9. Sınıf Biyoloji Akıllı Defter

Bu defter, siz öğretmenlerimize özel olarak boşlukları doldurulmuş bir şekilde basılmıştır. Mavi renkli, italik yazılar, öğrencilerinize yazdırabilmeniz amacı ile öğrenci defterinde boş bırakılmıştır.

Bu ürünün bütün hakları ÇÖZÜM DERGİSİ YAYINCILIK SAN. TİC. LTD. ŞTİ.ne aittir. Tamamının ya da bir kısmının ürünü yayımlayan şirketin önceden izni olmaksızın fotokopi ya da elektronik, mekanik herhangi bir kayıt sistemiyle çoğaltılması, yayımlanması ve depolanması yasaktır.

Çözüm Yayınları Grafik Birimi

Çözüm Yayınları Dizgi Birimi

2015, Ankara

Yorum Matbaacılık (0312) 395 2112

          

         


    



Değerli Öğretmenim,

FATİH Projesi ile ülkemizdeki hemen hemen tüm okullarımıza "akıllı tahtalar" yerleştirildi ve siz değerli öğretmenlerimizin kullanımına sunuldu. Akıllı tahtalar doğru bir şekilde kullanıldığında öğrenme süreçlerini hızlandıran, öğrenme düzeyini artıran etkili bir eğitim aracıdır. Akıllı tahtaların etkili bir şekilde kullanılabilmesi için seçilecek içerik büyük önem taşımaktadır. Çözüm Yayınları, akıllı tahta ile ders işleme sistemini Türkiye'de ilk uygulayan kuruluştur. Bünyesinde barındırdığı tüm dershanelerde bu sistem günümüze kadar başarı ile kullanılmıştır. Bu teknolojiyi kullanmanın getirdiği tecrübe ile hem öğrenci hem de öğretmeni aktif bir şekilde derste tutacak, öğrenme becerilerini maksimum düzeye çıkaracak içerikleri üretmek, Çözüm Yayınlarının kültüründe yer alan önemli bir birikimdir. Şu an kullandığınız bu eser, bu birikim ve tecrübenin bir ürünüdür. Uygulamalar sonucunda her yıl geliştirilerek bugünkü hâlini almıştır. Bu ürünün tamamlayıcısı olan "Akıllı Tahta Programı"mız ile öğretmenlerimiz tahtada dersini anlatırken öğrencilerimiz basılı bir materyal olan akıllı defterlerinden dersi takip edecek ve sizin tahtaya yazdığınız bilgileri defterlerine not edeceklerdir. Yeni bir yaklaşımda bulunarak Öğretmenler İçin Özel Akıllı Defter hazırladık. Öğretmenlerimiz için hazırladığımız bu defterde, öğrencilerimizde bulunan Akıllı Defterlerdeki not almak için bırakılan boşluklar dolduruldu. Öğrenci defterinde olmayan ancak öğretmen defterinde yer alan kısımlar farklı bir renk ile belirtilmiştir.

1. Sera Etkisi ve Küresel Isınma Mavi renkli italik yazılar

Dünya’dan yansıyan ışınlar başta karbon dioksit, metan ve su buharı olmak üzere atmosfer-

öğrenci defterinde yer al-

de bulunan gazlar tarafından tutulur, böylece dünya ısınır. Buna sera etkisi denir.

mamaktadır. Öğretmenlerimiz bu bilgileri öğrencilerine yazdıracaktır.

Fosil yakıtlarının kullanılması atmosferdeki karbon dioksit, metan, ozon gibi gazların miktarını fazlalaştırır.

Bu durumda sera etkisini artırır. Bunun sonucunda ortaya çıkan küresel

ısınma, dünya atmosferi ve okyanuslarda ortalama sıcaklığın artışı olarak tanımlanır.

Öğretmenlerimiz için özel hazırlanan bu akıllı defter sayesinde, akıllı tahta olmadan da öğretmenlerimiz ders işleyebilir. Derslerden önce, anlatacakları konuları gözden geçirebilir. Ders anlatımı sırasında kullanacakları ek materyallerin notlarını defterlerine alabilirler. Birlikte başarmak dileğiyle… Çözüm Yayınları

1. BÖLÜM: Yaşam Bilimi Biyoloji........................................................5 2. BÖLÜM: Canlılar Dünyası............................................................ 37 3. BÖLÜM: Güncel Çevre Sorunları.................................................. 91

1. BÖLÜM

Yaşam Bilimi Biyoloji

YAŞAM BİLİMİ BİYOLOJİ Bilimsel Bilginin Doğası Tarafsız deney ve gözlemlerle elde edilen, doğruluğu kontrol edilen, genel kabul görülen bilgiler bilimsel bilginin doğasını oluşturur.

1. Bilim, Biyoloji ve Bilginin Doğası

Bilim, doğru düşünme, duygu ve bilgiyi araştırma bilimsel metotlar kullanarak sistematik bilgi edinme, bilgiyi düzenleme sürecidir.

2. Bilim - Toplum İlişkisi Bilimsel yönde ilerleme toplumsal açıdan yaşamı kolaylaştırır. Örneğin insan genom projesi ile bir çok hastalığın nedeni tespit edilebilir.

a) Biyoloji ve Biz Canlı bilimi olarak ifade edilen biyoloji bilimi sayesinde canlıları tanıyarak insanlığa faydalı bilgiler edinilebilir.

b) Çevre Sorunları ve Biyoloji Biyoloji biliminin alt dalı olan ekoloji canlıların çevre ile olan ilişkilerini inceler. Çevre sorunlarının çözümü hakkında bireyleri bilgilendirir.

c) Sağlık ve Biyoloji Son yıllarda biyoteknolojik yöntemler kullanılarak sağlık alanında önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Örneğin aşı üretimi, antibiyotik üretimi, tıbbi bitki üretimi gibi.

d) Biyoyakıtlar Biyoyakıtlar kısa süre önce yaşamış organizmalar ya da onların metabolik artıklarından elde edilir. Petrol kömür gibi yakıtlardan farklı olarak yenilenebilir enerji kaynağıdırlar.

e) Adli Uygulamalar

DNA teknolojisi, sayesinde suçlular bırakmış olduğu delillerle daha kolay tespit edilebilmektedir.

3. Biyolojinin Diğer Bilimlerle İlişkisi Biyoloji, biyocoğrafya, biyokimya, biyofizik gibi dallar ile diğer bilimlere de yardımcı olmaktadır.

Canlıların Ortak Özellikleri 1. Canlı nedir? Moleküler düzeyde organize olabilen kendiliğinden çeşitli kimyasal tepkimeleri

gerçekleştirebilen ve bu tepkimeleri gerçekleştirebilmek için ATP üretebilen varlıklara denir.

2. Canlı Özellikleri 9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

5

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM a. Hücresel Yapı

Bütün canlılar temel fonksiyonel birim olarak hücrelerden meydana gelir.

b. Beslenme Canlıların yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmesi için beslenmesi gerekir. İki çeşit beslenme vardır. 1) Ototrof beslenme: İnorganik besin maddelerini kullanarak organik besin sentezlemesidir. Örneğin yeşil bitkiler. 2) Heterotrof beslenme: Organik besin maddelerini dışarıdan hazır alarak beslenen canlılardır. Örneğin mantarlar, hayvanlar.

c. Solunum Canlılar yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmek için gerekli enerjiyi solunum reaksiyonlarıyla sentezlerler. İki çeşit solunum vardır. 1) Oksijenli solunum C6H12O6+6O2 => 6CO2+6H2O+38ATP 2) Oksijensiz solunum C6H12O6 => 2Etil alkol +2CO2+2ATP C6H12O6 => 2 Laktik asit + 2ATP

Doku, organ, sistem canlıların ortak özelliği değildir. Çünkü bir hücreli canlılarda doku, organ sistem bulunmaz.

ç. Büyüme ve Gelişme Canlıların yapısını oluşturan hücrelerin sayıca ve hacimce art masına büyüme denir. Gelişme zigot oluşumuyla başlayıp, yetişkin bir bireyin meydana gelmesiyle sonuçlanan olayların tamamıdır.

d. Metabolizma Canlı vücudunda gerçekleşen yapım ve yıkım olaylarının tümüne denir. İkiye ayrılır. 1. Anabolizma (Özümleme = Asimilasyon = Birleştirme = Sentez) : Örnek: 1 Gliserol + 3 Yağ asidi => 1 Yağ + 3H2O 2. Katabolizma (Yadımlama = Disimilasyon = Ayrıştırma = Parçalama) : Örnek: C6H12O6 + 6O2 => 6CO2 + 6H2O + ısı + 38 Net ATP

6

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Gençlerde : Özümleme > Yadımlama Erginlerde : Özümleme = Yadımlama Yaşlılarda : Özümleme < Yadımlama

1. BÖLÜM

Yaşam Bilimi Biyoloji

e. Hareket Canlıların yer veya yön değiştirmesine hareket denir. Canlıların yer değiştirerek yaptığı harekete aktif hareket denir. Canlıların yön değiştirerek yaptığı harekete pasif hareket denir.

f. Boşaltım Metabolik faaliyetler sonucu oluşan artık maddelerin vücuttan uzaklaştırılmasına denir. CO2, H2O amonyak, üre, ürik asit boşaltım maddeleridir.

g. Üreme Canlıların nesillerini devam ettirebilmek için kendine benzer yeni bireyler meydana getirmesine üreme denir. İki şekilde gerçekleşir. 1) Eşeysiz üreme: Çeşitlilik görülmez, tek ata birey bulunur. 2) Eşeyli üreme: İki farklı ata birey bulunur. Çeşitlilik görülür.

h. Uyarılma Canlıların dış ortamdan gelen tüm fiziksel ve kimyasal değişikliklere tepki göstermesine denir. Örneğin köpeklerin ses duyduğunda kulaklarının dikleşmesi

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

7

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM ı. Adaptasyon Canlılar yaşadığı ortamın koşullarına uyum yapabilme yeteneğine sahiptir. Bu durum homeostatik tepki olarak bilinir. Canlı uyum yapabildiği oranda hayatta kalma şansına sahiptir.

i. Organizasyon

Canlıların vüuct kısımlarının belli kurallar içinde canlılık etkinliğini devam ettirmelerine denir. Tek hücrelilerde organizasyon, hücrenin farklı görevleri üstlenmesiyle gerçekleşir. Çok hücrelilerde ise benzer hücrelerin bir araya gelmesiyle dokular, dokuların bir araya gelmesiyle organlar, organların bir araya gelmesiyle sistemler, sistemlerin bir araya gelmesiyle organizma oluşur.

I. Büyüme II. Organik besin üretme III. Üreme IV. Hücre çeperi bulundurma V. Aktif hareket etme Yu­ka­rı­da ve­ri­len­ler­den hangileri can­lı­la­rın tü­mü için or­tak de­ğil­dir? A) I ve V





D) II, IV ve V



B) II ve IV



C) I, III ve V

E) II, III, IV ve V

I. Büyüme: Tüm canlılarda görülür. (+) II. Organik besin üretme: Sadece üretici canlılarda görülür. (–) III. Üreme: Tüm canlıların ortak özelliğidir. (+) IV. Hücre çeperi bulundurma: Bitkiler mantarlar ve bakterilerde hücre çeperi bulunur. (–) V. Aktif hareket etme: Bitkilerde pasif hareket görülür. (–)

8

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ

Karbon, hidrojen, oksijen, azot, fosfor ve kükürt tüm canlıların yapısında bulunan elementlerdir. Bu elementler canlı vücudunda inorganik veya organik bileşik oluşturarak bulunur. Bu elementlerin birinin eksikliğinde canlı gelişemez.

ORGANİK VE İNORGANİK MADDELER Yapısında karbon ve hidrojen bulunduran bileşikler organik maddelerdir. Organik maddeler canlılar tarafından sentezlenebilirler.

Görevlerine Göre

Enerji Vericiler

Yapıcı - Onarıcılar

 Karbonhidratlar

 Proteinler

 Yağlar

 Yağlar

 Proteinler

 Karbonhidratlar  Su  Mineraller

Düzenleyiciler  Proteinler  Yağlar  Vitaminler  Su  Mineraller  Asitler  Bazlar  Tuzlar

Birim miktarındaki enerjiye göre besinlerin çoktan aza doğru sıralaması : I. Yağlar



(9,5 kcal/g)

Yapısındaki H ve C oranı fazladır. Bu nedenle çok enerji verir. II. Proteinler

(4,3 kcal/g)

III. Karbonhidratlar

(4,1 kcal/g)

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

9

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM Uzun süreli açlıkta kullanım sırası : I. Karbonhidrat Parçalanması kolay olduğu için en başta kullanılır. II. Yağ Parçalanması için çok fazla O2’ye ihtiyaç vardır. III. Protein Yapı taşı olduğu için en son sırada kullanılır.

Proteinler canlıların temel yapı birimi olduklarından dolayı uzun süreli açlık anında en son sırada kullanılırlar.

Aşa­ğı­da­ki tab­lo­da X, Y ve Z be­sin mad­de­le­ri­nin can­lı vü­cu­dun­da üst­len­dik­le­ri gö­revler verilmiştir. Besinler

Düzenleyici

Enerji Verici

Yapıcı – Onarıcı

X

+

–

+

Y

+

+

+

Z

+

–

+

Tab­lo­da­ki bil­gi­le­re gö­re X, Y ve Z mad­de­le­ri aşa­ğı­da­ki­ler­den hangisi ola­bi­lir? X

Y

Z

A)

Yağ

Protein

Su

B)

Vitamin

Karbonhidrat

Yağ

C)

Mineral

Yağ

Su

D)

Karbonhidrat

Protein

Yağ

E)

Mineral

Yağ

Protein

Mineraller, vitaminler ve su enerji vermezler, düzenleyicidirler. X ile gösterilen besin düzenleyici olup, enerji vermeyen bir besin olması gerekir. Bu nedenle karbonhidrat ve yağ olamaz. Çünkü bu besinler enerji verir. Y ile gösterilen besin protein ve yağ olabilir. Z ile gösterilen besin yağ ve protein olamaz, çünkü bunlar enerji verir. Z su dur.

10

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM

Kimyasal yapısına göre organik ve inorganik olmak üzere 2 ye ayrılır. Yapıya Göre

İnorganik bileşikler  Su  Mineraller  Asitler - Bazlar  Tuzlar

Organik bileşikler  Karbonhidratlar  Yağlar (Lipitler)  Proteinler  Vitaminler  Enzimler  Nükleik asitler  ATP

İNORGANİK MOLEKÜLLER I. Su Canlı organizmayı oluşturan hücrelerin yaşam faaliyetlerini devam ettirebilmeleri için suya gereksinim vardır. Yapısı ve Özellikleri Suyun kimyasal formülü H2O’dur. H2O => H+ + OH– Su moleküllerinin H+ artı yüklü OH– yüklü olmasından dolayı birbirlerini ve çevrelerinde bulunan diğer maddeleri çekme özelliğine sahiptir. Başlıca Görevleri * Su, bitkilerin ihtiyacı olan minerallerin ve tuzların topraktan alınmasını sağlar. * Turgor basıncı sayesinde otsu bitkilerin dik durmasını sağlar. * Fotosentez tepkimelerinde kullanılır. II)

Asitler ve bazlar :

Suda hidrojen iyonu vererek iyonlaşan maddelere asit denir. Asitli bileşikler ortamın pH’ını düşürür. Suda hidroksil iyonu (OH–) vererek iyonlaşan maddelere baz denir. III) Tuzlar :

Asit ve bazların tepkimeye girmesi sonucu oluşur. Tuz canlılar için olmazsa olmaz. Kasların kasılması, sinir hücrelerinde iletimin olması, ortamın pH’ının düzenlenmesi tuzlar ile olur. HCl + NaOH Asit

Baz

=>

NaCl

+

Tuz

H2O Su

IV. Mineraller * Bazı bileşik enzimlerin yapısına katılır. * Bazı hormanların yapısına katılır. * Kemik ve dişlerin gelişimi için gereklidir. * Kanın ozmotik basıncını ayarlar. * Sinirsel iletimde görevlidir.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

11

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM

MİNERAL ADI Kalsiyum – Ca – Fosfor –P–

İŞLEVLERİ

KAYNAĞI

Kemik ve diş yapısına girer; sinir ve kas Çocuklarda raşitizm, erişkinlerde osteo- Süt ve süt ürünleri, fasulye, yapraklı için düzenleyicidir. poroz sebze Kemik, diş, ATP ve nükleik asitlerin ya- Diş çürümesi pısına katılır.

