Yedi Cüce . . . . . . . . . . . 2 1 7 Yed i l i tabanea . . . . . . . . . . . . . 2 1 7 Yedi li koz . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 7 Yedi ceddine . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 7 Yedi nitelik . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 7 Yedi erkan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 7 Yedi tamu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 1 7 Yedi tepe . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 8 Yedi Uyurlar . . . . . . . . . . . . 2 1 8 Yedi Emirler. . . . . . . . . . . 218 Yediler-ÜÇier-Kırkiar . . . . 2 1 8 . . . . . . . .

. . .

.

.

.

. .

. .

. . . .

.

.

.

.

...

.

.

.

.

.

.

.

.

. . . . .

.

.

.

.

.

. .

. .

. . . . . .

.

Yedr i mam . . . . : . . . . . . . . . . . 2 1 9 Yedi Derviş . . . . 219 Yedi Ulular . . . . . . 2 1 9 Yedi Kuzu Kurban ı . 219 Yedi aile . . . . . . . . . . . 2 1 9 Yedi Piskopos . . . . . 219 Yedi Rahip . . . . . . . 2 1 9 Yedi mahalleden kovulmak . . .. . . 219 Yedi taşı delmek . . 220 Yedi Pe;ygam ber . 220 Yedi tuğ . . . . . 220 Yedi ad-Yedl şart . . . . . 220 Yedi m u m . . . . . . . . 220 Yedi öğüt.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Yedi yerden yamalı . . 221 Yedi gün . . . . . 221 Yedi . konaklık yol. . . 221 . . . 222 Yedi yıl kıtlık . Yedi ad . . . . . . . . . . . 222 Yedi kad ı n almak . . . 222 Yedi Gezegen . . . . . 222 ...

.

.

.

.

. . .

.

.

.

.

..

......

.

. .

...

.

.

.

.

. .

.

. .

.

.

.

.

.

.

.

.

. . .

. .

.

.

. . . . . . .

. .

.

.

.

...

. .

. .

. .

.

.

.

.

...

. . .

...

....

...

.

..

. .

.......

.

.

. .

.

.

...

. .

. . .

...

....

.....

. . . . .

.

.

.

. . .

.

.

.

.

.

...

...

.

..

.

. ....

.

..

.

.....

.

.

.

..

....

.

.

..

. . .

.

.

.

BİLMECELER . . . . . . . . .. . . 223 .

.

Bilmecelerin Kökeni.

....

. .

225

.

......

. .

.

..

.

...

...

. . .

.

. . .

.....

. . . . . .

.

Bilmeceler . . .

...

.

..

.

.

. . ...

...

. . 23 1

A . . . .. . . 231 B . .. ... . . . . . . . . . . �34 C,Ç . . . . . . . 240 D . . . .. . . . . . . 241 E .. . . . . . . . . 246 F,G . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 H , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 i 251 K . .... . .. . 253 L,M . . . . . . . . . . 256 N,0 . .. . , . . . . . 258 s . . . . . . 259 Ş . . . . . 260 .. .. . T . . . . . . . . 261 u ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . 262 Ü,V . . . . 263 .Y . . . 264 .... ..

.

.

.

.

.

.

.

. . .

.

. .

.

.

. . .

.

. .

. ....

.

.

.

. .

.

.

. . . . . . . . . ..

.....

.

.

.

. . .

. .

. . .

.

.

.

.

. .

..

.

.

.

.

.

.

. . . . .

........

.

....

.

.

. .

. . .. . . . . .

.

.

.

.

. .

.

.

.

.... . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .

.

.

..

.

.

..

. .

.

. .

...

. .

....

....

.

. . .

.

.

......

.

. .

. . . . . .

. .

.

..

...

.

.

.

. .

.

...

.

.

.. ..

.

.

.

. . . . . .

.

. . . . .

.

. . .

.

.

.

.

........

. .

.

. . . .

