ADAT DAN BUDAYA KAUM MURUT
PENGENALAN Perkataan “Murut “Murut”” di Sabah merujuk kepada kumpulan penduduk yang tinggal di lereng bukit atau tanah tinggi di pedalaman yang mempunyai hubungan rapat dengan suku Dusun. Kaum Murut juga,merupakan suku kaum yang tertua di Sabah yang datang dari Annam,Indo-China Annam,Indo-China dan kepulauan Filipina. Filipina. Mengikut Porllard,istilah Porllard,istilah Murut beasal dari akar kata “purut” iaitu “berian” atau “hantaran mas kahwin.” Kebiasaannya, kaum Murut terdapat di Sabah serta di wilayah perbatasan Kalimantan dan Sarawak. Kaum Murut ini merupakan suku etnik ketiga terbesar di sabah. Di Sarawak pula,terdapat juga kaum Murut, akan tetapi suku kaum ini amat sedikit kerana kaum ini terletak di bawah kaum Orang Ulu iaitu mewakili peribumi kecil sahaja. Kaum Murut di Sabah menetap di Tenom, Kemabong, Pensiangan, dan Keningau. Kaum Murut terbahagi kepada Murut Tahol atau Tagal, Tidung, Timugon, Sembakung, Paluan, Bookan, Kalabakan,dan Murut Serundung. Selain itu, kaum Murut juga mendiami di rumah panjang yang berhampiran di tepi sungai. Kaum Murut menganut agama Islam dan sebahagian lagi menganut agama Kristian.
PERKAHWINAN Dalam soal perkahwinan, kebiasaannya perkahwinan orang Murut akan diadakan seawal umur 15 hingga 18 tahun bagi si teruna dan 13 tahun bagi si gadis. Selain itu, mas kahwin yang biasa akan diminta oleh ibu bapa si gadis orang Murut adalah iaitu 2 ekor kerbau, 1 tajau sejenis "tilauan" 1 tajau jenis "minukul" 1 tajau jenis "belaying" 1 tajau jenis "manila" 1 buah gong dan 1 sumpitan. Bagi soal istiadat perkahwinan pula, kaum Murut menjalankan majlis perkahwinan selama lima hari berturut-turut. Tiga hari akan berlangsung di rumah pengantin perempuan dan dua hari di rumah pengantin lelaki. Pengantin perempuan akan dihiasi dengan cantik dan menggunakan pakaian kaum Murut asli pada hari perkahwinan. Pengantin perempuan tersebut akan dihias oleh sekumpulan wanita yang dikenali sebagai “tambuloi.” Seterusnya pengantin perempuan akan diletakkan dalam bilik khas yang telah ditabiri beberapa helai kain yang mahal. Selepas itu, pengantin perempuan akan dibawa keluar dari bilik dan akan diberi air tapai yang disukainya. Oleh yang demikian, dalam tempoh tiga hari tersebut, tetamu akan bersukaria sambil makan dan minum air tuak di rumah pengantin perempuan. Pertandingan minum tuak secara persahabatan juga diadakan bagi mengeratkan hubungan kekeluargaan.
Setelah tamat tempoh tiga hari tersebut, mereka akan bergerak ke rumah pengantin lelaki dan pukulan “egal” iaitu pukulan gong akan didendangkan bagi menandakan selamat jalan kepada keluarga pengantin perempuan. Setelah berada seminggu di rumah pengantin lelaki, pengantin perempuan boleh menziarahi ibu bapa dengan kebenaran suami dan mertuanya. Setelah sebulan perkahwinan,kedua- dua pengantin akan pergi ke rumah pengantin perempuan selama empat hari dan kehadiran mereka akan diraikan serta disajikan air tapai. Setelah tamat tempoh empat hari tersebut, mereka berdua akan balik ke rumah pengantin lelaki semula untuk menetap di sana buat selama-lamanya.
