7
Aro Modernoa. Geografiaaurkikuntzak
1 Geografia-aurkikuntzak 1.1
Aro Modernoaren hasiera
Kontuan hartuta Europan . mendearen erdialdetik aurrera gertatu ziren eraldaketak, historiagileek historiako beste etapa bat bereizten dute: Aro Modernoa. Turkiarrek Konstantinopla konkistatu zuten urtea (1453) edo Kolonek Amerika aurkitu zuen urtea (1492) hartzen dira abiapuntutzat. Aro Modernoaren hasierari –hau da, . mendeko azken urteei eta . mendeari– aurkikuntzen aro esaten zaio. 1.2
Aurkikuntzen zergatiak
Europarrek hainbat arrazoiren bidez aurkitu zituzten mundu berriak: r
r
r
Ekonomikoak. Bide berriak aurkitu behar zituzten Sudango urreraino zuzenean heltzeko, eta Indiako eta Txinako espeziak itsasoz ekartzeko. Zientzia eta geograarekin lotutakoak. Lurra biribila zelako teorien aldeko liburuak hedatu ziren; beraz, gauza erraza zela iruditu zitzaien mendebaldetik Indiara heltzea. Teknikoak. Itsasoko nabigazioa hobetu egin zen, iparrorratza eta astrolabioa zabaldu zirenetik, eta, kartograaren aurrerapenari esker, portulanoak eta mapamundi berriak erabiltzen zituztenez gero. Gainera, Atlantikoko haizea aprobetxatzeko eta olatu handiei aurre egiteko moduko karabelak eraiki zituzten.
Lurrak esploratzeko eta aurkitzeko bidaiak 1.3
Portugesen esploratzeko bidaiak. Afrikako kostan zeharko hainbat esplorazio-bidaia egin ondoren, Bartolome Dias nabigatzaileak nabigatzaileak Esperantza Onaren lurmuturra gainditu zuen (1487), eta Vasco da Gama, aldiz, Indiara iritsi zen. Amerika aurkitzea Kristobal Koloni zor zaio. Itsasgizon horri Indiara mendebaldeko bidetik joatea bururatu zitzaion. Kolonen bidaia Huel vako Palos Palos hiriko hiriko portuan portuan hasi zen; Kanarieta Kanarietan n egin zuen eskala, eskala, eta, 1492ko urriaren 12an, San Salvador uhartera iritsi zen. 1506an hil zen, Indiara heldu zelako ustean. Horregatik, lurralde berri horiei Indiak esaten zieten, eta bertako biztanleak, ondorioz, indiarrak ziren. Italiako Ameriko Vespuzio nabigatzaileak hauteman zuen Amerika beste kontinente bat zela, eta itsasgizon horrengandik datorkio izena kontinenteari.
42
Geografia-aurkikuntza handiak nabigatzeko tresnak orokortzeari esker egin ziren; horien artean, nabigatzaileek izarren bidez orientatzeko eta kosta begien bistan izan gabe gidatzeko erabili zuten astrolabioa dago. . a d n e t a m e a n e m i a b o k e z t l i b a r e u a h l a i r e t a M . a l i a m . 2 H B D . a i r o t s i H a t e a i f a r g o e G . A . S , a y a n A o p u r G ©
7
Aurrera egiteko lanak ▼
▼
Errealitate historikoa ulertzea
Informazioa espazioan lekutzea
1 Zein mendetan hasi zen Aro Modernoa? Zein dira Aro
5 Erreparatu mapari, eta eman espainolen eta por-
Modernoaren hasiera seinalatzen duten bi gertaerak?
tugesen lurraldeak zeuden Amerikako herrialdeak.
