Хууль дээлэх ёс 2015 он №1

ХУУЛЬ ЗҮЙН ҮНДЭСНИЙ ХҮРЭЭЛЭН

ХУУЛЬ ДЭЭДЛЭХ ЁС

Хууль зүйн эрдэм шинжилгээ, судалгаа, практикийн улирал тутмын сэтгүүл

2015 он, Цуврал 1 (51)

Улаанбаатар хот 2015

ÑÝÒÃ¯¯ËÈÉÍ ÇªÂËªË

.

Æ.Àìàðñàíàà

Аêàäåìè÷

Á.Àìàðñàíàà

Õóóëü ç¿éí äîêòîð

Ж.Батзандан


Æ.Áàÿðöýöýã

Õóóëü ç¿éí ÿàìíû Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà

Б.Болдбаатар

Улсын Их Хурлын Тамгын газрын Åðºíõèé нарийн бичгийн дарга

Æ.Áÿìáàäîðæ


Ä.Ãàíáàò Óлсын Èх Хурлûí Õóóëü ç¿éí áîäëîãûí áàéíãûí õîðîîíû äàðãà Á.Ã¿íáèëýã


Ä.Äîðëèãæàâ

Õóóëü ç¿éí ñàéä

Ö.Çîðèã

Óëñûí Äýýä Ш¿¿õèéí Åðºíõèé ø¿¿ã÷

Î.Ìºíõñàéõàí


Ñ.Íàðàíãýðýë

Àêàäåìè÷

×.ªíºðáàÿð


Д.Солонго


Õ.Òýì¿¿æèí

Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í

Á.Òýì¿¿ëýí


Ï.Öàãààí

Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí Òàìãûí ãàçðûí äàðãà

Ш.Цогтоо


×.Ýíõáààòàð

Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð Åðºíõèé ýðõëýã÷ Э.Батбаяр Õàðèóöëàãàòàé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Б.Гончигсумлаа Õýâëýëèéí ýõèéã Ý.ªíºðáàÿð

Óëñûí á¿ðòãýëèéí äóãààð: 279 ISSN:2226-9185 Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãýýñ ýðõëýí ãàðãàâ. Æèëä 5 äóãààð ãàðíà.

Õàÿã: Óëààíáààòàð - 46, ×èíãýëòýé ä¿¿ðýã, ×èíãèñ õààíû òàëáàé-7 Óòàñ: +(976)-11-315735 Ôàêñ: 315735 Âýá õóóäàñ: www.legalinstitute.mn Öàõèì õàÿã: [email protected]

3

EDITORIAL BOARD

АГУУЛГА

J.Amarsanaa

Academician

B.Amarsanaa

(LL.D)

J.Batzandan

(Ph.D)

J.Bayartsetseg

State Secretary, Ministry of Justice of Mongolia

B.Boldbaatar Secretary General, the Secretariat of the State Greate Hural of Mongolia

ÕÓÓËÜ ÒªÐªÕÈÉÍ ªÌÍª /ÎÍÖËÎÕ ªÃ¯¯ËÝË, ßÐÈËÖËÀÃÀ/

J.Byambadorj

(Ph.D)

Профессор Б.Чимид багш: Эрдэм, ухаан

9

D.Ganbat

Chairman, the Standing Committee of Law of the State

Great Hural of Mongolia

B.Gunbileg

(Ph.D)

Парламентын тºсвийн б¿рэн эрх: Хяналт, тэнцвэр, тºсºв батлах дэг

16

D.Dorligjav

Minister of Justice

Àêàäåìè÷, øèíæëýõ óõààíû ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí, ØÓÀ-èéí ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõèéí õ¿ðýýëýíãèéí çºâëºõ C.Íàðàíãýðýë Óëñûí Èõ Õóðëûí Òàìãûí ãàçðûí Õóóëü ç¿éí ¿éë÷èëãýýíèé õýëòñèéí àõëàõ çºâëºõ, (LL.M) Ï.Àìàðæàðãàë

Ts.Zorig Chief Justice, Supreme Court of Mongolia O.Munkhsaikhan

(LL.D)

ÝÐÕ Ç¯É, ÑÝÒÃÝËÃÝÝ: ¯ÇÝË ÁÎÄÎË, ÝÐÃÝÖ¯¯ËÝË

S.Narangerel

Academician

Ìîíãîë Óëñûí àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí àñóóäàëä 28

Ch.Unurbayar

(Ph.D)

D.Solongo

(Ph.D)

Kh.Temuujin

Member of the State Great Hural of Mongolia

B.Temuulen

(Ph.D)

P.Tsagaan

Head, the Office of the President of Mongolia

Sh.Tsogtoo

(Ph.D)

Ch.Enkhbaatar

(Sc.D)

Óäèðäëàãûí àêàäåìèéí Óäèðäàõóéí óõààíû ñóðãóóëèéí äýä çàõèðàë, äîêòîð (Sc.D), ïðîôåññîð ×.Ýíõáààòàð

Íºõºõ îëãîâðûí òóõàé ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí îíîëûí ¿íäýñ 40 ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí áàãø, õóóëü ç¿éí äîêòîð (LL.D.), äýä ïðîôåññîð, Ä.Ãàíãàáààòàð

ÕÓÓËÈÉÍ ÕÝÐÝÃÆÈËÒ, ¯Ð ÍªËªª, ÀÑÓÓÄÀË

Editor-in-Chief E.Batbayar Acting Assistant Editor B.Gonchigsumlaa Designed by E.Unurbayar

¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ õÿçãààð: Îíîëûí àñóóäàë áà Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿é Ãàâüÿàò õóóëü÷, Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Ö.Ñàðàíòóÿà

46

¯íäñýí õóóëü áà ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí øèéäâýð ãàðãàëò: Ìîíãîë Óëñàä ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí ¿íäñýí ä¿ðýì øààðäëàãàòàé þó? 56 Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºëèéí Àæëûí àëáàíû ðåôåðåíò, (LL.M) Æ.Ñàéíõèøèã

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÎÉÌ State Registration Number:279 ISSN: 2226-9185 The National Legal Institute publishes this law review five times per year.

Address: Ulaanbaatar-46, Chingeltei District, Chinggis khaan Square -7 Phone:+(976)-11-315735 Fax: 315735 Website: www.legalinstitute.mn E-mail: [email protected]

4

Ìîíãîë Óëñ äàõü Зàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü 65 ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí áàãø, õóóëü ç¿éí äîêòîð Î.Ìºíõñàéõàí

5

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé àëáàí òóøààëûã õàâñðàí ã¿éöýòãýõ òóõàé 92 Õóóëü÷, ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí ñóäëàà÷, (LL.M) Ä.¯¿ðöàéõ

Òºñºâ áàòëàõ ¿éë ÿâö äàõü ïàðëàìåíòûí îðîëöîî

104

Ïàðëàìåíòûã òàðààõ ¿íäýñëýë áà êîíñòðóêòèâ ìåõàíèçì

120

Óëààíáààòàð áîäëîãûí ñóäàëãààíû òºâèéí Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë Ý.Ýíõãýðýë Õàðüöóóëñàí ¿íäñýí õóóëü ñóäëàà÷ (LL.M.) Î.Ìàøáàò

Content BEFORE CREATING A LAW (UNDERLINING ARTICLE, INTERVIEW) Professor B. Chimid: His knowledge and consciousness

9

Budget competence of the parliament: Check and balance, and process for adopting the state budget

16

S.Narangerel, (Sc.D), Academician, Counsel of the Institute for Philosophy, Sociology and Law under the Mongolian Academy of Science

P.Amarjargal, (LL.M), Senior Counsel of Legal Service Department, the Secretariat of the State Great Hural

LEGAL THOUGHTS: REFLECTION With respect to concept of the first constitution of Mongolia

28

Theoretical foundation of the constitutional concept on compensation

40

Ch.Enkhbaatar, (Sc.D), Professor, Vice Director of Management School, Academy of Management

D.Gangabaatar, (LL.D), Associate professor of the School of Law, National University of Mongolia

IMPLEMENTATION OF LAW, EFFICIENCY, PROBLEMS Limitation for amending the constitution: Theoretical issues and constitutional law of Mongolia 46 Ts.Sarantuya, (Sc.D), Professor, Honored lawyer of Mongolia

The constitution and the decision-making in economic policy: Does Mongolia need a basic rule of economic policy?

56

J.Sainkhishig, (LL.M), Officer, the Secretariat of the Judicial General Council of Mongolia

RESEARCH OVERVIEW Developing formation of the government in Mongolia

65

O.Munkhsaikhan, (LL.D), Associate Professor of the School of Law, National University of Mongolia

6

7

Õóóëü òºðºõèéí ºìíº

On accompanying position of member of the government by member of the parliament 92 D.Uurtsaikh, (LL.M), Researcher experienced in Constitutional Law

Parliamentary participation in the process for adopting the state budget E.Enkhgerel, Vice Director of the Ulaanbaatar Policy Research Center

ÏÐÎÔÅÑÑÎÐ Á.×ÈÌÈÄ ÁÀÃØ: ÝÐÄÝÌ, ÓÕÀÀÍ

104 öàëèíòàé îíö ä¿¿ðãýñýí Á.×èìèäèéã ÌÓÈÑ-ä áàãøààð àâ÷ àæèëëóóëàõààð áîëñîí àæýý. Ñàéí áàãø áîëîõûí òóëä Á.×èìèä áàãø öóöàëòã¿é õºäºëìºðëºæ, óéãàã¿é ìýðèéæ àæèëëàæýý. “Áàãø õ¿íä á¿òýí, õàãàñ ñàéí ºäºð ãýæ áàéäàãã¿é” ãýñýí ò¿¿íèé õýëö ¿ã óãòàà àìüäðàëûíõ íü ºäºð òóòìûí çóðøèë áîëñîí þì. Ò¿¿íèéã áàãøëàõ ¿åä àêàäåìè÷ Á.Ðèí÷åí, Ö.Äàìäèíñ¿ðýí, Ø.Ëóâñàíâàíäàí ×îé. Ëóâñàíæàâ çýðýã ìîíãîëûí ñîð áîëñîí, áàõàðõàí äóóðàéõ îëîí øèëäýã ýðäýìòýä ÌÓÈÑ-ä áàãøèëæ áàéæýý. Ýäãýýð àãóó ýðäýìòýä Á.×èìèä áàãøèéí òºëºâøèëä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áèëýý. Èõ äýýä ñóðãóóëèéí ñàéí áàãø áîëîõûí òóëä õàìãèéí íààä çàõ íü 10 æèëèéí õóãàöàà øààðäàãääàã ãýæ ÿðèëöäàã íü òèéì ÷ îðã¿é ç¿éë áèø ýý. Á.×èìèä áàãøèéí òóéëûí õºäºëìºð÷, òýâ÷ýýð õàòóóæèëòàé ÷àíàð ýíý õóãàöààã íààø òàòñàí ãýæ áè áîääîã. Ñàéí áàãø áîëîõûí òóëä Á.×èìèä áàãø þóíû ºìíº õè÷ýýëèéí õºòºëáºðºº îð÷èí ¿åèéí øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí ñàéòàð áîëîâñðóóëæ áàéæýý. Èíãýæ áîëîâñðóóëñàí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò ¿íäýñëýí ñýäýâ÷èëñýí òºëºâëºãºº çîõèîíî. Ýíý òºëºâëºãºº íü ëåêö áà ñåìèíàð ãýñýí õî¸ð ¿íäñýí õýñãýýñ á¿ðäýíý. Ëåêöýý îíîë, øèíæëýõ óõààí, ïðàêòèêèéí ºíäºð ò¿âøèíä ãàð áè÷ìýëýýð áýëòãýäýã áàéæýý. Á.×èìèä áàãøèéí õè÷ýýëèéí êîíñïåêòîîñ îëîí ñàéí á¿òýýë íü ìýíäýëñýí þì. 1974 îíä ò¿¿íèé çîõèîñîí “ÁÍÌÀÓ-ûí çàõèðãààíû ýðõ. åðºíõèé àíãè” - èõ äýýä ñóðãóóëèéí ñóðàõ áè÷èã íü àñàð èõ áàÿëàã ñóðâàëæ àøèãëàæ, îëîí æèëèéí óéãàã¿é òýñâýð òýâ÷ýýðòýé õºäºëìºðººð á¿òñýí, õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ýðäýì øèíæèëãýýíèé äààöòàé, ÷àíñààòàé á¿òýýë áîëñîí áèëýý. Á.×èìèä áàãøèéí ýíý àëäàðòàé ñóðàõ áè÷ãèéí ñóóðü íü

Background for dismissing the parliament and the constructive mechanism 120 O.Mashbat, (LL.M), Researcher experienced in Comparative Constitutional Law

Àêàäåìè÷, øèíæëýõ óõààíû ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí, ØÓÀ-èéí ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõèéí õ¿ðýýëýíãèéí çºâëºõ Ñ.Íàðàíãýðýë

Ìîíãîë Уëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, àðäûí áàãø, ãàâüÿàò õóóëü÷, õóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Á.×èìèä áàãø áîë Ìîíãîë òºðèéí íýðò ç¿òãýëòýí òºäèéã¿é Ìîíãîëûí õóóëü ç¿éí áîëîâñðîë, õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ñàðüäàã íî¸í îðãèë áèëýý. Á.×èìèä áàãøèéí 80 íàñíû îéä çîðèóëñàí îëîí óëñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàëä òàâüæ áóé ýë áýñðýã èëòãýëä áàãøèéíõàà àìüäðàë, çàí ÷àíàð, á¿òýýë òóóðâèëûã ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð öààøèä àøèã òóñ áîëîõóéö áàãøèéí òóõàé áîäðîë, óõààðàë, ñóðãàìæèéã çàðèì ºíöãººñ íýãòãýí ä¿ãíýõ ãýñýí ÷èí ñýòãýëýýð áýëòãýñýí áîëíî. ÍÝÐÒ ÏÐÎÔÅÑÑÎÐ Á.×ÈÌÈÄ ÁÀÃØ ÌÓÈÑ 1960, 70-ààä îíû ¿åä Ìîíãîë óëñûí õóóëü ç¿éí äýýä áîëîâñðîë áà õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñíèé ãîë òºâ áîëæ áàéñàí áèëýý. Ýíý ¿åä 1960 îíä àíõíû ýëñýëòýý àâñàí ÌÓÈÑ-èéí õóóëèéí ñàëáàðûã áàãøëàõ áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàõ ÿâäàë òýð ¿åèéí òºð çàñãèéí àíõààðàëä îðøèæ áàéæýý. Òýð ¿åä ÌÓÈÑ-èéí áàãø áîëîõîä òàâèãäàõ øàëãóóð, áîëçîë ìàø ºíäºð áàéñàí þì. Ñóðãóóëèà Ä.Ñ¿õáààòàðûí íýðýìæèò

8

9

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ

2015 ¹1 (51)

òýð ¿åèéí õóóëü ç¿éí ñýòã¿¿ëä ò¿¿íèé íèéòë¿¿ëñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëë¿¿ä áîëæýý. ªºðººð õýëáýë, Á.×èìèä áàãø ýõëýýä êîíñïåêòîî ñàéòàð íóõàöòàé áîëîâñðóóëæ, ò¿¿íýýñýý ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýë áýëòãýí ãàðãàæ, òýäãýýð ºã¿¿ëýë äýýðýý äàõèí äàõèí áîëîâñðóóëàëò õèéæ, ýäãýýð íü öîãöîîðîî ºìíº äóðäñàí ñóðàõ áè÷ãèéíõ íü ýõ ¿íäýñ áîëñîí òàë àæèãëàãääàã. Áàãøèéí óíøñàí ëåêö ìàø èõ ñîíèðõîëòîé, öýãöòýé, ëîãèê óÿëäàà õîëáîî ñàéòàé, áàÿëàã ýõ ñóðâàëæèä ñóóðèëñàí áàéäàã. Ëåêöýý öàãòàà áàãòààæ ÷àääàãã¿é áàéñàí. Ò¿¿íèéã õè÷ýýëèéí òàíõèìä îðæ èðýõäýý ÷, ãàð÷ ÿâàõäàà ÷ ÿðüñààð áàéäàã íü îþóòíóóäûíõàà áàõàðõàë ãàéõëûã ººðèéí ýðõã¿é òºð¿¿ëäýã áàéâ. Ëåêö óíøèõ ÿâöàä íü áàãøèä øèíæëýõ óõààíû õý÷íýýí ¿íý öýíýòýé ñàíàà òºðäºã áàéñàí íü ìýäýýæ þì. Ñåìèíàðûíõàà õè÷ýýëèéí ¿åä îþóòíóóäûã ýõ ñóðâàëæòàé áèå äààí àæèëëóóëæ, ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, îþóí ä¿ãíýëò õèéõ ºðãºí áîëîìæèéã îëãîäîã áàéñàí. Á.×èìèä áàãøèéí á¿òýýëèéã ñóäëàõàä çºâõºí ìýðãýøñýí ñàëáàð ýðõ ç¿éí òºäèéã¿é ò¿¿íòýé õîëáîãäîõ áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éí óÿëäàà õîëáîîã ñàéòàð íóõàöòàé àâ÷ ¿çäýã áîëîõ íü àæèãëàãääàã. Çàõèðãààíû ýðõ ç¿é áîë õàìãèéí îëîí äýä ñàëáàð, áèå äààñàí èíñòèòóòòýé í¿ñýð ñàëáàð ýðõ ç¿é áèëýý. Ýäãýýð íü òºðèéí (¿íäñýí õóóëèéí) ýðõ ç¿é, èðãýíèé ýðõ ç¿é, ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é, õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿é, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ýðõ ç¿é, îëîí óëñûí ýðõ ç¿é, ïðîöåññûí ýðõ ç¿é çýðýã áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éòýé õàðèëöàí óÿëääàã õîëáîîã Á.×èìèä áàãø ìàø íàðèéí ñóäàëæ áàéæýý. Õóóëèéí áóñ èõ äýýä ñóðãóóëèóäàä “ÁÍÌÀÓ-ûí òºð ýðõ ç¿éí ¿íäýñ” õè÷ýýëèéã çààõ ÿâöäàà ãîë ñàëáàð ýðõ ç¿éí ºðãºí ìýäëýãòýé áîëæ ÷àäñàí áàéäàã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí äààöòàé ñóðàõ áè÷èã (êóðñ) áè÷íý äýý õýìýýí áàÿëàã ìàòåðèàë öóãëóóëæ, äºíãºæ ýõýëæ áàéòàë Ø¿¿õ ÿàìíû ñàéäààð òîìèëîãäñîí òóë àæëûí à÷ààëëààñ áîëîîä áàãø ìààíü ýíý

ñàíààãàà õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäààã¿é þì äàà. Èðãýíèé ýðõ ç¿é áîë õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ñóóðü áîëîõûã áàãø ìààíü 1970-ààä îíû äóíä ¿åýñ èéíõ¿¿ ìýäýðñýí áèëýý. Çàõèðãààíû ýðõ ç¿é íü òºðèéí (¿íäñýí õóóëèéí) ýðõ ç¿éòýé øóóä óÿëäàà õîëáîîòîé ó÷ðààñ çàõèðãààíû ýðõ ç¿éãýýð äàìæóóëàí òºðèéí ýðõ ç¿éãýýð Á.×èìèä áàãø ìààíü ìàø íàðèéí ìýðãýøñýí þì. Õîæèì 1992 îíû ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ áà áàòëóóëàõ ÿâöàä ò¿¿íèé ýíý òàëûí ºðãºí ìýäëýã Ìîíãîë óëñ, àðä ò¿ìýíä èõ õýðýã áîëñîí áèëýý. Ýíý ¯íäñýí õóóëü áàòëàãäàí äàãàæ ìºðäñºíººñ ¿åýñ õîéø Á.×èìèä áàãøèéí ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûí ãîë ÷èãëýë íü ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿é áîëñíûã ò¿¿íèé á¿òýýë¿¿ä áýëõýíýý õàðóóëíà. Êðèìèíàëèñòèê, ø¿¿õèéí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë çýðýã õóóëü ç¿éí õýðýãëýýíèé ñóäëàãäàõóóíû ÷èãëýëýýð áàãø ñóäëàà÷ áýëòãýõýä ôèçèê, ýäèéí çàñàã çýðýã áóñàä øèíæëýõ óõààíû íàðèéí ìýäëýã ìýðãýæèë çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëîõûã òýðáýýð ñàéòàð îéëãîæ áàéæýý. Èéì ó÷ðààñ ÌÓÈÑ-èéí ôèçèêèéí àíãè òºãññºí Ð.Íÿìäîðæèéã (Ìîíãîëûí áºõèéí õîëáîîíû åðºíõèéëºã÷) òýíõèìäýý êðèìèíàëèñòèêèéí áàãøààð àâ÷ àæèëëóóëæ, õóóëèéí îðîéí àíãèä ñóðàëöóóëñàí áèëýý. Á.×èìèä áàãø ìààíü ñàéí õóóëü÷, ñàéí ñóäëàà÷ áýëòãýõèéí òóëä þóíû ºìíº áàêàëàâðûí ò¿âøíèé ýðõ ç¿éí áîëîâñðîëûã Ìîíãîëäîî ñàéòàð îëãîõ ¸ñòîé. Èíãýæ áàéæ ë ìîíãîëûíõîî àìüäðàë, ¸ñ çàíøèë, õóóëü öààç, òºðò ¸ñíû ºâ óëàìæëàë, ò¿¿õ, ìîíãîëûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû îíöëîã, õóóëü ç¿éí ïðàêòèê, ýðõ ç¿éí íýð òîìü¸îã ººðèéí áîëãîñîí ìýðãýæèëòýí òºðíº. Äàðààãèéí ò¿âøíèé áîëîâñðîëûã ãàäààäàä ýçýìøèõäýý óëñ îðíûõîî ºâºðìºö áàéäëûã õàðüöóóëàí ¿çýæ, óõààðàí îéëãîõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Èéì ìýðãýæèëòýí ë óñ àãààð øèã íýí øààðäëàãàòàé áàéíà ãýæ çàõèäàã áàéñàí þì.

10


Ñîöèàëèçìûí ¿åèéí íàì òºðèéí ýðõ áàðèã÷èä ýðäýì ÷àäàëòàé õ¿ì¿¿ñò íýëýýä ò¿øèãëýäýã áàéæýý. Òýð ¿åèéí Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàð, Ñàéä íàðûí Çºâëºë ò¿¿íèéã õóóëü, çàðëèã, òîãòîîë, ä¿ðýì, æóðàì áîëîâñðóóëàõàä áàéíãà äàé÷èëíà. Ýíý ÷àíàðààðàà òýð ¿åèéí òºð çàñãèéí óäèðäàã÷ íàðò òàíèãäàæ, ÌÓÈÑ-èéí áàãøèéí øèðýýíýýñ Ìîíãîë óëñûí Ø¿¿õ ÿàìíû ñàéäûí ºíäºð ñóóäàëä øóóä äýâøèõ áîëîìæ á¿ðäñýí áèëýý.

á¿òýýëèéí èøëýë ç¿¿ëòèéã òóëãàõ àæèëä òóñëààä äºðºâ äýõ ºäºð ãýðòýý õàðüñàí. Äîòîð ìóóõàé îðãèîä õîîë ÷ îðäîãã¿é, íýã ¸ñîíäîî áè “øîêîíä” îð÷èõæýý. Èíãýæ ë áàãøèéíõàà àñàð èõ õºäºëìºð÷, òýñâýð òýâ÷ýýðòýé ÷àíàðûí çàõ çóõûã ãýðò íü õîíîí ºíæèí áàéæ ìýäýðñýí áèëýý. Ñóðãóóëèà ä¿¿ðãýýä òýíõèìäýý áàãøààð ¿ëäñýíèé äàðàà áàãøèéíõàà óäèðäëàãûí äîð àæèëëàæ áàéõäàà ò¿¿íèé äýðãýä ñóóæ ñóðñàí. Ýíý íü ìèíèé õîæìûí çàìä þóòàé ÷ ç¿éðëýøã¿é à÷ òóñàà ºãñºí áèëýý.

Á.×ÈÌÈÄ ÁÀÃØ ÝÃÍÝØÃ¯É ÀÆÈËÑÀÃ Õ¯Í Òóéëûí õºäºëìºð÷, íÿöàøã¿é, òýñâýð òýâ÷ýýðòýé àæèë÷ õè÷ýýíã¿é çàí ÷àíàð àëèâàà õ¿íèéã ºíäºðëºãò õ¿ðãýäãèéã Á.×èìèä áàãøèéí òóóëæ ºíãºð¿¿ëñýí çàì ìºð áýëõýíýý õàðóóëíà. Ò¿¿íèé ýíý ýðõýì ÷àíàðûã íàñàí òóðøèéíõ íü õàëàìæèò õàíü Öýýðýãçýí ýã÷, ¿ð õ¿¿õä¿¿äýýñ íü ãàäíà ãàðûíõ íü øàâü íàðààñ ñàéí ìýäýõ õ¿ì¿¿ñ öººíã¿é. Èéì õ¿íèé òîîíä ìºõºñ ìèíèé áèå ç¿é ¸ñîîð îðîõ áàéõ àà. I, II êóðñò ñóð÷ áàéõäàà îþóòíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé äóãóéëàíä (õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð, Ìîíãîë óëñûí ãàâüÿàò õóóëü÷ Ã.Ñîâä áàãø óäèðäàæ áàéñàí) ìýðèéëòòýé ñóðàëöäàã, èëòãýë òàâüæ õýëýëö¿¿ëýí îâîî ¿íýëýëò àâäàã áàéñàí íü Á.×èìèä áàãøèéí õàðààíä ìèíèé áèå í¿äëýãäýõýä õ¿ðãýñýí áèç ýý. Íàìàéã III êóðñò ñóðàëöàæ áàéõ ¿å áóþó 1974 îíû ºâºë Á.×èìèä áàãø “ÁÍÌÀÓûí çàõèðãààíû ýðõ. Åðºíõèé àíãè” ñóðàõ áè÷ãýý çîõèîæ äóóñãààä õýâëýëä áýëòãýæ áàéñàí ¿å. Ýíý ñóðàõ áè÷èã 500 ãàðóé èøëýë, ç¿¿ëòòýé. Òýäãýýðèéã ¿íäñýí ýõ ñóðâàëæòàé íü äàõèí òóëãàæ øàëãàõ òåõíèê àæèëä õè÷ýýëýýñ ÷ºëººë¿¿ëæ, íàìàéã äàé÷èëñàí þì. Ãóðàâ õîíîã ãýðò íü õîíîí ºíæñºí þì äàã. Áàãø øºíº áàðàã 12 öàã ºíãºðòºë ñóóíà. ªãëºº 5 öàã ºíãºð÷ áàéõàä áîñ÷èõñîí áàñ ë ñóóæ áàéíà. Áàãøäàà ñóë äîðîé áîëîõîî õàðóóëàõã¿éí òóëä òýñëýý òýñëýý ãýõýä áè øºíèéí 11 öàã ÷¿¿ ÷ààìàé õ¿ðãýíý. ªãëºº 7 öàã ãýõýä àðàéõèéæ ñýðíý. Èíãýýä áàãøèéí

Ò¯¯Õ ÓËÀÌÆËÀËÀÀ ÍÀÍÄÈÃÍÀÄÀÃ ÝÐÄÝÌÒÝÍ Á.×èìèä áàãø ìààíü õºäºº îðîí íóòàãò ýãýë æèðèéí ìàë÷èí àðäûí ãýð á¿ëä òºðæ ºññºí õ¿í. 1927-1930 îíä ãóðâàí æèëèéí òóðø Òºâ Àçèéí îëîí óëñûí ýêñïåäèöèä àæèëëàñàí Äàíèéí ñóäëàà÷ ýðäýìòýí Õåííèíã Õàñëóíä (Henning Haslund)-ûí “Ìîíãîë õ¿í, Ìîíãîë áóðõàä” (Men and Gods Mongolia) õýìýýõ àÿí çàìûí òýìäýãëýëäýý èø òàòñàí ìîíãîë õ¿íèé çàõèäëûí äàðààõ ìºð¿¿ä Á.×èìèä áàãøèä ÿã òîõèðîõ þì øèã íàäàä áîäîãääîã. “Áèä º÷¿¿õýí õîìñ ìýäëýãòýé õ¿ì¿¿ñ áàéæ ìýäýõ õýäèé ÷ ýíãèéí, æàì ¸ñíû ç¿éëñèéã áèä òàíèí ìýäýæ, á¿ðýí ä¿¿ðýí îéëãîæ ÷àääàã àðä ò¿ìýí áèëýý”. Á.×èìèä áàãø “ýíãèéí, æàì ¸ñíû ç¿éëñèéã áèä òàíèí ìýäýæ, á¿ðýí ä¿¿ðýí îéëãîæ ÷àääàã àðä ò¿ìýí”-èé ¿ð ñàäûí õóâüä ýíý ìýäëýãýý îð÷èí öàãèéí øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãýýð áàÿæóóëàí àðâèæóóëæ, òýñâýð õàòóóæèëòàé, áèå õàéðã¿é õºäºëìºðººðºº ìîíãîëûí õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óë ìºðºº áàòòàé ¿ëäýýæ ÷àäñàí þì. Æèíõýíý ìîíãîë õ¿íèé ¸ñ æóäãèéã Á.×èìèä áàãø ìààíü áèåäýý øèíãýýñýí õ¿í áàéñàí. Òóõàéëàõàä ìîíãîë õ¿í áàãøàà áóðõàí ìýò äýýäýëíý. Òýðáýýð Ý.Àâèðìýä, Ã.Ñîâä. Ñ.Æàëàí-Ààæàâ çýðýã ººðò íü õè÷ýýë íîì çààñàí áàãø íàðàà èõýä õ¿íäýëäýã áàéñíûã ñàéí ìýäýõ õ¿íèé íýã áè áèëýý. Çàëóó áàãø áàéñàí ìèíèé ñàíààíààñ ýíý ¿éë ÿâäàë îãò ìàðòàãääàãã¿é. Íýãýí óäàà ìàíàé ñàëáàð ýðõ ç¿éí òýíõèìä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ

11


2015 ¹1 (51)

Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿í, Íàìûí òºâ õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, õóóëü ç¿éí óõààíû äýä ýðäýìòýí Ñ.Æàëàí-Ààæàâ, Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí äàðãà, õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð Ð.Ã¿íñýí, Óëñûí åðºíõèé ïðîêóðîð, õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð Æ.Àâõèà, ÍÀÕß-íû íýãä¿ãýýð îðëîã÷ ñàéä áºãººä Óëñûí Öàãäàí Ñýðãèéëýõ åðºíõèé ãàçðûí äàðãà Ñ.Á¿äðàã÷àà çýðýã òîì÷óóë õ¿ðýëöýí èðæ, ñóðãàëò, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ÿâöòàé òàíèëöàâ. Òýäíèéã îðæ èðýõýä áàãø íàð áèä íààä òàëûí (áàãø íàðûí) ºðººíä áàéñàí áºãººä òýä Á.×èìèä áàãøèéí (äàìæäàã) ºðºº ð¿¿ îðöãîîñîí þì. Òýäíèéã ÿâñíû äàðàà ìàíàé òýíõèìèéí ýðõëýã÷ Á.×èìèä áàãø ìààíü íàìàéã äóóäààä – ßàãààä ýíý òîì óëñóóäûã îðæ èðýõýä áîñîæ õ¿íäýòãýñýíã¿é âý, äàðàà çààâàë áîñîæ áàé ãýæ õýëæ áèëýý. Àõìàä áîëîí õ¿íäëýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã îðæ èðýõýä çààâàë áîñîæ õ¿íäëýõ ¸ñòîé ìîíãîë óëàìæëàëò ¸ñûã áàãø ìààíü èíãýæ ìèíèé îé òîéíä ñóóëãàæ ºãñºí áèëýý. Áàãøèéíõàà ýíý ñóðãààëûã ò¿¿íýýñ õîéø îãò óìàðòàëã¿é äàãàæ ÿâàõûã ýðìýëçäýã áîëñîí þì. Ìàíàé òýíõèì ÌÓÈÑ-èéí íîìûí ñàí áàéðëàäàã õè÷ýýëèéí II áàéðàíä áàéñàí. Õîæèì äóóëàõíàà öàõèëãààíû ãýìòëýýñ øàëòãààëæ ÌÓÈÑ-èéí íîìûí ñàíä ãàë ò¿éìýð ãàðàõ ¿åä òýð ä¿ðýëçñýí àéìøèãòàé ãàëààñ ¿íý öýíýòýé õý÷íýýí îëîí õîâîð íîì ñóäðûã àâðàí õàìãààëæ áàéãààã í¿äýýðýý ¿çñýí ìèíèé áèå Á.×èìèä áàãøààðàà ººðèéí ýðõã¿é áàõàðõàæ, çàëóó áàãø íàð áèäýíä àìüä ¿ëãýð äóóðàéë áîëæ áàéñàí íü ñàÿõàí ìýò ñàíàãäàíà. ÌÓÈÑ-ä áàãø áîëñíûõ íü äàðààõàí Á.×èìèä áàãøèä Ìîíãîëûí òºð, ýðõ ç¿éí ò¿¿õèéí õè÷ýýë çààõûã õàðèóöóóëñàí þì áèëýý. Ýíý õè÷ýýëèéã çààõ áýëòãýëýý õàíãàõûí òóëä òýðáýýð Ìîíãîëûíõîî õóóëü öààç, òºðò ¸ñíû ò¿¿õèéí àñàð èõ áàÿëàã ýõ ñóðâàëæèéã ýðæ îëæ, ã¿í ã¿íçãèé ñóäàëñàí áèëýý. Ýõ îðíûõîî ¿¿õ ò¿¿õ, ºâ óëàìæëàëààð ¿ðãýëæ áàõàðõàíà.

Áàðóóíûã òóéëøðóóëàí õóóëáàðëàæ, ºâãºä äýýäñèéíõýý îþóíû ¿íýò ç¿éëñèéã äîðä ¿çýæ áàéãààä ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàíà. “Àéëààñ ýðýõýýð, àâäðàà óóäàë” ãýñýí ìîíãîë àðäûí ìýðãýí ¿ãèéã øàâü íàðòàà áàéí áàéí äàâòàí õýëíý. Õîæèì 1992 îíû ¯íäñýí õóóëèéí “Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí áèä: ...òºðò ¸ñ, ò¿¿õ, ñî¸ëûíõîî óëàìæëàëûã íàíäèãíàí ºâëºæ...” ãýñýí ãàéõàìøèãò ìºð¿¿ä Á.×èìèä áàãøèéí ¿çãýýð áè÷èãäñýí áèëýý. ÈÕ ÁÈ×ÃÈÉÍ Õ¯Í Á.×ÈÌÈÄ ÁÀÃØ Á.×èìèä áàãø Ìîíãîëûí õóóëü ç¿é ñóäëàëûí àãóó èõ áè÷ãèéí áóðõäûí íýã áèëýý. Ò¿¿íèé ýõ õýëýýðýý ìàø îéëãîìæòîé, òîäîðõîé, ëîãèê äýñ äàðààëàë, óÿëäàà õîëáîîòîé òóóðâèñàí îëîí á¿òýýë¿¿ä ¿å ¿åèéí õóóëü÷äàä ¿íýò ºâ áîëîí ¿ëäæýý. Áàãø ÿëàíãóÿà õóóëü ç¿éí íýð òîìü¸îíû óã ÿçãóóðûã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîõîä îíöãîé àíõààðàë òàâüäàã áàéëàà. Ìîíãîë óëñàä õóóëü ç¿éí íýð òîìü¸î ñóäëàëûí ñóóðèéã Á.×èìèä áàãø òàâüñàí áèëýý. 1970-ààä îíû ¿åèéí ØÓÀ-ûí íýãýí èõ ÷óóëãàíä èëòãýë òàâèõäàà Ìîíãîëûí èõ áè÷ãèéí äîëîîí áóðõäûí íýã, àêàäåìè÷ Á.Ðèí÷åí ãóàé – ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí õóóëü óíøèõààð áèä ñóð÷ áîëîâñðîõ, õºäºëìºðëºõ, àìðàõ, öàëèí õºëñ àâàõ, ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ... ãýñýí ýðõòýé ãýýä áàéõ þì. Õóóëü÷èä áîëîõëîîð òºðèéí ýðõ, èðãýíèé ýðõ, ýð¿¿ãèéí ýðõ, ñàíõ¿¿ãèéí ýðõ, ãàçðûí ýðõ ãýæ áè÷ýýä áàéõ áîëëîî. ×óõàìäàà ÿìàð, õý÷íýýí ýðõ ýäëýýä áàéãààãàà îéëãîõîî áîëèëîî ãýñýí áàéíà. Àãóó èõ ýíý ýðäýìòýí ìîíãîëûí õóóëü ç¿éí íýð òîìü¸îã ñàéòàð öýãöýëæ áîëîâñðóóëàõ îíöãîé øààðäëàãà ¿¿ññýíèéã èéíõ¿¿ àíõààðóóëñàí õýðýã áàéëàà. ¯¿íèé äàðàà Á.×èìèä áàãøèéí óéãàã¿é õººöºëäëºã, ñàíàà÷èëãûí ¿ð ä¿íä ìîíãîëûí õýë øèíæëýëèéí (Ý.Âàíäóé, ×îé. Ëóâñàíæàâ, Á.Ñîäíîì çýðýã) áîëîí õóóëü ç¿éí (Ð.Ã¿íñýí, Ä.Ï¿ðýâ, Ä.Äàðèéìàà çýðýã) ýðäýìòäèéí õàìòûí íºð èõ õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿íä îðîñ-ìîíãîë õóóëü ç¿éí íýð òîìü¸îíû òîëèéã çîõèîí

12


áîëîâñðóóëæ, “Óëñûí íýð òîìü¸îíû êîìèññûí ìýäýý” õýìýýõ öóâðàëûí 1978 îíû äóãààðò õýâëýí íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîñîí áèëýý. Ýë òîëü áè÷èã íü õóóëü ç¿éí íýð òîìü¸îíû ¿íäñýí ñóóðü áîëæ, öààøèä íýð òîìü¸îíû ñàí á¿ðä¿¿ëýõ, òîëü áè÷èã çîõèîõ ãàðûí àâëàãà, õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëñíîîð õóóëü ç¿éí íýð òîìü¸î ñóäëàëä äààöòàé á¿òýýë áîëñîí þì. Á.×èìèä áàãø õóóëü ç¿éí óõààíû äýä ýðäýìòýí ãîðèëñîí çîõèîëûíõîî õóðààíãóéã òýð ¿åä ìàíàé òýíõèìä çºâëºëòèéí ìýðãýæèëòýí áàãøààð àæèëëàæ áàéñàí Ì.È.Êóêóøêèí (õîæèì ÎÕÓ-ûí Óðàëûí Õóóëü ç¿éí Èõ Ñóðãóóëèéí ðåêòîð áîëñîí), Ò. Í.Ìîë÷àíîâà íàðûí ýðäýìòäýýð óíøóóëæ çºâëºãºº àâàõàä çºâëºëòèéí òýäãýýð ýðäýìòýí áàãø íàð ò¿¿íèé îðîñ õýëíèé áè÷ãèéí íàéðóóëãà ç¿éã ñàéí ýçýìøñýíèéã ìàãòàí øàãøèð÷ áàéñàí þì. Ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí óëñóóäûí íýðä ãàðñàí ýðäýìòäèéí Ìîñêâàä îðîñ õýëíýý õýâë¿¿ëñýí õàìòûí á¿òýýë - “Àäìèíèñòðàâòèâíîå ïðàâî” (Çàõèðãààíû ýðõ ç¿é) öóâðàëûí I áîòèéí “Ïðèíöèïû àäìèíèñòðàòèâíîãî ïðàâà” (Çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí çàð÷èì) õýìýýõ á¿ëãèéã îðîñ õýë äýýð Á.×èìèä áàãø áè÷ñýí áèëýý. Ýíý áîë òýð ¿åäýý îëîí óëñàä íýðä ãàðñàí ãàäààäûí ýðäýìòäèéí õàìòûí á¿òýýëä ìîíãîëûí õóóëü÷ ýðäýìòýí îðîëöñîí àíõíû òîõèîëäëûí íýãýí áèëýý. Á.×èìèä áàãø îëîí óëñàä àëäàðòàé ãàäààäûí çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí íýðä ãàðñàí ýðäýìòäýä èéíõ¿¿ õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí þì. Á.×èìèä áàãøèéã ÕÁÍÃÓ, ÀÍÓ, ßïîí, ÁÍÑÓ çýðýã óëñóóäûí ýðäýìòýä èõýä õ¿íäýëæ, õ¿ëýýí çºâøººðäºã áàéñíûã ìèíèé áèå ñàéí ìýääýã áèëýý.

Á.Øàðàâíÿìáóó, Á.Óðàíöýöýã, Ñ.Òºìºð, Ä.Ë¿íäýýæàíöàí ãýýä îëîí øàâü íàðàà ÌÓÈÑ-èéí áàãø áîëãîæ, òýä ÷ ºíººäºð ¿å ¿åèéí õóóëü÷äûí ýðõýì õ¿íäòýé áàãø áîëöãîîñîí áèëýý. Áàãø õ¿íèé ýðõýì ÷àíàð, ¸ñ ç¿éã øàâü íàðòàà áèåýðýý ¿ëãýðëýí õàðóóëäàã áàéñàí þì. Á.×èìèä áàãø áàãøèéíõàà àæèë ìýðãýæèëä ¿íýí÷ áàéæ, íàñàí ýöýñ õ¿ðòýëýý ÌÓÈÑèéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí çºâëºõ ïðîôåññîðîîð àæèëëàñàí. Á.×èìèä áàãø ìîíãîëûí ¿å ¿åèéí õóóëü-ýðäýìòäèéã áýëòãýõýä ¿íýëæ áàðøã¿é õóâü íýìýð îðóóëñàí þì. Ìîíãîëäîî õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû áîëîí áîëîâñðîëûí äîêòîðûí çýðýã õàìãààëñàí áàðàã á¿õ õ¿í ýíý ýðõýì õ¿íèé äýìæëýãýýð òèéì õýìæýýíä õ¿ðöãýýñýí þì. Ýðäìèéí çºâëºëèéí õóðàëäààíû ¿åä ò¿¿íèé àñóóñàí àñóóëòóóä, õýëñýí ø¿¿ìæ¿¿ä õàìãààëæ áóé ñýäâèéí õàìãèéí ãîë ýìçýã ÷óõàë àñóóäëûã õºíäñºí, øèíý ñàíàà äýâø¿¿ëñýí, öààøäûí ñóäàëãààíä íü ìàø èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã áàéñàíñàí. Áàãøèéí àñóóëòàä òýð áîëãîí ñýòãýëä íü íèéöòýë õàðèóëíà ãýæ îãò áàéõã¿é. Ýöýñò íü òýðáýýð äàíäàà äýìæñýí ñàíàë ºãíº. Õýðýâ òýð ãîðèëîã÷ áàãøèéí òàâüñàí àñóóëòûã óìàðòàëã¿é, ÷óõàì ÿìàð ñàíàà áàéñíûã òóíãààæ ÷àäñàí áîë öààøäàà õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõºä íü èõ õýðýã áîëäîã áàéëàà. Àíõ íàìàéã áàãø áîëîõîä òýíõèìèéí ýðõëýã÷èéí õóâèàð Á.×èìèä áàãø ìààíü “ÁÍÌÀÓ-ûí çàñàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿é” õè÷ýýë çààõûã íàäàä õàðèóöóóëñàí. Ýíý õè÷ýýëèéã çààõûí òóëä ñóäàëãààíû èõýýõýí ìàòåðèàë õóðèìòëóóëæ, ººðèéí áîëãîñîí. ¯¿íýýñ áîëñîí áîëîâ óó, áè àíõíû äèññåðòàöàà 1981 îíä “ÁÍÌÀÓûí ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é äýõ õîðèõ ÿëûí ¿ð íºëºº” ãýñýí ñýäâýýð áè÷èæ äóóñãàñàí. Ãýòýë áàãø ìààíü ìèíèé äèññåðòàöûí òàëààð ñîíñ÷õîîä – Àðàé ë äýíä¿¿ ÿâöóó ñýäýâ, àñóóäàë áàéíà ãýõýä íü òýð ¿åä óõààðààã¿é. Õîæèì óäòàë òóíãààí ýðãýö¿¿ëýí áîäîîä áàéõàä ÌÓÈÑ-èéí áàãø áàéæ, ÿàõûí àðãàã¿é àêàäåìèê áóñ õýðýãëýýíèé ñýäýâ ñîíãîñîí íü òîäîðõîé áîëñîí þì. Òýãýýä óäàëã¿é

ªÃªªÌªÐ ÑÝÒÃÝËÒÝÉ ÝÐÕÝÌ ÁÀÃØ Á.×èìèä áàãø Ìîíãîëûí õóóëü ç¿éí äýýä áîëîâñðîëûí èðýýä¿éí áàãø íàðûã áèëã¿¿í í¿äýýðýý îëæ òàíèí, áýëòãýí òºëºâø¿¿ëýõýä îíöãîé ã¿éöýòãýñýí þì. Ë.Áààñàí, Ñ.Íàðàíãýðýë, Æ.Àìàðñàíàà,

13


2015 ¹1 (51)

“ÁÍÌÀÓ-ûí Ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çàðèì àñóóäàë” ñýäâýýð öîî øèíýýð äàõèí äèññåðòàö áè÷èæ, ÇÕÓ-ä õàìãààëñàí áèëýý. Á.×èìèä áàãø ìîíãîëûí õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûã õºãæ¿¿ëýí áýõæ¿¿ëýõ ¿éëñýä èõ õóâü íýìýð îðóóëñàí õ¿í. Òýðáýýð õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð îëîí æèë èäýâõ ç¿òãýëòýé àæèëëàæ, ýíý áàéãóóëëàãûã õºë äýýð íü áîñãîñîí õ¿íèé íýã ÿàõûí àðãàã¿é ìºí. Á.×èìèä áàãø Ø¿¿õ ÿàìíû ñàéä, Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí äàðãà, Àðäûí Èõ Õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóóëèéí õýëòñèéí äàðãà, Óëñûí Áàãà Õóðëûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà çýðýã òºð çàñãèéí ºíäºð àëáà õàøèõäàà øàâü íàðàà áàéíãà äýâø¿¿ëæ, óäèðäàõ àæëûí äºð ñóóëãàñàí áèëýý. Æ.Àìàðñàíàà, Í.Æàíöàí, Ä.Ë¿íäýýæàíöàí, Ñ.Òºìºð, Ë.Õàíãàé, Í.×èíáàò... ãýýä îëîí øàâü íàðûíõ íü íýðèéã äóðäàæ áîëíî. Á.×èìèä áàãø Óëñûí Áàãà Õóðëûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð àæèëëàæ áàéõäàà 1991 îíä Çàñãèéí ãàçðûí äýðãýäýõ ñóäàëãààíû òºâä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíààð àæèëëàæ áàéñàí íàìàéã Óëñûí Áàãà Õóðëûí äýðãýä áàéãóóëàãäñàí Òºð, íèéãýì ñóäëàëûí Àêàäåìèéí (îäîîãèéí óäèðäëàãûí Àêàäåìè) ñóðãàëò, ýðäýì øèíæèëãýý õàðèóöñàí äýä çàõèðëààð òîìèëîí äýâø¿¿ëæ áàéñàí áèëýý. Ýíý àëáàí òóøààëààñ ìèíèé áèå 1992 îíû ÓÈÕ-ä ãèø¿¿íýýð íèéñëýëèéí Áàÿíãîë ä¿¿ðãýýñ ñîíãîãäîí áàãøòàéãàà íýã èõ õóðàëä äºðâºí æèë õàìò àæèëëàõ àçòàé çàâøààí òîõèîñîí þì.

ñýòãýëýý çîðèóëàí 1992 îíû ¯íäñýí õóóëèéí ýõ áàðèã÷ áîëñîí áèëýý. Òýðáýýð “Ìèíèé ñàíààã çîâîîäîã ãàíöõàí ç¿éë áèé. Çîðèóä õýëüå. Õàð óõààí, ìóõàð äàéðàëòààð ¯íäñýí õóóëèà ñ¿éòãý÷èõ áèé” (ªíººäºð ñîíèí. 2004.1.13, №009 (2053), 3-ð í¿¿ð) õýìýýí áè÷èæ ¿ëäýýñíèéã áè äàõèí äàõèí óíøèæ ñóóíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ýðõ áàðèã÷ óëñ òºðèéí õ¿÷í¿¿ä óëñ îðíû õºãæèë äýâøèë ìóõàðäàëä îðñíûã ¯íäñýí õóóëü ðóó óëàéì öàéì ÷èõýõ áîëëîî. Á¿ð ñ¿¿ëäýý øèíý Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõûí ºìíº ÓÈÕ-ä ñóóäàëòàé ýðõ áàðèã÷ óëñ òºðèéí íàìóóäûí òîõèðîëöîî ¯íäñýí õóóëüä çààâàë ººð÷ëºëò îðóóëíà ãýñýí çºâøèëöºëä õ¿ðýâ. Ýíý áîë õóóìãàé, ìàãàäã¿é óëñ îðîíä òààâàðëàõûí àðãàã¿é àþóë í¿¿ðë¿¿ëæ áîëîõ áîë÷èìã¿é àëõàì áàéæ ìýäíý. Ýíý òóõàéä “Ýðõ òóøààë, ýäèéí çàñãèéí ñîíèðõîëäîî õºòëºãäñºí óëñ òºðèéí òîäîðõîé á¿ëýã ýðõ ìýäýë, íî¸ðõëîî ìºíõëºõ ãýñýí ÿâöóó õàíäëàãààð ¯íäñýí õóóëèà ººð÷ëºõ ãýñýí ýðìýëçýë, îðîëäëîãî öóõàëçóóëñààð áàéõ áîëíî ãýäãèéã õîðìûí òºäèé ÷ ìàðòàæ áîëîõã¿é” (Á.×èìèä ¯íäñýí õóóëèéí ìýäëýã.., Óëààíáààòàð., 2008, 27 äàõü òàë) ãýæ Á.×èìèä áàãø ìààíü ñýðýìæë¿¿ëýí áè÷èæ ¿ëäýýæýý. Á.×èìèä áàãø ¯íäñýí õóóëüä ººð÷ëºëò îðóóëàõ ãýýä áàéãàà øàëòãààíûã “Óëñ òºðèéí õ¿ðýýí äýõ ýðõ ìýäýë, áàÿëàãò øóíàñàí õóâü õ¿í, õýñýã áóñàã á¿ëýãëýë Ìîíãîë îðíû àðä÷èëñàí õºãæëèéí çàìä ó÷èðñàí ýëäýâ áýðõøýýë, çàñàã òºðèéí äýýä öóâààíû àëäàà, äóòàãäëûã äàëèìäóóëàí ò¿¿íèé øàëòãààí á¿õýí õóâü õ¿í áîëîí áèå õ¿íä áèø “¯íäñýí õóóëüä áàéãàà” ìýòýýð ã¿òãýí ãóéâóóëàõ áîëîâ” (“Àðä÷èëñàí ¯íäñýí õóóëü 20” ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðëûí èëòãýë.., Óëààíáààòàð., 2012, 12 äàõü òàë) ãýæ áè÷èæ áàéæýý. Äîêòîð Á.×èìèä áàãøèéí õèéñýí ýíý ä¿ãíýëò øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé áîëîõûã 1999 (2000) îíä ÓÈÕ àðä ò¿ìíýýñýý äàëäóóð, õóéâàëäààíû æóðìààð ãýâ ãýíýò ¯íäñýí õóóëüä îðóóëñàí, îëîí

Á.×ÈÌÈÄ “ÌÈÍÈÉ ÑÀÍÀÀÃ ÇÎÂÎÎÄÎÃ ÃÀÍÖÕÀÍ Ç¯ÉË ÁÈÉ” Ìîíãîë óëñ õºãæëèéíõºº íèéãýìóëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîãîî ýðñ îãöîì ººð÷èëñºí 1990-ýýä îíû ýõýíä óëñ îðíû íºõöºë áàéäëûã òîãòâîðæóóëàõàä øèíý ¯íäñýí õóóëèéã áîëîâñðóóëæ áàòëàõ ÿâäàë óñ àãààð øèã íýí øààðäëàãàòàé áîëñîí áèëýý. Ýíý ÷óõàë ¿éëñýä Á.×èìèä áàãø ¿íýëæ áàðøã¿é õóâü íýìýð îðóóëæ, áèå

14


íèéòýä “äîðäîõûí äîëîîí íýìýëò” õýìýýí íýðøñýí ººð÷ëºëò õàðóóëñàí þì. Äîêòîð Á.×èìèä ¯íäñýí õóóëüä îðóóëñàí ýë íýìýëòèéí òàëààð “Õóóëèéã ýëäâýýð ãóéâóóëààä áàéãàà óëñ òºð÷èä, óëñ òºðèéí õ¿÷í¿¿äèéí áóñàðìàã, áàëìàä ÿâäëûã ¯íäñýí õóóëèéí õÿìðàë ãýõã¿é. Õÿìðàëûí öààä ýõ íü ¯íäñýí õóóëüä õèéñýí 2000 îíû ººð÷ëºëò þì ø¿¿” (¯íäýñíèé øóóäàí ñîíèí. 2013.1.14. №0010 (1649), 5-ð í¿¿ðò) ãýæ áè÷ñýí áàéäàã. Ìèíèé áèå ¯íäñýí õóóëüä îðóóëñàí “äîðäîõûí äîëîîí íýìýëò”-ä ýðäýìòíèé õóâèàð çàäëàí øèíæèëãýý õèéãýýä õýðýâ ýäãýýð íýìýëòèéã íýí äàðóé õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõã¿é áîë ìàíàé óëñûí õºãæëèéí çàìä íîöòîé ñºðºã ¿ð äàãàâàð ó÷ðóóëàõ þì áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðýýä, “ýðäýìòýí õ¿íèé ¸ñ ç¿éä ¿íýí÷ áàéæ, ìèíèé àìüäðàëûí öààøäûí çàìä òîõèîëäîõ óëñ òºðèéí ýëäýâ õýëìýãä¿¿ëýëòèéã íýð òºðòýé äàâàí òóóëàõ òýñâýð õàòóóæèë õ¿ðýëöýõ áàéõ” ãýæ áîäîîä àðãà áóþó ¯íäñýí õóóëèéí Öýöýä õàíäñàí áèëýý. ¯íäñýí õóóëèéí öýö ìàø íóõàöòàé, øóäàðãààð àâ÷ ¿çýæ, á¿ðýí ýðõèéíõýý äàãóó õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí áèëýý. Õàðàìñàëòàé íü 2000 îíû ñîíãóóëèàð á¿ðäñýí ÓÈÕ îëîíõîîðîî õàð ìóéõðààð ç¿òãýæ, ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýãýýòýé øèéäëèéã ¿ë òîîìñîðëîí õ¿ëýýæ àâààã¿é þì. Ãýòýë ºíººäºð õóðöààð ÿðèãäààä áàéãàà “äàâõàð äýýë”-èéí àñóóäàë îäîîãîîñ 15 æèëèéí ºìíº íààøòàé øèéäâýðëýãäýõ “àëòàí áîëîìæ” èéíõ¿¿ àëäàãäñàí. Èëòãýëèéíõýý ýíý õýñãèéã Á.×èìèä áàãøèéíõàà “¯íäñýí õóóëü ººð÷ëºõ ¿¿ ãýýä ÿðèàä ñóóõûí îðîíä óã õóóëèéíõàà ¿çýë áàðèìòëàëûã áóñàä õóóëüä òîäðóóëæ, óëñ îðíû àìüäðàëûí á¿õ õ¿ðýýíä øèíýòãýëèéã øóóðõàé õèéõ, ã¿íçãèéð¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà“ (Çóóíû ìýäýý ñîíèí. 2001.1.11, №9 (895) 3-ð í¿¿ð), “¯íäñýí õóóëèéã ºíºº ìàðãààøã¿é ººð÷ëºõ ãýýä áàéõ øààðäëàãàã¿é. Òýãýõ þì áîë õýäýí æèëèéí àæèë ÷èíü äºíãºæ òîãòñîí, áèåæèæ áýõæýýã¿é òîãòîëöîî ÷èíü íóðæ óíààä ãîðüã¿éòíý.

Åðºíõèéëºã÷èéí çàñàãëàëòàé áîëü¸î ãýâýë ãàíöõàí ò¿¿íèé òóõàé áèø õóóëü òîãòîîõ, ø¿¿õ, ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí òºâ, îðîí íóòãèéí á¿õ áàéãóóëëàãûí òóõàé á¿ëýã, îðîí íóòãèéí á¿õ áàéãóóëëàãûí òóõàé á¿ëýã, çààëòûã õºíäºíº. Èéì ñóóðü ººð÷ëºëòèéã íýã õî¸ðõîí íàì õèéæ áîëîõã¿é áîëîâ óó ãýæ áîäíî“ (ªíººäºð ñîíèí. 2001.4.11, 7-ð í¿¿ð) ãýæ áè÷ñýíýýñ ººðººð ºíäºðëºõ ñàíàà íàäàä òºðñºíã¿é. Á.×ÈÌÈÄ “ØÓÄÀÐÃÀ Õ¯Ì¯¯Ñ ØÓÄÀÐÃÀ ÇÀÑÃÈÉÃ ÁÈÉ ÁÎËÃÎÍÎ” (Ä¯ÃÍÝËÒÈÉÍ ÎÐÎÍÄ) Á.×èìèä áàãø áîë ìîíãîëûí õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààí áà ýðõ ç¿éí èõ äýýä áîëîâñðîëûí õàãàñ çóóí (19642013) æèë øàõàìä õóðèìòëàãäñàí äàâòàãäàøã¿é, îþóíû ¿íýò “ºâ” áîëñîí ýðõýì õ¿ì¿¿í ìºí. “Òà áóðóóòíûã ãýñãýýæ, áóçðûã àðèëãàÿ ãýâýë þóíû ò¿ð¿¿í ¯íäñýí õóóëèà ìóó÷ëàõàä áóñ, õàðèí ò¿¿íèéã òàéëáàðëàí òàíèóëæ, áèåë¿¿ëýõ àæëûã ãàçàð ñàéã¿é ýðõýëæ ñóóãàà îëîí øàòíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîí áÿñàëãààðàé. Õóóëüä áèø õ¿íä ë ó÷èð íü áèé äýã” (Á.×èìèä ¯íäñýí õóóëèéí ìýäëýã.., Óëààíáààòàð., 2008, 24 äýõ òàë) ãýæ Á.×èìèä áàãø ìààíü áè÷ñýí áèëýý. Áàãøèéí “Ãýì íü õóóëüäàà áèø õ¿íäýý” (Á.×èìèä Ñîíãóóëüä ñóðàëöàõóé.., Óëààíáààòàð., 2008, 255 äàõü òàë) ãýñýí àãóó ñàíàà áèäíèé ¸ñ ñóðòàõóóíã¿é (¨ñ ñóðòàõóóíû òàëààð Ñ.Íàðàíãýðýë ×èíãèñ õààíû ¸ñ ñóðòàõóóí-ýðõ ç¿éí øàñòèð.., Óëààíáààòàð., 2014 íîìîîñ òîäðóóëæ ¿çíý ¿¿), øóäàðãà áóñ áàéäëààñ áîëæ, íèéãìýý õóóëèàð çîõèõ ¸ñîîð óäèðäàæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðñýí ãýäãèéã õýëýýä áàéãàà þì ø¿¿. Ìèíèé áèå ýíý èëòãýëèéí ä¿ãíýëòèéã áè÷èõ ãýæ íýã èõ çîâñîíã¿é õàðèí “Øóäàðãà õ¿ì¿¿ñ øóäàðãà çàñãèéã áèé áîëãîíî” (Á.×èìèä Ñîíãóóëüä ñóðàëöàõóé.., Óëààíáààòàð., 2008, 290 äýõ òàë) õýìýýí Á.×èìèä áàãøèéí áè÷ñýíýýð òºãñãºõººð øèéäýâ.

15


2015 ¹1 (51)

ÏÀÐËÀÌÅÍÒÛÍ ÒªÑÂÈÉÍ Á¯ÐÝÍ ÝÐÕ: ÕßÍÀËÒ, ÒÝÍÖÂÝÐ, ÒªÑªÂ ÁÀÒËÀÕ ÄÝÃ

äóíäàä çóóíû ¿åèéí óëàìæëàëààñ ¿¿ñýëòýé.2 XIV çóóíû ýõýí ¿åýñ ýõëýí Àíãëèéí ïàðëàìåíòààñ ãàðãàæ áóé “íèéòèéí” ãîìäëûã ýçýí õààíààð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëæ õýëýëöýõ ñàíàëûí õàðèó íºõöºë áîëãîæ àíõ ýíýõ¿¿ “ò¿ðèéâ÷íèé” á¿ðýí ýðõýý àøèãëàäàã áàéâ.3 1341 îíä III Ýäâàðä õààí á¿õ íèéòèéã õàìàðñàí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ, õàðèóöëàãà òîîöîõîîñ áóñàä òîõèîëäîëä ïàðëàìåíòûí çºâøººðºëã¿éãýýð àëèâàà òºëáºðèéã èðãýäýä íîãäóóëàõã¿é áàéõûã çºâøººðñíººð ïàðëàìåíòûí ýíýõ¿¿ á¿ðýí ýðõ áàòàëãààæñàí þì. ¯¿ãýýð çîãñîõã¿é Àíãëèéí ïàðëàìåíò íü èðãýäýýñ öóãëóóëñàí ìºíãèéã õýðõýí çàðöóóëæ áàéãààä àíõààðëàà õàíäóóëæ èðñíèé õàìãèéí ýõíèé æèøýý áîë XIV çóóíä ïàðëàìåíòààñ òîìèëîãäñîí êîìèññàðóóä òàòâàð õóðààã÷äûí òîîöîîíä øàëãàëò õèéæ, ìºíãº äóòààñàí òºðèéí àëáàí õààã÷äûã Òºëººëºã÷äèéí òàíõèìààñ ÿëëàæ, Ëîðäûí òàíõèì õýðãèéã øèéäâýðëýæ áàéñàí ÿâäàë þì. Ïàðëàìåíòûí ò¿ðèéâ÷íèé á¿ðýí ýðõ íü èéíõ¿¿ ààæìààð íýìýãäýæ, XVI çóóíä Òþäîð õààí óëñ òºðèéí áîëîí øàøíû òýìöýëäýý øààðäëàãàòàé õºðºíãº öóãëóóëàõäàà ïàðëàìåíòààñ äýìæëýãèéã õ¿ñýæ áàéñàíòàé õîëáîîòîéãîîð óëàì áýõýæñýí áàéíà. Æèøýýëáýë, VIII Õýíðè õààí Ðîìòîé õèéõ òýìöýëäýý ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã àâñíûõàà õàðèó áîëãîí ïàðëàìåíòàä áîäëîãûí ÷èãëýëèéí õóóëü òîãòîîìæèéã ãàðãàõ ýðõèéã øèëæ¿¿ëýí ºã÷ áàéâ.4 Èéìä õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãààñ

Óëñûí Èõ Õóðëûí Òàìãûí ãàçðûí Õóóëü ç¿éí ¿éë÷èëãýýíèé õýëòñèéí àõëàõ çºâëºõ (LL.M) Ï.Àìàðæàðãàë

Àðä íèéòèéí ýðõ àøãèéã òºëººëºí áàòàëñàí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé õºðºíãèéã öóãëóóëàõ, çàðöóóëàõ ýðõ ìýäëèéã õóóëü òîãòîîã÷ íü ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãàä îëãîäîã. Èéíõ¿¿ õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé õºðºíãèéã õýðõýí á¿ðä¿¿ëýõ, ò¿¿íèéã õýðõýí çàðöóóëàõûã çààõ, áèåëýëòèéã íü øàëãàõ àæèëëàãàà áîë ïàðëàìåíòûí õÿíàëò, øàëãàëòûí á¿ðýí ýðõèéí õàìãèéí ãîë õýñýã áàéäàã. Ýíýõ¿¿ á¿ðýí ýðõýý ïàðëàìåíò õýð çîõèñòîé õýðýãæ¿¿ëñíýýñ íèéòèéí ýðõ àøãèéã òºëººëºí ãàðãàñàí øèéäâýð íü ýäèéí çàñãèéí õóâüä áîäèòîé õýðýãæèõ ýñýõ íü õàìààðàëòàé áàéäàã. Òºñâèéí á¿ðýí ýðõèéí ¿íäýñëýë Ýçýí õààí íü ïàðëàìåíòûí çºâøººðºëã¿éãýýð øèíýýð òàòâàð õóðààõûã õîðèãëîñîí æóðìààñ òºñâèéí ýðõèéí àñóóäàë ãàð÷ èðñýí.1 Ýíýõ¿¿ ýðõ ìýäëèéã “ò¿ðèéâ÷íèé” á¿ðýí ýðõ õýìýýí íýðëýäýã áºãººä Àíãëè óëñàä ýçýí õààí íü àëáà ãóâ÷óóðàà íýìýõäýý îëîí íèéòèéí çºâøººðëèéã àâàõûí òóëä òàéæ, ÿçãóóðòíóóäûã öóãëóóëäàã áàéñàí

Магна Харт. Орч: П.Амаржаргал. Хянасан Н.Л¿ндэндорж (2012) 23 дэх тал 3 Rick Stapenhurst. The Legislature and the Budget (2004) The World Bank 4 Rick Stapenhurst. The Legislature and the Budget (2004) The World Bank 2

1 John Adler. General principles of constitutional and administrative law. Fourth edition (2002) 275p

16


çàñãèéí ãàçàðò òàâèõ õÿíàëòûí õàìãèéí ãîë õýñýã íü òºñâèéí õÿíàëòûí ýðõ ìýäýë áàéäàã. Ïàðëàìåíòûí òºñâèéí á¿ðýí ýðõ íü àíõ ýçýí õààíû ýðõ ìýäëèéã õÿçãààðëàõ, õóâààðèëàõ ãîë õýðýãñýë áîëîí ¿¿ññýí áîëîâ÷ îð÷èí ¿åèéí òºëººëëèéí àðä÷èëëûí òîãòîëöîîíä ïàðëàìåíòûí òºñâèéí ýðõèéí ìºí ÷àíàð áîëîí ººð÷ëºãäæýý. Ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí ºðãºí õ¿ðýýíèé ñóäëàãäàõóóí áîëîõ òºñâèéí òóõàé îéëãîëòûã á¿õ òàëààñ íü øèíæëýí ñóäëàõ ÿâäàë ýíý ñóäàëãààíû çîðèëãî áèø ó÷ðààñ ýíý õýñýãò òºñâèéí òàëààðõ ïàðëàìåíòûí ýðõ ìýäëèéã àðä÷èëëûí ãîë èíñòèòóö, õóóëü ç¿éí òàëààñ íü àâ÷ ¿çíý. Òºñâèéã ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ áàéãóóëëàãûí òîäîðõîé õóãàöààíû îðëîãî, çàðëàãûí òîîöîîëîë, òîäîðõîé çîðèëãîä çîðèóëàãäàí õóâààðèëàãäñàí íèéò ìºíãºí ä¿í ãýæ òîäîðõîéëäîã.5 Ò¿¿í÷ëýí òºñâèéã ýðõ á¿õèé ýòãýýäýýñ áàòàëæ, ãàðûí ¿ñãýý çóðñàí èðýýä¿éä îðîõ îðëîãî, çàðöóóëàõ çàðëàãûí òîîöîîëîë ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéäàã.6 Óëñûí òºñºâ íü îëîí íèéòýýñ öóãëóóëæ, òýäíèé ýðõ àøãèéí òºëºº õóâààðèëæ çàðöóóëàõ çîðèëãî á¿õèé äàõèí õóâààðèëàëòûí îðëîãî, çàðëàãûí òýíöýë, îëîí íèéòèéã õàìàðñàí ãîë àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä øààðäëàãàòàé ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð áàéäãààðàà òºñºâ ãýñýí åðºíõèé îéëãîëòîîñ îíöëîãòîé. Òàòâàð, òºðèéí ºì÷èéí áóñàä îðëîãîîñ òºñºâ á¿ðäýõ òóë ýíýõ¿¿ íèéòèéí ñàíãèéí, çàðèìäàà “õýíèé ÷ áèø” ìºíãºíººñ òîäîðõîé á¿ëýã, õýñýã ýñõ¿ë îðîí íóòàã çýðýã ýòãýýä¿¿ä õ¿ðòýõ áîëîìæ õàðüöàíãóé íýýëòòýé ó÷ðààñ õýí èë¿¿ àâñàí íü õîæèõ æàìòàé ìýò õàðàãäàíà. ¯¿íýýñ áîëæ õóâèéí õºðºíãºòýé õàðüöóóëàõàä íèéòèéí ìºíãèéã áóðóó õóâààðèëàõ, ¿ð àøèãã¿é çàðöóóëàõ ýðñäýë ºíäºð áîëäîã ó÷ðààñ

ýíý ýðñäýëèéã áàãàñãàõàä òºñâèéí èë òîä áàéäàë, õÿíàëò ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çäýã.7 Òºñâèéã á¿ðä¿¿ëýõ, çàðöóóëàõ çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãàà íü àëèâàà õÿíàëòààñ ãàäóóð áàéâàë äóð çîðãî, àâèëãà öýöýãëýí õºãæèõ ¿íäýñ á¿ðäýõ ó÷ðààñ ñàíõ¿¿ãèéí õÿíàëò çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ãýæ îð÷èí ¿åèéí ñóäëàà÷èä òºñºâ áàòëàõ ýðõ ìýäëèéí ¿íäýñëýëèéã òîäîðõîéëäîã.8 Èéíõ¿¿ òºñâèéã áàòëàõ, õÿíàõ ¿éë ÿâöàä èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà çýðýã îëîí ÿíçûí èíñòèòóò îðîëöäîã. ßëàíãóÿà, áàéãàëèéí áàÿëàã èõòýé îðíû õóâüä òàòâàðûí áîäëîãî áîëîí îðëîãîä èðãýíèé íèéãìèéí ç¿ãýýñ õÿíàõ ÿâäàë íýìýãäýæ áàéãàà.9 Ãýõäýý ýäãýýð àðä÷èëëûí îðîëöîã÷äûí äîòðîîñ àðä ò¿ìíèéã õóóëü ¸ñîîð òºëººëºõ á¿ðýí ýðõèéã îëæ àâñàí ïàðëàìåíòûí îðîëöîî, õÿíàëò íü èë¿¿ “õóóëü ¸ñíû” áºãººä àëáàí ¸ñíû áàéäàã. /Õ¿ñíýãò 1èéã ¿çíý ¿¿/ ßàãààä èéì áàéäãèéã ýíý õýñýãò õýëýëöýõ þì. Ïàðëàìåíò òºñºâ áàòëàõ îíöãîé ýðõ Îðëîãî, çàðëàãûí òîîöîîëîë, òºëºâëºëò ãýäýã óòãààðàà òºñâèéã òºëºâëºæ, áîëîâñðóóëàõ íàðèéí ìýðãýæëèéí, òåõíèê àæèëëàãààã ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãà ã¿éöýòãýäýã íü íýãýíò òîãòñîí ïðàêòèê áèëýý.10 Òºñâèéí ýõ ¿¿ñâýð íü àðä ò¿ìýí áóþó îëîí íèéòèéí õàëààñíààñ ãàðàõ òàòâàðûí ìºíãº áàéäàã òóë íèéòèéí ñàíä õýí ÿìàð õýìæýýãýýð îðóóëæ, õýíä ÿìàð õýìæýýãýýð çàðöóóëàõ òóõàé øèéäâýðèéã àðä ò¿ìíèéã òºëººëæ ïàðëàìåíò áàòàëäàã íü ïàðëàìåíòûí òºñºâ áàòëàõ ýðõ ìýäëèéí ¿íäýñ áîëíî. Carlos Santiso. Budget institutions and fiscal responsibility: Parliaments and the political economy of the budget process in Latin America (2005) IBRD, World Bank 8 Ian Lieneri. Who controls the budget: The legislative or executives (2005) IMF working paper 9 Carlos Santiso. Budget institutions and fiscal responsibility: Parliaments and the political economy of the budget process in Latin America (2005) IBRD, World Bank 10 Parliament and democracy in the twenty-first century: A guide to good practice (2006) IPU 120 7

Black’s law dictionary. Editor in chief Bryan A. Garner. Eighth edition (2005) 207p 6 В.И.Даль. Толковый словарь живого великорусского языка (2011) Москва 158 ст 5

17


2015 ¹1 (51)

Õàðèí ïàðëàìåíòûí òºñºâ áàòëàõ á¿ðýí ýðõèéí òàëààð õî¸ð ÿíçûí ¿çýë áîäîë áàéäàã. Íýã õýñýã íü òºñºâò ïàðëàìåíòûí îðîëöîî èõ áàéõûí õýðýýð òºñâèéí çàðëàãà íýìýãäýõ, òºëºâëºëò ñóëàðäàã ó÷ðààñ òºñºâ áàòëàõ á¿ðýí ýðõèéã çàñãèéí ãàçàðò òºâëºð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé11 ãýæ ¿çäýã áîë, íºãºº õýñýã íü òºñâèéí ñàíõ¿¿ãèéí óäèðäëàãûí èë òîä áàéäàë, òàéëàãíàõ ïàðëàìåíòûí îðîëöîî ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çäýã.12 Õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà íü òºñºâ áàòëàõàä õýò èõ îðîëöâîë íèéòèéí çàðäëûã íýìýõ, òàòâàðûã áàãàñãàõ ó÷ðààñ òºñâèéí àëäàãäàë áîëîí óëñûí ºðèéã íýìýãä¿¿ëýõ ýðñäýë ¿¿ñãýõ ¿çýãäëèéã ñóäëàà÷èä òºñâèéí ñàõèëãà áàòòàé õîëáîí òàéëáàðëàäàã. Òºñâèéí ñàõèëãà áàò ãýäýã íü òºñâèéí çàðëàãûã îðëîãîîñ èë¿¿ã¿é áàéõààð ýäèéí çàñãèéí òîîöîî ñóäàëãààòàé òîäîðõîéëæ, òîãòñîí æóðìûí äàãóó çàðöóóëàõûã õýëäýã. Òîäðóóëáàë, áàãà òàòâàð õóðààæ, èõ çàðäàë ãàðãàõ óëñ òºðèéí àìëàëò, óëñ òºð÷äèéí äóð çîðãûã õÿçãààðëàõ áîëîìæ õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãàä áàãà áàéäàã ó÷ðààñ òºñâèéã òºëºâëºõ á¿ðýí ýðõýý çàñãèéí ãàçàðò øèëæ¿¿ëäýã ãýæ Àëëåí Øåê òàéëáàðëàæýý.13 Èéíõ¿¿ õóóëü òîãòîîã÷èéí ç¿ãýýñ òºñâèéí á¿ðä¿¿ëýëò, õóâààðèëàëòûí ýðõ ìýäëýý çàñãèéí ãàçàðò øèëæ¿¿ëñíýýð òºñâèéí òºâëºðºë áèé áîëäîã. Àíãëè çýðýã ¿éëäâýðæñýí óëñ îðíóóäûí õóâüä òºñâèéã á¿ðä¿¿ëýõ ¿éë ÿâöàä ïàðëàìåíòààñ òàâèõ õÿíàëò áàãàñàõûí õýðýýð òºñâèéí õýìæýý áàãàñàõ õàíäëàãà áàéãààãààñ òºñâèéí òºâëºðëèéí ñàéí æèøýý ãýæ ¿çäýã áàéíà. Èéíõ¿¿ òºñâèéí òºâëºðºë íü ñàõèëãà áàòûã ñàéæðóóëàõ, òºñâèéí óÿí õàòàí õóâààðèëàëòûã íýìýãä¿¿ëäýã ñàéí òàëòàé ÷ èë òîä áàéäëûã áóóðóóëàõ, íèéãìèéí íýãäñýí

áîäëîãûã àëäàãäóóëàõ ýðñäýëèéã Èéìä òºñºâ äàãóóëäàã áàéíà.14 áàòëàõàä ïàðëàìåíò èäýâõòýé îðîëöîõ íü òºñâèéã àðä ò¿ìíèé ç¿ãýýñ õ¿ëýýí çºâøººðºõ, íýýëòòýé áàéäëûã õàíãàõ, òºñâèéã íèéãýì óëñ òºðèéí áîäëîãîòîé óÿëäóóëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí òàéëàãíàë, èë òîä áàéäàë, õÿíàëò, òýíöâýð, áîäëîãûí íýãäìýë áàéäëûã õàíãàõ àñóóäàë àðä÷èëàëä øèëæèæ áóé òîãòîëöîîíä ÷óõàë ó÷ðààñ õºãæèæ áàéãàà îðíóóäûí õóâüä ñàíõ¿¿ãèéí ñàõèëãà áàòûã õàíãàõààñ èë¿¿òýé ïàðëàìåíòûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõýä èë¿¿ àíõààðäàã ¿çýãäýë áàéíà. Æèøýýëáýë, Ëàòèí àìåðèêèéí óëñóóäàä õèéñýí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí ñóäàëãààãààð ã¿éöýòãýõ çàñàãëàë òºñâèéí ïðîöåññîä äàâàìãàéëæ, ïàðëàìåíò íü “rubber stamp”15 øèéäâýð ãàðãàäàã, óëñ îðíóóäûí õóâüä õóóëèéí çàñàãëàë ìóó áàéäàã ãýñýí ñóäàëãàà ãàðñàí áàéäàã.16 Çºâõºí øèëæèëòèéí òºäèéã¿é, àðä÷èëëûí ¿íýò ç¿éë¿¿äèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí ãàçàðò ïàðëàìåíòûí òºñºâò ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã èäýâõæ¿¿ëýõ õàíäëàãà áàéäàã. Æèøýýëáýë, Ôðàíö óëñûí ¯íäýñíèé õóðàë íü òºñâèéí òîìîîõîí øèíýòãýëèéã ýõë¿¿ëæ, ïàðëàìåíòûí õÿíàëòûã ºðãºæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð òºñâèéã äàõèí àíãèëñàí áàéäàã. Õºãæèæ áàéãàà îðíóóäûí õóâüä ìºí ýíý õàíäëàãà õ¿÷òýé àæèãëàãäàæ, àðä÷èëëûã áýõæ¿¿ëýõ õ¿ðýýíä òºñºâ áàòëàõ ¿éë ÿâöàä õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëñíèéã “òºñâèéí àêòèâèçì” õýìýýí ¿çäýã áàéíà. Ýíýõ¿¿ òºñâèéí àêòèâèçì õýìýýõ ¿çýãäëèéã ýäèéí çàñàã÷èä áîëîí íýð íºëºº á¿õèé ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãóóä õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãààñ òºñâèéí ñàõèëãà áàòûã ñóëðóóëàõ ¿ð äàãàâàðòàé 14 Carlos Santiso. Budget institutions and fiscal responsibility: Parliaments and the political economy of the budget process in Latin America (2005) IBRD, World Bank 15 “Rubber stamp” нь аливаа асуудлыг хэлэлцэлг¿й, шийдвэрийг хэлбэрийн тºдий гаргах явдлыг илэрхийлдэг нэр томьёо. 16 Carlos Santiso. Budget institutions and fiscal responsibility: Parliaments and the political economy of the budget process in Latin America (2005) IBRD, World Bank

Alesina ets. Budget institutions and fiscal performance in Latin America (1999) IDB OCE Working paper 394 12 Carlos Santiso. Budget institutions and fiscal responsibility: Parliaments and the political economy of the budget process in Latin America (2005) IBRD, World Bank 13 Мºн ºг¿¿лэл 11

18


ãýæ àíõààðóóëñíûã ñóäëàà÷èä ýñýðã¿¿öýæ òºñâèéí çàðäëûã õýòð¿¿ëæ áàéãàà ãàíö øàëòãààí íü õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà áèø, õàðèí ÷ Çàñãèéí ãàçðûí õàðèóöëàãàã¿é çàðöóóëàëòûã ïàðëàìåíò õÿçãààðëàõ ¸ñòîé ãýñýí áàéäàã.17 Õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãààñ òºñºâ áàòëàõ äàðààãèéí ãîë øàëòãààí áîë íèéòëýã àøèã ñîíèðõëûã òºëººëºí òºñâèéã õýëýëöýõýä îëîí íèéòèéí îðîëöîîã èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýíä õàíãàæ, ¿íäýñíèé çºâøèëöëèéã áèé áîëãîõ ¿¿ðýãòýé íü õîëáîîòîé. Òîäðóóëáàë, òºñâèéã õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãàä õýëýëöýõ ÿâöàä áèçíåñèéí á¿ëã¿¿ä, ýðäýìòýä, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä, áîäëîãûí á¿ëã¿¿ä áîëîí íèéãìèéí áóñàä èäýâõòýé îðîëöîã÷äûí ç¿ãýýñ ãàðãàæ áóé óëñûí ñàíõ¿¿ã õýðõýí çàðöóóëàõ òàëààð ãàðãàæ áóé ¿çýë áîäëûã íýýëòòýé, èë òîä õýëýëöýõ áîëîìæ á¿ðääýã. Èéì ó÷ðààñ òºñºâ áàòëàõ ýðõ íü ïàðëàìåíòûí á¿ðýí ýðõèéí íýã ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëæ íýãýíò òîãòñîí þì. Ãàãöõ¿¿ óã ýðõ ìýäëèéí õýð èäýâõòýé ýñõ¿ë õýëáýð òºäèé õýðýãæ¿¿ëýõ ýñýõýä òîäîðõîé íºõöºë áàéäëóóä íºëººëºõèéã äàðààãèéí õýñýãò àâ÷ ¿çíý.

Õàðèí èõýíõ ïàðëàìåíòûí òîãòîëöîîíä çàñãèéí ãàçðûí áîëîí òºðèéí òýðã¿¿íèéã ÿëãààòàé ãýæ ¿çäýã, õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãà õîîðîíäûí ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëò íàðèéí çààãäààã¿é òîäîðõîé áóñ áàéäàã. 19 ¯¿íèé íýã èëðýë íü ïàðëàìåíò òºñâèéã áàòëàõã¿é áîë çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýýã¿é ãýæ ¿çýí çàñãèéí ãàçàð îãöðîõ, ýñõ¿ë ã¿éöýòãýõ çàñàãëàë íü ïàðëàìåíòûã òàðààæ ñîíãóóëü çàðëàõ ýðõòýé áîëäîã. Æèøýýëáýë, Àíãëèéí âåñòìèíèñòðèéí òîãòîëöîîíä ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí òýðã¿¿í íü ýðõ áàðèã÷ íàìûí óäèðäàã÷ áàéäãààðàà òºñâèéí á¿ðýí ýðõ ìàø õ¿÷òýé, ïàðëàìåíò íü òºñºâò ñàíàëàà ºãºõ áîëîâ÷ îëîíõèéí çàñãèéí ãàçàð íü òºñâèéí õýìæýý, á¿òöèéã äàíãààðàà òîäîðõîéëäîã. 20 Ýíý õî¸ð òóéëûí äóíäûí õàãàñ åðºíõèéëºã÷èéí òîãòîëöîî /Ôèíëàíä, Ôðàíö/, ïàðëàìåíòûí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ /Ãåðìàí, Èòàëè/ âåñòìèíèñòðèéí áóñ ïàðëàìåíòûí ýçýí õààí /Äàíè, Íèäåðëàíä, Íîðâåãè, Øâåä/ óëñóóä áàéäàã. Åðºíõèé ñàéä, åðºíõèéëºã÷ ãýñýí õî¸ð àëáàí òóøààë á¿õèé õàãàñ åðºíõèéëºã÷èéí òîãòîëöîîíä áàéæ áîëîõ áîëîâ÷ õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãààñ ñîíãîãääîã åðºíõèé ñàéä òºñâèéí á¿ðýí ýðõèéã èë¿¿ ýäýëäýã ó÷ðààñ åðºíõèéëºã÷ íü òºñâèéí õàðèëöààíä áýëãýäëèéí øèíæòýé áàéäàã.21 Ïàðëàìåíòûí óëñ òºðèéí ýðõ ìýäýë ÿëãààòàé áîëîâ÷ ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëààñ îðóóëæ èðñýí òºñâèéí òºñëèéã ººð÷ëºõ ýðõ íü òîãòîëöîî á¿ðò ººð ººðººð áàéäàã. Æèøýýëáýë, Àíãëèéí ïàðëàìåíò íü òàòâàðûí õóóëèéã ººð÷ëºõ ýðõòýé áîëîâ÷ çàðäëûã ºñãºõ ýðõã¿é, õàðèí ÕÁÍÃÓ-ä ïàðëàìåíòûí ç¿ãýýñ òºñâèéã áàòëàõ äýã, çàðäëûí õýìæýýãýýð õÿçãààðëàäàã, Áåëüãè, Êàíàäàä òºñâèéí òºñëèéã ïàðëàìåíòûí ýðõýä õÿçãààð áàéõã¿é.22

Ïàðëàìåíòûí òºñºâ áàòëàõ ýðõ òºðèéí óäèðäëàãûí òîãòîëöîîíîîñ õàìààðàõ íü Åðºíõèéëºã÷ íü àðä ò¿ìíýýñ øóóä ñîíãîãääîã, åðºíõèé ñàéä ãýæ áàéõã¿é òºðèéí òýðã¿¿í íü ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí òýðã¿¿í áàéäàã ó÷ðààñ õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýëä òàâèõ õÿíàëò õ¿÷òýé áàéäàã.18 Æèøýýëáýë, ÀÍÓ-ä æèëèéí òºñâèéã õóóëü òîãòîîã÷èéí òàòâàð, òºñâèéí çàðäëûí òàëààðõ õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë ãýæ ¿çäýã ó÷ðààñ Çàñãèéí ãàçðààñ ºðãºí ìýä¿¿ëñýí òºñâèéí òºñëèéã õóóëü òîãòîîã÷ õÿçãààðã¿é ººð÷ëºí áàòëàõ ýðõ ìýäýëòýé.

Ian Lieneri. Who controls the budget: The legislative or executives (2005) IMF working paper Rick Stapenhurst. The Legislature and the Budget (2004) The World Bank 21 Ian Lieneri. Who controls the budget: The legislative or executives (2005) IMF working paper 22 Carolin Forestiere. Riccardo Pelizzo. The Role of the Italian parliament in financial policy in The role of parliaments in the budget process (2005) World Bank Institute 19

20

Rick Stapenhurst. The Legislature and the Budget (2004) The World Bank 18 Ian Lieneri. Who controls the budget: The legislative or executives (2005) IMF working paper 17

19


2015 ¹1 (51)

Äýýðõýýñ ä¿ãíýâýë õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí òºñºâ áàòëàõ á¿ðýí ýðõèéí õýðýãæèëò òºðèéí óäèðäëàãûí õýëáýðýýñ õàìààð÷ ººð ººð áàéæ áîëîõ áºãººä åðºíõèéëºã÷èéí òîãòîëöîîíä õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí òºñºâ áàòëàõ ýðõ ìýäýë õ¿÷òýé áàéäàã áîë âåñòìèíèñòðûí çàãâàðûí òîãòîëöîîíä ýñðýã òóéë õàðàãäàíà. /Õ¿ñíýãò 2 ¿çíý ¿¿/ Àðä ò¿ìíèéã òºëººëºí òºñºâ áàòëàõ ïàðëàìåíòûí á¿ðýí ýðõèéã õýð áîäèòîé /õýëáýð òºäèé áóñ/ õýðýãæ¿¿ëýõ íü ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëýýñ õýð òóñãààðëàãäñàíààñ øàëòãààëàõààñ ãàäíà óëñ òºðèéí õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýñ øàëòãààëæ áàéíà. Òóõàéí ïàðëàìåíò äàõü óëñ òºðèéí íàìûí çîõèîí áàéãóóëàëò, óëñ òºðèéí õ¿÷íèé õàðüöààíààñ øàëòãààëàí ïàðëàìåíòûí òºñºâ áàòëàõ á¿ðýí ýðõ ººð ººðººð õýðýãæèæ áàéíà. Æèøýýëáýë, Èòàëè óëñûí ýõíèé 40 æèëä çàñãèéí ãàçðûí îëîí òºñë¿¿äèéã ïàðëàìåíò áàòàëäàãã¿é áàéñíû øàëòãààí íü íóóö ñàíàë õóðààëòòàé õîëáîí ñóäëàà÷èä òàéëáàðëàæ, íóóö ñàíàë õóðààëò íü ïàðëàìåíòûí ýðõ ìýäëèéã íýìýãä¿¿ëýõýä à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çñýí.23 Íóóö ñàíàë õóðààëò íü ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéã óëñ òºðèéí íàìûí õÿíàëòààñ àíãèæðóóëäàã òóë çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààã õÿíàõ ãîë àðãà ãýæ ¿çæýý. Èéìä óëñ òºðèéí íàìûí çîõèîí áàéãóóëàëò íü òºñºâ áàòëàõ ¿éë ÿâöàä õýðõýí íºëººëæ áîëîõûã äàðààãèéí õýñýãò àâ÷ ¿çíý.

îëîíõè áîëñîí óëñ òºðèéí íàìòàé òîãòîëöîîíä íàìûí óëñ òºðèéí ñàõèëãà áàò ºíäºð áàéõûí õýðýýð Çàñãèéí ãàçðûí òºñâèéã òºëºâëºõ ¿éë ÿâö ïàðëàìåíòûí õÿíàëòààñ ãàäóóð ÿâàãäàõ õàíäëàãà áàéãààã ñóäëàà÷èä òýìäýãëýæýý. 25 Õàðèí óëñ òºðèéí íàìóóä íü áàðóóí, ç¿¿í ãýñýí õî¸ð æèã¿¿ðò õóâààãääàãã¿é, îëîí íàìûí òîãòîëöîîòîé óëñ îðíû õóâüä íàìóóäûí çºâøèëöºë õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãàä ÷óõàë íºëººòýé áàéäàã ãýñýí ñàíààã çàðèì ñóäëàà÷èä äýâø¿¿ëñýí áàéäàã.26 ªºðººð õýëáýë, õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãàä îëîíõè á¿ðäýýã¿é, îëîí íàìûí òºëººëºëòýé òîãòîëöîîíä óëñ òºðèéí ñàõèëãà áàò ñóë áàéäàã. Ýíý òîõèîëäîëä çàñãèéí ãàçàð íü óëñ òºðèéí íàìóóäûí ýâñëèéí äýìæëýãòýéãýýð òºñâºº áàòëóóëäàã òóë õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ òºñºâ áàòëàõàä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë ºíäºð áàéäàã. Èéíõ¿¿ óëñ òºðèéí õ¿÷íèé õàðüöàà õýðõýí áèé áîëîõ íü àðä ò¿ìíèé õ¿ñýë çîðèãîîñ ãàäíà ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîíîîñ õàìààðäàã íü íóóö áèø þì. ÎÓÂÑ-èéí ñóäàëãààãààð õî¸ð ãîë íàì á¿õèé óëñ òºðèéí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ ñîíãóóëèéí õóóëüòàé áîë òºñºâò ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí, îëîí æèæèã íàìûí òºëººëºëòýé ïàðëàìåíò á¿ðäýõ áîëîìæ á¿õèé ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîòîé óëñàä õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí òºñºâò ¿ç¿¿ëýõ íºëºº èë¿¿ ãýæ ä¿ãíýñýí áàéäàã.27 1990 îíîîñ ýõëýí õóóëü òîãòîîõ áîëîí ã¿éöýòãýõ çàñàãëàë õîîðîíäûí õàðèëöààíààñ òºñâèéí àëäàãäàë, ºðèéí õÿíàëò õàìààðàëòàé áàéãàà òàëààð ÿðüæ, ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí õ¿÷òýé òºâëºðñºí ýðõ ìýäýë, õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí òºñâèéã ººð÷ëºõ á¿ðýí ýðõýä õ¿÷òýé õÿçãààðëàëò òàâüñíààð õóóëü òîãòîîã÷èéã ñàõèëãàæóóëàõ, ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áîäëîãûã

Ïàðëàìåíòûí òºñºâ áàòëàõ ýðõ óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíîîñ õàìààðàõ íü Óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíû îíîëûí äàãóó ïàðëàìåíòûí òºñâèéí á¿ðýí ýðõ óëñ òºðèéí õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýð òîäîðõîéëîãääîã. Óã îíîëîîð çàñãèéí ãàçàð îðøèí òîãòíîõ ýñýõ íü ïàðëàìåíòûí äýìæëýãýýñ õàìààðàëòàé ó÷ðààñ îëîíõèéí ñóóäàë á¿õèé óëñ òºðèéí íàì òºñâèéí ïðîöåññûã á¿ðýí õÿíàäàã ãýæ ¿çäýã.24 Ãàíö íýã çîíõèëîõ,

Rick Stapenhurst. The Legislature and the Budget (2004) The World Bank 26 Hallerberg, Mark. Domestic budgets in a United Europe. Cornell University press (2004) 27 Ian Lieneri. Who controls the budget: The legislative or executives (2005) IMF working paper 25

Мºн ºг¿¿лэл Carolin Forestiere. Riccardo Pelizzo. The Role of the Italian parliament in financial policy in The role of parliaments in the budget process (2005) World Bank Institute

23 24

20


ÿâóóëàõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çäýã áàéâ.28 Ñîíãóóëèéí ìº÷ëºãººñ õàìààð÷ íèéò òºñâèéí á¿òýö, õýìæýý, òºñâèéí îðëîãûí ýõ ñóðâàëæèéã ººð÷èëæ áàéäãèéã óëñ òºðèéí ìº÷ëºã õýìýýí ñóäëàà÷èä ø¿¿ìæëýí ïàðëàìåíòûí õÿíàëò, òýíöâýð íü ¿¿íèéã òàñëàí çîãñîîõ ¸ñòîé ãýæ ¿çæýý. 29 Ïàðëàìåíòûí òºñºâ áàòëàõ ýðõ ìýäýë íü àðä ò¿ìíèé ºìíº ÿìàð áîäëîãî ÿâóóëñíûã òîäîðõîéëîõ íýã ¿ç¿¿ëýëò áîëäîã òóë óëñ òºðèéí õóâüä àðä ò¿ìíèé ºìíº òàéëàãíàõ íýã àðãà ãýæ ¿çäýã.30 Ãýõäýý óëñ òºðèéí ýðõ ìýäýë òºñºâ áàòëàõ ¿éë àæèëëàãààíä ºíäºð áàéõ õýðýýð çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààã ãàöààíä îðóóëàõ àþóëòàé áîëäîã òóë òºñâèéã áàòëàõ õóãàöààã òîäîðõîéëæ, óã õóãàöàà ºíãºðºõºä çàñãèéí ãàçàð á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã ¯íäñýí õóóëèàð îëãîõ íü çàñàãëàëûí ýðõ ìýäëèéí òýíöâýðèéã õàíãàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çäýã áàéíà. Æèøýýëáýë, Ôðàíöèéí ¯íäñýí õóóëèéí 47 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 3 äàõü õýñýãò çààñíààð ïàðëàìåíò äàë õîíîãèéí äîòîð òºñâèéã áàòëàõ ýñýõèéã øèéäâýðëýõã¿é áîë çàñãèéí ãàçàð çàõèðàìæ ãàðãàõ çàìààð óã òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõýý íýýäýã.31 Èéíõ¿¿ óëñ òºðèéí òîãòâîðã¿é áàéäëààñ ýäèéí çàñãèéã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ ¿íäñýí õóóëèéí ººð÷ëºëòèéã õèéæ áàéñíûã 1958 îíä Ôðàíö, 1960 îíû Ãåðìàíä õèéãäñýí ¿íäñýí õóóëèéí ººð÷ëºëòèéí æèøýýíýýñ õàðæ áîëíî. Õàìãèéí àíõíû òºñâèéí øèíæèëãýýíèé õàðààò áóñ áàéãóóëëàãûí æèøýý áîë ÀÍÓ-ûí Êîíãðåññûí äýðãýäýõ òºñâèéí òîâ÷îî þì. 1970 ààä îíû ýõýýð Åðºíõèéëºã÷ Ð.Íèêñîí òºñâèéí òîâ÷îîã òàòàí áóóëãàæ, òºñºâ áîëãîí óäèðäëàãûí àëáà íýðòýé ýðõ ìýäýë íü ºíäºð õààëòòàé áàéãóóëëàãûã

áàéãóóëñàí. Ò¿¿íèé çàñàã áàðèõ ¿åä òºñâèéí á¿òýö óëàì ýýäðýýòýé áîëæ, òºñâººñ ãàäóóðõ á¿òýö áèé áîëæ, æèë á¿ð òºñâººð õýðýãæ¿¿ëýõ óðò õóãàöààíû õºòºëáºð¿¿äèéí òîî îëøèðñîí. Ýäèéí çàñàã ñàéæèð÷, ìºí äàéíã¿é áàéõàä àíõ óäàà ÀÍÓ-ûí òºñºâ àëäàãäàëòàé ãàðñàí. Èéì ó÷ðààñ Êîíãðåññ íü 1974 îíä òºñâèéí õóóëèéã áàòàëæ, åðºíõèéëºã÷ Ð.Íèêñîí îãöðîõûí ºìíº ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áàéäàã. 32 Òºñºâ áàòëàõ ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ æóðàì Òºñºâ áàòëàõ íü ººðºº õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäëèéí íýã õýñýã áîëîâ÷ çàñãèéí ãàçðûí ìýäýýëýë, ÷àäàâõòàé, öàã õóãàöààíû òóõàéä òºñâèéí õóóëèéí òºñºë íü ºâºðìºö îíöëîãòîé. Òºñºâ áàòëàõ ¿éë ÿâö íü íýã òàëààñ çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààã íýýëòòýé, èë òîä áîëãîõîîñ ãàäíà íºãºº òàëààñ ïàðëàìåíòûí ç¿ãýýñ òºñºâò ¿ç¿¿ëýõ óëñ òºðèéí íºëººëºë õýò èõ áàéãàà òîõèîëäîëä çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààã ãàöààíä îðóóëàõ ýðñäýëòýé áàéäàã. Èéìä òºñºâ áàòëàõ ïðîöåññ íü åðäèéí õóóëü òîãòîîõ ïðîöåññîîñ ÿëãààòàé, òóñãàé äýãòýé áàéõ ¸ñòîé àæ.33 Òºñºâ áàòëàõàä ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéí õóâüä ñàíõ¿¿ãèéí ìýäëýã, ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéäàã íü òºñºâ áàòëàõ ýðõýý áîäèòîé õýðýãæ¿¿ëýõýä ãîë õ¿íäðýë áîëäãèéã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí ç¿ãýýñ àíõààðëàà õàíäóóëàõ áîëñîí. Ýíý õ¿íäðýëèéã äàâæ òóóëàõàä ÷àäàâõûã äýýøë¿¿ëýõýýñ ãàäíà, òºñºâ áàòëàõ æóðàì ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Æèøýýëáýë, Ãåðìàíû Áóíäåñòàãèéí äýãýýð òóñãàéëàí òîãòîîã¿é õýäèé ÷ òºñâèéí õîðîîíû äàðãûí àëáûã ñºðºã íàìûí ãèø¿¿íä ºãäºã óëàìæëàë íü ïàðëàìåíòûí ç¿ãýýñ çàñãèéí ãàçðûã õÿíàõ õÿíàëòûí à÷ õîëáîãäëûã òîäîðõîéëæ áàéäàã.

