ATATURK KULTUR, DiL VE TARiH YUKSEK KURUMU TURK TARiH KURUMU YAYINLARI Vll. Dizi- Sa)'l: 203 1
SARISALTIK POPULER iSLAM'IN BALKANLAR'DAKi DESTANI ONCUSU (XIII. Yiizyll)
AHMET Y.A,SAR OCAK
Gozden
Ge~_;irilmi§
ve Yeniden Diizenlenmi§ 2. Bask!
TURK TARiH KURUMU BASIMEvi- ANKARA 2011
Uc~, Ahmet • Ya~ar
Sa,n Salt1k: PopOier islfun'm Balkanlar'daki destani oncusti (XIII. yOzyrtl) I Ahmet Ya~ar Ocak. - gozd. gvrl. ve yeniden dfizl. 2. bs. Ankara : Turk Tarih Kurumu, 201 1. xiv, 137 s.; 23 em.- (AKDTYK Turk Tarih Kurumu yuymlan: YIL Dizi-Sa. 203 1) Bibliyogratya ve indeks var. ISBN 978-975- 16 - 2401 -7
1. San Salllk, 13. yy. _Biyografiler. 2. Selyuklular _ Tarih_13. yy. 3. TasmYuf _ Balkan Yanmadast _ Tarih. I. E.a. II. Dizi.
956.1014092 Atati.irk Ku1tur, Di1 ve Tarih Yiiksek Kurumu'nun 13.07.2011 tarih ve 641111 saYJh Yonetim Kurulu kararlan geregi 3.000 adet bas1lnn§hr.
ISBN 978- 975- 16- 2401 - 7
Kapak resmi: Paul Ricaut, The Present State rif the Ottoman Empire, (Sipahi).
Tiirk Tarih Kurum.u Basunevi Akhun Caddesi No: 1 Sincan Organize Sanayi Bolgesi I ANKARA Tel: (0312) 267 16 11
" Salavat " üstad'a ithaf edilmstir. iQiNDEKiLER ONSOZ ············································································································VII KISAL'TMALAR ................................................................................................ XI GiRi~
KAYNAKLAR VE ARA~TIRMALAR Kaynaklar .............................................................................................................. 1 Ara§tlrmalar ........................................................................................................ 10 I.BOLDM XIII. YDZVILDA BALKANLARDA ANADOLU QIKI~U iLK TORK. iSKANI: DOBRUCA'DAKi TIJR.KMENLER Mogo1 Hakirniyetinde Anado1u Selc;uklu Tahtt ic;in Miicadele ve II. izzeddin Keykavus ................................................................ 17 Bizans Himayesinde Bir Selc;uklu Sultam ........................................................... 23 San Saltlk'la Anadolu'dan Dobruca'ya ............................................................... 25 Bizans'taki Sefahet Hayatt, Hapis ve Kurtulu§ .................................................... 29 San Saltlk'la Dobruca'dan De§t-i Klpc;ak'a ......................................................... 31 Gurbetteki Sultamn 01iimii, Dobruca'ya Di:inii§ ................................................ 32 II.BOLDM PEYGAMBER SOYUNDAN BDYOK BiR GAzi-EVLiYA ~erif HlZlr: Seyyid Battal Gazi'nin Torunu ......................................................... 35 Salttk Gazi: Tahta Klli<;h Miicahit EvliyL .......................................................... 38 ~erif Saltlk: Ejderha 01diiren Kahraman ........................................................... 42 Yedi Tabut, Yedi Mezar ....................................................................................... 54
VI
IQINDEKiLER
III. BOLDM A;;iRET REiSi BiR KALENDERi ;;EYHi VE BiR DERVi;;-GAzi Efsanevi De gil Tarihi Bir Sima .. ......................................................................... 57 iskan Lideri, A§iret Reisi Salt.J.k .. .......................................................................... 58 Kalenderi ;;eyhi San Salttk .................................................................. ............... 63 Balkan1ar ile Dqt-i Ktp~ak'taki Gazalar ve is1fu:nla§ma ............ .. ........ .... ........... 74 IVBOLDM SARI SALTIK KDLTD: TEKKELERi, MEZAR VE TDRBELERi, BEKTA;;iLiK VE ALEviLiKTEKi YERi San Salnk'm A~tt~ Tekkeler ............................................................................... 91 Adma Sonradan A~t1an Tekke1er ........................................................................ 94 Mezarlan, Tiirbeleri ve Makam1an .................................................................... 98 Bekta§ilik, Alevilik ve San Salttk ...... ................................................................. 106 SONUQ ....................................................... ................. .............. ...................... 111 SEQiLMi;; BiBLiYOGRAFYA .... ..... ......................... .......................... .. ......... 115 DiZiN ............................................................................................................... 127
ONSOZ Geldikti bir zaman San Salnk' la A-D'a 'dan Bir bir Diyar--z Rum 'a daj;tldzk Sakarya'dan Yahya Kemal Beyad1 San SaltJ.k, XIII. yiizyilln ikinci yans1 i~inde popiiler islfun'm Balkanlar'a giri§ine ve bunun sosyal tabamm te§kil eden bir Tiirk iskaruna am kan§an, ger~ek hayatJ. menkabelerle, efsanelerle i~ice ge~mi§ bir §ahsiyettir. Onun buyan destan£ yan gerfek ki§iligi., Balkanlar'da daha sonra §Ohret bulmu§ hemen biitiin benzerlerininkinden ~ok daha renkli ve ilgin~, ~ok daha popiilerdir. San SaltJ.k'm sosyal-dini kokeni ve §ahsiyeti hakkmda kaynaklardaki degi§ik ve bazan ~eli§kili rivayet ve menkabeler ilk bakl§ta ara§tlnCimn kaqlSlna, sisler arasmda kesin harlan belli olmayan bulutsu bir siluet ~· Ancak dikkatli bir goz, bu bulutsu siluetin, elindeki tahta kiliCiyla bir gazi-ev!iy4Ja ait oldugunu farketmekte gecikmeyecek, her §eye ragmen sonu~ta onun, kendi zamamnda eti ile kemigi ile canh olarak Ya§ami§ tarihsel bir figiir oldugunu anlayacaktJ.r. Bu yoniiyle San SaltJ.k, V. yiizy~lda irlanda'ya I-llristiyanh~ gotiiren Saint Patrick'le baz1 ortak yonler, benzerlikler sergiler. 0 sanki Balkanlar'da islfun'm yayill§ siirecinin Saint Patrick'idir. San Salnk'm menkabeleri ve efsaneleri daha ilk yillardan itibaren Balkanlar'daki lnristiyan azizlerininkileriyle ozde§le§mi§, ki§iligi. adeta onlannkiyle i~i~e ge~mi§tir. i§te onu boyle ilgin~ ve esrarengiz yapan da bu imaj1rur. Gerek onciiliik ettigi Tiirkmen iskfun meselesi, gerekse menkabelerinin boyle bir ozde§lige konu olmas1 sebebiyle, daha XIX. yiizyilln sonlanndan itibaren tiirkologlann ilgisini ~ekmi§ olan bu ilgin~ Tiirkmen §eyhi, bugiin de ha.Ia siirmekte olan ara§tJ.rmalann ilgi oda~ olmaya devam etmektedir.
J. von Hammer ve Jean Deny'den, Fuat Kopriilii, A. Golpmarh, Paul Wittek ve Aurel Decei'den bu yana ve ozellikle 1960'h yillardan giiniimiize kadar Hasan Kale§i, Milan Adamovic, Machiel Kiel, G. Martin Smith, Kemal Yiice, ~· HalUk Akahn vb. ara§tlnc:tlar tarafindan yap:tlan yaYinlarm gosterdigi. iizere, Mevlana, HaCI Bekta§-1 Veli ve Yunus Emre hari~, aktiialitesini kaybetmeyen hemen hemen tek Tiirk sufisi odur denebilir. Ozellikle son yirmi yirmi be§ Yildan beri San SaltJ.k hakkmda s1k yaYin yap1lch~ dikkati ~ekiyor. Balkanlar'daki 1990
ONSOZ
siyasi diizenlerin olu§mas1yla bu Tiirkmen babas1 tekrar giindeme gelmi§ bulunuyor. Biitiin bunlara ragmen, phsiyeti, kimligi ve faaliyetleri konusunda bugiin hila baz1 problemlerin mevcut oldugu da c;:ok iyi bilinir. Balkanlar tarihinin oldugu kadar, Tiirkiye tarihinin de i:inemli bir parc;:as1 olan bu §ahsiyet kimdir, ne yapml§hr, nic;:in i:inemlidir ve tarihsel rolii nedir?
sonras1 yeni
i§te bu kitapta, San Saluk'm bulutsu siluetinin i:iniimiize koydugu, si:iziinii ettigimiz baz1 temel problemler iizerinde durulmaga c;:ah§liacaktlr. Bu problemlerin bazlianm §i:iyle malayabiliriz: 1) San Saluk gerc;:ekte kimdir? Nas1l bir c;:evrenin, toplumun, kiiltiiriin ve inancm iiriiniidiir? Mistik §ahsiyeti ve hiiviyeti nedir? Qogunlukla yaz1ldl~ gibi, o bir islam misyoneri midir? 2) Onunla aym di:inemde ya§ailll§ olup tarihsel kiniligi c;:ok iyi bilenen Barak Baba ile ilgisi nereden geliyor? Bu ikisinin l240'taki Babai isyamyla bir baglantlsl var m1dlr? 3) San Saluk'm ba§latu~ kabul edilen Balkanlar'daki islamla§ma hareketinin cereyan ettigi sosyal tabamn dini ve yap1sal i:izellikleri nelerdir? 4) Bununla baglanuh olarak, bu islamla§ma hareketinin mahiyeti nedir? Senkretik bir heterodoks islam'dan si:iz edilebilir mi? 5) Bu islamla§manm Osmanh di:inemine katklSl olmu§ mudur? 6) l416'daki ~eyh Bedreddin hareketinin, San Saluk'm olu§turdugu sosyal ve dini tabanla bir baglantlsl bulunuyor mu? 7) Balkanlar'da muhtelif yerlerde baz1 H1ristiyan azizlerinin San Saluk'la i:izde§lqtirilmi§ olmas1, ne anlama gelmektedir? Bu nas1l bir olgunun ifadesidir? 8) San Saluk'm Anadolu ve Balkanlar Alevi ve Bekta§i gelenegi ic;:indeki yeri nedir? Buyer nasli olU§illU§tur? Genellikle bugiine kadar San Saluk hakkmda, Balkanlar'daki Tiirkmen iskamyla baglantlsl c;:erc;:evesinde ki§iligini tartlpn bir kac;: eski makale haric;:, -i:izellikle 1960'lardan sonra- yaplian yaymlarda, bu meselelerin ele ahndl~na pek rastlanmaz. Giri§ klsmmda gi:iriilecegi iizere, bu yazliann c;:ogu, ya kaynaklardaki rivayetleri, ya halk arasmdaki menkabeleri, ya da San Saluk'm muhtelif iilkelerdeki tiirbe ve mezarlanm, tekkelerini konu edinmi§lerdir. Hatta San Saluk konusunda bugiin temel kaynak durumunda olduguna §iiphe bulunmayan Saltzkniime'nin dahi biitiin yi:inleriyle detayh, sistematik ve ele§tirel bir analizi ve yorumu bile -bir c;:ah§ma haric;:- heniiz ciddi bir §ekilde yaplimaml§hr. Bunun mutlaka yapllmas1 gerekmektedir. Fakat bu zor i§e bugiine kadar te§ebbiis eden <;:lkmaml§tlr.
ONSOZ
IX
i§te biitiin bunlar, San Saltlk iizerinde bizi bir monografi haz1rlamaya iten sebeplerden bazlianrur. Zikre deger bir diger sebep de, vaktiyle Babai isyam iizerinde c;:ah§Irken dikkatimizi c;:ekmi§ oneinli bir sima olu§udur. Biz burada, yukanda Siraladi!Pmiz problemler iizerinde durup bunlan tarti§maya ve elden geldigi kadar kendi gorii§ ve fikirl~rimizi ortaya koymaya c;:ah§aca!Pz. Bu vesileyle, metnin iic;:iincii boliimiindeki Balkanlar'da islfunla§ma ile ilgili olarak Bilkent Dniversitesi'nden Saym Slobodan llic;:'e, dordiincii boliimdeki Balkanlar'da San Salnk tekke ve tiirbeleriyle ilgili olarak Utrecht Dniversitesi'nden Saym Machiel Kiel'e, degerli gorii§ ve ele§tirilerinden dolaYI tqekkiir borc;:lu oldugumuzu ozellikle belirtmek isteriz. Temennimiz, bu c;:ali§mamn San Salnk'm tarihsel §ahsiyetinin aydinlatilmasma kendimizce bir katkida bulunabilini§ olmakhr. AHMET
YA~AR
OCAK
KISALTMALAR Abu'l-Farac
Gregory Abu'l-Farac, Abt1'l-Farac Tarihi, <;ev. 0. Riza Dogrul, 'ITK. yay., Ankara 1950, II. cilt.
Aksarayi
Kerimiiddin-i Aksarayi, Miisibneretii'l-Ahbar ve Miisayeretil'l-Ahyar, <;ev. Miirsel Oztiirk. TTK. yay., Ankara 2000. Ankara Univ. llalziyat Faki.iltesi Dergisi, Ankara. Bedreddin el-Ayni, lkdu'l-Cumiin .fi Tarih-i Ehli'z-Zamdn, Bayezid Genel Kitaph~ (Veliyyeddin Efendi) nr. 2392, XX. cilt. Etudes sur l'ordre mystique des Bektachis et les groupes relevant de Haqji Bektach, ed. A. Popovic-G. Veinstein, Les Editions Isis, 1stanbul1995. Byzantinische Forschu:ngen, Miinchen. Alemeddin el-Birzan, Tarilz, Topk.ap1 Sarayt Miizesi (III. Ahmed) Ktp., nr. 2951, II. cilt. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, London. Claude Cahen, liz Turquie Pre-otfJJmane, Varia Turcica, VII, 1stanbul-Paris 1988. Aurel Decei, "Le probleme de la colonisation des Turcs Seljou.kides dans la Dobrogea", TAD, 10-11 (1968). Jean Deny, "Sary Saltyq et le nom de la ville de Babadaghi", Melanges Emile Picot, Paris 1913, II. cilt. Ebu'l-Hayr-i Rumi, Saltuk-nibne, n§r. ~iikrii Hahlk Akalm, Kiiltiir Bakanh~ yay., Ankara 1988-1990, 3 cilt. ETUJiclopedie de l'lslam, Leiden, l. ve 2. bs. 19131936,1954 ETUJiclopaedia Iranica, London 1985
AUIFD el-Ayni
Bektachi_yya
BF el-Birzali BSOAS Cahen Decei
Deny
Ebii'l-Hayr-i Riimi
Ell, 2 Elr
xn
KISALTMALAR
Evliya Qelebi
Evliya Qelebi, Evliya 9elebi Sryahatnamesi, ikdam MatbaaSI, istanbul1314, I-IV. cilder.
GDAAD
Giinry-Dogu Avrupa ArrlJf:mnalan Dergisi, istanbul.
Gregoire, "Les sources"
Henri Gregoire, "Les sources historiques des Pauliciens", Bulletin de l'Acadbnie Rqyal de Belgique, XXll(1936).
"Precisions"
Henri Gregoire, "Precisions geographiques et chronologiques sur les Pauliciens", Bulletin de l'Acadbnie Royal de Belgique, XXXIII (1 947).
Gregoras
Nicephor Gregoras, Byzantina Historia, n§r. Immanuel Bekkerus, Bonnae 1829, I. cilt.
Hasluck, Tedk:ikler
F. W. Hasluck, Bektafilik Tedkikleri) c;:ev. Ragip Hulusi, Tiirkiyat Enstitiisii yay., istanbul 1928.
Christianity
Christianity and Islmn under the Sultans) Clarendon Press, Oxford 1928, 2 cilt.
Hammer
Joseph de Hammer, Histoire de 'Empire Paris 1835-1839, I, IV. ve XIV. cilder.
HBH
Halk Bifgisi Haberleri Manisa.
.!A
islam Ansiklopedisi, istanbul 1940-1988 .
ibn Battuta
llm Battuta, Vqyages d'lbn Batoutal-t; ed. C. Defremery-B. R. Sanguinetti, Paris 1854, II. cilt.
ibn Bibi
ibn Bibi, El-Evdmiru'l-Al!iiyyefi'l-Umuri'l Al!iiyye) c;:ev. Miirsel Oztiirk, Kiiltiir Bakanh~ yay., Ankara 1996, 2 cilt.
ibn Racer
ibn Racer el-Askalani, ed-Dilreru'l-Kamine Ji A'yani'l-Mieti's-Samine) Haydarabad 1348, I. cilt.
ibn Tagribirdi
ibn Tagribirdi, el-Menhelu's-Safi ve)l-Milstev.fi Ba'de'l- V[ifi Topkap1 Sarayr Miizesi (III. Ahmed) Ktp., nr. 3018.
James
E. 0. James, Mythes et Rites dans le Proche Orient Ancierl; Payot, Paris, 1960 .
.MA Melikolf, l.~· 'teste
Miscellaneous Academica.
MM
Ottomar~;
La Geste de Melik Dani.pnenr4 Etude Critique du Danijmendndme) Adrien-Maisonneuve, Paris 1960, 2 cilt. Mena!ab-z Gazavat-z Sryyid Battal Gaz~ istanbul 1287 (ta§ basmas1).
Mihrab Mecm1faSl; istanbul.
KISALTMALAR
XIII
MT Miineccimba§I
Materialia Turcica, Bochum.
Pachymeris
Georgii Pachymeris, De Michaele et Andronico Palaelogis, n§r. Immanuel Bekkerus, Bonnae 1835,1. cilt.
RO SAD es-Safedi
R~cznik
es-Serrac
Seyyid Lokman
SF TAD
7DA 7DEA
mVU. mtiM TK TOEM 1M
Miineccimba§I Dervi§ Ahmed, Cdmiu 'd Dilve4 Bayez1t Genel Kitaph~, nr. 5019.
Orientalistyczny, Krakov-W arszawa. Selfuklu ArrLJftrmalan Dergisi, Ankara .. tbn Aybek es-Safedi, Aydnu'l-Asr ve A'vdnu'nNasr, Siileymaniye (Ayasofya) Ktp., nr. 2970. Kemileddin Muhammed er-Rifai es Serrac elKure§i, Tuffdhu'l-Ervah, Berlin, Staatsbibliothek, Katalog W. Ahlwardt, no: 8794. Seyyid Lokman, Sezd Locmani ex Libra Turcica qui Oghuzname Inscribitur Excerpta {icmdl-i Ahvdl-i Al-i Selciik ber Milceb-i nakl-i Of;uzndme-i Sf!Yyid Lok:man), n§r. I.J. Lagus, Helsingfors 1854. Siidost-Forschungen, Miinchen. Tarih ArrLJftrmalan Dergisi, Ankara. Turk Dilnyasz ArrLJftrmalan, istanbul. Turk Dili Edebryaft Ansiklopedisi, istanbul. Turkiye Dryanet Valifi lsldm Ansiklopedisi, istanbul. Turk Hukuk ve lktisat Tarihi Mecmuasz,istanbul. Turk Kultilrii, Ankara. Tarih-i Osmanf Enciimeni Mecmuasz, istanbul.
TSAB
Turkiyat Mecmuasz, istanbul. A Zeki V elidi Togan, Umilmf Turk Tarihine Giri.J I· En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar, iD. Edebiyat Fak. yay., istanbull970, 2. bs. The Turkish Studies Association Bulletin.
TTK
Turk Tarih Kurumu.
Turan
Osman Turan, Selfuklular ;:_amanznda Turkiye, Turan N e§riyat Y urdu, istanbul 1971. Urdu Daire-i Madri.fi lsldmrye, Pencap 1964 Firdevsi-i Rfuni, Mandkzb-z Hunkdr Hacz BeklrLJ-Z Velf (Vildyetndme), n§r. A Golpmarh, istanbul 1953.
Togan
UDAll Vildyetndme HBV
XIV
KISAIJ'IMAllAR
Vitayetname OB
Kii<;iik.All!li!lili,' Vilqyetname-i Otman Baba, Adnan Otiik~n i~!@,alk Ktp. (Ankara), nr.495.
Wittek, "Les Gagaouzes":
Paul, Wittek, "Les Gagaouzes=Les Kaykaus'\.fW, XVII (1951-1952).
"Dobruja"
Paul Wittelf, "Yazijioghli Ali on the Christian Turks of the Dobruja", BSOAS, XIV /2 (1952).
YaztciZade
Yaz1ctzade Ali, Teoarfh-i Al-i Selfuk, Topkap1 Sarayi Miizesi (Revan) Ktp., nr. 1391.
gens de
GiRi~
KAYNAKLAR VE ~TIRMALAR KAYNAKLAR Halk arasmda bir killt konusu olmu§, dolayl.Slyla tarihsel ki§iligi ile menkabevi ki§iligi biribiri it;ine ge<_;:mi§ mistik simalan incelemek, tarih<_;:ilik agsmdan ilgin<_;: ve bir o kadar da gii<_;: bir i§tir. Bu gii<_;: i§in ba§anlmasi, muhakkak ki ilgili kaynaklann <_;:ok iyi tammp analiz edilmesine ve degerlendirilmesine ihtiya<_;: gosterir. Burada inceleme konusu yapliacak olan San Salak da bu mistik §ahsiyetlerden biri olup, XIII. yiizyli gibi, zamammiZdan epeyce uzak bir donemde ya§arm§ bir Tiirkmen a§iret evliyaSimr. San Salnk gibi, belli miisliiman ve hlristiyan <_;:evrelerde yiizlerce ylidan beridir devam etmekte olan biiyiik bir kiiltiin konusu olmu§ problematik bir tarihsel §ahsiyet soz konusu oldugunda, bu kaynak analizi i§i, daha da biiyiik bir onem kazamr. Qiinkii bu tiir killt konusu olan mistik ki§ilerin hayat hikayeleri, zaman i<_;:inde diger biitiin tarihsel simalardan <_;:ok daha fazla deforme olmaya miisaittir. Onlara inan<_;:la bagh olan toplumlann hafizas1, ya§adiklan donemden zamamrmza kadar ge<_;:en siire boyunca, onlann biyografilerine durmadan ba§ka efsanevi ve menkabevi unsurlar uyarlar, hatta yeni efsaneler ve menkabeler yaratir. Bu ise onlann tarihsel ki§iliklerinin, durmadan gorii§ alamrmzm uzagma <_;:ekilmesi demektir. San Salnk'tan bahseden kaynaklann hi<_; biri onun zamamna ait degildir. Ba§ka bir deyi§le, San Salak ile sozkonusu kaynaklann kaleme ahm§ tarihleri arasmda birka<_;: asrr vardrr. Bu onemli bir husustur ve kaynaklar degerlendirilirken gozden uzak tutulmamak gerekir. Bu kaynaklar <_;:ok tabii olarak, onun ki§iligiyle paralel bir §ekilde, esasta tarihsel ve menkabevi olmak olmak iizere birka<_;: gruba aynhrlar: a) Sel<_;:uklu ve Osmanh donemi vekayinameleri, b) Bu konuda ilk ornegini XIV. yiizyilln Magripli iinlii seyyah1 ibn Battuta'mnkinin te§kil ettigi, Evliya Qelebi'nin ve Batih gezginlerin, gozlemcilerin seyahatnameleri, c) Tabiauyla bizzat San Salak amna kaleme almrm§ bulunanlar ba§ta olmak iizere, menilibnameler, ozellikle Bekta§i gelenegi i<_;:inde dii§iiniilen vildyetniimeler,
2
AHMET YA:;;AR OCAK
d) Son olarak da, San Salnk tiirbe ve zaviyelerinin va.laf kaytdanrnn ve bu zaviyelerde ya§ayan dervi§lerin faaJiyederinin yer alch~ ar§iV belgeleri.
a) Vekdyiniimeler Bunlann en onde geleni, hir; §iiphe yok ki,J. von Hammer'den,Jean Deny, Paul Wittek ve Aurel Decei'ye kadar San Salnk ve ona bagh olarak Dobruca'daki Tiirkmen iskim meselesiyle u~an §arkiyatr;tlann temel ba§vuru kayna~ olan T evarih-i Al-i Selfuk'tur. Esasmda bu, ibn Bibi'nin Selc;uklu tarihinin 1, II. izzeddin Keykavus ile karde§i Riikneddin Killc;arslan arasmdaki saltanat miicadelesi ve sonuc;lanna clair bahislerine, Dobruca'ya go<;: ve San Salt!k'la ilgili haberleri de eklemek suretiyle, XV. yiizylida II. Murat zamarunda Yaztctzade Ali tarafindan Tiirkr;e'ye terciimesinden ibaret bir eserdir. Dolaytstyla bu eser, San Salt!k ve Tiirkmen goc;ii hakkmda yazann bizzat mahallinden toplach~, hatta belki de San Salnk meniliblanndan da derledigi, thn Bibi'nin metninde olmayan c;ok onemli bilgileri ihtiva etmesi itibariyle konumuz a<;:~smdan bizim ic;in biiyiik bir deger kazarnr. Burada San Salnk'm da ic;inde bulundugu, II. izzeddin Keykavus'un talebi iizerine Anadolu'dan giden Tiirkmenler'in Dobruca'ya yerle§meleri, oradan Kmm'a gidi§leri ve sonra tekrar Dobruca'ya donii§leri anlatilir. Aynca San Salt!k ve Barak Baba miinasebeti hakkmda da bilgiler verilir2. YazlClzade Ali'nin bu Tiirkc;e r;evirisi, XVI. yiizyllda, Kanuni Sultan Siileyman devrinde Seyyid Lokman tarafindan Ogu?Jldme achyla ozedenerek yeniden kaleme almnn§tlr. Burada da aym olaylar anlatilir3. Hatta baz1 lusimlar hemen aymyla YaztciZade Ali'den aktarllmt§ olup, Dobruca goc;ii ve San Salnk'la alakalt klSlmlar boyledir. Baz1 ara§tirmaalar bunu ayn bir kaynak zannetmi§lerse de bu dogru degilclir. Aslmda II. izzeddin Keykavus'un Dobruca'ya vuku bulan bu Tiirkmen goc;iinden onceki hayatmdan ve bilhassa onun Mogol hakimiyeti altmdaki Anadohi'da karde§i IV. Riikneddin Killc;arslan ve Mogollar'la olan saltanat miicadelesi ve maglubiyetini miiteakip Bizans'a Sl~nmastyla ha§layan macerasmdan bahseden yalmzca bu zikredilen iki vekayiname degildir. En ba§ta ibn Bibi olmak iizere, onun bir devann saytlan, Kerlmiiddin Aksarayi'nin
I
I
Bk. ibn Btbi, El-Evdmint'l-AldiXJe fi'l-Umi1ri'l-AldiXJe, faks. D§r. A. Sadlk Erzi, TTK.
yay., Ankara 1957. Tiirkc,:e c,:evirisi: El-Evlimirii'l-Ataiyyefi'l-Umi1ri'l-Ataiyye, c,:ev. Miirsel Oztiirk, Kiiltiir Bakanhgt Y'fi·• Ankara 1996, 2 cilt. Kitapta bu iki metin kar§ll.~tumah olarak kullamlnu§tlr. · 2 Bk. Tevlirfh-i"il-i Selyuk, Topkap1 Sarayi Miizesi (Revan) Ktp., nr. 1391. s Bk. Seid Locmani ex Libro Turcico qui Oghuzname Inscribitur Excerpta {!cmlil-i Ahvlil-i Al-i Selciik ber Mflceb-i Nald-i Oguznlime-i Sryyid Lokman), n§r. I.J. Lagus, Helsingfors 1854.
SARISALTIK
3
Milslimeretii!l-Ahbar'z olmak iizere4, doneme <_;:agd3.§ iki Bizans tarih<_;:isi, Georgios Pachymeris ve Nicephorus Gregoras da kroniklerinde aym ola)'l anlatrrlar5. Ancak ne zikredilen Sel<_;:uklu kaynaklan, ne de soz konusu bu iki Bizans kronigi San Salnk'tan bahsederler. Unlii §eyhiilislam Kemalp3.§azade, TlflJO:rfh-i At-i Osman admdaki tarihinin MohacnOme adrrn t3.§1yan son klsrmnda San Salnk'a da yer vermi§tir. Kemalp3.§azade bu eserinde <_;:ok uzun olmamakla beraber, San Salnk'1 biiyiik bir veli olarak takdirle anar6. San Salnk'tan bahseden bir diger XVI. yiizyli Osmanh vekayinamesi ise, Miineccimb3.§1 Dervi§ Ahmed'in Camiu'd-Dilvel adh eseridir7 • Ancak Miineccimba§I San Salnk hakklnda verdigi bilgileri neredeyse kelimesi kelimesine YaziCizade'den alrm§ goriiniiyor. Dola)'lsiyla bizim a<;:lffilzdan bu yoniiyle orijinal bir tarafi yoktur. ~u halde bu zikredilen vekayinamelerin asli ve tek kayna~, Yaz1ciZade Ali olmaktarur. Vekayinameler grubuna, donemin onemli olaylanm manzum bir §ekilde anlatan yine XVI. yiizylla ait bir eseri, Nev'izade Atayi'nin Nifhatu'l-Ezhar'zm da ekleyebiliriz. Burada At:lyi dogrudan dogruya San Salnk'tan bahsetmemekle beraber, onun Baba §ehrindeki tiirbe ve tekkesinin Rus Kazaklan tarafindan nasil yagma ve tahrip edildigini anlatmaktadrr8. Bu arada o, San Salnk'1 da biiyiik bir hiirmetle anar.
b) Seyahatnameler ibn Battuta, klsaca Rihle (seyahatname) diye de bilinen Tuhfetu'n-Nuzzar .fi Garaibi'l-Emsar ve Acaibi'l-Es.fiir (Garip Ulkeler ve Tuhaf Seyahatlerle ilgilenenlere Hediye) arundaki iinlii eserinde, Karadeniz'in kllzeyinde Klp<;:ak ellerinde yaptt~ seyahati anlattrken, Baba Saltuk aruyla amlan bir §ehir ve Baba kelimesinin anlarm hakklnda klsa bir bilgi verdikten sonra, Baba Saltuk am alttnda, klsaca San Salnk'tan bahseder9. ibn Battuta'mn seyahatnamesi, bilindigi iizere, yakln zamana kadar San Salnk hakklndaki en eski tarihsel kayrun bulundugu kaynak ozelligini ta§Iyordu. Fakat San Salnk iizerinde yogun ara§tlrmalar yaprm§ olan Machiel Kiel, bugiine 4 Bk. Miisrimeretii'l-AJ!har ve Miisqyeretii'l-Afryar, n§r. Osman Turan, TTK. yay., Ankara 1944. Tiirk~ ~virisi: Kerimiiddin Mahmud-i Aksaciyi, Miisrimeretii'l-AJ!har, <;:ev. Miirsel Oztiirk. TTK. yay., Ankara 2000. Burada bu iki metin kar§Ila§tirrnah o1arak kullarulrm§tir. 5 Pachymeris ve Gregoras'm bu konuda yazchklan i<;:in birinci bo1iime bk. 6 Bk. Muluu:ndme, Siileymaniye (Esad Efendi) Ktp., nr. 2087. 7 Bk. Camiu'd-Dilve~ Bayez1t Genel Kitaph~, nr. 5019. s Bk. Nefhatu'l-Ez/zar, istanbul Universitesi Ktp., Tiirkc;e Yazmalar nr. 437. 9 Bk. ibn Battuta, V~ryages d'lbn Batoutah, ed. C. Defremery- B. R. Sanguinetti, Paris 1854, II. cilt. s. 9.
AHMET YA~ARt OCAK
4
kadar bilinmeyen, ibn Battuta'mn seyahatindan hayli yli once, yani 1316'da kaleme ahnml§ -hemen a§a~da kendisinideH ,bahsedilecek olan- bir yazma sufi kayna~na ula§ml§ bulunmakla ibn Battuta'p ikinci maya dii§iirmii§ oldu. San Saltlk'1 anlatan ikinci seyahatname, Evliya Qelebi'nindir. Unlii seyyah, Balkanlar'daki -o zamanlar artlk <;oktan Bekta§i tekkeleri halini alrm§ olan- eski San Salak zaviyelerinden derledigi uzun ve ilgin<; bir talrnn menkabeleri eserine kaydetmek suretiyle bize <;ok zengin bir malzeme b1rakrm§ar. Evliya Qelebi aynca gezdigi biitiin San Salak tiil'be ve zaviyelerini de uzun uzun tamar. Ancak §Unu unutmamahillr ki, burada <;izilen San Salak imaj1, artlk uzunca bir zamandan beri, hem Balkanlar'daki Htristiyan aziz lejandlanyla kan§ml§, hem de Bekta§i gelenegine yerlqlni§ bulunan bir imajillr ve bu gelenegin telakkilerini yansiar. Yani Evlfyli r;elebi Sryahainamesi'nde o arak HaCI Bekta§-1 Veli'nin halifesi olan bir Bekta§i evliyasiffirlo. Bunlara, Bauh seyyahlann daha ziyade muhtelif San Saltlk tekke ve tiirbelerini ziyaretleri esnasmdaki mii§ahedelerini nakleden eserlerini de eklemek lizlmillr ki, bu arada 1567'de Avusturya el<;isi Antonio Pigafetta'nm 11 , 1574-1578 tarihleri arasmda Alman ilahiyatg Stephan Gerlach'm12, 1587 yilmda Alman eczaCI Reinhold Lubenau'nun13,1652'de ingiliz Robert Bargrave'm 14 ve nihayet 1675'te ingiliz seyyahjohn Covel'in eserlerini sayabiliriz15. Bu seyyahlar, gezdikleri yerlerde San Saltlk'a ve ozellikle onun muhtelif mristiyan izizleriyle ozde§le§tirilmesine clair ilgin<; gozlemlerini aktanrlar.
c) Meniik:tbnlimeler Bunlann en ba§mda hi<; §iiphesiz San Saltlk aillna kaleme ahnrm§ Salt:tknlime'ler gelir. Fakat kronolojik olarak onlardan <;ok oncesine ait bulunmas1 ve San Saltlk'tan tarihsel bir §ahsiyet olarak ilk bahseden eser olmas1 dolaps1yla, XIV. yiizplm ilk <;eyregi i<;inde olmii§ Kemaleddin Muhammed es-Serrac erRiffii'nin Tiljflihu'l-Ervah (Ruhlann Meyvesi) isimli, Arap<;a bir menkabeler mecmuasmdan bahsetinek gerekiyor16. Yazann Siileymaniye kiitiiphanesi (Amucazade Evli;yd 9elebi Sryahatnamesi, istanbul 1314, II., III. ve IV. ciltler. Bk. Itinerario di Marc Antonio Pigafltta, Zagreb 1890, s. 161 'den naklen, Milan Adamovic, "Das Tekke von Sari Saltiq", MT, 5 (1979), s. 17. 12 Stephan Gerlach defJ Aeltern Tage-Buch, Frankfurt 1674, s. 51l'den naklen Has1uck, Christianity, II, 761; Adamovic, a.g.m., ss. 18-19. 13 Reinhold Lubenau, Beschreibung der Reisen, Konigsberg 1912-1930, s. l57'den naklen Adamovic, a.g.m., ss. 18-19. Her ii<; gozlemcinin seyahatnamelerindeki ilgili pasajlar bu makalede almt:Ilannn§ metinler olarak mevcuttur. 14 R Bargrave, Travels, Bodleian Codex Rawlinson, nr. C. 799, v. 50 b'den naklen, Hasluck, Christianity, II, 762. 15 Hasluck, aym yerde; kr§. Adamovic, a.g.m., ss. 22-23. 16 Berlin, Staatsbibliothek, Katalog W. Ahlwardt, no: 8794. Bundan onceki bashda gorme imkanma sahip olmailljpnnz bu yazmadan sekiz yil once bizi haberdar eden ve bir 10 II
SARISALTIK
5
koleksiyonu)'nda bir niishas1 bulunan TejV'iku'l-Eroah isimli asil eserinin bir boliimiinii te§k:il eden ve Princeton'da ve Berlin'de iki yazma niishaSJ. bulunan bu kitabm, me§hur evliyfunn menkabelerini toplayan bir mecmua oldugu goriiliiyor. Fakat onemli yam, ibn Battuta'nm San Salt:Ik'm ya§achgr bolgelere seyahatinden on altt yli kadar once yazillm§ olmas1 itibariyle, San Salt:Ik'm -iistelik bugiine kadar bilinenlerden farkh - menkabelerini zikreden (§imdilik bilinen) ve tarihi yam da bulunan ilk eser Olmll§ olmas1chr. Miiellif San Salt:Ik'tan eserinde biiyiik bir hiirmetle bahsetmekte, "Salt:Ik et-Tiirki" ba§hgr alttnda ona ayrrchgr uzunca losnnda hayranhkla menkabelerini anlatmaktacJrri7.
Salf:lk:name'lere gelince, Evliya Qelebi'nin anlatttgrna gore bunlann ilki, XV. yiizylim Bayrfuni §eyhlerinden olup, YaziCIZade Ali'nin karde§i me§hur Muhammedi;ye miiellifi Mehmed'in (1451) yazchgr bir Meniiktb-z San Salttk olup, San Salt:Ik'm menkabeleri burada t;ok geni§ bir bit;imde anlanlml§ttr 1B. Digeri ise, Ozi Valisi Kenan Pa§a'mn (1659) kaleme alchgr, Evliya Qelebi'nin kirk kiimJse (forma) den ibaret oldugunu soyledigi Salttkndme'chr. Bu eseri de bizzat gormii§ olan Evliya Qelebi, Kenan Pa§a'nm bu Salt:tk:name'sinin, Pa§a'mn Babadagr'nda toplachgr menkabelerle Yaz1c10glu Mehmed'in eserinden ve bir de Fut:ahat-z Toktam'l§ Han'dan yararlamlarak yazlichgrm kaydediyori9. Ne yazlk ki bu her iki Salttknlime de bize ula§mami§tlr. Ut;iincii Salf:lk:name ise, 1473-1480 ylllan arasmda, Cern Sultan'm maiyyet erkamndan Ebu'l-Hayr-i Rfuni tarafindan yazilmi§ biiyiik bir kompilasyon eseridir. Bu eser San Salt:Ik'a clair bugiin elimizde bulunan tek menkabe koleksiyonu olmas1 s1fattyla onemli bir yere sahip bulundugundan burada iizerinde uzunca durmamiz gerekiyor. Evliya menilibnameleriyle destani romanlann adem kan§lllll olup her iki tipi de yans1tmakla beraber, daha ziyade Battalrulme ve Danijmendnilme gibi destani roman tiiriine yalon olan bu miihim eserden ilk bahseden, iinlii Rus alimi Smirnov olmu§tur. 0, Tiirk edebiyat tarihine clair 189l'de St. Petersburg'ta basilan kitabmda San Salt:Ik'm menkabelerini anlatan bu eserden bahsetmi§tir20. Daha sonra Fuat Kopriilii, Carl Brockelmann, Orhan Kopriilii, Abdiilbaki Golpmarh, Fahir iz ve Kemal Yiice bu Salf:lk:nlime hakkmda t;e§itli t;ah§malannda detayh bilgiler vermi§
fotokopi niishasrm gonderme nezaketini gosteren Suudi meslek~rm Saym Muhammed b. Abdillah el-Kfrnevi'ye ve daha sonra eserin Princeton ve Berlin niishalan ile Tqviku'l-Erviih'rn CD'sini Saym Miifit Yiiksel'den temin eden degerli gene; meslek~rm H11.§im ~ahin'e ve Saym Yiiksel'e te§ekkiir ediyorum. Bu baskida Berlin niishas1 dogrudan kullarulill. 17 Menkabelerin tamarm zikredilen yazmarun 107a-110b nolu varaklan arasmdadrr. 1a Bk. Evliya Qelebi, ill, 366. 19 A.g.e., aym yerde. 20 Fuat Kopriilii, "Anadolu Selc;uklulan tarihinin yerli kaynaklan", BeUeten, 27 (1943), s. 431 ve dipnot 2.
6
AHMET Y~AR OCAK
ve laymetini vurgularm§lardu-21. Bundan yinni iki yil once, tarafinnzdan da, San Saln.k'm tarihsd hayan a<;~smdan Salt:tk:name'yi ele§tirel analize tabi tutan bir ma.kale .kaleme almmi§ olup22, son olara.k da, I. Melikoffbenzer mahiyette elC§tirel bir yazt yayunlarm§ttr23 . Bu biiyiik kompilasyon eseri, Uzun Hasan iizerine sefere <;limn babas1 Fatih Sultan Mehmed'in yerine Edime'de kayma.kam b1ralalan §ehzade Cem'in talebi iizerine, adige<_;:en adarm tarafindan .kaleme almml§nr. Cern Sultan gezileri esnasmda Babaeski'de bulunan tiirbe ve zaviyesinde.ki dervi§lerden men.kabelerini dinleyip biiyii.k bir ilgi duydugu San Salnk hakkmda, ya.km adarm EbU'l-Hayr-i Rfuni'den bunlan bir araya toplayan bir eser yazmas1m istemi§tir. Bunun iizerine miiellif, kendi ifadesine gore yedi yllhk bir ara§ttrma sonucu, Anadolu ve Rumeli'de.ki San Salnk tiirbe ve tekkelerinden, mezar ve ma.kamlanndan derledigi men.kabeleri, yukanda bahsi ge<_;:en diger i.ki menalabmlme ile birle§tirerek ve goriinii§e gore- BattalnUme ve Dani{mendnOm.e'den, hatta bazt halk hikayelerinden de uyarlamalar yapara.k Salt!lr:nD:mtyi meydana getirmi§tir24 • Fa.kat Saltubulme'de.ki men.kabeler, oyle goriiniiyor ki, yalruzca buralardan derlenen men.kabelerin degil, aym zamanda gaziler arasmdan derlenenlerin de bulundugunu gosteriyor. 21 Koprillii, a.g.m., ss. 430-441. F. Koprillii bu iinlii makalesinde Salt!kruJrninill analitik ve kritik nitelikte giizel bir tamtururu yapar ve Sel,.uklu ve Osmanh donemi tarihi i"in onemli bir kaynak oldugunu, kendisinin yakmda Sar~ Saltlk ve SalJ.Vr:ndrn£ye clair ge~ bir monografi yaY!ffilayacagun sayler. Fakat bu monografi ya}'lmlanma:IIllijttrj aynca bk. C. Brockelmann, "Das Altosmanische Volksbuch: Menakib-i Gazawat-i Sultan Sari Saltiq Gazi", MA, II/2 (1950), ss. 168-193; Orhan Koprillii, Tarihf Kaynak Olarak XIV ve XV. Astrlardaki Baz;z Turk Menllk:!bnanuJleri, baslimarm~ doktora tezi, istanbul 1951, i D. Edebiyat Fakiiltesi, Tarih Semineri Ktp., nr. 512.; A. Golpmarh, Yunus Emre ve Tas=f, istanbul 1961, Remzi Kitabevi, ss. 33-38; Fahir iz, Eski Turk Edebiyaanda Nesir, istanbul 1964, II, 286-316; Kemal Yiice, Salhtkndme'de Tarihf, Din£ ve F;fsanev£ Un.surlar, Kiiltiir ve Turizm Bakanhgt yay., Ankara 1987. Bu son eser, b~hgtnda belirtilen a~ardan Saltlbu1minin analizini yapan b~arili bir "~machr. Fakat SaltUcname'nm tarihl ve tasavvufi 3.9dan daha detayh ve dikkatli bir analizine ihtiya,. oldugu gibi, Battalname ve Ddni;mendntinuJ ile de kaqli~tmlmaSI gerekir. n Bk. A Y~ar Ocak, "San Saltuk ve Saltlkname", TK, sa}'l: 197, Mart 1979, ss. 266-27 5. 23 Bk. "Qui etait San Saltuk? Quelques remarques sur les manuscrits du Saltuk·ntinuJ'~ Studies in Ottoman History in Honour ofProfessor V. L Mbwge, ed. by Colin Heywood-Colin Imber, The Isis Press, istanbul 1994, ss. 231-238. Aynca, aym yazann §U eserine de bakllmahdrr: Hadji Bektach, Un Mythe et ses Avatms: Genese et Evolution du Soufisme Populaire en Turguie, Brill, Leiden-Boston-Koln 1998, ss. 42-43. 24 Ebu'l-Hayr-i Rfuni'nin Salttkname'sinin muhtelif niishalan bugiin degi§ik kiitiiphanelerde bulunmaktachr. Eserin bu kopye niishas1, Topkap1 SaraYl Miizesi (Hazine) Kiitiiphanesi, nr. 1612'dedir. Bundan baz1 par,.alar da Bor Halil Bey Kiitiiphanesi nr. 17292, Milli Kiitiiphane YazmaEserler nr. B 64'dedir. Bu niishalar ve ozellikleri hakkmda bilgi ve tamumlany1a ilgili literatiir i9in bk. Yiice, Saltuk-ndme'de T arihf, Din£ ve Efidru:oi Un.surlar, ss. 5-19. Burac da, c;f§itli kiitiiphanelerde mevcut, par<;alar halindeki Ebu'l-Hayr-i Rfuni Saltthuim'sinin niishalan hakkmda yeterli bilgi verilmi§tir. Topkap1 Saraj'l Miizesi niishas1 hari,., bunlann biri tam niisha degildir. Bunlann ch§mda, Saraybosna Kiitiiphanesi'nde islam yazmalan arasmdaki 72 varakhk bir ba§ka p13,rc;a niishaj'l da G. Martin Smith zikrediyor: "Some tii.rbes/maqams of Sari Saltuq: An Early Anatolian Turkish Gazi-Saint", Turcica, XIV (1982), s. 217, dipnot 3.
hi"
SARISALTIK
7
Qiinkii San Saltlk.'m bu gaza menkabeleri Osmanh gazileri arasmda haliyle <;ok itibarh idi. Bugiin elimizde bizzat Ebu'l-Hayr-i RUmi'nin elinden <;Ikan asu niisha mevcut ohnamakla beraber, 1000/1591 tarihinde ondan kopye edilen bir niisha bulunmaktadn25. Orijinalinin telifinden tam yiiz onbir yil sonra istinsah edilen bu niishamn opa t:tp EbU'l-Hayt-i Rurni'nin kaleminden <;Ikan niisha olmadt~m, eserde yer alan, <;ok sonraki tarihlerde vuku bulmu§ bir takJ.m olaylara at:tfta bulunulmasmdan ve ozellikle iran ve Rafizilik aleyhindeki §iddetli polemik ciimlelerinden anhyoruz. Eseri kopye eden zat, XVI. yiizylidaki Osmanh-Safevi miicadelelerinin ve ~ii propagandamn yaratt:t~ tepkileri Saltzkntime'ye yanSitnu§ ve San Saltlk.'m ki§iligme "Rafiziler'le miicadele eden, Hanefi mezhebine mensup koyu Siinni bir miicahit" cephesi eklemi§tir. Bunun yans1malanm eserin pek <;ok yerinde gormek miimkiindiir. Oysa San Saltlk.'m ya§adt~ devirde boyle bir durum sozkonusu olmadt~, hatta miiridi ve halifesi Barak Baba'mn bizzat imamiye ~iiligi'ni kabul ettigi <;ok iyi bilindigi gibi, eserin yazudt~ yillarda da iran'da heniiz ~ii bir devlet yoktur. Bu durum, bugiin elimizde bulunan 1591 tarihli niishanm, kopye edilirken bir takrm degi§iliklere ugrat:tldt~m gosteriyor. Boyle olunca bu niishamn Ebu'l-Hayr-i Rurni'nin orijinal niishasmdan baz1 baklmlardan bir hayli farkh oldugunu ve deforme edildigini kabul etmek ka<;milmaz oluyor. Bu onemli bir problem olarak kaf§Irmza <;Ikmaktadtr ve Salttkntimeyi kullamrken bu hususiyetini gozden uzak tutmamakta yarar vardtr.
ilk bakJ.§ta bu Salttknfime'nin San Saltlk.'m §ahsiyeti ve hayat hikayesi konusunda <;ok zengin veriler sunaca~ izlenimi uyanmakla beraber, ger<;ekte bu veriler <;ok ta fazla degildir. Maamafih yine de San Saltlk.'m hayat:tndan baz1 deforme olmu§ par<;alan bulabihnek imkan dahilindedir. Yukanda Siraladt~rmz, San Saltlk.'m menkabevi ve tarihsel ki§iliginin etrafindaki meselelerin aydtnlat:tlmas1 konusunda katkls1mn ne olabilecegini anlamak i<;in, Salt:t!cnfime'nin) bu hacimli kompilasyon eserinin -klsaca da olsa- burada bir muhteva tahlilinin yapumaSI gerekiyor. Acaba bu eser, sozkonusu meseleleri aydtnlatmakta ciissesiyle miitenasip katkl yapabilecek durumda rmdtr? Eserde mevcut menkabeler topyekiin gozden ge<;irildigi zaman, cereyan ettikleri cografi alamn iki ana gruba aynldt~ goriiliir: 1) Amasya dolaylanndan ge<;en kuzey-giiney dogrultusundaki <;izginin bat:tsmda kalan Anadolu topraklan; Trakya, Bulgaristan, Romanya, Kuzey ve Dogu Karadeniz sahillerini (eski 25 Bu niisha Fahir iz tarafindan 1974 yllindan itibaren Harvard Universitesi'nde ~inasi Tekin'in yonettigi kaynak eserler dizisi i<;inde upla bas1m olarak fasikiiller halinde ya)'lmlan~tir. Aynca eserin diger yazma niishalanyla ~113-§tinlara.k meydana getirilen tenkitli bir latinize metni de ~iikrii HalUk Akalm tarafindan ger<;ekle§tirilmi§tir (bk. Saltuk-~ Ankara 1987-1990, 3 cilt, Kiiltiir Bakanhg.. yay.). Burada bu niisha, yukar!da zikredilen orijinal yazma niisha ile birlikte laillamlrm§tir. Eser iizerinde tarihi ve folklorik a<;~dan ba§anh bir inceleme i<;in Kemal Yiice'nin yukanda zikredilen eserine bk.
8
AHMET Y~AR OCAK
De§t-i Klpc;:ak'1) ic;:ine alan saha, 2) Portekiz, ispanya, Almanya, Lehistan, Qekoslovakya, Yunanistan, Rusya, iran, Tiirkistan, Mganistan, Hindistan, Qin ve nihayet Fas, Cezayir, Tunus, Libya, Mts1r, Habqistan ve Arabistan'1 ic;:ine alan ve bazdan klsmen Osmanhlar'm hakimiyet alanma giren hemen biitiin eski diinya. San Saltlk'm bu kadar geni§ bir cografyada cihad ve gazalarda bulunuyor gosterilmesinin sebebi, herhalde XV. yiizllda Osmanh devletinin takip ettigi cihad ve gaza ideolojisinin bir belirtisi olmahrur. San Saltlk biitiin bu iilkelerde dola§tlnlmak suretiyle adem buralann fethi ic;:in bir mesaj veriliyor gibidir. Bu iki alanda gec;:en menkabeler birbiriyle mukayese edildiginde, mahiyet itibariyle aynldlldan hemen dikkati c;:eker. Birinci alandaki menkabelerin onemli bir lusnu, tarihsel esast olan, ba§ka bir deyi§le, c;:ekirdegini San Saltlk'm gerc;:ek ya§antlsiyla ilgili tarihsel olaylarm te§kil ettigi menkabelerdir. Bunlarda tabiatiistii motiflere c;:ok az rastlanmakta olup biiyiik bir hsnu San Saltlk'm "kafirler" ile miicadelesini, ciharum, zamammn diger evliy.isl veya tarihsel §ahsiyetleri ile miinasebetlerini anlatmaktarur. Oysa ikinci alandakiler -pek az1 cihad hikayelerinden ibaret olmakla beraber- genellikle ve c;:ogunlukla masal karakteri ta§Iyan menkabelerdir. Bunlardan bir klsnu Antere b. ~eddad ve Ebu Gazanfer gibi eski Arap kahramanlanrun menkabeleri veya Musa Peygamber, Siileyman ve Yunus Peygamber'lere ait klssalardan almolar oldugu gibi, bir klsnu da $olzmaran hikayeleri, cinler, caddar, periler ve devlerle, biiyiiciilerle olan miicadeleleri nakleden masallarchr. Diger bir lusm1 ise, daha once te§ekkiil edip kaleme ahnrm§ bulunan Battalndme ve Ddnipnendruime'den uyarlanan menkabelerdir. Ancak Saltzlr:nOme'de hepsinin de ba§ kahramam artlk San Salok'trr. Kanaatimizce San Saltlk'la ilgili asli menkabeler, yukanda belirtilen birinci alanda gec;:enler olmahdrr. Ancak bunlann da kendi aralarmda iki klsma aynldlldan gozden kac;:maz: Birinci klsrm, yani Sinop, Hara§na (Arnasya), Konya ve dolaylan, Konstantiniye, Edirne, Babaeski, Babadagt ve Kefe'den olU§an bir halka etrafinda yogunla§all menkabeler, San Saltlk'm asil tarihsel §ahsiyet ve faaliyetiyle ilgili olan, dolaylSlyla Sall:iJr:ruirn£nin c;:ekirdegini te§kil eden menkabelerdir. Bunlann ilk §ekillerinin daha San Saltlk'm saghgmda veya oliimiinden k:J.sa bir zaman sonra ortaya c;:llum§ olup Ebll'l-Hayr-i Rfuni zamamna gelinceye kadar bazt degi§ikliklere ugranu§ olduklan dii§iiniilebilir. ikinci klsrmdakiler ise, XN-XV. yiizyll Balkanlar'mdaki Osmanh fetihleri esnasmda gaziler arastnda dogan menkabe ve efsanelerin San Saltlk'm am etrafinda yeni motif ve epizodlarla siislenerek geli§tirilmi§ §ekilleridir. Eger bir nispet sozkonusu edilecekse, Salt:iknO:me'nin c;:ekirdegini te§kil eden bu tiir menkabelerin, yukandakilere gore c;:ok az bir yek:Un tuttuklan soylenebilir. Bunlann da XV. yiizyila kadar epeyce deforme olduklariiD tahmin etmek hie;: de zor degildir. Bu menkabelerin bir klsnu, yukanda sozii edilen daha onceki Saltllcname'lerden aktanlmakla beraber, onemli bir klsnumn da degi§ik kimselerden derlenen sozlii
SARISALTIK
9
rivayetlerce olu§turuldugu goriiliiyor. Nitekim yazar zaman zaman bu rivayet sahiplerinin (mesela Baba Perende gibi) isimlerini vermektedir. Bu gibi isimler, baz1 menkabelerin tekke ve zaviyelerden derlendigini gosteriyor. Boylece Saltzkname'deki birinci grup menkabelerin iki sozlii kayna~ oldugu ortaya pkmaktadrr: a) dervi§ler, b) gaziler. Bunlann dl§mda kalan bir ii<;:iincii grup menkabenin de, San Saltlk'm ya§adonemde vuku bulan, Mogollar'm Harezm§ahlar devletini ve Abbasi hilafetini ortadan kaldm§l, bu esnada yapuan yagma ve zuliimler, Babailer isyam, hatta eserin yazudl~ devirde Endiiliis'teki miisliimanlara yapuan bask! ve i§kenceler gibi ger<;:ek tarihsel olaylann, San Saltlk'm adl etrafinda bozularak anlatLImasmdan ibaret oldugunu soylemeliyiz. Aynca, Aydlnoglu Umur Bey, Candaroglu Ali Bey ve hatta Osman Gazi gibi, San Saltlk'm, ger<;:ekte hi<; bir §ekilde kaqila§madi~ tarihsel §ahsiyetler ile kaqlla§tlran ve onlara nasihatler ettiren, devletlerini kutsayan menkabelere de ras&yoruz. Osman Gazi'ye bunlar arasmda imtiyazh bir yer verildigi ve San Saltlk'm slk slk onun gazalanna kauldl~ goriiliir. dl~
Biitiin bunlardan sonra sonu<;: olarak bir degerlendirmeye gitmek gerekirse, bir<;:ok baklmlardan pek<;:ok ilgi <;:ekici malzeme ihtiva eden ve bir yoniiyle BattalnO:rne tiirii destani romanian, bir yamyla Vef4yet-ni1me tiirii menilibnameleri andrran, dolaylSlyla her iki gelenege de baglanabilecek olan bu hacimli eser, San Saltlk'm tarihsel §ahsiyeti ve hiiviyeti agsmdan diger kaynaklara ilave edilecek <;:ok da fazla veri ihtiva etmemektedir. Klsaca Saltzkname, asu San Saltlk menkabelerinden bir klsrmm degi§ik bir yorumla sunmakla beraber, esas itibariyle XIV ve XV. yiizyillar Osmanh gazilerinin Rumeli'deki fetih menkabelerinin, o yiizyillarda o bolgelerde hatrras1 hala canhh~m koruyan San Saltlk'm adl etrafinda toplanmasmdan meydana gelmi§ biiyiik bir kompilasyondur26.
Vif4yetni1me-i Haa Bektaj-z Velf'ye gelince, Bekta§i geleneklerinin kurulU§ ve geli§mesinde oldugu kadar, Anadolu Aleviligi'nin olu§masmda da biiyiik bir yeri oldugu <;:ok iyi bilinen bu eser, San Saltlk'm Alevi-Bekta§i gelenekleri i<;:inde miitalaa edilmesi konusunda da oncii roliinii oynarm§tlr27. Burada San Saltlk'm Kaligra'da tahta kill<;:la oldiirdiigu ejderha menkabesi anlatlhr. Bu eserdeki San Saluk figiirii ve onunla ilgili menkabe, diger velayetnameleri de etkilemi§tir. Vilqyet-name-i Haa Bekla§-z Velf'de HaCI Bekta§'m once miiridi olup, sonra
26 Sall:lkntime hakkmda daha geni§ ele§tirel bir tamtrm ic;:in bk. Ki:ipriilii, ''Anadolu Selfuklulan Tarihinin rerli Ko;ynaldan ", ss. 430-441. 27 Msl. bk. Ma:nd/a.b-1 HilriMr Hact Bektaj-1 Vel£ (Vitayetname), n§r. A Gi:ilpmarh, istanbul 1953, s. 45 vd. Eser hakkmda geni§ bir inceleme bu ne§rin giri§inde yer almaktadrr. Aynca §Unlara da bakllmahdrr: A. Ya§ar Ocak, Alevf ue l3ektafi 11Ul11flannm islam Oncesi T emelleri (Bekta§i Menilibnamelerinde islam Oncesi inam;: Motifleri), ileti§im yay., istanbul 2000, 2. bs., ss. 3134; aym yazar, "Hao Bekta§ Vilayetnamesi", TDViA.