……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ▼
Informazioak lotzea
Panamako istmoa
OZEANO
HEGOAMERIKA Esperantza Onaren lurmuturra Magallaes itsasartea
Portugesen lurraldeak 0
INDIA
EKIALDEKO INDIA
BRASIL
Espainolen lurraldeak
A
TXINA
A F R I K C A
OZEANO BA R E A
I
Palos
MENDEBALDEKO INDIAK
gati batekin: a) iparrorratza eta astrolabioa; b) Lurra biribila dela azaltzen zuten liburuak; c) bide berrien bila jotzea; d) karabela; e) mendebalderantz nabigatzea; f) kartografiaren aurrerapena. Zientifikoak eta geografikoak
S
Kanariak
2 Lotu esaldiak eta hitzak geografia-aurkikuntzen zer-
Ekonomikoak
A
E U R O PA
IPAR A ME RI KA
BAREA FILIPINAK
ESPEZIEN UHARTEAK
INDI AKO OZEANOA
Portugesen eta gaztelauen aurkikuntza-bideak OZEANO
ATLANTIKOA
1 50 0 30 00 4 500 km
Teknikoak
Kolonen lehenengo bidaia (1492) Vasco da Gamaren bidaia (1497-1498) Alcaçobasko banalerroa (1479) Tordesillasko banalerroa (1494)
……………………………………………………………… ………………………………………………………………
3 Zergatik igaro dira historiara Kristobal Kolon, Barto-
lomeu Dias eta Vasco da Gama?
………………………………………………………………
………………………………………………………………
6 Erreparatu aurreko mapari eta horren legendari, eta
………………………………………………………………
aipatu Kristobal Kolonek Mundu Berrirako lehenengo bidaian zeharkatu zituen lekuak.
……………………………………………………………… ▼ . a d n e t a m e a n e m i a b o k e z t l i b a r e u a h l a i r e t a M . a l i a m . 2 H B D . a i r o t s i H a t e a i f a r g o e G . A . S , a y a n A o p u r G ©
………………………………………………………………
Testuak sortzea
………………………………………………………………
4 Deskribatu nolakoak ziren karabelak. Masta nagusia
▼
Zurruna
Informazioa antolatzea
7 Egizu aurkikuntzen zergatien giltza-eskema. Maspreza
Ekonomikoak
Bizkarra
Txopa
Branka
Zientifikoak eta geografikoak
……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ………………………………………………………………
Teknikoak
{ { {
……………………………………… ……………………………………… ………………………………………
……………………………………… ………………………………………
……………………………………… ………………………………………
43
2
Estatu modernoa 2.1
Monarkia autoritarioak eta horien
tresnak Aro Modernoan zehar, Europako monarkia feudalak monarkia autoritario bihurtu ziren. Erregeak sendotu egin zuen lurralde osoan zuen agintea. Estatua antolatzeko modu berri horri estatu moderno esaten zaio. Europan, monarkia autoritarioa sendotu egin zen Frantzian, Ingalaterran eta Iberiar penintsulako erresumetan. Erregeek hainbat tresna erabili zituzten, beren aginpidea sendotzeko: batu egin zituzten beren estatuetako lurraldeak; menderatu egin zituzten aginte guztiak (goi-noblezia, udalerriak, Gorteak); hobetu egin zituzten administrazioa eta justizia; gortea hiri batean nkatu, funtzionario profesionalak sortu, zergak nkatu, eta, azkenik, tropa feudalen ordez, armada iraunkorra eratu zuten; diplomazia iraunkorra ere sortu zuten. 2.2
Estatu handiak
Mendebaldeko Europan, Frantzia eta Ingalaterra izan ziren aldi hartako potentzia handiak. Iberiar penintsulan, Fernando Aragoikoak eta Elisabet Gaztelakoak sortu zuten estatu modernoa; bi koroak batu ondoren, bildu egin zituzten Iberiar penintsulako lurraldeak (Portugal izan ezik), eta zabaldu egin zituzten beren jabetzak Afrikan, Amerikan eta Mediterraneoan.
Zerga-biltzaileak. Zerga arruntak sortu zituztenez, erregeek diru-sarrera finkoak izan zituzten.