.... ......

.

. . . .

. . . . .

....

.

...

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. . .

. .

.

.

.

.

.

..

...

.

.

....

. . .

.

.

.

.

. . .. .

...

..

.

. .

.

....

.

.

. . .. . . ...........

İ kinci Bölüm 267

ANADOLU MİTOLOGİSİ Işık . . . . . . . 269 Doğuş . . . ,. . . . 270 Söylence Ostü ne . . 272 Anadolu Gerçeği. . 293 Tanrılar-TanrıçalarBoğalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 Tanrılar-TanrıçalarBoğalar . . 363 Sular lsınıyor . . 364 .

.

...

.

.

. .

.

. .

.

.

.

. .

. . . .

.

.........

.....

.

.

. .

.

.

.

.

.

.......

.

....

.

....

.

.

.

.

. .

.

. . . . . . . .

............

. .

....

.

....

Adonis . . . . 365 Ardini . . .... . . . 368 Arma . . . . . 370 373 Arsimela Aruna . . . . 374 . . 376 Aş kesaya . . . . Eştan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378 Hadad . . . . . 379 Haldi . . . . . 380 ........

. . .

.

.

.

. . . .. . . . .

. . . . .

. . . . . .

.........

.

. .

. . .

.

..

.

.....

............

....

.

. . .

. .

.

...

. .

.

..

.

. .

...

. .

.

.

...

.....

.

.

.

.........

. . .

...

.

..

, ,

.

. .

.

.

.......

. . . .

. . . .

.

. .

.....

. .

. .

.

..

...

......

.

.

573

Halmasuitta . . . . . 383 H apantalliyas . 384 Haruva . .. 385 Harziş . . . . .. . . . . . 387 Haşameli . . . 388 Haşhaş . .. . . 388 Hazzi . . . . 391 Hepat . . . 392 H ikstas . . ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394 H u hitis . . . . . . . . . . 395 Hurra . . . . . . . . , . . 396 Hurriş . . ;. 397 H utuni . . . 398 .... . 399 lrbıtıga İnar . . .. ... 400 İ rm usini . . . . . . . . 401 İskur . . . . . . . . 402 istanus . . . . . 403 Kalhisapi . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406 Kamruşşaba . . . 407 Karhuha . . . . . 409 Kaşku . . . . . . . . . . 41 0 Kubaba . .. 41 2 Kumarbi . . . ... . . 41 4 Kuşuk . . . . . 41 6 Laksmas . . . . . . . . . . .41 8 Lama . . .. 419 Lelvani . . . . . 420 Levan is . .. . . . 421 Min (Men) . . .. . 422 Mezula . . . . . . 423 Nanni . . . . . 424 Nerik . . . .. . . 428 Nikaruha . 428 Ninatta-Kulitta .428 Nelaini . . . . . . . 429 .

.

. .

.

.

. . . . . . .

.

.

.

.

.....

...

.

..

. .

.

.

. .

.

.

.

. .

. . .

. .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. . . . . . . .

. . . . .

. . .

.

...

.

.

.

. .

.

....

.

. . .

. .

. . .

.

.

.

. . .. . . .

.

. . .

.

. .. .

. . .

. . . . . .

... . . .

.

.

....

. . . . . . .

.

.

. . . .

. . .

.

. .

.

. . .

. . . . .

..

.

.

. . . . . .. . .

.

. . .

.

. . . . .

.

.

.

.

. . .

. .. .

.

.

. .

.

. . .

.

.

. .

.

. . .

. .

.

.

. .

. .

.

.

.

. .

.

.

. . .

.

.

. . .

...

.

. .

.

.

.

. .

.

.

.

.

.

.

.

.

. .

.

.

.

.

.

.

.

. . . .

. .

.

.

.

.

.

.

574

.

.

.

. . .

. . .

.

.

.

.

.

.

.

.

. . . . .

.

.

. .

.

. . .

..

