Zbornik PMF 2010

ZBORNIK RADOVA PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET SVEZAK GEOGRAFIJA

Izdava: Univerzitet u Tuzli Prirodno-matematiki fakultet

Za izdavaa: Dr. sc. Rifet Terzi, dekan

Odgovorni urednik: Dr. sc. Salih Kulenovi, redovni profesor

Ureivaki odbor: Dr. sc. Salih Kulenovi, redovni profesor Dr. sc. Hasan Zoli, redovni profesor Dr. sc. Alija Sulji, docent Dr. sc. Alen Lepirica, docent Dr. sc. Nusret Mujagi, docent

Tehniki uredio: Mr. sc. Semir Ahmetbegovi

Štampa: "OFF-SET" Tuzla

Za štampariju: Sadika Muri, direktor

Tiraž: 150 komada Izlazi godišnje

Odlukom Senata Univerziteta u Tuzli, broj 03-6125-11.8/04, od 17.12.2004. godine odobreno je izdavanje ovog zbornika. Prema mišljenju Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke, broj 04-15-59-1/05, od 06.01.2005. godine ovaj Zbornik je, shodno lanu 18. taka 10. Zakona o porezu na promet proizvoda i usluga, osloboen plaanja poreza na promet.

ISSN: 1840-0515

SADRŽAJ 1.

2.

GEOMORFOLOŠKI TRAGOVI GLACIJALNOG RELJEFA U MASIVU OBLJA I HRBATU KAOCA GEOMORPHOLOGICAL TRACES OF THE GLACIAL LANDFORMS IN THE MOUNTAIN MASSIF OBALJ AND KAOCI RIDGE CREST dr. sc. Alen Lepirica MORFOTEKTOGENEZA OBALNIH PLANINA U VANJSKIM DINARIDIMA MORPHO-TECTOGENESIS OF THE COAST MOUNTAINS IN EXTERNAL DINARIDES

7

19

mr. sc. Josip Bili, i dr. sc. Vjekoslav Šimunovi 3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

MORFOSTRUKTURNA ANALIZA TIPOVA DOLINSKE MREŽE U KANJONU RAKITNICE MORPHO-STRUCTURAL ANALYSIS OF THE VALLEY NETWORK IN THE RAKITNICA CANYON dr. sc. Alen Lepirica MORFOSTRUKTURNA ANALIZA PRVOG TRENDA ENERGIJE RELJEFA PODRUJA PORIJEJA SOLINE MORPHOSTRUCTURAL FIRST TREND ANALYSIS OF THE RELATIVE RELIEF OF RIVER SOLINA CATCHMENT mr. sc. E. Hadžimustafi, mr. sc. Semir Ahmetbegovi, dr. sc. Dževad Mešanovi OROGRAFSKA STRUKTURA PORIJEJA SOLINE OROGRAPHIC STRUCTURE OF RIVER- BASIN SOLINA mr. sc. E. Hadžimustafi, mr. sc. Sabahudin Smaji PRIRODNI USLOVI I MOGUNOSTI ZA RAZVOJ TURIZMA U MEZOREGIJI GORNJE PODRINJE NATURAL CONDITIONS AND POSSIBILITYS FOR TOURISM DEVELOPMENT OF THE UPPER PODRINJE REGION dr. sc. Alen Lepirica REGIONALNO-GEOGRAFSKA PROBLEMATIKA RAZVOJA BOSNE I HERCEGOVINE REGIONAL-GEOGRAPHY PROBLEMS OF DEVELOPMENT OF BOSNIA AND HERZEGOVINA dr. sc. Dževad Mešanovi REGIONALNO-GEOGRAFSKI RAZMJEŠTAJ PRIRODNIH RESURSA NA PROSTORU TUZLANSKOG KANTONA REGIONAL GEOGRAPHICAL DISTRIBUTION OF NATURAL RESOURCES TO PLACE OF TUZLA CANTON dr. sc. Dževad Mešanovi, mr. sc. E. Hadžimustafi TURISTIKO-GEOGRAFSKI POLOŽAJ TUZLE TOURIST AND GEOGRAPHICAL LOCATION OF TUZLA mr. sc. Jusuf Omerovi

10. PROSTORNI RAZMJEŠTAJ TURISTIKIH POTENCIJALA TUZLE SPATIAL COLLOCATION OF TOURIST POTENTIALS OF TUZLA mr. sc. Jusuf Omerovi

33

41

47

57

81

99

117

125

11.

HIDROGRAFSKE TURISTIKE VRIJEDNOSTI OPŠTINE TUZLA HYDROGRAPHIC TOURIST VALUES OF TUZLA MUNICIPALITI mr. sc. Jusuf Omerovi

12. PRIRODNI RESURSI, DRUŠTVENI USLOVI I OSTVARENI REZULTATI PRIVREDNOG RAZVOJA GRAANIKE OPINE DO KRAJA XX STOLJEA NATURAL RESOURCES, SOCIAL CONDITIONS AND ACHIEVED RESULTS OF ECONOMIC DEVELOPMENT OF GRAANICA MUNICIPALITY UNTIL THE END OF THE 20TH CENTURY mr. sc. Damir Džafi 13. HISTORIJSKI PRIKAZ UZGOJA DUHANA U HERCEGOVINI HISTORICAL REVIEW OF TOBACCO CULTIVATION IN HERZEGOVINA Jelica Gali 14. PROMJENE U DEMOGRAFSKOM RAZVOJU OPINE GRAANICA U PERIODU OD 1953. DO 2008. GODINE CHANGES IN THE DEMOGRAPHIC DEVELOPMENT OF THE MUNICIPALITY OF GRACANICA IN THE PERIOD FROM 1953. TO 2008. mr. sc. Ramiz Baji 15. PRIHVAT I ZBRINJAVANJE PROGNANIH LICA NA PODRUJU OPINE GRAANICA OD 1992. DO DANAS ACCOMODATION AND CARE FOR DISPLACED PERSONS IN THE AREA OF MUNICIPALITY OF GRACANICA FROM 1992 UNTIL TODAY mr. sc. Ramiz Baji 16. SPOLNO-DOBNA STRUKTURA STANOVNIŠTVA OPINE SREBRENICA U PERIODU 1961-1991. GODINE GENDER AND AGE STRUCTURE OF SREBRENICA MUNICIPALITY POPULATION IN PERIOD 1961-1991 dr. sc. Alija Sulji 17. PROMJENE U OBRAZOVNOJ STRUKTURI STANOVNIŠTVA OPINE SREBRENICA U DRUGOJ POLOVINI 20. STOLJEA CHANGES IN EDUCATIONAL STRUCTURE IN MUNICIPALITY SREBRENICA IN THE SECOND HALF OF 20TH CENTURY dr. sc. Alija Sulji, dr. sc. Salih Kulenovi 18. MOGUNOST PRIMJENE STATISTIKIH PODATAKA IZ „CENTRALNOG BIRAKOG SPISKA“ BIRAA BOSNE I HERCEGOVINE ZA NEKA ANTROPOGEOGRAFSKA ISTRAŽIVANJA NA PRIMJERU OPINE SREBRENICA POSSIBILITY OF USING STATISTICAL DATA FROM CENTRAL ELECTORAL LIST OF BOSNIA AND HERZEGOVINA FOR ANTHROPOGEOGRAPHICAL REASERCHES ON EXAMPLE OF SREBRENICA MUNICIPALITY dr. sc. Alija Sulji, dr. sc. Salih Kulenovi 19. PRIVREDNE PRILIKE U SREBRENICI U ETVRTOJ I PETOJ DECENIJI 15. STOLJEA ECONOMIC CONDITIONS IN SREBRENICA IN FOURTH AND FIFTH DECADE OF THE 15th CENTURY mr. sc. Muhamed Husejnovi

133

139

151

169

181

189

199

205

221

20. VLASTEOSKE PORODICE I PRILIKE U ISTONOJ BOSNI U PRVOJ POLOVINI 15. STOLJEA THE ARISTOCRATIC FAMILIES AND OPPORTUNITIES IN EASTERN BOSNIA IN THE FIRST HALF OF 15th CENTURY mr. sc. Muhamed Husejnovi 21. MEDITERANSKA MAKROREGIJA BOSNE I HERCEGOVINE (osnovne odlike demografskog razvoja u periodu od 1991-2003. godine) MEDITERRANEAN MACROREGION OF BOSNIA AND HERZEGOVINA (basic characteristics of demographical development in period 1991-2003. year) mr. sc. Fadila Kudumovi-Dostovi 22. OGRANIAVAJUI FAKTORI PRI IZRADI PROSTORNO PLANSKE DOKUMENTACIJE GRADA TUZLE THE LIMITING FACTORS ON DEVELOPING THE SPATIAL PLANNING DOCUMENTS OF TUZLA TOWN mr. sc. Nedreta Kikanovi, mr. sc. Elvir Ferhatbegovi

231

239

249

Zbornik radova PMF 7, 7 –18 (2010)

Originalni nauni rad

GEOMORFOLOŠKI TRAGOVI GLACIJALNOG RELJEFA U MASIVU OBLJA I HRBATU KAOCA GEOMORPHOLOGICAL TRACES OF THE GLACIAL LANDFORMS IN THE MOUNTAIN MASSIF OBALJ AND KAOCI RIDGE CREST Dr. sc. Alen Lepirica, docent, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli

Abstrakt Neotektonsko izdizanje i klimatski uslovi tokom pleistocena pogodovali su razvoju glacijalnog procesa u masivu Oblja (južni dio Bjelašnice) i hrptu Kaoca (sjeveroistoni dio Visoice). U ovom radu opisani su otkriveni fosilni glacijalni oblici, tipovi i glavni pravci kretanja ledenjaka. Prema Höferovoj metodi odreena je visina pleistocene ledenjake granice. Kljune rijei: Bjelašnica, Visoica, masiv Obalj, hrbat Kaoci, virmska glacijacija, fosilni glacijalni reljef Abstract Neotectonic uplifting and pleistocene climate conditions were been suitable for development of glaciation process on the mountain massif Obalj (south part of theBjelašnica Mt.) and Kaoci ridge crest (northeast part of the Visoica Mt.). In this original scentific paper the traces of fossil glacial landforms, types and main directions mountain gletschers have been found and described. On the basis Höfer¸s method the determined pleistocene firn line in the research area. Key words: Bjelašnica Mountain., Visoica Mountain, Obalj massif, Kaoci ridge crest, würm glaciation, fossil glacial landforms.

A. Lepirica

Uvod Tragove pleistocene glacijacije otkrio je još davne 1897. godine na visokim Dinarskim planinama znameniti geomorfolog Jovan Cviji. Prema pregledu dosadašnjih istraživanja prilog upoznavanju glacijacijalnog procesa na planinskim terenima Bjelašnice i Visoice dali su: Penck, A. (1899.), Dedijer, J., (1909.), Grund, A., (1910.), B. Ž. Milojevi (1937.) potom Kanaet, T., (1957.). Položaje morenskih nanosa u podrujima strukturno-facijalne jedinice Bjelašnica-Visoica utvrdili su geolozi M. Mojievi (1969 – 1973.) predoivši ih na Osnovnoj geološkoj karti - list Kalinovik. Pleistocenu glacijaciju Bjelašnice analizirali su J. Petrovi i M. Pecelj (1986.). U svom magistarskom radu: “Geomorfološke znaajke kanjona Rakitnice i njegovo geoekološko vrednovanje” A. Lepirica (2004.) opisao je fosilne glacijalne oblike na višim podrujima gornjeg kanjonskog sektora. Položaj, geološke i morfološke karakteristike terena Istraživana visokogorska podruja planinskog masiva Obalj (1896 m n/v) i susjednog hrbata Kaoca (1956 m n/v) nalaze se u gornjem porijeju Rakitnice desne pritoke Neretve. (Vidjeti sliku br.1.). Udaljena su oko 30 km zrane linije, u smjeru jugozapada, od grada Sarajeva. Obalj orografski izražava masiv južne Bjelašnice a susjedni Kaoci oštri ustrmljeni hrbat sjeverne Visoice. To su poligenetski oblikovana visokogorska uzvišenja u jugoistonom dijelu makrogeomorfološke regije “Visoki Središnji Dinaridi“. Predstavljaju najviše dijelove sjeverozapadne zone Durmitorskog fliša Prelazne zone u Dinaridima Bosne i Hercegovine. U njihovom geološkom sastavu dominiraju dekametarski i metarski borani slojevi jurskog fliša predstavljeni: laporima, pješarima, krenjacima sa rožnacima i breastim krenjacima. Okolni planinski tereni i susjedni kanjon Rakitnice oblikovani su na mikrotektonski ispucalim srednjetrijaskim i gornjetrijaskim krenjacima i dolomitima. Sadašnji planinski masivi Bjelašnica i Visoica i njihove recentne orografske strukture Kaoci i Obalj predstavljali su jedinstvenu morfološku cjelinu u predneotektonskom periodu. Pliokvartarnim rasjednim radijalnim pokretima obilježenim neotektonskim izdizanjem spomenuti masivi su razbijeni na dva samostalna bloka što se geomorfološki reflektovalo dubinskim usjecanjem kanjona Rakitnice i formiranjem samostalnih orografskih struktura Kaoca i Oblja. Masiv Obalj poligenetski je oblikovan kvartarnim glacijalnim, periglacijalnim, derazijskim, korozijskim i fluviodenudacijskim procesima na jurskom flišu. Predstavljen je blago razvuenim grebenima sa kojih se uzdižu zaobljeni vrhovi. Približno je romboidalnog oblika i ujednaenih visina (vrhovi od 1842 do 1896 m n/v), meutim nejedinstvenog je pružanja glavnih grebena. Omeen je sa svih strana strmim ponegdje i subvertikalnim padinama koje ga reljefno izdvajaju od susjednih morfoloških cjelina – planinskih uvala Bjelašnice i viših dolinskih strana kanjona Rakitnice. Visokogorski hrbati Kaoca u masivu Visoice de facto predstavljaju arte (uske ustrmljene hrbate) nagiba padina (> 450) oblikovane pleistocenom egzaracijom ledenjaka na flišnoj podlozi. Strmo se neotektonski izdižu iznad lijeve strane gornjeg kanjona Rakitnice udaljeni oko 1,5 km zrane linije od padina Oblja. Glavna orografska os Kaoca poinje tjemenom uzvišenja Brvanjskih stijena na visini od 1350 m n/v odakle se pravolinijski pruža pravcem sjever - jug. Poveanje visina glavnog hrpta je postepeno i to za 656 m na dužini od 4 km; Brvanjske stijene – Kovještaci (1722 m n/v) – Drvstva 8