Fosfatlı gıda maddeleri

Asit - baz dengesi, ATP az enzimi dü- Sinirsel iletimde bozukluklar zenleyicisidir.

Sofra tuzu

Sinir ve kas işlevlerinin düzenlenmesi

Kas zayıflaması

Sebze, meyve, fındık

Mide sıvısını düzenler.

Kusma

Sofra tuzu

Kemik ve diş bileşenidir.

İshal, alkolizm

Yapraklı yeşil sebzeler

Bazı enzimlere yardımcıdır.

Anemi (kansızlık)

Hayvansal orjinli kaynaklar

Tiroksin hormonunun bileşenidir.

Çocuklarda gelişme bozukluğu

İyotlu tuz ve deniz ürünleri

Demir – Fe –

Hemoglobinin yapısına katılır.

Anemi (kansızlık)

Yeşil yapraklı sebzeler

Çinko – Zn –

Pek çok enzimin kofaktörüdür.

Büyüme yetmezliği

Kuruyemiş

Sodyum – Na – Potasyum –K– Klor – Cl – Magnezyum – Mg – Bakır – Cu – İyot –I–

ORGANİK MOLEKÜLLER Yapılarında karbon, oksijen ve hidrojen bulunur.

12

YETMEZLİK HASTALIKLARI

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

1. BÖLÜM

Yaşam Bilimi Biyoloji

Dehidrasyon Monosakkaritlerin birleşmesi sırasında su açığa çıkar. Bu olaya dehidrasyon denir. Glikoz + Glikoz => Maltoz + H2O

Hidroliz Büyük organik besinlerin su yardımıyla parçalanarak küçük organik besinlere dönüşmesine denir. Örnek: Laktoz + Su => Glikoz + Galaktoz

Dehidrasyon reaksiyonlarında ATP enerjisi harcanırken hidroliz reaksiyonlarında ATP enerjisi harcanmaz.

I. KARBONHİDRATLAR (CH2O)n : Karbonhidratların Özellikleri Yapısında Karbon (C) Hidrojen (H) ve oksijen (O) atomu bulundururlar. Genel formülleri (CH2O) n dir. Karbonhidratların Görevleri Hücre zarı, DNA, RNA ve ATP’nin yapısına katılır. Solunum reaksiyonlarında enerji verici olarak ilk sırada kullanılır.

Karbonhidratlar 3 gruba ayrılır :

a) Monosakkaritler (Basit = Tek şekerler) Karbonhidratların en küçük birimidir. Sindirime uğramazlar. Hücre zarından geçebilirler. Önemli monosakkaritler : 1.

Triozlar (3 C’lu şekerler) :

Yapısında üç karbonlu şeker bulunan karbonhidratlardır. Gliseraldehit örnek olarak verilebilir. Hücre solunumunda görev almaktadır. 2. Pentozlar (5 C’lu şekerler) :

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

13

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM 3. Heksozlar (6 C’lu şekerler) : Genel formülleri C6H12O6’dır. Galaktoz (Süt şekeri) : Sadece hayvansal hücrelerde bulunur. Fruktoz (Meyve şekeri) :

Fruktoz bitkisel hücreler tarafından üretilir, meyve şekeridir. Glikoz (Kan şekeri, üzüm şekeri) : Canlıların enerji ihtiyacının karşılanmasında en çok kullanılan moleküldür. Beynimizin en önemli enerji kaynağıdır. Glikozun fazlası kas ve karaciğerde glikojen şeklinde depolanır. Glikozun Özellikleri :

Glikozun halkalı şekli

Glikoz, galaktoz ve fruktoz birbirinin izomeridir.

b) Disakkaritler (Çift şekerler) (C12H22O11)

Glikoz + Glikoz

(Arpa şekeri)

Glikoz + Fruktoz

Sakkaroz + H2O (Çay şekeri)

Glikoz + Galaktoz

Maltoz + H2O

Laktoz + H2O (Süt şekeri)

İki molekül monosakkaritin birleşmesi ile oluşur.

14

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

1. BÖLÜM

Yaşam Bilimi Biyoloji

Maltoz ve sakkaroz bitkisel, laktoz hayvansal kökenli disakkarittir.

c) Polisakkaritler (Kompleks şekerler) Çok sayıda glikozdan oluşan kompleks moleküllerdir. – Bitkisel polisakkaritler : Nişasta, Selüloz Nişasta : Bitkisel depo polisakkaritidir. Tahıl ve sebzelerde bulunur. Bitkinin kök, gövde, yaprak tohum ve meyvelerinde bulunur Selüloz : Bitkisel yapı polisakkaritidir. Bitki hücrelerinin çeperlerinde bulunur suda çözünmezler. İnsanlar selülozu sindiremezler. – Hayvansal polisakkaritler : Glikojen, Kitin Glikojen : Hayvansal depo polisakkaritidir. Hayvanlardan başka bakteri ve mantarlarda da glikojen depolanır. İnsanların kas ve karaciğerlerinde depolanır. Kandaki glikoz miktarı azaldığında karaciğerdeki glikojenler glikoza dönüşür. Kitin : Hayvansal yapı polisakkaritidir. Böceklerin dış iskeletinin yapısı ve mantarların hücre çeperi kitinden oluşur.

Karbonhidratların Canlılar İçin Önemi : Karbonhidratlar canlılarda enerji verici olarak birinci sırada kullanılır. DNA, RNA, ATP gibi moleküllerin yapısına katılırlar. Beyin hücreleri sadece glikoz ile enerji elde eder.

II. YAĞLAR (LİPİTLER): Yapılarında karbon (C) oksijen (O) ve hidrojen (H) elementleri bulunur. * Eter, benzen, aseton kloroform gibi çözücülerde çözünür. * Ester bağı bulundurur. * Suda çözünmezler. * Enerji verici olarak ikinci sırada kullanılır. Yağlar 3’e ayrılır. a) Trigliseritler (Nötral yağlar) 3 yağ asidi + 1 Gliserol → Nötral Yağlar + 3H2O

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

15

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM Lipitin yapısı :

Lipitlerin yapısında bulunan yağ asidi çeşidine göre ikiye ayrılır. Doymuş Yağ Asitleri

Doymamış Yağ Asitleri H H | | H – C – C = C = C – OH | | | OH OH H

H OH OH H | | | | H – C – C – C – C – OH | | | | OH H H H

Yapısında çift bağ bulunur.

Yapısında çift bağ bulunmaz.

Karbon atomlarının hepsi hidrojenlerle Molekülde daha az H atomu bulunur. (Oleik doymuştur. (Bütirik asit, Palmitik asit).

asit, Linoleik asit)

Mısır yağı, pamuk, soya fasulyesi yağı gibi

Hayvansal yağlarda bulunur.

bitkisel yağlarda bulunur.

b) Fosfolipitler Hücre zarının yapısında çift sıralı olarak bulunur. Baş kısmında fosfat grubu kuyruk kısmında ise yağ asitleri bulunur. Baş kısmı suda çözünür, kuyruk kısmı çözünmez. c) Steroitler Bazı eşeysel hormonların yapısında bulunur. Hücre zarının geçirgenliğini artırır. Sinir hücrelerinde yalıtım görevi yapar. Bitkisel hücrelerde bulunmaz.

Yağların Canlılar İçin Önemi: * Isı izolasyonunu sağlarlar. * İç organları çarpma ve darbelere karşı korur. * Çölde yaşayan hayvanlarda su kaynağı olarak kullanılır. * Deriyi nemli tutar. * Bazı hormon ve vitaminlerin yapısına katılır. * Enerji kaynağı olarak ikinci sırada kullanılır.

• Hücre zarından geçebilir. • Beyin hücrelerinde enerji kaynağı olarak kullanılır. • Su ile monomerlerine parçalanamaz. • Tüm canlı hücrelerde bulunur. Yukarıda özellikleri verilen molekül aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Nötral Yağ



B) Glikoz







D) Laktoz



E) Glikojen

16

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

C) Maltoz

Monomer yapıdaki moleküller hücre zarından geçebilir. Seçeneklerde monomer olan tek seçenek glikozdur.

1. BÖLÜM

Yaşam Bilimi Biyoloji

III. PROTEİNLER: Bir amino asidin yapısı

* Yapısında (C) hidrojen (H) oksijen (O) ve azot (N) elementlerini içerir. Ayrıca kükürt (S) ve fosfor (P) bulunabilir.

* DNA’daki bilgilere göre sentezlenen tek besin çeşididir. * Amino asitlerden oluşurlar.

Amino Asitlerin Özellikleri * Doğada yirmi çeşit amino asit bulunur. * Bitkiler bütün aminoasitleri sentezleyebilirler. * İnsanlar sekiz çeşit amino asiti sentezleyemezler. Bu amino asitlere “temel = zorunlu = esansiyel” amino asitler denir. Temel amino asitleri besinler ile alabiliriz. Protein Sentezi

Proteinlerin Görevleri : * Canlıların yapı taşını oluştururlar. * Hücre zarının yapısına katılırlar. * Bağışıklık sisteminde görev alırlar. * Kanın pıhtılaşmasında görev alırlar. * Enzimlerin yapısına katılırlar. * Kanın ozmotik basıncını dengelerler. Proteinlerin İnsan Vücudu İçin Önemi * Büyüme ve gelişmeyi sağlar. * Çocukların zihinsel gelişiminde etkilidir. * Gerekli durumlarda enerji verici olarak kullanılırlar.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

17

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM

Hücrelerde gerçekleşen yapım ve yıkım olaylarından bazıları şunlardır: I. Yağ sentezi

II. Nişasta hidrolizi karbonhidratlar ortamın PH’ını değiştirmezler. (–)

II. Nişasta hidrolizi

III. Glikojen sentezi karbonhidratlar ortamın PH’ını değiştirmezler.

III. Glikojen sentezi IV. Protein sentezi

IV. Protein sentezi sırasında ortamdaki amino asitler kullanıldığı için PH artar (+)

Bu olaylardan hangileri ortamın pH değerini artırır? A) I ve II





D) I, III ve IV



B) I ve III



C) I ve IV

E) II, III ve IV

IV. VİTAMİNLER  Sindirime uğramazlar * Hücre zarından geçerler. * Enerji vermezler.

GÖREVLERİ  Düzenleyicidirler * Bazı bileşik enzimler ve hormonların yapısına katılırlar. Vitaminler 2’ye ayrılır. 1) Yağda Çözünen Vitaminler : Karaciğerde depolanırlar (A, D, E, K vitaminleri) A Vitamini : Mikroplara karşı vücut direncini artırır. Görmeyi kuvvetlendirir. Eksikliğinde “gece körlüğü” ortaya çıkar. D Vitamini : Kemik ve dişleri kuvvetlendirir. Eksikliğinde çocuklarda “raşitizim” yetişkinlerde “osteomalazi” ortaya çıkar. E Vitamini : Sinir sistemini güçlendirir. Eksikliğinde kısırlık ve ruhsal bozukluklar ortaya çıkar. K Vitamini : Kanın pıhtılaşmasında görev alır. Eksikliğinde kanın pıhtılaşmaması ortaya çıkar.

18

I. Yağ sentezi sırasında ortamdaki yağ asidi miktarı azaldığı için PH değeri artar. (+)

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM 2. Suda Çözünen Vitaminler :

Depo edilemezler. Fazlası atılır. Besinlerle günlük olarak alınır.

C vitamini :

Diş ve kemik yapısını kuvvetlendirir kanamaları önler. Eksikliğinde skorbüt hastalığı, kas yorgunluğu ortaya çıkar.

B Vitamini :

Sinir ve kas sistemini kuvvetlendirir. Kan dolaşımını düzenler. Eksikliğinde “beriberi” hastalığı ortaya çıkar.

HORMONLAR Hormonlar uyarmak, harekete geçirmek anlamına gelmektedir. Steroid ya da proteinden oluşmaktadırlar. Bitkisel hormonlar bitkilerde ışığa yönelme, meyvelerin olgunlaşması, gövde uzaması, çiçeklenme gibi olayların gerçekleşmesini sağlarken, hayvanlarda ise büyüme, gelişme, üreme, homeostazinin düzenlenmesini sağlar.

Gece körlüğü görülen bir insanda aşağıdaki vitaminlerden hangisinin eksikliği vardır? A) K vitamini





D) A vitamini



B) C vitamini



C) E vitamini

E) D vitamini

K vitamini eksikliğinde kan geç pıhtılaşır. C vitamini eksikliğinde skorbit, kas yorgunluğu ortaya çıkar. E vitamini eksikliğinde kısırlık görülür. A vitamini eksikliğinde gece körlüğü ortaya çıkar. D vitamini eksikliğinde çocuklarda raşitizm, yetişkinlerde osteomalazi ortaya çıkar.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

19

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM

ORGANİK MADDELER Organik Mol.

Karbonhidratlar

Yağlar

Proteinler

Yağ Asitleri, Gliserol (Gliserin)

Amino asit

Vitaminler

Özellikleri

Monomerleri

Polimerleri

Bağ Adı

Görevleri

Riboz, Deoksiriboz, Glikoz, Galaktoz, Fruktoz Maltoz, Laktoz, Sakkaroz, Nişasta, Glikojen, Selüloz, Kitin

3 yağ asiti + gliserin = Lipit

Dipeptit, Tripeptit, Pepton, Polipeptit

Glikozit Bağı

Ester Bağı

Peptit Bağı

1.° den enerji verici, yapıcı,

Depo edilir, yapıcı, 2.° den

Yapıcı - onarıcı, düzenleyici,

depo edilebilir.

enerji verici

3.° den enerji verici

A.D.E.K (Yağda Eriyenler) B. C (Suda) Eriyenler)

–

–

Düzenleyici

Hücre zarı, organel, sitoplaz-

Yapıda

DNA (deoksiriboz), RNA

Bulundukları

(riboz), hücre çeperi (selüloz),

Yerler

kabuk (kitin)

ma yapısı, enzim, hormon, Hücre zarı, organel membranı,

antikor, kan (albümin, globulin)

çekirdek zarı, hormon (steroid)

ve kas (aktin, miyozin) proteinleri, hemoglobin, iğ iplikleri

Enzimlerin protein kısmına bağlanarak, aktifleştiren koenzim kısmını oluşturur.

yapısı

Nişasta (hücrede lökoplastlar-

Depolandıkları

da, toprak altı kök ve gövdele-

Yerler

rinde), Glikojen (en çok çizgili

Yağda çözünenler (A.D.E.K) Yağ dokuda

Fazlası yağa çevrilir.

kas ve karaciğerde)

Monosakkaritler, maltoz,

Amino asitler bitki hücrelerin-

Üretildikleri

hücrelerinde laktoz (memeli-

Gliserin ve yağ asitleri bitki

Hücreler

lerde), glikojen ve kitin (böcek)

hücrelerinde sentezlenir.

lenir.

20

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

çözünenler (B ve C) fazlası idrarla dışarı atılır.

sükroz, nişasta, selüloz bitki

hayvan hücrelerinde sentez-

karaciğerde depolanır. Suda

de ve karaciğer hücrelerinde (bütün aa. değil), proteinler her hücrede ribozom organelinde sentezlenir.

Bitki hücrelerinde, bazı bakterilerde (B ve K vitamini), karaciğer (A) ve deri altı hücrelerinde (D) sentezlenir.

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM V. ENZİMLER

ØØ Biyolojik katalizörlerdir.

* Katalizör tepkimeyi hızlandıran ve tepkimeden değişmeden çıkan kimyasal maddelerdir.

ØØ Enzimler: Canlı hücrelerde görev alan katalizörlere enzim denir.

ØØ Aktivasyon enerjisini düşürerek etkilerini gösterirler.

Enzim yokluğunda aktivasyon enerjisi Enzim varlığında aktivasyon enerjisi Ürünler

Aktivasyon enerjisi:

Bir tepkimenin başlayabilmesi için reaksiyona giren bileşenlerin sahip olması gereken minimum enerjiye “aktivasyon enerjisi” denir. Her kimyasal tepkimenin aktivasyon enerjisi farklıdır.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

21

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM Enzimlerin Yapısı

Bütün enzimlerin temel yapısını proteinler oluşturur. Yapıya katılan maddeye göre 2’ye ayrılır. 1. Basit Enzim Yapısında sadece protein bulunan enzimlerdir. Bu enzimlere apoenzimlerde denir. 2. Bileşik Enzim Bazı enzimler protein ve yardımcı kısımdan oluşur. Bu çeşit enzimlere bileşik enzim (holoenzim) denir. Holoenzimlerin aktifleştiren minerallere kofaktör, vitaminlere ise koenzim denir.