AHMET YN;iAR OCAK
10
Rumeli'de Islfun'l yaymak uzere gorevlendirdigi San Saltrk, bugiin Alevi-Bekta§i geleneginin takdis ettigi en buyiik evliya arasmda bulunmaktachr. San Saluk'tan bahseden ikinci muhim menilibname, Vildyetname-i Otman Baba'chr. Fatih Sultan Mehmed devrinin me§hur Kalenderi §eyhi Onnan Baba'nm (1478) hayatlm ve menkabelerini anlannakta olup, muridi Kii
d) Ar§iv be!geleri San Saltrk'm Osmanhlar doneminde yapilml§ tekke ve tiirbelerinin vahf kaYitlanyla ilgili olarak, istanbul'da Ba§bakanllk Osmanh ve Topkap1 SaraYI Aqivleri, Ankara'da Tapu Kadastro ve Vakillar Genel Mudurlugu aqivlerinde bulunan milhimme, tapu tahrir ve evkaf deflerlerinde belli SaYlda vakJ.f ve zaviye kaYitlan bulunmaktachr (Bunlann bir bsrm, Machiel Kiel tarafmdan
II- ARA~TIRMALAR San Saluk bugiine kadar kitap olarak herhangi bir
SARISALTIK
11
da onunla ilgili iki ziyaret yerinden bahsedilir ve Vilayetniime-i Haa Bektaj-z Velf esas almarak hayat hilciyesi ozedenir3°. Daha sonra Ahmed Tevhid Bey, Sahipatioguilan'na clair bir makalesinde Yaz1c1zade Ali ve Seyyid Lokman'dan harekede San Saltlk'1 tartl§Ir3 1. Necip As1m ve Mehmed ArifBey'ler de, Osmanh Tarihi isimli kitaplannda San Saltlk'm ya§adi~, Mogol hakimiyetindeki Anadolu Sel<;uklu devletinin i<;inde bulundugu karma§adan ve San Salnk'la Dobruca'ya go<; eden II. izzeddin Keykavus'un saltanat miicadelesinden ve San Saltrk'tan bahsederler32 . Daha sonra Kopriiliizade Mehmed Fuad, once Turk Edebiyatmda ilk Mutasavmjlar isimli iinlii eserinde, Ahmed-i Y esevi'nin Bekta§i gelenegindeki yerinden bahsederken, Vilayetndme ve Evliya Qelebi'ye dayanmak suretiyle, ayn bir ba§hk altJnda San Saltrk menkabesini ele almi§33, daha sonra ''Anadolu'da lslamiyet" adh makalesinde, San Saltlk'm nasil bir phsiyet oldugunu tartl§arak, ilk defa onun Babailer <;evresiyle soo alakas1 oldugu fikrini ileri siirmii§tiir34, ki bugiin bizim kanaatimiz de bu merkezdedir. Ban'da ise San Salnk konusuna ilk temas eden,]. von Hammer'dir. Hammer Osmanh tarihine clair tamnmi§ eserinde Y aZICizade'yi temel alarak San Salnk'1 ve onun ba§kanhgmda Dobruca'ya vuku bulan Tiirkmen go<;iinii bahiskonusu eder ve Evliyii 9elebi S€)1ahatru:lmesz'ndeki menkabeyi tarh§rr35 . Fakat bu konuya en esash bir §ekilde egilen, F. W. Hasluck olmU§tur. Hasluck yazili kaynaklardan yararlandi~ gibi, San Salnk'a ait tiirbe ve mezarlarm <;ogunu gezmek suretiyle yerinde gozlenilerde de bulunmU§ olup36, verdigi bilgiler sonraki biitiin ara§tirmacilann temel referanslarmdan birini te§kil edecektir. Modem ara§tJrmalara gelince, epeyce uzun bir zamandan beri, San Salnk tiirbe ve tekkelerinin bulundugu Yugoslavya, Arnavuduk, Bulgaristan ve Romanya gibi iilkelerde tarih<;iler ve halk edebiyat<;ilan tarafmdan bu iilkelerin dillerinde yapllml§ baz1 yapnlar bulunmaktadir. Bu yapnlar genellikle, San Saltrk'm efsanevi kimligine ve bu <;er<;evede menkabelerine ve halk inan<;lanndaki yerine, tiirbe ve mezarlanmn tasvirine dairdir. Dillerini bilmedigimiz bu <;ah§malardan yararlanmak maalesef miimkiin olmami§hr. Bu itibarla burada sadece modem Ban dillerinde yapnilanan bilimsel <;ah§malardan soz edilecektir. Sozkonusu bu <;ah§malan tematik olarak, ama kendi i<;lerinde kronolojik s1raya gore ele almak kaydiyla iki grup halinde degerlendirmek yararh olacaktJr. Ka=' 1-A 'ldm, istanbul.l306, IV, 2916. "Karahisar-1 Sahib'de Sahibaciogullan", TOEM, 9 (1327), s. 565 ve dipnot l. 32 Osmanb Tarih~ Tarih-i Osmani Enciimeni ne§r., istanbul1335, ss. 446-457, 497. 33 Turk Edebiyaimda ifk Mutas=Jlm, Ankara 1966, Diyanet 4leri Ba§kanh~ yay., 2. bs. s. 45. 34 Bk. "Anado1u'da is1amiyet", DEFM, 4 (Ey1iil 1338), s. 308, dipnot 1. 35 Bk. Histoire de !'Empire Ottoman, Paris 1835, I, 46-47, 164-165; 1836, IV, 12-13; 1839, XIV, 247. 36 Bk. Bektafilik Tedkikleri, c;ev. Rag~p Hulusi, Tiirkiyat Enstitiisii yay., istanbul 1928, ss. 27, 69-70, 74, 118-119; aym yazar, Christianity and Islam under the Sultans, Clarendon Press, Oxford 1928, II, 434-435, 577-578. 30 31
12
AHMET Y~AR OCAK
Birinci grup, miinhaSiran San Salt.Ik'm kimligini ve bununla baglanuh olarak Dobruca'daki Tiirkmen iskamm, yani sonw;:ta Gagauzlar'm kokenini konu edinen makalelerden olu§maktachr. Bunlann en eskisi, Jean Deny'nin, Babada~'mn achndan yola c;Ikarak, Tiirkmen goc;iinii, San Salt.Ik'la baglantismi ve onun ozde§le§tirildigi H1ristiyan azizleri meselesini ele alch~ yaz1Slchr37 . Franz Babinger'in Encyclopedie de l'Islam'zn 1. baslasmdaki -Turkc;e jstamAnsiklopedisi'nde de c;evirisi yaYimlanan- makalesi ise, o devir ic;in bile yetersiz bir makaledir ve zengin bir materyele dayanmaz3B. Tayyib Okic;'in San Salt.Ik haklanda §eyhillislam Ebussuud Efendi'nin verdigi fetvaYI yaYlffilach~ makalesi, San Salt.Ik'm kimligini, §ahsiyetini, hayanm ve Balkanlar'daki isliml
A Golpmarh, Yunus Emre'ye tahsis ettigi kitabtnm uzunca bir boliimunii San Saluk'a aYlrnu§ olup, yukanda sayilan temel kaynaklardan ve bu arada, o zamana kadar fazla kullamlmayan Ebu'l-Hayr-i Rfuni'nin Salhkniime'sinden yola c;Ikmak suretiyle, Dobruca'daki iskan hareketine temas ettikten sonra esas olarak San Salt.Ik'm hayatl ve §ahsiyeti uzerinde yogunla§tr-44. Gi:ilpmarh'mn bu boliimu, 37 J. Deny, "Sary Saltyq et 1e nom de 1a ville de Babadaghi", Melanges Emile Pico~ Paris 1913.1I, 1-15. 38 Bk. F. Babinger, "Sari Saltuk Dede", Ell; kr§, "San Salt:Jk Dede", /A 39 T. Okic,:, "San Saltuk'a ait bir fetva",AWFD, ll 1 (1952), ss. 48-58. 40 Y. Z. Yoriikan, "Bir fetva miinasebetiy1e : Fetva miiessesesi, Ebussuud Efendi ve San Saltuk",AWFD, 112,3 (1952), ss. 137-50. 4t Bk. Okic,:, "Bir tenkidin tenkidi",AWFD, II 2-3 (1953), ss. -290. 42 P. Wittek, "Yazijioghli Ali on the Christian Turks of the Dobruja", BSOAS, XIV /2 ( 1952), ss. 639-668. 43 Aym yazar, "Les Gagaouzes =Les gens de Kaykaus", RO, XVII (1951-1952), ss. 1224. 44 Bk. A. Golpmarh, Yunus Emre ve Tasmmuf, ss. 27-45.
SARISALTIK
13
daha ziyade kaynaklardaki San Salt:Ik'a clair metinlerin bir araya toplanmasmdan meydana gelen bir derleme niteliginde olup, onun Barak Baba ve Tapduk Emre ile olan baglantlSlm da tarll§llll§tlr. Nazmi Sevgen'in popiiler bir tarih dergisinde tefrika ettigi makalesi de, San Salt:Ik meselesini pekc;ok apdan teferruath bir bic;imde, kaynak ve ara§tlrmalardan derlenen pasajlarla takviyeli olarak ele alan bir c;ah§machr. Sevgen de bu makalesinde A. Golpmarh gibi pekc;ok mesele uzerinde durmu§, aynca San Salt:Ik'la ozdqle§tirilen Ihristiyan azizleri meselesini ve c;qitli yerlerdeki turbe ve mezarlanm incelemi§tir45. Paul Wittek'ten sonra, San Salt:Ik'm Dobruca'da gerc;eklqtirdigi Turk iskam meselesini c;ok iyi irdeleyen, tanmrm§ Romen tarihc;isi Aurel Decei olmu§tur. l968'de ya)'lmlach~ makalesinde, aym Wittek gibi, bu konuda temel nitelikteki Turk ve Bizans kaynaklanm kullanarak iskan ola)'lm ele almi§ ve bu arada San Salt:Ik'tan bahsetmi§t:ir-46. Batlh ara§tlrmacuar arasmda San Salt:Ik konusuyla en fazla ilgilenen, giinumuz sanat tarihc;isi Machiel Kiel'dir. M. Kiel bu konuyu degi§ik makalelerinde tekrar tekrar ele alrm§tlr. 0 ozellikle bir sanat tarihc;isi olarak yalmz San Saltik tiirbe ve tekkeleriyle ilgilenmemi§, San Salt:Ik'm mistik cephesini de tarih kaynaklanna, arkeolojik verilere, alan ara§tlrmalan esnasmdaki gozlenlierine dayanarak incelemi§ ve onu "erken Bekta§iligin Balkanlar'daki ilk temsilcisi" olarak degerlendirmi§tir. Ozellikle son makalesi, bugiine kadar ya)'lnliachklan ic;inde en geni§ ve en yeni malzemeye dayah olamchr47 • ilk defa Salttk:ndme'deki tarihi, dini ve efsanevi unsurlar iizerine tahlili bir monografi haz1rlayan Kemal
45 N. Sevgen, "San Saltuk ve Aiyos Spiridon", Tarih KonUJUyor, sayt: 33, Ekim 1966, ss. 2729-2734; sayt: 34, Kasrm 1966, ss. 2818- 2823; sayt: 35, Arahk 1966, ss. 2918-2922; sayt: 36, Ocak 1967, ss. 3015-3920. 46 Bk. A. Decei, "Le probh~me de la colonisation des Turcs Seljoukides dans la Dobrogea", TAD, 10-11 (1968), ss. 85-111. 47 Msl. bk. M. Kiel, "Giiney Romanya'da San Salt:Ik'm Qah§malan ve Dogu Bulgaristan'da erken Bekta§ilik Merkezi iizerine taribsel i:inem ta§lyan notlar", Haa Beklaf, Bildiriler, HaCl Bekta§ Kiiltiir ve Turizm Demegi, Ankara 1977, ss. 13-29 (Bu makale aynca §Uralarda da aynen yaytmlanrm§tlr: r;:evren, 3 (1979), ss. 27-36; 1DA, sayt: 9, Arahk 1980, ss. 25-36); aym yazar, "The tiirbe of San Salt:Ik at Babadag-Dobrudja", GDAAD, 6-7 (1978), ss. 205-225 (Bu makale §UTada da yaytmlanrm§tlr: Studies on the Ottoman Architecture of the Balka:ns, Variorum, London 1990, ss. 205-220); ayrnyazar, "A note on the date oftbe establishment oftbe Bektashi order in Albania : The cult of San Salt:Ik Dede in Kruja attested in 1567-1568", Bektachi:Jya: Etudes sur l'ordre mystique des Bektachis et les groupes relevant de Hadji Bektach, ed. A. Popovic-G. Veinstein, istanbul 1995, Les Editions Isis, ss. 269-275; aym yazar, "San Saltuk: Pionier des Islam auf dem Balkan im 13. J ahrhundert", Aleviler/ Alewiten: Kimlik ve Tarih/Identitiit und Geschichte, ed. ismail Engin-Erhard Franz, Deutsches Orient-Institut, Hamburg 2000, band:l, ss. 253-286.
14
AHMET YN;!AR OCAK
Yuce de, eserinin b
49
SARISALTIK
15
analiz etmi§ ve San Salt:Ik kiiltiiniin anl
54 Bk. H. Kaleshi, "Albanische 1egenden urn Sari Saltuk", Actes du Premier Congres International Balkanique et du Sud-Est Europeen, Editions de I'Academie Bulgare des Sciences, Sofia 1971, ss. 815-828. 55 G. M. Smith, "Some tiirbes/maqams of Sari Saltuq : An early Anatolian Turkish GaziSaint", Turcica, XN (1982), ss. 216-225. 56 ~- HalUk Akalm, "San Saltuk'un tiirbe ve makamlan iizerine", L Uluslararast Turk Dii:nyast Eren ve Evliydlan Kongresi Bildirileri, Ankara 1998, ss. 9-28. 57 M. Adamovic, "Das Tekke von Sari Saltiq in Eskibaba", MT, 5 (1979), ss. 15-24. 58 M. Bat~a, "Romanya-Dobroudja Tiirk top1ulugunun toplumsal hafizasmda San Saltik Baba, Babadag ~ehrinin kurulu§ efsanesi", L Uluslararast Turk DilT!Jast Eren ve Evliylilan Kongresi Bildirileri, Ankara 1998, ss. 75-84.
I.BOLDM XIII. YUZYILDA BALKANLAR'DA ANADOLU QIKI~LI iLK TURK iSKANr: DOBRUCADAKi TDRKMENLER San Salnk ubiln Rumili'ne Alf:!yuz altml§ ik:i idi heman Hep Oguzname'i tetebbu' idup Yazdl icmal ile Seyyid Lokman Seyyid Lokman MOGOL HAKiMiYETiNDE ANADOLU SELQUKLU TAHTI iQiN MOCADELE VE II. iZZEDDiN KEYKAVUS San Saltik'm tarih sahnesinde ilk goriinii§ii, Anadolu Sel<,:uklu devletinin Mogol hakimiyeti alnna dii§mesi ile ba§ gosteren saltanat miicadeleleri donemine rastlar. 1240 yilindaki Babai isyammn akabinde zaytflama emareleri gostermeye ba§layan Anadolu Sel<,:uklu devleti, 1243'te Kosedag muharebesiyle fiilen Mogollar'a yenik dii§IDU§tii. 0 Sirada tahtta bulunan sultan II. G1yaseddin Keyhusrev acz i<,:ine bulunuyordu ve Mogollar Anadolu topraklanna peyderpey girmeye ba§larm§larill. Hi<; de iyi bir §Ohret sahibi olmayan Sel<,:uklu sultam 1246'da oldiigu zaman, arkasmda ii<,: §ehzade b1rakn: Annesi Bizans imparatorluk ailesine yakm bir rahibin klZl olan on bir ya§mdaki izzeddin (II. Keykavus), bir Turk klzmdan olma dokuz ya§mdaki Riikneddin (IV. Kill<,:arslan) ve nihayet bir Giircii cariyeden olma yedi ya§mdaki Alaeddin (II. Keykubad) 1 • Aslmda II. G1yaseddin Keyhusrev olmeden once en kii<,:iik oglu Alaeddin'i veliahd olarak belirlemi§2, ancak biiyiik evlat dururken kii<,:iiguniin tahta <,:Ikanlmasimn dogru olmayaca~ yolunda miihtedi kokenli dirayetli vezir Celaleddin Karatay tarafindan a<,:Iklanan gorii§ geregince, ii<,: §ehzadenin birlikte tahtta oturmasma, hutbede ii<,:iiniin aillmn zikredilmesine ve sikkelere ii<,:iiniin aillnm baslimasma karar verildi, 3 ve Celaleddin Karatay saltanat naibi oldu. Ancak l ibn Bibi, II, 88; Aksarayi, s. 28; Abu'l-Farac, II, 545; 0. Turan, Seftuklular ;:,amanznda Turkiye, Turan Ne§riyat Yurdu, istanbull97l, s. 458; Cl. Cahen, La Turquie Pre-ottomane, Varia Turcica: VII, istanbul-Paris 1988, s. 230. 2 Aksariyi, s. 29. 3 Abu'l-Farac, II, 550,
18
AHMET YN;)AR OCAK
diger devlet adamlan arasmda bu taht konusunda degi§ik filirler bulunuyordu. Bunlardan baz1lan, Celaleddin Karatay yanllSl bir kls1m biirokratl gorevlerinden aldliar. Dogu vilayetlerinin sultam olan Riikneddin'i tek ba§ma tahta <;1karmak i<;in harekete ge<;tiler. Bu faaliyetler iizerine Celaleddin Karatay ~rhi?;Im izzeddin'den yana koydu. Sonunda izzeddin ve Riikneddin'in askerleri kaf§I kaf§Iya geldiler, izzeddin tarafinda Emir Yavta§, Arslandogmu§ ve Nureddin Yakup gibi emirler, Riikneddin'in yamnda ise Seyfeddin Torumtay ve Seyfeddin Tiirkeri gibi ileri gelen §ahsiyetler bulunuyordu. 14 Haziran 1249'da yaplian muharebede Riikneddin yenildi, izzeddin maglup kardqine yakmhk gosterip bir daha aralarma fesat<;liann girmesine engel olmalan gerektigini soyledi4 • iki karde§ arasmdaki soguklugun giderilmesinde vezir Celaleddin Karatay'm gayretlerinin biiyiik paJI oldugunu soylemek gerekir. Bu iinlii ve dirayetli vezir, hem Mogollar'la olan ili§kilerde dengeyi saglamaya <;ah§Iyor, hem de yonetimin yiiksek kademelerini i§gal eden ileri gelen emirlerin ihtiraslan yiiziinden mevcut ahengi bozacak faaliyetlere giri§melerine engel olmaya gayret ediyordu. Ancak unutulmamah ki, vezirin bu her§eye hakim konumda bulunU§U, izzeddin Keykavus'u da bask! alnna almakta ve sultan i<;ten i<;e bu duruma tepki duymaktaydi. V ezirin biitiin gayretlerine ragmen, ~iicaeddin Abdurrahman, Necibeddin, Hatireddin Zekeriyya ve Bahaeddin Erzincaill gibi §ahsiyetler, mevki ve iktidar hlrs1yla Mogol hiikiimdan Mengii Han'm yamna giderek ai?;Ir hediyeler kaf§ilii?;Inda yeni unvan ve yetkilerle Konya'ya dondiiler. Bu durum Celaleddin Karatay'1 endi§elendirdi. Bu arada Mengii Han Sultan lzzeddin Keykavus'u yamna <;agrrdi. Bu, Sel<;uklu sultamna, kendi hakimiyeti altlnda saltanat siirdiigunii hanrlatmak i<;in yaplian politik bir davetti5 . Celaleddin Karatay ve yanda§I emirler bunu kii<;iiltiicii bulup savsaklamak istedilerse de Han'm 1srarh daveti kar§Ismda yapacak ba§ka bir §ey de yoktu. Sonunda her ii<; Sel<;uklu sultam ve baz1 devlet erkam ile beraber Mengii Han'a gitmeye karar verildi. Heyet Kayseri'ye geldiginde, artlk ondokuz ya§ma gelmi§ olan izzeddin, vezirin iizerindeki baskls1m klrmamn yolunu aramaya koyuldu. Bu istikamette, yamndaki baz1 has adamlannm da tqvikiyle, sefahet alemlerine dalmaya ve israfa ba§ladi; Celaleddin'in tayin ettigi baz1 adamlan azledip yerlerine basit bir taklm insanlan getirdi. Biitiin bunlar, §iiphe yok ki Celaleddin'in izzeddin Keykavus lehindeki fikirlF-rinin degi§mesine yol a<;rm§tl. 4 Bk. ibn Bibi, II, 124; Turan, s. 468; Cahen, s. 234. Anorilln Tarih-iAl-i Selyuk ise olaya ba§ka bir ac,:1dan bakar ve sultan karde§lerin, agabeyleri izzeddin'in himayesini kabul ederek gec,:imsizlikten vazgec,:tiklerini yazar (bk. Anadolu Selyuklulan Devleti Tarihi Ill, faks. n§r. ve Tiirkc,:e c,:eviri: F. Nafiz Uzluk, Ankara 1952, s. 33. Bundan sonraki olaylarrn hsa anlatunlan ic,:in aym eserin 33-36. sayfalanna bahlabilir). 5 ibn Bibi, II, 133; AbU'l-Farac, II, 559; Necip Asrm-Mehmed Arif, O=nh Tarih~ Tarih-i Osmani Enciimeni nqr., istanbul 1335, ss. 446-454; Turan, s. 4 71.
SARISALTIK
19
Muhtemelen bu yiizden kendi kti<;:iik sultan II. Alaeddin Keykubad ile Kayseri'de kahp izzeddin'i maiyyeti ile birlikte Mogul hamna yollach. izzeddin Sivas'a geldiginde, hastalanan Celaleddin'in oltim haberini alch (1254)6. Bu beklenmedik oliim, Sel<_;:uklu emirleri arasmda, sefahetin pen<_;:esine dti§mti§ olan izzeddin K eykavus aleyhinde fikirler uyanmasma ve Rtikneddin'e sempati ile baktlmasma yol a<_;:tl. Bunu farkeden izzeddin, Mogol hammn yanma gitmenin zamanSIZ olaca~ dti§tincesiyle, Celaleddin'in olumu dolaYISiyla kendisinin daha sonra gelecegini, ancak §imdilik ku<_;:iik karde§i Alaeddin'i gonderdigini Batu Han'a bildirdi 7 . Batu Han, asu buyiik Mogol ham M engti'ye iran'da vekalet etmekteydi. ~uras1 bir ger<;:ektir ki, Celaleddin Karatay'm sagh~nda kurulan duzen, onun olumuyle bozulmaya yiiz tutmu§, bu, zaten Mogollar'a tabi hale gelmi§ olan Anadolu Sel<_;:uklu devletinin, yeniden anaf§inin i<_;:ine surtiklenmege ba§lamasma yol a<_;:mi§tlr. Ku<_;:iik sultan Alaeddin'in adamlan, babas1mn vasiyeti mucibince Sel<_;:uklu tahnmn asu sahibinin o oldugunu yol boyunca kendisine telkin etmekteydile:r8. Kerimeddin Aksarayi'ye gore, agabeyleri izzeddin ve Rukneddin, Alaeddin'in Mogol hammn yamndan Sel<;uklu tahnnda tek ba§ma saltanat surme yetkisiyle doneceginden ku§kulanmaya ba§lami§lar ve o zamanlar on yedisine basilll§ olan ku<_;:iik sultamn lalas1 Muslih Hadim'i para ve servet vadederek kandmp onu oldurtmti§lerdir9. Boylece Alaeddin'in oltimuyle Sel<_;:uklu tahtl iki sultana kahm§ oluyordu.
Ne var ki, geri kalan iki karde§in aras1, <_;:evrelerindeki adamlan tarafindan a<_;:Ilmakta gecikmedi. Zaten buytik sultan II. izzeddin Keykavus mizaomn sefahete yatkm olmas1 sebebiyle ve arnk Celaleddin Karatay'm da basklSl olmach~ndan, kendini buttinuyle i<;:ki alemlerine ve kamnlara venni§, bu yiizden de etrafim ona bu ortami haz1rlayan sefih ve kalitesiz adamlar ahm§n. Bunlara ek olarak, sultamn Hmstiyan dayliannm da IV. Rtikneddin Kill<_;:arslan'1 sultanllktan uzakla§tlnp tahn yalmzca yegenleri ll. izzeddin Keykivus'a brraktlrmaya <_;:ah§mak suretiyle ortall~ bulandrrchklanm da unutrnamak gerekir10• Gerek sefihligi, gerekse dayilanmn uygunsuz harekederi, kamu oyunu ve ileri gelen Sel<_;:uklu emirlerini izzeddin aleyhine dondurmeye adeta zorlamaktaym. Bu durumu farkeden izzeddin'in taraftarlan, Rtikneddin'i oldtirme te§ebbusune bile kalla§tllar; ancak bu suikastten haberdar olan Rtikneddin, klyafet degi§tirerek Kayseri'ye ka<_;:maYI ba§arch ve orada 12 54 tarihinde Sel<_;:uklu sultam ilan edildi 11 . ibn Bibi, II, 136; Aksariiyi, s. 28; Turan, s. 472. Thn Bibi, qym yerde; Abu'1-Farac, aymyerde; Turan, qynz yerde. 8 Aksariiyi, s. 29; Turan, aynzyerde. 9 Aksariiyi, s. 30. Bu konuda donemin yukanlarda zikredilen diger kaynaklannda ohim §ekline dair tafSilat bulunmaktadrr. IO Bk. ibn Bibi, II, 136-1 37; II ibn Bibi, II, 137,139; Abu'l-Farac, II, 560; Turan, s. 474. 6 7
20
AHMET Y A;;AR OCAK
Bu geli§r:ruder H. 1zzeddin Keykavus'u karde§iyle ban§ma te§ebbusune zorlach ise de faydas1 olmach ve Rukneddin'in etrafindaki emirler ve taraftarlan giderek c,:ogahrken, kamu oyu da ondan yana iyice sempati beslemege ba§lach. izzeddin'in annesinin bir H1ristiyan, daylianmn sefih ve c,:IkarCI adamlar olu§U, buna kaq1hk Rukneddin'in annesinin ise bir Turk olmas1 ve kendisinin mazbut ya§aYl§' bu sempatiyi artlran bir faktor oldu. Bu durum II. izzeddin Keykivus'u karde§iyle iilkeyi payla§ma yoluna zorlach. Dnlu §eyh Sadreddin-i Konevi'yi ona gondererek Sivas, Malatya, Harput ve Arnid'i almaSim ve aralanndaki sava§a son vermesini teklif etti. Riikneddin ise Kayseri ve Klqehir'i de istedi. Boylece anla§ma ihtimali tamamiyle ortadan kalkmca, yine sava§maktan ba§ka c,:are kalmami§ oluyordu. Nitekim iki sultamn askerleri kar§lla§tllar ve Rukneddin bir kere daha maglup oldu; tutuklamp izzeddin'in huzuruna getirildi. izzeddin kardqine yine iyi muamele gosterdi. Kendisini Amasya veya Uluborlu'da ikameti tercih konusunda serbest b1rakt1. Riikneddin once Amasya'YI tercih ettiyse de buradan memnun kalmach ve Uluborlu'ya naklini istedi ve kaleye hapsedildi 12. Anadolu'da Selc,:uklu tahtl etrafinda butiin bu olup bitenler Mogollar tarafmdan yakmdan takip ediliyor, bir turlu yiiriimeyen ortak sultanhk ve 1zzeddin'in itaatini bizzat arzetmek uzere Karakurum'daki Mogol hammn yamna gitmek istemeyi§i, onlan Anadolu'yu i§gale ki§hrtlyordu. Bu arada Mogol hanh~nda meydana gelen baz1 ic,: geli§meler de bu sureci adeta tqvik etmekteydi. Bu meyanda Hiilagu'nun, Mogol imparatorlugunun Bat! topraklanm, yani iran ve Anadolu'yu yonetmek uzere buraya gelmesi ve unlu Mogol komutam Baycu Noyan'm h§la~na el koymas1 olaYim zikredebiliriz. Yerinden olan Baycu, izzeddin'den h§lak talebinde bulundu ve Erzurum'dan hareketle etrafi yagmalayarak Aksaray'a kadar geldi. Bu, onun gerc,:ek niyetini gostermekteydi. Sonuc,:ta Baycu ve izzeddin'in ordulan Ekim 1256'da Sultan Ham yahnlannda kar§Ua§tllar ve Selc,:uklu sultam yenildi; Aliiye'ye SI~nch 1 3. ibn Bibi, bu yenilgide Izzeddin'in, maiyyetindeki Selc,:uklu emirlerine kotu muamelesinin ve ahlak du§kunlugunun de paYI oldugunu kaydeder. II. izzeddin Keykavus'un bu utanc,: verici yenilgisi uzerine baZI emirler Uluborlu ka:lesine gidip Rukneddin'i hapisten kurtarchlar ve Baycu'nun olurunu almak suretiyle 4 Mart 1257'de resmen Konya'da tahta c,:Ikanp sultan ilan ettiler14. Burada onemli bir noktaYI aychnlatmakta yarar varchr. A§a~da da goriilecegi uzere, Turkmenler bu yeni durum iizerine, annesi Turk olan Rukneddin'i degil, butun ahlaki zaaflanna ve sefahet du§kunlugune ragmen, annesi bir Grek olan agabeyi izzeddin'i desteklemeye karar vermi§lerdi. Bunun sebebi, Rukneddin'in Baycu Noyan himayesinde, onun vas1tas1yla Mogollar'm resmi 12 ibn Bibi, II, 140-142; Aksariyi, aym yerde; Abu'1-Farac, aym yerde; N. As1m-M. Arif, Osmanh Tarih~ ss. 454-457; Turan, s. 475; Cahen, s. 239. 13 ibn Bibi, II, 146-149; Aksariyi, ss. 31-32; AbU'1-Farac, II, 562-563; Turan, s. 480; Cahen, ss. 241-243. 14 Bk. a.g.e., aym yerlerde.
SARISALTIK
21
hakimiyeti altmda saltanat siirmege raz1 olmas1, izzeddin'in ise b
16
ibn Bibi, II, 153-154; Turan, s. 486; ibn Bibi, II, 155-158; Abu'l-Farac, II, 573; Turan, s. 491.
22
AHMET YA?AR OCAK
kabul etmi§lercJi17. Osman Turan'a gore Muinedclin Siileyman, Mogollar nezclinde kazanch~ prestijden faydalanmak suretiyle ileride 1zzedclin'i aradan t;Ikanp gorunurde Ruknedclin'in, ama perde arkasmda kencli yonetiminin altmda Selt;uklu ulkesini birle§tinneyi hedefliyordu. Boylece iki katde§ arasmdaki saltanat mucadelesi, her ikisinin de kesin olarak Mogollar'm vesayeti altmda kendilerine aynlan bolgelerde hi.ikiim sunneyi kabul etmeleriyle sonut;lamru§ gori.inuyordu. Ancak bu durumun fazla siinneyecegi t;ok ge<;meden ortaya <;JktL. Vadeclilen vergileri toplamak iizere yanma gelen Mogol elc;ilerine 1zzeddin, once RUknedclin'den vergiyi tahsil etmelerini, sonra kencli yanma gelmelerini si:iylecli. Gerek bu olay, gerekse izzeddin'in Tiirkmenler'i toplayarak isyana hazrrlanch~ §eklinde ortada dola§an haberler, elt;ileri klzchrch. Onlar izzeddin'i Mogol hllki.imdarma §ikayet edeceklerini ve artLk onun tarafindan himaye edilemiyecegini bildirdiler. 1zzeddin belki hakh olarak bunun, kenclini tahttan indirmek amacma yonelik, Muinedclin Siileyman tarafindan hazrrlanan bir oyun oldugunu dll§unuyorduta.
1261 yillnda Hiilagu izzedclin'i Tebriz'e <;a~rch. 0 once kenclisi gitmeyip yerine Emir Yavta§'t yollach ise de, bir sure sonra Tebriz'e gitmek uzere, ayrn §ekilde yamnda yUklu hecliyeler oldugu halde maiyyetiyle birlikte yola <;JktL. Ne var ki yan yolda Mogol emiri Ahncak Noyan'm kalabaltk bir ordu ile Anadolu'ya hareket ettigini, karde§i RUkneddin ve veziri Muineddin Siileyman'm onu kaf§Ilamaya t;IktLklan haberini alch. Bu noktada 1zzeddin'in kencli veziri ve tammru§ devlet adarm Sahib Ata Fahredclin Ali tarafindan bizzat oyuna getirilcligi, onun tipki Muineddin Siileyman gibi ileride Selt;uklu devletini birle§tinnek maksachyla gizlice RUknedclin ve veziri ile anla§ti~ da kaydediliyor. Osman Turan bunu, esasmda faziletli bir devlet adarm olan Sahib Ata Fahreddin Ali'nin, izzeddin'in Mogollar'a kar§t §allStmn olmach~m gordugunden, gerc;ek<;i davranmaya mecbur oldugu it;in yapllgtlll soylemektecJirl9, Her halu karda Ahncak Noyan'm ordusuyla Aksaray yakmlanna gelcligini duyan Izzedclin'in, onunla kar§lla§mayt emirleri Ali Bahachr, Ugurlu ve Emir Yavta§'a btrakarak Antalya'ya t;ekilcligini goruyoruz. Sonu<;ta izzeddin'in emirleri, ~emsedclin Altun-aba Ham mevkiinde 1261 yillnda Mogollar tarafindan a~r bir bozguna ugrattlch2°. Bu olay artik, II. izzedclin Keykavus'un bir Selt;uklu sultam olarak saltanatmm sonunu getinnekteydi. Bununla beraber onun, §allSim sonuna kadar kovalamaya niyetli oldugu ve bu meyanda, 1260 yillnda Ayn Calut mevkiinde Mogollar't Orta Dogu'ya geldiklerinden beri ilk defa agtr bir maglubiyete ugratan MlSlr Memluk Sultam Baybars ile hemen ittifak kunna tqebbusune yonelcligi goriiluyor. 0 zamanlar Islam dunyasmda putperest Bk. Turan, aym yerde. Bk. Turan, ss. 493-494. 19 Turan, s. 495. Bu kuvvetli bir ihtimal gibi goriiniimektedir ve dogru olabilir. 2o A.g.e., gosterilen yerlerde. Aynca bk. Yaz1cJZade, v. 375 a vd. 17 18
SARISALTIK
23
Mogollar't yenen buyUk islam mucahidi olarak fevkalade bir saygmhk kazanan Baybars, bu <;agnya musbet cevap verdi ise de, sur'atle vuku bulan geli§meler bu ittifakm fllliyata intikaline firsat btrakmarm§ ve II. izzeddin K eykavus i<;in artlk daylianmn memleketine s1~nmaktan b~ka <;are kalmarm§n2l . Boylece IV. Rukneddin Kill<;arslan, Mogollar'm yardlm1 sayesinde Sel<;uklu illkesinin tek sultam olarak tahtta oturma firsanm elde etmi§ oluyordu. Butun bu olup bitenlerde, onun veziri ve belki Sel<;uklu iktidanmn ger<;ek yoneticisi Pervane Muineddin Silleyman'm onernli bir rol oynadl~m bir kere daha hanrlamakta yarar vardrr. Sel<;uklu tarihinin 1277'ye kadarki donemi, ger<;ek anlamda onun iktidar donemiclir22. BiZANS HiMAYESiNDE BiR SELQUKLU SULTAN! Aldl~ a~r yenilgi ile buyUk bir hayal klnkh~na ugrayan II. izzeddin Keykavus amk Sel<;uklu tahn i<;in hi<; bir §anstmn kalmadlgrm gormii§ olmasma ragmen, ibn Bibi'ye bakilirsa, hala karde§iyle anla§abilecegi umidini ta§Imaktaydl. Ancak veziri Muineddin'in buna yana§mayaca~m bildiginden, kardqinin iktidanm tevekkiille kabullenmekten ba§ka <;aresi kalmadl~m da goruyordu23. Bu sebeple belki Mogollar'm kendini sag btrakmayaca~ dii§iincesine kaplicbgr i<;in, kans1, iki oglu, annesi ve me§hur iki daylSl Kir Haye ve Kir Kedid ile hemen Antalya'ya ge<;ti. Burada mirahorunu anne tarafindan da yahnl1~ oldugunu bildigi Bizans imparatoru VITI. Mihail Paleologos'a24 yollayarak kendisini, ailesini ve yahn adamlanm yamna kabul etmesi i<;in ricada bulundu. Bu konuda butiin kaynaklar, imparatorun bu ricaya comert<;e kar§illk verdigini kaydederler. Esasmda VIII. Mihail de hayatlmn bir doneminde, yani Konstantinopolis Latinler'in elinde iken izzeddin'in yamna st~nrm§, husni.i ka bul gormii§, iznik'te imparator olduktan sonra 126l'de Latinler'e kar§I sava§arak Konstantinopolis'i ellerinden almt§ ve yeniden burada hiikiim surmege ba§larm§h. Bu yi.izden ve muhtemelen, annesi tarafmdan da yahnll~m dikkate alarak izzeddin'in s1~nma talebine tereddutsiiz muspet cevap venni§ olmahdrr.
izzeddin boylece Bizans b~kentine ayak bash. Onbir y~mda tahta <;tkan, ii<; yrl yalmz ba§ma, dort yli iki kardqiyle, sonra iki yli yine tek ba§ma saltanat suren, iki kere de kardqiyle illkeyi payla§mak suretiyle hukumdarhk yapan Selibn Bibi, II, 160; Aksaril.yi, s. 32; Bu konuda Nejat Kaymaz tarafindan kaleme almrru§ <;:ok iyi bir monografi van:hr: Pervane Muinu'd-Dln Sulqman, AU. Dil ve Tarib-Cografya Faki.iltesi yay., Ankara 1970. Aynca §Una da bak:tlmahdrr: Carole Hillenbrand, "Mu'in al-Din Parwil.na: The servant of two masters?", Miscellanea Arabica et Islarmca, ed. F. DeJong, Uitgeverij Peeters en Departement Orientalistiek, Leuven 1993, ss. 267-274. 23 ibn Bibi, II, 159. 24 Bundan sonra bu konuyla ilgili biitiin Tiirk kaynaklan VIII. Mihail'i Bizans imparatorlarrnm bildik unvaru Basileus'tan bozma Vasifyus yahut Fasilyos diye anacaklanhr. 21
22
24
AHMET YJ\.5AR OCAK
c;:uklu sultam; on alll y1lhk miicadeleli bir hayat gec;:irdikten sonra, yirmi yedi ya§mda oldugu halde boylece gurbet hayatma adJmm1 atml§ oluyordu. imparator bu asil misafirine ve ailesine biiyiik bir yakmhk gostererek diledikleri gibi ya§amalanm sagladJ; Bu arada sultamn c;:ok giivendigi iki yakm adarm, rnirahur Ugurlu ve Ali Bahad1r, yanlanna topladJklan kuvvetlerle son bir defa daha Riikneddin'e kar§l <;:Iknlarsa da, Konya yaklnlannda Muineddin Siileyman'm kuvvetleri tarafindan bozguna ugratlldtiar ve Bizans ucuna kac;:nlar. Ancak burada da rahat edemiyeceklerini gordiiklerinden, efendileri sultamn yanma, Konstantinopolis'e gittiler. imparator onlara da biiyiik bir yaklnllk gosterdi. Buna mukabil de onlar imparatorun hasunlarma kar§I sava§tllar. imparator onlann bu hizmetlerinin her zaman kar§iliii;ml veriyordu. 25 Burada i zzeddin'in bu yakm adamlanmn gerc;:ekten efendilerine ne kadar bagh olduklan, bu olayda aQkc;:a belirmektedir. 0 kadar ki, sultan her §eyi b1raklp iirnidini keserek Konstantinopolis'e siii;IndJi-';1 halde, onlar onun adJna bir kere daha §anslanm denemek ic;:in Riikneddin'e kaq1 <;:Ikrm§lardJr. lzzeddin'in Konstantinopolis'de imparatordan ne olc;:iide yaklnllk gordiigune clair ozellikle Pachymeris'te oldukc;:a ilginc;: bilgiler vardJr. Ona gore, imparator izzeddin'e Konstantinopolis'de istedigi gibi, serbestc;:e ya§amasma, ozel muhafizlarla dola§lp yalmzca imparatorlann giyebilecegi brllllZl ayakkabuar giymesine izin vermi§ti. Hatta ona, yeniden tahn ele gec;:irmesi ic;:in askeri yardJmda dahi bulunabilecegini vadetmi§ti. Aynca patrik Arsenios da izzeddin'le yakln bir dostluk kurmu§tu26. imparatorun gosterdigi bu yaklnllk konusunda YaZICizade de teyid edici ifadeler kullanmaktadJr27. Hatta o, izzeddin ve adamlanmn buradaki sorumsuz ve a§ID rahat hayah yiiziinden melnleketlerini unutup biitiin giinlerini ic;ki ve sefahet alelnlerinde gec;:irdiklerini yazar2 8 . Bununla beraber bu monoton ve rahat hayann yine de, oradan oraya muharebe pqinde ko§U§turan, ba§kalanm yonetmege ah§llll§ bu insanlan s1kmaga ba§ladJi-';1 anla§Ihyor. Zira bir ara izzeddin, Ali BahadJr ve Ugurlu imparatorun huzuruna <;1bp siirekli bir §ehir hayanmn kendilerini slknii;ml, "Tiirk taifesi" olarak yaylak ve b§lak hayanna ah§Ik olduklanndan, kendilerine b§m ki§layacak, yazm da yaylayacak bir arazi tahsis edilmesini ve Anadolu'dan kendilerine tabi olan Tiirkmenler'i getirterek buraya birlikte yerlqmek istediklerini bildirdiler. Bk. hm Bibi, II, 160; Turan, s. 497. Bk. Pachymere, Histoire de Constantinople, fr. <;ev. Cousin, Paris 1673, VI, 13-14'ten naklen Turan, ss. 497-498. Pachymeris izzeddin'in Hrristiyanhga <;ok itibar ettigini, aziz ikonalanna ve patrigin bakmu altmdaki roliklere bi.iyiik sayg~ gosterdigini bildirmekte ve hatta onu Hiristiyan zannetmektedir. Oysa izzeddin'in bu yakl~mu, muhtemelen heni.iz mi.isli.iman olmarru§ olan annesi dolaYJsiyla bir ah§kanhgm gori.inti.isi.i olmahdrr. 27 Bk. YaZiozade, v. 375 b: "Fasilevs a711ln ik:ram ve taziminde goyet miibalag,a laldt ve kendii:ye ve etbd!na ve gya' wa yokluk tekelli!fitdi ve ulu konukluklar !alup yok ni 'metler dokdi ve balzNler virdi ·~ 28 A.g.e., aym yerde: " .... nii;; ii ni'met ve rahata miistajfrak olup vatanlann unutdtlar ve hergiin '£j ii iyete me§gul oldtlar". 25
26
SARISALTIK
25
VIII. Mihail bu arzuyu kabul ederek onlara Bizans'la De§t-i Klp<;ak arasmda (bugiin bir k.tsrm Bulgaristan'da, bir ktsrm da Romanya slillTlan i<;inde ve Karadeniz'e kt}'lSl olan) o vakitler gayri meskCm haldeki Dobruca arazisini tahsis etti. Bunun iizerine sozkonusu Tiirkmenler, Anadolu'dan getirilip izzeddin'in b~kanl!~nda Dobruca'ya yerle§tirildiler29, ki i§te bizim San Saltlk'm tarihl rolii de tam bu olayla ba§layacaknr. Ancak bu noktada ortaya bir mesele <;ooyor: Kaynaklanm1z, lzzeddin ve adamlanmn Konstantinopolis'de imparatoru devirmeye yonelik bir komplo haz1rh~ndan bahsediyorlar. Rivayete gore izzeddin, Ali Bahamr, Ugurlu ve izzeddin'in daylian yine bir sefahet ilelninde iken ic;kiyi iyice ka<;Irmi§larmr. Tam anlam1yla sarho§ olan kafadarlar izzeddin'e, eger Allah yarmm eder de, haz1r taraftarlan da <;ogalm!§ken bir firsanm bulup "Vasilyus"u ortadan kalmnrlarsa, atalanmn yurdundaki saltanattan mahrum kalan sultamn, bu defa Bizas'ta si:tltanat siirme imkfunna kaVU§abilecegini soylemi§lerdir. Fakat bu konU§malar sultamn da}'lSl Kir Kedid tarafindan imparatora ihbar edillni§ ve imparator, ~a~da daha geni§ anlanlaca~ iizere, bu "hain konuklar"1 cezalandirmak zorunda kalm!§ur30. Boyle olunca, bu komplo hadisesinin Dobruca iskfu:undan sonra vuku bulffiU§ olmas1 gerekir. Zira imparatorun, kendini devirmeye kalk.t§an izzeddin'e dostluk gosterip istegini yerine getirmesi soz konusu olamaz. Bu takdirde, ya izzeddin'in Dobruca iskfu:undan sonra tekrar Konstantinopolis'e donmii§ olmasi, veya Tiirkmen a§iretiyle beraber Dobruca'ya gitmeyip Konstantinopolis'de kalmaya devam etmesi gerekir, ki bu mantikh goriinmiiyor. Bu yiizden bu sonuncu durum ger<;ek olmahmr. 0 zaman, kanaatilnizce -tabii kaynaklann zikrettigi komplo ola}'l ger<;ekten varid ise- izzeddin'in Anadolu'dan getirtecegi ~ireti yerle§tirmek i<;in imparatordan toprak istemesinin alunda hakikatte, k.t§lak ve yaylak hayatina duydugu ozlemden <;ok, tasarlam~ komplo i<;in gerekli kuvveti temin etme amac1 yanyor demektir. SARI SALTIKLA ANADOLU'DAN DOBRUCA'YA Asli konumuz olan San Saltlk'm, nasli bir ortamda, hangi §artlarda ve zamanda tarih sahnesine ~ti~ daha iyi anlatmak maksamyla ozetledigimiz biitiin bu geli§melerden sonra i§te §imdi onun devreye girdigi Dobruca go<;ii konusuna geliyoruz. Once hemen §Unu soyleyelim ki, II. izzeddin Keykavus'la ilgili olaylan ve onun Bizans'taki ikametini olduk<;a teferruatll bir hi<;imde hikaye eden <;agda§ 29 Bk. Yaz1crzade, v. 376 a; Seyyid Lokman, s. 9 vd.; Georgii Pachymeris, De Muhaele et Andronico Palo£logis, Il§T. Immanuel Bekkerus, Bonnae 1835, I, 129 vd.; Nicephor Gregoras, Byzantina Historio, Il§T. Immanuel Bekkerus, Bonnae 1829, I, 82. 30 Msl. bk. ibn Bibi, II, 161; Aksarayi, ss. 56-57; Pachymeris, I, 174; Ia§. Turan, s. 499.
26
AHMET YA:;;AR OCAK
Sel<;uklu ve Siiryani kaynaklan (ibn Bibi, Aksarayi ve Abu'l-Farac), bu Dobruca go<;iinden ve iskanmdan ve hele San Salt.Ik diye birinden hi<; mi hi<; bahsetrnezler. Bu durum, konuyla me§gul olan tarih<;iler arasmda tartl§ma yaratrru§t:Ir. J. von Hammer,J. Deny, F. Babinger, V. D. Smirnov, F. Taeschner, P. Wittek, G. D. Balas<;ev ve A. Decei gibi Bat:Ih, F. Kopriilii, A. Golpmarh, H. inalcJ.k gibi yerli tiirkologlarca bu go<; ve San Salt.Ik tarihsel bir vaha olarak goriiliirken, P. Mutaf<;iev, H. W. Duda ve yahn sayliabilecek bir tarihte C. Cahen gibi bilim adamlan tarafindan tamamiyle hayali olarak nitelendirilmi§tir. Yalruz C. Cahen meseleye ilk ikisinden daha yumu§ak yakla§lr ve tbn Bibi'yi mesnet gostererek boyle bir go<;iin olmarm§ olabilecegi ihtimalinin daha yiiksek oldugunu belirtir3 1• Bu ikisinin gerek<;esi, ne ibn Bibi, ne de Aksarayi'de boyle bir olaydan bahsedilmemi§ olmas1dir. Onlara gore eger boyle bir go<; olaYI vuku bulsaydi, bu iki onemli kaynagm bunu zikretrnesi icap ederdi. A. Decei ise bu gorii§e "hi<; bir devirde ve diinyarun hi<; bir yerinde hi<; bir kronigin, ne kadar giivenilir ve ciddi olursa olsun, hi<; birini adamadan her olaYI kaydetrnesi gibi bir zorunluluk olmadi~" §eklinde bir gerek<;eyle hakh olarak itiraz etmi§tir32 . Kaldi ki, bahis konusu iki tarih<;iye, hem de <;agda§ Bizans kaynaklan ba§ta olmak iizere, ni<;in diger kaynaklann boyle bir olaYI uydurma geregini duymu§ olabilecekleri sorulabilirdi. Bize gore de bu iki Sel<;uklu kayn~nda olaYin zikredilmemesi, kesinlikle boyle bir hadisenin olmadi~ru ispat etrnez. Nitekim Halil inalcJ.k ta bu go<;iin ger<;ekte vuku buldugunu, dolaYisiyla Yaztctzade'nin kaYidanrun ge<;erliligini kabul ettigi gibi33, Elizabeth Zachariadou da Yaztcwglu'nun yazdiklanru dogrulayan be§ adet beige yaYiffilamak suretiyle hadiseyi teyid etmi§tir34 . Ger<;ekten de ibn Bibi ve Aksarayi izzeddin'in Bizans'a Sl~ ve -ozellikle ibn Bibi oradaki hayat:Iru- naklettikleri halde Dobruca go<;iinden ve San Salt.Ik'tan hi<; soz a<;mazlar. Ashnda bu ilgin<; bir durumdur. Bu go<;ten ve San Salt.Ik'tan haber verenler, Osmanlt doneminde yaztlmi§ Turk kaynaklandlr. Eger olaya <;agda§ Georgios Pachymeris ve Nicephorus Gregoras gibi iki Bizans kayn~ olmasaydi, ger<;ekten de bunlarm hayal mahsulii olduklan rahadilla dii§iiniilebilirdi. Ama bu iki Bizans kroniginin kaYidan ve Zachariadou'nun yaYinladi~ belgeler, meseleyi §iiphe konusu yapmarun yersiz oldugunu gostermektedir. Her halii karda, bu go<; meselesinin izzeddin'in yukanda zikrolunan komplo olaYindan once meydana geldigi kanaatimize gore a<;J.kt:Ir. izzeddin'in Anadolu'dan getirtecegi Tiirkmen a§iretini yerle§tirmeye yonelik toprak talebi31 Bk. C. Cahen, "Gagauzlar'm kokeni ile ilgili tart:I§mah hususlar", c;:ev. H. Giingor, Turk KUltaril, sa)'I: 45 7, Ma)'lS 2001, ss. 299-30 1. 32 Bk. Decei, s. 108. 33 Bk. inalcik, "Dobrudja", E/2; kr§. aym yazar The Ottoman Empire, The Classical Age (1300-1600), trans. by Norman Itzkowitz- Colin Imber, Weidenfeld & Nicholson, London 1973, p. 187. 34 Zachariadou," Oi HJ.ristianoi apogonoi tou izzeddin Kaikaous sti Verroia [Veria 'da (Selanik) izzeddin Keykivus'un HJ.ristiyan torunlan], Makedoniki, VI (1964-1965), ss. 62-74.
SARISALTIK
27
nin, YaztciZade ve Seyyid Lokman'da yazildigt gibi3 5 , imparator tarafindan hemence ve kolayca yerine getirilrnedigini, Bizans kaynaklan belirtiyorlar. Onlara bakillrsa, Vlll. Mihail, bu talebin kar§IlanmaSI halinde, vaktiyle hiikiimdarhk yaprm§ olup bugiin tahti elinden ahnarak yabano bir iilkede sigtnti hayau ya§ayan bir eski sultanm, bu i:mkfun kendi aleyhinde kullamp kullanmayacagt ku§kusu ile cid~ olarak endi§elenmi§tir36. Ancak Bizans kaynaklan imparatorun lzzeddin' e cevabmm ne oldugunu kaydetmiyorlar. Fakat, YaztCIZade'nin ~ok a~Ik ifadelerinden oyle anla§iliyor ki, sonu~ta imparator izzeddin'in istegini yerine getirmenin dogru olacagtm dii§iinmii§ ve ona Anadolu topraklarmda degil, Bizans'm Balkanlar'daki topraklannda bo§ bir uc arazisini, YaztCIZade'nin tabiriyle "tendurilst ve ab u havasz hUb" Dobruca'Yl vermi§tir. Bu meselenin analizine ge~meden evvel §U soruyu sormarmz gerekiyor: Donemin Sel~uklu kaynaklan bu olaydan bahsetmediklerine, Y aztCIZade'nin de ibn Bibi'yi ~evirirken Bizans kaynaklanndan yararlanmaSI pek soz konusu olmadig-tna gore, II. Murad devrinde yaptigt bu ~evirisinin II. izzeddin Keykavus'la ilgili klsrmna koydugu Dobruca go~ii ve San Saluk epizodunun kaynagt nedir? Ba§ka · bir deyi§le Y aziciZade, verdigi bu ek bilgileri nereden temin etmi§tir? Bizce bu sorunun bir tek cevab1 vardrr: Yaz1ciZade bu bilgileri Dobruca'da ve Karesi'de ya§ayan Tiirkler'den derlemi§ olmahdir. Onlar, miiellifin ya§adigt donemde, yakla§Ik bir bu~uk asrrdir kokenleriyle ilgili bu biiyiik tarihsel olaya clair aralannda ya§ayan sozhi rivayederi kendisine nakletmi§ bulunmahdirlar. Bizans kroniklerinin de tammadigt San Saluk'la ilgili bilgilerin kaynagt da muhtemelen aym rivayeder olabilir. Bizce bu rivayederin ger~ekle ilgisi bulunmadigtm soylemek, dolaylSlyla Y az1ozade'nin hikayesinin ihticaca salih olmadigtm ileri siirmek i9n bir sebep yoktur. Qiinkii o devirde Dobruca'da bir az1nllk halinde ya§ayan bu Tiirklerin bu kadar onemli bir olaYI unutmalan miimkiin olmadigt gibi, uydurmalan da miimkiin degildir. Teferruada ilgili par~alar sonradan eklenmi§ olsa bile, kendilerinin Anadolu'dan San Saluk adh bir a§iret §eyhinin liderliginde bir zamanlar Dobruca'ya go~ etmi§ bulunduklan hadisesi, bu ana ~gisi ile muhakkak ki uydurulacak bir §ey degildir. ~imdi Dobruca'ya vuku bulan bu Tiirkmen iskammn naSil cereyan ettigi konusuna gelebiliriz. Haurlanacagt iizere, izzeddin'in Bizans imparatoru VIII. Mihail'den, kendine tabi Anadolu'daki Tiirkmenler'i getirterek birlikte ki§laYIP yaylayacaklan bir arazi talep ettigine yukanda deginilmi§ti. Yaz1c1zade'ye gore, izzeddin Anadolu'daki Tiirk a§iretine el alnndan haber etmi§, onlar da vakit kaybetmeden
35 Bk. Yaz1azade, v. 376 a; Seyyid Lokman, s. 9. Buralardaki metinler, Giri§ lasmmda zikredilen, P. Wittek, J. Deny ve A. Decei'nin makalelerinde tekrar tekrar yaymtlandlgmdan, burada bir kere daha kaydetmeyi gereksiz buluyor ve sadece referanslanm vermekle" yetiniyoruz. Metinler i<;in oralara balalabilir. 36 Bk. Pachymeris ve Gregoras, O:)lntyerlerde; kr§. Decei, a.g.m., s. 97.
28
AHMET Y~AR OCAK
Dskiidar yoluyla Rumeli'ne ge<;ip dogruca Dobruca'ya gelnll§lerdi3 7• Seyyid Lokman bu i§in 66211263-64 tarihlerinde ger~eklt'.§tigini a<;Ikc;a yazar3B. Bu go~ edenlerin yakl
VIII. Mihail i§te boyle bir bolgeyi Anadolu'dan gelen otuz kirk obalik (yahut on on oniki bin ki§ilik) bir Turkmen
SARISALTIK
29
imparatoru belki biraz bu sebeple, fakat belki daha ziyade, De§t-i K!p<_;:ak'taki Tatarlar'm saldmlarmdan snnrlanm korumak ve onlarla kendi arasmda bir savunma bolgesi yaratmak amaayla Dobruca')'l izzeddin'in ve Tiirkmenler'inin yerle§mesine tahsis etmi§ olabilir. Peki San Salt:Ik yonetiminde buraya yerle§en bu Tiirkmen a§ireti burada ne yapn, nasu ya§aill? Bu sorunun cevabrm da a§a~da gorecegiz. BiZANS'TAKi SEFAHET HAYATI, HAPiS VE KURTULU~ Yukanda da anlatliill~ iizere, biiyiik bir ihtimalle izzeddin'in kendisi, Anadolu'dan getirttigi, San Salt:Ik yonetimindeki Tiirkmen a§iretiyle beraber hemen Dobruca'ya gitmemi§, Konstantinopolis'de kalma)'l tercih etmi§ti. i§te kaynaklann anlatnklan, imparatora ka.cy diizenlemeyi dii§iindiigu, yukanda bahsi edilen komplo, bu iskan ola)'lndan sonra vuku bulmu§ olmahillr. ibn Bibi'ye gore VIII. Mihail, izzeddin'in da)'lSI Kir Kedid'den kendi iktidanna kaq1 gizli bir komplo hazrrh~ haberini ahr almaz, hi<;: duymarm§ gibi mirahor Ugurlu ile Ali Bahaillr'1 saraya <_;:a~rtml§ ve derhal tutuklattlrmi§tlr. Ugurlu'nun goziine mil <_;:ektirip Ali Bahaillr'1 oldiirtmii§, Sultam da birka<;: grin goz hapsine alillrillktan sonra, Meri<_;: nehri agzmdaki Enez (Ainos) kalesinde hapsettirmi§tir. Sultamn annesini ve G1yaseddin Mes'ud ve Riikneddin Keyfuners adh iki oglunu da §ellirde birakml§ttr43. Pachymeris ve Gregoras'a gore izzeddin Altm Ordu hiikiimdan Berke Han ve Bulgar krah Konstantin ile gizlice temas kurarak onlan Bizans topraklanna salillrmaya te§vik ettigi i<;:in, imparator sultam ailesinden ve Sel<_;:uklu emirlerinden a)'lrarak Enez kalesine hapsetmi§, kii<;:iik oglunu da yamna alarak Konstantin arum vermi§ ve illristiyan usuliince terbiye edilmesini istemi§tir-44. YaziciZade de, "Fasilevs"in izzeddin'in annesini ve iki oglunu ahkoydugunu, biiyiik ogluna, yani G1yaseddin Mes'ud'a Karaferye'yi (bugiinkii Selanik) dirlik olarak verdigini, kii<;:iik oglunu da "kendi kannda" ahkoydugunu yazmak suretiyle Bizans kaynaklannm bu §ehadetini teyid etmektedir45. Sultamn annesinin, oglunun Enez'de hapsi esnasmda oldiigu haberini alill~ i<_;:in ikamet ettigi kuleden a§a~ atlayarak intihar ettigi de rivayetler arasmdadrr. 0. Turan bu ola)'ln 1262 )llhnda oldugunu yaz1yorsa da, Dobruca go<_;:iiniin 1263-64'te oldugunu kesin olarak bildigimize gore, kanaatimizce burada iki yuhk bir yanilma pa)'l olmahdrr. Qiinkii mant:Jki olarak izzeddin'in tutuklamp hapsedilmesinin de en azmdan hi<;: olmazsa aym tarihte, yani 1263 veya 1264'te meydana gelmi§ olmaSI gerekir. Msl. bk. hm Bibi, II, 161; kr§. Hammer, I, 46-47, II, 164-165; Turan, s. 499. Bk. Pachymeris, I, 231; Gregoras, I, 100. 45 Bk. YazJ.ciZade, v. 377 a-b; Wittek, ''Dobruja'~ s. 648; aynca bk. Zachariadou, a.g.m. 43
44
AHMET YN;)AR OCAK
30
ibn Bibi'nin klsaca ger;tigi Ugurlu ve Ali Bahadrr olayrm islam kaynaklan daha tafsilath olarak kaydederler. Onlara gore, bu ikisi ve Nureddin Erzincani'nin de aralannda bulundugu diger Selr;uklu emirleri, yakalamp Ayasof)ra'ya got:iiriilmii§ler ve orada patrigin huzurunda H:tristiyanh~ kabule zorlanrm§lardrr. Kabul edenler kurtulmu§, etmeyenlerin goziine Ugurlu gibi mil r;ekilnll§ veya Ali Bahachr gibi oldiiriilrnii§lerdir. Bu arada Nureddin Erzincani'ye de ayru teklif yapilrm§, fakat o biiyiik bir cesaretle i§kence ve oliime meydan okuyarak Bizanshlann hayranh~m kazanrm§ ve bu sayede hayatlm kurtarrm§tlr-46. Bu olaym biraz deforme olmU§ yansnnasiru biz Salt:zk:name'de buluyoruz. Bugiine kadar dikkati r;ekmeyen pasajda anlatllch~na gore, San Saltlk ve maiyyetindekiler Konstantiniye'ye gelmi§ler ve Ayasof)ra'ya giderek ora)'l putlardan temizlemi§ler, agar;tan bir minber yap1p Cuma namazi kl.lmi§larchr. Daha sonra §ehrin orta yerine yiiksek bir duvar r;ekip buradan Ayasofya oniinde yaptlklan havuza su getirmi§ler ve daima buradan abdest alrm§larchr. Bu duvann berisi miisliimanlara, otesi kafirlere ait OlmU§tur. Fakat kafirler Konstantiniye'deki bu miisliimanlan hrristiyan olmak ir;in zorlamaya ba§larm§lardrr. Onlar Ayasofya'da toplamp kacy koymak istemi§ler, tam iir; giin cenk etmi§lerse de ba§aramarm§larchr. Kafirler bu esnada iir;binden ziyade miisliimam helak etmi§lerdir47. Osman Turan, izzeddin'e atfedilen ve daylSlrun ihbanyla ortaya r;Iku~ bildirilen komplo ola)'lmn, muhtemelen izzeddin'i ve adamlarm1 devreden fSikarmak ir;in imparatorun yarattl~ bir bahaneden ibaret olabilecegini dii§iinmii§tiir. Ona gore imparator, hir; bir §ekilde iistesinden gelemiyecegi ve hl§rmndan kurtulam1yaca~ Hillagu'nun yonettigi Mogollar'a kar§l kendini emniyete almak ir;in bu yola ba§VUriDU§tur. Qiinkii 1260 yillnda miisliimanh~ kabul eden Altln Ordu hiikiimdan Berke Han, putperest akrabalanna k~1 o Siralar MISlr sultaru Baybars ile anla§llll§tlr. Bu miinasebetle imparator, izzeddin'in biiyiik bir ihtimalle bu ittfaka dahil olma yoluna ba§Vllraca~ndan ku§kulamyordu. Gerr;ekten de izzeddin hem Berke Han'a hem de Sultan Baybars'a elr;i gondermi§ti. Berke Han ise kendisi ve tebeas1mn miisliimanh~ kabul ettigini, bu yiizden miittefik olmalan lazim geldigini bildirmi§, kendinin kuzeyden, Baybars'm da Dogu Anadolu iizerinden Hillagu'ya taarruz edip 1zzeddin'in de kendilerine yarchmCI olmasiru soylemi§ti. Buna kar§illk Baybars da ham Mogollar'a kar§t cihada te§vik ediyordu. i§te bu durumdan haberi olan VITI. Mihail, Anadolu'yu fiilen i§gal eden ve boylece kendine daha da yakinla§llll§ olan Mogollann hl§mmdan korunmak ir;in izzeddin ve adamlanm devreden r;1kararak Mogol hamna ho§ goriinmeyi planlarm§ olmahchr48. 0. Turan'm bu dii§iincesi, bu anlattlklan goz online ahnch~nda hir; de haks1z goriinmemektedir.