Geomorfološki tragovi glacijalnog reljefa u masivu Oblja i hrbatu Kaoca

(1808 m n/v) – V. brdo (1884 m n/v) – Vito (1956 m n/v). Visokogorski hrbat, koji je najviši unutar istraživanog prostora, približno je pravocrtan, dok su sekundarne gorske kose poprene na glavni greben i polulunog su pravca pružanja (Kovještak, Ledenice, Planinštak). Fosilni glacijalni oblici U mlaem pleistocenu za vrijeme zadnje oledbe Visoki Središnji Dinaridi bili su zahvaeni glacijacijom. U tom završnom razdoblju pleistocena, kada je temperatura zraka bila niža u prosjeku približno za oko 10 do 12°C a koliina padalina manja za oko 30% od današnje, vršni dijelovi planinskih masiva Bjelašnice i Visoice u Visokim Središnjim Dinaridima bili su zaleeni. „Prema tome, posljednji glacijal virm ili virmski glacijal u Europi poeo je prije 70 000 godina, prestao prije 10 000 godina, trajao je, dakle, oko 60 000 godina.“ (T. Šegota, 1996.) Zbog kontinentskog položaja planinskih masiva Bjelašnice i Visoice (udaljeni oko 90-100 km zrane linije od Jadranskog mora) i manje prosjene koliine padalina u odnosu na primorske planine za pretpostaviti je da je na njima oledba bila nešto manjeg intenziteta. No znatne nadmorske visine visokogorskih kosa i hrptova, koje nerijetko premašuju 2000 m, uz izrazitu vertikalnu rašlanjenost reljefa, pogodovali su akumulaciji snijega i leda. „Ovi uslovi su prvo uticali na formiranje firna, gustine 0,400 – 0,830 kg/ m3, a kad su se pore ispunjene mjehuriima zraka zatvorile (u firnskom pokrivau) nastao je ledenjaki led gustine 0,830 – 0,917 kg/ m3.“(Paterson, W.S.B., 1994.). U padinskim fasadama visokogorskog masiva Oblja u južnoj Bjelašnici i visokogorskog hrbata Kaoca sjeveroistonoj Visoici iznad 1200 m n/v, otkriveni su tragovi pleistocene aktivnosti ledenjaka koji su se gravitacijski kretali ka dolinama Tušlike rijeke, Rakitnice i Meee. Ostaci pleistocenog glacijalnog reljefa u istraživanom podruju predstavljeni su fosilnim egzaracijskim oblicima: piramidalnim vrhovima (“horn peaks“), artama, cirkovima, valovima, destruiranim glacijalnim ramenima, mutoniranim stijenama, ledenjakim pregibima i glacijalnim stepenicama. Geomorfološkim terenskim istraživanjima utvreni su takoe fosilni glacijalni oblici akumulacijskog porijekla. To su eone, unutrašnje, podinske i rjee bone morene zatim eratiki blokovi i drumlini. Spomenuti glacijalni egzaracijski i akumulacijski glacijalni oblici umnogome su destruirani, zamaskirani i preoblikovani savremenim egzogeomorfološkim procesima u holocenu (derazijski, periglacijalni, fluviodenudacijski i pedološki procesi). Fragmentarno su ouvani u istraživanom podruju. (Vidjeti sliku br.1.) Akumulacijski oblici morena neposredno nataloženi pri kretanju ledenjaka pouzdan su indikator pleistocene glacijacije na Bjelašnici i Visoici. Litološki su predstavljeni granulometrijski nesortiranim, heterogenim glacijalnim nanosom zvanim til koji je genetski vezan za otkinute, egzaracijom destruirane i smrvljene stijene, gravitacijski transportovane pokretima ledenjake mase. Na položenijim padinskim podrujima Kaoca i Oblja morenske naslage naknadno su pretaložene u holocenu nakon povlaenja ledenjaka. Generalno, morene se klasifikuju na pokretne i odložene (nepokretne). Prema mjestu taloženja dijele se na: središnje, bone, podinske, eone i završne morene. Završne morene sa terminalnim bazenima oblikovane na mjestu završetka ledenjaka naješe su polulunog oblika. Nastale su procesom ablacije (lat. ablatio – oduzimanje, smanjivanje) koji odražava smanjivanje mase ledenjakog leda usljed topljenja pri recesiji (povlaenju) ledenjaka. Njihovo formiranje prije oko 10000 godina bilo je uzrokovano klimatskim promjenama na prelazu iz hladnog pleistocena u 9

A. Lepirica

topliji holocen. eone morene dekametarskih debljina otkrivene su u zasjecima asfaltne ceste za Umoljane iznad naplavne ravni Rakitnice. U ovom izrazito planinskom podruju otkriveni su prostorno manji fosilni terminalni bazeni i glaciofluvijalne terase. Veina navedenih oblika nije u cijelosti sauvana ve samo u tragovima. Na njihovu destrukciju najveeg su utjecaja imali fluviodenudacijski, derazijski i korozijski procesi. Istraživano podruje litološki grade mehaniki erodibilnije naslage Durmitorskog fliša koje su izuzetno podložne mehanikom trošenju usljed fizikog djelovanja leda i niskih temperatura. Na temelju rezultata vrijednosti i kretanja pleistocene paleotemperature dobivenih radiokarbonskom metodom (vrijeme poluraspada C14) i metodom izotopske analize kisika iz ljuštura bentoskih foraminifera (omjeri O18/O16 u vodi mora i ledu inlandajsa) smatramo da je fosilni glacijalni reljef Oblja i Kaoca, egzaracijski oblikovan na jurskim klastitima, geološki vrlo mlad. Morfogenetski se vezuje za maksimum glacijalnog stadijala würma, prije 13 000 – 17 000 godina.

Slika br. 1. Geomorfološki tragovi würmske glacijacije na podrujima masiva Oblja i hrbata Kaoca

10


Najviše terene analiziranog podruja sjeveroistone Visoice i južne Bjelašnice reljefno izražavaju visokogorski hrbati i grebeni sa vršnim uzvišenjima oblikovanim ledenjakom egzaracijom u glacijalnim stadijalima pleistocena. Naknadno su poligenetski preoblikovani u holocenu kombinovanim djelovanjem periglacijalnih (snježne lavine, korozija snježnice i sonice itd), derazijsko-urušnih, fluviodenudacijskih procesa i mehanikim raspadanjem (weathering proces) klastinokarbonatnih naslaga. Piramidalni Vrh Vito orografski predstavlja vorište više visokogorskih hrptova arta sjeveroistone Visoice.(Vidjeti sliku br.2.) Tipian je primjer oštrog glacijalnog vrha ili tzv. "horn peak". To je najviša taka, na kojoj se završava glavni i najviši visokogorski hrbat istraživanog podruja. Od ovoga vrha se, skoro u pravilnim razmacima, prema sjeveroistoku, jugoistoku, jugozapadu i sjeverozapadu zvjezdasto ravaju etiri ustrmljene, uske, fosilne arte recentnih visokogorskih hrptova Subara, Mokrih stijena, etelaša sa Pariem, Mokrih stijena i hrpta Veliko Brdo - Malo Brdo Drvstva. Predstavljaju glacijalne oblike nastale mehanikom egzaracijom ledenjakog leda kojom su preko 300 m dubinski usjeena i bono proširena okolna cirkularna udubljenja fosilnih cirkova Velikog Jezera, Kaoca i Gornje Meee. Vrhovi hrpta Kaoca: Malo Brdo (1850 m n/v), Veliko Brdo (1884 m n/v), Vito (1956 m n/v), Subar (1820 m n/v), etelaš (1936 m n/v), Pari (1941 m n/v), Drvstva (1808 m n/v) i nešto niže uzvišenje Jelovaa (1569 m n/v) uglavnom su stožastoga oblika.(Vidjeti sliku br.2.) Genetski se mogu uvrstiti u fosilni glacijalni reljef Najvei fosilni cirkovi su cirk Velikog Jezera sa manjim jezerom, Kaoci i dva cirka u Gornjoj Meeoj, površina 0,3 - 0,7 km2. (Vidjeti sliku br.1.) Njihova ulegnua zasuta su siparišnim zastorima. Ostala cirkovna udubljenja oblikovana na visinamana 1500 – 1700 m n/v prostorno su daleko manja. Predhodno spomenuto se odnosi na cirkove Gornje Meee, ispod Mokrih stijena u Visoici i brojna cirkovna udubljenja egzarcijski zasjeena u strme padine najviših uzvišenja Oblja odakle se ledenjakim strujama gravitacijski naniže transportovala ledena masa. Geomorfološkim terenskim istraživanjima na ovome podruju utvrena je mlaa pleistocenu aktivnost nekoliko ledenjaka i više lednikih struja koje su se spuštale niz padinske strane. Nekadašnji ledenjaki egzaracijski i akumulacijski procesi su indirektno, a za vrijeme jaih oledbi, i direktno utjecali na morfogenezu dolina Rakitnice i Tušlike rijeke. Na podruju sjeveroistonih padina Visoice geomorfološki je odreeno postojanje etiri ledenjaka i više ledenjakih struja. Izvorišta spomenutih ledenjaka bili su cirkovi Kaoca, Velikog jezera i Gornje Meee. (Vidjeti sliku br.1.) etvrti pleistoceni gleer Visoice - Gornjotušilski ledenjak nastajao je od brojnih ledenjakih struja koje su kretale sa padina Zavodnica i Puzima. Na visinama od 1550 – 1600 m iz cirka Kaoca, površine 0,8 km², lociranog unutar polulunih visokogorskih hrptova Kaoca spuštao se ledenjak u dolinu Tušilake rijeke ka Vrelima. To je bio gleer alpskog tipa, dug oko 2 km, širok mjestimino i preko 200 m. Nastajao je od ledne mase akumulirane u cirku sa okolnih subvertikalnih padina vrhova Vito, Subar i Mokrih stijena. Kreui se naniže, egzarirajui pri tom dubinski i bono padine Visoice formirao je ledniki valov U poprenog profila na podruju Katuna. Spomenuta fosilna lednika dolina duga oko 1 km prekrivena je šumskom vegetacijom subalpinske bukve na morenskim nanosima. Nagnuta je ka

11

A. Lepirica

lokaciji Vrela gdje je pred klisurom Tušlike rijeke Kaoki ledenjak staložio eone morene.