Enzimlerin İşleyişi :

Enzimin işleyişi * Enzimin etki ettiği maddeye substrat denir. * Enzimin substrat ile birleştikleri yere aktif bölge denir. * Enzim ile substrat arasında anahtar - kilit uyumu vardır. Enzimlerin Özellikleri :

* Enzimler tepkimeden



* Tepkime sırasında enzim

değişmeden çıktığı





miktarı grafikteki gibi

için toplam miktarı değişmez

değişir.

22

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM Enzimatik Reaksiyonların Hızını Etkileyen Faktörler : 1. Sıcaklık :

Optimum sıcaklık

* Enzimlerin en iyi çalıştığı sıcaklığa optimum sıcaklık denir. * Enzimler protein yapılı olduklarından yüksek sıcaklık enzim yapısını bozar.

2. pH değeri (pH) :

sin

ilaz

Pep

Am

2

7

in

s Trip

8

* Her enzimin en iyi çalıştığı bir PH aralığı vardır.

Enzimlerle ilgili aşağıda verilen özelliklerden hangisi doğru değildir? A) Gen kontrolünde sentezlenirler. B) Yüksek sıcaklık, faaliyetlerini engeller. C) Substrata etki etmek için gereken aktivasyon enerjisini sağlarlar. D) Bir yada birçok defa kullanılabilirler. E) Etkiledikleri reaksiyonlar tersinir olabilir.

Enzimler, tepkimelerin başlayabilmesi için gerekli aktivasyon enerjisini sağlamaz, düşürürler.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

23

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM 3. Enzim Yoğunluğu : 



Ortamda bol miktarda substrat varsa enzim miktarının artışı tepkime hızını artırır.

4. Substrat Yoğunluğu : 



Ortamda bol miktarda enzim varsa substrat miktarı arttıkça tepkime hızı artar, ortamdaki enzim miktarı sabitse, tepkime hızı önce artar sonra sabit kalır. 5. Ortamdaki Su Oranı : Enzimlerin çalışabilmesi için ortamda minumum %15 oranında su bulunması gerekir.

6. Substrat Yüzeyi : Tepkime hızı

Substrat yüzeyi

*

Substrat yüzeyinin genişletilmesine canlılardan örnekler :

Safra sıvısı yağ moleküllerinin yüzeyini genişlettiğinden dolayı safra sıvısı yağların kimyasal sindirimini hızlandırır.

24

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM 7. İnhibitör ve Aktivatör Maddeler :

– İnhibitör: Enzimlerin çalışmasını yavaşlatan veya tamamen durduran maddelerdir.

Ağır metaller, antibiyotikler, boya gibi maddeler inhibitördür. – Aktivatör: 

 

Enzimlerin çalışmasını hızlandıran maddelere denir. Vitaminler, mineraller aktivatördürler.

Bir en­zi­ma­tik re­ak­si­yo­nun hı­zın­da­ki de­ğiş­me aşağıdaki gi­bi­dir. 





Tepkime hızının grafikteki gibi değişmesine;

I. substratın bitmesi,



II. ortam pH’ının değişmesi,



III. sıcaklık değişimi

durumlarından hangileri neden olabilir? A) Yalnız III



B) I ve II





D) II ve III



E) I, II ve III



C) I ve III

Her enzimin optimum çalıştığı bir PH aralığı ve sıcaklık değeri vardır. Bu değerlerin altında veya üzerindeki değerlerde tepkime hızı yavaşlar substrat bittiğinde tepkime durur.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

25

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM 8. Son Ürün Miktarı :

Enzimatik reaksiyonlar sonucu oluşan son ürünler belli bir konsantrasyona ulaşınca, son ürün birinci enzime yapışarak tepkimeyi durdurur.

birleşerek

Enzimlerle ilgili olarak aşağıda verilenlerden hangisi doğrudur? A) Enzimler biyokimyasal reaksiyonların aktivasyon enerjisini düşürerek reaksiyonları başlatır. B) Substrat yüzeyi arttıkça enzimatik reaksiyonun hızı azalır. C) Enzimler her pH’ta çalıştıkları için biyolojik katalizörlerdir. D) Enzimler protein yapılı moleküller oldukları için sıcaklık değişimlerinden etkilenirler. E) Her enzim her substrata etki eder.

Enzimler protein yapılı oldukları için sıcaklık değişmelerinden etkilenirler. Yüksek sıcaklıkta denature olurken düşük sıcaklıkta çalışmazlar.

VI. ATP (ADENOZİN TRİFOSFAT)

ATP’nin yapısı

26

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM

ADP + Pi + 7300

I II

ATP + su

I

II

 Fosforilasyondur

 Defosforilasyondur

 Endergoniktir

 Ekzergoniktir

 Dehidrasyondur

 Hidrolizdir

 Isı açığa çıkar

 Dışarıdan ısı alır

ATP tüketim ve sentezi beraber olan olaylar:

Biyosentez Tepkimeleri Kas faaliyetleri Aktif Taşıma Sinirsel İletim Hücre Bölünmeleri

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

27

1. BÖLÜM

Yaşam Bilimi Biyoloji

– Fotosentez : H Fotosentezde üretilen ATP’ler sadece fotosentezde kullanılır. – Solunum : Besin monomerleri oksijenli ya da oksijensiz solunumla parçalanarak ATP elde edilir. – Kemosentez : İnorganik maddelerin oksitlenmesi ile açığa çıkan kimyasal enerji kullanılarak, inorganik maddelerden organik madde sentezlenmesidir.

ATP hücre içinde sentezlenir. Hücre dışına çıkmaz. Hücreden hücreye aktarılmaz.

Bazal Metabolizma Dinlenme sırasında canlılığın devamı için gereken minimum enerji miktarıdır. Bu değer aç iken ve uygun çevre sıcaklığında ölçülür.



Bir hüc­re­de aşağıdaki olay­lar­dan han­gi­si­nin ger­çek­leş­me­ si sı­ra­sın­da hüc­re­de­ki ATP mik­ta­rı gra­fik­te gös­te­ril­di­ği gi­bi olur? A) Pa­sif ta­şı­ma



B) Pro­te­in → n Ami­no a­sit C) Gli­ko­jen hid­ro­li­zi D) En­do­si­toz­la mad­de alı­mı E) Ok­si­jen­li so­lu­num

Pasif taşıma (A) ve sindirim (B, C) olaylarında ATP harcanmaz. Oksijenli solunumda (E) ATP üretilir. Endositoz olaylarında ATP tüketilir.

28

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM VII. YÖNETİCİ MOLEKÜLLER

Tüm canlılarda DNA ve RNA olmak üzere iki çeşit yönetici molekül bulunur.

Nükleik Asitler Nükleik asitler nükleotit adı verilen yapı birimlerinden oluşur.

Nükleotit  

 

Nükleotidin yapısı

Pirimidinler : Sitozin (S)



Timin (T)





Urasil (U)

H Timin DNA molekülünün yapısında, Urasil ise RNA molekülünün yapısında bulunur.

Pirimidinlerin yapısı Tek halkalı organik baz grubudur.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

29

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM Pürinler :

Adenin (A)



Guanin (G)



Pürinlerin yapısı

Çift halkalı organik baz grubudur. DNA ve RNA’da ortak olarak bulunur.

Nükleik Asitler iki çeşittir. Bunlar :

1. DNA (Deoksiribonükleik asit)

2. RNA (Ribonükleik asit)

30

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM DNA (DEOKSİRİBONÜKLEİK ASİT)

DNA molekülü iki polinükleotit zincirinden oluşur.

Yapısı :

DNA’nın sarmal yapısı

Buna bağlı olarak : A sayısı = T sayısı

 G sayısı = S sayısı

A + G = 1’dir.

T + S

A+T G+S

≠1

Adenin ile timin arasında ikili, guanin ile sitozin arasında üçlü bağ vardır.

DNA’nın çift zincirli yapısı

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

31

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM DNA mo­le­kü­lü için aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si yan­lış­tır? A) Ya­pı­sın­da­ki gua­nin sa­yı­sı ti­min sa­yı­sı­na eşit­tir. B) Ya­pı ta­şı deoksiribonükleotittir. C) Ökar­yot hüc­re­ler­de ba­zı or­ga­nel­ler­de de bu­lu­nur. D) Ken­di eşi­ni oluş­tu­ra­bi­lir. E) Ya­pı­sın­da en faz­la dört çe­şit nük­leo­tit bu­lu­nur.

DNA molekülünde Adenin sayısı = Timin sayısına, Guanin sayısı = Sitozin sayısına

Görevi Kalıtım bilgilerini bulundurur. Protein sentezinde görevlidir. Hücredeki Yeri : Prokaryot hücrelerde sitoplazmada dağınık halde bulunurken ökaryot hücrelerde çekirdek mitokondri ve kloroplastlarda bulunur. Özellikleri : Çift zincirli, sarmal yapıdadır. kendini eşleyebilir. Mutasyona uğrayabilir.





Yan­da­ki şe­kil­de eşit sa­yı­da nük­leo­tit içe­ren K ve L DNA’la­rı­nın hid­ro­ liz edil­me­si gös­te­ril­miş­tir. K DNA’sı­nın par­ça­lan­ma­sı, L DNA’sı­na oran­la da­ha kı­sa sü­re­de ta­mam­lan­dı­ğı­na gö­re; I. K DNA’sı­nın, L DNA’sın­dan da­ha az hid­ro­jen ba­ğı bu­lun­dur­du­ ğu II. L DNA’sı­nın, K DNA’sı­na oran­la da­ha çok Ade­nin ba­zı bu­lun­dur­du­ğu II­I. K DNA’sı­nın, L DNA’sın­dan da­ha az si­to­zin ba­zı bu­lun­dur­duğu bil­gi­le­rin­den han­gi­le­ri doğ­ru­dur? A) Yal­nız I



B) I ve II





D) II ve II­I



E) I, II ve II­I



C) I ve II­I

K ve L DNA’ları aynı sayıda nükleotit içerip, K DNA’sı L DNA’sına göre daha kısa sürede parçalandığına göre, K’da Adenin ve Timin sayısı daha fazladır. İkili zayıf hidrojen bağlar, fazla olduğundan dolayı daha kısa sürede hidrolize uğramıştır. L DNA’sında ise G ve C nükleotitleri daha fazladır.

32

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM DNA’NIN KENDİNİ EŞLEMESİ (REPLİKASYON)

DNA’nın replikasyonu * DNA’nın kendini eşlemesine replikasyon denir. * Hücre bölüneceği zaman DNA kendini eşler * Eşleme sırasında karşılıklı iplikler arasındaki zayıf hidrojen bağları kopar. * Açıkta kalan baz uçlarına ortamdaki nükleotitler gelir aralarında hidrojen bağları kurulur.

* İpliklerden biri eski, diğeri yeni olmak üzere DNA kendini yarı korunumlu eşler.

Bir DNA mo­le­kü­lün­de­ki ti­min­li ve gua­nin­li nük­le­otit­le­rin sa­yı­sı bilinmektedir. Buna göre DNA’nın yapısındaki; I. pi­ri­mi­din baz sa­yı­sı, II. top­lam fos­fo­rik asit sa­yı­sı, II­I. za­yıf hid­ro­jen bağ­la­rı sa­yı­sı, IV. top­lam şe­ker sa­yı­sı ni­ce­lik­le­rin­den han­gi­le­ri be­lir­le­ne­bi­lir? A) Yal­nız I



B) Yal­nız II





D) I, II ve II­I



E) I, II, IlI ve IV



C) II ve II­I

Bir DNA molekülünde: Toplam Nükleotit sayısı = toplam baz = toplam şeker = toplam fosfatdır. Timin sayısından Adenine, Guanin sayısından Sitozine ulaşılır. A ve G pirimidin bazlarıdır. A ile T arasında ikili, G ile S arasında üçlü zayıf hidrojen bağları bulunur. Toplam nükleotit sayısından toplam fosforik ve toplam şeker sayısına ulaşılabilir.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

33

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM RNA (RİBONÜKLEİK ASİT)

C

RNA’nın yapısı

Görevi : 1. Protein sentezinden sorumludur.

2. Organellerin yapısına katılır (rRNA)

3. Amino asitleri taşır (tRNA)

Özellikleri 1. Tek polinükleotit zincirinden oluşur. 2. Pürin ve pirimidin baz eşitliği yoktur. 3. Yıkılıp, yeniden sentezlenebilir.

Aşağıdakilerden hangisi nükleik asit çeşidini belirleyici bir faktör değildir? A) Deoksiriboz şeker



B) Urasil bazı

D) Riboz şeker



C) Timin bazı

E) Fosfat grubu

Fosfat grubu hem DNA’nın hemde RNA’nın yapısında bulunduğu için nükleik asit çeşidini belirlemede kullanılmaz.

34

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Yaşam Bilimi Biyoloji

1. BÖLÜM DNA

RNA

Hücredeki yeri

Ökaryot hücrelerde çekirdek mitokondri ve kloroplastla, prokaryotlarda ise sitoplazmada

Ökaryot hücrelerde çekirdek, mitokondri, kloroplast, sitoplazmadan ve ribozomda, prokaryotlarda ise sitoplazmada

Görevi

Hücreyi yönetmek, protein Protein sentezinden sentezini ve kalıtımı sağla- rumludur. mak.

Yapısındaki bazlar

Adenin, Timin,Guanin, Si- H Adenin, Guanin Sitozin, tozin Urasil

5C'lu şeker

H Deoksiriboz

Riboz

Özelliği

Kendini eşleyebilir.

Kendini eşleyemez.

so-

Mutasyona uğrayabilir.

İplik yapısı

Çift iplikten oluşur ve sar- Tek iplikten oluşur. mal yapıdadır.

RNA polimeraz

Sentezini sağlayan enzim

H DNA polimeraz

Hidrolizi sağlayan

DNA az

RNA az

enzim

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

35

1. BÖLÜM

36

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Fiziğin Doğası

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM HÜCRE Canlılık özelliği gösteren en küçük birime hücre denir.

1665 yılında İngiliz bilim adamı Robert Hooke, ölü mantar dokusu kesitinde gördüğü boş odacıklara bu terimi kullandı. Mikroskobun gelişmesiyle birlikte hücre hakkında yeni bilgilere ulaşıldı. 19. yüzyılda hücre teorisi ortaya atılmıştır. Bu teoriye göre; ØØ Tüm canlılar hücre veya hücrelerden oluşur. ØØ Tüm metabolik olaylar hücrede gerçekleşir. ØØ Hücreler canlının yapısal ve işlevsel birimidir. ØØ Yeni hücreler var olan hücrelerin bölünmesi ile oluşur. Hücreler farklı büyüklük ve şekillerde olabilir. Temelde iki tip hücre bulunur.

1. Prokaryot Hücre Zarla çevrili çekirdek ve organelleri bulunmayan hücrelerdir. H Bakteri ve arkeler prokaryot hücre tipine sahiptirler

Prokaryot Hücre

2. Ökaryot Hücre Zarla çevrili çekirdek ve organelleri bulunan hücrelerdir.

Ökaryot Hücre Bu durumda, ØØ Hücre zarı ØØ Ribozom organeli ØØ Sitoplazma ØØ Yönetici molekül (DNA ve RNA) tüm canlı hücreler için ortaktır.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

37

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM Canlı hücrelerin tamamında; I. fagositoz, II. aktif taşıma, III. ozmoz olay­la­rın­dan han­gi­le­ri­ni or­tak ola­rak ger­çek­leş­ti­re­mez? A) Yal­nız I



B) Yal­nız II





D) I ve II



E) II ve III



C) Yal­nız III

Fagositoz çeper taşıyan bitki, mantar gibi hücrelerde görülmez. Ökaryot hücre 3 temel kısımdan oluşur:

1. HÜCRE ZARI Hücreyi çepe çevre saran, şekil veren ve madde alış verişini sağlayan yapıya hücre zarı denir. Hücre zarının yapısıyla ilgili 2 model vardır. Bunlar:

Birim (Sandviç) Zar Modeli Hücre zarı ile ilgili Danielli ve Dawson tarafından ortaya konan ilk bilimsel modeldir. Bu modele göre hücre zarının ortasında bir fosfolipit ve bunun her iki tarafında da protein tabakası bulunur.

Akıcı Mozayik Zar Modeli 1972 yılında Singer ve Nicholson tarafından geliştirilmiştir.