KELAHIRAN Bagi adat kelahiran kaum Murut pula, mereka tidak mempunyai adat resam dan pantang larang yang khusus semasa mengandung dan bersalin. Mereka akan mempunyai beberapa pantang larang apabila selepas bayi itu dilahirkan, iaitu dari segi pemberian nama . Bagi masyarakat Murut, bayi yang dilahirkan tidak akan diberi nama dengan serta merta. Hal ini bertujuan untuk mengelakkan sebarang perkara buruk menimpa bayi tersebut. Oleh yang demikian, pemilihan nama amat dititikberatkan oleh masyarakat Murut. Oleh itu, kebanyakan nama yang diberi adalah berdasarkan nama alam semula jadi atau melalui sesuatu peristiwa tertentu. Selain itu, nama orang Murut juga berkemungkinan bertukar untuk beberapa kali. Ia bergantung kepada keadaan yang berlaku di sekeliling mereka. Sebagai contoh, jika seseorang itu kerap sakit atau ada orang yang meninggal dunia dan secara kebetulan nama mereka adalah sama, kaum Murut yang mempunyai nama itu tadi perlu menukar nama tersebut dengan serta merta bagi mengelakkan perkara yang sama berlaku kepada dirinya.
KEMATIAN Adat kematian dalam masyarakat Murut, mereka akan mengebumikan mayat. Mereka akan melakukan mengebumikan mayat bergantung kepada punca kematian seseorang itu. Sesuatu kes kematian perlu diuruskan dengan tertib dan baik dengan mengikuti adat-adat tertentu. Hal ini bertujuan bagi mengelakkan daripada berlakunya sebarang bencana atau musibah. Terdapat tiga proses dalam pengebumian mayat dalam kaum Murut iaitu semasa kematian, pengebumian, dan selepas pengebumian. Semasa kematian, ahli keluarga si mati akan memukul gong dan ketika gong dipukul, semua penduduk perlu berhenti daripada melakukan aktiviti masing-masing. Jika terdapat penduduk tidak berhenti daripada melakukan pekerjaan semasa gong dipukulkan,seluruh penduduk akan didenda iaitu memberi seekor babi kepada ahli keluarga si mati. Selepas itu,
mayat akan dimandikan dan setelah itu mayat akan dipakaikan dengan pakaian yang cantik serta bersih. Mayat akan berada di rumah selama dua hari sebelum dimasukkan ke dalam tajau iaitu bangkalan kaum Murut. Tajau akan ditutup dengan kayu dan di atasnya diletakkan lampu kecil bagi menakutkan hantu syaitan. Pada hari kedua tajau akan dibawa keluar dari bilik tepat pukul 12.00 tengah malam dan ketika ini ahli keluarga akan bertangis-tangisan sambil mengelilingi tajau tersebut. Pada hari ketiga, kaum lelaki akan pergi ke tanah perkuburan untuk membaiki rumah perkuburan sekiranya terdapat kerosakan. Pada malam ke empat mereka akan bersuka ria sebagai menghormati malam terakhir si mati berada di rumah. Keesokan harinya, tajau mayat akan diusung dengan menggunakan usungan kayu ke tanah perkuburan. Ketika ini, ahli keluarga perempuan si mati akan menangis kerana mereka percaya akan roh si mati akan selamat ke syurga selain bertujuan mengucap selamat jalan. Proses yang kedua iaitu semasa pengebumian gong akan dibunyikan sepanjang jalan tajau dihantar ke tapak pengebumian dan tajau tersebut akan dihias dengan manikmanik beraneka warna dan dipaku dengan kayu yang berukir. Ketika ini mereka akan meraikan majlis makan-makan. Seterusnya proses yang terakhir iaitu selepas pengebumian, ahli keluarga akan meletakkan tiga potongan bara setelah empat hari tajau di tanah perkuburan. Bara-bara tersebut akan dikawal apinya oleh keluarga si mati, supaya roh si mati tidak dapat meniup api tersebut kerana mereka percaya sekiranya si mati dapat meniup api sehingga menyala kemungkinan rumah tersebut ditimpa bencana. Adat tolak bala akan diadakan bagi menandakan pantang larang adat kematian sudah selesai.