Slika br. 2. Pogled sa Drvsta na visokogorsku artu i vrhove: Veliko Brdo (gore desno), Vito (u višem centralnom dijelu), Subar i Mokre stijene u pozadini (gore lijevo). U podnožju se vide dva fosilna cirka ledenjaka Velikog jezera. (snimio A.Lepirica)

U podruju Vrela na sjeverozapadnom rubu Gornjotušilskog dolinskog proširenja završnom dijelu ledenjakog jezika Kaokog gleera pridruživao se s desne strane Gornjotušilski ledenjak dug preko 3 km. Nastajao je u Jelenai od nekoliko lednikih struja koje su mu pritjecale sa sjevernih padina Puzima, Mokrih stijena i Zavodnica na krajnjem jugoistoku analiziranog podruja. Kretao se fosilnim valovima Jelenae i Gornjih Tušila do Vrela. Veim dijelom svoga pružanja predstavljao je fjeldovski tip gleera. Na pleistocenu aktivnost Gornjotušilskog ledenjaka obilježenu naglašenom kinetikom energijom pokreta debele ledne mase ukazuju brojne pojave eratikih krenjakih blokova zapremina (> 2 m3 ) i naslage subglacijalnog tila u formama polulunih bedema recesijskih morena u podruju sela Gornjih Tušila, planinarskog doma na lokalitetu Vrela i njihove bliže okoline. Mehanikim radom ledenjake mase Gornjotušilskog gleera zaravnjena su dna recentne uvale Jelenae i Gornjotušilske kotline te bono egzaracijski zasjeene ustrmljene stjenovite padine Kozijeg brda (1416 m n/v) kod sela Sinanovii. Podruje Vrela predstavljalo je terminalni bazen dvaju spomenutih ledenjaka sjeveroistone Visoice na prelazu mlaeg würma u preboreal. Da li je bio ispunjen jezerom ili ne ostaje otvoreno pitanje što bi trebalo geološki utvrditi postojanjem glaciolimnikih sedimenata. Trei ledenjak sjeveroistone Visoice je pleistoceni gleer Velikog Jezera. To je bio ledenjak kombinovanog alpsko-fjeldovskog tipa dug oko 2,5 km. Nastajao je u 12


prostranom amfiteatralnom udubljenju, površine oko 0,8 km2, koje je reljefno predstavljeno sa dva cirkovna udubljenja. (Vidjeti fotosi br. 1.). Dno višeg cirka na 1650 m n/v zasuto koluvijalnim nanosima ispunjeno je plitkim jezerom nastalim nakon ablacije ledenjaka na završetku würma. Cirkovi ledenjaka Velikog jezera egzaracijski su preko 350 m duboko usjeeni u najviše hrbate Kaoca. Udaljeni su oko 1,5 km zrane linije od fosilnog ledenjaka Meee na zapadu. Ustrmljenom fosilnom aretom koja spaja vrhove Vito i Subar oštro su odjeljeni od susjednog cirka Kaokog ledenjaka na jugoistoku udaljenom svega oko 300 m zrane linije ka jugoistoku. Tokom zadnjeg pleistocenog glacijala ledenjak Velikog jezera se lomio preko ledenjakog pregiba na visinama 1450 – 1500 m, nedaleko od izvora Okovice. U podruju pedimenta Donjih Tušila na visinama 1300 – 1350 m n/v pretvarao se u fjeldovski tip gleera ije su se manje ledenjake struje sljevale u raznim pravcima prema dolini Tušlike rijeke. Staložio je serije glacijalnog materijala uz lijevu obalu donjeg toka Tušilake rijeke gdje su naknadno u holocenu formirani odsjeci glaciofluvijalnih terasa. Tragovi aktivnosti ledenjaka esta su pojava u gornjoj derazijskoj dolini Meee (lijeve pritoke Rakitnice) u podnožju zapadnih padina visokogorskog hrpta Kaoca. Dolinski ledenjak – alpskog tipa, približne dužine od oko 2,5 km, kretao se je prema sjeveru u smjeru kanjona Rakitnice. Nastajao je na podruju manjeg cirkovnog udubljenja na visinama 1660 m n/v, i to na padinama prostranog visokogorskog amfiteatra omeenog polulunim hrptovima – pleistocenim aretama Kaoca (1956 m n/v) s istoka, Paria (1941 m n/v) i V. Struga (1869 m n/v) s juga odnosno padinske kose V. Toholja (1942 m n/v) sa zapada u visokogorskom masivu Visoice. Cirk je polulunog oblika, približne površine oko 250 m2, blago nagnut i otvoren ka sjeveru. Udubljenje nema konkavan ocrt kao npr. susjedni cirkovi istono s druge strane visokogorskog hrpta Kaoca. Uzrok tome su intenzivni postpleistoceni fluviodenudacijski i padinski procesi na jurskom flišu koji su umnogome ispunili i uravnali ovo cirkovno udubljenje. Viši dio fosilnog ledenjakog valova kojim se kretao gleer Gornje Meee nema klasini U popreni profil. U središnjem dijelu valova na visinama od oko 1450 m n/v ledenjak se prelamao preko glacijalne stepenice visoke oko 60 m. Na tom se planinskom podruju zapažaju pojave mutoniranih krenjakih blokova raznih dimenzija (od 1 do 2,5 m3). Na nekima mutoniranim stijenama korozijski su oblikovane škrape koje podsjeaju na egzaracijske oblike strija. Na završetku pregiba, s lijeve strane, uoava se glaciofluvijalna terasa na nadmorskoj visini od 1320 m, oko 10 m iznad recentnog korita Meee. Navedeni terasni akumulacijski oblik (dug oko 100 m) izdužen je u pravcu sjevera, s prosjenom širinom oko 75 m. Tjeme mu je uravnjeno i pod niskom travnom vegetacijom. S desne strane je presjeen koritom Meee (nekadašnjeg podledenjakog toka) gdje je otkriven morenski bedem u ijem sastavu sudjeluje glacijalni materijal (od manjih uobljenih stjenovitih blokova i drobine do pjeskovitih frakcija). Nekih 250 m nizvodno, slijedei tok Meee odnosno fosilni valov s lijeve strane, na visini od 1270 m nalazi se druga niža glaciofluvijalna terasa takoer 10 m iznad recentnog korita. Svojim dimenzijama nešto je prostorno vea od prijespomenute terase i veoma slina po izgledu i sastavu nanosa. Izmeu doline Meee i Planinštaka, u obliku manjega niskog prijevoja, slijedivši fosilnu glacijalnu dolinu nekih 200 m u pravcu sjevera na njezinom kraju nalazi se fragment eone morene visine 15 m. Ovaj morenski bedem pregradio je tok Meee i, iniciran neotektonskim izdizanjem ovoga dijela doline, usmjerio ga prema današnjem viseem kanjonskom “grlu”. eona morena kao završetak valova vjerojatno datira iz mlaeg würma jer ispod nje, u susjednoj dolini potoka Planinštaka (nekadašnje fosilne doline Meee prije intenzivnih kvartarnih izdizanja), u gustoj bukovoj šumi sada ve okršenoga korita, punog šljunkovito-stijenskog i drobinskog materijala, otkriveni su 13

A. Lepirica

veliki stijenski blokovi zapremine (> 2 m3). To su eratiki blokovi koji vjerojatno potjeu iz perioda maksimuma glacijalnog stadijala würma kada je oledba bila snažnija i prostorno više zastupljenija. Može se pretpostaviti da navedena sitnija frakcija šljunka, koji se nalazi i do 50 m niže, u ovome dijelu fosilnog korita Meee potjee iz vremena otapanja ledenjakog jezika. Fosilno ledenjako korito na potezu od prve navedene glaciofluvijalne terase do prostora izmeu eonih morena i druge glaciofluvijalne terase vjerojatno je predstavljao manji terminalni bazen u kojemu se danas ne mogu jasno razaznati akumulacijski glacijalni oblici. Pomenuti donji dio fosilnog ledenjakog korita obilježava popreni profil oblika razvuenog slova U. „Na desnoj strani padina hrpta Kaoca koji prati fosilni valov, gotovo kontinuirano na dužini od 1,5 km, na visinama od 100 m nad koritom Meee, uoavaju se erodirani okomiti strmci. Za pretpostaviti je da su egzarirani te umnogome podsjeaju na ledenjaka ramena. Na tri mjesta su prosjeeni recentnim viseim koritima današnjih desnih pritoka Meee (Planinštaka, Kovještaka i Ledenica) koji su u pleistocenu, vrlo vjerojatno, predstavljali visee ledenjake struje“. (A. Lepirica, 2004.). Ledenjaki jezik Meee završavao je na oko 1250 m n/v. Usljed neotektonskih rasjednih pokreta hrbata Meea je u svom srednjem toku skrenula ulijevo, prema stijeni Kozile, na šta ukazuje ostatak fosilnog korita ovog vodotoka, na dužini od 250 m. Ledenjak u ovome podruju pripadao je dolinskom-alpskom tipu dok je Meea bila njegov glavni podledenjaki tok. Glacijalno preoblikovani gornji dio doline Meee destruiran je i zamaskiran postpleistocenim fluviodenudacijskim procesima usljed izrazitih nagiba okolnih padinskih strana, a glacijalni materijal je pretaložen ili odnešen u niže dijelove dolina Rakitnice i Meee. Viši položeniji tereni masiva Oblja iznad 1700 m n/v sa kojih se izdižu vrhovi: Obalj (1896 m n/v), Hladni kuk (1754 m n/v), Kobilica (1826 m n/v), Rasuha (1842 m n/v), Obli kuk (1704 m n/v) i Saruk (1726 m n/v) bili su tokom glacijala würma prekriveni ledenim pokrovom. Tada su se brojne ledenjake struje divergentno u raznim pravcima spuštale ustrmljenim padinama ovog visokogorskog uzvišenja. Na tragove glacijacije ovdje ukazuje pojava fosilnog cirka Zelene Njive na visini od oko 1700 m n/v. U mlaem pleistocenu na istonoj predgorskoj stepenici Oblja egzistirao je ledenjak Studenog polja. Za vrijeme maksimuma najmlaeg glacijala bio je dug preko 2 km. Glacijalno preoblikovano udubljenje Gornjeg polja (1480 m n/v) i nešto južnije, niže Studeno polje (1400 m n/v), predstavljale su zonu nakupljanja ledne mase koju su, posebice sa zapada, s vršnih padina visokogorskog masiva Oblja pothranjivali ledom brojni visei ledenjaki jezici porijeklom od visokog platooskog ledenjaka. Njihov subglacijalni tok je najvjerojatnije Studeni potok. Zona ablacije bila je na visini od oko 1400 m odakle su se nakupine tila podledenjakim tokom rušile niz litice Orlovog kuka 300 m duboko direktno u korito Rakitnice. Danas tragove ovog ledenjaka fjeldovskog tipa možemo prepoznati po pojavama eratikih blokova u Gornjem polju i usamljenog eratikog bloka na sjeverozapadnom rubu Studenog polja. U pojedinim razdobljima elo navedenog ledenjaka se rušilo – lomilo preko strmaca te se ponovno regeneriralo i spajalo s pretpostavljenim ledenjakim jezikom duboko u zasjenjenom prvom kanjonskom tjesnacu. Važno je napomenuti da se pri sadašnjim suhljim i oštrijim zimama, usprkos južnoj ekspoziciji, periodini tok Studenog potoka potpuno zamrzne te ogromnim viseim ledenicama (i preko 40 m) zastire svoje mlado visee korito. Može se pretpostaviti da su u vrijeme recesije ledenjaka na završetku würma Studeno i Gornje polje predstavljali manje terminalne bazene.

14


Ledenjaci južne Bjelašnice - Gornjolukomirski, Umoljanski i ledenjak Dugog polja tangirali su u pleistocenu zapadne, istone i sjeverne padine Oblja. (Vidjeti sliku br.1.) Pothranjivani su brojnim ledenjakim jezicima padina visokogorskih hrptova Krvavca (2062 m n/v) i Debelih brda (1986 m n/v), masiva Oblja (1896 m n/v) te hrpta Lovnice (1857 m n/v). U podruju Mrkovalja ledenjake mase gleera Dugog polja i Hajvaza su se spajale tvorei Gornjolukomirski ledenjak. elo Gornjolukomirskog ledenjaka bilo je u blizini sela G. Lukomir, na visinama od oko 1400 m, gdje je danas okršeno korito povremenog toka Suhe. Ledenjakim jezikom ovog ledenjaka, koji se topio niz strmo visee korito Suhe prema Rakitnici, završavala je serija fjeldskih ledenjaka južne Bjelašnice. Ledenjak se topio na samoj granici gornjih strana kanjonske doline Rakitnice i ispolirao kršku podlogu proširivši gornje – više strane doline Suhe. eone morene su ovdje, usljed izrazitog nagiba strana i intenzivnih fluviodenudacijskih i krških procesa, destruirane i odnešene duboko u kanjonsku dolinu. U sjeverozapadnom Oblju ispod strmih sjevernih padina Rasuhe otkriven je fosilni cirk na visinama od oko 1630 m n/v. To je bilo mjesto nastanka kratkog ledenjaka dužine oko 1 km koji se nedaleko naniže u podruju Mrkovalja spajao sa Gornjolukomirskim gleerom. Egzaracijom spomenutog Rasuškog ledenjaka oblikovana je subvertikalna glacijalna stepenica visine oko 25 m jasno vidljiva u padinskom reljefu Oblja. Tragovi ledenjaka Umoljanskog dola ije je postojanje evidentirano na OGK – 100 na dužini od 2 km reljefno su danas, predstavljeni brežuljcima koji podsjeaju na drumline (podruje sela Umoljani), eratikim blokovima i dolinom koja ima forme valova. eone morene Umoljanskog lednika prekrivene zemljišnim pokrovom sa niskom travnom vegetacijom dekametarskih su debljina. Otkrivene su iznad naplavne ravni Rakitnice u zasjecima asfaltne ceste za Umoljane na visinama od 1150 -1200 m. U njihovom sastavu sudjeluju manji krenjaki blokovi pomiješani sa sitnijim, heterogenim subglacijalnim tilom (gline, pijesci). Pretpostaviti se može da se je, za vrijeme snažnijih i dugotrajnijih oledbi pojedinih glacijalnih stadijala würma, ledena masa ledenjaka porijeklom sa Visoice spajala sa Umoljanskim ledenjakom. Mogue je da je ulazila gornji kanjon Rakitnice vjerojatno do prvoga tjesnaca. ml Tako se dio korita donjeg toka Tušlike rijeke i korito Rakitnice (nakon sutoka sa Tušlikom rijekom) može smatrati fosilnim glacijalnim valovom. No, intenzivni recentni fluviodenudacijski i fluviokrški procesi umnogome su izbrisali tragove glacijacije na ovome dijelu doline, tanije na njezinim donjim dolinskim stranama. Snažna neotektonska izdizanja i klimatske promjene planinskih masiva Bjelašnice i Visoice u pleistocenu, inicirala su i pojaala oledbu. Topliji interstadiji tokom würma i njegov završetak bili su obilježeni su povlaenjem ledenjaka i otopljavanjem leda. Povealo je to pronos golemih koliina materijala koji se akumulirao u dolinskim proširenjima Tušlike rijeke i centralnog sektora kanjonske doline Rakitnice. Na ovom prostoru, uz navedene ledenjake, glacijalni procesi bili su zastupljeni i na okolnim visokim krškim zaravnima Visoice i Bjelašnice. Brojni cirkovi ispunjeni ledom, tokom holocena su preoblikovani u vrtae. Završetkom ledenog doba, obilježenim porastom temperature i vlažnosti zraka došlo je do intenziviranja savremenih egzogenih procesa kojim su uveliko izbrisani tragovi glacijalne destrukcije. Glaciofluvijalni materijal, posebice u vrijeme završetka posljednjeg ledenog doba, transportiran koritima Tušlike rijeke i Rakitnice velikim je dijelom evakuiran prema 15