Von Hagen, Juergen and Ian Harden. National budget process and fiscal performance in towards greater fiscal discipline, European economy, reports and studies №3 (1994) 29 Ajendro Saporiti and Jorge M.Streb. Separation of powers and political budget cycles (2003) 30 Carlos Santiso. Budget institutions and fiscal responsibility: Parliaments and the political economy of the budget process in Latin America (2005) IBRD, World Bank 31 М.Дюверже. Улс тºрийн байгууламж: ¯ндсэн хуулийн эрх з¿й (2007) 481 дахь тал 28

32 Barry Anderson. The value of a nonpartisan, independent, objective analytic unit to the legislative role in budget preparation in The role of parliaments in the budget process (2005) World Bank Institute 33 М.Дюверже. Улс тºрийн байгууламж: ¯ндсэн хуулийн эрх з¿й (2007) 481 дахь тал

21


2015 ¹1 (51)

Ñîíãóóëèéí õóãàöàà á¿ðèéí ýõýíä òºñâèéí õîðîîíîîñ ñàëáàðûí òºñºâ òóñ á¿ðýýð ìýäýýëýã÷èéã òîìèëäîã. Ýäãýýð ìýäýýëýã÷ íü ººðèéí õàðèóöñàí ñàëáàðûí òºñâèéã òóõàéí ñîíãóóëèéí õóãàöààíä á¿ðýí õàðèóöäàã ó÷ðààñ òýäãýýð íü õîëáîãäîõ ÿàìäûí õºòºëáºð, ñàíõ¿¿ãèéí òºëºâëºãºº çîðèëòûí òàëààð íàðèéí ìýäëýãòýé áîëäîã.34 Òºñâèéã áàòëàõàä “ñàëáàðûí çàð÷ìûã õÿçãààðëàõ”, “ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äýä òºñâèéí çàðëàãààð ñàíàë ãàðãàõûã õîðèãëîõ”,“òºñâèéã õóãàöààíä íü áàòëàõã¿é áîë Çàñãèéí ãàçàð á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ” ãýñýí ãóðâàí ¿íäñýí çàð÷ìûã ïàðëàìåíò áàðèìòëàõ ¸ñòîé ãýæ Ì.Äþâåðæå ¿çæýý. 35 Ýäãýýð çàð÷ìóóä íü äýëõèéí àðä÷èëñàí óëñ îðíóóäûí òºñºâ áàòëàõ æóðàìä òóñãàãäñàí áàéäàã. Æèøýýëáýë, Àíãëèéí ïàðëàìåíòûí òºëººëºã÷äèéí òàíõèì íýìýëò çàðëàãà ñàíàà÷ëàõ áîëîí îðëîãûã õÿçãààðëàõ ñàíàë ãàðãàõûã ãèø¿¿ääýý õîðèãëîñîí øèéäâýð ãàðãàñàí áîë Ôðàíöàä 1958 îíû ¯íäñýí õóóëèéí 40 ä¿ãýýð ç¿éëä ìºí àäèë àãóóëãàòàé çààëò áàéäàã.36 Ýäãýýð íü ïàðëàìåíòààñ òºñºâ áàòëàõàä ¿ç¿¿ëýõ óëñ òºðèéí íºëººëëèéã áóóðóóëàõ çîðèëãîòîé þì. Óëñ òºðèéí íºëººëºë ºíäºð áàéõ íü òºñâèéí ñàõèëãà áàòûã ñóëðóóëäàã òàëààð ºìíºõ õýñýãò àâ÷ ¿çñýí áèëýý. Õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ äóíä õóãàöààíû ìàêðî ñàíõ¿¿ãèéí ñòðàòåãè áàòëàõ, òºñâèéí íèéò çàðäàë, íàðèéâ÷èëñàí çàðäàë ãýñýí õî¸ð øàòëàëòàé õýëýëöýõ, ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð ñàíõ¿¿ãèéí ä¿ðìèéã áàòëàõ çýðýã àðãààð òºñâèéã áàòëàõ øàòàíä ñàõèëãà áàòûã õàíãóóëàõààñ ãàäíà îëîí óëñûí áàéãóóëëàãààñ òºñâèéí àëäàãäàë, ºðèéí òàëààð õÿçãààðëàëò òàâüäàã áàéíà. Òóõàéëáàë, çàñãèéí ãàçðûí òºñâèéí àëäàãäàë íü ¿íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 3 õóâèàñ õýòðýõã¿é, ºð íü 60 õóâèàñ õýòðýõã¿é áàéõ çýðýã õÿçãààðëàëòûã ÎÓÂÑ-ãààñ òàâüäàã.

Òºñâèéí õ¿ðýý, á¿òýö, òºñâººð õýðýãæ¿¿ëýõ õºòºëáºð¿¿äèéí òîîã òîäîðõîé áîëãîõ áóþó îðëîãî, çàðëàãûí íèéò õýìæýý, îðîí íóòãèéí òºñºâ çýðãèéã ýõýëæ òîäîðõîéëäîã æóðàì äýëõèéí óëñ îðíóóäàä ò¿ãýýìýë òîãòñîí áàéãààã ñóäëàà÷èä îíöîëæ áàéíà.37 Ïàðëàìåíòààñ òºñâèéã áàòëàõ ýðõ ìýäëèéí õýðýãæèëòèéã ¿ð ä¿íòýé áîëãîõ çîðèëãîîð òºñâèéí òàíèëöóóëãûí õýëýëö¿¿ëýã íýìýõ íü ººðºº òºñâèéí åðºíõèé õýëýëö¿¿ëýã õèéõýä çàñãèéí ãàçðûí ñîíãîëòîä ïàðëàìåíòûí ç¿ãýýñ íºëººëºõ áîëîìæ îëãîäîã. Çàðèì óëñàä òºñâèéí ºìíºõ ¿å øàòàíä ïàðëàìåíòûí õîðîîä íü ñàëáàðûí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîîä òºñâèéí òîî áàðèìò õºòºëáºð¿¿äèéã èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûã îðîëöóóëàí õÿíàõ çýðýã àæèëëàãààã õàìàðäàã.38 Ýðõ ìýäýë õóâààðèëàõ îíîëûã ºðãºæ¿¿ëýí òàéëáàðëàæ, ïàðëàìåíòûí äîòîîä òºñâèéã çºâõºí ººðò íü õàðüÿàëóóëàõ çàìààð ïàðëàìåíòûí òºñâèéí õóâüä çàñãèéí ãàçðààñ õàðààò áóñ áîëãîõ àðãûã íýëýýä õýäýí óëñàä õýðýãëýñýí áàéíà. Ýíý òîãòîëöîîíä çàñãèéí ãàçàð íü ïàðëàìåíòûí òºñâèéã ¿íäýñíèé òºñºâò íýãòãýõ ¸ñòîé áºãººä ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí ç¿ãýýñ ïàðëàìåíòûí ººðèéíõºº ÷èã ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõýä øààðäëàãàòàé ýõ ¿¿ñâýðèéã áîäèòîé ýñýõèéã ø¿¿í õýëýëöýõ ¸ñã¿é þì. Ýíý çàð÷èì íü ÿíç á¿ðèéí õóâèëáàðààð õýðýãæäýã áºãººä Ôðàíöûí ¿íäýñíèé õóðàë íü ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä á¿ðýí õàðààò áóñ áàéäàã áºãººä ïàðëàìåíò íü ñàíãèéí ÿàìíààñ ¿ë õàìààðàëòàéãààð òºñâèéí õóâààðèëàëòûã õÿíàõ áîëîìæ îëãîõ ãîë õýðýãñýë ãýæ Àôðèêèéí óëñàä õ¿ëýýí çºâøººð÷ òóñãàñàí áàéäàã.39 Òºñºâ áàòëàõ ýðõ ìýäëèéã áîäèòîé õýðýãæ¿¿ëýõ íýã ¿íäñýí àðãà íü òºñºâ õýëýëöýõ õóãàöààã óðòàñãàõ,40 õóóëü Zdenka Mansfeldova, Petra Rakusanova. Legislative budgeting in the Czech Republic in The role of parliaments in the budget process (2005) World Bank Institute 38 Parliament and democracy in the twenty first century (2006) IPU 142 39 Parliament and democracy in the twenty-first century: A guide to good practice (2006) IPU 119 40 Ian Lieneri. Who controls the budget: The legislative or executives (2005) IMF working paper 37

S.Linn &F.Sobolewski. The German Bundestag functions and procedures. (2010) 126 35 М.Дюверже. Улс тºрийн байгууламж: ¯ндсэн хуулийн эрх з¿й (2007) 480 дахь тал 36 Франц Улсын ¯ндсэн хуулийн 40 д¿гээр з¿йл 34

22


òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí íàðèéâ÷èëñàí õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ òóñãàé òºñâèéí õîðîî áàéõ çýðýã àðãà õýðýãñëýýð òºñâèéí õóâààðèëàëòòàé áîäèòîé õÿíàëò òàâüæ áîëíî.41 Õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ òºñâèéã áàòëàõàä õàòóó õóãàöàà òîãòîîæ ýíý õóãàöààã õýòð¿¿ëñíýýñ ¿¿ñýõ ¿ð äàãàâðûí õóâüä çàñãèéí ãàçàðò áîëîâñðóóëñàí òºñâºº õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ ìýäýë îëãîõ, ýñõ¿ë ºìíºõ æèëèéí òºñâèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ãýñýí õî¸ð õàíäëàãà áàéäàã. Ïàðëàìåíòûí òºñºâ áàòëàõ ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ìºðäºõ ¸ñòîé íýã ãîë æóðàì áîë òºñâººð õýðýãæ¿¿ëýõ òºñºë, õºòºëáºðèéí òîî õýìæýý íýìýõã¿é áàéõ ÿâäàë þì. Òºñºâ áàòëàõ øàòàíä ïàðëàìåíòûí îðîëöîîã áàãàñãàõ ¿çýë áàðèìòëàëûã òºñâèéí ñàõèëãà áàòòàé õîëáîí òàéëáàðëàæ, ïàðëàìåíòûí ç¿ãýýñ òºñâèéã áàòëàõàä õýò èõ îðîëöñîíîîð òºñâèéí çàðäëûã îðëîãîîñ äàâóóëàõ, ýäèéí çàñãèéí òîîöîî ñóäàëãààã¿é óëñ òºðèéí àìëàëò, ¿íäýñëýëã¿é áóðóó õóâààðèëàëòûã áèé áîëãîõ ýðñäýëòýé ãýæ ¿çýæ áàéâ. Ýíý ¿çýë áàðèìòëàëûã ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä íýëýýí íÿöààæ áàéãàà áîëîâ÷ ïàðëàìåíòûí ç¿ãýýñ òºñâèéã õýëýëöýõýä äàðààõ äýãòýé áàéäãààðàà õóóëü òîãòîîõ åðäèéí ïðîöåññîîñ ÿëãààòàé. ¯¿íä: 1. Òºñºâ áàòëàõûí ºìíºõ øàòíû óðüä÷èëñàí õýëýëö¿¿ëãýýð òºñâèéí åðºíõèé á¿òýö, õ¿ðýý, òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîõ; 2. Òºñºâ áàòëàõ øàòàíä àëèâàà çàðäëûã øèíýýð áèé áîëãîõ, íýìýõèéã õîðèãëîõ; 3. Óëñ îðíûã õàìàðñàí ýäèéí çàñãèéí ãàöàà ¿¿ñãýõýýñ ñýðãèéëæ òºñâèéã áàòëàõàä òîäîðõîé õóãàöàà òîãòîîõ, óã õóãàöàà ºíãºðºõºä ïàðëàìåíò îãöðîõ, ºìíºõ æèëèéí òºñºâ ¿éë÷ëýõ, ýñõ¿ë ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëýýñ ºðãºí ìýä¿¿ëñýí òºñâèéí òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ ¿¿ñýõ çýðãýýð ïàðëàìåíòûí á¿ðýí ýðõýä õÿçãààð òàâèõ; 4. Ïàðëàìåíòûí òºñâèéã ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëýýñ òóñãààðëàõ;

5. Îðëîãî, çàðëàãûã óÿëäóóëñàí äýýä õÿçãààð òîãòîîõ; 6. Òºñâººð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ òºñºë, õºòºëáºðèéã íýìýõã¿é áàéõ; 7. Ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿ä òºñâèéí çàðëàãûã íýìýõ òàëààð ñàíàë ãàðãàõã¿é áàéõ; 8. Ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿ä òàòâàð, òºñºâòýé õîëáîîòîé õóóëü ñàíàà÷ëàõã¿é áàéõ. Íºãºº òàëààñ ïàðëàìåíòààð õýëýëöýõ íü òºñâèéí õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ øèíæ áîëîí íýýëòòýé áàéäëûã õàíãàõ, íèéòèéí ýðõ àøãèéí áîäëîãûí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëòýé óÿëäóóëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé ó÷ðààñ ïàðëàìåíòûí òºñâèéí ÷àäàâõûã ñàéæðóóëàõ ÷èãëýëýýð òîäîðõîé àëõìóóä õèéãäýæ áàéíà. Òºñâèéí çàðöóóëàëòûí õÿíàëò Çàñãèéí ãàçàð íü áàòëàãäñàí òºñâèéã õóâààðèéí äàãóó çàðöóóëñàí ýñýõèéã õÿíàõ, øàëãàõ àæèëëàãàà íü ïàðëàìåíòûí òºñâèéí ýðõ ìýäëèéí íýã ãîë õýñýã áºãººä ýíýõ¿¿ ýðõ ìýäëýý ïàðëàìåíò õýð ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõýýñ øàëòãààëàí çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààã ¿ðãýëæë¿¿ëýí äýìæèõ, óëñûí áîäëîãûí õýðýãæèëò õàìààðíà. Âåñòìèíèñòðèéí çàãâàðûí ïàðëàìåíòûí òîãòîëöîîíä òºñºâ áàòëàõòàé õîëáîîòîé á¿ðýí ýðõ áàãàñàõ õàíäëàãàòàé áàéäàã ÷ õóóëü òîãòîîã÷èéí ç¿ãýýñ ñàíõ¿¿ãèéí ìýäýýëýë àâàõ ýðõèéã ºðãºæ¿¿ëäýã. ªºðººð õýëáýë, òºñâèéí áîäëîãî áóþó òºñºâ á¿ðä¿¿ëýõýä ïàðëàìåíòûí îðîëöîî áàãà õàðèí àóäèòûí ä¿ãíýëò áóþó òºñâèéí äàðààõ õÿíàëòàä èë¿¿ à÷ õîëáîãäîë ºãäºã.42 Õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí õÿíàëòûã ¿ð ä¿íòýé áîëãîõ íýã ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîë ïàðëàìåíò äàõü ñºðºã õ¿÷íèé ÷àäâàð áàéäàã. Ã¿éöýòãýõ çàñàãëàë áîëîí õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí õîîðîíäûí õàðèëöàà íü òóõàéí îðíû óëñ òºðèéí äýãëýìèéã òîäîðõîéëîí Joachim Wehner. Legislative arrangements for financial scrutiny: Explaining cross-national variation in The role of parliaments in the budget process (2005) World Bank Institute

42

Rick Stapenhurst. The Legislature and the Budget (2004) The World Bank

41

23


2015 ¹1 (51)

õàðóóëæ áàéäàã. Óëñ òºðèéí íàìûí íýãäýë, íèéöëèéã ñàéæðóóëàõ áîëîìæ îëãîõóéö ñîíãóóëèéí ä¿ðýìòýé áàéõ íü ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí òºñâèéã ¿ð ä¿íòýé õÿíàõ óëñ òºðèéí ñýäýëòèéã õóóëü òîãòîîã÷ íàðò îëãîäîã.43 Äýýðõ ¿çýë áîäëûã Àëëåí Øåê äýìæèæ ïàðëàìåíòûí òºñâèéí õÿíàëòûí ¿éë àæèëëàãàà íü çàñãèéí ãàçðûí ñàíõ¿¿ãèéí ñàõèëãà áàòûã áýõæ¿¿ëýõ, òºñâèéí çîõèñòîé õóâààðèëàëòûã áàòàëãààæóóëàõ, òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí ñàíõ¿¿ãèéí ¿ð ºãººæèéã äýìæèõýä ÷èãëýäýã ó÷ðààñ õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí òºñâèéí õÿíàëòûí ÷àäàâõûã íýìýãä¿¿ëýõ íü ýðõ ìýäýë õóâààðèëàëòûí òýíöâýð, õÿíàëòûí çàð÷ìûã õàíãàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çñýí.44 Òºñâèéí õÿíàëòûí ýðõ ìýäýë íü çàñãèéí ãàçðûí òºñºâò àóäèòûí áàéãóóëëàãààñ ä¿ãíýëò õèéæ ïàðëàìåíòàä îðóóëàí õýëýëö¿¿ëýõ çàìààð èõýâ÷ëýí õýðýãæäýã.45 Çàñãèéí ãàçðûí òºñºâ, ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãóóäûã åðºíõèé àóäèòîð÷ çýðýã òºñâèéí ìýðãýøñýí áàéãóóëëàãà õÿíàæ, ìºíãºíèé ¿íý öýíý, ã¿éöýòãýëèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí íèéöëèéí òàëààð ãàðãàñàí ä¿ãíýëòèéã õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà õýëýëöýæ çºâëºìæ ãàðãàõ õýëáýðýýð ÿâàãääàã. Èéíõ¿¿ ïàðëàìåíòûí ç¿ãýýñ òºñâèéí õÿíàëòûí õ¿ðýýíä ºãñºí çºâëºìæèéã çàñãèéí ãàçàð õýðýãæ¿¿ëýõã¿é áàéõ òîõèîëäëûã õààõ çîðèëãîîð Êàíàäàä åðºíõèé àóäèòîðûí ä¿ãíýëòèéã õýðõýí òóñãàñíûã äàðààãèéí æèëèéí àóäèòûí ä¿ãíýëòýä çààâàë îðóóëäàã, ÕÁÍÃÓ-ä àóäèòûí áàéãóóëëàãààñ ÿâöûí ä¿ãíýëò õèéõ çýðýã íýìýëò ïðîöåññ òîãòîîñîí áàéäàã. 46 Ïàðëàìåíò äàõü òºñâèéí õîðîî íü òºñºâò õèéñýí àóäèòûí ä¿íã õÿíàæ, çàñãèéí ãàçðûí ÿàìäààñ

ìýä¿¿ëýã àâ÷ òàéëàíãàà ïàðëàìåíòàä õýëýëö¿¿ëýõýýð îðóóëäàã. Ýíýõ¿¿ õîðîîíû ¿éë àæèëëàãàà íü îëîí íèéò áîëîí õýâëýë ìýäýýëëèéí ºìíº íýýëòòýé áàéñíààðàà ñàíõ¿¿ãèéí èë òîä áàéäëûã õàíãàæ ºãäºã.47 Òºñâèéí õýëýëö¿¿ëýã õèéõýä õàìãèéí òîõèðîìæòîé îð÷íûã á¿ðä¿¿ëäýã ó÷ðààñ ¯íäñýí õóóëèéí õîðîîíû äàðàà îðîõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéíãûí õîðîî áàéäàã òóë õÿíàëòûí ÷èã ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõýä çîðèóëàí äýä õîðîîã áàéãóóëàõ õàíäëàãà äýëõèé íèéòýä òîãòîæ áàéíà.48 Òºñâèéí á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýý, õÿçãààð íü õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëò, óëñ òºðèéí íàìóóäûí çîõèîí áàéãóóëàëò áîëîí òóõàéí óëñûí àðä÷èëëûí ò¿âøèíýýñ õàìààðäàã þì. Ýäãýýð ãóðâàí õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãààëæ òºñâèéí õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ õýëáýð¿¿ä ººð áàéíà. Æèøýýëáýë, àðä÷èëñàí áóñ äýãëýìòýé óëñàä èðãýíèé ýðõ ÷ºëºº, óëñ òºðèéí ýðõ ÷ºëºº õÿçãààðòàé áàéäàã òóë ïàðëàìåíòûí òºñâèéí õÿíàëò áàãà áàéäàã ãýæ ñóäëàà÷èä áàéíà.49 Àðä ò¿ìíýýñ ººðñäèéíõ íü íèéòëýã ýðõ àøãèéí òºëºº çàðöóóëíà õýìýýí ìºíãº öóãëóóëæ, õóâààðèëæ, çàðöóóëàõ àæèëëàãààíû íýýëòòýé, èë òîä áàéäëûã õàíãàõàä ïàðëàìåíòûí òºñâèéí õÿíàëòûí ýðõ ìýäýë ÷èãëýãäýõ ¸ñòîé áàéíà. Ýíýõ¿¿ îëîí íèéòèéí ìºíãºíèé á¿ðä¿¿ëýëò, çàðöóóëàëòûí àæèëëàãààíä èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà, õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë çýðýã îëîí íèéòèéí ç¿ãýýñ òàâèõ õÿíàëò æèë á¿ð íýìýãäñýýð áàéãàà õýäèé ÷ àðä ò¿ìíèéã õóóëü ¸ñîîð òºëººëºõ á¿ðýí ýðõèéã îëæ àâñàí ïàðëàìåíòûí ç¿ãýýñ òàâèõ õÿíàëò íü èë¿¿ “õóóëü ¸ñíû” õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí õýëáýð õýìýýí òîîöîãäñîí õýâýýð áàéíà. Ò¿¿õýí òàëààñàà ÷ ïàðëàìåíòûí

43 Carlos Santiso. Budget institutions and fiscal responsibility: Parliaments and the political economy of the budget process in Latin America (2005) IBRD, World Bank 44 Rick Stapenhurst. The Legislature and the Budget (2004) The World Bank 45 Ian Lieneri. Who controls the budget: The legislative or executives (2005) IMF working paper 46 Rick Stapenhurst. The Legislature and the Budget (2004) The World Bank

47

Rick Stapenhurst. The Legislature and the Budget (2004) The World Bank Zdenka Mansfeldova, Petra Rakusanova. Legislative budgeting in the Czech Republic in The role of parliaments in the budget process (2005) World Bank Institute 49 Joachim Wehner. Legislative arrangements for financial scrutiny: Explaining cross-national variation in The role of parliaments in the budget process (2005) World Bank Institute 48

24


òºñâèéí ò¿ðèéâ÷íèé á¿ðýí ýðõèéí õÿíàëòûí ýðõ ìýäýë ºðãºæñººð áàéíà. Òºñâèéã õýðýãæ¿¿ëýõ øàòàíä ïàðëàìåíòûí ç¿ãýýñ õÿíàëò òàâèõ áîëîìæèéã ¿ã¿éñãýäýãã¿é áîëîâ÷ îäîîã õ¿ðòýë òºäèéëºí ¿ð ä¿íòýé àðãà õýðýãñëèéã áèé áîëãîæ ÷àäààã¿é íü ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëò ïàðëàìåíòûí ÷àäàâõòàé õîëáîîòîé þì. Õàðèí òºñâèéí õÿíàëòûí ýðõ ìýäëèéí õóâüä òºðèéí óäèðäëàãûí õýëáýð, óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäàë ãýñýí õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýñ õàðüöàíãóé õàìààðàë áàãàòàé áîëîâ÷ òóõàéí ïàðëàìåíòûí ººðèéíõ íü ÷àäàâõààñ øàëòãààëàõ õàíäëàãà áàéíà. Ýíý øàòàíä õàìãèéí ãîë ¿¿ðýãòýé áàéãóóëëàãà áîë çàñãèéí ãàçðààñ õàðààò áóñ àóäèòîð, òºñâèéí õîðîî áàéäàã. Ýäãýýð áàéãóóëëàãóóäûã ÷àäâàðæóóëàõ íü òºñâèéí õÿíàëòûã èë¿¿ áîäèòîé, ¿ð ä¿íòýé, çîõèñòîé ÿâóóëàõ õýðýãñýë ãýäãèéã íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí.

íèéãýì, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà çýðýã àðä÷èëñàí òîãòîëöîîíû îëîí îðîëöîã÷èä õýðýãæ¿¿ëäýã áîëîâ÷ àðä ò¿ìíèéã õóóëü ¸ñîîð òºëººëºõ á¿ðýí ýðõòýé ïàðëàìåíòûí îðîëöîî, õÿíàëò íü èë¿¿ õóóëü ¸ñíû áàéäàã. ªºðººð õýëáýë, àðä ò¿ìíèé õàëààñíààñ ãàðàõ òàòâàðûí ìºíãº íü òºñâèéí ýõ ñóðâàëæ ó÷ðààñ òºñâèéí îðëîãî, çàðëàãûí òàëààðõ øèéäâýðèéã àðä ò¿ìíèéã òºëººëæ ïàðëàìåíò áàòàëäàã íü ïàðëàìåíòûí òºñºâ áàòëàõ ýðõ ìýäëèéí ¿íäýñ ãýæ ¿çýõýýð áàéíà. Èéìä ïàðëàìåíò òºñºâ áàòëàõ ¿éë ÿâöàä èäýâõòýé îðîëöîõ íü òºñâèéã àðä ò¿ìíèé ç¿ãýýñ õ¿ëýýí çºâøººðºõ, íýýëòòýé áàéäëûã õàíãàõ, òºñâèéã íèéãýì óëñ òºðèéí áîäëîãîòîé óÿëäóóëàõ à÷ õîëáîãäîëòîéãîîñ ãàäíà îëîí íèéòèéí îðîëöîîã èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýíä õàíãàæ, ¿íäýñíèé çºâøèëöëèéã áèé áîëãîõ ïàðëàìåíòûí ¿¿ðãèéí èëðýë áîëäîã. Õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà íü òºñºâ áàòëàõàä õýò èõ îðîëöîõûã òºñâèéí àêòèâèçì ãîë áºãººä áàãà òàòâàð õóðààæ, èõ çàðäàë ãàðãàõ óëñ òºðèéí àìëàëò, óëñ òºð÷äèéí äóð çîðãîîñ ñýðãèéëýõèéí òóëä òºñâèéí àêòèâèçìûã õÿçãààðëàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã áàéíà. Õóóëü òîãòîîã÷èéí ç¿ãýýñ òºñâèéí á¿ðä¿¿ëýëò, õóâààðèëàëòûí ýðõ ìýäëýý çàñãèéí ãàçàðò øèëæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëäîã íü òºñâèéí òºâëºðëèéã áèé áîëãîäîã áàéíà. Àíãëè çýðýã ¿éëäâýðæñýí óëñ îðíóóäûí õóâüä òºñâèéí õýìæýý áàãàñàõ ñàéí æèøýýã òºñâèéí òºâëºðºëòýé õîëáîí ¿çäýã þì. Ãýõäýý ýíýõ¿¿ òºñâèéí òºâëºðºë õýìýýõ ¿çýãäýë íü çàñãèéí ãàçðûí ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãààíû èë òîä áàéäàë, íèéãìèéí íýãäñýí áîäëîãûã àëäàãäóóëàõ ýðñäýëèéã äàãóóëäàã ãýæ ¿çäýã ó÷ðààñ øèëæèëòèéí òºäèéã¿é, àðä÷èëëûí ¿íýò ç¿éëñ¿¿äèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí óëñóóäûã ïàðëàìåíòûí òºñºâò ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã èäýâõæ¿¿ëýõ õàíäëàãà äàâàìãàéëæ áàéíà. Ïàðëàìåíòûí òºñâèéí á¿ðýí ýðõ õýð áîäèòîé õýðýãæèõ íü òºðèéí óäèðäëàãûí õýëáýðýýñ õàìààðàëòàé

Ä¿ãíýëò Ïàðëàìåíòûí òºñâèéí á¿ðýí ýðõ íü àíõ ãàçàð ýçýìøèã÷äèéí ç¿ãýýñ ýçýí õààíààð àñóóäëàà øèéäâýðë¿¿ëýõ õºø¿¿ðýã áîëæ ¿¿ñýí ààæìààð ºðãºæèí òýëñýýð ýçýí õààíû ýðõ ìýäëèéã õÿçãààðëàõ, òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õóâààðèëàõ ãîë õýðýãñýë áîëñîí áàéíà. Àðä ò¿ìíýýñ òàòâàð õóðààõ çºâøººðëèéã îëãîõ ïàðëàìåíòûí ò¿ðèéâ÷íèé á¿ðýí ýðõ ºðãºæèí áýõæèæ ýçýí õààíû ýðõ ìýäëèéã õÿçãààðëàõ, õóâààðèëàõ ãîë õýðýãñýë áîëñîí ò¿¿õýí ¿¿ðýãòýé áîëîâ÷ îð÷èí ¿åèéí òºëººëëèéí àðä÷èëëûí òîãòîëöîîíä ïàðëàìåíòûí òºñâèéí ýðõèéí ¿íäýñëýëèéã ¿¿ãýýð òàéëáàðëàõ áîëîìæã¿é þì. Íèéòèéí ìºíãèéã áóðóó õóâààðèëàõ, ¿ð àøèãã¿é çàðöóóëàõ ýðñäýëèéã áóóðóóëàõàä òºñâèéí èë òîä áàéäàë, õÿíàëò ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîéãîîñ ãàäíà çàñãèéí ãàçðûí äóð çîðãî, àâèëãààñ ñýðãèéëýõ íü òºñºâ áàòëàõ ïàðëàìåíòûí ýðõ ìýäëèéí ¿íäýñëýë áîëäîã áàéíà. Ýíýõ¿¿ õÿíàëòûã îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà, èðãýíèé

25


2015 ¹1 (51)

ó÷ðààñ õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí òºñºâ áàòëàõ á¿ðýí ýðõ íü åðºíõèéëºã÷èéí òîãòîëöîîíä õ¿÷òýé, âåñòìèíèñòðûí çàãâàðûí òîãòîëöîîíä ýñðýã òóéë õàðàãääàã íü ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëòûí ìåõàíèçìòàé õîëáîîòîé þì. Âåñòìèíèñòðèéí çàãâàðûí ïàðëàìåíòûí òîãòîëöîîíä òºñºâ áàòëàõòàé õîëáîîòîé á¿ðýí ýðõ áàãàñàõ, ìýäýýëýë àâàõ ýðõèéã ºðãºæèõ, òºñâèéí áîäëîãî áóþó òºñºâ á¿ðä¿¿ëýõýä ïàðëàìåíòûí îðîëöîî áàãà õàðèí àóäèòûí ä¿ãíýëò áóþó òºñâèéí äàðààõ õÿíàëòàä èë¿¿ à÷ õîëáîãäîë ºãºõ õàíäëàãà òîãòîæ áàéíà. Òºñºâ áàòëàõ á¿ðýí ýðõèéí õýðýãæèëò óëñ òºðèéí íàìûí òîãòîëöîî, íàìóóäûí óëñ òºðèéí ñàõèëãà áàòààñ õàìààðàëòàé àæ. Óëñ òºðèéí íàìûí ñàõèëãà áàò ºíäºð, òîì íàìóóäàä çîíõèëîõ òîãòîëöîîíä òºñºâ áàòëàõ ýðõ õýëáýð òºäèé õýðýãæäýã áîë æèæèã íàì á¿õèé òîãòîëöîîíä ýñðýã ä¿ð çóðàã áàéãààã ñóäëàà÷èä òîãòîîæýý. Ïàðëàìåíòûí òºñºâ áàòëàõ ýðõ ìýäýë íü àðä ò¿ìíèé ºìíº ÿìàð áîäëîãî ÿâóóëñíûã òîäîðõîéëîõ íýã ¿ç¿¿ëýëò áîëäîã òóë óëñ òºðèéí õóâüä àðä ò¿ìíèé ºìíº òàéëàãíàõ íýã àðãà áîëîâ÷ òºñºâ áàòëàõ ïàðëàìåíòûí ýðõ õÿçãààðã¿é áàéâàë çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààã ãàöààíä îðóóëàõ àþóëòàé ó÷ðààñ òºñºâ áàòëàõ æóðàìä õóóëü òîãòîîõ åðäèéí àæèëëàãààíààñ îíöëîã, òóñãàé äýã òîãòîîõ õàíäëàãà íèéòëýã áàéíà. Äýýðõýýñ ¿çâýë ïàðëàìåíòûí òºñâèéí ýðõòýé õîëáîîòîéãîîð òºñâèéí àêòèâèçì, òºñâèéí òºâëºðºë ãýñýí õî¸ð ýñðýã òýñðýã õî¸ð ¿çýãäýë ãàðäàã áàéíà. Òºñâèéí á¿ðýí ýðõèéã çºâ òîäîðõîéëîõ íü ýíýõ¿¿ òºñâèéí òºâëºðºë, òºñâèéí àêòèâèçì õýìýýõ õî¸ð ¿çýãäëèéã õÿçãààðëàõ ã¿éöýòãýõ, õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí õîîðîíäûí ýðõ ìýäëèéã òýíöâýðæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãääýã áàéíà. Àíãëè, Ôðàíö çýðýã óëñóóäàä òîãòñîí òºñºâ õýëýëöýõ ¿åä ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äýýñ òºñâèéí çàðäàë íýìýõ áîëîí îðëîãûã õÿçãààðëàõ ñàíàë ãàðãàõûã õîðèãëîõ, òºñâèéã áàòëàõ ýöñèéí

õóãàöààã òîãòîîõ, òºñâººð õýðýãæ¿¿ëýõ òºñºë, õºòºëáºðèéí òîî õýìæýý íýìýõã¿é áàéõ æóðàì ïàðëàìåíòààñ òºñºâ áàòëàõàä ¿ç¿¿ëýõ óëñ òºðèéí íºëººëëèéã áóóðóóëàõ çîðèëãîòîé þì. Õàðèí òºñºâ áàòëàõàä òóñãàéëñàí äýã òîãòîîãîîã¿é óëñûí õóâüä òºñâèéí õîðîîíû äàðãûí àëáàí òóøààëûã ñºðºã íàìûí ãèø¿¿íä ºãºõ çýðýã óëàìæëàëòàé áàéäàã íü òºñâèéí àêòèâèçìûã çîõèõ õýìæýýíä áàðèõ ìåõàíèçì áîëäîã áàéæ áîëîõ þì. Õàðèí òºñºâ áàòëàõ ýðõ ìýäëèéã áîäèòîé õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã îëãîõ áóþó òºñâèéí òºâëºðëèéã áóóðóóëàõ òºñâèéí õýëýëö¿¿ëãèéí õóãàöààã óðòàñãàõ, íàðèéâ÷èëñàí õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ òóñãàé òºñâèéí õîðîî, äýä õîðîî áàéõ çýðýã àðãà õýðýãñë¿¿ä òîäîðõîé à÷ õîëáîãäîëòîé. Òºñâèéí òºâëºðºë, ýñõ¿ë òºñâèéí àêòèâèçì äàâàìãàéëàõ íü ïàðëàìåíòûí ÷àäàâõààñ øàëòãààëäàã áîëîõûã ñóäëàà÷èä òîãòîîí çàñãèéí ãàçðààñ õàðààò áóñ àóäèòîð, òºñâèéí õîðîî çýðýã áàéãóóëëàãóóäûã ÷àäâàðæóóëàõ, ìýðãýæëèéí èíñòèòóö, òºñâèéí øèíæèëãýýíèé àëáà áèé áîëãîõ çýðýã àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ áîëæýý. Ýíäýýñ ¿çýõýä òºñºâ áàòëàõ äýãèéí çîõèöóóëàëò íü òºñâèéí àêòèâèçìûã õÿçãààðëàõ ãîë õýðýãñýë áîëäîã áîë, õýëýëö¿¿ëãèéí õóãàöàà òîãòîîõ, òºñâèéí ÷èãëýëýýð ìýðãýø¿¿ëýõ, ïàðëàìåíòûã ÷àäàâõæóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû øèíæòýé çîõèöóóëàëòóóä íü òºñâèéí òºâëºðëèéã áóóðóóëàõàä ÷èãëýãääýã áàéíà. Õàðèí òºñâèéí äàðààõ õÿíàëòûí õóâüä òºñºâ áàòëàõòàé àäèë óëñ òºðèéí íºëººëºë, òºðèéí áàéãóóëàìæèéí õýëáýðýýñ èë¿¿ ïàðëàìåíòûí ÷àäàâõ, õàðààò áóñ áàéäàë õºíäºãääºã òóë çàñãèéí ãàçðààñ õàðààò áóñ àóäèòîð, òºñâèéí õîðîîíû ãèø¿¿í÷ëýë ÷óõàë þì. Àðä÷èëñàí áóñ äýãëýìòýé óëñàä èðãýíèé ýðõ ÷ºëºº, óëñ òºðèéí ýðõ ÷ºëºº õÿçãààðòàé áàéäàã òóë ïàðëàìåíòûí òºñâèéí õÿíàëò áàãà áàéäàã ãýæ ñóäëàà÷èä áàéãààãààñ

26


ãàäíà ò¿¿õýí òàëààñàà ÷ ïàðëàìåíòûí òºñâèéí ò¿ðèéâ÷íèé á¿ðýí ýðõèéí õÿíàëòûí ýðõ ìýäýë ºðãºæñººð áàéíà. Èéì ó÷ðààñ ¯íäñýí õóóëèàð

òºñºâ áàòëàõ ãîë çàð÷ìûã òóñãàí çîõèöóóëàõ, òºñâèéã èë òîä, íýýëòòýé áàéäëûã áàòàëãààæóóëàõàä îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ àíõààð÷ áàéíà. Õ¿ñíýãò 1

Õ¿ñíýãò 2

---o0o---

27


2015 ¹1 (51)

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÀÍÕÄÓÃÀÀÐ ¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÈÉÍ ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀËÛÍ ÀÑÓÓÄÀËÄ

Óäèðäëàãûí àêàäåìèéí Óäèðäàõóéí óõààíû ñóðãóóëèéí äýä çàõèðàë, äîêòîð (Sc.D), ïðîôåññîð ×.Ýíõáààòàð

Àëèâàà ¿íäñýí õóóëü õîîñîí îðîí çàéä á¿òäýãã¿é, ¿¿íèé òóëä óðüäà÷ íºõöºë áàéäàë á¿ðäñýí áàéõ ó÷èðòàéã èø ¿íäýñ áîëãîæ, ºã¿¿ëëèéí ýõýíä ¿íäñýí õóóëüò ¸ñíû ¿çýë ñàíàà Ìîíãîë óëñàä àíõëàí õýðõýí íýâòýðñýí òàëààð òîâ÷õîí àâ÷ ¿çýæ, óëìààð ¿íäñýí õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëæ áàòàëñàí ¿éë ÿâöûã òîéìëîæ, ýöýñò íü àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã äýëãýðýíã¿é çàäëàí øèíæèëæ çîõèõ ä¿ãíýëò õèéõ áîëíî.

Ìîíãîë÷óóä áèäýíä ºíãºðºã÷ 2014 îíä òîõèîñîí îëîí òýìäýãëýëò ¿éë ÿâäëûí íýã íü àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëü áàòëàãäñàíû 90 æèëèéí îé þì. Ìîíãîë óëñàä òóñãààð òîãòíîñîí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûã òóíõàãëàæ, ò¿¿íèé ¿íäýñ òóëãóóðûã áýõæ¿¿ëñýí, ò¿¿í÷ëýí îð÷èí ¿åèéí ýðõ ç¿éí ¿íäýñ ñóóðèéã òàâüñàí àíõíû ãîë õóóëü áîëñíîîðîî ýíýõ¿¿ ¯íäñýí õóóëü øèíý öàãèéí Ìîíãîëûí òºð, ýðõ ç¿éí ò¿¿õýíä ñîä áàéðûã ýçýëäýã. Àíõíû þì àíõíûõààðàà áàéäàã õîéíî, áèä 1924 îíû ¯íäñýí õóóëèà èõýýõýí ýåðýãýýð ¿íýëæ ä¿ãíýæ èðñýí áèëýý. ªìíºõ ¿åèéí ¿çýë ñóðòàëæñàí ò¿¿õýíä ÁÍÌÀÓ-ûí àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëèéã áàòàëæ, äàãàæ ìºðä¿¿ëñýí íü àðäûí õóâüñãàëûí ÿëàëòûã áàòàòãàí áýõæ¿¿ëýõ, íèéãìèéí àìüäðàëä õóâüñãàëò àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò õèéõ çîðèëòîîñ óðãàí ãàðñàí íýí ÷óõàë àðãà õýìæýýíèé íýã áàéñàí ãýæ òîäîðõîéëæ áàéâ. Õàðèí ýä¿ãýý ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä ýíý õóóëèéã ñîöèàëèñò ìàÿãèéí ¿íäñýí õóóëèéí àíãèëàëä õàìààðóóëäàã íü ò¿¿íèé ¿çýë áàðèìòëàëòàé õîëáîîòîé. Èéìä àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëèéã ¿çýë áàðèìòëàëûí ¿¿äíýýñ çàäëàí øèíæëýõ íü ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäëûã áóóðóóëàõ áóñ, õàðèí ò¿¿õýí ¿íýíèéã ýðõýìëýõ, ºìíºõ àëäàà, ãàæóóäëààñ ñóðãàìæ àâàõàä òóñ äºõºì áîëîõ ó÷èðòàé.

1. Ìîíãîë Óëñàä ¯íäñýí õóóëüò ¸ñíû ¿çýë ñàíàà íýâòýðñýí íü Ìîíãîë Óëñ 2000 ãàðóé æèëèéí òºðò ¸ñ, õóóëü öààçûí ò¿¿õýí óëàìæëàëòàé îðîí áèëýý. Óëñ ìààíü íýãýí òóãèéí äîð íýãäýæ, òºð óëñàà áàéãóóëæ, òºðò ¸ñûã òîãòîîæ, õóóëü öààçûã òóíõàãëàæ ìàíäàæ èðñýí ¿å ÷ áèé, òýð÷ëýí ò¿¿õèéí íóãà÷ààíä õýäýí çóóí æèëèéí òóðø áóñäûí êîëîíè áîëæ äîðîéòîæ áàéñàí ¿å ÷ áèé áºãººä òóõàéí ¿åèéí íèéãìèéí áàéäàë, õºãæëèéí ¿éë ÿâöòàé õîëáîîòîéãîîð ÕÕ çóóíû ýõýí ¿å õ¿ðòýë ¿íäñýí ãýõ òîäîòãîë á¿õèé õóóëüã¿é áàéñàí þì. Õàðèí îëîí æèëèéí òýìöëèéí à÷ààð 1911 îíä òóñãààð òîãòíîëîî äýëõèé íèéòýä çàðëàñíû äàðàà òºð óëñàà õºãæèëòýé îðíóóäûí æèøãýýð òºâõí¿¿ëýõ çîðèëãî Ìîíãîëûí ºìíº òóëãàðñàí áèëýý. Áîãä õààíò óëñûí çàñãèéí ãàçàð 1912 îíîîñ íîì÷ ìýðãýí çàðèì õ¿ì¿¿ñò òýðã¿¿ëýõ îðíóóäûí òºðèéí áàéãóóëàë, ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã ñóäëàõ äààëãàâàð ºã÷ áàéñíûã ãýð÷ëýõ áàðèìò íü

28

Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë

Áîãä õààíû çàñãèéí ãàçðûí åðºíõèé ñàéä Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýíãèéí äààëãàâðààð ýðäýìòýí Öýâýýí Æàìñðàíîâ õºãæèëòýé îðíóóäûí òºðèéí ýðõ ç¿éí òàëààð òîéì÷èëñîí ñóäàëãàà õèéñíèé ¿íäñýí äýýð áè÷èæ ¿ëäýýñýí “Óëñûí ýðõ” ãýäýã ñóäàëãààíû òàéëàí þì.1 Ò¿¿í÷ëýí òýð ¿åä íýëýýä õýäýí îðíû ¿íäñýí õóóëü îð÷óóëàãäàæ áàéñíûã “Îëîí óëñûí ¿íäñýí õóóëèéí îðøèë áà Àíãëè, Àìåðèê, ßïîí, Íîðâåãè óëñûí ¯íäñýí õóóëü” õýìýýõ ãàð áè÷ìýëýýñ õàðæ áîëíî.2 Îðîñûí Õààíò óëñûí íýãýí õýâëýë “Äàëüíèé Âîñòîê” ñýòã¿¿ëèéí 1913 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí äóãààðò Áîãä õààíû çàðëèãààð ¯íäñýí õóóëü áîëîâñðóóëñàí ãýýä çàðèì çààëòóóäûã èøèëæýý.3 Ìºí òýð ¿åèéí àðä÷èëñàí ¿çýëòýé ñýõýýòí¿¿ä ïàðëàìåíòàò ¸ñ, ¿íäñýí õóóëèéí áàéãóóëàë òîãòîîõ ýðìýëçëýý èëýðõèéëæ, çàðèì òàëààð õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí òóõàé ìýð ñýð áàðèìò áàéäàã. Òóõàéëáàë, 1914 îíä Áîãä õààíä çºâëºõ ýðõòýé Óëñûí Äýýä, Äîîä õóðàë áàéãóóëàãäñàí4 íü áàðóóíû ¯íäñýí

õóóëüò õààíò ¸ñûã õàðãàëçñàí õýðýã ìºí áàéëàà. Ýíý á¿õýí íèéãýìä ¿íäñýí õóóëüò ¸ñíû òàëààð îéëãîëò, òºñººëºë á¿ðýëäýõýä íààøòàé íºëºº ¿ç¿¿ëñýí íü ýðãýëçýýã¿é. 2. Àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëèéã áîëîâñðóóëæ áàòàëñàí ò¿¿õýí ¿éë ÿâö Õóâüñãàëò îëîëòîî áàòàòãàæ, á¿ãä íàéðàìäàõ áàéãóóëëûã òîãòîîõ ÿâäëûã õóóëü ç¿éí òàëààð áýõæ¿¿ëýõèéí òóëä ¯íäñýí õóóëü áàòëàí ãàðãàõ íü ýðõ áàðèã÷äûí ýí òýðã¿¿íèé çîðèëò áàéñàí íü îéëãîìæòîé. Ò¿¿õýí áàðèìòààð õººâºë, ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ áýëòãýë àæèë íýëýýä ýðòíýýñ ýõýëñýí áàéäàã. Á¿ð 1921 îíû 3 äóãààð ñàðûí 13-íä Àðäûí ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëñàí òóõàé òîãòîîëä “... Ìîíãîë Àðäûí Òºëººëºã÷äèéí Èõ Õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëæ ¿¿ðä áàéõ Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëæ óëñûí ¯íäñýí öààç ä¿ðìèéã òîãòîîëãîñóãàé”5 ãýæýý. Ìºí Öýâýýí Æàìñðàíîâ, Ä.Áîäîî íàðûí áîëîâñðóóëñàí ãýõ ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéí íîîðîã Óëñûí ò¿¿õèéí àðõèâä õàäãàëàãäàæ áóé íü äîòîîä, ãàäààäûí ñóäëàà÷äûí ñîíèðõëûã òàòñààð áàéãàà.6

Түүнийг түүхч С.Ичинноров шинэ үсэгт хөрвүүлснээр МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн “Эрх зүй” сэтгүүлд нийтлэгджээ. “Эрх зүй сэтгүүл”. 2000 он, №2-3. 2 “Олон улсын үндсэн хуулийн оршил. Анхдугаар Үндсэн хуулийн судалгааны эх сурвалж”. УБ., 2009 он. Энэхүү бүтээлд: “Энэхүү дундад зууны үест байгуулсан хурал, журган сэлтээр эдүгээ манай одоо цагийн улсын хурал лугаа огт адилгүй бөлгөө” гэж тэмдэглэснийг үндэслэн түүнийг ямартай ч 1914-өөс 1919 оны хооронд буюу Улсын хурлын яам байгуулагдсанаас хойш 1919 онд Монголын автономийг цуцлахаас урагш бичигдсэн гэсэн дүгнэлтийг түүхч З.Лонжид хийсэн юм. З.Лонжид. Анхдугаар Үндсэн хууль батлахын өмнөх зарим судалгаа. “Эрх зүй” (онол, практик, арга зүй, мэдээллийн цуврал), 1/2007(15), 151 дэх тал. Дээр нь нэмж тэмдэглэхэд, “Олон улсын үндсэн хуулийг оршил”-д “...Финлянд хэмээх Оросын харьяат бага улсад ардын төлөөлөгчдийн хурлыг 1869 онд нээсэн”, “Бүх Европт гагцхүү Орос улс эзэрхэг засгаа хэвээр хэрэглэсээр амуй” гэж бичсэнээс үзвэл энэхүү бүтээл 1917 оны өмнө бүтээгдсэн нь тодорхой. Учир нь Октябрийн хувьсгал ялсан даруйд большевик засгийн газар Финлянд ба Польшийн тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрч, Оросын бүрэлдэхүүнээс гаргасан, түүнчлэн Октябрийн хувьсгалын дараа Орост тогтсон Зөвлөлүүдийн засгийг Монголын хувьсгалчид “эзэрхэг засаг” гэж яавч тодорхойлохгүй нь ойлгомжтой. 3 Энэхүү Үндсэн хуулийн төсөлд Богд Жибзундамба хутагтын халдашгүй эрхийг тунхаглан, эзэн хаан, парламент хоорондын харилцааны эрх зүйн асуудлыг тусгаж, Богд хаан цэргийн онц байдал тогтоовол хаант Орос улсад мэдэгдэх ёстой гэж заасан байдаг. Ж.Болдбаатар, Д.Лүндээжанцан. “Монгол Улсын төр, эрх зүйн түүхэн уламжлал”, УБ., 1997 он, 191 дэх тал. 4 Д.Лүндээжанцан. Монгол улс дахь төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт. (хоёр дахь хэвлэл). УБ., 2014 он, 220-221 1

Ò¿¿í÷ëýí õóâüñãàëûí ýõíèé æèë¿¿äýä áàòëàãäñàí áºãººä íèéãýì, òºðèéí áàéãóóëàìæèéí àëü íýã òàëûã дэх тал; “Улсын дээд, доод хурал байгуулсан тухай” бичиг. “Монголын ард түмний 1911 оны үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл” (Баримт бичгийн эмхтгэл. 1900-1914), (Хэвлэлд бэлтгэсэн А.Очир, Г.Пүрвээ); Н.Лүндэндорж. Төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжлийн чиг хандлага. УБ., 2002 он, 226 дахь тал. 5 Монголд Бүгд найрамдах засаг байгуулсан нь (Баримт бичгийн эмхтгэл), УБ., 1970 он, 7 дахь тал. 6 Б.Чимид. Үндсэн хуулийг дээдлэн шүтэх ёс. УБ., 2006, 15 дахь тал.

29


2015 ¹1 (51)

áýõæ¿¿ëýõ, òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí øèíý òîãòîëöîî, èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí “Ìîíãîë Óëñûí àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí Õóðëûí ò¿ð çóóðûí ä¿ðýì” (1921.09.12), “Óëñûí ò¿ð öàãèéí õóðëûí ä¿ðýì” (1921.09.20), “Òàíãàðãèéí ãýðýý” (1921.11.01), “Ìîíãîë Óëñûí íóòãèéí çàõèðãààíû ä¿ðýì” (1921.03.05) çýðýã öººíã¿é ä¿ðýì, òîãòîîë íü àíõäóãààð ¿íäñýí õóóëèéã áîëîâñðóóëæ áàòëàõ áýëòãýë øàò áîëñîí þì. Ãýõäýý òóëãàð óëñûí ¿íäñýí øèíæ òºðõ, íèéãýì-ýäèéí çàñàã, òºð çàñãèéí áàéãóóëàëòûã òîãòîîí áàòàòãàñàí ¿íäñýí õóóëèéã á¿òýýõ íü èõýýõýí àäàðìààòàé, àìàð õÿëáàðã¿é àæèë áàéñàí íü ò¿¿íèéã áîëîâñðóóëæ èðñýí ¿éë ÿâöààñ òîä òîìðóóí õàðàãääàã. Çàñãèéí ãàçðûí ò¿âøèíä ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ àæèë õýçýýíýýñ ýõýëñýí íü ò º ä è é ë º í òîäîðõîé áèø áîëîâ÷ Çàñãèéí ãàçðûí 1922 îíû 5 äóãààð ñàðûí 19-íèé ºäðèéí 21 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð Ø¿¿õ ÿâäëûí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Ìàãñàðæàâ õóðö òýðã¿¿òýé òóñãàé êîìèññ áàéãóóëñíààð àëáàí ¸ñîîð ýõýëñýí7 ãýäýã äýýð ñóäëàà÷èä ñàíàë íýãääýã. Á¿ðýëäýõ¿¿íä íü Æ.Öýâýýí, Áàò-Î÷èð çýðýã íîìûí õ¿ì¿¿ñ îðñîí òóñ êîìèññîä Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí 1922 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé ºäðèéí 39 ä¿ãýýð õóðëààñ “...¿íäñýí õóóëèéã àðäûí ýðõò õýìæýýò öààçàò Àíãëè ìýò óëñûí õóóëèàñ òîâ÷ëîí àâ÷ ýä¿ãýýãèéí ÿâóóëàí áóé çàñãèéí áàéäàëä íèéö¿¿ëýí çîõèîâîë çîõèíî”8 ãýñýí óäèðäàìæ ºã÷ýý. Ýíýõ¿¿ óäèðäàìæèéí äàãóó òóñ êîìèññ áàðóóíû àðä÷èëñàí ãýõ Ãåðìàí, Øâåä, Àâñòðè, Áåëüãè, Ãîëëàíä, ßïîí çýðýã îðíû ¿íäñýí õóóëü áà ¿íäñýí õóóëèéí ÷àíàðòàé àêòóóä,

ò¿¿í÷ëýí õºðºíãºòºí îðíû ¿íäñýí õóóëèéí õºãæëèéí òóõàé ñóäàëãààíû áè÷èã çîõèîëûã îð÷óóëàõ, ñóäëàõ àæèë õèéæ áàéñàí áàðèìò áèé. Ýíý àæèëä äºíãºæ áàéãóóëàãäààä áàéñàí Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíã îðîëöóóëæ áàéæýý.9 Îð÷óóëãà, ñóäàëãààíä èõýýõýí öàã çàðöóóëñàí ó÷ðààñ òóñ êîìèññ Çàñãèéí ãàçðààñ òîãòîîñîí õóãàöààíä áàãòààí ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ áîëîëöîî áàéãààã¿éã õàðãàëçàí àæèëëàõ õóãàöààã ãóðâàí ñàðààð ñóíãàæ, óëìààð àæëàà çºâõºí áàðóóíû îðíóóäûí õ¿ðýýãýýð õÿçãààðëàñàí ãýæ áóðóóòãàí óã êîìèññûã 1922 îíû 12 äóãààð ñàðûí 29-íèé ºäðèéí òîãòîîëîîð òàòàí áóóëãàæ, óóë ¿¿ðãèéã Çàñãèéí ãàçðûí õóóëü öààç ýìõëýõ õýëòýñò õàðèóöóóëæýý.10

¯íäñýí õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿çýë áàðèìòëàëûí àñóóäëààð ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ¿çýëòí¿¿ä, Êîìèíòåðíèé òàëûíõíû áàðèìòàëæ áàéñàí ýñðýã òýñðýã áàéð ñóóðü íü ÿâààíäàà áàéäàë õóðöäàõàä õ¿ðãýæ, ýíý íü ¿íäñýí õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä øóóä íºëººëñºí þì. Õýðýâ àíõíû êîìèññîä “Åâðîïûí îëîí óëñóóäûí õóóëü ä¿ðìèéã õàðãàëçàõ” òóõàé óäèðäàìæèéã ºã÷ Түүхч Д.Даш “Судар бичгийн хүрээлэн олон улсын үндсэн хуулиас орчуулж байсан нь ердийн нэг хөрвүүлэх зорилгоор биш, харин анхдугаар Үндсэн хуулийг бэлтгэн боловсруулах ажилтай холбогдож байсан бололтой” гэж тэмдэглэсэн байдаг. Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Анхдугаар Их Хурал. УБ., 1984. 341-342 дахь тал. Энэ дашрамд тэмдэглэхэд, эдгээр орчуулгууд тухайлбал Австри, Герман, Бельги зэрэг улсын үндсэн хуулийн орчуулгууд хараахан олдоогүй бөгөөд гагцхүү зарим судлаачдын бүтээлд тэмдэглэгдсэн байдаг. 10 УТТА. 1-1-72 (АЗГ-ын 1922 оны 56 дугаар хурлын тогтоол). 9

С.Жалан-Аажав. Ардын төрийн хууль тогтоох үйл ажиллагаа (1921-1940). УБ., 1967 он, 72 дахь тал. 8 УТТА. 1-1-72 (АЗГ-ын 1922 оны хурлын тогтоол). 7

30


áàéñàí áîë õîæèì áàéãóóëàãäñàí êîìèññûí õóâüä Çºâëºëò Îðîñûí ¿íäñýí õóóëèéí ¿çýë ñàíàà, çàð÷ìûã ìîíãîëûí íºõöºëä òîõèðóóëàí “á¿òýýë÷ýýð” òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ íü ¿íäñýí õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæèëä áàðèìòëàõ ãîë çàð÷èì áîëæ õóâèð÷ýý. ¯¿íä ÿëàíãóÿà ¿íäñýí õóóëü áîëîâñðóóëàõ àæëûã õóðäàñãàõ òóõàé Çàñãèéí ãàçðûí 1924 îíû 2 äóãààð ñàðûí 15-íû ºäðèéí íýãä¿ãýýð òîãòîîë ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý.

îíä ÇÕÓ-ààñ óðèãäàí èðñýí õóóëü÷ ìýðãýæèëòýí Ï.Â.Âñåñâÿòñêèé áîëîí Êîìèíòåðíèé òºëººëºã÷ Ý.Ðèí÷èíî, Ò.Ðûñêóëîâ11 íàðûí øóóä íºëººãººð õóâüñãàëò Ìîíãîëûí ¿íäñýí õóóëèéí ýõ çàãâàðààð ãàãöõ¿¿ çºâëºëòèéí ¿íäñýí õóóëèéã ñîíãîæýý.12 Òóñ êîìèññ ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéã àñàð áîãèíî õóãàöààíä áîëîâñðóóëæ Óëñûí Èõ Õóðàëä îðóóëàõàä ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä òóñ äºõºì áîëñîí ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé. Áàéãóóëàãäñàíààñàà õîéø õî¸ðõîí ñàðûí äîòîð óã êîìèññ íü àæëûíõàà ãîë ¿ð ä¿í áîëñîí çóðãààí á¿ëýã, 50 ç¿éëýýñ á¿ðäñýí ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéã Ìîíãîë Óëñûí Àíõäóãààð Èõ Õóðàëä îðóóëñàí áºãººä Èõ Õóðàë 1924 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 25-26-íä õî¸ð ºäðèéí òóðø òºñëèéã ç¿éë á¿ðýýð õýëýëöýæ, 26-íû ºäðèéí 16 öàã 17 õîðîìä 14 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð áàòàëñàí þì. Èéíõ¿¿ Ìîíãîë Óëñ ò¿¿õýíäýý àíõ óäàà ¿íäñýí õóóëü õýìýýõ óëñûí ãîë õóóëüòàé áîëñîí áèëýý.

Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí 1924 îíû 10 äóãààð ñàðûí 24-íèé ºäðèéí 39 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð áàéãóóëàãäñàí Åðºíõèé ñàéä Á.Öýðýíäîðæ òýðã¿¿òýé êîìèññ ººðèéí àæèëä äàðààõ ¿íäñýí ÷èãëýëèéã áàðèìòàëñàí áàéäàã. ¯¿íä, íýãä¿ãýýðò, ÌÀÕÍ-ûí III èõ õóðëààñ óëñàà êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæ¿¿ëýõ çîðèëòûã íàìûí æàíæèí øóãàì áîëãîæ, ò¿¿íèéã õàíãàõ ãîë òóëãóóð õ¿÷ íü æèíõýíý ÿäóó, äóíä àðä áîëíî ãýñýí çààëòûã îíîë, óëñ òºðèéí óäèðäàìæ á î ë ã î ñ î í ; õî¸ðäóãààðò, Àðäûí çàñãèéí ãàçàð áà Áîãä ãýãýýíèé õîîðîíä áàéãóóëñàí “Òàíãàðãèéí ãýðýý” áîëîí “Óëñûí ò¿ð öàãèéí õóðëûí ä¿ðýì”, “Ìîíãîë óëñûí çàñàã áóñ âàí, ã¿íã¿¿äèéí ýðõ õýìæýýíèé òóõàé ä¿ðýì”, “Á¿ãä Íàéðàìäàõ çàñàã òîãòîîí ÿâóóëàõ òóõàé Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë” çýðýã ¿íäñýí õóóëèéí ÷àíàðòàé àêòóóäûã õàðãàëçàí ¿çñýí; ãóðàâäóãààðò, 1924

3. Àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàë Àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëèéí ìºí ÷àíàðûí òóõàéä: Àëèâàà ¿íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàë íü þóíû ºìíº ò¿¿íèé ìºí ÷àíàðààð èëýðíý. Àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëü óëñûíõàà çîðèëãûã íèéãýì æóðìûí (ñîöèàëèñò) ÷èã áàðèìæààãààð òóíõàãëàñàí,13

Уг төслийг хэлэлцэхэд Коминтерний төлөөлөгчид Улсын Их Хурлын төлөөлөгч нартай зэрэгцэн 20 гаруй удаа үг хэлж тайлбарлаж, санал оруулж батлуулан бас хянан найруулах комисст орж ажилласан байна. БНМАУ-ын Анхдугаар Их Хуралд анхдугаар Үндсэн хуулийн төслийн талаар ерөнхий сайд Б.Цэрэндоржийн тавьсан илтгэл, уул төслийг хэлэлцэж баталсан тухай тэмдэглэлээс үзвэл Арван гуравдугаар хуралдаанд (1924 оны 11 дүгээр сарын 25-нд) Коминтерний төлөөлөгч Рыскулов: Энэхүү Үндсэн хуулийг төлөвлөхөд би мөн туслалцсан гээд төлөөлөгчдийн зарим асуултад хариулж байсан юм. Ж.Амарсанаа, О.Батсайхан. Монгол Улсын Үндсэн хууль: баримт бичиг. УБ., 2004 он, 53 дахь тал. 12 Хэрэв анхны комиссын бүрэлдэхүүнд голдуу эрдэмтэн мэргэд орж байсан бол хичээнгүй сайд Б.Цэрэндоржийн ахалсан комисст дөрвөн хүнээс гурав нь оросын буриад нар байжээ (Элбэгдорж Ринчино, Цэвээн Жамсранов, Гомбобадамжав). Б.Батбаяр (Баабар). XX зууны Монгол. Нүүдэл, суудал. Олз гарз. УБ., 1996 он, 343-344 дэх тал. 13 1924 оны Үндсэн хуульд: “Бүх дэлхийн жинхэнэ ард түмний зорилго нь одоогийн эзэрхэг хөрөнгөтний байдлыг үндсээр нь устгаж, нийгэм журамт ба эв хамт ёс журмыг эрмэлзэх тул засгийн бодлогыг түүнтэй нийцүүлэх явуулах” гэх зэргээр заасан. Тайлбар: Нийгэм 11

31


2015 ¹1 (51)

òºðèéí íèéãìèéí ¿íäñèéã ãàãöõ¿¿ æèíõýíý àðäûí (àíãèéí) ¿¿äíýýñ áýõæ¿¿ëñýí, òºðèéí òºâ, îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîîã Çºâëºë¿¿äèéí ¿çýë ñàíààã óäèðäëàãà áîëãîí òîäîðõîéëñîí, ¯íäñýí õóóëèà Çºâëºëò Îðîñûí ¯íäñýí õóóëèéí àãóóëãààð áîëîí Êîìèíòåðíèé çààâàð, øóóä îðîëöîîòîéãîîð áîëîâñðóóëæ, õýëýëöýí áàòàëñàí çýðýã íü óã õóóëèéã àíãè÷ ìºí ÷àíàðòàé ñîöèàëèñò ìàÿãèéí õóóëü áîëãîæýý. Ó÷èð íü çºâõºí ìàðêñèçìëåíèíèçìèéí ¿íäñèéã òàâèã÷èä àëèâàà ¿íäñýí õóóëü íü àíãèóäûí õ¿÷íèé õàðüöààã èëýðõèéëæ, íî¸ðõîã÷ àíãèéí õ¿ñýë çîðèãèéã õóóëü÷ëàí òóíõàãëàäãèéã íîìëîæ áàéâ.14 Çàñãèéí ýðõèéã ãàðòàà àâñàí àíãè ¿íäñýí õóóëü ãàðãàæ, ò¿¿íäýý àíãèéí òýìöëèéí ä¿íä áàéëäàí îëñîí îëîëòîî áýõæ¿¿ëäýã; ººðººð õýëáýë, àëèâàà óëñûí ¿íäñýí õóóëü íî¸ðõîã÷ àíãèéí ýðõ àøãèéã èëýðõèéëñýí ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí õàðèëöààã õóóëü÷ëàí áàòàòãàäàã áºãººä ¿¿íèé òóëä íî¸ðõîã÷ àíãèéí óëñ òºðèéí çàñàãëàëûí çîõèîí áàéãóóëàëò áóþó òºðèéí áàéãóóëàìæèéí õýëáýð, çàõèðãààíû õýëáýð, óëñ òºðèéí äýãëýìèéí ¿íäñèéã õóóëü ç¿éí ¿¿äíýýñ òîãòîîæ ºãäºã ãýæ òýä ¿çýæ áàéæýý. Óäèðäëàãûí õýëáýðèéí òóõàéä: Àëèâàà ¿íäñýí õóóëèéí öºì íü óäèðäëàãûí õýëáýðèéí òóõàé àñóóäàë áàéäàã. Àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëèàð òºðèéí óäèðäëàãûí õààíò õýëáýðèéã õàëæ, èë¿¿ äýâøèëòòýé á¿ãä íàéðàìäàõ ¸ñûã òîãòîîí, Ìîíãîëûí òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí (Èõ Õóðàë, Áàãà Õóðàë, Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä, Çàñãèéí ãàçàð, ÿàìä) øèíý òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëñýí áèëýý. Á¿ð 1920-1921 îíä òóõàéí ¿åä ãàð÷ áàéñàí çàðèì

õýâëýëä íèéòëýãäñýí “Àðäûí çàñãèéí ¿íäñýí æóðàì”, “Ìîíãîë Óëñûí øèíý àðä îëíû ýðõèéí òºâèéí áà íóòãèéí çàñãèéí ÿíç òºëºâ” ºã¿¿ëýë õèéãýýä “Ìîíãîë àðäûí õýðãèéã ò¿ð åðºíõèéëºí çàõèðàõ ãàçàð” áàéãóóëñàí òóõàé òîãòîîë, òóíõàãëàë çýðýã ãîë ãîë áàðèìò áè÷èãò ¯íäñýí õóóëüò á¿ãä íàéðàìäàõ áàéãóóëàë òîãòîîõ òóõàé ñàíààã äýâø¿¿ëæ áàéæýý.15 Ãýõäýý ýíý íü øóóä õýðýãæýýã¿é, õýðýãæèõ áîëîìæ, íºõöºë ÷ õóâüñãàëûí ýõíèé æèë¿¿äýä òºäèéëºí á¿ðäýýã¿é áàéñàí. Ó÷èð íü Ìîíãîëûí ñ¿¿ë÷èéí õààí, àìüä áóðõàí ãýæ àðä ò¿ìýíäýý áèøðýãäñýí Áîãä ãýãýýí àìüä ñýð¿¿í áàéñàí ¿åä òóñ óëñàä á¿ãä íàéðàìäàõ çàñãèéã òîãòîîõ òóõàé àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä íýí áýðõòýé áàéñàí íü îéëãîìæòîé. Õàðèí 1924 îíû 5 äóãààð ñàðûí 20-íä Áîãä ãýãýýí òààëàë òºãññºí íü õýìæýýò öààçàò õààíò çàñãèéã õàëæ, á¿ãä íàéðàìäàõ çàñãèéã òîãòîîõ áîäëîãî, çîðèëãûã õàíãàõàä àÿòàéõàí áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæýý.16 Òóñ óëñàä á¿ãä íàéðàìäàõ çàñàã òîãòîîõ òóõàé øèéäâýð¿¿ä àð àðààñàà öóâðàí ãàðñàí áºãººä ¿¿íä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1924 îíû 6 äóãààð ñàðûí 3-íû ºäðèéí õóðëààñ ãàðãàñàí øèéäâýð, ò¿¿íèéã ìºí îíû 6 äóãààð ñàðûí 7-íä áàòàëæ, “...îäîî àðäûí ýðõòýé óëñûí ¸ñîíä íèéö¿¿ëýí... á¿ãä íàéðàìäàõ àðä óëñûí çàñãèéã ÿâóóëáààñ ç¿éòýé áîëîõ áà Äà öçóí òóí õýìýýõ èõ åðºíõèé äàðãûã ñîíãîõã¿é, óëñûí äýýä ýðõèéã óëñûí èõ õóðëûí ä¿ðìèéí ¸ñîîð òóñ õóðàëä õàäãàëàõ...” ãýñýí ÌÀÕÍûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëûí òîãòîîë, ýíýõ¿¿ øèéäâýðèéã ñàéøààí áàòàëñàí Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí 18 äóãààð õóðëûí òîãòîîë17 çýðãèéã íýðëýæ áîëíî. Åðºíõèéëºã÷ã¿é, Á¿ãä íàéðàìäàõ Ж.Амарсанаа, О.Батсайхан. Монгол Улсын Үндсэн хууль: баримт бичиг. УБ., 2004 он, xxii дахь тал. 16 Богд гэгээн таалал төгсөнгүүт түүний хойт дүрийг тодруулах тухай асуудал яригдсан бөгөөд энэ нь сүсэг бишрэлийн хажуугаар засаг төрийн тухай асуудал байсан тул олон түмний сүсэг бишрэл, улс төрийн тухайн нөхцөл байдлыг харгалзан хэдийгээр Богдын хойт дүрийг тодруулахаас шууд татгалзаагүй боловч хойш тавьж, харин бүгд найрамдах засаг тогтоох ажлыг ихээхэн яаравчилжээ. 17 Ардын засгаас 1921-24 онд авсан арга хэмжээ. УБ., 1954 он, 88 дахь тал.

15

журамт ёс- Социализм, Эв хамт ёс- Коммунизм. 14 В.И.Ленин: “...ангийн тэмцэлд хүчний бодит харьцааг илэрхийлдэгт Үндсэн хуулийн мөн чанар оршино” гэжээ. В.И.Ленин. Зохиолууд, 15 дугаар боть, 338 дахь талд.

32


óëñûí òºðèéí áàéãóóëàëòûã òóñ îðîíä òîãòîîí ÿâóóëàõ òóõàé Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí 1924 îíû 6 äóãààð ñàðûí 13-íû ºäðèéí òîãòîîëûã ¿íäýñ áîëãîñîí çààëò àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëèéí îðøèëä îðñíîîð Ìîíãîë Óëñ á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ áîëñîí þì. ¯íäñýí õóóëèéí 2 äóãààð ç¿éëä: “Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí çîðèëò áîë õóó÷íû ýçýðõýã õàðãèñûí ¸ñ, ñóðòëûí ¿ëäýãäëèéã ¿íäñýýð óñòãàæ, óëñ òºðèéí çàõèðãààíû ÿâäëûã æèíõýíý àðäûí ¸ñîíä íèéë¿¿ëæ, øèíý ¸ñíû Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûí ¿íäýñ òóëãóóðûã á à ò à ò ã à í áýõæ¿¿ëíý” õýìýýí àðäûí òºðèéí ¿íäñýí çîðèëò, ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëæýý. ÁÍÌÀÓ-ûí Àíõäóãààð Èõ Õóðàëä ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéí òàëààð òàâüñàí èëòãýëäýý åðºíõèé ñàéä Á.Öýðýíäîðæ äýëõèéä áàéäàã á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí õýëáýð¿¿äèéí òàëààð äýëãýðýíã¿é ºã¿¿ëæ, äàâóó áà ñóë òàëóóäûã äóðäààä,18 Ìîíãîë Óëñàä õàìãèéí òîõèðîìæòîé íü Çºâëºëò Îðîñûí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí òîãòîîñîí õýëáýð ìºí ãýæ ä¿ãíýæýý.19 ¯çýë áàðèìòëàëûí õóâüä àâ÷

¿çâýë, àíõäóãààð ¿íäñýí õóóëèàð òîãòîîñîí óäèðäëàãûí õýëáýð íü äýëõèéä çîíõèëäîã ïàðëàìåíòûí, åðºíõèéëºã÷èéí áóþó õîëèìîã á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí õýëáýðèéí àëü íü ÷ áèø, çºâëºë¿¿äèéí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ ãýæ òîìü¸îëîãääîã óäèðäëàãûí ºâºðìºö õýëáýð áàéâ.20 ¯¿íèéã òóõàéí õýëáýðèéí ¿íäñýí øèíæ¿¿äýýð íü òàéëáàðëàâàë ç¿éòýé áîëîâ óó. Çºâëºë¿¿äèéí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí ãîë øèíæ íü òºðèéí ýðõ ìýäýë õóâààðèëàõ çàð÷ìûã ¿ã¿éñãýæ, çàñãèéí á¿õ ýðõ íýãäìýë áàéõ çàð÷èìä ñóóðèëäàã. Áóñàä øèíæ ãýâýë: • Òºðèéí á¿õ áàéãóóëëàãà íàìûí øèéäâýð, óäèðäëàãûí äàãóó, íàìûí õàòóó õÿíàëòûí äîð ¿éë àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëäýã. Ýíýõ¿¿ õýëáýðèéã ñîíãîñîí óëñóóä îëîí íàìûí òîãòîëöîîã õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿é òóë ñºðºã õ¿÷íèé òóõàé îéëãîëò áàéäàãã¿é. • Òºëººëºõ áàéãóóëëàãóóä íü çàõèðàõ, çàõèðàãäàõ çàð÷ìûí äàãóó çîõèîí áàéãóóëàãäñàí íýãäìýë òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëäýã; îðîí íóòàãò ººðºº óäèðäàõ ¸ñ õýðýãæäýãã¿é • Òºðèéí á¿õ áàéãóóëëàãà òóõàéí ò¿âøíèé Õóðëóóäààñ áàéãóóëàãäàæ, òýäýíä àæëàà õàðèóöàí òàéëàãíàäàã • Òºëººëëèéí áàéãóóëëàãóóäàä ñîíãîãäñîí äåïóòàòóóä íü îðîí òîîíû áóñ áàéäàã áºãººä ¿íäñýí àæëûí õàæóóãààð àðäûí òºëººëºã÷äèéí àëáûã çàëãóóëäàã; òèéì ÷ ó÷ðààñ á¿õ øàòíû òºëººëëèéí áàéãóóëëàãóóä íü æèíõýíý àæèëëàã÷ áàéãóóëëàãà áèø, çºâõºí ã¿éöýòãýí çàõèðàìæëàõ áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí øèéäâýðèéã áàòëàìæëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã áºãººä òýäãýýðèéí ÷óóëãàí öººí õîíîã ¿ðãýëæèëäýã. • Òºëººëëèéí äýýä áàéãóóëëàãûí á¿ðýí ýðõèéã ¿íýí õýðýãòýý ò¿¿íýýñ ñîíãîãäñîí öººí õ¿íòýé òýðã¿¿ëýã÷èä

Б.Цэрэндорж: “Нэг болбоос Хаант улс, Хоёр-т, Хэмжээт цаазат улс, Гурав-т, Бүгд Найрамдах улс, Нэгдүгээр зүйлд дурдсан эзэрхэг хаант улсын хамаг эрх гагцхүү хааны эрхэн дор бөгөөд аливаа байлдах, найрамдахаас эхлэн хамаг явдал цөм энэ хааны мэдэл болно. Хоёрдугаар. Хэмжээт цаазат улсад эзэрхэг хааны эрхийг хэмжээлэн хөрөнгөтөн баячуудын эрх ашигт тус хүргэх боловч жинхэнэ олон ардад мөн адил ач тус үгүй. Гуравдугаар- Буржуйлэг Бүгд Найрамдах улсын тухай хэдэн үг илтгэх нь. Хятадын байдлаар үлгэрлэвээс, Юан Шикай улсын эрхийг цэргийн хүчээр эзлэн авч улсын засгийг удирдсан нь харилцан эрх ашгийг тэмцэлдэн булаалдаж самуурсаар эдүгээ арав гаруй жил болсон нь энэ мэтийн эзэрхгүүд арга хүчний эрхээр улсыг эзлэн үймүүлсний уршиг мөн буюу. “БНМАУ-ын Анхдугаар Их Хуралд анхдугаар Үндсэн хуулийн төслийн талаар ерөнхий сайд Б.Цэрэндоржийн тавьсан илтгэл, уул төслийг хэлэлцэж баталсан тухай тэмдэглэлээс: Арван гуравдугаар хуралдаан (1924 оны 11 дүгээр сарын 25). Ж.Амарсанаа, О.Батсайхан. Монгол Улсын Үндсэн хууль: баримт бичиг. УБ., 2004 он, 51 дэх тал. 19 Б.Цэрэндорж: “Тийм боловч жинхэнэ ардын ашиг тусыг чухал болгосон жинхэнэ ардын бүгд найрамдах улс мөн байна. Энэхүү бүгд найрамдах улс болбоос чухамхүү Зөвлөлтийн Засагт Орос улс болно.” Мөн тэнд. 18

1917 оны 4 дүгээр сард эх орондоо буцаж ирсний дараа бичсэн “Дөрөвдүгээр сарын сэдвүүд” бүтээлдээ В.И.Ленин: ажилчны депутатуудын Зөвлөлүүд нь хувьсгалт засгийн цор ганц байж болох хэлбэр мөн..., үүнээс парламентын бүгд найрамдах улсын хэлбэр лүү эргэн орох нь ухарсан алхам болно..., иймд улсын хэмжээнд дороосоо байгуулагдсан ажилчны, тариачны Зөвлөлүүдийн бүгд найрамдах улс байх ёстой гэсэн санаануудыг дэвшүүлжээ. В.И.Ленин. Полн. Собр.соч., 5 изд., Т.31, с.113-118-аас үзнэ үү.

20

33


2015 ¹1 (51)

ò¿¿íèé íýðèéí ºìíººñ ã¿éöýòãýäýã.21 Äýýðõ á¿õ øèíæ àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëèàð òîãòîîñîí òºðèéí òîãòîëöîîíä èëðýëýý îëñîí áèëýý. Òóõàéëáàë, Á¿õ øàòíû õºäºëìºð÷äèéí Õóðëóóä òóñ óëñûí óëñ òºðèéí ¿íäýñ áîëñíûã ¯íäñýí õóóëèàð õóóëü÷ëàí áàòàòãàæýý. Õóðëóóä àðäûí òºðèéí óëñ òºðèéí ¿íäýñ áîëñîí íü íýãä¿ãýýðò, íèéò óëñ îðíû õýìæýýíä òºëººëºã÷äèéí áàéãóóëëàãûí íýãäìýë ñèñòåìèéã òîãòîîæ, àðâàí ãýð, áàã, ñóì, õîøóó, àéìãèéí Õóðëóóä, Óëñûí Õóðàë öºì äýýðýýñýý äîîøîî øàòëàí çàõèðàãäàõ òºâëºðñºí óäèðäëàãûí çàð÷èì äýýð çîõèîí áàéãóóëàãäàí, òºâ áà îðîí íóòàãò òºðèéí á¿õ ýðõèéã ãàðòàà àâñàí; õî¸ðäóãààðò, òºðèéí ã¿éöýòãýí çàõèðàõ á¿õ áàéãóóëëàãûí ýõ ¿íäýñ áîëæ, àðä ò¿ìíèé íýðèéí ºìíººñ òýäãýýðèéí ¿éë àæèëëàãààã õÿíàí øàëãàæ óäèðäàí ÷èãë¿¿ëæ áàéñàí. ¯íäñýí õóóëüä òºðèéí ýðõ áàðèõ áà òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäûí ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëîõäîî òýäãýýðèéí ¿éë àæèëëàãàà íýãäìýë áàéõ çàð÷ìûã ÷àíä áàðèìòàëñàí íü õàðàãääàã. Òîâ÷îîð õýëáýë, òºðèéí çàõèðãààíû ºìíºõººñ äàâóó, îð÷èí öàãèéí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí õýëáýðèéã ñîíãîñîí õýäèé ÷ ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëäýã çàñàã òºðèéí áàéãóóëëàãûí õýò òºâëºðñºí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëñýí áàéâ. Àðäûí Õóðëóóä ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ òºðèéí ¿íäýñ, àðäûí òºðèéí òîãòíîõ õýëáýð áîëñîí íü þóíû ºìíº Çºâëºëò Îðîñûí òóðøëàãà áîëîí Êîìèíòåðíèé íºëººòýé õîëáîîòîé. ¯¿íä íýã ç¿éëèéã îíöëîí òýìäýãëýõýä, äàðàà, äàðààãèéí ¯íäñýí õóóëèéíõ øèã ÌÀÕÍ-ûí “ìàíëàéëàõ, óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ” ¿¿ðãèéí òóõàé çààëò ýíýõ¿¿ ¯íäñýí õóóëüä îðîîã¿é íü îëçóóðõóóøòàé. Õýäèé òèéì áîëîâ÷, ¿íäñýí õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõààñ áàòëàõ õ¿ðòýëõ á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãàà ÌÀÕÍ-ûí õàòóó õÿíàëò, çààâàð÷èëãà, óäèðäàìæèéí äîð ÿâàãäñàí áºãººä òºðèéí óäèðäëàãûí

á¿ãä íàéðàìäàõ õýëáýðèéã ñîíãîõ, òºðèéí òýðã¿¿íã¿é áàéõ, õºðºíãºòíèé áóñ õºãæëèéí çàìààð çàìíàõ òóõàé ÌÀÕÍ-ûí III èõ õóðëûí øèéäâýðèéã óäèðäàìæ áîëãîõ, õóâüñãàëò Îðîñ óëñûí ¿íäñýí õóóëèéã ¿ëãýðëýõ, Îðîñîîñ õóóëü öààçûí ìýðãýæèëòýí óðüæ, ãîë õóóëü áîëîâñðóóëàõ àæèëä òóñëóóëàõ çýðýã çàð÷ìûí àñóóäëààð ýðõ áàðèã÷ íàì ýõýëæ øèéäâýðýý ãàðãàæ, óëìààð çàñàã, òºðèéí áàéãóóëëàãóóä òýäãýýðèéã õ¿ëöýíã¿é ¸ñ÷èëæ áàéñàí íü òóñ óëñûí óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíä íýã íàìûí íî¸ðõîë íýãýíò òîãòñîíû èëðýë ìºí ãýæ ¿çýõýýñ ººð àðãàã¿é. Íèéãìèéí ¿íäýñ, èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã àíãè÷ áàéð ñóóðèàñ òîäîðõîéëñîí íü: Ñîöèàëèñò ìàÿãèéí áóñàä ¿íäñýí õóóëüä íèéãìèéí ¿íäñèéã ïðîëåòàðè áóþó ýñõ¿ë “àæèë÷èí, òàðèà÷èí” õýìýýäýã áîë àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëüä “æèíõýíý àðä” ãýæ òîìü¸îëñîí áàéäàã. ªºðººð õýëáýë õ¿í àìûí õàìãèéí ÿäóó õýñýã áîëîõ çºâõºí “æèíõýíý àðä” àíãèéã çàñãèéí ýðõèéí ýõ ¿¿ñâýð õýìýýí ºðãºìæèëæýý. Èíãýñíýýð ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã “àíãèéí øèíæýýð” õóâààí õàãàðàëäóóëñàí íü óãòàà õ¿í àìûí çàðèì õýñãèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàæ, èíãýñíýýðýý õ¿íèé ñàëøã¿é ýðõ áîëîõ àìüä ÿâàõ, èòãýë ¿íýìøèëòýé áàéõ çýðýã ýðõ¿¿ä çºð÷èãäºæ, ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõ õºñºðäºæ, àðä÷èëàëä õÿçãààðëàëò òàâüñàí òºäèéã¿é, àðä ò¿ìíèé íýã õýñýãò “àíãèéí äàéñàí” ãýñýí íýð õàÿã ç¿¿æ óëìààð “àíãèéí õóâüä óñòãàõ”-àä ÷èãëýñýí õîæìûí õýëìýãä¿¿ëýëòèéí ¿¿ä õààëãûã íýýñýí þì. ¯íäñýí õóóëèéí íýãýí äýâøèëòòýé òàë íü àíõ óäàà àëèâàà õýðãýì çýðãèéã óñòãàõ, ýðýãòýé, ýìýãòýé àäèë òýãø ýðõòýé áàéõ, øàøèí ø¿òýõ, ýñ ø¿òýõ çýðýã èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã òóíõàãëàí áýõæ¿¿ëñýí ÿâäàë áàéñàí þì. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ ýíý àñóóäàëä àíãè÷ áàéð ñóóðèàñ õàíäàæ àðä ò¿ìíèé çàðèì õýñãèéí ýðõèéã á¿ðìºñºí õàñàõ þì óó õÿçãààðëàõ, çàðèì õýñýãò á¿õ ýðõèéã ä¿¿ðýí ýäë¿¿ëýõ çýðãýýð íèéò èðãýäýý ãàðàë, ¿¿ñýë, õºðºíãº

Г.Н. Андреева. Конституционное право зарубежных стран. М., “Эксмо”, 2004, с. 177; А.М.Осавелюк. Конституционное право зарубежных стран. М., “Юнитизакон и право”, 2010, с.122-123.

21

34


áýëòãýí ã¿éöýòã¿¿ëýõ”, 3) “àëèâàà ýâëýë õîðøîî çýðãèéã áàéãóóëàõ ýðõ ÷ºëººã õ¿íäýòãýæ, ýë ÿâäàëä òóñ óëñààñ ýëäýâ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ”, 4) “àëèâàà ýðäýì ñî¸ëä ãýãýýð¿¿ëýõ çàìûã íýýãä¿¿ëýí òóñ óëñààñ ýëäýâ óõààíû ýðäýìä á¿ðýí ¿íý òºëáºðã¿éãýýð áîëîâñðóóëàõ ÿâäëûã ã¿éöýòãýõ...” ãýæ çààñàí áàéíà. Ìºí ç¿éëä “òóñ óëñûí õàðüÿàò àëèâàà õ¿í” áóþó “õàðüÿàò àðä ò¿ìýíä” 1) “ø¿òýõ èòãýõ ÿâäàëä á¿ðýí ýðõ ÷ºëºº îëãîõûí òóë øàøíû õýðãèéã óëñ òºðèéí õýðãýýñ òóñãààð áàéãóóëæ, øàøèí ø¿òëýãèéí ÿâäëûã ººð ººðèéí äóð ñ¿ñãýýð áîëãîõ”, 2) “óãñàà, øàøèí, ýðýãòýé ýìýãòýé õýìýýõ ÿëãàâàðã¿é íýãýí àäèë ýðõèéã ýäë¿¿ëýõ” ãýæ çààñàí áàéíà. Ýäãýýð çóðãààí ç¿éë ýðõèéí ýõíèé äºðºâ íü “æèíõýíý àðä ò¿ìýí”-ä îíîãäîæ áàéõàä ñ¿¿ëèéí õî¸ð íü “õàðüÿàò àðä ò¿ìýí” áóþó íèéò àðä èðãýäýä îíîãäîõîîð çààã ÿëãàâàðòàéãààð òîãòîîñíîîñ ¿çâýë ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõýý á¿ðìºñºí õàñóóëñàí õ¿í àìûí õýñãýýñ ãàäíà àðä ò¿ìíèé ¿ëäñýí õýñãèéã æèíõýíý àðä áà íèéò àðä èðãýä ãýæ õî¸ð õóâààæ, æèíõýíý àðä íü íèéò àðä èðãýäýýñ íèéãýì-óëñ òºðèéí èë¿¿ èõ ýðõ ýäýëæ áàéõààð òîãòîîæýý.24 Ñîöèàëèñò õýâ ìàÿãèéí ¿íäñýí õóóëüä àðä÷èëëûã ¿ë îéøîîõ íü ò¿¿íèé àíãè÷ ìºí ÷àíàðòàé øóóä õîëáîîòîé þì. Ìàðêñèñò-ëåíèíèñò îíîëä “... êàïèòàëèçìààñ êîììóíèçìä øèëæèõýä àðä ò¿ìíèé àñàð îëîíõèéí àðä÷èëàë òîãòîæ, àðä ò¿ìíèéã ìºëæèã÷èä, äàðëàã÷äûã õ¿÷ýýð äàðàõ áóþó òýäíèéã

÷èíýýãýýð ÿëãàâàðëàñàí íü õàðàãäàæ áàéíà. ¯íäñýí õóóëèàð Ìîíãîëûí íèéò õ¿í àìûí äîòðîîñ òàâàí á¿ëýã èðãýíèé, ò¿¿íèé äîòîð àøãèéã ýðìýëçýí áóñäûã çàðæ àìüäðàã÷èä, æèíõýíý õóäàëäààíû áà ìºíãº õ¿¿ëýã÷èä, âàí, ã¿í, õóòàãò õóâèëãààä, ñ¿ì õèéäýä ¿ðãýëæ ñóóõ ñàíâààðòàí ëàì íàðûí ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ áóþó õýðýã äýýðýý óëñ òºðèéí ýðõèéã õàññàí áàéâ. Òýð ¿åèéí Çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàñàí 1924 îíû ¯íäñýí õóóëèéí àëáàí ¸ñíû òàéëáàðò: “... íýãä¿ãýýð, õî¸ðäóãààð àíãèä äóðäñàí õ¿ì¿¿ñ áîëáîîñ àðä ò¿ìíèé àøèã òóñûã º÷¿¿õýí ÷ õàéõðàõã¿é, äàí ãàíö ººðñäèéí õóâèéí àøèã çàâøààíûã ýðõýìëýí ÿìàãò áóñäûã ìºëæèí õîõèðóóëàã÷èä áîëîõ...”22 ãýýä “íýãä¿ãýýð àíãèéí õ¿ì¿¿ñ Ìîíãîëä áàéõã¿é ÷ õîéøèä ãàð÷ èðâýë ¿ã¿é áîëãîõîä áýðõ. Õî¸ðäóãààð àíãèéí õ¿ì¿¿ñ õààÿà ¿çýãäñýýð áóé, ãóðàâäàã÷ àíãèä äóðäñàí âàí, ã¿í, õóòàãò õóâèëãààä áîë àðä ò¿ìíèéã õýñýã, á¿ëãýýð íü áîîë÷ëîí äàðëàæ èðñýí

ó÷ðààñ òýäýíä, áàñ òºðººñ øàøíûã òóñãààðëàñàí òóë ëàì íàðò ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõ îëãîõ íü ¿ë çîõèëäîíî”23 ãýõ çýðãýýð òàéëáàðëàæýý. ¯íäñýí õóóëèéí òýðã¿¿í á¿ëãèéí 3 äóãààð ç¿éëä “æèíõýíý àðä ò¿ìýí”, “æèíõýíý îëîí àðäûí” 1) “ø¿¿ìæëýõ ýðõèéã õ¿íäýòãýæ, òóñ óëñààñ àëèâàà õýâëýõ, íèéòëýõ ÿâäëûã á¿ðòãýí ã¿éöýòã¿¿ëýõ...”, 2) “íèéòýýð õóðàëäàõ öýíãýëäýõ áà áàÿð ¸ñëîë ¿éëäýõ ÿâäëûã õ¿íäýòãýæ, òóñ óëñààñ òýäíèé õýðýãëýõ îðîí áàéøèí, ýëäýâ õýðýãëýë çýðãèéã

М.Санждорж. Ардын төрийн түүх. УБ., 1974 он, 154-155 дахь тал. Хашир эрдэмтний хийсэн энэхүү гярхай ажиглалт “Орос Нийгэм журамт Холбоот бөгөөд Зөвлөлийн засагт Бүгд Найрамдах Улсын Үндсэн хууль”-ийн орчуулгаар давхар батлагддаг. Уг хуульд: “үйлдвэрээр амьдрагчид”-ад “өөрийн саналаа илтгэн гаргах”, “чуулах”, “хоршин нийлэх”, “эрдэмд сурах” зэрэг эрхийг олгох, харин “улсын харьяат” нарт шашин шүтэх, эс шүтэх эрх, “арьс үндэс хэлэлцэхгүй цөм нэгэн адил эрх эдэлвээс зохих” гэж тус тус заасан нь анхдугаар Үндсэн хуулийн заалтуудтай бүрэн дүйж байна. Ингэсэн нь зүгээр нэг тохиолдлын зүйл биш бөгөөд эхэлж Оросын Үндсэн хуульд ард иргэдээ зориуд зэрэглэж, үүнийг анхдугаар Үндсэн хууль бүтээгчид шууд хуулбарласны нэгэн нотолгоо юм. “Орос Нийгэмт Журамт Холбоот бөгөөд Зөвлөлийн Засагт Бүгд Найрамдах Улсын Үндсэн хууль (кирилл ба монгол бичгээр). Олон Улсын Үндсэн хуулийн оршил: Анхдугаар Үндсэн хуулийн судалгааны эх сурвалж. УБ., 2009 он, 62-63 дахь тал.

24

Ж.Амарсанаа, О.Батсайхан. Монгол Улсын Үндсэн хууль: баримт бичиг. УБ., 2004 он, 90 дэх тал. 23 Мөн тэнд. 22

35


2015 ¹1 (51)

àðä÷èëëààñ õàñàæ, àðä÷èëàë èíãýæ õýëáýðýý ººð÷èëíº”25 ãýæ íîìëîæ áàéñàí. ªºðººð õýëáýë, õ¿í àìûí íýã õýñãèéí õóâüä àðä÷èëàë ¿éë÷èëæ, õàðèí íºãºº õýñãèéí õóâüä äàðàíãóéëëààð ñîëèãäîíî ãýäãèéã èë òîä çàðëàí òóíõàãëàæ áàéâ.26 Òºðèéí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîîíû òóõàéä: ¯íäñýí õóóëü ¸ñîîð òºðèéí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãà (òýð ¿åèéí õýëëýãýýð óëñûí äýýä ýðõèéã áàðèõ ãàçàð) íü Óëñûí Èõ Õóðàë áàéñàí þì. Óëñûí Èõ Õóðëûí íèéò òºëººëºã÷äèéí äîòðîîñ 30 ãèø¿¿íèéã ñîíãîæ Áàãà Õóðàë áàéãóóëàí ò¿¿ãýýð äàìæóóëæ Óëñûí Èõ Õóðëûí çàðèì ¿¿ðã¿¿äèéã ÷óóëãàíû æóðìààð ã¿éöýòã¿¿ëýõ, ò¿¿íèé ÷ºëºº öàãò Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðûã Áàãà Õóðëûí áàéíãûí áàéãóóëëàãà áîëãîí àæèëëóóëàõààð çîõèîí áàéãóóëæýý. ¯¿íèéã çàðèì ñóäëàà÷èä òºðèéí ýðõ ìýäýë õóâààðèëñàí ÿâäàë ãýæ òàéëáàðëàäàã27 áîëîâ÷ ¿íýí õýðýãòýý òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õóâààðèëàõ áóñ, õàðèí äýýä áàéãóóëëàãà íü ýðõ ìýäëýý äîîä áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëýõèéã çºâøººðñºí çîõèöóóëàëò áàéñàí þì. ¯¿íèéã ãàäààä óëñòàé õàðèëöàõàä óëñàà òºëººëºõ, ãýðýý áè÷èã áàòëàõ, öóöëàõ, ãàäààä óëñàä ñóóõ ýë÷èí òºëººëºã÷èéã èòãýìæëýõ áóþó ýã¿¿ëýí òàòàõ, óëñûí õèë õÿçãààðûã ººð÷ëºõ, äàéòàõ, íàéðàìäàõ, óëñ îðíûã áàòëàí õàìãààëàõ çîðèëãîîð áàéëäààíû áàéäàë çàðëàõ, öýðãèéí äàé÷èëãàà ÿâóóëàõ çýðýã òóñãààð òîãòíîñîí á¿ðýí ýðõò áàéäàëòàé õîëáîîòîé àñóóäëûã Óëñûí Èõ Õóðàë, Óëñûí Èõ

Õóðëûí ÷ºëºº öàãò Óëñûí Áàãà Õóðàë øèéäâýðëýæ áàéõààð õóóëü÷èëñíààñ õàðæ áîëíî. Ýäãýýð çîõèöóóëàëòûã ¿çýë áàðèìòëàëûí òàëààñ çàäàëæ ¿çâýë òóñ óëñàä õýðýã äýýðýý òºðèéí äýýä ýðõèéã áàðüäàã õýä õýäýí áàéãóóëëàãà áàéñàí áºãººä õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà íü öààíà ¿íäñýí àæèëòàé æèðèéí àðäóóäààñ á¿ðäñýí, æèëä íýã óäàà öººí õîíîãîîð õóðàëääàã Óëñûí Èõ Õóðàë ÷ áèø, ìºí æèëä íýã óäàà öººí õîíîãîîð õóðàëääàã Óëñûí Áàãà Õóðàë ÷ áèø, õàðèí òýäãýýðèéí íýðèéí ºìíººñ áàéíãà àæèëëàäàã 5 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä áàéñàí ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé. Ýíý íü ìàðêñèçìëåíèíèçìûí îíîë÷èä ïàðëàìåíòàä òóéëûí òààã¿é õàíäàæ, ò¿¿íèéã æèðèéí àðäóóäûã õóóðàí ìýõëýõ, òººðºãä¿¿ëýõ, ìóíõðóóëàõ çîðèëãîîð áàéãóóëàãäñàí ãàçàð ãýæ ¿çäýã áàéñíû Ìîíãîë äàõü òóñãàë áàéñàí þì.28 Òèéì ÷ ó÷ðààñ àëèâàà õóâüñãàëò çàñãèéí ãîë çîðèëãî íü æèðèéí àæèë÷èí, òàðèà÷èí, áóñàä õºäºëìºð÷äèéã òºðèéã áàðèõ àðãà óõààíä äàðóé ñóðãàõ ÿâäàë ãýæ ìàðêñèñò-ëåíèíèñò îíîë÷èä ¿çýæ áàéëàà.29 Íºãººòýéã¿¿ð, äýýð íýãýíòýý òýìäýãëýñýí÷ëýí, õóóëü òîãòîîõ áà ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãàà íýãäìýë áàéõ çàð÷èì äýýð çîõèîí áàéãóóëàãäàæ, òóõàéëáàë Óëñûí Èõ Õóðàë íü õóóëü òîãòîîõ òºäèéã¿é õóóëü áèåë¿¿ëýõ, çàõèðàìæëàí ã¿éöýòãýõ äýýä ¿¿ðãèéã ¯íäñýí õóóëüä çààñàí õýìæýý, õÿçãààðûí äîòîð ã¿éöýòãýæ áàéñíû çýðýãöýý, òºðèéí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãûí ºìíº á¿õ ¿éë àæèëëàãààãàà òàéëàãíàæ, õàðèóöàæ áàéõ ã¿éöýòãýí çàõèðàìæëàõ äýýä ãàçàð-Çàñãèéí ãàçàð àæèëëàæ áàéñàí íü äýýä ýðõ áàðèõ áàéãóóëëàãóóäûí ¿¿ðýã õîîðîíäîî õîëèëäñîíûã ãýð÷èëíý. Òýð áèòãèé õýë, òºðèéí äýýä ýðõèéã Çàñãèéí ãàçðààñ õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ íýýëòòýé áàéæýý. Òóõàéëáàë, ¯íäñýí õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëä: “Á¿õ Ìîíãîë

В.И.Ленин. Зохиолууд, 28 дугаар боть, 317-318 дахь тал. 26 В.И.Ленин: “Эрүүл санаа, түүнийг элэг доог болгох гээгүй л юм бол янз бүрийн анги байж байгаа цагт “цэвэр ардчиллын” тухай ярьж болохгүй, харин ангийн ардчиллын тухай л ярьж болох нь тодорхой юм. “Цэвэр ардчилал” гэдэг бол ангийн тэмцэл, төрийн мөн чанарыг ойлгохгүй байгааг харуулж бүхий балай үг болохоор барахгүй, тэр аяараа хоосон үг, яагаад гэвэл коммунист нийгэмд ардчилал нь заншил болж хувирч мөхөх тул “цэвэр ардчилал” гэж хэзээ ч гэсэн байж чадахгүй гэдгийг дашрамд нь хэлье. Ийм ч учраас “цэвэр ардчилал” гэдэг бол ажилчдыг мунхруулагч либерал хөрөнгөтний хуурамч үг мөн.” гэсэн нь үнэн хэрэгтээ ардчиллыг үгүйсгэсэн санаа байв. В.И.Ленин. Зохиолууд, 28 дугаар боть, 233 дахь тал. 27 Л.Өлзийсайхан. Парламент. УБ., 2001 он, 36 дахь тал. 25

В.И.Ленин. ПСС, 5-е издание, М., 1981.-Т. 33.- с. 46. 29 В.И. Ленин. “Удержат ли большевики государственную власть?” ПСС, 5-е издание, М., 1981. –Т. 34. –с. 289-339. 28

36


Óëñûã ¿¿íýýñ õîéø Á¿ãä Íàéðàìäàõ Á¿ðýí Ýðõò Àðä Óëñ ãýæ óëñûí äýýä ýðõèéã æèíõýíý àðäàä ýçë¿¿ëýí, óëñûí àëèâàà õýðãèéã Óëñûí Èõ Õóðàë áà ìºí Õóðëààð ñîíãîãäñîí Çàñãèéí Ãàçðààñ ã¿éöýòãýí øèéòã¿¿ëýõ ÿâäëûã íèéòýýð ñ¿ñýãëýí äàãàâàë çîõèíî”; 4 ä¿ãýýð ç¿éëä: “ÁÍÌÀÓ-ûí äýýä ýðõèéã Óëñûí Èõ Õóðàëä õàäãàëàõ áºãººä ìºí Õóðëûí ÷ºëºº öàãò Óëñûí Áàãà Õóðàëä õàäãàëóóëàõ, áà áàñ ìºí Õóðëûí ÷ºëºº öàãò Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä áà Çàñãèéí ãàçðûí äóíä õàäãàëóóëáàë çîõèíî” ãýæ òóñ òóñ çîõèöóóëæýý. Òºðèéí òýðã¿¿íèé àëáàí òóøààëûã õàëàõ òóõàéä: ÁÍÌÀÓûí Àíõäóãààð Èõ Õóðàëä ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéí òàëààð åðºíõèé ñàéä Á.Öýðýíäîðæ èëòãýë òàâèõäàà: “Áèäíèé Ìîíãîëûí àðä àðâàí íýãä¿ãýýð îíû õóâüñãàëûí à÷ààð ýðõ ÷ºëººãºº îëñîí áîëîâ÷, ãàçàð îðíû áàéäàëä íèéë¿¿ëýí Áîãä Æàâçóíäàìáûã õýìæýýò ýçýíä ºðãºìæëºí õýìæýýò öààçàò çàñãèéã ÿâóóëñàí áà ìºí Áîãä áà Çàñãèéí õîîðîíä õýäèéãýýð çàâñàðäñàí ÿâäàë ¿ã¿é áîëîâ÷ ýíýõ¿¿ Áîãäûí øàäàðëàã÷äààñ ýðõ àøèãò øóíàí, ¿éì¿¿ëýí ÿâñàí óäàà ìºí áóé” ãýæ òýìäýãëýñýí áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí “Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñ áîëñîí áà ¯íäñýí õóóëü” õýìýýõ áè÷èãò: “...çàðèì íü àðäûí ýðõòýé õýìæýýò öààçàò õààí ýçýíò óëñûí çàñãèéã áàéãóóëñíààð, çàðèì íü á¿ãä íàéðàìäàõ àðä óëñûí çàñãèéã ÿâóóëñàí áîëîâ÷ àðäûí ýðõòýé õýìæýýò öààçàò óëñûí õààí ýçýí íü ÿìàãò àðäûí ýðõèéã ìºëæ õîðîãäóóëàí õýìæýýò öààçûã ýâäýæ, ýçýðõýã çàñãèéã äàõèí ÿâóóëàõûã õè÷ýýõ áà á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí æóíòàí õýìýýõ èõ åðºíõèéëºã÷ íü áàñõ¿¿ ÿìàãò ýçýðõýã õàðãèñ áóþó áàÿëàã õºðºíãºòíèé ýòãýýäèéã õàìãààëàõààñ áóñ, ÿäóó äîðîé îëîí ò¿ìýí àðä èðãýäèéí ýðõ àøãèéã îãò ¿ë áîäîõ çýðãýýñ á¿õ äýëõèéí îëîí óëñûí îëîí ò¿ìýí àðä èðãýä íü òóñ òóñäàà ýðõ ÷ºëºº îëîõûã ýðìýëçýæ, óäàà äàðàà èõ õóâüñãàëûã ºä¿¿ëýí áóé”, “...á¿õ äýëõèéí á¿ãä íàéðàìäàõ çàñàãò, îëîí óëñóóäàä èõ òºëºâ æóíòàí õýìýýõ èõ

åðºíõèéëºã÷èéí òóøààëûã áàéãóóëæ òóñ óëñûã òýðã¿¿ëýõ æóðàì á¿õèé íü ò¿¿íèé áèå ãàãöõ¿¿ õóãàöààãààð ñîíãîãäîõûí òºäèé áîëîõîîñ áóñ õýìæýýò öààçàò óëñûí õààíààñ /àñàð/ èõ ÿëãàâàðã¿é áºãººä Óëñûí Èõ Õóðëûí áà Çàñãèéí ãàçðûí àëèâàà ÷óõàë ýðõýýñ õóâààãäàí õàñàãäàõ áà õàðèí ÷ áàé áàéñààð óã õî¸ð ýðõèéã òýìöýëäýí õàðèëöàí äîð áóäëèàí áàëàð ã¿òãýõýä õ¿ðã¿¿ëýõ çýðãèéí îíö õàðøëàëòàé ç¿éë áóé... áºãººä /áèäíèé/ ìýò áóóðàé áàãà óëñàä íýãýí ç¿éëèéí ÷èðýãäýë ñ¿éòãýë íýìýãäýõýýñ ººð òóñûã îëîõ ÿâäàëã¿é áîëîõ...”, “...Åâðîï òèâèéí Øâåéöàðè õýìýýõ á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ õýäèéíýýñ òîãòñîîð èðñýí áîëîâñðîíãóé çàñãèéí áàéäàë áà ýä¿ãýýãèéí Çºâëºëèéí Çàñàãò Íèéãýì Æóðàìò Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õîëáîîò Îðîñ Óëñûí øèíý÷ëýí òîãòñîí çàñãèéí áàéäëûã ¿ëãýð áîëãîí æóíòàí õýìýýõ èõ åðºíõèéëºã÷èéí òóøààë áàéãóóëàõûã õýðýãñýõã¿é áîëãîæ, óëñûí äýýä ýðõèéã á¿ðíýý õàðüÿàò îëîí ò¿ìýí àðäûí ãàðò áàðèóëàõûí òóë ìºíõ¿¿ îëîí ò¿ìýí àðäûí ººðñäºº ñîíãîí ãàðãàñàí àðäûí òºëººëºã÷èä õóðàëäàõ óëñûí èõ õóðàëä õàäãàëóóëàõààð òîãòñîí...” òóõàé äýëãýðýíã¿é ºã¿¿ëñýí áàéíà.30 ¯¿íýýñ ä¿ãíýâýë, Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷èä òºðèéí òýðã¿¿íèé àëáàí òóøààëûã áèé áîëãîõîîñ òàòãàëçñàí íü óã àëáàí òóøààëûã õààíûõààñ ººðöã¿é ãýæ ¿çñýíòýé õîëáîîòîé. Íºãººòýéã¿¿ð ýíä áàñ Çºâëºëò Îðîñûí íºëºº áàéñíûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Óãààñ çºâëºë¿¿äèéí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ õýìýýõ óäèðäëàãûí õýëáýðò òºðèéí òýðã¿¿íèé àëáàí òóøààë áàéäàãã¿é áºãººä ò¿¿íèé ¿¿ðãèéã õýðýã äýýðýý òºðèéí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãà (Èõ Õóðàë, Äýýä Çºâëºë)-àñ ñîíãîãäñîí òýðã¿¿ëýã÷èä õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëäýã áàéñàí. Òóõàéëáàë, ÁÍÌÀÓ-ä Óëñûí Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä, õîæèì Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä íü õàìòûí òºðèéí òýðã¿¿íä òîîöîãäîæ áàéâ. Ãàãöõ¿¿ 1960 îíû ¯íäñýí õóóëüä Монгол Улсын Үндэсний төв архив. Ф.26, Т.1, х.н. 56. Ж.Амарсанаа, О.Батсайхан. Монгол Улсын Үндсэн хууль: баримт бичиг. УБ., 2004 он, 64-65 дахь тал-аас дам ишлэв.