. . .

.

.

.

..

.

.

.

.

....

.

.

. .

.

.

.

.

. .

.

. . .

.

..

.

....

. .

. .

. . . . . .

. .

. .

.

. .

. .

...

. . ..

. .

.

. . .

. .

...

.

.

. .

.

.

...

.

. . .

.

.

.

.

. . . .

. .

. .

. . . ..

. .. . . . . .

. . .

.

. . .

.

.

.

. . . . .. .

.

.

.

. . . .

. . .

..

.

..

.

. .

.

.

. . .

.

. . . . .

. . . . . .

.

.

.

....

....

. . . . . . . . . .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. . . .

. ..

.

.

.

.

.

.

.

.

.

..

.

. . . .

. .

.

. .

..

.

.

.

. . . . .

.

. .

.

. .

. . . . . . .

.

.

...

. . . .

. .

. . .

.

. .

...

.

.

.

.

. .

...

. .

.

.

.

. .

. .

.

..

.

..

.

.

. ..

.

. .

. . . .

.

. . . . . .

.

. . .

.

.

.

. . ...

.

. . . . .

.

.

.

.

.

. .

. .

.

.

.

.....

. .

....

. .

.

.

.

. . .

. .

. .

.

. . .

.

..

. .

.

..

.

.

. .

Pahhur . . . 430 Piva . . . . . . . . 431 Runda . . . 432 Santa . . . . . . . 434 Sarhutas . .. 435 Sarku . . . . . . . . . 436 Sarrumma (Şarrumma) . . 437 Saspunas . . . . 438 Sausga . . . 440 Sebitu . . . . ... . 442 Selardis . . . .. . . 443 Seris . . . 444 Sin 445 Siunasummi . . . . . . . 446 Sulikatta . . . . . . 447 Suppilulia . . . 448 Suvaliyatta . . . . . 450 Şamaş . . . . . . . . . 45 1 Şeşiriş . .. . . 453 Şimege . . . . . . . . . 454 Şivini . .. . . . . 455 Şulinkatta . . . . . . 456 Tarhui. . . . 458 Tarhuis . . . . 459 Tarhund . . . . 460 Tarhundas . . . . . . 462 Tarhunza . . . . . . 463 Tarhusini . . . . . 464 Tarhutas . . . . 465 Teişeba . . . . 466 Telepinu . . . . . 468 Teşup . . . . . . . . 472 Teteşapi . .. . 474 Tivat . .. . . 475 Ua . . : 477 U pell u ri . . . . 478 .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . .

.

. . . .

. .

.

.

.

. .

.

.

.

.. . . .

.

. .

. . . .

.

. .

.

.

.

. .

.

.

.

.

. .

.

. .

.

.

.

.

.

.....

. . ..

.

.

.

......

.

. .

. .

...

.

.

. . . .

..

..

.

. .

.

.

.

.

. .

.

.

.

.

. . . . .

. .

.

..

. .

.

.

.

.....

.

......... . .

. .

. .

..

.

.

. .

. .

. . . . . .

. . . . . .

....

.

... ...

.

. .

. . .

. .

. . .

. . .

.

. .

.

.

. .

.

.

. . .

. .

.

.

.

. .

. .

. . .

.

. .

. .

.

.

..

.

.

. . .

.

.

. . . . . . . . . . ...... . . . .. . . . .. ...... . . . . .

.

.

.

. . . .

. .

. . .

.

. . . .

. . . . .

.

.

.

.

.

.

.

. .

. .

.

.

.

.

.

.

. .

.

. .

.

.

. .

.

.

.

. .

.

.

. . .

.

.

.

·.

. .

.

.

.

.

.

.

.

..

....

.

. . . ...

.

.

. . . .

.

. . .

..

...

. . .

.

.

.

. .

.

. . .. . . .

. ..

.

.

. .

.

. . .

. .

.

.

.

.

. . .

.

..

.