A. Lepirica

Neretvi. U tragovima ga se može nai u rijenim koritima i na terasama. Recentna rijena korita su danas ispunjena velikim koliinama nanosa postpleistocenske starosti. Vertikalnim usjecanjima i naknadnom bonom erozijom Tušlika rijeka i Rakitnica su oblikovale manje glaciofluvijalne terase. Na visinama od oko 1130 m, iznad lijeve obale donjeg toka Tušilake rijeke pružaju se terasne ravni duge oko 1 km. U dolini Rakitnice, pored manjih terasa sa ovoga aspekta bitno je spomenuti cijelu seriju glaciofluvijalnih konglomeratskih terasa (s cementiranim materijalom) u Kašia Luci sa terasnim odsjecima visokim i do 10 m. U odnosu na susjedne prostore Neretve, ija su dolinska dna i niže dolinske strane (na potezu od Jablanice do uša Bune) ispunjene velikim i monim konglomeratskim glaciofluvijalnim terasama visina i do 60 m, terase u porijeju Rakitnice su rjee. Pleistocena lokalna ledenjaka granica za istraživano podruje odreena je po Höferovoj metodi. Ova metoda je primjenjiva za relativno krae ledenjake koji su u istraživanom podruju bili aktivni tokom oledbe. Metoda odreivanja ledenjake granice temelji se na izraunavanju aritmetike sredine visinske razlike izmeu najviših okolnih planinskih vrhova i ledenjakih akumulacijskih zona – najnižih morena. Tako bi po ovoj metodi lokalna ledenjaka granica (firn line ili firnska granica prelaza firnskog snijega u ledenjaki led) u mlaem pleistocenu - würmu iznosila: Podruje Kaoca Približna visina visokogorkih hrptova: 1867 m n/v (Drvstva 1808 m n/v – V. Brdo 1884 m n/v – Vito 1956 m n/v – Subar 1820 m n/v) Najniže morene: 1200 m n/v Lokalna ledenjaka granica: 1533 m n/v Podruje Meee Približna visina visokogorkih hrptova: 1903 m n/v (V. Brdo 1884 m n/v – Vito 1956 m n/v – etelaš 1935 m n/v – Pari 1941 m n/v – kota 1852 m n/v – V. Toholj 1849 m n/v) Najniže morene: 1120 m n/v Lokalna ledenjaka granica: 1576 m n/v Podruje Studenog polja(istoni Obalj) Približna visina visokogorskog masiva: 1798 m n/v(Obalj 1843 m n/v – Kobilica 1825 m n/v – Saruk 1726 m n/v) Najniže morene: 1400 m n/v Lokalna ledenjaka granica: 1599 m n/v

Podruje (zapadnog Oblja) Približna visina visokogorskog masiva: 1865 m n/v (Obalj 1896 m n/v – Rasuha 1842 m n/v – Lovnica 1856 m n/v) Najniže morene: 1400 m n/v Lokalna ledenjaka granica: 1633 m n/v 16


Zakljuak Na temelju rezultata analize pleistocene paleotemperature na Zemlji dobivenih radiokarbonskom metodom i metodom izotopske analize kisika iz ljuštura bentoskih foraminifera smatramo da fosilni glacijalni reljef visokogorskih uzvišenja Oblja i Kaoca oblikovan na „mekšim“ stijenama jurskog fliša datira iz kasnog würma. Provedenim geomorfološkim terenskim istraživanjima, identifikacijom i analizom prostornog rasporeda fosilnih glacijalnih egzaracijskih oblika i položaja morenskih nanosa utvrdili smo da su se tokom posljednjeg maksimuma würmskog glacijalnog stadijala sa visokogorskih hrbata Kaoca i susjednog Oblja spuštali ledenjaci i manje ledenjake struje do visina od oko 1200 m n/v. U sjeveroistonoj Visoici za vrijeme würmskog glacijala prevladavali su ledenjaci dolinskog - alpsko-himalajskog i mješovitog dolinsko-fjeldskog tipa, dugi u prosjeku 2-3 km. Istovremeno su položeniji visokogorski tereni Oblja iznad 1700 m n/v, Studenog polja i okolne planinske uvale bili prekriveni ledenjacima fjeldovskog (platoskog) tipa. Na temelju rezultata dobivenih Höferovom metodom pleistocena ledenjaka granica u istraživanom podruju bila je na visini od 1585 m n/v. Literatura i izvori: 1. 2.

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

11. 12. 13. 14. 15. 16.

Bakarši, S., (1967-68.): Tragovi glacijalnih i periglacijalnih procesa u Mostarskoj kotlini, Geografski pregled, 26.-27., 109-111 str.; Sarajevo; Bognar, A., (1990.): Geotektonska evolucija i neke temeljne strukturnomorfološke osobine Dinarida, Zbornik referatov, Znanstveno posvetovanje geomorfologov Jugoslavije, Krško; Cviji, J., (1924-26.): Geomorfologija I i II, Beograd; ii, S., Mojievi, M., Papeš, J., (1984.): Geologija Bosne i Hercegovine, Knjiga II, Geoinženjering, Sarajevo; Dedijer, J., (1909.): Glacijacija Visoice u južnoj Bosni, Glas SKAN, Beograd; Dedijer, J., (1912.): Visoke površi i glacijalni šljunci na Bjelašnici, Glas SGD, sv. 2.,Beograd; Ed. B. L. Rhoads, C.E. Thom. Wiley, (1996.): The scientific nature of geomorphology – Electronic book; Grund, A., (1910): Beiträge zur Morphologie des Dinarischen Gebirges.Geographische Abhandlungen, Band IX, Heft 3, Leipzig und Berlin. Kanaet, T., (1954.): Tragovi glacijacije na Krvavcu, III kongres geografa Jugoslavije, Sarajevo; Lepirica, A., (2004.): Geomorfološke znaajke kanjona Rakitnice i njegovo geoekološko vrednovanje, magistarski rad, Prirodoslovno-matematiki fakultet Sveuilišta u Zagrebu, Zagreb; Markovi, M., (1983.): Osnovi primenjene geomorfologije, Beograd; Markovi, M.,et All., (2003.): Geomorfologija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 461 str., Beograd; . Mojievi, M., et All., (1969-1973.): Osnovna geološka karta - List Kalinovik, Savezni Geološki zavod, Beograd;. Petrovi, J., Pecelj M., (1987.): Glacijalni reljef Bjelašnice, Geografski pregled br.30, Geografsko društvo Bosne i Hercegovine, 83 – 92. str., Sarajevo; Rianovi, J., (1993.): Hidrogeografija, II. ( izmijenjeno i dopunjeno ) izdanje. 215 str., Školska knjiga, Zagreb; Paterson, W.S.B., (1994.): The Physics of Glaciers, Oxford: Pergamon Press; 17

A. Lepirica

17. Penck, A., (1899.): Berisht über das XXV Verenshjahr d. Vereins d. Geographischen, Wien; 18. Rogli, J., (1960.): Prilog poznavanju glacijacije i evolucije reljefa planina oko srednje Neretve, Geografski glasnik, 21., Zagreb; 19. Šegota, T., Filipi, A., (1996.): Klimatologija za geografe, 471 str., Školska knjiga, Zagreb; 20. Tuma OGK 1 : 100 000, List Kalinovik;

18



MORFOTEKTOGENEZA OBALNIH PLANINA U VANJSKIM DINARIDIMA MORPHO-TECTOGENESIS OF THE COAST MOUNTAINS IN EXTERNAL DINARIDES

Mr.sc. Josip Bili, asistent, Geografski odjel, Fakultet Prirodoslovno-matematikih i odgojnih znanosti, Sveuilište u Mostaru Dr. sc.Vjekoslav Šimunovi, docent, Geografski odjel, Fakultet Prirodoslovnomatematikih i odgojnih znanosti, Sveuilište u Mostaru Abstrakt Morfotektogeneza obalnih dinarskih planina istražena je na primjerima planinske skupine iarije, planinskog hrpta Uke, dijela planinskog hrpta Velebita, te planinskog hrpta Biokova i Rilia. Objašnjeno je njihovo nesvojstveno pružanje. Reljefna struktura iarije posljedica je stupnjevitog razvoja obilježenog boranjem, reversnim rasjedanjem, te aktivacijom desnih rasjeda koji potiskuju stijenske mase prema JI. Uka se pruža meridionalno i njezin današnji oblik rezultat je deformacija u polju nehomogenog stresa, duž aktivnih trasa regionalnih horizontalnih rasjeda, unutar kojih dolazi do sigmoidalnog svijanja i rotacije strukturnih blokova. Velebit je prepoznat kao rotacijska struktura. Postanak kanjona Velike i Male Paklenice povezan je s megaekstenzijskim, zjapeim pukotinama koje nastaju kao posljedica strukturnog položaja paklenike antiklinale i naina njezine razgradnje kombinacijom "pure" i "simple shear" deformacija. Biokovo i Rili omeeni su sa dva regionalna rasjeda suprotne vergencije. Reljef Zagore oblikovan je duž sustava prateih rasjeda, gdje se naizmjenino javljaju transpresijske (pop up) i transtenzijske (pull-apart) strukture. To je podruje tipskih ešaloniranih pull-apart udolina i zavala. Kljune rijei: Morfotektogeneza, Dinaridi, reljefna struktura, odnos reljefstruktura, Uka, Velebit, Rili Abstract Morphotectogenesis of the coastal Dinaric mountains range has been explored, by mean of examples of iarija Mountains group, the Mountains ridge of Uka, Mountains ridge of Velebit, and the Mountains ridges of the Biokovo and Rili. It has been clarify their inappropriate striking within Dinaric Mountains range system. Relief structure of the iarija Mountains group gradually arise as a consequence of development characterized by folding, reverse faulting and activation of dextral transcurent faults, that push the rock mass toward SE. Mountains ridge of Uka spread in the north – south direction and its present form is the result of distortions in the unhomogenius stress field, along the route of dextral active fault, which occurs within sigmoidal bending and rotation of structural blocks. Velebit is recognized as a rotational structure. Canyons genesis of Velika and Mala Paklenica is associated with megaextensional open cracks that occur as a result of the structural position of Paklenica anticline and ways of its decomposition by combination of "pure" and "simple shear" strain. Biokovo and Rili are bordered by two regional faults of opposite dip. Relief of the Zagora hinterland has been formed along the principle and associated fault system, where he alternately appear transpressional (pop up) and transtenzional (pull-apart) structure. This area is typical example of smal scale pull - apart valleys and basins. Key words: Morphotectogenesis, Dinarides, Relief structure, Relief-Structure relations, Uka, Velebit, Rili

