I· I
r.•_'i'
,tft
J"+ i_f'
., ,·¥.·I ~~
~J
.,
.
~;.t~~ r~_~:e' . .
,
)
'
'•li .; ' '''!'.
w·t·'
,;··~-' ;!
'
·,
.
'
I
II·· !J
•i
I
•!•
1!,:-,. t~-~~~ JP' 1 r·.~. ~--~!1
f;,
~~: ~ '"I
,. •11!1·~1'
:.r·~ ti:.~t . ' ,
L~
'~ ·~
l.....,__.~-'-'- - ' ---
- c...&
--
Simpozij
Covjek i moderni svijet Sarajevo, 10. april2008.
I as
11 Society
l'?z
~
I= z
11rj, ..
i_
Ge••dib. 14. North-
BOSNA I HERCEGOVINA JUGOISTOCNA EVROPA: NUZNA POVEZANOST Edin Radusic Filozofski fakultet Odsjek za historiju I
English Teaching.
11
Djalog 1-2.
JZ1 of Foreign
Pristup Historijska zakonitost o medusobnoj povezanosti prostora i naroda veoma dobro se manifestira u Bosni i Hercegovini. U zemlji u kojoj su njene vjersko-nacionalne zajednice, dug vremenski period zivjele izmijesane i bile okrenute razlicitim kulturnim izvoristima pitanje njenog odnosa sa okruzenjem imalo je poseban historijski znacaj. To pitanje jos vise dobija na tezini ako se zna da su dva od njena tri konstitutivna naroda (Srbi i Hrvati) imala i imaju svoje istovjernike (koji u drugoj polovici XIX i pocetkom XX stoljeca "postaju" sunarodnici) preko bosanskohercegovacke istocne, odnosno zapadne granice. Povezanost ovih bosansko? hercegovackih naroda sa zemljama u kojima su zivjeli njihovi istovjernici/istonarodnici pojacana je cinjenicom da su nacionalni pokreti u Srbiji i Hrvatskoj, afirmirani ranije nego bosanskohercegovacki, vrsili jak utjecaj na nacin konstituiranja nacija/nacije - oko vjerske iii jezicko-prostorno?etnicke istovjetnosti. Bosna i Hercegovina je, gledano kroz historiju, gradila svoj duhovno?vjerski pluralizam predstavljen u srednjem vijeku katolicizmom, pravoslavljem i crkvom bosanskom, da bi osmanskim osvajanjem njenih prostora doslo do pojave islama kao drzavne religije i formiranja novog duhovno-vjerskog trougla u Bosni i Hercegovini (Islam, Pravoslavlje, Katolicanstvo). U njega se u osmanskom i austrougarskom periodu ukljucuju i Jevreji (Sefardi i ASkenazi),' cija je uloga u ekonomskom, drustvenom i kulturnom pogledu bila mnogo veta nego sto to njihova brojnost pokazuje. Ovaj vjersko?duhovni pluralizam davao je nasoj zemlji posebnu privlacnost i ljepotu, ali je u isto vrijeme dovodio do povremenih sukoba izmedu njenih vjersko-nacionalnih zajednica izazvanih, prije svega, uplitanjima izvana. Ovu postavku da su sukobi izmedu bosanskohercegovackih naroda izazivani prije svega uplitanjima izvana i sukobima interesa na globalnom planu, argumentiracemo sa tri kratke studije s/ucaja- a) pocetak ustanka pravoslavnog stanovnistva u Bosni i Hercegovini 1875, b) gradenje nacija i odjek balkanskih ratova 1912-1913. i c) uzroci sukoba u Bosni i Hercegovini 1992-1995. Motiv odabira ovih slucajeva je bio da se pokaze kako su sukobi naroda u Bosni i Hercegovini, njihovih dijelova iii elita, imali istovrsnu inicijalnu kapislu, iako se sve desavalo u potpuno drugacijim uslovima i politicko?d!Zavnim sistemima. Prvi od njih se desio u okviru Osmanskog carstva u reformama i otvorio je veliku istocnu krizu, sto ce s pozicija Bosne i Hercegovina znaciti dolazak austro-ugarske vlasti i ulazak u novi, reformama nagovijesteni civilizacijski kontekst. Do drugog, koji na srecu nije bio sukob s ljudskim zrtvama ali je povecao jaz izmedu dva od tri sadasnja konstitutivna naroda, doslo je u okvirima srednjoevropske 1
Ujas HadZibegoviC- Husnija KamberoviC, Organization of the civil society in Bosnia and Herzegovina- origines and
context, 99, review of free thought, number 9-1 0, september-december 1997, Sarajevo 1997, 48. 119
UNIVERZITET U SARAJEVU
monarhije Austro-Ugarske, nastale na tekovinama krscanske evropske civilizacije, dok je treci poceo u okrilju Socijalisticke Jugoslavije, koja je izvorno nastala na principima bratstva i jedinstva i podredenosti nacionalnog principa socijalnom. Na kraju uvodnog dijela rada se ogradujemo od moguceg prepoznavanja teorijskog modela strukturalne historije - definiranja pojava dugog trajanja- mada ne negiramo neke slicnosti u pristupu.