Yapısı: İki sıralı yağ tabakası ve bu tabakaya gömülü halde bulunan protein moleküllerinden oluşur.

Özellikleri

Hücre Zarı

* Yağ tabakası sürekli hareket halindedir ve akıcı durumdadır. * Protein moleküllerin bazıları lipit tabakasının bir başından diğer başına uzanarak kanalları oluşturarak, madde geçişinde rol oynarlar. * Karbonhidratlar proteinlere bağlanarak glikoproteinleri oluştururlar. * Glikoproteinler hücre zarına seçici-geçirgenlik kazandırır.

38

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM

Hücre zarı ile ilgili olarak yapılan aşağıdaki açıklamalardan hangisi yanlıştır? A) Yapısı genellikle selülozdan oluşmuştur. B) Seçici geçirgendir. C) Hareket etme özelliği vardır. D) Canlıdır, yabancı proteinleri tanır. E) Ozmotik dengeyi ayarlar.

Hücre zarının yapısında karbonhidrat, yağ ve protein molekülleri bulunur. Selüloz bitki hücrelerinin çeperinde bulunur.

Hücre Zarının Görevleri * Sitoplazmanın dağılmasını önler * Metabolik atıkların hücreden uzaklaştırılmasında görev alır. * Koful oluşumunda görev alır.

I. Yapısında karbonhidrat, yağ ve proteinler bulunur. II. Hücrelere mekanik destek sağlar. II­I. Yağ­da çö­zü­nen mad­de­ler, yağda çö­zün­me­yen­le­re gö­re zar­dan da­ha ko­lay ge­çer. IV. Dışarıya doğru yaptığı uzantılarla mikrovillüsları oluşturur. Bu özelliklerden hangileri hücre zarının seçici geçirgen yapısıyla doğrudan ilgili değildir? A) Yalnız I



B) I ve II





D) I, II ve III



E) I, II ve IV



C) II ve III

Hücre zarının yapısında bulunan karbonhidrat ve proteinden oluşan glikoproteinler hücreye seçici geçirgenlik kazandırır. I. öncül seçici geçirgen yapıyla doğrudan ilgilidir.



9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

39

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM HÜCRE ZARINDAN MADDE GEÇİŞİ

Hücre, canlı yapıda olduğu için çevresiyle sürekli olarak madde alış verişi yapar.

Kendilerine gerekli olan bazı maddeleri alırken, bazılarını da aynı yöntemle atabilir.

Hücre ile Ortamı Arasında Madde Alışverişi: Hücre zarından küçük moleküller aktif ya da pasif taşıma kuralına göre geçerken büyük moleküller ise endositoz ya da eksositoz kurallarına göre geçer.

Maddelerin geçiş önceliği; ØØ Küçük moleküller büyük moleküllere göre ØØ Nötr maddeler iyonlara göre ØØ Yağda çözünenler, suda çözünenlere göre ØØ Yağı çözenler, çözmeyenlere göre daha kolay geçer.

Madde Geçişi

Pasif taşıma  Difüzyon  Kolaylaştırılmış difüzyon  Osmoz Aktif taşıma

40

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Ekzositoz

Endositoz  Fagositoz  Pinositoz

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM A) PASİF TAŞIMA :

Küçük moleküllerin enerji harcamadan çok yoğun ortamdan az yoğun ortama geçişidir. Hem canlı, hem cansız hücrelerde gerçekleşebilir.

1. Difüzyon (Yayılma) : Hücre zarındaki porlardan geçebilecek büyüklükteki maddelerin enerji harcamadan enzim kullanılmadan çok yoğun ortamdan az yoğun ortama geçişidir.

Difüzyon

a) Molekül büyüklüğü : Molekül büyüklüğü arttıkça difüzyon hızı azalır. Örnek: Difüzyon hzı = O2 > H2O > C6H12O6

b) Sıcaklık : Sıcaklık arttıkça difüzyon hızı artar. Şekerin sıcak suda daha hızlı yayılması örnek verilebilir.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

41

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM c) Konsantrasyon farkı :

İki ortam arasındaki konsantrasyon farkı arttıkça difüzyon hızı artar.

d) Basınç farkı : İki ortam arasında basınç farkı arttıkça difüzyon hızı artar.

e) Yüzey genişliği : Yüzey genişliği arttıkça difüzyon hızı artar.

2. Ozmoz H Suyun difüzyonudur.

Yarı geçirgen zar

Ozmoz Su molekülleri A kolundan B koluna doğru yarı geçirgen zardan geçerek ozmoz olayını gerçekleştirmiştir.

42

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

2. BÖLÜM

Canlılar Dünyası

OZMOTİK BASINÇ H Hücrenin su almak isteğidir.

Şekildeki bitkide ozmotik basınç sıralaması :

A>B> C > D

TURGOR BASINCI H Hücre içinde bulunan suyun zara yaptığı basınçtır. * Su miktarı arttıkça turgor basıncı artar. * Otsu bitkilerde desteklik sağlar.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

43

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM EMME KUVVETİ:

Emme Ozmotik Turgor = – Kuvveti basınç basıncı

OZMOZA BAĞLI OLUŞAN OLAYLAR Plazmoliz Bir hücre kendisine göre daha yoğun bir ortama konulacak olursa dışarıya su vererek büzülür. Buna plazmoliz denir.

Deplazmoliz Bir hücre kendisinden daha az yoğun bir ortama konulacak olursa dışarıdan su alarak şişer. Buna deplazmoliz denir.

Turgor

Ozmoz Kuralları

44

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM

Aşa­ğı­da­ki şe­kil­de hüc­re ve or­ta­mın gli­koz oran­la­rı ve­ril­miş­tir.

   

   

Hüc­re t1 anı­na ka­dar bu or­tam­da tutul­muş, fa­kat t1 anın­da gli­koz yo­ğun­lu­ğu %2 olan baş­ka bir or­ta­ma bı­ra­kıl­mış­tır. Hüc­re­de­ki su mik­ta­rı­nın za­ma­na bağ­lı de­ği­şi­mi aşağı­da­ki gra­fik­ler­den han­gi­siy­le gös­ te­ri­le­bi­lir? 

  





  

  

 

 



  

 



 

  

 

t1 anına kadar daha yoğun bir ortamda bekletildiği için hücreden dışarıya su

çıkışı olur ve hücre plazmolize uğrayarak yoğunluğu artar, hücre içi su miktarı azalır. t1 anından sonra az yoğun bir ortama konulduğu için hücreye su girişi olur.

DİYALİZ : Küçük moleküllerin az yoğun ortamdan çok yoğun ortama doğru geçişidir.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

45

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM B) AKTİF TAŞIMA

Aktif Taşıma

Enerji harcanır. Enzim kullanılır. Canlı hücrelerde gerçekleşir.

Aşağıdaki şemada hücre zarından mad­de ile­ti­mi şe­kil­le­rin­den olan ak­tif ta­şı­ma gös­ te­ril­miş­tir. I

II

A E1

AT

III ADP+ P E2

A

T

ATP

I, II ve II­I ile gös­te­ri­len yer­le­re aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si yazılabilir? (A = Ta­şı­nan mad­de, E = En­zim, T = Taşıyıcı protein) I

II

III

A)

Doku sıvısı

Sitoplazma

Hücre zarı

B)

Hücre zarı

Doku sıvı

Sitoplazma

C)

Doku sıvısı

Hücre zarı

Sitoplazma

D)

Sitoplazma

Hücre çeperi

Doku sıvısı

E)

Sitoplazma

Doku sıvısı

Hücre zarı

Taşınan madde (A) doku sıvısından (I), hücre zarında (II) bulunan enzimler ve taşıyıcı proteinler ile hücre içine (III) alınmıştır.

46

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM C) ENDOSİTOZ

Büyük yapılı olan besinlerin koful oluşturularak hücre içine alınmasına denir.

Endositoz * Canlı hücrelerde gerçekleşir. * Yoğunluk farkı önemli değildir. * ATP harcanır. Alınan maddenin yapısına göre iki çeşittir.

1. Fagositoz

Fagositoz Katı, büyük moleküllerin yalancı ayak oluşturularak hücre içine alınmasıdır.

2. Pinositoz Sıvı büyük moleküllerin cep oluşturularak hücre içine alınmasına denir.

Pinositoz

Çeperi olan hücreler (Bakteri, mantar, bitki) endositoz yapamaz.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

47

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM D) EKZOSİTOZ * Büyük moleküllerin hücre dışına verilmesidir. * Canlı hücrelerde gerçekleşir. * ATP harcanır.

Ekzositoz

HÜCRE ÇEPERİ (Hücre Duvarı) Bitkilerde hücre zarının dışında selüloz yapılı hücre duvarı bulunur. Hücre duvarı, hücreye şekil verir, bitki gövdesinin dayanıklılığını artırır. Cansızdır. Tam geçirgendir.

2. SİTOPLAZMA VE ORGANELLER Hücre zarı ile çekirdek arasında kalan bölgeye denir.

a. Sitoplazma Yapısı: Yarı akışkan (kolloid) özelliktedir. Sitoplazmada, farklı görevlere sahip olan organeller ve bunların içinde yer aldığı koyu kıvamlı sıvı kısım (sitozol)dan oluşur.

48

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM Sitoplazmanın görevleri :

* İçerisinde organelleri barındırarak, organellere yataklık yapar. * Enzimatik tepkimelerin gerçekleşebilmesi için sıvı bir ortam oluşturur.

b. Organeller Zar Yapısına Göre

Zarsız organeller

Tek zarlı organeller

Çift zarlı organeller

 Ribozom

 Endoplazmik

 Mitokondri

 Sentrozom



 Plastidler

retikulum

 Golgi  Lizozom  Koful

I. Ribozom : H Protein sentezinin gerçekleştiği organeldir.

   

Ribozom * Bütün canlı hücrelerde bulunur. * Sitoplazmada, endoplazmik retikulumda, çekirdek zarı üzerinde, mitokondri ve kloroplast organellerinde bulunur.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

49

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM II. Endoplazmik Retikulum (ER) :

Ökaryot hücrelerde hücre zarı ile çekirdek arasında bulunan kanalcıklar sistemidir.

Granüllü Endoplazmik Retikulum * Madde alış verişinde görevlidir. H Granüllü ve granülsüz olmak üzere iki tip endoplazmik retikulum vardır.

Protein sentezi yüksek olan hücrelerde granüllü E.R, yağ sentezi yüksek olanlarda granülsüz E.R. çok bulunur.

III. Golgi Aygıtı : H Salgılama, paketleme, kompleks organik maddeleri sentezleme görevi vardır.

Golgi aygıtı

* Glikoprotein, glikolipit, lipoprotein, sentezini gerçekçekleştirir.

Endoplazmik Retikulum ve Golgi Aygıtının salgı oluşturması

50

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM

Golgi cisimciği protein üretmez. Prote-

I. Glikoprotein ya­pı­sın­da­ki pro­tei­ni sen­tez­le­me

in sentezini ribozom yapar. Golgi cisimciği

II. Ko­ful olu­şu­mun­da gö­rev al­ma

glikoz ve proteini birleştirerek glikoprotein

II­I. Hücre zarının oluşumunda görev alma

yapar.

Yu­ka­rı­da­ki­ler­den han­gi­le­ri gol­gi ci­sim­ci­ği­nin gö­re­vi değil­dir? A) Yal­nız I



B) Yal­nız II





D) II ve II­I



E) I, II ve II­I



C) I ve II­I

IV. Lizozom : H Hücre içi sindirimi sağlar. * Alyuvar hücresi hariç bütün hayvan hücrelerinde bulunur.

Lizozom * Hücre içinde hasar görmüş organelleri ve bazı kanserli hücreleri yok eder.

V. Mitokondri : H Enerji üretim merkezidir.

* Memeli alyuvar hücreleri hariç, bütün ökaryot hücrelerde bulunur. * Enerji ihtiyacı fazla olan kas ve karaciğer hücrelerinde sayıca fazladır. * Kendilerine ait DNA ve ribozomları bulunur.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

51

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM

Krista

İç zar

Matriks Mitokondrinin iç yapısı

Mi­to­kon­dri ile il­gi­li ola­rak aşağı­da­ki­ler­den han­gi­si söy­le­ne­mez? A) Çift kat­lı za­ra sa­hip­tir. B) DNA’ya sa­hip ol­du­ğu için ken­di­ni eş­ler. C) Ken­di pro­te­ini­ni sen­tez­le­ye­bi­lir. D) Tüm can­lı­lar­da ener­ji üre­ti­mini ger­çek­leş­ti­rir. E) Ak­tif iken hüc­re­de pH aza­lır.

Mitokondri prokaryot hücrelerde ve memeli alyuvarlarında bulunmadığı için D seçeneğindeki ifade yanlıştır.

52

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM VI. Kofullar (Vakuol) :

Koful * Bitki hücrelerinde kofullar büyük ve az sayıda, hayvan hücrelearinde küçük ve çok sayıdadır. * Hayvan hücrelerinde endoplazmik retikulum, golgi ve hücre zarından oluşur. Bitki hücrelerinde merkezi bir koful vardır. * Besinlerin depolanması artık maddelerin atılması ve sindirim gibi görevleri vardır.

VII. Sentrozom: H Hayvan hücrelerinde bölünme sırasında iğ ipliklerinin oluşumunu sağlar.

VIII. Plastitler:

Sentriolün yapısı

* Bitki hücrelerinde ve alglerde bulunur. * Hücre ile beraber gelişerek görevine uygun şekil ve renk kazanır. 1. Kloroplast : H Fotosentezin gerçekleştiği organeldir. * Klorofil taşıdığı için yeşil renklidir.

Kloroplastın yapısı

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

53

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM Mitokondri ve Kloroplastın Ortak Özellikleri • Çift katlı zar ile çevrilidirler. • Kendilerine ait DNA ve RNA’ları vardır. • Kendilerini eşleyebilirler. • Kendi proteinlerini sentezleyebilirler. • ATP sentezi yapabilirler.

Mitokondri ve Kloroplastın Farkları

MİTOKONDRİ

KLOROPLAST

Solunum reaksiyonları ile ATP üretir.

Işık enerjisi ile ATP üretir.

İç zar kıvrımlıdır.

İç zar düz bir yapıya sahiptir.

Klorofil gibi renk pigmentleri bulundurmaz.

Klorofillidir, yeşil renk verir.

Organik maddeleri inorganik maddelere İnorganik maddeleri organik maddelere kadar parçalar.

dönüştürür.

O2 kullanılır, H2O üretir.

CO2 ve H2O kullanılır, O2 üretir.

2. Kromoplast :

Kromoplast

* Yapraklarda, meyvelerde ve bazı bitkilerin köklerinde bulunur. * Kromoplastlarda fotosentez gerçekleşmez.

54

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM 3. Lökoplast :

Lökoplast * Renksiz plastitlerdir. * Bitkinin kök, toprak altı gövdesi ve tohumlarında bulunur. * Nişasta, yağ ve proteinlerin depolanmasını sağlar.

Aşağı­da­ki or­ga­nel­ler­den han­gi­si tüm can­lı hüc­re­ler­de or­tak ola­rak bu­lu­nur? A) Me­zo­zom





D) Sen­tro­zom



B) Li­zo­zom



C) Ri­bo­zom

E) En­dop­laz­mik re­ti­ku­lum

Ribozom organeli tüm canlılarda bulunur. Mezozom oksijenli solunum yapan bakterilerde, sentrozom hayvan hücrelerinde, lizozom ve endoplazmik retikulum ökaryot hücrelerde bulunur.

HÜCRE İSKELETİ

Mikrofilamentler, ara filamentler ve mikrotübüller hücre iskeletini oluştururlar. * Mikrofilamentler hayvan hücrelerinin bölünmesi sırasında boğumlanmayı, kas doku liflerinin hareketi ve amipsi hareketlerin yapılmasını sağlar. * Ara filamentler hücre şeklinin oluşmasında görev alır. * mikrotübüller ise mitoz bölünme sırasında kromozomların ayrılmasını sağlar.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

55

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM ÇEKİRDEK (NUKLEUS)

– Çekirdek zarı : Çekirdek içeriğini sitoplazmadan ayırır. – Çekirdek özsuyu : Su, iyonlar, nükleotitler, protein, enzim, RNA’lar ve DNA bulunur. – Çekirdekçik (Nükleolus) : Kromatin ağın yoğun olarak bulunduğu kısımdır. – Kromatin ağ (Kromatin) : DNA proteinlerle birlikte kromatin ağ denilen yapıyı oluşturur. Çekirdek

Sentromer

Histon Proteini

Kromozomun ince yapısı

Kromozom – Çok hücreli canlılarda Hücre Organizasyonu : Çok hücreli canlılarda hücreler arası işbirliği ile hücre organizasyonunu sağlayarak bir bütünlük oluşturmaktadırlar. – Kök Hücre : İnsan vücudunda bulunan ve her türlü vücut hücresine dönüşebilen ana hücrelerdir. – Hücre Kültürü ve Teknolojileri : Hücre kültürü, hücrelerin kontrollü bir şekilde yetiştirilme sürecidir. Canlı ortamda yapılamayan denemeler hücre kültüründe yapılabilir.