30

37


2015 ¹1 (51)

1990 îíä îðóóëñàí íýìýëòýýð ÁÍÌÀÓûí Åðºíõèéëºã÷èéí àëáàí òóøààëûã áèé áîëãîñíîîð Ìîíãîë Óëñ íèéòèéí æèøèãò íèéöñýí òºðèéí òýðã¿¿íòýé áîëñîí þì. Ñîíãóóëèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, çàð÷ìûí òóõàéä: Àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëü íü Ìîíãîë Óëñàä îëîí øàòòàé (øóóä áóñ), á¿õ íèéòèéí áóñ ñîíãóóëèéí çàð÷èì äýýð ñóóðèëñàí ñîíãóóëèéí ãàæèã òîãòîëöîîã áèé áîëãîñîí. Òóõàéëáàë, Èõ Õóðëûí òºëººëºã÷äèéã îëîí øàòíû Õóðàë áóþó 10 ãýð, áàã, ñóì, õîøóó, àéìãèéí òºëººëºã÷äèéí Õóðëààñ øàò äàðààëàí ñîíãîæ áàéõààð óã õóóëüä òóñãàæýý. Ò¿¿í÷ëýí ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé íýëýýäã¿é õýñãèéí ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõèéã õàññàí òóõàé äýýð ºã¿¿ëñýí. ¯íäñýí õóóëèéí ýõ çàãâàðûí òóõàéä: Ýöýñò íü, ýíýõ¿¿ ¯íäñýí õóóëèéã ìîíãîë÷óóä áèä ººðñäºº áîëîâñðóóëñàí óó, ýñõ¿ë Çºâëºëò Îðîñûí ¯íäñýí õóóëèéã õóóëáàðëàñàí óó ãýäýã íü ñóäëàà÷äûí àíõààðàë òàòàæ, ìàðãààí äàãóóëäàã. ¯íäñýí õóóëü áàòëàãäñàíû äàðààõàí ãàäààäûí ãîëäóó çàðèì ñóäëàà÷èä ÁÍÌÀÓ-ûí àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëèéã Çºâëºëò Îðîñûí 1918 îíû ¿íäñýí õóóëèéí õóóëáàð ãýæ ¿çýæ, ¿¿íèéã íîòëîõûí òóëä ýäãýýð õî¸ð ¿íäñýí õóóëèéí õîîðîíäîî èõýýõýí òºñòýé çàðèì òîìü¸îëîë ðóó óíøèã÷äûí àíõààðëûã õàíäóóëæ áàéâ.31 Ñóäëàà÷, ò¿¿õ÷ Ç.Ëîíæèä ÷ 1924 îíû ¯íäñýí õóóëèéã Çºâëºëò Îðîñûí ¯íäñýí õóóëüòàé õàðüöóóëàõàä íýëýýä èæèë òºñòýé ç¿éë áàéäãèéã òýìäýãëýñýí áîëîâ÷ ¿¿íèéã ç¿ãýýð íýã õóóëáàð áóñ ãýæ ¿çæýý.32 Ýðäýìòýí Ì.Ñàíæäîðæ ÷ ýíý òàëààð ýñðýã ñàíàë èëýðõèéëæ, çàðèì òîìü¸îëîë èæèë òºñòýé áàéãàà íü òýäãýýð õóóëèéí íýã íü íºãººãèéí õóóëáàðûí ãýð÷ áàðèìò áóñ, õàðèí

òýäãýýð õóóëü ñîöèàëèñò íýãýí ìàÿãò áàãòàõûí ãýð÷ ãýæ ¿çæýý.33 Àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàã÷èä 1918 îíû Çºâëºëò Îðîñûí ¯íäñýí õóóëèéã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð çàãâàð áîëãîæ àøèãëàæ áàéñàíòàé ìàðãàõ àðãàã¿é. Ó÷èð íü ýä¿ãýý Óëñûí òºâ íîìûí ñàíä34 õàäãàëàãäàæ áàéãàà óã õóóëèéã îð÷óóëãûã35 1924 îíû ¯íäñýí õóóëüòàé íýãä íýãýíã¿é òóëãàâàë á¿òýö, àãóóëãà, ç¿éë çààëòûí õóâüä íýëýýä òºñòýé áîëîõ íü õàðàãääàã. Íºãºº ºíöãººñ õàðâàë àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëèéã á¿òýýã÷èä íü òºñºë áîëîâñðóóëàõäàà ººðèéí îðíû ò¿¿õýí óëàìæëàë, íèéãýì, ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäàë çýðãèéã ýðõáèø õàðãàëçñàí íü íèéãìèéã ñîöèàëèñò ¸ñîîð ººð÷ëºí áàéãóóëàõ çîðèëòûã øóóä òàâèàã¿é áºãººä àðäûí àðä÷èëñàí òºðèéí íýãýí ºâºðìºö õýëáýð áîëñîí ìàë÷èí àðäûí óëñÁ¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûã á¿òýýõèéã çîðüñíîîñ õàðàãäàæ áàéíà. Èéìä 1924 îíû ¯íäñýí õóóëü íü 1918 îíû Çºâëºëò Îðîñûí ¿íäñýí õóóëèàñ ¿ëãýð àâ÷ çîõèîãäñîí áîëîâ÷ ò¿¿íèéã åðäèéí íýãýí òîâ÷èëñîí õóóëáàð ãýæ ¿çýõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé ìýò ñàíàãäàíà.


Àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëèéí à÷ õîëáîãäîë íü Ìîíãîëûí òºðèéí ò¿¿õíýý àíõ óäàà õààíò ¸ñûã õàëæ, á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí áàéãóóëàë, óëñ òºðèéí öîî øèíý òîãòîëöîîã õóóëü÷ëàí áàòàëãààæóóëæ, òóóðãà òóñãààð òºð óëñàà äýëõèé äàõèíä òóíõàãëàñàíä îðøèíî. Ò¿¿í÷ëýí õàìæëàãà, ýçýìøëèéí õàðèëöààã ýãíýãò õàëæ, òºðèéí ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãèéí ¿íäñèéã àíõëàí òîãòîîæ, ýõ ãàçðûí òºñòýé ýðõ ç¿éí øèíý òîãòîëöîî á¿ðäýõ ñóóðü íü áîëæ ºãñíººðºº äýâøèë áîëñîí þì. Ýíýõ¿¿ ¯íäñýí õóóëü íü Ìîíãîë Óëñûí ò¿¿õýíä àðäûí õóâüñãàëûí ÿëàëòûí ¿ð ä¿íã óëñ òºð, õóóëü ç¿éí òàëààñ íü áàòàòãàí áýõæ¿¿ëñýí õóóëü õýìýýí òýìäýãëýãäæýý.

Ãýõäýý ¿çýë áàðèìòëàëûí õóâüä 1924 îíû ¯íäñýí õóóëü íü ñîöèàëèñò ìàÿãèéí ¿íäñýí õóóëèóäûí íýãýí àäèë óëñ îðíû õºãæèëä íîöòîé ñºðºã ¿ð ä¿í, ãàæóóäëûã àâ÷èðñàí íü ò¿¿õýí ¿íýí þì. Ýíý õóóëü íü õýò ¿çýë ñóðòàëæñàí, àíãè÷ ìºí ÷àíàðòàé, àðä÷èëñàí áóñ áàéñàí íü ò¿¿íèé ç¿éë, çààëòóóäààñ òîäîðõîé õàðàãääàã. Òóõàéëáàë, õ¿í àìàà àíãè ÿëãàâàðëàæ, òºðèéí ýðõ ìýäýë õóâààðèëàõ çàð÷èì, àðä÷èëàë, õ¿íèé æàì ¸ñíû ýðõ çýðýã íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí ¿íýò ç¿éëñèéã ¿ã¿éñãýñýí íü ÿàõ àðãàã¿é ýíýõ¿¿ ¯íäñýí õóóëèéí ñàëøã¿é øèíæ¿¿ä áàéâ. Èíãýñíýýðýý Ìîíãîë Óëñàä òºðèéí õàòóó òºâëºðñºí óäèðäëàãà, íýã íàìûí íî¸ðõîëò óëñ òºðèéí äýãëýì òîãòîõîä àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëü òîäîðõîé õýìæýýãýýð ¿éë÷èëñýí áèëýý.

---o0o---

Ä¿ãíýëò XX çóóíä êîëîíè, õàðààò áàéäëààñ àíãèæèðñàí áóóðàé õºãæèëòýé îëîí îðíû õóâüä öààøäûí õºãæëèéí çàìàà ñîíãîõ õýö¿¿õýí ñîðèëò òóëãàðñíûã äýëõèéí óëñóóäûí õºãæèë äýâøëèéí ò¿¿õ ãýð÷èëíý. Ìîíãîë÷óóä 1924 îíû ¯íäñýí õóóëèàðàà õºðºíãºòíèé áóñ õºãæëèéí çàìûã ñîíãîñîí þì. Ýíý øàëãóóðààð àâ÷ ¿çâýë àíõíû ¯íäñýí õóóëèéã øóóä ñîöèàëèñò áèø ãýñíýý òýð òàëûí ÷èã áàðèìæààòàé õóóëü ãýæ àíãèëàõààñ çàéëáàðã¿é. М.Санждорж. Ардын төрийн түүх. УБ., 1974 он, 149 дэх тал. 34 Уг хуулийн Монгол бичгээр хөрвүүлсэн эх нь Улсын төв номын сангийн УТНС-3191\96 тоот дансанд хадгалагдаж байгаа. 35 “Орос Нийгэмт Журамт Холбоот бөгөөд Зөвлөлийн Засагт Бүгд Найрамдах Улсын Үндсэн хууль (кирилл ба монгол бичгээр). Олон Улсын Үндсэн хуулийн оршил: Анхдугаар Үндсэн хуулийн судалгааны эх сурвалж. УБ., 2009 он, 59-74 дэх тал. 33

В.В.Энгельфельд. Политическая организация современной Монголии. Харбин. 1925, с. 7; Абуки Тамитаро. Монгол үндэстэн ба түүх. Токио. 1941. М.Санждорж. Ардын төрийн түүх. УБ., 1974 он, 149 дэх талаас дам ишлэв. 32 З.Лонжид. Монголын анхны Үндсэн хуулийг боловсруулсан түүхийг сөхвөл. “Өнөөдөр” сонин. 2004.11.23.№274. D-2 тал. 31

38

39


2015 ¹1 (51)

ÍªÕªÕ ÎËÃÎÂÐÛÍ ÒÓÕÀÉ ¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÈÉÍ ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀËÛÍ ÎÍÎËÛÍ ¯ÍÄÝÑ Õóâèéí ºì÷èéí ãàçðûã òºðººñ ýðã¿¿ëýí àâ÷ áîëîõ ýñýõ, ýðã¿¿ëýí àâàõàä ÿìàð øààðäëàãà òàâèãääàã áîëîõ òàëààð ¿å ¿åèéí ýðäýìòýí ìýðãýä îíîë, ¿çýë ñýòãýëãýýíèé ò¿âøèíä àíõààðëàà õàíäóóëæ èðñýí íü óã àñóóäëûí à÷ õîëáîãäëûã èëýðõèéëæ áàéíà.Òºð ãàçðûí ýçýíä ãàçàðòàé íü õîëáîãäñîí ¿¿ðýã õ¿ëýýëãýõäýý ºì÷èéí ýðõèéã õýò õÿçãààðëàñíûã äàé÷ëàí àâñàí ãýæ ýñýõ ¿çýõ òóõàé àñóóäàë áóñàä óëñûí ¿íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíòàé àñóóäàë õýâýýð áàéñààð áàéíà. Òºð ãàçàð ºì÷ëºã÷ èðãýäèéí ãàçðûã õóðààæ, ººðèéí ãýñýí ºì÷èéí ãàçàðã¿é èðãýäýä òàðààæ ºãºõ çîðèëãîîð äàé÷ëàí àâ÷ áîëîõ óó? Ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëààñ ãàðàõ çîðèëãîîð òºð òîìîîõîí õóäàëäàà ¿éë÷èëãýýíèé òºâ áàéãóóëæ, èðãýíèé ºì÷èéí ãàçðûã äàé÷ëàí àâ÷ áîëîõ óó? Èðãýä ºì÷èéí ãàçðàà õýðõýí çàõèðàí çàðöóóëàõ, òîäîðõîé áàéäëààð àøèãëàõ ¿¿ðýã òºðººñ íîãäóóëæ áîëîõ óó? Óíäíû óñíû óíäàðãà äýýð áàðüñàí îðîí ñóóöûã áóóëãàæ, ãàçðûã íü òºð äàé÷ëàí àâ÷ áîëîõ óó? ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éä èéíõ¿¿ ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõàä ÿìàð õÿçãààðëàëò, øàëãóóð òàâèãääàã âý? Ýíý ìýò ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõòàé õîëáîîòîé õàðèóëò ýðñýí îëîí àñóóäàë áàéâ÷ óã ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éä ãàçðûã äàé÷ëàí àâàõäàà “íºõºõ îëãîâîð” îëãîõ çàìààð ãàçàð ºì÷ëºã÷èéí ºì÷èéí ýðõèéã õ¿íäýòãýõ, õàìãààëàõòàé õîëáîîòîé îíîë, ¿çýë áàðèìòëàëûí òàëààð õºíäºíº.¯íäñýí õóóëèéí õ¿ðýýíä õóâèéí ºì÷èéí ãàçðûã òºðººñ ýðã¿¿ëýí àâàõàä òºëºõ íºõºõ îëãîâðûí òóõàéóòèëèòàð îíîë áîëîí ëèáåðòàð îíîëûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çëýý.

ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí áàãø, äîêòîð (LL.D), äýä ïðîôåññîð, Äàøáàëáàðûí Ãàíãàáààòàð

¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí õàìãèéí ìàðãààíòàé àñóóäëûí íýã íü õóâèéí ºì÷èéã äàé÷ëàí àâàõ ýðõèéã òºðä îëãîñîí ÿâäàë þì. ¯íäñýí õóóëèéí 6-ð ç¿éëèéí 6.4 äýõ õýñýã, 16-ð ç¿éëèéí 16.3 äàõü õýñýãò òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà õóâèéí ºì÷èéã äàé÷ëàí àâàõäàà íèéãìèéí çàéëøã¿é õýðýãöýýã ¿íäýñëýí íºõºõ îëãîâîð, ¿íèéã òºëºõººð1 çààñàíòàé õîëáîîòîé. Ýíýõ¿¿ çîõèöóóëàëòààð òºðººñ õóâèéí ºì÷èéí õºäëºõ, ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéã õî¸ð íºõöºëòýéãººð äàé÷ëàí àâàõûã çºâøººðäºã. Íýãä¿ãýýðò, äàé÷ëàí àâàõ íü óëñûí òóñãàé õýðýãöýý, íèéãìèéí çàéëøã¿é õýðýãöýýíä ¿íäýñëýñýí áàéíà. Õî¸ðäóãààðò, òºðººñ ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõäàà íºõºõ îëãîâîð îëãîíî. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éä “äàé÷ëàí àâàõ”, “ýðã¿¿ëýí àâàõ”,2 “óëñûí òóñãàé õýðýãöýý”, “íèéãìèéí çàéëøã¿é õýðýãöýý”, “íºõºõ îëãîâîð” çýðýã íýð òîìü¸î, ò¿¿íèéã óòãà àãóóëãûã äýëãýðýíã¿é òàéëáàðëàñàí ¯íäñýí õóóëèéí Öýöèéí øèéäâýð ãàðààã¿éí äýýð ýíý òàëààð õèéñýí ñóäàëãàà õîìñ áàéíà.


Íºõºõ îëãîâðûí òàëààðõ óòèëèòàð îíîë Óëààíáààòàð õîòûí õîéä õýñãèéí çóñëàí îðîõ çàìûã ºðãºòãºõ, øèíý÷ëýõ íü çóí öàãò ¿¿ñäýã çàìûí õºäºëãººíèé ò¿ãæðýëèéã áàãàñãàõ, öàã õýìíýõ, øàòàõóóí áàãà çàðöóóëàõ ãýýä íèéòèéí õýðýãöýýíèé ÷óõàë àñóóäàë þì. Ýíýõ¿¿ íèéòèéí ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ òºðººñ çàìûí õî¸ð òàëààð ñóóðüøèõ îëîí òîîíû èðãýäèéí ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõ øààðäëàãàòàé áîëæýý. Ãàçðàà çàðàõã¿é áàéõ, ºíäºð ¿íý ñàíàë áîëãîõ íü çàìûí àæëûã óäààøðóóëæ, òºðä èë¿¿ çàðäàë ¿¿ñãýíý. Òóõàéí ãàçðûí çàõ çýýëèéí ¿íý 50 ñàÿ òºãðºã ãýæ ¿çüå. Ãàçðàà çàðàõã¿é ãýõ öººí õ¿ì¿¿ñèéí ãàçðûã òîéðóóëàí çàì áàðèõàä 900 ñàÿ òºãðºã çàðöóóëàõààð áîë ãàçðûí ýçýä àëü áîëîõ ãàçðûíõàà ¿íèéã ºíäºð õýëíý. Õýðýâ òýð õàâèéí ãàçðûí ýçýí á¿ð ºì÷èéí ãàçðàà çàõ çýýëèéí áîäèò ¿íýýñ õýò ºíäºð ¿íýëáýë òºðººñ òóõàéí çàì áàðèõàä çàðöóóëàõ çàðäàë õýò ºñºõ, ìàãàäã¿é ýíýõ¿¿ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é íºõöºë áàéäàë ¿¿ñýæ áîëîõ þì. Õýëöëèéí çàðäàë3 áà íºõºõ îëãîâîð Óòèëèòàð ºì÷èéí îíîë÷èä ºì÷èéí ç¿éëèéã øèëæ¿¿ëýõ çîõèñòîé õóâèëáàð íü ÷ºëººò çàõ çýýëèéí æóðìààð õàðèëöàí òîõèðîëöîîí äýýð ¿íäýñëýõ íü ç¿éòýé ãýäýãòýé ñàíàë íýã áàéäàã. ªºðººð õýëáýë òóõàéí ºì÷èéí ç¿éëèéã õàìãèéí çîõèñòîé áàéäëààð àøèãëàæ ÷àäàõ íýãýíä øèëæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë. Æèøýý íü, õîðèí ìÿíãàí òºãðºãººð íîì õóäàëäàæ àâñàí ýìýãòýé õîðèí ìÿíãàí òºãðºãººñ èë¿¿ ¿íý öýíýòýé ãýæ ¿çñýí ç¿éëýý àâñàíäàà áàÿðòàé áàéíà. Õàðèí íîì çàðæ áàéãàà ýòãýýä íîìîîñ èë¿¿ õ¿ñýæ áàéãàà ç¿éë áîëîõ ìºíãºº îëæ àâíà. Õî¸ð òàë àëü àëü íü ñýòãýë õàíãàëóóí ¿ëäýíý. Ãýâ÷ õýëöëèéí çàðäàë ºñºõ òóñàì õàðèëöàí çºâøèëöëèéí ¿íäñýí äýýð ãàçðûã èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé àøèãëàæ ÷àäàõ

íýãýíä øèëæ¿¿ëýõýä áýðõ áîëíî.4 Òîìàñ Ìåððèë òºðººñ õóâèéí ºì÷èéí ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöºë íü õýëöëèéí çàðäàë ºíäºð áàéõ ÿâäàë þì ãýæ çºâ òîäîðõîéëñîí áàéäàã.5 Óòèëèòàð îíîëîîð ãàçðàà õýò ºíäºð ¿íýëñýí ãàçàð ºì÷ëºã÷èéí øààðäëàãààñ ¿¿äýí ãàðàõ õýëöëèéí çàðäàëòàé õîëáîîòîé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà íü òºðººñ õóâèéí ºì÷èéí ãàçðûã äàé÷ëàí àâàõ, ýðã¿¿ëýí àâàõ ÿâäàë ãýæ ¿çäýã. Ãóèäî Êàëàáðåñè áîëîí Äóãëàñ Ìåëàìåä íàð ºì÷èéí ýðõèéí òóõàé àëäàðòàé ºã¿¿ëýëäýý6 ãàçðûí äàé÷ëàí àâàõ òºðèéí ýðõ íü ãàçàð ºì÷ëºã÷èéí ºì÷èéí ýðõèéí õàìãààëàëòûã ¿¿ðãèéí ýðõ áîëãîæ ººð÷èëñíººð õýëöëèéí çàðäëûã áàãàñãàäàã ãýæ ¿çæýý.7 ªì÷èéí ýðõèéí õàìãààëàëò áóþó áóñàä á¿õ ýòãýýäýä ãàçðàà õóäàëäàõã¿é áàéõ, õîðèã òàâèõ ºì÷ëºã÷èéí ýðõ íü òºðººñ íºõºõ îëãîâîð îëãîñíîîð äóóñãàâàð áîëîõ áóþó ¿¿ðãèéí ýðõ áîëíî.8ªºðººð õýëáýë À-ãèéí ºì÷èéí ãàçðûã Á õóäàëäàæ àâàõûã õ¿ññýí òîõèîëäîëä À íü ºì÷ëºõ ýðõòýé òóë òàòãàëçàõ ýðõòýé. Õàðèí À-ãèéí ãàçðûã òºðººñ ýðã¿¿ëýí àâàõûã õ¿ñýæ, íºõºõ îëãîâîð îëãîñíîîð À-ãèéí ºì÷ëºõ ýðõ äóóñãàâàð áîëæ, òàòãàëçàõ áîëîìæã¿é áîëíî. Èéìä ¯íäñýí õóóëèàðàà ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõ ýðõèéã òºðä îëãîõ íü ç¿éòýé ãýæ óòèëèòàð îíîë÷èä ¿çäýã. Íºõºõ îëãîâîð Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä òºð èðãýíèé õóâèéí ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõäàà íºõºõ îëãîâîð îëãîõ ¿¿ðýãòýé ãýæ õóóëü÷èëñàí.9 Çàðèì óëñûí ¯íäñýí õóóëüä øóäàðãà íºõºõ îëãîâîðòîéãîîð ãàçðûã äàé÷ëàí àâ÷ Хэлцлийн зардлын тухай эдийн засгийн өнцгөөс нь дараах өгүүллээс үзнэ үү. Thomas Merrill, “Economics of Public Use,” Cornell Law Review 72, no. 1 (November 1, 1986): 61–116. 5 Мөн тэнд., 61. 6 Guido Calabresi and A. Douglas Melamed, “Property Rules, Liability Rules, and Inalienability: One View of the Cathedral,” Harvard Law Review 85, no. 6 (April 1, 1972): 1089, 1090, doi:10.2307/1340059. 7 Мөн тэнд., 1091. 8 Мөн тэнд. 9 Монгол Улсын Үндсэн Хууль, 1992, 6.4. 4

Коазын онол болон хэлцлийн зардлын талаар эндээс үзнэ үү. R. H. Coase, “The Problem of Social Cost,” Journal of Law and Economics 3 (October 1, 1960): 1–44.

3

Монгол Улсын Үндсэн Хууль, 1992, 6.4, 16.3. Энэ судалгааны хүрээнд газрыг дайчлан авах, эргүүлэн авах гэсэн нэр томьёог адил утгаар хэрэглэсэн болно.

1 2

40

41


2015 ¹1 (51)

áîëîõ òóõàé çîõèöóóëñàí áàéäàã10 áîë Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä “øóäàðãà” íºõºõ îëãîâðûí òóõàé èëò äóðäààã¿é. ¯íäñýí õóóëèéí ¿ã ¿ñýãò øóóä õóóëü÷ëàãäààã¿é ãýäýã íü ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä òóñãàãäààã¿é ãýñýí ¿ã áèø þì. ¯íäñýí õóóëüä øóóä èëò òóñãàãäààã¿é áàéãàà íü øóäàðãà áóñ íºõºõ îëãîâðûã çºâøººðñºí õýðýã áóñ. Øóäàðãà íºõºõ îëãîâîð ãýäãèéã òóõàéí ãàçðûí çàõ çýýëèéí ¿íý ãýæ îéëãîäîã æèøèã áàéäàã.11 Òóõàéí ãàçðûã õóäàëäàõààð áîëñîí íºõöºëä óã ãàçðûã ººðèéí áîëãîõûã õ¿ññýí õóäàëäàí àâàã÷ ãàçðûí ýçýíä òºëºõ ¿íèéã çàõ çýýëèéí ¿íý ãýæ ¿çýõýýð áàéíà.12Èíãýæ ¿íýëýõ íü ãàçðûí ýçýí ºì÷èéí ãàçðàà çàõ çýýëèéí ¿íýýñ äýýã¿¿ð ¿íýëýõ, òóõàéí ãàçàð íü ò¿¿íèé õóâüä çàõ çýýëèéí ¿íýýñ èë¿¿ ñóáúåêòèâ ¿íý öýíýòýé ãýäãèéã õàðãàëçàí ¿çäýãã¿é. Òýð÷ëýí òóõàéí ãàçðûí ýçýí òóõàéí ãàçðààñ í¿¿õ, ãàçàð äýýð ýðõýëæ áàéñàí áèçíåñýý àëäàõ, ººð ãàçàð àäèë òºñòýé ãàçàð õóäàëäàæ àâ÷ ÷àäàõã¿éä õ¿ðýõ çýðýãòýé õîëáîîòîé çàðäëûã íºõºí òºëºõã¿é þì. Óòèëèòàð îíîëûí ¿¿äíýýñ øóäàðãà íºõºõ îëãîâîð îëãîõ ãýäýã íü ãàçðûí ýçíèé ºì÷èéã ýðã¿¿ëýí àâñíààñ ¿¿äýí ãàðàõ çàðäëûã á¿ðýí òºëæ áàðàãäóóëàõã¿é ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðäºã. Ó÷èð íü õýðýâ ãàçðûí ýçýí ººðèéí ºì÷èéí ãàçðàà çàõ çýýëèéí ¿íýýñ èë¿¿ãýýð ¿íýëäýãã¿é áàéñàí áîë õýäèéíýý õóäàëäàæ, áîðëóóëàõ áàéñàí. ªì÷èéí ãàçðàà çàõ çýýëèéí ¿íýýð õóäàëäààã¿é, õóäàëäàõã¿é áàéíà ãýäýã íü òóõàéí ãàçàð ò¿¿íä õýí íýãíèé ñàíàë áîëãîæ áóé ¿íýýñ èë¿¿ ¿íý öýíýòýé, èë¿¿ õýðýãòýé áàéíà ãýñýí ¿ã. Çàðèì ãàçðûí ýçýí òºðººñ èë¿¿ ìºíãº ñàëãàõ çîðèëãîîð èë¿¿ ¿íý õýëäýã. Õàðèí çàðèìûíõ íü õóâüä òóõàéí ãàçàð íü çàõ çýýëèéí ¿íý öýíýýñ èë¿¿ ýðõýì, èë¿¿ ¿íý öýíýòýé ó÷èð ºíäºð ¿íý õýëäýã. Õýðýâ ãàçðûí ýçíèé õýëñýí ñóáüåêèâ ¿íýëãýýã ¿íäýñ áîëãîâîë øóäàðãà íºõºõ îëãîâîð ãýäýã ìààíü

ººðºº ñèñòåìòýéãýýð õóâèéí ºì÷èéí ãàçðûã áàãààð ¿íýëýõòýé àäèë þì.13 Ãýâ÷ òóõàéí ãàçðûí ýçíèé ñóáúåêòèâ ¿íýëãýýã áîäèòîé òîãòîîõ íü áýðõøýýëòýé ó÷ðààñ ø¿¿õ “øóäàðãà íºõºõ îëãîâîð”îîñ ººð ñòàíäàðò òîãòîîõ áîëîìæã¿é áàéäàã.14 Õ¿ì¿¿ñýýñ ººðèéí ºì÷èéí ãàçðûã øóäàðãààð ¿íýëýõèéã õ¿ñýæ áîëîõ ÷ òýäíèé ¿íýëãýýã áîäèòîé, ¿íýí, øóäàðãà, çîõèñòîé ¿íýëãýý ãýæ ¿çýõýä õýö¿¿.15 Ó÷èð íü òýä õ¿ññýí õ¿ñýýã¿é ººðèéíõºº ýðõ àøèãò íèéö¿¿ëýí ¿íýëýõ áóþó áîäèò ¿íèéí òàëààð õóäàë õýëýõ ìàãàäëàë ºíäºð áàéäàã. Íèéòèéí õýðýãöýý Óòèëèòàð îíîë÷èä ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõàä õýëöëèéí çàðäàë íü îëîíõ òîõèîëäîëä òèéì ºíäºð áàéäàãã¿é òóë áàãà áýðõøýýë òîõèîëääîã ãýæ ¿çäýã. Çàì áàðèõàä õýëöëèéí ºðòºã ºíäºð áàéõ áîëîâ÷ æèæèã çàìûí öàãäààãèéí õàðóóëûí öýã, ýñõ¿ë øóóäàíãèéí ñàëáàðûí áàéð áàðèõàä õýëöëèéí çàðäàë òºäèéëºí ºíäºð áàéäàãã¿é. Çàñãèéí ãàçàð øààðäëàãàòàé ãàçðûã çàõ çýýëèéí ¿íýýð ãàçðàà çàðæ áàéãàà èðãýíýýñ õóäàëäàæ àâàõ áîëîìæòîé. Õýðýâ òóõàéí ãàçðûí ýçýí ãàçðàà çàðàõààñ òàòãàëçâàë äàðààãèéí èðãýíòýé òîõèðîëöîæ îéðîëöîîõ ãàçðûã õóäàëäàí àâ÷ áîëíî. Ãýõäýý ¯íäñýí õóóëèàð áîë èðãýí çºâøººðººã¿é áàéñàí ÷ ýðã¿¿ëýí àâ÷ áîëîõ ýðõ íü íýýëòòýé áàéíà. ªºðººð õýëáýë ãàçðûí ýçýíòýé àëü áîëîõ çºâøèëöºí íºõºõ îëãîâîð îëãîæ áàéæ ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõ íü ç¿éòýé áîëîâ÷ ãàçàð ºì÷ëºã÷ òàòãàëçñààð àòàë ãàçðûã íºõºõ îëãîâîðòîéãîîð ýðã¿¿ëýí àâàõ ýðõ òºðä áèé. Òºð ýíý ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä íèéòèéí ýðõ àøèãò òóëãóóðëàñàí, íèéãìèéí õýðýãöýýã ¿íäýñëýñýí áàéõ øààðäëàãà òàâèãääàã. Ìîíãîë Óëñûí Christopher Serkin, The Meaning of Value: Assessing Just Compensation for Regulatory Takings, SSRN Scholarly Paper (Rochester, NY: Social Science Research Network, April 9, 2005), 679. 14 United States v. 50 Acres of Land, 469 US 24 (Supreme Court 1984). 15 Lee Fennell, “Taking Eminent Domain Apart,” Michigan State Law Review, January 1, 2004, 957. 13

АНУ-Ын Үндсэн Хууль, 1787, 5–р нэмэлт өөрчлөлт. 11 United States v. 50 Acres of Land, 469 US 24 (Supreme Court 1984). 12 Ibid. 10

42


¯íäñýí õóóëüä çààñíààð òºðººñ õóâèéí ºì÷èéí ãàçðûã íèéòèéí õýðýãöýýã ¿íäýñëýí ýðã¿¿ëýí àâ÷ áîëîõîîð áàéíà.16 Õàðèí íèéòèéí õýðýãöýý ãýäýã íýðèéí äîîð òºð ãàçðûí ýçíýýñ ãàçðûã íü ýðã¿¿ëýí àâààä áóñàä õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýäýä ò¿ãýýæ áîëîõ óó? ªºðººð õýëáýë íýã ãàçàð ºì÷ëºã÷ èðãýíèé ºì÷èéí ãàçðûã íºãºº õóâü ýòãýýäèéí ºìíººñ ýðã¿¿ëýí àâ÷ áîëîõ óó? ßàãààä õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýä ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõ ýðõã¿é, òºð çºâõºí ýíý ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëäýã âý? ãýñýí àñóóëò óðãàíà. Õóâü ýòãýýäýä áóñäûí ãàçðûã õóäàëäàí àâàõ áîëîìæ íýýëòòýé áàéäàã. Òºðººñ ÿëãààòàé íü áóñàä èðãýäýä ìýäýãäýëã¿éãýýð, íóóöààð õ¿í á¿ðòýé ãýðýý áàéãóóëæ, ãàçðûã çàõ çýýëèéí ¿íýýð õóäàëäàí àâàõ áîëîìæ õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýäýä áèé. Õàðèí òºðèéí àäèë íèéòèéí õýðýãöýýíä ¿íäýñëýí áèå äààí ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõ áîëîìæã¿é. 100 àéë îð÷ìûí ãàçðûã òºð ýðã¿¿ëýí àâààä õóâèéí êîìïàíèä øèëæ¿¿ëæ õîò äàõèí òºëºâëºëòèéí òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà íü òºð õóâèéí êîìïàíèéí ºìíººñ ãàçàð ºì÷ëºã÷ èðãýíèé ºì÷èéã äàé÷ëàí àâ÷ áóé õýðýã ìºí. Ýíý àæèëëàãàà àëü íýã õóâü ýòãýýäýä òåíäåð îëãîõîä áèø õîò äàõèí òºëºâëºëòèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, àæëûí áàéð íýìýãä¿¿ëýõ, õîòûí àãààðûí áîõèðäëûã áàãàñãàõàä ÷èãëýñýí íèéòèéí õýðýãöýý, àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ õèéãäýæ áàéãàà òîõèîëäîëä ¯íäñýí õóóëüä íèéöýõ þì. ¯íäñýí õóóëüä çààñàí íèéãìèéí çàéëøã¿é õýðýãöýý, óëñûí òóñãàé õýðýãöýý-ã17 ¿íäýñëýæ ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõ òóõàé ç¿éë çààëò íüãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõ òºðèéí ýðõ ìýäëèéí õ¿ðýýã õÿçãààðëàæ ºãñºí çîõèöóóëàëò þì. Ãàãöõ¿¿ íèéãìèéí õýðýãöýý, øààðäëàãà ãýäýã íýðèéí äîð ÿìàð ÷ çîðèëãîîð õóâèéí ºì÷èéí ãàçàðò õàëäàæ áîëîõ ýñýõ òàëààð ýðäýìòäèéí ìàðãààí ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà.18 Òîäîðõîé

áàéãàà íýã ç¿éë íü òºðººñ õóâèéí ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõ öààä çîðèëãî íü íèéãìèéí àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ áóñ õóâü ýòãýýäèéí àøèã îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áàéâàë òýð íü ¿íäñýí õóóëü çºð÷ñºí áîëíî. Äýýð äóðäñàí ¿çëèéã óòèëèòàð îíîëûí ¿¿äíýýñ çºâòãºäºã. Óòèëèòàð îíîëîîð äàé÷ëàí àâàõ ¿éëäýë íü çàðäàë àøãèéí òîîöîîíä ¿íäýñëýñýí ýñýõýýñ õàìààð÷ ¿íäñýí õóóëèàð õàìãààëàãäñàí ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõèéã çºð÷ñºí ýñýõèéã òîãòîîíî ãýæ ¿çäýã. Õàðèí çàðäàë àøãèéí òîîöîîã õàíãàëòòàé õèéæ ÷àäààã¿é, ýñõ¿ë àâèëãàòàé õîëáîãäñîí óëñ òºðèéí õ¿÷íèé íºëººëëººñ áîëæ õóâü ýòãýýäèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëºº õóâèéí ºì÷èéí ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâñàí áîë ¿íäñýí õóóëü çºð÷ñºí ãýæ ¿çíý. Óòèëèòàð ¿çýëòíèé çàðäàë àøãèéí òîîöîîíû òóõàé îéëãîëòîîð íèéòèéí ýðõ àøãèéí äàãóó ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõ íü íèéãìèéí øààðäëàãàä íèéöíý. Çàì áàðüñíààð íèéãýìä õýðýãòýé áîë ãàçðûí ýçýíä íºõºõ îëãîâîð îëãîñíîîð ÿìàð àøèãòàé âý? Çºâõºí îëñîí àøãààñàà òîäîðõîé õóâèéã íü áóöààæ ãàçðûí ýçýíä îëãîæ, äàõèí õóâààðèëàëò õèéõ íü ººðºº çàðäàë èõòýé õýðýã áóñ óó? Íèéòèéí ñàéí ñàéõíûã íýìýãä¿¿ëæ áàéâàë õýí íýãýíä íºõºõ îëãîâîð îëãîõ øààðäëàãà þó áàéíà ãýõ çýðýã àñóóëò òàâèãäàíà. Óòèëèòàð ¿çýëòí¿¿ä ¿¿íä õàðèóëàõäàà ãàçðûí ýçýíä îëãîæ áóé íºõºõ îëãîâîð íü ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâñíààñ íèéãýìä áèé áîëîõ ñºðºã ¿ð äàãàâðûã àðèëãàõàä íºëººòýé.19 Ãàçðûã äàé÷ëàí àâàõäàà íºõºõ îëãîâîð îëãîõã¿é áîë ãàçðûí ýçýä ãàçàðòàà õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ ñîíèðõîë áàãàñíà.20 Ýíý íü íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí ýñðýã ó÷èð íºõºõ îëãîâîð áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çæýý. Óòèëèòàð ¿çëèéí íºõºõ îëãîâðûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ ººð íýã ¿íäýñëýë áîë íºõºõ îëãîâîð îëãîõ òóõàé øààðäëàãà íü òºðèéí ýðõ ìýäýëòýí ãàçàð äàé÷ëàí àâàõ øèéäâýð ãàðãàõäàà çàðäàë àøãèéí

Монгол Улсын Үндсэн Хууль, 1992, 6.4., Монгол Улсын Үндсэн Хууль, 1992, 6.4., 16.3. 18 Төрийн хууль ёсны бодлого, нийтийн эрх ашиг, нийгмийн хэрэгцээ, зайлшгүй шаардлагыг үндэслэснийг АНУ-д Үндсэн хуульд нийцсэн гэж үздэг байна.

19

Frank I. Michelman, “Property, Utility, and Fairness: Comments on the Ethical Foundations of ‘Just Compensation’ Law,” Harvard Law Review 80, no. 6 (April 1, 1967): 1165, doi:10.2307/1339276. 20 Мөн тэнд.

16 17

43


2015 ¹1 (51)

òîîöîî õèéõèéã íºõöºëä¿¿ëäýãòýé õîëáîîòîé.21 Õýðýâ íºõºõ îëãîâîð àâàõã¿é áîë÷èõâîë òºðèéí ýðõ ìýäýëòýí õóâèéí ºì÷èä íèéòèéí ºì÷ ìýò õàíäàæ, õ¿ññýí ¿åäýý, õ¿ññýí ãàçðàà äàé÷ëàí àâñíààð íèéòèéí ñàéí ñàéõàíä ñºðãººð íºëººëíº. Òèéìýýñ ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõäàà íèéãìèéí õýðýãöýý, øààðäëàãûã ¿íýëæ äýíñýëæ áàéæ øèéäâýð ãàðãàõ ó÷èðòàé ãýæ ¿çäýã. Íºõºõ îëãîâðûí òóõàé óòèëèòàð àíàëèç íü îëîí òàëòàé òóë õîëáîãäîõ á¿õ àñóóëòóóäàä íýã ìºð õàðèó ºãºõºä àìàðã¿é. Óòèëèòàð ¿çëýýð íèéòèéí õýðýãöýýíä ¿íäýñëýí ãàçàð äàé÷ëàí àâàõàä íºõºõ îëãîâîð îëãîõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çäýã ÷ õóâèéí ºì÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ øààðäëàãà íü íèéòèéí ñàéí ñàéõíû òºëºº áîëîõ òóë õàìãààëàõ ¸ñòîé ãýæ ¿çäýã íü ëèáåðòàð ¿çëèéí ÿã ýñðýã ºíöãººñ íü òàéëáàðëàñàí õýðýã þì.

ºì÷èéí ýðõèéí òóõàé îíîëîîñ23 ººðºº æàì ¸ñíû ýðõèéã òàéëáàðëàõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Ëèáåðòàð îíîë ¸ñîîð ºì÷èéí ýðõ íü æàì ¸ñíû ýðõ áîëîõûí õóâüä òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õÿçãààðëàã÷ ìºí ãýõ áîëîâ÷ ëèáåðòàð÷óóä ÷ ýíý òàëààð ººð ººð ºíöãººñ õàðæ áàéíà. Àéí Ðýíä òºðººñ íºõºõ îëãîâîðòîé îëãîâîðã¿éãýýð ãàçðûã äàé÷ëàí àâàõ íü õóâèéí ºì÷èéí ýðõèéí ýñðýã ãýæ ¿çñýí.24 Òýðýýð óòèëèòàð îíîëûí õýëöëèéí çàðäëûí òóõàé îéëãîëòûã ¿ã¿éñãýæ, ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõ áîëîìæã¿é áîëñíîîñ íèéãìèéí õýðýãöýýòýé òºñë¿¿ä óðàãøëàõ áîëîìæã¿é áîëîõ, èðãýäèéí àìüäðàëûí ÷àíàð äîðîéòîõûã àñóóäàë ãýæ ¿çýõã¿é áàéâ. Õàðèí Ðè÷àðä Ýïñòýéí õýëöëèéí çàðäëûã ¿ë îéøîîñíû ¿ð íºëººã õàðãàëçàí ¿çñýí.25 Òºð øóäàðãà íºõºõ îëãîâîð îëãîñîí òîõèîëäîëä ºì÷èéí æàì ¸ñíû ýðõèéã íü õÿçãààðëàæ, àëáàäàí ñîëèëöîî õèéæ áîëíî ãýæýý. 26 Ãýâ÷ òýðýýð òºðä õóâèéí ºì÷èéã õÿçãààðëàõ ºðãºí ýðõ îëãîõûã õ¿ñýõã¿é áàéñàí. Òèéìýýñ ÷ íèéòèéí õýðýãöýýíä ãýäãèéã ÿâöóó õ¿ðýýíä òàéëáàðëàí îéëãîæ, òºð õóâü ýòãýýäèéí ºìíººñ ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâ÷ äàõèí õóâààðèëàõ çàìààð ººðèéí õóâèà õ¿ðòäýã ÿâäëààñ ñýðãèéëýõ ¸ñòîéã îíöîëñîí. Õàðèí õýðõýí õýðõýí ¿¿íýýñ ñýðãèéëýõ òàëààð òîäîðõîéëîîã¿é áàéíà. Õóâü õ¿í, íèéãýìëýãèéí õîîðîíäûí õàðèëöààíä òóëãóóðëàñàí Ãåãåëèéí îíîë,27 ýñõ¿ë ºì÷èéí õýëáýðýýñ õàìààð÷ ýðã¿¿ëýí àâàõûã õîðèãëîõ òóõàé Ðàäèíû ¿çýë,28 íèéòèéí õýðýãöýý õèéãýýä õ¿íèé ýðõýì ÷àíàð, øóäàðãà ¸ñ àëü àëèéã íü õàðãàëçàí ¿çýõèéã ÷óõàë÷èëñàí Àðèñòîòåëèéí ºì÷èéí

Ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõ òóõàé ëèáåðòàð îíîë Ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõäàà íºõºõ îëãîâîð îëãîõ ýñýõòýé õîëáîîòîé ëèáåðòàð ¿çýë òºð áèé áîëîõîîñ ºìíº áàéñàí æàì ¸ñíû ýðõýä ñóóðèëñàí. Íèéãìèéí ãèø¿¿í áîëæ íýãäýõäýý õ¿ì¿¿ñ õýäèéíýý ººðèéí ãýñýí ºì÷èéí ýðõòýé áàéõ áà áóñäûí ºì÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ çýðýã öººí øàëòãààíààð õóâèéí ºì÷èéí ýðõèéã õÿçãààðëàæ áîëíî ãýäýã. Æîí Ëîêûí òºð “àëèâàà õ¿íèé ºì÷èéã ò¿¿íèé çºâøººðºëã¿éãýýð àâ÷ áîëîõã¿é” ãýñýí ñàíààòàé åðºíõèéäºº ñàíàë íýãääýã.22 Ãýâ÷ ºì÷èéí ýðõ ¿¿ñýõ òóõàé ò¿¿íèé îíîë, õºäºëìºðèéíõºº ºì÷ëºã÷ ãýäýã ñàíàà çýðýã íü îð÷èí ¿åä ãàçðûã äàé÷ëàõ, íºõºõ îëãîâîð îëãîõ òóõàé îéëãîëòòîé òýð á¿ð íèéöäýãã¿é. Õýðýâ ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõ òóõàé ¿íäñýí õóóëèéí ç¿éë çààëòûí äàãóó ãàçðûí ýçýíä íºõºõ îëãîâîð îëãîñîí áàéõàä õàíãàëòòàé ãýæ ¿çâýë Ëîêûí

Ibid. Ayn Rand, ``Government Financing in a Free Society``, in The Virtue of Selfishness (1964), 157 25 Richard A. Epstein, Takings: Private Property and the Power of Eminent Domain, Reprint edition (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1985). 26 Мөн тэнд., 2-р бүлгийг үз. 27 Jeanne L. Schroeder, The Vestal and the Fasces: Hegel, Lacan, Property, and the Feminine, First Edition edition (Berkeley: University of California Press, 1998), 293. 28 Margaret Jane Radin, Reinterpreting Property (Chicago: University Of Chicago Press, 1996). 23 24

James Krier and Michael Heller, “Deterrence and Distribution in the Law of Takings,” Articles, January 1, 1999, 997. 22 “Two Treatises of Government (Paperback) by John Locke: Orion Publishing Co, United Kingdom 9780460873567 Paperback, Original Ed. - The Book Depository,” 21

44


ïðàêòèêààñ ¿çýõýä øóäàðãà áîëîí çîõèñòîé íºõºõ îëãîâðûã íèéòëýã õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéäàã. Èë¿¿òýé îëîí óëñàä íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ïðàêòèê áîë íºõºõ îëãîâîð íü çàõ çýýëèéí øóäàðãà ¿íýä íèéöñýí áàéõ øààðäëàãà þì. Äàé÷ëàí àâàõààñ ºìíºõ áîëîí äàé÷ëàí àâàõ òóõàé ìýäýýëýë íèéòýä èë áîëîõîîñ ºìíºõ çàõ çýýëèéí ¿íèéã øóäàðãà çàõ çýýëèéí ¿íý ãýíý. Äàé÷ëàí àâàõòàé õîëáîîòîé ìýäýýëýë òàðõñàíààñ áîëîîä óã ãàçðûí ¿íý íü áóóðñíûã çàõ çýýëèéí ¿íý ãýæ ¿çýõã¿é. Èðýýä¿éä îëæ áîëîõ áàéñàí îðëîãûã ÷ çàðèì òîõèîëäîëä äàé÷ëàí àâàõäàà õàðãàëçàí íºõºõ îëãîâîð îëãîäîã ïðàêòèê áàéíà. Ãàçðûã äàé÷ëàí àâàõ ¿éë ÿâö íü ºðãºí õ¿ðýýíä, íèéòèéã õàìàð÷, àëáàí ¸ñîîð, ñèñòåìòýé áàéäëààð õýðýãæñýí òîõèîëäîëä íºõºõ îëãîâðûí õýìæýý áàãà áàéõààð çàðèì óëñûí ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðñàí áàéäàã. ¯íäñýíäýý íºõºõ îëãîâðûí õýìæýýã òîãòîîõîä ºì÷èéí ç¿éëèéí ¿íý, îëæ áîëîõ áàéñàí îðëîãî, äàé÷ëàí àâñíààñ ¿¿äñýí áóñàä õîõèðëûã îðóóëàí ¿çýõ íü íèéòëýã áàéíà.

ýðõèéí ¿çýë àëü àëü íü ºì÷èéí ýðõèéã òºð õÿçãààðëàõäàà íºõºõ îëãîâîð îëãîõ ¸ñòîé áîëîõûã îíöîëæýý. Íºõºõ îëãîâðûí õýëáýð ¯íäñýí õóóëüä íèéö¿¿ëýí õóâèéí ºì÷èéí ãàçðûã äàé÷èëñàí, ýñõ¿ë õóóëü áóñààð äàé÷ëàí àâñàí ýñýõýýñ õàìààð÷ íºõºõ îëãîâðûí õýëáýð, àãóóëãà ÿëãààòàé áàéíà. Íºõºõ îëãîâîð îëãîõ ºì÷èéí ç¿éëèéã ãóðàâ õóâààæ ¿çñýí áàéäàã. Эä õºðºíãº (áàéøèí, áàðèëãà áàéãóóëàìæ, òîíîã òºõººðºìæ, õóâüöàà ã.ì), ãýðýýíèé ýðõ (õàíãàõ, íèéë¿¿ëýõ ãýðýý ã.ì), ìºí áóñàä áîäèò áóñ ¿íýò ç¿éë (ïðîöåññ, øèíý ñàíàà, èðýýä¿éí ÷èã õàíäëàãà) çýðãèéã õàðãàëçàí íºõºõ îëãîâîð ÿëãààòàé áàéäàã. Õóóëèéí äàãóó õóâèéí ºì÷èéí ãàçðûã äàé÷ëàí àâñàí áîë äýýð äóðäñàí÷ëàí øóäàðãà íºõºõ îëãîâîð îëãîõ, ýñõ¿ë çîõèñòîé ¿íèéã òºëºõ àñóóäàë õºíäºãäºíº. Øóäàðãà íºõºõ îëãîâîð ãýäãèéã çàõ çýýë äýõ òóõàéí ºì÷èéí áîäèò ¿íý, ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýýíýýñ ãàäíà ãýðýýíèé ýðõ, ïàòåíòûí ëèöåíç, öààøäûí îëîõ áàéñàí îðëîãî ãýõ ìýò îëîí ç¿éëèéã õàðãàëçàí áàéæ ¿íèéã íü òîäîðõîéëäîã. Íºõºõ îëãîâîð îëãîõ, õîõèðëûã áàðàãäóóëàõ àñóóäàë õºíäºãäºõ ¿åä õóóëü ¸ñîîð áîëîí õóóëü áóñààð äàé÷ëàí àâñàí ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí àëü ÷ òîõèîëäîëä øóäàðãà, íºõºõ îëãîâîð îëãîõ ¸ñòîé. Ãàãöõ¿¿ òºëºãäºõ íºõºõ îëãîâðûí õýìæýýã õýðõýí øóäàðãà òîãòîîõ íü ãîë àñóóäàë áàéäàã. Õóóëü áóñààð äàé÷ëàí àâàõòàé õîëáîîòîéãîîð ýðõèéã ñýðãýýõäýý äàé÷ëàí àâààã¿é áàéñàí òîõèîëäîëä ÿìàð áàéõ áàéñàí òýð íºõöºë áàéäàëä íü áóöààõ áóþó á¿õ ñºðºã ¿ð äàãàâðûã íü àðèëãàõûã øààðäàõ ýðõòýé. Õýðýâ èéì áîëîìæã¿é áîë õîõèðëûã á¿ðýí òºëºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Çàðèì òîõèîëäîëä á¿ðýí íºõºõ îëãîâîð, çàðèìäàà çîõèñòîé íºõºõ îëãîâîð ãýæ àíãèëäàã. Á¿ðýí áîëîí çîõèñòîé ãýõ øààðäëàãà íü àãóóëãûí õóâüä òºñòýé áóþó ¿íäñýíäýý íºõºõ îëãîâîð íü çîõèñòîé, øóäàðãà, øóóðõàé, ¿ð ä¿íòýé áàéõ øààðäëàãà òàâèãääàã. Áóñàä óëñûí ¿íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí

Ä¿ãíýëò Õóâèéí ºì÷èéí ãàçðûã òºð ýðã¿¿ëýí àâàõàä òàâèãäàõ ¿íäñýí õî¸ð øààðäëàãûí íýã íü íºõºõ îëãîâîð îëãîõ ÿâäàë ìºí. Òºðººñ ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâàõäàà øóóä áîëîí øóóä áóñààð ýñõ¿ë õóóëü ¸ñíû äàãóó áîëîí õóóëü çºð÷èæ ãàçðûã äàé÷èëñíààñ õàìààð÷ íºõºõ îëãîâðûí àãóóëãà, õýëáýð, õýìæýý õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä ãàçðûã òºðººñ ýðã¿¿ëýí àâàõäàà øóäàðãà, çîõèñòîé, øóóðõàé, ¿ð ä¿íòýé íºõºõ îëãîâðûí òàëààð øóóä òóñãààã¿é íü øóäàðãà, çîõèñòîé íºõºõ îëãîâîð îëãîõ íü ¿íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä íèéöýõã¿é ãýñýí àãóóëãàã¿é þì. Õóâèéí ºì÷èéã äàé÷ëàí àâàõ àñóóäëûã òóñãàé õóóëèàð çîõèöóóëæ, øóäàðãà íºõºõ îëãîâîð îëãîæ, ºì÷ëºõ ýðõèéã çºâõºí õóóëèàð õÿçãààðëàõ øààðäëàãûã õàíãàõ íü õóâèéí ºì÷èéí ãàçðûã äàé÷ëàí àâàõòàé õîëáîîòîé ¿íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä íèéöíý.

45


2015 ¹1 (51)

¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÜÄ ÍÝÌÝËÒ, ªªÐ×ËªËÒ ÎÐÓÓËÀÕ ÕßÇÃÀÀÐ: ÎÍÎËÛÍ ÀÑÓÓÄÀË ÁÀ ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É Íýìýëò, ººð÷ëºëò, ò¿¿íèé õÿçãààðûí òóõàé àñóóäàë íü êîäåêñ÷èëñîí áóþó òºðºë õóóëü á¿õèé áè÷ìýë ¿íäñýí õóóëüòàé, ò¿¿íä õóóëü òîãòîîõ çàìààð íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ áîëîìæòîé óëñàä ë ÿðèãäàíà. Èéìä óã ñýäâèéí õ¿ðýýíä ýíä äóðäñàí ñ¿¿ëèéí áóþó /Â./ àíãèëëûí òóõàé õºíäºõ øààðäëàãà îãò áàéõã¿é ãýæ ¿çëýý. ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ õÿçãààð ¿íäñýí õóóëüä ººðò íü àãóóëàãäàæ áóé òîõèîëäîëä ò¿¿íèéã eternity clause, Ewigkeitsklausel áóþó âå÷íûå ãàðàíòèè, óòãà÷èëáàë “¿¿ðäèéí áàòàëãàà” õýìýýí íýðëýäýã áàéíà. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Òóðê Óëñ, ÕÁÍÃÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéã ýíä æèøýý áîëãîí äóðäúÿ. Æèøýý 1: Òóðê Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí IV ä¿ãýýð ç¿éëä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõûã õîðèãëîñîí çîõèöóóëàëòûã òóñãàæýý. Èíãýõäýý ¿íäñýí õóóëèéí çàðèì ç¿éëèéã ò¿¿âýðëýí äóðäàõ õýëáýð àøèãëàñàí áàéíà: òóñ óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí, òºðèéí á¿ãä íàéðàìäàõ õýëáýðèéí òóõàé ìºí 2 äóãààð ç¿éëèéí, á¿ãä íàéðàìäàõ òºðèéí çàð÷èì çîõèöóóëñàí çààëò, 3 äóãààð ç¿éëèéí íóòàã äýâñãýðèéí íýãäìýë áàéäëûí òóõàé çààëòûã ººð÷ëºõ, ýäãýýðò ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàë ãàðãàõûã ìºí õîðèãëîäîã áàéíà. Æèøýý 2: ÕÁÍÃÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí 79 ä¿ãýýð ç¿éëä, õîëáîîíû òºð íü ìóæ óëñàä àíãèëàãäàõ òóõàé, ìóæ óëñ õóóëü òîãòîîõ àæèëëàãààíä çàð÷ìûí õóâüä îðîëöîõ òóõàé çààëò, ìºí òóñ õóóëèéí 1 áîëîí 20 äóãààð ç¿éëä çààñàí çàð÷ìûã ¯íäñýí õóóëü ººð÷ëºõºä õºíäºõèéã

Ãàâüÿàò õóóëü÷, Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Öýðýíáàëòàâûí Ñàðàíòóÿà

I. Îíîëûí àñóóäàë. ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ õÿçãààð áà ¿íäñýí õóóëèéí õýâ øèíæ Áèäíèé õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èí áàéíãûí õºãæèë, õºäºëãººíä áàéäãèéí àäèë ººð÷ëºãäºøã¿é ç¿éë ãýæ ¿ã¿é áºãººä ¿íäñýí õóóëèéí ¿éë÷ëýë ÷ ìºí ýíý ç¿é òîãòëûã òîéðîõã¿é. Ýíý óòãààðàà ¿íäñýí õóóëüä ÷ íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëæ áîëîõ áà õàðèí ¿¿íä õÿçãààð áèé ýñýõèéã øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ ñóäëàõ øààðäëàãà ãàðäàã. Íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí õÿçãààð ãýæ þó âý, ò¿¿íèéã ¿íäñýí õóóëüä òóñãàõ ¸ñòîé þó, áè÷èãäýýã¿é õÿçãààð ãýæ áàéõ óó, ò¿¿íèéã õýðõýí ÿàæ òàíèí ìýäýõ âý? ãýñýí àñóóëòàä õàðèóëò ºãºõèéí òóëä ¿íäñýí õóóëèéã õýâ øèíæèä àíãèëàí àâ÷ ¿çüå. ¯íäñýí õóóëèéã äàðààõ ãóðâàí õýâ øèíæèä àíãèëæ áîëîõîîð áàéíà, ¿¿íä: À. Íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõàä òîäîðõîé õÿçãààð çààñàí ¿íäñýí õóóëü Á. Íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõàä õÿçãààð òîäîðõîé çààãààã¿é ¿íäñýí õóóëü Â. Ñèñòåì÷ëýãäýýã¿é áóþó áèå äààñàí áàðèìò áè÷èã áîëæ õýëáýðæýýã¿é áè÷ìýë áóñ ¿íäñýí õóóëü.

46

Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë

õîðèãëîñîí áàéíà. Òóñ óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëä, õ¿íèé ¿íýëýìæ ñàëøã¿é áºãººä òºðèéí á¿õèé ë ýðõ ìýäýë ò¿¿íèéã äýýäëýõ ¿¿ðýãòýé, õ¿íèé ýðõ íü õ¿í òºðºëõòíèé ýíõ òàéâàí, øóäàðãà ¸ñíû ¿íäýñ áºãººä ¯íäñýí õóóëüä çààñàí ¿íäñýí á¿õ ýðõ õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ áîëîí ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã õÿçãààðëàõ òóõàé, ìºí ¿íäñýí ýðõ øóóä õýðýãæäýã ýðõ ç¿é áîëîõ òóõàé çààæýý. Õàðèí òóñ óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 20 äóãààð ç¿éëä ÕÁÍÃÓ íü àðä÷èëñàí íèéãìèéí áàðèìæààò òºð, òºðèéí á¿õ ýðõ ìýäýë àðä ò¿ìíýýñ ¿¿äýëòýé, õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäýë ¿íäñýí õóóëèàð áýõæ¿¿ëñýí íèéãìèéí õýâ æóðàìä, ã¿éöýòãýõ áîëîí ø¿¿õ ýðõ ìýäýë õóóëü áîëîí ýðõ ç¿éä çàõèðàãäàõ ¿¿ðýãòýé áîëîõûã çààæýý. Äýýðõ õî¸ð óëñûí ¯íäñýí õóóëü íü íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõûã õîðèãëîñîí çààëòûã ººðòºº àãóóëäàã áà èíãýõäýý òºðèéí ñóóðü çîõèöóóëàëò, ¯íäñýí õóóëèéí òóëãóóð ¿çýë áàðèìòëàëûã õºíäºõèéã õîðèãëîäîã áàéíà. ¯¿íýýñ ¿¿äýí íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ õÿçãààðûã ¿íäñýí õóóëüä çààñàí òîõèîëäîëä ë õÿçãààð áàéíà ãýæ ¿çýõ ¿¿ ýñõ¿ë ò¿¿íýýñ ººð, áè÷èãäýýã¿é õÿçãààð ãýæ áàéõ óó? ãýñýí àñóóëò òàâèãäàíà. ¯íäñýí õóóëü á¿ð òîäîðõîé ñóóðü çàð÷èì, ¿çýë ñàíàà, ¿íýëýìæ àãóóëäàã. Òýäãýýðèéã ººð÷ëºõ áîëîìæã¿é áàéäàã íü áè÷èãäýýã¿é õÿçãààð áàéäàãòàé õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ þì. Ó÷èð íü áè÷èãäýýã¿é õÿçãààð íü ººð÷ëºõèéã õîðèãëîñîí çîõèöóóëàëòã¿é ¿íäñýí õóóëèéã ººð÷ëºõ öàð õ¿ðýýã òîäîðõîéëîõ öîðûí ãàíö øàëãóóð áîëîõîîð áàéíà. 1. Íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ õÿçãààðûã ººðòºº àãóóëñàí ¿íäñýí õóóëü äàõü áè÷èãäýýã¿é õÿçãààðûí òóõàé àñóóäàë 1.1 Pouvoir constituent áîëîí pouvoir constitutes- ûí ÿëãàà ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ áè÷èãäýýã¿é õÿçãààð áàéäàã ýñýõ, ýñõ¿ë ïîçèòèâèçìûí1 îíîëûã 1

áàðèìòëàã÷ çàðèì õóóëü÷èéí ¿çäýãýýð, ãàãöõ¿¿ ¿íäñýí õóóëüä çààñàí òîõèîëäîëä ë õÿçãààð áàéäàã ãýæ ¿çýõ ýñýõ òàëààð òîâ÷ õºíäüå. Àëèâàà ¿íäñýí õóóëèéí òîäîðõîé ñóóðü çàð÷èì, ¿íýëýìæèéã õóóëü òîãòîîã÷ ººðèéí äóð çîðãîîð ººð÷ëºõ áîëîìæã¿é áàéãàà íü ¿íäñýí õóóëüä ººðò íü çààñàí õÿçãààðààñ ãàäíà ìºí áè÷èãäýýã¿é õÿçãààð áàéäãèéã èëòãýäýã ãýæ ¿çýõ áîëîìæòîé. Õýðýâ íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ áè÷èãäýýã¿é õÿçãààð ãýæ áàéäàãã¿éñýí áîë õóóëü òîãòîîã÷ ¿íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõäàà ¿íäñýí õóóëüä çààñàí, áè÷èãäñýí õÿçãààðààñ õàëèõ, ò¿¿íèéã ýâäýõ, ººð÷ëºõ áîëîìæ á¿ðäýíý. ªºðººð õýëáýë íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõûã õîðèãëîñîí çààëòûã ÷ ìºí ººð÷ëºõ áîëîìæ á¿ðäýõ íü. Èéìä áè÷èãäýýã¿é õÿçãààð íü íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõûã õîðèãëîñîí çààëòûí óãòâàð íºõöºë íü áîëæ ºãäãººðºº ÷óõàë. Ýíý íü òóõàéí çîõèöóóëàëò ººðºº ººð÷ëºãäºøã¿é ãýäãèéã èëòãýäýã áàéíà. Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíä, òóõàéí õóóëüä ººðò íü çààãààã¿é õèðíýý ººð÷èëæ áîëîõã¿é õàðèëöààã õýì õýìæýýíèé çîðèëãî áîëîí ëîãèêîîð íü îëæ òîãòîîõ òîõèîëäîë àæèãëàãääàã áóþó ýíý àñóóäëûã õîæèì òîâ÷ õºíäºõ áîëíî. Õàðèí îäîî äýýðõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä “¿íäñýí õóóëü òîãòîîõ” áóþó pouvoir constituent ìºí “¿íäñýí õóóëü ººð÷ëºõ” áóþó pouvoir constitutes ãýñýí ¿íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí õî¸ð îéëãîëòûã õîîðîíä íü õàðüöóóëæ àâ÷ ¿çüå. Ýäãýýð îéëãîëòûí àãóóëãûã õîîðîíäîî èæèë ãýæ ¿çâýë ¿íäñýí õóóëü òîãòîîã÷ ¿íäñýí õóóëèéã òîãòîîñíû äàðààãààð ¿íäñýí õóóëü ººð÷ëºã÷ ãàð÷ èðæ ò¿¿íèé áàéð ñóóðèéã ýçëýõ áîëîìæòîé. Èéì íºõöºëä äýýðõ õî¸ð ñóáúåêò õîîðîíäîî øàòëàëûí ÿëãààã¿é áîëæ íýã íü ¿íäñýí õóóëü áàòëàãäàõààñ ºìíº, íºãººõ íü áàòëàãäñàíû äàðààãààð ÷èã ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëäãýýðýý ë ÿëãàãäàõ áà ¿íäñýí õóóëü ººð÷ëºã÷ íü òóñ õóóëüä ¿íäñýí õóóëü òîãòîîã÷òîé àäèë õýìæýýíä ãàð õ¿ðýõ áîëîìæ á¿ðäýíý.

ius positivum

47


2015 ¹1 (51)

¯íäñýí õóóëü òîãòîîã÷ íü íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõûã õîðèãëîñîí çààëòûã ¿íäñýí õóóëüäàà òóñãàñàí áàéñàí ÷ õýðýâ ¿íäñýí õóóëü òîãòîîã÷ áîëîí õóóëü òîãòîîã÷èéã õîîðîíä íü çààãëàæ ÿëãàëã¿éãýýð àäèëòãàí ¿çâýë, õóóëü òîãòîîã÷ íü õýì õýìæýýãýýð áóñäûã áèø, õàðèí “ººðèéãºº” õÿçãààðëàõ íºõöºë á¿ðäýíý. Ãýòýë õýì õýìæýýãýýð ººðèéãºº õÿçãààðëàõûã ýðõ ç¿éí ëîãèêò òºäèéëºí íèéöýõã¿é ãýæ ¿çäýã áàéíà. Ó÷èð íü, õóóëü òîãòîîã÷ ººðèéí á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýýíä òóõàéí õÿçãààðëàëòàà ººðºº õ¿÷èíã¿é áîëãîõ áóþó ººð÷ëºõ ýðõòýé. Õóóëü òîãòîîã÷ áàòëàí ãàðãàñàí õóóëüäàà òóõàéí õóóëü õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷ëýõ ¿åä ë çàõèðàãäàõ áà òýðõ¿¿ õóóëèà actus contrarius- ûí õ¿ðýýíä õýäèéä ÷ ººðºº õ¿÷èíã¿é áîëãîõ ýðõòýé áàéäàãò ë õàìàã ó÷èð îðøäîã. Íºãººòýéã¿¿ð àëèâàà ñóáúåêò ýðõ ç¿éãýýð ººðºº ººðèéíõºº ºìíº áèø, õàðèí áóñäûí ºìíº ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã. ¯¿íèéã “õåòåðîíîì ç¿é òîãòîë”2 õýìýýí íýðëýäýã áàéíà. ¯¿ðýã õ¿ëýýëãýõ ýðõèéã òîäîðõîé ñóáúåêòýä õýì õýìæýýãýýð îëãîõ áà ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí ýòãýýä òýðõ¿¿ õýì õýìæýýíä ãàãöõ¿¿ çàõèðàãäàõ áà ò¿¿íä ãàð õ¿ðýõ ýðõ ýäëýõã¿é. Õýì õýìæýýã òîãòîîã÷ íýã ñóáúåêò õýì õýìæýýã òîãòîîã÷ ººð ñóáüåêòûã ýðõ ç¿éãýýð õÿçãààðëàõûí òóëä øàòëàëààð èë¿¿ áàéõ øààðäëàãàòàé áà ýíý íü ÷ ººðºº ¿¿ðýã õ¿ëýýëãýõ íºõöºë áîëäîã áàéíà. Èéì ó÷ðààñ äýýðõ õî¸ð ñóáüåêòûã õîîðîíäîî ÿëãààòàé àâ÷ ¿çýõ ¸ñòîé áà ¿íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýä áóþó õóóëü òîãòîîã÷ íü ¿íäñýí õóóëü òîãòîîã÷èéí àíõëàí òîãòîîñîí õÿçãààðààñ ººð íýìýëò õÿçãààð ãàðãàæ èðýõ áîëîìæã¿é þì. Õóóëü òîãòîîã÷ íü ¿íäñýí õóóëèéí ººð÷ëºãäºæ áîëîõ çààëòûã ººð÷ëºãäºæ áîëîõã¿é õýìýýí çàðëàí òóíõàãëàñàí ÷ ëîãèê ¸ñîîð ýíý òóíõàãëàëàà ººðºº çààâàë áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýõã¿é. Æèøýý íü, õóóëü òîãòîîã÷ ¿íäñýí õóóëü äàõü ººð÷ëºõèéã 2

õîðèãëîñîí çààëòàä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëáàë òýð íü ººðºº ººð÷ëºãäºøã¿é çààëòûí ñòàòóñûã îëæ àâàõã¿é ãýñýí ¿ã. Èéìä ¿íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ áè÷èãäñýí õÿçãààð òîãòîîõäîî äàðààõ íºõöºëèéã àíõààðâàë çîõèëòîé áàéíà: Íýãä, “¿íäñýí õóóëü òîãòîîã÷” áîëîí “¿íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ ýðõ á¿õèé õóóëü òîãòîîã÷”-èéí õîîðîíä çàð÷ìûí ÿëãàà áèé ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ¯íäñýí õóóëü òîãòîîã÷ íü pouvoir constituent, õàðèí ¿íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñóáúåêò íü òºðèéí ýðõ ìýäëèéí ë íýã áºãººä ò¿¿íèéã pouvoir constitues õýìýýí íýðëýíý. Ýíý õî¸ð ñóáúåêò íü çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä òºäèéã¿é ÷èã ¿¿ðãèéí õóâüä ÿëãààòàé. Õî¸ðò, ýäãýýð ñóáüåêòûí õîîðîíä øàòëàëûí ÿëãàà áèé. Õóóëü òîãòîîã÷ íü òºðèéí áàéãóóëëàãà áîëîõûí õóâüä ¿íäñýí õóóëüä çàõèðàãäàíà. Ò¿¿íèé ýðõ õýìæýý ¿íäñýí õóóëüä òóëãóóðëàõ áà ¿íäñýí õóóëèéí õ¿ðýýíä áàéíà. Òºðèéí àëèâàà áàéãóóëëàãûí ýðõ õýìæýý ¿íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éãýýð õÿçãààðëàãäàõ òóë ¿íäñýí õóóëü íü õóóëü òîãòîîã÷èéí ýðõ õýìæýýíèé öàð õ¿ðýýã òîäîðõîéëîã÷ áàéäàã. Õàðèí ¿íäñýí õóóëü òîãòîîã÷ íü ¿íäñýí õóóëü áàòëàãäàõààñ ºìíº ò¿¿íä çàõèðàãäàõ áîëîìæã¿é áºãººä “¿íäñýí õóóëü áàòëàõ” ýðõòýé ñóáüåêòûí õóâüä òóñ õóóëüä çàõèðàãääàã áàéãóóëëàãààñ øàòëàëààð èë¿¿ áàéíà. Æèøýý íü Ìîíãîë Óëñûí 1992 îíû ¯íäñýí õóóëèéã 430 äåïóòàò á¿õèé Àðäûí Èõ Õóðàë áàòàëñàí áà ¯íäñýí õóóëü áàòëàõ ýðõòýé ÀÈÕ íü óã ¯íäñýí õóóëüä çàõèðàãääàã áàéãóóëëàãûí íýã áîëîõ 76 ãèø¿¿í á¿õèé ÓÈÕ-ààñ øàòëàëààð èë¿¿ áàéíà. Pouvoir constituent áîëîí pouvoir constitutes íü èéíõ¿¿ õîîðîíäîî ÿëãààòàé áàéãàà íü ¿íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ õÿçãààð áèé áîëãîõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëäýã. Íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ õÿçãààðûã ººðòºº àãóóëæ áóé ¿íäñýí õóóëüä äýýðõ çààã

Heteronomie

48


ÿëãàà òîäîðõîé õàðàãääàã áàéíà. Äýýðõ õî¸ð ñóáüåêòûí õîîðîíä ÿëãàà áàéäàãã¿éñýí áîë íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõàä õÿçãààð òàâèõ àñóóäàë íü ººðºº óòãàã¿é þì. Äýýðõ õî¸ð ñóáüåêòûí ÷èã ¿¿ðýã áîëîí øàòëàëûí ÿëãàà íü ¿íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí äîòîîä ç¿é òîãòëîîñ ¿¿äýëòýé. Ýíýõ¿¿ ç¿é òîãòîë ¿íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ áè÷èãäñýí õÿçãààð áàéõã¿é òîõèîëäîëä ÷ íýãýí àäèë ¿éë÷èëíý. Ó÷èð íü ¿íäñýí õóóëèéí áàéãóóëëàãà /ïàðëàìåíò, çàñãèéí ãàçàð, åðºíõèéëºã÷, ¿íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ/ áîëãîíû ýðõ õýìæýý, á¿ðýí ýðõ íü ¿íäñýí õóóëèàð õÿçãààðëàãäàõ áà ò¿¿íä çààñàí õÿçãààðààñ õàëèõ áîëîìæã¿é áàéäàã. Ýíý æóðàì õóóëü òîãòîîã÷èä ÷ ìºí õàìààðàõ òóë òýðýýð ãàãöõ¿¿ ¿íäñýí õóóëüä çààñàí á¿ðýí ýðõ õýðýãæ¿¿ëæ, ã¿éöýòãýõ áîëîí ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí ÷èã ¿¿ðãýýñ àíãèä áàéõ ó÷èðòàé. Èéìä ¿íäñýí õóóëèéí áàéãóóëëàãóóäûí ýðõ õýìæýý, á¿ðýí ýðõèéã õÿçãààðëàõ, ººð÷ëºõ íü õóóëü òîãòîîã÷èéí ýðõ õýìæýýíèé àñóóäàëä õýðõýâ÷ õàìààðàõã¿é áàéíà. ¯íäñýí õóóëü òîãòîîõ áîëîí ¿íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ ýðõ ìýäëèéã îíîëûí õóâüä ÿëãààòàé àâ÷ ¿çýõ áàñ ººð ¿íäýñëýë áàéíà. Òóõàéëáàë, ÕÁÍÃÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí îðøèë õýñýãò, ãåðìàíû àðä ò¿ìýí ¿íäñýí õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäëèéí õ¿ðýýíä òóñ ¯íäñýí õóóëèéã áàòëàí ãàðãàñàí ãýæ çààñàí áàéõàä Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí îðøèë õýñýãò “Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí áèä ... Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéã äàÿàð îëíîî çàðëàí òóíõàãëàæ áàéíà” õýìýýæýý. Ýíý íü ¿íäñýí õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäýë òºðèéí îíöãîé ÷èã ¿¿ðýã áîëîõûã èëòãýäýã. Ãýõäýý äýýðõ õî¸ð ñóáúåêò (¿íäñýí õóóëü òîãòîîã÷ áîëîí õóóëü òîãòîîã÷) ÿëãààòàé òàëààð ¿íäñýí õóóëüä çàéëøã¿é òóñãàõ øààðäëàãà áàéõã¿é áà ¿¿íèéã áè÷èãäýýã¿é ëîãèê õýìýýí õ¿ëýýí çºâøººð÷ áîëîõîîð áàéíà. 1.2 Íýã òàëààñ ¿íäñýí õóóëü òîãòîîõ, íºãºº òàëààñ õóóëü òîãòîîõ

ãýñýí õî¸ð ýðõ ìýäýë íü õîîðîíäîî ÿëãààòàé, òóñäàà îéëãîëò ãýäãýýñ ¿¿äýí íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ äàðààõ õÿçãààð áàéäàã ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà, ¿¿íä: à/ Õóóëü òîãòîîã÷ ¿íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõàä ÿìàð æóðàì áàðèìòëàõûã ¿íäñýí õóóëüä òóñãàéëàí çààäàã. Æèøýý íü, Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä, ¯íäñýí õóóëüä îðóóëàõ íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã Óëñûí Èõ Õóðëûí íèéò ãèø¿¿íèé äºðºâíèé ãóðâààñ äîîøã¿éí ñàíàëààð áàòàëíà ãýæýý. Õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäýë íü ººðèéíõ íü ýðõ õýìæýýã çîõèöóóëñàí ýíýõ¿¿ çààëòûã ¿íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ çàìààð ººð÷ëºõ áîëîìæã¿é. Ó÷èð íü ýíý çààëòûã áàòàëñàí ¿íäñýí õóóëü òîãòîîã÷ ò¿¿íýýñ äýýã¿¿ð øàòëàëòàé áàéíà. Ýíý íü ¿íäñýí õóóëüä çààæ õóóëü òîãòîîã÷èä ¿¿ðýã áîëãîñîí áîñãî áºãººä õóóëü òîãòîîã÷ ¿¿íèéã ººð÷ëºõ áîëîìæã¿é áàéíà. á/ ¯íäñýí õóóëü òîãòîîã÷ íü íèéòëýã ¿çýë áàðèìòëàë, ¿íýëýìæ, òºñººëëºº ¿íäñýí õóóëüä òóñãàäàã. Îð÷èí ¿åèéí àðä÷èëñàí ¿íäñýí õóóëüä, ¿íäñýí õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäýë íü àðä ò¿ìíèé, òîäðóóëæ õýëýõýä, òîäîðõîé íýã àðä ò¿ìíèé ìýäýëä áàéãàà òàëààð çààñàí áàéäàã. Òóõàéëáàë Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí îðøèë õýñýãò “Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí áèä... Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéã äàÿàð îëíîî çàðëàí òóíõàãëàæ áàéíà” õýìýýæýý. Pouvoir constituant áóþó ¿íäñýí õóóëü òîãòîîõ ÷èã ¿¿ðãèéã àðä ò¿ìýí õýðýãæ¿¿ëíý ãýäýã íü àëèâàà ¿íäñýí õóóëèéí ñóóðü ¿çýë ìºí. ¯¿íä áóñàä á¿õ çîõèöóóëàëò ¿íäýñëýõ áà ¿¿íèéã õóóëü òîãòîîã÷ ìºí ººð÷ëºõ áîëîìæã¿é áóþó ãàãöõ¿¿ õ¿ëýýí çºâøººðºõ ë ¿¿ðýãòýé. â/ ¯íäñýí õóóëü òîãòîîã÷ íü òºðèéí ãóðâàí ýðõ ìýäýë /õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ áîëîí ø¿¿õ/ýýñ äýýã¿¿ð îðøèíî. ¯íäñýí õóóëü òîãòîîã÷ íü íèéòëýã ¿çýë áàðèìòëàë, ¿íýëýìæ, òºñººëëºº ¿íäñýí õóóëüä òóñãàäàã. Ýäãýýð íü ¿íäñýí õóóëèéí îðøèë õýñýãò òóñãàëàà îëäîã áàéíà.

49


2015 ¹1 (51)

Îðøèë õýñýãò, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí áèä... õ¿ì¿¿íëýã, èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãýì öîãöëóóëàí õºãæ¿¿ëýõèéã... çîðèëãî áîëãîíî ãýæýý. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ¿íäñýí õóóëü òîãòîîã÷ íü óã õóóëü ãàðàõ áîëñîí íºõöºë øàëòãààí, òîäîðõîé ñóáüåêòûí õ¿ñýë çîðèã, îþóíû ¿íýò ç¿éëèéã èëýðõèéëäýã áàéíà. Õóóëü òîãòîîã÷ íü õàðèí ò¿¿õýí òîäîðõîé ó÷èð øàëòãààíû óëìààñ à÷ õîëáîãäëîî àëäñàí ¿íýëýìæèéã ¿íäñýí õóóëèàñ õàñàõ, ¿íýëýìæ øèíýýð áèé áîëãîæ3, ò¿¿íèé ó÷èð øàëòãààíûã çààæ áîëîõ áîëîâ÷ òýäãýýðèéí àãóóëãûã ººð÷ëºõ ýðõã¿é áàéíà. Ýñ òýãâýýñ õóóëü òîãòîîã÷ íü ¿íäñýí õóóëü òîãòîîã÷èéí áàéð ñóóðèíä î÷èõ íºõöºë á¿ðäýíý. ã/ ¯íäñýí õóóëüä Ìîíãîë Óëñ òóñãààð òîãòíîñîí á¿ðýí ýðõò óëñ õýìýýí çààñàí áàéäàã. Òóñãààð òîãòíîñîí õýìýýõ îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí íýð òîìü¸î íü ò¿¿íèéã çàñàã çàõèðãààíû íýãæ áèø ãýäãèéã èëòãýíý. Òýãýõýýð ¿íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýä áóþó õóóëü òîãòîîã÷ äýýðõ øèéäâýðèéã ìºí ººð÷ëºõ ýðõã¿é áîëæ áàéíà. Àëü íýã òºð õîëáîîíû óëñàä íýãäýí îðîõ òîõèîëäîëä òóñ óëñûí ¿íäñýí õóóëü òºðèéí ñóóðü õóóëèéí øèíæýý àëäàæ ìóæ óëñûí õýìæýýíèé ñòàòóñòàé áîëíî. Òóõàéëáàë, ÕÁÍÃÓ-ä õîëáîîíû òºðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûã ººð÷ëºõèéã õîðèãëîäîã áàéíà. Íèéò õóóëü ¿íäñýí õóóëèéí ýäãýýð çàð÷èìä íèéöýõ ¸ñòîé. Æèøýý íü, àëü íýã ìóæ óëñ íü õóóëü ãàðãàæ òàòâàð òîãòîîõ, íîãäóóëàõ, òºëºõ, õóðààõ çýðýã õàðèëöààã öóöëàõ ýðõ ýäëýõã¿é. ä/ Ò¿¿í÷ëýí àëèâàà òºð äîòîîääîî àþóëã¿é áàéäàë, õýâ æóðàì õàìãààëàõ çîðèëãîîð õóóëèéí õ¿ðýýíä àëáàäëàãà õýðýãëýíý, àëáàäëàãûã õóâèéí ýòãýýä ¿éëäýõèéã çàð÷ìûí õóâüä ýñ çºâøººðíº. Õóóëü òîãòîîã÷ ýíýõ¿¿ ç¿é òîãòëûã ìºí ººð÷ëºõ ýðõã¿é áàéíà. Æèøýý áîëãîí àâ÷ ¿çñýí äýýðõ á¿õ õÿçãààðëàëòûã ººð÷ëºõ, òýäãýýðò íýìýëò

îðóóëàõûã òóñãàéëàí õîðèãëîñîí çààëò ¿íäñýí õóóëüä áàéäàãã¿é òóë ýäãýýðèéã ¿íäñýí õóóëüä àãóóëãûí õóâüä áàéãàà õèðíýý áè÷èãäýýã¿é õÿçãààð õýìýýí òîäîðõîéëæ áîëîõ þì. 1.3 ¯íäñýí õóóëèéí “¿¿ðä ¿éë÷ëýõ” õýì õýìæýýíýýñ ¿¿äýí ãàðàõ ëîãèê ä¿ãíýëò áóþó “lege artis” ¯íäñýí õóóëèéí õýì õýìæýý, óòãà àãóóëãàä ä¿í øèíæèëãýý õèéñíýýð ¿íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ áè÷èãäýýã¿é çàðèì õÿçãààðûã îëæ òîãòîîõ áîëîìæòîé áàéíà. ¯¿íèéã õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíä lege artis õýìýýí íýðëýõ áà ýíý íü ÿìàãò áè÷èãäñýí õýì õýìæýýíýýñ ¿¿äýí ãàðàõ ëîãèê ä¿ãíýëò, ¿ð äàãàâàð áàéäàã. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä áè÷èãäñýí õÿçãààð ãýæ áàéõã¿é áàéíà, èéìä ÕÁÍÃÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèàñ íýãýí æèøýýã ñîíãî¸. Ýðõ ç¿éò òºðèéí çàð÷èì òóõàéëáàë Ãåðìàíû ¯íäñýí õóóëèéí, ººð÷ëºõèéã õîðèãëîñîí õýì õýìæýýíèé æàãñààëòàä äóðäàãäààã¿é áàéíà. Ãýõäýý ýíýõ¿¿ çàð÷ìûí ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í áîëîõ ýðõ ìýäýë õóâààðèëàõ çàð÷èì, õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäýë íü ¿íäñýí õóóëèàð õàìãààëàãäàæ áóé õýâ æóðàìä ìºí, ã¿éöýòãýõ áîëîí ø¿¿õ ýðõ ìýäýë íü õóóëü áà ýðõ ç¿éä çàõèðàãäàõ òóõàé òóñ òóñ çààñàí áè÷èãäñýí õÿçãààðààñ ýðõ ç¿éò òºðèéí çàð÷èì ¿¿äýí ãàðàõ áîëîìæòîé. Ìàíàé óëñûí ¯íäñýí õóóëüä õýäèéãýýð íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ áè÷èãäñýí õÿçãààð áàéõã¿é ÷ õóóëü áîëîí õ¿íèé ýðõ äýýäëýõ, ìºí ýðõ ìýäýë õóâààðèëàõ çýðýã ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë ñàíààíààñ ¿¿äýí òóñ óëñ ýðõ ç¿éò òºð áàéãóóëàõ çîðèëãî äýâø¿¿ëñíèéã òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé. Ýíýõ¿¿ íèéòëýëèéí îíîëûí õýñýãò äóðäñàí á¿õ õÿçãààðëàëòûã øèíæ ÷àíàðààð íü “¿¿ðä ¿éë÷ëýõ” õÿçãààðëàëòûí õýìæýýíä àâ÷ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. Ìºí ýäãýýðèéã Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä øóóä çààãààã¿é ÷ àãóóëãààð íü îëæ òîãòîîõ áîëîìæ áèé ãýæ ¿çýæ áàéíà.

2014 онд Крымийн БНУ-нь ОХУ-ын субьектын, мөн Севастополь хот нь холбооны хэмжээний статустайгаар ОХУ-д нэгдэхэд ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 65 дугаар зүйлд нэмэлт оруулсан.

3

50


2. Íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ áè÷èãäñýí õÿçãààð çààãààã¿é ¿íäñýí õóóëèéã ººð÷ëºõ áè÷èãäýýã¿é õÿçãààð Ýíý òîõèîëäîëä ººð÷ëºõèéã õîðèãëîñîí çààëò áóþó “¿¿ðäèéí áàòàëãàà” ãýæ ¿íäñýí õóóëüä áàéäàãã¿é õýäèé ÷ íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóñãàé æóðàì ¿éë÷èëäýã áàéíà. 2010 îíä Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ æóðìûí òóõàé õóóëü áàòëàãäñàíààð ìàíàé óëñ ìºí ýíýõ¿¿ àíãèëàëä õàìààðàõ áîëæýý. Íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóñãàé æóðàì ¿éë÷ëýõ òîõèîëäîëä çàðèì ¿ð äàãàâàð ãàð÷ áîëçîøã¿é ãýæ ¿çäýã, òóõàéëáàë òºðèéí óäèðäëàãûí ïàðëàìåíòûí õýëáýðèéã åðºíõèéëºã÷èéíõººð ñîëèõ, á¿ãä íàéðàìäàõ òºðèéí îðîíä õààíò çàñàã òîãòîîõ, àëü íýã ¿íäñýí ýðõèéí àãóóëãûã ÿâöóóðóóëàõ çýðãýýð òóõàéí ¿åèéí îëîíõè íü àðä÷èëëûã àðä÷èëñàí çàð÷ìààð õóìèõ, ¿ã¿é õèéõ ýðñäýë ó÷ðàõ ÷ ìàãàäëàë áàéäàã ãýæ ¿çäýã. Ãýòýë æèøýý íü, á¿ãä íàéðàìäàõ òºð, ýíõèéã ýðõýìëýñýí ãàäààä áîäëîãî... çýðýã íü õóóëü ç¿éí áóñ, óëñ òºðèéí øèéäâýð áàéõûí çýðýãöýý ¿íäñýí õóóëèéí àãóóëãà á¿ðä¿¿ëäýã òóë ººð÷ëºõ áîëîìæã¿é àñóóäëûí õ¿ðýýíä õàìààðàõààð áàéíà. Èéìä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ õÿçãààðûã ¿íäñýí õóóëüä ººðò íü çààãààã¿é òîõèîëäîëä ÷ ïàðëàìåíò íü ¿íäñýí õóóëèéí ìºí ÷àíàð áîëîí ñóóðü àãóóëãûã õºíäºõ ó÷èðã¿é. ¯¿íèéã õàìãààëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áóé ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí õàìãèéí ÷óõàë çîðèóëàëòûí íýã áîë íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí àãóóëãà ¿íäñýí õóóëüä íèéöýæ áóé ýñýõèéã õÿíàõ ÿâäàë ãýæ ¿çäýã áàéíà. 3. ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ ãàäààä õ¿÷èí ç¿éë áóþó õÿçãààð ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõàä íºëººëºõ ãàäààä õ¿÷èí ç¿éë áóþó õÿçãààð ãýæ áàéõ áà ¿¿íä îëîí óëñûí íèéòèéí ýðõ ç¿é áîëîí îëîí óëñûí çàíøëûí ýðõ ç¿é õàìààðàõ áîëîìæòîé. Æèøýý íü, õ¿íèé ýðõèéí

äîîä ñòàíäàðò òîãòîîñîí òîõèîëäîëä òºð ò¿¿íèéã ìºðäëºã áîëãîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã, ìºí çýâñýãò ìºðãºëäººíèé ¿åä ýíãèéí àðä èðãýäèéã îëçëîõã¿é áàéõ çàð÷èì ¿éë÷èëäýã ãì. Ýíýõ¿¿ íèéòëýëèéí îíîëûí õýñýãò åðºíõèé ä¿ãíýëò ºãºõºä, ¿íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõàä õàðãàëçàí ¿çýõ “¿¿ðäèéí áàòàëãàà”-íû çýðýãöýý áè÷èãäýýã¿é õÿçãààð áèé ãýæ ä¿ãíýõ îíîëûí ¿íäýñëýë öººíã¿é áàéíà. Ýäãýýðèéã äàãàæ ìºðäºõ íü òºðèéã òîãòâîðòîé, èðãýäèéã áàòàëãààòàé áàéëãàõ àíõäàã÷ àëõàì õýìýýí ¿çýõ áîëîìæòîé. II. Ìîíãîë Óëñûí 1992 îíû ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëæ ò¿¿íèéã õÿíàñàí ïðàêòèê Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë 1999 îíû 12 äóãààð ñàðûí 24-íèé ºäºð Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëñàí. Óã íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã ¯íäñýí õóóëèéí öýö 2000 îíä íýð á¿õèé èðãýäèéí ìýäýýëëýýð äóíä ñóóäëûí õóðàëäààíààð õÿíàí õýëýëöýæ № 3 ä¿ãíýëò ãàðãàõäàà íýìýëò, ººð÷ëºëò íü Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí òóõàé, Èõ Õóðëûí Õóðàëäààíû äýãèéí òóõàé, Õóóëü, Óëñûí Èõ Õóðëûí áóñàä øèéäâýðèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ, ºðãºí ìýä¿¿ëýõ æóðìûí òóõàé õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëò çºð÷ñºí òóë ¯íäñýí õóóëèéí Íýãä¿ãýýð ç¿éëèéí 2, Æàðàí íàéìäóãààð ç¿éëèéí 1, Äàëäóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñãèéí çààëòûã òóñ òóñ çºð÷ñºí ãýæ ¿çñýí áàéíà. Õàðèí ìýäýýëëèéí áóñàä øààðäëàãûã Öýö õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí áóþó íýìýëò, ººð÷ëºëò íü ¯íäñýí õóóëü çºð÷ñºí ãýõ àãóóëãûí òàëûí àñóóäëûã õóðàëäààíààð õýëýëöýýã¿é áàéíà. Äýýð äóðäñàíûã øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë, Óëñûí Èõ Õóðàë íü ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõäàà õóóëüä çààñàí æóðàì áóþó ïðîöåäóð çºð÷ñºí áîëîõûã Öýö îëæ òîãòîîæýý. ¯¿íèéã ¿íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éä “õýëáýð òàëààñ” (formelle Pruefung) øàëãàõ õýìýýí íýðëýäýã áàéíà. Õàðèí íýìýëò, ººð÷ëºëò íü “àãóóëãà” (materielle Pruefung)

51


2015 ¹1 (51)

õýìæýý Öýöýä îëãîãäîîã¿é ãýñýí áàéíà. ªºðººð õýëáýë íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí àãóóëãûã õÿíàõã¿é ãýæ ¿çýæ ìýäýýëëèéí øààðäëàãûã õýðýãñýõã¿é áîëãîæýý. Óäààãààð íü áóþó 2006 îíû 3 äóãààð ñàðûí 5-íû ºäºð ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí áàãà ñóóäëûí õóðàëäààíààñ ìàãàäëàë ãàð÷ ãèø¿¿íèé 2005 îíû äýýðõ øèéäâýðèéã õýâýýð ¿ëäýýñýí. Ýíý àñóóäëààð Öýö ºìíº íü ÷ ìºí ìàðãààí ¿¿ñãýæ áàéãààã¿é òàëààð 2007 îíû 3 äóãààð ñàðûí 12 áîëîí 20-íû ºäð¿¿äýä èðãýäýä òóñ òóñ õàðèó ºãñíèé çýðýãöýý 2009 îíû 2 äóãààð ñàðûí 11-íèé ºäºð ìºí íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí àãóóëãûã õÿíàõ áîëîìæã¿é òàëààð èðãýäýýñ èð¿¿ëñýí ìýäýýëýëä õàðèó äàõèí ºãñºí áàéíà. ¯íäñýí õóóëüä îðóóëñàí íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã Öýö õýðõýí õÿíàñíûã ¿íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ õºíäëºíãèéí áàéð ñóóðèàñ àâ÷ ¿çüå. Àëèâàà ¿íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ íü òºð, àðä ò¿ìíèé õîîðîíä áàéãóóëñàí ãýðýý áîëîõ ¿íäñýí õóóëèéã õàìãààëäàã áàéãóóëëàãà ìºí. Èéìä ¿íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ á¿ð õóóëü òîãòîîã÷èéí àëèâàà øèéäâýðèéã õÿíàõ çîðèóëàëò á¿õèé áàéíà. Ýíý íü ¿íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëñàí øèéäâýðò ÷ ìºí àäèë õàìààðíà. Õóóëü òîãòîîã÷èéí áàòëàõ õàìãèéí äýýä õ¿÷èí ÷àäàëòàé øèéäâýð íü õóóëü þì. Ýðõ ç¿éí á¿õèé ë àêòûã ¿íäñýí õóóëü, õóóëü, õóóëü÷èëñàí àêò õýìýýí àíãèëàõ áà ¿¿íä “íýìýëò, ººð÷ëºëò” ãýõ íýðòýé ýðõ ç¿éí àêòûí òºðºë áàéäàãã¿é òóë ¿íäñýí õóóëüä îðóóëàõ íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã õóóëèàð îðóóëäàã ¸ñòîé áàéíà. Èéìä Óëñûí Èõ Õóðàë íü “¯íäñýí õóóëüä îðóóëàõ íýìýëò, ººð÷ëºëò” ãýñýí øèéäâýð ãàðãàõ áèø, õóóëü áàòëàõ çàìààð íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ áàéæýý. ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ õÿíàæ áóé øèéäâýðèéíõýý “õýëáýð” òàëûã ýõëýýä øàëãàíà. Òóõàéí øèéäâýðèéã áàòëàí ãàðãàõàä ïðîöåäóðûí àëäàà ãàðñàí

òàëààñàà ¯íäñýí õóóëü çºð÷ñºí ýñýõèéã øàëãààã¿é. Èéìä îðóóëñàí íýìýëò, ººð÷ëºëò íü ýíýõ¿¿ íèéòëýëèéí îíîëûí õýñýãò äóðäñàí õÿçãààðëàëòûí õ¿ðýýíä áàéãàà ýñýõèéã îëæ òîãòîîõ áîëîìæ á¿ðäýýã¿é áºãººä èíãýæ õÿíààã¿é ¿íäýñëýëèéã Öýö 2000 îíû ä¿ãíýëòäýý òóñãààã¿é áàéíà. 2000 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 29íä Öýö èõ ñóóäëûí õóðàëäààíààð ºìíºõ ä¿ãíýëòýý áàòàëãààæóóëæ №2 òîãòîîë ãàðãàõäàà äàõèí “àãóóëãà” áóñ “õýëáýð” òàëûã íü øàëãàñàí áàéíà. Ìºí îíû 12 äóãààð ñàðûí 12íû ºäºð Öýö, ¯íäñýí õóóëèéí Æàðàí íàéìäóãààð ç¿éëèéí 1-ä çààñíûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿äýýñ ñàíàà÷èëæ ¯íäñýí õóóëüä îðóóëñàí äýýðõ íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí òàëààð 4 ç¿éë á¿õèé ñàíàë èëãýýñýí. Õàðèí Óëñûí Èõ Õóðàë íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã äàõèí áàòëàõäàà ýäãýýð ñàíàëûã õàðãàëçàí ¿çýýã¿é. Èíãýýä 12 äóãààð ñàðûí 14-íèé ºäºð Óëñûí Èõ Õóðàë ¯íäñýí õóóëüä îðóóëñàí ºìíºõ íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã äàõèí áàòàëæ ãàðãàñàí áóþó ýíý óäàà óã øèéäâýðèéã áàòëàõ õýëáýð òàëûí øààðäëàãà õàíãàãäñàí áóþó õóóëüä çààñàí, íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ æóðìûã áàðèìòàëñàí ãýæ Óëñûí Èõ Õóðàë ¿çäýã áàéíà. Ýíý ¿åýñ õîéø ¯íäñýí õóóëüä îðóóëñàí íýìýëò, ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé ºðãºäºë ìýäýýëýë, õ¿ñýëò õýñýã õóãàöààíä äàõèí ãàðààã¿é áºãººä õàðèí 2005 îíä íýð á¿õèé èðãýä ¯íäñýí õóóëüä îðóóëñàí íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí àãóóëãà ¯íäñýí õóóëü çºð÷ñºí ýñýõèéã òîãòîîëãîõîîð ìýäýýëýë ãàðãàñàí. Ýíýõ¿¿ ìýäýýëëèéí ìºðººð 12 äóãààð ñàðûí 19-íèé ºäºð Öýöèéí ãèø¿¿íèé 5/51 òîãòîîë ãàð÷ äýýðõ àñóóäëààð ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà ¿¿ñãýõýýñ òàòãàëçæýý. Óã òîãòîîëûí ¿íäýñëýëä, ¯íäñýí õóóëüä îðóóëñàí íýìýëò, ººð÷ëºëò íü ¯íäñýí õóóëèéí Æàðàí åñä¿ãýýð ç¿éëèéí 4-ò çààñíû äàãóó ¯íäñýí õóóëèéí íýãýí àäèë õ¿÷èíòýé. Öýö ò¿¿íèéã ÷àíäëàí ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãà òóë ýíý ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ ýðõ

52


/2011-2014/: ºíººãèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò4 Óëñûí Èõ Õóðëûí íýð á¿õèé ãèø¿¿ä ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõààð íèéò 4 óäààãèéí õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàí õîëáîãäîõ áàéíãûí õîðîîãîîð õýëýëö¿¿ëæ Åðºíõèéëºã÷, Çàñãèéí ãàçðààñ ñàíàë àâ÷ áàéñàí íü ñóäàëãààíààñ õàðàãäàæ áàéíà. ¯¿íèéã òîéìëîí ¿çýõýä: - çàðèì õîòûã óëñûí õàðüÿàëàëòàé áîëãîõ; - çàðèì àëáàí òóøààëòíûã ñîíãîõ áóþó òîìèëîõäîî Óëñûí Èõ Õóðàë ñàíàëàà èëýýð ãàðãàõ áîëñíûã ººð÷ëºõ; - Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íèé 1/3-ýýñ äýýøã¿é íü Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í áàéæ áîëîõ; - Çàñàã äàðãûí òîìèëãîîã øàòëàë á¿ðèéí îíöëîãòîé óÿëäóóëæ ººð÷ëºõ, ñóìûí çàñàã äàðãûã îðøèí ñóóã÷äààñ íü ñîíãîõ; - ÓÈÕ-ûã õî¸ð òàíõèìòàé áîëãîõ, íàìóóäûí àâñàí ñàíàëä õóâü òýíö¿¿ëæ õóâààðèëàí ãèø¿¿äèéã ñîíãîõ çýðýã àãóóëãà á¿õèé òºñºë áàéíà. Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿ä áîëîí çàðèì èðãýí õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë, íîì òîâõèìëîîð äàìæóóëàí ¯íäñýí õóóëüä îðóóëàõ ñàíàë èëýðõèéëäýã áà ¿¿íä àëáàí ¸ñîîð ºðãºí áàðèàã¿é íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí òóõàé õóóëèéí òºñëèéã ìºí õàìààðóóëæ áîëîõîîð áàéíà. Ýäãýýðèéã áàãöëàí õàðàõàä: - øóäàðãà ¸ñ, èðãýíèé íèéãìèéí ýðõ ÷ºëººã õýðõýí áàòàëãààæóóëàõ, áàéãàëü îð÷íûã õýðõýí õàìãààëàõ, õîò òºëºâëºëò, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õýðõýí õàíãàõ òàëààð çààõ; - ¯íäñýí õóóëüä ºìíº îðóóëñàí äîëîîí ººð÷ëºëòèéã á¿õýëä íü ýñõ¿ë çàðèìûã íü ¿ã¿é áîëãîõ; - Åðºíõèéëºã÷èéã ïàðëàìåíòààñ ñîíãîäîã áîëãîõ, ÓÈÕ-ûã õî¸ð òàíõèìòàé áîëãîæ õÿíàëòûí ìåõàíèçì á¿ðä¿¿ëýõ, ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëòàä Åðºíõèéëºã÷èéí áàéð ñóóðèéã òîäîðõîé áîëãîõ;

áîë, ººðººð õýëáýë, íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõàä áàðèìòàëáàë çîõèõ æóðàì çºð÷èãäñºí áîë ¿íäñýí õóóëèéí çºð÷èëòýé õýìýýí ¿çíý. Ýíý ¿¿ðãýý Öýö 2000 îíä áèåë¿¿ëñýí áàéíà. Ïðîöåäóð øàëãàñíû äàðààõ àëõàì íü àãóóëãà øàëãàõ ÿâäàë ãýæ ¿íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éä ¿çäýã. Ýíý íü õóóëü òîãòîîã÷èéí ç¿ãýýñ íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ áè÷èãäñýí ýñõ¿ë áè÷èãäýýã¿é àëèâàà õÿçãààð çºð÷èãäºõººñ ñýðãèéëýõ çîðèëãîòîé áà ø¿¿õ ýíý ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëñíýýð ¿íäñýí õóóëèéã õàìãààëàõ áàòàëãàà áîëäîã ãýæ ¿çíý. Àãóóëãà øàëãàõ íü ¿íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí õàìãèéí ÷óõàë ýðõ õýìæýý áºãººä ¿¿íèéã îðõèãäóóëàõ íü òóñ ø¿¿õèéí çîðèóëàëòûã ¿ã¿éñãýõ ýðñäýëòýéä òîîöîãääîã. Ýíý ýðõ õýìæýý òóñ ø¿¿õèéí çîðèóëàëòààñ ¿¿äýí ãàðäàã òóë ò¿¿íèéã òóñãàéëàí õóóëü÷ëàõ øààðäëàãàã¿é. Ýíý íü ¿íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ ¿íäñýí õóóëü òàéëáàðëàõ ýðõòýé ãýäãèéã õóóëü÷ëàõ àëáàã¿é ãýäýãòýé óòãà íýã. ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ íü àëü íýã øèéäâýðèéí, ò¿¿íèé äîòîð ¿íäñýí õóóëüä îðóóëàõ ãýæ áóé íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí òºñëèéí òàëààðõ áàéð ñóóðèà óðüä÷èëæ èëýðõèéëäýã áàéõ íü òóñ áàéãóóëëàãûí ø¿¿õ áîëîõ ìºí ÷àíàðò íèéöýõã¿é ãýæ ¿çíý. Ýíý íü, áàéð ñóóðèà ºìíº íü íýãýíò èëýðõèéëñýí àñóóäëààð ø¿¿õ õîæèì íü õÿíàëò õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîëîõ ýðñäýë äàãóóëäàãòàé õîëáîîòîé. Æèøýý íü ¯íäñýí õóóëèéí Æàðàí íàéìäóãààð ç¿éëèéí 1-ä çààñíû äàãóó Öýö 2000 îíû 12 äóãààð ñàðûí 12-íû ºäºð Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä îðóóëàõ íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí òàëààð 4 ç¿éë á¿õèé ñàíàë Óëñûí Èõ Õóðàëä èëãýýñíèéã Óëñûí Èõ Õóðàë íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõäàà õàðãàëçàí ¿çñýí áîë õîæèì íü äýýðõ àñóóäëààð ìàðãààí ¿¿ñãýí õÿíàí øèéäâýðëýõ áîëîìæ õîìñäîõ áàéñàí. III. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõààð ºðãºí áàðüñàí õóóëèóäûí òºñºë áà äýâø¿¿ëñýí ñàíàëûí òîâ÷ òîéì

Нийтлэлийн энэхүү хэсгийг бичихэд үндэсний өдөр тутмын сонинд хэвлэгдсэн эх сурвалж болон Үндсэн хуулийн цэцийн судалгааны төвд хуримтлуулсан баримт бичгийг ашиглав.