Pocetak ustanka pravoslavnog stanovnistva u Bosni i Hercegovini 1875. Od zavrsetka Krimskog rata 1856. do sredine 1875. godine Osmansko carstvo je, globalno posmatrano, uz nemire sitnijih razmjera, uzivalo u dosta dugom periodu mira u kojem je nastojalo da se iznutra reformira i organizirana na modernim principima. U tom procesu sultan i Porta su se nasli u raskoraku izmedu potrebe za novim i otpora utjecajnih struktura sklonih starim vrijednostima, izmedu zelje za obezbjedivanjem blagostanja i jednakosti donjim slojevima drustva i povecane potrebe za novcem nuznim za moderniziranje armije i drugih drzavnih institucija, izmedu zelje za sto manjom ovisnoscu od stranih sila i potrebe za njihovim novcem, i konacno, izmedu potrebe davanja jednakih prava hriscanima i udovoljavanja njihovim zahtjevima i odr2avanja njihove lojalnosti prema sultanu i Osmanskoj dr2avi. Medutim, pokazalo se dajedno s drugim nije isla. Period reformi, zbog unutrasnjih problema, ali i medunarodnih okolnosti i nacionalnih pokreta unutar Carstva nije rezultirao umirenjem nacija u formiranju, niti je u dovoljnoj mjeri osnazio armiju, i pored znacajnog napretka, da su maze dugotrajno suprotstaviti Rusiji, glavnom portinom neprijatelju. U Bosni i Hercegovini situaciju je zamrsenijom cinila cinjenica sto su vjerske razlike bitnim dijelom bile i socijalne i, posebno, sto su s Bosnom i Hercegovinom granicile knezevine s visokim stepenom autonomije Srbija i Crna Gora, koje su koristile istovjerne bosanskohercegovacke hriscane za ostvarivanje svojih ambicija prosirenja dr2avnog teritorija na racun ave osmanske pokrajine. Jedna od oprobanih metoda u politici knezevina bila je izazivanje nemira u Bosni i Hercegovini, s napomenom da je zbog konfiguracije terena i neposrednog kontakta sa pravoslavnim hriscanima u tome pedesetih i sezdesetih godina vise uspjeha imala Crna Gora, ciji je primarni cilj bila Hercegovina. Valja napomenuti da je Crna Gora bila zasticena od osmanske intervencije garancijama velikih sila. Vaznu ulogu u iniciranju buducih dogadaja imale su i Ujedinjena omladina Srpska i slavjanofili iz Rusije. Situaciju za odrzavanje osmanske vlasti u Bosni znacajno je otezavala politika Rusije i Austro-Ugarske, ciji su javni i tajni agenti rovarili protiv vlasti i sultana "gdje god i kad god su za to imali priliku", kao i labava fizicka povezanost Bosne i Hercegovine s provincijama vecinski naseljenim muslirnanskim stanovnistvom, koje su se nalazile pod direktnom sultanovom vias cu. Uz to, sezdesetih i sedamdesetih god ina ovu provinciju su pogadale prirodne nesrece jedna za drugom, cineci stanje seljastva jos tezim, pa je ono postajalo sve podloznije propagandi izvana koja je obilato koristila element pravoslavlja. Dokumenti britanske diplornatske i konzularne sluzbe o pocecima nemira pravoslavaca u Hercegovini i Bosni u ljeto 1875. godine, koji su nam bila baza za drugacije tumacenje uzroka i nacina otpocinjanja ustanka, znacajno se razlikuju od dosadasnjih prezentiranih objasnjenja historicara na juznoslovenskom prostoru koji zakljucuju da su uzroci ustanka prevashodno socijalne prirode i rezultat dotadasnjeg njihovog nesnosnog polozaja i ugnjetavanja od osmanskih predstavnika vlasti i domacih aga i begova. 2 Britanski dokumenti dosta ubjedljivo 2 Milorad EkmaCiG, Ustanak u Bosni 1875-1878, Sarajevo, 1973 (II izdanje), str. 15-35, 74-75; Milorad EkmeCiC. ZnaCaj narodnih ustanaka u Velikoj istoCnoj krfzi ad 1875. do 1878. godine, Zbornik radova s NauCnog skupa: Srbija
120
i odlia &ja i Kabnll•
~ gj~-=·~..:=•
poluu•r;
zeljei ali . . Rusijei naYOIMo sigumost. u
'I"''
Simpozij
Covjek i moderni svijet Sarajevo, 10. april2008.