Baybars Mansfui, .<:,abdetii'l-Fzkre, Oxford niishasi v. 187 a'dan naklen Turan, ayru yerde. Bk. Ebu'l-Hayr-i Rumi, ss. 57-58; Ia§. yazma niisha, v. 276 b-278 a. 48 Bk. Turan, s. 498. 46
47
SARISALTIK
31
izzedclin'in Berke Han tarafindan hapisten kurtanlmasi olaymda, talebin kimden ve nasli gelcligi hususunda kaynaklarda degi§ik ifadelere rastlamyor. Mesela ibn Bibi, Berke Han'm Allah'm ilharmyla sultam kurtarma fikrine dii§iip asker gondercligini, mevsim ki§ olmas1 dolaylSlyla askerin donmu§ olan Tuna')'! rahathkla ge~ip esir Sel~uklu sultamm ve ailesini kurtarm~m kaydecliyor49. Y aziciZade, muhtemelen Arap kaynaklanndan yararlanarak, Berke Han'm, sultamn kardqi Riiknedclin'in ricas1 iizerine hzedclin'i kurtarmak i~in harekete ge~tigini, bilclirir5°. Bizans kaynaklanndan Pachymeris'e gore ise, derin bir hayal kinkh~ ge~irmekte olan izzedclin, imparatorun me§guliyetinden yararlanarak yakin adamlanndan birini Karadeniz'in kuzeyine gondererek kenclisinin demirlerden ve zincirlerden kurtanlmasim bizzat rica etmi§tir. A Decei, izzedclin'in yakim olan bu ki§inin, onun eni§tesi Berke Han oldugu inancmdamr. Qiinkii Berke Han'm qlerinden biri, izzedclin'in halas1 oluyordu. Zaten Berke'yi yegenine yarmma yollayan da bu halas1 ic!i5I. SARI SALTIK'LA DOBRUCA'DAN DE~T-i KIPQAK'A Berke Han'm Bizans imparatoruna kar§I yirmi bin ki§ilik bir ordu gondercligini, aynca Bulgarlar'I da bu ordunun yamna katarak Balkanlar'daki Bizans topraklanm istilaya maruz birakti~m biliyoruz52. Bu gii~lii salmn kar§ISmda imparator bir §ey yapamarm§ ve izzedclin ile ailesinin Enez'den kurtanlmasma sesini pkarmami§tlr. Arap kaynaklanmn bu hikayesi, ashnda izzedclin'in ni~in imparator tarafmdan hapsettirilcligine clair Bizans kaynaklanmn yukanda nakledilen rivayederine uymaktamr. Bu surede izzedclin'in hapsinin yalmzca tasan halindeki bir komplo rivayeti yiiziinden olmam~, kanaatimizce belirgin hale geliyor. Boylece iki ylia yakin Konstantinopolis'de ya§ad!ktan sonra, ailesi ve Dobruca'daki Tiirkinenler ile birlikte Altm Ordu iilkesi Dqt-i Kip~ak'a getirilen izzedclin, Berke Han tarafindan biiyiik bir hiisnii kabulle kaf§lianffi53. Ogwlan 49 Gregoras, I, 101; hm Bibi, II, 161; Hammer, aym yerde; Togan, s. 268; Decei, s. 101; Turan, s. 500. 50 Yaz1cJZade, v. 376 b: "Hak Tedlii sultanm kardajtna (IV. Ri.ikneddin Kill<,:ars1an) ilJzam etdi tii karanapnt Dqt lwm Berke Han 'a gOnderdi kardajtml kurtm deyu reed '!Jiledi ~ Kr§. Seyyid Lokman, s.11. 51 Bk. Decei, s. 100. 52 Decei, aym yerde; Turan, aym yerde. Bu konuda 0. Turan Arap kaynaklanndan da yararlannn§hr. Bunlar i<,:in bk. Turan, aym yer, dipnot 73. 53 Berke Han, 1257'de Alan Ordu hiikiimdan olmu§, l266'da vefatma kadar tahtta kalilll§hr. Devletin biiyiimesinde ve geli§mesinde <,:ok gayret sarfetmi§ ve bagnns1zhgma kavu§maSlm saglann§U. 1260 yllinda miisliimanh~ kabul ettikten sonra, bu dinin Alan Ordu sahasmda yaylimasl i<,:in de elinden gelen <,:abayJ gostermekten <,:ekinmemi§, daha once de temas edildigi gibi, miisliiman hiikiimdarlarla ittifak kurmU§tU. Berke Han'm asli faaliyeti, Alan Ordu devletinde §ehir hayaumn, ticaretin geli§mesi, dolay1Slyla ekonomik giiciiniin aranas1 yolunda olmu§tur (Bu konuda geni§ bilgi i<,:in bk. A. Y. Yaku-bovskiy, Altmordu ve jnhitat:t, <,:ev. Hasan Eren, Milli Egitim Bak. yay., istanbull955, ss. 47, 57, bilhassa 61-63; W. Barthold, "Berke",.£4.).
32
AHMET YA,?AR OCAK
G1yaseddin Mes'ud ve Rukneddin Keylimers de kendisi ile birlikte bulunuyordu, ki bu Mes'ud daha sonra Anadolu'ya ge
SARISALTIK
33
bir tahm siyasal geli§meler sonucu, bir k:tsrmrun geri Anadolu'ya di:indiigum1, bir k:tsrmrun ise Dobruca'da kalc:hgrru biliyoruz. YaztciZade'ye gore bu geri di:inii§, herhalde San Salt:Ik'm vefatmdan sonra Tiirkmenler'in ba§ma gec;:en Halil Ece'nin ba§kanhgtnda gerc;:ekle§mi§ ve Tiirkmenler gemilerle Karesi iline gec;:erek orada yerle§mi§lerdir. Dobruca'da kalanlar ise c;:ok gec;:meden Hlristiyanhgr kabul etmi§lerdir, ki bunlara Ahiryan (Sona kalanlar) deniyordu58_ i§te bugiin Moldova'da ya§amakta olup, Paul Wittek'in "Gagauzlar=Keykavus'un adamlan" diye niteledigi Htristiyan Tiirkler'in temel ki:ikeni olmasa bile, ki:ikenlerinden biri herhalde bunlar bunlar olmahc:hr59.
58 YaziciZade, v. 445 a-b.; Ahmed Tevhid, "Karahisar-1 Sahib'de Sahip Ata Ogullart", TOEM, 9 (1327), s. 565. Aynca bu geri donii§ olaymm geni§ bir analizi i'>in bk. Wittek, ''Dobruja'~ ss. 662-663; aym yazar, ''Les Gagaouz;es'~ s. 22; Togan, Girij, s. 270. 59 Bk. Wittek "Les Gagaouz;es'~ ss. 12-24. Aynca bk. Machiel Kiel, "The tiirbe of San Saltik at Babadag-Dobrudja", ss. 205-225 ( Variorum, London), ss. 205-220). Bu konuda eskiden beri ileri siiriilen gorii§ler i9ll bk. Ciachir, Basarabyak Gagauz;lar'm Tarilz~ ss. 1-17; aynca bk. tilkiisal, Dobruca ve Tii.rkler, ss. 72-79;
II. BOLOM PEYGAMBER SOYUNDAN BDYDK BiR GAzi-EVLiYA Gene Abdal'la Haa Bekta.; geldiler San Salttgt Rumeli 'ne salddar Sukrolsun dertlere derman oldular T avafin kabuldur abdal dediler Sersem Abdal
;lERiF HIZIR: SEYYiD BATTAL GAZi'NiN TORUNU San Saltlk'm menkabevi hayatlm in§a etmek, §iiphesiz ki tarihsel phsiyetini in§a etmekten daha kolaychr. Bu konuda dayanch~m1z temel kaynaklar, ba§ta Saltikniime olmak iizere, Viliiyetniime-i Haa Bekta§-t Vel~ Viliiyetniime-i Otman Baba ve Evliyii 9elebi S€)1ahatnamest1ndeki menkabelerdir 1. Evliya Qelebi hari<;:, bu koleksiyonlar en azmdan XV. yiizylida yazlli hale gelmi§ olanlarchr. Bunlara bir de San Saluk tiirbe ve mezarlanmn bulundugu yerlerin halklan arasmda ya§amakta olanlan ekleyebiliriz. Ancak bunlarm <;:ogunun da bu yaz1h menkabelerin biraz bozulup degi§tirilerek veya baz1 ilaveler yapilarak meydana getirilmi§ versiyonlan oldugunu unutmamahYiz. 1§te bu iki grup kaynakta San Saltlk'm soyu, ailesi ve am hakkmda baz1 veriler bulunmaktachr. Bununla beraber biz, bunlann en eskisi olarak, Salnkniime'deki verileri kabul edebiliriz. Salnkniime'ye gore babas1, Seyyid Gazi (Seyyid Battal Gazi) soyundan "Ali oglanlanmn ashndan" Seyyid Hasan b. Seyyid Hiiseyn b. Muhammed b. Ali'dir. Cengiz Han'm Abbasi halifesi iizerine hiicum ettigi s1rada o da Yunan (Anadolu) ve Rum diyannda (Rumeli) gazalarla mqgul idi. Annesi ise, Rebia arum ta§Iyordu. Buna gore San Saltlk'm ailesi bir seyyid ve §erif ailesi oluyor. Yani o baba tarafmdan Hilseynf (seyyid), ana tarafindan Hasan£ (§erif)'dir2. Bu rivayet San Saltlk'1 Melik Dani§mend Gazi ile akraba yapmaktachr. Qiinkii Diini§mendniime'ye gore de, Melik Dani§mend Gazi aym §ekilde Seyyid Battal 1 Burada Salttlr:nt1me'nm ~' HalUk Akahn ne§ri, Vibiyetndme'nin A. Gi:ilpmarh ne§ri (Bedri Noyan'm manzum niisha nqriyle kai§:tl~hrmah olarak), Otrrum Baba Vtf4yetndmesi'nin ise, Adnan Otiiken 11 Halk Ktp., 495 nolu niishas1 kullarulml§hr. Dipnotlardaki atrllar bu niishalan gosterir. Evlryd 9elebi Sryahatnameslne yap:tlan atrllar ise, ikdam Matbaas1 nqrinedir. 2 Ebu'l-Hayr-i Rfuni, I, l-10.
36
AHMET Y~AR OCAK
Gazi'nin neslinden gelmektedir3. Salttkndme'nin yalmzca bir yerinde de San Saluk'm Kt:roan (Karaman?) Tiirkleri'nden oldugu kaydedilmi§tir4. Babas1 Seyyid Hasan, -Melik Dani§mend Gazi'nin gazalanmn da merkez iissii olan- Harcanavan vilayetine gelip Harcana (Har§ana), yani Amasya kalesini ku§atir. Kalenin klrah onu zehirletip oldiirtiir. Cenazesini bir dag iistiine defnederler. Annesi bir daha evlenmez. Bir sure sonra annesi de oliince, am $erjfHzzzr olan ii<; ya§mdaki ogul (San Saltik) yalmz ve fakir kal!r ve terbiyesini lalas1 Seravil iistlenir. Bu adamc~z onu zamamn ulemasmdan Abdillaziz arundaki ya§h bir zata teslim eder. ~erifHlZlr onun yamnda ilim ogrenir ve ilimde olgunla§lr. Babas~mn vefati ile dirligi (hitabet) kesildiginden, ~erif Hlz1r ge<;im kayna~ndan yoksun kahr. Sebiiktekin soyundan Sultan Silleyman'a rica ederler, o da babaSimn dirligini o s1rada on dort ya§ma gelmi§ olan ~erif Hlz1r'a ba~§lar ve hazinesinden giinde kirk dirhem ulufe tahsis eder5. ~eriflliz1r'm San Saluk arum all§l ise, ondort ya§lannda cihada ba§laru~ zamana rastlar. Gazalanndan birinde, Alyon-1 Rumi adh gen<; bir hlristiyan cengaveri yenerek onu miisliiman eder; onunla yakln arkada§hk kurar ve arum ilyas-1 Rumi koyar. 0 da kar§illk olarak ~erif Hlz1r'a Salt:tk arum verir ki onlann dilince "<;ok gii<;lii erkek" anlamma geliyormu§. ~erif Hlz1r san§m ve klzu sa<;h oldugu i<;in de o giinden sonra San Saltik diye me§hUr olu:r6. Bunlarm m§lnda Salt:tlr:ndme'de aynca §U isim ve lakaplarla da slk slk anllir: Sryyid $erij; $erif Ga..d, Sryyid Sultart, Sultan Baba, Sultan-z Gtkiyan, Sultanu'l-Evliyd, Salt:tk Baba, Salt:tk-z Rum£. San Saltik'm kim oldugu ve ailesi hakklnda Salttkndme'de verilen bu bilgiler, diger kaynaklarca teyid edilmiyor. Mesela Salt:tlr:ndme ile yakla§lk aym donemde kaleme ahnru~ tahmin edilen Vildyetname-i Haa Bektaj-z Velf'de, San Saluk tamamiyle bamba§ka bir §ahsiyet olarak sahneye <;lkar. Vildyetname'ye gore Hac1 Bekta§ bir grin Sulucakaraoyiik'te Arafat da~ndaki <;ilehanesinden Zemzem Pman denilen <;e§meye geldiginde, orada koyunlan giiden bir <;oban goriir. Qobamn yamna gelir ve arum sorar. Qoban arumn San Saltik oldugunu ve ne hizmeti varsa memnuniyetle gorecegini sayler. Bu itaatkar ve saygili taVlr §eyhin 3 Bk. La Ceste de Melik Dani;rnend: Etude Critique du Diini;rnendntime, n§r. I. Melikoff, Librairie Adrien-Maisonneuve, Paris 1960, II, 9-10. Bu rivayeder, bir yandan Anadolu'daki gaza ve cihad ideolojisinin geleneksel ki:iklerini ortaya koyarken, diger yandan da bu ki:iklerin hangi teme1 §ahsiyeder tarafindan olu§turuldugunu gi:istermeleri a95mdan <;:ok anlamhdrr. Bu sebeple Anadolu'da Tiirk di:inemindeki iinlii gaziler, hep Seyyid Battal Gazi ile irtibadandmhm§trr. Bu gelenegin en biiyiik efsanevi simaSI olarak o, Osmanh di:ineminde de hep amlmaya devam etrni§, her devirde Osmanh gazileri tarafindan biiyiik bir saygiy1a takdis edilmi§tir. Hatta Osmanh gazilerinin sava§a gitmeden once Eski§ehir yakmlanndaki Seyyid Battal Gazi tiirbesini ziyaret edip, orada zafer i<;:in dua ettikleri na.kledilir (bk. Michel Baudier, Histoire de Ia. Religion des Turcs, Paris 1625, ss. 207-208). Onun gaza ve cihad menkabelerini ihtiva eden Battalndlme'nin pek<;:ok niishas1 bu devirde meydana getirilmi§tir. 4 Ebu'l-Hayr-i Rumi, I, 4 7: ''Buna Delil Saluk dirler, Ktrvan Tiirklerindendir". s A.g.e., I, 3. 6 A.g.e., 1, 19.
SARISALTIK
37
ho§una gider ve hemen sag eliyle ~obamn arkas1m s1gaYIP himmetini ba~§lar. Bu hareket iizerine San Saluk'm goniil gozii aphr ve erenlik, velayet mertebesine erer. Han Bekta§ ondaki bu degi§ikligi beklemektedir ve hemen §Unu soyler:" Salak, seni Rum ulkesine (Rumeli) saldzk" der7 • Anla§Ilm~ gibi Viliiyetniime'ye gore, San Saluk oyle seyyid veya Jeri! olmak §Oyle dursun, koyiin davarlanm giiden srradan bir c;obanmr ve Han Bekta§'m himmeti ile velayet mertebesine ula§Ir. Saltzkniime'nin San Saluk'1 gibi zamanm iinlii bir aliminden ilim de tahsil etmemi§tir.
Evliya Qelebi'nin derledigi menkabeye gore ise, Hac1 Bekta§ Ahmed-i Yesevi'nin buyrugu ile icazet ahp Diyar-1 Rurn'da sahib-i seccade (halife) olmaga mezun olunca, onunla birlikte yola pkan ii~yiiz yetmi§ dervi§inden biri de Kaligra Sultan denilen San Salok'tlr. Diyar-1 Rum'a gelince Han Bekta§'m izniyle Orhan Gazi'nin yamna gider ve onunla gazalara i§tirak eder. Bursa'mn fethinden sonra Hac1 Bekta§ Kaligra Sultan'1 yetmi§ kadar dervi§iyle Rumeli'ne yollarB. Ahmed-i Y esevi, san§m oldugundan Kaligra Sultan'a Salt:tkbay kiinyesini vermi§tir. Y oksa asil am Mehmed Buhari'dir. Rumeli'ne gittiginde, Daniska iskelesi'nde San Saluk amnda bir rahiple dost ohnU§, sonra birgiin OllU oldiirerek onun §eklini alml§ ve hyafetini giyerek kafirleri gizlice din-i Muhammedi'ye davete ba§lami§hr. Bundan sonra San Saluk amyla me§hur olmu§tur9 • Evliya Qelebi'nin naklettigi bu menkabeye gore ise San Saluk ashnda Ahmed-i Yesevi'nin miiridlerinden olup Tiirkistan'h bir dervi§tir. Goriildiigu iizere, her iic; temel kayna~rmzda da San Salnk ii~ farkh ortarmn insam olarak sunuluyor. Fakat bu iic; tip San Saluk ic,:inde Saltzkniime'nin ~izdigi San Salnk, nph Seyyid Battal Gazi IO ve Melik Dani§mend Gazi 11 gibi, Peygamber siilalesinden gelen bir "cengaver evliya" veya "gazi evliya" olarak takdim ediliyor. Bizim kanaatimizce bu, eser miiellifinin Battalniime12 ve Diinijmendniime13'den odiin~ alm~ bir imaj olmahmr. Zaten giri§ hsmmda da belirtildigi iizere, Saltzkniime'nin bir hs1m epizodlanmn ve San Saluk'm baz1 hususiyetlerinin, bu iki eserden odiin~ ahnm~ ~ok ac,:Ik bir surette goriilmekte olup dedigimiz noktaYI teyid etmektedir. Maamaf1h bu gazi evliya tipi, ileriki boliimde de geni§ olarak ele ahnaca~ iizere, donemin tipik "sava§p a§iret beyi §eyhleri"ne Viliiyetndme HBV (mensur), s. 45: kr§. Veliiyetndme HBV (manzum), s. 252. Evliyi Qeiebi, II, I33. 9 A.g.e., II, 134. 10 Seyyid Battal Gazi'ye clair bk. P. Naili Boratav, "Battal", 1A; M. Canard, "al-Battil", E/2; ayrn yazariar, "al-Battil", UDMI, IV, 597-601; A. Y~ar Ocak, "Battal Gazi", 7DV1A. 11 Melik Dini§mend Gazi hakkmda bk. M. Halil Yman<;, "Dani§menclliler", 1A ; I. Melikoff, "Dinichmendids", E/2, Cahen, ss. I6-18; Turan, ss. 112-132. 12 Battalndme'ye clair bk. Hasan Koksal, Battalndmelerde Tzp ve MotifYaflls'l, Kiiltiir Bakanh~ yay., Ankara 1984; A. Y~ar Ocak, "Battalnime", 7DV1A. 13 Dd:ni.Jmendndme i<;in bk. Yukanda dipnot II ve Rekin Ertem, "Dini§mendnime", 'IDEA; A. Y~ar Ocak, "Dini§mendnime", 7DV1A. Burada geni§ bibliyografYa varchr. 7
8
38
AHMET YM;)AR OCAK
uymaktadJ.r ve Simrh sa)'lda da olsa, San Salt:Ik'tan 6mekleri oldukc;a iyi tarurur.
b~ka
Barak Baba gibi ba.ZI
Salttk:name'nin W§mda diger menkabe kaynaklannnzm hie; biri San Salt:Ik'm hayatJ.ru dogumundan oliimiine kadar bir silsile halinde anlatmazlar. Gerek VilO.yetndme-i Hact Be~-t Vel£ de, gerekse Evliyd {:elehi S~alzatnamesi'ndeki menkabeler yalruzca bir konu iizerinde, biraz ~~da miistakil olarak ele ahnacak olan "ejderha menkabesi" iistiinde durmu§lardJ.r. Bu itibarla biz burada San Salt:Ik'm "kafirler" ile miicadele hayatJ.ru mecburen daha ziyade Salt!kname iizerinden incelemeye devam edecegiz. SALTIK GAZi: TAHTA Kll.IQIJ MOCAHiT EVLiYA San Salt:Ik da tJ.pla Seyyid Battal Gazi gibi her §eyden once bir miicahit, bir islam gazi-vetisidir. Onun bu cephesini Saltlk:ndme 'den yakla§lk bir aSir once vurgulayan, XIV. yiiz)'ll ba§lannda Kemaleddin Muhammed es-Serr:k'm Tuffdhu'l-Ervdh'IdJ.r. Burada yer alan bir menkabesinde San Salt:Ik, tekkesinde oturmakta iken, kafirlerle cenk ederken yenilmek iizere olan miicahitlere ruhaniyetiyle yardJ.m eden meczup (ekstatik) bir dervi§ olarak tasvir edilmektedir. Menkabeye gore San Salt:Ik, aralannda Seyyid Behram ~ah el-Hayderi'nin de bulundugu, tekkedeki Hayderi dervi§leriyle otururken birden ayaga kalkarak elbisenin iistiinii c;Ikanp sava§Iyormu§ gibi hareketler yapmaya b~lann§hr. Dervi§leri bu esnada viicudunun c;e§itli yerlerinden, gerc;ek yara alnn§ gibi kan aktJ.~ru gormii§lerdir. Bir zaman sonra tekkeye gelen miicahitler, sav~ta tam yenilmek iizereyken San Salt:Ik'm aniden aralannda peyda olup kafirleri lardJ.~ru ve kendilerini kurtardJ.~ru anlatnn§lar ve kendisine minnet ve §iikranlanru sunmu§lardJ.rl4. San SaltJ.k'm vefatJ.ndan sonra yakl~Ik yirmi )'11 gibi oldukc;a erken bir tarihte yaz1ya gec;irilen bu menkabe, onun sav~c;1 dervi§ cephesini tespit etmesi baklnnndan tarihsel bir 6neme haizdir. San Salt:Ik'm bu cephesi Saltlk:ndme'de de c;ok giic;lii bir §ekilde vurgularur. Onun silahlan ve atJ., aynen adJ. gec;enlerin atlan ve silahlan gibi fevkalade ozelliklere sahiptir. Mesela birgiin riiyasmda atas1 Seyyid Battal Gazi'yi goriir. Atas1 ona, yerini tarif ettigi bir magarada kendi iinlii atJ. AJkar'm onu bekledigini, silahlanrun da orada durdugunu, bu arada Dahhak'm kihCimn, diger silahlanrun, Gii§tasb'm kalkarurun ve Hazret-i Hamza'run silahlanrun hep orada bulundugunu, gidip onlan almas1m s6ylerl5, San Salt:Ik tarif edilen magara)'l arar, bulur ve ic;eri girdiginde, Ajkar yerine Hz. Ali'nin Z.u'l-cenah (Kanaili) adh atJ.ru goriir. lJzerinde yine Hz. Ali'nin silahlan vardJ.r. San Salt:Ik onlan ahr, ku§amr ve ata biner16. Art:Ik o boylece gene; ya§mda kafirlerle gaza ve cihad yapmaya haz1rdJ.r. Bk. es-Serrac, v. 108 b'den naklen Kiel, "San Salt7lc: Pionier des Islmn'~ s. 262. Ebu'l-Hayr-i Rurni, I, 5. 16 A.g.e., I, 8. 14
1s
SARISALTIK
39
Bu s1rada Al-i Selc;uk (Anadolu Selc;uklu) tahtmda G1yaseddin Keyhusrev (II.) bulunmaktarur. San Salt:Ik onun aruna kafirlere kai§I sava§maya ba§lar. Bu sultarun vefauyla yerine gec;en izzeddin Keykavus (II.) zamamnda da cihad ve gazalanm siirdiiriir. Onun cihad ve gazalan hem kafirlere, hem de cinler ve carulara kar§Imr. Salttkntime'nin. pek c;ok yerinde bu cinler ve cadllarla olan miicadelesi anlatlhr. Bu miicadelelerin sonunda onlan yenilgiye ugraur; yendiklerine once miisliiman olmalanm teklif eder; teklifi kabul edip miisliiman olurlarsa kurtulurlar; aksi halde San Salt:Ik'm kliicim tadarlar. Yeryiiziinde San Salt:Ik'm gaza etmedigi hemen hemen hie; bir diyar yoktur. Magrip'ten Hindistan'a, Habe§istan'dan Moskova'ya vanncaya kadar eski diinyamn pekc;ok yerinde kafirlerle sava§IP onlan cinler ve cadllarda oldugu gibi, ya miisliiman etmi§ veya kmp gec;irrni§tir. Bu kadar geni§ bir alanda cihad ve gaza edi§i Salt:Lkntime'de §6yle gerekc;elendiriliyor ve adeta Osmanll fetih ideali simgele§tiriliyor: "(San Salt:Ik) vilia a.J.eminde gordii kim bir pir geliip eyitdi: Ya Server! Melamet c;ekme kim bu hallerde Hakk'm hikmeti vardrr. Berr ii bahrde senin ayagm basmadu~ yir olmaya. Hak Tea.J.a seni seyyah klldi. imdi bu yire geldiginden murad §Ol dart cezire islama geliip miiselman olmagic;iindiir... "17 • San Salt:Ik gazalanm, kendine mahsus efsunlu tahta kliiCiyla yapar. Bu killCI ona Hlz1r Peygamber verrni§tir:
"01 saat Hlz1r Aleyhisselam yeti§di geldi. ~erifi ol yirden kapdi 1rakda kodi. Akh ba§ma gelince ana bir killc; sunuvirdi, agac;dan idi, fitran demiirden idi. Eyitdi: Bu kill<; Resul Hazretleri'niindiir salavatullahi aleyh- sana nlzi oldi. Pes ~erif alup am izzetle sakladi. Hurma agacmdan idi. Ta§I anun birle c;alsa iki bolerdi. Daim yarunda gotiiriir idi" 1B. Bilindigi gibi Tiirk menilibname edebiyaunda biiyiik pirler tahta kill<; ta§Irlar. Qiinkii bu pirlik alametidir 19. Nitekim Ahmed-i Yesevi'nin de boyle bir tahta klhc1 varrur ve HaCI Bekta§-1 Veli'yi Anadolu'ya icazetle halife olarak gonderirken onun beline bu tahta killc1 kendi eliyle ku§atlr. Bunun anlam1, gonderdigi bu halife gittigi yerde kendini cihad ve gaza hususunda da temsil etmege yetkilidir demektir. Nitekim ileride gorecegimiz gibi, Vilqyetntime'de de Hac1 Bekta§-1 Veli San Salt:Ik'1 Rumeli'ne icazetle yollarken, vaktiyle Ahmed-i Yesevi'nin kendine yaptl~ gibi, kendi tahta killCim bizzat San Saluk'm beline 17 A.g.e.,
Topkap1 Sara}'l Miizesi Ktp. niishas1, v. 411 a. A.g.e., I, 29. 19 Tiirk dervi§lerinin t~u:hklan bu T ahta Ku1f ve onunla ilgili gelenek konusunda bk. Ahmet Y~ar Ocak, Alevi ve Bektaft lnanflo.nnm isldm Oru:esi Temefleri (Bektaft Meniiktbndmelerinde isldm OncesiinaTlf Motiflen), ileti§im yay., istanbul2000, 2. bs., ss. 179-182. 18
40
AHMET Y~AR OCAK
eliyle ku§atu. Boylece onu kendi adma Rumeli'nde cihad ve gaza ile gorevlendirmi§ olacaktu. Bu tiirden ozel silahlar kullanmak, Turk destani roman edebiyatmda yalmz San Saltlk'a ve Salttkndme'ye mahsus bir olay degildir. Mesela Ebilmiislimname'de EbU Miislim-i Horasfmi'nin, cevheri semadan inmi§ ozel bir baltas1 oldugu gibi2o, Battalname'de Seyyid Battal'm ozel bir killo varffir2 1• Saltlk:name'de de San Saltlk, bu tahta kihc;tan ba§ka, zikredilen kahramanlann biitiin silahlanna varis oldugu gibi, iran mitolojisindeki Dahhak'm killcma, islam geleneginin biiyiik kahramam Hz. Hamza'mn silahlanna da sahip olur. San Salnk'm kafirleri miisliiman etmek ic;in kullandiS"I iki yontemi varrur. Bunlardan birincisi, yukanda anlaulan yontemdir. Yani kafir askerleriyle dogrudan dogruya yiizyiize sava§arak. onlan yenmek ve sonra hayatlaflill baS"I§lama kar§IhS"Inda miisliiman etmektir. Bu arada bazan kafirlerin iinlii pehlivan ve cengaverleriyle teke tek miibarezelere (diiello) girer ve onlan pes ettirir. Onlan miibarezeye davet ederken genellikle kendisini '
SARISALTIK
41
ogh §em'iln'am. Geldi.im, kim ilimde lcirnillerdi.ir dirler bu yir papazlan birle bahs ideviiz kim dill kimdiir biline .... Uc;yiiz kqi§ ve papaz ve patrikler ileri.i geli.ip bahs itdiler. §erif cumlesin millzem itdi. Andan dungeldi, minbere c;rkup va'za ba§lach, incil tefsir itdi. Cemi'isi agla§chlar §i:iyle kim kendli.lerden gitdiler. " 25 . Bu tur epizodlar, birkac; noktada dikkat c;ekiyorlar. Bir defa, " ... ktyafetine girme", sadece elbise degi§tirme anlannnda degildir. Salttkname metni gozden gec;irildiginde, kendi deyimiyle bu " .... ktyafetine -veya .... suretine- girme"nin, aym zamanda aynen o rahibin fizyonomisine burunme demek oldugu anla§I.hr. Mesela bir yerde de San Saltlk'm "~em'un b. Harkil suretine girdiginden" bahsedilir26. Bir b
AHMET YM;)AR OCAK
42
bir hayli fazlachr. Bu da onun gazilik yarunda sahip oldugu ikinci temel vasfim te§kil eder. F. W. Hasluck San Salt:Ik'm bu tiir kerametlerinin, islfun'm Hrristiyanhk'tan iistiin bir din oldugu mesajm1 vermeye yonelik oldugu gorii§iindedir ki:l5, makul bir a<;aklama olarak kabul etmemek ic;in hic;bir sebep yoktur. Fakat o bu kerametlerini, tasavvuftaki "kerametleri gizleme, a§ikar etmeme" mahiyetindeki genel prensibin aksine, kafirlere veya kendini kiic;iimseyen miisliimanlara meydan okumak ic;in kullamr. Bu vasfiyla Bekta§i evliyasma benzer. Bu kerametleri yiiziinden kafirler onu sihirbazhk ve cadillkla suc;larlar, hatta Salt:tk-z siihir (Biiyiicii Saluk) derler36. Onlara gore San Salak biitiin Tiirkler gibi cachhk ve sihir bilir; bu yiizden onu oldiirmek miimkiin olmamaktachr: "~erif yirinden durup §ehre indi. Giderken yoh §ehr i:ininde bir ki:ipriye iri§di. Ki:ipri ba§mda bir kafir ~erife bakup eyitdi: ~ol yigil bugiin ol oda yaktlklan Salt:Ik'a ne benzer! Yolda§lanndan biri eyitdi: Bu Tiirkler sihir biliirler, oda yamnazlar. Kitablarda i§itmediin mi kim Seyyid Battal'1 kac; kez yakchlar, girii dirildi. Qaha b1rakchlar, girii c;Ikch. Bu dahi anun oghdur, acep olmaya!"37.
San Salt:Ik bu sayilan kerametleri sayesinde kafirlerle yapng;t biitiin sava§lardan hie; bir zarar gormeden ve i:ildiiriilmeden ba§anyla <_;Ikar. Fakat onun asil en me§hur kerameti, bir ejderhaYI i:ildiirerek esir alchgt kral klzlarm1 kurtarmasichr. ~ERiF SALTIK: EJDERHA 0LD0REN KAHRAMAN
San Salnk'm sozii edilen bu menkabesi, hi<; §iiphe yok ki onun en me§hur ve adeta onunla ozde§le§mi§ menkabesi olup, Balkan Hlristiyanlan'nm yanmda da muteber bir aziz olarak goriilmesine yol ac;rm§tlr. Bunun iizerinde biraz durmak ve analizini yapmak gerekiyor. Bu menkabe yazili metin olarak, oldukc;a klsa bir epizod halinde Salt:tk:nibne'de bulunmakta38, ondan sonra da srras1yla Vuayetniime-i Hac. Bekta§-z Veli'de39, Vilii:Yetniime-i Ot:man Baba'da.W ve Evliyfi 9elebi Sqahatnamesz"'nde yer almaktadrr41. Bu sonunucudaki versiyon en uzun §eklidir. ~ifahi olarak da bugiin muhtelif Balkan iilkelerinde halk aras1nda yine degi§ik versiyonlar halinde anlatllmaktadrr. Ama hepsi temel kurgu ve vak'a olarak ayrnrur. Bu me§hur ejderha menkabesinin EbU'l-Hayr-i Ru.mi tarafindan tesbit edilip Salt:tkniime'ye kaydedilen versiyonu muhtemelen en eski versiyon olabilir. Bunu Hasluck, T edlcikler, s. 118. Msl. bk. Ebft'l-Hayr-i Rfuni, I, 30, 32. 37 A.g.e., I, 34. 38 A.g.e., II, 21-35. 39 Vzl4yetname HBV(mensur), ss. 46-47; kq. Vef4yetruime HBV(manzum), ss. 256-260. 40 Vzldyetname OB, w. 77 b- 79 a. 41 Evliya Qelebi, II, 133-136. 35
36
SARISALTIK
43
§6yle ozetleyebiliriz: San Salt:J..k Aya Dimitri ve Aya Muson adh cengaverlerle cenk edip onlan yenerek miisliiman ettikten sonra, Ahmed arum verdigi Aya Muson'la Dobru<; iii denilen yere vanr; orada konaklar. San Salnk'm §6hretini i§iten ve ana hayranhk besleyen Dobru<; ilinin beyi Minas kendisini kaqllamaya gelir ve ikramda bulunur. Sonra ondan, illerinde peyda olup kendilerine hayan zindan eden yirmi yedi aqm boyunda bir yzlan (ejderha) dan bahseder ve onu oldiirmesi ricasmda bulunur. Minas, bunu yap1lgt takdirde biitiin tebeasiyla miisliiman olacagtm eklemeyi de ihmal etmez. Beraberce ejderin durdugu yere gelirler ve onun ne kadar biiyiik bir hayvan oldugunu goriirler. San Salt:J..k dort tekerlekli bir araba yapnnr, i<;ine gizlenir. Sonra arabaYI yukandan a§agtya biraknnr ve boylece ejderharun yaklmna gelir. ArabaYI goren ejderha "gajgmp" kar§I durur. San Salnk hemen arabamn kap1s1m a9p bir ok atar. Can aclSlndan kendini yere atan ejderha, ikinci okla telef olur. San Salnk bir ok daha atar. Bunun iizerine canavar can havliyle iizerine hamle eder. Bu defa San Salnk klhnm <;Ikararak oyle bir vururur ki, ejderi ikiye bi<;er. Sonra hayvamn derisini yiiziip i<;ine ot doldururlar. Orada bir de kilise varrur. San Salnk buraYI kendine zaviye yapar. Yilanm i<;i ot dolu oliisiinii §an olsun diye oraya b1raklrlar. Dobru<; ilinin beyi soziinii tutar ve kavmiyle gelip miisliiman olur. San Salnk beyin arum ishak koyar ve yine Dobru<; iline hiikiimdar tayin eder42.
Vtf4yetniime-i Haa Bekta§-t Veli'deki menkabe ise §6yledir: Hac1 Bekta§-1 Veli, beline kendi eliyle tahta kiliom kll§atngt San Salnk'1 Rumeli'ni miisliiman etmek iizere gorevlendirir ve yamna Ulu Abdal ve Kii<;iik Abdallakaph iki dervi§ini de yolda§ eder. Bunlar seccade iizerinde Karadeniz'i ge<;ip Rum iilkesine ula§Irlar. Burada Kaligra denilen yerde bir kaleye gelirler. Kale Laz oglanlan'ndan bir kafir beyinindir. San Salnk ve iki dervi§i gizlice kaleye girerler. Orada yedi b~h bir ejderha varrur ve kaleyi i§gal ettigi i<;in, ahali camndan bezip korkuyla ba§ka bir kaleye Slgtnffi1§1lr. San Salnk ejderharun yamna gelir. Ejderha korkun<; bir §ekilde hayhnr. Beriki bir nara atarak onun yedi ha§ma hirer ok firlanr. Oklar hayvamn ba§lanm delip arkalanndan <;Ikarlar. Ejderha can atlSlyla San Salnk'1 hemen kuyruguyla yakalaYip s1msoo sarar. San Salnk can havliyle kurtulmaya ugra§Irken hhc1m kullanmaYI akll edemez, Hao Bekta§'l imdadma <;agtnr. Tam o Sirada Hao Bekta§ Sulucakaraoyiik'te oturmu§ Hlzlr Peygamber'le sohbet etmektedir. Durum kendisine malum olan §eyh, derhal ffiz1r Peygamber'den San Salnk'a yarrum etmesini rica eder. ffiz1r Peygamber bir anda ejderhamn yamnda belirir ve San Salnk'a tahta hhc1m kullanmas1m sayler. San Salnk hemen k1hr.m1 <;ekip ejderhamn ba§lanm hirer hirer keserek hayanna son verir. 0 s1rada Ulu Abdal ile Kii<;iik Abdal da oraya gelirler, durumu goriip memnun olurlar. Derhal kalenin beyine haber sahmr. Bey ve tebeas1 gelip ejderhanm oldiiriildiigunii goriince, San Salnk'a minnetlerini sunup miisliimanhgt kabul eder ve muhip olurlar43. 42 Ebu'l-Hayr-i Rumi, IT, 21-23.; ~- Topkap1 Sara)'! Miizesi Ktp. niishaSI, w. 243b-244 a. Vildyetname HBV(mensur), ss. 46-47; kr§. VeltJ;yetntlme HBV(manzum), ss. 256-260.
43
44
AHMET Y~AR OCAK
Vildyetname-i Otman Baba'daki versiyonun ise ba§tarafi Vildyetname-i Hacz Bektaj-z Velf"deki versiyonun kisa bir ozeti halindedir. Ancak buradakinde, orada olmayan bazt kistmlar varmr ki, §oyledir: Kalenin padi§ahtmn am Dobra Han'mr. Ejderhamn ortadan kayboldugunu, ancak iic;: yabanomn orada belirdigini kendisine bildirirler. Padi§ah adamlanyla gelir; o iic;: ki§iyi (San Saltlk, Ulu Abdal ve Kiic;:iik Abdal) goriir; kim olduklanm sorar. San Saltlk denizin ote yakasmdan geldiklerini ve ejderhaytoldiirenin kendisi oldugu cevabtru verir. Bunun iizerine padi§ah derhal o memleketin ulu ke§i§ine haber sahp yamna c;:ag-tmr. Ke§i§ten bu iic;: ki§i-nin dogru soyleyip soylemediklerini ortaya c;:tkarmastm ister. Belindeki tahta killc1 ve heybetli durll§uyla San Saluk ke§i§in dikkatini c;:eker. Ke§i§ onun "cadu" olduguna karar verir ve durumu padi§aha soyler. Qiinkii ona gore koca denizi gemisiz gec;:mek bir insan ic;:in miimkiin degildir. Smamak ic;:in San Saltlk'm boynuna bir degirmen ta§l baglaytp denize atarlar; fakat o hemen geri su yiiziine c;:tkar, bogulmaz. De;: defa daha atarlar, yine c;:tkar. Dordiinciiye ma geldiginde San Saltlk padi§aha, yaptlgt §eyi kimin telkiniyle yaptlgtm sorar. Padi§ah yamndaki ke§i§in telkiniyle yaptlgtm, c;:iinkii onun biiyiik bir evliya (aziz) oldugu cevabrm verir. Bunu iizerine San Saltlk asu evliyamn kendisi oldugunu, ke§i§le imtihana c;:ekilmek istedigini soyler ve bunun ic;:in de onunla birlikte alunda ate§ yanan ic;:i su dolu biiyiik bir kazana girmeyi teklif eder. Ke§i§in direnmesine ragmen padi§ah bu teklifi kabullenir; ikisi birlikte kazana girerler. Kazamn aluna biiyiik bir ate§ yakilir. Uzunca bir siire sonra kazamn kapagtm ac;:arlar; San Saluk sapasaglam c;:lkar, fakat ke§i§ ha§lamp olmii§tiir. Bu kerameti goren kafir padi§aht ve tebeas1 samimi miisliiman olurlar. San Saltlk kazanda iken keramede durumu goren Hao Bekta§, yanmdaki mermere eliyle su serpmektedir. Yamndakiler sebebini sorduklannda ise, San Saltlk'm terlemesine engel olmak ic;:in yaptlgtm soyler44.
Vilqyetname-i Otman Baba'daki bu versiyonun ikinci kisnundaki San Saltlk'm ke§i§le ate§te kaynayan kazana girme epizodu, ashnda Salt:tkndme'de de mevcut olmakla birlikte, ejderha oldiirme epizodundan tamamen ayn olarak ba§ka bir vesileyle anlauhr. Yalmz buradaki versiyonda, San Saltlk ve ke§i§ ayn ayn kazanlara girerler. Ke§i§in am Kiligrad'ffir45. Belli ki bu epizod Kaligra denilen yerle ilgilidir ve Vildyetname-i Otman Baba'da her iki epizod birle§tirilmi§tir. A§ag-tda goriilecegi gibi, Evliya Qelebi'nin versiyonunda da her iki epizod birbirine bagh olarak bir tek menkabe halinde sunulur. Evliya (:elebi S~ahatnamesilndeki versiyona gelince, yukanda da i§aret olundugu gibi bu, ejderha menkabesinin en tafsilath versiyonudur. Evliya Qelebi, ''Menatab ve Sebeb-i jTlfd-yz Tekiyye-i Kaligra Sultan yani San Salf:lk" ba§hgtyla naklettigi buradaki rivayeti, Kaligra'daki San Saltlk Tekkesi'nde ya§ayan Bekta§i dervi§lerinden zaptetmi§tir. Ona gore Hao Bekta§-1 Veli Yesi §ehrinde Hace Ahmed-i 44 45
Vildyetname OB, w. 77b-79 a. Ebu'l-Hayr-i Rumi, II, 31-33.
SARISALTIK
45
Yesevi'den cihaz-z fak:n alarak ii<; yiiz yetmi§ dervi§iyle beraber Rum diyanna gelirken, yamnda Kaligra Sultan, yani San SaltJ.k da varchr. Birlikte dogrudan Orban Gazi'nin yanma gelirler ve Bursa fethine katJ.hrlar. Fetihten sonra Hac1 Bekta§ San SaltJ.k'1 yetmi§ kadar dervi§le Moskov, Leh, Qeh ve Dobruca diyanna gonderir. ''Dobruca'da bir bociik var am oldilrivir, ibadullahz ferrinden kurtar" diyerek eline bir tahta kill<;, bir seccade, bir davul, bir kudiim ve bir de alem verip yollar. San SaltJ.k ve dervi§leri Dobruca'ya dogru yola <;Ikarlar. Denize postlanm serip dogruca Kaligra kalesine gelirler. Buradan aym §ekilde defve kudiim <;alarak bir giinde Kmm'a <;Ikarlar. Oradan Moskov diyannda Hefdek taifesine (KInm'm miisliiman Tatarlan), oradan Leh diyannda Lipka taifesine (Polonya miisliimanlan) varmi§lar ve klyafet degi§tirerek Daniska iskelesine gelmi§lerdir. Burada isvet Nikola (Saint Nicolas) yahut San SaltJ.k achnda bir rahiple bulu§ur ve onunla dostluga ba§lar. Bir siire sonra onu oldiirerek cesedini gizler. Kendisi zaten san§m oldugu i<;in farkedilmeden burada nice yillar San Salf:lk hiiviyetiyle binlerce insam gizlice miisliiman eder. Daha sonra oradan Pravadi kalesine gelir. Orada da defve kudiim <;alarak Dobruca krahyla bulu§ur. Kral iilkesinde bir ejderha peyda oldugunu, Karadeniz sahilinde bir yal<;m kaya iizerinde ya§amakta olup nice insam yedigini, §imdi ise s1ramn iki klzma geldigini, onlan ejderha gelip alsm diye Dobruca ovasmda biiyiik bir direge baglachklanm soyler. Eger keramet sahibi biriyse kendilerini bu ejderhadan kurtarmas~m rica eder. San SaltJ.k krahn ve tebeas1mn miisliiman olmalan §artiyla teklifi kabul eder. Kral ejderhayi oldiirdiigu takdirde bu §artl yerine getirecegine soz verir. Bunun iizerine San SaltJ.k kralm papazm1 hlavuz olarak yamna al1r ve dervi§leriyle birlikte clef ve kudiim <;alarak Dobruca sahrasma, klzlann direge bagh oldugu yere dogru yola <;Ikar. Klzlan kurtanp bir yere gizler ve diregin yamna gelerek ejderhayi beklemege ba§lar. Derken ejderha kiikreyerek gelir. Dervi§ler clef ve kudiimlerini <;almaga ba§larlar. San Saluk hemen tahta kilicryla ejderhanm bir kellesini u<;urur. Arkasmdan birini daha keser. Ejderha can aclSlyla ka<;ar ve magarasma s1S"Imr; San Saltlk da pe§inden segirtir. Ama ejderha hemen onu yakalayip iyice slkar. Bunun iizerine o da kendini oradaki kayaya yaslar ve oradan kuvvet ahr. Bu arada ejderin dermam kesilir ve San Saluk'1 biraklr. 0 da serbest kahr kalmaz hemen klzlan saklachS"I yere gider. Bu arada hlavuz olan papaz, 6lmii§ ejderin yamna segirtir ve iki kulaS"Im bir de dilini kesip yamna alarak krala ko§ar ve ejderi 6ldiirdiigunii soyleyip kulaklan ve dili krala gosterir. Daha sonra San SaltJ.k klzlarla beraber gelir ve olup biteni anlatlr, klzlar da §ahitlik ederler. Kral §iipheye dii§er; <;iinkii papaz ejderi kendisinin 6ldiirdiigunii iddia etmektedir. Bu durum iizerine San Saltlk, ejderi oldiirmenin ancak kerametle miimkiin olacaS"Im sayler ve kimin keramet sahibi oldugunu anlamak iizere krala, ke§i§le kendisini bir kazana koyup kaynatmalanm teklif eder; zira keramet sahibi olan sag kahp digeri 6lecektir; boylece yalan soyleyen cezasm1 <;ekmi§ olacakur.
AHMET Y~AR OCAK
46
Kral bu teklifi kabul eder. Rahipler San Salt:Ik'm ellerini bagla)'lp i~i su dolu bir kazana koyarlar. Dervi§ler de papaz1 ayrn §ekilde silica baglayip San Salnk'm yamna oturturlar. Kazanm alnna kuvvetli bir ate§ yakilir. Bu arada Klr§ehir'de durum HaCI Bekt~'a malum olur; HaCI Bekta§ Allah'tan ona yardlmci olmas1m diler. 0 Sirada yamnda oturmakta oldugu kayadan su akar. Bu San Salt:Ik'm teridir ve Hac1 Bekt~ tuzu bu kayadan hasll olmu§tur. Bir miiddet sonra kazanm agn a~ilip bakllm~nda, San Salt:Ik'1 tere batml§ hir halde, papaz1 ise yalmzca iskeleti kalrrn§ olarak bulurlar. Bu kerameti goren Dobruca krah hemen yedi bin k:i§i ile miisliimanh~ kabul eder; arum Ali Muhtar koyarlar. Bu Ali Muhtar o giinden sonra miisliiman olmayanlara kar§I gazaya ~1kar, fetihler yapar. Orban Gazi'ye el~i gonderip tabiiyyetini arzeder. 0 da krala kadl, tug ve alem gonderir46. Evliya Qelebi'nin naklettigi §U rivayet, goriildiigu gibi ~ok teferruailidlr ve tlpki Vildyetndme-i Otman Baba'daki gibi ejderi oldiirme ve kaynayan kazanla imtihan epizorlanm birbirine bagh olarak sunmaktadlr. Ancak Evliya Qelebi'de ondan farkh olarak, San Salt:Ik'm ejderha)'l oldiirdiigu yer Kaligra kalesi degil, tlpki Salt:tlcname"nin versiyonundaki gibi, Dobruca ilidir. F. W. Hasluck'un Bekt~i propagandasma bagladl~, bize gore ise daha Bekta§ilik ortada yokken ilk Osmanh fetihleriyle buralara gelmi§ olan Kalenderi dervi§lerinin faaliyetleriyle ilgili bu menkabenin bir de Amavutluk versiyonu vardlr. Bu versiyonu daha once Hasluck tespit etmi§ ve ozet olarak Bektafilik Tedkikleri ile Christianity and Islam'da ya)'lffilarm§iir4 7• Bu ilgin~ versiyonun daha geni§ bir metnini ise Hasan Kaleshi tesbit etmi§tir. Buna gore Kruja'da bir ejderha peyda olmu§tur. Bu ejderha geceleri bir magarada uyuyor, giindiizleri ise kilisede giine§leniyormu§. Bu arada yemek i~in hergiin srrayla kendisine §ehir halkmdan hir insan sunulmaSirn istiyormu§. Bu istegine kar§l ~m~ takdirde hiitiin §ehri alt iist etmekle tehdit etmi§. Bir~ok gen~ hu ejderhayi oldiirmeyi denemi§, ama hi~ hiri b~aramami§. Tam o giin §ehre ak sakalh hir ihtiyar dervi§ gelmi§. Bu, San Salt:Ik imi§. 0 giin ma Kruja kirahrun ~ok giizel olan kizma gelmi§. Klz aglayarak ejderharun kendisini alaca~ daga dogru ~aya b~larm§. Ya§h dervi§ de merak edip pe§inden gitmi§ ve aglamas1run sebehini sormu§. BoyIeee kizdan ejderharun hikayesini ogrenmi§ ve onu teselli edip oraya heraber gidecegini soylemi§. Giin hatmadan da~n tepesine ul~nu§lar. Ejderhanm nefesinden etraf cehennem gihi SlCakml§. ihtiyar dervi§ canavann yanma gidip ona meydan okumu§. Beriki ii~ defa ona saldinm§ fakat hir §ey yapamarm§. Bunun iizerine dervi§ tahta kiliCiru ~ekmi§, ejderhaya saldlnnca, hayvan o zamana kadar gormedigi ve heklemedigi hu davram§tan korkup magarasma ka~rm§. Dervi§ de pe§inden gitmi§ orada ejderhamn yedi h~1ru tahta kilic1yla hirer hirer kesmi§; dilini de kesip ~antas1mn i~ine kO§IDU§. Kurtulan kirahn klz1, habasmm yaruna 46 47
Evliya Qelebi, II, 133-136. Bk. Hasluck, Tedkikier, ss. 69, 118; kr§. aym yazar, Christianity, II, 434-436, 577-578.
SARISALTIK
47
donmii§. Kral c;ok sevin_np.§ ve ejderha)'l oldiiren kim ise klZlm ona verecegini ilan etmi§. Pekc;ok kimse bu i§i kendilerinin yapt:l~ru iddia ederek ortaya <;Ikmi§larsa da bir §ey ispat edememi§ler. K.Jz ise kendini asu kurtaranm meydana ($Ikmasim beklemi§. Sonunda ya§h dervi§i bulup getirmi§ler. Kimse bu i§i onun yapabilecegine inanmarm§. Ama kiz olam biteni anlatmi§; bu arada dervi§ de c;antasmdan ejderhanm dilini c;Ikanp ortaya koymu§. Krral va'dini tutup kiz1m dervi§e vermek istemi§, fakat o kendisinin evlenemiyecegini, ancak ejderhamn magarasmda ikametine miisaade edilmesini ve hergiin yemeginin oraya gonderilmesini rica etmi§. K1ral bu istegi memnuniyetle kabullenmi§ ve o giinden sonra dervi§ ejderhamn ya§adi~ magarada ikamet etmege ba§laml§. Bir siire sonra krrahn adamlan, bir tahta killc;la koca bir ejderha)'l oldiiriip d~ ikiye bolen bu ihtiyar dervi§ill kendilerine kotiili.ik yapabilecegini anlatarak kirali ikna edip ondan k:urtulmaya karar vermi§ler. Ne var ki San Salt:J.k'a hergiinkii yemegini getiren adam, ona miirid olmu§tur ve olam biteni kendisine haber verir. San Salt:J.k bu haberi alrr almaz, -t:lpki H1Z1r Peygamber gibi- iic; adimda Korfu adasma gec;er. Nereye bast:J. ise orada izi kalir. Orada oliinceye kadar ya§ar ve oliince de oraya defuedilir. Att1~ adimlarda ayak bast:J.~ her yer mukaddes addedilerek oraya bir tekke yapilmi§ ve hat1ras1 taziz ve takdis edilmi§tir48 •
Goriildiigu gibi bu iinlii menkabe, Salt:tknlime'den Evliyii 9elebi Sryahatnamesi'ne, yani XV. yiizyildan XVII. yiiZ)'lla gelinceye kadar basitten geli§mi§e dogru zaman ic;inde teferruatta zenginle§mi§tir. Salf:tknlime'nin versiyonunda HaCI Bekta§ faktorii ve kral kizlan motifi ile kaynayan kazan epizodu yoktur. Daha once de belirtildigi iizere, bu epizod HaCI Bekta§'la ili§kilendirilerek ayn bir menkabe halinde Salttkniime'de yer ahyor. Burada hat:J.ra ister istemez iki ihtimal geliyor: Ya Ebu'l-Hayr-i Rfuni esasmda bu menkabeyi bir sebeple iki ayn menkabe haline getirmi§tir (hangi sebeple?) veya onun derledigj. ki§i veya ki§iler ona boyle anlatrm§lardir. Her halii karda bunu hic; bir vakit bilemiyecegiz. Krahn kizlan motifi ise yalmzca Evliya Qelebi'nin versiyonunda ortaya gkiyor ve bu versiyon bu haliyle, a§a~da temas edecegimiz Saint George menkabesine gerc;ekten c;ok benziyor. Bu da muhtemelen Saint George'un bu c;ok tamnrm§ menkabesinin zamanla San Salt:J.k'mkine eklenmi§ olabilecegi ihtimalini kuvvetlendiriyor. ~imdi burada ba§ka bir mesele ortaya gkiyor. Eger menilibnameler kar§Ila§t:lrmah olarak incelenecek olursa, San Salt:J.k'm ejderha oldiiren tek Turk velisi olmadi~ goriilecektir. Mesela XIV. yiiZ)11lda Elvan Qelebi bugiin kendi arum ta§Iyan koyde (Qorum-Mecidozii) zaviyesini kurarken, dedesi Baba ilyas'm boyle
48
Kaleshi, "Albanische legenden um San Saltuk': ss. 821-824.
48
AHMETY~OCAK
ejderhah bir menkabesinin te§ekkiil ettigi anlaphyor. 49 Naklettigi olaylann biiyiik hir lusrm Amasya ve dolaylannda ge~en Diinijmendname'de M elik Dani§mend'in de Deryanos Manastm'nda hir ejderha ile ~arpl§hgt yazilirur.50 XIII. yiizylida ya§ami§ Emirci Sultan adh hir Yesevi §eyhinin, hugiinkii Y ozgat yalumnda Osmanpa§a Tekkesi aruyla arulan koydeki zaviyesinde Qin'de hir ejderle sava§Ip oldiirdiigune clair hayli ilgi ~ekici hir menkaheyi, XVI. yiizyllda Ali hizzat yerinde tespit etmi§tir.51 Bekta§i evliyasmdan sayllan Hacrm Sultan, HaCI Bekta§'m halifesi slfanyla yalun adam1 Burhan Abdal'la birlikte Germiyan iline giderken Susuz denilen mevkide, Banaz suyunun kar§1 yakasmda yol iistiine yatml§ hir ejderha goriir. HaCim Sultan Burhan Ahdal'la heraber ejderhaya yakla§lr. Ejderha saldinya ge~erken HaCim Sultan agzmdan korkun~ hir· ate§ ~lkanr. Ejderha oturdugu yerde yamp kill olur. Boylece HaCim'm iinii etrafa yayilir.52 Bu menkahenin daha geni§ hir §ekli Hac1m Sultan'm kendi mena.Iuhnfu:nesinde de mevcuttur5 3. Di.kkat edilirse, aslmda agtzdan ate§ ~lkarmak ejderhalara mahsus hir ozellik iken, hurada hu ozellik Hac1m Sultan'a verilmi§tir.
Otman Baba Vilayetniime.st'nde anlanlrugtna gore, Belgrad koylerinden hirinde ya§ayan zengin hir koylii ve ~ocuklan Belgrad pazarma giderken Balc;:lkhisan denilen yerde korkun~ hir ejderha ile kar§lla§lrlar. Koylii Otman Baha'mn gerc;ek veli olduguna inanmamakta ve kendisini horlamaktarur. Ejderha adam1 kuyruguyla helinden yakalaYlp yere c;arpar ve oldiirecek hale getirir. Adam akl.Ina gelen hiitiin velileri hirer hirer imdaruna ~agtnrsa da kurtulamaz. 0 s1rada hirden aklma Otman Baha'Yl c;agtrmak gelir. Qagtnr c;:agtrmaz onu kar§lSlnda hulur. Boylece Otman Baha sayesinde callllll kurtaran zengin koylii tovhe eder ve ona miirid olur.54 Koyun Baba Vilayetniimesz 'nde de hu ejderha ile sava§ menkahesinin degi§ik hir §ekli anlanlrr. Rivayete gore Koyun Baba Osmanclk holgesine geldiginde, yorenin koyhileri geyikten dogan bir ejderhanm kendilerine zarar ziyan verdiginden §ikayet ile Baba'dan kendilerini bu beladan kurtarmasmi isterler. Koyun Baba koyliileri lurmaz ve Klzilirmak'tan su ic;:mege gitmi§ olan ejderhaYl hulur. Hemen elindeki asas1yla vurup "ta; ol bre mel'u.n!'' diye hagtnr. Bunu derdemez ejderha 49 Eyice, s. 227-228. Burada yazar XVI. yiizyllda zaviyeyi ziyaret eden Dernschwam ve Busbecq'in §ehadederine dayanarak Saint George'la ilgili menkabenin Baba ilyas'a uyarlanchg.ru tafsilanyla gostermektedir. 5o Melikoff, La Geste, II, 75-77. 51 Menkabenin metni i9Jt, bkz. Gelibolulu Mustafa Ali, Kiinhii.'l-Ahbdr, istanbul1270, V, s. 59-60. 52 A.g.e.,s.84-87. 53 Dervi§ Burhan, Das VilO.jet-ndme des Hddschi.m Sultan (VilO.yetndme-i Haam Sultan), n§r. R Tschudi, Berlin 1914, s. 73-76. 54 Vi/4Yetname OB, v. 92a-b.
SARISALTIK
49
oraCikta hemen ta§ kesifu55. Boylece kurtulan koylwer kendisine te§ekkiir edip muridi olurlar. 56 Demir Baba da ejderha oldiiren biiyiik evliyadanchr. Vilayetnamesinde kendisinin ejderha oldurdugune clair bir ka<; menkabesi anlauhrY Fakat as1l Moskov diyanndaki bir ejderha ile sava§I ilgi <;ekici goriiniiyor. Qunku bu menkabe, San Saltlk'mkine <;ok benziyor. Vilayetnamesine gore Demir Baba Moskov diyanndaki ahaliyi hayaundan bezdiren ejderhaYI oramn krahmn ricas1 iizerine oldiiriir ve kral b~ta olmak iizere biitiin tebeaslm musluman yapar ve kendine murid edinir. Kral aynca Demir Baba'ya bir siirii alun ve koyun verir. 58 ;lunu derhal belirtelim ki, bu menkabenin bizzat San Saluk'a has olmach~ daha bu yiiZYihn ba§mda ar~uncliann dikkatini <;ekmi§ti. Qiinkii San Saluk'a ait oldugu soylenen Bulgaristan, Arnavuduk vs. de mevcut tiirbeler civannda yapilan ara§tlrmalar, soz konusu menkabenin Bulgaristan'da Saint Nicolas veya Elie (ilyas Peygamber); Arnavuduk'ta Saint George (Aya Yorgi) i<;in de anlatllch~m ortaya <;Ikarmi§tlr. Bu yiizden J. Deny ve F. W. Hasluck, menkabenin ilk Bekta§iler'ce tiirbelerin bulunduklan yerlerde San Saltlk'a mal edildigini, dolaYIsiyla Vildyetniime-i Haa Bekfa§-z Vel~ Salt:tkniime ve Sf!Yahatname'ye bu kanalla ge<;mi§ olabilecegini ileri siirmii§lerdi. 59 Ger<;ekten Saint George'un baz1 Grek hagiographe'lan (aziz hayau yazanlar) tarafindan zapta ge<;irilen menkabesi incelendiginde bu fikre katllmamak miimkiin degildir. Qunkii menkabe aynen San Saltlk'mki gibi cereyan etmekte, upkl Evliya Qelebi rivayetindeki gibi, ejderhadan kurtarlian kral klzlanndan bahsolunmakta6Cf, sonunda krahn ve tebaasmm, San Saltlk'm menkabesindeki topluca miislumanhga ge<;i§ olaYI gibi toptan lliristiyanhga ge<;i§lerinden soz edilmektedir6 1• Ne var ki, lliristiyan azizlerinin menkabeleri i.izerindeki <;ali§malanyla iinlii H. Delehaye'in tesbitine baklhrsa, bu menkabe ejderha ile miicadelesiyle tanmlill§ Saint George'un62, hi<;bir eski ve orijinal menkabe koleksiyonunda bulun-
55 Bu ~ kesilme motifine clair bk. Saim Sakaoglu, Anadolu Turk Efiiinelerinde T aJ Kesilme Motiji, Kiiltiir Bakanhgr yay., Ankara, 1980. 5 6 Bkz. Viliiyel:niime-i Koyun Baba Sultan, Ankara Milli Kiitiiphane, mikrofilm ar§ivi, nr. 3038, v. 16a-18a. 5 7 Viliiyetniime-i Demir Baba, hzr. Bedri Noyan, Can yay., istanbul1976, s. 88-92. 58 Bkz. a.g.e., s. 94-97. 59 Deny, "Sary Saltyq et le Nom de la Ville de Babadaghi", Melanges Emile Pico~ Paris, 1913, II, 12-14; Hasluck, Tedkikler, s. 74,118. 60 Kr§. Evliya Qelebi, II, 133-138. 61 H. Delehaye, U.s Legendes Grecques des Saints Militaires, Paris 1909, s. 74-75. 62 Dogu ve bat! Hrristiyan ikonografisinde Saint George daima yaya veya at iistiinde bir ejderhayi rmzragryla yaralarrn§ oldugu halde temsil edilmi§tir.