Europako ekialdean, otomandarrek, Bizantzioko Inperioa deuseztatu zuten, eta Moskuko printzea zen Ivan III.a Handiak ere inperio handia osatzeko oinarriak ezarri zituen, tsar titulua hartu ondoren. Alemaniako Inperioaren muga Habsburgotarren jabariak LAPONIA
Kalmarko batasuna Poloniarren eta lituaniarren arteko batasuna 0
200
400
MOSKUKO
600 km
PRINTZERRIA NORVEGIA
ESKOZIA
S U E D I A
KALMARKO BATASUNA
Ipar itsasoa DANIMARKA IRLANDA INGALATERRA
OZEANO
GALES
a k o Pskov i n t o Itsaso u Baltikoa T e a n e r d O LITUANIA
GERMANIAKO ERROMATAR INPERIO Bohemia SANTUA FRANTZIA
Suitza Savoia Milan Veneziako Errep. Nafarroa L A G U T ESPAINIA R O P
Sardinia
44
Valakia (Otomandar It sa so Be lt za I.ko basailuak)
. mendearen amaieran.
r a
INPERIOA
Genovatarren jabariak
r
n e o
Sizilia i t s a s o a
Hans Holbein Gaztearen Enbaxadoreak margolana (1533). Errege autoritarioek
OTOMANDAR
Napoli
M e d
MUSULMANEN MUNDUA
XV
POLONIA
Balearrak
Kanariak
Europa
Khanerri Handia
Krimeako Khanerria Moldavia (Otomandar I.ko basailuak) (Otomandar HUNGARIA I.ko basailuak)
Florentziako Errep. Genovako Eliz Errep. Korsika Estatuak
i t e
Madeira
Riazan
Brandenburgo
AT LA NT I KOA
Azoreak
Kazango Khanerria
Kreta
MUSULMANEN MUNDUA
Veneziarren jabariak S. Joanen ordena
Zipre
enbaxadoreak izan zituzten beste herrialde batzuetan, beren interesen alde egiteko.
. a d n e t a m e a n e m i a b o k e z t l i b a r e u a h l a i r e t a M . a l i a m . 2 H B D . a i r o t s i H a t e a i f a r g o e G . A . S , a y a n A o p u r G ©
7
Aurrera egiteko lanak ▼
Hiztegia erabiltzea
8 Definitu Estatu moderno kontzeptua.
▼
Informazioak lotzea
14 Lotu modu egokian bi zutabetako berbak:
………………………………………………………… ………………………………………………………… ………………………………………………………… 9 Osatu definizioak, hitz egokia erabiliz:
a) Erregearen aginduak betetzen zituzten profesionalak.
1. Frantzia eta Ingalaterra.
A. Bizantziar Inperioa okupatzea.
2. Iberiar penintsula batzea.
B. Moskuko printzea.
3. Turkiar otomandarrak.
C. Europako potentzia handiak.
4. Tsar titulua.
D. Fernando Aragoikoa eta Elisabet Gaztelakoa.
………………………………………………………… ▼
b) Lehenagoko soldadu feudalen ordezkoak ziren.
Testuak eta informazioak ulertzea
15 Zertarako sortu zuten erregeek diplomazia iraun-
korra?
…………………………………………………………
Markatu erantzun zuzena gurutze batekin. c) Erregeei diru-sarrera iraunkorrak eman zizkieten. a) Lurraldea batzeko. ………………………………………………………… b) Aginpidea irabazteko. ▼
Errealitate historikoa ulertzea
c) Haien interesen alde egiteko.
10 Zein izen hartzen dute Aro Modernoko monar-
kiek? ▼
………………………………………………………… . a d n e t a m e a n e m i a b o k e z t l i b a r e u a h l a i r e t a M . a l i a m . 2 H B D . a i r o t s i H a t e a i f a r g o e G . A . S , a y a n A o p u r G ©
11 Nork ezarri zuen estatu modernoa Iberiar penin-
Informazioa antolatzea
16 Osatu estatu modernoari buruzko honako labur-
pen-lauki hau:
tsulan? …………………………………………………………
Monarkia autoritarioaren tresnak
Europako estatu handiak
Mendebaldeko Europa
Ekialdeko Europa
12 Zein ziren Mendebaldeko Europako potentzia
handiak? ………………………………………………………… ………………………………………………………… 13 Zein tresna erabili zituzten erregeek, beren agin-
tea sendotzeko? ………………………………………………………… ………………………………………………………… …………………………………………………………