4

53


2015 ¹1 (51)

çîðãûí øèíæòýé áàéõûã õóóëèàð õîðèãëîäîã áºãººä ¿íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàéí ¿åèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòàä íèéöñýí, ìºí ýíýõ¿¿ íèéòëýëä äóðäñàí, øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë á¿õèé íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ áè÷èãäýýã¿é õÿçãààðûã õàðãàëçñàí áàéæ ãýìýý íü õóóëü ¸ñíû áºãººä ¿íäýñëýëòýé áàéõ áîëîìæ á¿ðäýõ þì. ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ ºíººãèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã ñóäëàí ¿çýõýä óã àñóóäëûã 1992 îíû ¯íäñýí õóóëèéí Çóðãàäóãààð á¿ëýã áîëîí Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ æóðìûí òóõàé 2010 îíû õóóëèàð çîõèöóóëñàí áàéíà. Ýíý õóóëèéí ýåðýã òàë íü, íýìýëò, ººð÷ëºëò íü ¯íäñýí õóóëèéí ¿íäñýí á¿òýö, ñóóðü ¿çýë áàðèìòëàëä õàðøëàõã¿é áàéõûã çààñàí /5.2.1/, íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëæ ¿ë áîëîõ çààëòûí æàãñààëòòàé áîëñîí/5.2.2/, íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã ãàãöõ¿¿ õóóëèàð îðóóëäàã áîëîõûã õóóëü÷èëñàí /5.2.4/ ìºí ¯íäñýí õóóëèéí õîëáîãäîõ ç¿éë, çààëòûã áóñàä õóóëüä äóãààð çààæ ýø òàòàõ òóðøëàãà íýâòð¿¿ëñýí çýðýã áîëíî. Óã õóóëüä çààñàí íýìýëò, ººð÷ëºëòºä òàâèõ íèéò øààðäëàãûã ¿íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ ä¿ãíýõýä: - Íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ õÿçãààðûã òóñãàé õóóëèàð çààñàí íü ýåðýã òàë áîëîâ÷ çàðèì çààëò íü áè÷èãäýýã¿é õÿçãààðò òàâèõ ¿íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí øààðäëàãààñ èë¿¿ ÿâöóó áîëñîí íü õàðàãäàæ áàéíà /æèøýý íü Çóðãàäóãààð ç¿éëèéí 1, Àðâàí òàâäóãààð ç¿éëèéí 1... ãì./ ¯íäñýí õóóëèéí Æàðàí íàéìäóãààð ç¿éëèéí 1-ä ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàëûã ¯íäñýí õóóëèéí öýö ÓÈÕ-ä ºðãºí ìýä¿¿ëæ áîëîõîîð çààñàí. Ãýòýë õóóëüä çààñíààð íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí íýã äýõ õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõàä “¯íäñýí õóóëèéí öýö ñàíàë èð¿¿ëñýí áîë ò¿¿íèéã ñîíñîõ: /12.1.6/ ãýæ îðóóëñàí áîëîâ÷ õî¸ð áîëîí

- ¯íäñýí õóóëèéí íýð ººð÷ëºõ, õýíä çîðèóëàãäñàíûã íü çààæ ºãºõ; Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàëûí çààëòûã á¿ãäèéã íü îðóóëàõ; - ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéã Óëñûí äýýä ø¿¿õýä íýãòãýõ; -ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í çºâõºí Åðºíõèé ñàéäààð àæèëëàæ áîëîõîîð ººð÷ëºõ, çàñàãëàë, áèçíåñ õî¸ðûã ñàëãàõ, çàñàãëàëûí õÿìðàëûã õàëàõ òàëààð çààëò îðóóëàõ çýðýã ñàíàë áàéíà. Äýýðõ òºñºë áîëîí ñàíàëûã òîéìëîí àíãèëàõàä: - ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëèéí òºñºë áîëîí äýâø¿¿ëñýí ñàíàëûí çàðèì íü õóóëüä çààñàí øààðäëàãà õàíãààã¿é áàéäàë àæèãëàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë, ¿íäñýí õóóëèàñ áóñàä õóóëüä ººð÷ëºëò îðóóëàõ çàìààð øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé /æèøýý íü Çàñãèéí ãàçðûã á¿ðä¿¿ëýõ; õîò, òîñãîí íü òºâëºðñºí ñóóðèí ãàçàð ìºí áîëîõ òàëààð õóóëü÷ëàõ.../ àñóóäàë; - ¯íäýñëýë íü õàíãàëòòàé íîòëîãäîõã¿é ººð÷ëºëò /æèøýý íü ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí òîîã èõýñãýõ, ñóìûí çàñàã äàðãûã îðøèí ñóóã÷èä íü ñîíãîõ çýðýã òàëààð.../; - Íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ æóðìûí òóõàé õóóëüä çààñàí ñóóðü ¿çýë áàðèìòëàë, íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëæ ¿ë áîëîõ çààëòûã õàðãàëçààã¿é òºñºë , ñàíàë /æèøýý íü ÓÈÕ-ûã õî¸ð òàíõèìòàé áîëãîõîä òýäãýýðèéí ýðõ õýìæýý çýðãèéã äàãàæ îðîõ íýìýëò, ººð÷ëºëò íü ¯íäñýí õóóëèéí íèéò ç¿éëèéí 35 áóþó ò¿¿íýýñ äýýø õóâèéã ººð÷ëºõºä õ¿ðãýõýýð áàéõ/ çýðýã áàéíà. Õàðèí õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë, íîì òîâõèìëîîð äýâø¿¿ëñýí ñàíàë, òºñºë íü øààðäëàãà õàíãàõóéö ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä òýð á¿ð áîëîâñðîãäîîã¿é ãýäýã íü õàðàãäàæ / æèøýý íü àðõèäàëò, ãýìò õýðãèéí ãàðàëò, àìèà õîðëîëò, õ¿íä ñóðòàë çýðãèéã ¯íäñýí õóóëü ººð÷ëºõ øàëòãààí ãýæ ¿çýõ íü öººíã¿é.../ áàéíà. ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ àëèâàà òºñºë, ñàíàë, ñàíàà÷èëãà, ¿éë àæèëëàãàà íü äóð

54


ãóðàâ äàõü õýëýëö¿¿ëýãò ñàíàë ñîíñîõ òóõàé çîõèöóóëààã¿éã õàðàõàä ¿íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí ñóóðü çîõèöóóëàëò, ìºí ÷àíàðò òºäèéëºí íèéöýõã¿é äýýðõ çààëòûí ¿éë÷ëýëèéã õóóëü òîãòîîã÷ õÿçãààðëàõ îðîëäëîãî õèéñýí ãýæ ¿çýæ äýìæèæ áîëîõîîð áàéíà. - Àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãààð áàòëàãäñàí õóóëèéã... ¯íäñýí õóóëèéí öýö õÿíàí õýëýëöýõèéã õîðèãëîñîí íü /17.10/ “áóðóóòàé ýñýõèéã ø¿¿õ òîãòîîõ” òóõàé çàð÷èìä ¿ë íèéöñýí àãóóëãàòàé áîëæýý. Ó÷èð íü íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãààð áàòëàãäñàí õóóëü íü ¿íäñýí õóóëèéí çºð÷èëã¿é áàéíà ãýñýí áàòàëãàà áàéõã¿é áºãººä çºð÷èëòýé ýñýõèéã ýðõ á¿õèé ìýðãýøñýí áàéãóóëëàãà òîãòîîõ òóõàé ¯íäñýí õóóëèéí çààëòûã ýø ¿íäýñ áîëãîí ýíýõ¿¿ çîõèöóóëàëòûã ýðãýí õàðàõ øààðäëàãàòàé áàéõûã ¿ã¿éñãýõã¿é.

Òºãñãºëèéí ºã¿¿ëáýð: ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ õ¿ðýýíèé àñóóäëûã ýðõ ç¿éãýýð çîõèöóóëàõäàà ¿íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äýâøèëòýò îëîëòûã àëõàì àëõìààð òàíèí ìýäýæ, íýâòð¿¿ëæ èðñýí íü ìàíàé óëñûí íèéãìèéí õºãæëèéí åðºíõèé ÷èã õàíäëàãûí òóñãàë áºãººä òîäîðõîé íýã ñàëáàð äàíãààð áóñ, íèéãýì á¿õýëäýý õºãæäºã ç¿é òîãòëûã ãýð÷èëæ áóé íýã ë æèøýý ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé àñóóäëûã ¯íäñýí õóóëü, ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ æóðìûí òóõàé õóóëü ìºí íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ áè÷èãäýýã¿é õÿçãààðûí òóõàé àñóóäëûã öîãöîîð íü ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð åðºíõèéãººñ òîäîðõîéä øèëæèõ àðãà ç¿éä òóëãóóðëàí øèéäâýðëýõ íü àëèâàà õèéäýë, çºð÷èë, àëäàà ãàðãàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ íºõöºë áîëîõûã àíõààðâàë çîõèëòîé.

---o0o---

55


2015 ¹1 (51)

¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÜ ÁÀ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÛÍ ØÈÉÄÂÝÐ ÃÀÐÃÀËÒ: ÌÎÍÃÎË ÓËÑÀÄ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÛÍ ¯ÍÄÑÝÍ Ä¯ÐÝÌ ØÀÀÐÄËÀÃÀÒÀÉ ÞÓ? àì.äîëëàðûí, 2013 îíä Ñàìóðàé áîíäîîð 30 òýðáóì èåíèé õºðºíãèéã çýýëæ ãàäààä ºðèéí õýìæýýã õýò íýìýãä¿¿ëñýí.2 Õóóëèéí äàãóó áîë óëñûí ºð äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé (ÄÍÁ) 40 õóâèàñ õýòðýõ ¸ñã¿é ÷, ýíý ìýò øèéäâýðèéí óëìààñ ºíººäºð 70 ãàðóé õóâüä õ¿ðëýý. Çýýë àâàõ íü òîäîðõîé õýìæýýíä áàéæ áîëîõ ÷ õýò èõýäâýë ýäèéí çàñãèéã õÿìðàëä îðóóëàõ ýðñäýëòýé.3 Èéíõ¿¿ öàã ¿åèéí õýðýãöýýíä òóëãóóðëàí õýòýðõèé èõ çýýë àâñààð, ò¿¿íèéãýý ¿ð àøèãã¿é çàðöóóëñààð, òºñâèéí çàðëàãûí õýìæýý æèë á¿ð ºñºæ òºð äàíõàéñààð áàéíà. Ãýðýý áàéãóóëàõ, áîíäîîð çýýë àâàõ, õóóëü áàòëàõ íü á¿ãä òºðººñ ãàðãàæ áàéãàà óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí òîì øèéäâýðìºí. Õàðèí ÓÈÕ, ÇÃèéí ýäãýýð øèéäâýð¿¿ä çºâ áàéñàí óó ãýäýãò èðãýä ýðãýëçýæ, òîîöîî ñóäàëãàà äóòóó, ¿ð àøèãã¿é, èðãýäèéí íèéòëýã ýðõ àøãààñ õºíäèé, èðãýäèéí ¿íäñýí ýðõèéã øóóä áóñààð äîðäóóëñàí øèéäâýð¿¿ä ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ãýòýë òºð èéì ¿ð äàãàâàð ¿¿ñãýñýí øèéäâýðèéã ÿìàð ä¿ðýì, çàð÷ìûã áàðèìòàëæ ãàðãàñàí âý? ÓÈÕ, ÇÃ-èéí ÷èã ¿¿ðýã, á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýý õÿçãààðûã çîõèöóóëñàí ¯íäñýí õóóëüä ýäèéí çàñàã áîäëîãî òîäîðõîéëîõ, èéì òºðëèéí òîìîîõîí øèéäâýð ãàðãàõàä áàðèìòëàõ òîäîðõîé çàð÷èì, íèéòëýã ýðõ àøèã çºð÷èãäºõººñ õàìãààëñàí õÿçãààðëàëò òºëºâøººã¿é áàéíà.

Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºëèéí Àæëûí àëáàíû ðåôåðåíò, (LL.M) Æ.Ñàéíõèøèã

ÓÄÈÐÒÃÀË: Àñóóäëàà òîäîðõîéëîõ íü. 2008 îíû ñîíãóóëèéí äàðààãààñ óóë óóðõàéí áàÿëãèéã àøèãëàõ, ýäèéí çàñãèéã ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëýõ, á¿òýýí áàéãóóëàëòûí àæèë õèéõ óëñ òºðèéí àìëàëò õýðýãæèæ, òºðººñ òîìîîõîí çîðèìîã øèéäâýð¿¿ä ãàðãàæ ýõýëñýí. Òóõàéëáàë, 2009 îíä ¿íäýñíèé òîìîîõîí áàÿëàã – Îþóòîëãîéí îðäûã àøèãëàõ øèéäâýðèéã Óëñûí Èõ Õóðàë (ÓÈÕ) ãàðãàæ,1 Çàñãèéí ãàçàð (ÇÃ) ãàäààäûí êîìïàíèòàé ãýðýý áàéãóóëñàí. Ãýâ÷ ýíý øèéäâýðèéí äàãóó Ìîíãîë Óëñ (ÌÓ) 34 õóâèéí õºðºíãº îðóóëàëòûã òºñºëä îðóóëàõààð áîëæ, õóâüöààíû ñàíõ¿¿æèëòýä 1.6 òýðáóì àì.äîëëàð ãàäààäûí êîìïàíèàñ çýýëæ, áàÿëãààñàà àøèã õ¿ðòýõ áóñ ºðòýé õîöîðñîí. Îþóòîëãîéí ãýðýýã ìàíàé óëñàä àøèãã¿é, íèéòëýã àøèã ñîíèðõîëä õàðøèëñàí òºðèéí øèéäâýð ãýæ èðãýä áèä 5 æèë ÿðüæ, ýíý õóãàöààíä ÓÈÕ, ÇÃ-ûã øèíýýð áàéãóóëñàí áîëîâ÷ ýë áàéäàë çàñàãäñàíã¿é. Ò¿¿í÷ëýí 2012 îíä ÇÃ áàòàëãàà ãàðãàæ ×èíãèñ áîíäîîð 1.5 òýðáóì

Монгол Улсын Хөгжлийн банкны сайт. http://www.dbm. mn/ 3 Дэлхийн түүхэнд гарсан томоохон хямралуудын шалтгааныг судлан үзвэл XIX зууны хямралын долоо орчим хувь, XX зууны хямралын 10 орчим, XXI зууны хямралын 12 орчим хувь улсын өр байжээ. Эндээс үзвэл улсын өрийн хэмжээ нэмэгдэх нь санхүүгийн хямрал үүсгэх шалтгаан болдог. Б.Мөнхзаяа, СЭЗДС-ийн Санхүүгийн удирдлагын тэнхимийн багш /PH.D/, “Чингис бондын эерэг ба сөрөг тал” нийтлэл, 2013-08-08. 2

УИХ-ын 2008 оны 12 дугаар сарын 4-ний өдрийн 40 дүгээр тогтоол, УИХ-ын 2009 оны 7 дугаар сарын 16-ны өдрийн 57 дугаар тогтоол.

1

56


Ýíäýýñ òºðèéí äýýä áàéãóóëëàãûí øèéäâýð ãàðãàõ òîãòîëöîî ÿâöóó á¿ëãèéí àøèã ñîíèðõîë, óëñ òºðèéí ëîááèçìîîñ õàìãààëàãäàæ ÷àäñàí óó? Ýñâýë ñàéí õ¿íä èòãýñýí òîãòîëöîî þó ãýñýí àñóóëò õºíäºãäºæ áàéíà. Èéíõ¿¿ ºíººäºð ¿íäýñíèé áàÿëãèéã àðä ò¿ìíèé ºìíººñ óäèðäàæ àøèãëàõ, áèäíèé õîé÷ ¿å òºëºõ çýýë àâàõ çýðýã ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí ÷óõàë ñîíãîëò, øèéäâýð ãàðãàõàä áàðèìòëàõ òîäîðõîé ä¿ðìèéã ¯íäñýí õóóëèàð çîõèöóóëààã¿é, ýë áàéäëààñ ñºðºã ¿ð äàãàâàð ¿¿ñýæ, èðãýä òýðõ¿¿ øèéäâýðò íü íºëººëæ, õÿíàæ, çàñóóëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà íü áèäíèé ºìíº òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëîîä áàéíà. Èéìä ìèíèé áèå ýíýõ¿¿ èëòãýëýýðýý ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí øèéäâýð ãàðãàëò, ¯íäñýí õóóëèéí õàðèëöàí õàìààðëûí îíîëûí àñóóäàë, ãàäààä óëñóóäûí òóðøëàãûã ñóäëàí, Ìîíãîë Óëñûí ýðõ ç¿éí îð÷èíä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, äýýðõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí ãàðö ýðýõèéã çîðèëîî.

ãàðãàëòûí ä¿ðìèéã çîõèöóóëñàí5 äýýä ýðýìáèéí õýì õýìæýýíèé íèéëáýð öîãö þì. Ýíäýýñ ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éã ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíû ñîíãîëò, èðãýíèé ºì÷ëºõ ýðõèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýãäñýí ä¿ðýì áîëîí ýäèéí çàñàãòàé õîëáîîòîé óëñ òºðèéí øèéäâýð ãàðãàõ ä¿ðìèéí òîãòîëöîî ãýæ àíãèëæ áîëíî. ¯ÕÝÇ-èéí îíîë õî¸ð äàõèéã íü áóþó ¿íäñýí õóóëü äàõü ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí øèéäâýð ãàðãàõ àæèëëàãààíû çîõèöóóëàëòûã ñóäàëäàã6 áºãººä ìèíèé èëòãýë ìºí ýíý õ¿ðýýãýýð õÿçãààðëàãäàíà. Óã îíîëûí äàãóó óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíä ýçëýõ áàéð ñóóðèàñàà àøèãòàé øèéäâýð ãàðãàõûã õ¿ñäýã óëñ òºð÷äºä òîäîðõîé õÿçãààðëàëòã¿éãýýð ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî òîäîðõîéëîõ, ñîíãîëò õèéõ á¿ðýí ýðõèéã îëãîñîí ¿åä àðä÷èëëûí øèéäâýð ãàðãàõ òîãòîëöîî íü òºñâèéí çàðäëûã ºñãºõ õàíäëàãàòàé áàéäàã.7 Ó÷èð íü òàòâàðûí õýìæýý ºñºõã¿é ÷ ãýñýí áîäèò áàéäàëä õóâèéí àøèã ñîíèðõîëäîî õºòëºãääºã òºð áóþó óëñ òºð÷èä ìºíãº ¿éëäâýðëýõ, çýýë àâàõ ãýñýí àðãààð çàðäëàà ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Òºñâèéí õºðºíãèéã çàðöóóëàõàä óã çàðöóóëàëòààñ àøèã îëîõûã õ¿ññýí “ýäèéí çàñãèéí á¿ëýãëýë” óëñ òºð÷äºä ëîááè õèéäýã. Óëìààð òºñâèéí õºðºíãèéí æèíõýíý ¿ð øèìèéã öººíõ õ¿ðòýõ áîëîìæ ãàð÷ èðäýã. Ýíý òîõèîëäîëä òºðèéí çàðëàãà á¿ëãèéí ýðõ àøãèéí òºëºº äàíõàéæ, çàðäëûã íü òàòâàð òºëºã÷äºä òàðõààí íîãäóóëäàã.8 Óëìààð òºñâèéí àëäàãäàë, óëñûí ºðèéí õýìæýýã õýò íýìýãä¿¿ëýõ, ýäèéí çàñãèéã õÿìðàëä îðóóëàõ, èðãýäèéí ¿íäñýí ýðõèéã äîðäóóëàõ ñºðºã ¿ð äàãàâðûã çàéëøã¿é àâ÷èðäàã áàéíà. Õóóëü áàòëàõ, ¿ð àøèãòàé áîäëîãî òîäîðõîéëîõ íü óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí ñîíãîëòûí àñóóäàë áîë, ýäãýýð ñîíãîëò õèéñýí øèéäâýð ãàðãàõ àæèëëàãààã ä¿ðýìëýõ, õÿçãààðëàëò òîãòîîæ ºãºõ íü ¿íäñýí

1. ¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÈÉÍ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÎÍÎË4 (¯ÕÝÇ-èéí îíîë) Óëñ òºð÷äºä õÿçãààðëàëòã¿é á¿ðýí ýðõ îëãîñîí ¿åä íèéòèéí áàÿëãûã öººíõ õ¿ðòýõ, òºñâèéí çàðäàë, óëñûí ºð íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéäàã íü çºâõºí ìàíàé óëñàä ÷ áèø äýëõèéí õýìæýýíä áàéäàã àñóóäàë þì. Ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã ýðýëõèéëæ, òºðèéí áîäëîãûí øèéäâýð ãàðãàëòûã ¿íäñýí õóóëèéí õàíäëàãààð ñóäàëäàã ¯ÕÝÇ-èéí îíîëûã ýíý èëòãýëäýý ñóäàëãààíû îíîëûí ¿çýë áàðèìòëàë áîëãîí àøèãëàëàà. ¯íäñýí õóóëü íü íýã òàëààñ õ¿íèé ¿íäñýí ýðõèéã òºðººñ õàìãààëñàí, íºãºº òàëààñ óëñ òºðèéí øèéäâýð АНУ-ын эдийн засагч Жеймс Мак Бьюкенен уг онолыг боловсруулсан бөгөөд 1986 онд <үндсэн хуулийн сэтгэлгээ болон гэрээний ойлголтыг эдийн засгийн онол, улс төрийн шийдвэр гаргах ажиллагаанд авч хэрэглэн уялдуулсаны учир> Нобелийн шагналыг эдийн засгийн салбарт хүртсэн юм. http://www.nobelprize.org/nobel_ prizes/economic-sciences/laureates/1986/

4

Congleton, R. (2003). The Contractarian Constitutional Political Economy of James Buchanan, p 6 Thecollected works of James Buchanan (2001), Volume 16: Choice, Contract, and Constitutions, p. 3. 7 Мөн тэнд, p. 54. 8 Н. Лүндэндорж, Jurisprudence- Эрх зүй судлал: Философи, онол. УБ., 2011, х170-197. 5

57


2015 ¹1 (51)

õóóëèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíèé àñóóäàë þì.9 Ãýòýë áîäëîãî òîäîðõîéëîõ áîëîí òýð ¿éë àæèëëàãààíäàà áàðèìòëàõ ä¿ðìèéã òîãòîîõ àñóóäëûã çààãëàëã¿é õóóëü òîãòîîã÷èä îëãîõ íü ººðºº àñóóäàë äàãóóëäàã.Òºðèéí áàéãóóëëàãà íü äóð çîðãûí øèíæòýé á¿ðýí ýðõ ýäëýõ áóñ, òýäíèé ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðûí áîäëîãî íü çºâõºí ¿íäñýí õóóëèéí åðºíõèé ä¿ðìèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí áàéõ ¸ñòîé.10Èéì ó÷ðààñ ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë, óëñûí ºð, òºñâèéí àëäàãäëûã àðèëãàõûí òóëä õóóëü òîãòîîã÷, óëñ òºð÷äºä íàéäàõ áóñ áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ ä¿ðýì, øèéäâýð ãàðãàõäàà äàãàõ õÿçãààðëàëòûã ¿íäñýí õóóëèàð çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¯ÕÝÇ-èéí îíîë ¿çäýã. ¯ÕÝÇ-èéí îíîë òºðèéí øèéäâýð ãàðãàëòûã õÿçãààðëàõ õî¸ð ¿íäñýí àðãûã ñàíàë áîëãîäîã.11 Íýãä¿ãýýðò, óëñ òºðèéí øèéäâýð ãàðãàõ àæèëëàãààíä ïðîöåäóðûí õÿçãààðëàëò òîãòîîõ áîëîìæòîé. Ýíãèéí îëîíõèéí ñàíàëààð àñóóäëûã øèéäâýðëýõ íü ¿íäýñíèé áàÿëãèéã íèéòëýã ýðõ àøèãò õàðø áàéäëààð çàðöóóëàõ,òàòâàðûí áîëîí òºðèéí çàðäëûí õýìæýýã ºñãºõ õàíäëàãàòàé áàéäàã òóë äèéëýíõ îëîíõèéí ñàíàë àâàõ øààðäëàãûã òàâüæ áîëíî. Ïðîöåññûí õÿçãààðëàëò íü ä¿íä øóóä íºëººëºõ ÷àäàìæ ñóë áàéäàã ÷ èðãýäèéí ñàíàë áîäëûã õàðãàëçàí ¿çýõ áîëîìæèéã îëãîäîã .Õî¸ðäóãààðò, òºðèéí ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõîä òîîí õÿçãààðëàëòûã ¿íäñýí õóóëèàð òîãòîîæ áîëíî. Òóõàéëáàë, òºñâèéí çàðëàãûí ºñºëòèéã ÄÍÁ-íèé ºñºëòèéí õýìæýýíèé òîäîðõîé õóâèàñ õýòð¿¿ëýõã¿é áàéõ õÿçãààðëàëò òîãòîîæ áîëäîã. Ýíý òºðëèéí õÿçãààðëàëòûã óÿí õàòàí áèø òóë ñàéòàð õýëýëöýæ òîãòîîõ øààðäëàãàòàé áºãººä øóóä õýðýãæäýã äàâóó òàëòàé. Ýäãýýð íü ¿íäñýí õóóëü

äàõü òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû åðºíõèé õÿçãààðëàëòóóäààñ ãàäíà ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí ìºí ÷àíàð, øèéäâýð ãàðãàëòàä íèéöñýí òóñãàé õÿçãààðëàëò þì. Шийдвэр гаргах процесс

Процессын хязгаарлалт

Гарц, үр дүн (Шийдвэр) Тоон хязгаарлалт

Òîâ÷ ä¿ãíýõýä, Ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ áîëîí áîäëîãûí øèéäâýð ãàðãàõàä áàðèìòëàõ ä¿ðýì æóðìûã òîãòîîõ íü õî¸ð ººð àñóóäàë. Áîäëîãî òîäîðõîéëîõ íü óëñ òºð÷äèéí á¿ðýí ýðõýä õàìààðàõ àñóóäàë áîë ò¿¿íèéã ãàðãàõ ¿éë àæèëëàãààã ä¿ðýìëýõ íü ¿íäñýí õóóëèéí øèíæòýé àñóóäàë þì. Øèéäâýð ãàðãàõ àæèëëàãààã ä¿ðýìëýõã¿éãýýð áîäëîãî òîäîðõîéëîõ á¿ðýí ýðõèéã õóóëü òîãòîîã÷èä îëãîõ íü òºñâèéí àëäàãäàë, óëñûí ºð, òàòâàðûí áîäèò õýìæýý ºñãºõ çýðýã ýäèéí çàñãèéã õÿìðàëä îðóóëàõ íºõöºëèéã ¿¿ñãýäýã áàéíà. Èéìýýñ øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë àæèëëàãààíû ä¿ðìèéã ¿íäñýí õóóëèàð òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé áºãººä ¿íäñýí õóóëü íü ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí ¿íäñýí ä¿ðýì áîëîõ ¸ñòîé ãýæ ¯ÕÝÇ-èéí îíîë ¿çäýã. 2. ÕÀÐÜÖÓÓËÑÀÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ /¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä/ Õàðüöóóëñàí ñóäàëãààãààð ¯ÕÝÇ-èéí îíîëûí äýýðõ ñàíàà ãàäààä óëñûí ¿íäñýí õóóëüä ÿìàð õýëáýðýýð òóñãàãäñàíûã àâ÷ ¿çüå.Ýäãýýð àñóóäëûã ãàäààäûí óëñóóäàä ¯íäñýí õóóëèéí á¿òöèéí õóâüä áèå äààñàí á¿ëýã áîëãîí çîõèöóóëàõ íèéòëýã õàíäëàãà áàéäàã íü12 òºðèéí ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí ¿íäñýí ä¿ðýìä à÷ õîëáîãäîë ºã÷, ò¿¿íèéã ¿íäñýí õóóëèéí ò¿âøèíä çîõèöóóëäàã áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà. Àãóóëãûí õàðüöóóëàëò. Äýëõèéí óëñóóä ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí øèéäâýð ãàðãàõ àæèëëàãààíä äàðààõ òºðëèéí õÿçãààðëàëòûã ¯íäñýí õóóëèàðàà òàâüæ ºãäºã.

Constitutional Political Economy by James Buchanan, Rowley, Charles, Schneider, Friedrich (Eds.) Readings in Public Choice and Constitutional Political Economy, 2008, p284. 10 Tony Prosser, (2014), The Economic Constitution, Oxford University Press, p9. 11 Мөн Thecollected works of James Buchanan (2001), Volume 16 : Choice, Contract, and Constitutions, p. 307. 9

12

58

Бүтцийн харьцуулалтыг 1 дүгээр хавсралтаас үзнэ үү.


À. ÌÀÒÅÐÈÀËËÀÃ ÕßÇÃÀÀÐËÀËÒ íü ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí øèéäâýðèéã õóóëü òîãòîîã÷îîñ ãàðãàõàä áàðèìòëàõ íèéòëýã áîëîí õàðüöàíãóé òîäîðõîé çàð÷ìóóä, ¿íäñýí õóóëèéí áàéãóóëëàãóóäûí ÷èã ¿¿ðãèéí õóâààðèëàëò, õÿíàëòûí ìåõàíèçìààð èëýðäýã. ¯¿íèéã òîäîðõîé óëñûí æèøýýí äýýð àâ÷ ¿çüå. Òîäîðõîé çàð÷èì òîãòîîõ. Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä òºñºâ çàðöóóëàõ áîëîìæòîé Êîíãðåññûí 18 ýðõèéã æàãñààëòààñ ¿íäýñëýí13 “íèéòèéí õºðºíãº áóþó òºñâèéí õºðºíãèéã íèéòèéí çîðèëãîîð14 çàðöóóëàõ” ¸ñòîé ãýñýí çàð÷ìûã òîãòîîñîí. Ýíý çàð÷èì íü òºñâèéí îðëîãî, á¿ðä¿¿ëýõ çàðäàë ãàðãàõ øèéäâýðèéã íèéòëýã àøèã ñîíèðõîëä íèéöñýí ýñýõèéã õÿíàõ øàëãóóð áîëæ ºãäãººðºº à÷ õîëáîãäîëòîé. Ò¿¿í÷ëýí “òàòâàðûã íèéòèéí ñàéí ñàéõàíä çîðèóëàí õóðààõ”,15 õóóëüä çààãààã¿é áîë óëñûí ñàíãààñ õºðºíãº ìºíãº ãàðãàæ áîëîõã¿é16 ãýñýí ¿íäñýí õóóëèéí ìàòåðèàëëàã çàð÷ìóóä áàéäàã.Õóóëüä çààãààã¿é áîë ãýäýã íü çºâõºí òºñâèéí òóõàé õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, øàëãóóð, ïðîöåäóðààñ ãàäóóð òºñâèéí õºðºíãèéã çàðöóóëàõ øèéäâýð ãàðãàõûã õîðèãëîíî ãýñýí ¿ã þì. ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí õÿíàëò. Æèøýý íü, Óíãàð óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 37.4-ò çààñíààð óëñûí ºð ÄÍÁ-èé òàë õóâèàñ õýòýðìýãö ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ íü ¯íäñýí õóóëèéí 24(2)b-e-ä çààñàí á¿ðýí ýðõèéíõýý õ¿ðýýíä Òºñâèéí õóóëü, íýãäñýí òàòâàðûí òºðºë, õóðààìæ, òýòãýâðèéí áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí øèìòãýë, ãààëèéí õóðààìæ, îðîí íóòãèéí òàòâàðûí åðºíõèé íºõºöëèéã ¯íäñýí õóóëüä íèéöýæ áàéãàà ýñýõèéã õÿíàíà.

Á. ÒÎÎÍ ÕßÇÃÀÀÐËÀËÒ íü “óëñûí òºñºâ òýíöâýðòýé áàéõ”, “àëäàãäàëã¿é áàéõ” “óëñûí ºðèéí äýýä õýìæýýã òîãòîîõ” ãýñýí ¿íäñýí õóóëèéí õÿçãààðëàëòààð äàìæèí õýðýãæèæ áàéíà. Òºñºâ òýíöâýðòýé áàéõ íü óðò õóãàöààíû ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä õ¿ðãýäýã ãýæ ìàêðî ýäèéí çàñãèéí îíîëóóä ¿çäýã.17 2008 îíû ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëààñ õîéø Åâðîï òèâèéí óëñóóä ýýëæ äàðààëàí ¯íäñýí õóóëüäàà “òºñºâ òýíöâýðòýé áàéõ” íýìýëòèéã îðóóëàõ áîëæýý. Òóõàéëáàë, 2009 îíä Ãåðìàí óëñûí ¯íäñýí õóóëüä (109-ð ç¿éëèéí 3 äàõü õýñýã) “òºñºâ òýíöâýðòýé áàéõ” çààëò îðæýý. 2016 îíîîñ õîéø õîëáîîíû çàñãèéí ãàçðûí òºñâèéí á¿òöèéí àëäàãäàë íü íýðëýñýí äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé (ÄÍÁ) 0.35 õóâèàñ õýòðýõèéã õîðèãëîñîí. Ãýõäýý ¯íäñýí õóóëèàð áàéãàëèéí ãàìøèã áîëîí ýäèéí çàñãèéí ã¿í õÿìðàëûí ¿åä õîðèãëîñîí õýìæýýíýýñ õóóëü ãàðãàæ õýòð¿¿ëýõèéã çºâøººðñºí çîõèöóóëàëò ìºí áàéäàã áàéíà. Ìºí Ïîëüø óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 216.5-ä çààñíààð òóõàéí æèëèéí ÄÍÁ-èé òàâíû ãóðâàí (60 õóâü) õóâèàñ õýòðýõ ¿ð äàãàâðûã áèé áîëãîæ áîëçîøã¿é ñàíõ¿¿ãèéí áàòàëãàà ãàðãàæ, çýýë àâ÷ áîëîõã¿é. Óëñûí ºðèéí õýìæýý ÄÍÁ-èé 50 õóâèàñ õýòýðâýë Ñàéä íàðûí Çºâëºë ¿¿íèéã õÿçãààðëàõ àðãà õýìæýý õèéõ ¿¿ðýãòýé ãýæ çààñàí. Ò¿¿í÷ëýí Óíãàð óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 36.4-ä çààñíààð “ïàðëàìåíò óëñûí ºðèéí õýìæýýã ÄÍÁ òàë õóâèàñ õýòð¿¿ëýõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëñýí óëñûí òºñâèéí õóóëèéã áàòàëæ áîëîõã¿é áàéæ áîëíî”, óëñûí ºð ÄÍÁ-èé òàë õóâèàñ õýòýðâýë ïàðëàìåíò ÄÍÁòýé õàðüöóóëàí çºâõºí óëñûí ºðèéí õýìæýýã áàãàñãàñàí òºñâèéí õóóëèéã áàòàëæ áîëíî.

Кейс: United States v. Butler - 297 U.S. 1 (1936)http:// supreme.justia.com/cases/federal/us/297/1/ 14 Энэ зарчим Польшийн Үндсэн хуулийн 216.1-д мөн тусгагдсан. 15 Article I, Section 8, Clause 1 of the United States Constitution, 16 МУ-ын 1924 оны Үндсэн хуульд уг зарчим мөн байсан. Улсын сангаас нэгдсэн төсөвт ороогүй ямар ч зүйлд (хөрөнгө) гаргаж болохгүй,41-р зүйл, 42-р зүйл. Ж. Амарсанаа, О. Батсайхан, Монгол Улсын Үндсэн хууль: Баримт бичиг, УБ., 2004, 94-р тал 13

Dan Fuller and Doris Geide-Stevenson, “Consensus among Economists Revisited,” Journal of Economic Education, Fall 2003, pp. 369–387.

17

59


2015 ¹1 (51)

Óëñ, Íýìýëò îðñîí îí

Ãåðìàí 2009

Òºñâèéí àëäàãäàë

ÄÍÁ-èéí 0.35 õóâèàñ õýòðýõã¿é áàéõ

Óëñûí ºðèéí õýìæýý

Óíãàð 2011

Ïîëüø 1997

Èñïàíè1 2011

Ìîíãîë 2010 “Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òóõàé õóóëü”

ÄÍÁ-èé 50 õóâèàñ õýòðýõã¿é áàéõ


Õ¿ñíýãò 3. Óëñûí ºðèéí õýìæýýã õÿçãààðëàñàí ¯íäñýí õóóëèéí çîõèöóóëàëòûí õàðüöóóëàëò



ìºíãºíèé áîäëîãî...-ûã òîäîðõîéëæ, ... óëñûí òºñºâ, ò¿¿íèé ã¿éöýòãýëèéí òàéëàíã áàòëàõ ... àñóóäëûã Óëñûí Èõ Õóðàë ººðèéí îíöãîé á¿ðýí ýðõýä õàäãàëàí øèéäâýðëýíý” ãýæ äýýðõ ÷èã ¿¿ðãèéã ÓÈÕ-ààñ ººð áàéãóóëëàãà õýðýãæ¿¿ëýõèéã õÿçãààðëàæýý.Ñàíãèéí áîäëîãûã áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðãèéã Çàñãèéí ãàçàðò ¯íäñýí õóóëèéí 38.2.2 äàõü çààëòààð îëãîñîí áàéíà. Áóñàä óëñòàé õàðüöóóëàõàä ìºíãºíèé áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ ñóáúåêòèéã ¯Õ-èéí ò¿âøèíä òîäîðõîéëîîã¿é îðõèæýý. Òºðººñ ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ, õýðýãæ¿¿ëýõ äýýðõ ÷èã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõäýý ¿íäñýí õóóëüä ¸ñ, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òóëãóóð çàð÷ìóóä,19 ò¿¿í÷ëýí ýäèéí çàñãèéã çîõèöóóëàõ õ¿ðýý õÿçãààðûã20 ¿éë àæèëëàãààíû åðºíõèé çàð÷èì áîëãîí áàðèìòàëíà. Äýýðõýýñ ¿çâýë, ìàíàé óëñàä òºðèéí ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëò, òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû åðºíõèé çàð÷ìûí õ¿ðýýíä ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàë òîäîðõîéëîãäîæ áàéíà. Ãýâ÷ ãàäààäààñ çýýë àâàõ, óëñûí ºðèéã íýìýãä¿¿ëýõ, òàòâàðûí õýìæýýã áóóðóóëàõ, ºñãºõ, óëñûí òºñºâ áàòëàõòàé õîëáîîòîé òºðèéí ñàíõ¿¿, ìºíãºíèé áîäëîãûã òîäîðõîéëîõîä ÓÈÕ-ààñ áàðèìòëàõ òóõàéí ñàëáàðûí ñóóðü çàð÷èì, õÿçãààðëàëòûã õàìàðñàí ¿íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàë ìàíàé óëñàä õàðààõàí òºëºâøººã¿é áàéíà.

ÏÐÎÖÅÄÓÐÛÍ ÕßÇÃÀÀÐËÀËÒ. Òóõàéëáàë, Ôèíëàíäûí ¯íäñýí õóóëüä “íýã æèëýýñ äýýø õóãàöààãààð òàòâàðûí õýìæýýã íýìýõ øèéäâýð ãàðãàõààð áîë ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéí ãóðàâíû õî¸ðûí ñàíàë íýãäýõ, ìºí ºì÷ëºõ ýðõèéã õÿçãààðëàõ àëèâàà àðãà õýìæýýã áàòëàõàä ãèø¿¿äèéí çóðãààíû òàâàí õóâèéí ñàíàë íýãäýõ” øààðäëàãûã òàâüäàã áàéíà. Äýýðõýýñ ¿çâýë äýëõèéí óëñóóäàä òºñâèéí õºðºíãèéã á¿ðä¿¿ëýõ, çàðöóóëàõàä áàðèìòëàõ ¿íäñýí çàð÷èì, ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä îðîëöîõ áàéãóóëëàãóóäûí ÷èã ¿¿ðãèéí õóâààðèëàëò, õÿíàëòûã òîãòîîñîí ìàòåðèàëëàã õÿçãààðëàëò, óëñûí ºð, òºñâèéí àëäàãäëûí õýìæýýíèé õÿçãààðûã òîãòîîñîí òîîí õÿçãààðëàëò, ò¿¿í÷ëýí ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí øèéäâýðèéã ãàðãàõàä òîäîðõîé ïðîöåäóðûí õÿçãààðëàëòûã òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä ¯íäñýí õóóëèéí ò¿âøèíä òàâüæ õÿçãààðëàæ ºãñºí áàéíà. 3. ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÀÕÜ ÒªÐÈÉÍ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ, ¯Ð ÄÀÃÀÂÀÐ 3.1.à.¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàë.18 Òºðèéí ýðõ ìýäýë õóâààðèëàõ çàð÷ìûí äàãóó ¯íäñýí õóóëèéí 25 äóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñãèéí 7-ä “òºðèéí ñàíõ¿¿, çýýë, àëáàí òàòâàð,

МУ-ын Үндсэн хуульд эдийн засгийн тогтолцооны үндсийг бүрдүүлсэн дараах төрлийн суурь зохицуулалтууд байдаг. Хувийн өмчийн институци - 16.3, 5.2, Хувийн аж ахуй эрхлэх, сонголт хийх боломж – 16.4, Хувийн ашиг сонирхлоо хангах эрх - 5, 6 дугаар зүйл, 16.3, 16.4, 16.8, 16.17, 16.8, Төрийн хязгаарлагдмал үүрэг19.1, Өмчийн төрөл, хэлбэр (ҮХ-ийн 5.2, 16.3.)Үндэсний баялаг, улсын өмчийн онцлог ҮХ-ийн6.2, 6.3 дахь хэсэг. 20 Үндсэн хуулийн 5.4 дахь хэсэг 19

Үзэл баримтлал буюу концепци гэдгийг “шийдвэрлэхийнхээ өмнө боловсрогдсон буюу сонгож тогтоогдсон байх” “Шийдвэрлэх гэж буй үзэгдэл юмын үүсэл хөгжлийн жам ёсны үндэстэй байх” зэрэг шаардлагыг хангасан үндсэн үзэл санаа хэмээн тодорхойлжээ. Б. Чимид, Үндсэн хуулийг дээдлэн шүтэх ёс, УБ., 2006

18

60


3.1.á.Áóñàä õóóëèéí çîõèöóóëàëò, õýðýãæèëò. Èëòãýëèéí 1, 2 äóãààð õýñýãò ºã¿¿ëñýí òºðèéí ýäèéí çàñãèéí áîäëîãîä òàâèãäàõ òîîí áîëîí ïðîöåäóðûí õÿçãààðëàëòûí çàðèì õýëáýðèéã ìàíàé óëñûí õóâüä ¯íäñýí õóóëèàð áóñ åðäèéí õóóëèéí ò¿âøèíä çîõèöóóëñàí. Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òóõàé õóóëèéí (ÒÒÁòÕ) äàãóó òºñâèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõîä 4 òºðëèéí òóñãàé øààðäëàãûã òàâüñàí.21Ãýâ÷ ýäãýýð òóñãàé øààðäëàãóóä áîëîí òºñâèéí òóõàé õóóëèéí õýðýãæèëò, ÓÈÕ-ààñ ¿éë àæèëëàãààíäàà ìºðäºõ ÿâäàë õàíãàëòã¿é áàéíà. Ýäãýýðèéã äàðààõ æèøýýíýýñ õàðæ áîëíî. 1. ÓÈÕ ººðòºº òºñâèéí áîäèò çàðëàãûã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæèéã õóóëèàð îëãîæ áàéíà. Æèøýý íü: ÒÒÁòÕ-ä óëñûí ºðèéí ¿ëäýãäëèéã òîîöîîëîõäîî óóë óóðõàéí ñàëáàðûí ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòòàé õóóëèéí ýòãýýäèéí ä¿ðìèéí ñàíä õóâü îðóóëàõ çîðèóëàëòòàé áºãººä òóõàéí õóóëèéí ýòãýýäèéí èðýýä¿éí àøãààñ ýðãýí òºëºãäºõ íºõöºëòýé áàéãóóëñàí ãýðýýíèé äàãóó àâñàí Çàñãèéí ãàçðûí çýýë, ýñõ¿ë ãýðýýíèé ýíýõ¿¿ íºõöºëººð ãàðãàñàí Çàñãèéí ãàçðûí áàòàëãààã õàìààðóóëàõã¿éãýýð òîîöñîí íü áîäèò ºðèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é áîëãîæ, ºð òîîöîõ õî¸ð ñèñòåì áèé áîëãîæ áàéíà. Èíãýñíýýð õóóëèéí ýíý øààðäëàãà íü “íýð òºäèé” áºãººä ÓÈÕ-ä áîäèò õÿçãààðëàëò áîëæ ÷àäàõã¿é áàéäàëä õ¿ðãýæ áàéíà.22 2. Õóóëü áàòëàõäàà ººðòºº òîãòîîñîí õÿçãààðëàëòàà äàãàæ ìºðäºõã¿é áàéíà. ÓÈÕ-ààñ òóõàéí æèëèéí óëñûí òºñâèéã áàòëàõäàà Òºñâèéí òóõàé õóóëèéí çîõèöóóëàëòûã ìºðäºõã¿é ýðõ

ç¿éí îíöãîé äýãëýì, ººð ñèñòåìèéã áèé áîëãîæ áàéíà. Æèøýý íü: 2012.11.08íû ºäºð ÓÈÕ-ààñ “Ìîíãîë Óëñûí 2013 îíû òºñâèéí òóõàé õóóëüä Òºñâèéí òóõàé õóóëèéí çàðèì çààëòûã õàìààðóóëàõã¿é áàéõ òóõàé” òóõàé õóóëü áàòàëæ Òºñâèéí òóõàé õóóëèéí “Õºðºíãº îðóóëàëòûí òºñºâò òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë õèéãäñýí, çóðàã òºñâºº áàòëóóëñàí, õóóëüä çààñàí áóñàä çºâøººðºë îëãîãäñîí òºñºë, àðãà õýìæýýã òóñãàíà” ãýñýí øààðäëàãûã çºð÷ñºí. Ýíý íü íèéòèéí ìºíãèéã õóóëü äýýäëýõ çàð÷ìààñ ãàäóóð ãàðãàõûã õîðèãëîíî ãýñýí çàð÷ìûã çºð÷èæ áàéíà. 3. ÓÈÕ-ààñ ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõäîî “òºñâèéí òóñãàé øààðäëàãà”-ûã áàðèìòëàõã¿é áàéíà. Æèøýý íü: “ÌÓ-ûí íýãäñýí òºñâèéí 2013 îíû òºñâèéí õ¿ðýýíèé ìýäýãäýë, 2014-2015 îíû òºñâèéí òºñººëëèéí òóõàé” õóóëüä óëñûí ºðèéí ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâèéã 2013 îíä 46.0, 2014 îíä 42.1, 2015 îíä 40.5 õóâü ºðºº íýìáýë íèéò ºð 8,4 èõ íàÿä áàéãàà. Ýíý íü ÄÍÁ-èé 49,5 õóâü. Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòýýð 40 õóâèàñ äýýøã¿é áàéíà ãýñýí øàëãóóð òàâüäàã ÷ òýð íü õýòýðñýí23” ãýñýí àëáàí ìýäýýëëýýñ õàðàõàä õóóëèéí óã çààëò õýðýãæèõã¿é áàéíà. 4. ÒÒÁòÕ-èàð òîãòîîñîí “óëñûí ºðèéí õýìæýý”-ã ÓÈÕ ººð÷ëºõ ìàãàäëàë ºíäºð áàéíà. Æèøýý íü: 2014 îíû òºñºâ áîëîâñðóóëàõ ¿åä ÇÃ-ààñ óëñûí ºðèéã ÄÍÁ-èé 60 õóâüä õ¿ðãýõ õóóëèéí òºñºë ºðãºí áàðèãäñàí òºñâèéí 2-ð õýëýëö¿¿ëãèéí ¿åä óã òºñëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí áèëýý.24 Ýíý æèë ìºí óëñûí ºðèéã 2015 îíä ÄÍÁ-èé 70 õóâüä õ¿ðãýõ òºñëèéã ÓÈÕ-ä ÇÃ-ààñ ºðãºí áàðèàä áàéíà.

1. төсвийн орлогыг тэнцвэржүүлэх; 2. төсвийн тэнцэл нь ДНБ-ий хоёр хувиас илүүгүй алдагдалтай байх; 3. төсвийн нийт зарлагын өсөлтийн хувь нь эрдэс баялгийн бус ДНБ-ий өсөлтийн хувиас ... хэтрэхгүй байх; 4.... улсын өрийн үлдэгдэл нь ДНБ-ий 40 хувиас хэтрэхгүй байх. 22 Жишээ нь, Оюутолгойн гэрээний 34 хувийн хувьцааны санхүүжилтийн зээл 530 сая, зээлээр авсан 34 хувийн ногдох хэсэг болох 1.6 сая доллар нийтдээ 3 их наяд төгрөгийг улсын өрийн тооцогддоггүй. 21

Äýýðõýýñ ¿çâýë, õóóëü òîãòîîã÷ íü ººðèéí òîãòîîñîí õÿçãààðëàëòàà

ººð÷ëºõ,

çàðèì

òîõèîëäîëä

äàãàæ

УИХ-ын гишүүн, Төсвийн байнгын хорооны дарга Ц.Даваасүрэнгийн ярилцлага, 2013.11.07, http://vip76. mn/content/20694 24 УИХ-ын 2013.11.14-ний өдрийн нэгдсэн хуралдааны гар тэмдэглэл http://batbayar.parliament.mn/uihgishiin/ categories/693/pages/15408 23

61


2015 ¹1 (51)

ìºðäºõã¿é õàíäëàãàòàé áàéíà. ªºðººð õýëáýë åðäèéí õóóëü ÓÈÕèéí ¿éë àæèëëàãààíä õÿçãààðëàëò áîëæ ÷àäàõã¿é áàéíà. ¯íäñýí õóóëèéí ò¿âøèíä ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí ¿íäñýí ä¿ðìèéã òîãòîîã¿é, ÓÈÕ íü ººðºº ººðòºº íîãäóóëñàí õÿçãààðëàëò íü ¿ð íºëººã¿é áàéíà. Ìàíàé óëñûí ýðõ ç¿éí îð÷íû ýë áàéäëààñ ýäèéí çàñàãò äàðààõ ñºðºã ¿ð äàãàâàð ¿¿ñýæ áàéíà. 3.2. Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí ñºðºã ¿ð äàãàâàð. Ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî ÓÈÕ-èéí á¿ðýí ýðõèéí ¿çýìæýýð, õÿçãààðëàëòã¿é ÿâàãäàæ óëñûí ºð õýòðýõ, òºñâèéí àëäàãäàë çîõèñò ò¿âøíýýñ õýò äàâàõ, óëìààð ýäèéí çàñàã õÿìðàëä ºðòºõ ñºðºã ¿ð äàãàâàðòàé áàéíà. Òóõàéëáàë, ×èíãèñ, Ñàìóðàé áîíä, Îþóòîëãîéí ãýðýýíèé 34 õóâüä íîãäîõ òºëáºð ãýýä óëñûí ºðèéí òîîöîëä áàãòäàã áîëîí ò¿¿íýýñ ãàäóóð òîîöîãääîã óëñûí ºðèéí áîäèò õýìæýý äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 40 õóâèàñ õýòðýõã¿é áàéõ ¸ñòîé àòàë îäîî 71.7 õóâüä õ¿ðñýí.25 Ìºí Ìîíãîë Óëñûí 2013 îíû Òºñâèéí òóõàé õóóëüä26 òºñâèéí àëäàãäëûã 608.1 òýðáóì òºãðºã áàéõààð òîîöñîíîîñ ãàäóóðõ çàðäàë áîëîõ ×èíãèñ áîíäûí õºðºíãº, Õºãæëèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæèæ áóé òºñë¿¿ä, ¯íý òîãòâîðæóóëàõ õºòºëáºðèéí 3 èõ íàÿä òºãðºãèéã íýìáýë òºñâèéí àëäàãäàë ÄÍÁ-èé 13 õóâüä õ¿ðíý ãýñýí òîîöîîã Äýëõèéí áàíêíààñ ãàðãàæýý.27 Ýíý íü ÄÍÁ-èé 2 õóâèàñ õýòðýõã¿é áàéõ õóóëèéí øààðäëàãûã çºð÷èõ þì. Óëñûí ýäèéí çàñãèéí íºõöºë, õÿìðàëûí øàëòãààí, çàñàõ àðãà çàìûí òàëààð Ýäèéí çàñàã÷ Ä.Áÿìáàñ¿ðýí äàðààõ ä¿ãíýëòèéã ºãñºí áàéíà.28 Ýíäýýñ áèä ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí ÿìàð ¿ð ä¿íòýé áàéãààã õàðæ áîëíî. Ìàíàé òºð çàñãèéí áîäëîãî íü ýäèéí çàñãèéíõàà òýíöâýðèéã àëäàãäóóëæ, òîãòâîðã¿é áàéäàëä

îðóóëñàíòàé õîëáîîòîé. Эíý õÿìðàëûí ¿¿ñã¿¿ð, ãåíåðàòîð íü ìàíàé ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçàð áîë÷õîîä áàéãàà þì. Õÿìðàëûí øàëòãààí ìàø ã¿íçãèé. Íýãä, òºðººñ ÿâóóëæ áàéãàà ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî çîõèöóóëàëò íü ººðºº ¿íäýñíèé ýäèéí çàñàã ãýäýã öîãö òîãòîëöîîíûõîî ººðèéãºº íºõºí ñýðãýýõ, òýíöâýðæ¿¿ëýõ æàì, õóóëüä òîõèðñîí áàéõ õýðýãòýé. ... Òºðèéí áîäëîãûã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé, òîîöîîòîé, õîë÷ õàðààòàé áîëãîõã¿é áîë áîëîõã¿é. ... Óëñ îðíû ýäèéí çàñàã ÷èíü ººðºº ººðèéíõºº äîòîîä ¿¿ñãýâðýýð ººðèéãºº ºäººæ, äîòîîä çàõ çýýëýý òýëæ, õºãæèæ ºñäºã æàìòàé. Äýýðõ ä¿ãíýëòýýñ õàðàõàä 1-ðò, ¿íäýñíèé ýäèéí çàñàã òîãòîëöîî íü ººðèéãºº íºõºí ñýðãýýõ, òýíöâýðæ¿¿ëýõ æàì, õóóëüòàé àòàë ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí öàã íü áîëîîã¿é áàéõàä òºð ãàäààäààñ ºð çýýë àâ÷ õèéìëýýð ºñºëò ãàðãàõûã õè÷ýýæ áàéíà. Ýíý íü àìëàëòàà áèåë¿¿ëýõ, ººðòºº àøèã õ¿ðòýõ ãýñýí óëñ òºð÷äèéí õóâèéí àøèã ñîíèðõëîîñ óãøèëòàé. Ãýâ÷ ¿¿íèé óëìààñ ýäèéí çàñàã õÿìðàëä ºðòºõ, èðãýäèéí ºì÷ëºõ ýðõ çºð÷èãäºõ29 ñºðºã ¿ð äàãàâàð ãàð÷ áàéíà. 2-ðò, õÿìðàëûí øàëòãààí íü ÓÈÕ, ÇÃ-ò òîäîðõîé õÿçãààðëàëòã¿éãýýð áîäëîãî òîäîðõîéëîõ, õýðýãæ¿¿ëýõ á¿ðýí ýðõ îëãîñîí ÿâäàë þì. Áîäëîãî ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí ìýäýë, íàìûí ëèäåðèéí àøèã ñîíèðõîëä ãàðò áàéíà. ÌÓ-ä òºëºâøèæ áóé ¿íäñýí õóóëüò ¸ñ, óëñ òºðèéí ñî¸ë, ñîíãóóëèéí òîãòîëöîî íü ýäãýýð èíñòèòóöèéí ¿éë àæèëëàãààã áîäèòîîð õÿíàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà íü ïðàêòèêààñ õàðàãäàæ áàéíà. 3-ðò, õÿìðàëààñ ãàðàõ àðãà çàì íü ÓÈÕ, ÇÃ-èéí á¿ðýí ýðõèéã õÿçãààðëàõ, òºðèéí áîäëîãûã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé, õýðýãòýé. Ýäèéí çàñãèéí óõààíû óëñûí ºð, òºñâèéí àëäàãäàë çýðýã òºðèéí ñàíãèéí áîäëîãûí çîõèñò ¿ç¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëñîí. Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààí ÓÈÕ, ÇÃ-èéí ¿éë àæèëëàãààã çºâõºí ¯íäñýí õóóëèàð áîäèòîé õÿçãààðëàõ áîëîìæòîé ãýæ

2014.02.24, http://news.dorgio.mn/economy/other/10155 http://www.legalinfo.mn/law/details/9254?lawid=9254 27 2013.05.09, http://economy.news.mn/content/ 143556.shtml 28 Д.Бямбасүрэн: Хямралын шалтгаан маш гүнзгий, 2014.04.06. http://politics.news.mn/content/175195.shtml 25 26

Татварын хэмжээ өсөх, зээлийг ч мөн татвар, нийтийн баялагаар төлдөг.

29

62


Ñàíàë. Èëòãýëèéí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çñýí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ãàðö áîë ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõîä áàðèìòëàõ ¿íäñýí ä¿ðìèéã áèé áîëãîõ ÿâäàë þì. ¯¿íèéã äàðààõ ¿å øàòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. 1-ðò, îäîî áàéãàà ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí õ¿ðýýíä <ýäèéí çàñãèéí øèéäâýð ãàðãàõ àæèëëàãààã ä¿ðýìëýõ> õàíäëàãûã àêàäåìèê áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí õÿíàëòûí ò¿âøèíä á¿ðä¿¿ëýõ. 2-ðò, Ñýòãýëãýý, ñî¸ëûí ìåõàíèçì ¿ð íºëºº áàãàòàé áàéãàà ó÷ðààñ õóóëü ç¿éí ìåõàíèçì á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. Òîäðóóëáàë, ¯íäñýí õóóëèéã ýäèéí çàñãèéí øèéäâýð ãàðãàëòûí ä¿ðýì òàëààñ íü ñóäàëæ ¿íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí àñóóäëûã àâ÷ õýëýëöýõ31 íü ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ãîë àðãà çàì áàéæ áîëíî. Ýíý õ¿ðýýíä 1-ðò, ¿íäýñíèé áàÿëãèéã õ¿í àì, íèéãìèéí á¿ëýã áîëîí ºíºº áà õîé÷ ¿åèéíõýíä øóäàðãà, òýíöâýðòýé õóâààðèëàõ; òºñâèéí õºðºíãèéã çºâõºí íèéòèéí çîðèëãîîð á¿ðä¿¿ëýõ, çàðöóóëàõ çýðýã ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí ñóóðü çàð÷ìóóäûã ¯íäñýí õóóëüä òóñãàæ, ìàòåðèàëëàã õÿçãààðëàëò òîãòîîõ, 2-ðò óëñûí ºðèéí õýìæýý, òºñâèéí àëäàãäëûã õÿçãààðëàñàí òîîí õÿçãààðëàëòûã ¯íäñýí õóóëèàð òîäîðõîéëîõ, òîìîîõîí øèéäâýð ãàðãàõàä äèéëýíõ îëîíõèéí ñàíàë àâàõ ïðîöåäóðûí õÿçãààðëàëòûã íàðèéâ÷ëàí òóñãàõ àñóóäëûã öààøèä ýðõ ç¿é, ýäèéí çàñãèéí òàëààñ íü ñóäëàõ øààðäëàãàòàé.

¿çäýã. Òýãýõëýýð ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëòèéã ÓÈÕ, ÇÃ-èéí á¿ðýí ýðõýä õÿçãààðëàëò áîëãîæ ¯íäñýí õóóëèàð çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé.30 Äýýðõýýñ ¿çâýë, ºíººãèéí ýðõ ç¿éí îð÷íû õ¿ðýýíä õèéãäýæ áàéãàà ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí óëìààñ óëñûí ºð, òºñâèéí àëäàãäàë õóóëèéí õÿçãààðëàëòààñ äàâæ, ýäèéí çàñàã á¿õýëäýý õÿìðàëä ºðòñºí ¿ð äàãàâàð ¿¿ñýæ áàéíà. Ä¯ÃÍÝËÒ, ÑÀÍÀË Ä¿ãíýëò. Ìîíãîë Óëñàä ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ ä¿ðìèéã åðäèéí õóóëèéí ò¿âøèíä òîäîðõîé õýìæýýãýýð çîõèöóóëñàí áîëîâ÷ òýäãýýðèéí õýðýãæèëò õàíãàëòã¿é, ¿ð íºëººã¿é áàéíà. ¯íäñýí õóóëèàð òîãòîîæ, õÿçãààðëàæ áàéõ ¸ñòîé ñóóðü àñóóäëûã èéíõ¿¿ óëñ òºð÷äèéí ýðõ ìýäýëä ÿìàð íýãýí õÿçãààðëàëòã¿éãýýð øèëæ¿¿ëñíèé óëìààñ ýäèéí çàñàã õÿìðàëä ºðòºæ, òºñâèéí çàðëàãà, óëñûí ºðèéí õýìæýý õýò èõ áîëæ áàéíà. Èéìä <óëñ òºð÷äèéí øèéäâýð ãàðãàõ àæèëëàãààíû ä¿ðìèéã> ¿íäñýí õóóëèàð òîãòîîõ ¸ñòîé ãýñýí ¯ÕÝÇèéí îíîëûí ¿çýë áàðèìòëàë, áóñàä óëñûí òóðøëàãà ìàíàé óëñûí ýðõ ç¿é, ýäèéí çàñàã, óëñ òºðä ¿¿ññýí äýýðõ àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõ àðãà çàì áàéæ áîëîõ þì.

Үндэслэлүүд 1. Эдийн засгийн бодлогыг тодорхойлоход баримтлах зарчим, дүрэм журам нь өөрөө үндсэн хуулиар зохицуулагдах суурь харилцаа юм, (2) Уг асуудлыг ердийн хуулиар зохицуулах нь УИХ-ыг хязгаарлах бодит үр нөлөөгүй байдаг, (3) Үндсэн хууль улс төрчдөд хариуцлага хүлээлгэх бодит шалгуур болдог, (4) Үндсэн хууль нь Үндсэн хуулийн шүүхийн хяналтад байдаг, (5) Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахад тусгай журам шаардагддаг.

30

Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийн 5.2.2 дахь заалтаар ҮХ-ийн 25, 38 дугаар зүйлд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахыг хориглоогүй.

31

63


2015 ¹1 (51)

Ñóäàëãààíû òîéì

Õàâñðàëò

ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÀÕÜ ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÐÛÃ ÝÌÕËÝÍ ÁÀÉÃÓÓËÀÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀÃ ÁÎËÎÂÑÐÎÍÃÓÉ ÁÎËÃÎÕ ÍÜ1

¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñãèéí çîõèöóóëàëò /Á¿òöèéí õàðüöóóëàëò/ Óëñ

Оí

Á¿ëýã

Á¿ëãèéí íýð

Ç¿éë

1.

Ãåðìàí

1949

10

Ñàíõ¿¿

104a-115

2.

Ýíýòõýã

1949

12

3.

ßïîí

1949

7

Ñàíõ¿¿, ºì÷ õºðºíãº, ãýðýý, íýõýìæëýë Ñàíõ¿¿

264-300 äóãààð ç¿éë 83-91

4.

Ñîëîíãîñ2

1948

¯íäýñíèé àññåìáëåé “Ýäèéí çàñàã”

54-59 119-127

5.

Èòàëè

1947

3 õýñýã

Ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà

35-47

6.

Èñïàíè

1978

7

Ýäèéí çàñàã áà Ñàíõ¿¿

128-136

7.

Áåëüãè

1994

5 õýñýã

Ñàíõ¿¿ãèéí òóõàé

ãèø¿¿äèéíõýý îëîíõè (öààøèä “åðäèéí îëîíõ” ãýõ)-ûí ñàíàëààð øèéäâýðëýäýã. Øèíýýð òîìèëîãäñîí Åðºíõèé ñàéä Åðºíõèéëºã÷òýé çºâøèëöºæ òàíõèìûíõàà á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿íèé ñàíàëàà ÓÈÕ ðóó îðóóëæ áàòëóóëäàã. ÓÈÕ Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿äèéã Åðºíõèé ñàéäûí ºðãºí ìýä¿¿ëñíýýð õ¿í íýã á¿ðýýð õýëýëöýæ òîìèëîõ, îãöðóóëàõ áºãººä èéíõ¿¿ òîìèëîõ, îãöðóóëàõààñ òàòãàëçàæ áîëäîã. Ìºí, ÓÈÕ íü Çàñãèéí ãàçàð òºäèéã¿é õóâü ñàéäûã åðäèéí îëîíõèéí ñàíàëààð îãöðóóëàõ á¿ðýí ýðõòýé. Ìîíãîë Óëñàä Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ, îãöðóóëàõòàé õîëáîîòîé õýä õýäýí òóëãàìäñàí àñóóäàë áàéíà. ÓÈÕ äàõü îëîíõè ýñõ¿ë çºâøèëöëººñ íýð äýâø¿¿ëñýí õ¿íèéã ÓÈÕ ðóó îðóóëàõ ¿¿ðãèéã Åðºíõèéëºã÷èä ºãñºí, ýíý íýð äýâøèã÷ ÓÈÕ-ûí äýìæëýã àâ÷ ÷àäàõã¿é áîë ººð õ¿íèéã õýí ÿìàð õóãàöààíä õýäýí óäàà íýð äýâø¿¿ëýõ òàëààðõ òîäîðõîé çîõèöóóëàëò áàéõã¿é, Åðºíõèé ñàéäûã òîìèëîõ ñàíàëûã ÓÈÕ øèéäâýðëýæ ÷àäàõã¿é áîë 45 õîíîãèéí äîòîð ÓÈÕûã òàðààíà ãýæ çààñàí áîëîâ÷ ýíý õóãàöàà õýçýýíýýñ ýõëýí òîîëîãäîæ ÿàæ õýðýãæèõ íü îéëãîìæã¿é áàéãàà íü Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãààã ãàöààíä îðóóëàõ, öàã õóãàöàà àëäóóëàõ ýðñäýë ¿¿ñãýæ áàéíà. Ìºí, Åðºíõèé ñàéäûí òîìèëãîîã íóóö ñàíàë õóðààëòààð åðäèéí îëîíõèéí ñàíàëààð øèéäýæ áàéãàà íü ÓÈÕûí õ¿÷òýé äýìæëýãã¿é Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãäàõ íºõöºë áîëæ áàéãàà áºãººä ÓÈÕ-ààñ Åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîõ áèø òîìèëæ áàéãàà íü îëîí óëñàä áàéõã¿é æèøèã áîëæýý. Ò¿¿í÷ëýí, Åðºíõèé ñàéä Åðºíõèéëºã÷èéí çºâøèëöºë áîëîí ÓÈÕ-ûí çºâøººðºëã¿éãýýð ººðèéí òàíõèìûí

1

ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí áàãø, õóóëü ç¿éí äîêòîð Î.Ìºíõñàéõàí

A. Îðøèë 8.

Ôèíëàíä3

1999

7

Òºðèéí ñàíõ¿¿

81-92

9.

Ã¿ðæ4

1995

6

Òºðèéí ñàíõ¿¿ áà õÿíàëò øàëãàëò

92-97

10.

Èçðàéë5

1975

Òºðèéí ýäèéí çàñàã

Áèå äààñàí õóóëü

11.

Óçáåêñòàí

1991

12

53-55

12.

Ïîëüø6

1997

25 10

Íèéãìèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñ Ñàíõ¿¿ áà çýýë Íèéòèéí ñàíõ¿¿

122-124 216-227

13.

Óíãàð

2011

Íèéòèéí ñàíõ¿¿

36-44

Т. Доохүү, Ч. Энхбаатар, Гадаад орнуудын Үндсэн хуулийн эрх зүй. Тусгай анги, УБ., 2009, 24-р тал http://www.knesset.gov.il/laws/special/eng/basic6 _eng.htm 6 Бүгд Найрамдах Польш Улсын Үндсэн хууль, Орчуулагч: Б. Лхагважав, Ж. Алтангэрэл, хуудас 49-52 http://www.sejm.gov.pl/prawo/konst/angielski/kon1.htm 4

http://www.businessinsider.com/spain-gets-balancedbudget-2011-8 2 http://www.ccourt.go.kr/home/att_file/download/ Constitution_of_the_Republic_of_Korea.pdf 3 http://www.finlex.fi/en/laki/kaannokset/1999/en19990731. pdf 1

5

---o0o---

64

1992 îíû Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü (öààøèä “ÌÓ¯Õ” ãýõ)-ààð ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéã Çàñãèéí ãàçàð áîëîí Åðºíõèéëºã÷ õýðýãæ¿¿ëäýã. Åðºíõèé ñàéä Çàñãèéí ãàçðûã óäèðäàæ, òºðèéí õóóëü áèåë¿¿ëýõ àæëûã ÓÈÕûí ºìíº õàðèóöàõ áºãººä Çàñãèéí ãàçàð ¿éë àæèëëàãààãàà ÓÈÕ-ä òàéëàãíàäàã.Çàñãèéí ãàçàð íü àðä ò¿ìíýýñ øóóä ñîíãîãäñîí ÓÈÕ-ààñ ýìõëýí áàéãóóëàãäàæ, ò¿¿íèé èòãýë äýýð òóëãóóðëàí îðøäîã áºãººä ÓÈÕûí îëîíõèéí èòãýëèéã õ¿ëýýæ ÷àäàõã¿é áîë îãöîðäîã. ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëü øèíýýð ÿâàãäñàí ýñõ¿ë Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýí ýðõ äóóñãàâàð áîëñîí òîõèîëäîëä Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãàà ýõýëäýã. ÓÈÕ äàõü îëîíõè íàì, ýâñëýýñ Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëñýí õ¿íèéã Åðºíõèéëºã÷ ÓÈÕ ðóó îðóóëàõ áºãººä ÓÈÕ òóõàéí íýð äýâøèã÷èéã Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëîõ ýñýõèéã õóðàëäààíä îðîëöñîí Шинжлэх ухаан, технологийн сангийн санхүүжилттэй, Улаанбаатар бодлогын судалгааны төвийн захиалгаар гүйцэтгэж буй “Гүйцэтгэх эрх мэдлийн харьцуулсан судалгаа” төслийн хүрээнд зохиогч энэхүү өгүүллийг бичсэн.

1

65


2015 ¹1 (51)

ãèø¿¿äèéã òîìèëîõ, îãöðóóëàõ áîëîìæã¿é, ÓÈÕ Çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã åðäèéí îëîíõèéí ñàíàëààð øèéäâýðëýäýã òºäèéã¿é õ¿ññýí ¿åäýý õóâü ñàéäûã îãöðóóëàõ àñóóäëûã õýëýëöäýã íü Çàñãèéí ãàçðûã á¿õýëä íü, Åðºíõèé ñàéä áîëîí áóñàä ñàéäûã òóñ á¿ðò íü ÓÈÕ-ààñ õýò õàðààò áîëãîæ, ¿ð íºëººòýé, óðò õóãàöààíû áîäëîãûã òóóøòàé õýðýãæ¿¿ëýõ Çàñãèéí ãàçðûí áîëîìæèéã õààæ, ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéã õ¿÷ã¿éä¿¿ëæ áàéíà.2 Ìîíãîë Óëñ íü àðä÷èëñàí óëñóóä äîòîðõ õàìãèéí òîãòâîðã¿é çàñãèéí ãàçàðòàé óëñóóäûí òîîíä áàãòäàã (Õ¿ñíýãò 4-èéã ¿ç). Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ, îãöðóóëàõ àæèëëàãààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ øààðäëàãàòàé ýñýõ õýëýëö¿¿ëýã 2014 îíîîñ èäýâõòýé ºðíºæ áàéíà. ßëàíãóÿà ÓÈÕ-ä ñóóäàë á¿õèé á¿õ íàì ýâñýí Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëñàí ýíý öàã ¿åä çàñàãëàëûí õÿìðàëààñ ãàðàõ, çàñàãëàëûí ¿ð íºëººã ñàéæðóóëàõûí òóëä ÓÈÕ-ààñ ñàéä íàðûã òîìèëîõ, îãöðóóëàõ òóõàé ¯íäñýí õóóëèéí çààëòûã ººð÷ëºõ õýðýãòýé ãýñýí áàéð ñóóðèéã ÓÈÕ-ûí çàðèì ãèø¿¿ä èëýðõèéëæ áàéíà.3 ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëæ 2015 îíû ÓÈÕ-ûí Õàâðûí ÷óóëãàíä ºðãºí áàðèõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñãèéã ÓÈÕûí äàðãà çàõèðàìæ ãàðãàí 2015 îíû 1-ð ñàðûí 13-íû ºäºð áàéãóóëñàí. Óã àæëûí õýñãýýñ òºñëºº ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíä òàíèëöóóëàõ ãýæ áóé ýíý öàã ìº÷èä Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ, îãöðóóëàõ òàëààðõ ¯íäñýí õóóëèéí çîõèöóóëàëòûã ººð÷ëºõ òàëààðõ äýýðõ ñàíàë ¿íäýñëýëòýé ýñýõèéã ñóäëàõ íü ÷óõàë áàéíà. Ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëýëä 21 ¿íäñýí õóóëèéí çîõèöóóëàëòûã õàðüöóóëàí ñóäàëæ,çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãàà õýðõýí ÿâàãääàã

âý, çàñãèéí ãàçðûã õýðõýí òîìèëäîã âý, ñàéä íàðûã òîìèëîõ, îãöðóóëàõ ýðõ ìýäëèéã õýí õýðýãæ¿¿ëäýã âý ãýñýí àñóóëòóóäàä õàðèóëíà. Ýíý ñóäàëãààíä ¿íäýñëýí Ìîíãîë Óëñ çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãààã ãàöààã¿é, øóóðõàé ÿâóóëäàã áîëîõ, Çàñãèéí ãàçðûã ÓÈÕ-ààñ õàðààò áóñ áîëãîõûí òóëä äàðààõ ººð÷ëºëò õèéõ ¸ñòîé ãýñýí áàéð ñóóðèéã ºã¿¿ëýë õàìãààëíà: Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã áèå äààí ñàíàë áîëãîõ ýðõèéã Åðºíõèéëºã÷èä ºãºõ, ÓÈÕ-ûí íèéò ãèø¿¿äèéí îëîíõîîð äýìæèãäñýí õ¿í ñîíãîãäîæ ò¿¿íèéã Åðºíõèéëºã÷ òîìèëîõ, õýðýâ íýð äýâøèã÷ àìæèëò îëîõã¿é áîë äàõèí ñàíàë õóðààëòûã õýðõýí ÿâóóëàõ òàëààð òîäîðõîé çîõèöóóëàõ; Åðºíõèéëºã÷ ÓÈÕ áîëîí Åðºíõèéëºã÷ººñ õàìààðàëã¿éãýýð ñàéä íàðûã òîìèëîõ, îãöðóóëàõ á¿ðýí ýðõòýé áîëîõ, õóâü ñàéäûã îãöðóóëàõ á¿ðýí ýðõèéã ÓÈÕ-ä ºãºõººñ òàòãàëçàõ, Çàñãèéí ãàçàðò á¿õýëä íü èòãýë ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã ÓÈÕ íèéò ãèø¿¿äèéíõýý îëîíõèéí ñàíàëààð øèéäâýðëýäýã áîëîõ. Ñóäàëæ áóé 21 òîãòîëöîîíä ïàðëàìåíòûí àðä÷èëàë òºëºâøñºí óëñóóäààñ ãàäíà 1990-ýýä îíä Ìîíãîëòîé àäèëõàí ñîöèàëèñò òîãòîëöîîíîîñ àðä÷èëàëä øèëæñýí Òºâ áîëîí Ç¿¿í Åâðîïûí óëñóóäûã ñîíãîñîí (Õ¿ñíýãò 4-èéã ¿ç). Èõýíõ ñóäëàà÷èä Ìîíãîë Óëñ ïàðëàìåíòûí çàñàãëàëòàé (ÿëàíãóÿà 2000 îíû íýìýëò ººð÷ëºëò èë¿¿ ïàðëàìåíòûí òàë ðóóãàà áîëñîí) ãýñýí áàéð ñóóðüòàé áàéäàã áîëîâ÷ öººí ýðäýìòýä4 õàãàñ åðºíõèéëºã÷èéí çàñàãëàëòàé ãýäýã. Òèéìýýñ,çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ, îãöðóóëàõ àæèëëàãàà ïàðëàìåíòûí áîëîí õàãàñ åðºíõèéëºã÷èéí çàñàãëàëòàé óëñóóäàä ÿìàð áàéäàã òàëààð ñóäëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çñýí. 21 óëñûí 11 íü Ãåðìàí, Øâåä, ßïîí, Èñïàíè, Óíãàð, Ýñòîí, Áðèòàíè, Áåëüãè, Èòàëè, Ãðåê ãýñýí ïàðëàìåíòûí

УИХ сайдад нэр дэвшигч бүрийг хэлэлцэн томилж, сайдыг огцруулж байгааг бусад судлаачид бас шүүмжилсэн байдаг.Н.Лүндэндорж, Шилжилтийн үе: улс төр, эрх зүйн асуудал (УБ, 2010), 19–20. 3 М.Батчимэг, АН уучлал гуйсантай дүйх эрсдэл хийсэн, 2015.01.12, http://otgonbayar.niitlelch.mn/content/6683. shtml. 2

Robert Elgie, “Up-to-date List of Semi-presidential Countries with Dates,” The Semi-presidential One, accessed March 21, 2015, http://www.semipresidentialism. com/?p=1053.

4

66


çàñàãëàëòàé óëñóóä5 áîë ¿ëäñýí 10 íü Ïîðòóãàëè, Ôèíëÿíä, Ñëîâàê, ×åõ, Ïîëüø, Ðóìûí, Ëèòâà, Áîëãàð, Èðëàíä, Ñëîâåí ãýñýí õàãàñ åðºíõèéëºã÷èéí çàñàãëàëòàé óëñóóä þì.6Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ, îãöðóóëàõ àñóóäàë äýýð çàñàãëàëûí õýëáýðýýñ ¿¿äñýí ã¿íçãèé ÿëãàà òîä õàðàãäàõã¿é áàéíà. Ïàðëàìåíòûí áîëîí õàãàñ åðºíõèéëºã÷èéí àðä÷èëàëä çàñãèéí ãàçàð íü ïàðëàìåíòààñ ¿¿ñýí áèé áîëæ, ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëäýã(¿¿ãýýðýý åðºíõèéëºã÷èéí çàñàãëàëààñ ÿëãààòàé). Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ íü ýäãýýð óëñûí ïàðëàìåíòûí ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýã áºãººä ýíý òàëààðõ çîõèöóóëàëòóóä íü ººð õîîðîíäîî ÿëãààòàé. Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãààíû ÿëãààòàé áîëîí òºñººòýé òàë íü ïàðëàìåíò äàõü çàñãèéí ãàçðûí òîìèëãîîíû ñàíàë õóðààëòààð ãîëëîí òîäîðõîéëîãääîã. Óã ñàíàë õóðààëòûã äàðààõ äîëîîí õýìæýýñýýð çàäëàí øèíæèëæ áîëíî: òºðèéí òýðã¿¿í çàñãèéí ãàçðûã òîìèëäîã óó ýñõ¿ë åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã ñàíàë áîëãîäîã óó (1-ð á¿ëýã); ïàðëàìåíò çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñõ¿ë åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã ñîíãîõûí àëü äýýð ñàíàë õóðààäàã âý (2-ð á¿ëýã); çàñãèéí ãàçðûã òîìèëîõîä ïàðëàìåíò ÿìàð ãîðèì áàðèìòàëäàã âý, ñàíàë õóðààëòûí áîñãî íü õýð ºíäºð âý (3-ð á¿ëýã); ñàíàë õóðààëòûã äàõèõ áîëîìæòîé þó, äàõèñàí ÷ àìæèëò îëîõã¿é áîë ÿìàð ¿ð äàãàâàðò õ¿ðýõ âý (4-ð á¿ëýã); ñàéäûã òîìèëîõ, îãöðóóëàõòàé õîëáîîòîé åðºíõèé ñàéäûí ýðõ ìýäýë ÿìàð áàéäàã âý (5-ð á¿ëýã); ïàðëàìåíò çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã ÿìàð áîñãîîð øèéäâýðëýäýã âý (6-ð á¿ëýã); ïàðëàìåíò õóâü ñàéäàä èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëäýã ¿¿ (7-ð á¿ëýã). ªã¿¿ëýë íü 21 àðä÷èëàëä çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ, îãöðóóëàõ àæèëëàãàà ãýäãýýð äîëîîí õýìæýýñýýð õàðüöóóëàí, Ìîíãîë Óëñ

äàõü Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ, îãöðóóëàõ àæèëëàãààã ýäãýýð õýìæýýñ òóñ á¿ðýýð ¿íýëæ òóëãàìäñàí àñóóäëûã òîäîðõîéëæ, øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã ñàíàë áîëãîíî (Õ¿ñíýãò 1, 2, 3-ûã ¿ç). Ýöýñò íü, Ìîíãîë Óëñûí ºíººãèéí ñîíãóóëèéí òîãòîëöîî íü Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãààã íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëàõûã øààðäàæ áàéãàà ãýäãèéã õàðóóëæ (8-ð á¿ëýã), óã àæèëëàãààíû öºì áîëñîí Åðºíõèé ñàéäûí òîìèëãîîã áîëîâñðîíãóé õî¸ð õóâèëáàðûã òàíèëöóóëæ, òóñ òóñûí äàâóó áîëîí ñóë òàëûã õýëýëöýíý (9-ð á¿ëýã). B. 1.Òºðèéí òýðã¿¿í çàñãèéí ãàçðûã òîìèëîõ ýñõ¿ë åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã ñàíàë áîëãîõ Ïàðëàìåíòûí áîëîí õàãàñ åðºíõèéëºã÷èéí çàñàãëàëòàé èõýíõ óëñàä òºðèéí òýðã¿¿í çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãààã ýõë¿¿ëäýã. Èéíõ¿¿ ýõë¿¿ëýõ õî¸ð ¿íäñýí õýëáýð áàéíà: (1) òºðèéí òýðã¿¿í çàñãèéí ãàçàð (åðºíõèé ñàéä, ñàéä)-ûã òîìèëîõ ýñõ¿ë (2) åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã ñàíàë áîëãîõ á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëäýã áàéíà. Áðèòàíè, Ïîðòóãàëè, Áåëüãè, Èòàëè, Ãðåê, Ñëîâàê, ×åõ, Ïîëüø, Ðóìûí, Ëèòâà ãýñýí óëñóóäàä òºðèéí òýðã¿¿í Åðºíõèé ñàéäûã òîìèëäîã áºãººä äàðàà íü åðºíõèé ñàéäûí ñàíàë áîëãîñîí õ¿ì¿¿ñèéã ñàéäààð òîìèëäîã áàéíà. Ãåðìàí, Ôèíëÿíä, Èñïàíè, Óíãàð, Ýñòîí, Ñëîâåí, Áîëãàð, Ìîíãîë çýðýã óëñóóäàä òºðèéí òýðã¿¿í íü åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã ïàðëàìåíòàä ýõëýýä ñàíàë áîëãîäîã áàéíà. Øâåäýä ïàðëàìåíòûí äàðãà ýíý ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëäýã áîë ßïîí, Èðëàíäàä ïàðëàìåíò äîòðîîñîî åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã ñàíàë áîëãîäîã. Òºðèéí òýðã¿¿í åðºíõèé ñàéäûã òîìèëîõ ýñõ¿ë íýð äýâø¿¿ëýõ á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõýä àëáàí ¸ñíû õÿçãààðëàëò òàâüæ áàéãàà ýñýõýýð òîãòîëöîîíóóäûã õî¸ð àíãèëæ áîëíî: (1) òºðèéí òýðã¿¿íèé ñîíãîëòîîð òîìèëîõ, íýð äýâø¿¿ëýõ, (2) ïàðëàìåíò äàõü

Robert Elgie, “List of Presidential, Parliamentary and Other Countries,” The Semi-presidential One, accessed March 21, 2015, http://www.semipresidentialism.com/?p=195. 6 Elgie, “Up-to-date List of Semi-presidential Countries with Dates.” 5

67


2015 ¹1 (51)

îëîíõè ýñõ¿ë íàìóóäûí çºâøèëöëººð òîìèëîõ, íýð äýâø¿¿ëýõ.

ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãàà äàõü åðºíõèéëºã÷èéí íºëºº íü ¿íäñýí õóóëèéí õýì õýìæýýòýé òýð á¿ð äàâõàöäàãã¿é.9 Òºðèéí òýðã¿¿í íü ïàðëàìåíòûí äýìæëýã àâàõóéö õ¿íèéã íýð äýâø¿¿ëýõèéí òóëä ñîíãóóëèéí ä¿í, ïàðëàìåíò äàõü õ¿÷íèé õàðüöààã õàðàõ, íàìóóäòàé çºâëºëäºõ íü ò¿ãýýìýë áàéäàã. Æèøýýëáýë, Ãåðìàí áîëîí Èðëàíäàä Òºðèéí òýðã¿¿í ººðèéí ñîíãîëòîîð Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëäýã áîëîâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð õóóëü òîãòîîã÷èéí ñàíàëûã õàðãàëçàí ¿çäýã.10 Õýäèéãýýð òºðèéí òýðã¿¿í (Øâåäýä Ïàðëàìåíòûí äàðãà) åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýõäýý ïàðëàìåíò äàõü îëîíõûã áîäèò áàéäàë äýýð õàðãàëçäàã ÷ ãýñýí ïàðëàìåíò äàõü îëîíõè ýñõ¿ë çºâøèëöëèéí ¿ð ä¿íãýýñ ¿ë õàìààðàí åðºíõèé ñàéäàä áèå äààí íýð äýâø¿¿ëýõ á¿ðýí ýðõòýé. Ýíý íü åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéí òàëààð ïàðëàìåíò äàõü îëîíõè ñàíàëàà íýãòãýæ ÷àäàõã¿é ãàöàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëäýã. Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã òºðèéí òýðã¿¿í ñîíãîõ íü “ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäàë ¿¿ñýæ áîëîõ áàéäëûã æóðàìëàæ, ãàöààíä îðîõ ýðñäýëèéã áàãàñãàäàã.”11

(1) Òºðèéí òýðã¿¿íèé ñîíãîëòîîðîî òîìèëîõ, íýð äýâø¿¿ëýõ Òºðèéí òýðã¿¿í ººðèéí ñîíãîëòîîð òîìèëîõ ýñõ¿ë íýð äýâø¿¿ëýõ ýðõòýé 16òîãòîëöîî áàéíà. Ãåðìàí, Áðèòàíè, Áåëüãè, Èòàëè, Óíãàð, Ýñòîí, Ñëîâàê, Ëèòâà, ×åõ, Ïîëüø ãýñýí 10 óëñûí ¿íäñýí õóóëüä çààñíààð åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã ñîíãîõ åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãîëòîä àëáàí ¸ñíû õÿçãààðëàëò òàâüäàãã¿é áàéíà. Õàðèí, Øâåäýä ïàðëàìåíòûí äàðãà (ñïèêåð) íü ººðºº Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëäýã áàéíà. Ôèíëÿíä, Èñïàíè, Ïîðòóãàë, Ðóìûí, Ñëîâåíèä òºðèéí òýðã¿¿í ïàðëàìåíòûí á¿ëã¿¿äòýé çºâëºëäñºíèé äàðàà åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýõ ¸ñòîé ÷ ïàðëàìåíòûí á¿ëãèéí çºâøèëöºëä çààâàë çàõèðàõ àëáàã¿é. Õýäèéãýýð ¿íäñýí õóóëèàð åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýõ ýñõ¿ë òîìèëîõ áèå äààñàí á¿ðýí ýðõèéã òºðèéí òýðã¿¿íä ºãñºí áàéäàã ÷ òºðèéí òýðã¿¿íèé ýíý ýðõ ìýäýë áîäèò áàéäàë äýýð õÿçãààðëàãäñàí áàéäàã. Ïàðëàìåíòûí õààíò çàñàãòàé óëñóóäàä çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í, ãèø¿¿íèéã òîìèëîõ, ÷ºëººëºõ ýðõ ìýäëèéã ¿íäñýí õóóëèéí äàãóó õààí õýðýãæ¿¿ëäýã. Ãýâ÷, ïðàêòèêò àðä÷èëëûí õýì õýìæýý íü åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýõ ýðõ ìýäëýý ýðõ áàðèã÷ íàì (íàìóóä)-ûí ëèäåð (ëèäåð¿¿ä)-ò øèëæ¿¿ëýõýä õààíûã õ¿ðãýäýã.7 Ãýõäýý, çàðèì õÿìðàëòàé ¿åä õààí áîäèò ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íü áèé. Æèøýýëáýë, “Ñ¿¿ëèéí 70 æèëèéí òóðø Èõ Áðèòàíè ò¿¿õýíä ÿìàð ÷ íàì îëîíõè áîëæ ÷àäààã¿é ýñâýë îëîíõè áîëñîí íàì òýðã¿¿íýý ñîíãîæ ÷àäààã¿é òîõèîëäîëä õààí Åðºíõèé ñàéäûã áèå äààí òîìèëñîí òîõèîëäîë 4 óäàà ãàðñàí.”8 Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ (öààøèä “ÁÍÓ” ãýõ)-ûí õóâüä ÷ çàñãèéí

(2) Ïàðëàìåíò äàõü îëîíõè ýñõ¿ë íàìóóäûí çºâøèëöëèéí äàãóó òîìèëîõ, íýð äýâø¿¿ëýõ Çºâõºí ïàðëàìåíò äàõü îëîíõè ýñõ¿ë çºâøèëöºëä ¿íäýñëýí åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýõèéã åðºíõèéëºã÷èä çºâøººðäºã ãóðâàí óëñ áàéíà. Ãðåê, Áîëãàð, Ìîíãîëä åðºíõèéëºã÷ ïàðëàìåíòàä îëîíõè áîëñîí íàì (íàìóóä)-ûí ñàíàë áîëãîñíîîð Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýõ ¸ñòîé, õàðèí åðºíõèé ñàéäàä áèå äààí íýð äýâø¿¿ëýõ ýðõã¿é áàéäàã. Åðºíõèéëºã÷ íü åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýõäýý ïàðëàìåíò äàõü Winter, “The Role of Parliament in Government Formation and Resignation,” 123. 10 Мөн тэнд, 126. 11 Ben Seyd, “Coalition Government in Britain: Lessons from Overseas” (The Nuffield Foundation, January 2002), 43, http://www.ucl.ac.uk/spp/publications/unit-publications/84. pdf. 9

Lieven De Winter, “The Role of Parliament in Government Formation and Resignation,” Parliaments and Majority Rule in Western Europe, 1995, 123. 8 Д.Лүндээжанцан, Монгол Улс дахь төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт, 2 дахь хэвлэл (УБ: Адмон Принт, 2014), 186. 7

68


2000 îíû íýìýëò ººð÷ëºëòººð ÌÓ¯Õ-èéí 33-ð ç¿éëèéí 1.2-ò çààñàí Åðºíõèéëºã÷èéí çºâøèëöºõ á¿ðýí ýðõèéã õàñàæ, ÓÈÕ äàõü îëîíõè Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëñýí õ¿íýý Åðºíõèéëºã÷ººð äàìæóóëàí ÓÈÕ ðóó îðóóëàõ áîëîìæèéã íýýñýí: Åðºíõèéëºã÷ “[1] Óëñûí Èõ Õóðàëä îëîíõè ñóóäàë àâñàí íàì, ýâñëýýñ íýð äýâø¿¿ëñýí õ¿íèéã; [2] àëü ÷ íàì, ýâñýë îëîíõèéí ñóóäàë àâààã¿é áîë õàìãèéí îëîí ñóóäàë àâñàí íàì, ýâñýë áóñàä íàì, ýâñýëòýé çºâøèëöºí íýð äýâø¿¿ëñýí õ¿íèéã; [3] õýðýâ õàìãèéí îëîí ñóóäàë àâñàí íàì, ýâñýë áóñàä íàì, ýâñýëòýé çºâøèëöºæ Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëæ ÷àäààã¿é áîë Óëñûí Èõ Õóðàëä ñóóäàë àâñàí íàì, ýâñýë çºâøèëöºí îëîíõèîðîî íýð äýâø¿¿ëñýí õ¿íèéã Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëîõ ñàíàëûã òàâ õîíîãèéí äîòîð Óëñûí Èõ Õóðàëä îðóóëàõ” á¿ðýí ýðõòýé.Ýíý çààëòàä Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã ãóðâàí ÿíçààð òîäðóóëæ áîëîõîîð çààñàí áºãººä ýõíèé õî¸ð íü ïðàêòèêò õýðýãæñýí áîë ñ¿¿ëèéíõ íü õýðýãæýýã¿é áàéíà. Æèøýýëáýë, 2008 îíä ÌÀÕÍ ÓÈÕ-ûí 76 ñóóäëûí 46-ã àâ÷ Ñ.Áàÿðûã Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëñýí. 2004 îíä ÌÀÕÍ 36, Ýõ îðîí-Àðä÷èëàë ýâñýë 36 (34) ñóóäàë ñóóäàë àâ÷ àëü íü ÷ ÓÈÕ-ûí îëîíõè ñóóäëûã àâ÷ ÷àäààã¿é áîëîâ÷ õàìãèéí îëîí ñóóäàëòàé íàì, ýâñýë áîëîõ õóâüäàà çºâøèëöºæ Ö.Ýëáýãäîðæèéã Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëñýí. Ìºí, 2012 îíû ñîíãóóëèàð àëü ÷ íàì ÓÈÕûí íèéò ñóóäëûí îëîíõûã àâñàí íàì áàéõã¿é áîëîâ÷ Àðä÷èëñàí íàì õàìãèéí îëîí ñóóäàë àâñàí ó÷ðààñ 2012 îíä Øóäàðãà ¸ñ ýñâýë (ÌÀÕÍ áîëîí Ì¯ÀÍ), ÈÇÍ-òàé çºâøèëöºæ Åðºíõèé ñàéäàä Í.Àëòàíõóÿãèéã íýð äýâø¿¿ëñýí, 2014 îíä ÌÀÍ, Øóäàðãà ¸ñ ýñâýë (ÌÀÕÍ áîëîí Ì¯ÀÍ), ÈÇÍ-òàé çºâøèëöºæ Åðºíõèé ñàéäàä ×.Ñàéõàíáèëýãèéã íýð äýâø¿¿ëñýí. Õýðýâ ÓÈÕ-ä õàìãèéí îëîí ñóóäàë àâñàí íàì, ýâñýë áóñàä íàì, ýâñýëòýé çºâøèëöºí Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëæ ÷àäààã¿é áîë ÓÈÕ äàõü àëü ÷ íàì, ýâñýë çºâøèëöºæ

îëîíõèéí ñàíàëä çàõèðàãäàõ ¸ñòîé ó÷ðààñ èë¿¿ áýëãý òýìäãèéí øèíæòýé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã çºâõºí ïàðëàìåíòàä îëîíõè áîëñîí íàì ýñõ¿ë íàìóóä çºâøèëöºæ íýð äýâø¿¿ëýõ íü çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãààã ãàöààíä îðóóëàõ ýðñäýëèéã äàãóóëäàã. Àëü íýã íàì ïàðëàìåíòûí ñóóäëûí òàëààñ èë¿¿ õóâèéã àâñàí ¿åä òóõàéí íàìààñ åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýõ íü òîäîðõîé ó÷ðààñ íýð äýâø¿¿ëýõ àñóóäàë õÿëáàð øèéäâýðëýõ òàëòàé ÷ çàðèìäàà îëîíõè áîëñîí íàì ÷ åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýõ àñóóäàë äýýð îéëãîëöîæ ÷àäàõã¿é áîëäîã (äýýð äóðäñàí Áðèòàíèéí æèøýý). Ìºí, ïàðëàìåíòàä àëü ÷ íàì îëîíõè áîëîîã¿é òîõèîëäîëä ïàðëàìåíò äàõü íàìóóä õîîðîíäûí çºâøèëöºë ¿ð ä¿íä õ¿ðýýã¿éí óëìààñ åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã ñàíàë áîëãîæ ÷àäàõã¿é áàéäàëä îðîõ áîëîìæòîé. Ìîíãîë óëñ 1992 îíû ÌÓ¯Õ-èéí 33-ð ç¿éëèéí 1.2-ò Åðºíõèéëºã÷ “Óëñûí Èõ Õóðàëä îëîíõè ñóóäàë àâñàí íàìòàé, àëü ÷ íàì îëîíõèéí ñóóäàë àâààã¿é áîë Óëñûí Èõ Õóðàëä ñóóäàë àâñàí íàìóóäòàé çºâøèëöºí íýã äýâø¿¿ëñýí õ¿íèéã Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëîõ ñàíàë, ò¿¿í÷ëýí Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõ ñàíàëûã Óëñûí Èõ Õóðàëä îðóóëàõ” á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëíý ãýñýí çààëò áàéñàí. Ýíý çààëòàä áóé çºâøèëöºë íü “òîõèðîëöîî” ãýñýí óòãààð îéëãîãäîæ áàéñàí ó÷ðààñ Åðºíõèéëºã÷ Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéí òàëààð ÓÈÕ äàõü îëîíõè ñóóäàë àâñàí íàì ýñõ¿ë íàìóóäòàé òîõèðîëöîõ, ýäãýýð íàìûí ñàíàëààñ ¿çýìæýýðýý òàòãàëçàõ áîëîìæòîé áàéñàí. Æèøýýëáýë, Åðºíõèéëºã÷ Í.Áàãàáàíäè 19981999 îíû õîîðîíä ÓÈÕ äàõü îëîíõè ñóóäàë àâñàí (76-ààñ 50 ñóóäàë àâñàí) ¯íäýñíèé àðä÷èëñàí íàì áîëîí Ñîöèàë-äåìîêðàò íàìûí Àðä÷èëñàí õîëáîî ýâñëýýñ Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëñýí Ã.Ãàíõóÿã, Ä.Ãàíáîëä íàðûí íýðèéã óäàà äàðàà áóöààæ áàéñàí.