J. Bili i V. Šimunovi

Uvodnik U velikom broju objavljenih strunih i znanstvenih radova iz podruja geografije i geologije koji obrauju podruje Dinarskih planina, razmjerno se rijetko susreu lanci koji posebnu pažnju posveuju obliku (morfografiji, fiziografiji) pojedinih planina odnosno geološkim i geomorfološkim uzrocima koji su doveli do odreenih nesvojstvenih obilježja pojavnosti pojedinih planina (skulptura) ili planinskih skupina, pri emu se posebna pozornost pridaje njihovom pružanju i prostornom i reljefnom odnosu sa susjednim planinskim strukturama. Izuzetak su lanci koji, u okviru dinarskog gorskog sustava, istražuju odnos izmeu aktivnih geoloških struktura, mehanizme pomaka duž rasjeda, tipove deformacija i elemenata reljefne strukture u cjelini ili detalju; Bognar, A., 2006., Faivre, S., 1999., Faivre, S. & Reiffsteck, Ph., 1999., 2002., Mihljevi, D., 1995., Pahernik, M., 2000. Važni podaci o odnosu strukture i reljefa sadržani su u poznatim prirunicima, Ollier, C.D., 1981., Twidle, C.R., 1971, Summerfield., M.A., 1991., Twiss, R.J., Moores, E.M., 1992, Mc Kenzie D., 1972, seizmotektonskim studijama; Prelogovi, E., Blaškovi, I., Cvijanovi, D., Skoko, D. & Aljinovi, B., 1981, Prelogovi, E., Kuk, V., Buljan, R., Tomljenovi, B. & Skoko, D., 1999, Prelogovi, E., Pribievi, B., Ivkovi, Ž., Dragievi, I., Buljan, R. & Tomljenovi, B., 2004, te strukturno-geološkim prikazima; Anderson, H. and Jackson J., 1987, Blaškovi, I., 1998, Marini, S., Matiec, D., 1990. Morfotektogeneza obalnih dinarskih planina istražena je na primjerima planinske skupine iarije, planinskog hrpta Uke, dijela planinskog hrpta Velebita, te planinskog hrpta Biokova i Rilia. Veina spomenutih planinskih hrptova, izuzev dijela planinskog hrpta Biokova i Rilia, manje ili više odstupa od opeg trenda pružanja dinarskih planina smjerom SZ – JI . Uka bilježi atipino pružanje u smjeru S-J, štoviše u nekim dijelovima IJI - SSI, gotovo okomito u odnosu na dinarski smjer. Gorska skupina iarija pokazuje usporednu izmjenu užih ili širih grebena i izduljenih duboko usjeenih dolina koje se pružaju od SZ prema JI. Hrptovi i grebeni u tom smjeru bilježe sve vee nadmorske visine (Zašto?). Velebit ima naglašeno luno svijeni hrbat koji se u podruju Senja proteže gotovo u smjeru S - J, i od Nacionalnog parka Paklenica prema Obrovcu u smjeru skoro I -Z (Zašto?). Svi navedeni planinski hrptovi pokazuju svojstvenu orografsku strukturu obilježenu: sigmoidalnim (u obliku grkog slova sigma) promjenama smjera gorskih hrptova i grebena, bonim svijanjem i krivudanjem planinskih osi u obliku razvuenog slova "Z" i slova "S", asimetrijom nasuprotnih padina hrpta, vertikalnim prijelomima u visini hrptova i grebena (nagli porast ili pad nadmorske visine kota u odreenom smjeru), neujednaenim poprenim profilima padina i razlikama u nadmorskoj visini pedimenata te razlikama u širini hrptova. U ovom radu pokušati e se ponuditi valjani odgovori na postavljena pitanja. Koncept morfotektogeneze i oromorfotektogeneze Podrijetlo, razvoj, nain oblikovanja i današnji oblik (skulptura) planina, gora, masiva, gorskih greda, kosa i ostalih orografskih oblika i njihovih morfografskih elemenata rezultat su naslijeenih, postojeih, novonastalih i geoloških struktura u stvaranju duž trasa rasjeda razliitih pomaka, razliitog reda veliine i razliite aktivnosti kako u prošlosti (geološkoj) tako i danas kao i niza raznovrsnih prateih struktura oblikovanih, ili u oblikovanju duž i unutar trasa navedenih rasjeda. Važne odrednice oromorfotektogeneze sadržane su u litološkom sastavu stijena i njihovim geomehanikim znaajkama, vrstama rasjeda s obzirom na smjer pomaka krila duž rasjedne plohe, vrstama deformacija koje se odvijaju duž i unutar trasa rasjeda razliitih 20

Morfotektogeneza obalnih planina u Vanjskim Dinaridima

tipova pomaka te mehanizmu i intenzitetu prevladavajuih geomorfoloških procesa unutar morfogenetskih grupa reljefa. Ope morfotektogenetske znaajke i razvoj priobalnih dinarskih planina Priobalne dinarske planine (planinski i gorski hrptovi, gorske i brdske grede) ukazuju na složene tipove deformacija nastalih u više geogeneracija tijekom geološke povijesti koje se negdje nadovezuju jedna na drugu a negdje mlaa preoblikuje strukturne steevine starije, što se posljedino odražava u oblicima reljefa, odnosno zamršenosti orografske strukture promatrane u detalju. Uzrok takvoj situaciji je položaj dinarskih priobalnih planina u izrazito aktivnoj geodinamikoj zoni obilježenoj pomacima duž granice izmeu dvije mikroploe u specifinom strukturnom položaju: jadranske mikroploe na jugozapadu i dinarske mikroploe na sjeveroistoku. To je podruje obilježeno izrazitom dinamikom, te brzom preobrazbom postojeih i stvaranjem novih struktura. U poetku i tijekom oblikovanja gorskog sustava Dinarida, dinarska mikroploa navlaila se, zbog izrazitog kompresivnog (sažimajueg) tektogenog režima na jadransku, odnosno jadranska mikroploa podvlaila se pod dinarsku mikroplou. Smjer najjaeg potiska (komponenta najjaeg stresa), koncem krede i tijelom paleogena bila je usmjerena crtom sjeveroistok–jugozapad. U skladu sa zakonitostima oblikovanja struktura pod navedenim smjerom potisaka poinje oblikovanje prvih (inicijalnih) mladih (juvenilnih) bora, koje su orijentirane okomito na smjer najjaeg potiska, dakle pružaju se smjerom sjeverozapad–jugoistok, koji obilježava prevladavajue pružanje geoloških struktura i na njima poetno oblikovanih, tada još nedovoljno izraženih hrptova. Prvenstveno se radi o inicijalnim borama, razmjerno malog indeksa boranja na kojima su oblikovane prve, tada još brdske strukture. S napredovanjem pokreta kojima se nastavlja natiskivanje i podvlaenje dinarske i jadranske mikroploe, prostor Dinarida zadobiva sve izraženije kompresijske znaajke, pa inicijalne bore poveavaju indeks boranja, bore „rastu“ usporedno s njihovom „c“ osi, izduljuju se duž njihovih „b“ osi i konano sažimaju usporedno s „a“ osi bora. Sažimanje prostora dovodi do kosih, a zatim i prebaenih bora koje se istanjuju, pucaju duž osne plohe bore i prelaze u reversne rasjede a kasnije u ljuske i navlake. Reljef poinje znatnije rasti kao posljedica izdizanja Vanjskih Dinarida. Dinaridi koncem paleogena imaju ve neke osnovne crte reljefa koji bi vrlo openito mogao nalikovati današnjem. Smjer globalnog stresa u to doba usmjeren je sjeveroistok– jugozapad (N 30–60°). Globalni smjer stresa izazvan je pokretima jadranske mikroploe. Tijekom ove postplatformske etape zapoinje morfološko tektonsko i strukturno oblikovanje Dinarida, i s njima dinarskih priobalnih planina, kako ih danas nazivamo, uz nastanak turbidita iz ijih e pretaloženih sedimenata nastati fliš (pretežito eocenske starosti), koji se u okviru priobalnih dinarskih planina neprekinuto javlja u široj ili užoj zoni poevši od Makarske pa sve do Gradca. Nastavak te priobalne zone fliša (koja je imala i još danas ima veliko znaenje za život u tom dijelu priobalja (izvori i plodne zemljišne površine u krškom okolišu) može se pratiti u podmorju sve do sjevernih podmorskih dijelova Hvara. Nakon sedimentacije fliša, prije poetka velikog hijatusa (stratigrafske praznine, intervala u kojem ne postoji stijenski zapis o sedimentaciji) u naslagama Vanjskih Dinarida, dolazi do oblikovanja tektogenih (povezanih sa snažnim i naglim izdizanjem terena) oligocenskih brea poznatih u literaturi kao Promina i Jelar naslage. U Neogenu dolazi do krucijalnih - tektonskih promjena koje se ogledaju u promjeni smjera globalnog stresa u smjer približan smjeru sjever–jug, i koji e utjecati na preoblikovanje starijih geoloških struktura a s tim i na remodeliranje planinskih 21


hrptova oblikovanih u prethodnoj tektonski aktivnoj fazi. Strukture koje su u prethodnoj tektonski aktivnoj fazi uglavnom zauzele položaj dužih osi smjerom sjeverozapad– jugoistok poinju postupno mijenjati svoj položaj sukladno kinematskim obrascima u odnosu na postojei položaj struktura i novi smjer globalnog stresa (odnosno njegove maksimalne sastavnice 1). Te se promjene ispoljavaju na nekoliko naina; dolazi do postupnog ustrmljavanja starijih blago položenih ploha reversnih rasjeda, što je pospješeno napredovanjem velikih stjenskih masa iz smjera sjeveroistoka uslijed i dalje prisutnog kompresijskog tektogenog režima. Dolazi do uzastopnog aktiviranja mlaih listrinih reversnih rasjeda u predziu graninih, ija se krila meusobno preklapaju stvarajui ljuskastu strukturu (franc. charriage). Longitudinalni reversni rasjedi ije su rasjedne paraklaze sada ve gotovo okomite na zakrivljenu površinu Zemlje, preuzimaju drukiju kinematiku ulogu pa se zbog potisaka sjever-jug i njihova (dinarskog smjera) sjeverozapad–jugoistok, poinju ponašati kao desni horizontalni rasjedi koji koso sijeku prethodno oblikovane strukture. Javlja se i niz novih rasjeda koji ine poveznice s rasjedima graninim pojedinim strukturama i strukturnim blokovima. Nadalje zbog neujednaenih pritisaka sa sjeveroistoka i manjim ili veim razlikama u geomehanikim svojstvima stijena rasjedi, posebice regionalni–granini rasjedi, poinju se svijati i u tokama najvee zakrivljenosti udvajati, mjestimice ponovo spajati, oblikujui pleteniasto isprepletenu mrežu rasjeda razliitog ranga unutar kojih se pojedini blokovi izdižu a pojedini spuštaju potiui zaetke nastanka polja u kršu, koja se povezuju s tzv. pull–apart strukturama. Osim navedenih oblikuju se i transferni rasjedi koji nastaju okomito na pružanje postojeih zbog nejednolikog transporta masa prema jugozapadu. Oni pokazuju neke kinematike znaajke transformnih rasjeda iako, naravno, ne sijeku cijelu zemljinu koru, i prostorno su neusporedivo manjih dimenzija. Sva opisana dogaanja imala su za posljedicu današnje atipino pružanje pojedinih planinskih i gorskih hrptova, prvenstveno zbog njihove rotacije u smjeru obrnutom od smjera kazaljke na satu, pa pokazuju u sitnijem ili krupnijem mjerilu naglašeno luni ocrt hrptova (dijelovi iarije, Velebit, dijelovi Rilia, gorske grede i hrptovi zagore; Šibenik, Mihovil, Matokit) dok se neki pružaju pravocrtno smjerom gotovo istok–zapad (jugoistoni dijelovi Rilia, pojedine brdske grede Zagore u pojedinim segmentima). Nehomogeno polje stresa unutar trasa spomenutih rasjeda još je dodatno utjecalo na znaajnije svijanje trasa spomenutih rasjeda. Strukture su litološki predstavljene gornjokrednim i paleogenim vapnencima i eocenskim flišem, da bi veliki hijatus koji traje od oligocena završio sporadinim terigenim, podreeno terigeno - maritimnim naslgama kvartara, rijenog, jezerskog, movarnog, barskog, padinskog, i krajnje podreeno eolskog habitusa i habitusa delte. Konac krede obilježen je prekidom manje ili više kontinuiranog taloženja koje je od poetka trijasa trajalo danas dugih 130 miliona godina. Jadranska i dinarska mikroploa nastale su dezintegracijom Apulijske ploe koja datira negdje izmeu konca paleozoika i poetka trijasa. Djelomice neprekinute uže, rjee šire (10 do 50 metara) zone padinskih kvartarnih taložina ukazuju (indiciraju) najnoviju (recentnu) tektonsku aktivnost. Na današnju aktivnot struktura ukazuju i potresi sa dubinom hipocentra od 3 do 10 km koji se javljaju u nekoliko manje više usporednih zona povezanih s pružanjem regionalnih rasjeda; Makarska–Podgora– Zaostrog, zatim Zagvozd–Vrgorac–Metkovi i konano Imotski–Grude–Mostar. To su ujedno, uz šire podruje Dubrovnika, seizmotektonski, najaktivnija podruja unutar jugoistonog dijela Dinarskog gorskog sustava, s razmjerno velikom uestalošu pojave snažnijih potresa iji hipocentri sežu najviše do 30 km dubine (što se još uvijek smatra razmjerno plitkom zonom pojave hipocentara potresa).

