9. Sınıf Coğrafya Akıllı Defter

Bu defter, siz öğretmenlerimize özel olarak boşlukları doldurulmuş bir şekilde basılmıştır. Mavi renkli, italik yazılar, öğrencilerinize yazdırabilmeniz amacı ile öğrenci defterinde boş bırakılmıştır.

Bu ürünün bütün hakları ÇÖZÜM DERGİSİ YAYINCILIK SAN. TİC. LTD. ŞTİ.ne aittir. Tamamının ya da bir kısmının ürünü yayımlayan şirketin önceden izni olmaksızın fotokopi ya da elektronik, mekanik herhangi bir kayıt sistemiyle çoğaltılması, yayımlanması ve depolanması yasaktır.

Çözüm Yayınları Grafik Birimi

Çözüm Yayınları Dizgi Birimi

2015, Ankara

Yorum Matbaacılık (0312) 395 2112

Değerli Öğretmenim,

FATİH Projesi ile ülkemizdeki hemen hemen tüm okullarımıza "akıllı tahtalar" yerleştirildi ve siz değerli öğretmenlerimizin kullanımına sunuldu. Akıllı tahtalar doğru bir şekilde kullanıldığında öğrenme süreçlerini hızlandıran, öğrenme düzeyini artıran etkili bir eğitim aracıdır. Akıllı tahtaların etkili bir şekilde kullanılabilmesi için seçilecek içerik büyük önem taşımaktadır. Çözüm Yayınları, akıllı tahta ile ders işleme sistemini Türkiye'de ilk uygulayan kuruluştur. Bünyesinde barındırdığı tüm dershanelerde bu sistem günümüze kadar başarı ile kullanılmıştır. Bu teknolojiyi kullanmanın getirdiği tecrübe ile hem öğrenci hem de öğretmeni aktif bir şekilde derste tutacak, öğrenme becerilerini maksimum düzeye çıkaracak içerikleri üretmek, Çözüm Yayınlarının kültüründe yer alan önemli bir birikimdir. Şu an kullandığınız bu eser, bu birikim ve tecrübenin bir ürünüdür. Uygulamalar sonucunda her yıl geliştirilerek bugünkü hâlini almıştır. Bu ürünün tamamlayıcısı olan "Akıllı Tahta Programı"mız ile öğretmenlerimiz tahtada dersini anlatırken öğrencilerimiz basılı bir materyal olan akıllı defterlerinden dersi takip edecek ve sizin tahtaya yazdığınız bilgileri defterlerine not edeceklerdir. Yeni bir yaklaşımda bulunarak Öğretmenler İçin Özel Akıllı Defter hazırladık. Öğretmenlerimiz için hazırladığımız bu defterde, öğrencilerimizde bulunan Akıllı Defterlerdeki not almak için bırakılan boşluklar dolduruldu. Öğrenci defterinde olmayan ancak öğretmen defterinde yer alan kısımlar farklı bir renk ile belirtilmiştir.

3. Dağ İçi Ovası Dağ içlerinde eğimin azaldığı yerlerde akarsuların taşıdığı malzemeyi biriktirmesiyle oluşur.

Mavi renkli italik yazılar öğrenci defterinde yer almamaktadır. Öğretmenlerimiz bu bilgileri öğrencilerine yazdıracaktır.

4. Taban Seviyesi Ovası Akarsuların deniz seviyesine yaklaştığı yerlerde eğimin azalması nedeniyle taşıdığı maddeleri biriktirmesi sonucu oluşan ovalardır. Örnek:Gediz ve Menderes ovaları

Delta Ovası Akarsuyun, taşıdığı malzemeyi denize döküldüğü yerde biriktirmesiyle oluşur.

Öğretmenlerimiz için özel hazırlanan bu akıllı defter sayesinde, akıllı tahta olmadan da öğretmenlerimiz ders işleyebilir. Derslerden önce, anlatacakları konuları gözden geçirebilir. Ders anlatımı sırasında kullanacakları ek materyallerin notlarını defterlerine alabilirler. Birlikte başarmak dileğiyle… Çözüm Yayınları

1. BÖLÜM: Doğa ve İnsan - Harita Bilgisi..............................................5 2. BÖLÜM: Dünya’nın Şekli ve Hareketleri........................................... 23 3. BÖLÜM: İklim Bilgisi...................................................................... 32 4. BÖLÜM: Yer’in Şekillenmesi............................................................ 71 5. BÖLÜM: Beşeri Yapı..................................................................... 104 6. BÖLÜM: Mekansal Bir Sentez Türkiye............................................ 112 7. BÖLÜM: Bölgeler ve Ülkeler.......................................................... 115 8. BÖLÜM: İnsan ve Çevre............................................................... 118

Doğa ve İnsan - Harita Bilgisi

1. BÖLÜM I. DOĞA ve İNSAN Doğal Unsurlar

Dağ, akarsu, toprak, bitki, hayvan, rüzgar gibi unsurlardır. İnsanın oluşturmadığı unsurlardır.

Doğal Çevrenin İnsan Yaşamına Etkisi İnsan faaliyetlerinin hangi doğal unsurlardan etkilendiğini tablo üzerinde gösterininiz. Doğal Unsurlar İnsan Faaliyetleri

Toprak

Hayvancılık

X

Yerleşme

X

Hava

Su X

X

Ulaşım Madencilik

X

Tarım

X

X X

X X

Balıkçılık

Muhteşem Dörtlü Doğal ortamda sürekli etkileşim halinde bulunan dört ortam; Atmosfer (Hava Küre), Hidrosfer (Su Küre), Biyosfer (Canlılar Küresi) ve Litosfer (Taş Küre)’dir.

Doğayı oluşturan dört temel unsur Bu yağışların bir kısmı yeraltına sızar, bir kısmı denizlere, okyanuslara ulaşır, bir kısmı ise buharlaşarak tekrar atmosfere yükselir. Yağışlarla yere düşen suları canlılar tüketir ve yaşamlarını devam ettirirler. Böylece su döngüsü devam eder. Su buharı transferi

Yağış

Buharlaşma

Terleme

Buharlaşma Yağış

Süzülme

Nehir

Göl Kara

Yeraltı Suyu Akışı

Geri akış

Deniz

9. Sınıf / Co rafya / Akıllı Defter

5


1. BÖLÜM li şit

z

ga

Çe

Doğayı saran

Yerkabuğunun

gaz küresi

en dış katmanı

Hava Küre

Su Küre

Taþ Küre

Canlý Küre

İnsan, bitki, hayvan, mikroorganizma gibi doğal ortam içinde yaşayan küredir.

yi inceler

yi inceler

yi inceler

Klimatoloji

Hidrografya

Jeomorfoloji

canlıların

oluşturduğu

yi inceler

Biyocoðrafya

II. HARİTA BİLGİSİ Bir çizimin harita olabilmesi için;

Coğrafi Rehberim: Haritalar

1 Kuşbakışı görünüm olmalı, 2 Bir ölçek olmalı, 3 Düzleme aktarılmış olmalıdır.

Yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün kuşbakışı görünüşünün belirli bir ölçek dahi

1

2

linde küçültülerek düzleme aktarılmış haline harita denir.

3

Yeryüzünün tamamının veya bir bölümünün kuşbakışı görünümünün belli bir oranda küçültülerek düzlem üzerine aktarılmasına harita denir. Aşağıdakilerden hangisi harita çiziminde uyulması gereken kurallardan biri değildir? A) Küçültme oranının yapılması B) Düzlem üzerine aktarılması C) Kullanım amacının belirlenmesi D) Kuşbakışı görünüşün olması E) İzohips (eşyükselti) eğrisinin kullanılması

6


İzohips eğrileri bütün haritalarda olmak zorunda değil, sadece yükseltileri gösteren haritalarda kullanılır.


1. BÖLÜM 1. Noktalama

 Genellikle il, şehir merkezleri ve diğer yerleşim birimlerinin konumlarını göstermek için kullanılır.  Nüfus ve diğer bazı özelliklerin, yoğunluk ve dağılışını göstermek için kullanılır.  Noktaların bu tip haritalarda sıklaşması yoğunluğun arttığını gösterir.

Türkiye Pamuk Üretimi

2. Çizgiler  Akarsu ve yollar çizgi ile gösterilir.  Ülke, il, ilçe, bölge, göl ve deniz gibi unsurların sınırları çizgilerle gösterilir.  Sıcaklık çizgilerle gösterilir. Bunlara izoterm eğrisi denir.

Türkiye Temmuz Ayı Sıcaklık Haritası  Basınç ve derinlikler çizgilerle gösterilir. Basınç eğrilerine “izobar”, derinlik eğrilerine “izobat” denir.  Yükselti değerleri izohips yöntemi ile çizgilerle gösterilir.

İzohips (Eş Yükselti) Yöntemi Özellikleri:

Deniz seviyesinde aynı yüksek noktada birleşerek oluşan iç içe kapalı eğrilerdir. * Birbirini kesmezler. * Birbirini çevreleyen kapalı eğrilerdir. * İzohips arası yükselti farkı aynıdır. * İzohips sayısı ve yükselti aralığı ölçeğe göre değişir. * İzohips sıklaşırsa eğim fazla, seyrelirse eğim azdır. * 0 m ⇒ deniz seviyesidir. * Her izohips kendinden yüksek izohipsi çevreler. En dış = en düşük, en iç = en yüksek yeri gösterir.

Bir yüzey şeklinin eş yükselti eğrileriyle gösterilmesi

* (→←)İşareti kapalı çukur (çanak) olan yerleri gösterir.


7


1. BÖLÜM

Yukarıdaki izohips haritasında gösterilen K - L doğrultusunun profili aşağıdakilerden hangisidir? K

L

K

L K

L K

L K

L

Şekilde 2 tepe, 1 çukur alan vardır. Bu yüzden cevap E dir.

3. Renklendirme 0–500 => yeşil / 500 - 1000 => sarı / 1000 - 1500 => turuncu / 1500 - 2500 => kahverengi

Türkiye Fiziki Haritası Bir fiziki haritada Çukurova ile Konya Ovası’nın farklı renklerle belirtilmiş olması, bu ovaların aşağıdakilerden hangisi bakımından farklı olduğunu gösterir? A) Yıllık yağış tutarı

B) Yükselti

D) Jeolojik Yapı

C) Yüz ölçümü

E) Toprak türü

Renkler yükseltiye göre değişir. Çukurova alçak olduğu için yeşil, Konya Ovası 500 m.den yüksek olduğu için sarı ile gösterilir.

4. İşaretlendirme  Haritalarda karmaşıklığı önlemek için farklı işaretler kullanılır. Yani her sembol bir anlama gelir. Sembollerin ne anlama geldiği haritanın alt köşesindeki lejant bölümünde gösterilir. Boksit Boksit Alüminyum Alüminyum Manganez Manganez Volfram Volfram Antimon Antimon

Demir Demir Bakr Bakır Bor Bor Krom Krom

Cıva Cva

Kurun Kurşun

Fosfat Fosfat

Çinko Çinko

Tuz Tuz

Kükürt Kükürt

EGE DENİZİ DENZ EGE

KARADENZ KARADENİZ

AKDENİZ AKDENZ

Türkiye Maden Çeşidi Haritası

8


Mermer Mermer Zmpara Zımpara Barit Barit Nikel Nikel


1. BÖLÜM 5. Gölgelendirme Yöntemi

Yerşekillerinin eğime göre gölgelendirilmesidir. Haritanın bir köşesinden 45º eğimle bir ışık verildiği düşü-

nülür. Eğimli yerler gölgeli, düz yerler aydınlık olarak algılanır.

6. Tarama Yöntemi

Yerşekillerinin eğime göre taranmasıdır. Eğim fazlaysa tarama çizgileri

– Kalın

– Sık

– Kısa olur.

Eğim az ise ince, seyrek, uzundur.

7. Kabartma Yöntemi

Yerşekillerinin kabartma yöntemi ile oluşturulan maket-

ması zor olduğundan kullanım alanı dardır.Yerşekillerini

leridir. Gerçeğe en yakın olanıdır. Fakat yapılışı ve taşın-

üç boyutlu olarak gösterdiği için görsellik niteliği fazladır.

Kabartma Harita

Kullanım Amaçlarına Göre Haritalar 1. Genel Haritalar a) Siyasi ve İdari Haritalar

Ülkelerin başka ülkelerle sınırlarının gösterilmesi => siyasi Ülkenin kendi içindeki il, ilçe, bölge gösterilmesi => idari Türkiye’nin il ve ilçeleri idari haritada gösterilir. Ancak

ABD’nin eyaletlerini gösteren haritalar siyasi haritadır. Çünkü her eyalet farklı bir ülke gibidir. Dünya Siyasi Haritası


9


1. BÖLÜM b) Beşeri ve Ekonomik Haritalar

Nüfus, göç, tarım, sanayi, hayvancılık, turizm vb. da-

ğılışını gösterir. Beşeri haritalarda daha çok insana ait (nüfus, göç), ekonomik haritalarda insanın ekonomik

faaliyetlerine ait özellikler (tarım, sanayi, turizm gibi) gösterilir.

c) Fiziki Haritalar

Yerşekillerinin fiziki yapısı, dağılışı, yükseltilerini gösterir. Yük-

selti değerleri yeşil, sarı, kahverengi gibi renk tonlarıyla gösterilir.

Türkiye Fiziki Haritası

Fiziki haritalardan yararlanılarak yer şekilleri eğim, profil ve yükselti basamakları tespit edilir, Tüm haritalarda uzunluk, alan, yön ve koordinat belirlemeleri yapılabilir.

2. Özel Haritalar =

Belirli bir konu için hazırlanan haritalardır.

(Toprak haritası, iklim haritaları, askerî haritalar)

Projeksiyon Tipleri = Haritalardaki hata payını en aza indirebilmek için ya-

pılan çizim yöntemidir.

1. Konik Projeksiyon = 30o - 60o (Türkiye, İtalya, Fransa, İspanya, Portekiz)

enlemleri arasında kalan orta kuşak bölgelerinin çiziminde kullanılır.

Konik Projeksiyonu ile Çizilen Avrupa Haritası

10



1. BÖLÜM

2. Düzlem Projeksiyon = 60o–90o enlemleri arasında özellikle Kuzeykutup bölgesi ve Antarktika’nın çiziminde kullanılır.

Dünya Haritasının Düzlem Projeksiyonu

3. Silindirik Projeksiyon= 0–30o (Endonezya, Brezilya, Malezya) enlemleri arasını daha iyi gösteren haritalardır. Dünya haritaları çoğunlukla silindirik projeksiyonla çizilir.

Haritayı Oluşturan Unsurlar Haritada olmazsa olmazlar şunlardır; 1. Amacı belirtilen başlık 2. Yön oku 3. Harita anahtarı (lejant) 4. Ölçek (küçültme oranı) 5. Coğrafi koordinatlar (Paralel ve meridyenler) 6. Kuşbakışı görünüm

Ölçek Nedir? => Haritalardaki küçültme oranıdır. Haritadaki uzunluğun gerçek uzunluğa oranını ifade eder. Haritadaki Uzunluk HU Ölçek = ⇒ = Gerçekteki Uzunluk GU


11


1. BÖLÜM Ölçekler Kaça Ayrılır?

1. Kesir Ölçek = Ölçek paydası ile ölçek ters orantılıdır.Yani payda büyüdükçe ölçek küçülür.

2. Çizgi Ölçek = Haritadaki uzunluğun gerçekte ne kadar olduğu bir şerit üzerine işaretlenmesiyle oluşan ölçek.

Aşağıdaki çizik ölçeğin kesir ölçek olarak karşılığını bulunuz. Ölçek =

Aşağıdaki ölçeklerden hangisi

1 1500000

HU 5 cm 1 cm 1 = = = GU 250 km 50 km 5.000.000

kesir ölçeğini göstermektedir?

(Çizik ölçeklerin uzunlukları 5’er cm, çentikler arası 1 cm’dir.

1 = 15 km 15.00000 15 km aralıkla çizilmeli O yüzden (C)

1/2 . 000.000

Aşağıdaki kesir ölçeklerin çizgi ölçek karşılığını bulunuz. 1 / 2.000.000

1cm = 20 km

2 cm = 40 km’yi gösterir.

O halde 40 ve katları yazılır. Marmara Bölgesi’nin haritası aşağıdaki çizgi ölçeklerden hangisi ile çizilirse ayrıntı gösterme gücü daha az olur? (Çentikler arası 1’er cm’dir.)

En fazla çentik aralığı E olduğundan en fazla küçülten ve an az ayrıntı gösterende odur. Dolayısıyla en çok küçültme “E” seçeneğindeki çizgi ölçekle olur.

Aynı yeri gösteren ölçekleri farklı iki haritadan; ölçeği büyük olan duvarda daha fazla yer kaplar.

12



1. BÖLÜM Edirne Kırklareli

Babaeski

Lüleburgaz

Tekirdağ Çorlu

İstanbul İzmit Yalova

Gelibolu Erdek

Çanakkale

Bandırma

Adapazarı

Gemlik

Bursa

İnegöl

Bilecik

Balıkesir

I. Harita

II. Harita

• Büyük ölçeklidir.

• Küçük ölçeklidir.

• Ayrıntı fazladır

• Ayrıntı azdır.

• Hata payı azdır.

• Hata payı fazladır.

• Küçültme oranı azdır.

• Küçültme oranı fazladır.

• Dar alan gösterilmiştir.

• Geniş alan gösterilmiştir.

• Aynı alanı gösteren küçük ölçekli haritalara göre kağıt üzerinde

• Aynı alanı gösteren büyük ölçekli haritalara göre kağıt üzerinde daha az yer kaplarlar.

daha çok yer kaplarlar.

Ölçeklerine Göre Haritalar 1. Büyük Ölçekli Haritalar = Ölçeğin paydası küçük olan haritalardır. Plan => Ölçeği 1/20.000 – Topoğrafya => 1/20.000–1/200.000 Planlarda mahalle, sokak, ev gibi unsurlar, Topoğrafya haritalarında yerşekilleri izohipslerle gösterilir.

2. Orta Ölçekli Haritalar = 1/200.000 – 1/500.000 arası (Karayolu, uçuş ha-

ritaları, duvar haritaları)

3. Küçük Ölçekli Haritalar = 1/500.000 den daha küçük olan haritalardır.

(1/1.000.000, 1/5.000.000 gibi) Atlaslardaki Dünya ve Türkiye haritaları küçük ölçeklerle çizilir.

Aynı yüzey şeklini gösteren ölçekleri farklı iki izohips haritasında; 1.

Büyük ölçekli haritada izohips aralık değeri küçük olur. (10 m, 25 m.)

2.

Büyük ölçekli haritada izohips sayısı daha fazla olur.