pokazuju da je ustanak upotpunosti iniciran i odrtavan izvana. Dugogodisnji britanski konzul u Bosni William Holmes je u vise svojih opservacija ponavljao kako nije bilo nikakvog ozbiljnijeg unutrasnjeg razloga niti bilo kakvog ekscesa nasilja iii ugnjetavanja, niti je s te strane situacija u Bosanskom vilajetu bila gora nego sto je to bio slucaj u prethodnom periodu ad 1860. godine pa nadalje, a tada nije bilo ustanaka. Vazno je naglasiti da je Holmesovo tumacenje uzroka, pocetka i odrzavanja ustanka naislo na potpuno prihvatanje ad strane britanske ambasade u earigradu i Kabineta u Londonu. 3 U pogledu uzroka koji su doveli do nemira u Hercegovini konzul Holmes je cesto ponavljao kako su ani dominantno eksterni (uloga erne Gore, Srbije i krugova iz Rusije u njegovom pokretanju) 4 ida su pokretaci ustanka strahom i prisilom u pobunu uvlacili hristane koji to nisu zeljeli ali nisu imali alternative, da ustanici imaju pomot i ohrabrenja iz susjednih knezevina, Rusije i austrijskih okolnih zemalja, kao i guvernera u Dalmaciji generala Rodita, cije je ponasanje navodilo ustanike da vjeruju da u Austro-Ugarskoj gledaju rjesenje za njihove teskote i budutu sigurnost. U istom duhu bila je i opservacija konzula Holmesa da su uzroci ustanka i motivi njegovog pokretanja, iako se ne mote zanemariti tezak polozaj seljastva, prevashodno politicke a ne socijalne prirode, pa britanski konzul ustanak naziva "takozvanim" i daje mu definiciju "invazija bandi formiranih u austrijskoj Hrvatskoj i Srbiji." 5 Kada je ustanak opstao, produzio se, ojacao i pol aka prerastao u vetu krizu britanski konzuli su izvjestavali da je odrzavan ad strane Srbije i erne Gore, sa cijih granica se zemlja drtala u stanju nemira, pljackala stoka i unistavala imovina izbjeglica koji su pokusavali da se vrate u svoja sela-' Holmes je mogutnost zavrsetka ustanka i smirivanja situacije u Bosni i Hercegovini u periodu prije zvanicnog ulaska Srbije i erne Gore u rat (kraj juna 1876) vidio, prije svega, u
II: -...ad EkmeCi(;.
p-..mg skupa: Srbija
u zavrsno1 TaZIISIOcne Knze lti//-1 tl/tl. gomne, l::!eograd 1980, 482; Milorad EkmeC:iC, lstorijski znataj ustanka u Bosni i Hercegovini 1875-1878, u: Medunarodni nauCni skup povodom: 100-godiSnjice ustanka u BiH, drugim balkanskim zemljama i istoCnoj krizi 1875-1878. godine, I, Sarajevo 1977, 55-56; Ibrahim TepiC, Bosna i Hercegovina u ruskim izvorima (1856-1878), Sarajevo 1988, 357; Bune i ustanci u Bosni i Hercegovini u XfX veku, Beograd 1952, 70-73, 112; DuSan BeriC, PoCetak Hercegovatkog ustanka 1875. godine, Zbornik za istoriju BiH, I, Beograd 1995, 203-234; Andrija NikiC, Hercegovatki ustanak u svjetlu novih izvora, u: Medunarodni nauCni skup povodom: 100godiSnjice ustanka u BiH, drugim balkanskim zemljama i istoCnoj krizi 1875-1878. godine, I, Sarajevo 1977, 315-332 i drugi brojni radovi. I literature na engleskom jeziku u analizi poCetaka ustanka uglavnom prednost daje anima socijalne prirode, iako se navodi da su neke osobe iz Srbije bile ukljuCene u organiziranje ustanka. R. W. Seton-Watson, The Role of Bosnia in International Politics (1875-1914), The Religh Lecture on History, Britsh Academy, Volume XVII, Humfrey Milford Amen House, E. C. London, 1931, 19; Charles and Barbara Jelavich, The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920, Seattle and London, 1977, str. 144; Barbara Jelavich, History of the Balkans, Eighteen and Nineteenth Centuries, Volume I, Cambridge University Press, 1995 (First published 1983), 351·353; David Harris, A Diplomatic histoty of the Balkan Crisis of 1875-1878, the First Year, Archon Books, 1969, 1-4, 1516; Mihailo D. StojanoviC, The Great Powers and the Balkans 1875-1878, Cambridge at the University press, 1939 (reprented 1968), 14-15; Richard Millman, Britain and the Eastern Question 1875-1878, Clarendon Press, Oxford 1979,13-18. 3 Posebno vidi: Memorandum by Consul Holmes regarding the Affairs of the Herzegovina, Inclosure in no. 67, in Elliot-Derbyu, Carigrad, 10. mart 1876, Turkey, No 3 (1876), no. 67, str. 39-41. i Derby-EIIiotu, Foreign Office, 30. mart 1876, Turkey, No 3 (1876), no. 94, s1r. 53; 4 ZakljuCak EkmeCiCa o ciljevima rata u koji je Srbija uSia 30. juna 1876. godine indirektno potvrduju Holmesovo miSijenje. On kale da je cilj tog rata bio da se "oslobode zemlje u kojima je Zivio srpski narod te da se taka ostvari njegovo ujedinjenje u jedinstvenu nacionalnu drtavu. "Tu se uglavnom mislilo na Bosnu i Hercegovinu, te one dijelove na jugu koji su smatrane velikom Srbijom, ali njihova granica prema Albaniji i u makedoniji nije bila jasno odredena ... " Milorad Ekmet:iC, Srpska vojska u nacionalnim ratovima ad 1876 do 1878, Balcanica, IX, Beograd 1978, str .112. 5 FO 195/1061, Holmes-EIIiotu, Mostar, 28. septembar 1875, no. 7; Holmes-Eiiotu, Mostar, 28. septembar 1875, Turkey, No 2 (1876), Inclosure in no. 32 (extract), str. 27. 6 Monson-Derbyu, Dubrovnik, 18. mart 1876, Turkey, No 3 (1876), no.I09, str. 60-61; Monson-Derbyu, Dubrovnik, 30. mart 1876, Turkey, No 3 (1876), no. 116, str. 64-65; Uporedi sM. D. StojanoviC, The Great Powers and the Balkans 1875-1878, str. 25-26.