22


iarija Orografska struktura gorske skupine iarija, s kojom zapoinjemo pregled po izdvojenim orografskim cjelinama, obilježena je meusobnom izmjenom niza grebena, ponegdje i hrptova i leasto ili romboidalno oblikovanih udolina, koji se mjestimice svijaju u obliku razvuenog slova „Z“ (Slika 1.). Cijela skupina posebice njezin jugozapadni dio pokazuje stepeniasti ocrt, a visina vrhova poveava se od sjeverozapada prema jugoistoku (najviši vrh iarije, Veliki Planik, 1272 m, nalazi se na krajnjem JI dijelu gorske skupine). To razumljivo nije sluajno. Stepeniasti ocrt JZ proelja iarije posljedica je etapnog razvoja cijele gorske skupine. Nakon inicijalnog boranja koncem krede i poetkom paleogena, dolazi do naglog intenziviranja pokreta po završetku taloženja fliša (srednji i gornji eocen) a posebice u samom poetku oligocena. Bore se prebacuju i prelaze u reversne rasjede i oblikuje se sustav ljusaka u frontu glavne navlake koje su prema JZ sve mlae i sve niže kako opada energija transporta. U jezgrama tih ljusaka, koje u osnovi ine prevrnute sinklinale, nalazi se fliš. Kako je fliš manje kompetentna stijena od paleogenskih a posebice krednih vapnenaca koji obrubljuju te ljuske, selektivnom denudacijom podruja koja su sastavljena od naslaga fliša daleko e se brže uravnjavati od kompetentnih, krtih vapnenaca, što e za posljedicu imati stepeniasti, terasasti ocrt reljefa jugozapadnog proelja gorske skupine. U kasnijoj fazi razvoja strukture dolazi do ustrmljavanja rasjednih ploha, pa se reversni rasjedi poinju ponašati kao horizontalni jer su im paraklaze gotovo okomite, i to s desnom komponentom (sastavnicom) pomaka. Kako mjestimice krivudaju u zonama gdje su njihove trase konkavno udubljene poinju se oblikovati leaste ili romboidalne udoline, koje se u posljednje vrijeme u strunoj literaturi vole nazivati „pull apart“ bazeni (strukture), iako taj naziv treba prihvaati s velikom rezervom jer se te strukture po izvornoj definiciji, unato kinematskim slinostima oblikovanja udolina i polja u Dinaridima, odnose na zahvaanje cjelokupnog stupa kore sve do Moho diskontinuiteta i povezne su s transformnim rasjedima o emu u Dinarskim poljima nema niti pomisli. Najznaajnije udoline toga tipa na podruju iarije su Laniše, Brgudac, Podosapna–Dol–Vela Sapca i udolina Mune–Žejane. Porast visine vrhova u smjeru jugoistoka posljedica je strukturnih dogaanja nakon promjene maksimalne komponente stresa u smjer sjever jug, kad zapoinje aktiviranje desnih horizontalnih rasjeda koji se javljaju u nizovima (en echelon). Natiskivanje stijenskih masa duž tih rasjednih ploha koje se pružaju SZ–JI, pokazuju desnu komponentu pomaka a potisnute su sa sjevera. biti e, logino usmjerene prema jugoistoku, pa e se stijenske mase natiskivati u tom smjeru, najjae izdignuti pa se na tim dijelovima grupiraju i najviši vrhovi. Isto tako tu je i širina stijenskog tijela, u kojem je oblikovana gorska skupina, najvea, što potvruje funkcioniranje navedenog mehanizma.

23


Slika 1. Reljefna struktura i strukturno - geomorfološki odnosi jugoistonog dijela gorske skupine iarija; 1. Vapnenci turona i senona, 2.Foraminiferski vapnenci i lapori paleocena i eocena, 3. fliš srednje Istre, 4. Jelar naslage (tektonske bree), 5. Reversni rasjedi s mjestimice horizontalnim desnim pomacima, 6. Smjer tektonskog transporta, 7 Trajektorije sastavnice maksimalnog pritiska (stresa). Kartirali i katu sastavili Bili i Šimunovi (2010)

Uka Sjeverna Uka Sjeverni dio Uke morfološki je jasno izdvojen strmim padinama od susjednih podruja (Slika 2.). Oblikovan je u neerodiranom navlaku šire regionalne iarijske navlake granine strukturama Uke i iarije. Tako je anegdotalno, najviši vrh Uke (Vojak 1396 m) zapravo iarijska struktura. Oblikovanje vršnog dijela Uke prilino je složeno i odvija se u nizu etapa od kojih e se spomenuti najvažnije za razumijevanje morfologije. Po završetku predneotektonske etape (koju emo oznaiti kao razdoblje prije promjene globalnog stresa u smjer približno sjever–jug, sredinom oligocena) oblikovane su linearno izdužene bore i reversni rasjedi koji su dijelom imali neka obilježja navlaka (napa) što se utvrdilo razmjerno velikom rasprostranjenošu fliša ispod krednih i paleogenskih naslaga. Uka i iarija bile su jedinstvene strukture obilježene prebaenim borama i u danas graninom podruju Uke i iarije navlakom (napom) veih dimenzija, koja je stvorena zbog malog nagiba navlane plohe pa je moglo doi do znatnijeg tektonskog transporta u smjeru jugozapada. Po oblikovanju pokrova, uslijed neprestano sažimajueg tektogenog režima javljaju se reversni rasjedi, ali daleko strmijih paraklaza koje se napredovanjem pokreta još više ustrmljuju a u njihovu frontu dolazi do oblikovanja ljusaka, kao mehanike kompenzacije nadolazeih pritisaka praenih transportom velike koliine stijenja iz zalea. Na taj strukturni predcrtež nadovezuju se dogaanja povezana sa deformacijama koje nastaju u polju nehomogenog stresa uzrokovanog promjenom globalnog pritiska u smjer sjever–jug i to 24


duž trasa ustrmljenih revesnih rasjeda u nizu koji unato injenici da litostratigrafski markeri pokazuju njihov revesni karakter, u novoj etapi oni preuzimaju desnu horizontalnu sastavnicu pomaka. U takvim okolnostima njihove trase zapoinju krivudati, i na regionalnom planu ocrtavaju trasu koja nalikuje na razvueni oblik slova „Z“. Napredovanjem potisaka navedeni rasjedi se sve više svijaju i kad njihova zakrivljenost dosegne kritinu toku, pucaju amortizirajui pritiske nastankom novih, prateih. Duž jednog takvog, na kojem je oblikovan manji kanjon potoka Banina koji se od vršnog dijela Uke spušta prema Opatiji, došlo je do gravitacijske regresije dijela krovinskog krila granine navlake i stvorene su zasebne strukture Uke i iarije. Poinje stvaranje kanjona Lovranske Drage i otvara se tektonsko poluokno Reine. Na taj nain dovršeno je strukturno i morfografsko oblikovanje gorske skupine iarije i gorskog hrpta Uke, koji je zbog opisanih strukturnih promjena zauzeo meridionalan položaj potpuno nesvojstven pružanju hrptova priobalnih dinarskih planina. Meutim segment u kojem se Uka pruža meridionlnim smjerom samo je dio daleko vee strukture koja se nastavlja na Cresu i Lošinju i gdje strukturni, tako i morfografski elementi ponovo poprimaju smjer pružanja svojstven dinarskom gorskom sustavu. Na taj nain Uka predstavlja relikt strukture, odnosno užeg podruja, u okviru daleko vee strukture, koje je u geološkoj prošlosti bilo izloženo najintenzivnijim promjenama, praenim svijanjem, sažimanjem i rotacijom stijena.

Slika 2 Reljefna struktura i strukturno - geomorfološki odnosi sjeverne Uke; 1. Homogeni mjestimice ploasti te škriljavi vapnenci i dolomiti, 2. Pjeskoviti dolomiti, 3. Gromadni u izmjeni sa slojevitim vapnencima, 4. Foraminiferski vapnenci i lapori, 5. Fliš srednje Istre, 6. Jelar naslage, 7. Aluvijalne naslage, 8. Reversni rasjei i rasjedi s desnim horizontalnim pomakom, 9. Smjer tektonkog transporta, 10 Trajektorije komponente maksimalnog stresa. Kartirali i katu sastavili Bili i Šimunovi (2010).

25


Velebit Planinski hrbat Velebita dug je 145 km. Pokazuje izrazito luni ocrt. Sjeverni dio pruža se SSZ-JJI, središnji SZ-JI, a južni i jugoistoni ZSZ – IJI smjerom. Vei dio struktura i strukturnih blokova je okružen tektogenim Promina i Jelar naslagama što svjedoi o najveem intenzitetu pokreta tijekom oligocena i poetkom miocena. Izdizanje Velebita u više faza uoio je i A. Bognar izdvojivši dva regionalno rasprostranjena pedimenta primorske padine hrpta Velebita, koji su nakon oblikovanja poremeeni novijim pokretima i izdignuti na razliite hipsometrijske nivoe. Promjena stresa u oligocenu i poekom miocena (u smjer S–J) ishodila je oblikovanjem današnjih struktura Velebita obilježenih prvenstveno rotacijama obrnutim od smjera kazaljke na satu. Današnji položaj struktura pruža se uglavnom u ZSZ– IJI smjeru Sjeverni Velebit Sjeverni Velebit orografski predstavlja gromadni masiv s naglašenim asimetrinim poprenim profilom. Od Senjskog bila koje ima izduženi linearni oblik grebena, sjeverni Velebit odvojen je Bakovakim rasjedom pružanja gotovo istok–zapad koji tektonski i orografski odvaja srednji od sjevernog dijela Velebita. Na strukturama oblikovani grebeni pokazuju razliito pružanje sjeverno odnosno južno od Bakovakog rasjeda. Sjeverno smješteno Senjsko bilo presjeeno je desnim horizontalnim rasjedima u nizu (en echelon) unutar kojih su oblikovane tipine strukture povezane s rotacijskim deformacijama tipa „simple shear“. To su prvenstveno Riedelovi konjugirani parovi rasjeda R-R, P i S tipa. Osne plohe bora pružaju se ZSZ–IJI smjerom, dok horizontalni rasjedi desnog pomaka svijaju u obliku razvuenog slova „Z“ stvarajui transpresijska uzvišenja (grebene) i transtenzijske uleknine (udoline, rovove, grabe). Nacionalni park Paklenica - južni Velebit Južni Velebit obilježen je najužom širinom hrpta. Podno vršnog dijela južnog Velebita i na primorskim padinama usjeeni su kanjoni povremenih bujinjaka Velike i Male Paklenice. (Slika 3.). Na oblikovanje kanjona uz nedvojbeni utjecaj egzodinamikih imbenika, bitan utjecaj imalo je oblikovanje velikih ekstenzijskih pukotina razvijenih u borama koje su pretrpjele „pure shear“ mehanizam deformacije i na kojima je oblikovan donji dio primorske padine južnog dijela Velebita iznad Starigrad Paklenice. Strukture se pružaju smjerom I–Z, i budui da je smjer globalnog stresa usmjeren pravcem S–J, komponenta (sastavnica) najjaeg (maksimalnog) stresa okomita je na pružanje strukture što ishodi deformacijama spomenutog tipa, u kojima izostaje unutarnja rotacija strukturnih elemenata. U prethodnim tektonski aktivnim fazama struktura je ve dovedena u položaj u kojem daljnja rotacija strukture s obzirom na smjer glavne sastavnice stresa mehaniki više nije mogua. Kompresijski (sažimajui) elementi strukture pružaju se smjerom Z–I, a ekstenzijski su usporedni s „a“ osi bore i smjerom najjae sastavnice stresa, brazde smjerom S–J. Duž trasa tih ekstenzijskih pukotina na cijeloj primorskoj padini južnog dijela Velebita oblikovani su brojni kanjoni, klanci i duboko usjeene jaruge (torenti). Dva najpoznatija su svakako kanjon Velike i Male Paklenice.

26


Slika 3 Kanjoni Velike i Male Paklenice nastali duž megaekstenzijkih pukotina uslijed kombinirane"pure shear" i „simple shear“ mehanizma deformacije;. 1. Permski pješenjaci, kvarcni konglomerati, pjeskoviti i kvarcni vapnenci i dolomiti, 2. Dolomiti podreeno vapnenci skita, anizika, ladinika i karnika, 4 vapnenci lijasa, dogera i malma, 5. Jelar naslage (tektoniti), 6. Proluvij, koluvij, deluvij, aluvij kvartara. 7 reversni rasjedi ustrmljenih paraklaza i rasjedi s desnom komponentom pomaka, 8. Megaekstenzijske pukotine preoblikovane bujinim tokom, 9. Trajektorije komponente maksimalnog stresa. Kartirali i kartu sastavili Bili i Šimunovi (2010).

Slika 4. Model deformacije bore mehanizmom "pure shear" i etape njezine razgradnje s oblikovnjem prateih struktura. Na lijevom i desnom dijelu bore usporedno s „a“ osi oblikuju se ekstenzijeke pukotine i pratei normalni rasjedi. Sekundarne bore i reversni rasjedi pružaju se usporedno s „b“ osi bore. (mala slova a i b oznaavaju poetni i uznapredovali stadij deformacije). Shema kinematike deformacija prema Bili i Šimunovi (2010).