50
AHMET Y~AR OCAK
mamaktachr63. Yazar bunun, esasmda (bugiinkii Qorum-Mecidozii arasmdaki Elvans:elebi Koyii'niin yamnda eski Eukhaita'da y3.§ach~na inamlan) Saint Theodore adh daha eski bir azize ait oldugunu delilleriyle gostermektedir. 64 Biitiin bunlar, ejderha killtiiniin Illristiyanhk donemi Anadolu'suna yabana olmach~m gosterir.
0 halde diinyamn birs:ok yerinde kotilliigun veya §eytani egilimlerin bir sembolii olarak efsane ve masallarda yer alan ejderha ile miicadele motifinin kayna~ nedir? Bu menkabe veya efsanelerin kokii nereye veya nerelere dayamyor? Bu konuda, gerilere dogru gidilecek olursa, s:e§itli antik killtiirlerde bu ejderha ile miicadele motifinin daha eski ve farkh yerlerdeki orneklerine tesadiif etmek miimkiin goriiniiyor. Mesela Anadolu'nun antik s:
[email protected] Etiler donemine ait bir ejderha ile miicadele efsanesi, Bogazkoy Ar§ivi'nde ele ges:en tablederde okunmu§tur. Burada firtma ve Gok TannSI ile jztuyanka achndaki ejderha arasmda bir miicadele anlanlmaktachr. Bu efsaneye gore Gok Tanns1, bu miicadelesinde onceleri j[luyankaya yenilirse de, sonra kuvvetini toplayarak giri§tigi yeni bir miicadelede jttuyanka)t oldiirmeyi h3.§anr6s. M. Eliade Etiler'"m bu efsanesine benzeyen, fakat daha ges: devirlere ait, Zeus ile dev ylian 1jphon arasmdaki bir miicadeleyi de zikretmektedir66. Hakikatte Etiler'in bu efsanesinin de onlara mahsus obnach~, Mezopotamya'da M.O. ill. binlerde Siimerler'de, II. bin is:inde Babilliler'de bu "Tann ve ejderha miicadelesi"ni anlatan orijinal efsaneler bulunmll§tur. Siimerler'de Tann Enki, Tannc;a Erechkigal'in ejderha Kur tarafindan kas:mbnas1 iizerine onunla miicadele ederek yener ve Tanns:a.YI kurtanr6 7 • Babil'de ise, M.0.1950'lerde biiyiik Tannlar arasma giren Marduk'un, T zamatu achnda muazzam bir deniz ve kaos ejderini oldiirdiigune ve onun pars:alanndan diinya.Yl yaratu~na clair bir efsanenin mevcudiyeti biliniyorfiB. i§te Etiler'deki firtma ve Gok Tanns1 ile ejderha jzuyanka arasmdaki miicadeleyi anlatan bu efsanenin, Siimer ve Babil efsanelerinden aktanldi~ ve onlar gibi kozmolojik mahiyette oldugu ileri siirillmii§tiir. Hattii uzmanlara gore, Yahtldi mitolojisindeki yedi b3.§h ejderha efSanesi
63 Delehaye, Les ligendes HagiJJgraphiques, Bruxelles 1955, 4. bs., s. 180. Zaten S. Eyice de Saint George'un ger~ekte Hrristiyanhk oncesi bir ilk~ag Anadolu tannsmm Hrristiyanl
SARISALTIK
51
de Mezopotamya kaynakhffir69. Goriildiigu gibi, San Salt.Ik'm katlettigi ejderha da yedi ba§hchr. Eldeki bilgiler, ejderha ile miicadele motifinin iran'm eski dinleri ile baglanuh bir cephesi bulundugunu da gosteriyor. iran dinleri iizerinde yapuan ara§t:Ir-
malann meydana ~Ikarmgma gore, iran'da Zerdii§t oncesi devirde, Orta'Sag islam diinyasmdaki ftitiivvet te§kilatma benzer bir "gen'S erkekler te§kilatt"mn oldugu goriilmektedir. Yan dini mahiyetteki bu te§kilat iiyelerinin, Fraetaona ($ehname'nin Feridun'u) veya Karasaspa (Geqasp) amnda, "ejderha oldiiren" bir kahramam takdis ettikleri bilinmektedir. Aynca ejderhamn kendisi de A;:;i Dahaka amyla mitolojik ayinlerinde onemli bir rol oynamaktaym. Eski iran'daki ejderha oldiiren bu kahramarun, efsanelere gore, oldiirdiigu ejderhamn ka'Slrm~ kadmlarla da evlendigi nakledilmektedir70. Me§hur $ehname'de, bu eski inancm canl1 omeklerini bulabiliyoruz. Feridun'un bizzat kendisi, bir giin ogullanm smamak i~Sin ejderha kili~na girmi§, CO§arak agzmdan ate§ piiskiirtmii§tiir71. Me§hur Za.I de Ke§ef Nehri'nden 'Slkan ve biitiin civar halkl korku ve deh§et i~inde brrakan bir ejderha ile sava§ffil§ ve giirziiyle kafas1m ezerek oldiirmii§tiir72. Aym §ekilde Za.I'in yigit oglu Riistem, at:J. Rah§'m yarmrmyla bir ejderhaYI yenmi§ ve kilicryla ba§llll kesmi§tir73. Ejderha kiiltiiniin bilhassa Orta Asya' ve Qin'de de yaygm oldugunu ~ok iyi biliyoruz. Eski Tiirkler'de ejderhah destanlar ve ejderha kiiltiine ait baz1 inan9ar bulundugunu gosteren bilgiler varmr. Hattrlanaca~ gibi, Oguz Kagan'm me§hur destanmda onun qrmanda boyle ejderha benzeri bir yarat:J.kla miicadelesini nakleden bir klsrm mevcuttur 74 . Tiirkler'in Miisliiman olmalanndan sonra yeni dine uyarlanan bu destarun ~ok eskilere ait oldugu malumdur. Hayli eski bir Altay masahnda da, Kara Aili Pergen admdaki bir kahramanm, yedi kat gogun otesin-
69 James, s.189, 197. Gen;ekten Tevrat'ta Yehova'nm Rahab veya Levyatan diye farkh bic;imde adlandmlan bir ejderha ile sav~1 yer almaktadrr (bkz. Eyub, 8, 26; I l§(91a, 27, 51), ki soz konusu Babil efsanesine c;ok benzemektedir. Zaten Tevrat'm Babil esaretinden sonra kaleme ahm:h~ biliniyor. 70 Geo W1dengren, Les Religions de l'lron, Payot, Paris 1968, s. 39-40, 62. 71 Firdevsi, $ehname, terciime Necati Lugal, Milli Egitim Bakanh~ yay., istanbull967, 3. bash, I, 116-117. Bu hikaye Ahi Evren'e ait bir menkabeyi hanrlatmaktadrr. Rivayete gore Ahi Evren, ejderha §ekline girerek Haa Bekt~'m velayetine inanmayan mollalan korkutmu§ ve boylece inkarlarmdan vazgec;irmi§tir (bkz. Vildyetndme HBV(mensur), s. 58-59). 72 Firdevsi, I, 296-298. 73A.g.e., II, 91-96. 74 Destanm baz1 rivayederinde Oguz Kagan'm sav~n~ yaran~ ejderha oldugu zikredilmekle beraber (msl. bk. Orkun, Tiirk Ejstlneleri, istanbul, 1943, s.20-21), tam olarak ne idigi belli degil gibidir. Ogel bunun gergedan cins:inden yahut bu cinse benzer bir hayvan olmasinm kuwede muhtemel bulundugunu yaz1yor (bkz. Bahaeddin Ogel, Tiirk Mitolojisi, TTK. yay., Ankara 1971,1, 319-320).
52
AHMET Y~AR OCAK
de mavi deniz ic;:inde bir canavarla yedi yil miicadeleden soma onu oldiirdiigu anlatilmaktachr75. Jean-Paul Raux Tiirkler'in, ejderha hakkmdaki telakkileri, yerle§ik hayat siiren iran ve Qin gibi koffi§ulanndan alchklan, ancak Qin'in bu konuda one gec;:tigi, zira eski Tiirkler'de ejderha manasma kullamlan lu kelimesinin Qince'de aym manaya gelen lungun bozulmu§ §ekli olabilecegi g6rii§iindedir76. Kopriilii c;:ok daha onceleri, ejderhanm Qin'in dim hayatmdaki mevkiinin onemine i§aretle, ilgili telakkilerin Tiirkler'e buradan gec;:tigini belirtmi§ti77 . Hakikaten eski Qin'de ejderhamn kozmolojik mahiyetteki inanc;:larda onemli bir paya sahip bulundugu anla§Ilmaktachr. Kuzey Wei silla.Iesi zamanma (386535) ait bir metinde goriildiigu iizere, Qin inanc;:lannda ejderha suda ya§ayan pullu bir siiriingendir7B. Devir, en onemli bir ilih olup hayat iksirini yapma)'l ogrenmi§ ve sihirli kulClyla ejderhalan oldiirerek diinyaYI onlann tecaviizlerinden kurtanm§t:J.r79. Wilhelm Eberhard, Qin'den gelen i§te bu inanc;:lar dolaYJ.styla olsa gerek, daha c;:ok erken devirlerde Hunlar'da bir ejderha killtiiniin varh~m belirtmekte ve onlann dim bir §ehrinin "Yatan ejder §ehri" (Gu-tzang) achm ta§1ch~m bildirmektedirBO. Hatt<1 Hunlar'm bu §ehirde golgelerin ve sulann timsali ejderhalara tapti~ rivayet edilirBI. Muhtelif eserlerinde Tiirk ikonografisinde ejderha (evren) konusuyla me§gul alan Emel Esin, Goktiirkler devrine ait kitabe ve mezar ta§lanndaki ejder tasvirlerine dayanarak bunlarda da Hunlar'daki gibi ejder ibadeti bulundugunu tahmin etmektedir. Goktiirkler ejderhaya Ko'k-luu diyorlar ve vaktiyle Qin'de oldugu gibi onu sularla ilgili goriiyorlarch. Ejderha onlarda hem su kaynaklanmn hem yagrnur buludanmn semboliidiir. iyi mevsimlerde goklere c;:tkar, sonbaharda ise sulara veya yeraltina saklarurdJB2. Ejder killtiiniin klsmen Uygurlar'da dahi mev75 A.g.e., s. 320-321. Ogel bu gibi masal ve efsanelerin g,nP.JlikJ, b~ ki.srrnlanmn orijinal olup sonraki boliimlerinin zamanla ek.lendigini ve bunlann c;ogunun Budist menkabelerden ahnchgm1 yazar. 76 J.-P. Roux, Faune et Flaure Sacrees dans les Sociitis Asiatiques, Paris 1966, s. 29. Anadolu Tiirkc;e'sinde Farsc;a, ejdcr ve ejderha kelimelerinin yanmda Tiirkc;e yzlan yahut euren kelimelerinin kullamlch~ malumdur. Lu kelimesi tamamen unutulm~tur. Aynca gder ve ejdcrha kelimeleri, meselenin bir de iran tesirleriyle ilgili yonii bulundugunu ortaya koymaktadrr. 77 F. Kopriilii, "Ortazaman Tiirk devlederinde hukuki sembollerdeki motifler", 7HFIM, II (1939), s. 44. 78 E. Chavannes, "Le Cycle Turc des Douze Aninlaux", Toung-Pao, VIII (1960), s. 223. 79 M. Nabi Ozerdim, "Qin Dininin Me~ei meselesi ve Dini 1nanc;lar", Belleten, XXVI (1962), s.96. 80 W. Eberhard, (:in'in $imo.l KOTI1§Ulan, c;ev. N. illutug, TTK. yay., Ankara 1942, s. 77. 8I E. Esin, "Selc;uk.lu sanatl Evren tasvirinin Tiirk ikonografisinde me~e'leri", SAD, I (1 969), s. 161. 82 Aym yazar, Turk Kozmolojisi, istanbul 1979, s. 36 vd. Ejderhanm eski Qin ve Tiirk inanc;Iannda su ile ilgisine clair daha geni§ bilgi ic;in miiteakip sayfalara bakllmahdrr.
SARISALTIK
53
cut olabilecegi, Uygur sanatmda goriilen iki ayn yone bakan ikili veya dortlii ejderha tasvirlerine dayamlarak tahmin edilebilir83 • ;>imdi tekrar San Salnk'm me§hur ejderha menkabesine donecek olursak, bu menkabenin onun ya§ach~ mekanlarda ondan once <_;:ok yaygm bulunan Saint Nicolas ve Saint George gibi bir tahm Htristiyan azizlerinin menkabelerinin uyarlanmasmdan ba§ka bir §ey olmach~m kabul etmek zorunda oldugumuzu soylemeliyiz. Bunun gostergesi de, Kaligra'da bulunan tekkesinin yerinde daha eskiden Saint Nicolas'ya veya Saint George'a ait bir manastlnn bulunmu§ olmas1chr. Ancak burada bir noktayi unutmamak gerekiyor: Yukanda verilen izahat da a<_;:1k<_;:a gosteriyor ki, Tiirkler bu ejderha ile miicadele motifine hi<;: de yabanCI degillerdir. Anadolu'ya ve Rumeli'ye gelinceye kadar ya§achklan biitiin cograf)ralarda da bu motifi s1k kullanan efsane ve menkabelerle kar§1la§llll§lar ve onlan oziimsemi§lerdir. Dolayis1yla Anadolu ve Balkanlar'daki bu Saint George, Saint Nicolas veya Saint Theodor menkabeleri, onlara hi<;: de garip gelmemi§, gerek Kalenderi, gerekse Bekta§i dervi§leri bu menkabeleri rahailikla San Salnk veya yukanda omeklerini verdigimiz ba§ka evliyalanna uyarlamakta bir sakmca gormemi§lerdir. Zaten San Saltlk'm bu menkabesinin Tiirkler i<_;:inde bu kadar tutunmas1mn bir sebebi, eskiden Htristiyan cografyasmdaki mevcudiyeti kadar, en az bu eski gelenekleri olmahchr. i§te San Saltlk'm yukanya dort ayn versiyonunu alch~rmz ejder menkabesi belki bu suretle izah edilebilir. Ancak bu uyarlamamn kim veya kimler tarafindan ne zaman ger<_;:eklqtirilmi§ olabilecegi sorusunu da burada herhalde sormak gerekiyor. Hasluck bunun Bekta§i dervi§lerince yapilch~m ifade ediyor84 . Bekta§iligin HaCI Bekta§-1 Veli tarafindan kurulduguna inamlan Hasluck'un ya§ach~ devir i<_;:in, onun boyle bir tahminde bulunmas1 <_;:ok tabiidir. Ancak bugiin Bekta§iligin HaCI Bekta§-1 V eli tarafindan kurulmach~m, hatta Osmanhlar'm Rumeli feiihlerinin hiZlanch~, dolayis1yla bir takml dervi§ gazilerin oralarda yerlqtigi XV. yiiZyilda bile heniiz boyle bir tarikatln ortada olmach~m, ancak XVI. yiizyil ba§mdan itibaren Bahm Sultan'la birlikte Bekta§iligin tarih sahnesine <_;:Iktl~m son <_;:ah§malar a<_;:1k<_;:a gostermi§tir. Bu itibarla bu uyarlama i§i Bekta§i dervi§lerinin de@, XIV. yiizyilda Seyyid Ali Sultan (K1Z11 Deli) ve XV. yiiZyilda Otman Baba gibi omeklerini oldukc,:a yakmdan tamch~rmz Kalenderi §eyhlerinin yonetimi alnndaki Kalenderi dervi§lerinin marifeti olabilir ve biiyiik bir ihtimalle de boyle olmu§tur. Zaten sonraki boliimde goriilecegi iizere, San Saltlk'm bizzat kendisi de, bir Kalenderi §eyhinden ba§ka biri degildi. Bu uyarlamamn nasil olup da <_;:evredeki Miisliiman ve Htristiyan halk tarafindan kabul edildigi ve ya§atllch~ ise, diinyamn her tara83 Esin, a.g.m, s.165. Aynca Ejderin Turk sanatmda bir kiiltiire1 sembo1 o1arak kullamh§I ve an1amlanna clair §Una bk. Y ~ar Coruhlu, Ko:::rnolojik, Mitolojik, Astrolojik, Din£ ve Edebi T asavvurlara Gore Turk Sanatmda Hayvan Sembolizmi, Seyran yay., istanbul1995, ss. 43-72. 84 Bk. Has1uck, Tedkikler, s. 11 7 vd.
54
AHMET YM?AR OCAK
finda oldugu gihi, H1ristiyan olsun Musliiman olsun, huralar halktmn popiller hafizasmm hu tur olaylan kahule zaten haz1r oldugu dii§iinilldugunde, kanaatimizce §a§Ilacak ve a<;Iklanamayacak hir §ey degildir. YEDi TABUT, YEDi MEZAR Kafirlere kar§I hazan keramederini, hazan da kilinm kullanmak suretiyle hayati gaza ve cihad ederek ge<;en San Saltik'm vefauyla ilgili menkaheler de, tefenuatta haz1 ufak degi§iklikler arzetseler de, temelde aym ana <;izgiye sahiptirler. San Saltik'm olumu etrafinda te§ekkill eden hu menkaheler, ona ha§ka hi<; hir henzerine nasip olmayan hir olum yakt§tinni§lardir. Bu menkaheler yazill olarak Salnknilme, Vililyetnilme-i Haa Bekfa.)-z Velf ve Evlryil 9elebi Srylihatnilmesi'nde hulunmaktadir. Aynca hu ii<; kaynaktaki menkahelerin kii<;Uk farklillklar arzeden degi§ik versiyonlan, sozlu olarak halk arasmda ya§amaktadir.
Salnknilme'ye gore San Saltik'm olumu kafirlerle yapti~ hir sava§ta aldi~ yara yiizunden vuku hulur. Pusu kuran kafirler, San Saluk'1 yalmzlatarak ans1zm ustune <;ullarnrlar ve a~r hir §ekilde yaralarlar. 0 hirka<;Im paralar ama sonunda kuvvetten dii§er ve hayli1p yere yikilir. Muslumanlar hunu goriir gonnez yardima yeti§irlerse de San Saltik <;ok kan kayhetmi§tir. Kendisini derhal evine getirip yatinrlar. Lakin artik 0 olecegini anlarm§tiL Gazileri yamna toplar ve onlara §U vasiyyete hulunur: "Ben giderem. heni siz yuyup kefenlen, alup <;eragum katma (Bahaeski'deki tekkeye) iletun. Eger sizden <;evre hegleri henim oliim isteyeler, hirer tahut diiziin, hir gice tursun, adamlanna viriin. Ben ol tahutta gorineyim ve dahi heniim tahuturm her yirde kim koyas1z, hirez cinler gotiiriirler, sizler girii sonra yire koyduklan vakit gotiiresiz .... Kafirlere kaf§U aglaman kim heni oldi deyii miiselmanlara zahmet virmeyeler. U§ sonra oglum Umur ve Osman geliir hu miilk-i Rum'1 anlar zaht idiip islam hirle tolmasma sehep olalar. nss. Sonra gazilere, yaktn arkada§lanna ve kendi ogullanna, vefaundan sonra cenazesi yiizunden hirhirlerine dii§memelerini, dii§erlerse. kendilerine zaran dokunaca~m sayler. Salih amel i§lemelerini, tevheyi <;ok yap1p namaz kihp oru<; tutmalanm huyurur. Cenazesinin (ileride Turkler'in eline ge<;ecek olan) Edirne'de veya Eskihaha'da defnolunmas1m isteyerek ruhunu teslim eder. Tam doksan dokuz yil ya§aiDI§tir. Gaziler San Saltik'I yikayip kefenleyip tahutuna kor komaz, tahut kendiliginden havaya kalkar ve musalla ta§ma kadar kimse el vurmadan gider. Bu durumu hutun halk goriir ve §a§mr. Cenaze namaz1 kilimr kilmmaz tahut yine havalamr ve makamma gelir. Bundan sonra, San Saluk'm "Beni on iki yerde isterler" sozune uygun olarak, vaktiyle musluman ettigi hutun kirallar hirer hirer gelip tahutunu al1p gotiinnek isterler. as Ebu'I-Hayr-i Rumi, III, 298-299.
SARISALTIK
55
Sonuc;ta Edime meliki, Eskibaba'da (Bahaeski); mushiman ettigi Dohruca krah ismail rilan Baba'da (Kaligra tekkesi); Tatar ham Kefe'de; Eflak meliki, Bogdan meliki, Rus krah, Ungiirus krah, Leh ve Qeh c;esarlan kendi memlekederinde; Bosna krah Tuna Baba'da (Babada~); Pravadi meliki kendi memleketinde, alchklan ve ic;inde San Saluk'm cesedini gordukleri tabudan goturup defnedip tiirhe yaparlar ve valaflar tahsis ederler. Boylece San Saluk'm kerameti gerc;ekle§mi§ olur. Fakat bu arada Aychnoglu Gazi Umur Bey ve Klmata meliki Said de hirer tahut ahrlar. Bunu duyan Firenk Filyon'u da hir tahut ister. Bu arada San Salt:Ik'm vefaum duyan Osman Gazi de gazalanna ara vererek lark giin karalar giyip matem tutar86. Ehu'l-Hayr-i Rumi'nin hu menkabede San Salt:Ik'1 Osman Gazi ve Umur Bey'le ili§kilendirmesi, aynca dikkati c;ekiyor. Olum menkahesi Vilqyetndme-i Hacz Bektaj-z Velf'de hiraz degi§ik hic;imde yer ahr. Burada anlaulch~na gore, San Salt:Ik hir muharebe esnasmda degil, Kaligra'daki tekkesinde normal olarak vefat eder. Vefaundan once buranm krahm ve muhiblerini yanma c;a~rarak, vefat ettiginde pek c;ok yerden muhiplerinin gelip her hirinin, cenazesini kendi memlekederinde defnetmek isteyeceklerini, hu yiizden her birinin hirer tabut getirmesini ve kesinlikle olumlinden sonra cenazesini gotlirmek ic;in hirhirlerine dii§memelerini, c;iinku her tahutta hulunaca~m sayler. Kaligra kalesi padi§ahma da asll tahutunun onun yamnda, dolaylSlyla gerc;ek mezanmn Kaligra'da olac~m, hunun i§areti olarak tahuttan elini c;Ikaraca~m hildirir. Gerc;ekten de San Salt:Ik'm vefaum duyan krallar hirer hirer gelip cenazeyi kendi memleketlerine goturmeyi c;ok arzu ederler. Ancak vasiyet lizerine her hirinin hirer tabut yapunp tekkeye h1ralap ch§an c;Ikmalan istenir. Denileni yaparlar. Birer hirer ic;eri girip kendi tabudanna hakuklannda San Salt:Ik'm cenazesini ic;inde gorurler V<'; herhiri tahutunu ahp memleketine gider. S1ra Kaligra kralma geldiginde, kendi yapurch~ tabuttan San Saluk'm elinin c;Iku~m gorur ve buyiik bir memnuniyede goturup Kaligra'daki magaraya defneder ve ustline tlirbe yapar8 7 • Goriildugu gihi huradaki versiyonda Saltzkndme'deki gihi tabudann saylSI helirlenmi§ degildir ve San Saluk'm asll tlirbesinin Kaligra tekkesinde oldugu vurgulamr. Oysa Saltzkname'de Eskihaha (Bahaeski) de oldugu ozellikle helirtilmektedir. Evliya Qelehi'nin versiyonuna gelince, ona gore, San Salak olecegini hissedince muridlerine vefatmm yalan oldugunu, yedi tabut hazirlayarak hekletmelerini, c;unku vefat edince yedi krahn kendisi ic;in sava§mak isteyeceklerini haher venr:
86 A.g.e., 87
III, 298-302. Vildyetndme HBV (mensur), s. 48; kr§. Veldyetndme HBV(manzum), ss. 262- 263.
56
AHMET Y~AR OCAK
"0liince beni gasl idiip yedi tabut funade idiin. Zira benim ic;iin yedi krral ceng ii cidal itse gerek"BB Dervi§ler hemen tabutlan haz1rlarlar. Gen;:ekten de c;ok gec;meden San Salnk vefat eder ve dervi§ler "tevhid ve tezkir" ile cenazeyi YJ.kaYJ.p tabutlardan birinin i<;ine koyarlar. Bir siire sonra Sirasiyla Moskov, Leh, Qeh, 1§fet (isvec;), Edirne, Bogdan ve nihayet Dobruca krallanmn askerleri gelip herbiri hirer tabut ahp ic;ine bakarlar ve San Saltlk'1 orada goriirler. Boylece yedi kirahn yedisi de kavga etmeden San Saltlk'm cenazesine sahip olduklanm dii§iiniip memnun olurlar. Tabutlar, Diyar-1 Moskov'da, Daniska (Danzig, Gdansk) Iskelesi'nde, Pronic;e (?), Bivanic;e (?), Babaeski §ehirlerinde, Bozova kalesi yaklmnda, Babada~ denilen §ehirde ve Kaligra'da ejder magarasmda olmak iizere tam yedi yerde defnediIir89. Bugiin ise onun gerc;ek tiirbesinin vaktiyle Babada~'nda II. Bayezid'in yaptlrdl~ tiirbe olduguna inamlmaktadlr.
88 Evliya Qelebi, II, 136. Biz bu yedi tabut meselesinin biiyiik bir ihtimalle ismailllik'teki yedili inane; sistemiyle ilgili bulundugunu dii§iiniiyoruz (bu hususta iic;iincii ve dordiincii boliimlerin son lasimlanna bk.) 89 A.g.e., II, 136-137. Aynca bk. Hammer, XVI, 247.
III. BOLOM A?iRET REiSi BiR KALENDERi ~EYHi VE BiRDERvi~ - GAZi Kilgrad'da nice -
EFSANEvi DEGiL TARiHi BiR SiMA "es-Serac der: i
58
AHMET YA_;;AR OCAK
Selc;uklu ve Bizans kaynaklanmn zikretrnedigi, dolaytsiyla tammadi~ San Salak, zamamna c;ok yakm bir menkabevi, iki de miispet tarihsel metin temelinde, iic; degi§ik miiellife ve i.ic; ayn devre ait )'llkanya aldi~rruz i§te bu pasajlarla tarihsel bir kimlik kazanmi§ olmaktaillr. Kimdir San Salnk? 1263-1264 ythnda, Anadolu'daki taht miicadelesini kaybeden talihsiz bir Selc;uklu sultammn once Bizans'a SI~mp arkasmdan, Anadolu'dan getirterek Dobruca bozklrlanna yerlqtirilmesini sagladi~, daha sonra De§t-i Klpc;ak'a beraberinde gotiirdiigu, oliirniinden sonra da tekrar Dobruca'ya donen Tiirkmen a§iretinin bu macerasmda, neden Yaz1crzade'den ba§ka hie; bir Bizans ve Tiirk kayna~ San Salnk'tan bahsetmiyor, onu tamrruyor? Acaba gerc;ekte boyle biri hie; ya§amadi~ ic;in mi, yoksa sozii edilen karma§Ik olaylann aki§I ic;inde one c;1kan siyasi rolii bulunmadi~, dolaytSiyla devlet merkezlerinde oturmakta olup, olaylan ve ki§ileri kendilerine ula§abildigi kadanyla eserlerine kaydeden zamamn Selc;uklu ve Bizans tarihc;ileri tarafindan farklna vanlacak biri olmadi~ ic;in mi soz konusu kaynaklar onu tanrrnyor? Bununla beraber, a§a~da kendisinden bahsedilecek olan, San Salnk'm mi.iridi ve halifesi Barak Baba hakklndaki onemli kaynaklann ba§mda gelen arap tarihc;isi el-Birzali, Barak Baba'dan bahsederken, §eyhinin San Salnk oldugunu ve 692 (1293) te vefat ettigini yazarak, hem onu zikrediyor, hem de oliim tarihini kesin bir §ekilde veriyor4. San Salnk eger gerc;ekten ya§amadi ise, boyle bir sima nas1l icad edilebildi, yahut edilebilir mi? Adina di.izinelerle mezarlar, ti.irbeler ve tekkeler nasli meydana getirilebildi? Y1~nla menkabe ve efsane nasli yaratlidi? Onun adlm ta§lyan bir Alevi dede oca~ nasli te§ekki.il etti? Eger gerc;ek bir §ahsiyetse, adi etrafindaki gi.ic;li.i ki.ilt nasd olu§tu? Kendini takdis eden Illristiyan ve Miisli.iman toplumlar nic;in onu bu kadar benimsemi§lerdir? Onu bu iki z1t kesime birden nasli, hangi ortak ozellikler mal etti? iSKAN LiDERi, A~iRET REiSi SARI SALTIK i§te birinci boli.imde verilen izahattan gori.ilecegi gibi, San Salnk'm tarihl §ahsiyeti Balkanlar'a vuku bulan bu Ti.irk iskam ile alakah olarak ortaya c;iliyor. Onun, II. izzeddin Keykavus'un maiyyetindeki bir Ti.irkmen boyunun ic;inde bulundugu, Yazicizade'nin kayttlanndan hie; bir §i.ipheye yer vermeyecek bic;imde anla§Ihyor. Qagda§I olan Bizans kroniklerinde Dobruca goc;i.inden bahsedildigi halde, ne bunlarda ne de Selc;uklu kroniklerinde San Salnk'tan bahsedilmemesi, boyle birinin gerc;ekte mevcut olmamasmdan veya -bazliannca sanddi~ gibihor gori.ilmesinden degil, kanaatimizce, Dobruca goc;i.ini.in vuku buldugu tarihlerde -goc;ebe bir c;evrede ya§amasi sebebiyle- tamnmarru§ bulunmasmdandlr. 4 Bk. el-Birz:ili, Tlirilz, Topkap1 Sarayi Miizesi (Ill. Ahmed) Ktp., nr. 295I, II , I 05b. Bu tarih, Kemiileddin Muhammed es-Serrac'm San Salt:Ik'm vefat tarihi olarak verdigi 697 (I297I 298) tarihiyie uyu§muyorsa da (bk. v. I 07b). Arada fazla fark oim aill~ da goriiliiyor. Her hal ii karda San Saltlk'm I290'h yiliann sonlanna dogru vefat ettigi kabul edilebilir.
SARISALTIK
59
Nitekim aym durum Hac1 Bekta§-1 Veli ic;:in de soz konusudur. 0 da soziinii ettigimiz sebepten dolayr doneminin hie;: bir resmi kaYIIagma yansimann§tlr. San Salak'm ic;:inde bulundugu, Dobruca'ya goc;: eden a§iretin, Babailer isyamna kanldrgrm bildigimiz Qepni boyu oldugu, Fuat Kopriilii, Z. Velidi Togan ve Faruk Siimer gibi baz1 tarihc;:ilerce c;:ok muhtemel goriilmektedir. Bu miimkiindiir; c;:iinkii isyanda c;:ok faal bir rol OYIIayan bu boyun, isyamn basunlmas1 ve Selc;:uklu kuvvetlerinin takibatl sebebiyle merkezden uzak mmtakalara c;:ekilmesi c;:ok normaldir. Nitekim Qepniler'in bir krsm1mn Sinop taraflanna yerle§tigini c;:ok iyi biliyoruz. Gerek Salttkname'de gerekse Vuayetndme-i Hacz Bektaj-z Velf'de San Salnk'm Sinop iizerinden Dobruca'ya gittigi anlatlhr5 . Hatta Salttkname'de San Salak s1k s1k Sinop'tan Kmm taraflanna, Klnm'dan Sinop'a gec;:er. Bu iki kaynaktaki Sinop vurgusunun muhtemelen, buras1mn Karadeniz'e c;:ili§ ic;:in I. Alaeddin Keykubad doneminde fethedilmi§ Selc;:uklu hakimiyetindeki tek liman olmasmm yanmda, Sinop'taki Qepni yerlqimiyle bir baglantiSI da olmal1, dolayrsiyla tarihsel bir temeli bulunmahd1r. Diger yandan, Qepniler'in bir krsmmm, diger pekc;:ok Tiirkmen a§ireti gibi bandaki Bizans uc;:lanna yerle§mi§ bulunmas1 da c;:ok miimkiindiir6. ;limdi sorulacak soru §Udur: San Salak 1263-64 tarihinde Dobruca'ya goc;:en -Qepniler olmas1 c;:ok muhtemel- bu Tiirkmen a§iretinin ic;:inde ne s1fatla bulunuyordu? F. Kopriilii'niin c;:ah§malanndan bu yana c;:ok iyi tamillgrnnz Tiirkmen babalanndan biri oldugunda §iiphe bulunmayan bu zatln, bu a§iretin ic;:inde ya§aillgr muhakkaktlr. Onun s1radan bir tarikat §eyhi olmaillgr da, Dobruca'ya vuku bulan goc;:ii yonetmesinden anla§Ilillgrna gore, o kimdi? Bizim kanaatimizce o tlpki, Selc;:uklu ve Osmanl1 doneminde ya§ami§ diger Tiirkmen babalan gibi aYIII zamanda hem §eyh hem bir a§iret reisi olmahillr ki, boyle bir goc;: hareketini yonetebilsin. Tiirkmen babalanmn hem a§iret reisligi, hem de §eyhlik statiisiinii bir arada ta§Iillklan bu durum, bilinmedik bir konu degildir ve bu c;:ifte statiiniin kokii islam oncesi Orta Asya'ya kadar gitmektedir. s Bk. EbU'1-Hayr-i Rumi, I, II ve III. ciltler, pekc;:ok yerde; Viliiyetniime HBV (mensur), s. 45; kr§. Veliiyetniime HBV(manzum), s. 253. Her iki kaynakta da Sinop, Sinab diye gec;:mektedir. 6 Karesi bo1gesine dahil bulunan Bahkesir havalisinde bugiin de yakla§Ik otuz kadar Qepni koyii bulundugunu biliyoruz (bk. ismail Hakk:t (Kadwg1u, t;epniler Babksir'de, Halkevi nqr., Bahkesir 1935 ve Faruk Siimer, t;epniler: Anadolu'daki Turk Yerlqmesinde Onemli Rol Oynayan Bir Oj!,uz Boyu, Turk Diinyas1 Ar~nrmalan Vakfi, istanbul 1992, ss. 124-126). Ne var ki, bu ki:iy1erin hemen tamarm, XV. yiizylidan sonra, ozdlikle XVII. yiizylida Rakka havalisindeki Halep Tiirkmenleri arasmda gerc;:ekle§tirilen iskan SlTasmda buraya yerle§tirilen konar-goc;:er Qepniler'in sonradan kurduklan ki:iy1erdir (Bk. Kamil Su, Babkesir ve Civarrnda Yurilk ve Turkmenler, Bahkesir Halkevi ll§T., istanbul 1938, ss. 103-104; Siimer, a.g.e., ss. 120-122). Bununla beraber F. Siimer XV. ve XVI. yiizylida Karesi sancagmda Qepni arum ta§lyan bir tek ki:iy bulundugunu, bunun da ya bi:i1geyi fetheden Tiirkmenler arasmdaki Qepni boyu veya Halil Ece ile Dobruca'dan di:inen Qepniler tarafindan kurulmu§ o1abilecegini, ancak bunun zaylfbir ihtimal gi:iriilmesi gerektigini, Osmanh fetih1eri s1rasmda kurulmu§ o1masmm daha kuvvetli o1dugunu yaz1yor (a.g.e., s. 120), fakat gerekc;:e ac;:1klarmyor. Oysa birinci ihtimal de pekala miinikiindiir.
60
AHMET Y~AR OCAK
Orada da §amanlar aym durumda idiler. Bir §aman hem kabilenin reisligini, hem dini liderligini yiiriitrnekteydi. Bunun Mogollar'da da boyle oldugunu biliyoruz. Mesela Cengiz Han'm unlii §amam Koko<;e, bu tip biriydi. Orta<;ag Anadolu'sundaki bu dunun Alevilik'te aynen korunmU§tur. Alevi dedeleri de Turkmen babalanmn bu <;ifte kimligini surdurmu§lerdir7 . Burada dikkati <;eken husus veya sorulmast icap eden soru, II. lzzeddin Keykavus ile San Salt:Ik arasmda baglannmn nastl kuruldugudur. Daha once ktsaca temas olunmakla beraber, burada bir kere daha, bu talihsiz sultanm Mogol aleyhtan tutumunun Turkmenler arasmda ona kaf§I yaratti~ sempatinin rolunu hanrlamakta yarar vardrr. Bu dununda sultanm bu karizmatik Tiirkmen babasma ilgi duyarak tamdi~m ve onunla yakinl!k tesis ettigini tahmin edebilirizB. i§te ancak boyle bir sosyal-dini statu ve otorite sahibi olarak San Salnk, II. izzeddin Keykavus'un yolladi~ haber iizerine, Karesi (Bal!kesir) yoresindeki on oniki bin ki§ilik kendi a§iretini alrm§ ve Konstantinopolis bogazmdan ge<;irerek Bizans imparatoru VIII. Mihail'in kendilerine tahsis ettigi Dobruca steplerine goturmu§ ve yerle§tirmi§ olabilir. S1radan bir dervi§in boyle bir i§i ba§arabilmesi, go<; gibi onemli bir olay konusunda buyiik bir Turkmen a§iretine sozunu ge<;irme ihtimalinin <;ok zaYif olmas1 itibariyle, imkans1za yakm derecede zordur. Boyle onemli bir i§i ancak o a§iret i<;inde <;ok yiiksek bir nufuzu olan biri, ktsaca lider konumuna sahip birisi becerebilir. Bu sebeple biz, San Salt:Ik'm yalmz bir §eyh degil, aym zamanda a§iret reisi olmas1 gerektigini du§iinuyoruz. San Salt:Ik bu a§iret reisligi gorevini, II. 1zzeddin Keykavus Berke Han tarafindan hapisten kurtanhp De§t-i Klp<;ak'a g6tiiriildugu zaman da siirdiirmii§ ve yine a§iretini hamn kendilerine tahsis ettigi araziye yerle§tirmi§ olmahdrr. Sel<;uklu sultamrun oliimiinden sonra da, oradan ahp tekrar Dobruca'ya getirmi§ti. A§~da goriilecegi iizere, bu Turkmen babast, gerek Dobruca'da, gerekse De§t-i Klp<;ak'ta yapn~ cihad ve gazalan, muhtemelen dervi§lerinin de i<;inde bulundugu kendi a§iret kuvvederiyle ger<;ekle§tiriyordu. Nitekim Salt:JauJ:me San Salt:Ik'm Nogay ilinde, Dqt-i Klp<;ak'ta, Klnm'da Kefe'deki ikamet ve faaliyederinden, gazalanndan Sik Sik bahsediyor9. Rumeli'deki sancaklann XVI. ~a ait tahrir defterlerinde, Salttk arum ta§Iyan, Yoriikdn taifesine mensup birtaklm a§ireder bulunmaktarur. Mesela Qirmen sanca~ndaki Agcaklzanhk kazasmda; Kostendil sanc~ndaki Radovi§te kazaSan SaltJ.k'm bu c;ifte kimligini I. Melikoff ta kabul etmektedir (bk. "Q!I-i etait San ss. 235, 238). s Dogrudan dogruya bu mesele ile ilgisi bulunmamakla beraber, hiikiimdar ve 3.§iret ileri gelenleri arasmdaki ~kiyi ele almas1 itibariy1e bir katkl sag1ayabilecek o1an §U makaleye bakl1abilir: Halil inalcrk, "The khan and the tribal aristocracy", Haroard Ukranian Studies, 34 (19791980), ss. 447-458. 9 Msl. bk. EbU'1-Hayr-i Rfuni, I, 49 : ''Andan Demurkapuya geliip Fjderhan ifine reodne old:t. ... Andan Ktpfak ifine indi, biraz seyran eyledi, siirdi Dqthan iline geldi'~ 7
Saltuk?'~
SARISALTIK
61
smda; Pap sancagmdaki Edime ve Dimetoka kazalannda ve Selanik sancag:tndaki Lankaza nahiyesinde Salttk, Salt:Jdar, Saltzklu achm ta§Iyan bir taklm oymaklara rastlamyor 10• Bu oyrnaklann hepsinin birbirine yakln ve San Salnk'm faaliyet alarum te§kil eden bolgenin ic;erisinde yer almalan herhalde tesaduf olmasa gerektir. Biiyiik bir ihtimalle, bunlann Osmanh fetihleriyle Rumeliye goc;en ve muhtemelen orada San Salnk kiiltiinii benimseyen yoriik oymaklanndan oldugunu dii§iinebiliriz. San Saltlk'm sozkonusu Tiirkmen a§iretinin dini ve siyasi §efi olarak yiiriittiigu iskan hareketinin gerc;ekten onun idaresinde vuku buldugunun diger bir c:ldili de, kronolojik m aya gore Dobruca'da (bugiinkii Romanya Simrlan ic;inde kalan asli biiyiik kesimde) Baba Salttk (sonraki Babadajft), Kefe yaklnlannda muhtemelen yine Baba Saltzk ve Edime yaklnlanndaki eski bir Bizans §ehri yerinde Babaesk:i adh, onun achm ta§Iyan uc; §ehrin kurulmu§ olmas1chr. Bunlar aym zamanda, yine Dobruca topraklannda bulunan Kaligra'daki -Salf:lknlime'de ejderha menkabesi dolayrsiyla Yilan Tek:iyyesi de denilen- tekke de dahil olmak iizere -dordiincii boliimde iizerinde durulacak olan- San Saltlk killtiiniin de ilk merkezleridir. Bu boliimiin ba§ tarafina konulan metinde de gorilldiigu gibi, Dobruca'daki Baba Saltzk §ehrinden ilk once ibn Battuta bahsediyor. 0 buraya bir defa Kmm'dan Konstantinopolis'e gelirken, bir defa da donerken ugrami§tlr. Seyyah, kl§ mevsiminde Konstantinopolis'ten Dqt-i Kipc;ak'a giderken, Saruca adh bir Tiirk'le beraber bu §ehre ugranu§ ve lie; giin misafir kalnu§tlr. San Salnk hakklnda anlanlanlan da burada o zaman dinlemi§tir. 0 Konstantinopolis'ten buraya kadar olan yolun on sekiz giin siirdiigiinii ve aradaki arazinin mamur olmachg:tm, §ehrin Tiirk memleketlerinin sonunu tqkil ettigini yazmaktachr. Osmanl1 donemindeki achyla Babadagr denilen bu §ehir11 , oyle goriiniiyor ki, San Salnk yonetiminde Dobruca'ya yerle§en Turkmen a§iretinin kurdugu ilk §ehirdir. San Salnk ilk zaviyesini de burada kurmU§tur ve buras1 onun ana ussudur. Buras1 Salttknlime'de Tuna Baba achyla zikredilir 12 . 0 devirde nasli bir yer olduguna clair ne yazik ki hie; bir bilgimiz yoktur. Yalmz Nev'izade Atayi, l 6 10'da kach olarak tayin l'dilc:ligi Babaeski'de iken, Dobruca'daki bu Baba kasabas1mn Kazak e§kiyasi tarafmdan salchnya ugrayrp yagtilalanchg:tm, harabeye c;evrildigini, bu arada Salnk Baba tekkesinin de salchnya milruz kal1p talan edildigini, ancak c;ok gec;meden Salnk Baha'mn himmetiyle Kazaklar'm Osmanh gazilerince maglup edilip yagtilalachklan biitiin mallann ellerinden ahnchgrm haber veriyor 13 .
to Bk. Cevdet Tiirkay, BOfbakanhk Arfivi Belgelerine Gore Osmank imparatorbigu'nda Oymak, Afiret ve Cemaatlar, T erciiman Kaynak Eserler Dizisi 1, istanbul 1979, s. 644. II Babadaf;!'mn tarih<;:esi i<;:in bk. M. Miinir Aktepe, "Babadaf;!", 7DV!A. 12 Bk. Ebu'l-Hayr-i Rumi, pek<;:ok yerde. 13 Bk. Nev'izade Atayi, N~jhat:U'l-E:duir, istanbul Dn. Ktp., Tiirk<;:e yazmalar nr. 437, vr. 147b-l 49a.
62
AHMET Y~AR OCAK
ikinci §ehrin ise, Berke Han tarafindan Bizans esaretinden kurtanldlktan ve
II. !zzeddin Keykavus ile Dobruca'dan Kmm taraflanna goc;tiikten sonra, Kefe yakmlannda, Sogdak civannda kuruldugu anla§Ihyor. Saltzkniirne'ye gore San Salak Moskov diyanna yapa~ gazalarda, aynen Dobruca'daki gibi Baba Salttk adiyla amlan bu kasabaYI iis olarak kullamyordu. Burada da bir zaviyesi vardi. Ebu'l-Hayr-1 Rurni, bu Baba kasabas1mn kafirlerin hiicumuna ugrayarak yakilip YJklidi~m, bu arada San Salak zaviyesinin de Ezantamariye (Sainte Marie ?) adiyla HIZir-Ilyas'a (Saint George) adanan bir kilise haline getirildigini 14, kendi zamamnda burada bir mescid oldugunu kaydederl5. Uc;iinciisiinii ise, yalmzca Salttknlime ve Evliyii (}elebi Sf!)!ahatnamesi haber veriyor. Salttkniime'ye gore, buras1 ashnda o zaman heniiz Bizans hakimiyetindedir. San Salak burada bir kiliseyi zaviye haline getirmi§ti ve devamh buraya gelip konaklardi. Buras1 Salttkniime'de daima Eski Baba (baz1 Osmanh belgelerinde Babay z Atik) adiyla amlmaktadir 16. San Salak bu eski kilisenin ic;inde bir "c;erag" yakIDI§a ki hie; sonmezdii7. Bu dairni yanan muma, Vildyetnlime-i Otman Baba'da da aaf vardir. Burada anlatildi~na gore, Otman Baba seyahaderinden birinde Babaeski'ye gelerek San Salak zaviyesine ugrami§ ve o zamana kadar hie; sonmeyen bu \:erag", Otman Baha'mn bir nazanyla "dinlenmi§" (sonmii§) idi 18 • Bu olayla hie; §iiphesiz art1k San Salak'm velayet hiikmiiniin yerine artlk Otman Baba'nm velayet hiikmiiniin gec;tigi anlaalmak istenmektedir. Burada yeri gelmi§ken, Fatih Sultan Mehmed devrinin iinlii Kalenderi §eyhi Otman Baba'mn kendisini nasil San Salak ile ozdq gordiigune de i§aret etmek gerekir. Bu c;ok ilginc; bir durumdur. Tenasiih ve hulule inandi~m yakmdan bildigimiz Otman Baba19, Rumeli'de dola§Irken gittigi yerlerde, vaktiyle San Salak olarak diinyaya geldigini, dolaYJSiyla San Salak'm kendisi oldugunu ileri siirmekte c;ok 1srar ediyordu. Menilibnamesinde anlatildi~na gore, birgiin Rumeli'de Madra kasabasma gelir ve bir dervi§e misafir olur. Dervi§ onun kerametine pek inanmamaktadir. Buna ic;erleyerek ona haddini bildirmek isteyen Otman Baba, evin kaplSlm ic;eriden kapaap siirgiiler; eline gec;irdigi bir degnekle dervi§in tepesine yiiklenir ve haykmr: "Bak bre yirkin! Beni bilmedin ki San Salttk didikleri server-i cihan ve maksUd-z insan benern "20. Bir ba§ka seferinde ise San Salak'm 14 Mus1umanlar Saint George'1a Illzrr-llyas'1 ozde§1qtirdikleri i<;in, Saint George'a adanrm§ butiin kilise ve manastrr1ar Osmanh metinlerinde Illzrr-llyas achy1a am1rm§tir (Bu konuda geni§ bilgi i<;in bk. Ocak, jsfiim-Turk jna11flannda Hzzzr r ahut Hzzzr-jlyas Killtil, TKAE. yay., Ankara 1999, 3. bs., ss. 114-119; aym yazar, "XIII.-XV. yiizyillarda Anado1u'da TurkHiristiyan dini etkilqimler ve Aya Yorgi (Saint George) killtu", Belleten, 214 (Arahk 1991), ss. 661-673). 15 Ag.e., l, 155. 16 Msl. bk. a.g.e., pek<;ok yerde. 17 A.g.e., II, 24-25. 18 Ag.e., v. 33 a. 19 Bu konu i<;in bk. Ocak, A levi ve BektajUnanr;lan, ss. l 83-197. 20 Kii<;iik Abdal, Viliiyetniime OB, vr. 56 b.
SARISALTIK
63
Dobruca'da Babada~'ndaki zaviyesine gelir ve buradaki dervi§lere ejderhayi nasll oldiirdiigunii anlatarak "Bu ejderhayz San Salttk olup ben old:urdum" der21 . Bu menkabelerden, gerek Madra kasabasmdaki dervi§in, gerekse Babada~ zaviyesindeki dervi§lerin San Salt::Lk kiiltiine sili siliya bagh olduklan anla§Ihyor. H erhalde Otman Baba onlann yarnnda niifuz ve itibar kazanmak ic;in kendini San Salt::Lk olarak tarntmakta 1srar ediyor olsa gerektir. Burada a<_;Ik<;a bir tenasiih inanc1yla kar§I kar§Iya bulunuyoruz. Tekrar konumuza donecek olursak, burada bir ba§ka soru daha hatrra geliyor: ll. 1zzeddin Keykavus'un San Salt::Lk'la alakas1 nereden kaynaklarnyor? Ba§ka bir deyi§le, neden Selc;uklu sultarn Dobruca'ya gotiirmek ic;in San Saluk ve a§iretini sec;mi§tir? Bu konuda kaynaklanm1zda herhangi bir kayit mevcut olmamakla beraber, baz1 tahminlerde bulunabiliriz. Bunun ic;in izzeddin'in Anadolu'da Mogol hakimiyeti kar§Itl bir politikadan yana oldugunu haurlamamiz gerekir. Bu sebeple Selc;uklu sultarn, kendi gibi Mogollar'dan ho§lanmayan Tiirkmenler'le yakmhk kurrnU§ ve onlann destegini saglami§tlr. 1§te izzeddin'in San Saluk'la temas1 da muhtemelen bu c;erc;evede olmu§ olmahmr. Bu niifuzlu Tiirkmen babas1rnn destegi sultan ic;in muhakkak ki c;ok onemliydi. Qiinkii Bizans'ta iken yalmzca onun a§iretini yanma c;a~as1 da bir anlamda bunu gostermektedir. Aksi halde biz 1zzeddin'in yarnnda ba§ka Tiirkmen a§iretleriyle beraber onlann §efleri olan diger Tiirkmen babalanrn da gorecektik. Her halii karda San Salt::Lk, kuvvetli bir ihtimalle, bir a§iret reisi ve bir dini lider olarak Dobruca'ya vuku bulanTiirkmen goc;iinii yonetmekle, §iiphesiz farkmda bile olmam~ onemli bir tarihsel rol oynuyor, iistelik Osmanh fetihlerinden c;ok once, XIII. yiizyll gibi nisbeten erken bir devirde, Balkanlar'a hem bir Tiirk niifusunu, hem de onlarla birlikte 1slam'I ta§Illll§ oluyordu.
KALENDERi ~EYHi SARI SALTIK Turkmen evliytist mz, Huistiyan azizi mi? San Saluk'm dini ve tasavvufi ki§iligi de tarihi ki§iligi gibi bugiine kadar esrarengizligini korumu§tur. Bu esrarengizlik, onun Miisliiman evliyas1 m1, yoksa H1ristiyan ke§i§i mi oldugu meselesinden dogmaktamr. Kaynaklardaki muhtelif ve bazan c;eli§kili rivayetler yiiziinden, oliimiinden yakla§Ik otuz kirk yil sonrasmdan itibaren, ilgililerin San Salt::Lk hakkmdaki kanaatleri farkhla§maya ba§larm§, birileri ic;in o biiyiik bir miisliiman evliya sayihrken, bir ba§kalan ic;in Hiristiyan azizi oldugu yoniinde g6rii§ler gec;erli olmu§tur. Bu c;ifte yonliiliik, modern ara§tlnctlan da bugiin me§gul etmekten geri kalrmyor. Hie; §iiphesiz ki bu c;eli§kili kanaatler, San Salt::Lk'm ya§am~ XIll. yiizytldan goniimiize kadar s1radan halk ic;in bir onem arzetmiyordu. Ashnda boyle ihtilafh bir kimlige sahip San Salak gibi ba§ka bir ornegi de bilmiyoruz. Bu tartl§mal1 c;ift yonlii kimligiyle o, tektir. 21
A.g.e., v. 60 a.
64
AHMET YN;iAR OCAK
San Saluk hakkmdaki, yukanya alch~m1z en eski i.i(j: tarihl kaYittan birinin sahibi ibn Battuta XIV. yuzydda onun bir evliya oldugu kadar, §eriata uygun olmayan vas1flanmn bulundugunun da soylendigini yaz1yor. Bu ifadesiyle her halde o da, San Saltlk hakkmda dinlediklerine bakarak onun bir Hiristiyan azizi olabilecegi keyfiyetini kastediyordu. Ondan tam iki as1r sonra, XVI. yi.izylida ibn Kemal ise San Saltlk'm bi.iyi.ik bir veli ve keramet ehli oldugunu belirtiyor: "Dobruca Km cliclikleri yirde sahib-i serir-i velayet t:lcdar-1 iklim-i keramet Saru Salak Sultan ki havil.r!k-1 adat ve bevank-1 keramat-1 bahire ile zahir olan ernir-sfuet faklr-siret azizlerdendi"22 . Evliya Qelebi de ibn K emal'inkine benzer kanaat sahibi olup onun, hayanm kafirlere kaq1 cihada adach~ndan bahseder23. Fakat San Saltlk hakkmdaki en (j:arp1c1 ve ilgin(j: yargi, hiy §i.iphesiz ibn Kemal'in halefi, Osmanh imparatorlugu'nun i.inli.i §eyhi.ilislam1 Ebussuud Efendi'nindir. Kanu:rll Sultan Si.ileyman, l5 38'de Erdel seferi esnasmda San Saltlk'm Babada~'ndaki ti.irbe ve tekkesini ziyaret etmi§ ve muhtemelen, ya San Saltlk merakim yektigi iyin, veya daha bi.iyi.ik bir ihtimalle, hakkmda kendisine anlatlian c;eli§kili rivayeder sebebiyle tereddi.ite di.i§mi.i§ olmah ki, geryegi ogrenmek iyin §eyhi.ilislam Ebussuud Efendi'den durumu aychnlatacak bir fetva istemi§tir. Ebussuud Efendi'nin fetvasi, yok lasa, kesin ve ibn Kemal'in kanaatiyle taban tabana z1t bir niteliktedir. Bu fetvada Ebussuud Efendi tek bir ci.imleyle, San Saltlk'm, yaptl~ riyazat yi.izi.inden "iskelet haline gelmi§ bir ke§i§" oldugunu yaziyordu24. Boylece San Saltlk hakkmda eski kaynaklardaki kanaaderin 1) keramet sahibi bi.iyi.ik bir islam veJ.isi, 2) islam'a uymayan, daha (j:Ok bir mristiyan azizine yala§1r bir kimlige sahip olarak tamamiyle iki z1t dogrwtuda degerlendirildigini Kemiilpa:Jazade, Molwcruime, Silleymaniye (Esad Efendi) Ktp., nr. 2087, v. 44 a. Bk. Evliya Qelebi, II, 137. 24 Tayyip Oki~, "San Saltuk'a ait bir fetva", AUiFD, 1/1 (1952), ss. 48-58. Bu fetvanm metni aynen §i.iyledir: " Sinde siruiap,m halda haldajzm tihiret lr.anruiap,m, eimme-i selef bu meselede ne b19ururlar k:i San Sall:!k. didi.k.leri ;aJ11s evliyiiullah 'dan mulzr bf[Yan buyu.ruluh miisiib oluna. El-cevab: R!yiizatile lr.adfd olm11:J bir kejijdir. EbO.ssuUd. ". San Salt:Ik'a clair makalesinde yaYIID!aill~ bu fetva dolaylSlyla Tayyib Oki~ Yusuf Ziya Yi.iri.ikan tarafindan a~r bir i.islup ile e1e§tirilmi§tir. Bu vesile ile ikisinin giri§tikleri uzun bir bilimsel tarll§ma, am ge~en derginin mi.iteakip say:tlannda yaYIID!anilll§tJ.L Yusuf Ziya Yi.iri.ikan, si.izkonusu fetvarun Ebussuud'a ait koleksiyonlarda bulunmaill~ ve bi~im olarak standard fetva tarzma uymaill~ gerekc;:esiyle sahte oldugunu ileri si.irmektedir (bk. "Bir fetva mi.inasebetiyle: Fetva miiessesesi, Ebussuud Efendi ve San Saltuk", AOiFD, 112-3 (1952), ss. 137-160). Fakat bu iki gerek~e kanaatimizce bu fetvarun sahte oldugunu ispat etmez. Qiinkii bu fetva, resmi prosediir dahilinde istenmi§ ve verilmi§ bir fetva degildir. Bu sebeple, ilia resmi kurallara uymasr gerekmez; ilia resmi kanaldan istenmesi ve ya:z:tlmas1 da icap etmez. Do1aytsryla pekila ger~ek olabilir. Aynca kimin, ne maksada durup dururken boyle bir fetva uydurmak isteyecegini de sormak gerekir. (Tayyip Oki~'in bu ele§tiriye cevabr: "Bir tenkidin tenkidi", AUiFD, 11/2-3 (1953), ss. 250-290). Bu polemikte Yusuf Ziya Yi.iriikan'm degil, Tayyip Oki~'in hakh oldugu kanaatindeyiz. 22
23
SARISALTIK
65
goriiyoruz. Fakat burada en s;arp1c1 olan, birbirinin halef-selefi iki biiyiik Osmanh §eyhiilislfurunm, San Salt:tk'1 tam anlamiyle iki aksi yonde degerlendirmeleridir. Bu naSil ac;Ilclanabilir? Bizce ibn Kemal muhtemelen kendinden yanm as1r once yazllrm§ SaltlkruJme'yi okumu§ ve buradaki "Rafiziler'e kar§1 Siinni islam'1 savunan, kafirlerle cihad edip onlan islam'a sokan, saylSlz kerameder gosteren koyu Siinni gazi-evliya" alg~Sina bakarak San Salttk'1 degerlendirmi§ olmahmr. Halefi Ebussuud Efendi ise, yine c;ok muhtemel olarak, Salhkname'deki, ruristiyan ilahiyatma vabf, c;e§itli dilleri konu§up kilise ve manastrrlarda lncil'den vaazlar veren San Saltlk imajma ve Balkanlar'daki menkabelerine baklp, tlph kendinden iki yiizyll once hm Battuta'mn dii§iindiigu gibi dii§iinmii§ olmahmr. Boyiece bir tiirlii Siinni miisliiman kirnligiyle bagda§tiramadi~, menkabeleri Hlristiyan azizlerininkiyle kan§ml§, hem hlristiyanlar hem de miisliiman halk tarafmdan takdis edilip hiirmet goren bu §ahsm, eninde sonunda bir "ke§i§" olmas1 lazrm geldigine hiikmetmi§ olsa gerektir. Evliya Qelebi ise, hem Salttkniime'nin, hem de San Salt:tk'm arttk c;oktan Bekta§i tekkeleri haline gelmi§ Balkanlar'daki zaviyelerinde ya§ayan dervi§lerden dinledigi cihad menkabelerinin etkisi alnnda dii§iinmekte, ana biiyiik sayg~ beslemektedir. 0 da aslmda San Salbk'm §ahsiyeti etrafindaki bu Zit fikirlerden haberdarmr ve eserinde onun savunmasrm yapar: " ....Aziz hakhnda mi.inkirin nice kil ii kaJ. idiip Saltllc nammda bir rahip deyu iftira eylemi§ ve asim OlmU§lardir. Beli, Leh Vilayeti'nde Daniska iskelesinde Salttk Bay nanunda bir rahip var idi. Am varup dine davet eylemi§ ve kabul itmedigi ic;iin Saltzk Bay rahibi hiicresinde katl idiip libasiyla miitelebbis olmu§dur. Niharuce nicesine rah-1 dalaletde kalan mahlUk-1 Huda'Yl islam ile mii§erref eylemi§, seyahat ile nam viriip Babada~'nda civar-1 rahmete vasli olmu§dur... Saltlk Sultan Hazretleri hakkmda her kim §iiphe iderse ne'uzii billah asim ve giinahk:lr olur. "25
Evliya Qelebi bunlan yazarken herhalde Ebtissuud Efendi'nin fetvasmdan da haberdardi ve muhtemelen onun ruhaniyyetine de bir yerde sitem ediyordu. Fakat aym Evliya Qelebi, Raba nehri sahilinde Osmanh ·kuvvetlerinin ve Kmm ham Gazi Mehmed Giray Han'm yaptiklan sava§larda kafirlerin imdat diledikleri Saint Nicolas, Saint George gibi azizler arasmda San Salnk'm arum da aynen zikrettiklerini yaziyor26. Bir i:inceki boliimde San Salt:tk'm menkabevi ki§iligini incelerken bahsedildigi iizere, Salttkname'de onun muhtelif lliristiyan halklann dillerini bilip konu§an, rahiplerle tarti§malar yapacak kadar hlristiyan teolojisine ileri derecede vilif bir ki§iligi yans1tmas1 ve aynca Balkanlar'da San Saltlk'a ait makamlann bulundugu s;e§itli yorelerde, menkabelerinin, yerel lliristiyan azizlerininkiyle kall§rm§ ve 25
Evliya Qelebi, III, 366-367.