Haritalarda Uzunluk ve Alan Hesaplamaları 1. Haritalarda Uzunluk Hesaplaması

Gerçek Uzaklık = Harita Uzunluğu x Ölçeğin Paydası


13


1. BÖLÜM

1/5.000.000 ölçekli bir Türkiye karayolları haritasında Ankara - İstanbul kentleri arası 6 cm olarak gösterilmiştir. Bu iki kent arasındaki kuşuçuşu gerçek uzaklık kaç km dir? => 6 x 5.000.000 => 30.000.000 cm => 300 km

Yandaki K ve L merkezleri arasında 60 dakika zaman farkı bulunmaktadır.

Bu iki yer arasının 10 cm olarak gösterildiği haritanın ölçeği aşağıdakilerden hangisidir?

A) 1/1 660 000

B) 1/1 665 000

D) 1/60 000 000

C) 1/16 650 000

E) 10.650 000

60 : 4 = 15° 111 x 15 = 1665 km H.Ö =

H.U G.U

=

10 1665

=

1 16.650.000

Farklı ölçeklerde çizilen haritalarda, enlem ve boylam dereceleri, gerçek alanı ve yükselti değerleri değişime uğramaz.

2. Haritalarda Alan Hesaplaması Gerçek Alan : Haritadaki Alan x (ölçek paydası)2 G.U = H.U x ÖP 1/800 000 ölçekli bir haritada 10 cm olarak gösterilen bir uzunluk 1/200 000 ölçekli başka bir haritada kaç cm olarak gösterilir? A) 10

14

B) 20

C) 30


D) 40

E) 80

=> 10 x 800.000

=> 80 km

H.U =

G.U Ö.P

=>

80 200.000

= 40 cm


1. BÖLÜM

Hayali Rehberler: Paralel ve Meridyenler a) Paraleller

Kuzey Kutbu 80° 70° 60° 50° 40° 30°

20° 10° 0° 10° 20° 30° 40° 50° 60° 70° 80°

90°

80° 70° 60° 50° 40° 30° 20° 10°

Ekvator

80° 90° Güney Kutbu

0° 10° 20° 30° 40° 50° 60° 70°

a’dan, d’ye doğru gidildikçe paralel yaylarının uzunlukları azalır.

Paralellerin Özellikleri Nelerdir? * 2 paralel arası 111 km’dir. * 90 tane kuzeyde, 90 tane güneyde vardır. * Ekvatordan kutuplara doğru boyları kısalırken, rakamsal değerleri artar. * Kuzeydekilere “kuzey paraleli”, güneydekilere “güney paraleli denir.” Paraleller arası uzunluk bulma;

Bazı enlem ve paraleller birtakım özellikleri nedeniyle özel isimler alır. 0o enlemi

Ekvator

23o27′ Kuzey enlemi

Yengeç Dönencesi

66o33′ Kuzey enlemi

Kuzey Kutup Dairesi

90° Kuzey enlemi

Kuzey Kutup Noktası

23o27′ Güney enlemi

Oğlak Dönencesi

66o33′ Güney enlemi

Güney Kutup Dairesi

90o Güney enlemi

Güney Kutup Noktası


15


1. BÖLÜM b) Meridyenler

Meridyenlerin Özellikleri Nelerdir? * 2 meridyen arası zaman farkı 4 dakikadır. * Ekvator üzerindeki 2 meridyen arası uzaklık 111 km’dir. Kutuplara gittikçe aralarındaki uzaklık azalır. * 180 tane doğuda, 180 tane batıda toplam 360 meridyen vardır. * Kutuplarda birbirleriyle birleşirler. * Birbirini 180º’ye tamamlayan karşıt meridyenlere “antimeridyen” denir.

Her Noktaya Ayrı Bir Saat - Yerel Saat

* Her meridyenin kendine ait bir yerel saati vardır.

* Yerel saat daha çok ibadet vakitleri için kullanılır.

* Gün içinde gölgenin en kısa olduğu öğle vaktinde yerel saat 12:00 kabul edilir.

Zaman Hesaplamaları Doğuya gidildikçe yerel saat farkı toplanır. Batıya gidildikçe yerel saat farkı çıkarılır.

16



1. BÖLÜM

Yanda konumları gösterilen A – D arası uzaklık 7326 km’dir.

B noktası, A ile C noktasına eşit uzaklıkta bulunmaktadır. Buna göre, B noktasının yerel saati ve A noktasının

boylam derecesi aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? A

B

A) 80° Batı

14.16

B) 52° Doğu

23.04

C) 80° Doğu

01.56

D) 40° Batı

15.21

E) 52° Batı

17.52

7326 : 111 = 66o

26 + 14 = 40

66o – 14o = 52o

40 . 4 = 160ı ⇒ 2 saat 40ı

52 : 2 = 26o

20:32 – 2:40 = 17:52

• K merkezinde güneş 10°Batı boylamına göre 1 saat 20 dakika sonra doğmuştur. • Aynı gün L merkezinde güneş 20°Doğu boylamına göre 2 saat sonra batmıştır. Buna göre, K ve L merkezlerinin boylamları aşağıdakilerden hangisidir? K

L

A)

30° Doğu

25° Batı

B)

30° Batı

10° Batı

C)

10° Doğu

20° Doğu

D)

10° Batı

30° Batı

E)

10° Doğu

10° Batı

K

L

1 sa 20ı = 80ı

2 sa = 120ı

80 : 4 = 20o

120 : 4 = 30o

10 + 20 = 30o B

30–20oD = 10oB


17

1. BÖLÜM


Öğle saatinde; Güneş ışınları gün içinde en büyük açıyla düşer, güneş ışınları ufukta en yüksek noktaya ulaşır. Bir cismin gün içindeki en kısa gölge boyu ölçülür. Bu anda saat 12:00 dir.

Uluslararası Saat Dilimleri 360 meridyen 15o’lik aralıklarla 24 tane saat dilimine ayrılmasıyla uluslararası saat dilimleri belirlenmiştir.

135° Batı meridyeni hangi saat diliminin sınırları içerisinde kalır?

135 : 15 = 9 batı olduğundan 24 – 9 = 15. dilim

Doğu-batı doğrultusunda geniş alan kaplayan ülkelerde çok sayıda meridyen geçeceği için birden fazla ortak saat kullanılır. (Örneğin; Kanada, ABD, Rusya ve Çin)

18



1. BÖLÜM

Türkiye’de 1978 yılında başlayan uygulama ile yazın 45oD meridyenindeki Iğdır’ın kışın ise 30oD meridyenindeki İzmit’in yerel saati ortak saat olarak kullanılmaktadır.

Ulusal (Ortak) Saat

– 15 ve katları meridyenler esas alınır. – Ortak saatler bir meridyenin yerel saatinin ülke genelinde kullanılmasıdır.

Yandaki şekilde 23 Eylül’de X merkezinde Güneş’in ufuk düzlemi üzerindeki yükseltisi gösterilmiştir. Y merkezinin ye rel saati X kentinden 3 saat ileridir. Buna göre, Y merkezinde güneşin ufuk düzlemindeki

görünüşü aşağıdakilerden hangisinde gösterilmiştir?

X kentinde saat 15:00 civarı gibidir. Y merkezinde 3 saat daha ileri olduğu için güneş batma konumunda olacaktır. Yani 18:00 civarında batmaya yaklaşır. Cevap B’dir.


19


1. BÖLÜM ÇİZGİLERİN DİLİ Yer Şekillerinin Çizgilere Yansıması Eş Yükselti Eğrilerinden Profil Oluşturalım

Bir Topoğrafya Haritasından Profil Çıkarılması

Eş derinlik eğrilerine “izobat” adı verilir. İzobatlar su altındaki yer şekillerini gösterir.

a)

b)

c)

d)

e)

f)

g)

h)

a) Akarsu Vadisi: Eğrilerin “V” şeklini aldığı yerler akarsu vadilerini gösterir. b) Tepe: Birbiri üzerinde daralan eğrilerin en üstündeki noktadır. c) Sırt: İzohipslerin iç bükey oldukları yerler “V” sırtları gösterir. d) Falez: Kıyı çizgisi boyunca sık aralıklı eğrilerle gösterilir. e) Boyun: Birbirlerini çevrelemeyen, komşu izohips eğrilerinin arasında kalan yerlere boyun denir. Şekilde “X” ile gösterilmiştir. f) Haliç: Kıyı çizgisinin akarsu ağızlarında içeriye doğru girinti yaptığı şekillerde gösterilir. g) Çanak: İzohips eğrilerinin alçaldığını, yani çukur alanları gösterir. Çukur alanları göstermek için “ ” işareti kullanılır. h) Delta: Akarsuların denize döküldükleri yerlerde, denize doğru çizilen “V” şekilleri ile gösterilir.

20



1. BÖLÜM Eğim Hesaplama

Eğim =

Yükselti Farkı x 100 veya 1000 Yatay Uzaklık (m)

Not: Soruda % isterse 100 ile ‰ isterse 1000 ile çarpılır.

1/500 000 ölçekli bir haritada iki yer arasındaki uzaklık 30 cm dir. Bu iki yer arasındaki yükselti farkı 900 m olduğuna göre, eğim binde kaçtır? A) 33

B) 18

C) 15

G.U = H. U x ÖP

D) 10

E) 6

E = 900.1000 = a6 150.000

= 30 x 500.000 15.000.000

& 150 km

150.000 m

Uzunluğu 500 km olan bir akarsuyun kaynağıyla ağzı arasında, yatağı boyunca, belli yükselti ve mesafelerde görülen yer şekilleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Yükselti (m)

Mesafe (km)

Yer şekli

400 - 170

0 - 100

V vadi

170 - 100

100 - 300

Plato

100 - 50

300

Çağlayan

50 - 10

300 - 450

Ova

10 - 0

450 - 500

Delta

Buna göre, bu akarsuyun aktığı yüzeyin profili aşağıdakilerden hangisidir?

(2010 LYS - 3) Tabloya bakarsak bu profilin A olduğunu görürüz.


21

1. BÖLÜM


DÜNYA’NIN KENDİNE HAS ŞEKLİ - GEOİD Dünya, Ekvator’dan şişkin kutuplardan basık özel bir şekle sahiptir. Bu şekle geoid denir.

Geoid olmasının kanıtları _ Ekvator yarıçapı, kutuplar yarıçapından uzun. _ Yerçekimi kutuplarda fazla, ekvatorda az. _ Dünya üzerinde çizilecek en uzun çember ekvatordur.

Dünyanın şekli geoiddir.

Dünya’nın Küresel Şeklinin Sonuçları * Dünyanın bir yarısı aydınlık, diğer yarısı karanlıktır. * Güneş ışınlarının geliş açısı ekvatordan kutuplara doğru gidildiğinde azalır. * Güneş ışınlarının atmosferde katettiği yol ekvatordan kutuplara doğru artar. * Sıcaklık ekvatordan kutuplara azalır. * Kalıcı kar sınırı ekvatordan kutuplara gidildikçe deniz seviyesine yaklaşır. * Çizgisel hız ekvatordan kutupa gidildikçe azalır. * Paralellerin boyları ekvatordan kutba gidildikçe azalır. * Meridyenlerin mesafesi ekvatordan kutba gidildikçe azalır. * Evatorda T.A.B – Kutuplarda TYB oluşmasına neden olur. * Kutup yıldızı GYK’de görülmez. KYK’da farklı açılardan görülür.

Sıcaklığın Ekvator’da yüksek olması termik alçak basınç oluşumuna, kutuplarda düşük olması ise termik yüksek basınç oluşumuna neden olur.

22


Dünya’nın Şekli ve Hareketleri

2. BÖLÜM Dünya’nın Hareketleri 1. Dünya’nın Günlük Hareketi 24 saat => 1 gün => günlük hareket

Günlük Hareketin Sonuçları * Gece-gündüz oluşur ve birbirini izler. * Gün içinde güneş ışını geliş açısı değişir. * Gün içinde gölge boyları değişir. * Gün içinde sıcaklık farkları ortaya çıkar. * Yerel saat farkı oluşur. * Sürekli rüzgar ve okyanus akıntılarının yönlerinde sapma olur. (KYK – sağa, GYK - sola) * 30o DYB, 60o DAB oluşur. * Batıdan doğuya dönmesi güneşin doğuda erken doğmasına neden olur.

Dünya ekseni çevresindeki hareketini batıdan doğuya doğru 24 saatte yapar.

* Fiziksel (mekanik) ufalanma oluşur. * Kıyılarda meltem rüzgarları oluşturur. * Yönler ortaya çıkar ( Doğu – batı )

Dünya’nın Günlük Hareketinin Sonuçları

Deniz Meltemi (Gündüz)

Kara Meltemi (Gece)


23


2. BÖLÜM

Vadi Meltemi (Gündüz)

Dağ Meltemi (Gece)

Sürekli rüzgarların yönlerinde sapmalar ortaya çıkar. Rüzgarlar kuzey yarımkürede sağa, Güney yarımkürede sola saparlar.

Yerel saat farkları dünyanın Aşağıdakilerden hangisi Dünya’nın günlük hareketinin sonuçlarından biridir? A) Dünya’nın bir yarısı aydınlık iken, diğer yarısı karanlıktır. => Dünyanın şekli B) Dünya’nın ekseni etrafındaki dönüş hızı Ekvator’dan kutuplara gidildikçe azalır. => Dünyanın şekli C) Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe, Güneş ışınlarının düşme açısı küçülür. => Dünyanın şekli D) Yerel saat farkları oluşur. => Dünyanın günlük hareketi E) Ay tutulması sırasında Yer’in gölgesi Ay yüzeyine daire şeklinde düşer. => Dünyanın şekli

24


günlük hareketi sonucu oluşur.


2. BÖLÜM 2. Dünya’nın Yıllık Hareketi

Dünya yıllık hareketini güneş etrafında 365 gün 6 saatte tamamlar. Buna bir yıl denir. Dünya yıllık hareketini elips şeklindeki bir yörüngede tamamlar. 3 Ocak Günberi

21 Mart

21 Aralýk

4 Temmuz Günöte

21 Haziran

23 Eylül

Yörüngenin Elips Şeklinde Olmasının Sonuçları * Dünyanın güneşe uzaklığı yıl boyunca değişir. * Dünyanın yörüngedeki dönüş hızı yıl boyunca değişir. * Eylül ekinoksu 2 gün gecikir. * Yarım kürelerde mevsim süreleri de farklılaşır.

Dünya’nın Güneş’e yaklaşıp uzaklaşmasının sıcaklığın dağılışına etkisi yok denecek kadar azdır.

Eksen Eğikliği Ekliptik (Yörünge Düzlemi) ile ekvator düzlemi arasındaki açı 23o27ı dır ve eksen eğikliğini gösterir. Yer ekseni ile ekliptik (yörünge düzlemi) arasındaki açı 66o33ı

dır ve eksen eğikliğini

gösterir. Ekvator Düzlemi ile yer ekseni arasındaki açı 90o

dir ve dünyanın şekli sonucunda

oluşmuştur.


25


2. BÖLÜM Yer ekseni E E

Ekliptik (yörunge) Düzlem

66°33 23°27 E

Ekvator

Eksen eðikliði

21 Haziran

YD

E

21 Mart

23°27K 23 Eylül

OD

21 Aralýk

0°

23°27G

Yıl boyunca güneş ışınlarının dik geldiği alanlar yengeç ve oğlak dönencesi arasında sürekli değişir.

Eksen Eğikliğinin Sonuçları 1. Güneş ışınlarının dik geldiği yerler ve ışınların geliş açıları yıl boyunca değişir. 2. Aydınlanma çemberi yer değiştirir. 3. Dönenceler ve kutup daireleri oluşur. 4. Güneş’in doğuş batış saatleri değişir. 5. Farklı yarım kürelerde aynı anda farklı mevsimler yaşanır. 6. Güneş ışınları sadece, dönenceler arasına dik gelir. 7. Ekvator’dan kutuplara gidildikçe gece- gündüz süre farkı artar. 8. Matematik iklim kuşakları oluşur. 9. Dönenceler arasındaki noktalarda bakı etkisi azalır.

Dünya’nın Yıllık Hareketinin Sonuçları * Yıl içinde güneş ışınlarının geliş açısı değişir. * Sıcaklık yıl içinde değişir. * Gölge boyları yıl boyunca değişir. * Mevsimler oluşur. (Yalnızca Orta Kuşakta) * Muson rüzgarları oluşur. * Güneşin ufukta doğduğu yer ve zaman değişir.

26



2. BÖLÜM Mevsimlerin Etkisi

KYK

Mevsim Başlangıcı

GYK

İlkbahar

21 Mart

Sonbahar

Yaz

21 Haziran

Kış

Sonbahar

23 Eylül

İlkbahar

Kış

21 Aralık

Yaz

Cisimlerin öğle vakti gölge boylarına etkisi

Gölge yok

45

Gölge cisimden kýsa

cisim

70

ýþýn

cisim

ýþýn

cisim

ýþýn

cisim

ýþýn

25 Gölge cisimden büyük

Eþit

Işınların geliş açısı ile gölge boyu arasında ters orantı vardır. Gece - Gündüz Süresine etkisi Hangi mevsimde güneş ışını daha dike yakın alırsa gündüz uzar, gece kısalır.

Dünya’nın Güneş çevresindeki konumlarının gösterildiği yukarıdaki şekilde hangi aralıklarda Türkiye’de gece süresi daha uzundur? A) I ve II

B) I ve IV

D) II ve IV

E) III ve IV

C) II ve III

23 Eylül ile 21 Mart arasındaki günlerde güneş ışınları Güney Yarımküredeki noktalara daha dik geleceği için Türkiye’de gündüzler kısa, geceler uzun olur.


27


2. BÖLÜM Güneş’in Doğuş ve Batış Saati

40° Doðu A

60°

B

40° Kuzey Yarýmküre

C

20°

D

0° Ekvator

E

20°

F

40° Güney Yarýmküre

G

60°

ØØ 21 Haziran’da gündüz süresi en uzun olan A’da güneş en erken doğar, en geç batar, A,B,C noktalarında 12 saatten uzun gündüzler yaşanır. ØØ D’de yıl boyunca güneş 06:00’da doğar 18:00’da batar. ØØ 21 Haziranda E, F ve G’de 12 saatten kısa gündüzler yaşanır. Güneş en geç G’de doğar.

Aşağıdaki tabloda beş bölgenin 21 Hazirandaki gece – gündüz süreleri saat alarak gösterilmiştir. Bölgeler

Gündüz süresi

Gece süresi

I

18

6

II

12

12

III

17

7

IV

9

15

V

8

16

Buna göre, hangi bölgeler Güney Yarım Küre’de yer alır? A) I ve III

B) II ve IV

D) III ve V

E) IV ve V

C) III ve IV

12 saatten daha kısa gündüz yaşayan yerler güney yarım kürededir.