69


2015 ¹1 (51)

îëîíõîîðîî íýð äýâø¿¿ëýõ áîëîìæ íýýãääýã. Ýíý òîõèîëäîëä õàìãèéí îëîí ñóóäàë àâñàí íàìààñ áóñàä íàì, ýâñýë õîîðîíäîî çºâøèëöºæ Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëæ áîëíî. 2000 îíîîñ õîéø èéì òîõèîëäîë ãàðààã¿é áàéíà. 2000 îíû íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã äàðààõ áàéäëààð ø¿¿ìæèëäýã: “Åðºíõèéëºã÷ õèéäýã çàðèì àæèë, øèéääýã àñóóäëûã íàìòàé óðüä÷èëàí çºâøèëöºõ õàñàæ çàð÷ìûã ãóéâóóëñàí. Òýðýýð çºâõºí íàìóóäûí õ¿ñýë çîðèãò çàõèðàãäàõ áîëñíîîð, áîëçîøã¿é õóéâàëäààí ãàð÷, á¿ëãèéí ñîíèðõëûã Òºðèéí òýðã¿¿íä òóëãàõ ñóâàã íýýãäýâ.”12 Áóñàä ñóäëàà÷èä ¿¿íòýé ñàíàë íýã áèø áàéäàã: Åðºíõèéëºã÷ Í.Áàãàáàíäè ýâñëèéí Çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿íä íýð äýâøèã÷èéã óäàà äàðàà òîìèëîõîîñ òàòãàëçñàí áàéäëûã çàëðóóëàõ çîðèëãîîð Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýõ òàëààð Åðºíõèéëºã÷òýé çºâøèëöºõ á¿ðýí ýðõèéã 33.2 äóãààð ç¿éëýýñ õàññàíààð ýíý àñóóäàëä Åðºíõèéëºã÷ ¿çýìæýýðýý õàíäàõ áàéäëûã çîãñîîñîí áàéíà. Óã íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí äàãóó Åðºíõèéëºã÷èéí ýðõ íü ¿¿ðýã áîëîí õóâèð÷, Åðºíõèéëºã÷ îëîíõèîñ íýð äýâø¿¿ëñýí õ¿íèéã Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëîõ ñàíàëûã òàâ õîíîãèéí äîòîð Óëñûí Èõ Õóðàëä îðóóëàõààð çîõèöóóëæýý.13 2000 îíû íýìýëò ººð÷ëºëò íü àðä÷èëñàí ñîíãóóëèàð áèé áîëñîí ïàðëàìåíòûí îëîíõîîñ Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýõýä Åðºíõèéëºã÷èéí ç¿ãýýñ ¿çýìæýýðýý ñààä ó÷ðóóëæ áàéñàí ÿâäëûã òàñëàí çîãñîîæ ïàðëàìåíòûí îëîíõîä íýð äýâø¿¿ëýõ ýðõ ìýäëèéã ºãñíººðºº ïàðëàìåíòûí çàñàãëàëûí øèíæèéã íýìýãä¿¿ëñýí à÷ õîëáîãäîëòîé. Ìºí, Åðºíõèéëºã÷

çºâõºí ÓÈÕ äàõü íàì, ýâñëýýñ ãàð÷ èðñýí õ¿íèéã Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëóóëàõ ñàíàëûã ÓÈÕ-ä îðóóëàõ á¿ðýí ýðõòýé áàéãàà íü Åðºíõèéëºã÷ººñ îðóóëæ áàéãàà íýð äýâøèã÷ ÓÈÕ-ûí îëîíõèéí äýìæëýã àâàõ óðüäà÷ íºõöºë áîëñîí. Òèéì ÷ ó÷ðààñ, 2000 îíîîñ õîéø 2015 îí õ¿ðòýë Åðºíõèéëºã÷ ÓÈÕ äàõü îëîíõîîñ ãàð÷ èðñýí õ¿íèéã Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëîõ ñàíàëûã ÓÈÕ ðóó òàòãàëçàëã¿éãýýð îðóóëæ áàéñàí òºäèéã¿é ÓÈÕ ò¿¿íèéã Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëæ èðñýí. Åðºíõèéëºã÷ ÓÈÕ äàõü îëîíõè íàì, ýâñëýýñ ãàð÷ èðñýí õ¿íèéã Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëóóëàõ ñàíàëûã ÓÈÕ ðóó îðóóëíà ãýæ 2000 îíû íýìýëò ººð÷ëºëòèéã îéëãîæ èðñýí. Ãýõäýý, îäîîãèéí çîõèöóóëàëòûã òîäîðõîé áîëãîõã¿é áîë èðýýä¿éä õî¸ð àñóóäàë ¿¿ñýõ áîëîìæòîé. Íýãä, Åðºíõèéëºã÷ ÓÈÕ äàõü íàì, ýâñëýýñ ãàð÷ èðñýí õ¿íèéã Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëóóëàõ ñàíàëûã ÓÈÕ-ä îðóóëàõã¿é áàéæ áîëîõ ýñýõ íü òîäîðõîéã¿é. Îëîíõîîñ íýð äýâø¿¿ëñýí õ¿íèéã Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëîõ ñàíàëûã òàâ õîíîãèéí äîòîð ÓÈÕ-ä îðóóëàõ àñóóäàë íü Åðºíõèéëºã÷èéí á¿ðýí ýðõýä õàìààð÷ áàéíà. Åðºíõèéëºã÷èéí á¿ðýí ýðõ ãýäýãò õóóëüä õîðèã òàâèõ, óó÷ëàë ¿ç¿¿ëýõ çýðãèéã áàãòààñàí áàéõ áºãººä ýäãýýðèéã Åðºíõèéëºã÷ çààâàë áèø ñîíãîëòîîðîî õèéíý ãýñýí óòãûã èëýðõèéëäýã. Òèéìýýñ, Åðºíõèé ñàéäàä òîìèëîõ ñàíàëûã òàâ õîíîãèéí äîòîð îðóóëàõ íü Åðºíõèéëºã÷èéí ¿¿ðýã ãýæ øóóä îéëãîãäîõã¿é áàéõ áîëîìæòîé. Åðºíõèéëºã÷ óã ñàíàëûã ÓÈÕ ðóó òàâ õîíîã äîòîð îðóóëàëã¿é óäààøðóóëàõ ýñõ¿ë åðººñºº îðóóëàõã¿é ãàöàà ¿¿ñãýõ áîë ÿàõ âý ãýäýã òàëààð çîõèöóóëàëò áàéõã¿é áàéíà. ÓÈÕ äàõü îëîíõè áèå äààãààð Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýõ òàëààð ¯íäñýí õóóëüä çààãààã¿é. Ýíý çîõèöóóëàëòã¿é áàéäàë íü Åðºíõèé ñàéäàä õýíèéã íýð äýâø¿¿ëýõ âý ãýäýãò íºëººëºõ áîëîìæèéã Åðºíõèéëºã÷èä îëãîæ áîëçîøã¿é. Õî¸ðò, ÓÈÕ-ä àëü ÷ íàì, ýâñýë îëîíõèéí ñóóäàë àâààã¿é áºãººä

Б.Чимид, Төр, нам, эрх зүйн шинэтгэлийн эгзэгтэйасуудал: Хоёрдугаар дэвтэр (УБ: Адмон Принт, 2008), 197. 13 Ч.Энхбаатар нар, Монгол Улсад ардчиллыг бэхжүүлэхэд Үндсэн хуулийн гүйцэтгэсэн үүрэг: дүн шинжилгээний тайлан (УБ: Монгол Улсын Их Хурал, Нэгдсэн Үндэсний байгууллагын Хөгжлийн хөтөлбөр, 2014), 22. 12

70


çºâøººðºõ ýñýõèéã øèéäâýðëýäýã (Õ¿ñíýãò 1-èéã ¿ç). Áðèòàíè, Ïîðòóãàë, Ñëîâàê, Ðóìûí, Ëèòâà ãýñýí 5 óëñàä òîìèëîãäñîí çàñãèéí ãàçðûí õºòºëáºð äýýð ñàíàë õóðààäàã áîë Èòàëè, Ãðåê, ×åõ, Ïîëüø ãýñýí 4 óëñàä òîìèëîãäñîí çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íä á¿õýëä íü èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõýýð ñàíàë õóðààäàã. Áåëüãèä çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿í áîëîí õºòºëáºð äýýð ñàíàë õóðààäàã. Ýäãýýð óëñóóä ñàíàë õóðààõ àñóóäëààðàà ººð õîîðîíäîî ÿëãààòàé ìýò áîëîâ÷ åðºíõèéäºº íýãýíò òîìèëîãäñîí çàñãèéí ãàçàðò á¿õýëä íü èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ñàíàë õóðààëò õèéäýã. Áðèòàíèä Õàòàí õààí åðºíõèé ñàéäûã òîìèëäîã áºãººä Åðºíõèé ñàéäûí ñîíãîñîí õ¿íèéã ñàéäààð òîìèëäîã. Øèíý çàñãèéí ãàçàð òîìèëîãäñîíû äàðàà Íèéòèéí òàíõèì íü Õàòàí õààíû èëòãýëèéã õýëýëöýæ, Çàñãèéí ãàçàðò á¿õýëä íü èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõýýð ñàíàë õóðààäàã áàéíà.1924 îíä Íèéòèéí òàíõèì èéì ñàíàë õóðààëò õèéõäýý Çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýýã¿é áºãººä ¿¿íýýñ áîëæ øèíýõýí òîìèëîãäñîí Åðºíõèé ñàéä, ò¿¿íèé Çàñãèéí ãàçàð äàðóé îãöîð÷ áàéæýý.15

õàìãèéí îëîí ñóóäàë àâñàí íàì, ýñâýë (ýñõ¿ë àëü ÷ íàì, ýâñýë) áóñàä íàì, ýâñýëòýé çºâøèëöºæ îëîíõîîðîî Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áîë çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëæ ÷àäàõã¿é ãàöàà ¿¿ñýõ áîëîìæòîé áàéíà. Ìºí, îëîíõè áîëñîí íàì ÷ Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã òîäðóóëæ ÷àäàõã¿é áàéäàëä îðæ áîëíî. ªºðºº ìýäýýä Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýõ ýðõ ìýäýë Åðºíõèéëºã÷èä áàéõã¿é. C. 2.Ïàðëàìåíòûí ñàíàë õóðààëò: çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñõ¿ë åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã ñîíãîõ Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àëü ¿å øàòàíä ïàðëàìåíò îðîëöîæ ò¿¿íèéã òîìèëîõòîé õîëáîîòîé ñàíàë õóðààëò ÿâóóëæ áàéíà âý ãýäãýýð íü çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãààã ×èáàá, Ìàðòèí, Ðàø íàð õî¸ð àíãèëñàí: (1) ïàðëàìåíò òîìèëîãäñîí çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõ; (2) ïàðëàìåíò åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîõ.14 (1) Ïàðëàìåíò òîìèëîãäñîí çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõ Ýíý ºã¿¿ëëèéí 1-ð á¿ëýãò áè÷ñýí÷ëýí çàðèì òîãòîëöîîíä òºðèéí òýðã¿¿í åðºíõèé ñàéäûã òîìèëæ, óã åðºíõèé ñàéäûí ñàíàë áîëãîñíîîð áóñàä ñàéäóóäûã òîìèëäîã. Ýäãýýð óëñóóäàä ïàðëàìåíò íü òºðèéí òýðã¿¿íèé íýãýíò òîìèëñîí çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ ñàíàë õóðààäàã áàéíà. ªºðººð õýëáýë, ïàðëàìåíò çàñãèéí ãàçðûã çºâõºí õ¿ëýýí çºâøººðºõ ýñõ¿ë òàòãàëçàõ á¿ðýí ýðõèéã ýäýëäýã. Òîìèëãîîíû ñàíàë õóðààëò õèéäýã 21 òîãòîëöîîíû 10-ä ïàðëàìåíò çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ñàíàë õóðààõ çàìààð ò¿¿íèéã õ¿ëýýí

2.Ïàðëàìåíò åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîõ 11 óëñàä ïàðëàìåíò åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷äèéí àëü íýãèéã åðºíõèé ñàéäààð ñîíãîäîã áàéíà (Õ¿ñíýãò 2, 3-ûã ¿ç). Ãåðìàí, Ôèíëÿíä, Èñïàíè, Èðëàíä, Óíãàð, Ýñòîí, Ñëîâåí, Ìîíãîëä åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàë áîëãîñîí íýð äýâøèã÷ äýýð ñàíàë õóðààæ åðºíõèé ñàéäààð ñîíãîõ ýñýõèéã ïàðëàìåíò øèéääýã áîë Øâåäýä Ïàðëàìåíòûí äàðãà, ßïîíä Ïàðëàìåíò äîòðîîñîî íýð äýâø¿¿ëñýí õ¿íèéã òóñ òóñ Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëîõ ýñýõèéã ïàðëàìåíò øèéääýã. Ýäãýýð óëñàä ïàðëàìåíò åðºíõèé Jose Antonio Cheibub, Shane Martin, and Bjorn Erik Rasch, “To Invest or Not to Invest? Modes of Government Selection in Parliamentary Democracies and Their Origins” (“The Evolution of Parliamentarism and Its Political Consequences” ECPR Joint Sessions, Salamanca, Spain, Arile -15 2014), 3, http://www.sv.uio.no/isv/english/research/ projects/evolution-parliamentarism/events/seminars/ecprsalamanca-cheibub_martin_rasch.pdf.

15

Jose Antonio Cheibub, Shane Martin, and Bjorn Erik Rasch, “The Investiture Vote and the Formation of Minority Parliamentary Governments” (Workshop, The Importance of Constitutions: Parliamentarism, Representation and Voting Rights, Istanbul Turkey, October 23-25, 2-13), 11–13, http:// www.sv.uio.no/isv/english/research/projects/evolutionparliamentarism/events/seminars/istanbul-cheibub-martinrasch.pdf.

14

71


2015 ¹1 (51)

ñàéäàä íýð äýâøèã÷ äýýð ãîëëîí ñàíàë õóðààäàã. Õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà õèéæ áóé 21 ¿íäñýí õóóëèàñ íàéì (Ãåðìàí, Ôèíëÿíä, Øâåä, ßïîí, Èðëàíä, Ñëîâåí, Ìîíãîë)-ä íü åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîõ ýñýõ äýýð ïàðëàìåíò ñàíàë õóðààäàã áîë Èñïàíè, Óíãàð, Ýñòîí ãýñýí ãóðâàí óëñàä åðºíõèé ñàéä áîëîí ò¿¿íèé çàñãèéí ãàçðûí õºòºëáºð äýýð ñàíàë õóðààäàã. Åðºíõèéëºã÷ Áóíäåñòàã (ïàðëàìåíòûí äîîä òàíõèì)-ä Êàíöëåð (Åðºíõèé ñàéä)-ûí íýðèéã îðóóëäàã. Áóíäåñòàã Åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàë áîëãîñîí íýð äýâøèã÷ äýýð íýã óäàà ñàíàë õóðààäàã. Åðºíõèéëºã÷ õýíèéã Êàíöëåðààð òîìèëóóëàõ ñàíàëûã îðóóëàõàà ÷ºëººòýé øèéäâýðëýõ á¿ðýí ýðõòýé áîëîâ÷ Áóíäåñòàã õýíèéã òîìèëîõûã èë¿¿ä ¿çýæ áàéãààã ìýäýõèéí òóëä ïàðëàìåíòûí á¿ëãèéí äàðãà íàðòàé çºâëºëäºõ áè÷èãäýýã¿é õóóëü áàéäàã àæýý.16Îäîîã õ¿ðòýë Åðºíõèéëºã÷ ïàðëàìåíò äàõü íàìóóäûí çºâøèëöëèéí ÿâöàä òîõèðîëöñîí õ¿íèéã íýð äýâø¿¿ëæ èðñýí.17Õýðýâ Åðºíõèéëºã÷èéí íýð äýâø¿¿ëñýí õ¿í îëîíõèéí ñàíàë àâ÷ ÷àäààã¿é áîë Áóíäåñòàã ººðºº íýð äýâø¿¿ëýõ ýðõèéã ýäýëäýã áºãººä Åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàë áîëãîîã¿é íýð äýâøèã÷ äýýð ñàíàë õóðààäàã. Ãåðìàí, Ôèíëÿíä, ßïîí, Èñïàíè, Èðëàíä, Ýñòîí, Áîëãàðò òºðèéí òýðã¿¿í (Øâåäýä Ïàðëàìåíòûí äàðãà) íü ïàðëàìåíòààñ ñîíãîãäñîí õ¿íèéã åðºíõèé ñàéäààð òîìèëîõ áîëîâ÷ òîìèëîõîîñ òàòãàëçàõ ýðõ ýäýëäýãã¿é. Æèøýýëáýë, Áóíäåñòàãèéí ãèø¿¿äèéí îëîíõèéí ñàíàë àâñàí õ¿í Êàíöëåðààð ñîíãîãääîã áºãººä ò¿¿íèéã Õîëáîîíû Åðºíõèéëºã÷ òîìèëîõ ¿¿ðýãòýé. “Íýð äýâøèã÷ íü íàìûíõàà îëîíõèéí ñàíàë àâàõ ýñõ¿ë õýëýëöýýð¿¿äèéã àìæèëòòàé õèéæ ýâñëèéí òýðã¿¿í

áîëñîí òîõèîëäîëä Åðºíõèéëºã÷èä óëñ òºðèéí õóâüä ººðèéíõººðºº ñîíãîëò õèéõ áîëîìæ áàéõã¿é. 1949 îíîîñ õîéø äàíäàà èéì áàéæ èðñýí.”18 Ìîíãîë Óëñ Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷ äýýð ïàðëàìåíò íü ñàíàë õóðààäàã äèéëýíõ òîãòîëöîîíä ïàðëàìåíò åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîäîã áîëîâ÷ òîìèëãîîã òºðèéí òýðã¿¿í õèéäýã. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí 21 óëñààñ 18-ä ïàðëàìåíò åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã òîìèëîõ áóñ õàðèí ñîíãîõ á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëæ, õàðèí èéíõ¿¿ ñîíãîãäñîí õ¿íèéã Åðºíõèéëºã÷ (Øâåäýä Ïàðëàìåíòûí äàðãà)-ººð òîìèëæ àëáàæóóëäàã áàéíà. Ïàðëàìåíò ººðºº åðºíõèé ñàéäûã ýöýñëýí òîìèëäîã áóþó “òîìèëîõ” ãýäýã íýð òîìü¸îã õýðýãëýäýã óëñ Ìîíãîëîîñ ººð áàéõã¿é áàéíà. Çºâõºí Ìîíãîëä ïàðëàìåíò Åðºíõèé ñàéäûã øóóä òîìèëäîã áîë Óíãàð áîëîí Ñëîâåíèä ïàðëàìåíò åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîñíîîð á¿ðýí ýðõ íü õýðýãæèæ ýõýëäýã àæýý. ÌÓ¯Õ-èéí 25-ð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñãèéí 6/-ä çààñíû äàãóó ÓÈÕ Åðºíõèéëºã÷ººñ îðóóëñàí íýð äýâøèã÷èéã Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëîõ ýñýõèéã øèéäâýðëýäýã. D. 3.Çàñãèéí ãàçðûí òîìèëãîîíû øèéäâýð ãàðãàõ ãîðèì áà ñàíàë õóðààëòûí áîñãî Ñóäàëæ áàéãàà 21 òîãòîëöîîíîîñ çºâõºí Ãåðìàí, Ñëîâåí, Ðóìûíä çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ ñàíàë õóðààëòûã íóóöààð ÿâóóëäàã áîë áóñäàä íü èëýýð ÿâóóëäàã áàéíà. Èë ñàíàë õóðààëò íü çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãàà èë¿¿ èë òîä áîëãîõ ñàéí òàëòàé. Ãýâ÷, “èë ñàíàë õóðààëò íü ÷ºëººòýé, øóäàðãà ñîíãîëò õèéõ áîëîëöîîã ÿìàãò õààæ áàéäàã.”19 Íóóö ñàíàë õóðààëò íü ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íä ººðèéíõººðºº ñàíàëàà

Winter, “The Role of Parliament in Government Formation and Resignation,” 126; Steffen Ganghof and Christian Stecker, “Investiture Rules and Government Formation in Germany,” November 2013, 5, http://www.researchgate. net/publication/261915168_Investiture_Rules_and_ Government_Formation_in_Germany. 17 Ganghof and Stecker, “Investiture Rules and Government Formation in Germany,” 5. 16

18 Warner Heun, The Constitution of Germnay: A Contextual Analysis, Constitutional Systems of the World (Hart Publishing, 2011), 129. 19 Д.Лүндээжанцан, “Хорин долдугаарзүйл,” Монгол Улсын Үндсэн хуулийн тайлбарбүтээлд (УБ: ХаннсЗайделийн Сан, 2009), 140.

72


ºãºõ áîëîìæèéã îëäîã. “Íóóö ñàíàë õóðààëòûã çºâòãºõ ãîë ¿íäýñëýë áîë ýíý íü ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéã íàìûí äàðàìòààñ ÷ºëººëæ, çºâõºí ººðñäèéí óõàìñàðò õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ áîëîìæèéã òýäýíä îëãîäîã.”20 Áåðãìýíèéõýýð ïàðëàìåíòààñ çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àñóóäëûã ñºðºã áîëîí ýåðýã ãýñýí õî¸ð òºðëèéí ãîðèìîîð øèéäâýðëýäýã áàéíà.21

Øâåäýä Çàñãèéí ãàçðûí ýñðýã òóéëûí îëîíõèéí ñàíàë õóðààëãàñíààñ áóñàä òîõèîëäîëä ñàíàë áîëãîñîí Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàãääàã. Øâåäèéí íýã òàíõèìò ïàðëàìåíòûã Ðèêñäàã ãýäýã. Ðèêñäàãèéí äàðãà (ñïèêåð) Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýõ ñàíàëûã Ðèêñäàã ðóó îðóóëäàã. Ðèêñäàã óã ñàíàë äýýð äºðâºí ºäðèéí äîòîð ñàíàë õóðààëò ÿâóóëíà. Ðèêñäàãèéí ãèø¿¿äèéí òàëààñ äîîø òîîíû ãèø¿¿ä íýð äýâøèã÷èéí ýñðýã ñàíàë ºãñºí áîë Åðºíõèé ñàéä ñîíãîãääîã. Ðèêñäàã íýã íýð äýâøèã÷ äýýð ñàíàë õóðààäàã. Åðºíõèé ñàéä ñîíãîãäîõ õ¿ðòýë ýñõ¿ë íýã ÷ íýð äýâøèã÷ ¿ëäýõã¿é áîëîõ õ¿ðòýë Ðèêñäàãèéí äàðãà íýã íýð äýâøèã÷èéã ñàíàë áîëãîæ Ðèêñäàãààð ñàíàë õóðààëãàäàã áàéíà.

(1) Ñºðºã ãîðèìîîð òîìèëîõ Ýíý ãîðèìûí õ¿ðýýíä õî¸ð ÿíçààð çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãääàã: (à) çàñãèéí ãàçðûã òîìèëîõ ñàíàë õóðààõ øààðäëàãàã¿é áºãººä çàñãèéí ãàçàð øóóä áàéãóóëàãääàã, (á) çàñãèéí ãàçðûã òîìèëîõ ñàíàë õóðààõ áºãººä çàñãèéí ãàçðûí ýñðýã ïàðëàìåíòûí òàíõèìûí íèéò ãèø¿¿äèéí îëîíõè (öààøèä “òóéëûí îëîíõ” ãýõ) ñàíàë ºãººã¿é áîë çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãääàã. Çàñãèéí ãàçðûã òîìèëîõ ýñýõýýð ñàíàë õóðààäàãã¿é óëñóóäàä Àâñòðè, Äàíè, Ôðàíö, Íèäåðëàíä, Íîðâåãè îðäîã áàéíà (ýíý øàëòãààíààð ýäãýýð òàâàí óëñûã ýíý ñóäàëãààíä áàãòààãààã¿é). Á¿õ ïàðëàìåíòûí áîëîí õàãàñ åðºíõèéëºã÷èéí çàñàãëàëòàé óëñóóäàä çàñãèéí ãàçàð íü ïàðëàìåíòûí îëîíõèéí äýìæëýãòýéãýýð îðøèí òîãòíîäîã ó÷ðààñ òîìèëîãäîõ ýñýõýýð ñàíàë õóðààëãààã¿é çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ ñàíàë õóðààõ áîëîìæ ïàðëàìåíòàä ÿìàãò áàéäàã. Øâåä, Ïîðòóãàëè, Áåëüãèä ïàðëàìåíò òóéëûí îëîíõèéí ñàíàëààð çàñãèéí ãàçðààñ òàòãàëçààã¿é áîë çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãääàã áàéíà. Ïîðòóãàëè, Áåëüãèéí ñºðºã îëîíõèéí ãîðèì íü íýãýíò òîìèëîãäñîí çàñãèéí ãàçðûã äýìæèõ ýñýõýýð ñàíàë õóðààäàã áîë Øâåäèéí ñºðºã îëîíõèéí ãîðèì íü Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷ äýýð ñàíàë õóðààäàã. Æèøýýëáýë,

(2) Ýåðýã ãîðèìîîð òîìèëîõ Ýåðýã ãîðèìûí äàãóó ïàðëàìåíò íü òóéëûí îëîíõ, åðäèéí îëîíõ, ýñõ¿ë èë¿¿ îëîíõèéí ñàíàëààð çàñãèéí ãàçðûã äýìæñýí òîõèîëäîëä çàñãèéí ãàçàð ýìõëýí áàéãóóëàãääàã. Ïàðëàìåíòûí òàíõèìûí íèéò ãèø¿¿äèéí òàëààñ èë¿¿ õóâèéí äýìæëýã àâñíààð çàñãèéí ãàçàð ýìõëýí áàéãóóëàãäàõûã òóéëûí îëîíõîîð òîìèëîõ ãýäýã áºãººä ñàíàë ºãººã¿é ãèø¿¿äèéí ñàíàë íü ýñðýã ñàíàë ºãñºíä òîîëîãääîã. Ãåðìàí, Èñïàíè, Óíãàð, Ãðåê, Ïîëüø, Ðóìûí, Ñëîâåí ãýñýí äîëîîí òîãòîëöîîíä ïàðëàìåíòûí òàíõèì ãèø¿¿äèéíõýý òóéëûí îëîíõèéí ñàíàëààð çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëäàã. Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõàä ïàðëàìåíòûí íèéò ãèø¿¿äèéí ãóðàâíû õî¸ð ýñõ¿ë òàâíû äºðºâ ãýñýí äèéëýíõ îëîíõèéí ñàíàëûã õýðýãëýäýã ãàçàð áàéäàãã¿é ó÷ðààñ òóéëûí îëîíõè áîë õàìãèéí ºíäºð áîñãî þì. Ñàíàë õóðààëòàä îðîëöîæ áàéãàà ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéí îëîíõèéí ñàíàëààð çàñãèéí ãàçðûã òîìèëîõ ýñýõèéã øèéäâýðëýõèéã åðäèéí îëîíõîîð øèéäâýðëýõ ãýäýã. Ôèíëÿíä, ßïîí, Áðèòàíè, Èòàëè, Èðëàíä, Ýñòîí, ×åõ, Ëèòâà, Áîëãàð, Ìîíãîë ãýñýí 10 óëñàä ïàðëàìåíò çàñãèéí ãàçðàà åðäèéí îëîõûí ñàíàëààð áàéãóóëäàã.

Cheibub, Martin, and Rasch, “To Invest or Not to Invest? Modes of Government Selection in Parliamentary Democracies and Their Origins,” 14. 21 Torbjorn Bergman, “Formation Rules and Minority Government,” European Journal of Political Research 23 (1993): 55–66. 20

73


2015 ¹1 (51)

Çàñãèéí ãàçðûí àëèâàà õóâèëáàð ïàðëàìåíòûí òóéëûí ýñõ¿ë åðäèéí îëîíõèéí ñàíàë àâ÷ ÷àäààã¿é ÷ áóñàä õóâèëáàðààñàà èë¿¿ îëîí òîîíû ñàíàë àâñàí áîë ñîíãîãäñîíä òîîöîãääîã ãîðèìûã èë¿¿ îëîíõè (plurality) ãýäýã. Ýíý íü çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàõ õàìãèéí äîîãóóð áîñãî.Ãåðìàí, Ôèíëÿíäàä çàñãèéí ãàçðûã òîìèëîõ ýõíèé ¿å øàòàíä èë¿¿ îëîíõèéí ãîðèìûã îãò õýðýãëýãääýãã¿é áîëîâ÷ ñàíàë õóðààëòûí ãóðàâ äàõü ¿å øàòàíä õýðýãëýãääýã áàéíà. Ìºí, Ãðåêò çàñãèéí ãàçðûã ýõíèé óäàà ýìõëýí áàéãóóëæ ÷àäààã¿é áîë ñàíàë õóðààëòûí áîñãûã åðäèéí îëîíõ, èë¿¿ îëîíõè áîëãîí áóóðóóëäàã. Ò¿¿í÷ëýí, Èðëàíäàä Äàéë íü Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøñýí íýð äýâøèã÷ òóñ á¿ð äýýð äàðààëàí òèéì ýñõ¿ë ¿ã¿é ãýäãýýð ñàíàë õóðààõ çàìààð “¿ã¿é” ñàíàëààñ èë¿¿ îëîí òîîíû “òèéì” ãýñýí ñàíàë àâñàí õ¿íèéã Åðºíõèé ñàéäààð ñîíãîäîã. Òóõàéí ñàíàë õóðààëòàä îðîëöîîã¿é ãèø¿¿íèé ñàíàë òîîëîãääîãã¿é áºãººä çºâõºí òèéì ýñõ¿ë ¿ã¿é ãýæ ºãñºí ñàíàë ë òîîëîãääîã áàéíà. Ñºðºã ãîðèì íü ïàðëàìåíòûí õààíò óëñóóäàä, ýåðýã ãîðèì íü ïàðëàìåíòûí ÁÍÓ-ä ò¿ëõ¿¿ õýðýãëýäýã áàéíà. “Õààíò çàñàã á¿õèé óëñóóä ñºðºã ãîðèìòîé áàéõ ìàãàäëàë ºíäºð, ó÷èð íü ýäãýýð óëñóóäûí çîõèöóóëàëò íü åðºíõèé ñàéäûã òîìèëîõ ÷èã ¿¿ðýã ïàðëàìåíòàä áèø õàðèí õààíä áàéäàã ãýäãèéã èëòãýäýã.”22Æèøýýëáýë, Øâåä, Áåëüãè çýðãèéã äóðäàæ áîëíî. Ãýõäýý, ßïîí, Èñïàíè, Áðèòàíè ãýñýí õààíò óëñóóäàä ýåðýã ãîðèì áàéäàã áîë Ïîðòóãàë ãýñýí ÁÍÓ-ä ñºðºã ãîðèì áàéäàã. Îëîíõèéí ýñõ¿ë öººíõèéí çàñãèéí ãàçðûí àëü íü ýìõëýí áàéãóóëàãäàõ âý ãýäýãò çàñãèéí ãàçðûã òîìèëîõ ãîðèì íºëººëäºã. Öººíõèéí çàñãèéí ãàçàð ãýæ ïàðëàìåíòûí ñóóäëûí 50 õóâèàñ áàãà òîîíû ñóóäàë á¿õèé íàì ýñõ¿ë íàìóóäààñ áàéãóóëàãäñàí çàñãèéí ãàçðûã õýëäýã. Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõäàà ýåðýã ãîðèìûã õýðýãëýäýã

óëñóóäàä 1945-1987 îíû õîîðîíä ýìõëýí áàéãóóëàãäàí çàñãèéí ãàçðóóäûíõ íü 25 õóâü öººíõèéí çàñãèéí ãàçàð áàéñàí áîë ñºðºã ãîðèìòîé óëñóóäàä íèéò çàñãèéí ãàçðóóäûíõ íü 48 õóâü öººíõèéí çàñãèéí ãàçàð áàéñàí.23 Ýåðýã ãîðèìòîé óëñóóäûí çàñãèéí ãàçðóóäûí äºðºâíèé íýã íü öººíõèéí çàñãèéí ãàçàð áàéñàí áîë ñºðºã ãîðèìòîé óëñóóäûí áàðàã òàë íü öººíõèéí çàñãèéí ãàçàðòàé áàéæýý. Òèéìýýñ, ñºðºã ãîðèìòîé òîãòîëöîîíä ýåðýã ãîðèìòîéãîîñ õî¸ð äàõèí îëîí öººíõèéí çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãääàã áàéíà.24 Ïàðëàìåíòûí äýãëýìä çàñãèéí ãàçàð ïàðëàìåíòûí îëîíõèéí äýìæëýãèéã àâ÷ áàéõ ¸ñòîé ãýñýí çàð÷ìûí ¿¿äíýýñ áîë öººíõèéí çàñãèéí ãàçàð íü çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãàà àìæèëòã¿é ÿâàãäñàíû èëðýë ÿàõ àðãàã¿é ìºí. “Öººíõèéí çàñãèéí ãàçàð íü óëñ òºðèéí çàäðàë áîëîí òóéëøðàë äýýä öýãòýý õ¿ð÷ õÿìàðñíû ¿ð ä¿íä áèé áîëäîã. Òèéìýýñ, öººíõèéí çàñãèéí ãàçðûã õýâèéí àæèëëàæ ÷àäàõã¿é áîëñîí óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíîîñ ¿¿ññýí ãàæèã ãýäãýýñ ººðººð òàéëáàðëàõ Çàðèì ñóäëàà÷èä áîëîìæã¿é.”25 îëîíõèéí çàñãèéí ãàçàð öººíõèéí çàñãèéí ãàçðààñ èë¿¿ òîãòâîðòîé áºãººä èë¿¿ ¿ð íºëººòýé àæèëëàäàã26 ãýæ ¿çäýã áîë áóñàä ñóäëàà÷èä ¿¿íèéã ¿ã¿éñãýäýã.27 Ìîíãîë Óëñ ÓÈÕ íü åðºíõèé ñàéäûã òîìèëîõäîî ýåðýã ãîðèì õýðýãëýäýã Bergman, “Formation Rules and Minority Government,” 60–61; Torbjorn Bergman, Constitutional Rules and Party Goals in Coalition Formation: An Analysis of Winning Minority Governments in Sweden, vol. 23 (Umea, Sweden, 1995), 41. 24 Үүнтэй төстэй ажиглалтыг пост-коммунист улсуудад хийсэн байна: Csaba Nikolenyi, “The Impact of Government Formation Rules in Four Post-Communist Democracies” (World Congress of the International Political Science, Fukuoka, Japan, July 10, 2006), 14, http://paperroom.ipsa. org/papers/paper_5077.pdf. 25 Jose Antonio Cheibub and Fernando Limongi, “Legislativeexecutive Relations,” in Comparative Constitutional Law, ed. Tom Ginsburg and Rosalind Dixon (Edward Elgar, 2011), 212. 26 David Broughton and Emil Kirchner, The FDP and Coalitional Behaviour (Pridham, 1986), 77–78. 27 Seyd, “Coalition Government in Britain: Lessons from Overseas,” 49. 23

Seyd, “Coalition Government in Britain: Lessons from Overseas,” 38.

22

74


áºãººä ñàíàë õóðààëòûã åðäèéí îëîíõîîð èëýýð ÿâóóëæ øèéäâýðëýäýã (ÌÓ¯Õ-èéí 27-ð ç¿éë). Ýåðýã ãîðèì íü öººíõèéí çàñãèéí ãàçðààñ èë¿¿òýé îëîíõèéí çàñãèéí ãàçðûã áèé áîëãîõûã äýìæèæ çàñãèéí ãàçàð òîãòâîðòîé, ¿ð íºëººòýé àæèëëàõàä òóñàëäàã äàâóó òàëòàé ó÷ðààñ îäîîãèéí ¯íäñýí õóóëü äàõü ýåðýã ãîðèìûã öààøèä õàäãàëàõ íü ç¿éòýé áºãººä òóéëûí îëîíõè á¿õèé ýåðýã ãîðèì íü åðäèéí îëîíõòîéãîîñîî èë¿¿òýéãýýð ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéã áýõæ¿¿ëäýã.Åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîõ ñàíàë õóðààëòûã èë áèø íóóöààð ÿâóóëàõ íü õàðààò áóñ ñîíãîëò õèéõ áîëîìæèéã ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äýä îëãîíî.

ñàíàë õóðààëòûí äàõèëòûí òîî ýñõ¿ë òîäîðõîé õóãàöààãààð õèéãäñýí áàéäàã. Õÿçãààðëàëò á¿õèé 14 óëñààñ 10-ä íü çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ ñàíàë õóðààëòûã äàõèõ òàëààð òîîíû õÿçãààðëàëò òàâüñàí áàéíà: Íýã óëñ (Ðóìûí)-ä 2 óäàà, 8 óëñ (Ãåðìàí, Ôèíëÿíä, Ýñòîí, Ñëîâàê, ×åõ, Ïîëüø, Ñëîâåí, Áîëãàð)-ä 3 óäàà, 1 óëñ (Øâåä)-ä 4 óäàà äàõèí ÿâóóëàõûã çºâøººð÷ýý. Èñïàíè, Óíãàð (1989), Ëèòâà, Ìîíãîë ãýñýí äºðâºí óëñàä àíõíû ñàíàë õóðààëòààñ õîéø òîäîðõîé õóãàöààíû äîòîð ñàíàë õóðààëòûã äàõèõûã çºâøººðäºã áàéíà. Çàñãèéí ãàçðûí òîìèëãîîíû ñàíàë õóðààëòûã äàõèí ÿâóóëàõàä òîîíû ýñõ¿ë öàã õóãàöààíû õÿçãààðëàëò òàâüäàã 14 óëñàä ýäãýýð õÿçãààðëàëòûí õ¿ðýýíä ñàíàë õóðààëò ÿâóóëñàí ÷ àìæèëòã¿é áîëñîí òîõèîëäîëä ÿìàð ¿ð äàãàâàðò õ¿ðýõ âý ãýäãèéã íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëñàí áàéäàã. Õÿçãààðëàëòûí õ¿ðýýíä ñàíàë õóðààëòûã äàõèí ÿâóóëñàí áîëîâ÷ çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëæ ÷àäààã¿é áîë äàðààõ äºðâºí òºðëèéí ¿ð äàãàâàð áèé áîëäîã. (1)Ïàðëàìåíòûã òàðààõ ýñýõèéã òºðèéí òýðã¿¿í øèéäâýðëýõ.Èñïàíè, Óíãàð, Ñëîâàê, Ðóìûí ãýñýí äºðâºí óëñàä òîãòîîñîí õÿçãààðëàëòûí õ¿ðýýíä ïàðëàìåíòûí îëîíõè çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àñóóäàë äýýð ñàíàë íýãäýæ ÷àäààã¿é áîë òºðèéí òýðã¿¿íä ïàðëàìåíòûã òàðààõ ýñýõ øèéäâýð ãàðãàõ á¿ðýí ýðõ íýýãääýã. Æèøýýëáýë, Óíãàðûí ¯íäñýí õóóëèéí 28-ð ç¿éëä ýíý òàëààð çààõäàà: (3) [Äîð äóðäñàí òîõèîëäîëä] Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Ïàðëàìåíòûã òàðààæ øèíý ñîíãóóëü çàðëàõ ýðõòýé: ...b) Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýí ýðõ äóóñãàâàð áîëñîí ¿åä Ïàðëàìåíò ýõíèé íýð äýâøèã÷èéã ñàíàë áîëãîñîí ºäðººñ õîéø äº÷ õîíîãèéí äîòîð Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàë áîëãîñîí íýð äýâøèã÷èéã ñîíãîîã¿é áîë.

E. 4.Ñàíàë õóðààëòûã äàõèõ áîëîìæ áà ¿ð äàãàâàð Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ òóõàé ýõíèé ñàíàë õóðààëò àìæèëòã¿é áîëñîí áîë ñàíàë õóðààëòûã äàõèí ÿâóóëàõàä õÿçãààðëàëò òàâüäàã ýñýõýýð íü òîãòîëöîîíóóäûã õî¸ð õóâààæ áîëíî. ßïîí, Áðèòàíè, Ïîðòóãàë, Áåëüãè, Èòàëè, Ãðåê, Èðëàíä ãýñýí äîëîîí óëñàä òîìèëãîîíû ñàíàë õóðààëò ýõíèé óäàà àìæèëòã¿é áîëñîí áîë õýðõýõ òàëààð ¯íäñýí õóóëèéí ò¿âøèíä òîäîðõîé çîõèöóóëàëò áàéõã¿é áàéíà. ¯¿íèéã ñàíàë õóðààëòûã äàõèí øèíýýð ÿâóóëíà ãýæ îéëãîæ áîëíî.Ýäãýýð äîëîîí óëñ á¿ãäýýðýý àðä÷èëàë óðò õóãàöààíä îðøèæ òºëºâøñºí óëñóóä áàéíà. Òîìèëãîî ñàíàë õóðààëò ýõíèé óäàà àìæèëòã¿é áîëñîí áîë ñàíàë õóðààëòûã äàõèí ÿâóóëàõûã ¯íäñýí õóóëèàðàà èëýðõèé çºâøººðäºã áîëîâ÷ òîäîðõîé õÿçãààðëàëò òîãòîîñîí 14 óëñ áàéíà.Õÿçãààðëàëò á¿õèé óëñóóäàä Ãåðìàí, Ôèíëÿíä, Øâåä, Èñïàíè ãýñýí àðä÷èëàë òºëºâøñºí äºðâºí óëñóóä áàãòàæ áàéíà. Ìºí, àðä÷èëàë ðóó øèíýýð øèëæñýí ýñõ¿ë ñýðãýýí òîãòîîñîí á¿õ ïîñò êîììóíèñò óëñóóä (Óíãàð, Ýñòîí, Ñëîâàê, ×åõ, Ïîëüø, Ðóìûí, Ëèòâà, Ñëîâåí, Áîëãàð, Ìîíãîë) ñàíàë õóðààëòûã äàõèõ òàëààð õÿçãààðëàëòûã òîãòîîæ òîäîðõîé áîëãîñîí áàéíà. Õÿçãààðëàëò íü

75


2015 ¹1 (51)


(5) Ïàðëàìåíòûã òàðààõààñàà ºìíº Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Åðºíõèé ñàéä, Ïàðëàìåíòûí äàðãà, Ïàðëàìåíòàä òºëººëºëòýé íàìûí äàðãà íàðààñ áàéð áóóðèà èð¿¿ëýõèéã õ¿ñýõ øààðäëàãàòàé.28 (2) Ïàðëàìåíò øóóä òàðàõ. Äîëîîí óëñàä ïàðëàìåíòûã øóóä òàðààäàã áàéäàã. Øâåäýä ïàðëàìåíò äºðâºí óäààãèéí ñàíàë õóðààëòààð Åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîæ ÷àäààã¿é áîë ïàðëàìåíòûí øèíý ñîíãóóëü ÿâàãääàã. Ýñòîí, Ïîëüø, Ëèòâà, Ñëîâåí, Áîëãàð, Ìîíãîë ãýñýí óëñóóäàä õÿçãààðëàëòûí äîòîð ïàðëàìåíòûã áàéãóóëæ ÷àäààã¿é áîë ïàðëàìåíòûã òàðààõûã åðºíõèéëºã÷èä ¿¿ðýã áîëãîñîí áàéäàã. Æèøýýëáýë, Ýñòîíû ¯íäñýí õóóëèéí 89-ð ç¿éëä Åðºíõèé ñàéäûã íýð äýâø¿¿ëýõ àñóóäëûã çîõèöóóëñàí: (1) Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýí ýðõ äóóñãàâàð áîëñíîîñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã íýð äýâø¿¿ëæ, øèíý çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæëûã õàðèóöóóëíà. (2) Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæëûã õàðèóöàæ àâñíààñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷ øèíý çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ ¿íäñýí àñóóäëàà Ïàðëàìåíòàä èëòãýõ áºãººä ¿¿íèé äàðàà Ïàðëàìåíò Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ á¿ðýí ýðõèéã Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èä ºãºõ ýñýõ øèéäâýðèéã õýëýëö¿¿ëýãã¿éãýýð èë ñàíàë õóðààëòààð ãàðãàíà. (3) Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ á¿ðýí ýðõèéã Ïàðëàìåíòààñ àâñàí Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷ íü äîëîî õîíîãèéí äîòîð Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí Åðºíõèéëºã÷èä òàíèëöóóëàõ áºãººä Åðºíõèéëºã÷ ò¿¿íèéã ãóðâàí ºäðèéí äîòîð òîìèëíî.

(4) Åðºíõèéëºã÷èéí íýð äýâø¿¿ëñýí Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷ íü Ïàðëàìåíòàä îëîíõèéí ñàíàëààð äýìæèãäýýã¿é, Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëæ ÷àäààã¿é ýñõ¿ë óã ýðõýýñýý òàòãàëçñàí áîë Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí Åðºíõèéëºã÷ äîëîî õîíîãèéí äîòîð Åðºíõèé ñàéäàä ººð õ¿íèéã íýð äýâø¿¿ëýõ ýðõòýé. (5) Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí Åðºíõèéëºã÷ äîëîî õîíîãèéí äîòîð ººð õ¿íèéã Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýýã¿é, óã ýðõýýñýý òàòãàëçñàí, ýñõ¿ë óã íýð äýâøèã÷ (2) áîëîí (3) äýõ äîãîë ìºðò áóé íºõöºë, öàã õóãàöààíû äàãóó Ïàðëàìåíòààñ ýðõ àâ÷ ÷àäààã¿é, Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëæ ÷àäààã¿é, ýñõ¿ë óã ýðõýýñýý òàòãàëçñàí áîë Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã òàíèëöóóëàõ ýðõ Ïàðëàìåíòàä øèëæèíý. (6) Ïàðëàìåíò Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã òàíèëöóóëàõ áºãººä óã íýð äýâøèã÷ Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí Åðºíõèéëºã÷èä Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íýý òàíèëöóóëíà. Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã òàíèëöóóëàõ ýðõ Ïàðëàìåíòàä øèëæñýíýýñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí Åðºíõèéëºã÷èä Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã òàíèëöóóëààã¿é áîë Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Ïàðëàìåíòûí óðüä÷èëñàí ñîíãóóëèéã çàðëàíà.29 (3)Çàñãèéí ãàçàð ýìõëýí áàéãóóëàãäàõ.×åõ áîëîí Ôèíëÿíä ãýñýí õî¸ð óëñàä çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãàà õÿçãààðëàëòûí äîòîð àìæèëòã¿é ÿâàãäñàí áîë çàñãèéí ãàçàð ýìõëýí áàéãóóëàãääàã. ×åõýä ýõíèé õî¸ð ñàíàë õóðààëò àìæèëòã¿é áîëñîí áîë Åðºíõèéëºã÷ Òºëººëºã÷äèéí òàíõèìûí äàðãûí ñàíàë áîëãîñíîîð Åðºíõèé ñàéäûã òîìèëîõ ¿¿ðýãòýé. Ôèíëÿíäàä ãóðàâ äàõü áóþó ñ¿¿ëèéí ñàíàë õóðààëòàä õàìãèéí

îëîí ñàíàë àâñàí íýð äýâøèã÷ Åðºíõèé ñàéäààð ñîíãîãääîã. Ôèíëÿíäûí ¯íäñýí õóóëèéí 61-ð õýñýãò ýíý òàëààð çîõèöóóëñíûã èøèëáýë: (1) Ïàðëàìåíò Åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîæ, ¿¿íèé äàðàà Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí Åðºíõèéëºã÷ ò¿¿íèéã àëáàí òóøààëä íü òîìèëíî. Åðºíõèéëºã÷ Åðºíõèé ñàéäûí ñàíàëûí äàãóó áóñàä ñàéä íàðûã òîìèëíî. (2) Åðºíõèé ñàéä ñîíãîãäîõîîñ ºìíº Ïàðëàìåíòàä òºëººëºëòýé á¿ëã¿¿ä çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð áîëîí á¿ðýëäýõ¿¿íèé àñóóäëààð çºâøèëöºíº. Ýíýõ¿¿ çºâøèëöëèéí ¿ð ä¿íä òóëãóóðëàõûí çýðýãöýý Ïàðëàìåíòûí äàðãà áîëîí ïàðëàìåíòûí á¿ëã¿¿äèéí áàéð ñóóðèéã ñîíññîíû äàðàà Åðºíõèéëºã÷ Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã Ïàðëàìåíòàä ìýäýýëíý. Õýðýâ Ïàðëàìåíòàä íýýëòòýé õóðààëãàñàí ñàíàëûí òàëààñ èë¿¿ íü íýð äýâøèã÷èéã äýìæñýí áîë òýðýýð Åðºíõèé ñàéäààð ñîíãîãäîíî. (3) Õýðýâ íýð äýâøèã÷ øààðäëàãàòàé îëîíõèéí äýìæëýã àâààã¿é áîë ººð íýð äýâøèã÷èéã àäèëõàí æóðìûí äàãóó îðóóëæ èðíý. Õýðýâ õî¸ð äàõü íýð äýâøèã÷ õóðààëãàñàí ñàíàëûí òàëààñ èë¿¿ãèéí äýìæëýã àâ÷ ÷àäààã¿é áîë ïàðëàìåíòàä Åðºíõèé ñàéäûí ñîíãóóëèéã íýýëòòýé ñàíàë õóðààëòààð ÿâóóëíà. Ýíý òîõèîëäîëä õàìãèéí îëîí ñàíàë àâñàí õ¿í ñîíãîãäîíî.30 (4), Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ ýñõ¿ë ïàðëàìåíòûã òàðààõûí àëü íýãèéã ñîíãîõ ýðõèéã òºðèéí òýðã¿¿í õýðýãæ¿¿ëýõ. Ãåðìàí (1949)-ä ãóðàâ äàõü áóþó ñ¿¿ëèéí ñàíàë õóðààëò àìæèëòã¿é áîëáîë Åðºíõèéëºã÷ õàìãèéí îëîí ñàíàë àâñàí íýð äýâøèã÷èéã Êàíöëåðààð òîìèëîõ ýñõ¿ë ïàðëàìåíòûã òàðààõ ñîíãîëòûí

àëü íýãèéã õèéäýã. Ýíý òàëààð Ãåðìàíû ¯íäñýí õóóëèéí 63-ð ç¿éëä çîõèöóóëñàí: (1) Áóíäåñòàã Åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàë áîëãîñíîîð Êàíöëåðûã õýëýëö¿¿ëýãã¿éãýýð ñîíãîíî. (2) Áóíäåñòàãèéí ãèø¿¿äèéí îëîíõèéí ñàíàë àâñàí íýð äýâøèã÷ Êàíöëåðààð ñîíãîãäîíî. Åðºíõèéëºã÷ ñîíãîãäñîí õ¿íèéã òîìèëíî. (3) Ñàíàë áîëãîñîí õ¿í ñîíãîãäîîã¿é áîë Áóíäåñòàã ñàíàë õóðààëòààñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð ãèø¿¿äèéíõýý òàëààñ èë¿¿ãèéí ñàíàëààðÊàíöëåðûã ñîíãîæ áîëíî. (4)Ýíý õóãàöààíä íýð äýâøèã÷ ñîíãîãäîîã¿é áîë øèíý ñàíàë õóðààëòûã äàðóé ÿâóóëæ õàìãèéí îëîí òîîíû ñàíàë àâñàí õ¿í ñîíãîãäîíî. Ñîíãîãäñîí õ¿í Áóíäåñòàãèéí ãèø¿¿äèéí îëîíõèéí ñàíàëûã àâñàí áîë Åðºíõèéëºã÷ ñîíãóóëèàñ õîéø äîëîî õîíîãèéí äîòîð ò¿¿íèéã òîìèëíî. Ñîíãîãäñîí õ¿í èéì îëîíõèéí ñàíàë àâ÷ ÷àäààã¿é áîë Åðºíõèéëºã÷ äîëîî õîíîãèéí äîòîð ò¿¿íèéã òîìèëîõ ýñõ¿ë Áóíäåñòàãèéã òàðààõ øèéäâýðèéí àëü íýãèéã ãàðãàíà.31 Áóíäåñòàã òóéëûí îëîíõèéí ñàíàëààð åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîæ ÷àäàõã¿é áîë íýð äýâø¿¿ëýõ ýðõèéã Áóíäåñòàãò ºãººä çîãñîõã¿é åðäèéí îëîíõîîð ñîíãîõûã çºâøººðäºã áîëîâ÷ Áóíäåñòàãò òàðàõ ýðñäýëèéã ¿¿ñãýäýã. Êàíöëåð íýð äýâøèã÷ íü òóéëûí îëîíõèéí ñàíàëûã àâ÷ ÷àäààã¿é áîë Åðºíõèéëºã÷ òóõàéí íýð äýâøèã÷èéã Êàíöëåðààð òîìèëîõ ýñõ¿ë Áóíäåñòàãèéã òàðààõ øèéäâýðèéí àëü íýãèéã ãàðãàõ ýðõòýé. Ïàðëàìåíòûí áîëîí õàãàñ åðºíõèéëºã÷èéí òîãòîëöîîíä ïàðëàìåíòûí îëîíõèéí äýìæëýã àâàõóéö õ¿íèéã åðºíõèé ñàéäààð íýð äýâø¿¿ëýõèéã ÷àðìàéäàã. Åðºíõèé

Унгарын Үндсэн хууль (1989), http://www.servat.unibe. ch/icl/hu20000_.html

29

Эстоны Үндсэн хууль (1992), http://www.servat.unibe.ch/ icl/en00000_.html

30

Финляндын Үндсэн хууль (1999), http://www.servat. unibe.ch/icl/fi00000_.html

31

28

76

Германы Үндсэн хууль (1949), http://www.servat.unibe. ch/icl/gm00000_.html

77


2015 ¹1 (51)

ñàéäàä íýð äýâøèã÷ äýýð ýõíèé ñàíàë õóðààëò àìæèëòã¿é áîëñîí áîë íýð äýâø¿¿ëýõ ýðõ òºðèéí òýðã¿¿íýýñ ïàðëàìåíòàä øèëæäýã áàéíà. 8 óëñàä òºðèéí òýðã¿¿í ïàðëàìåíò äàõü îëîíõòîé çºâëºëäºæ ýñõ¿ë îëîíõèéí ñàíàëààð åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëäýã ãýäãèéã 1-ð á¿ëýãò ÿðèëöñàí. Õÿçãààðëàëò òîãòîîñîí 14 óëñààñ Ãåðìàí, Ôèíëÿíä, Ýñòîí, Ïîëüø, Ñëîâåí ãýñýí òàâàí óëñàä òºðèéí òýðã¿¿íèé îðóóëñàí íýð äýâøèã÷ äýìæëýã àâàõã¿é áîë ïàðëàìåíò äîòðîîñîî íýð äýâø¿¿ëýõèéã çºâøººðäºã. Øâåäýä ïàðëàìåíòûí äàðãàä íýð äýâø¿¿ëýõ ýðõ ºãñºí. ×åõýä Åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàë áîëãîñîí íýð äýâøèã÷ àìæèëòã¿é áîë ïàðëàìåíòûí äàðãûí ñàíàë áîëãîñîí õ¿íèéã Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëîõ ¿¿ðãèéã Åðºíõèéëºã÷èä õ¿ëýýëãýäýã. ßïîí, Èðëàíäàä åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã íýð äýâø¿¿ëýõ á¿ðýí ýðõèéã óãààñàà ïàðëàìåíò ººðºº õýðýãæ¿¿ëäýã. Õÿçãààðëàëò á¿õèé 14 òîãòîëöîîíîîñ Ãåðìàí, Ôèíëÿíä, Èñïàíè, Ñëîâåí ãýñýí äºðâºí óëñàä ïàðëàìåíò òóéëûí îëîíõèéí ñàíàëààð åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîõûã ïàðëàìåíòààñ øààðäàõ áîëîâ÷ èíãýæ ÷àäàõã¿é áîë åðäèéí îëîíõè ýñõ¿ë èë¿¿ îëîíõèéí ñàíàëààð ñîíãîõûã çºâøººðäºã. Òóéëûí îëîíõèéí ñàíàë íü çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõàä ïàðëàìåíòàä èë¿¿ à÷àà ¿¿ð¿¿ëäýã. Ãýõäýý, ýíý íü àëü áîëîõ òóõàéí ïàðëàìåíò äàõü õ¿÷òýé îëîíõèéí äýìæëýã àâñàí çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàõ, ñîíãóóëèéí ä¿íãýýð õóâààðèëàãäñàí ïàðëàìåíòûí õ¿÷íèé õàðüöààã õàðãàëçàõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Íºãºº òàëààñ, òóéëûí îëîíõèéí ñàíàëààð ñîíãîãäñîí Åðºíõèé ñàéäûí çàñãèéí ãàçàð íü åðäèéí îëîíõîîð ñîíãîãäñîí Åðºíõèé ñàéäûíõààñ èë¿¿ òîãòâîðòîé, ¿ð íºëººòýé àæèëëàõ ìàãàäëàëòàé. Ãýõäýý, òºðèéí òýðã¿¿íýýñ ñàíàë áîëãîñîí íýð äýâøèã÷ ïàðëàìåíò äàõü òóéëûí îëîíõèéí äýìæëýã àâ÷ ÷àäàõã¿é áîë ñàíàë õóðààëòûí áîñãûã áóóðóóëæ áîëíî. Æèøýýëáýë, Ãåðìàíä Åðºíõèéëºã÷èéí íýð äýâø¿¿ëñýí õ¿í

òóéëûí îëîíõèéí ñàíàë àâ÷ ÷àäààã¿é áîë Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýõ ýðõ òºðèéí òýðã¿¿íýýñ ïàðëàìåíòàä øèëæäýã áàéíà. ¯¿íýýñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð Êàíöëåðò íýð äýâøèã÷ äýýð ïàðëàìåíò õýä õýäýí óäàà ñàíàë õóðààñàí ÷ òóéëûí îëîíõèéí ñàíàëààð Êàíöëåðûã ñîíãîæ ÷àäààã¿é áîë Åðºíõèéëºã÷ õàìãèéí îëîí ñàíàë àâñàí íýð äýâøèã÷èéã Êàíöëåðààð òîìèëîõ ýñõ¿ë ïàðëàìåíòûã òàðààõûí àëü íýãèéã ñîíãîæ áîëäîã. Ôèíëÿíäàä ïàðëàìåíò íü Åðºíõèé ñàéäûã åðäèéí îëîíõèéí ñàíàëààð ñîíãîõ îðîëäëîãûã õî¸ð óäàà õèéæ áîëîõ áºãººä ¿¿íèé äàðàà õàìãèéí îëîí ñàíàë àâñàí íýð äýâøèã÷ åðºíõèé ñàéäààð ñîíãîãääîã. Õÿçãààðëàëò á¿õèé 14 òîãòîëöîîíîîñ 12-ò íü õÿçãààðëàëòûí õ¿ðýýíä ïàðëàìåíò äàõèí ñàíàë õóðààëò ÿâóóëñàí àìæèëòàä õ¿ðýõã¿é áîë ïàðëàìåíò ººðºº òàðàõ ýðñäýëèéã øóóä ýñõ¿ë òºðèéí òýðã¿¿íèé øèéäâýðýýñ õàìààðàëòàéãààð õ¿ëýýõ íü òîäîðõîé áàéäàã. Òàðàõ ýðñäýë íü ïàðëàìåíò äàõü íàìóóä åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷ äýýð çºâøèëöºëä õ¿ðýõ õºø¿¿ðýã áîëæ ºãäºã. Òîãëîîìûí îíîëûí èíäóêöèéí çàð÷èì (ãàð÷ áîëîõ ýöñèéí ¿ð äàãàâðûã óðüä÷èëàí õàðàõ çàìààð øèéäâýð ãàðãàõ çàð÷èì)-ààð ñ¿¿ëèéí øèéäâýðèéí ä¿ðýì íü çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ òîãëîîì äàõü õóóëü òîãòîîã÷èä áîëîí íàìóóäûí ¿éë àæèëëàãààã áîëîí õàðèëöàí áóóëò õèéõ õ¿÷èí ÷àäëûã òîäîðõîéëäîã.32 Ìîíãîë Óëñ Ìîíãîë Óëñàä Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéí òàëààðõ ýõíèé ñàíàë õóðààëò àìæèëòã¿é áîëñîí áîë õîëáîãäîæ ¿íäñýí çîõèöóóëàëò áîë ÌÓ¯Õ-èéí 22-ð ç¿éëèéí 2-ò 2000 îíä îðóóëñàí äàðààõ íýìýëò ººð÷ëºëò (ìºí, 33-ð ç¿éëèéí 1.2/ õýðýãëýãäýíý) þì: 2.…¯íäñýí õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé ñàéäûã òîìèëîõ Cheibub, Martin, and Rasch, “To Invest or Not to Invest? Modes of Government Selection in Parliamentary Democracies and Their Origins,” 12.

32

78


ñàíàëûã Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí ìýä¿¿ëñíýýñ õîéø äº÷èí òàâ õîíîãèéí äîòîð Óëñûí Èõ Õóðàë õýëýëöýí øèéäâýðëýæ ÷àäààã¿é áîë ººðºº òàðàõ áóþó ýñõ¿ë Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Óëñûí Èõ Õóðëûã òàðààõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàíà. 2000 îíîîñ õîéø Åðºíõèéëºã÷èéí ÓÈÕ ðóó îðóóëñàí Åðºíõèé ñàéäûã òîìèëîõ ñàíàëûã ÓÈÕ åðäèéí îëîíõîîðîî áàéíãà äýìæèæ Åðºíõèé ñàéäûã òîìèëæ èðñýí. ÌÓ¯Õ-èéí 22, 33-ð ç¿éëä 2000 îíä îðóóëñàí íýìýëò ººð÷ëºëò áàòëàãäñàíààñàà õîéø íýã ÷ óäàà õýðýãëýãäýýã¿é áàéãàà ó÷ðààñ ò¿¿íèé óòãûã õýðõýí îéëãîõ òàëààð íýãäìýë îéëãîëò á¿ðýëäýýã¿é áàéíà. Òóõàéëáàë, Åðºíõèé ñàéäûã òîìèëîõ ñàíàëûã ÓÈÕ åðäèéí îëîíõîîðîî äýìæèõã¿é áîë õýðõýõ âý,ÿëàíãóÿà äàõèí ñàíàë õóðààëò ÿâóóëæ áîëîõ óó ãýäýã íü ÌÓ¯Õ-èéí 33, 22-ð ç¿éëýýñ òèéì ÷ òîäîðõîé áóñ áàéíà. Íýã òàëààñ, Åðºíõèéëºã÷ Åðºíõèé ñàéäûã òîìèëîõ òóõàé ñàíàëûã íýã ë óäàà ÓÈÕ ðóó îðóóëàõ áºãººä óã ñàíàëûã äýìæèõ ýñýõèéã ÓÈÕ 45 õîíîãèéí äîòîð øèéäâýðëýíý ãýñýí óòãàòàé ãýæ ¿çâýë äàõèí íýð äýâø¿¿ëýõ áîëîìæèéã îëãîõã¿é, çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ á¿õ áîëîìæèéã ýðýëõèéëýõ áîëîìæã¿é áàéäàëä îðíî. Íºãºº òàëààñ, ÓÈÕ Åðºíõèé ñàéäûã òîìèëîõ ñàíàëûã äýìæýýã¿é áîë ÌÓ¯Õ-èéí 33-ð ç¿éëèéí 1.2/-ò çààñíû äàãóó Åðºíõèéëºã÷ ººð íýð äýâøèã÷èéã ÓÈÕ ðóó îðóóëæ óã íýð äýâøèã÷ äýýð ÓÈÕ äàõèí ñàíàë õóðààíà ãýæ òàéëáàðëàõ áîëîìæ áàéíà. Ýíý òàéëáàðûã õ¿ëýýí çºâøººðâºë Åðºíõèéëºã÷ øèíý íýð äýâøèã÷èéã îðóóëæ èðýõ áîëîâ÷ ÓÈÕ äîòðîîñîî Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëæ áîëîõ ýñýõ íü ýðãýëçýýòýé. Ó÷èð íü,ÓÈÕ-ä Åðºíõèé ñàéäûã òîìèëîõ á¿ðýí ýðõèéã ºãñºí áîëîâ÷ ººðºº Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýõ òàëààð ¯íäñýí õóóëüä çààãààã¿é.Ýíý òàéëáàð íü äàõèí íýð äýâø¿¿ëýõ áîëîìæèéã îëãîæ áàéãàà áîëîâ÷ ýíý àæèëëàãàà õýäýí óäàà ÿâàãäàõ áîëîìæòîé âý ãýäýã íü ÌÓ¯Õ-

èéí 22-ð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò 2000 îíä îðóóëñàí íýìýëò ººð÷ëºëò äýõ 45 õîíîãèéí õÿçãààðëàëò õýðõýí ¿éë÷ëýõýýñ õàìààðíà. ÌÓ¯Õ-èéí 22-ð ç¿éëä 2000 îíä îðóóëñàí íýìýëò ººð÷ëºëòèéí óòãàòàé õîëáîîòîé ººð ãóðâàí àñóóäëûã òîäðóóëàõ øààðäëàãàòàé. Íýãä, “Åðºíõèé ñàéäûã òîìèëîõ ñàíàëûã Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí ìýä¿¿ëñíýýñ õîéø äº÷èí òàâ õîíîãèéí äîòîð” ãýäýãò áóé ñàíàë àëü ñàíàë ãýäýã íü òîäîðõîéã¿é áàéíà. Åðºíõèéëºã÷ººñ ÓÈÕ ðóó àíõ îðóóëñàí ñàíàë ãýæ ¿çâýë òýð ¿åýñ 45 õîíîã òîîëîãäîíî. Õýðýâ àíõíû ñàíàë õóðààëò á¿òýëã¿é áîëñíû äàðàà Åðºíõèéëºã÷èéí ç¿ãýýñ ÓÈÕ ðóó îðóóëñàí ñàíàë àäèëõàí òîîöîãäîõ áîë ñàíàë áîëãîíûã îðóóëñàí ¿åýñ ýíý õóãàöàà òîîëîãäîõîîð áàéíà. Õî¸ðò, “Åðºíõèé ñàéäûã òîìèëîõ ñàíàëûã Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí ìýä¿¿ëñíýýñ õîéø äº÷èí òàâ õîíîãèéí äîòîð Óëñûí Èõ Õóðàë õýëýëöýí øèéäâýðëýæ ÷àäààã¿é” ãýäãèéí óòãà ÷ á¿ðõýã áàéíà. Òóõàéí ñàíàë ÓÈÕ ðóó ºðãºí ìýä¿¿ëñýí ºäðººñ õîéø ÓÈÕ óã ñàíàëûã äýìæèõ ýñýõ øèéäâýð ãàðãààã¿é áàéäëûã îéëãîæ áîëîõîîð áàéíà. Ýñõ¿ë, Åðºíõèé ñàéäûã òîìèëîõ ñàíàëûã àíõ óäàà îðóóëñàí ºäðººñ õîéø 45 õîíîãèéí äîòîð Åðºíõèé ñàéäûã òîìèëæ ÷àäààã¿é áàéäàë ãýæ îéëãîãäîõûã ÷ ¿ã¿éñãýõã¿é. Ãóðàâò, “Óëñûí Èõ Õóðàë õýëýëöýí øèéäâýðëýæ ÷àäààã¿é áîë ººðºº òàðàõ áóþó ýñõ¿ë Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Óëñûí Èõ Õóðëûã òàðààõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàíà” ãýäýã íü ñîíãîëò ºãñºí ¿¿ ýñõ¿ë çààâàë òàðàõ ãýñýí óòãûã èëýðõèéëæ áàéíà óó ãýäýã íü òîäîðõîéã¿é áàéíà. Òýãíý, èíãýíý ãýäýã íü õóóëüä èõýíõäýý¿¿ðýãæ¿¿ëñýí óòãûã èëýðõèéëäýã ãýæ ¿çâýë ÓÈÕ ýñõ¿ë Åðºíõèéëºã÷ ÓÈÕ-ûã òàðààõ øèéäâýðèéã çààâàë ãàðãàíà ãýñýí ¿ã. Òèéì áîë ÓÈÕ áóþó ýñõ¿ë Åðºíõèéëºã÷ ãýæ õî¸óëàíã íü áè÷èõ øààðäëàãàã¿é áàéñàí. ¯¿ðãèéã íýã ýòãýýäýä ºãºõºä õàíãàëòòàé þì.

79


2015 ¹1 (51)

F. 5.Ñàéäûã òîìèëîõ, îãöðóóëàõòàé õîëáîãäñîí åðºíõèé ñàéäûí ýðõ ìýäýë Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõàä ïàðëàìåíò åðºíõèé ñàéä ýñõ¿ë ò¿¿íèé çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëñýí áàéõûã øààðäàæ, èõýíõäýý çàñãèéí ãàçðûí õºòºëáºð, á¿ðýëäýõ¿¿íèé àñóóäëûã åðºíõèé ñàéäûí ìýäýëä ¿ëäýýõ íü ò¿ãýýìýë. Áðèòàíè, Ïîðòóãàëè, Áåëüãè, Èòàëè, Ãðåê, Ñëîâàê, ×åõ, Ïîëüø, Ðóìûí, Ëèòâà ãýñýí 10 óëñàä ïàðëàìåíò òîìèëîãäñîí çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ ñàíàë õóðààëò õèéäýã òóõàé ýíý ºã¿¿ëëèéí 1, 2-ð á¿ëýãò ºã¿¿ëñýí. Ýäãýýð óëñàä ïàðëàìåíò íü õóâü ñàéäûã çºâøººðºõ ýñýõýýð áóñ õàðèí åðºíõèé ñàéä, ñàéä íàð, çàñãèéí õºòºëáºðèéã á¿õýëä íü õ¿ëýýí çºâøººðºõ ýñýõ àñóóäëààð ñàíàë õóðààëò ÿâóóëäàã. ªºðººð õýëáýë, “çàñãèéí ãàçðûí íýã õóâèëáàðò àíõààðàë õàíäóóëäàã áºãººä çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãààã á¿õýëä íü øèíýýð ýõë¿¿ëýõã¿éãýýð ïàðëàìåíò íü ýíý õóâèëáàðûí àëü íýã òàë (åðºíõèé ñàéä, ñàéäûí ýðõëýõ àñóóäàë, ýñõ¿ë áîäëîãî)-ûã ººð÷ëºõ Òèéìýýñ, áîëîìæã¿é áàéäàã.”33 èéì òîãòîëöîîíä ñàíàë õóðààëò íü ïàðëàìåíòûí ñîíãîëòûã õÿçãààðëààä çîãñîõã¿é áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ äàâóó áàéäëûã åðºíõèé ñàéäàä ºãäºã áàéíà.Ïàðëàìåíò çàñãèéí ãàçàðò èòãýë õ¿ëýýëãýñíýýñ õîéø Åðºíõèé ñàéä õóâü ñàéäûã ººð÷ëºõººð áîë ñàíàëàà òºðèéí òýðã¿¿íä òàíèëöóóëàõ áºãººä òºðèéí òýðã¿¿í åðºíõèé ñàéäûí ñàíàëûí äàãóó øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã. Ãåðìàí, Ôèíëÿíä, Øâåä, ßïîí, Èñïàíè, Óíãàð, Ýñòîí ãýñýí 7 óëñàä ïàðëàìåíò íü çºâõºí åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîõ ýñýõ ñàíàë õóðààäàã. Òºðèéí òýðã¿¿í ïàðëàìåíòûí ñîíãîñîí õ¿íèéã åðºíõèé ñàéäààð òîìèëäîã. Èéíõ¿¿ òîìèëîãäñîí åðºíõèé ñàéä õýíèéã ñàéäààð òîìèëóóëàõ âý ãýäãèéã ïàðëàìåíòààñ àñóóëã¿éãýýð ººðºº

øèéäâýðëýäýã. Ýäãýýð óëñóóäàä òºðèéí òýðã¿¿í åðºíõèé ñàéäûí ñàíàë áîëãîñîí õ¿íèéã ñàéäààð çààâàë òîìèëîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã. Æèøýý íü, Ãåðìàíû ¯íäñýí õóóëèéí 64-ð ç¿éëä çààñíààð Õîëáîîíû Åðºíõèéëºã÷ íü Êàíöëåðûíñàíàë áîëãîñíîîð ñàéäóóäûã òîìèëîõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë, Êàíöëåðººðèéí Çàñãèéí ãàçðûí ñàéäóóäûã ñîíãîæ Åðºíõèéëºã÷èä ñàíàë áîëãîõ áºãººä Åðºíõèéëºã÷ ñàíàë áîëãîñîí õ¿íèéã çààâàë òîìèëîõ ¿¿ðýãòýé. Åðºíõèéëºã÷ ñàéä íàðûã òîìèëîõ, ÷ºëººëºõ àñóóäëûã ººðèéí ¿çýìæýýð øèéäâýðëýäýã áàéâàë Êàíöëåðûã Åðºíõèéëºã÷ººñ õàìààðàëòàé áîëãîíî ãýæ ¿çäýã.34 “Åðºíõèéëºã÷ íü óëñ òºðèéí øàëòãààíààð ýíýõ¿¿ ñàíàëààñ òàòãàëçàõ ÷àäàìæã¿é. Òýðýýð çºâõºí õóóëèéí áîëîí ¯íäñýí õóóëèéí øààðäëàãà õàíãààã¿é íýð äýâøèã÷èéã òîìèëîõîîñ òàòãàëçàæ áîëíî.”35 “Õýðýâ Õîëáîîíû Åðºíõèéëºã÷ íü àëü íýã ñàéäûí òîìèëãîî Õîëáîîíû õóóëü ýñõ¿ë ¯íäñýí õóóëü çºð÷èíº ãýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðâýë ýíýõ¿¿ òàòãàëçëàà ¿íäýñëýë áîëãîõ öîðûí ãàíö õóóëü ç¿éí õýì õýìæýý áîë ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýë õóóëü áîëîí øóäàðãà ¸ñîíä çàõèðàãäàíà ãýñýí ¯íäñýí õóóëèéí 20-ð ç¿éëèéí III õýñãèéí åðºíõèé çààëò þì. Îäîîã õ¿ðòýë Åðºíõèéëºã÷ Êàíöëåðûíñàíàëààñ ýíýõ¿¿ õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëýýð òàòãàëçñàí òîõèîëäîë ãàðààã¿é Åðºíõèéëºã÷ººð áàéíà.”36Êàíöëåð äàìæóóëàí ñàéäûã òîìèëîõ, îãöðóóëàõ ýðõ ìýäýëòýé òºäèéã¿é ÿàìäûí òîî áîëîí ñàéäûí õàðèóöàõ àñóóäëûã òîäîðõîéëäîã.37 Òèéìýýñ, Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àñóóäàë áîë Êàíöëåðûí ýðõ ìýäëèéí õ¿ðýýíä Ganghof and Stecker, “Investiture Rules and Government Formation in Germany,” 4. 35 Heun, The Constitution of Germnay: A Contextual Analysis, 128. 36 Jorn Fischer and Andre Kaiser, “Hiring and Firing Ministers Under Informal Constraints: Germany,” in The Selection of Ministers in Europe: Hiring and Firing, ed. Keith Dowding and Patrick Dumont, Routledge Advances in European Politics (London and New York: Routledge, 2008), 21–22. 37 Ludger Helms, “Executive Leadership in Parliamentary Democracy: The British Prime Minister and the German Chancellor Compared,” German Politics 5:1 (September 20, 2007): 105. 34

Cheibub, Martin, and Rasch, “The Investiture Vote and the Formation of Minority Parliamentary Governments,” 12.

33

80


áàãòäàã áºãººä Êàíöëåðûí ýðõ ìýäýë ýâñëèéí õàìòðàã÷ áîëîí íàì äîòîðõ ôðàêöààð ë õÿçãààðëàãääàã.38 Ýâñëèéí õàìòðàã÷ íàìóóä íü ººð ººðñäèéí ñàéäàä õýíèéã íýð äýâø¿¿ëýõèéã øèéäâýðëýäýã áà Êàíöëåð áóñàä ýâñýã÷ íàìûí ñàéäûí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä áàðàã îðîëöäîãã¿é áàéíà. Ãýõäýý, Êàíöëåð “ïàðëàìåíò äàõü öººíõèéã òºäèéã¿é îëîíõèéí-ôðàêöûã ººðèéí ¿éë àæèëëàãàà, çîðèëãî ÷èãëýëä íýãòãýõ øààðäëàãà ãàðäàã þì.”39 Âàéìàðûí ÁÍÓ-ààñ ÿëãààòàé íü Ãåðìàíû ¯íäñýí õóóëü çºâõºí Åðºíõèé ñàéäûí òîìèëãîîíä ñàíàë õóðààëãàäàã áºãººä õóâü ñàéäûí ýñõ¿ë õàìòûí òîìèëãîîíû ñàíàë õóðààëò õèéäýãã¿é. Ïàðëàìåíòûí áîëîí õàãàñ åðºíõèéëºã÷èéí çàñàãëàëòàé èõýíõ óëñóóäàä Åðºíõèé ñàéä ººðèéí òàíõèìûí ñàéäûã òîìèëîõ òºäèéã¿é îãöðóóëàõ àñóóäëûã ãîëëîí øèéäâýðëýäýã. Øâåäýä åðºíõèé ñàéä ñàéäûã îãöðóóëàõ ýñýõèéã áèå äààí øèéäâýðëýäýã. Ãåðìàí, Ôèíëÿíä, ßïîí, Èñïàíè, Óíãàð, Ýñòîí, Áðèòàíè, Ïîðòóãàëè, Áåëüãè, Ñëîâàê, ×åõ, Ïîëüø, Ðóìûí, Ëèòâà, Èðëàíä ãýñýí 15 óëñàä òºðèéí òýðã¿¿í åðºíõèé ñàéäûí ñàíàë áîëãîñíîîð ñàéäûã îãöðóóëäàã áºãººä ýíý òîõèîëäîëä ïàðëàìåíòûí çºâøººðºë àâäàãã¿é áàéíà. Æèøýýëáýë, Ãåðìàíä “Åðºíõèéëºã÷ Êàíöëåðûí ñàíàë áîëãîñíîîð ñàéäûã îãöðóóëàõ (¯íäñýí õóóëèéí 64-ð ç¿éë) áºãººä Åðºíõèéëºã÷ óã õ¿ñýëòèéã çààâàë áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé ó÷ðààñ ñàéä íàð íü Êàíöëåðààñ õàðààò áàéäàã.”40 Áóíäåñòàã õóâü ñàéäûã ýñõ¿ë Êàíöëåðûãäàíãààð íü îãöðóóëàõûã çºâøººðäºãã¿é. Êàáèíåò á¿õýëäýý ¿ëäýõ ýñõ¿ë á¿õýëäýý óíàõ ãýñýí çàð÷èì ¿éë÷èëäýã. Áóíäåñòàã íü èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ òóõàé êîíñòðóêòèâ ñàíàëààð (áóþó çºâõºí äàðààãèéí Êàíöëåðûã íýðëýñíèé äàðàà) Åðºíõèé ñàéäûã

÷ºëººëºõ çàìààð ë õóâü ñàéäûã àëáàí ¸ñîîð àëáàí òóøààëààñ íü çàéëóóëæ ÷àäíà (¯íäñýí õóóëèéí 67-ð ç¿éë). “Ýíý çààëòûí çîðèëãî áîë ïàðëàìåíòûí á¿ðýí õÿíàëòûã õàäãàëàõûí çýðýãöýý ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí âàêóóì ¿¿ñýõ ýðñäýëýýñ ñýðãèéëýõ ÿâäàë þì.”41 Ïàðëàìåíò çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãààíû ýõýí ¿åä åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîæ, äàðàà íü ò¿¿íèé îðóóëñàí çàñãèéí ãàçðûí õºòºëáºð áîëîí á¿ðýëäýõ¿¿íä äàõèí ñàíàë õóðààäàã òîãòîëöîî 1946 îíû Ôðàíöûí ¯íäñýí õóóëèéí ïðàêòèêò, ìºí 1989 îíû Ïîëüøèéí ¯íäñýí õóóëüä áàéæýý. Èéì òîãòîëöîî îäîî Èðëàíä, Ñëîâåí, Áîëãàð, Ìîíãîë ãýñýí äºðâºí óëñàä áàéíà. Èðëàíäàä Äàéë Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í÷ëýë äýýð ñàíàë õóðààäàã áîëñîí íü òóõàéí óëñûí ò¿¿õýí îíöëîãîîñ ¿¿äýëòýé. 1919 îíû Èðëàíäûí ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó ïàðëàìåíò íü çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í áîëîí õóâü ñàéä òóñ á¿ð äýýð ñàíàë õóðààäàã áàéñàí.42 Ó÷èð íü, “Ïàðëàìåíò Èðëàíäûã õýí óäèðäàõ âý ãýäãèéã øèéäâýðëýõýä Áðèòàíèéí Õààíûã îðîëöóóëàõã¿é áàéõûã õ¿ñýæ áàéñàí.”43 Èðëàíäàä îäîî áóé ñàíàë õóðààëòûí õîëèìîã õýëáýð íü èéì ò¿¿õýí øàëòãààíòàé àæýý. Áîëãàð, Ñëîâåí, Ìîíãîëä åðºíõèé ñàéäûí ñàíàë áîëãîñíîîð ïàðëàìåíò ñàéäûã òîìèëîîä çîãñîõã¿é îãöðóóëäàã. Ýäãýýð ãóðâàí óëñóóä íü ïîñò êîììóíèñò óëñóóä äîòðîîñ õàìãèéí òîãòâîðã¿é çàñãèéí ãàçàðòàé óëñóóäàä òîîöîãääîã (Õ¿ñíýãò 4-èéã ¿ç). Èòàëèä Åðºíõèé ñàéä ñàéäûã îãöðóóëàõ áîëîìæã¿é áàéäàã áàéíà.44Åðºíõèé ñàéä õýíèéã ñàéäààð òîìèëóóëàõ âý 41 David P. Currie, The Constitution of the Federal Republic of Germany, 1st ed. (University of Chicago Press, 1995), 140. 42 “Dail Constitution 1919-1922,” General Michael Collins, accessed February 16, 2015, http:// w w w. g e n e r a l m i c h a e l c o l l i n s . c o m / l i f e - t i m e s / constitution-1919-1922/. 43 Cheibub, Martin, and Rasch, “To Invest or Not to Invest? Modes of Government Selection in Parliamentary Democracies and Their Origins,” 26. 44 Eoin O’Malley and Cavatorta, “Finding a Party and Losing Some Friends: Overcoming the Weaknesses of the Prime Ministerial Figure in Italy,” Contemporary Politics 10, no. 3–4 (December 2004): 277, http://dcu.ie/~omalle/ CPO103P007%5B1%5D.TP.pdf.

Fischer and Kaiser, “Hiring and Firing Ministers Under Informal Constraints: Germany,” 23–24. 39 Д.Лүндээжанцан, Монгол Улс дахь төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт, 184. 40 Heun, The Constitution of Germnay: A Contextual Analysis, 128–129. 38

81


2015 ¹1 (51)

ýñõ¿ë àëü ñàéäûã ÷ºëººëºõ âý ãýäýã äýýð ïàðëàìåíòààñ çºâøººðºë àâàõ íü çàñãèéí ãàçðûã ïàðëàìåíòààñ èë¿¿ õàðààò áîëãîõûí çýðýãöýý çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã òîäîðõîéëîõ åðºíõèé ñàéäûí ýðõ ìýäëèéã õÿçãààðëàæ, óëìààð çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãî, õºòºëáºðèéã ¿ð íºëººòýé õýðýãæ¿¿ëýõýä òºâºãòýé áàéäàë ¿¿ñäýã. Òèéìýýñ, èõýíõ ïàðëàìåíòûí áîëîí õàãàñ åðºíõèéëºã÷èéí òîãòîëöîîíä ïàðëàìåíò òîìèëîãäñîí çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñõ¿ë åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîõ íýã ñàíàë õóðààëò õèéõ áºãººä õýí ñàéí áîëîõ âý ãýñýí àñóóäëûã ïàðëàìåíò áóñ åðºíõèé ñàéä ìýääýã.

ãàçðûí á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿íèé (ñàéäûã òîìèëóóëàõ ýñõ¿ë îãöðóóëàõ) òóõàé ñàíàëàà ýõëýýä Åðºíõèéëºã÷òýé çºâøèëöäºã. ÌÓ¯Õ-èéí 39-ð ç¿éëèéí 1.2-ò 2000 îíä îðóóëñàí íýìýëò ººð÷ëºëòººð Åðºíõèé ñàéä Çàñãèéí ãàçðûí á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿íèé ñàíàëàà äîëîî õîíîãèéí äîòîð Åðºíõèéëºã÷òýé çºâøèëöºæ ÷àäààã¿é áîë óã ñàíàëàà ÓÈÕ-ä ººðºº ºðãºí ìýä¿¿ëíý ãýñýí çààëòûã íýìñýí. Èíãýñíýýð Åðºíõèé ñàéä óã ñàíàëàà Åðºíõèéëºã÷èéí îðîëöîîã¿éãýýð ÓÈÕ-ä ºðãºí ìýä¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëñîí. Ãýâ÷, Åðºíõèéëºã÷ Åðºíõèé ñàéäûí ñàéäààð òîìèëóóëàõ ñàíàëààñ òàòãàëçàõ òîõèîëäîë ãàð÷ áàéñàí íü ñàéäûí òîìèëãîîíä Åðºíõèéëºã÷èéí íºëºº èõ áàéãààã õàðóóëñàí. Æèøýý íü, Åðºíõèéëºã÷ Ö.Ýëáýãäîðæ ¯éëäâýð, õºäºº àæ, àõóéí ñàéäààð ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ø.Ò¿âäýíäîðæèéã òîìèëîõ àñóóäëûã çºâøèëöºõèéã õ¿ññýí Åðºíõèé ñàéä Í.Àëòàíõóÿãèéí ñàíàëòàé 2014 îíû 6 ñàðûí 2-íä òàíèëöààä, óã ñàíàëààñ òàòãàëçñàí.46 Åðºíõèé ñàéä Çàñãèéí ãàçðûí á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿íèé ñàíàëàà Åðºíõèéëºã÷òýé çºâøèëöñºíèé äàðàà ÓÈÕ-ä ºðãºí ìýä¿¿ëíý.ÓÈÕ Åðºíõèé ñàéäûí ºðãºí ìýä¿¿ëñíýýð ñàéäàä íýð äýâøèã÷ á¿ðèéã õýëýëöýæ èëýýð ñàíàë õóðààæ, åðäèéí îëîíõèéí ñàíàëààð øèéäâýðëýäýã áºãººä íýð äýâøèã÷ýýñ òàòãàëçàæ áîëäîã (ÌÓ¯Õ-èéí 25-ð ç¿éëèéí 1, 27-ð ç¿éëèéí 6, 39-ð ç¿éëèéí 3). Åðºíõèé ñàéä òîìèëîãäñîíîîñîî õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð ñàéä íàðûã òîìèëóóëàõ ñàíàëàà ÓÈÕ-ä ºðãºí ìýä¿¿ëäýã. Áàéíãûí õîðîîä ººðèéí ýðõëýõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä õàìààðàõ íýð äýâøèã÷èéã ºðãºí ìýä¿¿ëñíýýñ õîéø 3 õîíîãèéí äîòîð õýëýëöýæ ñàíàë, ä¿ãíýëò ãàðãàõ, ¿¿íèé äàðàà íýãäñýí õóðàëäààí õóðàëäàæ õ¿í á¿ðýýð õýëýëöýí òóñ òóñàä íü èë ñàíàë õóðààëò ÿâóóëæ îëîíõèéí

Ìîíãîë Óëñ 1992-2000 îíû õîîðîíä ÌÓ¯Õèéí 39-ð ç¿éëèéí 1.2, 25-ð ç¿éëèéí 1.6-ä çààñíû äàãóó Åðºíõèé ñàéä Çàñãèéí ãàçðûí á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿í, ò¿¿íä ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàëàà Åðºíõèéëºã÷òýé çºâøèëöºí ÓÈÕ-ä ºðãºí ìýä¿¿ëæ ÓÈÕ óã ñàíàëûã øèéäâýðëýäýã áàéñàí. Åðºíõèé ñàéä Çàñãèéí ãàçðûí á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿í, ò¿¿íä ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàëûã áèå äààí ãàðãàõ ýðõã¿é áºãººä çààâàë Åðºíõèéëºã÷òýé çºâøèëöºæ, äàðàà íü ÓÈÕ-ààð øèéäâýðë¿¿ëæ áàéñàí. Åðºíõèéëºã÷ áîëîí ÓÈÕ Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í áîëãîõîîð Åðºíõèé ñàéäààñ ñàíàë áîëãîñîí íýð äýâøèã÷ýýñ òàòãàëçñàíààñ ººð õ¿íèéã íýð äýâø¿¿ëæ áàéñàí òîõèîëäîë ãàð÷ áàéñàí. Æèøýýëáýë, 1998 îíû 4-ð ñàðûí 23-íä Ö.Ýëáýãäîðæ Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëîãäîîä Áàòëàí õàìãààëàõûí áîëîí Áîëîâñðîëûí ñàéäóóäàä íýð äýâø¿¿ëñýí õ¿ì¿¿ñ íü äýìæèãäýýã¿é òóë ººð õ¿ì¿¿ñèéã íýð äýâø¿¿ëýí òîìèëóóëæ áàéæýý.45 Åðºíõèé ñàéä Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèéã òîìèëîõ ýñõ¿ë îãöðóóëàõ àñóóäëûã áèå äààí øèéäâýðëýõ á¿ðýí ýðõã¿é áºãººä ýíý òàëààð Åðºíõèéëºã÷òýé çºâøèëöºõ, ÓÈÕààð çºâøººð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé õýâýýð áàéíà. Åðºíõèé ñàéä Çàñãèéí

“Ерөнхийлөгч Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн сайдаар УИХын гишүүн Ш.Түвдэндоржийг томилох Н.Алтанхуягийн саналыг дэмжсэнгүй,” Sonin.mn, 2015.03.21-нд үзсэн, http://sonin.mn/news/politics-economy/27497.

46

Nizam Ahmed and Philip Norton, Parliaments in Asia (Routledge, 2013), 154.

45

82


äýìæëýã àâñàí íýð äýâøèã÷èéã Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íýýð òîìèëîõ òóõàé òîãòîîë áàòëàõ ó÷èðòàé. Áàéíãûí õîðîîíû áîëîí íýãäñýí õóðàëäààí äýýð Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿ä Åðºíõèé ñàéä áîëîí íýð äýâøèã÷ýýñ ÷ºëººòýé àñóóëò àñóóæ, ººðèéí ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëæ, ¿ã õýëýõ ýðõýýð õàíãàãäàíà. Íýð äýâøèã÷ îëîíõèéí äýìæëýã àâ÷ ÷àäààã¿é áîë Åðºíõèé ñàéä 7 õîíîãèéí äîòîð ººð õ¿íèé íýð äýâø¿¿ëíý. Ýíý òîõèîëäîëä äýýðõ ïðîöåäóðààð àñóóäëûã øèéäâýðëýíý.47 ÓÈÕ Åðºíõèé ñàéäûã òîìèëîîä çîãñîõã¿é ò¿¿íèé çàñãèéí ãàçàðò õýí ñàéäààð àæèëëàõ âý ãýäãèéã íýã á¿ð÷ëýí õýëýëöýæ øèéäâýðëýæ áàéíà. Ìºí, Åðºíõèé ñàéä ñàéäûã áèå äààí îãöðóóëàõ áîëîìæã¿é, çààâàë ÓÈÕ-ààð çºâøººð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ýíý á¿ãä íü Åðºíõèé ñàéä áîëîí ñàéäûã ÓÈÕ-ààñ õýò õàðààò áîëãîæ, óëñ òºðèéí áîäëîãî, õºòºëáºðèéã ¿ð íºëººòýé õýðýãæ¿¿ëýõ áàãàà á¿ðä¿¿ëýõ áîëîìæèéã Åðºíõèé ñàéäàä ºãºõã¿é áàéíà.

Èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ ñàíàë õóðààëòààð ïàðëàìåíòûí òàíõèìûí îëîíõè íü çàñãèéí ãàçàð ýñõ¿ë ò¿¿íèé ãîë õóóëü òîãòîîìæèéã äýìæýýã¿é áîë òóõàéí çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýí ýðõ äóóñãàâàð áîëäîã. Çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ ñàíàë õóðààëò íü õýð ºíäºð áîñãîòîé âý ãýäãýýðýý ãóðâàí àíãèëàãääàã: åðäèéí îëîíõèéí ñàíàë, òóéëûí îëîíõèéí ñàíàë, êîíñòðóêòèâ ñàíàë. (1) Èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ åðäèéí îëîíõèéí ñàíàë.Ôèíëÿíä, ßïîí, Áðèòàíè, Èòàëè, Èðëàíä, Ìîíãîë ãýñýí çóðãààí óëñàä ïàðëàìåíò ãèø¿¿äèéíõýý åðäèéí îëîíõèéí ñàíàëààð çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ çàìààð îãöðóóëæ áîëäîã. (2) Èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ òóéëûí îëîíõèéí ñàíàë.Øâåä, Ïîðòóãàë, Áåëüãè, Ãðåê, Ýñòîí, Ñëîâàê, ×åõ, Ðóìûí, Ëèòâà, Áîëãàð ãýñýí 10 óëñàä èéì òîãòîëöîî áàéäàã.49 (3) Èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ êîíñòðóêòèâ ñàíàë. Èéì òîãòîëöîî íü Ãåðìàí, Èñïàíè, Óíãàð, Ïîëüø, Ñëîâåí ãýñýí òàâàí óëñàä áàéäàã. Ýäãýýð óëñàä ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéí òóéëûí îëîíõè çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõèéã äýìæñýí áàéõ òºäèéã¿é äàðààãèéí åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîñîí òîõèîëäîëä çàñãèéí ãàçàð îãöîðäîã. Êîíñòðóêòèâ ñàíàë õóðààëò Ãåðìàíû óëñ òºðèéí ò¿¿õýíä õî¸ðõîí óäàà ÿâàãäñàí: 1972 îíä Âèëëè Áðàíòûí ýñðýã ñàíàë õóðààëò àìæèëòã¿é áîëñîí áîë 1982 îíä Õåëìóò Øìèòèéí ýñðýã ñàíàë õóðààëò àìæèëòòàé áîëæ ò¿¿íèéã ÕåëìóòÊîëèîð ñîëüñîí. Ïàðëàìåíò äàõü îëîí íàìóóä ººð õîîðîíäîî çºð÷èëäººíòýé áàéãàà íºõöºëä çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ åðäèéí îëîíõè íü çàñãèéí ãàçðûí òîãòâîðã¿é áàéäàë áèé áîëäîã. Æèøýýëáýë, Ôðàíöèéí 3-ð ÁÍÓ (18751940) áîëîí 4-ð ÁÍÓ (1946-1958)-ûí ¿åä èéì íºõöºë ¿¿ñýæ çàñãèéí ãàçðûí äóíäàæ íàñëàëò åñºí ñàðààñ äîîãóóð áàéæýý. Õýäèéãýýð õàðüöàíãóé öººí çàñãèéí ãàçàð èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ àëáàí

G. 6.Ïàðëàìåíò çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ48 Ïàðëàìåíò çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ ñàíàë õóðààäàã íü ïàðëàìåíòûí õàãàñ åðºíõèéëºã÷èéí çàñàãëàëûí íýã ¿íäñýí øèíæ. Èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ ñàíàë õóðààëò çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýí ýðõèéã äóóñãàâàð áîëãîõ áîëîìæèéã ïàðëàìåíòàä ºãäºã. Ч.Энхбаатар, “Гучин есдүгээр зүйл,” Монгол Улсын Үндсэн хуулийн тайлбарбүтээлд (УБ: ХаннсЗайделийн Сан, 2009), 200. 48 Засгийн газарт итгэл үл үзүүлэх харилцааг зохицуулсан үндсэн хуулийн зохицуулалт нь бие даасан судалгааны том сэдэв юм. Тухайлбал, энэ асуудлыг санаачлах парламентын гишүүдийн тоо, шийдвэр гаргах босго, нөхцөл, хугацаа, санал хураах асуудал (засгийн газар, бодлого, хууль тогтоомж) зэрэг олон асуудал хөндөгддөг. Мөн, парламентын санаачлагаар засгийн газарт итгэл үл үзүүлэх санал хураалгах болон засгийн газар өөрт нь итгэл үзүүлэх асуудлаар санал хураалгах хоёрыг ялгаж болох бөгөөд энэ хоёрыг улс орнууд адилхан эсхүл өөр өөрөөр зохицуулсан байдаг. Энэ судалгаанд засгийн газрыг эмхлэн байгуулах ажиллагааг судлахтай холбоотой хүрээнд л засгийн газарт итгэл үл үзүүлэх санал хураалыг товчхон авч үзэв. 47

Winter, “The Role of Parliament in Government Formation and Resignation,” 137.