121
UNIVERZITET U SARAJEVU
promijenjenoj politici Austro-Ugarske i Crne Gore, pri cemu se ponavlja konstatacija da je za takav razvoj dogadaja neophodno prekidanje dotoka svake vrste pomoci ustanicima s njihovog teritorija. U tom slucaju bi se izbjeglice vratile, a vlasti im pomogle u obnavljanju porusenim im domova i prehranjivanju dok sami ne bi bili sposobni da se izdrzavaju. Takve savjete su prihvatale osmanske vlasti pa njihovi proglasi ustanicima sadrZavaju ovakva obecanja. 7 Centralna i lokalna vlast je na ustanak odgovorila vojnickim pokusajima njegovog ugusivanja, u koju svrhu su najvise bili angazirani domaei muslimani' time se sukob interesa Osmanskog carstva, Rusije i Austro-Ugarske, kao i teznja malih balkanskih knezevina Srbije i Crne Gore za prosirenjem teritorija, na terenu pretvorio u sukob domaeih pravoslavaca i domaeih muslirnana. Na kraju, taj sukob je rezultirao velikim brojern mrtvih i raseljenih domacih !judi, unistenim domovima i privrednom osnovom, i, sto je za nasu temu veoma vazno, pojacao nepovjerenje i stvarao jaz izmedu muslimana i prvoslavnih u Bosni i Hercegovini. Pored vojnih mjera, osmanske vlasti su pokusale umiriti ustanak i zahtjeve velikih sila proklamiranjem i provodenjem reformskih mjera koje su trebale posluziti zadovoljavanju hriseanskog stanovnistva Bosne i Hercegovine, i jos vise, pokazati velikim silama da Osmansko carstvo ozbiljno radi na provodenju proklamiranih reformi, i da, aka bi i dalje ustanici nastavili s neprijateljskim aktivnostima, bi to bio dokaz da su iznosene zalbe ustanika na vlast i zemljoposjednike opravdanje a ne uzrok njihovom dizanju na ustanak. Nazalost po Osmansko carstvo, ave napredne aktivnosti kojima se pokusalo drZati velike sile podalje od mijesanja u unutrasnje stvari Carstva i Bosanskog vilajeta nisu ostvarile svoju namjenu, pa od obznanjivanja Andrassyeve note (sacinjena 30. decembra 1875) buduea sudbina Bosne i Hercegovine u sustini neee zavisiti od sposobnosti Osmanske drzave da se reformira i provodi proklamirane reforrne, vee od medusobnih odnosa i globalnih interesa velikih sila. Na kraju je prestrojavanje odnosa snaga medu velikim silama dovelo do Berlinskog kongresa (13. juni-13. juli 1878) na kojem je Austro-Ugarska dobila mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu i njome upravlja.
Gratfenje nacija i odjek Balkanskih ratova
Austro-Ugarska monarhija9 je na prostore Bosne i Hercegovine donijela duh zapadnoevropske kulture i civilizacije i zajedno s njim moderniji nacin politickog organiziranja i povoljnije uslove za domaee nacionalne pokrete i prostor za rad na izgradnji nacionalne svijesti kod bosanskohercegovackih naroda i prerastanje elitistickog u masovni nacionalizam. Razvoj politickog organiziranja stanovnistva u BiH u austro-ugarskom periodu isao je u pravcu formiranja gradanskih politickih partija. Nakon sto je vee bila formirana prva politicka partija, Muslimanska narodna organizacija 1906, dolazi i do osnivanja Srpske narodne organizacije Memorandum by Consul Holmes regarding the Affairs of the Herzegovina, Inclosure in no. 67, in Elliot-Derbyu, Carigrad, 10. mart 1876, Turkey, No 3 (1876), no. 67, str 39-41. s Prema podacima iz jula 1878. godine, u Bosni je bilo 23 bataljona pjeSadije, a njih 19 su popunjavali bosanskohercegovaCki muslimani. Rade PetroviC, Pokret otpora protiv austrougarske okupacije 1878. godine u Bosni i Hercegovini, u: NauCni skup: Otpor austrougarskoj okupaciji 1878. godine u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1979, 24 9 Clan YX:V Berlinskog ugovora i carigradska konvencija bili su jedini medunarodni akti koji ma se odredivao drZavno pravni poloZaj Bosne i Hercegovina. Po ovim aktima odredeno je da Austro-Ugarska okupira Bosnu i Hercegovinu i njima upravlja na neodredeno vrijeme. DrZavno i medunarodno pravno Sosna i Hercegovina su i dalje pripadale Osmanskom carstvu. Mustafa lmamoviC, Pravni pofotaj i unutraSnjo-pofititki razvitak Bosne i Hercegovina ad 1878. do 1914., Sarajevo 1976, 14, 17-18. 0 odredbama Berlinskog ugovora takode vidi: Srbija 1878, dokumenti, Srpska knjiZevna zadruga, kola LXXI, knj. 473, Beograd 1978. (556-575)
7
122
13
DZ. JuzbaSit.