28



2. BÖLÜM

ÖZEL TARİHLER

21 HAZİRAN

21 ARALIK

23 EYLÜL

21 MART


29


2. BÖLÜM

21 Aralık tarihinden sonra GYK’de gündüzler kısalmaya başlar. Fakat 21 Mart tarihine kadar GYK’de gündüzler gecelerden daha uzundur.

23 Eylül tarihinden itibaren KYK’de geceler gündüzlerden uzun olmaya başlar.

İklim Kuşakları 1. Matematik İklim Kuşakları

* Eksen eğikliğine bağlı olarak oluşan kuşaklardır. * Sınırlarını dönenceler ve kutup daireleri oluşturur.

30



2. BÖLÜM 2. Sıcaklık Kuşakları

Sıcaklık Kuşakları

* Oluşumunda kara ve deniz dağılışının her iki yarım kürede farklı olması, okyanus akıntıları, hava kütleleri gibi faktörler etkili olmuştur.

* Sınırları bu nedenlerle her iki yarım kürede aynı enlemlerden geçmez. Örneğin sıcak kuşak KYK’de daha geniştir.

Matematik iklim ve sıcaklık kuşaklarının sınırlarının farklı olmasının nedenleri: ØØ Matematik iklim kuşakları eksen eğikliği ile oluşmuştur. Bu nedenle aydınlanmaya göre sınırları ortaya çıkar.

ØØ Sıcaklık kuşaklarında sıcaklık esas alınmıştır.

ØØ Kara ve denizlerin dağılışı da etkilemiştir.

ØØ Her iki yarımkürede farklı, okyanus akıntıları ve hava kütlelerinin etkili olabilmesi nedeniyle sınırları çakışmamıştır.


31

İklim Bilgisi

3. BÖLÜM Şeffaf Küre : Atmosfer Ekzosfer

Hava Durumu ve İklim ØØ Dar alanlarda etkili, kısa süreli atmosfer olaylarına hava durumu denir. ØØ Hava durumunu gösteren haritalara sinoptik haritalar denir. ØØ Bir yerin bulutlu, yağışlı veya rüzgarlı olması gibi özellikleri hava durumunu verir. Hava durumunu meteoroloji inceler. ØØ Geniş bir alanda uzun yıllar etkili olan atmosfer olaylarının ortalamasına iklim denir. İklimi klimatoloji bilimi inceler.

ur ur

zu

lo lu

şt

İKLİM

r ile

bu

rü

zg

ar

aş

ın

dı

rm

as

ıy

la

İKLİMİN ETKİLERİ

Yeryüzü şekillerinin oluşumunu

Kayaçların çözülmesini

E

tk

Toprak oluşumu türü ve hareketlerini Bitki örtüsünü

ki

le

r Giyeceklerini

Hayvan türleri ve dağılımını Fiziki Çevre

Et

Yeryüzüne dağılışını

Beslenme alışkanlıklarını İnsanların

Denizlerin tuzluluk oranını

Akarsu debi ve rejimlerini

Fizyolojilerini

Yerleşimlerini Kültürlerini

Karakterlerini

Tarım Hayvancılık

Ormancılık

32


Turizm Ekonomik Faaliyetlerini

Ticaret

Ulaşım Endüstri

İklim Bilgisi

3. BÖLÜM Atmosferin Özellikleri

* Hareketli olup, dünyayla birlikte döner. * İç içe katmanlardan oluşur. * Kalınlığı ekvatorda fazla, kutuplarda az (yerçekimi ve sıcaklık)

Atmosferin Etkileri

Aşırı ısınma ve soğumayı engeller. Canlı hayatını sağlar. İklim olaylarının yaşanmasını sağlar. * Güneşten gelen zararlı ışınları tutar. * Meteorları engeller

* Işınların dağılmasını sağlar. * Aşırı ısınma ve soğumayı önler.

Güneş Değişmezi - Güneşlenme Atmosferin yukarı tabakalarında, güneş ışınlarına dikey bir yüzeyde birim zaman ve alanın aldığı termik enerji miktarı. Bunun değeri dakikada bir santimetre kareye 1.94 kaloridir. Bu değer atmosferin alt tabakalarına inildikçe azalır. Kara ve denizler gündüzleri aldıkları ısıyı geceleri geri verir ve soğurlar. Olaya ısı yansıması denir. Atmosferin alt tabakalarının daha sıcak oluşunun başlıca nedenlerinden biri budur. Çünkü bu alt tabaka, sıcaklığını doğrudan doğruya güneşten alması dışında, bir de bu yansıma yoluyla ısınır.

Atmosferin Katmanları 1. Troposfer 200 m yükseldikçe 1oC sıcaklık azalır. %75 gaz, %100 su buharı vardır.

(Hem hem

dikey,

(İklim olayları sadece burda gerçekleşir.)

yatay

hava hareketleri olur.)

2. Stratosfer Sıcaklık –50 C° sabittir. Yatay hava hareketi vardır. => Sadece yatay hava hareketleri olur.

3. Şemosfer (2 kısımdan) a) Ozonosfer => Ozon gazından adını alır. UV ışınlarını tutar. Canlıların koruyucu katmanıdır. b) Kemosfer => Kimyasal olaylar maydana gelir. Az da olsa ışınlar tutulmaya devam eder.


33

3. BÖLÜM

İklim Bilgisi

4. İyonosfer Radyo dalgalarının yansıtıldığı katmandır. Gazlar iyonlara ayrılır. İyonlar arası elektron alış-veriş => Haberleşme sinyalleri, radyo dalgaları yansır.

5. Eksosfer Yerçekimi en az => bazı gazlar uzaya kaçar. Dış sınırı kesin olmamakla birlikte 10 bin km. sayılır.

Ozon Tabakasının Faydaları (Çok zehirli ve yakıcı bir gazdır.) ØØ Ozon gazı atmosferin 25 – 35 km. katmanlarında birikerek Güneş’in ultraviole ışınlarını tutar. ØØ Metan ve kloroflorokarbon gazları ozonu tehdit eder ve incelmesine neden olur.

İklİmİn Temel Elemanı - Sıcaklık Sıcaklık ve Isı Aynı Kavram mıdır? ØØ Isı enerjisinin termometre ile ölçülen değerine sıcaklık denir. ØØ Devamlı hareket halinde olan atomların bu hareketi ile ortaya çıkan enerjidir.

Isı Nasıl Taşınır? ØØ Isı enerjisi, sıcaktan soğuğa doğru hareket ederek taşınır. ØØ Isı katı cisimlerde kondüksiyon ile taşınır. ØØ Isının sıvı ve gazlardaki transferi konveksiyonel olarak gerçekleşir.

Her zaman sıcaklık Ekvator’dan kutuplara gidildikçe düzenli olarak azalmaz. Akıntılar, rüzgarlar, yükselti vb. etkenlerin etkisiyle sıcaklık dağılışı bazen enleme ters düşer.

Örnek: Kışın Sinop’un Ankara’dan sıcak olması, enlem etkisine ters bir durumdur.

34


İklim Bilgisi

3. BÖLÜM

Güneş ışınlarının atmosferde farklılaşması

A. Yeryüzünde Sıcaklık Dağılışını Etkileyen Faktörler 1. Güneş Işınlarının Düşme Açısı

enerji az (kutuplara doğru) enlem etkisi denir.

a) Dünya’nın Şekli

enerji fazla (ekvator çevresi)

Isıtılan alan Ekvator’da dar, kutupta geniştir. Bu nedenle kutuplara doğru birim alana düşen enerji ve sıcaklık azalır.

b) Yerin Eksen Eğikliği ve Yıllık Hareketi (Mevsim Faktörü) GYK Sıcak

GYK Sıcak

– Eksen eğikliği ve yıllık harekete bağlı olarak

KYK, Haziran – Ağustos arası yaz yaşarken,

KYK Sıcak

GYK Aralık – Şubat arası yaz yaşar.

KYK Sıcak


35

İklim Bilgisi

3. BÖLÜM c) Yerin Günlük Hareketi dönüþ yönü

d

AKÞAM D

b

GÜNDÜZ

GECE ÝKÝNDÝ

R

TO VA EK

azalır

ÖÐLE

KUÞLUK B SABAH

ÖÐLE

en fazla

ÝKÝNDÝ

enerji

KUÞLUK

artar.

DOÐU SABAH

BATI AKÞAM

Enerji birikiminin etkisi, ısınma - soğumanın gecikmesi nedeniyle KYK’de en sıcak aylar Temmuz - Ağustos ayları iken, en soğuk aylar Ocak - Şubat aylarıdır.

Öğle vakti Güneş ışınları en dik açılarla gelmesine rağmen, günün en yüksek sıcaklıkları 12:00 değil, 14:00’da ölçülür. Nedeni ısı birikimidir.

d) Bakı ve Eğim

36

ısınmadır. Dağın güneşe dö-

* Dağ yamaçlarındaki farklı

nük yamacına bakı denir.


KYK - güney GYK - kuzey

(dönenceler dışında)

yamaçlar bakıdır.

İklim Bilgisi

3. BÖLÜM Güneş ışınları

Bakı

Dulda

KYK’de dönence dışındaki noktalarda güney yamaçlar bakı iken GYK’de kuzey yamaçlardır. Dönenceler arasında ise bakı etkisi değişkendir.

2. Güneşlenme Süresi Havadaki su buharı (bulut) fazla ise => sıcaklık kolay tutulur. (nemli yerlerde ısınma ve soğuma yavaşlar.) kuru yerlerde artar.

Aşağıda Ankara’daki bulutsuz bir güne ait güneşlenme ve sıcaklık grafiği verilmiştir. Güneþlenme

Güneþlenme (kalori/dakika/cm2)

Sýcaklýk (°C) 25

Sýcaklýk

15

20

10

15 10

5

5 1

6

12 saat

18

24

Bu grafikle ilgili aşağıdaki yorumlardan hangisi yanlıştır? A) Güneş ışınlarının en dik geldiği anla sıcaklığın en yüksek olduğu an arasında yaklaşık 3 saat fark vardır. B) Gün içindeki sıcaklık farkı 10 °C’den fazladır. C) Grafik ekim ayındaki bir güne aittir. => Bilinmez. D) Saat 1 ve 6 arasında sıcaklık 5 °C’nin altındadır. E) Güneşten gelen enerjinin miktarıyla sıcaklığın değişimi birbirine paralel değildir. (2010 LYS - 3) Grafikten C seçeeneği anlaşılmaz.


37

İklim Bilgisi

3. BÖLÜM

ØØ

Soru: Alttaki şekil sizce hangi yarımkürededir? BAKI

DULDA kar sınırı

Güney Yamaç

Kuzey Yamaç Buzul

metre

Yerleşme

3.000

Tarım alanı Alpin kat

Akarsu

Demiryolu

Otoyol

2.000 İğne yapraklı

Dağ katı

orman

1.000 Geniş yapraklı

Vadi katı

orman Vadi

BAKI  Güneş ışınlarının geliş açısı daha büyüktür.

 Güneş ışınlarının geliş açısı daha küçüktür.



Güneşlenme süresi daha fazladır.



Güneşlenme süresi daha azdır.



Aynı tür bitkilerde olgunlaşma süresi daha kısadır.



Aynı tür bitkilerde olgunlaşma süresi daha uzundur.



Kalıcı kar alt sınırı daha yükseklerdedir.



Kalıcı kar alt sınırı daha alçaktadır.



Tarım ve bitki örtüsü üst sınırı daha yükseklerdedir.



Tarım ve bitki örtüsü üst sınırı daha alçaktadır.



Sıcaklık ortalaması daha yüksektir.



Sıcaklık ortalaması daha düşüktür.



Nüfus ve yerleşme daha fazladır.



Nüfus ve yerleşme daha azdır.

KTİR.

38

DULDA


İklim Bilgisi

3. BÖLÜM

Kutuplarda altı ay gündüz yaşanmasına rağmen sıcaklık düşüktür. Bunun nedeni güneş ışınlarının kutuplara daima küçük açılarla gelmesidir. Kutup noktalarında aydınlanma süresi uzun olsa da enerji birikimi azdır.

3. Yükselti

Yerden yükseldikçe; 

Sıcaklık azalır.



Su buharı azalır.



Basınç azalır.

ØØ Ürün çeşiti azalır. ØØ Yağış artar. (Belirli bir yükseltiye kadar.) ØØ Sıcaklık farkı artar. ØØ Bitkilerin olgunlaşma süresi uzar.

Her zaman yerden yükseldikçe sıcaklık azalmaz. Etrafı yüksek dağlarla çevrili bazı çukur alanlarda, yerden yükseldikçe normal durumun aksine, sıcaklık bir noktaya kadar artar. denir. Soğuk ağır hava => çöker

Örnek: Iğdır Ovası

Sıcak => hafif => yükselir

terselme

Sonra yeniden azalır. Özellikle kış günlerinde meydana gelen bu olaya sıcaklık terselmesi

}

+

+

–

– Kar

4. Kara ve Denizlerin Dağılışı

Karalar çabuk sýnýr, çabuk soður. Buharlaþma az

Denizler yavaþ ýsýnýr, yavaþ soður.

Güneþ ýþýnlarý Buharlaþma fazla

Saydam olmayan yüzey

Kara

Güneþ ýþýnlarý Saydam yüzey

Karalar KYK’de fazla. Bu yüzden; * yazlar daha sıcak, kışlar daha soğuk. * Sıcaklık eğrileri daha çok salınımlar yapar. * Sıcaklık ekstremleri ( uç değerleri ) daha çok KYK’de görülür.

Deniz


39

İklim Bilgisi

3. BÖLÜM

Yukarıdaki haritada numaralarla gösterilen yerlerle ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) I no’lu yerde günlük sıcaklık farkları azdır. B) II ve III no’lu yerlerde okyanus akıntıları sıcaklık üzerinde etkilidir. C) V no’lu yerde güneyden esen rüzgarlar sıcaklığı azaltır. D) III ve IV no’lu yerlerde yıl boyunca kuzey yamaçlar daha fazla ısınır. E) I no’lu bölgede iklim ile hava durumu koşulları benzerlik gösterir. KYK’de bakı güney yöndedir. Kuzey değildir. Bu nedenle KYK’de güney yamaçlar daha fazla ısınır.

5. Nem Bir yerin aşırı ısınma ve soğumasını engeller. Ayrıca; * (Sıcaklığı dengeler)

* (Sıcaklık farkını azaltır.)

* Yazların aşırı sıcak, kışların aşırı soğuk olmasını önler.

Ocak ayında Dünya’nın en soğuk yerleri Kuzey Kutup Noktası değil Asya kıtasının kuzeyidir (Sibirya), bu durum karasallık etkisiyle şiddetli soğumaya bağlıdır.

6. Okyanus Akıntıları Geldikleri yerin sıcaklığını / soğukluğunu gittikleri yere taşırlar. Ekvatordan gelen sıcaklığı artırır

Kutuptan gelen sıcaklığı azaltır

(Örn: Gulf-Stream)

(Örn: Labrador)

7. Rüzgarlar Ekvatordan gelen sıcak olur Kutuptan gelen soğuk olur. Yazın: denizden gelen => serin olur.

Gulf-stream => Batı Avrupa

Karadan gelen => sıcak olur. Labrador => Doğu Kanada’da etkili olur. Brezilya - Alaska - Kuro Şivo => sıcak su akıntısı Kanada - Humbolt - Benguela - Kaliforniya - Oya Şivo => soğuk su akıntısı

8. Bitki Örtüsü (koruyucu etki)

40

bitki örtüsü sık olan yerler gündüz => serin olur


gece => ılık olur.

İklim Bilgisi

Grönland

ya

Şi

G ul f -S

or

vo

ad

ar ya

O

ivo Ku ro Ş

t re

br

am

La

Alaska

Kan

Kaliforniya

a

Beng

B

uela

ily

z re

Humbolt (Peru)

ğu Do

Bat ı Avu stra l

ya

Avu stra lya

Ekvator

Moza mbik

3. BÖLÜM

Batı Rüzgarları Akıntısı

Sıcak su akıntısı

Soğuk su akıntısı

B. Dünya’da Sıcaklığın Coğrafi Dağılışı İzotermler - Eşsıcaklıklar Eş sıcaklık noktalarının birleştirilmesiyle elde edilen haritalardır. Yıllık Sıcaklık Farkı Yılın en soğuk ve en sıcak aylarının ortalama değerleri arasındaki fark. Örneğin A istasyonunda en soğuk ay ortalaması (genellikle ocak ayı) – 7 en sıcak ayın ortalaması (genellikle temmuz ayı) + 21 ise yıllık ortalama fark 28 derecedir. Bu fark karasal iklim bölgelerinde büyük, denizel iklim bölgelerinde ise küçüktür.

1. Gerçek İzoterm Haritaları

Yükselti esas alınarak hesaplanır. Yükseldikçe sıcaklık her 100 m’de 0,5oC azalır. Yer şekillerinin (yükselti, eğim, bakı) sıcaklık üzerinde etkisi büyüktür. Türkiye Yıllık İzoterm Haritası


41

İklim Bilgisi

3. BÖLÜM

8 5

6

3

9

11

1

11

10

7

4

12

2

Yukarıdaki haritada verilen kara ve denizleri doğru olarak yazınız.

1)

Afrika

2)

Antartika

3)

Asya

4)

Avustralya

5)

Avrupa

6)

K. Amerika (Kanada-ABD)

7)

Brezilya (G. Amerika)

8)

Kuzey Buz Denizi

9)

Atlas Okyanusu

10) Hint Okyanusu 11) Büyük Okyanus 12) Atlas Okyanusu

42


İklim Bilgisi

3. BÖLÜM 2. İndirgenmiş İzoterm Haritaları

Türkiye İndirgenmiş Yıllık İzoterm Haritası

Yükselti hesaba katılmadan her yerin yükseltisi deniz seviyesinde kabul edilerek sıcaklıkların tespit edilmesidir.

* Yeryüzünün en sıcak yerleri Kuzey Yarım kürede tropikal alanlar.

* En soğuk yer KYK’de Sibirya, Kanada, Grönland (karasallık)

* Türkiye’nin 10° ile 20° izotermleri arasında olduğu görülmektedir.

* En sıcak yerlerin KYK’de olması karaların fazla olmasıyla ilgilidir.

Dünya’da Yıllık Ortalama Sıcaklığın Dağılışı

* GYK’de yaz yaşanır. Bu yüzden en

yüksek sıcaklıklar GYK karalarda çöllerde, oğlak dönence çevresi)

* GYK izotermler paralellere yakındır. Nedeni denizlerin fazla olması

* En soğuk yer KYK (kutuba yakın karalarda)

* Antartika bu ayda Kuzey Kutbundan daha sıcaktır.