TARIAN
1) Tarian Lansaran Tarian lansaran merupakan tarian yang amat terkenal dalam suku kaum Murut. Kebiasaannya, tarian ini hanya dilakukan di lantai khas yang berukuran kira-kira 81 kaki persegi. Lokasi lantai khas terletak di tengah-tengah rumah panjang yang diperbuat menggunakan kayu bulat. Kayu bulat dipasang berlapis-lapis secara khusus supaya boleh melantun seperti "spring". Dalam tarian ini terdapat sekumpulan penari lelaki dan perempuan. Kaum perempuan akan memakai pakaian tradisional warna hitam dan hiasan manik-manik yang berwarna-warni. Bagi kaum lelaki mereka akan memakai topi berbulu burung serta pakaian diperbuat daripada kulit kayu bercampur kain berwarna. Dalam tarian
ini, penari akan membuat satu bulatan sambil melonjak-lonjak di atas lantai lansaran dengan diiringi oleh bunyi hentakan susunan kayu bulat di bahagian bawah lantai lansaran. Selain itu, penari lelaki akan melonjak ke atas untuk mencapai "kinkilat" yang digantung di bahagian atas sambil bersorak tanda gagah. Pengakhiran tarian Lansaran ini ialah berbalas-balas pantun tanda mengeratkan lagi tali silaturahim antara mereka. Pada masa dahulu, tarian ini diadakan bagi menyambut kepulangan para pahlawan yang telah mencapai kemenangan setelah bertarung di medan pertempuran.
2) Mansayau Tarian Mansayau ini dilakukan oleh suku kaum Murut di Limbawan. Kebiasannya tarian ritual ini dipersembahkan di majlis-majlis perkahwinan, hari-hari kelepasan am suku kaum Murut seperti hari Pesta Menuai Padi. Tarian ini akan diiringi dengan pukulan sembilan biji gong, sebuah gendang dan satu set bakakung atau kulintangan. Alat-alat yang terdapat dalam tarian ini akan dipalu mengikut rentak-rentak tertentu dan yang lazim dimainkan ialah pukulan benama magadang. Melalui tarian ini,ragam-ragam tarian tidak terhad kepada satu bentuk sahaja dan boleh ditarikan oleh sepasang penari (lelaki dan wanita). Bagi konteks pakian pula, penari lelaki aka memakai pakian yang dipanggil bangkad dan abag sementara pakaian wanita pula dipanggil linambongan dan pinangkit.
PERAYAAN
Perayaan Mansisia Perayaan Mansisia dikenali Hari Pesta Menuai dalam bahasa Murut iaitu "Orou Napangaan Nanantab". Walau bagaimanapun nama sebenar perayaan selepas menuai bagi suku kaum Murut adalah " Mansisia". Sebelum perayaan tersebut diadakan, setiap keluarga akan menyumbangkan beras hasil dari titik peluh mereka kepada Ketua Masyarakat (Penghulu). Beras akan dimasak sama ada dibuat tapai atau dijadikan nasi. Selain itu,mereka juga akan menyumbangkan wang untuk membeli lauk-pauk semasa perayaan. Setelah hari Mansisia menjelang, semua penduduk kampung akan menghadiri jamuan makan/minum di Tulus (Rumah Panjang) atau di Rumah Ketua Masyarakat jika kampung berkenaan tidak mempunyai " Tulus". Salah satu acara rasmi yang akan berlangsung dalam perayaan tersebut adalah minum tapai yang dipanggil " Pansisiaan". Semua penduduk kampung dikehendaki meminum tapai tersebut sebagai satu tradisi ( adat ). Pada masa yang
sama, perayaan Mansisia ini akan membuat semua penduduk kampung dapat menikmati hasil tuaian setiap keluarga memandangkan beras yang disumbangkan sebelumnya dicampur-gaulkan sebelum dimasak. Antara tujuan perayaan Mansisia ini dilakukan adalah sebagai hari kesyukuran dan bersukaria. Hari tersebut juga dianggap sebagai hari Kelepasan Am bagi para petani. Kebiasanya perayaan tersebut dilengkapi dengan beberapa acara yang menarik seperti persembahan kebudayaan, minum tapai dan bermacam-macam lagi sesuai dengan suasana sambutan " Mansisia ".
PAKAIAN Bagi pakaian Adat suku kaum Murut, lelaki memakai jaket barbaru dan cawat dari kulit kayu puputul yang dilukis dengan motif dari manik atau warna. Perhiasan kepalanya tupi sinulatan juga dari kulit kayu. Wanita menggayakan pakaian pinongkolo dari kain kapas berhiaskan motif sarat dari manik-manik berwarna-warni. Perhiasan diri juga dari manik seperti rantai rarangkol dan hiasan kepala salupai.