27


Biokovo i Rili Geološke strukture na kojima je oblikovan hrbat Biokova i Rilia omeene su trasama dva glavna granina reversna rasjeda, sa gotovo vertikalnim položajem rasjednih ploha, nasuprotne vergencije i koji danas pokazuju desnu komponentu kretanja. Unutar spomenutih ruta graninih rasjeda razvijena je mreža prateih, koji se naješe javljaju u nizu, meusobno su uglavnom usporedni, ili se mjestimice cijepaju i ponovno spajaju obrubljujui tako pojedine strukture i strukturne blokove. Kako pokazuju desnu komponentu kretanja i mjestimice krivudaju duž njihovih trasa javlja se niz transpresijskih uzvišenja koja se raspoznaju kao gorske i brdske grede (Mihovil, Matokit, Gradina, Šubir, Pozlagora, Donja Gora). Važno je istai da se transpresijska uzvišenja kod rasjeda koji pokazuju desnu komponentu kretanja javljaju na mjestima gdje trasa rasjeda konveksno (ispupeno) svija i to u obliku razvuenog slova „S“ pa na tim dijelovima trasa dolazi do snažne kompresije duž oba krila rasjeda te izdizanja koje sekundarno prati nastanak novih struktura nižeg reda veliine. Naješe su to blokovi obrubljeni reversnim rasjedima suprotnih vergencija, koji se u strunoj literaturi nazivaju i "Palm Tree structures" ili "Flower structures" (strukture u obliku palmina liša, ili cvjetnog buketa, a mogu biti pozitivne ili negativne, ovisno o tome da li se radi o traspresiji ili transtenziji) a rjee se mogu oblikovati i manji pokrovi. Ako je trasa rasjeda, koji pokazuje desnu komponentu kretanja, konkavno udubljena u smjeru desnog pomaka duž rasjeda u obliku razvuenog slova „Z“ na tim mjestima dolazi do ekstenzije (razmicanja krila duž trase rasjeda) pa se oblikuju transtenzijska udubljenja, naješe romboidalno ili leasto oblikovane udoline, i zavale krših polja. Kao i kod transpresije, transtenzijski pomaci mogu biti praeni oblikovanjem novih dislokacija naješe duž novonastalih normalnih rasjeda u nizu. "Udoline poput Dragljana, Jablana, Rave, Bunine, Prapratnice i mnogih drugih manjih, tipski su primjer, unutar planinskog sustava Vanjskih Dinarida, oblikovanja takvih oblika reljefa transtenzijskim pomacima. Isto naravno vrijedi i za oblikovanje zavala krških polja u širem istraživanom podruju (Imotsko – Grudsko, Posuško, Polje Jezero i Rastoka kod Vrgorca, Ljubuško, nizovi manjih polja i rovova od Koerina do Širokog Brijega, Mostarsko blato) jedino s tom razlikom da rasjedi u nizu duž kojih one nastaju imaju regionalni znaaj, i njihove trase naješe prate rute epicentara potresa koji se ovdje javljaju na dubinama od približno 10 kilometara. " (E. Prelogovi, 1999) Važno je istai da se transpresijske i transtenzijske strukture, bez obzira na red veliine, javljaju duž meusobno manje ili više usporednih trasa danas desnih rasjeda horizontalne komponente pomaka (zbog promjene pritiska prema sjeveru od neogena do danas su zadobili spomenutu kinematiku ulogu), ije rasjedne plohe imaju nasuprotnu vergenciju (rasjedne plohe suprotno su nagnute) pa je stijenski kompleks ukliješten unutar njihovih paraklaza i zbog povoljno orijetiranog pritiska (stresa) snažno „katapultiran“ prema površini što se dobro odražava u morfologiji tako oblikovanih struktura. Promatrajui morfologiju greda, lako je primijetiti kako izranjaju iz gotovo potpuno zaravnjenog terena, strmih su padina i openito ostavljaju dojam kao da su nedavno izbaene na površinu. Razvidno je da egzodinamiki procesi nisu imali vremena narušiti njihov primarni oblik nakon izdizanja, pa se lako da zakljuiti da se radi o vrlo mladim strukturama u geološkom mjerilu vremena. Takve strukture obrubljene rasjednim plohama suprotne vergencije i naglo i nedavno izdignute na površinu terena i danas se za njih u svjetskoj i inozemnoj literaturi koristi naziv „pop up“ (engl.) strukture (Gradina, Zve Šubir, Pozla Gora).

28


Sl. 5. Tuma strukturno – geološke karte Vrgorac –Ploe Fig.5. Legend (key) of Structural – geological map of Vrgorac –Ploe area 1.Strukturne jedinice, Structural unit; 1 - Mosor – Biokovo, 2 - Mosorska i Biokovska zagora. 2.Velike strukture i nizovi lokalnih reversnih struktura, Master Structures and sequences of local reverse structures; 1Biokovo; 2 - Matokit; 3 - Gradina – Prolog - Nova Sela; 4 – Osoje – Jablan – Radovi – Rujnica. 3.Najvažnije lokalne kompresijske srukture i krška polja, Most important local compression structures and karst fields (Poljas); 1 – Zavojane; 2 - Dubravica; 3. – Veliko Brdo - Višnjica; 4 – Glavica; 5 – Radovi; 6 Lisac; 7 – Obilievac – Rujnica; 8 – Poljice; 9 – Majica Polje; 10 - Bunina; 11 – Jezero; 12 – Modro oko. Lokalne kompresijske strukture (Pop up), Local compression structures (Pop up); 5. 1 - Rasjed Mosor – Biokovo granian regionalnim strukrurnim jedinicama (a,b – glavni rasjedi zone), 1 - Fault Mosor – Biokovo bordering regional structural units (a, b – principal faults of zone). 6. 2 – Rasjed Dugopolje – Zagvozd – Župa – Jezero – Komin (a, b – glavni rasjedi zone), 2 – Fault Dugopolje – Zagvozd – Župa – Jezero – Komin (a, b - principal faults of zone). 7. Rasjedi granini nizovima lokalnih reversnih strukrura; Faults bordering the sequence of local reverse structure. 8.Zone rasjeda; Fault zones. 9. Smjer stresa; Stress direction. 10. Smjerovi pomaka površinskih sruktura; Superfical directions of structure movements. 11. Najaktivnije dionice rasjeda; The most active fault sections Podaci prema Prelogovi i drugi (1999) Kartu sastavili Bili i Šimunovi (2010).

Prvi regionalni rasjed koji se u razmatranom podruju javlja od Makarske do Gradca odvaja jursko-kredne naslage u zaleu od zone priobalnog fliša ija je litifikacija okonana koncem eocena. Izdvojen je ne samo na temelju litostratigrafskih markera ve se podudara i sa projekcijama žarišta potresa na površini (epicentrima). Rasjedna ploha rekonstruirana je na osnovi seizmotektonskih podataka. Nejednoliki potisci iz kontinentalnog zalea kao i mjestimine promjene ustrmljenosti nagiba paraklaze duž pojedinih dijelova trase rasjeda, odrazili su se u nejednolikom transportu stijenskih masa iz zalea prema jugozapadu tako da je na pojedinim mjestima elo navlake prilino poremeeno (posebice kod Zaostroga i Gradca) a javljaju se i popreni transfer rasjedi (nastaju kao amortizacija uslijed nejednolikog transporta masa iz zalea) koji se dobro ocrtavaju u reljefu prekidom kontinuiteta pružanja pojedinih grebena ili pojavom duboko usjeenih torenta i toila u tijelu (krovini, elu) navlake.

29


Drugi granini rasjed koji sa sjeveroistoka obrubljuje strukturu Biokova i Rilia, brazdi duž Zagvozda, Vrgorca, do Metkovia, suprotne je vergencije. Unutar i duž dva spomenuta regionalna rasjeda oblikovane su uglavnom sve strukture na kojima se razvijao reljef šireg Vrgorakog kraja. Zakljuak Gorski sustav Dinarida openito je prepoznatljiv po svojstvenom pružanju planinskih hrptova i grebena u smjeru sjeverozapad-jugoistok. To je posljedica dogaanja u geološkoj prošlosti obilježenih dugim i razmjerno stabilnim taloženjem karbonatnih naslaga velike dubine u platformskim uvjetima tijekom cijelog mezozoika, i tektonskih pokreta u više etapa koji su zapoeli krajem krede. Kako je smjer potisaka koji su sažimali velike mase nataloženog stijenja do poetka oligocena bio sjeveroistok– jugozapad, oblikovale su se strukture okomite na taj smjer potisaka, pa je pružanje hrptova bilo sukladno pružanju struktura sjeverozapad–jugoistok. Tako je, openito, pružanje planina u tom smjeru dobilo naziv „Dinarski“ smjer pružanja. Nakon uvjetne stabilizacije struktura (Pirinejska i Laramijska orogenetska etapa) poetkom oligocena dolazi do kljunih promjena koje su obilježene promjenom smjera potisaka u smjer sjever-jug. Zapoinje preoblikovanje postojeih struktura i njihovo kinematiko prilagoavanje novonastalim reološkim uvjetima, što se odrazilo u promjenama oblika i smjera pružanja dijela dinarskih planina. Oblikuju se složenije reljefne strukture koje svojim oblikom i položajem sve više odstupaju od spomenutog dinarskog smjera pružanja. U prostorno veim morfostrukturama prepoznaju se tragovi i uinci preoblikovanja prethodnih i danas aktivnih tektonskih razdoblja svaka sa svojom svojstvenom paradigmom deformacija. Iz spomenutih razloga, danas se u okviru Dinarida prepoznaju morfostrukture koje svojim oblikom, pružanjem i položajem u odnosu na susjedne, odstupaju od openitih orografskih znajki Dinarida. Posebice se istiu morfostrukture krupnijeg mjerila, kao samostalne ili kao dijelovi veih, koje pokazuju potpuno nesvojstvena obilježja u odnosu na tipski reljef Dinarida. Oromorfotektogeneza obalnih dinarskih planina istražena je na primjerima planinske skupine iarije, planinskog hrpta Uke, dijela planinskog hrpta Velebita, te planinskog hrpta Biokova i Rilia. Objašnjeno je njihovo nesvojstveno pružanje. Reljefna struktura iarije posljedica je stupnjevitog razvoja obilježenog boranjem, reversnim rasjedanjem, te aktivacijom desnih rasjeda koji potiskuju stijenske mase prema JI. Uka se pruža merdionalno i njezin današnji oblik rezultat je deformacija u polju nehomogenog stresa, duž aktivnih trasa regionalnih horizontalnih rasjeda, unutar kojih dolazi do sigmoidalnog svijanja i rotacije strukturnih blokova. Velebit je prepoznat kao rotacijska struktura. Postanak kanjona Velike i Male Paklenice povezan je s megaekstenzijskim zjapeim pukotinama koje nastaju kao posljedica strukturnog položaja paklenike antiklinale i naina njezine razgradnje kombinacijom "pure" i "simple shear" deformacija. Biokovo i Rili omeeni su sa dva regionalna rasjeda suprotne vergencije. Reljef Zagore oblikovan je duž sustava prateih rasjeda, gdje se naizmjenino javljaju transpresijske (pop-up) i transtenzijke (pull-apart) strukture. To je podruje tipskih ešaloniranih pull–apart udolina i zavala.

30


Summary Dinaric Mountains system is generally recognizable by the characteristic striking of Mountains ridges and crests in the northwest – southeast direction. This is a consequence of events in the geologic past marked the long and relatively stable deposition of carbonate sediments in the sea platform conditions throughout the Mesozoic, and tectonic movement in several stages, which began at the end of the Cretaceous. As the direction of stress that compress large masses of rock deposit to the beginning of the Oligocene was the northeast - southwest, it formed the structure perpendicular to the direction of maximum principle stress axis so the ridges run in accordance with direction of structure - the northwest - southeast. Thus, in general, the orientation of a Mountains ridges in the mentioned direction was named "Dinaric" routing. After principally stabilization of the structure (Iberian and Laramian orogenetic stage) in the age of early Oligocene, begins the key changes that have marked in change of the stress direction in the north - south. Begin the reshaping of the existing structures and their kinematic adaptation to emerging rheological conditions, reflecting changes in the shape and direction of part of the Dinaric mountains system. A complex relief structures has been formed so that shape and position of the Mountains morphostrutures are increasingly diverge from the above mentioned direction of the Dinaric routing. Thus spatial larger morphostructures shows the traces and effects of former and nowdays tectonic activity in the stages of structure reshaping, each with its own characteristic deformation paradigm. From these reasons, today, in the Dinaric Mountains morphostructures can be identified, that their shapes, routing and the position in relation to adjacent morphostructures, differ from the general characteristic of the Dinaride orography. Especially are accentuated morphostructures of larger scale, either as separate, or as a parts of larger structures, showing a completely inaproppriate characteristics compared to the typical Mountains relief outlines of Dinaris system. Oromorphotectogenesis of the coastal Dinaric mountains range has been explored, by mean of examples of iarija Mountains group, the Mountains ridge of Uka, Mountains ridge of Velebit, and the Mountains ridges of the Biokovo and Rili. It has been clarify their inappropriate striking within Dinaric Mountains range system. Relief structure of the iarija Mountains group gradually arise as a consequence of development characterized by folding, reverse faulting and activation of dextral transcurent faults, that push the rock mass toward SE. Mountains ridge of Uka spread in the north – south direction and its present form is the result of distortions in the unhomogenius stress field, along the route of dextral active fault, which occurs within sigmoidal bending and rotation of structural blocks. Velebit is recognized as a rotational structure. Canyons genesis of Velika and Mala Paklenica is associated with megaextensional open cracks that occur as a result of the structural position of Paklenica anticline and ways of its decomposition by combination of simple and pure shear strain. Biokovo and Rili are bordered by two regional faults of opposite dip. Relief of the Zagora hinterland has been formed along the principle and associated fault system, where he alternately appear transpressional (pop up) and transtenzional (pullapart) structure. This area is typical example of smal scale pull - apart valleys and basins.

31


Literatura: 1. 2. 3. 4.

5.

6.

7.

8. 9. 10. 11. 12.

13. 14.

15. 16.

17.