Dünya Ocak Ayı Ortalama Sıcaklık Dağılışı


43

3. BÖLÜM

İklim Bilgisi

Dünya’da temmuz ayı ortalama sıcaklık dağılışı * En sıcak yer yengeç dönencesi çevresindeki karalar. * En soğuk yer GYK’de kutba yakın yerler. * Kuzey Kutbu, Antartika’dan daha sıcaktır.

Yukarıda Dünya ocak ayı indirgenmiş izoterm haritası verilmiştir. Bu haritaya bakılarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz? A) En soğuk yerler Kuzey Yarım Küre’dedir. B) Yükseltinin fazla olduğu yerlerde sıcaklık düşüktür. C) İzotermler Güney Yarım Küre’de enlemlere daha uygun uzanır. D) Kuzey Yarım Küre’de karaların batısı daha sıcaktır. E) Sıcaklık dağılışında enlemin etkisi vardır.

B seçeneğindeki bilgi şekilden çıkarılamaz. Çünkü indirgenmiş haritalarda yükselti hesaba katılmaz.

44


İklim Bilgisi

3. BÖLÜM

Yukarıdaki haritada indirgenmiş sıcaklıklara göre çizilen Dünya yıllık izotermleri gösterilmiştir. Bu haritaya bakılarak aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılamaz? A) En yüksek ve en düşük sıcaklık arasındaki farka B) Dünya’nın en sıcak bölgelerine C) Yıllık sıcaklık farkına D) 10°C izoterminin geçtiği bölgelere E) Kara ve denizler üzerindeki ortalama sıcaklık değerlerine Şekilden E seçeneğindeki bilgi çıkarılamaz.

Yukarıda bir bölgenin izoterm haritası verilmiştir. Bu haritadaki bilgilere dayanarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz? A) Düşük sıcaklık adacığı, kapalı izoterm eğrisiyle gösterilmiştir. B) İzoterm eğrileri birer derece aralıkla geçmektedir. C) X noktasından Y noktasına gidildikçe sıcaklık artmaktadır. D) Bir eğri üzerindeki her noktada sıcaklık değeri aynıdır. E) Sıcaklık değerleri deniz düzeyine indirgenmiştir.

Sıcaklık değerlerinin deniz düzeyine indirgendiği bilinemez. Öyle olsaydı indirgenmiş izoterm denirdi.


45

İklim Bilgisi

3. BÖLÜM

İndirgenmiş sıcaklık =

Gerçek sıc. (+) Yük-

Bölgeler

Gerçek Sıcaklık

İndirgenmiş Sıcaklık

I

6 °C

23 °C

23=6+x => 17 = x

II

21 °C

26 °C

26=21+x => 5 = x

III

18 °C

28 °C

28 = 18+x => 10 = x

IV

16 °C

17 °C

17=16+x => x = 1

V

15 °C

20 °C

20=15+x => x = 5

seltiden

kaydedilen

sıc.

Yukarıdaki tabloda gerçek ve indirgenmiş sıcaklık değerleri verilen beş bölgeden hangisi deniz seviyesinden daha yüksektir? A) I

B) II

C) III

D) IV

E) V

Cevap yalnız I olandır. Çünkü 17°C x 200m = 3400 m yükselti oluşur.

Ağır Ama HİssetmedİğİMİz Yük : Basınç ØØ Her cisim yerçekiminin etkisiyle yere ağırlığı oranında basınç uygular. ØØ Atmosferdeki gazların yeryüzüne uyguladığı bu ağırlığa atmosfer basıncı denir. ØØ Barometreyle ölçülür ve milibar olarak ifade edilir.

Dünya’nın Her Yerinde Basınç Aynı mıdır? ØØ Normal Basınç, 45° enlemlerinde, deniz seviyesinde, 15°C sıcaklıkta 1013 mb = 760 mmHg = 1033 g a eşit olan basınçtır. ØØ Hava basıncı bu değerlerin altına düşerse alçak basınç, üzerine çıkarsa yüksek basınç olarak adlandırılır. ØØ Alçak basınca siklon, yüksek basınca antisiklon adı verilir.

46


İklim Bilgisi

3. BÖLÜM Basıncı Etkileyen Faktörler 1. Yerçekimi

Doğru orantılıdır. Yerçekimi arttıkça basınç da artar.

2. Yükselti

Ters orantılıdır. Yükselti arttıkça basınç azalır.

Çünkü yükseklerde yazlar daha seyrek ve atmosfer kalınlığı daha azdır.

3. Sıcaklık (Termik Etken)

Ters orantılıdır. Sıcaklık arttıkça basınç azalır. Çünkü ısınan havada gazlar genleşir ve yere yaptığı etki azalır.

4. Yoğunluk

Doğru orantılıdır. Yoğunluk arttıkça basınç da

artar. Atmosferdeki nem ve toz fazlalığı yoğunluğu,

dolayısıyla basıncı artırır.

5. Dinamik Etkenler Dünyanın günlük hareketinden dolayı 30o ve 60o enlemlerinde oluşan basınç merkezleridir. Buralara dinamik basınç denir.

Ekvator ve çevresinin yıl boyunca sıcak olması buranın sürekli termik alçak basınç olmasına, kutupların da yıl boyunca güneş ışınlarını dar açı ile alması nedeniyle soğuk olması sürekli termik yüksek basınç alanı olmasına neden olmuştur.


47

İklim Bilgisi

3. BÖLÜM Basınç Alanlarının Özellikleri 1. Alçak Basınç (Siklon)

* Yükselici hava hareketleri görülür.

* Hava hareketleri çevreden merkeze doğrudur. * Yükselen hava soğuyup yoğunlaşacağından hava genelde kapalı ve yağışlı olur.

2. Yüksek Basınç (Antisiklon)

* Alçalıcı hava hareketleri görülür. * Hava hareketleri merkezden çevreye doğrudur. * Hava açık ve kuru olur.

Dünya’nın günlük hareketine bağlı olarak hava kütleleri yüksek basınç alanlarında KYK’de sağ, GYK’de sola sapar.

→ KYK’de sapma şekli

48


→ GYK’de sapma şekli

İklim Bilgisi

3. BÖLÜM

AB alanlarında hava kapalı ve bulutlu olduğundan yerin ısı kaybı azdır. YB alanlarında hava açık ve bulutsuz olduğundan yerin ısı kaybı fazladır. Bu nedenle kışın havanın kapalı bulutlu olduğu günlerde sıcaklık değerleri havanın açık ve ayaz olduğu günlerden daha yüksektir.

Sürekli Basınç Kuşakları

.

1. Termik Alçak Basınç Kuşağı (Ekvator) Yüksek sıcaklık nedeniyle ekvatorda ısınan hava yükselir ve alçak basınç alanı oluşturur. Yağıs fazla, bitki örtüsü yoğundur.

2. Termik Yüksek Basınç Kuşağı (Kutuplar) Düşük sıcaklık nedeniyle kutuplarda soğuyan hava alçalır ve yüksek basınç alanı oluşturur. Yağış azdır.

3. Dinamik Yüksek Basınç Kuşağı (30° enlemi) Ekvatordan hareket eden üst alize rüzgarlar, (dünyanın günlük hareketi nedeniyle) 30o enlemlerinde ağırlaşarak çökerler ve

yüksek basınç alanı oluşturur.

Burada alçalan hava çölleri oluşturur.

4. Dinamik Alçak Basınç Kuşağı (60° enlemi) Kutuplar ve 30o enlemlerinden gelen rüzgarlar, 60o enlemlerinde karşılaşır ve yükselerek alçak basınç oluşturur. Yağışlı bir alan olarak bilinir.


49

3. BÖLÜM

İklim Bilgisi

KYK (kış olduğundan) yüksek basınç alanı geniş. KYK basınç değeri en yüksek olduğu yer Sibirya içi. KYK karalar üzerindeki

basınç denizden daha yüksek. GYK basıncının yüksek olduğu yer Oğlak dönencesidir fakat yaz olduğunda termik alçak basınç oluşur. Yüksek basınç kesintiye uğrar. Ekvator kesintisiz TAB

En yüksek basınç GYK oğlak dönencesi (dinamik neden) KYK yüksek basınç merkezleri Hawaii ve Asor (dinamik neden) Asya kıtası’nın içi basınç değeri en düşük olduğu yerlerdir. Çünkü yaz mevsimi etkisiyle sıcaklık fazladır.

50


İklim Bilgisi

3. BÖLÜM İzobar (Eşbasınç) Haritaları

ØØ Basıncın dağılışı izobar haritaları ile gösterilir.

Seyahat eden Hava Kütleleri - Rüzgârlar ØØ Rüzgarlar, yoğun olan hava moleküllerinin az yoğun ortama doğru hareket etmesi ile oluşur.

ØØ Rüzgarlar, geldikleri bölgenin hava durumuna göre soğuk, sıcak, nemli veya kuru olarak eserler.

Rüzgarların Esme Hızı Her Yerde Aynı mıdır? 1. Basınç Farkı

Basınç merkezleri arasındaki basınç farkı arttıkça, rüzgarın hızı da artar.

2. Basınç Merkezleri Arasındaki Mesafe

Basınç merkezleri arasındaki mesafe kısaldıkça, rüzgarın hızı da artar.

3. Yerşekilleri Basınç farkı ve mesafesi aynı ise rüzgarın hızı yerşekillerine bağlıdır. Yerşekilleri sade ise rüzgar daha hızlı olur. Okyanus yüzeylerinde rüzgarın hızlı esmesi engebenin olmaması ile ilgilidir.


51

İklim Bilgisi

3. BÖLÜM 4. Dünya’nın Günlük Hareketi

ØØ Rüzgarların sapmaları ve yarımkürelerde yönlerin değişmesi ile yol uzadığı için hızlarında yavaşlama meydana gelir.

Örnek:

Rüzgar sapmaya uğradığından yolu da uzar ve hızı yavaşlar.

Egemen Rüzgârlar : Herhangi bir bölgede yıl boyunca çeşitli yönlerden rüzgârlar eser. Fakat belli bir mevsimde, bu rüzgârlardan biri, örneğin kuzeydoğudan esen öteki rüzgârlara göre kendini daha çok belli eder. İşte bu egemen rüzgârdır. Her bölgede, yılın her mevsiminin kendine özgü egemen rüzgarları vardır. Yerel - Bölgesel Rüzgârlar : Föhn : Bir dağ yamacına çarpan hava kütlesi yükselirken 200 m de 1oC soğur,

diğer yamaçtan aşağı inerken 100 m’de 1oC ısınacağından daha sıcak

olur ve sıcaklığı artırır. 100 m de 1 °C ısınmasının nedeni havanın kuru olması ve sürtünmedir. Föhn özellikle İsviçre Alpleri, Türkiye’de Toroslar ve Karadeniz dağlarında görülür.

Deniz Meltem : Hafif rüzgâr anlamında kullanılmakla beraber, daha çok yarım günlük periyotlu rüzgârlara verilen isim. Yaz mevsiminde kıyılarda kara ve deniz meltemleri oluşur. Dağlık alanlarda da gündüz vadi meltemi, gece dağ meltemi oluşur.

52


3. BÖLÜM

İklim Bilgisi

Rüzgarın Esme Sıklığı Hep Aynı mıdır?

Ankara’da çevresindeki yüzey şekillerinin etkisine bağlı olarak egemen rüzgar yönü kuzeydoğudur. Çünkü Ankara’nın özellikle Güney, Güneydoğu ve Doğu yönleri dağlıktır.

Rüzgar gülünde gösterilen hakim rüzgar yönüne en çok yerşekilleri ve basınç merkezlerinin konumu etki eder.

Rüzgar Hep Aynı Yönde mi Eser? 1. Dünyanın Günlük Hareketi Dünyanın günlük hareketi rüzgarların yönünde sapmaya neden olur. KYK sağa, GYK sola.

2. Basınç Merkezlerinin Konumu

Rüzgar yüksek basınçtan, alçak basınca doğru eseceği için, bölgedeki basınç merkezlerine doğru yönü belli olur.


53

3. BÖLÜM

İklim Bilgisi

3. Yerşekileri Bir bölgede boğaz, vadi ya da geçit varsa rüzgar da bu yerşekilleri doğrultusunda eser.

Rüzgar Çeşitleri 1. Sürekli Rüzgarlar

a) Alizeler

30o enlemlerinden ekvatora doğru eser. KYK’de kuzeydoğudan, GYK’de güneydoğudan eser. Tropikal kuşakta karaların doğu

kıyılarına yağış getirirler. Ticaret ya da doğu rüzgarları da denir. Ekvator’dan 30° enlemine doğru üst alizeler eser. b) Batı Rüzgarları

30o’den 60o’ye eser. KYK’de güneybatıdan, GYK’de kuzeybatıdan eser. Orta kuşakta karaların batı kıyılarına yağış getirir. (Türkiyede görülür.) c) Kutup Rüzgarları 90° den 60o ye eser. Çok soğuk ve kuru olduğundan yağış getirmez. 2. Mevsimlik Rüzgarlar

Kış Musonu Dünyanın yıllık hareketinin sonucudur. Kara ve deniz arasındaki farklı ısınmadan oluşur. Güneydoğu Asya ile Hint Okyanusu arasında oluşur. Kış musonu karadan (hindistan) denize doğru eser. Kurudur. Okyanusu geçtikten sonra Endonezya, Malezya, Avustralya’ya yağış getirebilir.

54


İklim Bilgisi

3. BÖLÜM

Yaz Musonu Okyanustan karaya gelir. Bu yüzden bol yağış getirir. Güneydoğu Asya’da pirinç tarımını geliştirir.

Türkiye’de Orta kuşakta yer aldığı için Batı rüzgarlarının etkisi altındadır. Fakat açık denizlere kıyısı olmadığından Batı rüzgarlarının etkisi pek hissedilmez.

3. Yerel Rüzgarlar Yakın mesafeler arasında meydana gelen ve dar alanlarda etkili olan rüzgarlara yerel rüzgarlar denir. a) Meltem Rüzgarları Dünyanın günlük hareketinin sonucudur. İzmir’de deniz meltemine “imbat” denir. 1) Deniz Meltemleri

2) Kara Meltemleri Gece

Sýcak deniz üzerindeki hava yükselir.

Hava daha soðuk olan karanýn üzerindeki görece yüksek basýnç alanlarýndan çevreye doðru hareket eder.

Geceleri kara ile deniz arasýndaki sýcaklýk farký daha azdýr. Bundan dolayý rüzgarlar daha hafif eserler.


55

İklim Bilgisi

3. BÖLÜM

Meltem rüzgarları, günün en sıcak ve en soğuk zamanlarında en şiddetli eserler. (Basınç farkının en fazla olduğu vakitler olduğu için) Basıncın iyice azaldığı ya da yok olduğu sabah ve akşam saatlerinde ise meltemlerin etkisi iyice azalır.

3) Vadi Meltemi

Gündüz dağ yamaçları vadi tabanlarından daha çok ısınır (AB). Vadi tabanları ise (YB). Bu yüzden vadiden yamaçlara doğru esen rüzgarlara “vadi meltemi” denir.

4) Dağ Meltemi Gece dağlar daha çabuk soğur (YB) vadi tabanı geç soğuduğundan (AB) Bu nedenle dağdan vadiye esen rüzgarlara “dağ meltemi” denir.

b) Sıcak Yerel Rüzgarlar 1. Fön (Föhn) Rüzgarları

Yükselti = 1800 m

1800 = 9 °C 200 & 15 - 9 = 6 °C

Yukarı çıkarken 200 m 1oC soğur, Aşağı inerken 100 m 1oC ısınır.

1800 = 18 °C 100 6 + 18 = 24 °C

İnerken ısınmanın nedeni kuru havadır. Ayrıca inerken sürtünmeyle ısınma fazla olur.

Fön rüzgarları etkili oldukları yerlerde nem açığını arttırır. Yamaçlardaki karı hızla eritir, ürünlerin daha erken olgunlaşmasına hatta kurumasına neden olur. Orman yangınlarının etkisini artırır.

56


3. BÖLÜM

İklim Bilgisi

2. Hamsin Mısırdan Akdenize doğru esen rüzgardır. Sıcak, kuru ve tozlu hava taşır.

3. Sirokko Büyük Sahra Çölünden Akdenize doğru esen toz yüklü rüzgardır. Cezayir ve Tunus’ta etkili olur.

4. Keşişleme (Samyeli) İran ve Irak çöllerinden Güneydoğu Anadolu’ya esen sıcak ve kuru rüzgarlardır.

5. Kıble Akdeniz üzerinden ülkemize girer. Sıcak ve nemlidir. Halk arasında “Kabayel” olarakda bilinir. 6. Lodos

Güneybatıdan ülkemize girer. Sıcak ve nemlidir. Yağış getirir. Halk arasında “karayel” olarakda bilinir.

c) Soğuk Yerel Rüzgarlar 1. Mistral Fransa’dan Akdenize doğru esen soğuk rüzardır. Rhone Nehri vadisi Mistral’in etki ve kuvvetini artırır. 2. Bora Hırvatistan’dan Dalmaçya kıyılarına doğru esen rüzgardır. 3. Krivetz Tuna Ovasın’da, kuzeydoğudan esen kuru ve soğuk rüzgardır. Karadeniz kıyılarına doğru eser.


57

3. BÖLÜM

İklim Bilgisi

4. Etezyen Ege’de kuzeyden esen kuru rüzgardır.

5. Karayel Kuzeybatıdan ülkemize girer. Soğuktur.

6. Yıldız Kuzeyden ülkemize girer. Yazın havayı serinletir, kışın daha da soğuk etki yapar.

7. Poyraz kuzeydoğudan ülkemize girer. Soğuk ve kar getirir.

d) Düzensiz Tropikal Rüzgarlar (Tropik Siklon) Tropikal bölgede sürekli alçak basınç nedeniyle oluşan hortumlara neden olan rüzgarlardır.

1. Kasırga Özellikle Pasifik ve Orta Amerika’da oluşan şiddetli fırtınalardır.

2. Tayfun Kasırgaların Güneydoğu Asya ve Hindistan’daki adıdır.

3. Tornado Tropikal bölgede ani sıcaklık ve basınç değişiminden doğar.

4. Hurricane Orta Amerika ve Antil adalarındaki yıkıcı rüzgârlardır.

58


İklim Bilgisi

3. BÖLÜM

Batı R.

Kutup R.

Tropikal siklon

Nemin Yağışa Dönüşümü ØØ Su, katı, sıvı ve gaz olmak üzere tabiatta üç halde bulunur. ØØ Yeryüzündeki sular, buharlaşarak havaya karışır. ØØ Havada bu şekilde oluşan su buharına nem denir.