45
3 Erlijio-aldaketak: Erreforma eta Kontrarreforma .
mendean, apurtu egin zen Mendebaldeko Europako erlijio-batasuna, protestanteen erreforma agertzean. Beste arrazoi batzuen artean, Aita Santuak eta kleroak ospea galtzeagatik eta Elizaren gehiegikeriengatik sortu zen. 3.1
Luterotar erreforma
Alemanian hasi zen erlijioaren erreforma, Martin Luther agustindar mon jearen bidez. Horrek, 1517an, ez zuen onartu Leon X.ak Vatikanoko lanak ordaintzeko ateratako induljentziak saltzea (agiri horien bidez, bekatuen denborazko zigorra barkatzen zen), eta 95 tesi argitaratu zituen horien kontra. Aita Santuak gaitzetsi eta eskomikatu egin zuen Luther; hori, une horretatik aurrera, bere doktrina nkatzen hasi zen, fedearengatiko justikazioan (salbatzeko, nahikoa da fedea izatea) eta Bibliaren interpretazio askean oinarrituta. Lutheren doktrina laster zabaldu zen Alemaniako estatu batzuetan eta Europako iparraldean. 0
Europa Erreformaren ostean Katolikoak
Inperio alemanaren mugak
Luteranoak
Erreforma katolikoaren hedatze-guneak Erreforma protestantearen hedatze-guneak
Kalbindarrak Anglikanoak Puritanoak
S
Higanotak Ortodoxoak
Oslo
U
E
D
I
200
400
Martin Luther (1483-1546)
600 km
A
Stockholm
Musulmanak
E R R U S I A ESKOZIA Edinburgo
IRLANDA
Ordena Teutonikoa
Ipar DANIMARKA itsasoa
Mosku
Itsaso Baltikoa
Kopenhage
Dublin
INGALATERRA Probintzia Batuak
Londres
OZEANO
Wittenberg
Varsovia
ALEMANIAKO Paris
ATL AN TI KOA
Kiev
P O L O N I A
INPERIOA
Viena
FRANTZIA
Joan Kalbin (1509-1561)
SUITZA Trento
Geneva Milan Genova
Lisboa
L A G E S P A I N I A U T R Madril O P M e d i t e r ra n e o
Florentzia
O T O M A N D A R
Venecia
Itsaso Beltza
I
t
s
a s
o
Eliz Estatuak A d r i Erroma a
Konstantinopla
t i k o
Napoli
itsasoa
I N P E R I O A
a
Atenas
Kalbinen erreforma eta erreforma anglikanoa 3.2
Doktrina kalbinista Joan Kalbinek predikatu zuen 1636tik aurrera Gene van (Suitza). Predestinazioan sinestean oinarritzen da; doktrina horren arabera, pertsonak Jainkoaren borondatearen arabera salbatuko dira, beren ekintzak gorabehera. Kalbinen doktrinak arrakasta izan zuen Herbehereetako, Suitzako, Eskoziako eta Frantziako burgesiaren barruan, batez ere. Doktrina anglikanoa Ingalaterran sortu zen; Henrike VIII.ak ukatu egin zuen Aita Santuari obeditzea eta Ingalaterrako Elizaren buru aldarrikatu zuen bere burua.
46
Henrike VIII.a (1491-1457)
. a d n e t a m e a n e m i a b o k e z t l i b a r e u a h l a i r e t a M . a l i a m . 2 H B D . a i r o t s i H a t e a i f a r g o e G . A . S , a y a n A o p u r G ©
7
3.3
Erreforma katolikoa edo Kontrarreforma
Erreforma protestanteari aurre egiteko, Eliza Katolikoak bere erreformari ekin zion; Kontrarreforma esaten zaio horri. Honako tresna hauek erabili zituen horretarako: r
r
Trentoko Kontzilioak (1545-1563) doktrina katolikoa zehaztu eta dotrina-liburuen bidez zabaldu zuen; apaizak hezteko apaiztegiak sortu eta gotzainek bakoitzaren elizbarrutian bizi beharra nkatu zuen. Jesusen Lagundia, San Ignazio Loiolakoak 1540ean sortu zuen. Lagundiko kideek, Aita Santuari obeditzeko botoa eginez gain, heziketa sendoa zuten teologian, eta predikazioan eta hezkuntzan jarduten zuten.