56

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM

Fagositoz ve pinositoz ile besin alabilen bir hücrede; I. mitokondri, II. lizozom, III. hücre çeperi, IV. sentrozom organellerinden hangileri bulunabilir? A) Yalnız I





D) I, II ve IV



B) I ve II



C) II ve IV

E) I, III ve IV

Fagositoz ve pinositoz ile besin alabilen bir hücre ökaryot ve çepersiz bir hücre olabilir. Dolayısıyla hayvan hücresi olabilir. Hayvan hücrelerinde mitokondri (I), lizozom (II) ve sentrozom (IV) bulunabilir.

Tabloda hücre zarındaki porlardan geçebilecek küçüklükteki X, Y ve Z moleküllerinin hücre içi ve hücre dışı derişimleri verilmiştir.  

 



















Bu­na gö­re hüc­re bu mo­le­kül­ler­den han­gi­le­ri­ni di­füz­yon­la içi­ne ala­bi­lir? A) Yalnız X



B) Yalnız Y





D) X ve Y



E) Y ve Z



C) Yalnız Z

X molekülünün hücre dışındaki derişimi hücre içine göre çok olduğu için difüzyonla hücre içine alabilir. Y ve Z moleküllerini ancak aktif taşıma ile alabilir.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

57

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM

BİTKİ VE HAYVAN HÜCRELERİNDE ORTAK OLARAK GERÇEKLEŞEN OLAYLAR * Protein sentezi yapabilirler. * Salgı maddelerini üretebilirler. * Hücre içi madde taşıyabilirler. * Enerji üretebilirler. * Bölünebilme yeteneklerine sahiptirler. * Enzim, hormon sentezi yapabilirler.

BİTKİ ve HAYVAN HÜCRELERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI :

Bitki hücresi

Hayvan Hücresi

 Hücre duvarı var.

 Hücre duvarı yok.

 Sentrozom yok.

 Sentrozom var.

 Plastitler var.

 Plastit yok.

 Nişasta depolar.

 Glikojen depolar.

 Büyük ve kalıcı koful var.

 Küçük kofulları vardır.

58

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM



  

 





 

 





Çekirdekcik



Çekirdek



Çekirdek zarı



Lizozom



Granüllü E.R



Golgi cisimciği



Hücre zarı



Endoplazmik retikulum



Mitokondri



Ribozom



Sitoplazma



Ribozom



Sentrozom

Ökaryotik hücrelerde bulunan yapılardan bazıları şunlardır: I. Fagositik koful

I.

II. Kontraktil koful

II. Kontraktil koful: Sadece tatlı sularda yaşayan bir hücreli canlılarda bulunur.

III. Pigment taşıyan koful IV. Su depo eden koful V. Büyük koful Bu yapılardan hangisine sahip bir hücrenin kesinlikle hayvan hücresi olduğu söylenebilir? A) I

B) II

Fagositik koful: Hayvan hücrelerinde bulunur.

C) III

D) IV

E) V

III. Pigment taşıyan koful bitki hücrelerinde bulunur. IV. Su depo eden koful: Hayvan hücrelerinde bulunmaz. V. Büyük koful: Bitki hücrelerinde bulunur.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

59

2. BÖLÜM

Canlılar Dünyası

CANLILAR DÜNYASI

1. Ampirik (Yapay) Sınıflandırma : * Aristo tarafından yapılmıştır. * Canlıların dış görünüşleri ve yaşadıkları ortam dikkate alınarak yapılmıştır.

2. Filogenetik (Doğal) Sınıflandırma : * Linne tarafından yapılmıştır. * Canlıların köken benzerliklerine homolog organ ve akrabalık derecelerine göre yapılan sınıflandırmadır.

Filogenetik sınıflandırmada dikkat edilen özellikleri * Homolog organ benzerliği * Anatomik benzerlik * Fizyolojik benzerlik * Embriyolojik gelişim süreçleri * Gen benzerliği * Ortak protein benzerliği * Hücre yapısı

Analog Organ: Görevleri aynı kökenleri birbirinden farklı olan organlardır. Örnek: kelebek ve kuşun kanadı

Homolog Organ:

Embriyolojik gelişim döneminde aynı dokulardan oluşan organlardır. * Homolog organların görevi aynı veya farklı olabilir.

60

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM

Filo­ge­ne­tik sı­nıf­lan­dır­ma­da can­lı­nın ye­ri­ni be­lir­le­mek için; I. ho­mo­log or­gan­lar, II. pro­te­in ya­pı­sın­da­ki ben­zer­lik, II­I. ana­log or­gan­lar, IV. bo­şal­tım ürün­le­rin­de­ki ben­zer­lik, fak­tör­le­rin­den han­gi­le­ri dik­ka­te alı­nır? A) I ve II





D) I, II ve IV



B) II ve II­I



C) II ve IV

E) I, II, III ve IV

Filogenetik sınıflandırmada analog organlar dikkate alınmaz. Diğer verilen öncüller dikkate alınabilir.

Sınıflandırma Birimleri ve İkili Adlandırma Linne filogenetik sınıflandırmada 7 birim kullandı. Bu birimlerin her birine takson adı verilir. Tür Cins Familya

Birey sayısı azalır. Ortak özellikler artar. Ortak gen sayısı artar.

Takım Sınıf Şube Alem

Birey sayısı artar. Ortak özellikler azalır. Ortak gen sayısı azalır.

Sınıflandırmanın en küçük birimi “tür”dür.

TÜR: Ortak bir atadan gelen ve çiftleştikleri zaman verimli döller meydana getirebilen canlılara denir.

Aynı türde bulunan canlıların H Kromozom sayıları H Nükleotit çeşitleri H Beslenme şekilleri H Boşaltım ürünleri H Solunum şekilleri aynıdır. Ancak; H Protein yapıları H Nükleotit dizilimleri farklıdır.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

61

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM

Can­lı­la­rın sı­nıf­lan­dı­rıl­ma­sın­da kul­la­nı­lan ba­zı sis­te­ma­tik bi­rim­ler şun­lar­dır: I. Fa­mil­ya

II. Şu­be

II­I. Cins

IV. Ta­kım

Bu bi­rim­ler­de bu­lu­nan bi­rey sa­yı­sı­nın az­dan ço­ğa doğ­ru sı­ra­la­nı­şı aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­sin­de ve­ril­miş­tir? A) III - I - IV - II







B) III - IV - II - I D) I - IV - III - II





C) II - IV - I - II­I

E) IV - I - II - II­I

Canlıları sınıflandırırken alem, şube, sınıf, takım, aile, cins ve tür olmak üzere yedi sistematik birim kullanılır. Alemden türe doğru gidildikçe canlı sayısı azalır. A

Ş

S

II



T

F

C

IV

I

III

T

III < I < IV < II

İkili Adlandırma Filogenetik sınıflandırmaya göre türlerin iki kelimeden oluşan latince bir adı vardır. Buna binominal adlandırma denir. Canis

familiaris

Cins adı

tanımlayıcı ad

* Binominal sınıflandırmada akrabalık derecesini cins adı belirler.

Can­lı­la­rın bi­lim­sel ola­rak ad­lan­dı­rıl­ma­sın­da kul­la­nı­lan yönteme gö­re; I. Pi­nus nig­ra II. Cypri­nus car­pi­o II­I. Pi­nus sylves­tris IV. Fe­lis tig­ris ola­rak ad­lan­dı­rı­lan tür­ler­den han­gi­le­ri ay­nı cins için­de yer alır? A) I ve II



B) I ve III





D) II ve II­I



E) II ve IV



Binominal sınıflandırmada birinci isim cins adını belirler.

62

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

C) I ve IV

BAKTERiLER ALEMi

ARKELER ALEMİ

PROKARYOT CANLILAR

C) Cıvık mantarlar

B) Algler

d) Sporlular

BİTKİLER ALEMİ

ÖKARYOT CANLILAR HAYVANLAR ALEMİ

– Enfeksiyon mantarları 2. Çift çenekliler

1. Tek çenekliler

b) Kapalı tohumlular

a)  Açık tohumlular

3. Damarlı Tohumlu Bitkiler

e) Memeliler

d) Kuşlar

c) Sürüngenler

b) İki Yaşamlılar

a) Balıklar

C) Omurgalılar (=kordalılar)

B) İlkel Kordalılar

4) Örümcekler, akrepler, keneler

3) Böcekler

2) Çok ayaklılar

1) Kabuklular

e) Eklembacaklılar

d) Yumuşakçalar

3. Halkalı Solucanlar

2. Yuvarlak Solucanlar

1. Yassı Solucanlar

c) Solucanlar

1. Damarsız Tohumsuz A) Omurgasızlar (=kordasızlar) a) Süngerler – Şapkalı mantarlar  Bitkiler 2. Damarlı Tohumsuz Bitkiler b) Sölenterler – Küf mantarları

– Maya mantarları

FUNGİ ALEMİ

c) Kökayaklılar – Ağaç mantarları

b) Kirpikliler

a) Kamçılılar

A) Protozoon

PROTİSTA ALEMİ

CANLILAR

2. BÖLÜM Canlılar Dünyası

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

63

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM

Filogenetik sınıflandırmaya göre canlılar sınıflandırılırken ilk dikkat edilen özellik canlının hücre yapısıdır. 1990 yılında yapılan çalışmalarla birlikte canlılar bakteriler, arkeler, protistalar, mantarlar, bitkiler ve hayvanlar olmak üzere altı alemde incelenir. Canlılar

Prokaryot  Bakteriler  Arkeler

Ökaryot  Protista  Mantarlar  Bitkiler  Hayvanlar

PROKARYOTLAR Kalıtım moleküllü belirli bir zar ile çevrili olmayan, belirgin çekirdekleri olmayan canlılardır.

1. BAKTERİLER

Bakteri Çeşitleri

Bakterilerin Yapısı : * Prokaryot hücre yapısına sahip olan canlılardır. * Peptidoglikan yapılı hücre duvarı bulunur. * Sitoplazmalarında ribozom, DNA, RNA, glikojen, enzim, proteinler ve mineraller bulunur. * Bazı bakterilerde kamçı bulunur. * Bakteri DNA’sı halkasaldır. * Bazı bakterilerde “plazmit” denilen DNA bulunur.

64

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Bakterinin Yapısı

2. BÖLÜM

Canlılar Dünyası

A) Bakterilerin Metabolizması : Hücre içinde meydana gelen olayların toplamı metabolizmayı oluşturur.

Bakteriler dış ortama gönderilen enzimler ile besin maddelerini parçalarlar ve içeri alırlar. Hücre içindeki enzimler ise hücre içi metabolizmayı yürütürler.

B) Solunumları: Oksijenli solunum yapan bakterilerde “mezozom” adı verilen yapı bulunur. Bakterilerde oksijensiz solunum, oksijenli solunum, hem oksijenli, hem oksijensiz solunum yapan çeşitleri vardır.

C) Boşaltımları : Bakterilerde boşaltımı sağlayan özelleşmiş bir organel bulunmaz. Boşaltım ve besin alımı hücre zarı ile olur.

D) Üremeleri : Eşeysiz ve eşeyli üreyenleri vardır.

1. Eşeysiz üreme :

Bakterilerin eşeysiz üreme sırasında hücre büyüklüğü başlangıçtaki durumunun iki katı olana kadar uzar. Birey sayısı artar. Kalıtsal çeşitlilik meydana gelmez.

2. Eşeyli üreme : Bakterilerde eşeyli üreme kanjugasyon ile sağlanır. Konjugasyon sırasında yan yana gelen aynı tür iki bakteri arasında gen alışverişi olur. Konjugasyon ile antibiyotiklere karşı dirençlilik geni aktarılır. Canlı sayısı artmamasına karşın çeşitlilik arttığından dolayı eşeyli üreme olarak kabul edilir. Konjugasyonda mayoz bölünme ve döllenme görülmez.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

65

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM

Bakterilerde Eşeyli Üreme (Konjugasyon)

E) Bakterilerin kötü ortam şartlarına uymaları : Bazı bakteriler uygun olmayan ortam şartlarında endospor denilen yapıları oluşturur.

Endospor Oluşumu ve Endospor Endospor oluşturan bakteriler sitoplazmalarında bulunan suyu dışarıya verdiklerinden plazmolize uğramış durumdadır. Endospor bir üreme tipi değildir. Kalıtsal çeşitliliğe sebep olmaz

Endospor halindeki bakterinin metabolizma hızı yavaştır.

66

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

2. BÖLÜM

Canlılar Dünyası

F) Bakteriler çeşitli özellikleri kullanılarak gruplandırılır.

1. Şekillerine göre 4 e ayrılır.

a. Yuvarlak Bakteriler (Coccus):

Yuvarlak bakteriler tek veya koloni şeklinde bulunabilirler.

Örn: Zatürre

b. Çubuk Bakteriler (Basillus):

Çubuk şeklinde olan bakterilerdir.

Örn: Difteri, verem, tifo

c. Virgül Şeklinde Bakteriler (Vibrio):

Virgül gibi kıvrımlı bakterilerdir.

Örn: Kolera

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

67

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM d. Spiral Bakteriler (Spirillum):

Spiral şeklinde olan bakterilerdir.

Örn: Spiroketler

Şekillerine Göre Bakteriler

2. Gram boyasına göre bakteriler 2’ye ayrılır : a) Gram (+) bakteriler : Gram boyasıyla boyandıklarında mor renkte görülen bakterilerdir.

b) Gram (–) bakteriler : Gram boyası ile boyanmayan mikroskopta pembe görünen bakterilerdir.

Gram Boyama

68

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

2. BÖLÜM

Canlılar Dünyası

3. Oksijene duyulan ihtiyaca göre : Oksijene duyulan ihtiyaca göre bakteriler üç grupta incelenir.

a) Zorunlu aerobik bakteriler : * Oksijenli solunum yapan bakterilerdir. * Oksijenli ortamda yaşarlar. * Gerekli solunum enzimleri mezozom adı verilen yapılarda bulunurlar. * Ekosistemde toprak, göl veya denizlerin yüzeyinde ya da yüzeye yakın kısımlarda yaşarlar.

Örnek: Verem mikrobu

b) Zorunlu anaerobik bakteriler : * Oksijensiz ortamda yaşarlar. * Oksijen bakterilerde zehir etkisi yapar. * Solunum sonucunda alkol, laktik asit ve asetik asit gibi farklı fermantasyon ürünleri oluşturabilirler. * Örneğin kangren bakterisi.

c) Geçici aerobik bakteriler : Asıl solunumları oksijensiz olduğu halde, oksijenli ortamlarda kısa süre için aerob olan bakteriler geçici aerobik bakterilerdir.

d) Geçici anaerobik bakteriler : Normal solunum şekli aerob olanlar kısa bir süre için oksijensiz ortamda fermantasyon yaparlar. Bunlara geçici anaerob bakteriler denir.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

69

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM 4. Beslenme şekillerine göre : Beslenme şekillerine göre bakteriler iki grupta incelenir. a)

Heterotrof bakteriler :

Besin monomerlerini sentezleyemeyip dışarıdan hazır alan bakterilerdir. İki grupta incelenir.

1) P  arazit bakteri: Sindirim enzimleri bulunmaz. Gerekli olan maddeleri başka canlılardan alırlar. Bu sırada canlıya zarar verirler.

2) S  aprofit bakteri: Hücre dışı sindirim yaparak besin maddelerini dışarıdan hazır olarak alırlar. Madde döngülerinde önemli rol oynarlar.

b) Ototrof bakteriler : İnorganik maddeleri kullanarak besin sentezleyebilen bakterilerdir. Kullandıkları enerji kaynağına göre iki grupta incelenir.

1) Fotoototrof bakteri: Işık enerjisini kullanarak besin sentezleyen bakterilerdir. Kloroflilleri vardır. Kloroplast organeli taşımazlar.