Yağmur bulutları

Yağış

Yağış

Yoğunlaşma

Buharlaşma

Yü

l

se

y ze

ış ak

)

zlı

(hı

Süzülme

Yeraltı suyu hareketi (yavaş)

Okyanus

reketi

Ye

yu ha raltı su

)

(yavaş

Hidrolojik Döngü


59

3. BÖLÜM

İklim Bilgisi

a) Mutlak Nem Havada var olan nemdir. Okyanusal ve denizel bölgelerde mutlak nem fazla, kara içlerinde azdır.

Havadaki nem miktarını ölçen alete higrometre denir ve gr/m3 olarak ifade edilir.

b) Maksimum Nem (Doyma Miktarı) Havanın belli bir sıcaklık derecesinde en fazla alabileceği nemdir. Sıcaklık artarsa maksimum nem de artar.

Çöllerde sıcaklık fazla olmasına rağmen mutlak nemin az olmasının nedeni, burada buharlaşma sağlayacak su kaynağının olmamasıdır.

c) Bağıl (Nisbî) Nem Bağıl Nem :

Mutlak Nem x100 formülü ile ifade edilir. Maksimum Nem

Bağıl nemin artması için:

Mutlak nem artarsa Havanın sıcaklığı azalırsa Maksimum nem azalırsa Hava kütlesi yükselirse

Bağıl nemin en fazla olduğu bölge Ekvator ve çevresi iken, en düşük olduğu bölgeler çöllerdir.

60


İklim Bilgisi

3. BÖLÜM Yoğunlaşma ve Çeşitleri 1. Bulut

Bulutlar oluştukları yüksekliklere göre üçe ayrılırlar.

a) Alçak Bulutlar (Stratüs) Yeryüzünden en fazla 2000 m yükseklikte olur. Genellikle yağış bırakır.

b) Orta Bulutlar (Kümülüs) Yeryüzünden 2000-6000 m arasında olur. Yağış bırakma olasılığı yüksektir.

c) Yüksek Bulutlar (Sirüs) Yeryüzünden 6000 m ve daha yukarısında bulunur. Genellikle yağış getirmez. Hafif bulutlardır.

Nimbüs: Yağış getiren yeryüzüne çok yakın yağmur bulutlarıdır. Kara bulut adı da verilir.

2. Sis

* Sıcak ve soğuk havanın karşılaştığı yerde,

* Havanın yeryüzüne yakın bir yerde yoğunlaşmasıyla oluşur. * Geceleri soğuyan zeminlere yakın yerlerde oluşur.


61

3. BÖLÜM

İklim Bilgisi

3. Çiy Atmosferdeki su buharının soğuk zeminlerde su damlacıkları şeklinde yoğunlaş-

masıdır. (Sıcaklık 0oC üstündedir.)

4. Kırağı Oluşumu çiye benzer. Ancak sıcaklık 0oC altında olduğu için buz kristallidir.

5. Kırç Su buharının soğumuş cisimler üzerinde buza dönüşmesidir. Kırç daha fazla soğuma olduğunu gösterir.

6. Yağmur

Bulutları oluşturan suların damlalar halinde düşmesidir.

7. Kar Bulutları oluşturan suların buz kristalleri şeklinde yere düşmesidir. Bulut içi sıcaklığı genellikle –2 °C ve daha düşüktür.

62


3. BÖLÜM

İklim Bilgisi

8. Dolu

Su buharının hızla soğuması sonucu, buz tanecikleri şeklinde yere düşmesidir. En fazla İç Anadolu’da ilkbaharda görülür.

Hava Kütleleri ve Cepheler Hava Kütlesi ØØ Sıcaklık ve nemlilik gibi özellikler açısından benzerlik gösteren hava yığınlarına hava kütlesi adı verilir. ØØ Yatay ve dikey yönde geniş alanlarda yayılış gösterir.

Cephe ØØ Farklı hava kütlelerinin karşılaşma yerlerinde cepheler oluşur. ØØ Cepheler, sıcak, soğuk, durağan ve kapanma (oklüzyon) olarak dörde ayrılır.

Oluşumlarına Göre Yağış Tipleri

Yağışlar, plüviyometre ile ölçülür, m2’ye düşen yağışlar kg ya da mm ile ifade edilir.

1. Yükselim (Konveksiyonel) Yağışları Özellikle Ekvatoral bölgede ısınma sonucunda havanın hafifleyip yükselmesiyle meydana gelen yağışlardır. Havanın ısınıp yükselmesi sonucu oluşur. – Siklonik yağış olarak da ifade edilir.


63

3. BÖLÜM

İklim Bilgisi

Ülkemizde İç Anadolu Bölgesi’nde ilkbahar sonu, yaz başlangıcında görülen ve “kırkikindi” yağışları adı verilen yağışlar da konvesiyonel yağışlardır.

Yandaki kavram haritasında boş bırakılan bölüme aşağıdakilerden hangisinin yazılması beklenir? A) Nem açığının kapanması B) Sıcaklığın artması C) Maksimum nemin artması

D) Rüzgarın şiddetinin artması E) Günlük sıcaklık farkının artması Doyma noktasına ulaşan havada nem açığı kapanır.

2. Yamaç (Orografik) Yağışlar

Deniz üzerinden gelen nemli havanın doğın yamaçlarına çarparak yükselip yağış bırakmasıdır.

Türkiye’de de Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde görülen yağış tipidir.

64


İklim Bilgisi

3. BÖLÜM 3. Cephe (Frontal) Yağışları

Sıcak ve soğuk havanın karşılaştığı yerde; soğuk havanın çökmesi sıcak havanın da yükselmesi sonucu oluşan yağıştır.

Dünya’nın İklim Zenginliği

Çöl, karasal ve step iklimlerinin etkili olduğu bölgelerde nem miktarı azdır. Bu durum yıllık ve günlük sıcaklık farklarının fazla olmasına neden olur.


65

İklim Bilgisi

3. BÖLÜM

1. Ekvatoral İklim

10o kuzey ve 10o güney enlemleri arasında görülür.

rında görülür.

Yıllık sıcaklık ortalaması 20oC üzerindedir.

Amazon - Kongo havzaları, Endonezya, Malezya adala-

Yıllık yağış miktarı 2000-4000 mm Yağış rejimi düzenlidir.

Yağış şekli konveksiyonel

Bitki örtüsü yağmur ormanlarıdır.

2. Yazı Yağışlı Tropikal (Savan) İklim

10o ile 20o enlemleri arasında görülür.

Orta Amerika, Brezilya platosu Kuzey Avustralya’da görülür.

Yıllık ortalama sıcaklık 20oC üzerinde.

Yıllık yağış miktarı 1000-2000 mm

Yağış rejimi düzensizdir.

Yağış şekli konveksiyonel

Bitki örtüsü yaz yağışı ile büyüyme görür. Savan otlarıdır.

66


İklim Bilgisi

3. BÖLÜM

3. Muson İklimi

20o-40o enlemi arasında görülür.

Yıllık ortalama sıcaklık 20oC civarında

Yıllık yağış miktarı 2000 mm üstünde Yağış şekli orografik

Yağış rejimi düzensiz (yaz yağışlı)

Bitki örtüsü yayvan yapraklı orman

Yağışın azaldığı yerlerde savanlar da görülür.

Bu iklim Muson rüzgârlarının etkisi altında oluşur.

4. Çöl İklimi

2 tipe ayrılırlar;

b) Büyük kıtaların iç kısmındaki çöller.

Çöllerde günlük sıcaklık farkı 40 –50°C yi bulur. Yağış

a) Tropikal çöller => dönenceler çevresinde oluşur.

miktarı 150 – 200mm dir.

Bitki örtüsü dikenli çalı ve kaktüslerdir.


67

İklim Bilgisi

3. BÖLÜM

5. Akdeniz İklimi

30o-40o enlemlerinde görülür.

Akdenize kıyısı olan ülkeler, Orta Şili, G. Afrika Kap bölgesi, Gb Avustralya ile Kaliforniya.

Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağışlı

Makiler şiddetli yaz kuraklığına dayanıklı çalı türleridir.

Yıllık sıcaklık 18 – 20 °

Bitki örtüsü makidir.

Yıllık sıcaklık farkı 18 °C

Yağış miktarı: 800 – 1000 mm

En yağışlı mevsim kışdır.

6. Ilıman Okyanusal İklim

40o-60o enlemleri arasında görülür.

Batı Avrupa (Fransa, Belçika, Almanya, İngiltere) ve Batı

Bitki örtüsü karışık orman.

68

Kanada’da etkilidir.

Yağış rejimi düzenlidir.


Yıllık sıcaklık = 14 – 15 °C

Yağış miktarı = 2000 mm’dir.

Genellikle sonbaharda yağış artışı olur.

İklim Bilgisi

3. BÖLÜM

7. Step İklimi

Çöl iklimleri çevresindeki yarı kurak geçiş iklimidir. Orta kuşak karalarının iç kesiminde görülür. Yıllık ve günlük sıcaklık farkı fazla Yazlar sıcak, kışlar soğuk. Yağış rejimi düzensiz. En fazla ilkbaharda (yağış görülür) Yıllık sıcaklık = 10 – 11 °C Yıllık sıcaklık farkı = 25 °C Yağış miktarı = 350 mm Bitki örtüsü = Bozkır

8. Karasal İklim (Subarktik İklim)

40o-60o enlemleri arasındaki kıtaların iç ve doğu kesim

lerinde görülür.

İç Sibirya ve Kanada (doğusu) Kışlar çok soğuk ve uzundur.

Yıllık sıcaklık farkı yüksektir. Yağış rejimi düzensizdir.

Bitki örtüsü iğne yapraklı orman (TAYGA)

Yıllık sıcaklık ortalaması = 5 – 6 °C Yıllık sıcaklık farkı = 40 – 50 °C Yağış miktarı = 500 mm

En yağışlı mevsim yazdır.


69

İklim Bilgisi

3. BÖLÜM

9. Tundra İklimi

60o-70o enlemleri arasında görülür. Kanada ve Sibiryanın kuzeyi

Sıcaklık ortalaması 10oC yi geçmez. Kışları –40oC kadar düşer.

Yağış rejimi düzensizdir.

Toprak genelde don haldedir

Bitki örtüsü cılız ot ve yosun.

Yağış miktarı 200 mm dir.

10. Kutup İklimi :

Sıcaklık ortalaması 0 C° yi geçmez.

Yağış 200 mm altında.

Grönlandın kuzeyi, Arktika ve Antarktika’da görülür.

70

Toprak ve bitki yok.

Yerleşim yok.


Yer’in Şekillenmesi

4. BÖLÜM YER’İN OLUŞUM SÜRECİ ØØ Dünyamız, 4,6 milyar yıl önce bir ateş topundan farksızdı.

ØØ Yerkabuğu, erimiş kayalardan oluşan bir lav tabakası halindeydi. ØØ Yerçekimi nedeniyle demir gibi ağır olan maddeler çekirdekte, silis gibi hafif maddeler dışa doğru daha üst katmanlarda birikmiştir.

Yerkabuğu Manto Dış çekirdek İç Çekirdek

a) Yer Kabuğu

En dış katmandır. Katılaşım kayaçlarından oluşur. Ortalama kalınlığı karalarda 35-40 km,

denizlerde 8-10 km dir.

Si - Al (Kıtasal / Granitik Kabuk) Katı haldedir. Okyanus tabanlarında az, kıta tabanlarında ise kalınlığı fazladır. Yoğunluğu 2-7’dir. Silisyum ve alimunyum bileşimindedir.

Si - Ma Silisyum ve magnezyum bileşimindedir. Okyanus tabanlarında fazla, kıta tabanlarında azdır. Yoğunluğu 30’dır. Si-al in altındadır.

b) Manto ØØ Erimiş kayalardan oluşan bu katman çekirdek ile yerkabuğu arasındadır. ØØ Dünya’nın toplam hacminin % 80’ini oluşturur. ØØ Çekirdeğe yakın yerlerde sıcaklığın 4000 °C olduğu alt manto ve Astenosfer ile dış mantodan oluşan üst manto bulunur.


71


4. BÖLÜM c) Çekirdek ØØ Yer yuvarlağının en iç kısmında bulunur.

ØØ Dünya toplam kütlesinin 1/3’ünü, hacminin ise 1/6’sını oluşturur.

Dış Çekirdek ØØ Sıcaklık 3000 ile 5500 °C arasındadır. ØØ Erimiş demir ve nikel bileşenlerinden oluşur.

İç Çekirdek ØØ Sıcaklık 5500 ile 6650 °C arasında değişir. ØØ Katıdır ve demirden oluşmuştur.

Kıtaların Serüveni Alman jeofizikçi ve meteorolog Alfred Wegener 1915 yılında “Kıtaların Kayma Teorisini” yayınladı. ØØ 225 milyon yıl önce Dünya karaları “Pangea” adı verilen çok büyük ve tek bir kıtadan oluşmaktaydı. ØØ Kıtaların günümüzde de devam eden hareketleri neticesinde günümüzdeki konumları ve ayrı ayrı kıtalar oluşmuştur.

72



4. BÖLÜM Türkiye Arap, Afrika ve Av-

rasya Levhaları arasında bu- Yanal atımlı

Yaklaşan Levha

levha

fay

lunmaktadır.

Okyanus tabanlarındaki çat-

Uzaklaşan

laklardan çıkan magmanın katılaşması ile oluşur. Okyanus ortası sırtı

Levhaların çarpış-

ması sonucu oluşur. Sıradağlar

Volkanik Adalar Yayı Volkanik faaliyet

Okyanus levhası dalar (yoğunluğu

manto

Dalma batma zonu

fazla olduğu için)

Derinlerden Gelen Güç : İç Kuvvetler ØØ İç kuvvetler, enerjisini mağmadan alır. Depremler, orojenez, epirojenez ve volkanizma gibi olaylar, iç kuvvetlerdir.

Kıvrım dağları

1. Kıta Oluşumu (Epirojenik Hareketler) ØØ Yerkabuğu, kalın ve ağır ise ince ve hafif olana göre daha çok mağmaya batar. ØØ Yerkabuğu ile mağma arasındaki bu ilişkiye izostatik denge adı verilir. ØØ İzostatik dengeye bağlı yerkabuğundaki yükselme ve alçalma hareketleri sonucu epirojenik hareketler oluşur.


73


4. BÖLÜM

JEOLOJİK DEVİRLER Jeolojik Zamanlar

Jeolojik zaman (Kuaterner)

Jeolojik zamanlar

Süresi (yıl)

İklimin gittikçe ısınarak bugünkü şartlara geçişi. Şimdiki deniz seviyesine erişilmesi. İngiltere'nin

Buzulçağı 11 bin sonrası

Buzul Çağı

Başlıca olaylar

Avrupa'dan kopması. Avrupanın şekillenmesi. Eski uygarlıkların doğuşu ve gelişmesi. Kültür bitkileri ve evcil hayvanlar

2,5 milyon

Şiddetli soğuma ve dört buzul devresi deniz ve karaların seviyesinde oynamalar. İstanbul ve Çanakkale boğazlarının oluşumu, insanın ortaya çıkması ve ilk prehistorik kültürler.

Üçüncü Zaman

Dünya'da ve Türkiye'de şiddetli yer kabuğu hareketleri; Alp kıvrımlarının oluşumu ve eski kıta

(Tersiyer)

kütlelerine eklenmesi. Şiddetli volkanik olaylar. Yer kabuğunun parçalanmaya devam ederek

Paleosen, Eosen,

63 milyon

yataklarının oluşumu. Zamanın sonlarında hemen bugünkü hayvan ve bitki ürünlerinin ana

Oligosen, Miyosen,

çizgileriyle ortaya çıkması. İklimlerin oluşması

Pliyosen

Büyük ölçüde tortulaşma ve birikmeler; Alp kıvrımlarına hazırlık dönemi. Yer kabuğunun kı-

İkinci Zaman (Mezozoik)

160 milyon

Trias, Jura, Kretase

rıklarla parçalanarak ayrı kıtalara bölünmeye başlaması. Karaların denizlerin altında kalması. Dinozorlar bu dönemde yaşamıştır. İlk iğne yapraklı ormanlar ve tohumlu bitkiler yayılmaya başladı.

Dünya'nın muhtelif bölgelerinde şiddetli kıvrılmalar, kıtaların, bu kıvrımların eklenmesiyle bü-

Birinci Zaman

yümesi. Türkiye'de ve daha birçok ülkede gür bitkilerin kömürleşerek taşkömürü yataklarının

(Paleozoik) Kambrien, Silüriyen,

kıtalar arasında Atlas ve Hint okyanuslarının belirmesi. Türkiye'de linyit, petrol, tuz ve borasit

345 milyon

Devoniyen, Karbonifer,

meydana gelişi. Değişik iklim tiplerinin oluşması, hayvanların oluşumu, deniz hayvanlarından mercanların gelişmesi. Dünya üzerinde bu zamanda oluşan kıta kütleleri: Kuzey Amerika’nın doğusu Appalaş Dağları, İber Y. adası, Fransa Masif Santral, Ural Dağları, Güney Afrika, Doğu

Permiyen

Avustralya.

En eski kıvrımlarla kıtaların çekirdek kısımlarının oluşumu. Zamanın sonlarında bakteriler ve İlkel Zaman (Prekambriyen ve Arkeen)

4 milyar

alg adı verilen ilk canlıların ortaya çıkması. Dünya üzerinde bu zamanda oluşan başlıca kıta kütleleri: Baltık Denizi çevresi, Sibirya’da Yenisey - Lena nehirleri arası, Avustralya, Kanada, Brezilya - Amazon, Antarktika.

74


4. BÖLÜM


Yerkabuğunu yükselten veya alçaltan olaylar:

1.

İklim değişiklikleri (Buzullaşma, buzul erimesi)

2.

Karalarda aşınmanın denizlerde birikmenin fazla olması

3.

Dağ oluşum hareketleri, volkanizma sonucu lav birikimi

Transgresyon (Deniz İlerlemesi): Kıyının alça-

larak deniz suları altında kalmasıdır.

Regresyon (Deniz Gerilemesi): Deniz diplerinin

yükselerek kara durumuna geçmesidir.

Epirojenik Hareketlere Dünya’dan Örnekler: • Venedik Körfezi’nin çökmesi • İskandinav yarımadası yükselirken, Almanya ve Hollanda’nın çökmeye uğraması

2. Dağ Oluşumu (Orojenez) ØØ Levha hareketlerine bağlı olarak, yer kabuğunda meydana gelen kırılma ve kıvrılma olaylarına orojenez adı verilir.

a. Kıvrımlı Dağ Oluşumu: Yer kabuğu hareketleri ile yan basınca uğrayan tabakaların kıvrılarak yeryüzüne çıkması sonucu oluşur. Yüksekte kalan kısmına “antiklinal” çöken kısmına “senklinal” denir. Örnekler: 1)

Ülkemizde Karadeniz ve Akdeniz bölgesindeki dağlar kıv-

2)

Örn: Kuzey Anadolu Dağları ve Toroslar

3)

Alp – Himalaya sistemi ile oluşan dağlar genellikle kıvrımlı yapıdadır

rılmayla oluşmuştur.