Simpozij
Covjek i moderni svijel Sarajevo, 10. april2008.
(SNO) u oktobru 1907. 10 Proces izgradnje politickih organizacija kod bosanskohercegovackih katolika-Hrvata nije imao faze kroz koje su prolazili srpski i muslimanski nacionalni pokreti (kroz autonomne pokrete). Prva i najznacajnija hrvatska politicka stranka Hrvatska narodna zajednica osnovana je 1906. na inicijativu gradansko-liberalne struje u hrvatskom politickom pokretu. Usljed malobrojnosti Hrvata u Bosni i Hercegovin'l vade HNZ su smatrale da stranka mora biti nadkonfesionalna organizacija. Zbog ovakvog stava HNZ je dosla u sukob sa Stadlerom koji u januaru 1910. osniva Hrvatsku katolicku udrugu, koja ce voditi ekskluzivno katolicku politiku-" Za vrijeme austrougarske uprave nad Bosnom i Hercegovinom nacionalni pokreti njenih naroda u medusobnim odnosima prolazili su kroz ra~icite faze. Bilo je perioda, istina ne cestih i dugotrajnih, kada su vade sva tri nacionalna pokreta medusobno dobra saradivali i zajednicki nastupali prema vlasti. Mnogo cesce dolazilo je do saradnje izmedu vodstava dva nacionalna pokreta koji su nerijetko zastupali interese suprotne interesima trece zainteresirane strane. Do neslaganja u pogledu nacionalnih odnosa dolazilo je veoma testa zbog razlicitosti u temeljnim nacelima odgovora na pitanja- cija je Bosna i ko je taj narod/narodi koji je naseljavaju? Srpska gradanska politika u BiH, cija je pamet dolazila iz Beograda, pocetkom XX stoljeca preuzela je parole srpske propagande iz prethodnog. Oni su Bosnu i Hercegovinu tretirali kao "cisto srpske zemlje po krvi i jeziku", a priznavali su da u BiH postoji samo srpski narod izdijeljen na pravoslavne, muslimane i katolike. Ovakve ideje posebno dosljedno su propagirali listovi "Srpska rijet" i "Otadzbina". Oni su se zalagali za uvoaenje cirilice kao jedinog pis rna koje bi posluzilo kao faktor nacionalne integracije, time bi se obezbijedio nacionalni karakter Bosne i Hercegovine. I hrvatski politicki predstavnici, cija je pamet dolazila iz zapadnog susjedstva, su Bosnu i Hercegovinu smatrali etnicki i drzavno-pravno hrvatskom zemljom. Ovakvo stanoviste dosljedno je zastupala Hrvatska katolicka udruga iznoseci tezu da u Bosni i Hercegovini nema nijednog drugog naroda osim Hrvata. Hrvatska narodna zajednica imala je nesto pomirljivije stavove zai3Zuti se za " ... najbolje odnose sa Srbima", ali u pogledu bosanskohercegovatkih Muslimana nije bila u dilemi. Po njima ani su "neprijeporni Hrvati". Nakon aneksije BiH unekoliko su se promijenili stavovi srpskih i hrvatskih politicara kada se sve vise propagira ideja o srbo-hrvatstvu i jugoslovenstvu. Koliko su bila iskrena ova nastojanja srpskih i hrvatskih politicara najbolje govori tinjenica da su i jedni i drugi nastojali asimilirati Muslimane u svoj narod kako bi zadobili apsolutnu vecinu broja stanovnika u Bosni ·1 Hercegovini. 12 Krajnji cilj hrvatske politike bio je pripajanje BiH Hrvatskoj i ujedinjenje hrvatskih zemalja u Monarhiji. Slit no njima, samo u korist Srbije, razrnisljali su srpski polititari koji su se zalagali za prikljucenje BiH Srbiji, koja je nakon Berlinskog kongresa postal a samostalna drZava. 13 Do aneksije Muslimani su se zalagali za autonomiju Bosne i Hercegovine i nepovredivost sultanovog suvereniteta nad njom. Nalazeci se pod stalnim prrtiskom za opredjeljivanje u pravcu srpstva iii hrvatstva (to ce biti nastavljeno i u obje Jugoslavije i Nezavisnoj drZavi Hrvatskoj) Muslimani su dosta cesto pristajali da prihvate odrednicu o svojoj anacionalnosti. Medutim, s 10