26
A.g.e., VII, 98, 542.
66
AHMET YA.;;AR OCAK
hnistiyanlarca da takdis edilmekte olmast, onun dini ve mistik kimligi konusundaki bu farkh dii§iincelere yol a<;an onemli iki faktor olarak goriiniiyor. Bu menkabeler ilk bakl§ta, San Salt:Ik'1 a) bir Tiirkmen babas1 ve islam velisi, b) miisliiman bir §eyh kimliginde bir mristiyan azizi olmak iizere ger<;ekten de <;ift tarafh bir ki§ilikle bize sunuyor. Nitekim onun Balkanlar'da hem halk miisliimanh~na, hem halk mristiyanhgina mal oldugu goriiliiyor. San Salt:Ik'm, Bulgaristan'da kah Saint Nicolas veya ilya (Elie, ilyas) Peygamber'le, Arnavutluk'ta ve Korfu adasmda ise kili Saint Spiridon'la, kili Saint George'la bir tutuldugu, degi§ik zamanlarda, ba§ta Evliya Qelebi'nin bizzat kendisi olmak iizere, pek<;ok gozlemci tarafindan tesbit edilmi§tir27. Bununla beraber, bunlar San Salt:Ik'm ashnda bir h1ristiyan azizi oldugunu kesinlikle gostermez. Kanaatimizce modem ara§tlrmaalann yukandaki iki duruma dayanarak boyle bir tarti§maya girmeleri tamamen gereksiz goriiniiyor. Bir defa Saltlkname'de San Salt:Ik'a atfedilen lliristiyanhk bilgisi ve kiliselerde rahip kiyafetiyle vaaz vermesi meselesi, ge<;en boliimde de gosterilmege <;ah§Ilill~' gibi, bu eserden en az yiiz elli yilonce yaz1ya ge<;irilmi§ Battalndme'den yapilan bir uyarlamaillr. Muhtemelen ara§tincilar Battalndme'yi okumaillklanndan bunu farketmemi§ olabilirler. Oysa Battal Gazi'ye atfedilen bu yetenegin de bize gore onun §ahsma fevkaladelik vermek isteyen anonim yazar veya yazarlarca yaki§tirma bir nitelik oldugunu dii§iinmek te miimkiindiir. San Saltik'I yukanda isimleri zikredilen hiristiyan azizleriyle ozde§le§tiren menkabelere gelince, bunlann, Tiirkler Balkanlar'a yerle§tikten sonra, yani yogunlukla XV. yiizyildan itibaren bir arada ya§amaya ba§layan iki halk arasmda vuku bulan kiiltiirel ve dini etkile§imler sonucu bir tarafinkinden diger tarafinkine tabii bir uyarlama olaYJyla ilgili oldugu, boylece zamanla, Hasluck'un tabiriyle "ik:i tarojlz perestijgiihlar"m meydana geldigi ve miisliiman-mristiyan ortak kiiltlerin olU§tugu, hi<; te yabana atilacak bir teori degildir. NitekimJ. Deny ve F.W. Hasluck bu kanaati hakh olarak ta§Iyorlard12B. Gliniimiiziin ara§tlrmaalan da her iki ihtimale yer veriyorlar29. Veya bu menkabelerin, Kalenderi ve daha sonra da Bekta§i dervi§lerinin islam propagandalarrm kolayla§tirmak i<;in miinhas1ran ba§vurduklan bir uyarlama yonteminin sonucu olarak te§ekkiil edip yayilillklan da kuvvetle muhtemel, hatta muhakkaktir denilebilir30. Bu uyarlama §iiphesiz ki, 27 Msl. bk. Evliya Qelebi, l!Jim yerde; Hasluck, Tedkilder, ss. 74, 118; kr§. aym yazar, Christiarfi9!, IT, 429-439; aynca bk, Sevgen, "San Saltuk ve Aiyos Spiridon", Tarih Konli.§Uyor, saYI: 33, Ekirn 1966, 2729-2734 ve miiteakip sayilar; Kaleshi, ''Albanische legenden urn San Saltuk'~ ss. 815-&28. 28 Bk. Deny, s. 14; Hasluck, Tedb.Jder., s. 118. 29 Msl. bk. G. M. Smith, "Some tilrbes/maqams tifSari Saltuq'~ s. 225. so Balkanlar'da Huistiyan azizleriyle Miisliiman evliyiimn keramederi, do1a)'ISlyla azizler ile evliya arasmda meydana gelen bu tiir ozde§le§melerin, isl3.mla§maYI ko1ayla§tmnaya yonelik o1arak vukua geldigine son alarak Michel Balivet de i§aret etmektedir (bk. "Miracles christiques et islamisation en chretiente seldjoukide et ottomane entre le Xle et le XVe siecle",
SARISALTIK
67
s;e§itli yorelerde daha once y~anu§, isirnleri zikredilen Hlristiyan azizleriyle San Saltlk'm benzer yanlanru kullanarak yapiliyordu. Zaten bu sebeple halkm bu ozde§le§tirmeyi kendiliginden yapug;t da gozlenmektedir. Buna benzer bir siireci biz V. yiizyilda irlanda'da da gorebiliyoruz. Burada da Saint Patrick'in gosterdigi kerametlerle putperest kiiltiiriin yerel tannlan arasmdaki benzerlikler sayesinde, bu yerel tannlar Saint Patrick'le ozde§le§tirilmi§ ve Kelder Hlristiyanhga Ismdinlrm§tlr31. Dolayisiyla bu iki faktore bakarak San Saltlk'm bir hlristiyan azizi olabilecegini dii§iinmek kanaatimizce tamamiyle yersizdir. Dstelik bir ruristiyan azizinin yiizlerce yil miisliiman halk arasmda boyle bir takdis konusu yapndigt ve hakkmda menilibnfuneler yazildig;t goriilmedigi gibi, boyle bir §CY de zaten mantlken miimkiin olamaz, ikincisi, belki en onemlisi, ~agtda kendinden bahsedilecek olan, Barak Baba gibi, tarihsel kimligi bizce s;ok iyi bilenen bir Hayden §eyhinin San Saltlk'm halifesi olmas1, bunu miimkiin kllrmyor.
San Salttk Bir Kalender£ $ryhidir San Saltlk'm ~iret reisi bir Tiirkmen babasi oldugu bizce s;ok a¢ olmakla beraber, tasavvufi me§rebinin ne oldugu, hangi tasavvuf anlayi§lna veya tarikatlna mensup bulundugu hususu kaynaklarda a¢ degildir. Bununla birlikte, gerek Saltzhzame'deki haz1 ipus;lan, gerekse onunla yakm ili§kisini bildigimiz Barak Baba ve Tapduk Baba gibi, tarihsel ve tasavvufi hiiviyetleri olduks;a iyi tanman simalar aracilig;tyla San Saltlk'm tasavvufi me§rep ve tarikatlru tahmin edebilmek miimkiin oluyor. Nitekim biz daha once bir taklm karinelerden yola s;Ikarak San Saltlk'm Kalenderllige, hatta bu ziimreye mensup bir kol olan Haydarllige mensup bulunabilecegini yaznn§1lk32. Nitekim Kema.Ieddin Muhammed es-Serrac'm Tuffahu'l-Erviih'mdan bu boliimiin b~ma aldigtrmz metinde ve devammda, San Saltlk'm tekkesindeki dervi§lerin Haydarller oldugu, bir Haydarl §eyhinin adi da zikredilmek suretiyle bu tahminimiz dogrulanmi§ oluyor. Bundan b~ka Salt:tk:nO.m.e'nin bir yerinde, San Saltlk'm iis:yiiz abdalla heraher Kmm §ehrine geldigi; burada kendisi is;in yapnan tekkeye yerle§tigi ve abdallanmn yiyeceklerini dilenmek iizere §ehirde cerre s;Iktlklan, ama kimsenin bir §ey vermedigi; buna klzan San Saltlk'm §ehir halklna beddua ettigi kaydediliyor. Bu sahne his; §iipheye yer h1rakmamacasma Kalender dervi§leriyle kaq1 kaq1ya bulundugumuzu gosteriyor. Qiin.kii bu tiir dilenme uslllii, yalruz Kalenderller'de
Mirdcle et Karama: Hagiographies Medievales Cmnparies, ed. Denise Aigle, Bibliotheque de 1'Eco1e des Hautes Etudes, Section des Sciences Religieuses, Belgium 2000, ss. 399, 409.). 31 Msl. bk. Stephan Czamowski, u Culu des Heros et ses Conditions Socio.les: Saint Patrick, l'Heros National de I'lrlaruie, Paris 1919, H . Hubert'in onsozii, ss. XIII-XfV. 32 Bk. A. Y~ar Ocak, La Revolre de Baba Resul ou Ia Formation de l'HeUrodoxi.e Musulman en Anatolie au Xllle Siicle, TIK yay., Ankara 1989, ss. 100-105.
68
AHMET Y.N?AR OCAK
olup rituel mahiyette bir dilenme (Tese'u~ Cerr) dir33_ Aynca Saltzkndme'de bir yerde de ac;1kc;a San Salnk'm bir lpk (Kalenderi) oldugu Tatar prensi Argun Han tarafmdan dile getirilir: Buradaki kayda gore San Salnk Dqt-i Kipc;ak'a gittiginde, oradaki Tatar mirzalanna haber gonderip Moskov diyanna gazaya c;1kmak istedigini bildirmi§ ve kendine kanlmalanm istemi§tir. Buffin mirzalar gelirler, yalmz Argun Han gelmeyi reddeder ve §6yle der: "Bu Salttk ne ki§idir kim bir .(57k ola, padi§ahlara hiikm ider. Eger vel! tse gi:irem elinden ne geliirse eylesiin, ben ana muti' olmazam, varmazam ... "34. Yine eserin bir ba§ka yerinde, San Salnk'm Sivas §ehrinde, zengin mccardan Hasan Mali'nin "mahbub oglu" Yusufa
33 Bu hususta bk. A. Ya§ar Ocak, Osmanh imparatorlugu'nda Marji:nal Sl]filik: Kalenderiler, TTK. yay., Ankara 1999, 2. bs., ss. 167-168. 34 Bk. Ebu'l-Hayr-i Rfuni, II, 234. 35 Bk. a.g.e., I, 45-46. 36 A.g.e., I, 93-94. 37 Geni§ bilgi i~in bk. Ocak, a.g.e., ss. 155-158.
SARISALTIK
69
San Salblc- Barak Baba- Tapdulc Baba Bu ii<;lii baglantJ., Saltzlcname'nill yazih§mdan <;ok evvel, a§a~da kendisinden bahsedilecek olan, San SaltJ.k'm halifesi Barak Baba'mn §athiyesinde ge<;en dart kelimelik bir soz ve Tapduk Baba veya Baba Tapduk'un miiridi ve halifesi olan Yunus Emre'nin <;ok iyi bilinen me§hur bir beytiyle tarihsel olarak belgelenmektedir. Barak Baba'nm miiridi Kutbu'l-Alevi'nin, §eyhinill §athiyelerini bir araya toplayan Kelimat-'t Barak Baba isimli risalesinde §U kisa ifade yer almaktadir: ''Hf!Jhdte heyhUt Salf:llc Ata miskin Barak"38. Yunus Emre'nin beyti ise §oyledir: Yunus'a Tapduk u SaltJ.k u Barak'dandrr nasip Qiin goniilden eli§ kildi men nice pinhan olam39 Tarihsel kiymeti yiiksek olan bu kayitlar, San SaltJ.k'tan Yunus Emre'ye kadar olan tasavvufi bir intisap silsilesini <;ok a~ak bir bi<;imde gozler online serer. Goriildiigu gibi Barak Baba, Tapduk Baba ve Yunus Emre, kendi intisap silsilelerini San SaltJ.k'a baghyorlar. Boylece Yunus Emre'nin Tapduk Baba'nm, onun Barak Baba'mn, onun da San SaltJ.k'm halifesi oldugu goriiliiyor. Srritlknrime San SaltJ.k'm Tapduk Baba ile de miinasebeti oldugunu gosteriyor. Burada Tapduk Baba'nm, zikir meclislerinde kadinlan ve erkekleri bir arada topladi~ i<;in San SaltJ.k tarafindan ho§ goriilmeyip uyanlmak istendigi, onun ise bunun hi<;bir sakmcasi olmadiguu gOstermesi iizerine San SaltJ.k'm bunu kabul ettigi, ancak Tapduk Baba'mn bu i§ten vazge<;erek San SaltJ.k'a miirid oldugu kaydedili:r40. Barak Baba'nm kim oldugunu, tarihsel §ahsiyetini, tasavvufi me§rep ve tarikatJ.m <;ok iyi tan1marmza yarayacak bol tarihsel malzemeye sahibiz. Barak Baba'mn San SaltJ.k'm miiridi ve halifesi oldugu vahaSI, yalmzca Yunus Emre'nill 38 Golpmarh, funus Emre ve Tasrwuvf, s. 265. Kelimat-z Barak Baba achru ta§Imakta o1up Babai hareketinin merkezi olan Amasya'da ele ger;en bu §athiyyatm, 1449 tarihinde kopye edilzni§ bir niishas1 Hilmi Ziya tarafindan bulunmU§ ve yukanda ad! ger;en makalesinde yayimlanrm§tir (bk. "Anadolu'da dini ruhiyat mii§ahedeleri", ss. 440-441). Bu kii'>iik risale, Kutbu'lAlevi tarafindan §erhedilmi§tir (bk. Ziyaeddin Fahri (Fmd!kog1u), "Barak Baba Risalesi", Hayat Mecmuast, II/29 (1927); A. Haydar Dirioz, "Kutbu'l-Alevi'nin Barak Baba Risalesi", TM, IX (1946-47). Risale faksirnile olarak A. Golpmarh tarafindan da yayiffiianrm§ ve Tiirk-.eye -.evrilmi§tir (bk. Tunus Emre ve T asavvuj, ss. 457-472). ~athiyyeler konusunda bk. Cerna! KurnazMustafa Tatc1, TurkEdebiyatmda $athiyye, Ak-.ag yay., Ankara 2001. 39 Bk. Tunus Emre DWam, n§r. A. Golpmarh, 1stanbul 1936, s. 24. Bu miihim beytin §U §ekli de varillr (bk. G61pmarh, runus Emre ve TasfJVUI{.f, s. 43): Yunus'a Tapduk'dan old! hem Barak'dan Saltik'a Bu naSip '>iin CU§ kllill ben nice pinhan olam w Ebu'l-Hayr-i Ruzni, I, 98-100. Ebu'l-Hayr-i RUzni burada, Ahmed Yesevi, Tacii'lArifm Seyyid Ebu'l-Vefa Bagdadi gibi kadm erkek kan§Ik ayinler yapan §eyhlerin ele§tirisi sadedinde anlatilan '>ok bildik bir menkabeyi (bu kan§Ik meclislerde kullarulmak iizere §3-TaP g6nderilmesi, fakat §3-Tabm hal olmaSI) zikreder. Burada Tapduk Baba'y! ele§tirmek ic;in §arabi g6nderen, San Saltik'or. Buna kaf§lhk pamukla ate§i bir araya koyup gonderen Tapduk Baba'd!r. Aym menkabe, Geyikli Baba i1e Abdal Musa, Geyikli Baba i1e Orban Gazi arasmda da olmu§ gibi nakledilir.
70
AHMET Y~AR OCAK
bu beytiyle degil, degi§ik tarihsel kaynaklarla, ozellikle de Arap islam kaynaklanyla belirleniyor. Barak Baba'dan bahseden Tarih-i Olcaytu Sultan Muhammed (Abdullah b. Ali el-Ka§ani), A yiinu 'l-Asr ve A 'viinu 'n-Nasr (Salahaddin Halil b. Aybek es-Safedl), Tarih-i Birziil£ (Alemeddin el-Birzali), el-Menhelu's-S4fi (Yusuf b. Tagribirdi), ed-Dareru'l-Kamine (ibn Racer el-Askalani) ve Ddu'l-Cumiin (Bedreddin el-Ayni) gibi XIV. ve XV. yiizyil islam kaynaklan, Barak Baba'yi kendisi gibi bir Turkmen §eyhi olan San Saltlk'la §eyh-murid ili§kisi i<;:inde gosteriyorlar. Barak Baba'mn, XIII. yiizythn sonlanyla XIV. ylizyilin ilk yillannda bir yandan Anadolu'daki Turkmenler, diger yandan iran'da muslumanla§makta olan Mogollar arasmda faaliyet gosteren ilgin<;: Turkmen babalanndan ve -<;:ok muhtemelen- Babai hareketi mensuplanndan biri oldugunu biliyoruz. Kendisi San Saluk'm en onde gelen halifesi olarak zikediliyor. San Saluk'm aksine, Barak Baba'mn hayat:I <;:agda§ Arap kronikleri sayesinde olduk<;:a ac,:Ik c,:izgilerle bellidir. Bunun da sebebi, Barak Baba'mn uzun sure Suriye'de dola§Illl§ olmas1chr. ilhanl1 hlikumdan Olcaytu Hudabende'nin, ~iilige sempati duyarak unlu alim Cemaleddin Mutahhar el-Hilli vas1tastyla Oniki imam (imamiyye) mezhebine girmesi, muhtemelen Anadolu'daki Turkmen babalanm §amanist Mogollar arasmda islamiyet'i yaymak uzere harekete gec,:irmi§ olmahchr. Bu babalann kendi §amanlanndan pek farkh olmach~m goren Mogollar onlara sempati ile yakla§tliar. i§te Barak Baba da bunlardan en tamnmt§lanndan biriydi. Yukanda isimlerini zikrettigitniz ondan bahseden kaynaklann hemen tamamma yaktm, Barak Baba'mn, -Babai hareketinin merkezlerinden biri olanTokat yahnlannda bir koyde oturan zengin bir Turkmen koylusunun oglu oldugunu kaydederler4 1• Buna kaf§lllk Yaztctzade Ali ise, Barak Baba'mn II. izzeddin Keykavus'un -daha once bahsi gec,:en- iki oglundan biri oldugunu yazar. Ona gore sultamn Konstantinopolis'te rehin olarak tutulan bu kuc,:Uk oglu, kac,:maga te§ebbus et:Ini§, fakat yakalanarak imparator tarafmdan hapse at:Ilrm§t:I. 0 zamanki patrik bu c,:ocugu imparatordan rica ederek yamna ahp vaftiz et:Ini§ ve rahip olarak yeti§tirmege ba§larm§t:Ir. Qocuk Ayasof)ra'da patrigin hizmetinde c,:ah§trken, San Saltlk bunu gorup kendi yamna verilmesini rica et:Ini§ ve bu rica yerine getirilmi§. Qocuk San Salt:Ik'm yamnda tekrar musluman edilmi§ ve onun abdah olmu§tur42. Zaten kendisine Barak (K!pc,:ak lehc,:esinde Kopek) lakabtm ve41 Msl. bk. el-Birzali, II, 105b; ibn Hacer, ed-Diireru'l-Ktimine fi A'ytini'l-Mzeti's-Stimine, Haydarabad 1348, I, 473; el-Ayni, jkdu'l-Cuminfi Tarih-i Ehli'z-Zamtin, Bayezit Genel Kitaph~ (Veliyyiiddin Efendi) nr. 2392, XX, 323b; ibn Tagribirdi, el-Menheliis-Siifi ve'l-Miisteofi Ba'de'lViifi, Topkap1 SaraYl Miizesi (Ill. Ahmed) Ktp., nr. 3018, v. 175a. 42 YaZIClzade, vv. 416a-417b; kr§. Miineccimb~1, vv. 1183a-1184b. Daha once, Yaz1c1zade'nin dogru oldugunu Sanmaffi~rmzl soy1emekle yamlffi~ bu kayffinm (bk. La Revolte de Baba Resu~ s. 106 not: 152) ashnda dogruyu yans1tt1~ dii§iiniiyoruz. Qiinkii San Salnk ile miinasebeti boylece mannkh bir c;:en;:eveye oturuyor.
SARISALTIK
71
ren de rivayete gore odu:r43. Bu iki rivayetin hangisinin dogru oldugunu tesbite yarayacak bir tarihsel veriye §imdilik sahip degiliz.
Ama.v'a Tarihi yazan H. Hiisameddin ise Barak Baba')'l, Aybek Baba adh, aym donemde Ya§ami§ bir ba§ka Tiirkmen §eyhinin halifesi olarak takdim ediyor; fakat her zaman oldugu gibi yine hie; bir kaynak gostermiyo:r-44. Ne var ki, Arap kaynaklanmn San Salt:Ik'a Salt:tk el-Kzrim£ demeleri gibi Barak Baba')'l da Barak el-Kznm£ §eklinde zikretmeleri, onun Aybek Baba'ya degil, gerc;ekten San Salt:Ik'a baglanmas1 gerektigini ortaya koyuyo:r45. Elvan Qelebi'nin bahsettigi, Anadolu'ya gelen Mogollar arasmda islam'1 yayan diger Babai §eyhleri gibi, Barak Baba'mn da onlar arasmda faaliyet gostermege ba§lad!~ anla§illyor. Nitekim Arap kaynaklanmn ifadesine gore, Barak Baba'mn §Ohreti, ilhanl! sara)'lna kadar gitmi§ ve Gazan Han kendisini denemek iizere yanma c;a~Tffil§tlr. Bir c;ok denemelerden gec;en Barak Baba, sonunda hiikiimdann itimad!m kazanmi§, hatta on yahut otuzbin dinar gibi oldukc;a biiyiik bir ihsana da nail olmu§ ve bu para)'l dervi§lerine da~tml§tl:r46. ~eyhin bundan sonra Gazan Han yanmdaki itiban bir hayli artml§ ve hatta onun oliimiinden sonra Olcaytu zamamnda da aym itiban korumu§tur. Oyle ki, yeni hiikiimdar kendisini bir taklm diplomatik i§lerde kullanmaya ba§larm§tlr. Barak Baba'nm bu diplomatik misyonlarmdan ilki, bir Mogol delegasyonunun ha§mda dervi§leriyle beraber D1ma§k (~am)'a vuku bulmu§tur, ki hakkmda donemin Arap kaynaklarmda yer alan ka)'ldan bu ziyarete borc;luyuz. Oyle goriiniiyor ki bu misyon, Barak Baba ve dervi§lerinin tuhaf killk ve hyafederi, topluca yaptlklan ilginc; zikir gosterileri sebebiyle biiyiik ilgi uyanmrTm§tlr. i§ini bitirdikten sonra delegasyon tekrar Mogol ha§kenti Sultaniye'ye donmii§tiir47 • Olcaytu Hudabende bu misyonun ba§ansmdan memnun olmu§ olmah ki, Barak Baba')'l 1307 tarihinde yine bir elc;ilik heyetinin ba§lna gec;irerek bu defa, bolge halhm miisliimanl!ga davet etmek ve esir aldiklan Mogol generali Kudu§ah'1 kurtarmak amaCiyla Gilan rmntakasma yollach. Fakat bu sefer i§ler yolunda gitmemi§, Gilanlllar'm reisi Topac; hiikiimdann biitiin taleplerini red-
43 A.g.eserler, aym yerlerde; es-Safedi, II, v. 43b. San Salt:Lk-Barak Baba miinasebeti i<;in §Una da bakllabilir: Sevgen, ss. 2819-2820, 2822-2823. 44 Bk. Hiiseyin Hiisfuneddin, Amtl.fJia Tarih~ istanbul 1329-1332, II, 460; Kiiprillii, ilk Mutasav1J!flar, s. 179 not 37. 45 ibn Hacer, I, 473; ibn Tagribirdi, v. 175a. 46 el-Birzali, aym yerde; es-Safedi, Aydnu'l-Asr ve A 'vdnu'n-Nasr, Silleymaniye (Ayasof)ra) Ktp., nr. 2970, v., 42a; ibn Hacer ve ibn Tagribirdi, l!Jimyerlerde. 47 es-Safedi, l!)lmyerde; ibn Hacer, I, 474; el-Ayni, XX, 369a-370a. Tarih<;i burada ola)'l epeyce teferruath olarak anlatrr.
72
AHMET Y~AR OCAK
dettigi gibi, Barak Baba ve beraberindeki dervi§lerini de oldiirtmii§tiir. Arap kaynaklanna gore, Barak Baba bu tarihte tam lmk ya§lannda bulunuyordu48 • Bu beklenmedik kar§ilik Olcaytu'yu «;ok k:tzchrrm§, bilhassa Barak Baba'nm oliimiine «;ok iiziilmii§ ve derhal Topa«;'1 ve Gilinhlar'1 cezalanchrmak iizere bir ordu yollayarak intikamm1 alrrn§tlr. Bununla da yetinmeyen hiikiimdar, Barak Baba'mn arkasmdan fakirlere yiikliice bir para
[email protected] ba§ka49, daha sonra mezannm iistiine bir tiirbe, yaruba§ma bir zaviye in§a ettirmi§ ve bunlann masraflan i«;in giinde elli dinarhk bir tahsisat aYirmi§tlr5o. Biitiin bunlar, Barak Baba'nm 1lhanh saraymdaki saygmh~m ortaya koymas1 baklmmdan onemli gostergelerdir. Barak Baba'mn Anadolu ve iran'daki faaliyetlerinin, kendisine epeyce bir miirid toplulugu kazanchrch~ goriiliiyor. Bu miiridlerin BarabyyU.n (Baraklllar) achyla tamnd1klan, 752/1351 tarihli bir mezar kitabesinden anla§1hyor. Bu kitabe Anadolu'da XIV. yiizYilda bu ziimrenin hala mevcut oldugunu gosteriyor51 • 1ran'daki zaviyede ya§ayan miiridlerin Anadolu ile ili§kilerinin devam ettigini gostermesi bak:trmndan Menaktbu'l-Arijin'deki bir pasaj onem ta§Iyor. Burada, Sultaniye'deki Barak Baba miiridlerinin §eyhi ve aym zamanda Sinop §ehri kachsrmn oglu olan Hayran Emirci'nin, Mevlina'nm torunu U1u Arif Qelebi (61. 1320) ile ~ok iyi miinasebetler geli§tirdigi, bu iki §eyhin birbirlerini ziyarete giderek zaviyelerinde birbirlerinin ayinlerine kanlchklan anlatlhr52. Barak Baba dervi§lerinin, iran'daki imtiyazh konumlarrm Timur zamanma kadar siirdiirdiikleri anla§iliyor53. 48 es-Safedi, II, 43a; ibn Hacer, qymyt:rde; el-Ayni, XX, 361a-362a (bu misyonun da en tafsilath hikiyesi yine buradadrr) ; lbn Tagribirdi, v. l75b. Barak Baba'run biyografisi hakkmda daha geni§ bilgi ic;in aynca bk. Ahmet T. Karamustafa, God's Unruly Fr ends: Dervishes Groups in the Islamic Later Period 1200-1550. Univ. of Utah Press, Salt I.a.ke City 1994, ss. 62-63; Hamid Algar, "Baraq Baba", Elr, A. Ya§ar Ocak, "Barak Baba", TDV1A. 49 Bk. el-Ayni, qymyerde. 50 Togan, s. 271; Golpmarh, Yunus Emre ve Tas01!1Jl!f, s. 20. Yakmlarda Barak Baba'run yeni bir mezannm da Bigadi<; yakmlannda Barak Dede koyiinde bulundugu kaydedilmektedir (bk. Zekeriya Ozdemir- Arzu Ulu, Bigadif ve <;evresinde Bulunan Tarih£ Eserkr, Ankara 2000, ss. 28-31; Ayhan Aydm, "Bahkasir yoresinde sagaltma i§levli baz1 Bekta§i ocaklan ve baz1 Alevi koylerinde yanrlar, kutsal aga<;lar ve sagaltma ocaklan", Aleuiler/Aleuiten: Kvnlilc ue Tarih/ldentitat und Geschichte, band: 2, ed. ismail Engin-Erhard Franz, Deutsches Orient-Institut, Hamburg 2001, ss. 127-129). Barak Baba'nm mezannm lran'da bulundugu kesin olduguna g6re, herhalde bu koydeki yannn, Barak Baba'run bu havalideki mi.iridlerinin, onun hanrasrm taziz i<;in yaptlklan bir makam olmas1 <;ok muhtemeldir. Bununla beraber, bu mezann San Saltlk'm ~ill~ bolgede bulunmasi, onunla ilgisini gostermesi bakimmdan <;ok ilgin<;tir. 51 Amasya'run Giimii§ kazasmda bulunan bu kitabe, GO!pmarh tarafmdan yayiiDianml§tlr: bk. Golpmarh, a.g.e., s. 43. 52 Ahmed Eflili, Mandlri.b al-Arijin, ll§r. Ahmet Ate§, TTK yay, Ankara 1959, II, 860, 862; kr§. Golpmarh, s. 26. 53 Togan, a.g.e., s. 26.
SARISALTIK
73
Arap kaynaklanndaki bol tasvirler sayesinde Barak Baba'mn ve dervi§lerinin tasavvufi hiiviyetlerini tqhis edebilme imkamna sahibiz. ~eyhin ~am el~iligine bor~lu oldugumuz bu tasvirlere gore, Barak Baba, hepsi de aym luyafeti ta§Iyan yiiz kadar dervi§iyle §ehre gelmi§ti. Kendisi de dahil olmak iizere dervi§ler, iki yamnda okiiz boynuzlanna benzer boynuzlar olan, ke~eden yapllilll§ kiilahlar giymi§lerdi. Kazmml§ sa~lanna, ka§ ve sakallanna kaq1hk, a§a~ sarkan bol ve giir biYJklan varm. Belden yukanlan ~1plak olup boyunlannda ve omuzlannda kii~iik ziller ve luna ile boyanmi§ a§Ik kemiklerinden yapllinl§ kolyeler asiliym. Aynca bellerinde tahtadan yap1lrm§ luh~lar varffi. Defier, kudiimler ve ziller ~alarak raksediyorlarm. Bu esnada ~1kard1klan sesler ~ok iirkiitiicii ve etkileyiciydi54. Barak Baba'mn raks ederek tam vecde geldikten sonra ~J.karm~ hayvan sesleri, ~1lgm ve CO§kulu hareketleri, onu tam bir pmana benzetiyor. Belki de bu kadar CO§kulu raks edebilmek ign, §amanlann -Kalenderi ve Hayden dervi§lerinin- kullanmaya ah§tlklan esrar almi§ olabilirdi55. Yine bu vecd hali esnasmda sar'a nobetine tutulmu§ gibi hareketleri ve agzmdan ~Ikan anlams1z bir talum kelime ve ciimleler bu tqhisi kuvvetlendiriyor. Nitekim dervi§lerinden biri tarafindan yaz1ya ge?rilmi§ olup, Barak Baba'mn boyle bir vecd (extase) halinde soyledigi, bugiin elimizde bulunan birtalum sozlerinden ($athi;yyat) yukanda bahsedilmi§ti. H. Hiisfuneddin, F. Kopriilii, Hilmi Ziya (Olken) ve A. Golpmarh, Arap kaynaklanndaki bu tasvirlere bakarak, Barak Baba'mn §aman hiiviyetini heniiz korumakta olan, Kalenderiyye tarikatma mensup bir Tiirkmen babas1 oldugunu hakl! olarak tahmin etmektedirler56. Hatta biz, kazmm1§ sa~, sakal ve ka§lanna, a§a~ sahverilmi§ giir blYJklanna bakarak onun bir Haydari §eyhi oldugunu dii§iiniiyoruz. 1§te bu goriintiileri sebebiyle Barak Baba ve dervi§leri, Arap ulemas1 tarafindan Ehl-i Siinnet mezhebi di§mda tel:lkki edilmi§ler, hatta miisliiman saYJlmarm§lar, bu yiizden MISir'a sokulmarm§larm. Barak Baba'Yl Anadoludaki diger Tiirkmen §eyhlerinden aYlran bir ozelligine de temas etmek gerekiyor. Olcaytu Hudabende'nin maiyyetinde gorev yaprm§ olmas1 dolaYJsiyla, onun Oniki imam ~iiligi'ne ge~mi§ oldugu kolayca anla§Ilabilir. Nitekim, haurlanaca~ iizere, Gilan el<;:iliginin bir amaCI da ora hallum bu mezhep vas1tas1yla miisliiman etmekti. Zaten -kayna~ gosterilmemek-
el-Birzali, II, 105a ; es-Safedi, II, 42a; ibn Hacer, I, 373; el-Ayni, XX, 363b. Bu konuda ac;ddamalar ic;in bk. Eliade, Le ChnTIUlnisme, ss. 3 13-314. 56 Bk. H. Hiis:imeddin, II, 461, 463; Kopriilii, "Anadolu'da islamiyet", s. 393 not 4; aym yazar, Influence, s. 17; H. Ziya, "Anadolu'da dini ruhiyat mii§ahedeleri: Barak Baba", MM, 1314 (1340), ss. 443; Golpmarh, Tunus Emre ve T asa111J1!{, bir c;ok yerde. 54 55
AHMET Y~AR OCAK
74
le beraber- Ama.rya Tarihibde bulunan bir ka)'lt Barak Baba'rnn, Olcaytu'nun Hz. Ali'nin, dola)'lstyla Allah'm mazhan olduguna inandtgtrn belirtiyor5 7 • Goriildiigu iizere Barak Baba'nm bir Kalenderi (Hayderi) §eyhi oldugu ~ok olarak ortadadtr. Boyle olunca onun §eyhi olan San Salttk'm da Kalenderi (Hayderi) §eyhi olmas1 gerektigi manttken ka~1rnlmaz olur. Zaten Kalenderiligin XIII. ve miiteakip bir iki yiizylida Orta Dogu'da en popiiler, en etkili ve en yaygm bir tasavvuf aktrm oldugu dii§iiniiliirse, bu hi~ de garip degildir. Buna kaf§Iltk· Saltr.kn.O.me'de San Salttk'm lp.klar'z (Kalenderiler'i) asia sevmedigine clair bir pasaj da bulunuyor5B. Bu pasaj pekala, ya dogrudan dogruya Saltr.kn.O.me yazannm, veya elimizdeki niisha miistensihinin, San Salttk'm eserde ~izilen siinni imaj1m takviye i~in, Osmanh imparatorlugu'nda XV. yiizylida geli§meye ba§layan Rafizilik antipatisinin de katklSlyla, Kalenderiler'e duyulan tepkinin bir yanSlmast olarak, esere stkl§tinlan bir pasaj olabilir ve muhtemelen de oyledir. a~tk
BALKANLAR tSLAMLA~MA
iLE
DE§T-i
KIPQAK'TAKi
GAZALAR
VE
San Salf:tk ue Turkmenleri ile BrJjlayaJ1. jstamlapna Hareketinin Mahiyet ue Onemi Dobruca'ya yerle§tikten sonra bugiin Bulgaristan ve Moldavya topraklan iizerinde yer alan bu bolgede, San Saltik'm maiyyetindeki dervi§lerle birlikte yiiriittiigu farzedilen cihad ve gaza faaliyetleri, Ttif!Ohu'l-Eroah ve Saltr.kn.O.me ba§ta olmak iizere, VilO.yei1u1me'de, Seyahatrui.me'de ve XVI. yiizyllda ibn Kema.I'in Mohacname'sinde bahis konusu edilmi§tir59. ibn Kemal San Saluk'm yarnna pek~ok gazinin toplandtgtrn, emirlerine itirazSlz itaat eden bu " taz£-siiuar Oguz gazileri' ile §eyhin Diyar-1 Bulgar'a, Eflak'a, Kara Bogdan (Moldavya) vilayetine, Akkerman ve Kili havalisine uzak yaktn demeden aktn ettigini, bu aktnlardan alman ganimetlerle maiyyetindeki gazileri doyurdugunu kaydeder, ki onun verdigi bu bilginin kaynaklanndan biri de, hi~ §iiphe yok ki Saltzkname'dir.
Saltr.kn.O.me'de, birinci tabaka dedigimiz, San Saltik'm tarihsel ya§antismdan izler ta§tdtgtna, biitiin deforme ohnu§ haline ragmen, yine de bir tarihsellik vasfma hfuz bulunduguna §iiphe edilmemesi gereken klstmlar, bize onun, yukanda zikrolunan -ibn Kemal'in de saydtgt- yerlerde gaza ve cihad faaliyetlerini siirdiirdiigunii, hatta Bosna'ya, Kefe ve dolaylanna, Moskov diyanna da seferler diizenlemi§ olabilecegini dii§iindiiriiyor60. Saltr.kn.O.me'deki epizodlann bu ilk tabakastmn, ger~ek bir tarihsel zernini oldugunu rahatltkla soyleyebiliriz. Biitiin bu 57 H . Hiisameddin, II, 462; ona dayanarak Kopriih.i, "Anadolu'da ishlrniyet", s. 393; H. Ziya, a.g.m., s. 443; Togan, s. 271. 58 Msl. bk. Ebu'l-Hayr-i Rumi, m, 149. 59 Bk. Kemalp3¥Zade, Moho.cnO.me, v. 44b. 60 Bu bolgelere yapuan muhtelif seferlerin menkabeleri, Salbbui.m.e'nin ozellikle birinci cildinde bulunmaktarur.
SARISALTIK
75
gazalar olmasa bile en azmdan bazilanmn pqinden tedrici bir islanila§ma surecinin ba§lachi9- da varsayilabilir. Nitekim San Saltik ve onunla Dobruca'ya giden Tiirkmen a§iretinin, orada bir islanila§ma hareketini ba§lattii9- genellikle kal:rul edilir. San Salak ile ugra§an butiin ara§tmcilar istisnasiZ bu gorii§ii benimsemi§lerclir. Ancak hemen hi<; biri bunun uzerinde derinlemesine durmami§tir. Bu meseleye dokunan birka<; ara§tlnci ise, bu islamla§rna}'l Bekta§ilik tarikatJ <;er<;evesinde gormeyi tercih etmi§ ve analizlerini bu dogrwtuda yaprm§larchr. Bunun sebebi, a§ai9-da temas edilecegi iizere, Bekta§iligin gii<;lii menkabevi geleneginin San SaltJk'1 en ge<; XVII. yiiZyilda kencline maletlni§ olmas1chr. Ne var ki bu analizleri yapanlar, San Salak ya§arken Bek~iligin daha ortalarda olmachi9-m unutmaktachrlar-61. i§in esasma bahhrsa, donelnin, yani Xlll. yiizyilln ne Bizans ne de Sel<;uklu kaynaklannda San Salnk merkezli bu "islanila§ma hareketi"nin tam olarak analizini yapmaya yarayacak muspet tarihi kayitlar mevcut degilclir. Daha once de gosterilcligi gibi, onlar sadece II. izzeddin Keykavus'un Bizans'a s1i9-nmasmdan ve bir Turkmen a§iretinin Dobruca'ya yerle§tirilmesinden ba§ka, ne San Salok'tan ne de onun giri§tigi kabul edilen islinlla§ma hareketinden bahsederler. 0 halde XIII. yiizyilda bu surecin nasil ba§layip geli§tlgine clair geni§ analizler yapabilecek durumda bulunmach~1 bilmelniz laz1mchr. Ancak §uras1 muhakkaktlr ki, Dobruca'da sozkonusu yiizyilda bir islinlla§ma olayi varchr. Ama bu islanila§mayi, hi<; bir zaman sistemli bir programa ve siyasete dayah olarak, geni§ <;aph metoclik bir hareket mahiyetinde dii§iinmemeliclir. Bu tamamen yamltlCI olur. Zira kanaatilnizce boyle sistemli bir islimla§(tlr)ma olayi vili olmarm§tlr. Eger olsaych, clini hareketler kar§Ismda o kadar duyarh olan donemin Bizans ve Sel<;uklu kayraklannm bunu atlamas1 bahis konusu olamazch. Ama bu islamla§ma, en azmdan ba§langi<;ta, San Saltik'm ba§mda bulundugu, Slmrh bir nufusu bannchran Turkmen a§iretinin 1263-64 yillnda Dobruca'ya yerle§mesiyle orada ilk defa bir musluman cemaatinin mevcud olmu§ olmas1yla ba§lar. Ne tur bir islam'1 temsil etmekte oldugu meselesi rezervde kalmak kaychyla, bu kii<;iik islam cemaatinin onemi, herhangi bir fetih hareketine dayal1 olmaks1Zln, tamalniyle Illristiyan bir imparatorun izni sonucu oraya ta§Imp yerlqmi§ olmasmdan gelmekteclir. Bu o devir i<;in ilgin<; bir durumdur. Bununla beraber, bu kii<;Uk cemaatin ve ba§mdaki San Saltik'm orada, bulunduklan <;evreden tamamiyle kopuk, soyutlanllll§ bir hayat surdurduklerini dii§iinmek de mumkun degilclir. Qunku bu cemaatin oraya yerle§mi§ olmas1, bir islami hayat tarz1mn onlarla beraber oraya ta§mmi§ bulunmas1 demektir. Aynca burada unutulmamas1 gereken bir nokta, Anadolu'daki cliger konar-go<;er Turkmen a§iretleri gibi, bu a§iretin de bir gaza ve cihad ideolojisinin ve geleneginin Iniras<;ISI oldugu ger<;egiclir. Diger Turkmen babalan gibi San Salnk da bu gelenegi surduren bir gazi-dervi§tir. Salf:lk:ndme'deki menkabelerin, neden gaza ve 61 Bek~iligin
dogu§u konusunda geni§ bilgi ic;:in bk. Ocak, Kalenderi'ler, ss. 199-209.
76
AHMET YM)AR OCAK
cihad ideolojisi etrafinda yogunl3.§tl~m sordugumuzda, verilecek cevap budur. Yani bu menkabeler, diger herhangi bir §eyh -mesela Hac1 Bekta§-1 Veli- gibi, San Salt:lk'1 da yalmzca kerametler gosteren ve gayri mi.islimleri boyle etkileyerek onlan mi.isli.iman olmaga ikna eden bir imajla bize sunmuyor. O'nun bir ehl-i keramet veli, fakat aym zamanda sava§<;:I, gaza ehli bir §eyh oldugunu vurguluyor. Bu ozelligi, her iki tipi de §ahsmda temsil ettigi i<;:in San Salt:lk'1 hem Hac1 Bekta§-1 Veli gibi evliyadan, hem de Seyyid Battal Gazi ve Melik Dani§mend Gazi tipindeki mi.icahidlerden aymr ve kendinden birka<;: yi.izyli sonra yakla§Ik aym bolgelerde faaliyet gosterecek olan Seyyid Ali Sultan (Klzll Deli) ve Otlnan Baba gibi gazi-dervi§lerin i:inci.isi.i bir tip olarak ileri <;:Ikanr. Bu durumda oradaki ve <;:evre bolgelerdeki Hlristiyan topluluklar arasmda muhtemelen San Saltlk'm faaliyetleri sonucu, zamanla kendiliginden olu§an bir islamla§ma si.irecinden bahsedebilir-62, ama ancak baz1 tahminler yapllabiliriz. Bu tahminleri de sadece, San Saltlk'm vefatlndan §U kadar yi.izyll sonra bir taklm menkabeleri bir araya getiren ve hi<;: bir §ekilde bi.iti.ini.iyle salt tarilisel metin olarak kabul edemiyecegimiz Sall:lkname'deki baz1 ifadelerden yola <;:Ikarak yapabiliriz. Sall:lkniime'nin ise, "kaynaklar" bsmmda da vurgulanill~ gibi, ancak San Saltlk'm Sinop-Kmm-Dobruca-Edime merkezli faaliyetlerini yans1tan ilk tabakasmm i§imize yarayabilecegini bir kere daha hatlrlamak gerekir. Y almz bu vesileyle §Unu da belirtelim ki, Fuat Koprilli.i'ni.in, Sall:lkniime'den bahsederken onun Battalniime ve Diiniymendnd:me'den daha fazla "historicite" ye salllp oldugu §eklindeki kanaati bsmen dogru olmakla beraber, Anadolu ve Balkanlar tarihinin ayillnlaclmasma <;:ok bi.iyi.ik bir kathda bulunac~ §eklindeki ifadesinin mi.ibalagali oldugunu si:iylemeliyiz. i§te bu ilk tabakamn analizi, Edime havalisi, Babada~, Kaligra yoresi ve Kmm'm periferisi olmak i.izere, belirli yorelerde San Saltlk'm gaza hareketlerine paralel bir islaml3.§ma si.irecinin de geli§tigini tahmin ettiriyor. Burada onemli bir meseleye temas etlnemiz gerekiyor. Eger ger<;:ekten tahmin edildigi §ekilde, San Saltlk hayatta iken buralarda bir islaml3.§ma b3.§laill ise, bunun nasll bir toplumsal ve dini zemin i.izerinde cereyan ettigi, ne malllyette bir islaml3_§ma oldugu ve yayilma alam, i.izerinde tartl§Ilmasl gereken onenili bir konu olarak i:ini.imi.ize gelmektedir.
62 Balkanlar'daki islamla!jma siirecine clair iyi bir c;ah§ma ic;in bk. Antonina Zeljazkova, Razprostronenie Na Islama v Zapadiobalknnskite Zemi Pod Osmanska Blast, XV-XVIII Vek (The Spread of Islam in the Western Balkan Lands under Ottoman Rule, 15th-17th Centuries), Sofia 1990; aym yazar, "Islanrisation in the Balkans as a historiographical problem: the southeastEuropean perspective", The Ottomans and the Balknns: A Discussion qfHistoriography, ed. by Fikret Adanrr-Suraiya Faroqhi, E.J. Brill, Ledien 2002, ss. 223-266.
SARISALTIK
77
San Saltlk bir jslfim misyoneri midir? San Salt:Ik c;ogu ar.a§tmc:llar tarafindan genellikle bir islam rnisyoneri gibi alg:llanmak ve anlat:llmak istenmi§tir. Buna sarnimiyetle inanan ve bu tezi 1srarla savunanlardan biri Tayyip Okic;'tir. San Saluk'a clair ciddi iki makale .yaynnlayan Okic;, San Salt:Ik'm me§hur yedi tabut menkabesinden ve c;ogu mezar ve tiirbelerinin Slav kavimlerinin ya§adl~ yerlerde bulundugu tesbitinden yola c;lkarak ona c;ok planh ve programh bir islam rnisyonerligi gorevi atfetmekte ve onu "e§siz Turk misyoneri" olarak nitelemektedir. Ona gore, "boyle muazzam bir proje tahakkuk etseydi, iskandinavya'dan ba§layarak Gdansk (Danzig)'ten gec;en ve Adriyatik sahillerine kadar imtidat eden bir hat, Garbi Avrupa ile islam a.J.erni arasmda bir hudut tqkil edecek, boylece Orta Asya'dan ba§layarak Orta Avrupa'ya kadar uzanan bu geni§ iilkelerde Musluman Turkler'le Musluman Slavlar mu§terek bir birlik te§kil edebileceklerdi ... Ne yaz1k ki, ne o zamanki Selc;ukiler ve ne de onlardan biraz sonra gelen Osmanl:llar, bu projenin ehemmiyetini layiliyla kavrayamarnlar ve boyle olunca, §Uphesiz ki onu tahakkuk ettiremediler"63. Qok tipik ve hatta utopik bir bab§ ac;lSlm ve yakla§lffil temsil ettigi ic;in yukanya aynen alrn~ bu gorii§, tarihte gerc;ekten Ya§aml§ San Saluk gibi, buyiik bir ihtimalle okuma yazma dahi bilmeyen, iddias1z bir Turkmen babasma, adeta modem c;a~n c;ok iyi egitim gormu§, dunyap c;ok iyi tamyan, hedef alrn~ topraklann siyasal ve sosyo-ekonomik ve sosyo-kiilturel yaplSlm c;ok iyi bilen, buyiik ve giic;lu bir misyonerlik te§kilaunm idealist bir elemam gozuyle bakmakta ve onu hayali buyiik bir isl3.mla§ma projesinin sahibi olarak gormektedir. Gerc;i es-Serrac da onun yaptl~ gaza.J.arda kafrrleri musluman ettigini yaz1yorsa· da63a, bu farkh bir §eydir. Biz San Salt:Ik'a T. Okic;'in yaptl~ gibi boyle bir utopik misyon yab§tlrmanm gerc;ekc;i oldugunu du§unmuyoruz. San Salt:Ik'1 gerc;ek bir rnisyoner olarak telakki edenlerden biri de Machiel Kiel'dir. 0, San Salt:Ik'I, rnisyoner dervi§lerce yiiriitiilen, islami Turk kiilturunun yay:llmas1 surecinde, Balkanlar'm buyiik bir bsrmmn isl~mla§masmda "lliristiyanllk'la islam arasmda bir koprii i§levi goren ve Bekta§iligin ilk rnisyoneri ve onderi" alan bir §ahsiyet gibi tasaVVllr etmektedir64. Bu imajm dogmasmda hie; §uphesiz San Salt:Ik menkabelerinin ve oze1likle de Salttknlime'de c;izilen portresinin etkili oldugunu soyleyebiliriz. Gerc;ekten de Viliiyetnlime-i Haa Bekla§-z Veli ve Evliyli 9elebi Sg'ahatnamesi'ndeki menkabeler de 63 Bk. Okic,:, "San Sall:lk'a 63a Tuff"aku'l-ETViih, v. 109a.
ait birfotoa'~ ss. 53-54.
64 Bk. M. K.iel, "The tiirbe of San Salt:Ik at Babadag-Dobrudja: Brief historical and architectonical notes", Studies on the Ottoman Architecture qf the Balkans, Variorum Reprint, London 1990, s. 205; aym yazar, "A note on the date of the Bektashi order in Albania: The cult of San Saltik Dede in Kruja attested in 1567-1568", Bektachi;yya, s. 269; aym yazar, "San Saltuk: Pionier des islam '~ s. 253.
78
AHMET YA:;;AR OCAK
ayru mahiyettedir. Bunlann <;izdigi San Salt:tk portresi, Rumeli'de islfun'1 yaymak iizere ozel olarak gorevlendirilen, bu gorevini yaparken kai:§lSlna <;lkanlarla sava§Ip, onlan gerek yigitligiyle, gerek tabiat iistii baz1 yardlmolann katklSlyla, gerekse keramet giiciiyle maglup ederek islfuniyet'i kabullenmek zorunda blrakan bir islam misyonerinin portresidir. Ancak burada da §U sorudan ka<;abilmek miimkiin olmuyor: San Salt:tk'm bu portresi, Ebu'l-Hayr-1 Rumi'nin bizzat ya§adlgt, Osmanh fetihlerinin Balkanlar'da yogun bir bi<;imde devam ettigi XV. yiizyllm havasma uygun olarak onun tarafindan biraz da hayal giiciiyle olU§turdugu bir potre midir, yoksa derleyip eserine koydugu menkabelerin <;izdigi hayali bir imaj rmdlr? Veya bu imaj, Ebu'l-Hayr-1 Rllmi'ye gelinceye kadar, XV. yiizyil Balkanlar'mdaki siyasal konjonktiire paralel olarak halk hafizasmm kendiliginden ve tabii bir §ek.ilde deforme ettigi San Salnk menkabelerinden yarattlgt bir portre midir? Bizce bu ihtimallerin hepsinin varid olabilme durumu olduk<;a yiiksektir. Ancak, npkl vaktiyle Battalndme ve Ddnipnendndme'de oldugu gibi, temelde kahramarurun tarihsel §ahsiyetinin <;izdigi ana hatlann muhafaza edilmesi ka<;mllmazdlr. Aksi halde bu biiyiik destam romanlann tqekkiilii miimkiin olamazdl. Bu baklmdan San Saltlk'm bu islam propagandac1s1 hiiviyeti herhalde belli ol<;iide tarihsel vaklayt yans1tlyor olmalidlr. Ancak, <;ok sistemli bir misyonerlik srtatlnm San Salak i<;in gec,:erli oldugunu dii§iinmenin, bizi biiyiik ol<;iide yarultacag-t kanaatindeyiz. Qiinkii onun Dobruca'ya belli bir merkez tarafindan islam propagandasl yapmak ve insanlan miisliiman etrnek amaoyla ozel vazifeli olarak gittigine veya gonderildigine clair elimizde hi<; bir tarihsel karut yoktur. Ger<;i Vildyetndme-i Haa Bektaj-z Veli ve Evlryd 9elebi Sg>dhatndmesz,ndeki menkabeler, onu HaCI Bekta§'m miiridi yaparak boyle bir konumda gosteriyor ise de, bu menkabelerin <;ok sonralan, Bekta§ilik tarikatl te§ekkiil ettikten sonra meydana geldigini unutmamahytz. Ozellikle, gerek Hao Bekta§'m devrinde ve ayru yorede, gerekse ondan daha once ve farkh mekanlarda ya_§arm§ biitiin benzer §ahsiyetleri daha a§agt bir konumda gosterip ona miirid veya halife yapmak suretiyle HaCI Bekta§'m etrafi.nda topladlklan, bugiine kadar birc,:ok defa tespit edilmi§ bir ger<;ektir. Bu itibarla zikredilen iki kaynaktaki menkabelerde San Salnk'm HaCI Bekta§ tarafmdan Dobruca'yt fetih ve miisliiman etrnek iizere yollandlg-tru anlatan epizodlann, tarihsel bir temeli oldugunu sanrmyoruz. Bu itibarla San Salnk'1 belirttigimiz anlamda bir islam misyoneri kabul etrnenin dogru olmadlgtru soyleyebiliriz65. 0, talihsizlige ugraml§ bir Sel<;uklu sultaruna destek veren bir Tiirkmen a§iretinin, <;ok muhtemelen Qepniler'in -ve yine muhtemelen tlpkl Barak veya Barakh orneginde ve daha ba§kalarmda oldugu gibi- kendi adlru, yani Saltzk veya Saltzkh ismini ta§lyan bir kolunun beyi ve dim lideri bir Tiirkmen babas1 slfanyla 65
Saltuk?'~
Nitekim I. M elikoff da t;:ok hakh olarak bu kanaati s. 238).
~rmaktachr
(bk. "Qyi itait San
SARISALTIK
79
Dobruca'ya gitmi§, orada ve Kmm'da birkac; zaviye ac;arak tabii yolla islam propagandas1 yapml§hr. Eger onun ve dervi§lerinin bu propagandasma miispet cevap verenler olduysa, bu da bizce, zaman ic;inde tamamiyle kendiliginden geli§en bir siirecin sonucu olmahrnr.
Saltlkniime'de c;izilen San Salhk'm bu misyoner portresi, V. yiizyllda irlanda'ya yerle§erek Keltler arasmda lliristiyanllk propagandas1 yapan ve sonunda oraYI h1ristiyanla§hran Saint Pathck'e c;ok benzer. Saint Patrick te Keltler arasmda lliristiyanh~ yayarken, upb San Salhk'm lliristiyan rahiplerle miicadelesi gibi, halktan ziyade, Druid denilen putperest rahiplerle miicadele ehnek zorunda kalnu§h. Onun menkabeleri incelendigi zaman, kendisinin tabiat kuvvetlerine hiibneden, §im§egi arzusuna gore yonlendiren, fimnalar, seller c;Ikaran, zelzeleler olu§turan, bsaca tiirlii kerametler gosteren bir tip oldugu goriiliir. 0 bu kerametleri putperest rahiplere kar§I kullannu§iir. Onlann sihir ve biiyiilerinin etkisini yok ederken adeta pagan tanrllannm birbiriyle yaphklan sava§lan bize haurlaur66. Sonuc;ta Saint Patrick'in menkabeleri, iki rakip dinin, yani putperestlikle miicadelesini yans1hnaktarnr. 0 da San Salhk'm lliristiyan krallan miisliiman olmaya davet ehnesi gibi, putperest Kelt krallanm H1ristiyanl1ga davet eder. 0 bu misyonerlik faaliyetlerini, San Salhk'm Balkanlar'da zaviyeler kurmas1 gibi, irlanda'mn muhtelif yerlerinde yaph~ manasurlar aracill~yla yiiriitiir ve buralan putperestlere kaf§I giri§tigi sava§lannda iis olarak kullamr67 . Bazan da Krallar sava§a gerek gormeden, hangi dinin daha iistiin oldugunu anlamak ic;in bu dinlerin temsilcilerini, yani Saint Patrick ile Druidler'i, San Saluk'm rahiplerle smanmas1 gibi smava tabi tutarlar. Saint Patrick gosterdigi kerametlerle onlann sihir ve biiyiilerini bozar ve galip gelir. Bu miicadelelerinde kendisine, upb San Salhk'ta oldugu gibi, tabiat iistii giic;ler yarrnmCI olurlar68 • Bunun sonucunda baz1 krallar, §efler lliristiyanl1~ kabul ederler ve Sanit Patrick'e baglamrlar; manashr yaphrsm diye ona arazi ba~§larlar. Bununla beraber Hlristiyan olmaYI reddeden kabile §efleri, krallar, onu zincire vurmak, oliinlle tehdit etmek gibi yollara ba§vururlarsa da o hepsinin iistesinden gelmeyi ba§anr69. H1ristiyanh~n
San Salhk'm islam'1 yayma konusundaki Salt:tkndme'de anlatllan menkabelerdeki motiflerle Saint Patrick'in menkabelerindeki motiflerin benzerligi, hatta aymh~ herhalde dikkati c;ekmi§tir. Bu da San Salhk'a bic;ilen misyonerlik sifaumn pek de gerc;ekc;i olmarn~mn bir ba§ka gostergesi sayllabilir.
Bu konuda msl. bk. Czarnowski, Le Cuke des Heros, ss. 59, 89. A.g.e., ss. SO, 53-54. 68 A.g.e., ss. 104-105. 69 A.g.e., ss. 50-52, 62. Saint Patrick ve irlanda'daki faaliyeiieri i<;:in i:izellikle §Una bk. Ludwig Bieler, Studies on the Lift and Legende qfSaint Patrick, Variorum Reprint, London 1986. 66
67
80
AHMET Y Al;)AR OCAK
San Salak ve Heterodoks js!Jim Yukanda San Salt:Ik'm, talihsizlige ugrarm§ bir Anadolu Sel<;:uklu sultamm destekleyen Turkmen a§iretinin beyi ve dini lideri olan bir Turkmen babas1 sifauyla Dobruca'ya geldigini, once orada sonra da Kmm'da birka<;: zaviye a<;:arak buralarda islami bir hayat tarz1 ortaya koydugunu, onun ve dervi§lerinin bu ya§antlianna ilgi duyarak musluman olanlar olduysa, bunun da zaman i<;:inde tamamiyle kendiliginden geli§en bir sure<;: olu§turdugunu belirtmi§tik. Boyle olunca, bu ku<;:iik musluman Turk kolonisinin temsil ettigi ve ya§aill~ islami hayahn nas1l bir muslumanhk anlaYI§IID yans1ttl~, bolgenin Htristiyan halklan arasmda bu islam'm nasli kaqlianill~, bunlann temsil ettigi Htristiyanh~n ne tur H1ristiyanllk oldugu gibi bir taklm meselelerin giindeme gelmesi ka<;:Imlmazillr. Ara§tlncliar arasmda bu meseleye dikkat <;:ekip diger hi<;: birinin yapmaill~ §ekilde mustakil olarak egilen ve ciddi bir bi<;:imde analiz etmege <;:ali§an, yalmzca merhum Tayyip Oki<;: olmu§tur. Oki<;: bildigimiz makalelerinde, ~her ne kadar San Salt:Ik'1 <;:ok bilin<;:li ve miikemmel yeti§mi§ bir islam misyoneri kabul etse deesasmda San Salt:Ik ve Turkmen kolonisinin temsil ettigi islam'a muhatap olan yerel halkln dini yap1S1 hakklnda, o zamana kadar pek bilinmeyen ilgin<;: bir taklm malzemeye dayanarak baZI gorii§ler ileri surer. Bunlardan birincisi, bolge<;le ozellikle Bizans'm temsil ettigi Ortodoks Htristiyanhga so~ bakan halk arasmda Bogomilizm'in <;:ok yaygm oldugudur7o. Arap islam kaynaklanna dayandrrill~ ikincisi ise, San Salt:Ik ve kolonisinden ikiyiiz yli kadar once gelip bu bolgede yerle§mi§ olan Ismaili musluman Ba§klrtlar'm ve ' musluman Arap misyonerlerinin faaaliyetleridir 71 . Birinci mesele az <;:ok bilinmekle birlikte, ikincisi, San Saltik oncesi donemde aym bolgede islamiyet'in mevcudiyetini tespit a<;:lSlndan bize onemli gorunmektedir. ~imdi bunlan Slras1yla gozden ge<;:irelim. San Saluk doneminde ozelde Dobruca, genelde ise Balkanlar'daki islamla§ma olgusunu, bu islamla§ma'mn mahiyet ve karakteri meselesini, kanaatimizce bu iki konuyu bilmeden anlamak mumkun olmayacakur. Bir kere San Salt:Ik'm temsil ettigi islam'm buralarda yaylimasmdan once Bogomilizm'in yerel Htristiyan halk arasmda bir ol<;:ude yaygm oldugu biliniyor. Bogomilizm'in nasli bir
70 Bk. Oki<,:, "San Saltuk'a ait bir Fetva'~ ss. 48-50. Yazar Balkanlar'da Bogornilizm'in XV. yiizylida sistemli olarak b
SARISALTIK
81
mezhep veya inane;: sistemi o1dugunu anlamak 1c;:m, onun temeli o1an Paulisyani;:::m'i (Pav1osc;:uluk) ve ikisi arasmdaki bag1antiyi bilmek gerekir. M.S. VIII. ve IX. yiiZyillarda, ozellikle Ladik (Laodice), Niksar (Neocesaree) ve Divrigi (Tephrike)yi ihtiva eden K1Z1hrmak yapmn ic;: taraf1, Ortac;:ag miishiman-kaynaklannda Br;1dlzka (Pav1akiler) denilen, Maniheizm ile .HJ.ristiyanhgm kan§Imi dualist (ikici) bir mezhebin dogu§una §ahit o1mu§tu 72. Henri Gregoire gibi uzmanlanmn ara§tirmalanna gore, Arsamosat yahut Ermenistan Samosati deni1en ve Erzincan-Erzurum arasmda yer alan bir kasabaya mensup (muhtemelen Ermeni kokenli) Pav1os (Paul) admdaki bir §allis tarafmdan kuru1an73 ve kendi ismine izafeten Pauliryani::::m (Pav1osc;:uluk) diye amlan bu mezhep, Markionizm veya Maniheizm'e bagh daha eski hetorodoks cereyanlardan etkilenmi§ bir mristiyanhk mezhebi idi7 4 . Bu mezhebin temel doktrini, "iyilik" ve "kotiiliik" giic;:1erinin mucadelesine dayanan dualist bir mahiyet arzetmekte olup, giiniin birinde Semavi Pederin yeryiiziindeki kotiilugu ve zulmu ortadan kaldirmak ic;:in bir kurtano gonderecegine inanmaktan ibaretti75. Mezhep daha VIII. yiizyii.dan itibaren Ermenistan'dan Trakya'ya kadar yayilim§n76. Laclik, Divrigi ve Niksar uc;:geninin olU§turdugu bir merkezde odaklanan mezhebin, bolgenin oteki §ehir1erinde de kendine mahsus kiliseleri varrn 77 . Pavlosc;:ulugun yaplmas1m tehlikeli goren Bizans imparatorlan I. Mihael (811-813) ve V. Leon (813-820), Pavlosc;:ular'1 buyiik c;:apta katliama tabi tuttular78. Bu zulumden kac;:an Pavlosc;:ular, Malatya ve havalisindeki Abbasiler'e bagh musluman emirlere Slj:';Indllar. Bazi inanc;:lan itibariyle biraz muslumanlara ben72 Msl. bk. J. B. Bury, "The Paulician heresy", 7he Decline and the Fail qf the Roman Empire, ed. E. Gibbon, London 1902, c. IV; Henri Gregoire, "Les sources historiques des Pauliciens", Bulletin de l'Acadbnie Royal de Belgique, XXII (1936), s. 95; ayrn yazar, "Precisions geographiques et chronologiques sur les Pauliciens", a.g.e., XXXIII (1947), ss. 293-297; ayrn yazar, "Les sources grecques pour l'histoire des Pauliciens", Tr(JlJaux et Mbnoires, IV (1970), ss. 3-207; Leon Arpee, A History qf Armenian Chlzstianit:y, New York 1946, ss. 101-130; Milan Loos, "Deux contributions a l'histoire des Pauliciens", Byzantinoslmrica, XVII (1956), ss. 19-57; XVIII (1957), ss. 202-217; Nina G. Garsoyan, 7he Paulician Heresy: A Study qf the Origin and Development qf Paulicianism in Armenia and the Eastern Provinces qf the Byzantin Empire, Mouton & Co., Paris 1967; aym yazar, "Byzantine heresy: A reinterpretation'', Armenia between Byzantium and the Sasanians, Variorum Reprints, London 1985, ss. 85-113; Paul Lemerle, "L'histoire des Pauliciens d'Asie Mineure d'apd~s les sources grecques", Tr(JlJaux et Memoires, V (1973); K. Mutafova, "The Pauliciens, differents for all", Etudes Balkaniques, 4 (1993), ss. 29-37. 73 Bk. Gregoire, "Precisions" s. 297. 74 Bk. Aym yazar, "Les sources'~ s. 95. v.d. 75 Louis Brehier, La Civilisation Byzant;ine, Editions Albin Michel, Paris 1970, 2. basrrn, s. 123. 76 Gregoire, ''Les sources'~ s. 95. 77 A.g.e., s. 103. 78 Ayrn yazar, "Precisions" s. 319; George Ostrogorsky, L'Histoire de l'Etat Byzantin, Paris 1977,2. bas1m, s. 250.