75


4. BÖLÜM b. Kırıklı Dağ Oluşumu:

Yerkabuğu hareketleri ile yan basınca uğrayan tabakaların sert yapılarından dolayı kıvrılmamaları ve kırılmaları ile oluşur. Örnekler:

Ülkemizde Ege bölgesinde en çok görülür. Örn: Kaz-Madra-Yunt-Aydın-Bozdağlar-Menteşe dağları

kırıklı yapıdadır.

• Dünya’nın en büyük graben çukuru Doğu Afrika’dan Türkiye’ye kadar uzanan Rift vadisidir.

3. Volkanizma ØØ Yerkabuğunun altındaki basınçlı ve çok sıcak olan mağmanın yeryüzüne çıkması sonucu volkanizma meydana gelir. ØØ Yerkabuğunun zayıf yerlerinden yüzeye çıkan mağma, dış püskürük şekilleri oluşturur. ØØ Mağmanın yüzeye çıkamadığı ve yerkabuğunu yukarı iterek kubbeleştirdiği alanlar ise iç püskürük şekilleri oluşturur.

(Krater, kaldera gölü)

76



4. BÖLÜM

Krater: Volkan konilerinin tepesindeki, lavların yeryüzüne çıktığı çukurluktur.

Volkan Konisi: Volkanizma ile çıkan maddelerin bir yerde koni biçiminde birikmesidir.

Kaldera: Kraterlerin çökmesi sonucu oluşmuş geniş çukurlara denir.

Baca: Magmanın yeryüzüne çıkmak için kullandığı yol.

Yan (Parazit) Koni: Ana koni üzerinde bulunan yan konilerdir.

Maar: Püskürme yada patlamayla oluşmuş geniş çukurlardır.

DÜNYA ÜZERİNDE VOLKANİK ALANLARIN DAĞILIŞI

450-600 arası aktif volkan vardır.

Avrasya

1) En çok pasifik ateş çemberinde (büyük okyanus çevresinde) 2) Atlas okyanusu çevresi

Arabistan Hind. Afrika

Pasifik G.Amerika Nazka

Pasifik Avustralya

Antarktika

3) Akdeniz çevresi ve Doğu afrika * Volkanlar levha sınırlarında bulunur. (Çatlaklardan çıkarlar.) * Çoğu okyanus ortası sırtlarında ya da dalma-batma alanlarında oluşur.

} }

rika

me

K.A

İzlanda ve Azor adaları

Japonya, Endonezya Filipinler, Şili

böyle oluşmuştur.


77


4. BÖLÜM TÜRKİYE’DE VOLKANİK DAĞLAR

•D oğu Anadolu ve İç Anadolu’da Kuzeydoğu – Güneybatı yönünde sıralanmış sönmüş volkanik dağlar bulunur.

• Manisa – Kula ve Hatay – Hassa volkanik arazileri de önemlidir.

4. Depremler (Seizma) ØØ Yerkabuğunda meydana gelen titreşimlere deprem adı verilir.

Depremlerin Oluşum Süreçleri 1. Çöküntü Depremleri Karstik arazilerdeki yeraltı mağaralarının çökmesiyle oluşur. Şiddeti az etki alanı dardır.

TÜRKİYE’NİN KARSTİK SAHALARI Kalker Üzerinde Gelişen Karstik Şekiller Jips Üzerinde Gelişen Karstik Şekiller

2. Volkanik Depremler

Volkanik püskürmeler sırasında oluşur. Etki alanı dardır. İtalya, İzlanda, Peru, Japonya gibi ülkelerde görülür.

3. Tektonik Depremler Yerkabuğu hareketi sırasında oluşan depremdir. Etki alanı geniş, şiddetli depremlerdir.

78



4. BÖLÜM Depremin Şiddetine Etki Eden Olaylar

Kırık boyunca tabakaların yatay yönde yer değiştirmesiyle oluşur.

Kırılan

bloklardan

birinin

eğim yönünde çökmesiyle olu

şur.

Kırılan bloklardan birinin diğer blok üzerine yükselmesiyle oluşur.

Deprem Odağı (Hiposantr) - İç Merkez:

Depremin yeraltında meydana geldiği yerdir.

Dış Merkez: (Episantr) Depremin yeryüzünde ilk ulaştığı en fazla hissedilen yer.

İzoseist:

Aynı deprem dalgalarına sahip noktaların birleştirilmesiyle elde edilen çizgilerdir. (Eş deprem eğrisi)


79


4. BÖLÜM Sismograf: Depremin şiddetini ölçen alettir.

Bir araştırmacı yerin iç yapısı hakkında bilgi edinmek için volkanlardan çıkan lavların tek başına yeterli olmayacağını söylüyor. Buna göre, bu araştırmacı tezine kanıt olarak aşağıdakilerden hangisini gösterebilir? A) Volkanlardan çıkan lavların incelenmesinin zor ve tehlikeli olmasını B) Lavların içinde fosil olmamasını C) Lavların, yerin çok derinlerinden gelmemesini D) Henüz lavların inceleneceği teknolojiye sahip olunmadığını E) Lavların yerin iç yapısı hakkında hiçbir bilgi vermediğini Volkanlar yerin 60-100 km derininden gelir, ancak yerkünenin yarıçapı 6300 km’dir. Bu yüzden tam bilgi alınamaz.

Verilen haritaya bakılarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz? A) Yer kabuğu farklı büyüklükteki levhalardan oluşmuştur. B) Levha sınırları kıtalarla uyum gösterir. C) Kuzey ve Güney Amerika farklı levhalarda yer alır. D) Levha sınırları yarımkürelerde aynı enlemlerde yer almaz. E) Levhalar okyanus tabanlarında da bulunur.

80


Haritaya dikkat edilirse levha sınırları ile kıta sınırlarının birbirine uymadığı görülür.


4. BÖLÜM

Fay sistemlerinin uzanışı ile deprem oluşum bölgeleri ve volkanlar arasında bir paralellik vardır. Bu paralelliğin nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Fayların bulunduğu yerlerin, yerkabuğunun zayıf hatları olması B) Bu alanların Birinci Jeolojik Zaman’da oluşması C) Aynı iklim bölgesinde yer almaları D) Denize yakın alanlarda oluşmaları E) Hepsinin karalar üzerinde oluşmaları Fayların olduğu alanlar zayıf ve hareketli olduğu için deprem ve volkan olaylarının yaşanmasına neden olur.

Yukarıda verilen kavram haritasında boş bırakılan bölümlere aşağıdakilerden hangisi yazılamaz? A) Tektonik depremlerin oluşumu B) Jeosenklinallerin çökmesi C) Mağaraların oluşumu D) Kraterlerin oluşumu E) Fay hatlarının oluşumu Mağaraların oluşması iç kuvvetlerle ilgili değildir. Daha çok çözünebilen kayaçların erimesiyle meydana gelir.

Alp-Himalaya dağları vardır. Pasifik deprem kuşağıdır

Birinci Jeolojik Zaman’da oluşmuş arazilerde tektonik depremlerin olma ihtimali azdır. Buna göre, yukarıdaki haritada numaralarla gösterilen alanların hangisinde tektonik depremlerin görülme ihtimali daha azdır? A) I

B) II

C) III

D) IV

E) V

IV ile gösterilen Sibirya, Birinci zaman arazisidir. Tektonik deprem olmaz. Diğer yerler fay kuşakları üzerindeki tehlikeli alanlardır.


81

4. BÖLÜM


2. güneşten gelen güç : Dış Kuvvetler Doğal Değişim Fiziksel Çözülme Kurak ve yarı kurak alanlarda olur. Günlük sıcaklık farkı fazladır. Taşların

fiziksel yapıları değişir. Tuz ve buz çatlamaları şeklinde olur. Türkiye’de İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu, Dünyada en çok çöllerde görülür.

Kimyasal Çözülme Taşların kimyasal yapıları değişir. Taşın suda erimesi demektir. Sıcak ve yağışlı

iklimlerde olur. Türkiye’de Akdeniz Bölgesi’nde, Dünyada tropikal bölgede olur.

Rüzgarlar ve Oluşturduğu Şekiller AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ 1. Mantar Kaya (Şeytan Masası)

Rüzgârların kaya bloklarını alttan aşındırması ve oyması sonucu mantara benzeyen kaya tepeleri ortaya çıkar. Örnek: İç Anadolu – Ürgüp – Göreme 2. Şahit Kaya Aşınmaya dayanıklı tortul tabakaların bulunduğu alanlarda yumuşak kesimlerin hızlı aşınması sonucu ortaya çıkar.

3. Tafoni Rüzgarın kayaların içlerini oymasıyla kuş yuvasına benzer oyuklara denir.

82



4. BÖLÜM 4. Yardang

Rüzgarların aşındırmasını yaptığı bölgelerde sert olmayan malzemenin olduğu zeminde uzun girintili çıkıntılı yarıklara denir. Tabakaların farklı sertlikte olması yardangı oluşturur.

Rüzgar Biriktirmesi İle Oluşan Şekiller 1. Barkan

Kurak iklimlerde ve çöllerde rüzgar etkisiyle kumulların hilal şeklini almasıdır. Orta Asya çöllerinde yaygındır.

2. Kum Yığınları (Kumullar)

Rüzgarın taşıdığı kumları biriktirmesiyle

oluşan kum tepeleridir. Zamanla yer değiştirebilirler. Yani kalıcı şekiller değildir.

3. Lös

Rüzgarın taşıyıp biriktirmesiyle oluşan

kum ve toz yığınlarıdır. Verimli tarım topraklarının oluşumunu sağlar.


83

4. BÖLÜM


AKARSULAR ØØ Doğal bir yatak içinde eğim yönünde akan sulara akarsu denir. ØØ Büyüklüklerine göre;

Dere

Öz

Çay

Irmak ya da nehir

adları verilir.

ØØ Yıl boyunca kurumadan akanlara sürekli akarsu; sadece yağışlı mevsimlerde akanlara mevsimlik akarsu denir.

DEBİ (Akım) Akarsuyun herhangi bir yerinden saniyede geçen m3 cinsinden su miktarıdır. Debiyi : ö Yağış miktarı, ö

Havzanın genişliği,

ö Buharlaşma şiddeti, ö Sıcaklık, ö Arazinin geçirimliliği, ö Yeraltı suları ve kaynaklarla beslenme durumları belirler.

REJİM (Akım Düzeni): Akarsuyun aylara ve mevsimlere göre debisinde meydana gelen değişmelerdir. Akarsuyun taşıdığı su miktarının yıl içinde değişimine neden olan faktörler; ö İklim, ö Bitki örtüsü, ö Yağış türü, ö Yağış miktarı,

Akarsularda Aşınım ve Aşınım Şekilleri Akarsuyun aşındırma faaliyeti; ö Akarsuyun akış hızı, ö Akarsuyun taşıdığı su miktarı, ö Akarsuyun yatağındaki kayaçların direnci, ö Yatak eğimi gibi faktörlere bağlıdır.

84



4. BÖLÜM Akarsu Havzası

Akarsuyun kolları ile birlikte sularını topladığı alandır.

Açık Havza: Akarsu denize veya okyanusa suları ulaştırırsa buna açık havza denir.

Kapalı Havza: Sularını denize veya okyanusa ulaştıramıyorsa kapalı havzadır.

Su Bölümü Çizgisi: İki akarsu havzasını birbirinden ayıran çizgidir.

Kaide Seviyesi: (Taban seviyesi) Bir akarsuyun yatağını en son aşındırabileceği seviyeye denir. Buda genellikle deniz seviyesidir. Genel Kaide Seviyesi: Denize dökülen bir akarsu yatağını en son deniz seviyesine kadar aşındırır. Buna “taban seviyesi” denir. Yerel Kaide Seviyesi: Göle dökülen bir akarsuyun yatağını en son göl seviyesine kadar aşındırmasıdır.

Akarsu Aşınım Şekilleri 1) Çağlayanlar

Çağlayan Akarsuyun yatağındaki gevşek malzemelerin daha çabuk aşınmasıyla oluşan fazla eğimli yerlerdir.

Örn: Manavgat şelalesi, Niagara şelalesi


85


4. BÖLÜM 2) Dev Kazanı

Dev kazanı Çağlayan yaparak akan bir akarsuyun düştüğü yeri aşındırmasıyla oluşan çukur.

3) Vadi Akarsu aşındırmasıyla oluşan ve sürekli aşınan çukurlardır. a) Çentik (Kertik) Vadi

Derine doğru aşındırma olur. Genelde akarsuyun yukarı çığırında, yani kaynak kısmında olur. b) Boğaz Vadi V vadinin ilerlemiş hali. Genelde dağların kıyıya paralel olduğu yerlerde olur. “U” şeklindedir.

* Geçitler ve boğazlar için uygundur. * Akarsular dağ sıralarını enine yardığı için “yarma vadi” de denir. c) Asimetrik (Yatık Yamaçlı) Vadi Farklı dirençteki kayaçların sınırında akan akarsuyun, zayıf yerleri aşındırmasıyla oluşur. Yamaçlar aynı eğimde değildir.

86


4. BÖLÜM


d) Kanyon Vadi Kurak ve yarıkurak alanlarda, karstik arazilerde kayaların aşınmasıyla basamak şekli oluşmasıdır.

Örn: Göksu kanyonu, Saklıkent Kanyonu, Lamas vadisi ABD’de Büyük Kanyon

e) Geniş Tabanlı Vadi Engebe ve yükseltinin az olduğu yerlerde olur. (Ege) Akarsu menderesler çizer. Yatağında alüvyon birikir. Örn: Gediz, Bakırçay, Büyük Menderes

,4. Peri Bacası

Volkanik arazilerde tüflerin sel sularıyla aşınması sırasında dirençli kayaların aşınmadan kalmasıyla oluşur.

Ürgüp, Göreme, Avanos gibi yerlerde görülür (Kapadokya)

5. Kırgıbayır (Badlands)

Ani sel sularının bitki örtüsünden yoksun olan yamaçlarda eğimli yerlerde oluşturduğu sel yarıklarıdır. Dilikbayır da denir.


87


4. BÖLÜM 6. Peneplen (Yontuk Düz)

Geniş arazi bölümlerinin, akarsu aşınım faaliyetlerinin son dönemde deniz seviyesine yakın hale indirilmesiyle oluşmuş az engebeli düzlüklerdir.

7. Plato Akarsular tarafından derince yarılmış ve çevresine göre yüksekte kalmış düzlüklerdir.

Akarsularda Birikim Şekilleri Akarsular; ö Eğimin azaldığı ö Akımının azaldığı ö Yatağının genişlediği ö Akış hızının azaldığı yerlerde taşıdığı yükü biriktirir. Akarsuyun biriktirdiği malzemenin boyutu mevsimler arasında değişiyorsa rejimi düzensizdir. Akarsuyun biriktirdiği malzemenin boyutu her mevsim yaklaşık aynı boyutlarda ise rejimi düzenlidir.

1. Birikinti Konisi ve Yelpazesi

Dağın eğimli yamacından inen akarsuyun eğiminin azaldığı dağ eteklerinde alüvyonlarını biriktirmesiyle oluşur.

88


4. BÖLÜM


2. Dağ Eteği Ovası

Dağ eteklerinde birikinti konilerinin birleşmesiyle oluşur. Örneğin: Hatay-Dörtyol Ovası

3. Dağ İçi Ovası Dağ içlerinde eğimin azaldığı yerlerde akarsuların taşıdığı malzemeyi biriktirmesiyle oluşur.

4. Taban Seviyesi Ovası Akarsuların deniz seviyesine yaklaştığı yerlerde eğimin azalması nedeniyle taşıdığı maddeleri biriktirmesi sonucu oluşan ovalardır. Örnek:Gediz ve Menderes ovaları

Delta Ovası Akarsuyun, taşıdığı malzemeyi denize döküldüğü yerde biriktirmesiyle oluşur.

Örnek: Çukurova (Seyhan-Ceyhan) Bafra (Kızılırmak) Delta ovasının oluşması için; ö Kıta sahanlığının geniş olması (Kıyının sığ olması), ö Akarsuyun bol alüvyon taşıması, ö Kıyıda güçlü dalga ve akıntılar ile gel-git olmaması gereklidir.

Irmak Adası Akarsuların yatak eğimlerinin azaldığı alanlarda taşıdığı malzemeyi akarsu içerisinde biriktirmesiyle oluşan kum adalarıdır.


89

4. BÖLÜM


Aşınım ve Birikimin Birlikte Etkili Olduğu Yerşekilleri 1. Menderes:

Akarsuyun dış büklümünde aşındırması, iç büklümde de biriktirme yapmasıdır. Bunlar “Çarpak” ve “yığınak” olarak ifade edilir.

2. Seki (Taraça):

Akarsuyun epirojenez ile yükselmesi ile eski yatağı içinde yeni bir yatak oluşturması ile oluşan şekildir.

Yer altı Suları ve Karstlaşma Karstlaşma: Kalker, dolomit, tebeşir, jips, kayatuzu gibi taşlar su ile çözülebilen kayaçlardır. Bu taşlarla temas eden karstik sular yer altı ve yer üstünde aşınım ve birikim yaparak, yeryüzünü şekillendirir. Bu olaya karstlaşma denir. Karstlaşmanın Hızı: 1.

Saf ve kalın bir kalker tabakasına

2.

Taşların cinsine

3.

Suyun varlığına

4.

Tabakaların eğim durumuna

5.

Yükseltiye bağlı olarak değişir.

90



4. BÖLÜM

12 8

6

3 1 2

10

4

11 5 7

9

Yukarıda numaralandırılarak gösterilen yüzey şekillerinin numaralarını aşağıda verilen coğrafi terimlerle eşleştiriniz.

Kanyon Vadi: ................... 7....................

Menderes: ................ 10....................

Peribacası: .................. 4.......................

Dağ İçi Ovası: ................ 1.....................

Şelale: ................... 6.......................

Kalıcı Kar Sınırı: ............. 12................

Birikinti Konisi: .............. 2....................

Menderes Kulağı: .......... 11...........

Su Bölümü Çizgisi: .......... 8...............

Delta: ........................ 9..........................

Kırgıbayır: .............. 3..................

Akarsu Taraçası: ............ 5................


91

4. BÖLÜM


Karstik Aşınım Şekilleri 1. Lapya Yağmur ve sel sularının karstik arazilerde oluşturduğu en küçük erime çukurudur.