2) Kemoototrof bakteriler: İnorganik maddeleri oksitleyerek elde ettiği kimyasal enerjiden besin sentezleyen bakterilerdir.

I. Endospor: Bazı bakterilerde kötü ortam şartlarından korunmayı sağlar.

Bakterilerde gerçekleşen; I. endospor,

II. Konjugasyon: İki bakteri arasında gen alış-verişi yapıldığı için çeşitliliğe neden olur.

II. konjugasyon, III. eşeysiz üreme

III. Eşeysiz üreme: Çeşitlilik yoktur.

olaylarından hangileri çeşitliliğe neden olur? A) Yalnız I



B) Yalnız II





D) I ve II



E) II ve III



C) Yalnız III

Bakterilerin Biyolojik ve Ekonomik Yönden Önemi * Birçok hastalıktan korunmada ve tedavide bakterilerden yararlanılarak aşı ve serum kullanılır.

* İnsülin, büyüme hormonu gibi bazı hormonlar, yoğurt, turşu, sirke, şarap vb. maddelerin yapımı bakterilerle sağlanır. Bakterilerin Zararları : İnsanlarda üst solunum yolları enfeksiyonları, verem, kolera, tifo, ülser, kolera gibi hastalıklara neden olurlar.

70

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM İnsanların hastalık yapan bakterilerden korunma yolları : 1. Mikrop bulaşma yollarının engellenmesi 2. Dengeli beslenme 3. Sağlıklı yaşam (spor, uyku vb.) 4. Aktif bağışıklık sağlayan aşıları yaptırmak gerekir.

2. ARKELER * Bakteriler gibi prakaryotturlar. * Hücre zarının kendine özgü lipit tabakası içermesi ve karakteristik bir rRNA baz sırasına sahip olması nedeniyle bakterilerden ayrılırlar. * Ekstrem koşullarda yaşayabilen canlılardır. * Dört grupta incelenir.

1. Grup : Metanojenler Oksijensiz ortamda üreyen ve metabolizmaları sonucu metangazı üreten canlılardır. Çöplerde, pis sularda yaşarlar.



Metanojen Arke

2. Grup : Halofiller : Aşırı tuzlu ortamlarda yaşarlar. Halofiller

3. Grup : Soğuk seven (Psikrofilik arke) Bu grubun üyelerinin %80’inden fazlası sıcaklığı 5oC’nin altındaki sıcaklıkta yaşayabilirler. Bu şartlarda yaşabilmek için bazı (enzim aktivitesi vb.) özelliklerini değiştirebilirler.

4. Grup : Aşırı Termofiller :

Çok yüksek sıcaklıkta yaşayabilen canlılardır. Bazı türleri 105oC ve daha yüksek sıcaklıklardaki yanardağ bacalarının etrafında yaşayabilirler.

Termofiller

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

71

2. BÖLÜM

Canlılar Dünyası

ÖKARYOTLAR 1. PROTİSTA ALEMİ : * Çoğu bir hücreli olan ökaryot canlılardır. * Bazı türleri koloni oluşturabilirler. * Nemli topraklarda, hayvanların vücut sıvılarında vb. ortamlarda yaşayabilirler.

A) Protozoon – Kamçılılar (Flagellata) : * Aktif hareketi sağlayan bir ya da iki tane kamçıya sahiptirler. * Bazı türleri fotosentez yaparlar. * Eşeysiz çoğalırlar. * Öğlena türlerinde kloroplast bulunur. * Kontraktil kofullarıyla fazla suyu dışarıya atarlar.

Örn: Öglena (Şekil a) H Öglenada hem ototrof hemde heterotrof beslenme görülür. – Kökayaklılar :

* Beslenme ve yer değiştirme hareketlerini yalancı ayaklarıyla sağlar. * Bazı türlerinde sabit bir hücre şekli yoktur. * Amip en çok bilinen türüdür. * Kontraktil kofullarıyla fazla suyu dışarıya atarlar. * Bölünerek eşeysiz üreme görülür. * Bazı türleri parazittir. Örn: Amip (Şekil c) – Siller (Ciliata) : * Heterotrofturlar. * Silleri ile aktif hareket ederler. * Pelikula denilen ilkel deri gelişmiştir. * Eşeyli ve eşeysiz olmak üzere iki çeşit üreme görülür. * Paramesyum en çok bilinen türüdür.

72

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM Örn: Paramesyum (Şekil b) H

Çift çekirdek bulunur. Küçük çekirdek üremeden, büyük çekirdek metabolizmadan sorumludur.

Pelikula

Terliksi hayvanın hareket yönü

Siller

b. Daha az akışkan olan sitoplâzma bölgesi

a. Amibin hareket yönü

Akışkan sitoplâzma kısmı ve hareketi

c.

Bazı Protist canlılar;



a- Öglena, b- Terliksi hayvan, c. Amip – Sporlular (Sporozoa) : * Sporla çoğalırlar. * Hareket organeli ve kontraktil kofulları yoktur. * Heterotrof beslenirler. * Çoğalmaları metagenez ile olur.

Örn: Plazmodium H Plazmodium insanda sıtma hastalığının etkenidir.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

73

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM B) Algler (Su yosunları) : * Çoğu tatlı sularda ve denizlerde yaşarlar. * Bazı türleri bir hücreli yapıya sahiptirler. Örneğin: Diatome

Kırmızı Algler

Volvox kolonisi

* Çok hücreli alglerde dokulaşma görülmez. * Gerçek kök, gövde, yaprak gibi organları gelişmemiştir. * Fotosentez yaparlar. * Eşeyli ve eşeysiz üreyebilirler.

C) Cıvık Mantarlar : * Nemli ve organik maddelerin zengin olduğu ortamlarda yaşarlar. * Hücre duvarı bulunmaz. * Amip gibi hareket ederler. * Glikojen depolarlar. * Çok çekirdeklidirler. * Madde döngülerinde rol alırlar.

Pro­tis­ta ale­min­de in­ce­le­nen tüm can­lı­lar­da;

I. Protista alemi canlıları ökaryot hücre

I. zar­lı or­ga­nel bu­lun­dur­ma,

yapısında olduklarından zarlı organelleri

II. bir hüc­re­li ol­ma,

vardır. (+)

II­I. or­ga­nik be­sin üret­ebil­me,

II. Bir hücreli olma: Çoğu bir hücrelidir.

IV. mu­tas­yo­na uğ­ra­ya­bil­me

III. Organik besin üretme: Bazı türleri

özel­lik­le­rin­den han­gi­le­ri gö­rü­lür?

organik besin üretir.

A) I ve II



B) II ve II­I







D) I ve IV



E) I, II, II­I ve IV

74

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

C) II ve IV

IV. Mutasyona uğrayabilme: Tüm canlıların ortak özelliğidir.

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM 2. FUNGİ ALEMİ (Gerçek Mantarlar) : H Çeper taşırlar. H Hücrelerinde glikojen depolarlar.

* Hücre duvarının yapısında kitin bulunur. * Çok hücreli mantarlarda hif denilen ince iplikçikler bulunur. Hiflerin birleşmesiyle miseller meydana gelir.

Şapkalı mantar

Mantarların Biyolojik, Ekonomik Önemi ve İnsan Sağlığıyla İlişkisi : * Hamurun mayalanması, bira üretimi gibi olaylarda maya mantarlarından faydalanılır. * Küf mantarlarından antibiyotik elde edilir. * Sapkalı mantarlar besin olarak tüketilir.

3. BİTKİLER ALEMİ : H Ototrofturlar. H Selüloz çeper taşırlar. H Depo polisakkaritleri nişastadır.

Bitkilerin sınıflandırılmasında kullanılan özellikler; - Damar yapısı: Bitkilerde damarlar, bitkilerin sentezledikleri organik besinlerin kökleriyle aldıkları suyun ve minerallerin taşınmasını sağlar. Bazı bitkiler damar sistemine sahipken (eğrelti otu), bazılarında bu sistem bulunmaz.

- Tohum: Tohum, bitkilerin çimlenme süresince kullandığı besinin bulunduğu kısımdır. Tohum yapısı bulunan bitkiler tohumlu bitkiler, bulunmayan bitkiler ise tohumsuz bitkiler olarak sınıflandırılırlar.

- Gövde ve dallar: Bitkilerin sınıflandırılmasında gövde ve dalların yapı ve özellikleride dikkate alınır. Bitkilerin gövde ve dalların içinde madde aktarımını sağlayan iletim demetleri bulunmaktadır.

- Yaprak: Yaprak bitkilerde gövde ve dallardan çıkan, fotosentezin yapıldığı organdır. Yaprakların şekil ve büyüklükleri farklılık gösterir.

- Kök: Kökler, gerekli su ve minerallerin topraktan alınmasını sağlayan yapılardır. Bazı bitkilerde depo organı olarakta görev yapar. Bitkilerin sınıflandırılmasında kök kullanılan diğer bir kriterdir.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

75

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM 1) Damarsız Tohumsuz Bitkiler :

Nemli topraklarda ve kayalar üzerinde yaşarlar. Gerçek kök yerine rizoit denilen kök uzantıları vardır. İletim demetleri yoktur.

Su yosunu

Kara yosunu

Ciğer otu Örn: Su yosunları, ciğer otları vs.

2) Damarlı Tohumsuz Bitkiler : İletim demetleri bulunur. Gerçek kök, gövde ve yaprakları bulunur. Ilık ve nemli bölgelerde yaşarlar. Metagenezle çoğalırlar.

At kuyruğu

Kibrit otu

Eğrelti otu Örn: Eğrelti otu, at kuyrukları, kibrit otları vs...

76

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM 3) Damarlı Tohumlu Bitkiler :

* Gerçek kök, gövde ve yapraklara sahip olan bitkilerdir. * Genellikle karasal ortamlarda yaşarlar. * Eşeyli ve eşeysiz üreme ile çoğalabilirler. * Eşeyli üremeleri tohum oluşturarak sağlarlar. * Tohum yapısına göre açık tohumlu ve kapalı tohumlu olmak üzere iki gruba ayrılır.

a. Açık Tohumlular : * Tohum taslakları, tohum yaprakları üzerinde açık olarak bulunurlar. * Çiçekleri kozalak şeklindedir. * Çam, ardıç ladin örnek olarak verilebilir.

Açık tohumlu bitkilerde yaprak ve kozalak örnekleri

b. Kapalı Tohumlular :

* Gerçek çiçek, meyve ve tohumları bulunur. * Tohum yumurtalık içinde bulunur. * Gerçek meyveleri vardır. * Çenek sayısına göre iki grupta incelenir.

Kapalı tohumlu bitkilere örnekler

Tek çenekliler :

* Mısır, buğday örnek olarak verilebilir. * Yaprak yapıları kılıçsı ve paralel damarlıdır. * Yaprak sapları bulunmaz. * Genellikle tek yıllık, otsu bitkilerdir. * Enine kalınlaşma görülmez. * Kombiyum bulunmaz. İletim demeti gövdede dağınık bulunur.

Çift çenekliler : * Ceviz, fındık, fasulye bitkileri örnek olarak verilebilir. * Yaprak yapıları, basit ya da bileşik olabilir ve genellikle ağsı damarlanır. * Yaprak sapları bulunur. * Genellikle çok yıllık odunsu bitkilerdir. * Enine kalınlaşma görülür * Kombiyum bulunur. İletim demeti gövdede dağınık bulunur.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

77

2. BÖLÜM

Canlılar Dünyası

4. HAYVANLAR ALEMİ : H Tamamı heterotroftur.

Tamamı çok hücrelidir.

Vücut düzenleri: * Hayvanlar aleminde süngerler ve sölenterler dışında kalanlarda vücut yapıları ağız ve anüs açıklığı olmak üzere iki açıklığa sahiptirler. * Vücutları katmanlı bir yapıya sahiptirler. * Bu katmanlar içte, ortada ve dışta olmak üzere üç katmanlı sıralanır. Organ ve yapılar bu katmanlardan oluşur.

Vücut Simetrileri: * Hayvanların vücut simetrileri canlı türüne göre farklılık gösterir. * Asimetrik yapılı olanlarda herhangi bir düzene sahip değildirler. Örneğin süngerler.

* Merkezden geçen bir düzlemin vücudu iki eşit parçaya bölmesi radyal simetridir. Deniz anası gibi canlılarda görülür.

* Omurgalı hayvanların çoğunda ise bilateral simetri görülür.

Vücut Boşluğu: Segmentli Yapı: A) Omurgasızlar (Sırtı ipliksizler) : * Hayvanlar aleminin en geniş kısmını oluşturur. * Çoğunda vücudun dışını örten ve destekleyen dış iskelet bulunur. * Bazıları suda bazıları karada yaşamaya uyum sağlamıştır. * Sinir şeritleri karın bölgesinden geçer.

78

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM I. Süngerler :

H Mezoderm tabakası olmadığı için organ, sistem oluşumu görülmez.

* Hepsi denizlerde yaşarlar. * Gelişmiş hiç bir sistemi yoktur. * Eşeysiz çoğalmaları tomurcuklanma ile olur.













Süngerler

II. Sölenterler : * Etçil beslenirler ve yumuşak vücutludurlar. * Sinir hücrelerinin ve ilk sinir sisteminin görüldüğü canlı grubudur. * Eksik sindirim sistemi denilen tek açıklı sindirim sistemlerine sahiptirler. Örneğin: Hidra, deniz anası ve mercan vs.













Sölenterlerden Deniz Anası

III. Solucanlar: Vücut şekillerine göre yassı, yuvarlak ve halkalı solucanlar olmak üzere üç grupta incelenir.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

79

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM • Yassı Solucanlar : * Tek açıklı (eksik) sindirim sistemleri vardır. * İp merdiven sinir sistemi görülür. * Çoğu hermafrodittir. * Gaz alış-verişi vücut yüzeyiyle olur. * Örneğin planarya.









Yassı solucan

• Yuvarlak Solucanlar : * İki açıklı (tam) sindirim sistemi görülür. * Çoğu parazit yaşarlar. * Ayrı eşeylidirler. * Örneğin bağırsak solucanı

• Halkalı Solucanlar : * Kapalı dolaşım sistemi görülür.



* Karada yaşayanlarda deri, suda yaşayanlarada solungaç solunumu görülür. * Hermafrodit canlılardır. * Örneğin sülük.











Eşeyli üreyen toprak solucanları

IV. Yumuşakçalar : * Çoğu denizlerde yaşarlar. * Vücutları yumuşak ve kabukludurlar. * Açık dolaşım sistemi görülür. * Örneğin ahtapot











80

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter







Salyangoz

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM V. Eklem Bacaklılar : * Vücutlarında kitinden yapılmış dış iskeletleri bulunur. * Açık dolaşım görülür.











Eklembacaklılara örnekler

Eklem Bacaklıların Sınıfları : Eklembacaklılar kabuklular, örümcekler, çokayaklılar ve böcekler olmak üzere dört grupta incelenir.

a. Kabuklular : * Çoğu denizlerde yaşarlar. * Solungaç solunumu yaparlar. * Örneğin Yengeç















Yengeç

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

81

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM b. Böcekler : H Başkalaşım (Metamafoz) geçirirler.

* Çoğu türü karada yaşar. * Tür bakımından en geniş gruba sahiptirler. * Üç çift bacakları bulunur. * Böcekler ipek, kozmetik, ilaç vb. yapımına kullanılabilirler. * Bitkilerin tozlaşmasında, biyolojik savaşta böceklerden yararlanılır. Örneğin: Arı, sinek, karınca











Böcek

c. Örümcekler, akrepler, keneler:













Örümcek



Akrep

* Dört çift bacakları bulunur. * Çoğu karada yaşar. Örneğin: Akrep











82

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM d. Çok ayaklılar :

* Vücutların her bölmesinde ayak bulunur. * Bazı türleri zehirlidir. * Örneğin: Kırkayak



Kırkayak

VI. Derisi Dikenliler : H Tamamı denizlerde yaşar.













Deniz yıldızı

* Kalker plakton oluşmuş dış iskeletleri vardır. * Örneğin deniz yıldızı, deniz kestanesi

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

83

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM B) İlkel Kordalılar : * Denizlerde yaşayan hayvanlardır. * Solungaç yarıkları bulunur.

* Bazılarının erginlerinde sinir kardonu, notokorda ve kuyruğa rastlanmaz. * Omurgalılar ile omurgasızlar arasında geniş formu olarak kabul edilir.