49

83


2015 ¹1 (51)

¸ñíû ñàíàë õóðààëòààð óíàæ áàéñàí áîëîâ÷ èõýíõ íü èéì ñàíàë õóðààëò ÿâàãäàõ áîëîìæ á¿ðäýõýýñ ºìíº á¿ðýí ýðõýý äóóñãàâàð áîëãîæ áàéñàí.50 Çàñãèéí ãàçðûí òîãòâîðã¿é áàéäàë Âàéìàðûí ÁÍÓ-ûí ¿åèéí Ãåðìàíä ìºí àæèãëàãäàæ áàéâ. Ñóäàëæ áóé 21 óëñóóä áàðàã á¿ãäýýðýý èòãýë ¿ç¿¿ëýõýä åðäèéí îëîíõèéí ñàíàëààñ òàòãàëçñàí áàéíà. Àðä÷èëàë òºëºâøñºí 9 óëñ íü èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã òóéëûí îëîíõè ýñõ¿ë êîíñòðóêòèâ ñàíàë õóðààëòààð øèéäýõ çàìûã ñîíãîæýý. Ñóäëàãäàæ áóé 10 ïîñò êîììóíèñò óëñààñ çºâõºí Ìîíãîë çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã åðäèéí îëîõ çîõèöóóëàëòòàé áàéíà. Ïîñò êîììóíèñò óëñóóä òîäðîî õàìãèéí òîãòâîðòîé çàñãèéí ãàçàðòàé ãýæ ¿çýæ áîëîõ Ñëîâàê, Ýñòîí õî¸ðò òóéëûí îëîíõèéí ñàíàë, Óíãàðò êîíñòðóêòèâ ñàíàëààð øèéäâýðëýäýã áàéíà (Õ¿ñíýãò 1, 2, 4-èéã ¿ç). Ïàðëàìåíò åðäèéí îëîíõèéí ñàíàëààð çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ áîëîìæòîé ¿åä çàñãèéí ãàçàð àìàðõàí îãöðîõ àéäàñòàé áàéõ áºãººä áàòàëãààòàé îëîíõèéí äýìæëýã àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéãàà çàñãèéí ãàçðûí õóâüä ýíý àéäàñ íü èë¿¿ ºíäºð áîëíî. Ïàðëàìåíòààñ èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ ñàíàë õóðààëòûã õÿëáàðõàí ÿâóóëæ îãöðóóëæ ìàãàäã¿é ãýñýí àéäàñòàé íºõöºëä çàñãèéí ãàçàð óðò õóãàöààíû, ¿ð íºëººòýé áîäëîãî áîëîâñðóóëæ òóóøòàé õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é, õàðèí ïàðëàìåíòûí äýìæëýã àâàõàä øààðäëàãàòàé áîãèíî õóãàöààíû àðãà õýìæýýíä àíõààðëàà õàíäóóëíà.51Òèéìýýñ, ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéã áýõæ¿¿ëýõèéí òóëä çàñãèéí ãàçðûã àìàðõàí îãöðóóë÷èõäàãã¿é áàéõ ¸ñòîé. Çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ òóéëûí îëîíõèéí ñàíàë íü åðäèéí îëîíõèéí ñàíàëààñ èë¿¿ õýö¿¿ ó÷ðààñ çàñãèéí ãàçðûí òîãòâîðòîé áàéäëûã èë¿¿ õàíãàäàã. Ãýõäýý, ïàðëàìåíòûí

òóéëûí îëîíõè çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõã¿é ãýäýã äýýð ñàíàë íýãäýæ áîëîõ ÷ äàðààãèéí åðºíõèé ñàéä äýýð ñàíàë íýãäýõã¿é áîë çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëæ ÷àäàõã¿é áîëäîã. Êîíñòðóêòèâ ñàíàë õóðààëò èéì ãàöààíààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëäýã. Õýäèé òèéì ÷, êîíñòðóêòèâ ñàíàë õóðààëòûí ñóë òàë íü çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõ áàðàã áîëîìæã¿é áîëãîäîã. Ïàðëàìåíò äàõü ñºðºã õ¿÷íèé íàìóóä ìóó ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëñýí ÷ äàðààãèéí åðºíõèé ñàéä äýýð ñàíàë íýãäýæ ÷àäàõã¿é òîõèîëäîëä óã çàñãèéí ãàçàð á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëñýýð áàéõ áîëíî. Òóéëûí îëîíõèéí ñàíàë õóðààëò íü çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõàä åðäèéí îëîíõèéí ñàíàë õóðààëòààñ èë¿¿ õýö¿¿ áîëãîõ áîëîâ÷ êîíñòðóêòèâ ñàíàë õóðààëò øèã çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõàä õýòýðõèé õýö¿¿ áîëãîõã¿é.52 Ìîíãîë Óëñ Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõ òàëààð ÌÓ¯Õ-èéí 43-ð ç¿éëä ÓÈÕ “Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõ òóõàé ººðºº ñàíàà÷èëñàí áîëîí Åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàë, Åðºíõèé ñàéäûí ìýäýãäëèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø àðâàí òàâ õîíîãèéí äîòîð Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõ ýñýõèéã õýëýëöýí øèéäâýðëýíý,” “Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿äèéí äºðºâíèé íýãýýñ äîîøã¿é íü Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõ òóõàé ñàíàëûã àëáàí ¸ñîîð òàâèâàë Óëñûí Èõ Õóðàë õýëýëöýí øèéäâýðëýíý” ãýæ òóñ òóñ çààñàí. ÌÓ¯Õ-èéí 27-ð ç¿éëèéí 6-ä çààñíû äàãóó ÓÈÕ Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõ ýñýõ àñóóäëûã åðäèéí îëîíõèéí ñàíàëààð øèéäâýðëýæ èðñýí.53 ÓÈÕ-ûí õóðàëäààíä îðîëöñîí ãèø¿¿äèéí îëîíõîîð Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõ áîëîìæòîé áàéãàà íü Çàñãèéí ãàçðûí òîãòâîðòîé áàéäàëä íºëººëæ áàéñàí. Ýíý æóðìààð ÓÈÕ Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõ ýñýõèéã øèéäâýðëýæ áàéñàí çóðãààí òîõèîëäëûã õ¿ñíýãòýýð õàðóóëáàë: Мөн тэнд. 2000 оны нэмэлт өөрчлөлт УИХ-ын чуулганы болон байнгын хорооны хуралдааныг гишүүдийнх нь дийлэнх олонхи хүрэлцэн ирснээр хүчинтэйд тооцож байсныг олонхи болгож бууруулсан бөгөөд нууц санал хураалтыг ил болгож өөрчилсөн. 52

“Vote of Confidence | Government,” Encyclopedia Britannica, accessed March 21, 2015, http://www.britannica. com/EBchecked/topic/633033/vote-of-confidence. 51 Seyd, “Coalition Government in Britain: Lessons from Overseas,” 57. 50

53

84


Åðºíõèé ñàéäûí íýð 1. Ì.Ýíõñàéõàí

Ñàíàë õóðààñàí îãíîî 1998.04.23

2. Ö.Ýëáýãäîðæ

1998.07.24

3. Æ.Íàðàíöàöðàëò

1999.07.22

4. Ö.Ýëáýãäîðæ

2006.01.13

5. Ì.Ýíõáîëä

2006.10.27

6. Í.Àëòàíõóÿã

2014.11.05

Ñàíàë õóðààëòûí ¿ð ä¿í Ñàíàëààðàà îãöîðñîí ÓÈÕ 39:37 õàðüöààòàé ñàíàëààð îãöðóóëñàí.1 ÓÈÕ 42:22 õàðüöààòàé ñàíàëààð îãöðóóëñàí.2 ÓÈÕ 39 õ¿íèé ñàíàëààð îãöðóóëàâ.3 ÓÈÕ 22:46 õàðüöààòàé ñàíàëààð îãöðóóëààã¿é.4 ÓÈÕ 36:30 õàðüöààòàé ñàíàëààð îãöðóóëñàí.5

õàðààò áóñ áàéëãàõûã ýðõ ìýäýë õóâààðèëàõ çàð÷èì øààðääàã. Äýëõèéí I äàéíû äàðàà áàòëàãäñàí Âàéìàðûí ÁÍÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí 53, 54-ð ç¿éëèéí äàãóó Åðºíõèéëºã÷ ñàéäóóäûã áèå äààñàí ñîíãîäîã áàéñàí õýäèé ÷ Ïàðëàìåíòûí èòãýëèéã õ¿ëýýñýí áàéõûã ñàéäóóäààñ øààðääàã áàéæýý. ¯¿ãýýð ñàéäóóäûã çàéëóóëàõ ýðõ ìýäëèéã ïàðëàìåíòàä ºãñºí áàéñàí ãýñýí ¿ã. Òèéìýýñ, “Âàéìàðûí ¯íäñýí õóóëü íü ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí ñàéäóóäûã àðä ò¿ìíýýñ ñîíãîãäñîí Ïàðëàìåíòààñ õàðààò áîëãîõ çàìààð ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëòûã íýëýýí ñóëðóóëñàí áàéæýý.”54 ªíººäºð Øâåä, Ýñòîí, Èòàëè, Ñëîâàê, Ïîëüø, Ëèòâà, Èðëàíä, Ìîíãîë ãýñýí 8 óëñàä ïàðëàìåíò íü õóâü ñàéäàä èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ ñàíàë õóðààõ áîëîìæòîé.Øâåä, Ãðåê, Ýñòîí, Ñëîâàê, Ïîëüø, Ëèòâà ãýñýí çóðãààí óëñàä õóâü ñàéäàä èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã òóéëûí îëîíõîîð øèéäâýðëýäýã áîë çºâõºí Èðëàíä, Ìîíãîë õî¸ðò åðäèéí îëîíõîîð øèéäâýðëýäýã àæýý. Õóâü ñàéäàä çºâõºí òóéëûí îëîíõîîð ñàéäàä õàðèóöëàãà òîîöîõûã ïàðëàìåíòàä çºâøººðäºã íü íýã òàëààñ ñàéäûã òîãòâîðòîé àæèëëóóëàõ, íºãºº òàëààñ ìóó àæèëëàñàí ñàéäàä õàðèóöëàãà òîîöîõ áîëîìæ îëãîäîã. Íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä ñàéäóóä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ó÷ðààñ ýðõ áàðèã÷ íàì ýñõ¿ë íàìóóä ñàéäûí àæëûã

Õýðýâ Ìîíãîëä Çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã òóéëûí îëîíõèéí ñàíàëààð øèéäâýðëýäýã áàéñàí áîë Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõûí òóëä äîîä òàë íü 39 ãèø¿¿í ñàíàë íýãäýõ ¸ñòîé áàéõ áàéñàí.Èéì íºõöºëä 36 õ¿íèé ñàíàëààð Í.Àëòàíõóÿãèéí çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõ áîëîìæã¿é áàéõ áàéñàí áîë Ö.Ýëáýãäîðæèéí õî¸ð çàñãèéí ãàçàð, Æ.Íàðàíöàöðàëòûí çàñãèéí ãàçàð îãöðîõ áîëîìæòîé áàéñàí. H. 7.Ïàðëàìåíò õóâü ñàéäàä èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ Èõýíõ ïàðëàìåíòûí áîëîí õàãàñ åðºíõèéëºã÷èéí òîãòîëöîîíä ïàðëàìåíò õóâü ñàéäàä èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ ñàíàë õóðààäàãã¿é áàéíà. Ãåðìàí, Ôèíëÿíä, ßïîí, Èñïàíè, Óíãàð, Áðèòàíè, Ïîðòóãàëè, Áåëüãè, Ãðåê, ×åõ, Ðóìûí, Áîëãàð, Ñëîâåí ãýñýí 13 óëñàä ïàðëàìåíò õóâü ñàéäàä èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõýýð ïàðëàìåíò ñàíàë õóðààõ áîëîìæã¿é. Ñàéä íàðûã ïàðëàìåíòààñ “Эвслийн засгийн газруудын эргэж задарсан түүх,” Politics.news.mn, 2015.03.21-нд үзсэн, http://politics.news. mn/content/127486.shtml. 2 “Mongolia’s Government 3rd To Fall In 15 Months,” Tribunedigital-orlandosentinel, accessed March 21, 2015, http://articles.orlandosentinel.com/1999-07-23/ news/9907220537_1_mongolia-government-ministers-15months.е 3 “Засгийн газар шөнө дунд огцров,” Нээлттэй нийгэм форум, 2006.01.13, http://forum.mn/old/index. php?coid=1237&cid=296. 4 “Засгийн газрыг огцруулахыг дэмжсэнгүй,” Нээлттэй нийгэм форум, 2006.10.27, http://www.openforum.mn/old// index.php?cid=179. 5 “Засгийн газрыг огцруулахыг дэмжсэн гишүүдийн хэн нь хэн бэ,” Politics.news.mn, 2015.03.21-нд үзсэн, http:// politics.news.mn/content/194466.shtml. 1

Currie, The Constitution of the Federal Republic of Germany, 135.

54

85


2015 ¹1 (51)

õàìãèéí ñàéí õèéõ ÷àäâàðòàé õ¿íèéã òîìèëîõ, ýäãýýð ñàéä íü àæëàà ñàéí õèéæ áàéãàà öàãò îãöîðäîãã¿é áàéõ ¸ñòîé.55 Ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿ä õ¿ññýí öàãòàà åðäèéí îëîíõîîð õóâü ñàéäûã îãöðóóëàõ ãýæ îðîëäîõ íü øààðäëàãà õàíãàñàí ñàéä ÷ áîäëîãîî áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîëãîæ, ñàéäûã ïàðëàìåíòààñ õýòýðõèé õàðààò áîëãîäîã. Òèéìýýñ, òîãòâîðòîé çàñãèéí ãàçàð á¿õèé ïàðëàìåíòûí àðä÷èëàëä ïàðëàìåíò íü õóâü ñàéäûã îãöðóóëàõ á¿ðýí ýðõã¿é áàéäàã. Ãýõäýý, àæëàà ìóó õèéæ áàéãàà ñàéä îãò õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýãã¿é ãýñýí¿ã áèø. Ñàéä ñàéí àæèëëàõã¿é áîë çàñãèéí ãàçàð á¿õýëäýý îãöðîõ ýðñäýëòýé ó÷ðààñ Åðºíõèé ñàéä óã ñàéäàä õàðèóöëàãà òîîöîõîîñ ººð àðãàã¿é áîëäîã.

òóòàì äîîä òàë íü íýã ñàéäûã îãöðóóëàõ ýñýõ àñóóäàë ÿðèãäàæ áàéì. I. 8.Ñîíãóóëèéí òîãòîëöîî áà çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãàà Ìàæîðèòàð ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîòîé óëñóóäàä çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãàà õàðüöàíãóé ýíãèéí ÿâàãääàã áàéíà. Èõýíõäýý ñîíãîã÷èä ïàðëàìåíòûí ñóóäëûí îëîíõûã òîäîðõîé íýã óëñ òºðèéí íàìä õóâààðèëàõ çàìààð äàðààãèéí ïàðëàìåíòûí á¿ðýí ýðõèéí õóãàöààíä àëü íàì çàñãèéí ýðõèéã áàðèõ âý ãýäãèéã øèéäâýðëýäýã. Íàìûí äàðãà íàð ñîíãóóëèéí ¿åä åðºíõèé ñàéä áîëîõ òàëààð ñóðòàë÷èëäàã áºãººä ÿëñàí íàìûí äàðãà øèíý çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í áîëäîã. Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð íü òóõàéí íàìûí ìºðèéí õºòºëáºðò òóëãóóðëàäàã ó÷ðààñ õàðüöàíãóé òîäîðõîé áîëñîí áàéäàã. Ãýâ÷, ÿìàð ñàéäàä õýíèéã íýð äýâø¿¿ëýõ âý ãýäýã àñóóäàë áîë ñîíãîã÷äûí ñîíãîëòîîð øèéäâýðëýëã¿é ¿ëääýã. Òóõàéëáàë, Èõ Áðèòàíè, Èñïàíè, Ãðåê çýðýã óëñóóäàä çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àñóóäàë ñîíãóóëèéí ºäºð øèéäýãääýã áàéíà.56 Ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íä ïàðëàìåíòûí íèéò ñóóäëûí îëîíõûã íýã ÷ íàì àâ÷ ÷àääàãã¿é óëñóóäàä çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãàà èë¿¿ òºâºãòýé áîëäîã. Ïðîïîðöèîíàëü ýñõ¿ë õîëèìîã ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîòîé óëñóóäàä îëîí íàìûí òîãòîëöîî á¿ðýëääýã áóþó íýã íàì äàíãààð ïàðëàìåíòûí îëîíõèéí ñóóäàë àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéõ íü ò¿ãýýìýë ó÷ðààñ èõýíõäýý ýâñëèéí çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëäàã.57 Ýäãýýð óëñóóäàä çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõàä ñîíãóóëèéí ä¿í õàðüöàíãóé áàãà íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áºãººä èíñòèòóòèéí õÿçãààðëàëò, óã àæèëëàãààíä îðîëöîã÷äûí çîðèëãî, íººö çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éë íºëººëäºã.

Ìîíãîë Óëñ ÓÈÕ õóâü ñàéäàä èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ øèéäâýð ãàðãàæ îãöðóóëäàã. ÓÈÕûí ãèø¿¿í Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèéã îãöðóóëàõ ñàíàë ãàðãàõ á¿ðýí ýðõòýé (ÓÈÕ-èéí òóõàé õóóëèéí 7.1.12) áºãººä ÓÈÕ óóë àñóóäëûã õýëýëöýæ øèéäâýðëýäýã (¯íäñýí õóóëèéí 25-ð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñãèéí 6/). ÓÈÕûí ãèø¿¿ä ýñõ¿ë íàìûí á¿ëýã õóâü ñàéäûã îãöðóóëàõ òóõàé ñàíàëûã áàéíãà òàâüæ èðñýí. Æèøýýëáýë, 2012 îíä áàéãóóëàãäààä õî¸ð æèë îð÷èì àæèëëàñàí Í.Àëòàíõóÿãèéí çàñãèéí ãàçðûí ñàéä íàð áîëîõ Õ.Òýì¿¿æèí, Í.Áàòáàÿð, ×.Óëààí íàðûã àëáàí òóøààëààñ íü îãöðóóëàõàñóóäëûã ÓÈÕûí ãèø¿¿ä äàíãààðàà ýñõ¿ë õàìòðàí ñàíàà÷èëæ, áàéíãûí õîðîîíû áîëîí ÷óóëãàíû õóðàëäààíààð õýëýëö¿¿ëæ áàéñàí.Áèå äààã÷ ãèø¿¿ä Ö.Áàÿðñàéõàí ñàéäûã îãöðóóëàõ òóõàé õºíäºíº ãýæ ìýäýãäýë õèéæ áàéâ. Ýíäýýñ ¿çýõýä Í.Àëòàíõóÿãèéí Çàñãèéí ãàçàð õî¸ð æèë ãàðàí àæèëëàõàä äºðâºí ñàéäûã íü îãöðóóëàõ àñóóäàë õºíäºãäºæ, ãóðâûíõ íü àñóóäàë àëáàí ¸ñîîð õýëýëöýãäýæ áàéæýý. ªºðººð õýëáýë, õàãàñ æèë

Winter, “The Role of Parliament in Government Formation and Resignation,” 117–118. 57 Арент Лийпхарт, Ардчиллын хэв загвар: Гучин зургаан орны төр засгийн хэлбэр ба илрэл, орч. Д.Ганбат (УБ, 2007), 140. 56

John D. Huber and Cecilia Martinez-Gallardo, “Replacing Cabinet Ministers: Patterns of Ministerial Stability in Parliamentary Democracies,” American Political Science Review 102, no. 2 (May 2008): 169.

55

86


Æèøýýëáýë, 1949 îíîîñ õîéø Ãåðìàíû Õîëáîîíû Çàñãèéí ãàçàð íü äàíäàà ýâñëèéíõ áàéæ èðñýí áàéíà. “1949 îíä Ýäåíàóð Êàíöëåðààð ñîíãîãäñîíîîñ õîéø ãàíöõàí õ¿í ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëèéí äàðàà Êàíöëåðààð øèíýýð òîìèëîãäñîí. Áóñàä á¿õ Êàíöëåð ººðèéí á¿ðýí ýðõèéí ïàðëàìåíòûí á¿ðýí ýðõèéí õóãàöààíä ýõýëñýí áºãººä èõýíõ íü ïàðëàìåíòûí íàìààñ ñîíãîãäñîí áàéíà.”58

èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ ñàíàë õóðààëòûã ÓÈÕ õèéäýã òîãòîëöîîã áóñ õàðèí Åðºíõèéëºã÷ Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã ÓÈÕ ðóó îðóóëæ, ÓÈÕ ò¿¿íèéã Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëîõ ýñýõèéã øèéääýã òîãòîëöîîã Ìîíãîë Óëñ 1992 îíû ¯íäñýí õóóëèàðàà àâñàí. Ýíý òîãòîëöîîíû öºì íü Åðºíõèé ñàéäûí òîìèëãîî ó÷ðààñ ò¿¿íèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõã¿éãýýð çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãàà ¿ð íºëººòýé, õàðèóöëàãàòàé áîëîõã¿é. Åðºíõèé ñàéäûí òîìèëãîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîõûí òóëä Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã ñàíàë áîëãîõ, ýõíèé íýð äýâøèã÷ ÓÈÕ-ûí äýìæëýã àâ÷ ÷àäààã¿é áîë øèíý íýð äýâøèã÷èéã õýí ÿìàð õóãàöààíä õýðõýí ÓÈÕ ðóó îðóóëàõ, äàõèí ñàíàë õóðààëò àìæèëòã¿é áîë ÿìàð ¿ð äàãàâàðò õ¿ðýõ âý ãýäãèéã òîäîðõîé áîëãîõ øààðäëàãàòàé. Åðºíõèé ñàéäûã òîìèëîõ àæèëëàãààã îäîîãèéíõîîñ èë¿¿ òîäîðõîé áîëãîí çîõèöóóëàõ õî¸ð õóâèëáàð áàéãààã òàíèëöóóëæ õîîðîíä íü õàðüöóóëàí õóðóóëúÿ. Íýãä¿ãýýð õóâèëáàð. 1992 îíû ¯íäñýí õóóëü, 2000 îíä ò¿¿íä îðóóëñàí íýìýëò ººð÷ëºëòèéí ãîë çàð÷ìûã õàäãàëæ, Åðºíõèé ñàéäûã òîìèëîõ îäîîãèéí ¿å øàò, æóðàìä äàðààõ òîäðóóëãà õèéõ áîëîìæòîé: − Åðºíõèéëºã÷ ÓÈÕ-ä îëîíõè ñóóäàë àâñàí íàì, ýâñëýýñ íýð äýâø¿¿ëñýí õ¿íèéã; àëü ÷ íàì, ýâñýë îëîíõèéí ñóóäàë àâààã¿é áîë õàìãèéí îëîí ñóóäàë àâñàí íàì, ýâñýë áóñàä íàì, ýâñýëòýé çºâøèëöºí íýð äýâø¿¿ëñýí õ¿íèéã; õýðýâ õàìãèéí îëîí ñóóäàë àâñàí íàì, ýâñýë áóñàä íàì, ýâñýëòýé çºâøèëöºæ Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëæ ÷àäààã¿é áîë ÓÈÕ-ä ñóóäàë àâñàí íàì, ýâñýë çºâøèëöºí îëîíõîîðîî íýð äýâø¿¿ëñýí õ¿íèéã Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëîõ ñàíàëûã òàâ õîíîãèéí äîòîð ÓÈÕ-ä îðóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.Èéíõ¿¿ îðóóëñàí íýð äýâøèã÷ ÓÈÕ-ûí òóéëûí îëîíõèéí äýìæëýã àâáàë Åðºíõèéëºã÷ ò¿¿íèéã ãóðâàí õîíîãèéí äîòîð Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëíî;

Ìîíãîë Óëñ ¯íäñýí õóóëüä îðóóëñàí 2000 îíû íýìýëò ººð÷ëºëòººñ õîéø Ìîíãîë Óëñàä 6 çàñãèéí ãàçàð ýìõëýí áàéãóóëàãäñàí áºãººä ýäãýýð íü á¿ãäýýðýý ýâñëèéí çàñãèéí ãàçàð áàéñàí. 2004 îíû ìàæîðèòàð ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîòîé áàéñàí àòàë àëü ÷ íàì ÓÈÕ-ä îëîíõè áîëæ ÷àäàëã¿é ýâñëèéí çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëñàí. 2008 îíä ÌÀÕÍ îëîíõè áîëñîí ÷ ººðºº ñàéí äóðààðàà áóñàä íàìòàé ýâñýæ çàñãèéí ãàçðàà áàéãóóëñàí. 2012 îíû ñîíãóóëèéã õîëèìîã (48 íü ìàæîðèòàð, 28 íü ïðîïîðöèîíàë) òîãòîëöîîãîîð ÿâóóëñàí áºãººä ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íä àëü ÷ íàì ÓÈÕ-ä îëîíõè ñóóäàë àâààã¿éí óëìààñ õàìãèéí îëîí ñóóäàë àâñàí ÀÍ áóñàä íàì, ýâñýëòýé çºâøèëöºí ýâñëèéí çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëñàí. Ñîíãóóëèéí õîëèìîã òîãòîëöîîã öààøèä õàäãàëàõ õàíäëàãàòàé áàéãàà ó÷ðààñ ÓÈÕ-ä íýã íàì îëîíõè áîëîõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäàæ ýâñëèéí çàñãèéí ãàçðóóä áàéãóóëàãäàõ õýðýãöýý ¿ðãýëæëýõ òºëºâòýé áàéíà. Èéì íºõöºëä çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ òàëààðõ ¯íäñýí õóóëèéí çîõèöóóëàëò àëü áîëîõ òîäîðõîé, ¿ð íºëººòýé áàéõ õýðýãòýé þì. J. 9.Ìîíãîë Óëñ äàõü Åðºíõèé ñàéäûí òîìèëãîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ õî¸ð õóâèëáàð Åðºíõèéëºã÷ çàñãèéí ãàçðûã òîìèëæ äàðàà íü óã çàñãèéí ãàçàðò Helms, “Executive Leadership in Parliamentary Democracy: The British Prime Minister and the German Chancellor Compared,” 109.

58

87


2015 ¹1 (51)

− ÓÈÕ Åðºíõèéëºã÷èéí îðóóëñàí íýð äýâøèã÷èéã òóéëûí îëîíõîîð ñîíãîîã¿é áîë Åðºíõèéëºã÷ ºìíºõ çàð÷ìûí äàãóó ººð íýð äýâøèã÷èéã äîëîî õîíîãèéí äîòîð ÓÈÕ-ä îðóóëíà. Õî¸ð äàõ íýð äýâøèã÷ ÓÈÕ-ûí òóéëûí îëîíõèéí äýìæëýã àâáàë Åðºíõèéëºã÷ ò¿¿íèéã ãóðâàí õîíîãèéí äîòîð Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëíî; − ÓÈÕ Åðºíõèéëºã÷èéí îðóóëñàí õî¸ð äàõü íýð äýâøèã÷èéã òóéëûí îëîíõîîð ñîíãîîã¿é áîë ÓÈÕ äîòðîîñîî Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã ñàíàë áîëãîæ ñàíàë õóðààëò ÿâóóëíà.ÓÈÕ-ààñ ñàíàë áîëãîñîí íýð äýâøèã÷ òóéëûí îëîíõèéí äýìæëýã àâáàë Åðºíõèéëºã÷ ò¿¿íèéã ãóðâàí õîíîãèéí äîòîð Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëíî; − Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëñýí ýõíèé ñàíàëûã ÓÈÕ-ä ºðãºí ìýä¿¿ëñíýýñ õîéø 45 õîíîãèéí äîòîð ÓÈÕ Åðºíõèé ñàéäûã òóéëûí îëîíõîîð ñîíãîæ ÷àäààã¿é áîë Åðºíõèéëºã÷ õàìãèéí îëîí ñàíàë àâñàí íýð äýâøèã÷èéã Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëîõ ýñõ¿ë ÓÈÕ-ûí óðüä÷èëñàí ñîíãóóëèéã çàðëàõ øèéäâýðèéã äàðóé ãàðãàíà. Õî¸ðäóãààð õóâèëáàð. Åðºíõèé ñàéäûã òîìèëîõ òàëààðõ îäîîãèéí çîõèöóóëàëòàä çàð÷ìûí øèíæòýé çàðèì ººð÷ëºëò õèéñýí äàðààõ õóâèëáàðûã ñîíãîõ áîëîìæòîé: − Åðºíõèéëºã÷ ÓÈÕ-ûí àíõäóãààð ÷óóëãàí ýõýëñýí ýñõ¿ë Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýí ýðõ äóóñãàâàð áîëñîí ºäðººñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð ÓÈÕ äàõü íàìûí á¿ëã¿¿äèéí äàðãà íàðòàé çºâëºëäñºíèé äàðàà ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëèéí ä¿íã õàðãàëçàí Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã ÓÈÕ-ä ñàíàë áîëãîíî. Åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàë áîëãîñîí íýð äýâøèã÷ ÓÈÕ-ûí òóéëûí îëîíõèéí äýìæëýã àâáàë Åðºíõèéëºã÷ ò¿¿íèéã ãóðâàí õîíîãèéí äîòîð Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëíî; − ÓÈÕ Åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàë áîëãîñîí íýð äýâøèã÷èéã òóéëûí îëîíõîîð ñîíãîîã¿é áîë óã ñàíàë õóðààëò ÿâàãäñàí ºäðººñ õîéø äîëîî õîíîãèéí äîòîð Åðºíõèéëºã÷ Åðºíõèé ñàéäàä ººð õ¿íèéã íýð äýâø¿¿ëíý.

Õî¸ð äàõü íýð äýâøèã÷ ÓÈÕ-ûí òóéëûí îëîíõèéí äýìæëýãèéã14 õîíîãèéí äîòîð àâáàë Åðºíõèéëºã÷ ò¿¿íèéã ãóðâàí õîíîãèéí äîòîð Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëíî; − Åðºíõèéëºã÷ äîëîî õîíîãèéí äîòîð ººð õ¿íèéã Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýýã¿é ýñõ¿ë óã íýð äýâøèã÷ ÓÈÕ-ûí òóéëûí îëîíõèéí äýìæëýã òîãòîîñîí õóãàöààíä àâ÷ ÷àäààã¿é áîë ÓÈÕ äîòðîîñîî Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëæ õàìãèéí îëîí ñàíàëààð äýìæèãäñýí õ¿í ñîíãîãäîíî. Ñîíãîãäñîí õ¿í ÓÈÕ-ûí òóéëûí îëîíõèéí ñàíàëûã àâñàí áîë Åðºíõèéëºã÷ ò¿¿íèéã äîëîî õîíîãèéí äîòîð Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëíî. Ñîíãîãäñîí õ¿í òóéëûí îëîíõèéí ñàíàëûã òîãòîîñîí õóãàöààíä àâ÷ ÷àäààã¿é áîë Åðºíõèéëºã÷ äîëîî õîíîãèéí äîòîð ò¿¿íèéã òîìèëîõ ýñõ¿ë ÓÈÕ-ûí óðüä÷èëñàí ñîíãóóëèéã çàðëàõ øèéäâýðèéí àëü íýãèéã ãàðãàíà. Åðºíõèé ñàéäûã òîìèëîõ íýã áîëîí õî¸ð äóãààð õóâèëáàðûã òàâàí øàëãóóðààð õàðüöóóëàí ¿çüå. Íýãä¿ãýýð õóâèëáàðûí äàãóó Åðºíõèéëºã÷ Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã ÓÈÕ ðóó ñàíàë áîëãîõäîî ÓÈÕ äàõü îëîíõèéí ñàíàëûã áàðèìòëàõ ¸ñòîé áîë õî¸ðäóãààð õóâèëáàðò Åðºíõèéëºã÷ îëîíõèéí ñàíàëûã õàðãàëçàíà. Àëü àëèíûõ íü õóâüä ÓÈÕ-ûí îëîíõèéí äýìæëýã àâàõ õ¿íèéã íýð äýâø¿¿ëýõèéã Åðºíõèéëºã÷ººñ øààðäàæ áàéíà. Õî¸ðäóãààð õóâèëáàð Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéí íýðèéã ýõëýýä ÓÈÕ ðóó ººðºº øóóä îðóóëàõûã Åðºíõèéëºã÷èä çºâøººðäºã ó÷ðààñ íýãä¿ãýýð õóâèëáàðààñ äàâóó þì. Íýãä¿ãýýð õóâèëáàðò ÓÈÕ äàõü îëîíõè çºâøèëöºæ íýð äýâø¿¿ëýõ õ¿ðòýë ÿìàð íýã ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîìæã¿é òóë îëîíõè íýð äýâøèã÷èéã òîäðóóëàõã¿é áîë çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãàà ýõëýõã¿é, óäààøðàõ ýðñäýëòýé. Ìºí, ÓÈÕ äàõü îëîíõè áîëñîí íàì Åðºíõèé ñàéäàä õýíèéã íýð äýâø¿¿ëýõ âý ãýäãýý øèéäýæ ÷àäàõã¿é ýñõ¿ë ÓÈÕ-ûí íèéò ãèø¿¿äèéí îëîíõèéí ñóóäëûã àëü ÷ íàì, ýâñýë àâààã¿é áºãººä íýð äýâøèã÷èéã ãàðãàæ èðæ

88


÷àäàõã¿é áàéãàà òîõèîëäîëä Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãààã ãàöààíä îðíî. Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãààíä èéì óäààøðàë, ãàöàà ¿¿ñýõýýñ õî¸ðäóãààð õóâèëáàð óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîìæòîé. Íýãýíò Åðºíõèéëºã÷èéí íýð äýâø¿¿ëýõ á¿ðýí ýðõ ÓÈÕ äàõü îëîíõèéí çºâøèëöºëòýé õàòóó óÿãäààã¿é ó÷ðààñ ÓÈÕ-ûí àíõäóãààð ÷óóëãàí ýõýëñýí ýñõ¿ë Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýí ýðõ äóóñãàâàð áîëñîí ºäðººñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð Åðºíõèéëºã÷ ººðºº íýð äýâø¿¿ëæ Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãààã ýõë¿¿ëæ ÓÈÕ-ä õàðèóöëàãûã íü ¿¿ð¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Åðºíõèéëºã÷ººñ ÓÈÕ äàõü îëîíõèéí áàéð ñóóðèéã õàðãàëçàõûã øààðäàæ áàéãàà áîëîâ÷ îëîíõè íýð äýâøèã÷ äýýð çºâøèëöºæ ÷àäàõã¿é áàéñàí ÷ íýð äýâø¿¿ëýõ ¸ñòîé. Õýíèéã ýõíèé áàéäëààð Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýõ âý ãýäãèéã Åðºíõèéëºã÷ ãýñýí òîäîðõîé íýã ñóáúåêò øèéäâýðëýíý. Íýãýíò ÓÈÕ Åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîõ ó÷ðààñ Åðºíõèéëºã÷ ÓÈÕ äàõü îëîíõèéí äýìæëýã àâàõ õàìãèéí ìàãàäëàëòàé õ¿íèéã íýð äýâø¿¿ëíý. Õî¸ð õóâèëáàð íü õî¸óëàà ÓÈÕûí òóéëûí îëîíõèéí äýìæëýã àâñàí õ¿íèéã Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëóóëàõàä ÷èãëýæ áàéãààãààðàà íèéòëýã þì. Åðºíõèéëºã÷ººñ íýð äýâø¿¿ëñýí õ¿íèéã Åðºíõèé ñàéäààð ñîíãîõ ýñýõ àñóóäëûã ÓÈÕ åðäèéí îëîíõîîð áèø òóéëûí îëîíõîîð øèéäâýðëýæ áàéãàà íü ÓÈÕ äàõü õ¿÷òýé îëîíõèéí äýìæëýã àâñàí Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàõ çºâøèëöëèéã õàíãàõ îðîëäëîãî õèéõèéã Åðºíõèéëºã÷èä äààëãàæ, àìæèëòòàé áîëâîë òóõàéí Çàñãèéí ãàçàð èë¿¿ òîãòâîðòîé, ¿ð íºëººòýé àæèëëàõ íºõöºë áîëíî. Õýðýâ íýð äýâøèã÷èä òóéëûí îëîíõèéí äýìæëýã àâ÷ ÷àäàõã¿é áîë ñàíàë õóðààëòûí áîñãûã åðäèéí îëîíõ, èë¿¿ îëîíõè áîëãîí áóóðóóëæ áàéãàà íü ãàöàà ¿¿ñãýõýýñ ñýðãèéëæ, çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ øààðäëàãûã ÷óõàë÷èëæ áóéí èëðýë. Ýõíèé õî¸ð ñàíàë õóðààëò àìæèëòã¿é ÿâàãäâàë Åðºíõèé

ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýõ á¿ðýí ýðõ Åðºíõèéëºã÷ººñ ÓÈÕ ðóó øèëæèõýýð çîõèöóóëñàí íü õî¸ð õóâèëáàðûí ººð íýãýí íèéòëýã òàë ìºí. Îäîîãèéí ¯íäñýí õóóëèéí çîõèöóóëàëò íü Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýõ á¿ðýí ýðõèéã çºâõºí Åðºíõèéëºã÷èä ýäë¿¿ëæ áàéãàà (ÓÈÕ-ààñ íýð äýâø¿¿ëýõ áîëîìæã¿é) ó÷ðààñ Åðºíõèéëºã÷ººñ îðóóëñàí íýð äýâøèã÷ íàð ÓÈÕ-ûí îëîíõèéí äýìæëýã îãò àâ÷ ÷àäàõã¿é áîë çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëæ ÷àäàõã¿é áàéäàë ¿¿ñíý. Òèéìýýñ, ýíý ºã¿¿ëýëä ñàíàë áîëãîæ áóé õî¸ð õóâèëáàð õî¸óëàà çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãààã öàã àëäàëã¿é ýõë¿¿ëýõ, ÓÈÕ äàõü íàìóóäûí çºâøèëöëèéã õàíãàæ ÓÈÕ-ûí îëîíõèéí äýìæëýã àâàõ õ¿íèéã íýð äýâø¿¿ëýõèéí òóëä ýõíèé õî¸ð íýð äýâøèã÷èéã ÓÈÕ ðóó îðóóëàõ á¿ðýí ýðõèéã Åðºíõèéëºã÷èä ºã÷ áàéíà. Õýðýâ Åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàë áîëãîñîí íýð äýâøèã÷ ÓÈÕ äàõü îëîíõèéí äýìæëýã àâààã¿é ýñõ¿ë Åðºíõèéëºã÷ ýíý ¿¿ðãýý õóãàöààíäàà áèåë¿¿ëýýã¿é áîë ÓÈÕ ººðºº äîòðîîñîî íýð äýâø¿¿ëýõ á¿ðýí ýðõòýé áîëíî. Ýíý íü ÓÈÕ-ààñ íýð äýâø¿¿ëñýí õ¿í äýýð ñàíàë õóðààõ áîëîìæèéã îëãîæ áàéíà. Èíãýñíýýð ýõíèé ñàíàë õóðààëò àìæèëòã¿é ÿâàãäñàí áîë äàðààãèéí ñàíàë õóðààëòàä õýí íýð äýâø¿¿ëýõ âý ãýäýã íü òîäîðõîé áîëîîä çîãñîõã¿é ÓÈÕ äàõü îëîíõîä íºëººëºõ áîëîìæ îëãîíî. Ãýõäýý, ÓÈÕ Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëýõ, ñîíãîõ àñóóäàëä õàðèóöëàãàòàé õàíäàõã¿é áîë ººðºº òàðàõ ýðñäýë õ¿ëýýíý. Õî¸ð õóâèëáàðò ÓÈÕ äàõü ñàíàë õóðààëò àìæèëòã¿é ÿâàãäâàë ÿìàð ¿ð äàãàâàðò õ¿ðýõ âý ãýäãèéã òîäîðõîé çîõèöóóëñàí. Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãàà çîõèõ æóðìûí äàãóó ÿâàãäñàí ÷ àìæèëòàä õ¿ðýõã¿é áîë ÓÈÕ-ûã òàðààõ ýðñäýëèéã ¿¿ñãýæ áàéãàà íü ýíý àñóóäàë äýýðõ ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí õàðèóöëàãûã íýìýãä¿¿ëíý. ÓÈÕ äàõü îëîíõè ÿìàð çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàõ âý ãýäýã äýýð çºâøèëöºæ ÷àäàõã¿é áîë ººðºº òàðàõ ó÷ðààñ Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷ äýýð àëü

89


2015 ¹1 (51)

− ÓÈÕ Åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîõ ýñýõ äýýð ñàíàë õóðààõ áºãººä ñîíãîãäñîí õ¿íèéã Åðºíõèé ñàéäààð Åðºíõèéëºã÷ çààâàë òîìèëîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýõ õýðýãòýé. − Åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîõ ñàíàë õóðààëòûã äàõèõ øààðäëàãà ãàðâàë äàðààõ ¿å øàòààð ÿâóóëäàã áîëîõ íü çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãààã èë¿¿ õàðèóöëàãàòàé áîëãîæ, ãàöàà, óäààøðàëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëíý. ÓÈÕ-ûí àíõäóãààð ÷óóëãàí ýõýëñýí ýñõ¿ë Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýí ýðõ äóóñãàâàð áîëñîí ºäðººñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð Åðºíõèéëºã÷ ÓÈÕ äàõü íàìûí á¿ëã¿¿äèéí äàðãà íàðòàé çºâëºëäºæ ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëèéí ä¿íã õàðãàëçàí Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã ÓÈÕ-ä ñàíàë áîëãîíî. Íýð äýâøèã÷ ÓÈÕ-ûí òóéëûí îëîíõè ñàíàë àâààã¿é áîë äîëîî õîíîãèéí äîòîð Åðºíõèéëºã÷ ººð õ¿íèéã íýð äýâø¿¿ëíý. Åðºíõèéëºã÷ ýíý õóãàöààíä ººð õ¿íèéã íýð äýâø¿¿ëýýã¿é ýñõ¿ë óã íýð äýâøèã÷ ÓÈÕ-ûí òóéëûí îëîíõèéí äýìæëýã àâààã¿é áîë ÓÈÕ äîòðîîñîî Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâø¿¿ëæ õàìãèéí îëîí ñàíàë àâñàí õ¿í ñîíãîãäîíî. Ñîíãîãäñîí õ¿í òóéëûí îëîíõèéí ñàíàë àâààã¿é áîë Åðºíõèéëºã÷ äîëîî õîíîãèéí äîòîð ò¿¿íèéã òîìèëîõ ýñõ¿ë ÓÈÕ-ûí óðüä÷èëñàí ñîíãóóëèéã çàðëàõ øèéäâýðèéí àëü íýãèéã ãàðãàíà.Åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîõ ñàíàë õóðààëòûã èë áèø íóóöààð ÿâóóëáàë õàðààò áóñ ñîíãîëò õèéõ áîëîìæèéã ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äýä îëãîíî. − Åðºíõèé ñàéäûí ñàíàë áîëãîñíîîð ñàéä íàðûã Åðºíõèéëºã÷ òîìèëîõ, îãöðóóëàõ áºãººä Åðºíõèéëºã÷ óã ñàíàëààñ òàòãàëçàõ ýðõã¿é áîëîõ íü ç¿éòýé. Íýãýíò ÓÈÕ-ûí îëîíõèéí äýìæëýã àâààä òîìèëîãäñîí Åðºíõèé ñàéä ººðèéí çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íä õýí àæèëëàõ âý, õýíèéã ñàéäûí àëáàí òóøààëààñ íü ÷ºëººëºõ âý ãýäýã äýýð Åðºíõèéëºã÷ áîëîí ÓÈÕààñ ÿìàð íýãýí çºâøººðºë àâàëã¿éãýýð øèéääýã áîëñíîîð ÓÈÕ-ààñ çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãààíä õýò õóòãàëäàõàà áîëüæ, çºâõºí Åðºíõèé

áîëîõ çºâøèëöºæ Åðºíõèé ñàéäààð ñîíãîõûã ýðìýëçýõ áîëíî. Ãýõäýý, ÓÈÕ-ûã òàðààõ ýðõ ìýäëèéã óðâóóëàí àøèãëàæ óëñ òºðèéí äàâóó áàéäàë áîëãîõ ÿâäëûã áàãàñãàõûí òóëä ÓÈÕ øóóä òàðàõã¿é õàðèí Åðºíõèéëºã÷ ÓÈÕûã òàðààæ øèíý ñîíãóóëü çàðëàõ ýñõ¿ë öººíõèéí çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàõ øèéäâýð ãàðãàíà. Ìºí, Çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãàà àìæèëòã¿é áîëîõîä ÓÈÕ-ûã øóóä òàðààõ áóñ öººíõèéí çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ ñîíãîëò ãàðãàæ áàéãàà íü óëñ îðíû óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí áîëîí áóñàä õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààð÷ òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ øèéäâýð ãàðãàõ áîëîìæèéã Åðºíõèéëºã÷èä îëãîæ áàéãàà þì. K. Ä¿ãíýëò Ïàðëàìåíòûí áîëîí õàãàñ åðºíõèéëºã÷èéí àðä÷èëàëä çàñãèéí ãàçàð íü ïàðëàìåíòààñ áèé áîëæ, ïàðëàìåíòûí ºìíº èòãýë, õàðèóöëàãà õ¿ëýýæ áàéäàã. Ïàðëàìåíò çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ áîëîí îãöðóóëàõ á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëäýã. Ýíý ºã¿¿ëëèéí õ¿ðýýíä àðä÷èëàë òºëºâøñºí áîëîí ïîñò êîììóíèñò 21 óëñûí òîãòîëöîî äàõü çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ, îãöðóóëàõ àæèëëàãààíû òàëààðõ ¿íäñýí õóóëèéí çîõèöóóëàëòûã äîëîîí õýìæýýñýýð õàðüöóóëàí ñóäàëæ, íèéòëýã áîëîí ÿëãààòàé òàëûã õàðóóëñàí. ¯¿íä òóëãóóðëàí Ìîíãîë Óëñ äàõü çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ, îãöðóóëàõ àæèëëàãààíû òàëààðõ ¯íäñýí õóóëèéí çîõèöóóëàëòàä àíàëèç õèéæ, äàâóó áîëîí ñóë òàëûã ãàðãàæ èðñýí. Òóñ óëñ ñîíãóóëèéí õîëèìîã òîãòîëöîîíä 2012 îíä øèëæèæ, ÓÈÕ îëîí íàìààñ á¿ðäýí ýâñëèéí çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëæ áàéõ ÷èã õàíäëàãàòàé áîëñîí íü çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõûã øààðäàæ áàéíà. ¯¿íèé òóëä òóëä äàðààõ òàâàí òºðëèéí ººð÷ëºëò¿¿äèéã õèéõ íü ç¿éòýé ãýäýã íü õàðüöóóëñàí ñóäàëãààíààñ õàðàãäàæ áàéíà:

90


− Õóâü ñàéäûã îãöðóóëàõ ÓÈÕûí á¿ðýí ýðõèéã õàñàõ íü ç¿éòýé. ßàãààä ãýâýë, õóâü ñàéäûã îãöðóóëàõ ñàíàà÷èëãûã ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä äóðààðàà ãàðãàõ, ÓÈÕ-ààñ óã àñóóäëûã õýëýëöýæ èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõèéã øèéäâýðëýõ íü Çàñãèéí ãàçàð áîëîí ò¿¿íèé ãèø¿¿äèéã ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äýýñ õàðààò áàéõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Äýýðõ òàâàí ººð÷ëºëò õèéãäâýë Ìîíãîë Óëñàä çàñãèéí ãàçðûã ýìõëýí áàéãóóëàõ àæèëëàãàà ãàöààã¿é, øóóðõàé ÿâàãäàæ, ÓÈÕ-ûí òóéëûí îëîíõèéí äýìæëýã àëäñàíààñ áóñàä òîõèîëäîëä Çàñãèéí ãàçàð òîãòâîðòîé àæèëëàæ, ÓÈÕ-ààñ õàðüöàíãóé õàðààò áóñààð õºãæëèéí áîäëîãîî îäîîãèéíõîîñ èë¿¿ ¿ð íºëººòýé, òóóøòàéõýðýãæ¿¿ëýõ íºõöºë á¿ðäýíý. Èíãýñíýýð Ìîíãîë Óëñ äàõü ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýë áýõæèæ, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òóëãàìäñàí àñóóäëûã ¿ð íºëººòýé øèéäâýðëýäýã áîëæ, óëìààð àðä÷èëàëä èòãýõ îëîí íèéòèéí èòãýë áýõæèíý.

ñàéä ýñõ¿ë Çàñãèéí ãàçàðò á¿õýëä íü èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõèéã øèéäâýðëýæ, èòãýë ¿ç¿¿ëñýí áîë ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðºº ¿ð íºëººòýé, áèå äààí, òîãòâîðòîé õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã Çàñãèéí ãàçàðò îëãîíî. − ÓÈÕ Çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã åðäèéí îëîíõîîð áèø òóéëûí îëîíõîîð øèéäâýðëýõ íü ÷óõàë. Ó÷èð íü, Çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ øèéäâýðèéã ÓÈÕ äàõü åðäèéí îëîíõè ãàðãàæ áàéãàà íü Çàñãèéí ãàçðûã ÓÈÕ-ààñ õýò õàìààðàëòàé áîëãîæ, Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû òîãòâîðòîé áàéäëûã àëäàãäóóëäàã. Èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ òóéëûí îëîíõèéí ñàíàë õóðààëò íü åðäèéí îëîíõèéí ñàíàëààñ èë¿¿ çàñãèéí ãàçðûí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàìãààëàõ áîëîâ÷ ìóó àæèëëàæ áàéãàà Çàñãèéí ãàçàðò õàðèóöëàãà òîîöîõ áîëîìæèéã îëãîæ áàéãààãààðàà êîíñòðóêòèâ ñàíàëààñ äàâóó.

---o0o---

91


2015 ¹1 (51)

ÓÈÕ-ÛÍ ÃÈØ¯¯Í ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ÃÈØ¯¯ÍÈÉ ÀËÁÀÍ ÒÓØÀÀËÛÃ ÕÀÂÑÐÀÍ Ã¯ÉÖÝÒÃÝÕ ÒÓÕÀÉ1

õàìààð÷ áóé ýñýõ ãýõ ìýò àñóóëòóóä àð àðààñàà óðãàí ãàðäàã. Ò¿¿õýí òàëààñàà ýíý àñóóäàë õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð “äîðäóóëñàí äîëîîí ººð÷ëºëò” õýìýýí íýðëýãäýõ áîëñîí Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä 2000 îíä îðóóëñàí íýìýëò ººð÷ëºëòòýé ãîëëîí õîëáîãääîã. ¯íäñýí õóóëü òîãòîîã÷ 1992 îíä Ìîíãîë óëñûí øèíý, àðä÷èëñàí ¯íäñýí õóóëèéã áàòëàõäàà óã õóóëèéí Õîðèí åñ ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýãò “Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í á¿ðýí ýðõèéíõýý õóãàöààíä óëñûí òºñâººñ öàëèí àâíà. Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í íü õóóëèàð òîãòîîñîí ¿¿ðýãò íü ¿ë õàìààðàõ áóñàä àæèë, àëáàí òóøààë õàâñàð÷ áîëîõã¿é.” ãýæ õóóëü÷èëñàí áàéñíûã 2000 îíû 12 äóãààð ñàðûí 14-íèé ºäºð Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä îðóóëñàí íýìýëò, ººð÷ëºëòººð “Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í á¿ðýí ýðõèéíõýý õóãàöààíä óëñûí òºñâººñ öàëèí àâíà. Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í íü Åðºíõèé ñàéä, Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íýýñ áóñàä, õóóëèàð òîãòîîñîí ¿¿ðýãò íü ¿ë õàìààðàõ àæèë, àëáàí òóøààë õàâñàð÷ áîëîõã¿é.” õýìýýí ººð÷ëºí íàéðóóëñàí. Ýíý ººð÷ëºëò áàòëàãäàõ õ¿ðòýëõ õóãàöààíä áóþó 1992.07.06-íû ºäºð ÓÈÕ-ûí òóõàé õóóëèéã, 1993.05.06-íû ºäºð Çàñãèéí ãàçðûí òóõàé õóóëèéã áàòëàõäàà ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé àëáàí òóøààëûã õàâñðàí ã¿éöýòãýæ áîëîõ àãóóëãàòàé çààëòóóä îðóóëñíûã ¯íäñýí õóóëèéí öýö 1996 îíä, ìºí ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëèéí àäèëòãàõ çààëòûã 1998 îíä õÿíàí õýëýëöýæ, ¯íäñýí õóóëü çºð÷ñºí õýìýýí ä¿ãíýí õ¿÷èíã¿é áîëãîæ áàéæýý. 2000 îíû ¯íäñýí õóóëèéí íýìýëò ººð÷ëºëòèéí äàðàà õýä õýäýí Çàñãèéí ãàçàð ñîëèãäîæ, ÓÈÕ-ûí

1

Õóóëü÷, ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí ñóäëàà÷ (LL.M) Ä.¯¿ðöàéõ

1. Îðøèë Õóóëü òîãòîîõ áîëîí ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýë õîîðîíäûí õÿíàëò-òýíöëèéí àñóóäàëä õàìààðàõ íýãýí àñóóäàë áîë íèéòèéí äóíä õýëæ çàíøñàíààð “äàâõàð äýýëèéí” àñóóäàë áóþó ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé àëáàí òóøààëûã õàâñðàí ã¿éöýòãýõ òóõàé àñóóäàë þì. Ìîíãîë Óëñûí óëñ òºð, íèéãìèéí àìüäðàëä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áàãàã¿é íºëººëñºí, õýëýëöýãäñýí ýíýõ¿¿ àñóóäëûí ó÷èð õîëáîãäëûã ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí áîëîí óëñ òºð ñóäëàëûí òàëààñ ñóäëàí õàðóóëàõ, áîëîìæèò øèéäëèéí õóâèëáàðûã ñàíàë áîëãîõîä ýíýõ¿¿ íèéòëýëèéí çîðèëãî îðøèíî. “Äàâõàð äýýë”-íèé àñóóäàë ¿íýõýýð ìîíãîë òºðèéí òîãòâîðòîé áàéäàëä íºëººëæ áóé ýñýõ, Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí ñóóðü çàð÷èì áîëîõ òºðèéí ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëò, õÿíàëò òýíöëèéí çàð÷èìòàé íèéöýæ áóé ýñýõ, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé ÷ºëººò ìàíäàòûí çàð÷èì, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí òîî ãýõ ìýòòýé õýðõýí óÿëäàæ, õàðèëöàí Шинжлэх ухаан, технологийн сангийн санхүүжилттэй, Улаанбаатар бодлогын судалгааны төвийн захиалгаар гүйцэтгэж буй “Гүйцэтгэх эрх мэдлийн харьцуулсан судалгаа” төслийн хүрээнд зохиогч энэхүү өгүүллийг бичсэн.

1

92


Àðä÷èëñàí òîãòîëöîîíä øèëæñýíýýñ õîéøõ Çàñãèéí ãàçðóóäàä õý÷íýýí ñàéä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé àëáàí òóøààëûã õàâñðàí ã¿éöýòãýæ áàéñàí òàëààð äîîðõ õ¿ñíýãòýýð2 ¿ç¿¿ëüå.

ãèø¿¿ä Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé àëáàí òóøààëûã õàâñðàí ã¿éöýòãýñýýð èðñýí. Ýíý õóãàöààíä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé àëáàí òóøààëûã õàâñðàí ã¿éöýòãýõ íü òºðèéí ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëòàä íºëººëæ, ïàðëàìåíòûí õÿíàëòûã ñóëðóóëæ áàéíà ãýñýí ¿çýë áîäëóóä ãàðñààð èðñýí òóë 2011.01.12-íû ºäºð ÓÈÕ-ûí äàðãà Ä.Äýìáýðýëèéí çàõèðàìæààð “Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ ýñýõ àñóóäëûã ñóäëàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã”èéã Òºðèéí áàéãóóëàëòûí Áàéíãûí õîðîîíû äàðãààð àõëóóëàí áàéãóóëæ àæèëëóóëàâ. Ò¿¿í÷ëýí ÓÈÕ-ûí çàðèì ãèø¿¿ä Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í íýãýí çýðýã ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé àëáàí òóøààëûã ã¿éöýòãýõèéã õÿçãààðëàõ àãóóëãà á¿õèé ººð÷ëºëòèéã ¯íäñýí õóóëüä îðóóëàõ òóõàé òºñë¿¿äèéã ñàíàà÷èëæ áàéñàí áîëîâ÷ áàòëàãäàæ ÷àäààã¿é áàéíà. 2012 îíû ñîíãóóëèéí äàðàà ÀÍûí äàðãà, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Í.Àëòàíõóÿã Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëîãäîæ, ÀÍ, ÌÀÕÍ-Ì¯ÀÍ-ûí “Øóäàðãà ¸ñ” ýâñýë, Èðãýíèé Çîðèã Íîãîîí íàìûí ãóðâàëñàí ýâñëèéí “Øèíý÷ëýëèéí” ãýõ òîäîòãîëòîé Çàñãèéí ãàçðûã íèéò 19 ñàéäòàéãààð áàéãóóëàõàä õî¸ðîîñ áóñäàä íü ÓÈÕûí ãèø¿¿ä òîìèëîãäñîí þì. 2013 îíîîñ Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í íýãýí çýðýã ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé àëáàí òóøààëûã ã¿éöýòãýõèéã õÿçãààðëàõ àñóóäëûã õºíäºí òàâüæ, ¯íäñýí õóóëüä ººð÷ëºëò îðóóëàõã¿éãýýð øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çýí Çàñãèéí ãàçðûí òóõàé áîëîí ÓÈÕ-ûí òóõàé õóóëüä ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëèéí òºñë¿¿äèéã ñàíàà÷ëàí ÓÈÕ-ä ºðãºí áàðüñàí. Ýäãýýð õóóëèéí òºñë¿¿äèéã õýëýëöýõ ýñýõ àñóóäëûã ÓÈÕ äýìæñýí áºãººä ÓÈÕ-ä ñóóäàëòàé íàìóóäûí äóíä åðºíõèé óëñ òºðèéí çºâøèëöºë ¿¿ñýýä áàéãàà áîëîâ÷ òîäîðõîé øàëòãààíû óëìààñ áàòëàãäààã¿é áàéíà.

Çàñãèéí ãàçàð /Àæèëëàñàí õóãàöàà/ Ï.Æàñðàé /1992.7.21 – 1996.7.19/ Ì.Ýíõñàéõàí /1996.7.19 – 1998.4.23/ Ö.Ýëáýãäîðæ /1998.4.23 – 1998.12.9/ Æ.Íàðàíöàöðàëò /1998.12.9 – 1999.7.22/ Ð.Àìàðæàðãàë /1999.7.30 – 2000.7.26/ Í.Ýíõáàÿð /2000.7.26 – 2004.8.20/ Ö.Ýëáýãäîðæ /2004.8.20 – 2006.1.13/ Ì.Ýíõáîëä /2006.1.25 – 2007.11.22/ Ñ.Áàÿð /2007.11.22 – 2008.9.11/ Ñ.Áàÿð /2008.9.11 – 2009.10.28/ Ñ¿.Áàòáîëä /2009.10.29 – 2012.8.9/ Í.Àëòàíõóÿã /2012.8.9 – 2014.11.5/ ×.Ñàéõàíáèëýã /2014.11.21-íýýñ õîéø/

ÇÃ-ûí ãèø¿¿äèéí íèéò òîî

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í ñàéäûí òîî

19

5

10

0

10

10

10

0

1

1

13

4

18

13

17

15

16

8

15

11

15 14 /2012.1.20/

12 9 /2012.1.27/

19

17

19

10

Äýýðõ õ¿ñíýãòýýñ ¿çýõýä õóóëü òîãòîîã÷èéí óëñ òºðèéí õ¿ñýë çîðèã ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí øèéäâýð¿¿äýýð õÿçãààðëàãäàæ áàéñàí þì óó ýñâýë åðºíõèé ñàéä íü óëñ òºðèéí ¿çýë áîäëîîðîî òºðèéí ýðõ ìýäëèéí Эх сурвалж: Ж.Амарсанаа, О.Батсайхан, А.Түвшинтулга, Монгол Улсын Засгийн газар: Түүхэн товчоон 1911-2012, УБ, 2013; Монгол Улсын парламент /1990-2000/, УБ, 2000; Ч.Энхбаатар, Д.Солонго нар, Монгол Улсад ардчиллыг бэхжүүлэхэд Үндсэн хуулийн гүйцэтгэсэн үүрэг: Дүн шинжилгээний тайлан, УБ, 2014.

2

93


2015 ¹1 (51)

Äýýðõ çààëòóóäààð ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäñîí èðãýí õàâñðàí ã¿éöýòãýæ áîëîõ áà áîëîõã¿é àæèë, àëáàí òóøààëûí àñóóäëûã çîõèöóóëñàí áîë ¿¿íýýñ ãàäíà ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäîæ áîëîõã¿é àæèë, àëáàí òóøààë ãýæ áàéíà. ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëèéí òóõàé õóóëèéí 26 äóãààð ç¿éëèéí 26.6-ä “Óëñ òºðèéí àëáàí õààã÷ààñ áóñàä òºðèéí àëáàí õààã÷, òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ºì÷èò, òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ºì÷èéí îðîëöîîòîé õóóëèéí ýòãýýäèéí óäèðäàõ àëáàí òóøààëòàí Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿íä íýð äýâøèõ áîë ñîíãóóëèéí æèëèéí íýãä¿ãýýð ñàðûí íýãíèé ºäðººñ ºìíº òºðèéí àëáàíààñ áîëîí àæèë, àëáàí òóøààëààñàà ÷ºëººëºãäñºí áàéíà.” ãýæ çààñàí. Ýíý çîõèöóóëàëò íü óëñ òºð, ýðõ ç¿éí ìýäëýã, áîëîâñðîë ºíäºðòýé, íèéò ñîíãîã÷äûí 10 îð÷èì õóâèéã ýçëýõ õýñãèéí óëñ òºðèéí îðîëöîîíû ýðõèéã õÿçãààðëàñàí, ¿íäñýí õóóëèéí çºð÷ëèéí øèíæòýé, àðä÷èëñàí ¸ñîíä ¿ë íèéöýõ çîõèöóóëàëò ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí 2012 îíû 3 äóãààð ñàðûí 7-íû ºäºð áàòëàãäñàí Õóóëü÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü áîëîí ýíý õóóëèéí äàãóó 2013 îíä øèíýýð áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîëûí Õóóëü÷äûí Õîëáîîíû ä¿ðìýýð õóóëü÷äûí óëñ òºðèéí èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîí óëñ òºðèéí àëáàí òóøààë ýðõëýõ ýðõèéã õÿçãààðëàñàí çîõèöóóëàëòûã îðóóëñàí íü ìºí äýýðõèéí àäèë ¿ð äàãàâàðòàé ãýæ ¿çýæ áîëíî. ¯íäñýí õóóëèéã õýëýëöýõ ÿâöàä Àðäûí Èõ Õóðàë äýýð Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿ä á¿ãäýýðýý, ýñâýë Óëñûí Áàãà Õóðëààñ òýð ¿åä áàéãóóëàãäààä áàéñàí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿ä øèã ãóðàâíû íýã íü ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿í áàéõ øààðäëàãà òîãòîîõ ýñýõ àñóóäëûã õýëýëöñýí áîëîâ÷ ýíý òóõàé ÿìàð ÷ çîõèöóóëàëò õèéãäýýã¿é áàéíà.3 ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ¯íäñýí õóóëèéí õýì õýìæýýíèé òàéëáàð ãýäýã óòãààð íü ¿íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ

õóâààðèëàëòûí çàð÷ìûã ÷óõàë ãýæ ¿çýæ áàéñíààñ áóñàä ¿åä êàáèíåòèéí ãèø¿¿äèéí äèéëýíõ íü ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé àëáûã õàâñðàí ã¿éöýòãýæ áàéæýý. 2. Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí Õîðèí åñä¿ãýýð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýãò äýýð äóðäàãäñàí íýìýëò ººð÷ëºëòººð “...Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í íü Åðºíõèé ñàéä, Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íýýñ áóñàä, õóóëèàð òîãòîîñîí ¿¿ðýãò íü ¿ë õàìààðàõ àæèë, àëáàí òóøààë õàâñàð÷ áîëîõã¿é.” ãýñýí çîõèöóóëàëòûã îðóóëñàí. Ìºí 2006 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 26-íû ºäºð áàòëàãäñàí Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí 7 äóãààð ç¿éëèéí 7.1.25-ä “Åðºíõèé ñàéä, Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íýýð òîìèëîãäâîë õàâñðàí àæèëëàõ;”-ûã ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé á¿ðýí ýðõ áîëãîí õóóëü÷èëæýý. Óã õóóëèéí 35 äóãààð ç¿éëèéí 35.9-ä “Ãèø¿¿í Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íýýð òîìèëîãäâîë Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé öàëèí õàíãàìæèéã àâàõ áºãººä Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿íèé òºñºâò òóññàí áóñàä çàðäëûã çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõòýé”, 36 äóãààð ç¿éëä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í íü á¿ðýí ýðõèéíõýý õóãàöààíä óëñ òºðèéí íàìûí ñîíãóóëüò àëáàí òóøààë, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ñîíãóóëüò àëáàí òóøààë, áàãøëàõ áîëîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëààñ ãàäíà Åðºíõèé ñàéä, Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé àëáàí òóøààëûã õàâñðàí ã¿éöýòãýõ ýðõòýé áàéõ, Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íýýð òîìèëîãäñîí áîë ò¿¿íèé ÷óóëãàíû àæèëëàãààíä îðîëöîõ æóðìûã Åðºíõèé ñàéäûí ñàíàëûã õàðãàëçàí Óëñûí Èõ Õóðëûí äàðãûí çàõèðàìæààð áàòëàõààð òóñ òóñ çîõèöóóëñàí. Ò¿¿í÷ëýí 1993 îíû 5 äóãààð ñàðûí 6-íû ºäºð áàòëàãäñàí Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 20 äóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýãò 2001 îíû 6 äóãààð ñàðûí 21-íèé ºäºð îðóóëñàí íýìýëò, ººð÷ëºëòººð “...Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íýýð òîìèëîãäâîë ãèø¿¿íèéõýý á¿ðýí ýðõèéã õýâýýð õàäãàëíà” ãýñýí çîõèöóóëàëòûã òóñãàæýý.

Ч.Энхбаатар, Д.Солонго нар, Монгол Улсад ардчиллыг бэхжүүлэхэд Үндсэн хуулийн гүйцэтгэсэн үүрэг: Дүн шинжилгээний тайлан, УБ, 2014, 15 дахь тал.

3

94


áîëãîí àâ÷ ¿çäýã, èæèë òºñòýé ìàðãààíûã øèéäâýðëýõäýý õàðãàëçäàã äýëõèéí ýðõ ç¿éò òºðòýé óëñóóäûí íèéòëýã æèøèã áàéäàã òóë ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í ÿìàð àæèë, àëáàí òóøààë õàâñðàí àæèëëàæ áîëîõ ýñýõ òóõàé àñóóäëûã øèéäâýðëýñýí ¯íäñýí Õóóëèéí Öýöèéí øèéäâýð¿¿äèéí àãóóëãûã òóõàéëàí àâ÷ ¿çýõ ¸ñòîé. ¯¿íä Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í Ö.Òºðìàíäàõ ¯íäñýí õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòûã çºð÷ñºí ýñýõ òóõàé 1994.01.12íû ºäðèéí 03 äóãààð ä¿ãíýëò, Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í Ö.Ýëáýãäîðæ, Ä.Ãàíáîëä, Ñ.Çîðèã íàð ¯íäñýí õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòûã çºð÷ñºí ýñýõ òóõàé 1994.02.23-íû ºäðèéí 04 ä¿ãýýð ä¿ãíýëò, Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í Ñ.Çîðèã ¯íäñýí õóóëü çºð÷ñºí ýñýõ òóõàé 1994.06.15-íû ºäðèéí 06 äóãààð ä¿ãíýëò, Óëñûí Èõ Õóðëûí õóóëèéí 22 äóãààð ç¿éëèéí 1 ä¿ãýýð çààëò Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 29 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1 ä¿ãýýð çààëòûã çºð÷ñºí òóõàé ìàðãààíû òàëààðõ 1996.07.17-íû ºäðèéí ä¿ãíýëò, ýíý àñóóäëûã ýöýñëýí øèéäâýðëýñýí 1996.09.07-íû ºäðèéí 06 äóãààð òîãòîîë, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëò, ò¿¿íèéã ¿íäýñëýí ãàðñàí ÓÈÕ-ûí òîãòîîëóóä ¿íäñýí õóóëèéí 29 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1 äýõ çààëòûã çºð÷ñºí ýñýõ òóõàé ìàðãààíû òàëààð 1998.10.23-íû ºäðèéí 09 ä¿ãýýð ä¿ãíýëò, ýíý àñóóäëûã ýöýñëýí øèéäâýðëýñýí 1998.11.24íèé ºäðèéí 02 äóãààð òîãòîîë çýðýã õàìààðíà. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëààñ 1999 îíû 12 äóãààð ñàðûí 24-íèé ºäºð áàòàëñàí “Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä îðóóëñàí íýìýëò, ººð÷ëºëò” íü Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí íýãä¿ãýýð ç¿éëèéí 2-ò çààñàí “Àðä÷èëñàí ¸ñ, øóäàðãà ¸ñ, ýðõ ÷ºëºº, òýãø áàéäàë, ¿íäýñíèé ýâ íýãäëèéã õàíãàõ, õóóëü äýýäëýõ íü òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí çàð÷èì ìºí”, Æàðàí íàéìäóãààð ç¿éëèéí 1-ä çààñàí “¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàà÷èëãûã õóóëü ñàíàà÷ëàõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí

òóøààëòàí ãàðãàõ áºãººä ñàíàëûã ¯íäñýí Õóóëèéí Öýö Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí ìýä¿¿ëæ áîëíî”, Äàëäóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñãèéí “¯íäñýí õóóëüä õóóëü, çàðëèã, òºðèéí áàéãóóëëàãûí áóñàä øèéäâýð íèéò áàéãóóëëàãà, èðãýíèé ¿éë àæèëëàãàà á¿ðíýý íèéöñýí áàéâàë çîõèíî” ãýñýí çààëòóóäûã òóñ òóñ çºð÷ñºí áàéíà ãýñýí ¿íäýñëýë á¿õèé ìàðãààíûã 2000.3.15-íû ºäðèéí õóðàëäààíààðàà õÿíàí õýëýëöýýä “1.Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë 1999 îíû 12 äóãààð ñàðûí 24-íä Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõäàà Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí òóõàé õóóëü, Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí õóðàëäààíû äýãèéí òóõàé õóóëü, Õóóëü, Óëñûí Èõ Õóðëûí áóñàä øèéäâýðèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ, ºðãºí ìýä¿¿ëýõ æóðìûí òóõàé õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòóóäûã çºð÷ñºí íü ¯íäñýí õóóëèéí íýãä¿ãýýð ç¿éëèéí 2; äàëäóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ çààëòàä íèéöýýã¿é áàéíà; 2.Óëñûí Èõ Õóðàë ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõäàà ¯íäñýí õóóëèéí æàðàí íàéìäóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ çààëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã ¯íäñýí õóóëèéí Öýöýä îëãîîã¿é áàéíà.” ãýñýí ¿íäýñëýëýýð ¯íäñýí õóóëèéã çºð÷ñºí õýìýýí ä¿ãíýñýí. 2000 îíû 7 äóãààð ñàðûí 28íû ºäºð Óëñûí Èõ Õóðëûí ÷óóëãàíû õóðàëäààíààð ¯íäñýí õóóëèéí Öýöèéí 03 òîîò ä¿ãíýëòèéã õýëýëöýõ ÿâöäàà ¯íäñýí Õóóëèéí Öýö íü ¯íäñýí õóóëü, Öýöèéí òóõàé áîëîí Öýöýä ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû òóõàé õóóëüä çààñàí ººðèéí á¿ðýí ýðõýä ¿ë õàìààðàõ àñóóäëààð ä¿ãíýëò ãàðãàñàí, ¯íäñýí õóóëüä îðóóëñàí íýìýëò, ººð÷ëºëò ¯íäñýí õóóëüòàé íèéöýæ áàéãàà ýñýõèéã ìàãàäëàí øàëãàõ, ä¿ãíýëò ãàðãàõ ÿìàð ÷ ýðõ ¯íäñýí õóóëèéí Öýöýä áàéõã¿é ãýñýí ¿íäýñëýë¿¿ä ãàðãàæ, óã ä¿ãíýëòèéí òàëààð õ¿ëýýí çºâøººðºõ, çºâøººðºõã¿é áàéõ òóõàé ÿìàð íýãýí øèéäâýð ãàðãàõ áîëîìæã¿é õýìýýãýýä îðõèñîí áàéäàã. Ãýâ÷ 2000.11.29-íèé ºäºð ¯íäñýí Õóóëèéí Öýö èõ ñóóäëûí

95


2015 ¹1 (51)

õóðàëäààíààðàà Ìîíãîë Óëñûí èðãýí Ñ.Íàðàíãýðýë íàðûí ãîìäëîîð óã ìàðãààíûã äàõèí õÿíàí õýëýëöýýä 1999 îíû 12 äóãààð ñàðûí 24-íèé ºäðèéí õóðàëäààíààð áàòàëñàí Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä îðóóëñàí íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí òîãòîîë ãàðãàí ýöýñëýí øèéäâýðëýñýí áàéíà. 3. Îíîëûí ¿íäýñëýë Ìîíãîë Óëñûí òºð íü ¯íäñýí õóóëèéíõàà àãóóëãààð Ïàðëàìåíòûí Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí õýëáýðòýé áîëîõûã õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû õóâüä íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðäºã áîëñîí4 ãýæ ¿çýæ áîëîõ áºãººä ïàðëàìåíòûí ñîíãîäîã ÷èã ¿¿ðã¿¿äèéã5 õýðýãæ¿¿ëýõýä ïàðëàìåíòûã á¿ðä¿¿ëýã÷ ãèø¿¿äèéí ýðõ ç¿éí áàéäàë õýðõýí òîäîðõîéëîãäñîí áàéõ íü îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé. Ìàíàé óëñûí ¿íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿é äýõ çîõèöóóëàëò áîëîí òóëãàìäààä áóé áýðõøýýëèéí òàëààñ àâ÷ ¿çâýë ïàðëàìåíòûí áóñàä òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûã ýìõëýí áàéãóóëàõ áîëîí õÿíàëòûí ÷èã ¿¿ðã¿¿äýä àíõààðëàà õàíäóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Ýðõ ç¿éí îíîë, íîì çîõèîëä ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿í íýãýí çýðýã Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í áàéõûã çºâòãºñºí, ¿ã¿éñãýñýí ÿíç á¿ðèéí ¿çýë áîäëóóä áàéäàã áºãººä ¿¿íèéã äîð õ¿ñíýãòýýð õóðààíãóéëàí ¿ç¿¿ëüå.

Äýìæñýí

Ýñýðã¿¿öñýí

Ã¿éöýòãýõ áîëîí õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäë¿¿ä íü õîîðîíäîî íÿãò õàìòûí àæèëëàãààã ø à à ð ä ä à ã ïàðëàìåíòûí çàñàãëàëûí ¿çýë áàðèìòëàëòàé çºð÷èëääºã òàëòàé1 áºãººä äèéëýíõ ïàðëàìåíòûí ç à ñ à ã ë à ë ò à é îðíóóäàä ã¿éöýòãýõ áîëîí õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãóóäûí õ à ð è ë ö à à ã áýõæ¿¿ëýõèéí òóëä çºâõºí çºâøººðººä çîãñîõã¿é ìºí èäýâõòýé äýìæäýã áàéíà.2

Ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëò òàëààñ ººðèéíõ íü êàáèíåòèéí ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãàäàà ãèø¿¿í íü áîëæ îðæ èðñíýýð Çàñãèéí ãàçàð ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé ìàíäàò á¿õèé ãèø¿¿äèéíõýý òîîãîîð ººðèéãºº õàìãààëàõ ñàíàëòàé áîëíî ãýñýí ¿ã. Äýëõèéí óëñóóäòàé õàðüöóóëàõàä “áàãà òàëðóóãàà áàéãàà”3 ìàíàé óëñûí ïàðëàìåíòàä ýíýõ¿¿ íºëººëºë èë¿¿ íîöòîéãîîð àæèãëàãääàã áºãººä ýíý íü ÷ “äàâõàð äýýëèéí” àñóóäëûã õºíäºí òàâèõ ãîë ¿íäýñëýë áîëæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ýðõ ìýäëèéí òºâëºðºë íýã õ¿í äýýð ¿¿ñýõ, ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé àæëûã îðõèãäóóëàõ, ïàðëàìåíò 10 ãàðóé ÷àäâàðëàã ãèø¿¿äýý Çàñãèéí ãàçàðò àëäñàíààð ººðèéíõ íü ÷àäàâõ ñóëàðäàã ãýõ ìýò ñºðºã òàëóóäòàé4 ãýæ ¿çäýã áàéíà. Êàáèíåòèéí çàð÷ìààð àæèëëàäàã, Åðºíõèé ñàéäûí ÷èãëýë, óäèðäëàãàä àæèëëàäàã Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í íü ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé ÷ºëººò ìàíäàòûí çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é ãýäýã íü òîäîðõîé þì. ªºðººð õýëáýë ººðèéí õ¿ñýë çîðèãèéí ÷ºëººòýé èëýðõèéëæ, ¯íäñýí õóóëüä çààñíààð “àðä ò¿ìíèé ýë÷ ìºí áºãººä íèéò èðãýí, óëñûí àøèã ñîíèðõëûã ýðõýìëýí áàðèìòëàõ” áîëîìæ õîìñ áîëíî.

Ameller, M., Parliaments, London, 1966, p. 69. Marc van der Hulst, The parliamentary mandate: A global comparative study, Inter-parliamentary Union, Geneva, 2000, p. 48 3 Д.Лүндээжанцан, Монгол улс дахь төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт, УБ, 2014, 242 дахь тал 4 Marc van der Hulst, The parliamentary mandate:A global comparative study, Inter-parliamentary Union, Geneva, 2000, p. 48 5 Uwe Schneider in: Landtag von Sachsen-Anhalt: Bericht der Enquete-Kommission „Rechtliche und materielle Sicherstellung der Ausübung des Landtagsabgeordnetenmandats“, (Magdeburg) 1998 (= Drucksache 2/4631 vom 18.02.1998), Anlage 2, S. 19.

Ñóäàëãààíû òîéì Ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé ìàíäàò Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé àëáàí ò ó ø à à ë ò à é õàðøëàõã¿é ãýæ ¿çäýã ñóäëàà÷èä ýíý áàéäàë ïàðëàìåíòûí çàñàãëàëòàé óëñûí íèéòëýã õýâ øèíæ áîëñîí áºãººä ïàðëàìåíòààñ ñîíãîãäîõ áóñ õàðèí òºðèéí òýðã¿¿í òîìèëäîã, ïàðëàìåíò Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íä èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ íü îíöûí õàìààðàëã¿é íºõöºëä àñóóäàë ä à ã ó ó ë à õ ã ¿ é 5 õýìýýäýã. Óëñ òºðººñ õîë ì ý ð ã ý æ ë è é í õ¿ì¿¿ñèéí êàáèíåò á¿ðýëäýæ, óëìààð òºðèéí óäèðäëàãûí àâòîðèòàð õýëáýð äàëä áàéäëààð ¿¿ñíý ãýñýí áîëãîîìæëîë áàéäàã.

Ò¿¿í÷ëýí ñàéä íàð ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿í áàéõ íü òýäýíä íàìûí á¿ëãýýð äàìæóóëàí íºëººëºõ áîëîìæ á¿ðäýæ, ïàðëàìåíòûí íºëººëëèéí áîëîí óäèðäëàãûí áîëîìæ íýìýãäýíý ãýæ ¿çäýã.

Ãýâ÷ ýíý íü àìüäðàë äýýð íîòëîãääîãã¿é áàéíà.Òóõàéëáàë Ëþêñåíáóðã, Ãîëëàíä, Íîðâåãè, Øâåä, Ôðàíö çýðýã óëñóóäàä ¿¿íèéã çºâøººðäºãã¿é áºãººä ìºí ë ïàðëàìåíòààñ îíöûí õàìààðàëã¿éãýýð Åðºíõèé ñàéäûí ñàíàë áîëãîñíîîð òºðèéí òýðã¿¿í íü òîìèëäîã. Õàðèí Äàíè, Èõ Áðèòàíè, Èðëàíä, Èòàëè, Ôèíëàíä, Èñïàíè, Àâñòðè, ÕÁÍÃÓ çýðýã óëñàä ¿¿íèéã çºâøººðäºã áàéíà.6

Äýìæèã÷äèéí äàðààãèéí íýã ¿íäýñëýë íü òóõàéí ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿í Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í áîëæ, ººðèéí ïàðëàìåíòûí ì à í ä à ò à à ñ òàòãàëçëàà ãýõýä Çàñãèéí ãàçàð íü îãöðîõ, ººðºº îãöðîõ çýðýã òîõèîëäîëä ýðãýýä äàðààãèéí ñîíãóóëü õ¿ðòýë ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿í áîëîõ áîëîìæã¿é áîëîõ ýðñäýë ¿¿ñíý ãýäýã.9

¯¿íèé ýñðýã àðãóìåíò íü êàáèíåòèéí ãèø¿¿í áîëñîí ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿í íü ººðèéí ìàíäàòûã äàðààãèéíõàà õ¿íä ºãñíººð ýíý àñóóäàë øèéäýãäýõ áà ñîíãóóëèéí õóâü òýíö¿¿ëñýí òîãòîëöîîòîé íºõöºëä ìàø õÿëáàð øèéäýõ áîëîìæòîé àñóóäàë ãýæ ¿çäýã áàéíà.7 Èõýíõ ïàðëàìåíòûí çàñàãëàëòàé óëñóóä ñîíãóóëèéí õóâü òýíö¿¿ëñýí òîãòîëöîîíû ýëåìåíòèéã ò¿ëõ¿¿ õóóëü÷èëñàí áàéäàã. Ãýòýë áîäèò áàéäàë äýýð õàðèí ÷ ýñðýãýýðýý áóþó ñàéä íàð ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äýä íºëººëºõ áîëîìæ íü äàâàìãàé áàéõûí çýðýãöýý òýä êàáèíåòûíõàà ïàðëàìåíòûí ìàíäàòã¿é ñàéä íàðààñ äàâóó áàéäàëòàé áàéäàã áàéíà.8

1 2

Б.Чимид, Төр, нам, эрх зүйн шинэтгэлийн эгзэгтэй асуудал, 1-р дэвтэр, УБ, 2008, 45 дахь тал, Д.Лүндээжанцан, Монгол улс дахь төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт, УБ, 2014, 250 дахь тал г. м. 5 Walter Bagehot, The English Constitution, 1964 (First edition 1867), p. 151; Isensee/Kirchhof, Handbuch des Staatsrechts, Band 2, Heidelberg, 1987, S.349. 4

96

Die EU-Staaten im Vergleich. Strukturen, Prozesse, Politikinhalte, hrsg. von Oscar W. Gabriel und Frank Brettschneider, Bonn 1994, S. 41, 55, 348, 478. 7 Jochen Weichold, Ministeramt und Parlamentsmandat, in: UTOPIE kreativ, Berlin, Heft 112 (Februar 2000), S. 158166. 8 Johannes Koehler: Die Inkompatibilität in Bayern. Untersuchungen über die Frage der Unvereinbarkeit der gleichzeitigen aktiven Ausübung des öffentlichen Dienstes und eines Landtagsmandates, München 1963, S. 47.

Íºãºº òàëààñ ýäãýýð àëáàí òóøààëûã õàâñðàí ã¿éöýòãýõýä àæëûí à÷ààëëûã äàâàõ áîëîìæ õîìñ áºãººä õîîðîíäîî çºð÷èëäºæ, àëü íýãèéã íü ç¿é ¸ñîîð ã¿éöýòãýõã¿é áàéõàä õ¿ðãýíý. Ìýäýýæ õýðýã èõýâ÷ëýí ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé àëáàí òóøààë îðõèãäîæ, òóõàéí ìàíäàò ýçýìøèã÷ ñàíàë ºãäºã, ºãºõäºº êàáèíåòèéí ãèø¿¿íèé õóâèàð ºãäºã ë ñóáüåêò áîëæ, òýð õýðýýð ò¿¿íýýð òºëººë¿¿ëæ áóé ñîíãîã÷äûí ñàíàë, äóó õîîëîé ïàðëàìåíòûí òàíõèìä ýçã¿éääýã ñºðºã òàëòàé. Õýðýâ ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé ñóóäëàà àëäñàíààð àìüäðàë íü õýö¿¿ä÷èõýýð, óëñ òºðèéí çàì ìºð íü ìóõàðäàëä îð÷èõîîð õ¿í þì áîë åðººñ òºðèéí ºíäºð àëáàí òóøààëä àæèëëàõàä òîõèðîìæòîé ãýäýã íü ýðãýëçýýòýé ãýæ òàéëáàðëàäàã. Íºãººòýýã¿¿ð ñ¿¿ëèéí ¿åä çàðèì óëñóóä Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í áîëñîí ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé îðîíä íºõºõ ãèø¿¿íèéã ïàðëàìåíòàä îðóóëæ èðýýä, òóõàéí çàñãèéí ãàçàð ýñâýë ñàéä îãöîðñíû äàðàà ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íýý ñýðãýýæ áîëäîã çîõèöóóëàëòûã õóóëü÷èëñíààð ýíýõ¿¿ àñóóäëûã øèéäâýðëýæ, ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿í íýãýí çýðýã çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í áàéõûã õîðèãëîæ ýõýëñýí áàéíà. Òóõàéëáàë, Øâåä, Áåëãè çýðýã óëñóóäàä /1995 îíû ñîíãóóëèàñ Ýñòîíè óëñ õîéø/10, ¯íäñýí õóóëèàðàà èéì çîõèöóóëàëòûã òóñãàæýý.

6

9 Thomas Würtenberger, in: Landtag von Sachsen-Anhalt: Bericht der Enquete-Kommission „Rechtliche und materielle Sicherstellung der Ausübung des Landtagsabgeordnetenmandats“, (Magdeburg) 1998, Anlage 1, S. 13. 10 Marc van der Hulst, The parliamentary mandate: A global comparative study, Inter-parliamentary Union, Geneva, 2000, p. 48-49

97

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í áîëîõ õýìæýýíèé óëñ òºð÷ ãýäýã áîë ìýäýýæ õýðýã òóõàéí íàìûí ëèäåð¿¿ä áàéäàã. Ìàíàé óëñûí õóâüä 90-ýýä îíû òîãòîëöîîíû øèëæèëòèéí äàðààõ ¿åä óëñ òºðèéí íàìóóä, ÿëàíãóÿà øèíýýð ¿¿ññýí óëñ òºðèéí íàìóóä õ¿íèé íººö, òîãòîëöîîíû õóâüä õàðüöàíãóé áýõæèæ, òºëºâøèæ àìæààã¿é áàéñíààñ Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í áîëãîõûã õ¿ññýí áîëîâñîí õ¿÷íýý ñîíãóóëüä ºðñºëä¿¿ëýõã¿é õàäãàëàí ¿ëäýõ íü õîõèðîëòîé, áàðàã áîëîìæã¿é áàéñàíòàé õîëáîîòîéãîîð èéì àãóóëãàòàé çîõèöóóëàëòûã õàäãàëàõûí òºëºº òýìöýæ áàéñàí ãýæ ä¿ãíýæ áîëîõ þì.

2015 ¹1 (51)

¿éë ÿâö íü áóñàä ç¿¿í åâðîïûí øèíýýð àðä÷èëàãäñàí óëñóóäûí äîòîð ¿ëãýð æèøýý áîëîõóéöààð õóðäàöòàé, ¿ð íºëººòýé áàéãàà óëñ áîëîõûíõ íü õóâüä àíõààðàí ¿çñýí áîëíî.

Õàðèí ýä¿ãýýãèéí 20 æèëèéí ïàðëàìåíòàò ¸ñíû ò¿¿õèéí ºíäºðëºãººñ õàðàõàä èéì áýðõøýýë ¿¿ñýõ ìàãàäëàë õàðüöàíãóé áàãàññàí áîëîâ óó. Íºãººòýýã¿¿ð ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîíä ººð÷ëºëò îðæ, õóâü òýíö¿¿ëñýí ñîíãóóëèéí ýëåìåíò íýãýíò îðæ èðñýí áîëîõîîð äýýðõ ¿¿ñýæ áîëîõ ýðñäýë¿¿äèéí çàðèìûíõ íü ìàãàäëàë íýëýýä áóóðñàí ãýæ ¿çýæ áîëíî.

ÕÁÍÃÓ ÕÁÍÃÓ-ûí õ¿÷èí òºãºëäºð õóóëü òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä Áóíäåñòàãèéí ãèø¿¿íèé ìàíäàòòàé Õîëáîîíû Åðºíõèéëºã÷èéí, Áóíäåñðàòûí ãèø¿¿íèé, Áàòëàí õàìãààëàõûí àñóóäàë õàðèóöñàí àëáàí òóøààëòíû, òºðèéí àëáàí õààã÷ áîëîí àæèëòíû (äýýä ñóðãóóëèéí áàãø áîëîí õóãàöààòàé ñîíãóóëüò òºðèéí àëáàí õààã÷ õàìààðàõã¿é), öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí ÷èã ¿¿ðãèéã õàâñðàí ã¿éöýòãýæ áîëîõã¿é. Ò¿¿í÷ëýí øàøíû íîìëîã÷îîð, àæ àõóéí íýãæ áîëîí ñîíèðõëûí õîëáîîäîä àæèëëàõûã õîðèãëîñîí. Õàðèí Åâðîïûí ïàðëàìåíòûí þì óó ìóæ óëñûí ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé (äàâõàð ìàíäàò), Õîëáîîíû Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé, èõýíõ òîõèîëäîëä ìóæ óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé àëáàí òóøààëûã õàâñðàí ã¿éöýòãýõèéã çºâøººðäºã.6 Ãýâ÷ ýíýõ¿¿ çîõèöóóëàëò íü ÕÁÍÃÓ-ûí ¿íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí áè÷ìýë õýì õýìæýýíä òóñààã¿é, õàðèí Âàéìàðûí ÁÍÓ-ûí ïàðëàìåíòàò ¸ñíîîñ ¿¿äýëòýé ¿íäñýí õóóëèéí çàíøëûí õýì õýìæýý þì.7Òèéìýýñ ÷ çàðèì ñóäëàà÷èä Áðåìåí áîëîí Õàìáóðã ìóæ óëñóóäûí ¯íäñýí õóóëü äàõü ìóæ óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í Ëàíäòàãèéí ìàíäàòòàé áàéõûã õîðèãëîñîí çîõèöóóëàëòûã Õîëáîîíû óëñûí ò¿âøèíä õýðýãëýõ íü ¿íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí õóâüä ÿìàð íýã àñóóäàëã¿é ãýæ ¿çñýí áàéäàã.8 ÕÁÍÃÓ-ûí Áóíäåñòàã íü òóõàéí ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íãýýñ õàìààð÷

4. Ãàäààä îðíóóäûí òóðøëàãà Ñóäàëãààíû äààëãàâðûí äàãóó ãàäààä îðíóóäûí òóðøëàãà õýñýãò ÕÁÍÃÓ, Ôèíëàíä, Ýñòîíè çýðýã óëñóóäûã ñîíãîæ, äýýðõ àñóóäëûã õýðõýí øèéäâýðëýñýí òàëààð ñóäëàëàà. Ýäãýýð óëñóóäûã ñîíãîõäîî: - ÕÁÍÃÓ-ûã ñîíãîäîã ïàðëàìåíòûí çàñàãòàé, õºãæèíã¿é, ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, íèéãìèéí òîãòîëöîî íü ýä¿ãýý õàìãèéí òîãòâîðòîé áàéãàà áîëîí òóñ óëñûí ¯íäñýí õóóëü íü äýëõèéí îëîí óëñóóäàä ¿ëãýð äóóðàéë, çàãâàð áîëæ áóéí õóâüä, - Ôèíëàíä Óëñûã ¯íäñýí õóóëèéí àãóóëãà, òºðèéí áàéãóóëëûí õýëáýð, òºðèéí ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëò íü ìàíàé óëñòàé òºñòýé äýýð ìºí ë äýëõèéí õºãæèíã¿é îðîí, ìàíàé óëñûí àäèë ºðãºí óóäàì ãàçàð íóòàã, öººí õ¿í àìòàé áîëîõûíõ õóâüä, - Ýñòîíè óëñûã ìàíàé óëñûí àäèë ñîöèàëèñò òîãòîëöîîíîîñ øèíýýð àðä÷èëàãäñàí, õóó÷èí ÇÕÓ-ûí íºëººëºëä áàéñàí, öººí õ¿í àìòàé, àðä÷èëñàí ýðõ ç¿éò òºðèéã òºëºâø¿¿ëýõ

Norbert Achterberg, Parlamentsrecht, 1984, S. 232 ff. Edzard Schmidt-Jortzig: Das rechtliche Fundament der Ministerkompatibilität unter dem Grundgesetz. In: Zeitschrift für die gesamte Staatswissenschaft, Tübingen, 1974, Nr. 1, S. 139/140. 8 Wolfgang Schreiber: Handbuch des Wahlrechts zum Deutschen Bundestag. Kommentar zum Bundeswahlgesetz, Köln, Berlin, Bonn, München 1994, S. 567.; Hans Herbert von Arnim: Entschädigung und Amtsausstattung. In: Parlamentsrecht und Parlamentspraxis in der Bundesrepublik Deutschland, hrsg. von Hans-Peter Schneider und Wolfgang Zeh, Berlin und New York 1989, S. 545. 6 7

98


600 ãàðóé ãèø¿¿íòýé áàéõààð õóóëü÷ëàãäñàí áàéäàã òóë öººí õýäýí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿ä íü Áóíäåñòàãààñ ãàðàõ øèéäâýð, ñàíàë õóðààëòàä òºäèéëºí èõ õýìæýýãýýð íºëººëäºãã¿é áàéíà. Íºãºº òàëààñ îð÷èí ¿åèéí ïàðëàìåíòûí àðä÷èëàë áîë íàìóóäûí àðä÷èëàë ó÷ðààñ ïàðëàìåíòûí ìàíäàò íü “íàìä õàìààðàëòàé ìàíäàò”9áîëñîí, ýä¿ãýýãèéí ýðõ ç¿éí îð÷èíä òóõàéí íàìûí òýðã¿¿í ýãíýýíèé óëñ òºð÷èä èéíõ¿¿ õàâñðàí àæèëëàõ õàíäëàãà äàâàìãàéëäàã10çýðãèéã õàðãàëçàí ¿çâýë òýäíèé íàìûí á¿ëýãòýý íºëººëºõ íºëººëëèéã äóòóó ¿íýëýõ íü çîõèñã¿é þì. Ýä¿ãýý Õîëáîîíû Çàñãèéí ãàçðûí 16 ñàéäûí 13 íü Áóíòåñòàãèéí ãèø¿¿íýýð õàâñðàí àæèëëàæ áàéíà. Ãåðìàíû ýðõ ç¿éí íîì çîõèîëóóäàä èéíõ¿¿ õàâñðàí ã¿éöýòãýõ íü õóâü õ¿íä õàìààðàë á¿õèé ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëòûã ¿ã¿éñãýæ11, õàðèëöàí õÿíàëò-òýíöâýðòýé áàéõ çàð÷ìûã àëäàãäóóëæ áàéíà ãýñýí ø¿¿ìæëýë12 äàâàìãàéëæ áàéíà. ÕÁÍÃÓ-ûí òºðèéí ýðõ ç¿é äýõ íýã ºâºðìºö çîõèöóóëàëò íü ïàðëàìåíò äàõü òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ãýñýí àëáàí òóøààë þì. Ïàðëàìåíò äàõü òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí àëáàí òóøààëûã 1966 îíû ñ¿¿ëýýð Èõ ýâñýë áàéãóóëàãäàõ ¿åä òîõèðîëöñîí áºãººä 1967 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 6-íû ºäºð áàòëàãäñàí Ïàðëàìåíò äàõü òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëèàð áàòàëãààæóóëæýý.13 ßàìíû òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íü òºðèéí ìýðãýøñýí àëáàí õààã÷äûí õàìãèéí äýýä øàòíû àëáàí òóøààëòàí áàéäàã áîë ïàðëàìåíò äàõü òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íü öýâýð óëñ òºðèéí àëáàí òóøààëòàí áºãººä äýýð äóðäñàí õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1-ä

çààñíààð Õîëáîîíû êàíöëåðûíõààñ áóñàä íü (1999 îíîîñ õîéø) çààâàë Áóíäåñòàãèéí ãèø¿¿í áàéõ ¸ñòîé áàéíà.14 Ýíýõ¿¿ àëáàí òóøààëûã áóé áîëãîõûí ¿íäñýí çîðèëãî íü Çàñãèéí ãàçðûã ïàðëàìåíòòàé õîëáîõ, òóõàéí ñàëáàðûí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé ïàðëàìåíòûí ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä ã¿éöýòãýâýë çîõèõ àæèë, ¿¿ðãèéã õºíãºâ÷ëºõ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Èéíõ¿¿ ñàéäûí àæëûã õºíãºâ÷ëºõ ÿâäàë íü ñàéäàä ïàðëàìåíòûí ç¿ãýýñ òàâüñàí àñóóëãàä ïàðëàìåíò äàõü òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà õàðèóëàõ áàéäëààð èõýâ÷ëýí èëýðäýã áàéíà.15 Íºãºº òàëààñ ýíýõ¿¿ àëáàí òóøààëûã õàøèæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ õîæèìîî ñàéä áîëîõ íü ýëáýã áàéäàã òóë ïàðëàìåíò äàõü òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð àæèëëàõ íü òýäýíä èðýýä¿éä ñàéäûí àëáàí òóøààë õàøèõ áýëòãýë áîëäîã õýìýýí ¿çýæ “ñàéäûí ñóðãóóëü” ÷ ãýæ íýðëýõ íü áèé. Ìºí íýã ñàéä õýä õýäýí ïàðëàìåíò äàõü òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàòàé áàéæ áîëäîã áºãººä òºñâèéí çàðäëûí õýìíýëòèéí ¿¿äíýýñ òýäíèéã èë¿¿ö àëáàí òóøààëòíóóä, ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé íºõºí îëãîâîð(öàëèí, çàðäàë) äýýð íýìæ òºñâººñ èõ çàðäàë ãàðãàæ áàéíà ãýñýí ø¿¿ìæëýë áàñ äàãàëääàã áàéíà. Ôèíëàíä Ôèíëàíä óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 24-ð ç¿éëä çààñíààð òóñ óëñûí ïàðëàìåíò (Eduskunta) 4 æèëèéí õóãàöààòàé ñîíãîãäñîí 200 ãèø¿¿íýýñ á¿ðäýíý. Ìºí õóóëèéí 27 äóãààð ç¿éëä çààñíààð öýðãèéí àëáàí õààã÷ ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäîæ áîëîõã¿é, õàðèí Òºðèéí çºâëºë16èéí õóóëü ç¿éí àñóóäàë õàðèóöñàí

Jörn Ipsen, Der Staat der Mitte: Verfassungsgeschichte der Bundesrepublik Deutschland, München, 2009, S. 37. Мөн тэнд, S. 41. 11 Hartmut Maurer, Staatsrecht I, 4. Auflage, München 2005, S. 379. 12 Epping, in: v. Mangoldt/Klein/Starck, GG II, Art. 66, Rn. 19 13 https://www.bundestag.de/blob/196246/9fb8672550d4 44bcaae6904e9019f8fe/kapitel_06_04_parlamentarische _staatssekret__re-data.pdf, 2015.02.09-ний өдрийн байдлаар. 9

http://www.gesetze-im-internet.de/bundesrecht/ parlstg_1974/gesamt.pdf, 2015.02.09-ний өдрийн байдлаар. 15 https://www.bundestag.de/blob/196246/ 9fb8672550d444bcaae6904e9019f8fe/kapitel_06_04_ p arlamentarische_staatssekret__re-data.pdf 2015.03.19ний өдрийн байдлаар. 16 Финланд улсын Засгийн газрыг (valtioneuvosto) ийнхүү нэрлэдэг байна. 14

10

99


2015 ¹1 (51)

êàíöëåð17, ïàðëàìåíòûí õóóëü ç¿éí àñóóäàë õàðèóöñàí àëáàí òóøààëòàí18, äýýä ø¿¿õèéí áîëîí çàõèðãààíû õýðãèéí äýýä ø¿¿õèéí ãèø¿¿í, Åðºíõèé ïðîêóðîð, ÁÍÓ-ûí åðºíõèéëºã÷èéí àëáàí òóøààëóóäûã Ôèíëàíäûí ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íýýð õàâñðàí ã¿éöýòãýæ áîëîõã¿é õýìýýí õóóëü÷èëñàí áàéíà. Ýäãýýð õàâñðàí ã¿éöýòãýõèéã õîðèãëîñîí àëáàí òóøààëä òóõàéí ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿í òîìèëîãäñîí þì óó ñîíãîãäñîí áîë ò¿¿íèé ïàðëàìåíòûí ìàíäàò õ¿÷èíã¿é áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé ìàíäàò Åâðîïûí ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íýýð àæèëëàõ áîëîí öýðãèéí àëáà õààõ õóãàöààíä òàñàëäàõ òîõèîëäëóóäûã óã õóóëèéí 28 äóãààð ç¿éëä õóóëü÷èëñàí áàéäàã. Åâðîïûí ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íýýð àæèëëàõ áîëñíû óëìààñ òàñàëäñàí òîõèîëäîëä ò¿¿íèé ìàíäàòûã ò¿¿íèé îðëîã÷ õýðýãæ¿¿ëíý ãýæ çîõèöóóëæýý. Ôèíëàíä óëñûí õóâüä Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé àëáàí òóøààëûã ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé àëáàí òóøààëòàé õàðøëàõã¿é ãýæ ¿çäýã áºãººä Ôèíëàíäûí ýä¿ãýýãèéí Çàñãèéí ãàçðûí 17 ñàéäààñ 14 íü òóñ óëñûí ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé àëáàí òóøààëûã õàâñðàí ýðõýëäýã áàéíà. Ãýõäýý Ôèíëàíä óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 48 äóãààð ç¿éëèéí 2 äàõü ºã¿¿ëáýðò çààñíààð Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé ¿¿ðãèéí õàâñðàí ã¿éöýòãýæ áóé ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿í íü ïàðëàìåíòûí áàéíãûí õîðîîäûí ãèø¿¿í áàéõûã õîðèãëîñîí áàéíà . Финланд улсын үндсэн хуулийн 69 дүгээр зүйлд зааснаар Ерөнхийлөгчөөс томилогддог хууль зүйн өндөр мэргэшилтэй хууль зүйн асуудал хариуцсан албан хаагч ба түүний орлогч Засгийн газарт ажиллах бөгөөд тэрээр Засгийн газрын хуралдаанд оролцож, гаргах гэж буй шийдвэр нь хууль зүйн хувьд үндсэн хууль болон бусад хууль тогтоомжид нийцэж буй эсэхийг урьдчилан хянах, дүгнэлт гаргах чиг үүрэгтэй юм. /Maartje de Visser, Constitutional Review in Europe: A Comparative Analysis, 2014, P. 20/ 18 Финланд улсын үндсэн хуулийн 38, 109 дүгээр зүйлүүдэд зааснаар шүүх болон бусад төрийн алба, албан хаагчид хуулийн дагуу ажиллаж, үүргээ биелүүлж буй эсэхэд хяналт тавих чиг үүрэг бүхий парламентын хууль зүйн асуудал хариуцсан албан тушаалтныг хоёр орлогчтойгоор 45 жилийн хуагцаагаар парламентаас сонгодог байна. Эдгээр нь парламентын гишүүн байж болохгүй. 17

Ýñòîíè Ýñòîíè óëñûí õóâüä Óëñûí õóðëûí ãèø¿¿í íü ººð ÿìàð íýã òºðèéí àëáàí òóøààëûã õàâñðàí ã¿éöýòãýõèéã ¯íäñýí õóóëèéíõàà 63 äóãààð ç¿éëýýð õîðèãëîñîí áàéäàã. ªºðººð õýëáýë Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé àëáàí òóøààëûã ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé àëáàí òóøààëòàé õàðøèëíà ãýæ ¿çýæ, òºðèéí ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëòûí õàòóó çàð÷ìûã ìºðäëºã áîëãîäîã ãýñýí ¿ã þì. Ýñòîíè óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 64 ä¿ãýýð ç¿éëä “Óëñûí õóðëûí ãèø¿¿íèé ìàíäàòûã òóõàéí ãèø¿¿í çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íýýð òîìèëîãäìîãö ò¿äãýëç¿¿ëýõ áºãººä Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íýýñ ÷ºëººëºãäñºíººð ýðãýí ñýðãýýãäýíý” ãýæ çààæýý. Èéíõ¿¿ ò¿äãýëç¿¿ëñýí òîõèîëäîëä õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó íºõºõ ãèø¿¿í ò¿¿íèé îðîíä Óëñûí õóðàëä îðæ èðýõ áà òýðýýð ãèø¿¿íèé á¿õ ýðõ, ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áºãººä òóõàéí ìàíäàò íü ò¿äãýëçñýí ãèø¿¿íèé ìàíäàòûã ýðãýí ñýðãýýñíýýð íºõºõ ãèø¿¿íèé èòãýìæëýë äóóñãàâàð áîëîõîîð çîõèöóóëñàí ºâºðìºö çîõèöóóëàëòûã òóñãàæýý. 5. ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí òîîíû õàìààðàë Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í ÓÈÕûí ãèø¿¿íèé ìàíäàòûã õàâñðàí õýðýãæ¿¿ëýõ íü ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéí òîî õàðüöàíãóé öººí ìàíàé óëñûí õóâüä Çàñãèéí ãàçðàà õÿíàõ ïàðëàìåíòûí õÿíàëòûã ñóëðóóëæ, Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿ä îëíîîð ïàðëàìåíòàä áàéõ ¿åä ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàí áàðàã Çàñãèéí ãàçðûí õóðàëäààí øèã áîëæ, òýäíèé ñàíàëààð àñóóäàë øèéäýãäýõýä õ¿ðýýä áàéíà ãýñýí ø¿¿ìæëýë äàãóóëäàã.19 1991 îíä Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéã õýëýëöýí áàòëàõ ÿâöàä “102, 76, 55 ãýñýí ãýñýí ãóðâàí òîîí äýýð îëîíõè, öººíõ áîëæ 233 äåïóòàò áóþó 68 õóâèéí ñàíàëààð 102 ãýñýí òîîí äýýð òîãòñîí áîëîâ÷ õî¸ðäóãààð õýëýëö¿¿ëýã Б.Чимид, Төр, нам, эрх зүйн шинэтгэлийн эгзэгтэй асуудал, 1-р дэвтэр, УБ, 2008, 24 дэх тал, Д.Лүндээжанцан, Монгол улс дахь төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт, УБ, 2014, 81 дэх тал.