82
AHMET Y~AR OCAK
zeyen bu kimseleri emirler civara yerle§tirdiler. Bundan sonra Pavlos<;ular, Suriye'de miisliimanlarla ittifak ederek Bizans'a kar§I taarruzlannda onlan desteklediler. Boylece gi.i<; kazanan bu ziimre, Anadolu'da ve Suriye'de inan<;lanm yaymaya rahat<;a devam etti79. Fakat daha sonra 775 yili civannda Bizans imparatoru V. Konstantinos (740-775), ondan sonra da I. loannes (Qimiskes) (969976) bunlan Ermenistan ve Suriye'den Trakya'ya siirgi.ine tabi tuttu ve Filibe civanna yerle§tirdiBO. Boylece X. yiizyilin ortalanna dogru Balkanlar'1 yav~ yav~ hakimiyeti altma alaGak heterodoks bir mezhep olan Bogomilizm'in altyap1S1, bilmeden haz1rlanm1§ oluyordu. Bizans yonetiminin Trakya'ya yerle§tirdigi bu Pavlos<;ular biiyiik c;apta Ermeniler'den olu§uyordu. IX. yiizyll ortalannda Bulgar krah Boris putperestlikten vazge<;ip Illristiyanllga yonelince, bir misyonerler dalgas1 buraya hiicum etti. 1§te bunlar arasmda Trakya'dan Bulgaristan topraklanna ge<;en Ermeni Pavlos<;ular da bulunuyordu. Bunlar ilk zamanlarda fazla b~anh olamadllarsa da 916'lardan itibaren §artlar onlar lehine geli§meye b~laru. 950'lere dogru <;ar Petros zamamnda Bulgar kokenli Pavlos<;ular arasmdan, Bogomil arunda ~a~ tabakaya mensup bir papaz <;lkarak yeni bir mezhep kurdu. Bu mezhep ozellikle Bulgar veya Yunanlll~rm§ yiiksek tabaka mensuplanna, yani Bulgar Boyarlar'a ve Knezler'e kaf§I <;lkan Slav koyliileri arasmda <;ok reva<; bulmaya ba§laru. Bu durum, upkl ill. yiizyll Sasani lran'mda ortaya <;lkan Manihezim gibi, Bogomilizm'in asetik fakat ihtilalci bir toplumsal tepki hareketi hiiviyetini arzettigini gosteriyor, ki zaten Paulisyanizm kanahyla Bogomilizm de biiyiik ol<;iide Manihezim'in etkisini ~Imaktayru. Az <;ok bilindigine gore, Bogomiller yiiksek Ortodoks ruhban Simfina da kar§I koyuyor, ozel miilkiyeti, liiks hayau, evliligi, hayvani g~dalan ve i<;ki i<;meyi protesto ediyorlarru. DiinyaYI kotiiliigun sembolii olan ~eytan'm yarattl~na inamyor, Tevrat'I kabul etrniyor, Hz. Meryem'in kutsalh~m red ve kilise ayinlerini protesto ediyor, ikonalara ve Ha<;'a sayg~ duymuyor, bunlara nefret besliyorlarruB 1• Mezhep i<;indeki biitiin boliinrnelere ragmen, XI. yiizyllda Makedonya, S1rbistan, Bosna ve Bulgaristan ve hatta bugi.inkii Romanya topraklan artlk Bogomilizm'e tamamiyle a<;lk bir hale gelmi§ti. Bogomiller, Konstantinopolis'te, Ortodoksluk mezhebinin Roma'smda bile biiyiik bir niifuz ve itibar kazanrm§larru. Hatta Anadolu'da dahi hayli yayg~nrular. Bizans imparatoru I. Aleksios Komnenos (1081-1118) onlann bu gi.iciinii klrmak i<;in biitiin varh~yla <;ah§IDI§, Bogomiller'i soo takibat aluna alrurarak i§i, yakalatabildiklerini diri diri ate§te 79 S. Runciman, Le Manichiisme Medieval, Payot, Paris 1949, s. 37-47; H.-C. Peuch, "Le Manicheisme", Histoire des Religions 2, Gallimard, Paris 1972, s. 630-631. XIII. yi.izyllda yaziya ge<;irilen Battal Gazi destani romam, bu tarihi olaym akislerini yansltan pek <;ok hikiye ile doludur (bk. Mena/ab-1. Gazavat) 80 Runciman, a.g.e., s. 63-69 ; Peuch, a.g.m.,s. 632. 8I Bk. Runciman, a.g.e., ss. 79-80; Peuch, a.g.m.,aym yerde.
SARISALTIK
83
yaktmnaya kadar varchrrm§1:l. Fakat biitiin bu zecri tedbirler, yiiksek tabakamn ve idarecilerin a~r idari ve iktisadi baskllan alunda ya§amaktan b1km1§ halk arasmda biiyiik destek gordiigu i<_;in, Bogomilizm'in yayilmasim onleyemedi.ll67'lerden sonra Bogomiller Fransa'ya girdiler82. 1186'da Bulgaristan'm Bizans hakimiyetinden kurtulmas1mn archndan, Bulgar krallarmm Bogomiller'e destek vermeleriyle Bogomilizm Bulgaristan'da biiyiik bir niifuz kazanch. Bu destek XIIT. ve miitakip yiizyilda da siirdii. XV. yiizyilda Osmanh fetihleri <_;a~na gelinceye ka.dar Bogomilizm Balkanlar'da bir ol<;iide varh~m siirdiirdii; Osmanh fetihleriyle ortadan kayboldu83. Biiyiik bir ihtimalle bu, upkl IX. ve X. yiizyllda Anadolu'da Abbasiler tarafina ge<_;ip miisliirnan olan Pavlos<_;ular gibi, onlann onemli bir klsrmnm Osmanh hakimiyetini tercih ederek aruk miisliimanhga ge<_;tikleri anlamma gelebilir mi? Bu ge<_;i§te, Osmanh yonetiminin gosterdigi yumu§ak yakla§Irmn otesinde, yukanda da temas edildigi gibi, baz1 konulardaki inan<_; benzerliginin rolii olmu§ mudur? i§te San Saluk Dobruca'da, ibn Battuta'mn bahsettigi Baba Salttk (Babada~) §ehrini kurup zaviyesini a<_;arak dervi§leri ve a§iretiyle faaliyete ba§lach~ zaman, kendini boyle bir dini ortarmn i<_;inde bulmu§tU. Dola.Yisiyla Balkanlar'da olduk<_;a yaygm olan Bogomiller'in, i<_;lerine giren bu miisliirnan koloniyle temasa ge<_;meleri ve belli ol<_;iide etkile§im i<_;ine girmeleri <_;ok uzak bir ihtimal gibi goriinmiiyor. Herhalde iki toplum arasmda bu inan<_; ya.klnh~mn sonucu, s1mrh da olsa Bogomilizm'den islam'a ge<_;i§ siirecinin ya§a.Tirm§ olmas1 miimkiindiir. Ancak bu ola.Yin fazla biiyiitiildiigu yolunda baz1 itirazlar da varchr84.
Bk. Runciman, a.g.e., aym yerde. A.g.e, aym yerde. Bogomilizm'e dair msl. bk. D. Obolensky, The Bogomils: A Study in Balkan Neo-M{JJlicheism, Cambridge 1948; Milan Laos, "La question de l'origine du Bogomilisme (Bulgare ou Byzance?)", Actes du Premier Congres International des Etudes Balkaniques et Sud-Est Europeennes, Sofia 1969, Ill, 265-270;John V. A. Fine, Jr., The Bosnian Church: A Nw Interpretation, A Study qfthe Bosnian Church and its Place in State and Society from the 13th to the 15th Centuries, East European QJ~arterly, Boulder 197 5, ss. 115-121; Dragoljub Dragojlovic, Bogomilisme dans les Balkans et l'Asie Mmeure, Belgrad 1982. Aynca §Una da bk. Yuri Stoyanov, The Other God: Dualist Religions from Antiquity to the Cathar Heresy, Yale University Press, New Haven-London 2000, ss. 158-169, 222-256. 84 Bakanlar'da islam'm yaylli§ma clair bu biilgedeki iilkelerin ara§tmclian uzun zamandan beri bir talmn ara§tirmalar yayimlamaktadrrlar. Ne yazlk. ki <;e§itli Balkan dillerinde yayiffilanrm§ bu ara§tirmalardan yararlanmak bizirn i<;in miimkiin olmarm§tir. Bununla beraber, bu yaymlarm genelde bilimsel olmaktan <;ok, ideolojik kaygliara dayandigt siiylenebilir. Alexandre Popovic bunlarm bu miihim meseleyi a<;lkhga kavu§turmaktan uzak o1up, islam kar§1ti veya islam yanhs1 olduklan i<;in genelde meseleyi tahrif ettiklerini soy1iiyor. Bu miimkiindiir. Ona gore Bosnah Bogomiller'in ozellikle Osmanli fetiblerini takiben siir'atle ve kitlesel o1arak islam'1 kabul ettikleri yo1undaki miis1iiman yazar1arm tezi ciddi delillere dayanmamaktadrr; zira Bogomilizm ve Bogomiller heniiz saglam, objektif ve ciddi olarak incelenmemi§tir. (bk. Balkanlar'do. isldm, <;ev. komisyon, istanbul 1995, insan yay., s. 186 ve dipnot 4). Bu konuda aynca bk. S1obodan iii<;, "Bosna Bogomilleri ve islfunla§ma: Bilimsel bir yanlig~dan ulusal 82
83
84
AHMET YN;JAR OCAK
ikinci meseleye, yani San SaltJ.k'tan 15ok once Balkanlar'da ismaili Ba§ktrdar'm ve degi§ik kokenli ba§ka toplumlann olu§turdugu cemaadere gelince, bu konuda Zekeriyya b. Muhammed Kazvini {Asaru 'l-Biliid), Y akut elHamevi (Mu'cemu'l-Bulddn),el-Kalka§andi (Subhu'l-A~d) ve EbU'l-Fida ismail (Tak:mmu'l-Bulddn) gibi XIII. ve XIV. yiizyil islam cograf)rao ve miielliflerinin eserlerindeki tarihl haberler, Macaristan ba§ta olmak iizere Balkanlar'm baz1 yerlerinde, X. ve XI. yiizyillarda az1nllklar halinde bir tak!m miisliiman topluluklann bulundugunu gosteriyo:r85. Hatta, peyderpey Macarla§malanna ragmen, yine de ismaili Ba§ktrdar'm XIII. yiizylla kadar mevcudiyederini koruyabildiklerini belirten gorii§ler de varffi:r86. Fakat asu ilgin
bir mitosa", Tarih ve Milliyetfilik, Mersin Un., I. illusal Tarih Kongresi (30 Nisan-2 Mayis 1997), Mersin 1999, ss. 322-325. 85 Bk. Okir;, "San Salttk'a ait bir .fewa'~ s. 48; a)'lll yazar, "Bir tenkidin tenkidi~ ss. 264-265. Yukanda sa)'llan tarihsel kaynaklardaki metinler bu makalenin dipnotlannda ya)'lilllanml§hr; buralara bk. 86 Msl. bk. Togan, Umitmi Turk Tarihine GiriJ, ss. 156-157. 87 Bu miihim meseleyi §U ana kadar ar;liiliga kaVU§turmak ne yazlk ki miimkiin o1marrn§hr. Bu hususta yardrm1m esirgemeyen isenbike Togan'a te§ekkiir bon;:1uyum. Fakat onun ara§tirmalanndan da heniiz bir sonur; elde edilememi§tir. 88 Okir;, "Bir tenkidin tenkidi", aym yerde. 89 A.g.m, ss. 269-271. Y akut'un memi ir;in buraya bk.
SARISALTIK
85
oturduklan kasabalar, isimleriyle bir bir bilinmektedir90 • Eger bu ismaililer bizim dli§iindiigumiiz bildik ismaililer ise, bu, San Salnk'm islam anla)'l§Iyla i:irtii§en bir zeminin c;ok daha evvel orada mevcut olabilecegi anlamma gelir.
Ayrn di:inemde Balkanlar'a gelen muhtelif Arap tiiccarlanmn beraberlerinde getirdikleri kitaplan daii;Itarak islam propagandas1 yapnklan da biliniyor ve Ebu'l-Fida'ya bakillrsa, Dobruca'da Sakcz (ishakc;1) denilen miisliiman bir ahalinin ve bu am ta§Iyan bir §ehrin mevcudiyeti de bahiskonusu oluyor91 • Buraya kadar i:izetlemege c;ah§hii;Im kadanyla i:iyle anla§illyor ki, San Salilk ve beraberindeki Turkmen a§ireti, Balkanlar'da, ozellikle de San Salnk'm faaliyet alam olan bugiinkii Bulgaristan ve Romanya topraklannda mevcut olan ilk miisliiman topluluk degildir. Bu topraklar XII. yiiz)'lldan, belki de biraz daha eskilerden beri c;e§itli miisliiman topluluklanna ev sahipligi yapml§hr. Bunlar arasmda i:izellikle c;ogunluk olmas1 baklmmdan ismaililer dikkati c;ekiyor. Bu kadar erken bir devirde ismaili kolonilerinin mevcudiyeti, burada ismaili propagandanm, dola)'lsiyla heterodoks islam geleneginin eskiligini gi:isterir92. Bununla beraber, ismaili etkileri yalmzca belirtilen ki:ikenle izah etmek bir eksiklik olabilir. Zira San Salnk'm yi:inettigi ve Qepni boyuna mensup bulunmas1 kuvvetle muhtemel Tiirkmen a§iretinin, Babailer ortamma mensup olmas1 da giic;lu bir ihtimaldir. Bu itibarla, Babailer isyamna kanlan Suriye ki:ikenli Turkmen a§iretleri gibi, Qepniler'in de daha orada iken ismaili etkilere maruz kalrnii;Im varsaymak,. o kadar da kolay reddedilecek bir olgu degildir93 . Boyle olunca, 9o A.g.m., s. 271. Ag.m., ss. 273-274; kr§. inalcrk, "Dobruja", E/2. 92 I. Melikoff, Alevilik ve Bekta§ilik konusunda ara§trrmalanmn son durumunu ve bu arada kar§lla§h~ problenlieri bahis konusu ettigi son makalesinde, Bulgaristan Alevileri ile ilgili olarak, bu gelenege mensup, Akyazlli Baba, Otman Baba, Kidenlli Baba ve Demir Baba gibi, Alevi ve Bekta§iler arasmda killt konusu olmu§ i:inenlli evliyimn tiirbe binalannm hep yedi kenarh (heptagonal) yapliar oldugunu, bu durumun kendisini §a§lrth~m, bugiin ise bunu ismaili etkisine baglamamn dogru olaca~ dii§iindiigunii yazar. Ancak ona gore bu etki ismaililigin tesirlerini ta§lyan Hurufiligin buralarda yayllinas1 sonucu, dolayh bir etkidir ( bk. "Le problt~me bekta§i-alevi: Quelques dernieres considerations". Turcica, 31 (1999), ss. 1-18). Fakat gi:irilldiigu gibi, Osmarlli fetihleri ile buralara ta§man Hunlfi etkilerden <;ok i:ince, dogrudan bir ismaili geleneginin mevcudiyeti muhtemel gi:irillmekte oldugu gibi, San Salhk'la gelen Tiirkmen a§iretinin inan<;1armda ismaili etkilerin bulunmas1 da bugiin kuvvetle muhtemeldir. DolaYls1yla Alevi-Bekta§i tiirbe yapliarmdaki yedili mirnari sistemin ki:ikeninde Hurufilik gibi do1ayh bir etkiden evvel ismail1ligin bizzat kendisini dii§iinmek daha dogru gibi gi:iriiniiyor. Bu ihtimali ibrahim Bahadrr'm Alevi erkin farkhhklan konusundaki ifadeleri de teyid etmektedir. Ona gi:ire Aleviler i<;indeki yedili erkin gelenegini uygulayan gruplar, imamiye'den <;ok ismailiye etkileri altlnda kalnu§lardrr', bk. "Alevilikte erkin farkllliklan ve onlann mimariyle sembollere etkisi", Aleuiler/Alewiten: Kimlik ve Tarih/ldentitat und Geschichte, ed. ismail Engin-Erhard Franz, Deutsches Orient-Institut, Hamburg 2001, band: 2, ss. 282-285. 93 Bu hususta bk. Ocak, Babailer jsyam, s. 121. Bernard Lewis ve ismaililigin i:inde gelen uzmanlarmdan Farhad Daftary de Suriye'de XI. yiizYihn ortalanndan itibaren kalabalrk bir §ekilde yerle§meye ba§layan Tiirkmen oYlllaklan i<;inde yogun bir ismaili propagandamn 91
AHMET Y~AR OCAK
86
1smaili etkilerin burada belli ol<;iide mevcudiyetini kabul etmek yanh§ olmayacakur. ~u
halde bu anlaulanlan bir arada degerlendirdigimiz zaman, San Saluk ve Dobruca'ya yerle§mesinden <;ok daha eski tarihlerde, Dobruca ve havalisinde, Ortodoksluga mensup yonetici ve yiiksek tabaka hari<; olmak iizere, Hrristiyanhgm biiyiik <;ogunluguyla Bogomiller'den olU§an heterodoks bir toplumsal ve dini taban tC§kil ettigini; San Saluk zamamnda aruk mevcut olmasalar da, miisliiman kolonilerinin muhtemelen 1smaililer'den meydana gelen bir islam toplumu olu§turdugunu, ismaili tesirler a~rhkh bu heterodoksiyi San Saluk'la gelen Tiirkmenler'in peki§tirdigini tahmin edebiliriz. Her ne kadar Balkanlar'daki bu karm~Ik dini zeminin analizi konusunda bugiin i<;in bazt problemlerin <;oziilmesine ve bu sebeple daha detayh ar~tlrmalara ihtiya<; varsa da, <;izmeye <;ah§tl~miz bu kaba taslak yap1 profili dahi, San Saluk ve kolonisinin nasu bir dini zemine geldigini gostermeye bir par<;a da olsa yetecektir. ~iretinin
1§te San Salnk ve kolonisi, bu heterodoks zemine Anadolu Tiirkmenleri'nin Babai isyamndan <;Ikmi§ yeni heterodoks islam anlayi§lm t~1ru. Bugiin onun klsmen Bulgaristan, klsmen de Romanya topraklannda kalrm§ eski faaliyet alanlannda Bek~ilik ve Alevilik gibi, artik biribiri i<;ine ge<;mi§ iki heterodoks islami toplumun mevcudiyeti bir tesadiifun degil, boyle bir tarihsel arkaplamn Osmanli fetihleri ile devarmndan b~ka bir §ey degildir. Bu iki ziimrede bugiin de canhh~ koruyan hulul ve tenasi1h merkezli heterodoks islam inan<;lanmn temeli, Bogomilizm'den miisliimanhga ge<;en hrristiyanlarca, ismaili baklyyeleriyle, San Saltlk ve ~iretiyle 1263-64'lerde buralarda auld! ve XVI. yiiZyilda da Safevi propagandas1yla geli§ti. Giiniimiizde Romanya Bekta§ileri ile Deliorman Alevileri'nin ki:ikeni biiyiik bir ihtimalle i§te bu §ekilde olU§ffiU§ olmahffir94 •
yapuchgnn ve yerle§tigini gostermektedirler (bk. B. Lewis, Ht1fii.ler: Orl.afag ls!Om Diilrya.smda T erifriQn ve Siyaset (orijinal ach: The Assassins: A Radical Sect in Islam), c;ev. Ali Aktan, Sebil yay., 1stanbul 1995, ss. 83-88; F. Daftary, lsmaililer, Tarih ve Kuram, c;ev. Erciiment Ozkaya, Rastlantl yay., Ankara 2001, ss. 163, 241, 247 ve daha ba§ka yerlerde). Kaldl ki bu Tiirkmenler'in onemli bir klsmmm daha Maveraiinnehir ve Horasan'dayken ismaililigi kabul ettikleri ve 1smaili daileriyle i§birligi yaptlklan, yine ayru yazarlann bu konuya dair verdigi bilgilerden c;Ikanlabiliyor. 94 Bu hususta ozellikle §U c;all§malara bk.: Tadeusz Kovvalski, "Les elements etlmiques turcs de la Dobroudja", RO, XIV (1938), ss. 66-80; Frederick dejong, "The Klzilb3§ sects in Bulgaria: Renmants ofSafavi Islam?", TSAB, IX/1 (1985), ss. 30-32; ayru makalenin devarm, qynz dergi, IX/2 (1985), ss. 21-25; S. S. Bobcev, ''Deliorman Tiirkleri'nin kokeni", c;ev. Tiirker Acaroglu, Belleten, 203 (1988), ss. 697-715; Irene Melikoff, "Bulgaristan'da Deliorman KizJ.lb3§ toplulugu", Uyur ldik Uyarrhlar: Aleuilik-Bekta§ililc Arll§tlTTnalan, c;ev. Turan Alptekin, istanbul 1993, 1. bs., Cern Yay., ss. 139-10; Thierry Zarcone, "Nouvelles perspectives", ss. 1-11.
SARISALTIK
87
San Salttk ve Baba£ Hareketi San Salnk'm 1240 yilinda Sels:uklu Anado1u'sunda biiyiik bir siyasal ve toplwnsal kriz olarak ortaya c;tkan Babai isyamyla ve onun iki §efi Baba nyas-t Horasam ve Baba ishak ile dogrudan ve yakmdan bir baglanttst var rmmr? Bunlardan herhangi birinin halifesi olabilir mi? K.Isaca San Salttk bir Babai §eyhi midir? Dogrusunu soylemek gerekirse bu sorulan tereddiitsiiz ve tam anlarmyla cevaplanffiracak verilere sahip degiliz. Babai isyanmdan bahseden hi<; bir kaynakta, hatta Elvan Qelebi'nin Menfilabu'l-Kudsiyye'sinde bile San Salnk'm am gec;mez95 • Eger bir halife veya miiridlik haS"t olsaym, Baba nyas'm ve oglu Muhlis Pa§a'mn ondegelen halifelerini saytp tarutao bu eserde mudaka onun ammo da zikredilmesi icap ederdi. Ancak, 1263-64'te Dobruca'ya ge<;tigini c;:ok iyi bildigimize gore, San Salttk'm Anadolu'da bulundugu donem, Babai isyammn vuku buldugu tarihe rastlamaktamr. Yani San Salnk bu biiyiik Tiirkmen isyam olurken Anadolu'damr ve muhtemelen yirmi he§ otuz ya§lannda olmast gerekir. Unutmayahm ki, Qepni a§ireti de bu isyamn ba§lm s:eken Tiirkmen a§irederindendir. Bu durumda, Baba nyas ve Baba ishak'm yakimnda olmasa bile, s:ogu Tiirkmen babas1 gibi bu isyana kanlrm§ veya en azmdan fikren desteklemi§ olabilir, ki bizce bu s:ok muhtemeldir96. 0 Siralar s:ok gens: oldugu ve onlarm yakm s:evresine mensup bulunmamg-t is:in de Menfilabu'l-Kudsiyyeye ve diger kaynaklara girmemesi c;:ok tabiidir. Aynca o devirde, XIIT. yiizytl Sel<;uklu Anadolu'sunun lorsal kesimini biitiiniiyle etkilemi§ olan bu biiyiik toplumsal hareketin m§mda kalmanm, fevkaladeden bir durum soz konusu olmadtkc;a, bir Tiirkmen §eyhi ic;:in pek miimkiin olamtyacagtru da goz oniinde bulundurmak lazammr.
San Salttk ve $~h Bedreddin Hareketi l402'deki Ankara sava§tmn akabinde Osmanlt devletinde ortaya c;:tkan §ehzadeler arast miicadele doneminde ~eyh Bedreddin tarafindan 1416 ytlmda sahneye konulan isyamn tarihi oldukc;:a iyi bilinir. Miicadeleyi kazanarak karde§95 Bk. Elvan Qelebi, Meruilabu'l-Kudsiyye.fi Merui.szhi£-Onsiyye: Baba ll;yas-t Horasdn£ ve Ailesinin Menkahev£ Tarilz~ n§r. ismail E. Eriinsal -A. Yll§ar Ocak, TIK. yay., Ankara 1995, 2. bs. 96 Nitekim daha once Babailer isyaru ile ilgili monografimizde bu kanaatte oldugumuzu a9-ldanu§ ve Babai hareketine mensup §eyhler arasmda San Salttk'i ve miiridi Barak Baba')'l gostermi§tik (bk. Baba£/er isyam:Aleviligin T arilzsel Alf;yapm r ohut Anadolu 'da lstam- Turk Heterodoksisinin Tqek1iilii, Dergah yay., 1stanbul 2000, 3. bs., ss. 187-197). Fuat Kopriilii de c;ok uzun )'lllar once, yeti§tirdigi miiridleri sebebiyle. San Salttk'rn Baba ishak ile -dola)'lS1yla Babai isyantyla- ili§kisi oldugunu soyliiyordu (bk. "Anadolu'da islamiyet", 3 (1 338), s. 308, dipnot 1). H. 1nalok ve I. Mffikoff da -muhtemelen Kopriilii'niin bu kanaatinden yola c;OOuak- San Saltlk'm Babai §eyhlerinden oldugunu dii§iinmektedirler (bk. inalclk, The Ottoman Empire, s. 187; Melikoff, "Qui etait San Saltuk?", s. 238. Biz ise yukanda a9-ldaill~rmz sebeple, onlar kadar kesin bir kanaate sahip olmamakla birlikte, San Saltlk'm Babai hareketine mensubiyetine kuvvetli bir ihtimal olarak baklyoruz.
88
AHMET YN?AR OCAK
lerini bertaraf edip Osmanh tahtmda tek b3.§ma kalmaYJ. b3.§aran Qelebi I. Mehmed'in merkeziyet~i politikasma kai§I, Rumeli'de eski Hi.ristiyan feodallerin, Osmanh uc gazilerinin ve timarlanru kaybetmi§ sipahilerin destegini arkasma alarak ayaklanan ~eyh Bedreddin'in giri§tigi bu isyan hareketi, a§agt yukan biitiin Osmanh tarihinin gordiigu en geni§ tabanh, etkileri sonraki yiizyillara yanSlffil§ en biiyiik dini toplumsal hareketiclir97. 0 bu hareketin te§kiladanmasma muhtemelen daha iznik'te Musa Qelebi'nin kaillaskeri iken ba§lann§, fakat halifeleri Borkliice Mustafa ve Torlak Kemal'in ayaklanmaSI iizerine Anadolu'yu terkederek Eflak'a ge~mi§tir. ~eyh Bedreddin'in Eflak'ta bir miiddet kalrugt goriiliiyor. Amac1 tasarlarugt hareketi oradan yonetmekti. Aynca Eflak beyi Mir~, Musa Qelebi'yle yakmhgt bulunan biriydi ve ona istedigi serbest hareket ortannru saglayabilecekti. ~eyh Bedreddin Eflak'a ge~tikten sonra, ihtimaldir ki buradaki ikameti esnasmda Balkanlar'daki toplumsal rahatSizhgt ve Qelebi I. Mehmed'in saltanatl eline ge9rmesine ragmen, zikredilen toplumsal kesimlerin Osmanh idaresinin ilibeti ve memlekederinde uygulayacagt politika konusundaki -heniiz mevcudiyetini koruyan- giivensizligini kendi gozleriyle gormii§, bunun iizerine, merkeziyet9 politikasma kacy oldugu yeni Osmanh sultamna isyan etme kararmt vermi§ti. Ancak ~eyh Bedreddin Eflak'ta daha fazla kalmamt§ ve Dobruca'ya ge~mi§ti. ~eyh Bedreddin'in, kendine o kadar yakmhk gosteren ve rahat imlcinlar saglayan Eflak't btrak.Ip Dobruca'ya ge~i§i, kanaatimizce rastgele bir tercihin sonucu degildi. 0 hi~ §iiphe yok ki San Saltlk'm kim oldugunu ~ok iyi biliyor ve bu bolgelerde onun manevi niifuzunun ne kadar gii~lii ve yaygm oldugunu goriiyordu. Fakat asil miihimmi, buralarda ha.Ia San Saltlk'm yoluna bagh Kalenderi dervi§lerinin ve zaviyelerinin bulunuyor olmaSiydi. San Saltlk'm Dobruca'da Babadagt'ndaki biiyiik zaviyesi ise elan a~Ikb ve orada dervi§leri ya§lyordu. i§te ~eyh Bedreddin bu sebeple, planladigt isyan i~in muhtemelen kendisine en uygun iis olarak buras1m gormii§ ve gelip yerle§mi§ti98.
97 ~eyh Bedreddin isyamna dair,J. von Hammer'in Osmonb. imparatorlugu Tariln'nden ha.§lamak iizere, Franz Babinger'den ~erefeddin Yaltkaya'ya, A. Golpmarh'dan Ernst Werner'e, Nedim Filipovic;:'ten son olarak ta Michel Balivet'ye kadar oldukc;:a fazla saYJda inceleme yaYJmlanrm~ olmakla beraber, ozellikle Tiirkiye'de yaYJmlananlarm biiyiik c;:ogunlugu, bilimsel olmaktan · ziyade ideolojik c;:~malardrr. Son olarak M. Balivet iyi bir monografi yaYJmlarm~iir: Islam Afystique et Revolution Armie dans les Balkans Ottomans: Vze du Cheikh Bedreddin, le "Ha!k9 tk.s Turcs" (1358/59-1416}, Les Editions Isis, istanbull995 (Tiirc;:esi: $eyh Bedreddin: Tasavv'lfue isyan, c;:ev. Ela GUltekin, Tarih Vakfi Yurt yay., istanbnl2000). Aynca bk. A. Y~ar Ocak, Osmonlt Toplumwula Z/-ndUdar ue Miilhidler Tahut Doirenin Dtpna f;!kanW.r, Tarih Vakfi Yurt yay., lstanbull998, 2. bs., ss. 136-202. Bu son c;:all~malarda konu hakkmda ge~ bibliyograf)ra vardir. 98 Machiel K.iel ve Irene Melikoff da bu kanaattedirler (bk. K.iel, "The tiirbe qf San SaWc at Babadag-Dobrut!ja", s. 213; Melikoff, "La communaute lazllbas du Deli Orman, en Bulgarie", Bektachiyya, s. 404.
SARISALTIK
89
0, XIII. yiizytlda San Salnk tarafindan kuru1an ve o tarihlerden beri, Babai hareketinin yarathgr gelenegi siirdiiren Kalenderi dervi§1erinin elinde bu1unan bu tekkeyi, ideo1ojik o1arak kendine <_;:ok yakm buldugu i<_;:in se<_;:mi§ o1mahchr. Bir de herhalde, bu sebep1e kendine ko1ayca bag1ayabilecegini dii§iindiigu bu ziimrenin destegini sag1amayi hedefliyordu. Nitekim bunda muvaffak o1mu§ ve arhk harekan buradan hazir1amaya ba§1arm§hr. ~eyh Bedreddin, San Sa1nk'm Babadagr'ndaki bu zaviyesinden, Qelebi I. Mehmed'in yonetimine giiven bes1emeyen lllristiyan ve Miis1iiman kesimlere yonelik geni§ bir propaganda faaliyetine giri§mi§ti. 99 Sonunda ~eyh Bedreddin San Salnk zaviyesinden idare ettigi yogun bir propaganda ve haz1rhk faaliyetinden sonra, ba§ta Kalenderiler'den olu§an asil yanda§1an o1dugu ha1de, <_;:e§itli kesimlerden kendine kanlanlarla birlikte harekete ge<_;:mi§ ve 1416 yilinda, Agas:denizi de denihnekte o1up bugiin Bulgaristan'da Deliorman achy1a bilinen bo1gede fiilen Osmanh dev1etine isyan etmi§tir". Osmanl1 kuvvetleri ~eyh Bedreddin'in taraftarlanna toprak ve dirlik vadedince onemli bir klsrm Osmanh tarafma ge<_;:erek liderlerini yalmz b1raknlar; sadece Kalenderi dervi§1eri sonuna kadar sebat ettiler. Neticede Osmanh kuvvetleri galip geldi ve bilindigi gibi ~eyh Bedreddin yakalanarak Serez'de isyan su<_;:undan yargtlamp 1416'da idam edildi. San Sa1nk zaviyesindeki bu Kalenderi dervi§1erinin (San Saltzk zdzx£yesi Ipklan) Osmanh yonetimi kar§Ih tutum1an ise hep siiriip gitmi§tir 100 .
99 Msl. bk. ~iikrullah, Behcetii't-T eoarih (Osmanh Tarihleri, n§r. Nihal AtsiZ, Tiirkiye yay., istanbul1949, s. 60; Oru<; Beg, Teodrih-iAl-i Osman, n§r. F. Babinger, Hannover 1925, ss. 4345; ~Ikp~azade, Teodrih-i Al-i Osman, n§r. Ali Beg, istanbul 1332, ss. 91,93; Ne§ri, Kitab-~ Cihannilmti, n§r, F. Taeschner, Leipzig 1955,1, 46, II, 171-172; idris-i Bitlisi, Hejt Bihijt, Silleymaniye (Esad Efendi) Ktp., nr. 2197, v. 256a; Hoca Sa'deddin, Tdcii 't- T eodrih, istanbul 1280,1, 298; So1akzade, Solak::;tide Tarihi, istanbul1297, s. 135. Kaynaklarda isyamn zamam konusunda 1416, 1418 ve 1420 gibi muhtelif tarihler verilmekle beraber, o1ay1ann dikkatli bir takibi, dogru tarihin 1416 olmasim gerektiriyor. Nitekim H. inalCJk ta bu tarihi kabul eder (bk. The Ottaman Empire, s. 188). 100 Bu konuya clair bk. Ahmed Refik (Alunay), "Osmanh devrinde Rafizilik ve Bekt~ilik", DEFM, IX/2 (1932), ss. 34-35.
IV.BOLDM SARI SALTIK KDLTD: TEKKELERi, MEZAR VE TORBELERi, BEKTN;!ILiK VE ALEviLiKTEKi YERi Yetmij yedi yerde hem nijamn var Elinde agaytan Zulfikar'zn var Dertlilere dennan ~ah 'zm sende var Erenler serdan Pir San Sultan Seyyid Seyfullah
SARI SALTIK'IN AQTIGI TEKKELER Salf:lknOme, Tarih-i Al-i Selfuk ve Evliya 9elebi Sf!Yahatnamesz'nden, San Salt:Ik'm Dobruca'ya yerle§tigi tarihten vefatma kadar ge~en siire i<;inde ba§ta Dobruca'daki Baba Salt:tk tekkesi, yahut zaviyesi olmak iizere, faaliyet sahasmm ha§hca §U a§a~daki tekkelerde yogunla§t:I~m, dolayl.Slyla buralarda ya§adi~m tespit edebiliyoruz. Bunlar onun hayattayken bizzat kendisinin a~t1~ tekkeler olup, kendisi sagken ve oliimiinden sonra etrafinda te§ekkiil eden kiiltiin yarat:IclSl olan ana merkezlerdir. Baba Salt:tk (Babadaffi) Tekkesi (San Salt:tk Baba ,Zaviyesz) San Salt:Ik'm a~t:I~ tekkelerin ilki, onun ilk yerle§tigi ve kendi arum ta§Iyan, Tuna kenanndaki Baba Salttk, Osmanli donemindeki aruyla Babadagt, yahut Salt:tkname'deki ismiyle Tuna Baba denilen kasabadaki tekkesidir. Buras1 San Salt:Ik'm en maruf ikametgam idi. Bu tekkenin XVII. yiizyildan onceki, yani Evliya Qelebi'ye gelinceye kadarki tarihi hakkmda, yine onun anlatt:Iklanndan ve II. Beyaz1t'm tahsis ettigi vakrflann kaJldanndan ba§ka bir bilgiye sahip degiliz. Evliya Qelebi, Dobruca "kafirler"in eline ge~tiginde Jlhl1p tahrip edilen ve yeri ~opliik haline getirilen San Saluk tiirbesinin ke§fedili§ini bir menkabeye baglar. Bu menkabeye gore, Osmanh sultam II. Bayezid 1484'te Bogdan (bugiinkii Moldova) yani Kili (Kilia) ve Akkerman (Cetatea Alba) seferine giderken Babada~'na ugraru~nda, durumu oramn miisliiman halkmdan ogrenmi§ ve ulemadan Kara ~emseddin ile istihareye yatmi§larrur. San Salt:Ik hem sultamn
92
AHMET YN;)AR OCAK
hem de Kara ~emseddin'in riiyasma girerek once Bogdan'm fetheclilecegini miijdeler; arkasmdan da "Beni mezbelelikten kurtar!" diye sultana talimat verir. Aym riiyayt Kara ~emseddin de gormii§tiir. Her ikisi de riiyalanm ayn ayn ka~tlara yazarak §eyhillislama gonderip fikrini sorarlar. ~eyhillislam tiirbenin bulundugu yere bir "asitane" (biiyiik tekke) yaptmlmasmm uygun olaca~m bildirir. Mezbelelik temizlenince, iizerinde "Tatar hatnyla" "Haza kabru Salttk Bay S9yid Muhammed Gazf" (Bu Salnk Bay Seyyid Muhammed Gazi'nin kabridir) yazill mermer bir sanduka bulurlar. II. Bayezid hemen miihendis ve mimarlanna bir tiirbe, cami, kervansaray, imaret, hamam ve medreseden olu§an diger mii§temilatJ. havi bir kiilliye yapmalanm emreder. Fetihten sonra tekrar Babada~'na gelir ve bir sene orada lu§lar. Bu arada §ehrin yeniden in§asma ba§lanir. Aynca biiyiik ve zengin valuflar tahsis eclilerek kiilliyenin balurmmn siirdiiriilmesi saglamr, in§aat bittiginde, o zaman hayatta olan Bekta§i §eyhi Kldemli Dede (yahut Baba) Sultan'! tekkeye §eyh tayin eder 1• 1966 yillnda Babada~'m ziyaret eden G. M. Smith, II. Bayezid'in yapnrch~ kiilliye binalanndan hi<; birinin arnk ayakta kalmach~ yazmaktachr2. Evliya Qelebi'nin bu hikayesinde anlanlan San Salnk'm mezarmm riiya ile ke§fi hadisesi, ba§ka mezarlar i<;in de s1k kullamlan bir motif olmakla beraber, tiirbenin ve kiilliyenin II. Bayezit tarafindan yaptlnh§l ve Babada~'mn iman, hi<; §iiphesiz tarihsel degeri olan bilgilerdir. F. W. Hasluck her ne kadar Babada~ §ehrinin II. Bayezid tarafindan kuruldugunu yaz1yorsa da3, bu ifadesiyle herhalde yeniden imanm kastediyor olmahchr. Yoksa bu §ehrin San Salnk tarafindan kuruldugunu ve XIV. yiizydda bile mevcudiyetinin ibn Battuta tarafindan haber verildigini biliyoruz4. Babada~'ndaki tiirbe ve tekkeyi <_;:ok iyi ara§tlrmi§ olan Machiel Kiel burasmm San SaltJ.k'm ger<_;:ekte ya§ach~, faaliyet gosterdigi ve asli tiirbesinin bulundugu yer oldugu kanaatindedir5 • Aynca o ve G. M. Smith, II. Bayezid'in §ehrin ve <_;:evresindeki yerlerin vergi gelirlerini buraya tahsis ettigine clair Evliya Qelebi'nin verdigi bilgiyi aqiv belgeleriyle dogrularm§larchr6.
1 Evliy.i Qelebi, III, 366-368. ~- Hasluck, Tedkikler, s. 117; ayru yazar, Christianity, II, 432-433. Hasluck Babadagt'mn II. Bayezid tarafindan imar olunduktan sonra Kmm Tatarlan tarafindan islcin edildigini, burada muhtemelen daba eskiden bir Hrristiyan azizine ait mezar bulunmu§ olabilecegini yazar. Aynca bk. Sevgen, s. 2921. 2 Smith, s. 222. 3 Bk. Hasluck, Tedlrikler ve Christianit;y, ayru yerlerde. 4 Bk. yukanda s. 70. 5 Kiel, "The tiirbe of San Saluk at Babadag-Dobrudja", s. 216; ayru yazar, "San Saltuk: Pionier des Islam", ss. 265. Babadagt'mn XVIT.-XIX. yiizy:lldaki durumu hakkmda tafsilat ir;in bu makalelere bk. Yazar ozellikle bu son makalesinde KemaJ.eddin Muhammed es-Serrac'm eserindeki, San Saluk'm vefat ettigi yerin, ya§achgt - SakCI (isakr;a)'ya yakm olan- yer olduguna dair kaych da zikrederek, burasmm Babadagt oldugunu vurgulamaktachr (bk. s. 265). 6 Kiel, a.g.m, s. 215; Smith, s. 222.
SARISALTIK
93
Evliya Qelehi San Salt:Jk tekkesini ziyaret ettiginde hurada yiiz elli kadar ve ya.§h dervi§ hulunuyordu. Ona gore -ziyaret ettigi hiitiin Bekta§i tekkelerindeki dervi§ler i~in kullanageldigi ifadesiyle- "cilmlesi eshab-t pak, musalli, sahib-i vera~ drif billdh canlardzr"7. Bu ifadelerden anl3.§1lc:h~ iizere, Evliya Qelehi zamamnda Bahada~'ndaki San Salt:Jk tekkesi ve tiirhesi, ar1lk Bekta§i dervi§lerinin elindedir. gen~
Oysa San Salnk'm zamamnda ve miiteakihen XV. ve XVI. yiizyillarda hu hi~ §iiphe yok ki, San Salt:Jk kiiltiine hagh Kalenderi deyi§lerinin hir hanna~ idi. ~eyh Bedreddin'in, buraya geldiginde, oradaki Kalenderiler'le beraher oldugundan daha once bahsedilmi§ti. Tekkenin vakdlan da onlann kontroliinde idi. Fakat 2 ~ahan 991 (21 Agustos 1583) tarihli hir miihimme kaych, helgedeki tabirle "San Salnk Baba zaviyesi"ne gelen sadakalar (adak ve kurbanlar, para ba~§lan vs.) dan yaralanmak maksachyla baz1 kimselerin zaviye vakfina ait yerlere ha§ka zaviyeler ve halvethaneler yaparak bu sadakalan kendilerine alchklanm, San Salt:Jk zaviyesinin zarara ugratilch~m hildiriyor. Bu seheple zaviyenin dervi§leri hirer hirer da~§lar ve hu da hiiyiik hir zarann meydana gelmesine yol a~rm§1:J.r. Belgede Babada~ kachsrndan hu duruma engel olunmas1 isteniyor8. tekke
Kalig;ra Sultan
v~a
Yilan Tekkesi
San Salt:Ik'm bir ejderhayt oldiirerek kral kizlanm kurtarch~m anlatan me§hur menkaheye anfla Salttkniime'de Yilan Tekkesi ac:hyla zikredilen Kaligra (veya Kalliakra) tekkesi, Varna (Bulgaristan)'nin kuzeyinde hulunmaktayc:h. Burasi hakkmda Salf:lk:ndme'de fazla hir hilgi olmamakla beraher, yine Evliya Qelehi sayesinde, en azmdan onun zamamndaki durumu hakkmda ilgin~ haz1 malumata sahip hulunmaktaytz. Evliya Qelebi huras1m Tekiyye-i Kalig;ra Sultan achyla zikreder ki, Kaligra Sultan'm San Salnk oldugunu biliyoruz. Tekke Karadeniz kenannda denize dogru uzanan Kaligra humunun aym ach ta§Iyan sarp kayahklan iizerindeki kalede bulunmakta olup San Salnk'm tiirbesi de, menkabede ejderin ya§ach~ magara olarak hilinen magaramn i~indedir. Menkaheye gore, burasm1, ejderhayt oldiirdiikten sonra miisliiman olup Ali Muhtar achm alan kalenin krah yap1:J.rmi§1:J.r. Burada XVI. yiizytl ortalannda hala Kalenderiler (lflklar) hulunuyordu. Bunlann "~er'-i §erife ve din-i islam'a muhalifha'z1 kelimat itdiikleri", diger tekkelerdeki "ehl-i hid'at" I§Iklar'la hir olarak aykin hareket ve fiillerde hulunduklan, kisaca "Ehl-i Siinnet ve Cemaat" mezhehine uymaytp "hilM-1 §er'-i §erif davram§lar sergiledikleri goriildiigunden, takibat ve tahkikata tahi tutulduklan anla-
1 Evliya Qelebi, III, 369. a Ba§bakanhk Osmanh Ar§ivi, Muh:imme Difi;eri no: 51, s. 73'ten naklen Ahmet Refik, "Osmanh devrinde Ra:&zilik ve Bekta§ilik", DEFM, IX/2 (1932), s. 59.
94
AHMET YN?AR OCAK
§illyor9 • Bu konuda Osmanh merkezi iktidan en ufak bir taviz vermemi§, Ehl-i Siinnet'e uyanlar yerlerinde b1rakllnn§, uymayanlar ise tardedilmi§lerdir. Bu tekke de tipki Babada~'ndaki tekke gibi, XVII. yiizylida artrk Bekta§iler'in mekamd!r. Buradaki Bekta§i dervi§leri de Evliya Qelebi'ye gore her zaman oldugu gibi "hirer sahib-i ma'rifet, ehl-i ilim ve fazl canlard!r. Ciimle Ehl-i Sunnet ve Cemaat'den mii'min, muvahhid, evkat-1 hamselerini mescidlerinde eda ider sahib-i tertip yiizii miitecaviz i§Ikan-1 sad!kand!r"IO. Tekkenin sag ve sol taraflanndaki kayalann i<;;ine oyulmu§ arpa ve bugday ambarlan bulunmaktad!r. Ziyaret<;;iler tekkeye adad!klan kurbanlan kesip kayalar iizerine b1rakarak kartal ve §ahinlerin almas1m beklemektedirler. Zira kurbanlann bu hayvanlar tarafmdan yenilmesi, dileklerinin olac~m, yenmemesi ise aksini gosterinni§ 11 • Hasluck kendi zamamnda burada tekke binasmdan hi<;;bir iz bubuna ragmen yorenin lliristiyan ve Miisliiman halklmn buras1m hila ziyaret etmekte oldugunu bildiriyori2.
lunmad!~m,
Kznm 'da Baba Salttk kasabaszndaki Tekke Bu tekke, II. 1zzeddin Keykavus'un Berke Han tarafmdan Bizans esaretinden kurtanhp Tiirkmen a§iretiyle Dobruca'dan Kmm'a go<;;iiriildiigu zaman, Kefe yaklnlannda, Sogdak civannda kurulan ikinci Baba Salttk kasabasmda, veya §ehrinde bulunuyordu. Salttk:niime, San Saluk'm Moskov diyanna yapti~ gazilarda, bu kasabadaki zaviyesini iis olarak kulland!~m yazar. Ebu'l-Hayr-1 Rumi'nin, bu Baba kasabasrmn kafirlerin hiicumuna ugrayarak yaklhp yilild!gmdan, bu arada San Saluk zaviyesinin de Ezantamariye (Sainte Marie ?) ad!yla HlZlr-llyas'a (Saint George) adanan bir kilise haline getirildiginden ve kendi zamamnda burada bir mescid oldugunu kaydettiginden daha once bahsedilmi§til3. Buradaki tekke hakkmda ne yazlk ki daha fazla bilgimiz yoktur. ADINA SONRADAN AQILAN TEKKELER
Eski Baba Tekkesi Bugiinkii ad!yla Tiirkiye'de Babaeski'deki bu San Saluk tekkesi (ve tiirbesi) her ne kadar Salttknr1me'de onun belli ba§h dort ana mekamndan ve faaliyet iissiinden gosteriliyorsa da, digerlerinin, yani Babada~, Kaligra ve Kmm'daki ii<;; tekkenin aksine, tarihen San Saluk'la bir baglantlSl olmarm§hr ve bu hikiye ta9 Ahmet Refik, ss. 34-36. Biri 12 Muharrem 967 (14 Ekim 1559) tarihli, digeri lO Safer 967 (11 Kasnn 1559) tarihli bu iki miihimme kaydmm metinleri buradachr. to Evliya Qe1ebi, II, 138. u A.g.e, II, 139. 12 Bk. Has1uck, Tedkikler, s. 27; kr§. Christianiry, II, 429-430. t3 Ebu'1-Hayr-i Rfuni, I, 155.
SARJSALTIK
95
rihsel olarak dogru degildir. Zira Edime'nin fethi ve buraya miisliiman niifusun yerle§mesi ancak l36l'deki fetihten sonrachr. Bu itibarla Babaeski'deki tekkenin, ancak Edime'nin ve yoresinin fethinden sonra buralara yerle§en, muhtemelen vaktiyle San Salnk'm go<; ettigi Karesi havalisi kokenli Kalenden dervi§leri arasmda ya§ayan San Salnk kiiltii sebebiyle, onunla irtibadanchnlmi§ olabilecegi dii§iiniilebilir. Bununla beraber, buradaki eski Saint Nicolas (Aya Nikola) manasnnndan <;evrilme San Salnk tekkesinin mevcudiyeti tamamiyle ger<;ektir. Bunu XVI. ve XVII. yiizyillarda buradan ge<;en Avrupah el<;ilerin seyahatnamelerinden de gorebiliyoruz. Buradaki tekkeyi Turk kaynaklanndan yalmzca Salf:lkname ve Evlryli ()elebi Sryahatnamesi haber veriyor. Birka<; Avrupah seyyahm da bu tekkeye clair ilgin<; gozlemleri varchr. Salf:lknlime'ye gore, San Salnk burada bir kiliseyi zaviye haline getinni§ti ve devamli buraya gelip konaklarch. Tekkenin bulundugu kasaba, bolge ile ilgili Osmanh resrni kaYJdannda, mesela tahrir ve evkaf defterlerinde Baba-yzAtik achyla arnlmakta, Salf:lkname'de Eski Baba diye ge<;mektedir,l4_
Salf:lkname buradaki tekkenin kurulu§unu ilgin<; bir menkabeyle anlanr. Buna gore San Salnk Enderiyye (Edime) §ehrini ku§atmaga gelmi§ ve it;indeki kafirleri miisliiman olup §ehri sulh yoluyla teslime ikna etmege <;ali§llll§hr. Sonunda §ehir kafirlerde, kale San Salnk'ta kahr. Kaledeki biiyiik kiliseyi cami haline getirirler ve biti§igine de bir zaviye yaparlar; ;leyhin yamndakilerden bir kisnn oraya yerle§ir. San Salnk buraya her geldiginde bu zaviyede ikamet ederdi. Sonra oradan ba§ka bir hisara gelirler. Buradaki manasnrda ise kirk rahip kalmaktachr. San Salnk ve rahipler. ayn ayn o gece riiyalannda Hz. Muhammed'i goriirler. Hz. Muhammed San Salnk'a burada "islam'm <;era~m yanchnnasim", ileride buralann miisliiman olaca~m bildirir. Rahiplere ise, oglunun (San Salnk) oraya gelecegini, o geldiginde miisliiman olmalanm, oglunun mezanmn da orada bulunaca~m soyler. Ertesi giinii birbirlerine riiyalanm anlatnklannda, rahipler bir §arda miisliimanh~ kabul edeceklerini bildirirler: Bu §art, San Salnk'm burada ebediyyen sonmeyecek bir ''<;erag" yanchnnas1chr. San Salnk istendigi gibi <;era~ yanchnr. Rahipler <;era~ sondiinneye <;ah§Irlarsa da ba§aramazlar ve topluca miisliiman olurlar. Ba§kanlan istefan da aym riiyaYI gormii§tiir. Boylece San Salnk onun achm da ismail koyar; manasnn cami, daha dogrusu tekke yaparl5. i§te Eski Baba tekkesinin ve oradaki San Salnk tiirbesinin Salf:lkndme'deki hikayesi budur. Avrupah seyyahlann gozlemlerine gelince, 1567'de istanbul'a gelen italyan asilli Avusturya el<;isi Antonio Pigafetta, bu tekkeyi ziyaret etmi§, tuhafina giden
14 15
Msl. bk. a.g.e., pek"ok yerde. Ebu'l-Hayr-i Rfuni, II, 23-26.
96
AHMET Y~AR OCAK
is;indeki e§Ya)'l anlatnn§ ve burasmm esasmda Saint Nicolas'ya adamm§ bir manastlr oldugunu duydugunu kaydetmi§tir16. 1574-1578 tarihleri arasmda yine bir Avusturya els;ilik heyetinde istanbul'a gelen gorevli Alman ilahiyat<;1 Stephan Gerlach, 1578'de geri donerken bu tekkeye ugraml§ ve aynen, eskiden Saint Nicolas'ya adanffil§ manastlnn, §imdi Tiirkler'in elinde oldugunu ve burada s1rtlannda koyun postu olan dervi§lerin (Kalenderiler) ikamet ettigini yazmakta, ve upkl giiniimiizde tiirbelerde gormege alt§Ik oldugumuz baz1 tarikat aksesuarlanndan (iri taneli tespihler, geyik boynuzlan, bazt eski kesici ve delici silahlar, §amdanlar, levhalar vs.) bahsetmekte ve Eski Baba hakklnda bilgi vermektedir17 • Buraya Eski Baha (Baba-)'l Atik) denmesinin sebebi ise muhakkak ki, Dobruca'daki Baha (Babadagl) ile ayru ismi ta§lffil§ olmas1 dola)'lsiyla kan§Ikhga meydan vermemek iizere, buras1m "eski" srl"anyla anma zorunlulugudur. 1587 yilinda istanbul'a gelen Bartholomaeus Petz yonetimindeki bir ba§ka Avusturya heyetinde bulunan Alman eczao Reinhold Lubenau, seyahatnamesinde yine bu tekkeyi anlatarak buras1mn Saint Nicolas'ya ait eski bir manastlr oldugunu ve §imdi Sares Soldak (San Saltlk) adh bir mristiyamn mezannm bulundugunu yaztyoriS. Bu da San Saltlk'rn Huistiyanlar'ca da benimsendigini anlatan tarihsel bir §ehadet kabul edilebilir. Her ii<; Avrupalt gozlemcinirl siirekli Saint Nicolas'dan bahsetmeleri, bunlann bu bilgileri Eski Baba'nm Hlristiyan halklndan aldillanm gosterdigi gibi, ozellikle sonuncusunun San Saltlk'rn bir Ihristiyan oldugunu soylemesi, onun yorenin mristiyan halkmca Saint Nicolas ile ozde§le§tirilerek kendilerine maledildigini gostermesi haktffilndan 6nernlidirl9. XVII. yiizylida Evliya Qelebi ile iki ingiliz gozlemcinirl bu Eski Baba tekkesinden bahsettigini goriiyoruz. Evliya Qelebi buraya geldiginde buras1 bir Bekta§i tekkesidir. Fakat seyyaluffilZ dervi§lerin azhgtndan ve evkafmm bir taklm haris ki§iler eline ge<;tigmden b~ka herhangi bir §ey s6ylemiyor20. 1652'de buradan ge<;mi§ olan Robert Bargrave, tekkenin Tiirkler'in San Saltlk Baba dedik1eri
16 Bk. ltinerario di Marc Antonio Pigtifetta, Zagreb 1890, s. 161'den naklen, Milan Adamovic," Das Tekke von Sari Saltiq", MI, 5 (1979), s. 17. 17 Stephon Gerlach tkp Aeltem Tage-BU£h, Frankfurt 1674, s. 51l 'den naklen Hasluck, Christianify, II, 761; Adamovic, a.g.m., ss. 18-19. 18 Reinhold Lubenau, Beschreihung tier Reisen, Konigsberg 1912-1930, s. 157'den naklen Adamovic, a.g.m., ss. 18-19. Her ii~ gozlemcinin seyahatnamelerindeki ilgili pasajlar bu makalede ahnt:tlaillillij metinler olarak mevcuttur. 19 K.r§. Christio.nify, I, 54-55, II, 431. 2o Bk. Evliya Qelebi, ill, 482.
SARISALTIK
97
birine, Rurnlar'm ise Aghios Nikolas (Saint Nicolas) admdaki azize ait olduguna inanchklanru yaz1yor21. Diger ingiliz seyyahjohn Covel 1675 yilmda buras1m ziyaret ettiginde, tekkede muhtemelen yine Bekta§iler varmr, ama Evliya Qelebi'nin gozlernledigi gibi neredeyse hi~ yok denecek kadar az saYidamrlar22. Babaeski'deki San Saltlk tekkesinin XIX. yiiZY!i sonlanna kadar bir Bekta§i tekkesi olarak ya§amaya devam ettigini, kendisi de bir Bekta§i babas1 olan V ahit Liitfi SalCI'run burada Ya§affil§ baba ve dervi§lere clair yazllanndan anl!yoruz23. 1877-1878 Osmanl1-Rus harbinde Ruslar Babaeski'yi i§gal ettiklerinde, tekkeyi Saint Nicolas amna yeniden kiliseye ~evirmi§lerse de, onlann gidi§ini miiteakip tekrar Bekta§i tekkesi haline getirilmi§tir24.
Ki1tahya-$f!)'hli1' dek:i San Selcilk Tekkesi Bugiin ayakta olmayan bu tekkeden yalruzca Vildyetname-i Haczm Sultan'daki bsa bir kaYit aracill~yla haberdanz. Buna gore, Bekta§i geleneginde Hacr Bekta.§-1 Veli'nin halifesi olarak bilinen Hacrm Sultan Mente§e ilinden donerken ~eyhlii'ye ugrar25 • Orada Begce (veya Pak~a) Sultan ve Habib Hacr isirnli iki miiridini yanma alarak Kurban Bayrami'nda Seyitgazi'de yapllacak olan biiyiik ayine kaclmak iizere yola ~Ikar. Fakat fi.rtma, yagmur yolculugu imkanSIZ hale getirir. S1~acak bir yer ararlarken yabnlardaki San Selcilk Asitanest'ne s1~nmaYI dii§iiniirler26. Bu San Selciik herhalde San Saluk olmahmr. Hac1m Sultan'm menahb1 tahminen XV. yiiZYII sonlannda kaleme ahnm~na gore, demek ki bu tekke en azmdan bu tarihlerde mevcut bulunuyordu. San Saluk'm arum ta§1mas1 ise, samyoruz, onun vaktiyle Dobruca'ya go~meden once buraya yabn bir yerde ya§am~ zamanki §Ohreti ve yine bu yiizylida bu havalide de slk rastlam~m1z Kalenderi dervi§leriyle ilgili bulunsa gerektir.