İlkel Kordalı

Tulumlular

C) Omurgalılar : H Sinir şeridi sırtta bulunur. H Kapalı kan dolaşımına sahiptirler * Boşaltım organları böbreklerdir. * Sadece eşeyli üreme görülür. * Hepsi çok hücreli canlılardır. Omurgalı hayvanlar beş sınıfta incelenir.

1. Balıklar: * Su ortamında yaşarlar. * Solungaç solunumu yaparlar. * Kalpleri iki odacıklıdır. * Kalplerinde daima temiz kirli bulunur. * Soğuk kanlı canlılardır. * Boşaltım artıkları amonyaktır. * Dış döllenme dış gelişme görülür. * Çenesiz balıklar, kıkırdaklı balıklar ve kemikli balıklar olmak üzere üç gruba ayrılır.

a) Çenesiz Balıklar: * Vücutlarında pul yoktur. * Denizde yaşayan memelilerin vücut sıvısını emerek beslenen türleri vardır.

84

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Çeşitli balık türleri

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM b) Kıkırdaklı Balıklar: * İskeletleri kıkırdaktan yapılmıştır. * Tuzlu sularda yaşarlar.

* Bazıları yumurtalarını suya bırakırken, bazıları doğurur.

c) Kemikli Balıklar: * İskeletleri kemikten yapılmıştır. * Vücutları pullarla kaplıdır. * Yüzme keselerine sahiptirler. * Genellikle dış döllenme yaparak çoğalırlar.

2. Çift Yaşamlılar (Amphibia): * Su ve karada yaşamaya uyumlu oldukları için iki yaşamlılar denir. H Başkalaşım (Metamorfoz) geçirirler. Yani larua ve ergin dönemleri vardır. H Derileri daima nemlidir.

* Akciğer kapasiteleri düşük olduğu için deri solunumuda yaparlar. * Kalpleri 3 odacıklıdır. Vücutlarında karışık kan dolaşır. * Soğuk kanlı canlılardır. * Dış döllenme ve dış gelişme yaparlar. * Laura döneminde amonyak, ergin dönemde üre atarlar.

3. Sürüngenler :



Kurbağa

Semender



H Soğukkanlı canlılardır. Yani vücut sıcaklığı çevre sıcaklığına bağlı olarak değişir.



Galapagos Ejderi

* Vücutları keratinden yapılmış pullarla örtülüdür. *K  alpleri üç odacıklıdır ve yarım perde bulunur. Timsahlarda ise kalp dört odacıklıdır. * Vücutlarında karışık kan dolaşır. * Kış uykusuna yatarlar. * Soğuk kanlı canlılardır. * Kertenkele, timsah örnek olarak verilebilir. * İç döllenme dış gelişme görülür. * Boşaltım artıkları ürikasittir.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

85

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM

I. Ak­ci­ğer so­lu­nu­mu yapma II. Dış ge­li­şim yapma II­I. Çe­kir­dek­li al­yu­varlara sahip olma IV. Bo­şal­tım ürü­nü olarak üre atma Yu­ka­rı­da ve­ri­len­ler­den han­gi­leri sü­rün­gen ve ergin kur­ba­ğa­lar­da or­tak ola­rak gö­rü­lür? A) I ve II



B) I ve II­I





D) I, II ve II­I



E) I, II, II­I ve IV



C) II ve II­I

Ergin kurbağalar ve sürüngenlerde akciğer solunumu görülür, dış gelişme yaparlar ve çekirdekli alyuvarlara sahiptirler. (I, II, III)

Ancak kurbağaların boşaltım ürünü üre iken sürüngelenlerin boşaltım ürünü ürik asittir. (IV)

4. Kuşlar :

H Sıcakkanlı canlılardır. H Vücutları tüylüdür. * Kalpleri dört odacıklıdır. * Akciğer solunumu yaparlar. * Boşaltım artıkları ürik asittir. * Kemiklerin çoğu ince ve içi boştur.

Penguen

* S  olunum sistemine bağlı olan hava keseleri kemiklerin içine doğru uzanmıştır. * Gagaları bulunur, dişleri yoktur. * Sıcakkanlı canlılardır. * İç döllenme yaparlar. * Örneğin Papağan, Güvercin, Penguen.

86

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM

A canlısının vücut sıcaklığı çevreye göre

Vücut sıcaklığı Ay­nı şu­be­de bu­lu­nan A ve B can­lı­la­rı­nın çev­re sı­cak­lı­ğı­na

değiştiği için soğuk kanlı, B canlısının vücut

A

bağ­lı ola­rak vü­cut sı­cak­lığın­da mey­da­na ge­len de­ği­şim­ler

sıcaklığı çevreye göre değişmediği için sıcak

B

yandaki gra­fik­te gös­te­ril­miş­tir. Bu­na gö­re;

kanlıdır.

Çevre sıcaklığı

I. A can­lı­sı sü­rün­gen ola­bi­lir. II. B can­lı­sının kalbi dört odacıklıdır.

A canlısı balık, kurbağa veya sürüngen

olabilir (+) II. B canlısı kuş ve memeli olabilir.

II­I. A can­lı­sı­nın do­ku­la­rı­na te­miz kan gön­de­ri­lir.

Bunların kalpleri dört odacıklıdır. (+)

yo­rum­la­rın­dan han­gi­le­ri doğrudur? A) Yal­nız I



B) I ve II





D) I ve II­I



E) II ve III



I.

C) Yalnız II­I



III. A canlısı kurbağa veya sürüngen ise vücutlarında karışık kan dolaşır (_)

5. Memeliler : * Akciğer solunumu yaparlar. * Boşaltım artıkları üredir. * İç döllenme iç gelişme görülür. * Vücutları kıllarla kaplıdır. * Kalpleri 4 odacıklıdır ve temiz ile kirli kan birbirine karışmaz. * Sıcakkanlı canlılardır. * Kaslı diyaframları bulunur. * Olgun alyuvarları çekirdeksizdir. * Süt bezleri ve ter bezleri bulunur.



Memelilere örnekler

Sadece memeliler sınıfına ait özellikler; H Akciğerlerinde alveol olması H Olgun alyuvarların çekirdeksiz olması H Kaslı diyafram taşıma H İç gelişme H Vücutlarının kıllı olması H Yavrularını sütle besleme

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

87

Canlılar Dünyası

2. BÖLÜM

Sürüngen ve kuşlarda; I. embriyonik gelişimlerini yumurta içinde tamamlama, II. vücut ısısının sabit olması, III. kapalı dolaşım sistemine sahip olma özelliklerinden hangileri ortak değildir? A) Yalnız II



B) Yalnız III





D) II ve III



E) I, II ve III



C) I ve III

I. Sürüngen ve kuşlar embriyonik gelişimlerini yumurta içinde tamamlarlar. (+) II. Sürüngenler değişken vücut ısılıdırlar (–) III. Bütün omurgalılarda kapalı dolaşım görülür (+)

Omur­ga­lı sı­nıflarında görülen; I. al­yu­var­la­rın çe­kir­de­ksiz ol­ma­sı, II. ak­ci­ğer so­lu­nu­mu yap­ma, II­I. sı­cak kan­lı ol­ma, IV. iç döl­len­me gö­rül­me­si özel­lik­le­r­inden han­gi­le­ri sa­de­ce me­me­li­le­re ait­tir? A) Yal­nız I



B) I ve II





D) II­I ve IV



E) I, II ve II­I



C) I ve II­I

Olgun alyuvarlarının çekirdeksiz oluşu sadece memelilere ait bir özelliktir.

May­mun, ya­ra­sa, ba­li­na gi­bi hay­van­lar dış görünüşlerinde ya­kın ben­zer­lik gös­ter­mez­ler an­cak me­me­li­ler sı­nı­fın­da bu­lu­nur­lar. Bu du­ru­mu aşağı­da ve­ri­len­ler­den han­gi­si açık­lar? A) Sı­cak kan­lı ol­ma­la­rı B) İç ge­liş­me gös­ter­me­le­ri C) Gö­re­vleri fark­lı, kö­ke­nleri ay­nı or­gan­lar bu­lun­dur­ma­la­rı D) Ökar­yot ol­ma­la­rı E) Bes­len­me şe­kil­le­ri­nin ben­zer ol­ma­sı Filogenetik sınıflandırmada kökenleri aynı olan organlar dikkate alınarak yapılır.

88

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

2. BÖLÜM

Canlılar Dünyası

VİRÜSLER Özellikleri: H Canlı ile cansız arasında geçiş formudur. H DNA veya RNA bulunur. H Mutasyona uğrarlar.

* Enzim sistemleri ve organelleri yoktur. * Kalıtım moleküllerine genom denir. * Nükleoprotein yapıdadırlar. * Zorunlu hücre içi parazittirler. * Hücre dışında kristalleşirler. * Hedef bölgelere ve hücrelere etki gösterirler.

Virüslerin çoğalması: Virüsler canlı hücre içinde çoğalırlar. Kuyruk kısmıyla canlıya tutunur,

kalıtım molekülünü aktarır, kendi protein kılıfını ve genomunu sentezleyerek çoğalırlar.

Virüs kaynaklı hastalıklar: Hayvansal hücrelerde AIDS, kuduz, kızamık gibi hastalıklara sebep olurken bitkilerde de ekonomik olarak yetiştirilen ürünlerde önemli zararlara sebep olur.

Virüslerin sebep olduğu hastalıklardan korunma yolları: Virüslerin enzim sistemleri olmadığından dolayı antibiyotiklerden etkilenmezler. Virüslere karşı vücudumuz interferon denilen madde üretirler. Virütik hastalıklara karşı korunmak için aşıları zamanında yapılmalı, temizlik, beslenme ve spor ile vücut direncimizi artırmalıyız.

Aşağıda verilen özelliklerden hangisi virüslere ait değildir?

Virüslerin kuyruk kısımlarında enzimleri bulunur. Nükleik asit olarak ya sadece DNA

A)

Enzime sahip olma

B)

Nükleik asite sahip olma

C)

Hücre zarına sahip olma

D)

Hücre dışında kristal halde bulunma

virüslerde protein kılıf bulunur, hücre zarı

E)

Çoğalma

bulunmaz.

ya da sadece RNA’ları vardır. Hücre dışında kristal halde bulunurlar ve başka bir canlının yapısını

kullanarak

çoğalabilirler.

Ancak

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

89

1. BÖLÜM

90

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Fiziğin Doğası

Güncel Çevre Sorunları

3. BÖLÜM GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI

Dünyada hızlı nüfus artışı, plansız kentleşme, yeşil alanların azalması, yapay gübreleme gibi olaylar doğal kaynaklarımızı tehdit ederek çevre kirliliğini ortaya çıkarır. Çevre bilimine ekoloji denir. Ekoloji canlıların birbirleriyle ve çevreleriyle etkileşimini inceler.

“Can­lı ve can­sız var­lık­lar­dan olu­şan sis­te­me ve­ri­len ad­dır.” Yu­ka­rı­da ta­nı­mı ve­ri­len eko­lo­jik kav­ram aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si­dir? A) Eko­lo­ji



B) Ya­şa­ma bir­li­ği

C) Eko­sis­tem



D) Niş



E) Po­pü­las­yon



Canlı ve cansız varlıklardan oluşan sisteme verilen ad “Ekoloji” dir.

Küresel Isınma

Hava kirliliği ve asit yağmurları

Su kirliliği

Toprak kirliliği

Radyasyon kirliliği

Erozyon

Gürültü kirliliği

Besin Kirliliği

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

91

Güncel Çevre Sorunları

3. BÖLÜM A. HAVA KİRLİLİĞİ

Hava kirliliğine bağlı olarak bir çok sorun ortaya çıkmıştır.

Doğal Kirleticiler: Yanardağ volkan faaliyetleri, orman yangınları ile bitki örtüsü ve doğanın tahrip edilmesi örnek verilebilir.

Yapay Kirleticiler: İnsanların faaliyetleri sonucu oluşan kaynaklardır. Isınma amacıyla kullanılan yakıtlar, sanayi faaliyetleri sonucu oluşan kullanım, egzoz borularından çıkan dumanlar örnek olarak verilebilir.

Kirliliğin Nedenleri: Motorlu taşıtların egzozundan çıkan gazlar. Fosil yakıtların kullanılması sonucu çıkan gazlar. Fabrika bacalarından çıkan gazlar hava kirliliğine neden olabilir.

Kirliliğin Sonuçları: İnsanlarda çeşitli hastalıkların ortaya çıkması, küresel ısınma iklim değişikliği gibi tüm ekosistemi olumsuz yönde etkiler.

Kirli Hava Sağlıklı Yaşama Karşı Hava kirliliği insan sağlığında yavaş yavaş ve zaman içerisinde etkisini göstermektedir. Astım, bronşit, akciğer kanseri gibi solunum yolu hastalıkları, görme

bozuklukları,

sakat

doğumlar

vb.

birçok

olumsuzluklara

neden

olabilmektedir.

Küresel İklim Değişikliği: Atmosferde bulunan karbon dioksit, su buharı ve ozon gazları yeryüzünden yansıyan ısının bir kısmını hapseder. Atmosferde bu gazların oranının artması küresel ısınmaya, bu durumda küresel iklim değişikliğine neden olur.

Hava Kirliliğini Durdurmak İçin Neler Yapılmalıdır? * Toplu taşıma araçları kullanılmalı * Rüzgar ve güneş enerjisi kullanılmaya çalışılmalı * Fabrika bacalarına filtre takılmalı * Kömür yerine doğal gaz tercih edilmelidir.

92

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Güncel Çevre Sorunları

3. BÖLÜM 1. Sera Etkisi ve Küresel Isınma

Dünya’dan yansıyan ışınlar başta karbon dioksit, metan ve su buharı olmak üzere atmosferde bulunan gazlar tarafından tutulur, böylece dünya ısınır. Buna sera etkisi denir.

Fosil yakıtlarının kullanılması atmosferdeki karbon dioksit, metan, ozon gibi gazların miktarını fazlalaştırır.

Bu durumda sera etkisini artırır. Bunun sonucunda ortaya çıkan küresel

ısınma, dünya atmosferi ve okyanuslarda ortalama sıcaklığın artışı olarak tanımlanır.

Kü­re­sel ısın­ma­ya kar­şı; I. jeotermal enerji ve doğalgaz kul­la­nıl­ma­sı­nı sağ­la­mak, Küresel Isınma

II. ener­ji ta­sar­ruf­lu lam­ba­lar kul­lan­mak, II­I. kul­la­nıl­ma­dı­ğı za­man rad­yo, tv gi­bi elek­tro­nik ci­haz­la­rı fiş­te bı­rak­ma­mak uy­gu­la­ma­la­rın­dan han­gi­le­ri dev­let ta­ra­fın­dan ya­pı­la­bi­lir? A) Yal­nız I



B) I ve II





D) II ve II­I



E) I, II ve II­I



C) I ve II­I

I. Jeotermal enerji doğal gaz kullanılmasını sağlamak devlet tarafından yapılabilir. II. ve III. öncülleri toplumdaki bireylerin bilinçlendirilmesi ile yapılabilir.

Hava kirliliği insanlarda; I. astım, II. akciğer kanseri, III. bronşit hastalıklarından hangilerinin oluşmasına neden olabilir? A) Yalnız II



B) Yalnız III





D) II ve III



E) I, II ve III



C) I ve III

Hava kirliliği insanda astım, akiğer kanseri, bronşit, kalp yetmezliği, görme bozukluğu, sakat doğumlar gibi çeşitli olumsuzlukların ortaya çıkmasına neden olabilir.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

93

Güncel Çevre Sorunları

3. BÖLÜM 2. Asit Yağmurları

Asit Yağmurları Fosil yakıtların yakılması sonucu atmosferde kükürt ve azot içeren gazlar birikir. Bu gazlar havadaki su buharıyla tepkimeye girdiğinde, sülfirik asit, nitrik asit damlaları oluşur ve PH’sı düşük olan asit yağmurlarına dönüşür. Yağışlar toprağa ulaştığı zaman kalsiyum potasyum ve magnezyum gibi elementlerle tepkimeye girer. Toprakta bitkilerin kullandığı elementler azalır.

3. Ozon Kirliliği ve Ozon Tabakasındaki İncelme Güneş ışığının etkisiyle tepkimeye giren egzoz gazları kirli havadan oluşan duman bulutları içinde ozon (O3) ve azot dioksit (NO2)e dönüşmektedir. Bunun

sonucunda atmosferin yeryüzüne yakın kısımlarında ozon kirliliği meydana gelmektedir. Ozon tabakası güneşten gelen ve canlılar için zararlı olan mor ötesi ışınları süzerek atmosferin sıcaklığının dengede kalmasına yardımcı olur. Ozon kirliliği göz, burun ve boğaz dokusunu tahrip eder.