Aurrera egiteko lanak ▼
Hiztegia erabiltzea
17 Definitu honako kontzeptu hauek: induljentzia eta
▼
22 Adierazi egia (E) ala gezurra (G) dioten honako
predestinazio.
esaldi hauek:
…………………………………………………………
a) Lutherek uko egin zien induljentziei, eta Aita Santuak eskumikatu egin zuen.
…………………………………………………………
b) Induljentziak bekatuen ondoriozko denborazko zigorra barkatzeko agiriak dira.
………………………………………………………… ▼
c) Kalbinismoa Ingalaterran sortu zen, eta uko egiten dio Aita Santuari obeditzea.
Errealitate historikoa ulertzea
18 Idatzi zergatik sortu zen Erreforma protestantea:
d) Henrike VIII.ak Ingalaterrako elizaren buru aldarrikatu zuen bere burua.
………………………………………………………… . a d n e t a m e a n e m i a b o k e z t l i b a r e u a h l a i r e t a M . a l i a m . 2 H B D . a i r o t s i H a t e a i f a r g o e G . A . S , a y a n A o p u r G ©
e) Kalbinismoa predestinazioan oinarritzen da.
19 Non hasi zen erlijio-erreforma? Nork hasi zuen?
…………………………………………………………
23 Lotu sineste bakoitza esaldi batekin.
20 Zein tresna erabili zituen Eliza Katolikoak Kontra-
1. Katolizismoa
A. Aita Santuari ez obeditzea
2. Luteranismoa
B. Trentoko Kontzilioa
…………………………………………………………
3. Kalbinismoa
C. Predestinazioa
…………………………………………………………
4. Anglikanismoa
D. Fedearengatik justifikatzea
rreforman?
▼
Informazioa lotzea
Testuak sortzea
▼
Informazioa antolatzea
21 Irakurri Lutheren 95 tesietako bat, eta saiatu azal-
24 Testuaren eta maparen laguntzaz, osatu sinesmen
tzen: «21. Ondorioz, erratu egiten dira, Aita Santuaren induljentziengatik gizonak barkatuta eta zigor guztietatik aske geratzen direla predikatzen dutenak».
protestanteei buruzko honako laburpen-lauki hau. Sinestea
Sortzailea
Zein herrialdetan zehar hedatu zen
………………………………………………………… …………………………………………………………
47
4 Errenazimentua. Italia eta Flandesko primitiboak
Ikuslea
Ihes-puntua
Errenazimentua humanisten ideiak artearen eremuan erabili zituen arteestiloa da. Italian sortu zen . mendean (Quattrocento), eta Europa osoan zehar zabaldu zen . mendean (Cinquecento). 4.1
Estilo berriaren ezaugarriak
Errenazimentuko artistek antzinako greziarren eta erromatarren lanak eta gaiak hartu zituzten eredu, eta errealitatea zehatz adierazten ahalegindu ziren, perspektiba lineala erabiliz. Artea antropozentrismora bihurtu zuten. Horrela, eraikinak giza eskalan egin zituzten, eta gizakia izan zen eskulturen eta margolanen protagonista. Artisten gizarte-egoerak hobera jo zuen. Onenek mezenasen laguntza izan zuten; erregeak, aita santuak, nobleak eta burgesak izaten ziren mezenasak. r
r
4.2
Perspektiba lineala.
Errenazimentua Italian
. mendean –Quattrocenton–, Florentzia izan zen estilo berriaren sorterria. Florentziako katedraleko kupularen eta Pitti jauregiaren egilea zen Filippo Bruneleschi eta Leon B. Alberti izan ziren hiri horretako arkitekto nagusiak. . mendean –Cinquecenton–, Italiako arkitekturaren erdigunea Erromara aldatu zen; han, aita santuek eraikin ugari bultzatu zituzten. Done Petri Vatikanokoa izan zen basilikarik nabarmenena; Bramantek diseinatu eta Michelangelo Buonarrotik jarraitu zuen; Done Petri basilikako kupula ere egin zuen azken horrek. Eskulturaren arloan, Michelangelok lan bikainak egin zituen marmolean (David, Moises...). Mende horretan, osperik handieneko margolariek ere egin zuten lan. Leonardo da Vinciren ekarririk handiena sfumato deritzon teknika izan zen. Azken afaria eta Gioconda lanetan, esaterako, erabili zuen teknika hori. Michelangeloren lan nagusia Vatikanoko Kapera Sixtinoko freskoak dira. Rafaelen lan nagusiak, aldiz, Atenasko Eskola eta Ama Bir jina eta Haurra erakusten dituzten margolanak.