M. lmamoviC, Pravni pofoiaj, 150-152, 157-161. M. lmamoviC, Pravni poloiaj, 166-173. Pored toga, detaljnije o politiGkim organizacijama katolika uBiosni i Hercegovini vidi Luka DakoviC, PolitiCke organizacije bosanskohercegovaCkih katolika H!Vata, Zagreb 1985 12 DZevad JuzbaSiC, Nacionalno-politiCki odnosi u Bosansko-hercegova6kom Saboru i jeziCko pitanje (1910-1914), Sarajevo 1999, 20-22, 26. U XIX i XX stoljeCu nijedan narod u Bosni i Hercegovini nije imao apsolutnu vetinu Od ukupno 1.898.044 stanovnika u BiH zabiljeZena popisom iz 1910, 43.49% su bili pravoslavni, 32.25 % muslimani, 22, 87% katolici. dok su neSto manje od 1.5 %Cinili ostali. Die Ergebnisse der Vofksztihlung in Bosnien und der Hercegovina vom 10. Oktober 1910., Sarajevo 1912; Ferdo Hauptmann, Privreda i druStvo Bosne i Hercegovine u doba a..JS:-J-~ l'lal:tM'Je 1878-1918, u: Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovina II, Sarajevo 1987, 111-112. ,, DZ. J~·= ~ odnosi, 20-22, 26. 11
I
123
UNIVERZITET U SARAJEVU
obzirom da su taka dugo i taka uporno odbijali da prihvate hrvatsku iii srpsku nacionalnu svijest postavlja se pitanje nije li to dovoljan dokaz o postojanju posebne muslimanske (bosnjacke) nacionalne svijesti! Kao sto smo vidjeli, proces modernizacije politickog tivota u Bosni i Hercegovini u austrougarskom periodu nije bio jednostavan i u skladu sa teljama nove drtave, vee su domace politicke snage iskoristile novonastale okolnosti i novi drtavni okvir. Mazda se na ovom pitanju, gledano s pozicija nase teme, mote razgovarati "da li je modernije uvijek bolje i korisnije"? Pokazalo se ubuducnosti da ce politicke elite organizirane na nacionalnoj osnovi svoje moguce greske i zablude lakse prenositi na sljedbenike i povremeno uvlaciti Bosnu i Hercegovinu i njeno stanovnistvo u sukobe velikih razmjera. U historiji Osmanske drtave i njenog boravka na Balkanskom poluotoku dva su veoma znacajna datuma: prvi je 1453. god ina, kada se osvajanjem Carigrada Osmanska drtava ucvrscuje na jugoistoku Evrope, i drugi 1912. kada dolazi do njenog povlacenja sa ovih prostora. Balkanski ratovi su skoro u potpunosti potisnuli Otomansko carstvo sa Balkanskog poluotoka, sa izuzetkom dijela Trakije i grada Jedrena. Njegov odlazak sa ovih prostora nije imao znacajne posljedice samo za narode i zemlje koji su se nalazili pod sultanovom vlascu, nego je i u susjedstvu izazvao znacajna dogaaanja kao i odredene nesporazume medu velikim silama. Dogaaaji u, i oko balkanskih ratova ekstremno su zakomplicirali odnose uBosni i Hercegovini. Zahvaljujuci polotaju granicne austro-ugarske provincije prema Crnoj Gori i Srbiji, kao i cinjenici da su zaracene strane imale svoje podrtavaoce i svoje protivnike u Bosni i Hercegovini, on aje bila toliko involvirana u balkanske ratove da su je neki historicari smatrali zaracenom stranom." Zbog vjerskih, duhovnih i historijskih veza bosanskohercegovackih Muslimana sa Carigradom, oni su na poraze osmanske vojske u Prvom balkanskom ratu, i na neprilike koje su zadesile tamosnje muslimane gledali kao na svoje vlastite, a one koji su prouzrokovali takvo stanje (Srbe) poceli su smatrati svojim neprijateljima i neprijateljima lslama opcenito. 