Bu iki tekkenin haricinde, a§a~da da goriilecegi gibi, San Saltlk'm mezar veya tiirbesinin bulundugu hemen her yerde bugiin kahntilan bulunan veya hi~ 21 R. Bargrave, Trl1lJels, Bodleian Codex Rawlinson, nr. C. 799, v. 50 b'den naklen, Hasluck, Christia:nity, II, 762. 22 Has1uck, aym yerde; kq. Adan10vic, a.g.m., ss. 22-23. 23 Bk. V. Liitfi Saki, "HaC! Rasih Baba", HBH, saYI: 66. Nisan 1937, ss. 145-147 ; " Kurban ismail", HBH, saYI: 69, Temmuz 1937, ss. 185-188; kq. Thierry Zarcone, "Alevi et Bekta§i de Thrace orientale", ss. 636-637. 24 Zarcone, a.g.m., s. 637. 25 HaClln Sultan XV, yiizyilm iinlii bir Kalenderi §eyhidir (bk. A Y~ar Ocak, "HaCim Sultan", 7DV1A. 26 Bk. Dervi§ Burhan, Vzl4yei:Julme-i Hactm Sultan, s. 71: "~u yolanda bir llsildne vardtr San Selciik dirler anda yatahm. ... ".
AHMET Y~AR OCAK
98
izi kalmanu§ tekkeler mevcuttu. Ancak bnnlar yukandakiler gibi San Salt:Ik achna a~J.lrm§, tekkeler degildi. Bunlann bir kisrm Bekta§i tarikatma ait bulundugu gibi, mesela Bosna'da Mostar yakinlannda Blagaj (Blagay) kasabasmdaki tekke benzeri, sonradan ba§ka tarikadara ge~mi§ olanlan da varch. Blagaj'daki bu tekkenin, Bosna-Hersek'in 1466'da Fatih Sultan Mehmed zamamnda fethinden sonra kuruldugu, zamanla Bekta§iler'e Halvetiler'e ve hatta Nak§ibendiler'e ge~ tigi rivayet edilmektedir. 1980'lerdeki depremde yihlrm§, fakat sonra aynen 1851 'deki tarz1yla yeniden yapJ.lnn§ttr27.
MEZARLARI, TDRBELERi VE MAKAMLARI Birinci boliimde, Evliya Qelebi'den naklen, San Saltlk'm vefaundan once yedi tabut haz1rlanmas1m istedigi; ~iinkii vefat edince yedi krahn her birinin, tabutunu kendi memleketine gotiirmek i<;in sava§mak isteyeceklerini haber verdigi; ger<;ekten de vefat edince krallann gelip hirer tabut ahp kendi melekederine gotiirerek ayn ayn yedi yerde defnettikleri belirtilmi§ti2B. Bu tiir bir olayin sadece San Salt:Ik'a mahsus bulunmach~ malum ohnakla beraber, a§a~da goriilecegi gibi, hi~ birinin mezar veya makamlannm San Saluk'mki kadar da <;ok ohnach~ meydandachr. Bu durumun San Saltlk kiiltiiniin onemini ve yayg~nll~m gosterdigi muhakkaktlr. Hasluck ise Evliya Qelebi'deki bu menkabenin Bekta§iler tarafmdan kendi dini propagandalan yaranna kullamhnl§ olup, Bal.kanlar'daki diger San Saluk tekkelerini de i§gal edip i§gallerini me§rula§tlrma ve aynca, bu mezarlarm bulundugu yerleri fetih i<;in miicahid dervi§leri te§Vik amacma yonelik oldugu kanaatindedir29. Burada ilgin<; olan, bu "yedi tiirbe veya mezar" motifinin nereden kaynakmeselesidir. Tabii buna "yedi ba§h ejder", ejderi oldiiren "yedi ok" ve "yedi tabutu" da eklemek miimkiindiir. Ashnda bugiin San Saltlk tiirbe ve mezarlarmm sayiSI daha fazla ohnakla beraber menkabe neden "yedi" sayiSmda 1srar etmektedir? Bunu eski Tiirkler'deki yedi rakammm kutsalhgma veya :tbrani ve Fenike etkilerine dayanchnhp dayanchrJ.lamayac~ soranlar30, yahut San Saluk'm tiirbelerindeki mezarlann iri ciisseliligine (?) baglayanlar ohnakla beraber31, bize gore bunun kokenini daha Xll. yiizyli gibi, Osmanll fetihlerinden ii<; asrr ewel, Balkanlar i<;in miisliimanligm tarihi bakirmndan olduk~a erken sayJ.lacak bir devirde, buralarda mevcut ismaili kolonileri sebebiyle ismailik'teki yedili inan<; sistemine baglamak dogru olabilir. Bilindigi gibi, ismaililige achm veren imam lanch~
27 G. M. Smith, "Some tiiTbes/maqiims rif San Saltulc'~ s. 223; Mahmud tekke", llim ve Sana~ say~: 15, Eyliil-Ekim 1987, ss. 25-29. 28 Evliyli (:elebi, IT, 136-137. 29Hasluck, Tedkikler, ss. 117-118. 30 Msl. bk. Kaleshi, ''Albanische legenden um San SaltuJc'~ s. 817. 31 Msl. bk. Hasluck, a.g.e., s. 117 ; kr§. ayru yazar, Christiani_ ty, IT, 433.
~evki,
"Biagay'daki
SARISALTIK
99
ismail, altma imam Cafer-i Sachk'm ogullanndan biridir ve bu mezhebin itikadmca yedinci imamchr. Bu sebeple ismaililige YedijmamMe;dlebi de denmektedir32. Hi<; §iiphesiz bu menkabe, San Salt:lk kiiltiiniin yaylichSI, daha dogrusu, San Saltlk'm bu yerlerde eskiden ya§anu§ veya oyle kabul edilen Hiristiyan azizleriyle ozde§le§tirilmesi suretiyle olu§an kiilt yerlerini gostermesi bakmundan ilgin<;tir. Ama, bu mezar yerlerinin izalum yapmak i<;in uyduruldugu da <;ok a<;Iktlr. ~imdi bu tiirbeleri siras1yla inceleyebiliriz.
Babadafft Tiirbesi San Salnk'm ger<;ek mezanmn burada bulunduguna clair hem kaynaklar, hem de ara§tlnCilar arasmda bir ittifak varmr. Onun buradaki tekkesinde vefat ettigi, Saltlk:nlime'de de ac;Ikc;a ima edilmektedir. Burada §eyhin, ihtiyarllk <;aSinda bu tekke yakmlannda yaptlSI bir sava§ta yaralanarak vefat ettigi yazar33 • Bu c;ok muhtemeldir. San Salnk'm Kmm'daki zaviyesinde vefat ettigine clair, 1940 YIhnda Biikre§ Bizantoloji Ara§tlrmalan Enstitiisii miidiirii Pere Laurent'm bir iddias1m Nazmi Sevgen Hamdullah Suphi Tannover'den naklen kaydediyorsa da34, bunun dogru olmadiSI anla§Ilmaktadrr. BabadaSI'ndaki tiirbenin digerleri ic;inde ayncal!kh bir yeri bulunmaktachr. Bu tiirbe hakkmda en eski bilgilerimiz, II. Bayezid'in 1484 yilinda buraya tahsis ettigi vahflarm kayru ile, onun San Salt:lk'm eski mezarmi riiya yoluyla ke§fettigine clair hikiyeyi anlatan Evliya Qelebi'den oteye gitmiyor. Dnlii seyyah, Kmm ham Menglii Giray'm ve o zaman tekkede §eyh olan Kldemli Baba'mn riiyasm.a giren San Saltlk'm taliman iizerine, II. Bayezid'in yapt1rchSI tiirbeyi orten kur§Unlu kubbenin kalchnhp yerine tahta bir killah yapilmasma clair menkabeyi anlatt:lktan sonra, tiirbeyi tasvir eder. Tiirbe o zaman dortko§e kirgir bir yap1dan ibarettir. Sanduka npkl bugiinkii tiirbelerdeki sandukalar gibi ye§il ipek bir ortiiyle kaph olup, duvarlar hiisni hat levhalanyla siislenmi§tir. Rahleler iizerinde muhtelif padi§ahlar tarafindan hediye edilmi§, <;ok klymetli miizehhep mushaflar vardrr. Ba§ ve ayak ucunda adam boyu yiikseklikte miizeyyen §amdanlar, buhurdanlar ve gillabdanlar, tavanda klymetli avizeler asil1 bulunmaktachr, ki seyyaha gore bunlann benzeri e§Ya pek nadirdir35. San Saltlk'm bu tiirbesi, bugiin BabadaSI'mn kenanndaki Ali Pa§a Camii'ne yahn bir yerdedir. Moloz ta§tan in§a edilmi§ binamn iistii, iizeri kiremitlerle kaph basit bir ahpp c;an ile kaph, ta§tan kubbe ile ortiiliidiir. Tiirbe binas1-
32 ismaililik inan9anndaki yedili sistem i~in bk. Henry Corbin, Histoire de La Plrilosophie Islamiqu£, Gallimard, Paris 1964,1, 127-131; Daftary,ismailtler, ss. 252-254. 33 Bk. ikinci Boliim, s. 60. 34
3s
Sevgen, ss. 2920,2921. Evliya Qelebi, III, 368-369.
AHMET Y~AR OCAK
100
run San Salt:Ik'm oliimiinden uzak olmayan sonraki bir zamandan kalrm§ olabilecegi gibi, Rus istilasmdan sonra da yapilirn§ olabilecegi tahmin ediliyor36. Tiirbe bugiin, Evliya Qelebi'nin tasvir ettigi bu muhte§em goriintiiden c;:ok uzak olmakla beraber 1960'larda hiila ayakta idi ve ic;:eride c;:1plak bir tahta sanduka bulunuyordu. Tiirbe c;:ogunlukla kamnlar tarafindan ve ozellikle Per§embe ve Pazar giinleri c;:e§itli amac;:larla ziyaret edilmektedir3 7• Eskiden biiyiik torenler halinde icra edilen bu ziyaretlere Hrristiyanlar da kattlmakta idi. Giiniimiizde ise onlann artik bu ziyaretlere son verdikleri belirtiliyor3B. Bugiin ise oldukc;:a miitavazi bir bic;:imde yeniden tamir edilerek ziyarete ac;:lirm§ bulunmaktamr. Burada San Salt:Ik hakkmda, hemen benzeri biitiin ziyiiretgiihlar hakkmda duyulmaya all§Uan efsaneler halk arasmda bolca anlattlmaktaffir39.
Kalliakra Kalesi Mezan Bugiin hic;:bir iz kalmarm§ bulunan bu mezar, San Salt:Ik'm en me§hur menkabesi olan ejderha menkabesinin gec;:tigi yer olmas1 dolaJ1s1yla yiiZJlllar boyu bolgenin hem illristiyan hem de miisliiman halklarmca takdis edilmi§ onemli bir mekiinmr ve menkabesine gore onun defnedildigi yedi yerden biridir. Miisliimanlar burasrm San Salt:Ik'm mezan niyetiyle ziyaret edip adaklar adarken, I:hristiyanlar Saint Nicolas'mn mezar yeri inanc1yla ziyaret etmekteydiler. Ama Hasluck kendi zamamnda buras1mn Tiirkler arasmda art:Ik HaCl Baba diye bilindigini yaziyor40. Ona gore bu mekanla ilgili olarak San Salt:Ik'a maledilen ejderha menkabesinin Saint George'a ait oldugu bilinmekle beraber, yore halkl arasmda aym zamanda ilyas Peygamber'e ait olduguna da inanilmaktamr4 1. Fakat burada Saint George'un islam halk inanc;:larmda I:hZir-hyas ile ozde§le§tirildigi hatrrlanacak olursa, sonuc;: yine aym kap1ya, yani Saint George'a gkmaktadrr.
Esk:i Baba Turbesi Saltzknfime'nin, buradaki kilisenin altma gomiildiigunii belirterek onemle zikrettigi Eski Baba'daki mezara, Evliya Qelebi'de bir tek ciirnle ile "Bir zfyfiretgfih da burada vardtr" §eklinde klsaca temas edilir42. Nazmi Sevgen, eskiden Cedid Ali Pa§a Camii'nin hemen yamnda bulunmakta olan San Salttk tekke ve tiirbesinin, Kiel, "The tiirbe q[San Salttk atBahadag-Dolmulja", s. 217-218. Smith, s. 222; ~-HalUk Akahn, "San Saltuk'un tiirbe ve makamlan iizerine", L Uluslararast Turk ~yost Eren ve Evliytilan Kongresi Bildirileri., Ankara 1998, s. 21. 38 Akahn, a.g.m., ss. 21-22. 39 Bunlar ic;in bk. Maria Batc;a, "Romanya-Dobroudja Tiirk top1ulugunun top1umsal hafizasmda San Saltlk Baba, Babadag §ehrinin kurulll§ efsanesi", I. Uluslararost Tiirk DU7[Yost Eren ve Evli;yalan Kongresi Bildirileri., Ankara 1998, ss. 75-84. 40 Bk. Hasluck, Tedkikler, ss. 59-70; kr§. aym yazar, Christianity, II, 429-430. 41 A.g.e, aym yerlerde. 42 Evliya Qelebi, 111,481. 36
37
SARISALTIK
101
Balkan harbi esnasmda Bulgarlar tarafmdan izi kalmamacasma tahrip edildigini yazar43. Muhtelif tarihlerde Babaeski'deki bu San Salt:Ik tekkesini ve tiirbesini ara§hran G. M. Smith ve T. Zarcone da burada hem tekkeden, hem de tiirbeden hi<; bir iz bulamachlar. Smith'in yerinde edindigi bilgiye gore, eskiden Babaeski kasabasmm dogusundaki HaCI Hasan veya Dere mahallesinde San Saluk'm hem tekkesi hemde tiirbesi hala ayakta imi§ 44 • Zarcone ise 1940-1945 arasmda San Salt:Ik'm tiirbesinin hala ayakta oldugunun ve 1stanbul-Edirne karayolu yaplhrken yililchg'lmn kendisine soylendigini bildirmektedir45 . Hasluck bu civarda bir de Saltuklu koyiinden soz ediyor ki, bunun bir muhimine kaychnda ge<_;en Salt:tk Kayu ohnas1 <_;ok muhtemeldir46 .
En eski kaynaklar ve gozlemcilerce San Salt:Ik'a ait oldugu bildirilen tiirbe ve mezarlann ch§mda, XV. yiizyli ba§lanndan XVI. yiizyil sonlanna kadar siiren Osmanh fetihlerine paralel olarak zamanla kiiltiin yayilchg'l Balkanlar'da ve Bekta§iligin ve Aleviligin etkisiyle Anadolu topraklannda ba§ka mezar ve tiirbeler ortaya <_;Ikml§hr. San Saluk'1 kendi geleneginin en onemli evliyasmdan biri olarak kabul ettikten sonra, Bekta§l tarikaunm yayilchg'l her bolge, Karaca Ah.met Sultan, Karadonlu Can Baba ve digerleri gibi, San Saluk'm mezanm da kendi bolgesinde bir mekana yerlqtirecekti. Bu ka<_;Imhnaz bir sosyolojik olgudur ve ba§ka inan<_; sistemlerinde de benzerleri goriilmii§tiir. i§te San Salt:Ik'm §imdi bahis konusu edecegimiz tiirbe ve mezarlan, boyle bir olgunun iiriinii olarak hem Balkanlar'da hem de Anadolu'da kat§Irmza <_;iliyor. DolaYJSiyla bu tiirbe ve mezarlar, ozellikle Arnavutluk ba§ta ohnak iizere, gerek eski Yugoslavya'Yl olu§turan bugiinkii farkh bolgelerde miinhaSiran Bekta§iligin, gerekse Dogu Anadolu'da Bekta§ilik ve Aleviligin, tarihsel olarak San Salt:Ik'la uzak yakm hi<; bir alakas1 bulunmayan cograf)ralarda yarattrg'l mekanlarchr. DolaYJSiyla bu tiirbe ve makamlar, San Salt:Ik kiiltiiniin ne kadar canli ve yaygm oldugunun gostergeleridir.
I. Balkanlardaki tiirbe ve mezarlar Bekta§i tarikah dolaYJsiyla Arnavutluk'ta San Salt:Ik kiiltii <_;ok gii<_;hi bir hakimiyet kurmu§tur. Bu konuda Hasluck'un "Bekta§i propagandas1" tezi, once Kalenderiler, sonra Bekta§iler §eklinde diizeltilmek kaychyla kanaatimizce dogrudur. San Salak kiiltiiniin Arnavutlar araSinda <_;ok gii<_;lii bir §ekilde tezahiir
Bk. Sevgen, s. 3020. Smith, s. 220. 45 Zarcone, "Les tekke de Sari Saltuk a Babaesk:i et d'Ariz Baba a Havsa'~ s. 633. Gorii1diigu gibi N. Sevgen'inki hari<_;, diger iki arJ.§tmcmm goz1em1eri birbiriy1e uyu§maktadrr. Muhtemelen ii<,: arJ.§trncrmn haber kaynaklanmn farkhhgt bu <_;eli§kinin sebebi o1abilir. 46 Bk. BOA, Muhimme Dtifieri, no: 60, s. 41. 43
44
AHMET Y~AR OCAK
102
ettigi yerleri, bu kiiltii biliyoruz.
~ok
iyi inceleyen Hasan Kaleshi'nin makalesi sayesinde iyi
Bu yerlerin en onemlilerinden biri, Osmanh donemindeki amyla Ak~ahisar, yani Kruja'mr. San Saltik'm buradaki kiiltii, npki Bulgaristan'da Kaligra'daki gibi yine bir ejderha menkabesine, daha dogrusu, bu "yiizer gezer" menkabenin, hanrlanaca~ iizere, birinci boliimde Hasan Kaleshi'nin yerinde tesbit ettigi §ifahi rivayetten naklen ozetledigimiz Arnavutluk versiyonuna dayanmaktadir. Bu versiyonda, San Saltik Kruja'ya gelmi§ ve krahn klZlm yemek isteyen ejderha)'l oldiirmii§, fakat kendisinin kral tarafindan oldiiriilecegini haber ahnca ii~ ammda Korfu adasma ge~erek orada vefat etmi§tir; mezan da oradamr. Kruja civanndaki bir da~n am da Mali i San Saltukut (San Salnk da~) 'tur ve buradaki bir magarada bir San Saltik tiirbesi bulunmaktamr47 . Djakovica'da da San Saltik ~ok saygm bir kiilte konudur. Buradaki tiirbesi, Sadiyye tarikan elinde olup ~ok tamnml§ bir ziyaret yeridir. Bu ziyaretler am ge~en tarikahn usuliince, kudiimler ~ahnarak icra edilmektedir48, Kosova- Metochia'da, Pec'e iki km. uzakhkta Vorri i San Saltukut (San Saltik mezan) bulunmakta olup ffiristiyanlar burasrm Saint V asilije'e ait bilmekte ve mum yakarak dua ehnektedirler. Ozellikle Sah giinleri ziyaretc;i saylSl artmaktamr. Aynca ylida bir kere 2 Agustos'ta, bolgede "Ali giinii" denilen giinde biiyiik kutlamalar yapumaktaffir49. Bu tiirbeden ba§ka §uralan da San Saltik'a ait ziyaretgililar olarak biliniyor: Ohri'de Saint (Sveti) Naum, Korfu'da Saint Spiridon manasnrlan; Arnavutluk s1mnnda Pa§trik da~nda Nahiye-i Has ve bir San Salnk tiirbesi (Buraya ~qitli hastahklann tedavisi i~in gelinmekte ve kurbanlar kesilmektedir); Pec'e on yedi km. uzakhkta Prilep koyiinde bir San Saltik tiirbesi daha bulunmaktamr50. H. Kaleshi'nin zikrettigi Ohri'deki bu Sveti Naum manasnnm, 1920'lerde Jean Deny de ziyaret ehni§tir. 0 da buras1mn San Saltik'm tekkesi ve iistii kuma§larla ortiilii mezann da ona ait oldugunu belirttikten sonra, her yd burada H1drellez'e yakin biiyiik bir pana)'lr kuruldugunu, Chendaoun Pana;ym (Saint Naum Panaym) amyla amlan bu pana)'lr miiddetince herkesin bu manasnrdan yiyip i~tigini bildiriyor51. J. Deny Otchicta manashn denilen yerin de San Sal47 Kaleshi, ''Alhanische legenden um San Saltuk'~ s. 816. Kruja'daki San Saltik killtii, M. Kiel tarafindan da ayn bir makalesinde geill§ o1arak incelemi§tir: bk. Kiel, "The cult of San Salblc Dede in Kmja attested in 1567-1568 I ss. 269-274. . 48 Kaleshi, s. 819; kr§. Nimetullah Hafiz, "Yugos1avya'da San Saltuk", 30, 12, 1992 tarih1i Tan gazetesi, s. 14. 49 A.g.m.,s. 81; kr§. Nimetullah Hafiz, aym yerde. Akalm, a.g.m., 22-23 . 50 A.g.m., s. 818. Bu say:Ilan tiirbeler ve diger San Saluk ziyaretgahlan ilgili geill§ bilgi ve menkabeler miiteakip sayfalardachr. 51 J. Deny, Traditions Popul.o.ires Turques de Salonique et de Florino., lmprimerie Nouvelle de C1ouzot, Niort 1920, ss. 18-19.
SARISALTIK
103
trk'a ait bilindigini ve onemli bir ziyaret yeri oldugunu belirttikten sonra o havalide anlat:Jlan hazl menkabeleri ozetliyor52. San Salt:Ik'm Arnavuduk'ta Saint Naum ile ozdqlqtirilmesi dump dururken olan bir hadise degildir. IX. yiizyilin ikinci yans1 ile X. Yiizyrl ba§lannda burada ya§aiDI§ olan Saint Naum, I-hristiyanhgr yaymak iizere Ohri bolgesine gelmi§ ve 905 tarihinde bir manastir a<;arak 91 O'da oliimiine kadar I-hristiyanligrn yayilmasmda onemli bir rol oynami§tir. Oldiigunde, sonradan San Saluk'm tekkesi kabul edilecek olan bu manastira gomiilmii§ ve mezan da San Saluk'a maledilmi§tir53. H. Kaleshi bu zikredilenlerden ba§ka, Arnavudar arasmda dola§an daha pek <;ok San Saluk menkabesi ve bunlann bagh oldugu bir taklm mezar ve ziyaretgihlar da tespit etmi§tir. Boylece menkabelerin nasli zamanla kendilerine bir taklm cografi mekinlar yarattigrm, yahut ozellikleri olan bir taklm cografi mekinlann, o ozellikleri a<;Iklayrci mahiyette nasli kendi menkabelerini ortaya <;Ikarillgrm sosyolojik bir olgu olarak bir kere daha orneklemi§ olmaktaillr. Balkanlar'daki diger yerlerde oldugu gibi, Arnavuduk ve Arnavutlar'm bulundugu Kosova gibi eski Yugoslavya'mn diger bolgelerinde biitiin San Saluk tiirbe ve mezarlan, o yorelerin I-hristiyan halklannca da kendi azizlerine ait olarak bilinmekte ve takdis edilmektedir. Nitekim Kruja'daki bu ejderha ile sava§ menkabesi versiyonunun daha once I-hristiyan kiiltiirdeki sahipleri, ikinci boliimde gordiigumiiz iizere, Arnavudugun I-hristiyanhk doneminin iki onemli azizi, Kruja'da Saint Naum (Sveti Naum) ve Ohri'de Saint Spiridon (Sveti Spiridon) idi. Kosova'da ipek'te de Zeynel Aga Ovas1'nda eskiden beri ziyaret edilmekte olan bir San Saluk tiirbesi bulunmaktaillr. Buras1 yore halkl tarafmdan sanhk hastahgrmn tedavisi i<;in tercih ~dilmektedir. Rivayete gore burada eskiden sanhk hastahgr yiiziinden insanlar <;ok silinuya dii§mii§ler. Giiniin birinde bir yabanc1 gelerek bir dua okumu§ ve biitiin hastalar iyile§mi§. YabanCI bunun iizerine "Sanyr salillk" demi§ ve o giinden sonra am San Salt:Ik kalmi§. Oliince de bu mezara defnetini§ler54.
Vi!iiyetniime-i Otman Baba'da, Babadagr yaklmndaki Yeni Sala §ehrinde bir San Saluk ziyaretinden bahsediliyor. Buna gore Otinan Baba mutad seyahaderinden birinde zikredilen §ehre gelir. Burada San Salt:Ik Baba ile Ulu Abdal ve
52A.g.m, s. 19. V. Radovanovic;, Narodna Enciklopedija Srpsko-HuvatskoSlovenaylw, Zagreb 1928'deki "Naum" maddesinden naklen, Okic;, "Bir tenkidin tenkidi", s. 276. St. Naum hakkmda bibliyogratya ic;in bk. Akalm, a.g.m, s. 23, dipnot 59. 54 Kaleshi, a.g.m., s. 817; ;;evket Plana, "Kosova ve Makedonya efsanelerinde onemli folklor motifleri", Ill Millet:ierarast Turk Folk/or Kongresi Bildirileri, Kiiltiir Bakanh§;I, Ankara 1986, II, 334; N. Hafiz, a.g.m, aym yerde. 53
AHMET YA;)AR OCAK
104
Ki?
Abdal'm ziyaretgam ve bir de San Saluk tekkesi varchr. Otman Baba ve abdallan bu tekkeye misafir olmu§larchr55.
Son olarak 22 Cumadelwa 1116 (22 Eyliil 1704) tarihli bir tezkirede si:izii ge<;en, Ml.Slr'daki bir San Saltlk (muhtemelen bir tekke) evkahm da zikredelim.56
2. Anadolu 'daki tilrbe ve mezarlar San Saltlk'm ii<; ana hareket iissiinden biri olarak gi:iriilmesi sebebiyle Salttkname'de i:inemle zikredilen, bu yfuden daha i:ince ele alch~rmz Babaeski tiirbesinin ch§mda, batldan doguya dogru gidilmek suretiyle Anadolu'da bugiin §U tiirbe ve mezarlan gi:irebiliyoruz: Nazmi Sevgen, istanbul'da Rumeli feneri binas1mn i<;inde, San Saltlk'm vefatlndan 705 yil sonrasma ait kitabesinde, Hac1 Bayram evlachndan oldugu yaz1h bir San Saltlk makarmmn bulundugundan bahsediyor. Ona gi:ire mezann fenerden i:ince mi sonra rm ill§a edildigi belli degildir. Muhtemelen. fener binas1, bir ziyaretgah olan mezann iistiine in§a edilmi§ olabilir. Sevgen, kitabenin metnini de vermekte, bu metne gi:ire ach ge<;en San Saltlk'm ger<;ekten Haa Bayram-1 V eli evlachndan biri olabilecegi gibi, asil San Saltlk'm bir makam1 da olabilecegini si:iylemektedir57. BuraSI da belli maksadarla halkm ziyarederine sahne olmakta ve adaklar adanmaktachr. Buras1 i<;in San Saltlk'la ilgili bir taklm ilgi <;ekici menkabeler de anlatllmakta olup bunlar yayimlanrlli§tlr58. iznik'te Lefke KaplSl ch§mda yer almakta olup, yap1 stiline ve kullamlan malzemeye dayamlarak K. Otto Dom ve A. Saim Ulgen'in XN. yfuyllin ba§lanna -yani San Saltlk'm vefaundan bir ka<; yil sonrasma- tarihlendirdikleri bir San Saltlk tiirbesi59, tugla ve kesme ta§ ile yapilrm§ kubbeli bir binadrr. Ne kapismda, ne de i<;erideki mezarda -bir ayet hari<;- herhangi bir kitabesi yoktur. Halk arasmda San Saltlk'm burada kirk yil ya§ach~na ve bir<;ok kerameder gi:isterdigine inanilmaktachr. ~·H. Akahn'm tesbitine gi:ire, Qevre halkmdan hacca gidecek olanlann ilk ziyaret ettikleri yer bu tiirbedir. Aynca kachnlar her cuma giinii burayi muntazaman ziyaret etmektedirler60. Eger zikredilen uzmanlann tahmin ettikleri in§a tarihi dogru ise bu tiirbenin, iznik'in Orhan Gazi tarafindan 1331 Bk. Vtldyetf:ttime OB, v, 87 a. Bk. BOA, ibnii'l-Emfn, nr. 5240: ''Der-i devlel-mekine arz-z bende-i kem.ine budur ki Mohn1se-i Mmr'da vtiki Cimcime, Hayreddin, Saru Salbk ve Cdmi-i T uliln evkaji nezaretleri i§bu bin yiiz on altt sene.si Muhnrremi gurresinde zabt rylemek iizere bdis-i arz-z (okunamach) Harem-i Hiimtiyun ogalanndan Abdiilkerim Aga bendelerine tevcih ve inayet bliJiurulmak rectisma der-i devlet-medtira arzolundiL Baki emr ii Jerman Der-i adl'indir {jmza okunamach). 57 Sevgen, s. 3020. · 58 Bk. Akalm, a.g.m., ss. 19-22. 59 Smith, s. 420; Y. Otiiken-A Durukan-H. Acun-S. Pekak, Tiirkiye'de VaktfAbideler ve Eski Eserler, V akrllar Genel Miidiirliigu, Ankara 1986, IV, 246-24 7. so Bk. Akalm, a.g.m., s. 19. 55
56
SARISALTIK
105
yilinda fethini miiteakip, hit; §iiphesiz ki hatuas1 r;ok iyi tarunan ve muhtemelen bu civarda bulunmu§ olan Sari Salnk adma bir makam olarak in§a edilmi§ olabilecegi uzak bir ihtimal degildir. San Salnk'm Nigde-Bor'da da bir tiirbesi bulunuyor. Bu tiirbeden literatiirde ilk defa yerel bir gazetede bahsedilmektedir. Rag~p Onen'e ait makalede, burasmm Sari Salnk'm gerr;ek mezan rm yoksa makam1 rm oldugunun anla§llamam~ bel i rtildikten sonra6 1' Hacl Mahmud Efendi adh bir zatm NasOyih-i Amme isimli yazma eserinden naklen -ama Vildyetmzme'den uyarlanm~na §iiphe bulunmayan- Hac1 Bekta§-1 Veli'nin Bor'a gelmesi ve burada bir r;oban olan Sari Salnk'a rastlayarak onu velayet makamma erdirip kendine halife yapmasi olaytm anlanyor. R. Onen Bor kiitiiphanesinde bulunan 1076 (1665-1666) tarihli bir §er'iye sicillinden naklen Bor yakmlarinda, bugiin artik mevcut olmayan bir Saltuk koyiiniin mevcudiyetini haber veriyor. Onen tiirbenin o zamartki durumunu ve i<;erideki mezari tasvir etmekte ve Selr;uklu siiliisii ile yazllrm§ tiirbe kitabesinin metnini vermektedir62. 1966'da burayr ziyaret eden G. M. Smith, R. Onen'le gorii§IDU§ ve ondan, <;ocuklugunda tiirbenin biti§iginde bir Bekta§i tekkesinin bulundugunu ogrenmi§tir63 . Nazmi Sevgen de aym tiirbeyi ziyaret etmi§, kitabeyi okumu§ ve bahsedilen yazmayr gormii§tiir. 0, yazmamn 1286 (1869) tarihli oldugunu soyliiyox-64. Diyarbahr'da, Urfa kaplSlndan girildiginde, sag taraf ko§ede alngen planh, kesme ta§tan yapllrm§ bir tiirbe, Sari Salnk'm makam! olarak tarumyor. Bir ara Giil§eni tekkesi olarak da bilinen bu tiirbenin, bir vakitler onlar tarafindan sahiplenildigi i<;in boyle zannedildigini ~evket Beysanoglu yaz1yor6S. N. Sevgen'in de klsaca bahsettigi bu Sari Salnk makam1 hakkmda66, G. M. Smith ve ~-H. Akalm geni§ bilgi verirler. Smith'e gore, Diyarbahr'da Sari Salnk'm Alevi-Bekta§i evliyas1 olduguna inananlar bulundugu gibi, Nak§ibendi §eyhi oldugunu iddia edenler de mevcuttur. Halk arasmda buras1 Sabah Ha;:.retleri (?), San Sultan veya San Sadlk'rn tiirbesi olarak da bilinmektedir ki, bu isimlerin San Saltik'la alakasina §iiphe yoktur. ir;erisinde iizeri ye§ilortiilerle kaplanrm§ bir sandukamn bulundugu Sari Salnk'm bu makam!, ozellikle kamnlar tarafindan degi§ik maksatlarla ziyaret edilmektedir6 7• Swnnya dii§en kimselerin, Sari Salnk'm arum iit; defa
61
Onen, "Bor'da San Saluk ti.irbesi", Yejil Bor gazetesi, 8 Temmuz 1949, s. 2. Onen, aym mak.alenin devanu, Ye§il Bor gazetesi, 5 Agustos 1949, s. 3. 63 Smith, ss. 220-221. 64 Sevgen, s. 30 19; Bor ti.irbesi hakkmda aynca bk. ~- HalUk Akahn, "San Saltuk'un ti.irbe ve mak.amlan i.izerine", L Uluslarara.n Tiirk .Diir!Ja.n Eren ve Evl~ydlan Kongresi Bildirileri, Ankara 1998, ss. 9-28;., ss. 18-19. 55 Beysanog1u, K7.Salt7lm1f Diyarbahr Tarihi ve Abideieri, istanbul 1963, s. 144. 56 Sevgen, ss. 3018-3019. 57 Smith, ss. 221-222. 52
AHMET Y~AR OCAK
106
anchklannda imdatlanna yeti§ecegine inamlmakta, onun achna dilenen dileklerin mutlaka yerine gelecegi dii§iinillmektedir-68, Tunceli (Dersim)'de de, Hozat'a yakm San Saltlk: koyiiniin yamnda onun achm ta~pyan 2276 raknnh tepede de bir San Saltlk: ziyaretgaru bulunmaktachr, ki bundan a§agtda bahsedilecektir. BEKTA~ILiK, ALEviLiK VE SARI SALTIK San Saltlk Bektafl midir?
Daha once San Saltlk:'m menkabevi hayatrm incelerken de temas edildigi iizere, Viliiyetndme-i Haa Bektaj-t Veli., Vtliiyetndme-i Otman Baba ve Evliya {:elebi Seyahatnamesi'ndeki menkabeler, onu Hac1 Bekta§'m miiridi ve halifesi olarak takdim ediyorlar. Bunlarla a§agt yukan aym donemde kaleme almml§ bulunan Salt:tk:ndme ise, ii~_;: yerde HaCl Bekta§'tan bahseder69, ama sadece bir yerde San Sal1lk'1 HaCl Bekta§ ile gorii§tiiriir. Burada da San Saltlk:'m bir sefer donii§iinde Klqehri'ne ugraytp o s1rada vefat etmi§ bulunan Fakih Ahmed'in kabrini ziyaret ettigini, daha sonra Hac1 Bekta§, Ahl Evren, Seyyid Yusuf Ka§gari, Uryan Baba ve Togan Baba ve diger Rum erenleriyle gorii§iip sohbette bulundugunu yazar 70. Fakat hi~_; bir yerde Hae1 Bekta§ ile San Salbk arasmda bir mii.rjid-miirid, Jeyh-halife ili§kisinden bahsetmez. Esasen miiellif HaCl Bekta§'l sayg~ ile amp medhetmekle beraber, eserinde onun bahsi fazla ge~_;:mez. Kanaatimizce ger~_;:ekte de Hae1 Bekta§ ile San Saltrk arasmda boyle bir ili§kinin olmu§ olmas1 -her ne kadar bu hususta tarihsel bir veri yoksa da- zaman ve mekan itibariyle miimkiindiir ve boyle bir ihtimal dii§iiniilebilir. Qiinkii her ikisi de kanaatimizce Haydaridir ve aym donemde Anadolu'da ya§amaktaychlar. Ama eger ikisi aras1nda boyle bir ili§ki mevcut olsaych, Salttkruime'nin bunu saklamasl i(_;:in herhangi bir sebep yoktur. Bu itibarla, yukanda da i§aret edildigi gibi, San Saltrk'm, Fuat Kopriilii'niin bu gibi durumlar i~_;:in slk kullanchgt deyirniyle, Bekt3.§iligin te§ekkiiliinden sonra "Bekta§i panteonuna sokulmu§" bulunmasl ihtimali de aym derecede soz konusu olabilir. Bu kanaati T. Oki~_;: de vaktiyle ileri siirmii§tii 71 • Fakat her ha.Iiikarda unutmamarmz gereken bir nokta varchr: San Saltrk'm bizzat Hac1 Bekta§-1 Veli'nin halifesi veya miiridi olmas1yla, Bekta§i olmaSl tamarniyle farkh §eylerdir, ikincisi, onun fiilen Bekta§i tarikatrna mensup olmaSl demektir ki, boyle bir §ey zaman itibariyle kesinlikle sozkonusu olamaz. Zira, daha once de muhtelif vesilelerle tekrarlanchg-t iizere, Bekta§iligin te§ekkiilii ~_;:ok sonraki bir olaychr.
Akalm, ss. 17-18. Bk. Ebii.'l-Hayr-i Rii.mi, II, 43-46, 180; ill, 274. 1o A.g.e., IT, 180. 71 Bk. Oki11, "San Saltuk'a ait bir fitua", ss. 52-53.
68 69
SARISALTIK
107
San Salnk ne kadar HaCI Bekta§'m <;:agda§l olursa olsun, bu onun miiridi veya halifesi olmap gerektirmedigi gibi, Salttkniime'de yazilill~ iizere ger<;:ekten gorii§mii§ olsalar bile, bu gorii§menin bu tiir bir ili§kiyle sonu<;:lanmas1 da gerekmez. Kalill ki, HaCI Bekta§ sagh~da hi<;: bir zaman tarikat kurmarm§tlr. Bizim kanaatimizce o, Kalenderiyye tarikanmn en onenili kollanndan biri olup Anadolu'da mevcudiyetini bildigimiz Hayderiye §Ubesine mensup idi72. Daha sonra, o devirde Anadolu'daki en biiyiik Vef'ai §eyhi olan Baba ilyas-1 Horasam'ye intisap etmi§ ve onun halifesi mertebesine yiikselmi§ti. Dolaps1yla bu tarikatln bir mensubu idi ve oliinceye kadar oyle ya§affi 73. Eger San Salnk ger<;:ekten HaCI Bekta§'a intisap etmi§ olsayill bile, Bekta§i degil, Veflli-Hayderi olurdu; <;:iinkii HaCI Bekta§ hem Haydari, hem Veiai idi.
Alevilik ve Bektafilik'te San Salttk Kultil "San Salnk'm bir Bekta§i evliyas1 olarak takdisi ne zaman· ba§laml§tlr?" sorusuna nasil cevap verebiliriz?
Viliiyetniime bu konuda bizim i<;:in bir hareket noktas1 tqkil eder. ;;oyle ki: Bu HaCI Bekta§ menkabeleri mecmuas1mn XV. yiizyilm son <;:eyregi i<;:inde kaleme ahnill~ bugiin artlk <;:ok iyi bilindigine ve San Salnk burada HaCI Bekta§ halifesi olarak zikredildigine gore, onun en azmdan Viliiyetniime'nin kaleme ahnill~ s1rada boyle telakki olundugu muhakkaknr. Zaten Hac1 Bekta§'m Salttkniime'de biiyiik bir veli olarak amlmasl, onun sozkonusu tarihlerde amk onenili bir mevkie yerle§tigini, yalmz Bekta§iler'ce degil, Siinmlerce de boyle telakki edildigini gostermektedir. Bu aym zamanda HaCI Bekta§ kiiltiiniin artlk XV. yiiZyilda yukseli§ donemini ya§amakta oldugu anlarmna gelir. Bekta§i tarikan, HaCI Bekta§ kiiltii etrafmda yava§ yava§ geli§erek nihayet hale gelmi§ ve XVI. yiizyil ba§mda, II. Bayezid zamamnda Bahm Sultan tarafmdan fiilen kurulmu§tur. Tarikat bu ba~msiZla§ma sii.r;eci i<;:inde vaktiyle Anadolu ve Rumeli'de XV. yiizyilda ve daha once ya§aml§ bulunan San Salnk, Barak Baba, Abdal Musa, Kaygusuz Abdal, Seyyid Ali Sultan (K.Izildeli), Otman Baba vb. onde gelen biiyiik Kalenderi §eyhlerini <;:ok tabii olarak biiyiik miir§idler olarak benimsedi. Bu sure<;: aslmda Kalenderilik'ten Bekta§ilige donii§iirken kendiliginden cereyan eden tabii bir siire<;:tir. i§te San Salnk da artlk boylece bir Bekta§i evliyas1 kabul edilerek Bekta§i gelenegi i<;:ine dahil edilmi§ ve HaCI Bekta§'a miirid yap1larak halifelik makarmna yerle§tirilmi§ olmahillr. ba~ms1z
M. Kiel'in "Dogu Bulgari~t:an'~ a tekke yaptlranlann (Otman Baba, Akyazih Baba, Kidemli Baba ve DeJ??lir... eal?,a gibj), bugiin anlaill~rmz manada Bekta§i olduklanndan emin degiliz ..,Btilij(), f]~~mlar, Bahm Sultamn devrimci <;:abalanyla 72 XII.-XIII. yiizyllin bu c,:ok ·mcikiiil:J ..ve )'ilygm tarikan hakkmda geni§ bilgi §Uradachr: , Ocak,Babaileri[Yam, ss. 75-T5, 110-±H.. : ': 73 Bu konuda geni§ bilgi ic;i!il. bkJQ.¢-:tk; Kalenderi'ler, ss. 199-209.
108
AHMET YAI;)AR OCAK
gen;ek tarikada kayna.§an Bekta§ilik-oncesi bir yolda yiiriiyorlarffi"74 §eklindeki §U sozu de, bizim bu gorii§iimuzun degi§ik ifadesinden ba§ka bir §ey degildir . Tarihsel olarak San Salt:Ik'm XVI. yiizytl ba§mda Bahm Sultan tarafindan Hac1 Bekta§-1 Veli affina kurulan ("erkam yeniden tesbit edilen, yeniden diizenlenen" degil) Bekta§ilik ile bir baglant:Is1 olmamakla beraber, o bugiin art:Ik -hem de uzun yiizyillardan beri- Bekta§idir. San Salt:Ik eger Bekta§iligin te§ekkw ettigi XVI. yiizYilda ya§asaydi herhalde Bekta§i olurdu. Ba§ka bir deyi§le San Salt:Ik alum sonrasz (post mortem) bir Bekt~idir. ~unu da unutmamahrur ki, bu alum sonrasz Bekta.§ilik, yalmz San Salt:Ik i<;in degil, yukanda da i§aret olundugu uzere, bugiin Balkanlar 'da Bekta.§iler ve Aleviler'ce takdis edilen, Seyyid Ali Sultan, Otman Baba, Akyazil1 Baba, Kidernli Baba ve Demir Baba vb. gibi daha sonraki evliya i<;in de sozkonusudur. San Salt:Ik kwtu Balkan Alevileri arasmda, ozellikle Deliorman'da gii<;lii bir §ekilde ya§amaktarur. Deliorman Alevileri, bir klsrm genellikle Qar§amba giinleri cern yapt:Iklan i<;in 9ar.Jambalt (ki bunlar Bekta§ilerdir), diger ~ir klsm1 da bunu Pazartesi giinu icra ettikleri i<;in Pazartesili denilen iki gruba aynlmaktarurlar. Bu sonunculara Babafler de denilmekte olup, bunlar cern esnasmda HaCI Bekta§'I degil, Demir Baba'YI , Klzu Deli'yi (Seyyid Ali Sultan) ve ozellikle San Salt:Ik'l anmaktarurlar75. Bu da Balkan Aleviligi'nde San Salt:Ik kultiiniin onemini gosteren orneklerden yalmzca biridir76. Bugiin Orta Anadolu'da ozellikle Sivas, Tokat, Divrigi ve Tunceli Alevileri arasmda San Salrrk kwtu olduk<;a yaygmrur. Baz1 Alevi dedeleri, San Salttk Ocagi'na mensup olup onun soyundan geldiklerine inamrlar77. San Salt:Ik'a atfedilen bir ziyaretgahm da Tunceli'de bulundugunu biliyoruz. Hozat'a 8 km. mesafede bir tepenin uzerinde San Salt:Ik'm bir mezan bulunmaktarur. Buras1m 1960'larda ziyaret eden Nazmi Sevgen, mezar ve Aleviler'le baglant:Is1 hakkmda ilginc,: bilgiler aktanyor. Onun anlatt:I~na gore sadece bir t~ YI~mndan ibaret olan bu mezar, Aleviler'ce bir makam degil, San Salt:Ik'm hakiki mezandrr. Bu mezann bulundugu tepenin giiney ve giiney-batlsmda Karaca ve Akviran koylerinde San Saltuk soyarum ta.§Iyan bir aile varrur. Hasan Saltuk Dede ve Seyfi Saltuk Dede, bu ailenin ileri gelenlerinden olup ikincisi 1340 (1921-1922) tarihi-
Bk. Kiel, "Giinq Romanya'da San Saltlk'w 9alZJfflfllan ", s. 32. Bk. Melikoff, "La communaute K1Zilba.
75
SARISALTIK
109
ni ta§tyan bir berat ile bolgenin nakibiile§rafhgtna tayin edilrni§, boylece oradaki biitiin seyyid (dede) lerin ba§I olmu§tur7B. Cografi ve tarihsel baglantl sebebiyle Balkan Aleviligi ve Bekta§iligi'nde San Salttk'm yerini ve onemini anlama konusunda herhangi bir zorlugumuz olmamakla beraber, Tunceli gibi, San Salttk'm ya§adigt mekanlarla hie; bir baglantts1 olmayan bir bolgede, onu takdis eden giic;lii bir kiiltiin ya§amasi ve kendini ona baglayan bir ocagtn bulunmas1 c;ok ilginc; bir durum olup izaha ihtiyac; gosteriyor. San Salttk kiiltii buraya ne zaman ve nas:Il niifuz etmi§ ve hakimiyet kazanmi§tlr? ~unu hemen soyleyelim ki, bu konuda kesin bir kanaat elde ettneye yarayacak tarihsel kayttlar mevcut degildir. Bununla birlikte, baz1 ihtimaller dii§iiniilebilir. Bunlardan biri, muhtemelen XVI. yiizytl ic;inde bilemedigimiz bir tarihte, San Salttk kiiltiine bagh olup Balkanlar'dan Tunceli yoresine gelen bir dede ailesinin bu kiiltii oraya ta§lmi§ olabilecegi ihtimalidir. Bir digeri de, muhtemelen yine XVI. yiizyilda Bekta§iligin doguya dogru yayilma siirecine paralel olarak bu kiiltiin buralara ta§Inmi§ olabilecegidir. Ama tekrar edelim ki bunlar sadece varsaytmlarmr.
Sonuc; olarak §unu s6yleyebilecegimizi samyoruz: Bugiin artik San Salnk'm gerc;ekte Alevilik ve Bekl:a§ilik ile bir ilgisinin bulunmadigtru soylemenin, bu c;evre mensuplarmca hi<; bir klymeti yoktur. Sebebi ise gayet a«;Jktrr: Zamannruzda Balkanlar'da c;ok gii<;:lii bir §ekilde, kendinden sonraki biitiin evliyadan daha canh olarak Ya§ayan San Salnk killtii, biitiiniiyle Bekta§iligin ve Aleviligin damgasnn ta§lr. Ba§ka bir deyi§le, ona oldiikten sonra oliimsiizliik kazandrran bunlar olmU§tur. Bu sebeple bugiin halkm hafizasmda Ya§ayan San Salnk Bekta§idir, Alevidir. Halk arasmda dola§an menkabderi de bunu g6stermiyor mu?
78 Sevgen, a.g.m., s. 3018; Kenan Giiven, Tabiat Gii.<;ellilcleri ve KU.lti.irel Degerleri ile Tunceli, Atatiirk Kiiltiir Merkezi yay., Ankara 1991, ss. 138-139 (Burada 1938 yilinda vefat eden bu Seyyid Seyfi (Seyfullah) Dede'nin San Salttk i'
SONUQ Buraya kadar, San Salt:tk achyla tarnchgmuz bu XIII. yiiz)'ll a§iret evliyismm r;qitli cepheleri ve bu cepheleriyle ilgili problemler, kaynaklara ve modern ara§tirmalara dayanarak analiz edilmege ve sorgulanmaga r;ah§lich; pek bahis konusu edilmemi§ bazt meseleler tartt§limaga gayret edildi. Oyle goriiniiyor ki, San Salttk tam anlamtyla aychnlanlabilmi§ bir tarihsel figi.ir olmaktan heniiz r;tkmt§ degildir; hatta yeni bir taklm malzemeler ortaya r;tkmachgt siirece de tam olarak aychnlahlabilme irnkam yok gibidir. Bunun sebebi, muhakkak ki onun hayattm anlatan, kendi doneminden kalmi§ hir; bir kaynagtn olmamastdtr. Bu baklmdan, belki tarihin garip bir cilvesi olarak, kendinden bir bur;uk aSir sonra, onun kiiltiirel ve demografik mirastm kullanan ~eyh Bedreddin'e de r;ok benzer. Kalch ki ~eyh Bedreddin'in biyografisi r;ok iyi bilinmekte, ancak dii§iinceleri ve faaliyetleri problemler olu§turmaktachr. Bu sebeple hakkmdaki biitiin ara§tirmalara ragmen, ~eyh Bedreddin de bugiin, belirtilen yonleriyle belli olr;iide bir muamma olmaktan heniiz kurtulamarm§tlr. Oysa San Salhk'la aym devirde ya§aml§ M evlana Celaleddin-i Rumi, Fahreddin-i Iraki, Evhadeddin-i Kirmani veya Sadreddin-i Konevi gibi §ehirli sufiler ir;in durum boyle degildir. Onlann hayatlan, donemlerindeki resmi kaynaklar, kendi eserleri veya kendi tasavvuf r;evrelerinde kaleme ahnan kaynaklar sayesinde oldukr;a ar;tk ser;ik bir bir;imde bilinmektedir. Onlar ir;in oldugu gibi, San Salttk hakkmda da bir veya birkar; miispet tarihsel kaynaga sahip olabilseydik, herhalde onu da hir; bir problemle kar§Ua§madan r;ok rahathkla tamyabilecektik. Ama San Salttk'm bir konar-gor;er a§iret evliyas1 olmast ve bu r;evrelerde yazill ki.iltiir geleneginin olu§mamast, boyle bir kaynagtn te§ekkiiliinii o donemde imkans1z klltyordu. i§te bu sebeble, tlpkt Han Bekta§-1 Veli ve Yunus Emre benzeri diger a§iret evliyasmm hayatlan gibi, onunki de bilinmezlikler, menkabeler ve efsaneler ir;erisine kan§mt§tir. Kalch ki San Salttk, Yunus Emre gibi bir sufi§fur olmachgtndan, elimizde bir divam da yoktur; veya var ise bize intikal etmemi§tir. Eger oyle olsaych, Yunus Emre'de oldugu gibi, divanmm analizinden bazt ipur;lan elde etmek miimkiin olabilirdi. Bununla beraber, diger r;agda§l ve benzeri birr;ok Tiirkmen babas1 gibi onu biisbiitiin tarihin karanhklannda unutulmaktan kurtaran, hayattm tam ve kesin r;izgilerle bilemesek bile az r;ok belirlenmesine sebep olan iki onemli faktoriin oldugunu goriiyoruz: Birincisi, Balkanlar'a vuku bulan Anadolu kokenli ilk Turk iskammn yoneticisi olmast, digeri ise, §ahsiyetinin yerel baz1 Htristiyan azizlerininkiyle ozde§le§mi§ bulunmastchr. Bu iki faktor, onu hayali veya unutulmu§ bir §ahsiyet olmaktan kurtarrm§tlr.
112
AHMET Y ~AR OCAK
Gorilldugu gibi bu tarihsellik ve r.f~anr.vllik arasmdaki <_;izgiyi belirleyen, Bedreddin ornegi istisna edilirse, bu gibi durumlar i<;in genelde yerle§iklik ve go<_;ebelik faktorudur. Yerlqik <_;evreler i<;inden yeti§en §ahsiyetler §U veya bu §ekilde donemlerinin kaynaklanna yans1makta, go<_;ebe <_;evrelerin insanlan ise boyle bir imkandan yoksun olduklanndan, haklannda <_;ok az §ey bilinebilmekte, ama ya§adiklan <_;evrenin efsane uretmeye yatkmh~, onlan boyle efsane tilllerine sanp sarmalamaktadir. ~eyh
Buna kar§ilik, birinciler de, bu ikincilerin halk hafizasmda sahip oldugu o muthi§ efsanevi ve menkabevi karizmaya sahip olma imkanmdan yoksun kalmaktadirlar. Bu karizma onlan <_;ok koklu, yaygm ve efsunlu bir killtun de konusu haline getirmektedir. Ba§ka bir deyi§le, belirginlik, sosyolojik olarak kultiin yaraolmasmm onunde a§ilmaz bir engel olu§turmaktadir. Bu itibarla tasavvuf tarihinde, belirgin tarihsel ki§iliklerin, hi<; bir zaman efsanevi ki§ilikler kadar bu anlamda §ansh olmadiklan soylenebilir. Bu sosyolojik olgunun tipik bir tezahuru olarak elimizdeki Saltzkname'nin ve diger yazlli veya sozlu San Salt:J.k menkabe ve efsanelerinin -en azmdan onenili bir klsrmmn- ba§ka orneklerden de bildigimiz uzere, daha eski menkabe ve efsanelerin uyarlanrm§ bi<;imlerinden ba§ka bir §ey olmadiklanrn gordiik. Ashnda ba§kalanna ait bu menkabe ve efsaneler, onlarm bu karizmalanrn ve etraflannda te§ekkul eden killtu beslemekte miikemmel bir ara<; hizmetini gormektedir. Ba§ka bir ifadeyle son tahlilde San SaltLk tipi, <_;ok az1 kendi orijinal §ahsiyetinin katkls1rn yans1tmakla beraber, buyiik <_;apta Seyyid Battal Gazi ve Melik D:lni§mend Gazi ile, munhas1ran Saint George gibi baz1 <;ok popiller lliristiyan azizlerinin menkabelerinin katkls1yla olu§an Battal Gazi-Melik Danijmend-Saint George kan§IIDI bir tip olarak kar§Irmza <;Ikmaktadir. Butiin bunlara ragmen, belirttigimiz "uyarlama menkabeler" sebebiyle Balkan hrristiyanlannca da takdis edilmekle beraber, yine de onun musliiman evliya klligtnda bir lliristiyan azizi olmadi~m, buyiik bir ihtimalle, ashnda bir konargo<_;er Turklnen a§iretinin hem siyasi hem de dim reisi oldugunu; bu a§iretin Dobruca'ya iskanma liderlik ettigini; ayrn zamanda oradaki ikameti esnasmda etrafa bir taklm gazalar duzenledigini; fakat sistenili bir §ekilde islam propagandasi yapan bir misyoner olmadi~rn bugiin soyleyebilecek durumdaYIZ. Onun kendi yonetiminde bir Turklnen a§iretini Dobruca'ya gotiirup yerlqtirmi§ oldugu kanaatimizce hi<; l;>ir §iipheye yer vermeyecek tarihsel bir olaydrr. Bu sebeple, her ne kadar doneminin yazlli tarih kaynaklanna yans1masa da, son tahlilde destani de@, ama etiyle kemigiyle Ya§ami§ tarihsel bir sima oldugunu gorebiliyoruz. Buna ek olarak, icra ettigi isk:ln ve gaza faaliyetlerinin, Balkanlar'daki Hiristiyan ve Musluman halkln hafizasmda bugiine kadar unutulmayan <_;ok gii<;lii bir kult yaratabilecek, her iki taraf<_;a da benimsenebilecek bir imaj olu§turabilmi§
SARISALTIK
11 3
olmas1, onun tarihselligini ispat eden bir ba§ka karut olarak degerlendirilmelidir. Boyle bir kiilt ondan sonra aym cograf)rada y
SEQiLMi§ BiBLiYOGRAFYA KAYNAKLAR Abu'1-Farac, Gregory, Abil'l-Farac Tarih~ <;ev. 0. RIZa Dogrul, TTK. yay., Ankara 1950, II. cilt. Aksarayi, Kerimuddin, Milsdmeretil'l-Ahbar ve Milsdyeretil'l-Ahyar, n§r. Osman Turan, TTK. yay., Ankara 1944. Aksarayi, Kerimuddin, Milsdmeretil'l-Ahbar, <;ev. Mursel Ozturk. TTK. yay., Ankara 2000. Anonim, Mendk:tb-z Gazavdt-z Smid Battal Gazi, istanbul 1287 (ta§ basmas1). Anonim, Tarih-i Al-i Selyuk: Anadolu Selyuklulan Devleti Tarihi III, faks. n§r. ve Turk<;e <;eviri: F. Nafiz Uz1uk, Ankara 1952. ~:tkpa§azade, Tevdrih-iAl-i Osman, n§r. Ali Beg, istanbul1332.
el-Ayni, Bedreddin, Ikdu'l-Cumdn.fi Tarih-i Ehli'z-,Zamdn, Bayezid Genel Kitaph~ (Veliyyiiddin Efendi) nr. 2392, XX. cilt. Ba§bakanhk Osmanh Ar§ivi, Ibnu'l-Emfn tasnifi, nr. 5240. Muhimme Difleri, nr. 60. el-Birzali, Alemeddin, Tdrih, Topkap1 SaraYI Muzesi (III. Ahmed) Ktp., nr. 2951, II. cilt. Dervi§ Burhan, Vildyetndme-i Haczm Sultan (Das Vildjet-ndme des Hddschim Sultan), n§r. R. Tschudi, Berlin 1914. Ebu'1-Hayr-i Rumi, Saltzkndme, Topkap1 SaraYI Muzesi (Hazine) Ktp., nr. 1612. EbU'1-Hayr-i Rumi, Saltuk-ndme3 n§r. Ankara 1988-1990, 3 cilt.
~ukrU
Haluk Akahn, Kwtur
Bakanh~
yay.,
Eflili, Ahmed, Mandkib al-Arijin, n§r. Ahmet Ate§, TTK yay, Ankara 1959, II. cilt E1van Qelebi, Mendk:tbu'l-Kudsiyye.fi Mendszbi'f-Unsiyye: Baba l!yas-z Horasan£ ve Suldlesinin Menkabevf Tarih~ n§r. ismai1 E. Erunsa1-A. Ya§ar Ocak, TTK. yay., Ankara 1995, 2. bs.
116
SEQiLMi$ BiBLiYOGRAFYA
Evliya Qelebi, Evliya 9elebi Sryahatnamesi) ikdam Matbaas1, istanbul 1314, 1-IV ve VII. cilder. Firdevsi, ~ehname) <;:ev. Necati Lugal, istanbul, 1967, 3. bask!, I-II. ciltler. Firdevsi-i Rumi, Mana!ab-t Hunkiir Haa Bekta§-t Velf (Vilayetname)) n§r. A Golpmarh, istanbul1953. Firdevsi-i Rum~ Manzum Haa Bekta§ Veli Veldyetnamesi) n§r. Bedri Noyan, Aydm 1986. Gregoras, Nicephor, Byzantina 1. cilt.
Histo~
n§r. Immanuel Bekkerus, Bonnae 1829,
Hoca Sa'deddin, Tacil't- Tevarih, istanbul1280, 1. cilt. ibn Battuta, Vqy~es d'Ibn Batoutah, ed. C. Defremery-B. R. Sanguinetti, Paris 1854, II. cilt. ibn Bibi, El-Evamiru'l-Alaiyye fi'l-Umuri'l-Aldiyye) faks. n§r. A Samk Erzi, TTK. yay., Ankara 1957. ibn BibiJ El-Evamim'l-Aldiyye fi'l-Umuri'l-Aldiyye) <;:ev. Miirsel Oztiirk, Kiiltiir Bakanh~ yay., Ankara 1996, 2 cilt. ibn Racer el-Askalani, ed-Dilreru'l-Kamine fi A)ani'l-Mieti's-Samine, Haydarabad 1348, 1. cilt. ibn Tagribirdi, el-Menhelil's-Safi ve'l-Milstevfi Ba'de'l-Vaft Topkap1 SaraYI Miizesi (III. Ahmed) Ktp., nr. 3018. Kemalpa§azade, Muhacname, Siileymaniye (Esad Efendi) Ktp., nr. 2087. Kutbiil-Alevi, "Barak Baba Risalesi", n§r. Ziyaeddin Fahri (Fmdlkoglu), Hayat Mecmuas7, 11 /29 (1927). Kii<;:iik Abdal, Vilayetname-i Otman Baba, Adnan Otiiken ii Halk Ktp, nr.495. Miineccimba§I Dervi§ Ahmed, Nqri, Kitab-t
Cihannum~
Camiu'd-Dilve~
Bayezid Genel Kitaph~, nr. 5019.
n§r, F. Taeschner, Leipzig 1955.
Nev'izade Atayi, N~fhatu'l-Ezhar, istanbul Universitesi Ktp., Tiirk<;:e Yazmalar nr. 437. Oru<;: Beg, Tevarih-iAl-i Osman) n§r. F. Babinger, Hannover 1925. Pachymeris, Georgii, De Michaele et Andronico Palaelogis) n§r. Immanuel Bekkerus, Bonnae 1835,1. cilt.