.

. .

.

.

.

.

.

. .

.

.

.

. .

.

.

.

.

.

. . . . .

. . .

. .

. . .

.

...

...

.

.

.

. . .

. . .

. . .

. . .

.

.

. .

. .

.

. . .

.

..

.

.

.

.

. . .

.

.

. . . .

. .

.

...

. . . . . .

..

. . . . . . . . . . .

.

.

. . .

. . . . .

.

. .

. . .

.

....

.

.

.

.

. .

.

.

.

.....

. .

.

.

. . . . . .

.

.

. . . . .

.

. .

.

.

.

. . .

.

.

.

.

. .

..

. . .

. . . . .

.

.

. .

.

. . . . . . . . .

. .

. . . . . . . . .

. . . . . .

.

. .

.

......

....

.

. . .

. . . . .

. .

.

. .

. .

.

...

. . .

. . . . . .

. .

. . .

.

.

.

. .

....

. . .

.

...

.

. .

.

.

.

. .

. .

. .

.

....

. . .

...

..

.

.

.

·

U ra

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

480

.... ... . 481 Vandu . . . . . . . . . . . . . 483 Vazessel . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . 484 Vu ruşemu . . . . . . . . . . . 485 Utu

.

.

.

. . . .

.

. . . .

.

.

.

. .

.

.

.

. .

. . . . . .

. . . . . . . .

. .

.

.

.

.

. . . . .

.

.

Örümcek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1 4 . . . . . . . . . . . . 51 5 Yılan . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1 6

Turna Kuşu . .

. . .

.

. .

.

. . .

.

.

. .

.

.

.

AGAÇLAR-O TLAR

. . . . .

. 51 9 .

Zitariyas . . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . 492

Ağacın Öykü sü . . . . . . . . . . 521 Gül ile Diken . . . . . . . . . . . 522 Karadiken Aldanmaz . . . . . 524 Kızılağaç . . . . . . . . . 525 Yoncanın Tü rküsü . . . . . . . 527

BAYRAMLAR

. . . . . 495 A ntahşumşar . . . . . . . . . . . 497 Mesir Bayramı . . . . . . . . . . . . . . 499 Prutliya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501

YERALTi ÜLKESİ . . .

KONUŞMAY ANLAR 503 Kon uşmayan lar . . . . . . . . . . 505 . . . . . . . . . . . 506 A k rep Ari n na ' n ı n Kartalı . . . . . . . . 507 İlluyanka . . . . . . . . . . . . . . 508 Karınca . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1 O Karınca ile Kartal. . . . . . . . . . . 5 1 2 Koyun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1 3

YAZIDAN ÖTE

Zashazuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487 Z i l i p u ra . . . . . . . . ..

...... Zi ntu h i . . . . . . . .... .. . . Zippalanusia . . . . . . . . .

. .

.

.

. .

. .

.

. . . . . . .

.

. .

.

. .

.

. . .

.

.

.

.

.

.

.

.

. . . . . .

489 490 49 1

. . . .

.

.

. . . . .

.

. . . .

.

.

. . . . .

.

. .

.

.

. . .

.

. .

.

. .

. .

.

.

. .

.

. .

.

.

.

.

.

.

..

.

.

.

.

. . .

.

. .

. .

.

.

.

. .

.

.

..

. .

.

.

. .

.

.

.

.

. . .

,529

Yeraltı Ülkesi . . . . . . . . . . . . . 531 Tam u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532 Yanan Canlar . . . . . . . . . . . . . . . . 533 .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. .

.

. . . . .. . . . . . .

535

Yazıdan Öte . . . . . . . . . . . . 537 D i zçökm ek . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 538 Tari höncesi . . . . . . . . . . . 539 Uzaktan Anadolu . . . . . . . 540 Uzak Tanrılar. . . .. . . . . . . . . . . . 541 .

. . ._. _

.

.

.

. .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

-oOo-

575