15 To je dovelo do pojacanog antagonizma izmeau Srba i Muslimana i na bosanskohercegovackim prostorima. Kidanjem fizickih veza sa Osmanskim carstvom, a i pouceni dogadajima u toku balkanskih ratova (nacin "rjesavanja" agrarnih odnosa, nasilno pokrstavanje muslimana i slicne pojave u podrucjima koja je okupirala srpska i crnogorska vojska), bosanskohercegovacki Muslirnani Bosnjaci se definitivno okrecu prema Becu vidjevsi u Monarhiji jedinog zastitnika njihovih interesa.' 6 S druge strane, vodstvo bosanskohercegovackih Srba je bezrezervno podrtavalo srpske akcije u toku ratova, poistovjecujuci interese beogradske vlade sa svojim vlastitim. Oni su to cinili javno, a kulminacija politicke podrske srpskoj i crnogorskoj vojsci bio je zahtjev srpskog poslanickog kluba da bosanskohercegovacki Sabor uputi cestitku srpskoj Vladi povodom izlaska njene vojske na Jadransko moreH Srpska starnpa u Bosni i Hercegovini se ukljucila u davanje podrske balkanskim pravoslavnim drtavama. Naprimjer, Otadtbina je 9. oktobra 1912. izdala proglas u kojern se velicaju pobjede saveznika i poziva na prikupljanje pomoci. U istom broju je objavljen i sastav Odbora za prikupljanje priloga za crveni krst u kojem je jedan od sekretara bio i Petar Kocic." 14 Milorad EkmeCiC, Uticaji bafkanskih ratova na druStvo u Bosni i Hercegovini, u: Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovina XIX i XX veka, Beograd 1997, 406. 15 Hrvatski dnevnik, 292, Sarajevo 28. decembar 1912. 16 OZevad JuzbaSiC, Uticaj Bafkanskih ratova 1912./1913. na Bosnu i Hercegovinu ina tretman agramog pitanja, Radovi. Filozofski fakultet u Sarajevu, knj. XII, Sarajevo 2000, 199-200. 17 DZ. JuzbaSiC, Nacionafno-politiCki odnosi, 172 18 U proglasu Stampanom na prvoj strani lista pod naslovom "Srpskom narodu Bosne i Hercegovine" izmedu ostalog
124
uvucena ~==~ SlitnouII ' 7 da se drie Sltli i rukovodslw. 5111111111111!1 i Hrvata. rean. prilagodava se jugoslovensllllj republike. PI 5 godine. ,. SID ,e
Simpozij
Covjek i moderni svijel Sarajevo, 10. april2008.
t~::nalnu svijest
5
Hrvatsko javno mnjenje u Bosni i Hercegovini nije bilo principijelno ukarakterizaciji balkanskih ratova. Na pocetku Prvog balkanskog rata, Hrvatski dnevnik koji je oslikavao hrvatsko politicko misljenje, pridruzio se pro-srpskom stavu koji je preovladavao u juznoslovenskim pokrajinama Monarhije da bi se kasnije, zbog hrvatsko~muslimanskog saveza i stvarnog neslaganja srpskohrvatskih interesa, preorjentirao. Jedna od najznacajnijih posljedica balkanskih ratova na situaciju u Bosni i Hercegovini bila je u cinjenicama da je doslo do jacanja srpsko-muslimanskog politickog antagonizma, kao i u veoma naglasenom priblizavanju muslimanskog politickog vodstva austro~ugarskim vlastima. S obzirom na sudbinu koja je zadesila njihove istovjernike i dijelom sunarodnike u krajevima osvojenim od strane srpske i crnogorske vojske, i siroka muslimanska populacija pocela je u Monarhiji gledati jedinog zastitnika njihovih interesa. Na ovu opredjeljivanje veoma vaznog udjela imala je i svijest kod bosanskohercegovackih Muslimana, nastala kao posljedica razvoja dogadaja u toku Prvog balkanskog rata, da Osmansko carstvo nije u stanju da zastiti svoje podanike. S druge strane, i austro-ugarske vlasti su nastojale da iz nastale situacije izvuku koristi za sebe. Oni su u Muslimanima gledali element reda i dobitak za polozaj Monarhije na evropskom Orijentu'' Dalja evolucija politickog zivota u Bosni i Hercegovini, koja se mogala primijetiti nakon utjecaja koji je na nacionalno~politicki zivot u zemlji imao odjek balkanskih ratova, prekinuta je sarajevskim atentatom i izbijanjem Prvog svjetskog rata.