4.3
kupula.
Flandesko pintura
Herbehereetan, pintura izan zen aldi hartako arte-adierazpen nagusia. Flandesko eskola –Flandesko primitiboak izena ematen zaio– . mendean loratu zen, eta ezaugarri bereziak izan zituen. Olio-teknika sartzea izan zen nagusia; koloreak linazi-oliotan nahastean oinarritu zen teknika hori. Van Eyck anaiak izan ziren eskola horren sortzaileak, Bildots Mistikoa poliptiko deritzonaren bidez. Horietako batek, Jan Van Eyck izenekoak, erretratu bikainak ere egin zituen; Arnol ni senar-emazteak, esaterako. Ospe handiko margolariak izan ziren honako hauek ere: Roger Van der Weydenek, esaterako, sentimenduak adierazi zituen Eraispena izeneko lanean; Jeronimo Boschek Atseginen baratzea izeneko lanean bere aldiko gizartea kritikatu zuen irudi eta izaki fantastikoen bidez.
48
Bruneleschiren Florentziako katedraleko
Jan van Eyck-en Arnolfini
senar-emazteak
. a d n e t a m e a n e m i a b o k e z t l i b a r e u a h l a i r e t a M . a l i a m . 2 H B D . a i r o t s i H a t e a i f a r g o e G . A . S , a y a n A o p u r G ©
7
Aurrera egiteko lanak ▼
Hiztegia erabiltzea
25 Definitu mezenas eta olio-teknika kontzeptuak.
▼
Arte-adierazpenak ulertzea
28 Osatu esaldi bakoitza, Italiako hiri baten izena-
rekin: ………………………………………………………… a) XV. mendean, Errenazimentuaren sorlekua ...... izan zen.
………………………………………………………… …………………………………………………………
…………………………………………………………
…………………………………………………………
▼
b) XVI. mendean, artearen erdigunea ....... izan zen. …………………………………………………………
Errealitate historikoa ulertzea
26 Erantzun honako galdera hauei:
29 Lotu margolariak eta horien lanak:
a) Non eta noiz sortu zen Errenazimentua? ………………………………………………………… b) Zein mendetan zabaldu zen Europan zehar?
1. Leonardo da Vinci
A. Atenasko eskola
2. Michelangelo
B. Gioconda
3. Rafael
C. Kapera Sixtinoa
30 Jarri artista bikote bakoitza dagokion tokian: a)
Masaccio eta Bottticelli; b) Ghiberti eta Donatello; c) Bruneleschi eta Alberti.
………………………………………………………… c) Quattocento eta Cinquecento hitzak erabiltzen ditugunean, zein mende aipatu nahi ditugu?
Arkitektura
Eskultura
Pintura
…………………………………………………………
▼ . a d n e t a m e a n e m i a b o k e z t l i b a r e u a h l a i r e t a M . a l i a m . 2 H B D . a i r o t s i H a t e a i f a r g o e G . A . S , a y a n A o p u r G ©
Informazioak lotzea
27 Adierazi egia (E) ala gezurra (G) dioten honako
esaldi hauek:
▼
Informazioa antolatzea
31 Idatzi artista bakoitzaren izena dagokion mendea-
ren laukian: a) Errenazimentuaren eredu nagusia arte erromanikoa izan zen. b) Errenazimentuko eraikinak giza eskalan egiten zituzten.
Brunelleschi, Masaccio, Alberti, Ghiberti, Michelangelo, Rafael, Donatello, Leonardo da Vinci eta Botticelli. . mendea
XV
. mendea
XVI
c) Gizakia izan zen eskulturetako eta pinturetako protagonista. d) Errenazimentuan, artea antropozentrismora itzuli zen. e) Mezenasek artistak babestu eta horien lanak finantzatzen zituzten.
49