SEQiLMt~ B1BL1YOGRAFYA
117
es-Safedi, ibn Aybek, Ayanu'l-Asr ve A 'vanu'n-Nasr, Siileynmaniye (Ayasofya) Ktp., nr. 2970. es-Serrac, Kemcileddin Muhammed el-Kure§i, Tu:ffiihu'l-Ervdh, Staatsbibliothek, Katalog W. Ahhvardt, no: 8794.
Berlin,
Seyyid Lokman, Seid Locmani ex libro Turcico qui Og/zu,zname Inscribitur Excerpta (lcmdl-i AJwat-i Al-i Selciik her Mt2ceb-i nald-i Oguzname-i Seyyid Lokman), n§r. IJ. Lagus, Helsingfors 1854. Solakzade, Solakzade T ariJzi, istanbul 1297. ~emseddin Sami (Frasheri), Kamusa'l-A'ldm, istanbul1306, IV. cilt. ~iikrullah,
BehcetU't-T evarih (Osmanlz T arihleri), n§r. Nihal Atstz, Tiirkiye yay., is-
tanbul 1949.
Vildyetrulme-i 3038.
K~yun
Baba Sultan, Ankara Milli Kiitiiphane, mikrofilm ai§ivi, nr.
Vzldyetrulme-iDernir Baba, hzr. Bedri Noyan, Can yay., istanbul1976. YazlClzade Ali, Tevdrih-i Al-i Selfuk, Topkap1 SaraYI Miizesi (Revan) Ktp., nr. 1391. ~TIRMALAR
Adamovic, Milan, "Das Tekke von Sari Saltiq in Eskibaba", MT, 5 (1979). Ahmed Refik (Altmay), "Osmanh devrinde Rafizilik ve Bekta§ilik", DEFM, IX/2 (1932). Ahmed Tevhid, "Karahisar-1 Sahib'de Sahibataogullan", TOEM, 9 (1327). ~· HalUk, "San Saltuk'un tiirbe ve makamlan iizerine", L Uluslararast Turk Dii.nyast Eren ve Ev/bJalan Kongresi Bildirileri, Ankara 1998.
Akahn,
Algar, Hamid, "Baraq Baba", Elr. Argyriou, A., "La conversion comme motiflitteraire dans l'epopee byzantine de Digenis Akritas et dans la CUf!ference des Oiseaux de Farid Uddin Attar", BF, XXV (1999). Ayhan, Aydin, "Balikesir yoresinde sagaltma i§levli baz1 Bekta§i ocaklan ve baz1 Alevi koylerinde yatirlar, kutsal aga<;J.ar ve sagaltma ocaklan", Aleviler/Alewiten: Kzmlik ve Tarih/Identitdt und Geschichte, band: 2, ed. ismail EnginErhard Franz, Deutsches Orient-Institut, Hamburg 2001. Babinger, Franz, "Sari Saltuk Dede", Eh
118
SEQiLMi;> BiBLiYOGRAFYA
Babinger, Franz, "San Salttk Dede", 1A. Bahachr, ibrahim, "Alevilikte erkan farkhhklan ve onlann mimariyle sembollere etkisi", Aleviler/Afevnten: Kimlik ve Tarih/Identitiit und Geschichte, band: 2, ed. ismail Engin-Erhard Franz, Deutsches Orient-lnstitut, Hamburg 2001. Balivet, Michel, "Miracles christiques et islamisation en chretiente seldjoukide et ottomane entre le Xle et le XVe siecle", Mirticle et Karama: Hagiographies Medii:vales Comparees, ed. Denise Aigle, Bibliotheque de l'Ecole des Hautes Etudes, Section des Sciences Religieuses, Belgium 2000. Barthold, W., "Berke;', iA. Bat<;a, Maria, "Romanya-Dobroudja Turk toplulugunun toplumsal hafizasmda San Salnk Baba, Babadag §ehrinin kurulu§ efsanesi", I Uluslararan Turk Dilnyan Eren ve EvZ:gdlan Kongresi Bildirileri, Ankara 1998. Beysanoglu, ~evket, K1Saltthn1J Diyarbaku- Tarihi ve Abideleri, istanbul1963, s. 144. Bieler, Ludvvig, Studies on the London 1986.
Lift and Legende
qf Saint Patrick, Variorum Reprint,
Birdogan, Nejat, Anadolu ve Balkanlar'da Alevf YerleJTMsi: Ocaklar-Dedeler-Soyagaylan, Alev yay., istanbul 1992. Bobcev, S. S., "Deliorman Turkleri'nin kokeni", <;ev. Turker Acaroglu, Belleten, 203 (1988). Boratav, P. Naili, "Battal", iA. Brehier, Louis, La Civilisation Byzantine, Editions Albin Michel, Paris 1970, 2. bas1m. Brockelmann, Carl, "Das Altosmanische Volksbuch : Menakib-i Gazawat-i Sultan Sari Saltiq Gazi", MA, H/2 (1950). Cahen, Claude, La Turquie Pre-ottomane, Varia Turcica: VII, istanbul-Paris 1988. Cahen, Claude, "Gagauzlar'm kokeni ile ilgili tarh§mah hususlar", <;ev. H. Gungor, Turk Kultilril, saYI: 45 7, MaYis 2001. Canard, Marius, "al-Battal", EI2. Canard, Marius, I. M elikoff, "al-Battal", UDMj, IV. Chavannes, Edouard, "Le Cycle Turc des Douze Animaux", T'oung-Pao, VII/1 (1960). Ciachir (Qakir), Mihail, Basarabyah Gogauzlar'm lunay yay., Nigde 1998.
Tarih~
hzr. Harun Gungor, To-
SEQiLMi~ BiBLiYOGRAFYA
119
Czarnowski, Stephan, Le Culte des Heros et ses Conditions Sociales : Saint Patrick, Heros National de l'Irlande) Paris 1919. Qoruhlu, Ya§ar, Kozmolojik, Mitolojik) Astrolojik, Din£ ve Edebf T asavvurlara GiJre Turk Sanatznda Hayvan Sembolizmi) Seyran yay., istanbul1995. Daftary, Farhad, jsmaililer, Tarih ve Kuram, <;:ev. Erciimend Ozkaya, Raslantl yay., Ankara 200 1. Decei, Aurel, "Le probleme de la colonisation des Turcs Seljoukides dans la Dobrogea", TAD) 10-11 (1968). Delehaye, Hippolyte, Les Legendes Grecques des Saints Mzlitai:res) Paris 1909. Delehaye, Hippolyte; Les Legendes Hagiographiques) Bruxelles 1955, 4. bs. Demirci, Mehmet, "Balkan miislumanh~nda gazi-dervi§lerin rolleri ve San Saltuk ornegi", Turkiye Giinlugu) say:t: 61, Yaz 2000. Deny, Jean, "Sary Saltyq et le nom de la ville de Babadaghi", Melanges Emile Picot) Paris 1913, II. cilt. Deny, Jean, Traditions Populaires Turques de Salonique et de Florina, Imprimerie Nouvelle de Clouzot, Niort 1920. Dirioz, A Haydar, "Kutbu'l-Alevi'nin Barak Baba Risalesi", 'IM; IX (1946-47). Eberhard,W., 9in 'in
~imal Korrt!julan)
<;:ev. N. Ulutug, TTK. yay., Ankara 1942.
Eliade, Mircea, Histoire des Croyances et des Idees Religieuses, Payot, Paris 1976, I. cilt. Ertem, Rekin, "Dani§mendname", IDEA. Eyice, "Qorum'un Mecizozu'nde A§Ik Pa§a Oglu Elvan Qdebi Zaviyesi", TM, XV (1969). Fine,Jr.,John V. A, The Bosnian Church: A New Interpr~ A Study qfthe Bosnian Church and Its Place in State and Society .from the 13th to the 15th Centuries) East European Qp.arterly, Boulder 1975, Golpmarh, Abdulbaki, Yunus Emre ve T asavmif, Remzi Kitabevi, istanbul 1961. Gregoire, Henri, "Les sources historiques des Pauliciens", Bulletin de l'Academie Royal de Belgique) XXII (1936). Gregoire, Henri, "Precisions geographiques et chronologiques Pauliciens", Bulletin de l'Academie Royal de Belgique., XXXD.I:(I947).
sur les
Gregoire, Henri, "Les sources grecques pour l'histoire des Pauliciens", Travaux et Memoires) IV (1970).
120
SEQtl.Mt~ BiBLiYOGR.AFYA
Giiven, Kenan, Tabiat Giizellikleri ve lliiltii.rel Degerleri ile Merkezi yay., Ankara 1991.
Tuncel~
Atatiirk Kiiltiir
Hafiz, Nimetullah, "Yugoslavya'da San Saltuk", 30, 12, 1992 tarihli Tan gazetesi. Hafiz, Tacida, "Blagay'da San Saltuk tiirbesi", Renkler, Biikre§ 1995. Hammer, Joseph de, Histoire de !'Empire Ottoman, Paris 1835-1839, I., IV. ve XIV. cilder. Hasluck, F. W., Bektajtlik Tedk:ikleri, ~ev. Ragtp Hulusi, istanbull928, Hasluck, F. W., Christianity and Islam uruler the Sultans, Clarendon Press, Oxford 1928, 2 cilt. Hilmi Ziya (Olken), "Anadolu'da dini ruhiyat mii§ahedeleri: Barak Baba", MM, 13-14 (1340). Hiiseyin Hiisameddin (Yasar), Ama.rya Tarih~ istanbul1329-1332, II. Cilt.
ilic;, Slobodan, "Bosna Bogomilleri ve islfunla§ma: Bilimsel bir yamlgtdan ulusal bir mitosa", Tarih ve Milliyetfilik, I. Ulusal Tarih Kongresi (30 Nisan-2 Mayis 1997), Mersin Un., Mersin 1999. inalc1k, Halil, 7he Ottoman Empire, 7he Classical Age (1300-1600), trans. by Norman Itzkowitz- Colin Imber, Weidenfeld & Nicholson, London 1973. inalcrk, Halil, "The khan and the tribal aristocracy", Harvard Ukranian Studies, 34 (1979-1980). inalc1k, Halil, "Dervish and Sultan: An analysis of the Otman Baba Vilayetnfunesi'~ 7he Middle East and the Balkans uruler the Ottoman Empire: Essays on Economy and Society, Bloomington 1993. inalcrk, Halil, "Dobrudja", E/2. iz, Fahir, Eslr:i Turk Edebiyal:lndaNesir, istanbul1964, II. cilt. James, E. 0., Mythes et Rites dans le Proche-Orient Ancien, Payot, Paris, 1960. Jong, Frederick de, "The Klzub~ sects in Bulgaria: Remnants of Safavi Islam?", TSAB, IX/1 (1985); IX/2 (1985). Kad10glu, ismail Ha.klo, r;epniler Balzkesir'de, Halkevi ne§r., Bahkesir 1935. Kaleshi, Hasan, "Albanische legenden urn Sari Saltuk", Actes du Premier Congres International Ballcanique et du Sud-Est Europeen, Editions de l'Academie Bulgare des Sciences, Sofia 1971.
SEQiLMi~
121
BiBLiYOGRAFYA
Karamustafa, Ahmet T., God's Unruly Friends: Dervishes Groups in the Islamic Later Perind 1200-1550, Univ. ofUtah Press, Salt Lake City 1994. Karpat, Kemal H., "Dobruca", 7DvM. Kaymaz, Nejat, Pervane Mu£nu'd-Dfn Suleyman, AD. Dil ve Tarih-Cografya Fakii1tesi yay., Ankara 1970. Kiel, Machiel, "Giiney Romanya'da San Salttk'm Qah§malan ve Dogu Bulgaristan'da erken Bekta§ilik Merkezi iizerine tarihsel onem ta§Iyan notlar", Haa Belctaj, Bildiriler, Haa Bekta§ Kiiltiir ve Turizm Demegi., Ankara 1977. Kiel, Machiel, "The tiirbe of San Salttk at Babadag-Dobrudja: Brief historical and architectonical notes", GDAAD, 6-7 (1978); ayru makale §urada da yayunlanrm§tir: Studies on the Ottoman Architecture of the Balkans, Variorum Reprint, London 1990. Kiel, Machiel, "A note on the date of the establishment of the Bektashi order in Albania : The cult of San Salnk I)ede in Kr~a attested in 1567-1568", Bektachryya: Etudes sur l'ordre mystique des 'Bektachis ei les groupes relevant de Hadji Bektach, ed. A. Popovic-G. Veinstein, Les Editions Isis istanbul1995. Kiel, Machiel, "San Saltuk: Pionier des islam auf dem Balkan im 13. Jahrhundert", Aleviler/Aleviten: Kimlik ve T arih/ldenutat und Geschichte, ed. ismail Engin-Erhard Franz, Deutsches Orient-Institut, Hamburg 2000. Kiel, Machiel, "Deliorman", 7DvM. Kowalski, Tadeusz, "Les elements ethniques turcs de la Dobroudja", RO, XN (1938). Koksal, Hasan, Battalnamelerde TtfJ ve Motif raptsz, Kiiltiir 1984.
Bakanh~
yay., Ankara
Kopriilii, Fuad, Turk Edebiyatznda 1lk Mutasavv~flar, Ankara 1966, Diyanet i§leri Ba§kanhg1 yaYJnlan, 2. bs.
.
Kopriilii, Fuad, "Anadolu'da islamiyet", DEFM, 4 (Eyliil 1338) . :
Kopriilii, Fuad, "Ortazaman Tiirk dev1e!ierinde hukuki sembollerdeki motifler", '•. ; ·-' ·: . 7Hi1M(II (1939). Kopriilii, Fuad, "Anado1u Selguklulan taphinin yerli kaynaklan", Belleten, 27 (1943). :· . '~ . '4.··~· . . •
,"': ~ o
I
!
Kopriilii, Orhan, Tarihf ~ Olarak X7V ve XV. Astrlardaki Bazt Turk Mena!r:tbnO:meleri, basiima~I§. doktora tezi, istanbul 1951, iD. Edebiyat Fakiiltesi, Tarih Semineri K.q:t:'nr. 512.
122
SEQt:LM:i5 BiBLiYOGRAFYA
Leiser, Gary, "Sari Saltuk Dede", EP Lewis, Bernard, Ha.Niler: Ortafag lsldm Diinyasmda Terorizm ve Siyaset (orijinal adJ.: The Assassins: A Radical Sect in Islam) , ~ev. Ali Aktan, Sebil yay., istanbul 1995. Melikoff, Irene, La Geste de Melik Drinijmend: Etude Critique du Drini§mendnrime, Lbrairie Adrien Maisonneuve, Paris 1960, 2 cilt.
u
Melikoff, Irene, Abu Miislim, Porte-Hache du Khorassan dans la Tradition Epique Turco-Iranienne, Lbrairie Adrien Maisonneuve, Paris 1962. Melikoff, Irene, Hadft Bektach, Un Mythe et ses Avatars: Genese et Evolution du Soufisme Populaire en Turquie, Brill, Leiden-Boston-Koln 1998. Melikoff, Irene, "Bulgaristan'da Deliorman Kiz:tlba§ toplulugu", Uyur Uik Uyarddar:Alevflik-Be/r;tafilik Artzjtzrmalan, ~ev. Turan Alptekin, 1stanbul 1993, 1. bs., Cern Yay. Melikoff, Irene, "Le probleme bekta§i-alevi: Quelques dernier~s considerations", Turcica, 31 (1999). Melikoff, Irene, "Q!li etait San Saltuk? Quelques remarques sur les manuscrits du Saltukrulme'~ Studies in Ottoman History in Honour ofProfessor V. L Menage, ed. by Colin Heywood-Colin Imber, The Isis Press, 1stanbul 1994. Melikoff, Irene, "Damchmendids", EI2. Necip As1m-Mehmed Arif, Osmanlz Tarihi, Tarih-i Osman! Enciimeni, ne§r., 1stanbul1335. Ocak, A. Ya§ar, La Rivolte de Baba Resul ou la Formation de l'Heterodoxie Musulmane en Anatolie au XIIIe Siecle, Pub. de la Societe Turque d'Histoire, Ankara 1989.
r
Ocak, A. Ya§ar, Babafler lsyam: Alevflijjin Tarihsel Altyajnst ahut Anadolu 'da lsldmTurk Heterodoksisinin Te;eklciilil, Dergah yay., 1stanbul 2000. Ocak, A. Ya§ar, lsldm-Turk 11Ul11flannda Hzzzr Tahut Hu:.zr-flyas Kultil, Turk Kiiltiiriinii Ara§tlrma Enstitiisii yay., Ankara 1999, 3. bs. Ocak, A. Ya§ar, Osmanlz lmparatorlugu'nda Marftnal S'4fllik: Kalenderiler, TTK. yay., Ankara 1999, 2. bs. Ocak, A. Ya§ar, Alevi ve Belr;tafi lnanylanntn lsldm Oncesi T emelleri (Bekta§i Menilubnamelerinde !slim Oncesi !nan~ Motifleri), tleti§im yay., 1stanbul 2000, 2. bs. Ocak, A. Ya§ar, "San Saltuk ve Saltukname", TK, saYI: 197, Mart 1979.
SEQiLMi~ BiBLiYOGRAFYA
123
Ocak, A Ya§ar, "XIII.-XV. yiizpllarda Anadolu'da Turk-Hu1stiyan dini etkile§imler ve Aya Yorgi (Saint George) ki.ilti.i", Belleten, 214 (Arahk 1991), ss. 661-673). Ocak, A Ya§ar, "Battal Gazi'', TDVU.. Ocak, A Ya§ar, "Battalmlme", TDVM. Ocak, A Ya§ar, "Barak Baba", TDVU.. Ocak, A Ya§ar, "HaCI Bekta§ Vihlyetmlmesi", TDVU.. Oki<;, Tayyip, "San Saltuk'a ait bir fetva",A0jFD, 1/l (1952). Oki<;, Tayyip, "Bir tenkidin tenkidi",A0jFD, 11 2-3 (1953), ss. -290. Oki<;, Tayyip, "Les Kristians (Bogomiles Parfaits) de Bosnie d'apres des documents turcs inedits", SF, XIX (1960). Orkun, H. Nam1k, Turk Ejsiineleri, istanbul, 1943. Ostrogorsky, George, L'Histoire de l'Etat Byzantin, Paris 1977, 2. bs. Ogel, Bahaeddin, TurkMitolojisi, TTK. yay., Ankara 1971. Onen, Rag1p, "Bor'da San Saluk turbesi", Yejil Bar gazetesi, 8 Temmuz 1949, 5 Agustos 1949. Otuken, YIIdiz-A Durukan-H. Acun-S. Pekak, Turki;ye'de Valqf Abideler ve Eski Eserler, Vaklflar Genel Mudurlugu, Ankara 1986, IV. cilt. Ozdemir, Zekeriya, - Arzu Ulu, Bigadif ve (}evresinde Bulunan Tarihi Eserler, Ankara 2000. Ozerdim, M. Nabi, "Qin Dininin Men§ei Meselesi ve Dini inanc;lar", Belleten, XXVI (1962). Peuch, Henri-Charles, "Le Manicheisme", Histoire des Religions 2, Gallimard, Paris 1972. Plana, ~evket, "Kosova ve Makedonya efsanelerinde onemli folklor motifleri", Ill Milletlerarasz Turk Folklor Kongresi Bildirileri, Kiiltur Bakanh~, Ankara 1986, II. cilt. Popovic, Alexandre, Balkanlar'da jszam, <;ev. komisyon, insan yay., istanbul 1995. Roux,J.-P., Faune et Flaure Sacrees dans les Societes Asiatiques, Paris 1966. Runciman, Steven, Le Manicheisme MMieval, Payot, Paris 1949. SalCI, V. Lutfi, "HaCI Rasih Baba", HBH, sap: 66, Nisan 1937.
124
SEQiLMi~ BiBLiYOGRAFYA
SalCI, V. Liitfi, "Kurban ismail", HBH, sap: 69, Temmuz 1937. Schimmel, Annemarie, Dinler Tarilzine Gi~, AD. ilahiyat Fakiiltesi yay., Ankara 1955. Sevgen, Nazmi, "San Saltuk ve Aiyos Spiridon", Tarih Komquyor, sap: 33, Ekim 1966; sap: 34, Kas1m 1966; sap: 35, Arahk 1966; sap: 36, Ocak 1967. Smith, Grace Martin, "Some tiirbes/maqams of Sari Saltuq :An early Anatolian Turkish Gazi-Saint", Turcica, XIV (1982). Su, Kimil, Balzkesir ve Civannda Turiik ve Turk:menler, Bahkesir Halkevi n§r., istanbul 1938. Siimer, Faruk, r;epniler: Anadolu'daki Turk YerleJTfl!Jsinde Onemti Rol Qyruryan Bir Oj!;uz Boyu, Turk Dunyas1 Ara§tlrmalan Vakfi, istanbul1992. ~evki, Mahmud, "Blagay'daki tekke",
jlim ve Sana~ sap: 15, Eyliil-Ekim 1987.
T ogan, A Zeki V elidi, Umum£ Turk Tarilzine Gi~ 1· En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar, itJ. Edebiyat Fak. yay., istanbul1970, 2. bs. Turan, Osman, Selfuklular Zamamnda Turkiye, Turan Ne§riyat Yurdu, istanbul 1971. Tiirkay, Cevdet, BG§bakanhk Ar§ivi Belgelerine Gore Osmanh jmparatorluj!;u'nda Oymak, Ajiret ve Cemaatlar, Terciiman Kaynak Eserler Dizisi 1, istanbul 1979. Dlkusal, Miistecip, Dobruca ve Turkler, TKAE yay., Ankara 1987, 2. bs. Vryonis, Speros, The Decline qf Medieval Hellenism in Asia Minor, Los AngelesLondon-Berkeley, Univ. of California Press 1971. Wittek, Paul, "Yazijioghli Ali on the Christian Turks of the Dobruja", BSOAS, XIV /2 (1952). Wittek, Paul, "Les Gagauzes = Les gens de Kaykaus", RO, XVII (1951-1952). Wittek, Paul, "Dobruja", El2. Widengren, Geo, Les Religions de l'lran, Payot, Paris 1968. Yakubovskiy, A Y, Altmordu ve jnhitaf:l, c,:ev. Hasan Eren, Milli Egitim Bak. yay., istanbul 1955 Ytlchz, F., "San Saltlk Dede", TK, sap: 209-210, Mart-Nisan 1980. Yinanc,:, M. Halil, "Dani§mendliler", lA.
SEQiLMi~ BiBLiYOGRAFYA
125
Yorukan, Yusuf Ziya, "Bir fetva miinasebetiyle: Fetva miiessesesi, Ebussuud Efencli ve San Saltuk", A ViFD, I /2, 3 ( 1952). Yuce, Kemal, Saltzk:niime'de Tarih~ Din£ ve Ejsanevf Unsurlar, Kiiltlir ve Turizm Bakanhg1 yay., Ankara 1987. Zachariadou, Elizabeth, "Oi H:rristianoi apogonoi tou izzeddin Kaikaous sti Verroia [Veria 'da 1zzedclin Keykavus'un H:rristiyan torunlan], Makedun)ki, VI (1964-1965). Zarcone, Thierry, "Aumf et Bek~ de Thrace orientale : Les tekke de San Saltuk a Babaeski et d'Ariz Baba a Havsa", ikinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri ( 1-3 Haziran 1988), Ondokuz May1s U niv., Egitim Fakiiltesi- Fra:msiz Anadolu Ara§tlrmalan Enstitiisii, Samsun 1990. Zarcone, Thierry, "Nouvelles perspectives dans les recherches sur les Kizilba§Alevis et les Bektachis de Ia Dobrouqja, de Deli Orman et de Ia Thrace orientale", A natalia Modema/Yeni Anadolu, IV ( 1995).
DiZiN
A
A. Decei, bk. Aurel Decei, 13, 26, 27, 31 A. Saim Ulgen, 104 Abbasi, 9, 21, 35 Abbasi b
dal,)(rV, 10,35,43,44,48,62,69, 104, 107, 116 Abdal Musa, 69, 107 Abdiilbaki Go1pmarh, 5 Adriyatik sahilleri, 77 Mganistan, 8 Aghios Nikolas (Saint,Nicolas), 97 ~denizi,89
Agcahzanhk kazas1, 60 Ahi Evren, 51, 106 Ahiryan, 33 Ahmed Tevhid Bey, ll Ahmed-i Yesevi, 11, 37, 39,45 Akc;ahisar, 102 Akkerman (Cetatea Alba), 91 Aksaray, 20, 22 Aksarayi, XI, 2, 3, 17, 19, 20, 23, 25, 26, 115 Akviran koyleri, 108 ~uiBaba,85, 107,108 Alaiye, 20 Alemeddin el-Birzilli, 70 Alevi, VIII, 9, 14, 58, 60, 62, 69, 85,97 105,108,113,116,118,119, 125 Alevi dede oca~, 58 Alevi dedeleri, 60, 108 Alevi-Bekt
Ali Bahadlr, 22, 24, 25, 29, 30 Ali giinii, 102 Ali Muhtar, 46, 93 Al-i Selc;uk (Anadolu Selc;uklu), 39 Altay masah, 51 Alnn0rdu,28,29,30,31,32 Altm Ordu devleti, 28 Alyon-1 Rumi, 36 Amasya, 7,8,20,36,48,69, 71, 72, 74, 120 Amasya kalesi, 36 Amasya Tarihi, 71, 120 Anadolu, VIII, 2, 5, 6, 7, 9, 11, 12, 14, 15, 17-22, 24-30, 32, 33, 35, 36, 39, 49, 50, 52, 53, 57-60, 62, 63, 69-76, 80, 82, 83,86-88, 101, 104, 106-108, 111, 115, 118, 120-125 Anadolu Aleviligi, 9 Anadolu Selc;uklu devleti, 11, 17, 19 Anadolu Selc;uklu sultaru, 80 Anadolu Tiirkmenleri, 86 Ankara, XI, XII, XIII, )(rV, 2, 3, 6, 7, 10, 11, 13-15, 18, 23, 28, 37,49-52, 62, 67-69, 72, 86, 87, 100, 103-105, 109, 115-125 Ankara sav
128
DiZiN
AJnavudar, 14, 101, 103 Arnavuduk, 11, 14,46,49,66, 101,102, 103 Arsamosat, 81 Arslandogmu§, 18 Aljkar, 38 Atayi, 3, 61, 116 Aurel Decei, VII, XI, 2, 13, 26, 27, 31 Avarlar, 28 Aya Dimitri, 41,43 Aya Muson, 43 Ayasofya, XIII, 30, 70, 71, 117 Aybek Baba, 71 Aydm yi.iresi, 28 Aydm-eli, 28 Aydmoglu Gazi Umur Bey, 55 Ayn Cilut mevkii, 22 Azi Dah:lka, 51 B
Baba (Babad~), 96 Baba ilyas-1 Horasani, 115 Baba ishak, 87 Baba kasabas1, 61, 62, 94 Baba Perende, 9 Baba Salt!k (Babadaj9.), 83, 91 Baba Saluk kasabas1, 94 Baba Salt!k tekkesi, 91 Baba §ehri, 3 Baba Tapduk, 69 Babad~, 5, 8, 12, 14, 15, 55, 56, 61,6365, 76,83,88,89,91-94,96,99,103 Babad~ kad!S!, 93 Babad~ zaviyesi, 63 Babaeski, 6, 8, 14, 15, 54-56, 61, 62, 94, 97, 101, 104, 125 Babaeski tiirbesi, l 04 Babai hareketi, 69, 70, 87, 89 Babai isyarn, VIII, IX, 17, 86, 87 Babai §eyhleri, 71,87 Babailer, 9, 11, 14, 59, 85, 87, 108, 113, 122 Babailerisyarn, 9, 14, 59, 85,87 Baba-YI Atik, 62, 95 Babil,50,5l Babil efsaneleri, 50 Bagdad,21 Bahaeddin Erzincani, 18 Bal'>Ikhisan, 48 Bal1m Sultan, 107, 108
Balkan Aleviligi, I 08, 109, 113 Balkan Bekta§iligi, 84 Balkan harbi, l Ol Balkan Hiristiyanlan, 42 Balkan ucu, 28 Balkanlar, VII, VIII, IX, 4, 8, 12-14,27, 31,32,53,58,63,65,66, 76-80,8286, 88, 98, 101, 103, 108, 109, 111, 112, 118, 123 Balkanlar tarihi, VIII, 76 Banaz suyu, 48 BarakBaba, VIII, 2, 7, 13, 38, 58,67-74, 87, 107, 116, 119, 120, 123 Barak Baba dervi§leri, 72 Barak el-Krrimi, 71 Bartholomaeus Petz, 96 Ba§krrdar, 80, 84 Battal Gazi, XII, 35-38, 40, 41, 66, 76, 82,112,115,123 Battal Gazi-Melik Dani§mend-Saint George, 112 BatiabWnu,5,6,8,9,37,40,41,66, 76, 78, 123 Batu Han, 19, 84 Baybars, 23, 30 Baycu Noyan, 20, 21 Bayrfuni §eyhleri, 5 Begce (veya Pak'>a) Sultan, 97 Bek~i, VITI, l, 4, 9, II, 14, 39, 42, 44, 46,48,53,62,65,66,85,92-94,9698, 101,105-108, 113, 122,125 Bek~i babas1, 97 Bek~i evliyasi, 4, 42, 48, 105, 107 Be~i gelenegi, VIII, l, 4, 10, 11, 97, 107 Bek~i panteonu, l 06 Bekta§i propagandas1, 46, I 0 I Bekta§i tarikan, 98, 101, 106, 107 Bekta§i tekkesi, 4, 65, 93, 96, 97, 105 Bekta§iler, 49, 85, 94, 97, 98, 101, 107, 108 Bek~ilik, XII, 11, 46, 75, 78, 85, 86, 89, 93, 101, 107-109, 117, 120, 122 Bek~ilik tarikan, 75, 78 Belgrad ki.iyleri, 48 · Belgrad pazan, 48 Berberiler, 57 Berke Han, 29-32, 60, 62, 94 Bertos, 40 Beyilla (Pavlakiler), 81 el-Birzili, XI, 58, 70, 73, 115
DiZiN Bivani11e (?), 56 Bizans, 2, 13, 17, 23, 25-29, 31, 32, 41, 58-63, 75, 80-83, 94 Bizans b3.§kenti, 23 Bizans hakimiyeti, 62, 83 Bizans imparatoru, 23, 27, 29, 31, 60, 82 Bizans kaynaklan, 13, 26, 27, 29, 31, 58 Bizans kronikleri, 27, 58 Bizans tarih($ileri, 58 Bizans topraklan, 29, 31, 32 Bizans u($lan, 59 Bizanshlar, 28 B1agaj (Blagay) kasabas1, 98 Bogomilizm, 80, 82, 83, 86 Bogomiller,80,82,83,86 Bogazki:iy Ar§ivi, 50 Bogdan, 55, 56,74,91 Bogdan meliki, 55 Bor, 6, 15, 105, 123 Bor kiitiiphanesi, 105 Boris, 82 Bosna,55, 74,82,83,98,120 Bosna krah, 55 Bosna-Hersek, 98 Bozova kalesi, 56 Bi:irkliice Mustafa, 88 Budape§te, 84 Bulgar Boyarlar, 82 Bulgar krah, 29, 82 Bulgaristan, 7, 11, 13,25,49,66, 74,82, 83,85,86,89,93, 102,107,121,122 Bulgar1ar,28,31,32, 101 Burhan Abdal, 48 Bursa, 37,45
c C. Cahen, 26 Candaroglu Ali Bey, 9 Carl Brockelmann, 5 Cedid Ali P3.§a Carnii, 100 CelaJ.eddin Karatay, 17, 18, 19 Cern Sultan, 5, 6 Cemal-perestlik, 68 Cengiz Han, 35, 60 Cezayir, 8 Chendaoun Panaym (Saint Naum Panaym), 102 cihad,8,36,38-40,54,60,65, 74,75 cihad hikayeleri, 8 cihad ideolojisi, 36, 75
129 cihaz-1 fakr, 45 cinler, 8, 39, 40, 54
Q Qar§ambah, I 08 Qeh,45,55,56 Qeh 11esarlan, 55 Qekoslovakya, 8 Qelebi I. Mehmed, 88, 89 Qepni,28,59,85,87 Qepni
D Dahhak, 38, 40
Dti:nipnendndme, XIT, 5, 6, 8, 35-37,48, 76, 78, ll9, 122 Deliorman, 14, 28, 86, 89, 108, 118, 121, 122 Deliorman Alevileri, I 08 Deinir Baba, 49, 85, 107, 108, 117 Dersim, 106 Dervi§ler, 45, 46, 56 Deryanos Manastin, 48 De§t-i Klp($ak, 8, 25, 28, 29, 31, 32, 58, 60, 61,68 De§t-i Klp($ak step1eri, 32 Drm
DtztN
130 Dobruca ovas1, 45 Dobruca sahras1, 45 Dobruca step1eri, 60 Dobruca-Babadag, 15 Dobruca-eli, 28 Dobru<;: iii, 43 Dogu Anado1u, 30, 101 Dogu Bulgaristan, 13, 107, 121 Dogu Karadeniz sahilleri, 7 Druidler, 79 ed-Dilreru'l-Kamine, XII, 70, 116
E Ebu Gazanfer, 8 Ebfr Hirnid el-Garnati, 84
Ebu Miislim-i Horasini, 40 Ebamilslimnti.me, 40 Edime, 6, 8, 54-56, 61, 76, 95, 101 Edime havalisi, 76 Edirne meliki, 55 Eflak,55, 74,88 Eflak beyi, 88 Eflak meliki, 55 Ehl-i Siinnet, 73, 93, 94 Ehl-i Siinnet mezhebi, 73 Ejder, 52 Ejder killtii, 52 Ejderha,43,45,48,51,52 Elie (ilyas Peygamber), 49 Elizabeth Zachariadou, 26 Elvan Qelebi, 47, 50, 71, 87, 115, 119 Elvan<;:elebi Koyii, 50 Emel Esin, 52 Emir, 18,22 Emir Yavta§, 18, 22 Emirci Sultan, 48 Enderiyye (Edime) §ehri, 95 Endilliis, 9 Enez (Ainos) kalesi, 29 Erdel seferi, 64 Erenler serdan, 57, 91 Ermeni, 81, 82 Ermeni Pav1os<;:ular, 82 Ermenistan, 81, 82 Ermenistan Samosatl, 81 Erzincan, 21, 81 Erzurum, 20, 81 Eski Baba (Baba-)'1 Atik), 96 Eski Baba Tekkesi, 94 Eski Baba Tiirbesi, 100
Etiler, 50 Eukhaita, 50 Eurasya, 28 Evhadeddin-i Kirmani, 111 Evliya, XII, 1, 4, 5, 11, 35-38,41,42,44, 46, 47, 49, 54-56, 62, 64-66, 68, 77, 78,91-100,106,116 Evliya Qelebi, XII, 1, 4, 5, 11, 35, 37, 38, 41,42,44,46,47,49,54-56,62,6466, 68, 77, 78, 91-100, 106, 116 Evl~yd t;elebi Sryahatnamesi, XII, 4, 35, 38, 42,44,47,62, 77,91,95, 106,116 Evliya menilibnimeleri, 5 Evren,51,52, 106 Ezantamariye (Sainte Marie ?), 62, 94
F F. Babinger, 12, 26, 89, 116 F.Koprillii,6,26,52,59, 73 F. Taeschner, 26, 89, 116 F. W. Hasluck, XII, 11, 42, 46, 49, 92 Fahir tz, 5, 6, 7 Fahreddin-i Iraki, 111 Fakih Ahmed, 106 Faruk Siimer, 59 Fas,8 Fasilevs, 24, 29 Fatih Sultan Mehmed, 6, 10, 62, 98 Fenike, 98 Feridun, 14,51 Feridun Yllmaz, 14 Fetva, 12, 64, 80, 125 Filibe, 82 Firenk Filyon, 55 Fraetaona, 51 Fransa, 83 Franz Babinger, 12, 88 FuatKoprillu,~,5,59, 76,87,106 G
G. D. Balas<;:ev, 26 G. Leiser, 14 G.M.Srrrith, 15,66,92,98, 101,105 Gagauz, 12 Gagauz Tiirkleri, 12 Gagauz1ar, 12, 26, 28, 33, 118 Gaytas, 40 Gazan Han, 71 Gazi Mehmed Giray Han, 65 Gaziler, 54
DiZiN Georgios Pachymeris, 3, 26 Germiyan iii, 48 G1yaseddin Mes'ud, 29, 32 Gihi.n el'>iligi, 7 3 Gilan rruntakas1, 71 Gilanhlar, 71,72 Gi:ik Tanns1, 50 Gi:iktiirkler, 52 Gi:iktiirkler devri, 52 Gregoras, XII, 3, 25-27,29,31 , 116 Grek, 20,49 Grek hagiographe'lan (aziz hayatl yazanlar), 49 Greko-Romen, 28 Gu-tzang, 52 Giil§eni tekkesi, I 05 Gii§tasb, 38
H H . Delehaye, 49 H. Hiisameddin, 71 H . inalCLk, 26, 87, 89 H. Kaleshi, 15, 68, 102, 103 H.\\'. Duda, 26 Habe§istan, 8, 39 Habib HaCJ, 97 Hace Ahmed-i Yesevi, 45 Hac1 Baba, 100 Hac1 Bayram-1 Veli, 104 Hac1 Bekta§ halifesi, 107 Hac1 Bekta§ kiiltii, 107 H ac1 Bekta§-1 Veli, VII, XIII, 4, 9-11 , 33. 36, 38, 39, 42-44, 49, 53-55, 59, 76, 97 , 103, 106,108, Ill, 116 HaC! Hasan, 101 HaC! Mahmud Efendi, 105 HaClm Sultan, 48, 97, 115 Halil Ece, 33, 59 Halvetiler, 98 Hamdullah Suphi Tanni:iver, 99 Hara§na (Amasya), 8 Harcana (Har§ana'> , 36 Harcanavan vilayeti. 36 Harput, 20 Hasan Kaleshi, H, 46, 102 Hasan Mill, 68 Hasani (§erif), 35 Hatireddin Zekeriyya, 18 HayTan Emirci. 72 Hazret-i Hamza. 38
131 Henri Gregoire, XII, 81 He§dek, 45 Heterodoks, 80 Heterodoks islam, 80 H1drellez, I 02 H1ristiyan, VIII, 4, 12-14. 19-21,24,26, 33,40,49,53,58, 62-67. 75,76, 79, 80, 84, 88, 89, 92, 94. 96.99, -103, 111, 112, 123, 125 lliristiyan azizi, 63, 64. 92. 112 lliristiyan azizleri, VIII. 12-14,49, 53, 65-67,99, Ill, 112 lliristiyan feodalleri, 88 lliristiyan Gagauzlar. 12 lliristiyan rahipler, 79 H1ristiyan Tiirkler, 33 H1ristiyanlar, 41, 84, 96. 100, 102 lliristiyanhk, 42, 50, 66. 77. 79.,·8 0, 103 Hlristiyanhk propagandasi. 79 lliz1r Aleyhisselam, 39 HlZ!r-ilyas, 62, 94, !00. 122 Hilmi Ziya (Dlken), 73. 120 Hindistan, 8, 39 Hozat, 13, 106, 108 Hunlar, 28, 52 Hurma agac1, 39 Hiilagu, 20-22, 30 Hiiseyni (seyyid), 35 Hz. Ali, 38, 74 Hz. Hamza, 40 Hz. Meryem, 82 Hz. Muhammed, 95
I. MelikoiT, 36, 37 , 6Ct. 78, 85,.87_ 118 I§ik (Kalenderi), 68
ibn Battuta, XII, I. 3. 3. 61.8 liS, 83, 92, 116 ibn Bibi, XII, 2, I 7- :21. 23-!J 2)..31, 116 ibn Kemal, 64, 65, 74 ibrani, 98 ilhanh hiikiimdan, 70 ilhanh saraYJ, 71, 72 inuyanka, 50 ilya (Elie, ilyas) Peygamlxr, lili:_ ilyas Peygamber, 40. 49. 100 ilyas-1 Rumi, 36
132
DiZiN
imam Cifer-i Sachk, 99 imam ismail, 99 incil,40,41,65 ~ran, 7,8, 19,20,40,51,52, 70,72,82 Iran dinleri, 51 iran mitolojisi, 40 irlanda, VII, 67, 79 ishak, 43, 87 iskandinavya, 77 islam, VII, VIII, XIII, 6, 9, 10, 12, 14, 22, 30, 38-40, 42, 51, 54, 59, 62-66, 70, 75, 77-80, 83-87, 93, 95, 100, 112, 113, 122, 123 islam ilemi, 77 isliim Ansiklopedisi, XIII, 12 islam diinyas1, 22, 51 islam gelenegi, 40, 85 islam heterodoksisi, 86 islam inam,:lan, 86 islam kaynaklan, 30, 70, 80 islam misyoneri, VIII, 77, 78, 80 islam miicahidi, 23 islam propagandas1, 78, 79, 85, 112 islam velisi, 64, 66 islami T iirk kiiltiirii, 77 islamiyet, 11, 70, 73, 74, 78, 80, 87, 121 islaml~ma, VIII, IX, 12, 74-77, 80, 83, 120 isliml~ma hareketi, VIII, 12 75 isliml~ma projesi, 77 ' ismail, 13, 55, 59, 72, 84, 85, 87, 95, 97, 99, 115, 117, 118, 120, 121 124 ismaili, 84-98 ' ismaili baklyyeleri, 86 ~smaili kolonileri, 84, 85, 98 lsmaililer, 84-86, 99 ismailiye mezhebi, 84 ispanya, 8 istanbnl, XI-XIII, 3, 4, 6, 9-11, 13, 14, 17, 18, 28, 31, 39, 40, 48, 49, 51-53, 59, 61, 69, 71, 83, 86-89, 95, 96, 101, 104, 105, 108, 115-124 istefan, 95 isvet Nikola (Saint Nicolas), 45 i§fet (i:svec,:), 56 iznik, 15, 23, 57, 88, 104
J J. von Hammer, VII, 2, Janos Karacsony, 84
11, 26, 88
Jean Deny, VII, XI, 2, 12, 102 Jean-Panl Roux, 52 John Covel, 4, 97 K
Kakum,40 Kalenderi, 10, 46, 53, 62, 66-68, 73, 74, 88,89,93,95,97, 107 Kalenderi (Hayderi) §eyhi, 74 Kalenderi dervi§leri, 46, 53, 88, 89, 95, 97 Kalenderi §eyhi, 10, 53, 62, 68, 97 Kalenderi §eyhleri, 53, 107 Kalenderiler (l§:tklar), 93 Kalenderilik,68, 107 Kaligra, 9, 37, 43-46, 53, 55, 56, 61, 76, 93,94,102 Kaligra kalesi, 45, 46, 55 Kaligra Snltan, 37, 45, 93 Kaligra tekkesi, 55 Kaligra yoresi, 76 Kalliakra, 14, 93, 100 Kalliakra Kalesi Mezan, 100 Kanuni Snltan Siileyman, 2, 64 Kara Ath Pergen, 51 Kara Bogdan (Moldavya, 74 Kara ~emseddin, 91 Karaca Ahmet Snltan, 101 Karadeniz, 3, 7, 14, 25, 28, 31, 43, 45, 59, 93, 125 Karadeniz sahili, 45 Karadonlu Can Baba, l 0 l Karaferye, 29 Karakurum, 20 Karasispa (Ger§asp), 51 Karesi, 27, 33, 59, 60, 95 Karesi (Ballkesir) yoresi, 60 Karesi havalisi, 95 el-Kalk~andi, 84 Kaydafan, 40 Kaygusuz Abdal, 107 Kayseri, 18-21 Kazak e§hyas1, 61 Kazaklar, 61 Kazvini, 84 Kefe, 8, 32, 55, 60-62, 74, 94 Kelirn.dt-z Barak Baha, 69 Kemal Yiice, VII, 5-7, 14 Kemalp~azade, 3, 116 KenanP~a, 5
DiZiN Kerimeddin Aksarayi, 19 Kqef N ehri, 51 Kqi§, 44 K!demli Baba, 85, 99, 107, 108 K!demli Dede (yahut Baba), 92 K!p~ak,3,8,25,28,29,31,32,58,60,
61, 68, 70 K!p~ak leh~esi,
70 Kmm, 2, 14, 32, 45, 59-62, 65, 67, 76, 79,80, 92,94,99 K!nm ham, 65,99 K!nm §ehri, 32, 67 K!rnata meliki Said, 55 K!qehir, 20, 46 K!z1hrmak, 48, 81 Ki~i Abdal, 104 Kili (Kilia), 91 Kili havalisi, 74 Kiligrad, 44 Kir Haye, 21, 23 Kir Kedid, 21, 23, 25, 29 Konstantin, 29 Konstantiniye, 8, 30 Konstantinopolis, 23-25, 29, 31, 41, 60, 61,70,82 Konstantinopolis bogaz1, 60 Konya,8, 18,20,24 Korfu, 47, 66, 102 Korfu adas1, 4 7, 66, 102 Kosova, 102, 103, 123 Kosova- Metochia, 102 Koyun Baba, 48, 49, 117 Kiik-luu, 52 Kiikii~e, 60 Kiipriiliizade Mehmed Fuad, ll Kiisedag muharebesi, 17 Kiistendil sanca~, 60 Krahn klzlan motifi, 4 7 Kruja, 13, 14, 46, 77, 102, 103, 121 Kruja klral1, 46 Kuman, 28 Kurban Bayram1, 97 Kutlu§ah, 71 Kii~iik Abdal, XIV, 10, 43, 44, 62, 116 Kii~iik iskitya (Scytllia Minor), 28 Kiitahya, 97 L
Ladik (Laodice), 81 Lankaza nahiyesi, 61
133 Latinler, 23 Laz oglanlan, 43 Lefke Kap1s1, l 04 Leh,45,55,56,65 Leh diyan, 45 Leh Vilayeti, 65 Lehistan, 8 Libya, 8 Lipka taifesi, 45
M M. Eliade, 50 Macaristan, 84 Machiel Kiel, VII, IX, 3, 10, 13, 33, 77, 88, 92, 108 Madra kasabas1, 62 Magrip, 39 Mahbub-perestlik, 68 Makedonya, 82, 103, 123 Malatya, 20, 81 Mali i San Saltukut, 102 Maniheizm, 81 Marduk, 50 Maria Bat~a, l 00 Markionizm, 81 Mehmed ArifBey, ll Mehmed Buhari, 3 7 Mehmet Demirci, 14 Melik Dani§mend Gazi, 35, 37, 41, 76, 112 Mendktb-t San Saltzk, 5 Menglii Giray, 99 Mengfr Han, 18 el-Menhelu's-Sdfi, 70 Mente§e, 97 Meri~ nehri, 29 Mevlana Celaleddin-i Rumi, Ill Mezopotamya, 50 M1Slr, 8, 22, 30, 73, 104 M1s1r Memluk Sultam Baybars, 22 Milan Adamovic, VII, 4, 15, 96 Minas, 43 Minu~ehr, 40 Mir~a, 88 Mogol, 2, ll, 17-22, 30, 60, 63, 71, 84 Mogol ham, 19, 20, 30 Mogol imparatorlugu, 20 i'vfohacndme, 3, 64, 74 Moldavya, 74 Moldova, 33, 91
134
DiZiN
11oskov,45,49,56,62,68, 74,94 11oskov diyan, 45, 49, 62, 68, 74, 94 11oskova, 39 11ostar, 98 116ngke (Mengii) Temiir han, 32 Muhammediye, 5 Muhlis Pap, 87 Muineddin Silleyman, 21-24 Musa Qelebi, 88 11usa Peygamber, 8 11utaf<;iev, 26 Mulk-i Rum, 54 11iineccimb3.§I Dervi§ Ahmed, XIII, 3, 116 murid,47,48,68-70, 72, 78,106,107 miir§idler, 107 11iis1iiman, 14, 51, 53, 58, 63, 66, 77, 89, 94, 112 Miis1iiman S1av1ar, 77 Mus1iiman Tiirkler, 77 Miis1iimanlar, 54, 62, 100 N
Nahiye-i Has, 102 Nak§ibendi §eyhi, 105 Nak§ibendiler, 98 Nazmi Sevgen, 13, 99, 100, 104, 105, 108 Necibeddin, 18 Necip Asnn, 11, 18, 122 Nicephorus Gregoras, 3, 26 Nigde-Bor, 105 Nogay, 32, 60 Nogay ili, 60 Noyan,20-22,35,49, 116,117 Nureddin Erzincani, 30 Nureddin Yakup, 18
0 0. Turan, 17,29-31 Oguz Kagan, 51 Ojf;uzndme, XIII, 2, 12, 17, 28, 117 Ohri, 102, 103 Ohri bo1gesi, 103 Olcaytu Hudabende, 70, 71, 73 Oniki imam (imamiyye) mezhebi, 70 Orhan Gazi, 69, 104 Orhan Koprillii, 5, 6 Orta Anado1u, 108 Orta Asya, 51, 59, 77 Orta Avrupa, 77
Orta Dogu, 22, 74 Orta<;ag islam dunyas1, 51 Orta<;ag miis1iiman kaynaklan, 81 Ortodoks ruhban smrli, 82 Ortodoks1uk mezhebi, 82 Osman Gazi, 9, 55 OsmanCik, 48 Osmanh, VIII, 1, 3, 6-11, 18, 20, 26, 28, 36,39,46,59,61-65,68, 74, 78,80, 83, 85-89, 91, 93-95, 97, 98, 101, 102, 115, 117, 122, 124 Osmanh dev1eti, 8, 87, 89 Osmanh fetihleri, 8, 28, 46, 59, 61, 63, 78, 80, 83, 85, 86, 98, 1Q1 Osmanh gazileri, 7, 9, 36 Osmanh Lnparator1ugu, 61, 64, 68, 74, 88, 122, 124 Osmanh topraklan, 10 Osmanh uc gazileri, 88 Osmanhlar, 8, 10, 53, 7.7 Osmanp
P. Wittek, 12, 26, 27 Pachymeris, XIII, 3, 24-27, 29, 31, 116 Paristrion Eyaleti, 28 P3.§a sanca~, 61 P3.§trik d$, 102 Paul Wittek, VII, XIV, 2, 12, 13, 33 Paulisyanizm (Pav1os<;uluk), 81 Pav1os (Paul), 81 Pav1os<;ular, 81-83 Pazartesili, 108 Pee, 102 Pe<;enekler, 28 Pere Laurent, 99 Pervane Muineddin Silleyman, 21, 23 Petros, 82 Peygamber sillalesi, 37 Po1onya miis1iimanlan, 45 Portekiz, 8 Pravadi kalesi, 45 Pravadi meliki, 55 Prilep koyii, 102 Proni<;e (?), 56
DiZiN R Raba nehri, 65 Radovi§te kazas1, 61 Rafiziler, 7, 65 Raf1zilik, 7, 74,89,93,117 Rag:Jp Onen, 105 Rebia, 35 Reinhold Lubenau, 4, 96 Robert Bargrave, 4, 96 Roma, 82 Romanya, 7, 11, 13-15, 25, 61, 82, 84-86, 100, 108, 118, 121 Romanya Bekta§ileri, 86 Rum diyan, 35, 45 Rum erenleri, 106 Rum iilkesi, 37,43 Rumeli, 6, 9, 10, 14, 28, 35, 37, 39, 43, 53, 60, 62, 78, 88, 104, 107 Rumeli feneri, 104 Rumlar, 97 Rus istilas1, 100 Rus Kazaklan, 3 Ruslar, 97 Rusya, 8 Riikneddin Keyiimers, 29, 32 Riistem, 51
s Sadreddin-i Konevi, 20, 111 Safevi propagandas1, 86 Sahib Ata Fahreddin Ali, 22 Sahipataogullan, 11 Saint (Sveti) Naum, 102 Saint George, 47-50, 53, 62, 65, 66, 94, 100, 112, 123 Saint George menkabesi, 4 7 Saint Nicolas, 45, 49, 53 65 66 95 96 97, 100 ' ' ' ' ' Saint Patrick, VII, 67, 79, 118, 119 Saint Spiridon (Sveti Spiridon), 103 Saint Spiridon manasurlan, 102 Saint Theodore, 50 Saint Vasilije, 102 Sakarya, VII Sakc1 (:ishak<_;J), 85 Salahaddin Halil b. Aybek es-Safedi, 70 Salih,54 Salnk, VII-IX, 1-15, 17, 25-30, 32, 33, 35-47,49,51,53-72,74-80 83-89 91109, 111-113. 11s. 121. 12s. 124 '
135 Saluk Ata, 69 SalnkBaba, 15, 36, 61, 91, 93, 96, 100, 103,118 Salnk Baba tekkesi, 61 Saluk Bay, 65, 92 Saluk el-Klrimi, 71 Salnk Gazi, 40 Salnk kiiyii, 106 Saltik Sultan Hazretleri 65 Salnkbay, 37 ' SaltJk-1 RU.mi, 36 Salnk-1 sihir (Biiyiicii Salnk), 42 Saltiklar, 61 Salt!kl1, 78 Sall:lkndme, VIII, 4-9, 12-14, 30, 32, 35-42, 44, 46, 47, 49, 54, 55, 59-62, 65-67, 69, 74-77, 79, 91, 93-95, 99, 100, 104, 106, 107, 112, 115, 125 Saltuk, XI, 3, 6, 7, 12-15,32,47,57, 58, 60,64,66, 77, 78,80,87,92,98, 100, 101, 102, 105, 106, 108, 115, 117, 119-125 Saltuk kiiyii, 105 Saltuklu kiiyii, 101 Sanit Patrick, 79 Sares Soldak (San Saluk), 96 San SadJk, 105 San Salnk, VII-IX, 1-15, 17, 25-30, 32, 33, 35-47, 49, 51, 53-56, 58-72, 74-80, 83-89, 91-109, 111-113, 118, 121, 123, 124 San SaltJk Baba, 15, 91, 93, 96, 100, 103, 118 San Saltik Baba zaviyesi, 93 San SaltJk kiiyii, 106 San Salnkkiiltii, 10, 14, 61, 63, 93, 95, 98, 99, 101, 102, 108, 109 San Saltik makann, 104, 105 San SaltJk menakiblan, 2 San Saltik menkabeleri 9 77 San Saltik menkabesi ll '1 03 San Saluk mezan, 102 ' San Saltik Tekkesi, 44 San Saltik tiirbesi, 91, 95, 102-105, 123 San Saluk zaviyesi, 10, 62, 89, 93, 94 San Saltik ziyaretgih1, 106 San Saltukut, 102 San Selciik, 97 San Selciik Tekkesi, 97 San Sultan, 57, 91, 105 Saruca, 61
136 Sasani, 82 Sebiiktek:in, 36 Selanik, 26, 29, 61 Selanik sanca~, 61 Selc;ukiler, 77 Selc;uklu, XIII, 1-3, 6, 11, 17-24,26,27, 29-32, 39, 52, 58-60, 63, 75, 78, 80, 87, 105 Selc;uklu devleti, 11, 17, 19, 21, 22 Selc;uklu ernirleri, 19, 20, 29, 30 Selc;uklu iktidan, 23 Selc;uklu kaynaklan, 3, 75 Seravil, 36 Serez, 89 es-Serrac, XIII, 4, 38, 57, 58, 67, 77 , 92, 117 Sersem Abdal, 35 Sryahatname, 49 Seyfeddin Torumtay, 18 Seyfeddin Tiirkeri, 18 Seyitgazi, 97 Seyyid Ali Sultan (K1Z11 D eli), 53, 76 Seyyid Battal Gazi, XII, 35-38, 40, 41, 76, 112, 115 Seyyid Behram ~ah el-Hayderi, 38, 57 Seyyid Gazi (Seyyid Battal Gazi), 35 Seyyid Lokman, XIII, 2, 11, 12, 17, 25, 27, 28, 31, 57, 117 Seyyid Seyfullah, 57, 91 Seyyid Sultan, 36 Seyyid ~erif, 36 Seyyid YusufK~gari, 106 S1rbistan, 82 Sinop,8,59, 72,76 Sivas, 19, 20, 21, 68, 108 Slav kavimleri, 77 Slav koylilleri, 82 Slavlar, 28, 77 Sogdak,32,62,94 St. Petersburg, 5 Stephan Gerlach, 4, 96 Sulhad (esk:i Kmm §ehri), 32 Sultan Baba, 36 Sultan Ham, 20 Sultan izzeddin Keykivus, 18 Sultan Silleyman, 2, 36, 64 Sultan-1 Gaziyan, 36 Sultaniye, 71, 72 Sulucakaraoyiik, 36, 43 Suriye, 70, 82, 85 Susuz, 48
DiZiN Silleyman, 2, 8, 21-24, 36, 64, 121 Siinni, 7, 65 Siinni gizi-evliya, 65 Siinni islam, 65 Siinni miisliiman, 65 Siiryani kaynaklan, 26 Sveti Naum manastm, 102
~ahmaran,
8 71,73 ~athiyyat, 73 ~hname, 51, 116 ~emseddin Altun-aba Ham mevkii, 22 ~emseddin Sarni, 10, 117 ~erif, 36, 39, 40, 42 ~erif Gazi, 36 ~erifllizrr, 36 ~eyhBedreddin, Vlli, 87-89,93,111-113 ~eyh Bedreddin ayaklanmas1, 113 ~eyhlii, 97 ~iicieddin Abdurrahman 18 ~iikrii HalUk Akalm, XI,'7, 15, 115 ~am,
T T. Okic;, 12, 77, 84, 106 Tadeusz Kowalski 28 86 Tann Enk:i, 50 ' ' Tannc;a Erechk:igal, 50 Tapduk Baba, 67-69 Tapduk Emre, 13 Tar/h-i Al-i Selyult, 91 Tarilz-i Birzd/1, 70 Tarilz-i Olcaytu Sultan Muhammed, 70 Tatar mirzalan, 68 Tebriz, 21, 22 Tek:iyye-i Kaligra Sultan, 44, 93 Tenasiih., 62 Teviirilz-iAl-i Osman, 89, 115, 116 Tevrat, 40, 41, 51,82 Thierry Zarcone, 14, 86, 97 Tiamatu, 50 Timur, 72 Tokat, 21, 70, 108 Topac;, 71, 72 Topkap1 SaraYJ, XI, XII, XIV, 2, 6, 10, 39, 40, 43, 58, 70, 115-117 Torlak K emal, 88 Trakya, 7, 14,81,82 Tuna Baba, 55, 6 1, 91
DiZiN Tunceli, 15, 106, 108, 109, 120 Tunceli Alevileri, 108 Tunceli yi:iresi, 109 Tunus, 8 Turk destani roman edebiyan, 40 Turk edebiyat tarihi, 5 Turk Edebiyatmda ilk Mutasavviflar, ll, 121 Turk kavimleri, 28 Turk menalabname edebiyat1, 39 Turkistan, 8, 37 Turkiye, VIII, XIII, 10, 14, 17, 88, 89, 94, 104, 117, 119, 123, 124 Turkler, 12, 27, 28, 33, 42,51-54,57,66, 77, 96, 98, 100, 124 Turkmen a§ireti, 25, 26, 28, 29, 58-61, 75, 78,80,85,94,112 Turkmen babas1, VIII, 60, 63, 66, 67, 73, 77, 78, 80, 87, lll Turkmen boyu, 58 Turkmen evliyas1, 63 Turkmen gi:i<;u, 2, 11, 12 Turkmen iskam, VII, VIII, 2, 12, 27 Turkmen isyam, 87 Turkmen kolonisi, 80 Turkmen §eyhi, VII, 70, 71,87
u Ugurlu, 22, 24, 25, 29, 30 Ulu Abdal, 43, 44, 103 Ulu Arif Qelebi, 72 Uluborlu, 20 Umur Bey, 9, 55 Urbay Hatun, 32 Urfa kaplSI, 105 Uzun Hasan, 6
D Ungiirus krah, 55 Uryan HIZlr, 57 Dskudar, 28, 57
Vildyetndme, XIII, XIV, 9-ll, 35-39,4144,46,48,49,51,54,55,59,62, 77, 78, 97, 103, 105-107, 115-117 Vildyetndme-i Hacz Bekla.J-I Veli, 9-ll, 35, 36,38,42-44,49,54,55,59 Vildyetndme-i Haczm Sultan, 48, 97, 115 Viltiyetndme-i Otman Baba, XIV, 10, 35, 44, 46, 62, 103, 106, 116 Vlahlar, 28
w Wei sulalesi, 52 Wilhelm Eberhard, 52
y Yahudi, 40 Y ahya Kemal Beyath, VII Yakut el-Hamevi, 84 Yatan ejder §ehri, 52 Yazicioglu Mehmed, 5 Yazicizade Ali, XIV, 2, 3, 5, 11, 12, 70, 117 Yedi imam Mezhebi, 99 Y eni Sala §ehri, l 03 Y1lan Baba, 55 Yilan Tekiyyesi, 61 Yilchzdag:t mevkii, 21 Yozgat, 48 Yugoslavya, 11, 101-103, 120 Yunan (Anadolu), 35 Yunanistan, 8 Yunus, VII, 6, 8, 12, 69, 72, 73, 108, 111, 119 Yunus Emre, VII, 6, 12, 69, 72, 73, 108, 111,119 Yunus Peygamber, 8 Yusufb. Tagribirdi, 70 YusufZiya Yi:iriikan, 12, 64
z v
V. D. Smirnov, 26 Varna, 14,93 Vasilyus, 23, 25 Vefai, 107 Vefai §eyhi, 107 Velayet, 9
137
Z. Velidi Togan, 59 Zal, 51 Zekeriyya b. Mubammed Kazvini, 84 Zemzem Pman, 36 Zerdu§t, 51 Zeus, 50 Zeynel Aga Ovas1, I 03