4. Karbon Ayak İzi

Yeryüzünde yaşayan her birey ısınma, elektrik tüketimi ya da satın aldığı bazı ürünlerde karbon dioksit salınımına yol açar. Her bir bireyin atmosfere bıraktığı karbon dioksit gazı karbon ayak izini oluşturur.

94

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

3. BÖLÜM

Güncel Çevre Sorunları

Hava kirliliğine karşı alınabilecek önlemleri yazınız. => Sanayi tesislerinin bacalarına filtre takılması sağlanmalı => Doğal gaz kullanımı yaygınlaştırılmalı => Toplu taşım araçları yaygınlaştırılmalı => Sanayi tesisi yer seçiminin yerleşim alanları dışında ve hakim rüzgâr yönüne dikkat edilerek yapılmalı => Yeşil bitkiler artırılmalı, imar planlarındaki hava kirliliğini azaltıcı tedbirler uygulamaya konulmalıdır. Hava Kirliliği

B. SU KİRLİLİĞİ

Su Kirliliği

Su Kalitesi: Suyun fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerini temsil eden ve suyun kullanım amacına bağlı uygunluğunu ifade eden ölçü birimidir. Evsel endüstriyel ve tarımsal kirlenme bu dengenin değişmesine neden olur.

İçme Suyu Kalitesi: Su sertliği içme sularının kalitesini gösteren bir ölçüdür. Suyun içerisinde

bulunan iyonlardan kalsiyum (Ca+2) ve magnezyum (Mg+2) sertliğe neden olan

iyonlardır. Sular bu iyanları topraktan alır Ca+2 ve Mg+2 iyonlarının yoğun olduğu sular sert sulardır içmek için uygun değildir.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

95

Güncel Çevre Sorunları

3. BÖLÜM Su Kirliliğinin Nedenleri * Evsel ve endüstriyel atıkların sulara boşaltılması

* Tarımda kullanılan gübre ve ilaçların sulara taşınması * Havaya karışan kirleticilerin değişik yollarla sulara taşınması

Su Kirliliğinin Sonuçları 1. Ötrofikasyon Su ortamında besleyici elementler olan azot ve fosfor miktarının aşırı şekilde artması sonucunda alglerin ortamda çok hızlı çoğalmasına ötrofikasyon denir.

Ötrofikasyon Ötrofikasyon sonucu su yüzeyinde tabakalaşma oluşur, güneş ışınları suyun tabanında bulunan bitkilere az ulaştığından dolayı fotosentez azalır. Fotosentez azaldığından dolayı O2 miktarı azalır ve su ortamındaki canlıların bazıları suyun dibine çökerek kokuşmaya neden olurlar.

Aşağıdakilerden hangisi çevre kirliliğini azaltmak için alınacak önlemlerden değildir? A) Bacalara filtre takmak B) Fabrika sularını arıtmadan akarsulara vermek C) Su gücü ile elektrik üretmek D) Bilinçli bireyler yetiştirmek E) Sanayi kuruluşlarını denetlemek Fabrika sularını arıtmadan akarsulara vermek çevre kirliliğini azaltmaz. artırır.

96

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Güncel Çevre Sorunları

3. BÖLÜM 2. Su Kirliliğine Bağlı Enfeksiyon Tehlikesi

Dünya sağlık örgütü (WHO) dünya genelindeki hastalıkların yaklaşık %6’sının sulardan kaynaklandığını tahmin ediyor. Bunlar arasında bulaşıcı ishal %70 ile en büyük yüzdeyi oluşturur ve yılda 1,7 milyon insanın ölümüne neden olur. Göl ve akarsu yüzeylerindeki parazit canlılar sağlıklı yetişkinlerde hastalığa yol açabiliyor.

Su kir­li­li­ği­ni ön­le­ye­bil­mek için; I. de­ter­jan kul­la­nı­mı­nın art­tı­rıl­ma­sı, II. yer­le­şim alan­la­rı­nın su kay­nak­la­rın­dan uzak yer­le­re ku­rul­ma­sı, II­I. atık su­la­rın arı­tım­dan ge­çi­ril­dik­ten son­ra ne­hir­le­re bo­şal­tıl­ma­sı uy­gu­la­ma­la­rın­dan han­gi­le­ri­nin ya­pıl­ma­sı ge­rek­siz­dir? A) Yal­nız I



B) Yal­nız II­I





D) II ve II­I



E) I, II ve II­I



C) I ve II

I. Deterjan kullanımının artırılması su kirliliğini artırcı yönde olur.

Su kirliliğine karşı alınabilecek önlemleri yazınız. => Şehirlerdeki atık sular arıtma tesislerinde arıtılmalı, nehirlere, göllere ve denizlere boşaltılmamalıdır. => Gemilerin çöplerinin ve atık sularının denize dökülmesi önlenmelidir. => Tarımsal alanda kullanılan ilaçların nehirlere karışmaması için önlemler alınmalıdır.

C. TOPRAK KİRLİLİĞİ Toprak bir çok canlının yaşadığı ve beslendiği doğal bir ortam olmasına rağmen insan kaynaklı atıklar, bazı kimyasallar ve sanayi atıklarıyla kirlenmektedir. Toprağın verimini düşürecek toprak özelliklerini bozacak her türlü ekolojik olay toprak kirlenmesine sebep olur.

Toprak Kirliliğinin Nedenleri => Hızlı nüfus artışı ve çarpık kentleşme => Radyoaktif atıkların toprağa karışması => Tarımda kimyasal gübre ve böcek öldürücülerin kullanılması => Endüstriyel atıkların toprağa karışması toprak kirliliğinin başlıca nedenleridir.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

97

Güncel Çevre Sorunları

3. BÖLÜM Toprak Kirliliğinin Sonuçları

=> Toprak kirliliği sonucu bitkiler yeterli oranda mineral alamadığı için bitkisel verim düşer. => Toprak içerisinde yaşayan canlılar yaşamlarını sürdüremezler. => Besin zinciri yoluyla topraktan geçen zararlı maddeler, bir çok hastalığın oluşmasına neden olur. Toprak Kirliliği

Toprak kirliliğine karşı alınabilecek önlemleri yazınız. =>

Toprak

kirliliğinin

doğaya

verdiği

zararlar

hakkında

bireylerin

bilinçlendirilmesi =>

Tarımda

kimyasal

gübre

yerine

doğal

gübrelerin

kullanımının

yaygınlaştırılması => Tarım zararlılarına karşı biyolojik yöntemlerle mücadelenin artırılması => Doğaya geri dönüşümü kolay olan maddelerin kullanımının özendirilmesi

D. RADYOAKTİVİTE KİRLİLİĞİ Radyasyon elektromanyetik dalgalar ve parçacıklar biçimindeki enerji yayılımı ya da aktarımıdır. Teknolojik gelişmeler sonucu üretilen elektronik cihazlar, nükleer santrallerinin yaygınlaşması, atom bombaları vb. sonucunda radyasyon kirliliği ortaya çıkmaktadır. Radyasyonun ani zararlarından başka, uzun süre devam eden kalıcı zararları da vardır. Radyasyon

Radyasyondan korunmak için alınması gereken önlemleri yazınız.

=> Radyasyon yayan televizyon, cep telefonları, mikrodalga fırınlar bilgisayarlar gibi cihazları az kullanmak ve açık bulundurmamak gerekiyor. => Yüksek oranda radyasyon bulunan ortamlardan hızla uzaklaşmalı ya da radyasyondan korunmak için özel üretilmiş elbiseler giyilmelidir.

98

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Güncel Çevre Sorunları

3. BÖLÜM E. EROZYON















Türkiye’nin Erozyon Haritası

Erozyon

Verimli toprak örtüsünün su ve rüzgarın etkisiyle aşınıp, taşınması olayına erozyon denir. Erozyon, tabiatta normal süre içinde meydana gelebildiği gibi, insanların tabiatın dengesini bozmasıyla da meydana gelebilir. Yararlı toprak katmanlarının erozyonla kaybeden arazilerde çölleşme başlar.

Erozyonu önlemek için alınabilecek önlemlerini yazınız. => Eğimli arazilerde, toprağın eğime dik olarak sürülmesi => Meraların hayvanlarla otlatılmaması => Ağaçlandırma yapılması => Ürünlerin nöbetleşe ekilmesi

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

99

Güncel Çevre Sorunları

3. BÖLÜM F. GÜRÜLTÜ KİRLİLİĞİ

Nüfusun ve taşıtların hızla arttığı şehirlerde sanayileşme ve teknolojinin gelişmesiyle ortaya çıkmaktadır.

SES KİRLİLİĞİNİN ETKİLERİ 1. Fizyolojik Etkileri: Geçici ya da sürekli işitme kaybı, yüksek tansiyon, solunum ve dolaşım bozukluğuna neden olabilir.

2. Psikolojik etkileri: Zihinsel etkinliğin azalması, stres, uyku düzeninin bozulması, sinirlilik, dikkatin dağılması, iş veriminin düşmesi gibi etkileri vardır.

Ses kirliliğini önlemek için alınabilecek tedbirleri yazınız.

=> Ulaşım araçlarının seslerini azaltmak için araçlara filtre takılmalıdır. =>

Trafikte

korna

çalmak

zorunlu

durumların

dışında

kesin

olarak

yasaklanmalıdır. => Yeni inşa edilen yerlerin ses yalıtımı yapılmalıdır. => Kamuya açık yerlerde yüksek sesle müzik dinlenmemelidir.

G. IŞIK KİRLİLİĞİ Işık kirliliği yanlış yerde, yanlış miktarda, yanlış yönde ve yanlış zamanda ışık kullanılmasıdır. Gereğinden fazla ve yanlış yerde ışık kullanmak etkisiz aydınlatma denir ve ışığı üretmek için enerjinin önemli bir kısmı boşa gitmektedir.

H. BESİN KİRLİLİĞİ Beslenmek için tükettiğimiz yiyeceklerin sağlığa zararlı duruma gelmesine besin kirliliği denir.

Nükleer santrallerde oluşan patlamalar, zirai mücadele ilaçları, tarımsal gübreler, asit yağmurları besin kirliliğine neden olur.

100

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Güncel Çevre Sorunları

3. BÖLÜM

Yaban Hayatının Tahribi ve Doğal Yaşam Alanları Üzerindeki Tehditler Doğal alanlarda kurulan büyük barajlar ve tarım alanlarının genişletilmesi, kıyı bölgelerdeki plansız yapılaşma kaçak avlanma, ormanların kesilerek yok edilmesi vb. sebeplerle yaban hayatı tarhip edilmekte ve doğal yaşam alanları ve bu alanlarda yaşayan türler yok olmaktadır.

Orman Yangınları Ormanlar doğal bir şekilde işletildiği ölçüde kendini yenileyebilen bir kaynaktır. Piknik ateşi, sigara, enerji nakil hattı, çöplüklerde bulunan yanıcı maddelerin ihmali sonucu ya da tarla açmak gibi kasıtlı olarak, yıldırım düşmesi gibi sebeplerden orman yangınları çıkabilmektedir.

Orman Yangını

Eko­sis­tem­de bo­zul­ma­ya ne­den olan; I. he­ye­lan, II. ka­sır­ga, II­I. aşı­rı nü­fus ar­tı­şı,

Heyelan (I), kasırga (II), sel (IV) gibi faktörler

IV. sel

ekosistemin bozulmasına neden olan doğal

fak­tör­le­rin­den han­gi­le­ri do­ğal kaynaklıdır?

kaynaklı faktörlerdir. Aşırı nüfus artışı (III)

A) Yal­nız II­I







B) Yal­nız IV D) I, II ve IV





C) II ve IV

insan eliyle meydana gelen bir bozulmadır.

E) I, II, III ve IV

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

101

Güncel Çevre Sorunları

3. BÖLÜM

Doğal gübre kullanımı ekosistemin dengesinin

I. Doğal güb­re kul­la­nı­mı

bozulmasına

II. Bi­linç­siz ve aşı­rı su­la­ma

ve

II­I. Ta­rım­sal mü­ca­de­le ilaç­la­rı­nın kul­la­nıl­ma­sı Yukarıda verilenlerden han­gi­le­ri eko­sis­tem­ler­de do­ğal den­ge­nin bo­zul­ma­sı­na neden ola­bi­lir? A) Yal­nız II



B) I ve II





D) II ve II­I



E) I, II ve II­I



C) I ve II­I

ÇEVRE SORUNLARI NEDENİYLE ÇIKAN HASTALIKLAR Kolera, tifo, ishal, mantar, sıtma, solunum yolu hastalıkları kanser astım, bronşit gibi çeşitli hastalıklar ortaya çıkmaktadır.

DOĞAL KAYNAKLAR VE BİYOÇEŞİTLİLİLİĞİN KORUNMASI Doğada kendiliğinden oluşmuş, meydana gelme aşamasında insanın herhangi bir rolünün bulunmadığı kaynaklara doğal kaynaklar denir.

DOĞAL KAYNAKLAR Toprak Su Besinler Meralar Ormanlar

Sürdürülebilirlik: Biyolojik sistemlerin çeşitliliğinin ve üretkenliğinin devamlılığının sağlanmasıdır. Yenilenemeyen enerji kaynakları yerine yenilenebilir enerji kaynaklarının verimli kullanılması ve doğaya karşı sorumlu davranılması sürdürebilirliğin gereksinimleridir.

Biyoçeşitliliğin Önemi: Biyolojik çeşitlilik bir bölgedeki genlerin, türlerin ekosistemlerin ve ekolojik olayların oluşturduğu bir bütündür.

102

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

aşırı

neden

sulama,

olmazken, tarımsal

bilinçsiz

mücadelede

ilaçların kullanılması ekolojik dengeyi bozan faktörlerdendir.

3. BÖLÜM

Güncel Çevre Sorunları

Genetik Çeşitlilik Bir bireyin sahip olduğu genler tarafından belirlenen genetik bilginin toplamıdır veya bir türün içindeki çeşitliliği ifade eder.

Tür Çeşitliliği Bir bölgede bulunan canlı türlerinin sayısını ifade eder.

Biyolojik Çeşitliliğe Etki Eden Faktörler => Coğrafik yapı canlılar arasında engeller oluşturarak, o bölgelerdeki çeşitliliği artırır. => İklim, jeolojik yapı biyolojik çeşitliliği artıran diğer faktörlerdendir.

Biyolojik Çeşitliliğin Önemi Biyolojik çeşitliliğin ekolojik, ekonomik ve kültürel değerleri vardır.

a) Ekolojik Değer Tozlaşma, iklim düzenlemesi biyolojik kontrol gibi özelliğe sahip olan türler ekolojik değeri artırmaktadır.

b) Ekonomik Değer Besin kaynağı, hammadde değeri, biyoteknolojide kullanılan, ticari değeri vb. özelliğe sahip olan türler ekonomiye önemli katkılarda bulunmaktadır.

c) Kültürel Değer Çeşitli bitki ve hayvan türlerini insanlar motiflerine, desenlerine şiirlerine ve şarkılarına konu edinerek kültürel bir değer kazandırmışlardır.

Türkiye’deki Biyolojik Çeşitlilik Ülkemiz sahip olduğu zengin biyolojik çeşitliliği ve endemik türler ile dünya üzerinde önemli bir konuma sahiptir.

Biyolojik Çeşitliliğin Korunması Giderek artan dünya nüfusunun gıda, sağlık ve diğer ihtiyaçlarının karşılanması, canlı varlığının sürdürülmesi için biyolojik çeşitliliğinin korunması son derece önemlidir.

Aşağı­da­ki­ler­den han­gi­si eko­sis­tem­de bo­zul­ma­ya ne­den ol­maz? A)

Aşı­rı nü­fus ar­tı­şı

B)

Or­man yan­gın­la­rı

C)

Su dön­gü­sü

D)

Do­ğal kay­nak­la­rın bi­linç­siz kul­la­nıl­ma­sı

E)

Fab­ri­ka atık­la­rı­nın göl, ne­hir ve de­niz­le­re akı­tıl­ma­sı

Su

döngüsü

ekosistemde

sürekli

olarak

devam eden bir döngü olup, ekosistemin bozulmasına herhangi bir etkisi yoktur.

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

103

1. BÖLÜM

104

9. Sınıf / Biyoloji / Akıllı Defter

Fiziğin Doğası