19

100


äýýð äàõèí ñàíàë õóðààæ 76 áîëãîñîí áàéíà.”20 ¯íäñýí õóóëèéí Õîðèí íýãä¿ãýýð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýãò çààñíààð ÓÈÕ íýã òàíõèìòàé, 76 ãèø¿¿íòýé áàéíà. Ìºí õóóëèéí Õîðèí äîëäóãààð ç¿éëèéí 6 äàõü çààëòûã 2000 îíû ¯íäñýí õóóëèéí íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí õóóëèàð “Óëñûí Èõ Õóðëûí ÷óóëãàíû áîëîí Áàéíãûí õîðîîíû õóðàëäààíûã ãèø¿¿äèéí îëîíõè íü õ¿ðýëöýí èðñíýýð õ¿÷èíòýéä ¿çýæ, õóðàëäààíä îðîëöñîí ãèø¿¿äèéí îëîíõèéí ñàíàëààð àñóóäëûã øèéäâýðëýíý. Åðºíõèé ñàéä, Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèéã òîìèëîõ òóõàé àñóóäàë, ò¿¿í÷ëýí õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë áóñàä àñóóäëûã ñàíàëàà èëýýð ãàðãàæ øèéäâýðëýíý.” ãýñýí àãóóëãààð ººð÷èëñºí. Ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëòººð ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíû èðöèéã èéíõ¿¿ áóóðóóëñàí áîëîí õóóëü òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãàà áàéíãûí õîðîîäîä òºâëºðºí ÿâàãääàã çýðãýýñ øàëòãààëàí Çàñãèéí ãàçàð ïàðëàìåíò äàõü ººðèéí ãèø¿¿äýýðýý äàìæóóëàí ººðèéãºº õàìãààëàõ îëîíõèéã õÿëáàðõàí á¿ðä¿¿ëýõ, èíãýñíýýð ïàðëàìåíòûí õÿíàëòûí ìåõàíèçì àæèëëàõ áîëîìæã¿é áîëîõ ýðñäýëòýé íºõöºë áàéäàë, ñºðºã ¿ð äàãàâðóóä ¿¿ñýõ þì. Ïàðëàìåíò õý÷íýýí ãèø¿¿äýýñ á¿ðäýõ íü õàìãèéí çîõèñòîé áîëîõûã òîãòîîõäîî çàñàãëàëûí õàðèóöëàãà áîëîí òºëººëëèéã õàìãèéí çîõèñòîéãîîð òýíöâýðæ¿¿ëýõýä àíõààðàõ ¸ñòîé. Ìýäýýæ õýðýã òóõàéí ïàðëàìåíòûí äýã, æóðàì, íýã áîëîí õî¸ð òàíõèìòàé ýñýõ, áàéíãûí õîðîîäûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, á¿ðýí ýðõèéí õóãàöàà, ñîíãóóëèéí òîãòîëöîî ãýõ ìýò áóñàä îëîí ç¿éëèéã õàðãàëçàí ¿çýõ ¸ñòîé. Îíîëûí õóâüä ÀÍÓ-ûí óëñ òºð ñóäëàà÷ Ðýéí Òààãåïåðà, Ìýòþ Øóãàðò íàð óëñóóäûí ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéí òîîã òîäîðõîéëîõ òîìü¸îã ãàðãàñàí áºãººä ¿¿íèéã íü óëñ òºð ñóäëàëä “êóáèéí ÿçãóóðèéí õóóëü” /cube root law/ ãýæ íýðëýäýã. Ýíýõ¿¿ òîìü¸îãîîð Д.Лүндээжанцан, Монгол улс дахь төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт, УБ, 2014, 242 дахь тал; БНМАУ-ын АИХ-ын 12 дахь удаагийн сонгуулийн II хуралдааны тэмдэглэл, XXII боть, 10 дахь тал. ХН-249.

20

áîë òóõàéí óëñûí ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéí òîî íü õ¿í àìûã íü 1/3 çýðýãò äýâø¿¿ëñýíòýé òýíö¿¿ áàéõàä òºëººëºõ ÷àäâàð áîëîí ñîíãîãäñîí ãèø¿¿íèé àæëûí à÷ààëàëä òîõèðíî ãýæ ¿çäýã.21 Ýíýõ¿¿ òîîöîîëîë íü ÷ äýëõèéí óëñóóäûí ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéí äóíäàæ òîîòîé íèéöäýã áàéíà.22 Ýíýõ¿¿ òîîöîîëëîîð áîäâîë ìàíàé ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí òîî íü: 3.000.0001/3 = 137 áàéõ íü çîõèìæòîé ãýæ ¿çýõýýð áàéíà. Ìîíãîë óëñòàé îéðîëöîî áóþó 5 ñàÿàñ äîîø õ¿í àìòàé àðä÷èëñàí óëñóóäûí õ¿í àì, ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé òîîã äàðààõ õ¿ñíýãòýýð õàðüöóóëàí àâ÷ ¿çüå. Óëñ

Õ¿í àì

Ôèíëàíä Íîðâåãè Èðëàíä

5,3 ñàÿ 5,1 ñàÿ

Ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé òîî 200 169

4,6 ñàÿ

166

Øèíý çåëàíä Ëèòâà Ëàòâè Ýñòîíè

4,4 ñàÿ 2,9 ñàÿ 2,0 ñàÿ 1,3 ñàÿ

120+ 141 100 101

/Äîîä õóðàë/

Äýýðõ õàðüöóóëàëòààñ ¿çâýë Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿äèéí òîî õàðüöàíãóé áàãà áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Äýýð ¯íäñýí õóóëèàðàà ìóæ óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í Ëàíäòàãèéí ìàíäàòòàé áàéõûã õîðèãëîñîí çîõèöóóëàëòòàé õýìýýí äóðäàãäñàí ÕÁÍÃÓ-ûí Áðåìåí, Õàìáóðã ìóæ óëñóóä íü õîò ìóæ óëñóóä áºãººä õ¿í àìûí õóâüä Áðåìåí íü 2011.12.31-íèé áàéäëààð 661.30123, õàðèí Õàìáóðã íü 2013.12.31-íèé áàéäëààð 1.746.34224 õ¿í àìòàé áàéíà. Ãýòýë ïàðëàìåíòûí Taagepera, Rein, & Shugart, Matthew Soberg (1989), Seats and Votes –The Effects and Determinants of Electoral Systems, pp. 173-183.Taagepera, Rein (1972), The Size of National Assemblies, pp. 385-401. 22 Review into the size of the act legislative assembly: Report by the expert reference group, Canberra, 2013, p. 19. 23 http://landesportal.bremen.de/aktuelle-zahlen-33805795, 2015.03.19-ний өдрийн байдлаар. 24 http://www.statistik-nord.de/daten/bevoelkerung-undgebiet/dokumentenansicht/bevoelkerung-in-hamburg-2013/ 2015.03.19-ний өдрийн байдлаар. 21

101


2015 ¹1 (51)

ãèø¿¿äèéí òîî íü Áðåìåíä 83, Õàìáóðãò 121 áàéãàà þì. Ìºí ÕÁÍÃÓûí õàìãèéí îëîí õ¿í àìòàé ìóæ óëñ áîëîõ Íîðäðàéí Âåñòôàëåí íü 17.57 ñàÿ25 õ¿í àìòàé áºãººä ýä¿ãýýãèéí ïàðëàìåíò íü 237 ãèø¿¿íòýé áàéíà. Õ¿í àìûí òîî áîëîí ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéí òîîíû õàðüöàà íü Òààãåïåðà íàðûí “êóáèéí ÿçãóóðèéí õóóëü”-òàé íèéöýæ áàéãàà áîëîâ÷ õàðüöàíãóé öººí òîîíû ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íòýéí õóâüä Õàìáóðã, Áðåìåí ìóæ óëñóóä èéíõ¿¿ õàâñðàí ã¿éöýòãýõèéã õîðèãëîñîí áàéíà. Íºãºº òàëààñ ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéí òîî èõ áàéõ íü ìýäýýæ õýðýã òºñâèéí çàðäàëòàé õîëáîîòîé àñóóäàë ãýäãèéã äàâõàð áîäîëöîõ øààðäëàãàòàé. Íèéãìèéí õàðèëöàà íàðèéí òºâºãòýé, óÿëäàà õîëáîîòîé áîëñîí ýä¿ãýýãèéí íºõöºëä ïàðëàìåíòûí àðä÷èëàë á¿õèé òºðèéí áàéãóóëàëòûí õýëáýðòýé óëñóóä á¿õ àñóóäëûã ïàðëàìåíòûíõàà íýãäñýí ÷óóëãàíààðàà õýëýëöýí øèéäâýðëýõ áîëîìæ õîìñ ãýäýã íü õýíä ÷ îéëãîìæòîé. Òèéìýýñ íýã òàëààñ ïàðëàìåíòûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷àäàâõûã áýõæ¿¿ëýõ, íºãºº òàëààñ ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéí ìýðãýøñýí áàéäëûã õàíãàõûí òóëä õóóëü òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãààíû ãîë öºì íü áàéíãûí õîðîîä äýýð ÿâàãääàã áàéíà. Ãýòýë Ìîíãîë Óëñûí ¿íäñýí õóóëèéí Õîðèí äîëäóãààð ç¿éëèéí 6 äàõü õýñýãò “Óëñûí Èõ Õóðëûí ÷óóëãàíû áîëîí Áàéíãûí õîðîîíû õóðàëäààíûã ãèø¿¿äèéí îëîíõè íü õ¿ðýëöýí èðñíýýð õ¿÷èíòýéä ¿çýæ, õóðàëäààíä îðîëöñîí ãèø¿¿äèéí îëîíõèéí ñàíàëààð àñóóäëûã øèéäâýðëýíý.”, Õîðèí íàéìäóãààð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò “Áàéíãûí õîðîîíû á¿ðýí ýðõ, çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿éë àæèëëàãààíû æóðìûã Óëñûí Èõ Õóðàë òîãòîîíî.” õýìýýí òóñ òóñ õóóëü÷èëñàí. ¯¿íèé äàãóó 2006.1.26-íû ºäºð áàòëàãäñàí Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí 22 http://de.statista.com/statistik/daten/studie/71085 /umfrage/verteilung-der-einwohnerzahl-nachbundeslaendern/ 2015.03.19-ний өдрийн байдлаар.

25

äóãààð ç¿éëä Áàéíãûí õîðîî íü 10-19 ãèø¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéõ áºãººä ãèø¿¿í íýãýí çýðýã ãóðâààñ äýýøã¿é Áàéíãûí õîðîîíä õàðüÿàëàãäàí àæèëëàæ áîëîõîîð çîõèöóóëàãäñàí. Ìºí õóóëèéí 19 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 3 äàõü õýñãýýð ÓÈÕ íü 8 Áàéíãûí õîðîîòîé áàéõààð õóóëü÷èëñàí. ÓÈÕ-ûí õóóëü òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãààíû æèøãýýñ õàðàõàä ãîë õýëýëö¿¿ëýã, ñàíàëóóä áàéíãûí õîðîîí äýýð ãàð÷, ÷óóëãàíû íýãäñýí õóðàëäààíààð çºâõºí çàð÷ìûí çºð¿¿òýé ñàíàëóóäààð õýëýëöýýä áàòàëäàã. Ãýòýë ¯íäñýí õóóëèéí Õîðèí äîëäóãààð ç¿éëèéí 6 äàõü õýñýãò 2000 îíä îðóóëñàí äýýðõ ººð÷ëºëòèéí äàãóó Áàéíãûí õîðîîíû 19 ãèø¿¿íèé îëîíõè áóþó 10 ãèø¿¿í èðñíýýð õóðàë õ¿÷èíòýéä òîîöîãäîæ, òýäíèé îëîíõè áóþó 6 ãèø¿¿íèé ñàíàëààð óëñ, íèéãìèéí ÷óõàë àñóóäëóóä øèéäýãäýõ, ýíýõ¿¿ 6 ãèø¿¿ä íü Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿ä áàéõ òîõèîëäîëä ïàðëàìåíò õÿíàëòàà àëäàõ áîäèò íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà. Íºãºº òàëààñ ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿ä 3 õ¿ðòýë áàéíãûí õîðîîíä õàðüÿàëàãäàæ áîëîõ çîõèöóóëàëò íü ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéí à÷ààëëûã õýò íýìýãä¿¿ëýõ, òîäîðõîé ñàëáàð áîëîí àñóóäëààð ìýðãýøñýí áàéõ îð÷èí ¿åèéí ïàðëàìåíòàò ¸ñíû øààðäëàãàä íèéöýõã¿é áàéõ òàëòàé. Ãýâ÷ ýíý çîõèöóóëàëò íü ïàðëàìåíò äàõü öººíõèéã òºðèéí áîäëîãî òîäîðõîéëîõ, õóóëü òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãààíä õ¿ðòýýìæòýé îðîëöîõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã ìºí äóðäàõ íü ç¿éòýé þì. ÕÁÍÃÓ-ûí Áóíäåñòàãèéí ¿éë àæèëëàãààíû æóðìûí 57 äóãààð ç¿éëä çààñíààð Áàéíãûí õîðîîäûí á¿ðýëäýõ¿¿í, ãèø¿¿äèéí òîîã ïàðëàìåíò äàõü íàìûí á¿ëã¿¿äèéí õ¿÷íèé õàðüöààã õàäãàëñàí áàéäëààð Áóíäåñòàã ººðºº òîãòîîõ áºãººä íýã ãèø¿¿í çàð÷ìûí õóâüä íýã ë áàéíãûí õîðîîíû á¿ðýëäýõ¿¿íä îðîõ ¸ñòîé áàéíà. Íàìûí á¿ëã¿¿ä ººðèéí òóõàéí áàéíãûí õîðîîíû á¿ðýëäýõ¿¿íä îðîõ ãèø¿¿äýý áîëîí òýäíèéã òºëººëºõ

102


ãèø¿¿äýý òîìèëîõ áà á¿ëýãã¿é ãèø¿¿äèéã Áóíäåñòàãèéí åðºíõèéëºã÷ òîìèëäîã áàéíà. Ýíý á¿ãäýýñ ä¿ãíýõýä ìàíàé óëñûí õóâüä íýãä, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí òîîã íýëýýä õýìæýýãýýð íýìýãä¿¿ëýõ, Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé ìàíäàòûã õàâñðàí ã¿éöýòãýõ çîõèöóóëàëòûã ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéí òîîòîé óÿëäóóëàí ýðãýí õàðàõ, Áàéíãûí õîðîîíû ãèø¿¿äèéí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîí ÓÈÕ äàõü íàì ýâñëèéí á¿ëã¿¿äèéí õ¿÷íèé õàðüöààã õàðãàëçàí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã íü òîäîðõîéëîõ, ýíý òîõèîëäîëä ÓÈÕûí íýã ãèø¿¿í íýã ë áàéíãûí õîðîîíä õàðüÿàëàãääàã áàéõààð ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çëýý. Ä¿ãíýëò Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé àëáàí òóøààëûã õàâñðàí ã¿éöýòãýõ íü: - Òºðèéí ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëòûí çàð÷èìòàé íèéöýõã¿é, - Ïàðëàìåíòûí õÿíàëòûí ¿ð ä¿íòýé õýðýãæèëòýä ñºðºã íºëººòýé, - Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿äèéí òîî õàðüöàíãóé öººí ó÷èð äýýðõ ñºðºã íºëººëºë íü èë¿¿ õ¿÷òýé èëýð÷, óëìààð çàñàãëàëûí õÿìðàëä õ¿ðãýõ õ¿ðòýë íîöòîé áàéäëààð èëýð÷ áàéãàà, - Äýëõèéí óëñóóäûí æèøèã, óëñ òºð, ýðõ ç¿éí íîì çîõèîëä ¿¿íýýñ òàòãàëçàõ õàíäëàãà èëýð÷ áàéãàà, - Çàñãèéí ãàçàð áîëîí ïàðëàìåíò õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãàà,

õàðèëöàí õàìààðëûã ººð áóñàä óëñ òºð, ýðõ ç¿éí àðãà õýðýãñýë, çîõèöóóëàëòààð øèéäâýðëýõ áîëîìæ íýýëòòýé áºãººä òýäãýýð íü èéíõ¿¿ õàâñðàí ã¿éöýòã¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé õàðüöóóëàí ¿çâýë èë¿¿ ¿ð íºëººòýé, èë¿¿ æèí äàðàõ íü èëýðõèé áàéãàà, - Ìîíãîëûí óëñ òºð, ýðõ ç¿éí ñàëáàðûí ñóäëàà÷èä, óëñ òºð÷äèéí ç¿ãýýñ èéíõ¿¿ õàâñðàí ã¿éöýòãýõèéã çîõèìæã¿é ãýäãèéã óäàà äàðàà ø¿¿ìæèëæ, ººð÷ëºõ ñàíàà÷èëãûã óäàà äàðàà ãàðãàæ, äèéëýíõ íü èéì çºâøèëöºëä õ¿ðýýä áàéãàà çýðãýýñ ¿çâýë èéíõ¿¿ õàâñðàí ã¿éöýòãýõèéã õîðèãëîí ººð÷ëºõ, ìàãàäã¿é áîëîìæèò áàãà õýìæýýíä õ¿ðòýë áóóðóóëàõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð óðãàí ãàðñàí õýìýýí ä¿ãíýæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿äèéí òîîã 108 áîëãîâîë - ºðãºí óóäàì íóòàã äýâñãýðò òàðõàí íóòàãëàäàã, õàðüöàíãóé öººí õ¿í àìòàé ìàíàé óëñûí àðä ò¿ìíèéã òºëººëºõ ïàðëàìåíòûí ÷àäàìæ, - ÓÈÕ-ûí íýã ãèø¿¿íèé àæëûí à÷ààëàë, - ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû ÿâöàä ãîë áýðõøýýë ¿¿ñãýýä áóé ïàðëàìåíò äàõü Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿äèéí øèéäâýð ãàðãàëòàä íºëººëºõ íºëººëëèéã áóóðóóëàõ, - óëìààð ïàðëàìåíòûí õÿíàëò ¿ð ä¿íòýé õýðýãæèõýä äºõºì áîëîõ, - ò¿¿í÷ëýí áèëýãäýëò ÷àíàðààðàà ÷ ãýñýí çîõèñòîé òîî õýìæýý áîëíî õýìýýí ñàíàë áîëãîæ áàéíà.

---o0o---

103


2015 ¹1 (51)

ÒªÑªÂ ÁÀÒËÀÕ ¯ÉË ßÂÖ ÄÀÕÜ ÏÀÐËÀÌÅÍÒÛÍ ÎÐÎËÖÎÎ çàñàãò òºñâèéí îðëîãûã á¿ðä¿¿ëýõ, ã¿éöýòãýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâøººðºë îëãîõ, íýã ¿ãýýð õýëáýë òºñâèéã õýëýëöýí áàòëàõàä îðøäîã.Ïàðëàìåíò ýíýõ¿¿ ¿¿ðãýý ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ¿åä çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû èë òîä áàéäàë õàíãàãäàæ, õàðèóöëàãàòàé áàéäàë äýýøèëäýã ãýæ ¿çäýã.

1

Төсвийн мөчлөгийн үндсэн үе шатууд I. Төсөв боловсруулах: Гүйцэтгэх засгаас төсвийн төслийг нэгтгэж гаргах II. Төсөв батлах: Хууль тогтоох байгууллагаас төсвийн төслийг хэлэлцэж, батлах III. Төсвийн гүйцэтгэл: Гүйцэтгэх засгаас төсвийн бодлогыг хэрэгжүүлэх IV. Гүйцэтгэлийн аудит ба үнэлгээ: Төсвийн зарлагын бодит гүйцэтгэлийг тооцож, үр дүнд үнэлэлт өгөх

Óëààíáààòàð áîäëîãûí ñóäàëãààíû òºâèéí Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë Ý.Ýíõãýðýë

Îðøèë Àðä÷èëñàí îðíóóäàä òºðèéí òºñºâ ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãààí äàõü ïàðëàìåíòûí îðîëöîî, õÿíàëòûí à÷ õîëáîãäîë õàðüöàíãóé ºíäºð áºãººä ýíý ÷èãëýëýýðõ ã¿éöýòãýõ çàñàã, ïàðëàìåíòûí õàðèëöààã ñóäëàà÷èä ìýðãýæëèéí áà àðä÷èëñàí çàð÷èì õîîðîíäûí õàðèëöàí òýíöâýð ýñâýë ñºðãºëäººí2 ãýæ òîìü¸îëîõ íü ýëáýã. Îð÷èí ¿åèéí îëîí óëñûí íèéòëýã æèøãýýñ ¿çýõýä òºñâèéí õ¿ðýýíä ïàðëàìåíòûí á¿ðýí ýðõ íü óëñûí òºñâèéã õýëýëöýí áàòëàõ, ò¿¿íèé îðëîãûí á¿ðäýëò, çàðöóóëàëòûã õÿíàõàä îðøäîã áàéíà. Òºñâèéí ìº÷ëºãèéí ¿å øàò á¿ðò ïàðëàìåíòûí îðîëöîî õàðèëöàí àäèëã¿é. Äýëõèéí èõýíõ îðîíä òºñâèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ, òºñâèéí ã¿éöýòãýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿åä ã¿éöýòãýõ çàñãèéí ¿¿ðýã, îðîëöîî äàâàìãàéëäàã. Õàðèí ýíý õ¿ðýýíä õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí ¿íäñýí ¿¿ðýã íü òºñâèéí õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ, ã¿éöýòãýõ Шинжлэх ухаан, технологийн сангийн санхүүжилттэй, Улаанбаатар бодлогын судалгааны төвийн захиалгаар гүйцэтгэж буй “Гүйцэтгэх эрх мэдлийн харьцуулсан судалгаа” төслийн хүрээнд зохиогч энэхүү өгүүллийг бичсэн. 2 The Role of Parliament in the Budget Process, Warren Krafchik and Joachim Wehner, Institute for Democracy in South Africa: Budget Information Service

Òºñºâ íü óëñ îðíû õºãæèë äýâøèë, àðä èðãýäèéí àìüäðàë, èðýýä¿éí ñàéí ñàéõàíä øóóä íºëººòýé áîëîõûí õóâüä ò¿¿íèéã õýëýëöýí áàòëàõ íü òóõàéí æèëèéí óëñ òºðèéí õ¿ðýýíèé õàìãèéí ÷óõàë àæèëëàãàà ìºí. Ýíý ÷ óòãààðàà òºñºâ áàòëàõ ¿åä ïàðëàìåíòûí îðîëöîî ÷óõàì ÿìàð öàð õ¿ðýý, õýì õýìæýýòýé áàéõ íü òºñâèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íã íýìýãä¿¿ëæ, ñàíõ¿¿ãèéí ñàõèëãà áàòûã õàäãàëàõàä òóñòàé âý ãýñýí àñóóëò ç¿é ¸ñîîð òàâèãääàã. Íýã òàëààñ ã¿éöýòãýõ çàñàã çîõèõ õÿíàëòã¿éãýýð òºñâèéí õýò ºðãºí õ¿ðýýòýé ýðõ ìýäýë ýäëýõ íü àâëèãà öýöýãëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëäýã áîë íºãºº Төсөв нь гүйцэтгэх засгийн зүгээс дэвшүүлж буй бодлого, үйл ажиллагааны тэргүүлэх чиглэлийг мөнгөн дүнгээр илэрхийлсэн илэрхийлэл, эдийн засгийн бодлогын үндсэн хэрэгсэл мөн.

1

òàëààñ ïàðëàìåíòûí õýò îðîëöîî íü òºñâèéí ñàõèëãà áàò, áîäëîãûí íýãäìýë

104


áàéäëûã áóóðóóëàõ ýðñäýëòýé3 áàéäàã. Èéìä ã¿éöýòãýõ áîëîí õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí òºñâèéí ýðõ ìýäëèéí çîõèñò òýíöâýðèéã îëîõ íü óëñ òºðèéí õèéãýýä ñàíõ¿¿ãèéí õàðèóöëàãàòàé áàéäëûã õàíãàõàä íýí à÷ õîëáîãäîëòîé. Ìàíàé óëñ ÷ ìºí ýíý ìýò ìýòãýëöýýíèéã òîéðîîã¿é.Óëñûí Èõ Õóðëààñ (ÓÈÕ) æèë á¿ðèéí òºñâèéã õýëýëöýí áàòëàõ ¿åä Çàñãèéí ãàçðààñ ºðãºí ìýä¿¿ëñýí òºñâèéí òºñëèéí áîëîâñðóóëàëòûí ÷àíàð, ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé õýðõýí óÿëäàæ áàéãàà òàëààð ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä, ìýðãýæëèéí õ¿ðýýíèé ç¿ãýýñ ýðãýëçýõ íü íèéòëýã ¿çýãäýë áîëñîí. Òóõàéëáàë,ÓÈÕ óëñûí íýãäñýí òºñâèéí 2015 îíû òºñâèéí õ¿ðýýíèé ìýäýãäýë, 2016-2017 îíû òºñâèéí òºñººëëèéí òóõàé õóóëüä ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëèéí òºñëèéã õýëýëöýõ ýñýõ òàëààð õýëýëöýõ ¿åä ãèø¿¿äèéí ç¿ãýýc ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ñóóðü ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áîäèò áóñ, óëñûí íèéò ºðèéí ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü õýìæýýã áóðóó òîîöñîí, Ñàíãèéí ÿàìíû õàðèó òàéëáàðûã õàíãàëòã¿é õýìýýí ø¿¿ìæèëæ áóöààñàí4. Òºñºâ, òºñâèéí òîäîòãîëûã õýëýëöýõ ¿åýð ÷ ìºí òºñòýé ø¿¿ìæëýë¿¿ä ãàð÷ áàéâ. Íºãºº òàëààñ òºñºâ õýëýëöýí áàòëàõ ¿åä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä óëñ òºðèéí àøèã ñîíèðõîë, òóñ òóñûí òîéðãèéí õýðýãöýý øààðäëàãûã ýí òýðã¿¿íä òàâüäãààñ Çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãûí íýãäìýë áàéäàë àëäàãäàæ, ñàíõ¿¿ãèéí õàðèóöëàãà ñóëàð÷ áàéíà ãýñýí ø¿¿ìæëýë îðøñîîð áàéíà. Ïàðëàìåíòûí àðä÷èëàë á¿õèé îðíóóäàä òºñâèéí òºñºë íü íýã ¸ñîíäîî ñîíãóóëüä îëîíõèéí ñàíàë àâñàí íàì ýâñýë, òýäíýýñ ýìõëýí áàéãóóëñàí çàñãèéí ãàçàð ººðèéí áîäëîãî, ìºðèéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä òºëºâëºñºí ¿éë àæèëëàãààíû ìºíãºí Budget Institutions and Fiscal Responsibility: Parliaments and the Political Economy of the Budget Process in Latin America, Carlos Santiso, The International Bank for Reconstruction and Development/The World Bank, 2005 4 “Сангийн сайдгүй Засгийн газрын санаачилсан “төсвийн эцэг” хуулийн төслүүдийг УИХ буцаалаа”, http://zaluu.com/politics/?r_205 “Ё.Отгонбаяр: Өр тавихаас өөр арга зам хайх хэрэгтэй” http://politics.eagle.mn/content/read/27365.htm 3

…2015 оны төсөвт тойргийн сонирхол нэлээд орсон.Тиймдээ ч төсөв оновчтой болж чадаагүй.Тэгэхээр төсвийн зарлага, санхүүжилт дээрээ ач холбогдол өгч анхаарах, төсвийн тэргүүлчлэл гэж ярьдаг ойлголтыг тууштай хэрэгжүүлэх шаардлагатай. УИХ-ын гишүүн С.Дэмбэрэл “Дансны нууцад халдсан олон заалтыг арилгах ёстой”, 2015.02.25

èëýðõèéëýë ìºí. Ãýòýë æèë æèëèéí òºñâèéí õýëýëö¿¿ëãèéí ¿åýð ÓÈÕûí ãèø¿¿ä ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ñàíàë çºâëºìæèéã ¿ë õàéõðàõ, Çàñãèéí ãàçðààñ ºðãºí ìýä¿¿ëñýí òºñºëä äóð ìýäýí íîöòîé ººð÷ëºëò îðóóëàõ áàéäàë óæèãàðñàí íü ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýëä ç¿é áóñààð õàëäàæ, Çàñãèéí ãàçàð ººðèéí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàõûí ñàöóó ýðãýýä õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîã òîäîðõîéã¿é áîëãîæ áàéíà. …тойргийн ашиг сонирхол, жалга довны үзэл газар авсан манай нөхцөлд УИХ-ын гишүүн өөрийн тойрог дээр ахмад настнуудын гар цайлгах, тоглоомын талбайг засах гэх мэтээр аахар шаахар асуудлаар сонгогчдын итгэлийг тогтоон барьсаар байдаг нь харагдаж байна. Улс төр судлаач Ц.Мөнхцэцэг “Сүүдрийн засгийн газар эрх баригч хүчнийг хянах бодлогын механизм болох нь”, 2007.03.08

Ñ¿¿ëèéí 10 õ¿ðýõã¿é æèëèéí õóãàöààíä ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçðààñ óóë óóðõàéí òºñë¿¿ä õýðýãæ¿¿ëýõ, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð òîìîîõîí øèéäâýð¿¿äèéã ãàðãàæ õýðýãæ¿¿ëñýí. Ìîíãîë Óëñûí íèéò ãàäààä ºðèéí õýìæýý 2014 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 30-íû áàéäëààð 5.5 òýðáóì àì.äîëëàðò õ¿ðñýí áºãººä Õºãæëèéí áàíêíààñ 2011-2014 îíû õîîðîíä 2.8 òýðáóì àì.äîëëàðûí ãàäààä ºð, çýýë, çàñãèéí ãàçðûí áàòàëãààã ãàðãóóëñàí íü óëñûí ºðèéí äàðàìòûã íîöòîéãîîð íýìýãä¿¿ëæ áàéíà5. Óëìààð ÎÓÂÑ, Äýëõèéí áàíêíû øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéí äàãóó Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä ºðèéí ýðñäýë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä îãöîì íýìýãäýæ ãàäààä ºðèéí ýðñäýë äóíäæààñ äýýã¿¿ð ãýñýí àíãèëàëä áàãòàõ áîëæ, S&P, Moody’s, Fitch çýðýã áàéãóóëëàãóóäààñ ìàíàé Нээлттэй нийгэм форум, “Монгол Улсын 2015 оны төсвийн төсөл Тойм дүгнэлт”

5

105


2015 ¹1 (51)

óëñûí çýýëæèõ çýðýãëýëèéã äàõèí áóóðóóëæ, ºíäºð ýðñäýëòýé ãýñýí àíãèëàëä áàãòààñàí. Ãýâ÷ óëñ îðíû èðýýä¿éí õºãæèë, àðä ò¿ìíèé àìüäðàëä íîöòîé ¿ð íºëºº á¿õèé èéì øèéäâýð¿¿ä ýðõ ç¿éí ÷óõàì ÿìàð õýì õýìæýýíä òóëãóóðëàõ âý ãýäýã ºíººã õ¿ðòýë òîäîðõîéã¿é áàéíà. Çàñãèéí ãàçàð 2015 îíû òºñâèéí òºñëèéã àíõ ºðãºí áàðèõäàà Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òóõàé õóóëèéí òóñãàé øààðäëàãûí “óëñûí ºð” ãýñýí îéëãîëòûã “çàñãèéí ãàçðûí ºð”áîëãîí ººð÷èëæ, Çàñãèéí ãàçðûí ºðèéí ¿ëäýãäëèéí íýðëýñýí ä¿í íü òóõàéí æèëèéí îíû ¿íýýð òîîöñîí ÄÍÁ-èé 70%-èàñ õýòðýõã¿é áàéõ ãýñýí íýìýëò ººð÷ëºëòèéã òóñãàñàí áàéñàí. ªºðººð õýëáýë ºðãºí áàðüñàí òºñºâò íèéö¿¿ëýí Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òóõàé õóóëèéí òóñãàé øààðäëàãûã ººð÷ëºõ îðîëäëîãî õèéæýý6. Óëìààð 2015 îíû 2 äóãààð ñàðûí 17-íû ºäºð áàòëàãäñàí ªðèéí óäèðäëàãûí òóõàé õóóëèíä Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òóõàé õóóëüä çààñàí óëñûí ºð ãýäýã íýðøëèéã Çàñãèéí ãàçðûí ºð áîëãîæ ººð÷èëñºí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí, ªðèéí óäèðäëàãûí òóõàé õóóëèéã õýëýëöýõ ¿åä ¿¿ññýí íºõöºë áàéäëûã äóðäàæ áîëíî. Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òóõàé õóóëèéí äàãóó ºðèéí òààçûí õýìæýýã ººð÷ëºõèéí òóëä ÓÈÕ-ûí íýãäñýí õóðàëäààíä îðîëöñîí ãèø¿¿äèéí ãóðàâíû õî¸ðîîñ äîîøã¿é õóâèéí äýìæëýãèéã õ¿ëýýñýí áàéõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Ãýòýë ìºí îíû 2 äóãààð ñàðûí 13-íû ºäºð õóðàëäñàí ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí äóíä ñóóäëûí õóðàëäààíààð “ãóðàâíû õî¸ð” ãýñýí áîñãûã ººð÷èëæ, ãèø¿¿äèéí åðäèéí îëîíõîîð øèéääýã áàéõààð òîãòîîæýý. Õýäèé ýäãýýð øèéäâýð¿¿ä ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäàë, öàã ¿åèéí õýðýãöýý øààðäëàãûã òóñãàñàí áîëîâ÷ õàíãàëòòàé òîîöîî ñóäàëãààíä òóëãóóðëàñàí, óëñ îðíû óðò õóãàöààíû ýðõ àøèãò íèéöñýí ýñýõ íü ýðãýëçýýòýé. Ò¿¿í÷ëýí ¯íäñýí õóóëü áîëîí õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæóóäàä 6

Ibis

ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî òîäîðõîéëîõ, òºñºâ ñàíõ¿¿ãèéí òîìîîõîí øèéäâýð ãàðãàõ ¿åä òºðèéí äýýä áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã ÿâöóó á¿ëãèéí àøèã ñîíèðõîë, óëñ òºðèéí ëîááèçìîîñ õàìãààëàõ, èðãýäèéí íèéòëýã ýðõ àøèã õºíäºãäºõººñ ñýðãèéëñýí õÿçãààðëàëò ºíººã õ¿ðòýë òºëºâøººã¿é áàéíà7 ãýñýí ñóäëàà÷äûí ä¿ãíýëòèéã ýíä äàâòàæ áîëîõ þì. Ýíý ºã¿¿ëýëä òºñºâ õýëýëöýí áàòëàõ ¿åä ïàðëàìåíò áîëîí ã¿éöýòãýõ çàñàã ýðõ ç¿éí ÿìàð õýì õýìæýý áàðèìòàëäàã, ÿìàð ïðîöåäóð ÿâàãääàã òàëààð òóñãàéëàí àâ÷ ¿çñýí áºãººä äàðààõ àãóóëãûã õàìàðñàí. ¯¿íä: • Îëîí óëñûí õýìæýýíä ã¿éöýòãýõ çàñãààñ áîëîâñðóóëæ, ºðãºí ìýä¿¿ëñýí òºñâèéí òºñëèéã õýëýëöýí áàòëàõ ¿éë ÿâö • Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëààð òºñºâ õýëýëöýí áàòëàõ ¿éë ÿâö • Ä¿ãíýëò Îëîí óëñûí ÷èã õàíäëàãà Ñóäëàà÷äûí ¿çýæ áóéãààð õóóëü òîãòîîõ áîëîí ã¿éöýòãýõ çàñãèéí òºñâèéí ýðõ ìýäýë, îðîëöîîíû öàð õ¿ðýýíä íºëººëºõ õýä õýäýí õ¿÷èí ç¿éë áàéäãààñ òóõàéí îðíû ò¿¿õ, ñî¸ëûí îíöëîã øèíæ, óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäàë, ¯íäñýí õóóëèéí çîõèöóóëàëò, ïàðëàìåíòûí á¿òýö, òºñºâ áàòëàõ ¿éë ÿâö ãîë ¿¿ðýãòýé áàéäàã àæ8. Þóíû ºìíº ¯íäñýí õóóëèàð òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õóâààðèëñàí çîõèöóóëàëò òºñâèéí ¿éë àæèëëàãàà äàõü õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ çàñãèéí ¿¿ðýã îðîëöîîíä èõýýõýí íºëººòýé. ÀÍÓ çýðýã Åðºíõèéëºã÷èéí çàñàãëàëòàé îðíóóäûí õóâüä ïàðëàìåíò áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, òºñºâ áàòëàõ àæèëëàãààíä ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Õàðèí Áðèòàíèéí Âåñòìèíñòýðèéí òîãòîëöîî á¿õèé îðíóóäàä ã¿éöýòãýõ çàñãèéí òýðã¿¿í íü ïàðëàìåíòààñàà Ж.Сайнхишиг, “Үндсэн хууль ба эдийн засгийн бодлогын шийдвэр гаргалт: Монгол Улсад эдийн засгийн бодлогын үндсэн дүрэм шаардлагатай юу?”, “Үндсэн хууль ба эрх зүйт ёс” илтгэлийн эмхтгэл, 2014 8 Role of the Legislative in the Budget Process: Recent trends and innovations, Paul Posner and Chung-Keun Park, OECD Journal on Budgeting, Volume 7 – No. 3, 2007. 7

106


òîäîðäîã, ïàðëàìåíò çàñãèéí ãàçðàà äýìæèõ áè÷èãäýýã¿é ¿¿ðãèéã õ¿ëýýäýã òóë òºñºâò íºëººëºõ ÷àäàìæ õàðüöàíãóé ñóë. Óëñ òºðèéí íàìûí òîãòîëöîî ïàðëàìåíò, ã¿éöýòãýõ çàñãèéí åðºíõèé õàðèëöààíä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Óëñûí òºñâèéã õýëýëöýí áàòëàí ¿éë àæèëëàãààíä òóõàéí îðíû óëñ òºðèéí íàìûí òîãòîëöîî, òºëºâøèë ìºí àäèë èõýýõýí íºëººëäºã áàéíà.Òóõàéëáàë, õ¿÷òýé õî¸ð íàìûí òîãòîëöîîòîé îðíóóäàä ïàðëàìåíòûí íºëºº õàðüöàíãóé áàãà, ã¿éöýòãýõ çàñàã íü ïàðëàìåíòûí îëîíõèéí äýìæëýãèéã èõýíõäýý õ¿ëýýñýí áàéäàã9 áºãººä óëìààð èéì îðíóóäàä ïàðëàìåíò òºñâèéí òºñëèéã áóöààõ, çàð÷ìûí øèíæòýé òîìîîõîí ººð÷ëºëò õèéõ íü çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõã¿é áàéãààòàé èæèë ãýæ ¿çäýã.Ýñðýãýýð, ñóë õî¸ð íàìûí áîëîí îëîí íàìûí òîãòîëöîîòîé îðíóóäàä ã¿éöýòãýõ çàñàã íü ïàðëàìåíòûí äîòîðõ äàõü áèå äààñàí òîãëîã÷èäòîé çºâøèëöºõ øààðäëàãàòàé áàéäàã òóë õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëàãûí íºëºº õàðüöàíãóé ºíäºð áàéäàã áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýý, ïàðëàìåíòûí ººðèéí á¿òýö, õóóëèàð õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã íü òºñºâ õýëýëöýí áàòëàõ ÿâö, ãîðèìä òîäîðõîé íºëºº ¿ç¿¿ëäýã.Ïàðëàìåíòûí á¿òöèéí õóâüä õî¸ð òàíõèìòàé ïàðëàìåíò, ÿëàíãóÿà õî¸ð òàíõèìûí àëü íýãíèé îëîíõè ñºðºã õ¿÷èí áóþó ººð íàìààñ á¿ðäñýí, óëñ òºðèéí õóâüä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéð ñóóðüòàé áàéõ çýðýã òîõèîëäîëä òºñºâò ¿ç¿¿ëýõ íºëºº èõñýõ õàíäëàãàòàé áàéíà.Òóõàéëáàë, Àâñòðàëè, Ãåðìàí çýðýã îðíû ïàðëàìåíòûí äýýä òàíõèìûã ñîíãîõ ãîðèì, ñîíãóóëüò õóãàöàà íü äîîä òàíõèìààñàà ÿëãààòàé áàéäàã òóë îëîí íàìûí òºëººëëººñ á¿ðäýõ ìàãàäëàë õàðüöàíãóé ºíäºð áàéäàã. Òºñºâ áîëîâñðóóëàõ, áàòëàõ ¿éë àæèëëàãààí äàõü óëñ òºð, ìýðãýæëèéí àøèã ñîíèðõëîîñ òóñ òóñ ¿¿äýëòýé ïàðëàìåíò áîëîí ã¿éöýòãýõ çàñãèéí îðîëöîîíû çîõèñò õýì õýìæýýíèé 9

Ibis

àñóóäàë îëîí óëñûí ñóäëàà÷äûí àíõààðëûã ç¿é ¸ñîîð òàòñààð èðñýí. Ýíý õ¿ðýýíä ñóäëàà÷èä äàðààõ õî¸ð ÷èã õàíäëàãûã ãîëëîí äóðäñàí áàéäàã. ¯¿íä: • Òºñâèéí ýðõ ìýäëèéã ã¿éöýòãýõ çàñàãò òºâëºð¿¿ëýõ (Òºñâèéí ýðõ ìýäëèéí òºâëºðºë):Òºñâèéí ýðõ ìýäëèéã ã¿éöýòãýõ çàñàãò áóþó ìýðãýæëèéí á¿òöýä òºâëºð¿¿ëýõ íü òºñâèéí ñàõèëãà áàòûã áýõæ¿¿ëæ, çàðöóóëàëòûí óÿí õàòàí áàéäëûã õàíãàäàã ãýæ ¿çäýã (Von Hagen 1992; Alesina áà Perotti 1995, 1996; Hallerberg áà Von Hagen 1999). • Òºñâèéí àêòèâèçì (òºñâèéí ¿éë àæèëëàãàà äàõü ïàðëàìåíòûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëæ, õÿíàëòûã äýìæèõ):Òºñâèéí ¿éë àæèëëàãààíä ïàðëàìåíò èäýâõòýé îðîëöîõ íü òºñâèéí óäèðäëàãûí èë òîä áàéäëûã íýìýãä¿¿ëæ, ¿ð ä¿íòýé õÿíàëò õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæîîð õàíãàäàã ãýæ ¿çäýã. Äýýðõ õî¸ð õàíäëàãûí äàâóó, ñóë òàëûã äàðààõ õ¿ñíýãòýä òîéìëîí õàðóóëàâ. Õ¿ñíýãò 1. Ïàðëàìåíòààñ òºñºâ áàòëàõ ýðõèéí ÷èã õàíäëàãà Äàâóó òàë

Ñóë òàë

Òºñâèéí ýðõ ìýäëèéí òºâëºðºë

• Èë òîä áàéäàë • Òºñâèéí ñàõèëãà àëäàãäàõ áàò • Ò¿øìýä¿¿äèéí • Áîäëîãîä íºëºº èõñýõ ñóóðèëñàí • Áîäëîãûí õóâààðèëàëò íýãäìýë áàéäàë, • Óÿí õàòàõ áàéäàë, òºñâèéí óÿëäàà òºñâèéí ¿ð àøèãòàé çàðèì òàëààð óäèðäëàãà àëäàãäàõ

Òºñâèéí àêòèâèçì

• Õóóëü ¸ñíû õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ õàíäëàãà ºíäºð • Èë òîä, õàðèóöëàãàòàé áàéäëûã õàíãàõ

• Äàãàëäàõ ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð áàãà • Òºñâèéí ñàõèëãà áàò ñóëðàõ • Óëñ òºðèéí íºëºº èõñýõ

Ýõ ñóðâàëæ: Ï.Àìàðæàðãàë, “Ïàðëàìåíòààñ òºñºâ áàòëàõ íü: Ìýðãýæëèéí áîëîí óëñ òºðèéí èíñòèòóöèéí óÿëäàà” èëòãýëä òóëãóóðëàí áîëîâñðóóëàâ (2014.12.05).

Åðºíõèéäºº õóóëü áàéãóóëëàãà òºñºâò ººð÷ëºëò ºðãºí õ¿ðýýòýé ýðõ ýäëýõ ¿åä àëäàãäàë, ºðèéí àñóóäëààðõ

107

òîãòîîõ îðóóëàõ òºñâèéí Çàñãèéí


2015 ¹1 (51)

ãàçðûí áîäëîãûí íýãäìýë áàéäàë àëäàãäàõ ýðñäýëòýé ãýæ ¿çäýã. Èéìä õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãààñ õàðèóöëàãàã¿é øèéäâýð ãàðãàõ ýðñäýëèéã áóóðóóëàõûí òóëä þóíû ºìíº íèéò îðëîãî, íèéò çàðëàãà, ñàíõ¿¿ãèéí áàëàíñ çýðýã òºñâèéí åðºíõèé õýì õýìæýýíèé õèéãýýä òºñâèéí àëäàãäëûã íºõºõ àðãà çàì, òýð òóñìàà íýìæ çýýë àâàõ áîëîìæèéã áóóðóóëñàí ºðãºí õ¿ðýýòýé õÿçãààðëàëòóóäûã òîãòîîõ íü ç¿éòýé10. Óëñ îðíóóäûí ïàðëàìåíòûã òºñºâò ººð÷ëºëò îðóóëàõ ýðõèéí öàð õ¿ðýýãýýð äàðààõ áàéäëààð àíãèëäàã.

àæèëëàãàà, õºãæëèéí áàéãóóëëàãûí (OECD) ãèø¿¿í îðíóóäûí ïàðëàìåíòààñ òºñºâò ººð÷ëºëò îðóóëàõ õýì õýìæýý11 ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÐÀÀÑ ÌÝÄ¯¯ËÑÝÍ ÒªÑÂÈÉÍ ÒªÑªËÄ ÏÀÐËÀÌÅÍÒÀÀÑ ªªÐ×ËªËÒ ÎÐÓÓËÀÕ ÕÝÌ ÕÝÌÆÝÝ Àëèâàà Àâñòðàëè

¯íäñýí õýâ øèíæ

Òºñâèéí òºñëèéã áóöààõ, ººð÷ëºëò Òºñºâ îðóóëàõ, òºñâèéí ñàíàà÷ëàõ øèíý òºñºë áîëîâñðóóëàõ ýðõòýé. Òºñâèéí òºñºëä Òºñºâò ººð÷ëºëò îðóóëàõ, ººð÷ëºëò áóöààõ ýðõòýé. îðóóëàõ

Êàíàä

X

Äàíè

X

Ôèíëÿíä

X

Ôðàíö

X

Ãåðìàí Ãðåê

X X

Óíãàð

X

Èñëàíä

X

Èðëàíä

X

Èòàëè

ÀÍÓ

АНУ-ын холбооны төсвийн гол гол хуулиуд

ÁÍÑÓ

X

Meêñèê

X

• Үндсэн хууль 1789. • Төсвийн алдагдлын эсрэг хууль 1905. • Төсөв болон нягтлан бодох бүртгэлийн тухай хууль 1921. • Конгрессоос төсөв болон зарцуулалтыг зохицуулах тухай хууль 1974. • Ерөнхий хянан шалгагчийн тухай хууль 1978. • Холбооны менежерийн санхүүгийн ил тод, хариуцлагатай байдлын тухай хууль 1982. • Төсвийн тэнцвэртэй байдал, төсвийн алдагдлыг хянах тухай хууль 1985. • Төсвийн хэрэгжилтийн тухай хууль, 1990, 1997. • Санхүүгийн ерөнхий захирагчийн тухай хууль 1990. • Холбооны зээлийн шинэчлэлийн тухай хууль 1990. • Засгийн газрын үйл ажиллагаа, үр дүнгийн тухай хууль 1993. • Засгийн газрын менежментийн шинэчлэлийн тухай хууль 1994. • Холбооны санхүүгийн үйл ажиллагааны үр дүнг дээшлүүлэх тухай хууль 1996.

X

Íèäåðëàíä

Ãåðìàí, Ôðàíö, Ïîëüø, ÁÍÑÓ, Øâåä

Øèíý Çåëàíä

Õ¿ñíýãò 3. Ýäèéí çàñãèéí õàìòûí

X X

Íîðâåãè

X

Ïîëüø

X

Ïîðòóãàëü

X

Èñïàíè

X

Øâåä

X

Øâåéöàðü

X

Òóðê Èõ Áðèòàíè

X X

ÀÍÓ Íèéò Ýçëýõ %

X 6

17

4

22%

63%

15%

ªã¿¿ëëèéí äàðààõ õýñýãò àíãèëàë òóñ á¿ðýýñ çàðèì îðíûã òºëººëºë áîëãîí àâ÷ äýëãýð¿¿ëýí ñóäëàâ.¯¿íä, “Àëèâàà ººð÷ëºëòã¿é” àíãèëëààñ Àâñòðàëè, Èõ Áðèòàíè, ßïîí, “Áàãà çýðýã ººð÷ëºëòòýé” àíãèëëààñ ÁÍÔÓ, ÕÁÍÃÓ, ÁÍÑÓ, “Òîìîîõîí ººð÷ëºëòòýé” àíãèëëààñ ÀÍÓ-ûã æèøýý áîëãîí àâñàí áîëíî. Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ ÀÍÓ-ûí Êîíãðåññûí õóâä Åðºíõèéëºã÷ººñ ºðãºí ìýä¿¿ëñýí òºñâèéí òºñëèéã çºâõºí “ñàíàë” òºäèéä ¿çäýã áºãººä íýí ÿëàíãóÿà “The Legal Framework for Budget Systems” OECD Journal on Budgeting, Special Issue, Volume 4, No. 3, 2004.

11

“Should Advanced Countries Adopt a Fiscal Responsibility Law?” Ian Leinert, IMF Working Paper, 2010

108

Êîíãðåññûí îëîíõûã ñºðºã õ¿÷èí á¿ðä¿¿ëæ áàéãàà ¿åä Åðºíõèéëºã÷èéí òºñºë “dead on arrival” áóþó öààøèä äýìæëýã õ¿ëýýí àìüäðàõ íàéäâàðã¿é ãýãääýã12. Êîíãðåññò Åðºíõèéëºã÷èéí òºñºëä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ á¿ðýí ýðõ áàéäàã áà ýíý ýðõèéíõýý äàãóó Êîíãðåññ òºñâèéã ººðèéí õ¿ññýíýýð ººð÷èëæ “ººðèéí ãýñýí” òºñëèéã øèíýýð áèé áîëãîäîã. Êîíãðåññûí ýíýõ¿¿ äàâóó ýðõ íü “òºðèéí ñàíãààñ ãàðàõ àëèâàà çàðëàãà íü çºâõºí õóóëèàð òîãòîîñîí õóâààðèëàëòûí äàãóó õèéãäýíý” ãýñýí ¯íäñýí õóóëèéí çààëòàä òóëãóóðëàäàã áàéíà. Ìºí ýíý çààëòàä ¿íäýñëýí ã¿éöýòãýõ çàñãèéí òýðã¿¿í-Åðºíõèéëºã÷ óëñûí òºñâèéã çàðöóóëàõûí òóëä Êîíãðåññîîñ çºâøººðºë àâäàã.

X

ßïîí

Ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà, õºãæëèéí áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í 27 îðíû ïàðëàìåíòûã ¿çýõýä Çàñãèéí ãàçðààñ ìýä¿¿ëñýí òºñâèéí òºñëèéã îãò ººð÷ëºëòã¿é áóþó ìàø áàãà õýìæýýíèé ººð÷ëºëòòýé áàòàëäàã 6 (22%), òºñâèéí çàðëàãûí õýìæýý íýìýãä¿¿ëýëã¿éãýýð ç¿éë çààëò õîîðîíä øèëæ¿¿ëýõ ãýõ ìýò çàðèì ººð÷ëºëò îðóóëàí áàòàëäàã 17 (63%), çàð÷ìûí øèíæòýé òîìîîõîí ººð÷ëºëò îðóóëæ áàòàëäàã 4 (15%) îðîí áàéíà. 10

X X

×åõ

Òºëººëºë

Òºñâèéí òºñëèéã áóöààõ, ººð÷ëºëò ªìíºä îðóóëàõ, òºñâèéí Àôðèê, Èõ Òºñºâ øèíý òºñºë Áðèòàíè, áàòëàõ áîëîâñðóóëàõ ýðõã¿é, Àâñòðàëè, çàñãèéí ãàçðààñ ßïîí îðóóëæ èðñýí òºñâèéã çºâõºí áàòàëíà. Ýõ ñóðâàëæ: Krafckik, Warren and Joachim Wehner, “Empowering the Representatives.” South African Journal of Economics, vol.66(3) 1998. pp. 512-541.

Òîìîîõîí

X

Àâñòðè

Õ¿ñíýãò 2. Ïàðëàìåíòààñ òºñºâò ººð÷ëºëò îðóóëàõ ýðõèéí öàð õ¿ðýý

Ýðõ ìýäýë

Áàãà çýðýã ººð÷ëºëòã¿éãýýð


www.gpoaccess.gov/uscode/browse.html; The Senate www.senate.gov/~budget/democratic/budgetlaws. html; CRS, 2001.

Õîëáîîíû çàñãèéí ãàçàð òºñâèéí òºñëèéí àñóóäëààð òóñãàéëàí õóðàëääàãã¿é áºãººä òºñºëä ñàíàë àâàõ àæèëëàãààã õóóëèàð áóñ ÿàì õîîðîíäûí ä¿ðýì æóðìûí äàãóó ÿâóóëäàã. Òºñâèéí òºñëèéã Åðºíõèéëºã÷ æèë á¿ðèéí 2 12

Blöndal, Kraan and Ruffner, 2003

äóãààð ñàðûí ýõíèé Äàâàà ãàðèãò Êîíãðåññò ºðãºí áàðèõ áà ýõëýýä òºñâèéí àñóóäàë ýðõýëñýí õîðîîä òºñëèéã õýëýëöýíý. Óëìààð Êîíãðåññûí äýýä, äîîä òàíõèì õýëýëöýí áàéð ñóóðèà íýãòãýñíýýð òºñâèéí íèéò çàðëàãûã ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëýýð àíãèëñàí, õîëáîãäîõ çààâðóóä á¿õèé Òºñâèéí òóõàé òîãòîîë (Õîëáîîíû òºñºâ)-ûã ãàðãàõ áºãººä óã òîãòîîë íü õóóëü áèø òóë Åðºíõèéëºã÷ ìóòàðëàí áàòàëãààæóóëäàãã¿é. Óëìààð óã òîãòîîëûí äàãóó Êîíãðåññûí õîðîîä òóñ òóñûí õàðèóöñàí ÷èãëýëèéí äàãóó òóõàéí æèëèéí ÿàì, àãåíòëàã, õºòºëáºð¿¿äèéí òºñâèéã õýëýëöýõ áà òýäãýýð íü òóõàéí æèëèéí Òºñâèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí òóõàé 12 òóñäàà õóóëü (Appropriations Bills) áîëîí áàòëàãääàã áàéíà. Áàòëàãäñàí òºñºâò õîëáîîíû çàñãèéí ãàçàð ººð÷ëºëò îðóóëàõ ýðõ íýí õÿçãààðëàãäìàë.ªºð÷ëºëò îðóóëàõ òîõèîëäîëä Êîíãðåññîîñ çààâàë óðüä÷èëàí çºâøººðºë àâàõ áà äàðàà íü òàéëàãíàõ ¿¿ðýãòýé.Êîíãðåññ Òºñâèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí òóõàé õóóëèéã áàòëàõäàà èõýâ÷ëýí äàõèí õóâààðèëàëò õèéõ íºõöºëèéã çààõ áºãººä çºâøººðºãäºõ ìºíãºí ä¿í õàðüöàíãóé áàãà áàéäàã. ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó çýýë àâàõ àæèëëàãàà Êîíãðåññûí á¿ðýí ýðõýä õàìààðíà.ªðèéí òààçûã õóóëü òîãòîîõ åðäèéí àæèëëàãààíû äàãóó øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä øèíý÷ëýí òîãòîîõ áîëîìæòîé. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ôðàíö Óëñ Òóñ óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó òºñºâòýé õîëáîîòîé äàâóó ýðõèéã ã¿éöýòãýõ çàñàã ýäýëäýã.¯íäñýí õóóëèéã 1958 îíä øèíý÷ëýõèéí ºìíº òºñºâòýé õîëáîîòîé ã¿éöýòãýõ çàñãèéí ýðõ ìýäýë èõýýõýí õÿçãààðëàãäìàë áàéñàí áºãººä ¯íäýñíèé àññàìáëåéí õîðîîäîîñ óðüä÷èëàí çàñâàðëàæ áàòàëãààæóóëñàí òºñâèéã Ñàíãèéí ñàéä ºðãºí ìýä¿¿ëäýã áàéñàí.Õàðèí ¯íäñýí õóóëèéí ººð÷ëºëòººð ïàðëàìåíòûí òºñâèéí ýðõ ìýäýãäýë õóìèãäàæ, òºñºâ áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ

109


2015 ¹1 (51)

îíöãîé ýðõèéã ã¿éöýòãýõ çàñàãò ºãñºí áàéíà.Ãýâ÷ ýíý ººð÷ëºëòººñ ¿¿äýí ïàðëàìåíòûí õÿíàëò òàâèõ ÷àäàìæ ìóóäñàí, ã¿éöýòãýõ çàñãèéí òºñâèéí ñàõèëãà áàò ñóëàðñàí ãýñýí ¿íäýñëýëýýð ïàðëàìåíòûí ýðõ ìýäëèéã òîäîðõîé õýìæýýíä íýìýãä¿¿ëñýí Òºñâèéí òóõàé îðãàíèê õóóëèéã 2001 îíä áàòàëñàí áàéíà. ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó Åðºíõèé ñàéä çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäóóëàí ïàðëàìåíòûí ºìíº õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã áºãººä Òºñâèéí òóõàé îðãàíèê õóóëèéí äàãóó òºñâèéí òºñëèéã Åðºíõèé ñàéäûí óäèðäëàãà äîð Ñàíãèéí ñàéä õàðèóöàí áîëîâñðóóëäàã.ßàì õîîðîíä òºñâèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ, ñàíàë ñîëèëöîõ àæèëëàãàà äîòîîä æóðìûí äàãóó ÿâàãääàã. Õýäèéãýýð Òºñâèéí òóõàé îðãàíèê õóóëüä òºñâèéí òºñëèéã Åðºíõèéëºã÷ººð äàðãàëóóëñàí Ñàéä íàðûí çºâëºëººð õýëýëö¿¿ëíý ãýæ çààñàí áàéäàã ÷ õýðýãæèëò íü òóõàéí ¿åèéí óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäëààñ øàëòãààëàí õàðèëöàí àäèëã¿é.Òóõàéëáàë, Åðºíõèéëºã÷, Åðºíõèé ñàéä íàð íýã íàìûíõ áîë Ñàéä íàðûí çºâëºëººð òºñâèéí òºñëèéã õýëýëöýõ ¿åä Åðºíõèéëºã÷ ýöñèéí øèéäâýð ãàðãàíà.Õàðèí Åðºíõèéëºã÷, Åðºíõèé ñàéä íàð ººð íàìààñ ãàðñàí òîõèîëäîëä ýöñèéí øèéäâýðèéã Ñàéä íàðûí çºâëºëèéã àõëàã÷èéí õóâüä Åðºíõèé ñàéä ãàðãàõ áîëîìæòîé áîëäîã13. ¯íäñýí õóóëèàð ïàðëàìåíòûí 2 òàíõèì á¿ðèéí òºñâèéí õýëýëö¿¿ëãèéí ¿ðãýëæëýõ õóãàöààã õÿçãààðëàñàí áàéäàã. Ïàðëàìåíò òºñâèéí òºñëèéã æèë á¿ðèéí 10 äóãààð ñàðä õ¿ëýýí àâàõ áà ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó ¯íäýñíèé àññàìáëåé 40 õîíîã, Òºñâèéí îðãàíèê õóóëèéí äàãóó Ñåíàò 20 õîíîãèéí õóãàöààíä õýëýëö¿¿ëãèéã ÿâóóëæ ýöýñëýõ ¿¿ðýãòýé. Óëìààð ïàðëàìåíò òºñâèéí òºñëèéã àíõ õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø 70 õîíîãèéí äîòîð áàòëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. ¯¿íä ïàðëàìåíòûí “The Legal Framework for Budget Systems” OECD Journal on Budgeting, Special Issue, Volume 4, No. 3, 2004.

13

òàíõèì òóñ á¿ðèéí òºñâèéí õîðîîäîîð õýëýëöýõ õóãàöàà ìºí áàãòàõ áºãººä õîðîîä ýíý õóãàöààíä áàãòàí íýãäìýë øèéäâýðò õ¿ð÷ ÷àäààã¿é òîõèîëäîëä ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó Åðºíõèé ñàéä óã àñóóäëààð Õàìòàðñàí õîðîî áàéãóóëàõ ýðõòýé. Ïàðëàìåíòûí äýýä äîîä òàíõèì ¯íäñýí õóóëüä çààñàí ïðîöåäóðûí äàãóó òºñâèéã õýëýëöýí, 70 õîíîãèéí äîòîð íýãäìýë áàéð ñóóðüä õ¿ð÷ áàòàëæ ÷àäààã¿é òîõèîëäîëä Åðºíõèé ñàéä Ñàéä íàðûí çºâëºëòýé çºâøèëöºí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë ãàðãàñíààð óã òºñºë õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíî. БНФУ-ын төсвийн голлох хуулиуд • • • • • • • •

Үндсэн хууль 1958. Төсвийн тухай органик хууль 2001. Нийгмийн хамгааллын санхүүжилтийн тухай органик хууль 1996 Нийгмийн хамгааллын тухай хууль. Хөндлөнгийн аудитын тухай хууль 1994-95. Орон нутгийн засаг захиргааны тухай хууль. Төсвийн байгууллагын нягтлан бодох бүртгэлийн тухай хууль 1962. Зарлагын бүтцийг хянах тухай хууль 1922. www.legifrance.gouv.fr.

ÁÍÔÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèàð ïàðëàìåíò øèíýýð çàðëàãûí òºðºë áèé áîëãîõ, íèéò çàðëàãûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ, îðëîãûí õýìæýýã áóóðóóëàõûã õîðèãëîäîã áà Òºñâèéí òóõàé îðãàíèê õóóëèéí äàãóó çºâõºí òºñâèéí çàðëàãûí ç¿éë õîîðîíä øèëæ¿¿ëýõ ýðõòýé.Ò¿¿í÷ëýí ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó Åðºíõèé ñàéä Ñàéä íàðûí çºâëºëòýé çºâøèëöñºíèé äàãóó òºñºâ, íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí òóõàé õóóëèéã çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ àñóóäàë áîëãîæ ¯íäýñíèé àññàìáëåéä òàâèõ ýðõòýé.Èíãýñíýýð ¯íäýñíèé àññàìáëåé 24 öàãèéí äîòîð èòãýë ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã õýëýëöýõ áà òýãýýã¿é òîõèîëäîëä òºñâèéã áàòëàãäñàíä òîîöäîã áàéíà. ¯íäñýí õóóëèéí ÷óõàì ýíý çààëòûã àøèãëàí 1990-ýýä îíû ýõýýð Çàñãèéí ãàçàð òºñºâ àìæèëòòàé áàòëóóëæ áàéâ14. 14

110

Hubert, 1996


ÁÍÔÓ íü Åâðîïûí õîëáîîíû ãèø¿¿í òóë Ìààñòðèõòûí ãýðýýíèé äàãóó òºñâèéí àëäàãäàë ÄÍÁ-èé 3%èàñ èë¿¿ã¿é, óëñûí ºð ÄÍÁ-èé 60%-èàñ õýòðýõã¿é áàéõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã. Õîëáîîíû Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ãåðìàí Óëñ ÕÁÍÃÓ-ä 2009 îíû øèíý÷ëýëýýñ ºìíº ¯íäñýí õóóëèàð “àëòàí ä¿ðýì” áóþó õºðºíãº îðóóëàëòûí çàðëàãûã çýýëýýð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëîìæèéã áàòàëãààæóóëñàí áàéñàí.Õàðèí 2009 îíä òóñ óëñûí ïàðëàìåíòààñ ¯íäñýí õóóëèéí ººð÷ëºëòèéã áàòàëæ, Çàñãèéí ãàçðûí çýýëëýãýýíèé çàð÷èìä ¿å øàòòàé øèíý÷ëýë õèéæýý.Óã øèíý÷ëýëýýð ¯íäñýí õóóëèíä ººð÷ëºëò îðóóëæ, õîëáîîíû áîëîí ìóæ óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ òàâèõ ºðèéí òààçûã çààñàí áºãººä õîëáîîíû çàñãèéí ãàçàð 2016 îí ãýõýä òºñâèéí íèéò àëäàãäëûã ÄÍÁ-èé 0.35% áîëãîæ áóóðóóëàõ, 16 ìóæ óëñ òóñ á¿ð 2020 îí ãýõýä òºñâèéí àëäàãäàëã¿é áîëîõîîð çààæ, óëìààð íèéò ÄÍÁ-èé 83%-òàé òýíöýýä áóé ºðèéí õýìæýýã îãöîì áóóðóóëàõ çîðèëãî òàâüñàí áàéíà.15

áîëîí Áóíäåñðàòàä íýãýí çýðýã õ¿ðã¿¿ëíý ãýæ çààñàí áàéäàã. Èíãýñíýýð ïàðëàìåíòàä òºñºâ õýëýëöýõ 4 ñàð îð÷ìûí õóãàöàà íîãääîã áàéíà. Òºñºâò îðóóëàõ ñàíàëàà Áóíäåñðàò Õîëáîîíû Êàíöëåðò õ¿ðã¿¿ëýõ áà Êàíöëåð Ñàíãèéí ÿàìàíä äàìæóóëäàã. Øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë Ñàíãèéí ÿàìÁóíäåñðàòûí ñàíàëûã ººðèéí ñàíàë ä¿ãíýëòèéí õàìò Êàíöëåðààð äàìæóóëàí Çàñãèéí ãàçðààð áàòëóóëàõààð õ¿ðã¿¿ëäýã.Çàñãèéí ãàçðààñ áàòàëñíû äàðàà Êàíöëåð óã ñàíàëûã Áóíäåñòàãò õ¿ðã¿¿ëäýã áàéíà. Ïàðëàìåíò òºñºâò ººð÷ëºëò îðóóëàõ ýðõèéã òóñ óëñûí ¯íäñýí õóóëèàð èõýýõýí õÿçãààðëàñàí. Õîëáîîíû çàñãèéí ãàçðààñ ñàíàë áîëãîñîí òºñâèéí çàðëàãûã ºñãºõ, îðëîãûã áóóðóóëàõ, øèíýýð çàðëàãûí òºðºë áèé áîëãîõ çýðýãò Çàñãèéí ãàçðààñ óðüä÷èëàí çºâøººðºë àâñàí áàéõ øààðäëàãàòàé. Çàñãèéí ãàçàð Áóíäåñòàãò ýíý ñàíàë õóðààëòûã õîéøëóóëàõ øààðäëàãà òàâèõ ýðõòýé

ХБНГУ-ын төсвийн гол гол хуулиуд

ЗАРИМ ОРНЫ ҮНДСЭН ХУУЛЬ ДАХЬ ТӨСВИЙН ЗОХИЦУУЛАЛТ Франц

• Үндсэн хууль 1949. • Эдийн засгийн тогтвортой байдал, өсөлтийг дэмжих тухай хууль 1967. • Төсвийн зарчмын тухай хууль 1969. • Холбооны төсвийн тухай хууль 1969. • Холбооны аудитын шүүхийн тухай хууль 1985. • Холбооны болон орон нутгийн засгийн газрын харилцааг зохицуулсан хуулиуд. • Нийгмийн хамгааллын сангийн тухай хуулиуд.

Герман

www.bundesrechnungshof.de/en/ veroeffentlichung/800.html.

ÕÁÍÃÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó ïàðëàìåíò òºñâèéã ñàíõ¿¿ãèéí æèë ýõëýõýýñ ºìíº áàòëàõ ¸ñòîé áºãººä ìºí õóóëüä òºñâèéí òºñëèéã Áóíäåñòàãèéí íàìðûí ÷óóëãàíû ýõíèé õóðàëäààíààñ õîéø 1 äîëîî õîíîãèéí äîòîð Áóíäåñòàã Reforming the Constitutional Budget Rules in Germany, Federal Ministry of Finance – Economics Department, September 2009

15

111

Парламентаас төсөвт өөрчлөлт оруулах эрхийн хязгаарлалт. Үндсэн хуулийн (1958) 40 дэх зүйлийн дагуу парламентын гишүүдээс санал болгож буй төсвийн өөрчлөлт нь төсвийн орлого буурах, эс бөгөөс зарлагын бодит өсөлт, нэр төрөл нэмэгдэхэд хүргэх үр дагавартай тохиолдолд тэрхүү саналыг хүлээн авахыг хориглоно гэж заасан. Алтан дүрэм—буюу бүтцийн алдагдлын дүрэм. Үндсэн хуулинд (1949) төсвийн “алтан дүрэм”-ийг баримталдаг байв. Харин 2009 оны шинэчлэлээр төсвийн шинэ дүрмийг баталсан: үүнд холбооны засгийн газар болон муж улсууд нэмэлт зээллэг авалгүйгээр төсвийн орлого, зарлагын тэнцвэрт байдлыг хангахаар хуульчилсан бөгөөд ингэхдээ төсөвт нөлөөлөх хүчин зүйлсийн хэлбэлзлийг харгалзан үзэх аж. Түүнчлэн уг шинэчлэлийн хүрээнд холбооны засгийн газар, муж улсын хоорондох төсвийн харилцааг уялдуулах үүрэг бүхий Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлийг шинээр байгуулахаар Үндсэн хуулинд заасан.


2015 ¹1 (51)

Польш

Өрийн тааз, парламентаас төсөвт өөрчлөлт оруулах эрхийн хязгаарлалт. Маастрихтын гэрээнд заасанчлан нийт өр ДНБий 60%-иас хэтрэхгүй байх заалтыг Үндсэн хуулинд (1997) оруулсан. Түүнчлэн төсвийн алдагдлын хэмжээг нэмэгдүүлэх эрх зөвхөн засгийн газарт байх ба парламент зөвхөн төсвийн орлого, зарлагын бүтцийг өөрчлөх эрхтэй гэж заасан байдаг. Сингапур Төсвийн тэнцвэртэй байдлын дүрэм. Үндсэн хуулинд (1965) засгийн газар өөрийн бүрэн эрхийн хугацаанд төсвийн тэнцэвртэй байдлыг хангана гэж заасан. Ингэхдээ зөвхөн валютын нөөцөөс (хөрөнгө оруулалтын тусгай санг оруулаад) хийсэн хөрөнгө оруулалтын орлогын талаас илүүгүй хувийг л төсвийн орлого гэж тооцдог. Түүнчлэн Үндсэн хуулинд өмнөх хуримтлалаараа төсвийн алдагдлыг нөхөхийг зөвшөөрсөн “аврах гарц” гэгдэх заалт байдаг Швейцарь Үндсэн хуулиар (1999) орлого, зарлагын тэнцвэртэй байдлыг хангана гэж заасан. Тухайн жилийн төсвийн нийт зарлагын таазыг хүлээгдэж буй орлогын хэмжээ, эдийн засгийн нөхцөл байдлыг харгалзан үзсэний дагуу парламентаас батална. Зарлагын таазаас хэтэрсэн тохиолдолд нэмэлт зарлагаа дараа дараагийн жилүүдээс нөхөхөөр зохицуулдаг.

áºãººä òýãñýí òîõèîëäîëä ººðèéí ñàíàëûã 6 äîëîî õîíîãèéí äîòîð Áóíäåñòàãò õ¿ðã¿¿ëíý. Ò¿¿í÷ëýí Çàñãèéí ãàçàð Áóíäåñòàãèéí ñàíàà÷èëñàí ººð÷ëºëò õóóëü áîëîí áàòëàãäñàíààñ õîéø 4 äîëîî õîíîãèéí äîòîð äàõèí ñàíàë õóðààëò ÿâóóëàõûã øààðäàõ ýðõòýé áºãººä ýíý òîõèîëäîëä ìºí àäèë 6 äîëîî õîíîãèéí äîòîð Çàñãèéí ãàçàð çºâøººðëºº àëáàí ¸ñîîð ºãºõ áà ýñðýã òîõèîëäîëä óã òºñºâ õ¿÷èí òºãºëäºð áîëäîã áàéíà. Òóñ óëñûí õóâüä óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäàë õèéãýýä ýâñëèéí çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéäàã çýðãýýñ íü ¿¿äýí òºñâèéí çàðèì ¿éë àæèëëàãàà ¯íäñýí õóóëèéí çîõèöóóëàëòààñ ãàäóóð ÿâàãäàõ íü áèé. Çàñãèéí ãàçðûã á¿ðä¿¿ëýã÷ íàìóóäûí õîîðîíä õèéõ Ýâñëèéí ãýðýý 1990-ýýä îíîîñ õîéø óëàì á¿ð äýëãýðýíã¿é áîëñîîð áàéãàà áºãººä

¯íäñýí õóóëèàñ ãàäíà òºñâèéí íýìýëò çîõèöóóëàëòóóäûã àãóóëàõ áîëñîí.16 ÕÁÍÃÓ íü ¯íäñýí õóóëèàð çààñàí ñàíõ¿¿ãèéí õýì õýìæýýã áàðèìòëàõûí ñàöóó ÁÍÔÓ-ûí íýãýí àäèë Ìààñòðèõòûí ãýðýýíèé äàãóó òºñâèéí àëäàãäàë ÄÍÁèé 3%-èàñ èë¿¿ã¿é, óëñûí ºð ÄÍÁ-èé 60%-èàñ õýòðýõã¿é áàéõ ¿¿ðýã äàâõàð õ¿ëýýäýã. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ Òóñ óëñûí ¯íäñýí õóóëèàð òºñâèéí ¿éë àæèëëàãààíû ãîë îðîëöîã÷èä, åðºíõèé çàð÷ìóóäûã çààñàí áàéäàã. ßàìäààñ èð¿¿ëñýí ñàíàëûã 6-8 äóãààð ñàðûí õîîðîíä Òºëºâëºëò, òºñâèéí ÿàìàíä òºâëºð¿¿ëýí ÿàìä õîîðîíä çºâøèëöºõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñíû äàðàà íýãäñýí òºñºë õýëáýðýýð ýöýñëýí áîëîâñðóóëæ Åðºíõèéëºã÷èä õ¿ðã¿¿ëäýã. Óëìààð òºñëèéã Òºðèéí çºâëºëººð õýëýëöýí çºâøººð÷, Åðºíõèéëºã÷ ìóòàðëàí ñàíõ¿¿ãèéí æèë ýõëýõýýñ 90 õîíîãèéí ºìíº ¯íäýñíèé àññàìáëåéä õ¿ðã¿¿ëäýã áàéíà. БНСУ-ын төсвийн гол гол хуулиуд • • • • • • • • •

Үндсэн хууль 1948. Үндэсний ассамблейн тухай хууль 1948. Төсөв, нягтлан бодох бүртгэлийн тухай хууль 1961. Сангийн удирдлагын тухай ерөнхий хууль 1991. Аудитын хорооны тухай хууль 1963. Төрийн өмчит аж ахуйн нэгжийн төсөв, удирдлагын тухай хууль 1961. Зарлагын удирдлагын тухай хууль 2002. Төрийн сангийн удирдлагын тухай хууль 2002; Засгийн газрын хөрөнгийн тухай хууль 1950, Өрийн тухай хууль 1949. Орон нутгийн захиргаа, төсөв санхүүгийн тухай хуулиуд. www.mpb.go.kr www.assembly.go.kr/index.jsp www.bai.go.kr.

¯íäýñíèé àññàìáëåé òºñâèéí õýëýëö¿¿ëãèéã 10 äóãààð ñàðûí ýõýýð ýõëýõ áà ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó òºñâèéã ñàíõ¿¿ãèéí æèë ýõëýõýýñ 30 õîíîãèéí ºìíº áàòëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã. Ò¿¿í÷ëýí “The Legal Framework for Budget Systems” OECD Journal on Budgeting, Special Issue, Volume 4, No. 3, 2004.

16

112


¯íäñýí õóóëèàð ¯íäýñíèé àññàìáëåé çàðëàãûí õýìæýýã çºâõºí áóóðóóëàõ ýðõòýé áºãººä Çàñãèéí ãàçðûí çºâøººðºëã¿éãýýð òîäîðõîé çàðëàãûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ áóþó øèíýýð áèé áîëãîõûã õîðèãëîäîã. Çàñãèéí ãàçàð áîíä ãàðãàõ áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí ¿ð äàãàâàð á¿õèé ãýðýý õýëöýë áàéãóóëàõ ¿åä ¯íäýñíèé àññàìáëåéãààñ óðüä÷èëàí çºâøººðºë àâíà ãýæ ¯íäñýí õóóëèíä çààñàí áàéäàã.Ò¿¿í÷ëýí 1949 îíä áàòëàãäñàí ªðèéí òóõàé õóóëèíä áîíäûí áîëîí ºðèéí óäèðäëàãûí çîõèöóóëàëòûã äýëãýðýíã¿é îðóóëñàí.Òóõàéëáàë, óã õóóëèéí äàãóó çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàõ áîíäûí õýìæýý, çàñãèéí ãàçàð òºðèéí ºì÷èò êîðïîðàöèéí ºìíººñ áàòàëãàà ãàðãàõ çýðýãò ¯íäýñíèé àññàìáëåéãààñ óðüä÷èëàí çºâøººðºë àâàõ áà çàñãèéí ãàçàð óëñûí íèéò ºðèéí òàëààð äýëãýðýíã¿é òàéëàí áýëäýæ ¯íäýñíèé àññàìáëåéä òàíèëöóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã áàéíà. ÁÍÑÓ-ûí õóâüä ºðèéí òààç, çàñãèéí ãàçðûí àâ÷ áîëîõ çýýëèéí õýìæýýã õÿçãààðëàñàí õóóëèéí çîõèöóóëàëò áàéäàãã¿é. Èõ Áðèòàíè Èõ Áðèòàíè áè÷ìýë ¯íäñýí õóóëü áàéõã¿é áºãººä òºñâèéí ¿éë àæèëëàãààã àíõäàã÷ õèéãýýä õî¸ðäîã÷ õóóëü òîãòîîìæîîð çîõèöóóëäàã. Çàñãèéí ãàçàð íü îëîíõèéí á¿ëãýýð äàìæóóëàí ïàðëàìåíòûí ¿éë àæèëëàãàà, õîðîîäûí á¿òöèéã òîãòîîäîã òóë òºñâèéí àñóóäëààð ÷ ìºí äàâóó ýðõ ýäýëäýã.Òóñ óëñûí ïàðëàìåíò çàñãèéí ãàçðààñ ìýä¿¿ëñýí òºñâèéí òºñºëä ººð÷ëºëò îðóóëàõ ýðõ íýí õÿçãààðëàãäìàë áºãººä çàñãèéí ãàçðààñ ñàíàë áîëãîæ áóé çàðëàãûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ, øèíýýð çàðëàãà ñàíàà÷ëàõ ýðõã¿é.Íèéòèéí òàíõèìûí Äýãèéí äàãóó óëñûí òºñºâ áàòëàõ ¿åä òóñ òàíõèìûí íºëººã èõýýõýí õÿçãààðëàñàí áºãººä Ëîðäûí òàíõèìûí õóâüä òºñºâòýé õîëáîîòîé àëèâàà øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ îãò áàéäàãã¿é áàéíà.

Èõ Áðèòàíèéí òºñâèéí ãîëãîë õóóëèóä • • • • • • •

Òàòâàðûí áîëîí Àóäèòûí ãàçðûí òóõàé õóóëèóä, 1866, 1921. Ïàðëàìåíòûí òóõàé õóóëèóä, 1911, 1949. ¯íäýñíèé ºðèéí òóõàé õóóëü, 1968. ¯íäýñíèé àóäèòûí òóõàé õóóëü, 1983. Îðîí íóòãèéí çàñãèéí ãàçðûí òóõàé õóóëèóä. Ñàíõ¿¿ãèéí òóõàé õóóëü, 1998. Çàñãèéí ãàçðûí íººöèéí òóõàé õóóëü, 2000. www.government-accounting.gov.uk www.hmso.gov.uk

Íèéòèéí òàíõèìààñ òºñºâò ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàë ãàðãàñàí òîõèîëäîëä ýíý ñàíàë áàòëàãäàõûí òóëä ýðõ áàðèã÷ íàìûí ãèø¿¿äèéí äýìæëýãèéã õ¿ëýýñýí áàéõ ¸ñòîé áºãººä íàìûí äîòîðõ èéì õàãàðàë Çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ àñóóäàëä õ¿ðãýäýã áàéíà.Èéì òîõèîëäîë Äýëõèéí I äàéíààñ õîéø ãàðààã¿é, õàðèí òºñºâò ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàë õàìãèéí ñ¿¿ëä 1980-ààä îíû ñ¿¿ëýýð ãàð÷, àìæèëòã¿é áîëñîí õýìýýí òýìäýãëýãäæýý.Èéìýýñ ýðõ áàðèã÷, ñºðºã õ¿÷íèé àëü àëèíààñ òºñºâò ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàë ãàðãàõ íü õîâîð áºãººä ãàðãàñàí ÷ áàòëàãääàãã¿é àæ17. Àâñòðàëè Àâñòðàëèéí ïàðëàìåíòûí òºñâèéí ýðõ íü òóñ óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí íàðèéâ÷èëñàí õÿçãààðëàëò, Âåñòìèíñòýðèéí óëàìæëàëò óëñ òºðèéí ñî¸ë, õî¸ð õ¿÷òýé óëñ òºðèéí íàìûí òîãòîëöîî, ñîíãóóëèéí ìàæîðèòàðè òîãòîëöîî çýðãýýñ õàìààðàí íýí õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã18. Õýäèéãýýð Àâñòðàëèéí ¯íäñýí õóóëü òºñºâ áàòëàõ á¿ðýí ýðõèéã ïàðëàìåíòàä îëãîñîí, òºñâèéí çàðëàãûí èõýíõ õýñãèéã ñàíõ¿¿æèëòèéí òóñãàé õóóëèóäààð äàìæóóëàí áàòàëäàã õýäèé ÷ ïàðëàìåíò òºñâèéí áîäèò 17 “The Legal Framework for Budget Systems” OECD Journal on Budgeting, Special Issue, Volume 4, No. 3, 2004. 18 Budgeting in Australia, Jón R. Blöndal, Daniel Bergvall, Ian Hawkesworth and Rex Deighton-Smith, OECD Journal on Budgeting, Volume 8 – No. 2, 2008

113


2015 ¹1 (51)

ýðõ ìýäýë ýäýëäýãã¿é.Ýíý íü ¯íäñýí õóóëèàð “ñàíõ¿¿ãèéí ñàíàà÷èëãà” áóþó òºñâèéí çàðëàãàòàé õîëáîîòîé àëèâàà ñàíàà÷èëãà ãàðãàõ ýðõèéã çºâõºí Çàñãèéí ãàçàð ýäýëíý ãýæ çààñàíòàé õîëáîîòîé19.Ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿ä øèíýýð çàðëàãà ñàíàà÷ëàõ ýðõã¿é òºäèéã¿é çàðëàãûí íèéò õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõã¿é áàéñàí ÷ òºñâèéí ç¿éë çààëòûí õîîðîíä øèëæ¿¿ëýõ ýðõã¿é áàéäàã.

äýýä òàíõèì áîëîõ Çºâëºõ¿¿äèéí òàíõèìààñ äàâóó ýðõòýé áàéíà ãýæ çààñàí áàéíà.Ò¿¿í÷ëýí, òóñ óëñûí Àóäèòûí õîðîîã áàéãóóëàõ òàëààð ¯íäñýí õóóëüä çààñàí áàéäàã. Японы төсвийн голгол хуулиуд • • • • •

Австралийн төсвийн гол гол хуулиуд • • • •

Үндсэн хууль 1900. Санхүүгийн удирдлага, хариуцлагатай байдлын тухай хууль 1997 Commonwealth Authorities and Companies Act 1997 Төсвийн ил тод байдлыг дүрмийн тухай хууль1998

Засгийн газар, Сангийн яам, Аудитын хорооны цахим хуудсууд

“Budgeting in Australia”, Mr. Lembit Suur, Australian Department of Finance and Deregulation

Ò¿¿í÷ëýí òºñâèéí íèéò çàðëàãûí 75% íü Òºñâèéí “òóñãàé” (òóñãàé çîðèëãî, òºñºë õºòºëáºðò çîðèóëñàí) ñàíõ¿¿æèëòèéí õóóëü òîãòîîìæîîð áàòëàãääàã áºãººä ïàðëàìåíò åðäºº ¿ëäñýí 25%-èéí çàðëàãûã “ýíãèéí” ñàíõ¿¿æèëòèéí õóóëü òîãòîîìæîîð õóóëèàð ãàðãàõ áàòàëäàã20.Òóñãàé çàðäàë íü òºñâèéí áàðèìò áè÷èãò òóñãàãäàæ, ïàðëàìåíòûí õÿíàëòàä õàìðàãääàã õýäèé ÷ òýäãýýðò ººð÷ëºëò îðóóëàõûí òóëä õóóëèíä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã ó÷èð òºñºâò ººð÷ëºëò îðóóëàõ ïàðëàìåíòûí ýðõýä ïðîöåäóðûí äàâõàð õÿçãààðëàëò áîëäîã áàéíà. ßïîí ßïîíû òºñâèéí ýðõ ç¿éí îð÷èí íü ¯íäñýí õóóëü áîëîí áóñàä õóóëèàñ á¿ðääýã.¯íäñýí õóóëèàð òàòâàð áîëîí çàñãèéí ãàçðûí çàðëàãûã çºâõºí õóóëèàð òîãòîîíî ãýæ çààñíààñ ãàäíà ïàðëàìåíòûí äîîä òàíõèì áîëîõ Òºëººëºã÷äèéí òàíõèìûí øèéäâýð Parliament of Australia http://www.aph.gov.au/About_ Parliament/House_of_Representatives/Powers_practice_ and_ procedure/00_-_Infosheets/Infosheet_10_-_Budget_ and_financial_legislation 20 Ibis 19

Үндсэн хууль 1946. Нийтийн санхүүгийн тухай хууль 1947. Парламентын тухай хууль 1947. Аудитын хорооны тухай хууль 1947. Орон нутгийн удирдлага, төсөв, татварын тухай хуулиуд.

¯íäñýí õóóëèàð çîõèöóóëààã¿é òºñâèéí õàðèëöààã Íèéòèéí ñàíõ¿¿ãèéí òóõàé õóóëèàð ãîëëîí çîõèöóóëäàã. Ïàðëàìåíòûí òºñâèéí ¿éë àæèëëàãààã Ïàðëàìåíòûí òóõàé õóóëèàð çîõèöóóëäàã áºãººä äèéëýíõ áóñàä îðîíä çàñãèéí ãàçðûí òºñâèéí ¿éë àæèëëàãààã äîòîîä ä¿ðýì æóðìààð çîõèöóóëäàã áîë ßïîíä óã àæèëëàãààã Íèéòèéí ñàíõ¿¿ãèéí òóõàé õóóëèàð çîõèöóóëäàã áàéíà. Æèë á¿ðèéí 12 äóãààð ñàðûí ýõýýð Çàñãèéí ãàçðààñ “Òºñºâ áîëîâñðóóëàõ àæèëëàãààíä áàðèìòëàõ åðºíõèé çàð÷ìóóä”-ûã ãàðãàäàã. Ñàíãèéí ÿàì òýäãýýð çàð÷ìûí äàãóó, áóñàä ÿàì àãåíòëàãóóäòàé çºâøèëöºí òºñâèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ áà ìºí ñàðûí ýöýñò Çàñãèéí ãàçàð òºñâèéí òºñëèéã áàòàëæ, 1 ä¿ãýýð ñàðä Ïàðëàìåíòàä õ¿ðã¿¿ëíý. ¯íäñýí õóóëüä çààñíààð Òºëººëºã÷äèéí òàíõèì òºñâèéí õýëýëö¿¿ëãèéã ýõýëæ õèéäýã.ßïîíû ïàðëàìåíòààñ òºñºâò ººð÷ëºëò îðóóëàõ ýðõèéã Ïàðëàìåíòûí òóõàé õóóëèàð çîõèöóóëäàã áºãººä Òºëººëºã÷äèéí òàíõèìä äîð õàÿæ 50 ãèø¿¿í (50/480), Çºâëºõ¿¿äèéí òàíõèìä äîð õàÿæ 20 (20/242) ãèø¿¿íèé äýìæëýã àâñàí áàéõ ¸ñòîé. Ò¿¿í÷ëýí, ìºí õóóëèéí äàãóó òºñâèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ ñàíàë ãàðñàí òîõèîëäîëä Òºñâèéí

114


áàéíãûí õîðîî Çàñãèéí ãàçðûí ñàíàëûã óðüä÷èëàí àâäàã áàéíà. Ïàðëàìåíòûí çàñàãëàë á¿õèé èõýíõ îðíû íýãýí àäèë ßïîíû Çàñãèéí ãàçàð íü ïàðëàìåíòûí îëîíõèéí äýìæëýãýýñ øóóä õàìààðàëòàé, Çàñãèéí ãàçàð áîëîí ïàðëàìåíòûí á¿ðýëäýõ¿¿í íü íÿãò óÿëäñàí áàéäàã òóë òºñºâò íîöòîé ººð÷ëºëò îðóóëàõ íü Çàñãèéí ãàçàðò èëòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ ñàíàë õóðààëòòàé ä¿éöäýã. Òèéìýýñ õýäèéãýýð Çàñãèéí ãàçàð ïàðëàìåíòààñ òºñºâò îðóóëñàí ººð÷ëºëòºä õîðèã òàâèõ áè÷ìýë õýì õýìæýý áàéõã¿é áîëîâ÷ Çàñãèéí ãàçðààñ ìýä¿¿ëñýí àíõíû òºñºëä òîìîîõîí ººð÷ëºëò îðóóëàëã¿éãýýð áàòàëäàã áàéíà21. ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó Çàñãèéí ãàçàð çýýë àâàõ, çýýëèéí áàòàëãàà ãàðãàõòàé õîëáîîòîé õàðèëöààíä îðîõäîî ïàðëàìåíòààñ çºâøººðºë àâàõ ¸ñòîé.Ò¿¿í÷ëýí Íèéòèéí ñàíõ¿¿ãèéí òóõàé õóóëèàð çàñãèéí ãàçðûí áîíä áîëîí çýýëëýãèéí çîðèóëàëòûã õÿçãààðëàñàí áºãººä òóõàéëáàë çºâõºí ïàðëàìåíòûí òîãòîîëä çààñàí õýìæýý á¿õèé òºñâèéí ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëàõ ¸ñòîé ãýõ÷ëýí çààñàí áàéäàã. Èíãýõäýý çàñãèéí ãàçàð ìºí ýðãýí òºëºëòèéí òºëºâëºãººã ïàðëàìåíòàä äàãàëäóóëàí ºãºõ ¸ñòîé áàéäàã áàéíà.

Ïàðëàìåíòûí òºñâèéí ýðõ ìýäýë Ìîíãîëä Ìîíãîë Óëñûí Òºñâèéí òóõàé õóóëèíä òºñºâ ãýæ “òºðèéí ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãîõ çîðèëãîîð òºðèéí ìýäýëä õóðèìòëóóëàí õóâààðèëæ, çàðöóóëàõ õºðºíãº, îðëîãî, çàðëàãà, ºð, òºëáºð, ñàíõ¿¿ãèéí àìëàëò áîëîí ¿¿ðýã, òýäãýýðòýé õîëáîãäñîí ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãàà, õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý, ò¿¿íä øààðäàãäàõ îðö, õ¿ðýõ ¿ð ä¿íãèéí íèéëáýð öîãö”-ûã, óëñûí òºñºâ ãýæ “Óëñûí Èõ Õóðëààñ áàòàëñàí, Çàñãèéí ãàçàð áîëîí óëñûí òºñºâò õàðüÿàëàãäàõ òºñâèéí åðºíõèéëºí çàõèðàã÷èéí á¿ðä¿¿ëæ, õóâààðèëàí çàðöóóëàõ òºñºâ”-èéã îéëãîíî õýìýýí çààñàí áàéäàã. Ìºí õóóëèéí äàãóó Ìîíãîë Óëñûí íýãäñýí òºñºâ íü óëñûí òºñºâ, îðîí íóòãèéí òºñºâ, Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãèéí òºñºâ, Õ¿íèé õºãæèë ñàíãèéí òºñâººñ á¿ðäýíý ãýæ çààæýý.