2. Dolin Kalkerli platolarda oluşan lapyadan büyük oval şekilli çukurlardır.

3. Uvala Dolinlerin birleşmesiyle oluşur.

4. Polye Uvalaların birleşmesiyle oluşur.

5. Düden Yerüstü sularını, yeraltı sularına bağlayan erime çukurlarıdır. “Su batan” olarak ifade edilir.

6. Kanyon Vadi Karstik arazilerde akarsuların eritmesiyle oluşur. Dik yamaçlı dersin vadilerdir.

7. Mağara Yeraltı sularının kalkeri eritmesi sonucu oluşan boşluklardır.

8. Su batan (Düden)

9. Doğal Köprü Kıyılarda suların aşındırmasıyla oluşan şekil.

10. Obruk (Dipsiz) Derin karstik kuyulardır.

92



4. BÖLÜM

Yukarıda verilen yer altı suları ile ilgili şekillerin üzerindeki numaraları aşağıdaki terimlerle eşleştiriniz. 1. Kanyon Vadi: ....... 6.........

5. Polye: ........... 1................

9. Dikit: ............ 8..................

13. Subatan: ......... 13...........

2. Lapya: ........... 5................

6. Düden: ......... 9.................

10. Sütun: ......... 14................

14. Doğal Köprü: ...... 4........

3. Dolin: ............ 11.................

7. Mağara: .......... 7...............

11. Yer altı suyu: ...... 10.........

4. Uvala: .......... 2..................

8. Sarkıt: .......... 3..................

12. Traverten: ......... 12...........

Karstik Birikim Şekilleri 1. Sarkıt ve Dikit Mağara tabanlarında birikmeyle = dikit oluşur. Mağara tavanlarında birikmeyle = sarkıt oluşur.

2. Sütun Sarkıt ve dikitlerin birleşmesiyle sütun oluşur.


93

4. BÖLÜM


3. Traverten

Yeraltı suyunun yeryüzünde kalkeri eriterek, kalsiyum bikorbanatı biriktirmesi sonucu oluşan basamaklı yapıdır.

Buzullar ve Oluşturduğu Şekiller ØØ Dünya yüzeyinin % 10’u buzullurla kaplıdır. ØØ Antarktika, Kuzey Kutbu ve Grönland.

Buzul Çeşitleri 1) Örtü Buzulu Kutba yakın yerlerde deniz seviyesine kadar inen geniş buzullardır.

2) Sirk Buzulu Yüksek dağlardaki küçük çukurları dolduran buzullardır. 3) Vadi Buzulu

Yüksek vadilerin içlerinde oluşan buzullardır. 4) Takke Buzulu Yüksek dağların üst kısmındaki buzullardır.

Buzul Aşınım Şekilleri 1. Sirk Buzulların hareketleri sırasında oluşan çukurlara sirk denir. Sirk çukurunda buzul ortadan kalkınca sirk gölleri oluşur. Örneğin; Uludağ’da Kilimli Gölü...

94


4. BÖLÜM


2. Tekne Vadiler (Buzul Vadileri) Buzul aşındırmasıyla oluşmuş “U” şekilli vadilerdir.

3. Hörgüç Kaya

Dağ doruklarında buzul aşındırmasıyla oluşmuş tepelerdir.

Buzul Birikim Şekilleri Moren (Buzultaş)

Buzulların çeşitli boyuttaki malzemeleri taşıyıp biriktirmesidir.

Sander Düzlüğü

Drumlin

Morenlerin birikmesiyle oluşan düzlüklerdir.

Balina sırtına benzeyen basık şekilli moren

Dalga ve Akıntılar

tepelerdir.

Dalga: Rüzgarların etkisiyle deniz yüzeyinde meydana gelen salınım hareketleridir. Akıntı: Deniz sularının bulundukları yerlerden başka alanlara taşınmasına akıntı denir. Deniz Yüzeyinde Meydana Gelen Akıntıların Nedenleri: 1. Seviye farkı: Seviyesi fazla olan denizden az olana bir akıntı oluşmasıdır.


95


4. BÖLÜM 2. Yoğunluk farkı:

Sıcaklık ve tuzluluk oranları farklı 2 denizin birleştiği boğazlarda olur. Sıcak ve tuzlu olan alt akıntı, diğeri üst akıntı oluşturur. 3. Sürekli Rüzgarlar: Rüzgarların deniz yüzeyine sürtünmesi sonucu akıntılar oluşur. 4. Gel - git: ØØ Ay’ın ve Güneş’in çekim kuvveti ile deniz ve göl yüzeylerinde meydana gelen kabarma ve alçalma hareketleridir. ØØ Kabarma ve alçalma arasındaki seviye farkına gel - git genliği denir. (İç Denizler: 40 50 cm - Okyanuslar: 10 - 12 m). ØØ Türkiye’yi çevreleyen denizler bir iç deniz olduğu için gel - git etkisi azdır. ØØ Gel git etkisinin fazla olduğu kıyılarda delta oluşumu görülmez, akarsuların ağız kısımlarındaki sedimentler açık denizlere taşınır ve deniz suyunun bu kısımları işgal etmesi sonucu haliçler oluşur.

Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri 1. Falez:

Falez (Yalıyar) oluşumu Dalgaların çarptıkları yüksek kıyıların altının aşınması sonucu oluşan dik ve derin kıyılardır.

2. Aşınım Platformu Kıyılarda aşınımın devam etmesi sonucu, sığ sularla kaplı düzlüklerdir.

3. Doğal Köprü Kıyılardaki aşınmada daha fazla aşınmayla oluşan yerlerde köprüye benzeyen yerşekilleri oluşur.

96



4. BÖLÜM Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri

1. Plaj: Kıyıda aşındırılan kum boyutundaki malzemenin, kıyı şeridinde birikmesiyle oluşur.

2. Kıyı Oku:

Dalgaların malzemelerini bir ucu karaya bağlı denize doğru ok şeklinde biriktirmesidir.

3. Kıyı Seti ve Kıyı Kordonu: Dalga ve akıntıların getirdiği kum ve çakılların bir koyun önünde birikmesi ile oluşur.

4. Lagün (Deniz kulağı, kıyı set gölü):

Kıyı kordonlarının bir koy ya da körfezin önünü kapatması ile oluşur. (Fethiye - Ölüdeniz)

5. Tombolo (Saplıada):

Kıyı oklarının yakındaki bir adayı karaya bağlamasıdır. (Sinop-İnceburun yarımadası, Balıesir – Kapıdağ Yarımadası)

Tombolo oluşumu


97


4. BÖLÜM

Yukarıda oluşum safhaları gösterilen yer şeklinin adı ve oluşumuna neden olan dış kuvvet aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak gösterilmiştir? A) Mantar kaya –

Rüzgâr aşındırması

B) Tombolo

–

Dalga biriktirmesi

C) Falez

–

Dalga aşındırması

D) Hörgüç kaya –

Buzul aşındırması

E) Delta ovası

Akarsu biriktirmesi

–

Şekilde anlatılan tombolo’dur. Dalga biriktirmesiyle oluşur.

KIYI TİPLERİ 1. Ria Tipi Kıyı:

Eski akarsu vadilerinin sular altında kalmasıyla oluşan girinti çıkıntı kıyılardır. Akarsu vadileri genellikle tektonik çökme sonucu deniz istilasına uğrar.

Örnek:

Haliç - İstanbul

98



4. BÖLÜM 2. Limanlı Kıyı:

Vadilerin sular altında kalması ve önünün kıyı setiyle kapanması ile oluşur.

Örnek:

Odesa - Ukrayna

3. Dalmaçya Tipi Kıyı: Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde sular altında kalmasıyla oluşan adalar halinde kıyıdır. Kıyının önünde takımadalar oluşur. Örnek:

Hırvatistan - Dalmaçya Türkiye’de Kaş-Finike arası, Kekova, Ölüdeniz, Meis Adası.

4. Boyuna Kıyı: Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde oluşan, girinti ve çıkıntısı az olan kıyıdır. Doğal limanlar son derece azdır. Örnek:

Karadeniz Sahili

Akdeniz


99


4. BÖLÜM 5. Enine Kıyı:

Dağların kıyıya dik uzandığı girintili çıkıntılı kıyılardır. Örnek:

Ege Sahili

6. Kalanklı Kıyı: Karstik sahalarda görülen kıyı tipidir. Örnek: Mersin - Silifke kıyıları, Güneydoğu Fransa kıyıları

Silifke Sahili

7. Haliçli Kıyı: Akarsu ağızlarının gel-git sonucu aşınmasıyla oluşan karaya doğru “V” şeklinde uzanan körfez kıyılarıdır. Örnek:

Fransa Kıyıları

100



4. BÖLÜM 8. Wattlı Kıyı:

Gel - git olduğunda suların yükseldiği dönemde sular altında kalıp, alçaldığı dönemde kara haline gelen kıyılardır. Örnek: Manş Denizi Kıyıları

Kuzeybatı Fransa Mont Saint - Michel

9. Fiyordlu Kıyı: Eski buzul vadilerinin sular altında kalmasıyla oluşur. Türkiye’de yoktur. Norveç, Şili kıyıları örnektir. Örnek:

Sogne Fiyordu (Norveç)

10. Skyer Tipi Kıyı: Buzulların aşındırdığı tepeciklerle veya buzulların biriktirdiği moren yığınlarıyla şekillenmiş kıyılar sular altında kalınca yüzlerce adacık ortaya çıkar. Bu tür kıyılara skyer kıyı tipi denir. Örnek: Baltık Denizi’nin kuzeydoğusu

Helsinki - Finlandiya


101


4. BÖLÜM

11. Mercan (Resif) Kıyı: Canlılara bağlı olarak mercan iskeletlerinin üst üste birikmesiyle mercan (resif) kıyılar oluşur.

Örnek: Avustralya Kıtasının doğusunda Büyük Bariyer Resifi

Büyük Bariyer Resifi - Avustralya

Yukarıda şekillerde gösterilen kıyılarla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) I. kıyı tipi kıyıya paralel uzanan dağların çökmesiyle oluşmuştur. B) II. kıyıda yüksek falezlere yaygın olarak rastlanır. C) Her iki kıyı tipi Türkiye’de görülür. D) I. kıyıda çöken dağların üst kısımları kıyıya paralel uzanan takım adalarını oluşturur. E) Her iki kıyıda koy ve körfezler yaygındır.

Boyuna kıyılar düz olduğundan koy ve körfezlere pek rastlanmaz.

102



4. BÖLÜM

YERŞEKİLLERİNİN DİĞER OLUŞUM SÜREÇLERİ 1. KÜTLE HAREKETLERİ (HEYELAN) Yerkabuğunu oluşturan toprak örtüsünün ana kaya ile birlikte kökten hareket etmesidir.

Heyelan Oluşumunu Kolaylaştıran Faktörler Eğimin fazla olması, Yağışların fazla olması, Toprağın killi olması, Tabakaların uzanışının eğime paralel olması, Depremler ve yerçekimi

Karadeniz, heyelan olayının en fazla yaşandığı bölgedir. Bu duruma, I.

Yıllık yağış miktarının fazla olması,

II.

Tarım alanlarının dar ve küçük olması,

III. Dağlık ve eğimli arazilerin fazla olması, IV. Sık bir bitki örtüsüne sahip olması etmenlerinden hangilerinin neden olduğu söylenebilir? A) I ve II

B) I ve III

D) II ve IV

E) III ve IV

C) II ve III

Fazla yağış ve eğim heyelanın olmasına neden olur.

2. EROZYON Toprak örtüsünün aşınarak başka yere taşınmasıdır.

Erozyonu Artıran Sebepler:

Erozyonu Engelleme Yolları:

Arazinin engebeli olması,

Mevcut bitki örtüsü korunmalı,

Bitki örtüsünün tahrip edilmesi, Toprağın aşırı işlenmesi, Akarsu taşkınları, Düzensiz yağış rejimleri

Nöbetleşe tarım yöntemi uygulanmalı Eğimli tarım alanlarında tarla eğime dik sürülmeli Taraçalama yapılmalı Kurak bölgelerde çitler ve rüzgâr perdeleri yapılmalı

Aşırı otlatma yapılması Anızların yakılması


103

Beşeri Yapı

5. BÖLÜM BEŞERİ SİSTEMLER VE COĞRAFYA

ØØ Beşeri coğrafyanın incelediği beşeri sistemler, insanın doğal çevre ile etkileşiminden meydana gelir. ØØ Beşeri sistemler; aşağıdaki unsurlardan oluşur.  Nüfus

 Enerji

 Yerleşme

 Sanayi

 Şehirleşme

 Ulaşım

 Tarım

 Turizm

 Hayvancılık

 Ticaret

 Madencilik

YERLEŞMELERİN KURULUŞU VE GELİŞİMİ

Yerleşmelerin Kuruluşu Dünyada ilk yerleşmeler Nil nehri vadisi, Sarıırmak ve Gökırmak ovaları, İndus ve Ganj vadisi ile Fırat ve Dicle ırmakları arasındadır. Yani verimli sulak alanlardır.

ØØ İnsanların oturduğu ve barındığı yer ile bu yerlerin yakın çevresinde bulunan yaşamı sürdürmek için çeşitli ekonomik faaliyetler yoluyla yararlanılan mekana yerleşme denir. ØØ İlk yerleşme örnekleri günümüzden 11.000 yıl önce Neolitik dönemde ortaya çıkmaya başlamıştır. ØØ Toplayıcı ve avcı toplumdan yerleşik ve tarım toplumuna geçiş başlamıştır. ØØ Mağara, ağaç kovukları ve toprak gibi çeşitli doğal malzemelerden yapılan yapılar bu dönemin mesken tipleridir.

İlk yerleşmelerin yerlerinin belirlenmesinde öncelikle aşağıdakilerden hangisine ağırlık verildiği söylenebilir? A) Yeraltı kaynaklarının dağılışına B) İklimin elverişliliğine C) Turizm etkinliklerinin dağılışına D) Sanayi etkinliklerinin gelişimine E) Ticaret yollarının uzanışına İklimin ılıman olması ilk yerleşmeler için önemliydi. Çünkü çok sıcak ya da çok soğuk yerlerde insanların yaşaması mümkün değildi.

104


Beşeri Yapı

5. BÖLÜM İlk Yerleşmelerin Kuruluş Alanlarını Belirleyen Kriterler 1.

Beslenme şartları

2.

İklim şartları

3.

Korunma duygusu

4. Tarım faaliyetlerinin başlaması 5.

Su kaynakları

6.

Verimli toprakların varlığı

7. 8.

Yerleşmelerin Yayılışını Belirleyen Faktörler 1.

İklim

6. Ulaşım

2. Yerşekilleri

7. Tarım

3. Toprak

8. Bitki örtüsü

4. Su kaynakları

9. Bakı şartları

5.

Yeraltı kaynakları

Yukarıda verilen bölge ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Irmak boyu yerleşmeler yaygındır. B) Bölgenin kuzeydoğusunda ormanlar ve meskenler bulunur. C) Tarımsal üretim fazladır. D) Maden bölgesinin ırmağa olan uzaklığı 20 km’den azdır. E) Akarsuyun iki yakasında da yerleşmeler bulunur. Tarımsal üretimi bilemeyiz.


105

5. BÖLÜM

Beşeri Yapı

Yerleşmelerin Fonksiyonel Özellikleri ØØ Doğal, ekonomik ve kültürel etkenler bölgelere göre farklı yerleşme tiplerinin ortaya çıkmasına neden olur.

Fonksiyonlarına Göre Yerleşmeler 1. Tarımsal Yerleşmeler a. Tarım b. Hayvancılık c. Ormancılık d. Arıcılık e. Balıkçılık

2. Tarım Dışı Yerleşmeler a. Yönetim (İdari) b. Sanayi c. Ticaret d. Madencilik e. Kültürel f. Sağlık g. Turizm h. Ulaşım

106


Beşeri Yapı

5. BÖLÜM Yerleşmelerin Dokuları ve Tipleri Dokularına Göre Yerleşmeler

a. Toplu Yerleşmeler: Suyun az ve yerşekillerinin sade olduğu yerlerde olur. (İç Anadolu- G. D. Anadolu) b. Dağınık Yerleşmeler: Suyun bol olduğu yerlerde yer şeklinin engebeli olduğu yerlerde olur. (Karadeniz) c. Çizgisel (Hat) Yerleşmeler:

Bir akarsu boyunca veya bir yol boyunca yapılır. d. Kıyı Boyu Yerleşmeleri: Kıyıları takip eden yerleşmelerdir. e. Dairesel Yerleşmeler: İhtiyaç duyulan tesislerin merkezde bulunması ve yerleşmelerin bu merkez çevresinde olmasıdır.

Tiplerine Göre Yerleşmeler a. Daimi Yerleşmeler Sürekli olan yerleşmelerdir. 1. Şehir Tipi Yerleşmeler Nüfusu 10.000 den fazla olan yerleşmelerdir. Ekonomik faaliyet sanayi ve hizmettir. 2. Kır Tipi Yerleşmeler Nüfusu 10.000 in altındadır. Ekonomik faaliyetleri tarım ve hayvancılıktır. b. Geçici Yerleşmeler Sürekli olmayan yerleşmelerdir. Örn: Yayla

Yerleşmelerin Dokularını ve Tiplerini Etkileyen Unsurlar 1. Doğal Unsurlar a. Suyun Etkisi: Suyun bol olması dağınık, az olması toplu, hiç olmaması da yerleşmenin olmamasını sağlar. b. Yeryüzü Şekilleri: Dağlık, engebeli ve yüksek yerler, yerleşmelerin kurulmasını ve gelişmesini engeller.

2. Beşeri Unsurlar a. Tarihi Unsurlar b. Sosyal ve Ekonomik Unsurlar

}

olan yerler, yerleşmeleri olumlu etkiler.


107

Beşeri Yapı

5. BÖLÜM KIRSAL YERLEŞMELER a. Köy Yerleşmeleri

ØØ 1924 tarih ve 442 sayılı kanuna göre (Madde: 1 ve 2) köy: “cami, mektep, otlak, yaylak, baltalık gibi ortak malları bulunan ve toplu ya da dağınık evlerde oturan insanlar, bağ, bahçe ve tarlaları ile birlikte bir köyü teşkil eder.” şeklinde tanımlanır. Muhtar tarafından yönetilen nüfusu 2000’den az olan yerleşmelerdir.

b. Köyaltı Yerleşmeleri Köyden daha küçük geçici veya sürekli yerleşmelerdir.

Geçici Köyaltı Yerleşmeleri Kom, ağıl, güzle, tol, saya, mandıra, kışla, taş ocakları, değirmenler, bağ evleri, oba, yayla, dalyanlar, dam yerleşmeleri, bahçe evleri Kalıcı Köyaltı Yerleşmeleri ØØ Mahalle ØØ Mezra ØØ Çiftlik ØØ Divan

c. Kasabalar (Belde)

Nüfusu 2.000 ile 10.000 arası yerleşmelerdir.