(bosnjacke)
.,.;nu i njeno
izazvao Hercegovini. kao i cinjenici . onaje bila stranom. 14 sa Carikoje su i takvo To je ir u toku slicne , •ecegovacki ~ zastrtnika srpske Oni su to srpskog izlaska udavanje 1912. izdala U istom broju od sekretara i Hercegovi-
pitanja,
llmedu ostalog
Uzroci sukoba u Bosni i Hercegovini 1992-1995,
I
Samo jedan, ali jasan primjer negativnog utjecaja kriznih dogadanja izvan bosanskohercegovackih prostora na medunacionalne odnose u Bosni i Hercegovini predstavljalo je i vrijeme balkanskih ratova. Oni su doveli do jacanja srpsko-muslimanskog politickog antagonizma koji je pojacavan u svjetskim ratovima da bi eskalirao u najekstremnijoj formi tokom nesretnih dogadanja t 992-1995.1 ovi krvavi dogadaji bili su inicirani zbivanjima izvan Bosne i Hercegovine Na medunarodnom planu oni su se ocitovali odlaskom komunizma sa politicke scene, kojem procesu ni Jugoslavija, iako znacajno drugacijeg uredenja od zemalja sovjetskog (ruskog) tipa komunizma, nije mogla izbjeci. U eri kada su bivsi komunisticki lideri postali najvatreniji nacionalisti raspad Jugoslavije na njene historijske pokrajine bio je neizbjezan. Nasavsi se izmedu pretenzija velikodr2avnih nacionalizama Srbije i Hrvatske Bosna i Hercegovina je uvucena u dozivljenu kataklizmu. 10 Slicno prethodno analiziranim slucajevima, ponovo su instrukcije sta da rade i koje opcije da se dr2e Srbi i Hrvati dobijali iz Beograda i Zagreba, a legitimno bosanskohercegovacko rukovodstvo, sastavljeno od Bosnjaka i gradanski orijentiranih bosanskohercegovackih Srba i Hrvata, realno raspolazuci sa mnogo manjom snagom svake vrste, osluskuje, popusta i prilagodava se promjenama u okruzenju. Ali ne pristaje da ide ispod minimuma, ostanka u jugoslovenskoj zajednici samo u slucaju zadr2avanja drzavnog okvira koji bi ukljucivao sve republike. Presudne momente predstavljali su otcjepljenje Slovenije i Hrvatske, 28. juna 1991. godine, 21 sto je opredjelilo bosanskohercegovacko rukovodstvo da se odluci na polazak na se kate "DuZnost nam je CovjeCanska, duZnost nam je bratska, bog nas pozivlje da pomognemo naSoj braC:i koja su pregla da junaCki stvore bolje uslove za sjajnu buduCnost Srbinovu ... ", Otadibina, br. 133, 9. X 1912. 19 DZ. JuzbaSiC, Nacionafno-politiCki odnosi, 144-145. 2n Uporedi sEd in RaduSiC, Stav lslamske zajednice prema raspadu Jugoslavije, Prilozi, lnstitut za istoriju u Sarajevu, br. 36, Sarajevo, 2007,201. 21 Paul Garde, iivot i smrt Jugoslavije, Zagreb/ Mostar, 1996., 300.
125
UNIVERZITET U SARAJEVU
neizbjezni put samostalnosti koji ce biti povod agresivnom srpskom i donekle hrvatskom nacionalizmu da agresijom i zlocinima pokusaju ostvariti stare teze pripadnosti Bosne i Hercegovina iii njenih dijelova jednoj iii drugoj susjednoj drzavi.
Umjesto zakljucka - Optimizam Optimizam u razmatranom kontekstu znaci da bi nuzna povezanost Bosne i Hercegovina i njenog blizeg i daljeg okruzenja, koja joj je u proslosti donosila mnogo problema i krvi, u buducosti trebala pokazati ljepsu stranu lica. S obzirom da su uzroci sukobljavanja u Bosni i Hercegovini, kako smo prethodno pokazali na odabranim primjerima, uglavnom bili povezani sa situacijom izvan njenih granica za ocekivati je da bi s postignutom stabilnoscu na jugoistoku Evrope putem ulaska driava iz regiona u evro-atlantske integracije, ova zemlja izbjegla unutrasnje medunacionalne konfrontacije znacajnijih razmjera s tragicnim posljedicima. U slucaju takvog razvoja dogadaja, koji je po nasem misljenju neizbjezan, bosanskohercegovacki Srbi i Hrvati bi ponovo zivjeli zajedno sa svojim sunarodnicima u istoj, pravno uredenoj i ekonomski prosperitetnoj naddrtavnoj zajednici, a istovremeno u maticnoj jedinici, drzavi Bosni i Hercegovini. Ovakav scenario je pozeljan posebno u bliskoj buducnosti, dok god su stanovnici i politicke elite u Bosni i Hercegovini natovareni bremenom agresivnog nacionalizma i posljedicama nedavne proslosti, a u kasnijem periodu vrijeme bi ucinilo svoje.
SELEKTIVNA BIBLIOGRAFIJA a) Neobjavljeni izvori - National Archives London, Foreign Office b) Objavljeni izvori - Die Ergebnisse der Vo/ksziihlung in Bosnien und der Hercegovina vom 10. Oktober 191 0., Sarajevo 1912. - Srbija 1878, dokumenti, Srpska knjizevna zadruga, kola LXXI, knj. 473, Beograd 1978. -Turkey, No 3 (1876), London 1876. c) Stampa - Hrvatski dnevnik - Otadibina d) Literatura - Dusan Beric, Pocetak Hercegovackog ustanka 1875. godine, Zbornik za istoriju BiH, I, Beograd 1995. - Bune i ustanci u Bosni i Hercegovini u XIX veku, Beograd 1952. - Luka flakovic, Politicke organizactje bosanskohercegovackih katoltka Hrvata, Zagreb 1985. - Ozevad Juzbasic, Nacionalno-politicki odnosi u Bosansko-hercegovackom Saboru i jezickopitanje (1910-1914), Sarajevo 1999. - DZevad Juzbasic, Uticaj Balkanskih ratova 1912./1913. na Bosnu i Hercegovinu i na tretman agrarnog pitanja, Radovi, Filozofski fakultet u Sarajevu, knj. XII, Sarajevo 2000. 126
povodom: 1 • - • 1878. golfne.l
-Rade-... Herceg1111ft. ., Sarajew. 197'1.
-Edin=~