Ïàðëàìåíòûí çàñàãëàëòàé îðíóóäûí õóâüä ïàðëàìåíò òºñºâò çàð÷ìûí øèíæòýé òîìîîõîí ººð÷ëºëò îðóóëàõ íü çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëýõ ñàíàëòàé ä¿éöäýã. Øèíý Çåëàíä, Èõ Áðèòàíè çýðýã îðíóóäûí ïàðëàìåíòûí òóõàé õóóëü, æóðàìä óã õÿçãààðëàëòûã îðóóëñàí áàéäàã áîë Àâñòðàëè, Êàíàä çýðýã îðíóóäàä ïàðëàìåíò íü çàðëàãûí õýìæýýã áóóðóóëñàí, áàãà õýìæýýíèé ººð÷ëºëò õèéñíýýñ áóñàä òîõèîëäîëä çàñãèéí ãàçðààñ ìýä¿¿ëñýí òºñâèéã á¿òíýýð íü áàòëàõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã.

Ìàíàé óëñûí ¯íäñýí õóóëüä ÓÈÕ-ûí á¿ðýí ýðõèéí òóõàé 25 äóãààð ç¿éëèéí 7 äàõü õýñýãò “Òºðèéí ñàíõ¿¿, çýýë, àëáàí òàòâàð, ìºíãºíèé áîäëîãî, óëñûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæëèéí ¿íäñýí ÷èãèéã òîäîðõîéëæ, Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð, óëñûí òºñºâ, ò¿¿íèé ã¿éöýòãýëèéí òàéëàíã áàòëàõ” ýðõòýé ãýæ çààñíààñ ººð òºñâèéí òàëààð òóõàéëàí çààñàí çîõèöóóëàëò áàéõã¿é. Ò¿¿í÷ëýí ¯íäñýí õóóëèéí 20 äóãààð ç¿éëä “Óëñûí Èõ Õóðàë áîë òºðèéí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãà ìºí…” õýìýýí çààñàí íü ÓÈÕ òºðèéí áóñàä èíñòèòóö

Монгол Улсын төсвийн гол гол хуулиуд • • • • •

21 “The Legal Framework for Budget Systems” OECD Journal on Budgeting, Special Issue, Volume 4, No. 3, 2004

115

Үндсэн хууль 1991. Төсвийн тухай хууль Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль 2010 Өрийн удирдлагын тухай хууль 2015 Тухайн жилийн Төсвийн тухай хууль болон Нийгмийн даатгалын сангийн төсвийн тухай хууль


2015 ¹1 (51)


(Åðºíõèéëºã÷, Çàñãèéí ãàçàð)-ýýñ äàâóó ýðõòýé áºãººä òºñâèéí àñóóäàë ÷ ìºí ¿¿íä áàãòàõ ìýò îéëãîãäîæ áàéíà. Òºñâèéí òóõàé õóóëèéí äàãóó Òºñâèéí æèë íü òóõàéí îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 01-íèé ºäºð ýõýëæ, òóõàéí îíû 12 äóãààð ñàðûí 31-íèé ºäºð äóóñãàâàð áîëíî. Çàñãèéí ãàçàð äàðàà æèëèéí äóíä õóãàöààíû òºñâèéí õ¿ðýýíèé ìýäýãäýë, óëñûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéã õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ÷èãëýëèéí òºñëèéã 5 äóãààð ñàðûí 1-íèé ºäðèéí äîòîð ÓÈÕ-ä ºðãºí ìýä¿¿ëýõ áà ÓÈÕ ò¿¿íèéã 6 äóãààð ñàðûí 1-íèé äîòîð áàãòàí áàòëàõ ¸ñòîé áàéäàã. Óëìààð ÿàìä, àãåíòëàãóóä èðýõ æèëèéí òºñºâò òóñãàõ ñàíàëàà æèë á¿ðèéí 8 äóãààð ñàðûí 15-íû äîòîð Ñàíãèéí ÿàìàíä èð¿¿ëýõ áà Ñàíãèéí ÿàì ñàíàëóóäûã íýãòãýí 9 ä¿ãýýð ñàðûí 15-íû äîòîð Çàñãèéí ãàçàðò ìýä¿¿ëíý. Çàñãèéí ãàçàð òºñâèéí òºñëèéã òºñâèéí åðºíõèéëºí çàõèðàã÷ òóñ á¿ðýýð õýëýëöýýä 10 äóãààð ñàðûí 1-íèé äîòîð ÓÈÕ-ä ºðãºí ìýä¿¿ëäýã áàéíà. Õàðèí ÓÈÕ æèëèéí òºñâèéí òºñëèéã õýëýëöýí 11 ä¿ãýýð ñàðûí 15-íû äîòîð áàòëàõ

15.1.Óëñûí Èõ Õóðàë íü äóíä õóãàöààíû òºñâèéí õ¿ðýýíèé ìýäýãäýë áîëîí æèëèéí òºñºâò, ýñõ¿ë Çàñãèéí ãàçðààñ Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí ìýä¿¿ëñýí ýäãýýð áàðèìò áè÷ãèéí òºñºëä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ, øèíý õºòºëáºð íýìæ òóñãàõ òîõèîëäîëä óã àñóóäàë íü ìàêðî ýäèéí çàñãèéí òºëºâ áàéäàëä áîëîí òºñâèéí òóñãàé øààðäëàãûã áàðèìòëàõàä õýðõýí íºëººëºõ òàëààð Çàñãèéí ãàçðààð ¿íýëãýý õèéëãýæ, ä¿ãíýëò ãàðãóóëæ áîëíî.

Õ¿ñíýãò 4. ÓÈÕ-ûí òºñâèéí ýðõ ìýäýëòýé õîëáîîòîé õóóëèéí çààëòóóä #

Õóóëü ýðõ ç¿éí àêò Çààëòóóä Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí 25 äóãààð ç¿éëèéí 7: Òºðèéí ñàíõ¿¿, çýýë, àëáàí òàòâàð, ìºíãºíèé õóóëü áîäëîãî, óëñûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæëèéí ¿íäñýí ÷èãèéã òîäîðõîéëæ, Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð, óëñûí òºñºâ, ò¿¿íèé ã¿éöýòãýëèéí òàéëàíã áàòëàõ. Òºñâèéí òóõàé õóóëü 9 ä¿ãýýð ç¿éë.Óëñûí Èõ Õóðëûí á¿ðýí ýðõ 9.1.Óëñûí Èõ Õóðàë òºñâèéí òàëààð äàðààõ á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëíý: 9.1.1.Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òóõàé õóóëèéí 9.1.1-ä çààñíû äàãóó äóíä õóãàöààíû òºñâèéí õ¿ðýýíèé ìýäýãäëèéã áàòëàõ;

18.3.Íýãäñýí òºñâèéí ã¿éöýòãýë íü òºñâèéí òóñãàé øààðäëàãûã ýíý õóóëèéí 8.1-ä çààñíààñ áóñàä øàëòãààíààð õàíãààã¿é íü Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí Äº÷èí ãóðàâäóãààð ç¿éëèéí 4-ò çààñíû äàãóó Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõ òóõàé ñàíàë ãàðãàõ ¿íäýñëýë áîëíî. 18.4.Óëñûí Èõ Õóðàë äóíä õóãàöààíû òºñâèéí õ¿ðýýíèé ìýäýãäýë, æèëèéí òºñºâ áàòëàõ, òýäãýýðò íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõäàà òºñâèéí òóñãàé øààðäëàãûã õàíãààã¿é íü Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí Ãó÷èí ãóðàâäóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñãèéí 1-ä çààñíû äàãóó õîðèã òàâèõ á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäýñëýë áîëíî. 19.3.Ýíý õóóëèéí 6.1.4-ò çààñàí òºñâèéí òóñãàé øààðäëàãûã ¿å øàòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð ºíººãèéí ¿íý öýíýýð èëýðõèéëñýí óëñûí íèéò ºðèéí äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íä ýçëýõ õóâü õýìæýýã 2015 îíû òºñâèéí æèëä îäîî áàéãàà ò¿âøèíä íü áóþó 58.3 õóâèàñ, 2016 îíû òºñâèéí æèëä 55 õóâèàñ, 2017 îíû òºñâèéí æèëä 50 õóâèàñ, 2018 îíû òºñâèéí æèëýýñ ýõëýí 40 õóâèàñ òóñ òóñ õýòð¿¿ëýõã¿é áàéíà… 19.7.Óëñûí Èõ Õóðëûí íýãäñýí õóðàëäààíä îðîëöñîí ãèø¿¿äèéí ãóðàâíû õî¸ðîîñ äîîøã¿é õóâèéí ñàíàëààð ýíý õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëæ áîëíî. ªðèéí óäèðäëàãûí òóõàé 7.1.1.òºñºâ, ìºíãºíèé áîäëîãûí õ¿ðýýíä Çàñãèéí ãàçðûí ºðèéí õóóëü óäèðäëàãûí äóíä õóãàöààíû ñòðàòåãèéí áàðèìò áè÷èã (öààøèä ñòðàòåãèéí áàðèìò áè÷èã ãýõ)-èéã áàòëàõ;

9.1.2.äóíä õóãàöààíû òºñâèéí õ¿ðýýíèé ìýäýãäýëä íèéö¿¿ëæ óëñûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéã õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ÷èãëýë, óëñûí òºñºâ, Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãèéí òºñºâ, Õ¿íèé õºãæèë ñàíãèéí òºñºâ, òýäãýýðèéí òîäîòãîëûã õýëýëöýæ, áàòëàõ;

7.1.2.äóíä õóãàöààíû òºñâèéí õ¿ðýýíèé ìýäýãäýë áîëîí ñòðàòåãèéí áàðèìò áè÷èãò ¿íäýñëýí òóõàéí òºñâèéí æèëä Çàñãèéí ãàçðûí øèíýýð ¿¿ñãýõ ºðèéí øèíý õýìæýýã òºñâèéí õàìò áàòëàõ;

9.1.3.íýãäñýí òºñâèéí ã¿éöýòãýëèéã õýëýëöýí, óëñûí òºñâèéí ã¿éöýòãýëèéã áàòëàõ;

7.1.3.äóíä õóãàöààíû òºñâèéí õ¿ðýýíèé ìýäýãäýë áîëîí ñòðàòåãèéí áàðèìò áè÷èãò ¿íäýñëýí òóõàéí òºñâèéí æèëä Çàñãèéí ãàçðûí øèíýýð ãàðãàõ ºðèéí áàòàëãààíû äýýä õýìæýýã òîãòîîõ;

9.1.4.òºñâèéí õºðºíãèéí çàðöóóëàëò, ¿ð ä¿íä õÿíàëò òàâèõ; 9.1.5.Çàñãèéí ãàçðûí ¿íýò öààñ ãàðãàõ çºâøººðºë îëãîõ. 22.6.4.òºñºâ áàòëàõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà íü òºñâèéã øàòëàë á¿ðýýð, ò¿¿íä õàðüÿàëàãäàõ òºñâèéí åðºíõèéëºí çàõèðàã÷, òýäãýýðèéí õýðýãæ¿¿ëýõ õºòºëáºð, õ¿ðýõ ¿ð ä¿í, õºðºíãº îðóóëàëòûí áîëîí êîíöåññûí ãýðýýãýýð õýðýãæ¿¿ëýõ òºñºë, àðãà õýìæýý, òóñãàé ñàí, îðëîãî, ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ýõ ¿¿ñâýð á¿ðýýð íü áàòëàõ; Òºñâèéí òîãòâîðòîé 9.1.1. äóíä õóãàöààíû òºñâèéí õ¿ðýýíèé ìýäýãäëèéã ýíý õóóëèéí 11.1.3áàéäëûí òóõàé õóóëü ò çààñíû äàãóó òîîöñîí ãîë íýð òºðëèéí ýðäýñ áàÿëãèéí ¿íèéã òóñãàæ òîäîðõîéëñîí òºñâèéí òýíöâýðæ¿¿ëñýí îðëîãûí õýìæýý, òºñâèéí òóñãàé øààðäëàãàä íèéö¿¿ëæ õóóëü÷ëàí áàòëàõ; 9.1.2. æèëèéí òºñºâ áàòëàõ, ò¿¿íä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõàä ýíý õóóëèéí 11.1.3-ò çààñíû äàãóó òîîöñîí ãîë íýð òºðëèéí ýðäýñ áàÿëãèéí ¿íèéã òóñãàæ òîäîðõîéëñîí òºñâèéí òýíöâýðæ¿¿ëñýí îðëîãûí õýìæýý, äóíä õóãàöààíû òºñâèéí õ¿ðýýíèé ìýäýãäýëä íèéö¿¿ëýõ; 9.1.3. ýíý õóóëèéí 8 äóãààð ç¿éëä çààñíûã ¿íäýñëýëòýé ãýæ ¿çâýë òºñâèéí òóñãàé øààðäëàãûí ¿éë÷ëýëèéã ò¿ð õóãàöààãààð ò¿äãýëç¿¿ëýõ øèéäâýðèéã ãàðãàæ, òóõàéí æèëèéí òºñâèéí òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ; 9.1.4. ýíý õóóëèéí 10.1.6-ä çààñàí õºòºëáºðèéã õýëýëöýí áàòëàõ, ò¿¿íèé õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâèõ…

116

7.1.4.Çàñãèéí ãàçðûí ãàäààä çýýëèéí òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ; 7.1.5.Çàñãèéí ãàçðûí ãàäààä çýýëèéí ãýðýýã ñî¸ðõîí áàòëàõ; 7.1.6.íèéãìèéí ¿ð ºãººæòýé, óëñûí òºñºâò ýðãýí òºëºãäºõ ÷àäâàðã¿é òºñºë, àðãà õýìæýýã çýýëëýãèéí ìºíãººð ýðãýí òºëºãäºõ íºõöºëã¿éãýýð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ýñýõèéã òóõàéí æèëèéí òºñâèéí õóóëèàð øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä òóõàé á¿ð øèéäâýðëýõ; 7.1.7.çýýëëýãèéí õºðºíãººð ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí òºñºë, àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íã òºñâèéí ã¿éöýòãýëèéí òàéëàíãèéí õàìò õýëýëöýõ, õýðýãæèëòòýé õîëáîãäóóëàí ÷èãëýë ºãºõ; 7.1.8.ñòðàòåãèéí áàðèìò áè÷ãèéí õýðýãæèëòèéí òàëààðõ Çàñãèéí ãàçðûí òàéëàíã õýëýëöýõ, ºðèéí óäèðäëàãûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâèõ; 7.1.9.õóóëüä çààñàí áóñàä á¿ðýí ýðõ.

ªºðººð õýëáýë ÓÈÕ-ä òºñºâ õýëýëöýí áàòëàõ 2 ñàð õ¿ðýõã¿é õóãàöàà íîãääîã áàéíà.Õàðèí ÓÈÕ-ààñ òºñâèéí òºñëèéã õýëýëöýí áàòëàõ, òºñºëä ººð÷ëºëò îðóóëàõ ¿åä áàðèìòëàõ áè÷ìýë õýì õýìæýý ìàíàé óëñàä áàéõã¿é.

Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òóõàé õóóëüä ÓÈÕ äóíä õóãàöààíû òºñâèéí õ¿ðýýíèé ìýäýãäýë áîëîí æèëèéí òºñºâ, òýäãýýðèéí òºñºëä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ, øèíý õºòºëáºð íýìæ òóñãàõ òîõèîëäîëä Çàñãèéí ãàçðààð ¿íýëãýý õèéëãýæ, ä¿ãíýëò ãàðãóóëæ áîëíî ãýæ çààñàí íü Çàñãèéí ãàçðààñ

117


2015 ¹1 (51)

ñàíàë àâàõ ¿¿ðýã áóñ õàðèí ÓÈÕ-ûí òààëëûí àñóóäàë áîëãîæýý. Ò¿¿í÷ëýí ¯íäñýí õóóëèéí 33 äóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñãèéí 1 äýõ çààëò, Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òóõàé õóóëèéí 18 äóãààð ç¿éëèéí 4 äýõ õýñýãò çààñíààð Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ òºñâèéí òóõàé õóóëüä õýñýã÷ëýí áîëîí á¿õëýýð íü õîðèã òàâèõ ýðõòýé õýäèé ÷ óã õîðèãèéã ÷óóëãàíä îðîëöñîí ãèø¿¿íèé ãóðàâíû õî¸ð íü äýìæýýã¿é òîõèîëäîëä òºñºâ õ¿÷èí òºãºëäºð õýâýýð ¿ëääýã. ªðèéí óäèðäëàãûí òóõàé õóóëèéí äàãóó Çàñãèéí ãàçàð òºñâèéí àëäàãäàë, ºðèéã äàõèí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ çýðýã çîðèëãîîð çýýëëýã õèéõ, ºðèéí áàòàëãàà ãàðãàõ ýðõòýé áºãººä ýíý òîõèîëäîëä ÓÈÕ-ààñ óðüä÷èëàí çºâøººðºë àâíà. Çàñãèéí ãàçàð æèë á¿ð ºðèéí äýýä õýìæýýã øèíý÷ëýí òîãòîîõ áà èíãýõäýý Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òóõàé õóóëèéí 6.1.4-ò çààñàí õýì õýìæýýã áàðèìòëàõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òóõàé õóóëü íü ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçðûí òºñºâ ñàíõ¿¿ãèéí øèéäâýðèéí ãîë õýì õýìæýýã àãóóëäàã áºãººä óã õóóëüä ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíû íýãäñýí õóðàëäààíä îðîëöñîí ãèø¿¿äèéí ãóðàâíû õî¸ðîîñ äîîøã¿é õóâèéí ñàíàëààð ººð÷ëºëò îðóóëíà ãýñýí áîñãî çààñíààð “îðãàíèê õóóëü” ãýæ áîëîõ ìýò. Ãýâ÷ óã áîñãûã ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí øèéäâýðýýð õ¿÷èíã¿é áîëãîñíîîð òóñ õóóëèíä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí ýíãèéí îëîíõèéí ñàíàëààð ººð÷ëºëò îðóóëàõ, ººðººð õýëáýë ýðõ áàðèã÷ óëñ òºðèéí õ¿÷èí ººðèéí õ¿ñëýýð òºñâèéí ñóóðü õýì õýìæýýã ººð÷ëºõ áîëîìæòîé áîëñîí. Ä¿ãíýëò 1. Îëîí óëñûí æèøèã Óëñûí òºñâèéí à÷ õîëáîãäëûã óëñ îðíû íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé áàéäàë, öààøäûí õºãæèë äýâøèëä ÷óõàë íºëºº á¿õèé áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãòýé ä¿éö¿¿ëýí ¿çýõ íü íèéòëýã áàéíà. Íýí ÿëàíãóÿà ïàðëàìåíòûí àðä÷èëñàí çàñàãëàë á¿õèé îðíóóäàä òºñºâ õýëýëöýí áàòëàõ ¿åä ýðõ áàðèã÷

óëñ òºðèéí íàì, ýâñëýýñ îëîíõèéã íü á¿ðä¿¿ëæ áàéãàà ïàðëàìåíò çàñãèéí ãàçðûíõàà ºðãºí ìýä¿¿ëñýí òºñâèéí òºñºëä òîìîîõîí ººð÷ëºëò îðóóëàõ, áàéð ñóóðü çºð÷èëäººíòýé áàéõ íü çàñãèéí ãàçàð ººðèéí ýðõ ìýäëèéí õ¿ðýýíä ìºðèéí õºòºëáºðºº õýðýãæ¿¿ëýõ ÷àäàìæã¿é áàéíà õýìýýí íýã ¸ñîíäîî èòãýë ¿ë ¿ç¿¿ëæ áàéãààòàé çàð÷ìûí õóâüä àäèë áàéäàã àæ. Ìàíàé îðíû õóâüä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä Çàñãèéí ãàçðààñ ºðãºí ìýä¿¿ëñýí òºñâèéí àñóóäëààð áîäëîãûí õýëýëö¿¿ëýã ºðí¿¿ëýõýýñ èë¿¿òýé ¿çýìæýýðýý ººð÷ëºëò îðóóëäàã áàéäàë ãàçàð àâñàí íü ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýëä íîöòîéãîîð õàëäàæ, Çàñãèéí ãàçàð áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààãàà ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëíî.Óëìààð ýíý íü ýðõ ìýäëèéí õÿíàëò-òýíöýë, õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîã ãàíõóóëæ, èéì øèéäâýðòýé õîëáîãäóóëàí òºðèéí àëü èíñòèòóöè, àëáàí òóøààëòàí õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ íü òîäîðõîéã¿é áîëãîõ ýðñäýëèéã áèé áîëãîæ áàéíà. 2. Òºñâèéí ýðõ ìýäëèéí õýì õýìæýý Æèøýý áîëãîí àâñàí óëñóóä, îëîí óëñûí íèéòëýã æèøãýýñ ¿çýõýä àðä÷èëñàí îðíóóä çàñàãëàëûí õýëáýðýýñ ¿ë õàìààðàí ¯íäñýí õóóëü áóþó ò¿¿íòýé àäèëòãàõ õóóëü òîãòîîìæäîî òºðèéí äýýä áàéãóóëëàãóóäûí òºñâèéí ýðõ ìýäýë, ¿éë àæèëëàãààíû çàð÷ìóóäûã òîäîðõîé õýìæýýãýýð îðóóëäàã áàéíà. Çàðèì îðíû õóâüä ïàðëàìåíòààñ òºñºâ õýëýëöýí áàòëàõ õóãàöàà, îðóóëæ áîëîõ ººð÷ëºëòèéí õýì õýìæýýã õÿçãààðëàñàí áàéäàã áîë Ãåðìàí, Ïîëüø çýðýã îðíóóäàä ºðèéí òààç, òºñâèéí àëäàãäëûí òîîí õýìæýýã ¯íäñýí õóóëèíäàà òóñãàéëàí çààñàí æèøýý õ¿ðòýë áàéíà.Èíãýñíýýð òºñºâ ñàíõ¿¿ãèéí ñóóðü õýì õýìæýýíä àëèâàà ÿâöóó á¿ëýãëýë, íàì ýâñýë äóð ìýäýí ººð÷ëºëò îðóóëàõ ýðñäýë áàãàñ÷, ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýë õàðüöàíãóé áèå äààñàí, ìýðãýæëèéí áàéõ ¿íäñýí íºõöºë á¿ðääýã ãýæ ¿çýæ áîëîõ íü.

118


3. Ïàðëàìåíòûí á¿òýö, òºñºâ õýëýëöýí áàòëàõ õóãàöàà Ïàðëàìåíò íýã ýñâýë õî¸ð òàíõèìòàé áàéõ, ïàðëàìåíòûí ¿éë àæèëëàãààíû äýã ãîðèì, òºñâèéí àñóóäàë ýðõýëñýí õîðîîäûí ÷àäàâõ çýðãýýñ ãàäíà õóóëèéí äàãóó ïàðëàìåíòààð òºñºâ õýëýëöýí áàòëàõ õóãàöààã õýðõýí òîãòîîñîí, òýð íü òºñâèéí õýëýëö¿¿ëãèéã óë ñóóðüòàé õèéõýä õàíãàëòòàé ýñýõ, òºñâèéã çààñàí õóãàöààíä áàãòàí áàòëààã¿é òîõèîëäîëä ãàðàõ ¿ð äàãàâàð çýðýã íü òºñºâ õýëýëöýõ ¿åýðõ ïàðëàìåíòûí îðîëöîîíä ìºí íºëººëäºã áàéíà Òóõàéëáàë, òºñºâ õýëýëöýí áàòëàõ

õóãàöààíû õóâüä Îëîí óëñûí âàëþòûí ñàí çýðýã áàéãóóëëàãóóäààñ ñàíàë áîëãîæ áóé ñàéí òóðøëàãóóäàä Çàñãèéí ãàçàð òºñâèéí òºñëèéã ñàíõ¿¿ãèéí æèë ýõëýõýýñ 2-4 ñàðûí ºìíº ºðãºí áàðèõ íü ïàðëàìåíòààð òºñâèéí õýëýëö¿¿ëýã óë ñóóðüòàé ÿâàãäàõ, áîäëîãûí õóâèëáàðóóä äýýð ñàíàë ñîëèëöîõ õàíãàëòòàé õóãàöàà îëãîäîã22 ãýæýý. Ìàíàé óëñûí õóâüä ýíý õóãàöàà Àâñòðàëè, Èõ Áðèòàíè çýðýã òºñâèéí õýëýëö¿¿ëýã íýí õÿçãààðëàãäìàë õ¿ðýýíä, åðºíõèé áàéäëààð ÿâàãääàã îðíóóäòàé èæèë áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà (Õ¿ñíýãò 5-ûã ¿ç). “Should Advanced Countries Adopt a Fiscal Responsibility Law?” Ian Leinert, IMF Working Paper, 2010

22

Õ¿ñíýãò 5. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí îðíóóäûã çàðèì ¿ç¿¿ëýëòýýð õàðüöóóëñàí íü ÓËÑ

Ñîíãóóëèéí òîãòîëöîî

1

ÀÍÓ

Õî¸ð øàòòàé ìàæîðèòàð

2

ßïîí

3

ÕÁÍÃÓ

4

ÁÍÔÓ

Çýðýãöýý õîëèìîã Ïðîïîðöèîíàëü äàâàìãàéëñàí õîëèìîã Õî¸ð øàòòàé ìàæîðèòàð

5

ÁÍÑÓ

Çýðýãöýý õîëèìîã

#

6 7 8

Èõ Áðèòàíè

Ìàæîðèòàð

Àâñòðàëè

Øèëæèõ ñàíàëòàé ìàæîðèòàð

Ìîíãîë

Çýðýãöýý õîëèìîã

ÓÒ íàìûí òîãòîëöîî Õî¸ð íàì

Ïàðëàìåíòûí á¿òýö Õî¸ð òàíõèì

Òºñºâ õýëýëöýí áàòëàõ õóãàöàà* 6 ñàð

Õî¸ð íàì

Õî¸ð òàíõèì

2-3 ñàð

Îëîí íàì


4 ñàð

Õî¸ð òóéëò Õî¸ð íàìûí õýâ øèíæ äàâàìãàé


70 õîíîã

Íýã òàíõèì

90 õîíîã

Õî¸ð íàì


Õóóëèéí õóãàöàà áàéõã¿é, 0-2 ñàð

Õî¸ð íàì


2 ñàð

Õî¸ð íàìûí õýâ øèíæ äàâàìãàé

Íýã òàíõèì

1.5 ñàð

4. Ñîíãóóëèéí òîãòîëöîî, óëñ òºðèéí íàìûí òºëºâøèë, ýâñëèéí ãýðýýíèé íºõöºë¿¿ä Ïàðëàìåíòààñ òºñºâò ¿ç¿¿ëýõ íºëºº íü ïàðëàìåíò äàõü õ¿÷íèé õàðüöàà áóþó ºðãºí óòãààðàà óëñ òºðèéí íàìûí òºëºâøèë, ñàõèëãà áàòòàé õîëáîãääîã áàéíà.Ýíý íü ýðãýýä òóõàéí óëñàä îëîí íàìûí áîëîí õî¸ð íàìûí òîãòîëöîîòîé äàâàìãàéëäàã ýñýõ, ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîòîé ìºí õîëáîãäîíî.Ýâñëèéí çàñãèéí ãàçàðòàé çàðèì îðíû õóâüä (èõýâ÷ëýí Ãåðìàí, Íèäåðëàíä, Äàíè ã.ì) çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãäàõààñ ºìíº õèéãääýã ýâñëèéí ãýðýýíä ýäèéí çàñàã,

ñàíõ¿¿ãèéí åðºíõèé íºõöºëººñ ãàäíà òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òîîí ¿ç¿¿ëýëòèéã òóñãàæ ºãºõ íü áèé (æèøýý íü Äàíè, Íèäåðëàíä, Ôèíëÿíäûí 2007 îíû Ýâñëèéí ãýðýýí¿¿ä).Õýäèéãýýð ýðõ ç¿éí àêò áèø, ñàéí äóðûí ãýæ áîëîõ ÷ ýäãýýð ãýðýý íü ïàðëàìåíò, çàñãèéí ãàçðûí òºñâèéí øèéäâýðò òîäîðõîé õýìæýýíèé íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áàéíà.

119


2015 ¹1 (51)

ÏÀÐËÀÌÅÍÒÛÃ ÒÀÐÀÀÕ ¯ÍÄÝÑËÝË ÁÀ ÊÎÍÑÒÐÓÊÒÈÂ ÌÅÕÀÍÈÇÌ1

Õàðüöóóëñàí ¿íäñýí õóóëü ñóäëàà÷ (LL.M) Î.Ìàøáàò Ïàðëàìåíòûí çàñàãëàëòàé áàéíà ãýäýã ïàðëàìåíò á¿õíèéã ìýääýã, îãò õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é áàéíà ãýñýí ¿ã áèø. Ýðõ ìýäëèéã õóâààðèëàõ çàð÷ìûã áàðèìòàëæ ¿íäñýí õóóëüäàà òóíõàãëàñàí á¿õ óëñ ýðõ ìýäýë õîîðîíäûí õÿíàë–òýíöëèéã õàíãàõûí òóëä òýäãýýð ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áàéãóóëëàãà á¿ðò, òóõàéëàí, ïàðëàìåíò, çàñãèéí ãàçàð õî¸ðò òîäîðõîé áîëçîëòîé õàðèóöëàãà /ñàíêö/ õ¿ëýýëãýäýã çîõèöóóëàëò ò¿ãýýìýë áàéäàã. Õàðèí ìàíàé ¿íäñýí õóóëüä èéì õàðèóöëàãûí ìåõàíèçì ñóë. ¯íäñýí õóóëèéí 22 äóãààð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò ÓÈÕ-ûã òàðààõ øèéäâýðèéã “ººðºº ãàðãàõ” òóõàé çààñàí íü áàðàã õýðýãæèõ áîëîìæã¿é ãýæ áîëíî. Ìºí õóóëèéí 25 äóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñãèéí 6-ä çààñàí åðºíõèé çîõèöóóëàëòûã óäèðäëàãà áîëãîí Çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã ÿìàðâàà õÿçãààðëàëò, áîëçîëã¿éãýýð õýëýëöýí ºäèéã õ¿ðëýý. Ïàðëàìåíò òàðàõ õàðèóöëàãûã /ñàíêö/ ÿìàð íºõöºëä /ãèïîòåç/ ÿìàð òîõèîëäîëä /äèñïîçåö/ õýí õýðýãëýæ áàéíà ãýäãèéã òîäðóóëàí ñóäàëáàë Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéã öààøèä

áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãàä õ¿ëýýëãýõ ýöñèéí õàðèóöëàãà áîë “èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ” àñóóäëûã ñºõºæ, îãöðóóëàõ ÿâäàë áàéäàã áîë õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãàä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãà íü ïàðëàìåíòûã òàðààõ ÿâäàë ìºí. ¯íäñýí õóóëü ñóäëàà÷èä Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèàð ýðõ ìýäëèéí õÿíàëò –òýíöëèéã ñàéí õàíãàæ ÷àäààã¿é ãýæ ø¿¿ìæèëäýã, ãýõäýý õýðõýí õàíãàõ ìåõàíèçìûí òàëààð òîäîðõîé ñóäàëñàí ñàíàë òºäèéëºí ãàðãàæ áàéãààã¿é. Ýíý ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä, ïàðëàìåíòûã ÿìàð ¿íäýñëýëýýð òàðààäàã âý ãýäýã àñóóëòàä ãàäààä îðíóóäûí ¿íäñýí õóóëèéã õàðüöóóëàõ çàìààð õàðèóëò àâ÷ ïàðëàìåíòûã òàðààõ áîëçëóóäûã ýðõ ìýäýë õóâààðèëàõ çàð÷ìûí õ¿ðýýíä òàéëáàðëàõûã çîðüëîî. Ïàðëàìåíòûí çàñàãëàëòàé îðîíä õóóëü òîãòîîõ – ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí õÿíàëò-òýíöëèéã õàíãàæ áàéäàã ãîë çîõèöóóëàëòûí íýã áîëîõ èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ òóõàé êîíñòðóêòèâ ñàíàë õóðààëòûí à÷ õîëáîãäëûí òàëààð òîâ÷ ºã¿¿ëíý. Õàðüöóóëàëò õèéõ øàëãóóðûã Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí áàéãóóëëûí îíöëîãò äºõºìòýéã áîäîëöîí ñîíãîëîî. ¯¿íä: - Ïàðëàìåíòûí çàñàãëàëòàé - Áè÷ìýë ¿íäñýí õóóëüòàé - Ðîì-Ãåðìàíû ýðõ ç¿éí ñèñòåìèéã ãîëëîí õàðãàëçëàà. Èíãýýä Åâðîïûí ïàðëàìåíòûí çàñàãëàëòàé 22 îðîí á¿ãä, ò¿¿íýýñ ãàäíà Ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà, õºãæëèéí áàéãóóëëàãà /OECD/-ûí ãèø¿¿í õýä õýäýí óëñûí æèøýýã íýìæ òàòñàí íü ýðõ ç¿éò òºð, àðä÷èëñàí äýãëýìòýéãýýñ áîëæ íèéòëýã ñóäëàãääàãèéã õàðãàëçëàà.

Шинжлэх ухаан, технологийн сангийн санхүүжилттэй, Улаанбаатар бодлогын судалгааны төвийн захиалгаар гүйцэтгэж буй “Гүйцэтгэх эрх мэдлийн харьцуулсан судалгаа” төслийн хүрээнд зохиогч энэхүү өгүүллийг бичсэн.

1

120


Ïàðëàìåíòûí çàñàãòàé óëñàä ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãàòàé õàðüöàõàä ïàðëàìåíòàä óëñ òºðèéí ýðñäýë ¿¿ñãýõ çàìààð ïàðëàìåíòçàñãèéí ãàçðûí õàðèëöààíä ýðõ ìýäëèéí õÿíàëò-òýíöëèéã õàíãàõ ìåõàíèçì ò¿ãýýìýë áàéäàã. Óëñ òºðèéí ýðñäýëèéí ¿íäñýí õýëáýð áîë ïàðëàìåíòûã òàðààõ ÿâäàë áºãººä ïàðëàìåíòûã òàðààõ íü ò¿¿íä õ¿ëýýëãýæ áàéãàà óëñ òºðèéí õàðèóöëàãà øèíæòýé áàéäàã. Åðºíõèéäºº, èéì õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ õî¸ð ¿íäñýí íºõöºë áàéãàà íü: - Á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðýõ, - Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëæ ÷àäàõã¿é áóþó õýâèéí àæèëëàõàä íü ñààä õèéõ ýäãýýð þì. Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëæ ÷àäàõã¿é áóþó õýâèéí àæèëëàõàä íü ñààä õèéñíýýñ ïàðëàìåíòàä òîîöîõ õàðèóöëàãà áîë ýðõ ìýäëèéí õÿíàëòòýíöëèéã õàíãàõòàé øóóä õîëáîîòîé áàéíà. Òèéìýýñ ÷ óëñ òºðèéí ¿éë ÿâöûí îëîí òàëò áàéäëààñ øàëòãààëàí õýä õýäýí äèñïîçåöèéã äóðäëàà. Ïàðëàìåíòûã òàðààõ ººð ºâºðìºö øààðäëàãà áàñ àæèãëàãäàíà. Ýäãýýð íü æèøýýëáýë, ¯íäñýí õóóëèéí òîäîðõîé ç¿éë çààëòûã íýìýõ, ººð÷ëºõ òóõàé õóóëèéí ýõíèé õýëýëö¿¿ëãèéã áàòàëñàí ïàðëàìåíò òàðæ, äàðààãèéí ïàðëàìåíò õóóëèéí õî¸ðäóãààð õýëýëö¿¿ëãèéã õèéæ áàòëàõòàé õîëáîîòîé, ýñâýë ïàðëàìåíòààñ òîãòîîñîí õóóëü àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãûí ä¿íãýýñ çºðæ, àðä ò¿ìíèé òºëººëºë áîëæ ÷àäàõã¿é áàéõ ãýõ ìýò òîäîðõîé çîõèöóóëàëò áàéõ àæýý. Çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ òóõàé êîíñòðóêòèâ ñàíàë õóðààëò áîë ïàðëàìåíò – çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí õÿíàëò – òýíöëèéã õàíãàõ öîãö àòëàà ºâºðìºö ìåõàíèçì áîëíî. Êîíñòðóêòèâ ìåõàíèçì äàíãààðàà ïàðëàìåíòàä õàðèóöëàãà òîîöîõ ¿íäýñëýë îãò áèø, õàðèí èòãýë ¿ç¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé çîõèöóóëàëòûí íýã õýñýã áîëæ ïàðëàìåíò îãöðîõ ýðñäýë õ¿ëýýäýã îíöëîãèéíõ íü õóâüä ñóäàëãààíä íýã á¿ëýã áîëãîí îðóóëñàí áîëíî.

1. Ïàðëàìåíò á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéõ Ïàðëàìåíòûí õî¸ð àòðèáóò – íýãä: õóóëü áàòëàõ, õî¸ðò: òºñºâ áàòëàõ ÿâäàë þì. Ýíý ¿íäñýí àæëàà ÿìàð ÷ òîõèîëäîëä öàëãàðäàæ áîëîõã¿é, öàëãàðäâàë, ¿íäñýí àæëàà õèéæ ÷àäàõã¿é áàéãàà áàéãóóëëàãûã øèíýýð áàéãóóëàõàä ýðõã¿é õ¿ðíý. Àëèâàà óëñûí ò¿¿õýíä áàéñàí õóðàë, çºâëºãººíèé õýëáýð ýíý õî¸ð îíöëîãèéã õî¸óëàíã íü õàíãàäàã íü öººí: æèøýýëáýë, Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé ¿åèéí õóðàëäàé õààíûã ñîíãîäîã áàéñàí ÷ õóóëü áàòàëäàãã¿é, òºñºâ ÷ áàòàëäàãã¿é áàéñàí ó÷èð ïàðëàìåíò ãýæ òîîöîæ áîëîõîîðã¿é þì. ßìàð ÷ ïàðëàìåíòûí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ õýëáýð íü õóðàëäààí áàéäàã, õóðàëäàæ ÷àääàãã¿é ïàðëàìåíòûã àæëàà õèéæ ÷àäàõã¿é áàéãààä òîîöîõ íü ìàðãààíã¿é. Òèéìýýñ ïàðëàìåíò á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéõ ÿâäëûã äàðààõ ãóðâàí ¿íäýñëýëýýð ¿çäýã íü àæèãëàãäàæ áàéíà: - Òºñºâ áàòàëæ ÷àäàõã¿é áîë - Òîäîðõîé íºõöºëä õóóëü áàòàëæ ÷àäàõã¿é áîë - ×óóëãàí õóðàëäàæ ÷àäàõã¿é áîë Ýäãýýðèéã òîäðóóëæ ¿çüå. à\ Òºñºâ áàòàëæ ÷àäàõã¿é áîë Áðèòàíèä ïàðëàìåíò àíõ ¿¿ñýõäýý òàòâàð òºëºã÷- ãàçðûí ýçäèéí òºëººëºë õààíû çàñãèéí ãàçðûí òàòâàð, ¿éë àæèëëàãààíû çàðäàëä õÿíàëò òàâèõ çîðèëãîòîé áàéæýý. ¯¿íòýé õîëáîîòîé òºñºâ ãýäýã îéëãîëò áèé áîëæ, ò¿¿íèéã çààâàë ïàðëàìåíò áàòàëæ áàéõ æèøèã òîãòîæ, óëìààð òàòâàð òîãòîîæ, òºñºâ áàòëàõ ÿâäàë ïàðëàìåíòûí ººðèéíõ íü àòðèáóò áîëæýý. Òèéìýýñ àëèâàà ïàðëàìåíò òºñâºº áàòàëæ ÷àäàõã¿é áîë ïàðëàìåíò áàéõ ¿íäñýí øèíæýý àëäàæ áàéãàà ÿâäàë ìºí. Òºñºâ áàòàëæ ÷àäààã¿é ãýäýã ¿íäýñëýëèéã õóãàöààãààð õýìæèæ çîõèöóóëäàã ÿâäàë ò¿ãýýìýë, õàðèí õóãàöààã õààíààñ ýõýëæ òîîëîõ âý ãýäãýýðýý õî¸ð õýëáýðòýé áàéíà. Íýãä, òºñâèéí æèë ýõýë÷õýýä áàéõàä òºñâºº áàòëààã¿é áàéãààã áîëçîë áîëãîñîí òàë õàðàãäàæ áàéíà.

121


2015 ¹1 (51)

Æèøýýëáýë, Ýñòîíû ¯íäñýí õóóëèéí 119 ä¿ãýýð ç¿éëä Ñàíõ¿¿ãèéí æèë ýõýëñíýýñ õîéø õî¸ð ñàðûí äîòîð ïàðëàìåíò /Ðèèãèêîãó/ óëñûí òºñâèéã áàòàëæ ÷àäààã¿é áîë Åðºíõèéëºã÷ ïàðëàìåíòûí ýýëæèò áóñ ñîíãóóëü çàðëàíà ãýæ çààæýý. Õî¸ðò, òºñâèéã ºðãºí áàðüñàí ºäðººñ õîéø òîäîðõîé õóãàöààíû äîòîð òºñâºº áàòàëæ ÷àäààã¿éã áîëçîë áîëãîñîí áàéäàã àæýý. Æèøýýëáýë Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õîðâàò Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 104 ä¿ãýýð ç¿éëä: Çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ àñóóäëûã ñºõººä áàòàëæ ÷àäààã¿é áóþó óëñûí òºñâèéã ºðãºí áàðüñàí ºäðººñ õîéø 120 õîíîãèéí äîòîð áàòàëæ ÷àäààã¿é áîë Çàñãèéí ãàçðûí ñàíàë áîëãîñíîîð ïàðëàìåíò äàõü íàìóóäûí òºëººëºã÷èäòýé çºâëºëäñºíèé äàðàà Åðºíõèé ñàéäòàé ãàðûí ¿ñýã õàìò çóðæ Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ ïàðëàìåòíûã òàðààíà. ãýæ çààæýý. Òºñâºº õóãàöààíä íü áàòëààã¿é áîë ïàðëàìåíòûã òàðààäàã æèøèã öººíã¿é áàéãààã, ÿëàíãóÿà Ýñòîí, Õîðâàò çýðýã óëñûí 1990 îíîîñ õîéø áàòëàãäñàí ¿íäñýí õóóëèàñ õàðæ áîëîõîîð áàéíà. á/ Õóóëü áàòàëæ ÷àäààã¿é áîë .Õóóëü áàòàëñàí áóþó áàòëààã¿éíõ íü òºëºº ïàðëàìåíòûã òàðààõ óòãàã¿é ìýò ýõëýýä õàðàãäàíà. Õóóëü òîãòîîõ ÿâäàë áîë ïàðëàìåíòûí àòðèáóòûí íýã ìºí. Õóóëü áîë õ¿í íýã á¿ðò çààâàë ¿éë÷èëíý, õàðèí õ¿í íýã á¿ðò çààâàë ¿éë÷ëýõ õýì õýìæýýã òýð õ¿ì¿¿ñèéí òºëººëºë áàòëàõ ¸ñòîé. Èéì ë çîðèëãîîð ïàðëàìåíòûã áàéãóóëäàã áºãººä õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäýë áîë ïàðëàìåíò õýíòýé ÷ õóâààëöàõã¿é ýðõýëäýã ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýã ìºí. Ãýõäýý òîäîðõîé õóóëèéã áàòëàõààñ çàñãèéí ãàçàð îãöðîõ ýñýõ øóóä õàìààð÷ áàéãàà áîë àñóóäàë ýðõ ìýäýë õîîðîíäûí õÿíàë-òýíöýëòýé õîëáîãäîæ àðàé ººð áîëíî. Çàñãèéí ãàçàð áîäëîãûí òîäîðõîé àñóóäëûã ïàðëàìåíò çºâøººðºõã¿é áîë îãöîðíî õýìýýí òóëãàæ, óëñ òºðèéí

àëõàì õèéäýã ÿâäàë àðä÷èëàë òîãòñîí ºðíºäèéí îðíóóäàä öººí áîëîâ÷ ãàðäàã áàéíà. Ýíý òàëààð Ôðàíöûí ¯íäñýí õóóëèéí 49 ä¿ãýýð ç¿éëä ïðîöåññûã íàðèéí çîõèöóóëæýý: Ñàéä íàðûí Çºâëºëòýé òîõèðñíûõîî äàðàà Åðºíõèé ñàéä Çàñãèéí ãàçðûí õºòºëáºð, áîäëîãûí ¿íäñýí ÷èãëýëèéã èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ àñóóäàë áîëãîí ¯íäýñíèé Àññåìáëýéä òàâüæ áîëíî. ¯íäýñíèé Àññåìáëýé Çàñãèéí ãàçàðò èëòãýë ýñ ¿ç¿¿ëýõ òóõàé õýëýëöýí õàðèóöëàãàä òàòàæ áîëíî. ¯íäýñíèé Àññåìáëýéí íèéò ãèø¿¿íèé àðàâíû íýãýýñ äîîøã¿é ãèø¿¿í ãàðûí ¿ñýã çóðààã¿é áîë ýíý àñóóäëûã õýëýëöýõã¿é. Àñóóäëûã ºðãºí áàðüñíààñ õîéø äº÷èí íàéìàí öàãèéí äîòîð õýëýëöýæ áîëîõã¿é. Èòãýë ¿ç¿¿ëýõã¿é ãýñýí ñàíàëûã ë çºâõºí òîîëîõ áºãººä òàíõèìèéí íèéò ãèø¿¿íèé äèéëýíõèéí ñàíàëûã àâààã¿é áîë áàòëàãäñàíä òîîöîõã¿é. Ýýëæèò ÷óóëãàíû ¿åýð íýã ãèø¿¿í èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ àñóóäëûã ãóðàâ õ¿ðòýë óäàà, ýýëæèò áóñ ÷óóëãàíû ¿åä ãàíö óäàà ñºõºæ áîëíî. Ñàéä íàðûí Çºâëºëòýé òîõèðñíûõîî äàðàà Åðºíõèé ñàéä õóóëèéí òîäîðõîé òºñºë áàòëóóëàõ ÿâäëûã èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ àñóóäàë áîëãîí ¯íäýñíèé Àññåìáëåéä òàâüæ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä àñóóäëûã ºðãºí áàðüñíààñ õîéø õîðèí äºðâºí öàãèéí äîòîð äýýð äóðäñàí èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ æóðìààð õýëýëöýõ áºãººä ýñ áºãººñ õóóëèéí òºñëèéã áàòëàãäñàíä òîîöíî. ªºðººð õýëáýë, ïàðëàìåíò òóõàéí õóóëèéã áàòëàõã¿é áîë çàñãèéí ãàçàðò èëòãýë ¿ç¿¿ëýýã¿é õýðýã áîëæ åðºíõèé ñàéä îãöîðíî. Çàñãèéí ãàçàð îðøèí òîãòíîõ ýñýõýý èéíõ¿¿ çîëüæ, õóóëü áóþó òºñâèéí òºñëèéã ºðãºí áàðèàä áàéõàä àñóóäëûã øèéäýæ ÷àäàõã¿é áàéõ ÿâäëûã ïàðëàìåíò ýðõ ìýäëýý õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéãààä òîîöîæ áîëîõ þì. Èéì áàéäàë óæãèðàõààñ ñýðãèéëæ, ïàðëàìåíòàä õàðèóöëàãà òîîöîõ çîõèöóóëàëò ñ¿¿ëèéí ¿åèéí çàðèì ¿íäñýí õóóëüä òóñãàæýý. Æèøýýëáýë ÁÍ Ñëîâàê Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 102

122


äóãààð ç¿éëèéí å õýñýãò ïàðëàìåíòûã òàðààõ õýä õýäýí ¿íäýñëýë çààñàí áàéãààãààñ: å/ Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñëîâàê Óëñûí ¯íäýñíèé çºâëºë äàðààõ òîõèîëäîëä òàðæ áîëíî ….., õýðýâ Çàñãèéí ãàçàð èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ àñóóäàëòàé õîëáîîòîé ºðãºí áàðüñàí õóóëèéí òºñëèéã ãóðâàí ñàðûí äîòîð áàòàëæ ÷àäààã¿é áîë, ... ãýæ çààæýý. Ìºí ÁÍ ×åõ Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 35 äóãààð ç¿éëèéí á õýñýãò èéì çààëò áàñ èéì çîõèöóóëàëòûí æèøýý ìºí. Õóóëü áàòëàõ ÿâäàë ïàðëàìåíòûí õýíòýé ÷ õóâààëöàõã¿é ¿íäñýí àæèë ìºí áîëîâ÷ òîäîðõîé õóóëèéã áàòëàõã¿é áîë çàñãèéí ãàçàð îãöðîõ òóõàé àñóóäàë áîëáîë ýíý õýðýã çºâõºí õóóëü òîãòîîõ àæèë áèø, ýðõ ìýäëèéí õÿíàë- òýíöëèéí àñóóäàë áîëæ õóâèðíà – èéì àñóóäëûã øèéäýæ ÷àäàõã¿é áîë ïàðëàìåíò òàðàõäàà òóëäàã àæýý. áîë

â/ ×óóëãàí õóðàëäàæ ÷àäàõã¿é

Ïàðëàìåíò àæèëëàäàã ¿íäñýí õýëáýð áîë ÷óóëãàí – ÷óóëãàí õóðàëäàæ ÷àäàõã¿é áîë ¿¿íèéã á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà õýðýã õýìýýí ¿çýõ ÿâäàë áèé. Æèøýýëáýë, ÁÍ×Ó-ûí ¯íäñýí õóóëèéí 35 äóãààð ç¿éëä: ñ\ Òýíõèìèéí ÷óóëãàí áîëîìæèò åðäèéí õóãàöààíààñ èë¿¿ òàñàðñàí, d\ Òýíõèìèéí ÷óóëãàí òàñðààã¿é, õóðàëäààíä äóóäñààð áàéñàí áîëîâ÷ ãóðâàí ñàðààñ äýýø õóãàöààíä èðö õ¿ðýýã¿é áîë1 õýìýýí ïàðëàìåíòûã òàðààõ ¿íäýñëýëèéã çààæ ºãñºí áàéäàã. Èéì çîõèöóóëàëò 1990 îíîîñ õîéø áàòëàãäñàí Ç¿¿í Åâðîïûí çàðèì îðíû ¿íäñýí õóóëüä àæèãëàãäàíà. Òóõàéëáàë, ÁÍÑëîâàê Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 102 äóãààð ç¿éëèéí å õýñýãò: å/ Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñëîâàê Óëñûí ¯íäýñíèé çºâëºë äàðààõ òîõèîëäîëä òàðæ áîëíî ….., õýðýâ ÷óóëãàíû õóðàëäààí òàñðààã¿é àãààä ýíý õóãàöààíä õóðàëäààíä èðýõèéã áàéíãà äóóäñààð áàéñàí áîëîâ÷ õóðàëäàõã¿é “Constitution of Czech Republic,” http://www.oefre.unible. ch/law/icl/cz00000.html орч.

1

áàéñààð ÁÍ Ñëîâàê Óëñûí ¯íäýñíèé çºâëºë øèéäâýð ãàðãàæ ÷àäàëã¿é ãóðâàí ñàð áîëñîí áóþó ÁÍ Ñëîâàê Óëñûí ¯íäýñíèé çºâëºëèéí ÷óóëãàí ¯íäñýí õóóëèàð çºâøººðºãäñºíººñ îëîí óäàà òàñàëäñàí áîë ... ãýæ çààæýý. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîëäàâ Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 85 äóãààð ç¿éëä: 1/ Çàñãèéí ãàçðàà á¿ðä¿¿ëæ ÷àäààã¿é áóþó õóóëü òîãòîîõ àæèëëàãààã òàñàëäóóëààä 3 ñàð áîëáîë Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîëäàâ Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ ïàðëàìåíò äàõü ôðàêöóóäòàé çºâëºëäñºíèé äàðàà ïàðëàìåíòûã òàðààæ áîëíî. ãýæ çààñíûã ìºí ÿìàð íýã áàéäëààð õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäëýý õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàëã¿é 3 ñàð áîëîõ õýìýýí òàéëáàðëàæ, ýíý õ¿ðýýíä îéëãîæ áîëîõîîð áàéíà. 2. Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëæ ÷àäàõã¿é áóþó õýâèéí àæèëëàõàä íü ñààä õèéõ Ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýë õýâèéí àæèëëàõàä ñààä õèéæ, õºíäëºíãººñ îðîõ, ýðõøýýëäýý îðóóëàõ, õÿíàõ ãýñýí ïàðëàìåíòûí àëèâàà ñàíààðõàë ýðõ ìýäýë õóâààðèëàõ çàð÷ìûã õºñºðä¿¿ëñýí õýðýã ìºí. Èéì îðîëäëîãûã òàñëàõ, çàñãèéí ãàçðûí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã óëñ òºðèéí òýìöëèéí çîëèîñ áîëîõîîñ ñýðãèéëýõ ¿¿äíýýñ ïàðëàìåíòûã òàðààõ ÿâäàë ò¿ãýýìýë áàéíà. Ïàðëàìåíòûí çàñãèéí ¿íäñýí øèíæ áîë çàñãèéí ãàçðûã ïàðëàìåíòààñ áàéãóóëäàã ÿâäàë þì: ýíý íü çàñãèéí ãàçðûí òîãòâîðòîé áàéäëûã ïàðëàìåíòûí äîòîîä óëñ òºðæèëòººñ øóóä õàìààðàëòàé áîëãîäîã îíöëîãòîé. Åâðîïûí îëîí îðîí, òóõàéëáàë, Áåëüãè, Äàíè ìýò õààíò çàñàãòàé îðîí, Ãåðìàí, Óíãàð, ×åõ, Ýñòîí, Ëàòâè ãýõ ìýò á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ ïàðëàìåíò äàõü óëñ òºðæèëòººñ çàñãèéí ãàçðûí áóþó ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí òóñãààð áàéäëûã õàìãààëàõ ìåõàíèçìûã ¿íäñýí õóóëüäàà çààñàí áàéäàã. Àæèãëàâààñ, ïàðëàìåíòûã òèéí òàðààõàä: íýãä¿ãýýðò, çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëæ ÷àäààã¿é áîë: õî¸ðäóãààðò, çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëñíû äàðàà

123


2015 ¹1 (51)

øèíýýð çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëæ ÷àäààã¿é áîë ãýñýí õî¸ð ¿íäñýí ¿íäýñëýëèéã íèéäýì äóðäñàí áàéíà. Øèíýýð çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàõ, îãöîðñíû äàðàà áàéãóóëàõ õî¸ð çýðâýñ õàðâàë òºñòýé ìýò áîëîâ÷ çàð÷ìûí òîìîîõîí ÿëãààòàé þì. - Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëæ ÷àäàõã¿é ÿâäàë áîë ïàðëàìåíò ýðõ ìýäëýý õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà õýðýã þì, - Çàñãèéí ãàçðûã áàéí áàéí îãöðóóëæ áàéãàà ÿâäàë áîë ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí ¿éë àæèëëàãààã òàñàëäóóëæ áàéãàà ÿâäàë þì. Ïàðëàìåíòûã òàðààõ ýíý õî¸ð ¿íäýñëýëèéã ñóäëàí ¿çüå. à. Çàñãèéí ãàçðàà áàéãóóëæ ÷àäàõã¿é îãöðîõ íºõöºë Øèíý ñîíãóóëèàð áàéãóóëàãäñàí ïàðëàìåíò äàõü íàìóóä õîîðîíäîî çºâøèëä õ¿ð÷ çàñãèéí ãàçðàà áàéãóóëæ ÷àäàõã¿é áîë òýð ïàðëàìåíòûã á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ ÷àäâàðã¿éä òîîöîæ òàðààäàã áàéíà. Æèøýýëáýë: ÁÍÓÓûí õóó÷èí ¯íäñýí õóóëèéí2 28 äóãààð ç¿éëä: Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýí ýðõèéí õóãàöàà äóóññàí ¿åä, Åðºíõèéëºã÷ Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷èéã àíõ òàíèëöóóëñíààñ õîéø 40 õîíîãèéí äîòîð Ïàðëàìåíò Åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîîã¿é áîë3 õýìýýõ áîëçîë îðóóëñàí áîë, ÁÍ×Ó-ûí ¯íäñýí õóóëèéí 35 äóãààð ç¿éëä: a\ Äåïóòàòûí òýíõèì õýðýâ òºëººëºã÷äèéí òýíõèìèéí äàðãààñ ñàíàë áîëãîæ Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí òîìèëñîí Åðºíõèé ñàéäûí òîëãîéëñîí øèíý Çàñãèéí ãàçðûí ìºðèéí õºòºëáºðò èòãýë ¿ç¿¿ëýýã¿é áîë, БНУУ анхны үндсэн хуулиа 1949 онд баталсан бөгөөд коммунист дэглэм нуран унасны дараа 1989 онд нэмэлт өөрчлөлт оруулжээ. Энэ хууль гуйвалтгүй хэрэгжсээр 2011 онд шинэ үндсэн хуулиар солигдсон байна. 2011 оны шинэ үндсэн хуулийг ардчилсан бус хэмээн шүүмжлэх нь олонтаа, харин 1989 онд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан 1949 оны үндсэн хуулийг ардчилсан үндсэн хуулийн тоонд оруулдаг бөгөөд “Унгарын хуучин үндсэн хууль”хэмээн энэ судалгаанд нэрлэн, эш татсан болно. 3 Constitution of Republic of Hungary, International Constitutional Library http://www.oefre.unible.ch/law/icl/ hu00000.html орч. 2

b\ Äåïóòàòûí òýíõèì Çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ òóõàé Çàñãèéí ãàçðûí ñàíàëûã ãóðâàí ñàðûí äîòîð øèéäýæ ÷àäààã¿é áîë4 ãýñýí áîëçîë îðóóëñàí áàéíà. Çàðèì òîõèîëäîëä ïàðëàìåíò ýðõ ìýäëýý ýäýëæ ÷àäàõã¿é áîë ýðõ ìýäëèéã íü ººð ñóáüåêò ðóó øèëæ¿¿ëæ çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàõ áºãººä àëü àëü íü á¿òýõã¿é áîë ïàðëàìåíòàà òàðààäàã òºâºãòýé çîõèöóóëàëò ÷ áàéõ àæýý. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ýñòîí Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä øèíý ñîíãóóëèàð áàéãóóëàãäñàí ïàðëàìåíòûã äîòîîä çºâøèëä õ¿ðãýõ, øóóä òàðààõààñ çàéëñõèéñýí çàðèì áîëîìæèéã áàñ îëãîñîí áàéäàã. Òóñ óëñûí ¿íäñýí õóóëèéí 89 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñíààð: - Åðºíõèéëºã÷ Åðºíõèé ñàéäûã òîìèëíî, - Åðºíõèé ñàéä õºòºëáºðºº Ïàðëàìåíòàä òàíèëöóóëíà. Ïàðëàìåíò òýð õºòºëáºð äýýð õýëýëö¿¿ëýãã¿é ñàíàë õóðààæ, o Äýìæâýë, Åðºíõèé ñàéä òýíõèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íýý Åðºíõèéëºã÷èä òàíèëöóóëíà, o Äýìæèõã¿é áîë, Åðºíõèéëºã÷ äàõèí íýð äýâø¿¿ëíý. o Åðºíõèéëºã÷èéí íýð äýâø¿¿ëñýí õ¿íèéã Ïàðëàìåíò äýìæýýã¿é áîë íýð äýâø¿¿ëýõ ýðõ Ïàðëàìåíòàä øèëæèíý. - Ïàðëàìåíòàä íýð äýâø¿¿ëýõ ýðõ øèëæñýíèé äàðàà: o Ïàðëàìåíò äîòðîîñîî íýð äýâø¿¿ëýýä, ñîíãîæ ÷àäààã¿é áîë, o Íýð äýâøèã÷ òîãòñîí õóãàöààíäàà òýíõèìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íýý Åðºíõèéëºã÷èä òàíèëöóóëæ ÷àäààã¿é áîë Åðºíõèéëºã÷ Ïàðëàìåíòûã òàðààíà ãýñýí íàðèéí òºâºãòýé ïðîöåññûã òîäîðõîéëæýý.5 Ýäãýýðýýñ ¿çâýë øèíý áàéãóóëàãäñàí ïàðëàìåíòààñ çàñãèéí ãàçðàà áàéãóóëæ ÷àäàõã¿é áîë ïàðëàìåíòûã òàðààõ ÿâäàë ò¿ãýýìýë áàéíà. Ýðõ ìýäýë õóâààðèëàõ ñèñòåìä çàñãèéí ãàçðûã ñîíãîõûí òóëä ïàðëàìåíòààñ íèéãìèéã òºëººëºí 4 “Constitution of Czech Republic,” http://www.oefre.unible. ch/law/icl/cz00000.html орч. 5 Constitution of Republic of Estonia http://www.oefre. unible.ch/law/icl/es00000.html орч.

124


óëñ òºðèéí çºâøèëä õ¿ðýõèéã çààâàë øààðääàã. Ïàðëàìåíòàä ñóóäàëòàé íàìóóä äîòðîî òèéì çºâøèëä õ¿ðâýë íèéãìèéã òºëººëºí çàñãèéí ãàçàðò ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéã èòãýìæëýõ ýðõ îëäîã áàéíà. ¯íäñýí õóóëüä èéì çîõèöóóëàëò ñóóëãàõ ÿâäàë áîë ïàðëàìåíòûí ýðõ ìýäëèéã õÿçãààðëàõ àÿòàé çîõèöóóëàëò ìºí. á. Ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýë õýâèéí àæèëëàõàä ñààä õèéõ Àëèâàà ïàðëàìåíòûí õóâüä ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýë õýâèéí àæèëëàõàä ñààä õèéäýã ¿íäñýí õýëáýð áîë çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõ, èòãýõ ¿ç¿¿ëýõ òóõàé àñóóäëûã õºíäºõ ÿâäàë áàéíà. Ïàðëàìåíòûã ýíý ¿íäýñëýëýýð òàðààõ òóõàéëñàí áîëçëûã óëñ á¿ð ÿíç ÿíçààð òóñãàñàí áàéõ àãààä åðºíõèéä íü áàãöàëæ ¿çâýë: - íýãä, èòãýë ¿ç¿¿ëýõ àñóóäàë ñºõñºí äàâòàìæ: - õî¸ðò, îãöðóóëñàí áîëîâ÷ øèíýýð áàéãóóëàõ àñóóäàë äýýð ñàíàë íýãäýæ ÷àäàõã¿é áàéõ: - ãóðàâò, èòãýë ýñ ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëààð òîõèðñîí ïàðëàìåíòûí îëîíõè çàäðàõ çýðýã ¿íäýñëýëèéã òîäîðõîéëîí çààñàí áàéíà. 1/ Èòãýë ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã ñºõñºí äàâòàìæ Çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã áàéí áàéí ñºõºæ òàâèõ ÿâäàë áîë ïàðëàìåíò çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãàà, ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýë ð¿¿ õºíäëºíãººñ îðæ, òàñàëäóóëæ, ñààòóóëæ áàéãàà õýðýã þì. ÁÍÓÓ-ûí õóó÷èí ¯íäñýí õóóëèéí 28 äóãààð ç¿éëä: Ïàðëàìåíò á¿ðýí ýðõèéíõýý õóãàöààíä àðâàí õî¸ð ñàðûí äîòîð äºðâººñ äîîøã¿é óäàà çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ýñ ¿ç¿¿ëýõ øèéäâýð ãàðãàñàí áîë6 ãýñýí ¿íäýñëýë äóðäñàí áàéíà. Ýíý çààëò çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàõ á¿ðýí ýðõýý äàëèìäóóëàí ïàðëàìåíòààñ ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí àæèëëàãààíä íºëººëºõ, ïàðëàìåíò äàõü óëñ òºðæèëò çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààã òàñàëäóóëàõààñ ñýðãèéëñýí ÿâäàë ìºí.

2/ Îãöðóóëñàí áîëîâ÷ øèíýýð áàéãóóëàõ àñóóäëààð ñàíàë íýãäýõã¿é áàéõ Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëñàí áîëîâ÷ øèíý Åðºíõèé ñàéäûã ñîíãîæ ÷àäàõã¿é áîë ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýë ýçã¿éðýõ àþóë òóëãàðäàã. Óëñ îðíûã èéì àþóëä îðóóëæ ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýëä õàëäñàí ïàðëàìåíòàä õàðèóöëàãà òîîöîæ, òàðààõ àñóóäàë òàâèãääàã áàéíà. Èéì ýðñäýëèéã õààõ ¿¿äíýýñ èõýíõ óëñàä çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã òàâüñíû äàðàà òîäîðõîé õóãàöààíû äîòîð äàðààãèéí çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàõûã ¿¿ðýã áîëãîæ, ÷àäàõã¿é áîë îãöðîõîîð çîõèöóóëñàí áàéíà. Æèøýýëáýë, ÕÁÍÃÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí 67-ð ç¿éëèéí õî¸ðò: Èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ñàíàëûã õýëýëöñýíýýñ õîéø äº÷èí íàéìàí öàãèéí äîòîð ñîíãîíî. ãýæ õÿçãààðëàñàí áàéõ áºãººä ýñ ÷àäâàë 68 äóãààð ç¿éëèéí äàãóó îãöðîõîä õ¿ðäýã áàéíà. Èéì õÿçãààðûã 48 öàãààñ 8 ºäºð õ¿ðòýë õóãàöààòàé ÿíç á¿ð òàâüæ ºãäºã7 áîë Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 22 äóãààð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò “45 ºäºð” õýìýýí íýëýýí ñóíãóó õóãàöàà çààñàí áàéíà. 3/ Èòãýë ýñ ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëààð òîõèðñîí ïàðëàìåíòûí îëîíõè çàäðàõ Ïàðëàìåíò äàõü íàìóóäûí çºâøèë áîë íèéãìèéí çºâøëèéã èëýðõèéëäýã – ãàãöõ¿¿ èéì çºâøèëä õ¿ð÷ áàéæ ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí ¿éë àæèëëàãààíä õºíäëºíãººñ îðîõ ýðõòýé áîëíî. Èéì çºâøèëä õ¿ðýõã¿é áîë ïàðëàìåíòàä óëñ òºðèéí õàðèóöëàãà îíîîæ, òàðààíà. ªºðººð õýëáýë, Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõààð òîõèðñîí ïàðëàìåíòûí îëîíõè çàäàð÷, èòãýë ¿ç¿¿ëýõýýð øèéäâýë çàñãèéí ãàçàð õýâèéí àæèëëàõàä ñààä õèéñýí ïàðëàìåíò òàðàõ ýðñäýë õ¿ëýýäýã áàéíà. ÕÁÍÃÓûí 68 äóãààð ç¿éëä: Áóíäåñêàíöëåðûí îðóóëñàí èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ àñóóäàë Áóíäåñòàãèéí ãèø¿¿äèéí îëîíõèéí ñàíàëûã àâ÷ ÷àäààã¿é áîë Áóíäåñåðºíõèéëºã÷ Áóíäåñêàíöëåðûí ñàíàëààð õîðèí 7

6

Constitution of Republic of Hungary http://www.oefre. unible.ch/law/icl/hu00000.html орч.

Reuven Y. Hazan,”Analysis: Israel`s new constructive vote of no-confidence” The Ksennet https://www.knesset. gov.il/spokesman/eng/PR_eng.asp?PRID=11200

125


2015 ¹1 (51)

íýã õîíîãèéí äîòîð Áóíäåñòàãèéã òàðààíà.8 ãýæ çààæýý. Õýðýâ çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í ïàðëàìåíò ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýë ð¿¿ õýò îðæ áàéíà õýìýýí ¿çâýë èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ àñóóäëûã õºíäºæ, óëìààð ïàðëàìåíòûã îãöðóóëàõ õ¿ðòýë ýðõ îëæ áàéãàà ÿâäàë áîë õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí õàðèëöàí õÿíàëòýíöëèéã õàíãàõ ÷óõàë ìåõàíèçì þì. Èéì ýðñäýë ¿¿ñãýõ íü ïàðëàìåíòûí çàñàãòàé îðîíä ã¿éöýòãýõ çàñãèéí áèå äààñàí áàéäëûã õàíãàõ ÷óõàë õºø¿¿ðýã áîëæ áàéíà. 4. Ïàðëàìåíòûã òàðààõ áóñàä ¿íäýñëýë Á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéõ, Çàñãèéí ãàçàðòàé õàðèëöàõ õÿíàë-òýíöëèéã õàíãàõ çýðãýýñ ãàäíà ïàðëàìåíòûã òàðààõ ººð õýä õýäýí ñîíèðõîëòîé ¿íäýñëýë õàðüöóóëñàí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýñ õàðàãäàæ áàéãààã òîéìëîâîë: - ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõòàé õîëáîîòîé - Ïàðëàìåíòûí øèéäâýð á¿õ íèéòèéí ñàíàë àñóóëãààñ çºðºõ çýðýã áºãººä ýäãýýðèéã òóñ òóñàä íü àâ÷ ¿çüå. à/ ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõûã õÿçãààðëàñàí õàòóó çîõèöóóëàëò íýëýýí îëîí îðîíä áèé: ãýâ÷ ¿íäñýí õóóëüä ººð÷ëºëò îðóóëàõûí òóëä ïàðëàìåíòûã ººðºº òàðàõûã øààðääàã õàòóó çààëò çàðèì îðîíä áàéíà. Ýíý çààëòûí îíöëîã íü ïàðëàìåíòàä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýä îãò ÷èãëýýã¿é, õàðèí ¿íäñýí õóóëèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí áàéäàãò îðøèíî. Æèøýýëáýë, Èñëàíäûí ¿íäñýí õóóëèéí 79 ä¿ãýýð ç¿éëä: Ýíý ¿íäñýí õóóëüä îðóóëàõ íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí òºñëèéã ïàðëàìåíòûí / Àëüòèíãè/ ýýëæèò áîëîí ýýëæèò áóñ ÷óóëãàíä îðóóëæ áîëíî. Òºñºë áàòëàãäìàãö ïàðëàìåíò äàðóé òàðæ, øèíý ñîíãóóëü ÿâóóëíà. Øèíýýð áàéãóóëàãäñàí ïàðëàìåíò òºñëèéã ººð÷ëºëã¿é áàòàëáàë Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ ñî¸ðõîí áàòàëæ, 8

“Grundgesetz fuer Bundesrepublik Deutschland,” 91.

¯íäñýí õóóëèéí àäèë õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíî... ãýæ çààæýý. Èéì çîõèöóóëàëò ãàíö ¿¿ãýýð çîãñîõã¿é, Íåäåðëàíäûí ¿íäñýí õóóëèéí 137 äóãààð ç¿éëä çààñíààð: 1. ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëü /ïàðëàìåíòûí àêò/ áàòëàãäàíà. 2. Äýýðõ çîðèëãîîð ºðãºí áàðüñàí òºñëèéã Äîîä òýíõèì Õààíû íýðèéí ºìíººñ áóþó ººðººð ºðãºí áàðüñàí òºñºë áîëãîí õýä õýä òóñãààðëàæ áîëíî. 3. Íýãä¿ãýýð õýñýãò äóðäñàí òºñëèéã íèéòýëñíèé äàðàà Äîîä òàíõèì òàðíà. 4. Äîîä òýíõèì øèíýýð á¿ðýëäñýíèé äàðàà ïàðëàìåíòûí /States General/ õî¸ð òýíõèì ýíý ç¿éëèéí íýãä¿ãýýð õýñýãò äóðäñàí òºñëèéí õî¸ðäóãààð õýëýëö¿¿ëãèéã õèéíý. Ãèø¿¿äèéí ãóðàâíû õî¸ðûí ñàíàë àâ÷ äýìæèãäâýë õóóëèéã áàòëàãäñàíä òîîöíî. 5. ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõààð ºðãºí áàðüñàí òºñºë ãèø¿¿äèéí ãóðàâíû õî¸ðûí ñàíàë àâ÷ äýìæèãäâýë Äîîä òàíõèì Õààíû íýðèéí ºìíººñ áóþó ººðººð ºðãºí áàðüñàí òºñºë áîëãîí õýä õýä òóñãààðëàæ áîëíî. ãýæ çààæýý. Öààø íü, äýýðõ òºñëèéã õî¸ðäóãààð õýëýëö¿¿ëýã, ñàíàë àñóóëãààð äýìæñýí äýìæèãäýýã¿éã õàðãàëçàí íýãòãýæ, òóñãààðëàñàí øèíý òºñºë ãàðãàæ, ¯íäñýí õóóëèéí ç¿éë çààëòûí äóãààðûã ººð÷ëºí òóñãàæ äàõèí ñàíàë õóðààæ, ãèø¿¿äèéí ãóðàâíû õî¸ðûí ñàíàëûã àâñíû äàðàà Õààí ñî¸ðõîí áàòëàõûã 138 äóãààð ç¿éëäýý çààæýý. Íåäåðëàíäûí ¿íäñýí õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ èéì õàòóó ïðîöåäóðòàé áîëîâ÷ òóõàé á¿ð ïàðëàìåíòûí äîîä òýíõèì òàðààä áàéæ áîëäîãã¿é òóë íýìýëò ººð÷ëºëòèéã ïàðëàìåíòûí ýýëæèò ñîíãóóëèéã òààðóóëàí áàòàëäàã æèøèã ïðàêòèêò òîãòñîí àæýý. á/ Ïàðëàìåíòûí øèéäâýð á¿õ íèéòèéí ñàíàë àñóóëãààñ çºðºõ Ïàðëàìåíò àðä ò¿ìíèé òºëººëëèéí áàéãóóëëàãûí õóâüä

126


ãàðãàñàí øèéäâýðèéã íü àðä ò¿ìíèé õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë ãýæ ¿çäýã. Ãýòýë ïàðëàìåíòûí ãàðãàñàí øèéäâýð á¿õ íèéòèéí ñàíàë àñóóëãûí ä¿íòýé çºðâºë òóõàéí ïàðëàìåíò àðä ò¿ìíýý òºëººëºõ ÷àäâàðã¿éã õàðóóëàõ áºãººä óëñ òºðèéí ¿ð ä¿íä íü ïàðëàìåíò òàðàõ ¸ñòîé áîëíî. Ýíý òóõàé Ýñòîíû ¿íäñýí õóóëèéã æèøýýëáýë 105 äóãààð ç¿éëä: Ïàðëàìåíò õóóëü áîëîí óëñûí ÷óõàë áóñàä àñóóäëûã á¿õ íèéòèéí ñàíàë àñóóëãààð øèéä¿¿ëýõ ýðõòýé. Ñàíàë àñóóëãààð îëîíõèéí ñàíàë àâñíààð àðä ò¿ìýí àñóóäëûã øèéäíý. Ñàíàë àñóóëãààð áàòàëñàí õóóëèéã Åðºíõèéëºã÷ ñî¸ðõîíî. Ñàíàë àñóóëãûí øèéäâýð òºðèéí á¿õ áàéãóóëëàãàä çààâàë áèåëýãäñýí øèíæòýé áàéíà. Ïàðëàìåíòûí áàòàëæ, á¿õ íèéòèéí ñàíàë àñóóëãààð øèéä¿¿ëñýí àñóóäàë îëîíõèé ñàíàë àâ÷ ÷àäàõã¿é áîë Åðºíõèéëºã÷ ïàðëàìåíòûí ýýëæèò áóñ ñîíãóóëü çàðëàíà. ãýæýý. Ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿ä ñàíàë òýíöñýí áóþó ñàíàë õóðààëò óëñ òºðèéí ãàöààíä îðñîí òîõèîäîëä “õàéíàà õàãàëàõ” àñóóäëûã Áðèòàíèä ïàðëàìåíòûí ñïèêåð, ÀÍÓ-ä ñåíàòûí ñïèêåðèéí ñàíàë ºãñºí òàëä øèéääýã íèéòëýã æèøèã áèé: õàðèí Ýñòîíèé ¿íäñýí õóóëèéí äàãóó èéì àñóóäëûã ñàíàë àñóóëãààð øèéääýã áàéíà. Á¿õ íèéòèéí ñàíàë àñóóëãàòàé õîëáîîòîéãîîð ïàðëàìåíò òàðäàã çààëò çàðèì óëñûí ¿íäñýí õóóëüä åðºíõèéëºã÷òýé õîëáîîòîé òàâèãääàã áàéíà. Æèøýý íü: Èñëàíä ïàðëàìåíòûí çàñàãëàëòàé áîëîâ÷ á¿õ àðä ò¿ìíèé ñîíãóóëèàð Åðºíõèéëºã÷èéã ñîíãîäîã áºãººä ò¿¿íèéã îãöðóóëàõ àñóóäëûã ïàðëàìåíò øèéäýýä, äàðàà íü àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëäàã áàéíà: ¯íäñýí õóóëèéíõ íü 11 ä¿ãýýð ç¿éëä: .... Åðºíõèéëºã÷èéã õóãàöààíààñ ºìíº îãöðóóëàõ àñóóäëûã Ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéí äºðºâíèé ãóðâààð øèéäýæ á¿õ íèéòèéí ñàíàë àñóóëãààð áàòàëíà. Ïàðëàìåíò èéì øèéäâýð ãàðãàñíààñ õîéø õî¸ð ñàðûí äîòîð ñàíàë àñóóëãûã ÿâóóëíà. Ïàðëàìåíò ýíý àñóóäëûã õýëýëöýæ ýõýëñíýýñ

ýõëýýä àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãûí ä¿í ãàðòàë Åðºíõèéëºã÷ á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõã¿é. Õýðýâ ïàðëàìåíòûí øèéäâýðèéã àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãààð äýìæèõã¿é áîë ïàðëàìåíò òàðæ, øèíý ñîíãóóëü çàðëàíà. ãýæýý. Õàðèí Ëàòâèéí ¿íäñýí õóóëüä ýñðýãýýðýý Åðºíõèéëºã÷ íü ïàðëàìåíòûã òàðààõ àñóóäëûã àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëäàã. Òóñ óëñûí ¿íäñýí õóóëèéí 48 äóãààð ç¿éëä: Åðºíõèéëºã÷ ïàðëàìåíòûã /Ñýéì/ òàðààõ ñàíàë äýâø¿¿ëæ áîëíî. Ýíý ñàíàëààð á¿õ íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëíà. Ñàíàë àñóóëãààð òàëààñ èë¿¿ õóâü íü ïàðëàìåíòûã òàðààõûã äýìæâýë ïàðëàìåíòûã òàðñàíä òîîöîæ øèíý ñîíãóóëü çàðëàõ áºãººä, ñîíãóóëèéã ïàðëàìåíò òàðñàí ºäðººñ õîéø õî¸ð ñàðûí äîòîð ÿâóóëíà. ãýýä, õàðèí 50 äóãààð ç¿éëä: Á¿õ íèéòèéí ñàíàë àñóóëãààð òàëààñ èë¿¿ õóâü íü ïàðëàìåíòûã òàðààõûí ýñýðã¿¿öâýë Åðºíõèéëºã÷èéã îãöîð÷ ò¿¿íèé á¿ðýí ýðõèéí õóãàöààã äóóñòàë ã¿éöýòãýõ øèíý Åðºíõèéëºã÷èéã ïàðëàìåíòààñ ñîíãîíî ãýæýý. Èéìýðõ¿¿ áàéäëààð “õàéíàà õàãàëàõ” çîðèëãîîð á¿õ àðä ò¿ìíèé ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëæ, ïàðëàìåíò àðä ò¿ìíèéõýý õ¿ñýë çîðèãèéã èëýðõèéëæ áàéãàà ýñýõèéã õàðæ, òàðààäàã ìåõàíèçì öººíã¿é áàéíà. 5. Çàñãèéí ãàçðûí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàñàí ¿íäñýí õóóëèéí çîõèöóóëàëò à. Êîíñòðóêòèâ ìåõàíèçìûí îíöëîã Ïàðëàìåíòààñ çàñãèéí ãàçàðòàé õàðèëöàõàä äàâàìãàé áàéäàë îëæ àâàõààñ ñýðãèéëýõ ãîë ìåõàíèçì áîë êîíñòðóêòèâ ìåõàíèçì þì. Ýë ìåõàíèçìûã ÕÁÍÃÓ-ûí 1948 îíû ¯íäñýí õóóëüä àíõ ñóóëãàñàí ãýæ ¿çäýã áºãººä Çàñãèéí ãàçàð îëîí äàõèí ñîëèãäîæ, ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýë ýçã¿éðýõýýñ ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð õèéãäæýý. Õîæèì ýíý ñèñòåìèéã Èñïàíè, Ñëîâåíè, Óíãàð, Ïîëüø, Áåëüãè, Èçðàéëü óëñ àâñàí áàéíà. Èñïàíèä Ôðàíêîãèéí

127


2015 ¹1 (51)

äýãëýì óíàñíû äàðàà, Ñëîâåíè, Óíãàð, Ïîëüøèä êîììóíèñò äýãëýì óíàñíû äàðàà àâñàí áîë Áåëüãè, Èçðàéëü çýðýã àðä÷èëàë òºëºâøñºí îðíóóä 1995, 2001 îíä òóñ òóñ àâñàí íü ñîíèðõîëòîé þì9. Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõàä ïàðëàìåíò äîòîð óëñ òºðèéí çºâøèëä õ¿ðýõ, ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí çàëãàìæ ÷àíàðûã õàäãàëàõàä ýíý ìåõàíèçì ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Äýýðõ çîðèëãîîñ øàëòãààëæ êîíñòðóêòèâ ìåõàíèçì õýä õýäýí îíöëîãòîé áàéäàã: • Ïàðëàìåíò Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõ àñóóäàë ñºõºõ òîîëîí ººðºº òàðàõ ýðñäýë õ¿ëýýäýã • Åðºíõèé ñàéäûã îãöðóóëàõûí ºìíº ò¿¿íèéã çàëãàìæëàõ õ¿í äýýð óðüä÷èëàí ñàíàë õóðààæ áàòàëãààæóóëäàã, Çàñãèéí ãàçàð îãöîðìîãö ò¿¿íèéã äàõèí õýëýëöýõã¿éãýýð øóóä òîìèëäîã. • Ýíý ÿâöàä Åðºíõèéëºã÷ ñàíàà÷èëãààðàà îðîëöîõ áîëîìæã¿é áàéäàã Ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áèå äààñàí áàéäëûã ïàðëàìåíò ãàãöõ¿¿ óëñ òºðèéí á¿ðýí çºâøëèéí ¿íäñýí äýýð õºíäºíº, òèéíõ¿¿ õºíäºõäºº ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí òàñðàëòã¿é àæèëëàõ, çàëãàìæ ÷àíàðûã àëäàãäóóëàõã¿é áàéõ ¸ñòîé áèëýý. Óíãàðûí õóó÷èí ¯íäñýí õóóëèéí 39-À äóãààð ç¿éëä ýíý àãóóëãûã õàìãèéí õÿëáàð îéëãîãäîõóéöààð òîìü¸îëñîí áàéäàã íü: 1\ Åðºíõèé ñàéäàä èòãýë ¿ç¿¿ëýõ òóõàé ñàíàëûã ìºí òóøààëä îðîíä íü ñîíãîõ õ¿íèé íýðèéí õàìò ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéí òàâíû íýãýýñ äîîøã¿éí äýìæëýãýýð áè÷ãýýð ãàðãàíà. Õýðýâ ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéí îëîíõè èòãýë ¿ç¿¿ëýõýýñ òàòãàëçâàë ñàíàëä íýð äýâøñýí õ¿íèéã øóóä Åðºíõèé ñàéäààð ñîíãîãäñîíä òîîöíî.10 õýìýýí çààæýý. Ýíý çààëò ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéí òîäîðõîé õýñýã: - íýãä, çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõ àñóóäëààð: - õî¸ðò, øèíý åðºíõèé ñàéäààð òîìèëîõ íýð äýâøèã÷ äýýð óëñ òºðèéí çºâøèëä çààâàë 9

Hazan,”Analysis , URL

10

Constitution of Republic of Hungary http://www. oefre.unible.ch/law/icl/hu00000.html орч.

õ¿ðýõèéã øààðäñàí áàéíà. Èéì òîäîðõîé çºâøèë áàéãàà ÿâäàë - íýã òàëààñ, ïàðëàìåíòàä õóó÷èí, øèíý åðºíõèé ñàéäûí õîîðîíä òîäîðõîé ñîíãîëò õèéõ áîëîìæ îëãîæ: - íºãºº òàëààñ, çàñãèéí ãàçðûã áàéí áàéí îãöðóóëàõ, óëìààð ïàðëàìåíòààñ õàðààò áîëîõ ýðñäýëèéã áóóðóóëæ áàéãàà þì. Ìàíàé óëñàä çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëæ, øèíý çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàõ çóóð “ñàéäûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷” õýìýýõ çàâñðûí ýëåìåíò ãàð÷, ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí õýâèéí àæèëëàãàà áàéí áàéí òàñàëääàã áàéäëààñ ñýðãèéëýõýä èéì ìåõàíèçì ÷óõàë ¿¿ðýãòýé þì. Çàñãèéí ãàçðûí çàëãàìæ ÷àíàðûã õàäãàëàõûí òóëä êîíñòðóêòèâ ìåõàíèçìûã öàãèéí õÿçãààðòàé òàâèõ ÿâäàë ¿ð àøèãòàé þì. ÕÁÍÃÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí 67 äóãààð ç¿éëä: 1. Áóíäåñòàã, Áóíäåñêàíöëåðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõ òóõàé àñóóäëûã õýëýëöýæ áîëîõ áºãººä èíãýõäýý, ãèø¿¿äèéí îëîíõèéí ñàíàëààð Áóíäåñêàíöëåðûí çàëãàìæëàã÷èéã óðüä÷èëàí ñîíãîæ, íýðèéã Áóíäåñåðºíõèéëºã÷èä õàäãàëóóëñíû äàðàà Áóíäåñêàíöëåðûã ÷ºëººëíº. Áóíäåñåðºíõèéëºã÷ çàëãàìæëàã÷èéã Áóíäåñêàíöëåðààð ñîíãîãäñîíä òîîöîæ òîìèëíî. 2. Èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ñàíàëûã õýëýëöñýíýýñ õîéø äº÷èí íàéìàí öàãèéí äîòîð ñîíãîíî. õýìýýí çààæýý. Ýíý ç¿éëèéí ýõíèé çààëò áîë êîíñòðóêòèâ ìåõàíèçìûã òóñãàæ, çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõûí òóëä îðîíä íü òîìèëîãäîõ íýð äýâøèã÷ äýýð óðüä÷èëàí óëñ òºðèéí òîõèðîëöîî õèéõèéã øààðäñàí áàéíà. Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëæ, øèíý Áóíäåñêàíöëåðûã ñîíãîõ ÿâäàë öàãèéí õÿçãààðòàé áàéõ òóõàé çààñàí õî¸ð äàõü çààëò ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéã ýçã¿éäýõ, òàñàëäàõààñ ñýðãèéëñýí, óëìààð áèå äààñàí áàéäàë, õÿíàë-òýíöëèéã õàäãàëàõàä ÷èãëýñýí áàéíà. Èéì çààëò 1998 îíä Ö. Ýëáýãäîðæèéí òýðã¿¿ëñýí Çàñãèéí ãàçðûí òýíõèì îãöîðñíîîñîî õîéø

128


çóðãààí ñàðûí òóðø ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ áàéäëààð àæèëëàæ, øèíý Åðºíõèé ñàéä òîìèëîãäîëã¿é õýò ñóíæèð÷ áàéñàí øèã ÿâäëààñ ñýðãèéëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Õýðýâ Áóíäåñêàíöëåðò èòãýë ýñ ¿ç¿¿ëýõ, äàðààãèéí Áóíäåñêàíöëåðèéã ñîíãîõ ÿâäàë ñóíæèð÷, öàãòàà àìæèõã¿é áîë ïàðëàìåíò óëñ òºðèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý. Òóñ óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 68 äóãààð ç¿éëä: Áóíäåñêàíöëåðûí îðóóëñàí èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ àñóóäëûã Áóíäåñòàãèéí ãèø¿¿äèéí îëîíõèéí ñàíàëûã àâ÷ ÷àäààã¿é áîë Áóíäåñåðºíõèéëºã÷ Áóíäåñêàíöëåðûí ñàíàëààð õîðèí íýã õîíîãèéí äîòîð Áóíäåñòàãèéã òàðààíà. Èíãýñíýýð çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõ òîîëîí ïàðëàìåíò ººðºº òàðàõ ýðñäýë õ¿ëýýæ áàéãàà þì. ¯¿íä êîíñòðóêòèâ ìåõàíèçìûí ººð íýã îíöëîã îðøèíî. á. Èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ åðäèéí áîëîí êîíñòðóêòèâ ñàíàë õóðààëò Èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ òóõàé êîíñòðóêòèâ ñàíàë õóðààëòûã ¯íäñýí õóóëüäàà òóñãàñàí îðíóóäàä Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõ àñóóäàë õàðüöàíãóé öººí õºíäºãäñºí áàéíà. ÕÍÁÃÓ-ûí1948 îíîîñ, Èñïàíèä 1978 îíîîñ õîéø òóñ á¿ð õî¸ðõîí óäàà, ñ¿¿ëèéí ¿åä ýíý ñèñòåìèéã àâñàí îðíóóäààñ õàìãèéí îëîí íü Ñëîâåíèä 1991 îíîîñ õîéø õî¸ðõîí óäàà ë çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ òóõàé àñóóäëûã õºíäæýý. Èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ êîíñòðóêòèâ ñàíàë õóðààëò, îãöðóóëñàí õóâü Îðîí

Îí

Ãåðìàí Èñïàíè Óíãàð Ñëîâåíè Ïîëüø

2 /1949/ 2 /1978/ 1 /1989/ 2 /1991/ 1 /1992/

Äóíäàæ /æèëýýð/ 0,03 0,06 0,04 0,09 0,05

Áàòëàãäñàí 1 0 1 2 0

Îãöðóóëñàí 50% 0 100% 100% 0

Èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ òóõàé åðäèéí áîëîí êîíñòðóêòèâ ñàíàë õóðààëòûí àìæèëò ¿ð ä¿íãèéí òàëààð Èçðàéëèéí Êíåññýòýä /ïàðëàìåíò/ çîðèóëæ Õîâðîéí èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Ðþâýí Õàçàíû õèéñýí ñóäàëãàà èõýýõýí ñîíèðõîë òàòàæ áàéíà. Èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ àñóóäëûã ºíäºð áîñãîòîé áîëîâ÷ åðäèéí æóðìààð ñàíàë õóðààõ

ÿâäàë êîíñòðóêòèâ ñàíàë õóðààëòòàé àäèë çàñãèéí ãàçðûí òîãòâîðòîé áàéäëûãõàíãàæ áàéãàà òºäèéã¿é ºíäºð áîñãîòîé êîíñòðóêòèâ ñàíàë õóðààëò ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí äàâàìãàéëàëä õ¿ðãýæ áîëçîøã¿éã àíõààðóóëñàí áàéíà11. Êîíñòðóêòèâ ìåõàíèçìûã àâ÷ õýðýãëýýã¿é óëñóóäûí çîõèöóóëàëò ÿíç á¿ð áàéäàã áºãººä äîòîð íü áîñãîòîé, áîñãîã¿é ãýæ àíãèëæ áîëîõîîð áàéíà. Èòãýë ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã ñàíàà÷ëàõàä Øâåä, Ïîðòóãàëü óëñûí ¿íäñýí õóóëüä Çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ àñóóäëûã ïàðëàìåíòûí íèéò ãèø¿¿íèé 10-20%-èéí ñàíàëààð õýëýëöýæ, 50%ýýñ äýýø õóâèéí ñàíàëààð îãöðóóëàõ áîëçîë çààñàí áàéäàã àæýý. Èéìýðõ¿¿ áîñãî òàâüñàí, àðä÷èëàë ºíº óäààí òîãòñîí îðíóóäûí çàñãèéí ãàçàð õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé àæèëëàæ áàéãàà áîë áîñãî òàâèàã¿é îðíóóäûí çàñãèéí ãàçàð áàéí áàéí îãöîð÷ áàéãààã õàðæ áîëíî.12 Èòãýë ¿ç¿¿ëýõ åðäèéí ñàíàë õóðààëò, îãöðóóëñàí õóâü Äóíäàæ /æèëýýð/ Íîðâåãè 23 /1980/ 0,6 Äàíè 3 /1901/ 0,02 Àâñòðè 166 /1926/ 1,9 Øâåä 5 /1901/ 0,04 Ïîðòóãàëü 26 /1976/ 0,7 Îðîí

Îí

Áàòëàãäñàí 0 3 0 0 1

Îãöðóóëñàí õóâü 0 100% 0 0 3,8%

Õàçàíû íîòîëñíîîð áîñãîòîé åðäèéí ñèñòåì, êîíñòðóêòèâ ìåõàíèçì õî¸ð òºñòýé ¿ð ä¿íä õ¿ðãýæ áàéãàà ÷ æèøýýëæ àâñàí îðíóóäûã íü àíõààðóóøòàé áàéíà. Êîíñòðóêòèâ ìåõàíèçìûã àâñàí íü àðä÷èëëûã ñýðãýýí òîãòîîñîí, õàðèí áîñãîòîé åðäèéí çîõèöóóëàëòûã õýðýãëýæ áàéãàà íü óëàìæëàëò àðä÷èëñàí îðíóóä áàéíà. Àðä÷èëëûã ñýðãýýí òîãòîîñîí îðíóóä óëàìæëàëò àðä÷èëñàí îðíóóäòàé èæèë ¿ð ä¿í ãàðãàæ áàéãàà íü ººðºº êîíñòðóêòèâ ìåõàíèçìûí à÷ õîëáîãäëûã õàðóóëæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä çàñãèéí ãàçàðò èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ àñóóäëààð òóñãàéëñàí çààëò áàéõã¿é òóë èòãýë ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã áîñãîã¿é õýëýëöäýã îíöëîãòîé. ¯íäñýí õóóëèéí 25 äóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýã,6-ð çààëòûí 11 12

129

Hazan,”Analysis , URL Мөн тэнд


2015 ¹1 (51)

6/ Åðºíõèé ñàéä, Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿ä, õóóëüä çààñíààð Óëñûí Èõ Õóðàëä àæëàà øóóä õàðèóöàí òàéëàãíàäàã áóñàä áàéãóóëëàãûí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã òîìèëîõ, ººð÷ëºõ, îãöðóóëàõ; ãýñíèéã óäèðäëàãà áîëãîí àñóóäàëä õàíäàæ èðëýý. Íýãýíò ÿìàð íýã õÿçãààð ¿ã¿é òóë ÓÈÕ-ûí îëîíõ Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõ àñóóäëûã ÿìàð íýã õÿçãààðëàëòã¿é õýëýëöýæ èðñýí áºãººä 2012-2014 îíû õîîðîíä Í.Àëòàíõóÿãèéí çàñãèéí ãàçðûã íèéò çóðãààí óäàà, áàðàã ë óëèðàë òóòàì õýëýëöñýí æèøýý áèé. 6. Ä¿ãíýëò Ïàðëàìåíòûã òàðààõ õýä õýäýí ¿íäýñëýëèéã ãàäààä îðíóóäûí ¿íäñýí õóóëüä òóñãàñàí áàéäàã àæýý. Òýäãýýðèéã åðºíõèéä íü áàãöàëáàë: - Ïàðëàìåíò ýðõ ìýäëýý õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéõ ÿâäàë: ýíý íü ÷óóëãàíû õóðàëäààí òàñðààä õýò óäàõ áóþó èðö õ¿ðýõã¿é áàéíãà òàñàëäàõ ãýñýí õî¸ð òºðëèéí äèñïîçåöòýé áàéíà. - Ïàðëàìåíò Çàñãèéí ãàçðàà áàéãóóëæ ÷àäàõã¿é áóþó õýâèéí ¿éë àæèëëàãààíä íü ñààä áîëîõ ÿâäàë: ýíý íü äîòðîî õýä õýäýí äèñïîçåöòýé áàéíà. ÓÈÕ-Çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíä õÿíàëò–òýíöëèéã õàíãàõ çîðèëãûí ¿¿äíýýñ ïàðëàìåíò – çàñãèéí ãàçàð õî¸ðûí õàðèëöààíààñ ïàðëàìåíòàä ¿¿ñýõ õàðèóöëàãûí ìåõàíèçì áèäýíä èë¿¿ ñîíèðõîëòîé áàéíà. Òèéìýýñ äýýðõ õàðèóöëàãààñ õî¸ð äàõü õýñãèéã íü äýëãýðýíã¿é ¿çâýë äàðààõ äèñïîçåöèéã: - “Øèíý ñîíãóóëèéí äàðàà Çàñãèéí ãàçðàà áàéãóóëæ ÷àäààã¿é áîë” - Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóë÷õààä øèíý çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëæ ÷àäàõã¿é áîë ãýñýí íºõöºëèéã òîäîðõîé öàã õóãàöààíû áîëçîëòîéãîîð - Çàñãèéí ãàçðàà îãöðóóëúÿ ãýñýí àñóóäëààð òîõèðñîí ïàðëàìåíòûí îëîíõ çàäàðâàë ãýñýí íºõöëèéã èòãýë ýñ ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã ïàðëàìåíòàä äýìæýýã¿é ñàíàë õóðààëòûí ä¿í ãýñýí áîëçîëòîéãîîð

-

Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõ äàâòàìæèéí áîëçîëòîéãîîð çààæ ºãñºí áàéíà. Òàðààõ ñóáúåêò èõýâ÷èëýí óëñûí åðºíõèéëºã÷ áàéíà. Ãýõäýý ïàðëàìåíòûã òàðààõ ýðõèéã åðºíõèéëºã÷ øóóä ýäëýõã¿é, èõýâ÷ëýí òîäîðõîé íºõöºë /ãèïîòåç/ ¿¿ññýíèé äàðàà åðºíõèé ñàéäûí ñàíàë áîëãîñíîîð / äèñïîçåö/ èéì øèéäâýð ãàðãàäàã áàéíà. Ïàðëàìåíòûí çàñàãëàëòàé óëñàä åðºíõèéëºã÷ èõýâ÷ëýí ýðõ ìýäýë äóíäûí òýíöâýðèéã õàíãàõ ÷èã ¿¿ðýãòýé ýëåìåíò áàéäàã ó÷èð ñàíàà÷èëãààðàà àñóóäàëä õàíäàõ ÿâäëûã õîðèãëîñîí áàéäàã îíöëîãòîé. Ãýõäýý ïàðëàìåíò òàðàõ ÿâäàë õàðüöàíãóé öººí áàéäàã àæýý. Õàìãèéí îëîí óäàà ïàðëàìåíò òàðñàí òîõèîëäîë Èòàëèä áàéõ áºãººä 1948 îíä ¯íäñýí õóóëèà áàòàëñíààñ õîéø 1972, 1976, 1979, 1983, 1987, 1994, 1996, 2008, 2013 îíä íèéò 9 óäàà ïàðëàìåíòûã òàðààñàí áàéíà. Åðºíõèé ñàéäàä èòãýë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõòýé õîëáîîòîéãîîð Ãåðìàíû Áóíäåñòàã 1972, 1982, 2005 îíä òóñ á¿ð òàðàõ äýýðýý òóëæ áàéæýý. Õàðèí 1990 îíîîñ õîéø ¿íäñýí õóóëèà áàòàëñàí Ç¿¿í Åâðîïûí îðíóóäàä ïàðëàìåíò òàðæ áàéñàí òîõèîë ãàðñàíã¿é. Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõ, ïàðëàìåíòàä õàðèóöëàãà òîîöîõ õî¸ð àñóóäëûã óÿëäóóëñàí çîõèöóóëàëòûí îíîâ÷òîé õóâèëáàð áîë êîíñòðóêòèâ ìåõàíèçì àæýý. Óëñ òºðèéí ºíöãººñ õàðâàë “åðºíõèé ñàéäûã ø¿¿ìæèëæ áîëíî, õàðèí îãöðóóëàõäàà áîëãîîìæòîé áàéõûã ñàíóóëñàí” çîõèöóóëàëò þì. Ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõàä ýíý ìåõàíèçì òóéëûí ¿ð ä¿íòýé áàéíà. Çàñãèéí ãàçðûã îãöðóóëàõ êîíñòðóêòèâ áèø áîëîâ÷ õàòóó íºõöºëòýé çîõèöóóëàëò íü êîíñòðóêòèâ ìåõàíèçìòàé òºñòýé ¿ð íºëººòýé áàéíà. Ãýõäýý õàòóó íºõöºëòýé åðäèéí ìåõàíèçìûã àðä÷èëàë ºíº óäààí òîãòñîí óëàìæëàëòàé îðíóóä: Íîðâåãè, Äàíè, Øâåä çýðýã óëñ àøèãëàæ áàéãàà áîë êîíñòðóêòèâ ìåõàíèçìûã àðä÷èëëûã ñýðãýýí òîãòîîñîí îðíóóä – ýðò ¿åýñ íü æèøýýëáýë Ãåðìàí, Èñïàíè, ñ¿¿ë ¿åýñ íü æèøýýëáýë êîììóíèçì óíàñíû äàðààõ Ïîëüø, Ñëîâåíè, Óíãàð àøèãëàæ áàéíà.

130

Хууль дээлэх ёс 2015 он №1

Recommend Documents