• Yaz aylarında köylülerin hayvanlarını otlatmak için çıktıkları alanlardır. • Bu alanlar serin ve gür otlaklarla kaplıdır. • Bu faaliyetler ülkemizde Akdeniz, Karadeniz ve Doğu Anadolu’da yaygındır. Yukarıda özellikleri verilen köy altı yerleşme tipi aşağıdakilerden hangisidir? A) Divan

B) Kom

D) Yayla

E) Çiftlik

C) Ağıl

Yaz aylarında hayvan otlatmak için yaylalara çıkılır. Geçici köy altı yerleşmesidir.

108


Beşeri Yapı

5. BÖLÜM KENTSEL YERLEŞMELER a. Tarım Şehirleri

Bayburt

b. Ticaret Şehirleri

İstanbul İzmir, Gaziantep

c. Liman Şehirleri

İzmir, İstanbul, Mersin

d. İdari Şehirler

Ankara

e. Maden Şehirleri

Zonguldak, İskenderun, Batman


109

Beşeri Yapı

5. BÖLÜM f. Dini Şehirler

Mekke Kudüs, Vatikan

g. Sanayi Şehirleri

Eskişehir Karabük, Bursa

h. Turizm Şehirleri

Bodrum Antalya, Alanya

ı. Teknoloji Şehirleri

Tokyo, Hongkong

110


Beşeri Yapı

5. BÖLÜM

İnsanların herhangi bir bölgeyi yurt edinmesi yerleşme diye adlandırılır. Yerleşmeler kırsal ve kentsel yerleşmeler olmak üzere ikiye ayrılır. Aşağıdakilerden hangisi kır yerleşmelerinin özelliklerinden biridir? A) Tüketici sayısı fazladır. B) Temel geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır. C) Nüfus fazladır. D) Çok sayıda göç almaktadır. E) Tarım dışı faaliyetler gelişmiştir. A, C, D, E seçenekleri kent yerleşmelerinin özelliğidir. Bu yüzden cevap B’dir.

Kır yerleşmeleri; köy ve köy altı yerleşmeleri olarak ikiye ayrılır.

Yukarıdaki haritada “ ,

” ile işaretlenmiş olan yerlerde yaygın olarak görülen

köy altı yerleşmeleri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak gösterilmiştir?

A)

Çiftlik

Mezra

B)

Çiftlik

Dam

C)

Yayla

Divan

D)

Yayla

Mezra

E)

Bağ evi

Çiftlik

Mezra => Doğu ve Güneydoğuda yaygın olup, tarım ve hayvancılık faaliyetleri yapılır. Yayla => Akdeniz ve Karadenizde görülen geçici yerleşmelerdir. Hayvancılık yapılır

Tarihi süreç içinde ilk insanların mağaralar ve doğal barınakları yerleşim alanı olarak seçmelerinde; I.

Yabancı hayvanlardan korunma

II.

Sosyal ilişkilerin geliştirilmesi

III. İklim şartları amaçlarından hangilerinin ön planda olduğu söylenemez? A) Yalnız I

B) Yalnız II

D) I ve III

E) II ve III

C) I ve II

I ve III etkilidir. II etkili değildir. Cevap B’dir.


111

6. BÖLÜM

Mekansal Bir Sentez Türkiye

Türkiye, matematik konumuna bağlı olarak yıl içinde dört mevsim yaşar.

Türkiye, özel konumuna bağlı olarak, Orta Doğu petrolleri ve Asya doğal gazının Avrupa ve diğer ülkelere satılmasında en kritik bölgededir.

TÜRKİYE’NİN DÜNYA ÜZERİNDEKİ YERİ ØØ Dünya haritasına bakıldığında; Türkiye, eski dünya kıtaları adı verilen, Asya - Avrupa ve Afrika kıtalarının birbirlerine iyice yaklaştıkları bölgede yer alır. ØØ Türkiye, hem Asya hem de Avrupa ülkesidir. ØØ Türkiye’nin coğrafi konumu beraberinde büyük avantajlar getirir. Bunlar; 

Matematik konumu itibariyle, orta enlemlerde yer alır ve ılıman bir iklim görülür.



İnsan yaşamı için en ideal kuşakta yer alması tarihte hep büyük devletlere beşiklik yapmasına zemin hazırlamıştır.



Türkiye bir Ortadoğu ülkesidir ve Rusya, AB ülkeleri ve Kafkaslar arasında en kritik bölgede bulunur.



Petrol rezervleri yönünden zengin ve en önemli sıcak çatışma bölgelerine (Ortadoğu, Kafkaslar) komşudur.



Türkiye’nin toplam sınır uzunluğu, 8522 km dir. bunun 2753 km’si kara, 5769 km’si kıyı uzunluğudur.



Kıyı uzunluğunun fazla olması üç tarafının denizlerle çevrili olması sonucundadır ve önemli deniz yolları Türkiye’den geçer.

Kara Sınır Uzunlukları Suriye → 877 km Irak → 331 km İran → 454 km Ermenistan → 325 km Gürcistan → 276 km Yunanistan → 212 km Bulgaristan → 269 km

112


Türkiye, 26° - 45° Doğu Meridyenleri ile 36° - 42° Kuzey paralelleri arasında bulunmaktadır.

Türkiye, özel konumuna bağlı olarak Dünya’nın en önemli boğazlarından ikisine sahiptir. Bunlar İstanbul ve Çanakkale boğazlarıdır.

6. BÖLÜM 


Türkiye ortalama yükseltisi fazla, engebeli arazi yapısına sahip bir ülkedir.

TÜRKİYE’NİN YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ

Kıvrımlı Dağlar: Kuzey Anadolu dağları ve Toroslar

Kırıklı Dağlar: Kaz, Madra, Yunt, Boz, Aydın dağları, Menteşe yöresi

Volkanik Dağlar: Erciyes, Hasan, Melendiz, Karadağ, Karacadağı => İç Anadolu Nemrut, Ağrı, Süphan, Tendürek => Doğu Anadolu

Platolar: Cihanbeyli, Haymana, Bozok, Obruk, Uzunyayla, Erzurum-Kars platoları

Ovalar: Çarşamba, Bafra, Çukurova, Küçük Menderes, Büyük Menderes, Gediz.

Akarsular: Kızılırmak, Yeşilırmak, Fırat, Dicle, Menderes, Gediz, Bakırçay

Buzul Alanları: Kaçkar, Aladağ, Bolkar, Bingöl buzul şekillendirmeleri vardır.


113


6. BÖLÜM Karstik Alanlar:

Akdeniz bölgesinde en fazladır. (Suda eriyebilen kayaçların bölgesidir.)

Rüzgarların Etkili Olduğu Alanlar: İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu en fazla (Kurak bir iklime sahip olmaları nedeniyle)

Masifler: I. Jeolojik zamanda oluşan yerler. Yıldız dağları, menteşe yöresi, Anamur, Kırşehir, Zonguldak, Bitlis gibi.

Göller: Tuz Gölü, Beyşehir, Eğirdir, Manyas, Ulubat => tektonik Van Gölü, Nemrut ve Meke => Volkanik göller. Bafra, Eymir, Mogan => Set gölleri

TÜRKİYE’NİN İKLİMİ Akdeniz İklimi

O Þ

M N M H T A E E K A Yaðýþ Sýcaklýk (°C)

30 25 20 15 10 5 0

Sıcaklık en fazla

>=

Yazları sıcak kurak, kışları ılık ve yağışlı. >=

300 250 200 150 100 50 0

en fazla yağış

Karadeniz İklimi

Yazlar serin, kışları ılık. Her mevsim yağışlı (en fazla sonbahar)

Karasal İklimi a. İç Anadolu Karasal (Ilıman Karasal) Yazlar sıcak-kurak. Kışlar soğuk ve kar yağışlı. En fazla yağış ilkbaharda

b. Doğu Anadolu Karasal Erzurum-Kars arasında sert karasal. Uzun ve sert kış, kısa ve serin yaz diğer yerlerde ılıman karasal.

c. Güneydoğu Anadolu Karasal (Ilıman Karasal)

d. Trakya Karasal (Ilıman Karasal)

114


Bölgeler ve Ülkeler

7. BÖLÜM ORTAK PAYDA : BÖLGE

Yeryüzünün doğal ve beşeri özellikler bakımından benzerlik gösteren kısımları bölge olarak tanımlanır.

1. Doğal (Fizikî) Özelliklerine Göre Başlıca Bölgeler a) Yeryüzü Şekillerine Göre Bölgeler Menteşe => dağlık, Konya ⇒ düzlük Hakkarı => dağlık trakya ⇒düzlük => Ovalık bölge / İsviçre Alpleri ⇒ dağlık bölge b) İklim Bölgeleri Karadeniz iklim bölgesi,

Karasal iklim bölgesi

Akdeniz iklim bölgesi,

Tropikal İklim bölgesi

c) Yağışlı Bölgeler Amazon Havzası

Kongo Havzası

Endonezya Adaları

d) Yeraltı Kaynaklarına Göre Bölgeler Taş kömürü bölgesi

Linyit bölgesi

e) Toprak Özelliklerine Göre Bölgeler Terra-Rossa toprak bölgesi

Kahverengi Orman toprak bölgesi

f) Bitki Örtüsüne Göre Bölgeler Orman bölgesi

Maki bölgesi

Bozkır bölgesi

2. Beşeri Özelliklerine Göre Başlıca Bölgeler a) Tarım Bölgeleri Rize çevresi (Çay)

Çukurova bölgesi

b) Sanayi Bölgeleri Bursa ve çevresi

İstanbul-İzmit bölgesi

c) Kültürel Bölgeler

Türk kültürü bölgeleri


115


7. BÖLÜM d) Ekonomik Bölgeler Malatya ve çevresi => (tarım) İskenderun ve çevresi => (sanayi) bölgeleridir. e) Politik Bölgeler Nato bölgesi f) Organizasyon Bölgeleri Avrupa Birliği Bölgesi

Nafta Bölgesi

Tarım bölgesi olan yerler daha sonra sanayi bölgesi haline gelebilir, ya da doğal güzelliği bulunan ormanlık bir bölge turizm bölgesi alanına dönüşebilir. Yukarıdaki metin aşağıdakilerden hangisine kanıt olarak gösterilebilir? A) Doğal özellikler bölge sınırlarının oluşmasında belirleyicidir. B) Beşeri özelliklere göre oluşturulmuş tüm bölgelerin sınırları çakışabilir. C) Bazı bölgelerin işlevleri zamanla değişir. D) Doğal ve beşeri bölgelerin sınırlarının değişiminde sadece ekonomik faaliyetler etkilidir. İşlevini yitirip tamamen ortadan kalkan bölgeler E) daha çok doğal bölgelerdir. Cseçeneği verilen cümlenin açıklamasıdır. Bölgeler işlevleri değişerek fark lıfonksiyonlar üstlenebilirler. Bölge Tespitinde Kullanılan Kriterler Bölge Kriterleri

Homojen Bölgeler (Tek Özellikli Bölgeler)

Nodal Bölgeler Planlanmýþ Bölgeler (Çok özellikli bölgeler) (Karmaþýk Bölgeler)

Türkiye’de Bölgelere Göre Ekonomik Kriterler

116



7. BÖLÜM

Yıllık Ortalama Büyüme Hızları BÖLGELER

1997 - 2000 Dönemi Sektörel (%) Tarım

Sanayi

Hizmetler

Marmara

1,1

5,1

4,0

Ege

1,3

4,3

4,3

İç Anadolu

0,2

4,9

3,5

Akdeniz

2,3

2,7

4,2

Karadeniz

0,7

3,5

3,7

Güneydoğu Anadolu

4,0

2,7

3,4

Doğu Anadolu

1,4

1,1

2,4

TÜRKİYE

1,4

4,4

3,9

Bölge Sınırları Kesin Hatlarla Ayrılabilir mi? Bölge sınırlarını kesin sınırlarla belirtmek oldukça zordur. Bunun nedeni, sınırların geçiş özelliği göstermesidir. Bu durum, iklim bölgelerinin ayrımında rahatlıkla görülür.

Bölge Sınırları Değişir mi? Belirlenmiş olan bölgeler zamanla işlevini yitirebilir ya da yerini başka bir bölgeye bırakabilir. Örneğin, Orta Anadolu’da bulunan ormanların tahrip edilmesi ile yerini bozkır bölgelerine bırakmıştır.

Bölge Sınırları Nasıl Oluşturulur? Bölge sınırlarının belirlenmesinde genellikle sayısal (istatistik) veriler kullanılır. Bölgelerin işlevsel özelliklerine göre veriler değerlendirilir ve bölgelerin sınırları oluşturulur. İklim verilerine göre iklim bölgeleri, nüfus verilerine göre nüfus bölgeleri ya da ekonomik verilere göre; tarım, sanayi, ticaret, turizm bölgeleri vb. oluşturulur.

Bölge Sınırları Çakışır mı? Bölge sınırları oluşturulurken dikkate alınan kriterlere göre bölge sınırları çakışabileceği gibi, dikkate alınan kriterler birbirinden bağımsız olursa, bölge sınırları çakışmayabilir. Örneğin, Dünya üzerindeki aktif fay hatlarının bölge sınırı ile volkanik araziler ya da sıcak su kaynaklarının bölge sınırları çakışabilir; fakat Dünya siyasi bölgeleri ile fay bölgesi çakışmaz.


117

8. BÖLÜM

İnsan ve Çevre

İnsan ve Çevre Doğadan Nasıl Yararlanıyoruz? Tarım, hayvancılık, sanayi, ulaşım gibi birçok faktörde yararlanıyoruz.

Doğanın Emrinde miyiz? İnsanlar yaşadığı doğal çevreye uygun olarak ekonomik faaliyetler yürütür. Örneğin; ØØ Yeraltı kaynakları bakımından zengin olan bir bölgede madenciliğin yapılması. ØØ Verimli ovalarda tarım yapılması ØØ İnsanların bulunduğu iklime göre meskenler yapması ØØ İnsanların bulunduğu iklime göre giyinmesi veya beslenmesi

Doğanın Emrinde miyiz? Tarım: Tarım ürünleri iklime bağlıdır. İklim çeşitliliği ürünün de bol olmasını sağlarken, iklim uygunsuzluğu ürünün de yetişmemesine neden olur.

Hayvancılık: Hayvancılık bölgenin iklim ve bitki örtüsüne bağlıdır. Çayırlarda büyükbaş hayvancılık, bozkırlarda küçükbaş hayvancılık yapılır.

Ulaşım: Ulaşım üzerinde de hava şartları, yerşekilleri etkilidir.

Sanayi Çevredeki hammadde ve tarım ürününe bağlıdır. Bunlar da iklime ve jeolojik özelliklere bağlıdır.

Turizm İklime göre yaz ya da kış turizmi yapılabilir.

Yaşanabilir Bir Dünya Doğal Çevrenin Değişimi Gereksinimlerini karşılamak için doğal çevreyi kullanan insan, her zaman doğa ile uyumlu bir yaşam sürdürmez. Bazen insanların yapmış olduğu faaliyetler, doğal çevre üzerinde çok önemli değişikliklere neden olur.

118


8. BÖLÜM

İnsan ve Çevre

Yer Şekillerinin Değiştirilmesi Yerleşme, sanayi, ulaşım vs. nedenlerle yerşekilleri değiştirilir.

İklim Değişiklikleri Sera gazı etkisi, sanayi ve ev bacaları, fosil yakıtları, araba egzoz gazları iklimi etkiler.

İnsanların Doğal Denge Üzerindeki Etkisi 1. Bitki Örtüsü Üzerinde İnsanın Etkisi İnsanlar bitki örtülerini tahrip ederek yerleşme veya yol yapabilir.

Dünya üzerindeki birçok canlı türü, doğal ortamlarına müdahale ve buna bağlı olarak nesillerinin tükenmesi tehlikesiyle karşı karşıyadır. Örneğin Amazon Ormanları, dünyadaki türlerin yarıdan fazlasını barındırmaktadır. Bu alanda yapılacak tahribat, 30 yıl içerisinde türlerin yaklaşık % 10’unun yok olmasına neden olabilir. Ayrıca, ticari değere sahip olmaları nedeniyle, okyanuslardaki balina, Afrika Kıtası’ndaki fil ve gergedan gibi canlılar sayı olarak çok azalmıştır. Canlı türü sayısının azalmasında bir diğer etken de artan talebi karşılamak için giderek yaygınlaştırılan tarım ve endüstri etkinliklerinin yarattığı kirliliktir. Bu parçada, ekolojik dengenin bozulmasına ve buna bağlı olarak canlı türlerinin yok olmasına neden olan etkenlerin hangisinden söz edilmemiştir? A) Aşırı avlanma B) Hızlı nüfus artışı C) Yaşam alanlarının daralması D) Ekonomik etkinlikler E) Orman yangınları

(2010 LYS 4)

Seçenekte ilk 4 seçenek (a, b, c, d) insanların yaptıkları faaliyetler olup, paragrafla uygunluk gösterir. E seçeneği ise paragrafta anlatılmamaktadır.

Bugün gerekli tedbirler alınmazsa tropikal ormanlar Malezya’da 20, Endonezya’da 30 yıl içinde yok olacaktır.


119

İnsan ve Çevre

8. BÖLÜM 2. Toprak Üzerinde İnsanın Etkisi

Toprağı ekip-biçmede kullanılır. Aşırı toprak kullanımı erozyon gibi çevre sorunlarına yol açar.

Gereken tedbirler alınmadığı taktirde 20 yıl içinde tarım topraklarının % 20’si erozyon ile kaybolacaktır.

3. Hidrografya Üzerinde İnsanın Etkisi Su üzerinde içme veya enerji üretmede kullanılır (Baraj vs.). Akarsuların üzerinde aşırı baraj yapımı tatlı su kaynaklarını tehdit eder.

• Akarsu taşkınlarının artması • Erozyonun artması • Bitki ve hayvan türlerinin azalması • Barajların kısa sürede alüvyonlarla dolması Yukarıda verilen durumların ortaya çıkmasında aşağıdakilerden hangisinin etkisi daha fazladır? A) Yeraltı sularının artması B) Orman alanlarının tahrip edilmesi C) Mera alanlarının tarım alanlarına dönüştürülmesi D) Mera hayvancılığının yaygınlaşması E) Fosil yakıtlardaki tüketimin artması Ormanlar tahrip edilirse erozyon artar, bitki örtüsü ve canlılar yok olur. Akarsu taşkınları artar, barajlarda alüvyon birikimi ile barajların ömrü kısalır.

120


9. Sınıf Coğrafya Akıllı Defter

Recommend Documents