18. 19. 32

Anderson, H. and Jackson J., 1987: Active tectonics of the Adriatic region. Geophys. J. R. astr. Soc. 91, p. 937-983. Bili, J., (2007): Reljef gorskog hrpta Rilia i zavala u polju Jezero i Rastok, Magistarski rad, Geografski odsjek PMF, Zagreb. Blaškovi, I., 1998: The two stages of structural Formation of the Coastal belt of the External Dinarides, Geol. Croat. 51/1, 75-89. Bognar, A., 2006: The geomorphological evolution of Dina rides, Adria 2006 International Geological Congress on the Adriatic area, Field trip Guide, Ur. Menichetti, Marco; Mencucci, Daniela, Instituito di Science della Terra, University di Urbino, Urbino, Italija, 23-26. Faivre, S., 1999: Landforms and tectonics, Unpublished PhD thesis, University of Zagreb, Faculty of Science, Zagreb, Croatia & Université Blaise Pascal Clermont II, Faculté des Lettres et Sciences Humaines, France &. 364 pp. Faivre, S. & Reiffsteck, Ph., 1999a: Spatial distribution of dolines as an indicator of recent deformations on the Velebit Mountains range. – Géomorphologie: Relief, Processus, Environnement, 2: 129-142. Faivre, S. & Reiffsteck, Ph., 2002: From doline distribution to tectonic movements. Example of the Velebit Mountains range. Croatia. – Acta carsologica, 31/3: 139-154. Herak, M., 1986: A new concept of geotectonics of the Dinarides. Prirodoslovna istraživanja 53, Acta geologica, vol.16, N°1, p. 1-42. Marini, S., Matiec, D., 1990: Kinematika neotektosnkih deformacija na podruju srednjeg toka rijeke Neretve, Geol. Vjesnik, Vol 43. 53-58. Marini, S., Matiec, D., 1991: Tektonika i kinematika deformacija na primjeru Istre, Geol. Vjesnik, 44, 257-268. Mc Kenzie D., 1972: Acitve tectonics of the Mediterranean region. Goephys. J.R. Astron. Soc., 30, p. 109-185. Mihljevi, D., 1995: Relief reflection of structural reshaping during the recent tectonically active stage, in the north-western part of the outer Dinarides Mountains range. Acta Geogr. Croatica, Vol. 30, p.5-16. Ollier, C.D., 1981: Tectonics and Landforms. Longman, London, 324 p. Prelogovi, E., Blaškovi, I., Cvijanovi, D., Skoko, D. & Aljinovi, B., 1981b: Izbor metoda istraživanja seizmotektonskih odnosa na primjeru sjevernog Jadrana, Zbornik radova jubilarnog simpozijuma 20 godina LMGK, 3, 257-273, Beograd. Prelogovi, E., 1989: Neotektonski pokreti u podruju Sjevernog Velebita i dijela Like. Geol. vjesnik, 42, p. 133-147. Prelogovi, E., Kuk, V., Buljan, R., Tomljenovi, B. & Skoko, D., 1999: Recent teconic movements and earthquakes in Croatia. - Proc. Geodynamics of the Alpe-Adria area by means of Terestrial and satellite methods, 255-262, Zagreb-Graz. Prelogovi, E., Pribievi, B., Ivkovi, Ž., Dragievi, I., Buljan, R. & Tomljenovi, B., 2004: Recent structural fabric of the Dinarides and tectonically active zones important for peroleum-geological exploration in Croatia, Nafta, Vol.55, 4, 155-161. Zagreb. Šimunovi, V., 2007: Geomorfološke znaajke prostora Županije Zapadnohercegovake, Doktorska disertacija, Geografski odsjek PMF, Zagreb. Twidle, C.R., 1971: Structural Landforms. The M.I.T. Press, London, 247 p.



MORFOSTRUKTURNA ANALIZA TIPOVA DOLINSKE MREŽE U KANJONU RAKITNICE MORPHO-STRUCTURAL ANALYSIS OF THE VALLEY NETWORK IN THE RAKITNICA CANYON Dr. sc. Alen Lepirica, docent, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli

Abstrakt U radu su odreeni tipovi dolinske mreže kanjona Rakitnice i njihov prostorni razmještaj. Na bazi rezultata dobivenih morfostrukturnom analizom utvren je visok stepen korelacije tipova dolinske mreže sa geološkom strukturom i litološkim sastavom terena. Kljune rijei: Morfostrukturna analiza tipova dolinske mreže, Kanjon Rakitnice, neotektonski pokreti, trijaski krenjaci i dolomiti, jurski fliš.

Abstract In this original scentific paper the spatial distribution and types of valley network in the Rakitnica Canyon have been researched. On the basis of results morpho-structural analysis were determined high correlation types of valley network with geological structure and litological composition. Key words: Rakitnica Canyon, neotectonic movements, triassic limestones and dolomites, jurassic flysh, types and subtypes of the valley network

A. Lepirica

Uvod Dolinska mreža predstavlja ukupnost svih aktivnih, povremeno aktivnih i neaktivnih vodenih tokova na topografskoj površini Zemlje. Tip dolinske mreže kao i prostorni raspored unutar nje same direktno ovisi o litološkom sastavu, strukturnim osobinama reljefa, klimi, vegetacijskom pokrivau i nagibu padina i dolinskih strana. U ovome sluaju analizirana je dolinska mreža kanjonske doline Rakitnice koja zahvata topografsku površinu od 54 km² odnosno 26,3% od ukupne površine porijeja (sliva) ovoga planinskog vodotoka. (Vidjeti sliku br. 1.) “Kanjon Rakitnice dug 23,5 km duboko je usjeen mjestimino i preko 900 m izmeu borano-navlanih visokogorskih masiva Bjelašnice (2067 m n/v) i Visoice (1974 m n/v)”(A. Lepirica, 2005.). “To su planinski masivi tercijarnog i predtercijarnog boranja, reversnog rasjedanja s ljuskastim razvojem strukture i navlaenjem. Dio su alpske orogene zone“.(A.Bognar, 1987.) Kanjon predstavlja poligenetski oblikovanu dolinu tokom neotektonskog perioda u jugoistonom dijelu makrogeomorfološke regije “Visoki Središnji Dinaridi”. Udaljen je oko 30 km zrane linije jugozapadno od grada Sarajeva. Rakitnica je desna pritoka Neretve. Predstavlja alogeni tok. U kanjonskoklisurastu dolinu dotie iz zone vodonepropusnijih jursko-krednih klastita koji sudjeluju u litološkom sastavu njezinog izvorišnog dijela porijeja. Bitno je spomenuti da je u gornjem – izvorišnom dijelu porijeja, koje nije tretirano ovim radom, razvijena “normalna” gusta površinska rijena mreža dendritinog tipa s više svojih modifikacija. Hidrološki je predstavljena manjim bujiarskim vodotocima – potocima i rjeicama dužina nekoliko kilometara (Crna rijeka, Bukata potok, Laevac itd.). Na tom planinskom podruju na visinama iznad 1100 m n/v oblik porijeja ima lepezast ocrt. Ulaskom u istraživano podruje kanjonsko-klisuraste doline smjer toka Rakitnice i orijentacija doline se mijenjaju pod oštrim kutem od 55° (nizvodno od uša Tušlike rijeke) iz smjera I – Z u smjer SI – JZ. Navedenu promjenu pravca pružanja doline uvjetovao je rasjed Umoljani – Tušila, orijentacije SSZ – JJI, na ulasku u kanjon koji izražava granicu strukturno facijalne jedinice Bjelašnica-Visoica sa jedinicom Ljuta. Spomenuti rasjed predstavlja litološku granicu izmeu klastinih naslaga zone Durmitorskog fliša sa vapnencima i dolomitima srednjeg i gornjeg trijasa koji grade dno i dolinske strane kanjona Rakitnice. Pored dominantno zastupljenih mezozojskih karbonata mikrolokalitete sela Duboani i Prebilje u donjem dijelu doline uz duboansko-grušaki rasjed litološki grade jezerske naslage miocenske starosti. Predstavljene su bigrovitim, pjeskovitim vapnencima, laporima i pješarima koji leže preko zrnastih konglomerata i brea razliitih debljina.

34

Morfostrukturna analiza tipova dolinske mreže u kanjonu Rakitnice

Slika br 1. Topografska karta kanjona Rakitnice (Izvor: Geodetski zavod, Sarajevo, 1988.)

“Karbonatne naslage u našim Vanjskim Dinaridima, prije svega vapnenci, naješe su jako ispucani i okršeni, pa gotovo sva oborinska voda ponire. Zbog toga je u tim podrujima drenažna mreža veoma reducirana i svedena na rijetke vee tokove.” (M. Oluji, 1983.) To je sluaj i u analiziranoj kanjonsko-klisurastoj dolini gdje jedine alogene stalne tekuice predstavljaju Rakitnica i Rijeka. Sve doline u istraživanom podruju, osim Rakitnice, Rijeke i Meee, krae su od 2,5 km dužine i po Strahleru su doline prvog, drugog i treeg reda s najveim uešem povremeno aktivnih i neaktivnih tokova; de facto predstavljaju suhe okršene vododerine i jaruge. U cilju morfostrukturne analize za njih e se uvjetno koristiti naziv – pojam “dolina”. Morfostrukturna analiza tipova dolinske mreže u kanjonu Rakitnice Nakon iscrtavanja dolinskih udubljenja sa karte mjerila 1:25 000 na topografsku kartu mjerila 1:50 000, na temelju oblika i prostornog rasporeda dolina provedena je morfostrukturna analiza tipova dolinske mreže kanjona Rakitnice. Dominantni su rešetkasti, kutni i paralelni tip s brojnim varijantama i prijelaznim tipovima dok tipovi slobodno razvijene dendritine dolinske mreža obilježavaju uglavnom više dolinske strane u gornjem dijelu kanjona.(Vidjeti sliku br. 2.) Uzrok tome je što u najveem dijelu istraživanog podruja u litološkom sastavu sudjeluju mikrotektonski izlomljene vodopropusne karbonatne stijene: vapnenci, vapnenci i dolomiti u izmjeni, dolomiti s ulošcima vapnenaca i, manjim dijelom, vodonepropusne klastine naslage jurskog fliša.

35

A. Lepirica

Slika br 2. Tipovi Dolinske mreže kanjona Rakitnice (A. Lepirica, 2011.)

Rešetkasti tip dolinske mreže Rešetkasti tip dolinske mreže se sastoji od paralelnih ili subparalelnih glavnih tokova gdje se pritoke kao manji tokovi ulijevaju u glavni tok pod pravim kutem. Najveim dijelom svog kanjonsko-klisurastog toka Rakitnica je subparalelan glavni tok u kojega se boni manji tokovi – pritoke ulijevaju pod pravim kutem. Navedeni tip rešetkaste dolinske mreže uvjetovan je strukturom i prostorno je najzastupljeniji u najnižim i nižim hipsometrijskim položajima dolinskih strana Rakitnice. (Vidjeti sliku br. 2.) U analiziranoj dolini vei broj manjih – kratkih derazijskih dolina su pravokutno – perpendikularno usmjerene glavnoj dolini Rakitnice. Ova pojava je evidentna duž cijele kanjonsko-klisuraste doline. Rasjedna tektonika s transverzalnim rasjedima SI – JZ, S – J i pukotinama koji presjecaju dolinu pod oštrim i pravim kutevima imala je odluujui utjecaj na razvoj takvog tipa dolinske mreže. Pravac otjecanja toka Rakitnice približno je paralelan s orijentacijom neotektonski aktivnih blokova (zona utvrenih analizom prvog trenda vertikalne rašlanjenosti reljefa) posebice u njezinom centralnom kanjonskom sektoru što je takoer utjecalo na razvoj rešetkastog tipa dolinske mreže.

36


Kutni tip dolinske mreže Ovaj tip dolinske mreže je obino razvijen na podrujima rasjednih križišta gdje se rasjedi sijeku približno pod pravim kutem. Odlike kutnog tipa dolinske mreže glavna dolina ima u rasjednoj zoni kod uša Brvošaka na treem kilometru kanjonskog toka Rakitnice. Iste odlike dolinske mreže pokazuju se i na završetku kotlinskog proširenja Kašia Luke u rasjednoj zoni na lokaciji petog tjesnaca i kilometar nizvodno gdje manjim dijelom tok prati glavni rasjed S – J. Prije ulaska u peti tjesnac, u spomenutoj rasjednoj zoni, koritu Rakitnice se pod oštrim kutem prikljuuje Bogaz do, glavna jaruga sustava okršenih dolina, iz smjera Z – SZ. Ova sporedna suha dolina je odreena i usmjerena lokalnim dijagonalnim rasjedom koji se pred tjesnacem sijee s rasjedom glavne doline. (Vidjeti sliku br. 2.) Kutno-dendritini tip dolinske mreže Kutno-dendrini prelazni tip dolinske mreže je zastupljen na vršnim padinama centralnog sektora kanjonsko-klisuraste doline. (Vidjeti sliku br. 2.) Istonu granicu ini rasjedna zona iznad treeg tjesnaca i popreni rasjedi južnih padina Lovnice s desne i Voloderae s lijeve strane doline. Na zapadu je granica neotektonska rasjedna zona na lokalitetu petog tjesnaca. Sporedne derazijske – povremeno aktivne i suhe okršene doline pokazuju odlike raznolike orijentacije oštrih kuteva s grubo dendritinim oblikom tipa dolinske mreže – uglavnom jaruga prve, druge i tree kategorije tokova po Strahleru. Centripetalno-kutni tip dolinske mreže Ovaj kombinovani tip dolinske mreže obilježje je graninog podruja sa šestim kanjonskoim tjesnacem Oštro gdje se tekuica Rijeka, svojom kanjonskom dolinom (dugom 1,5 km), ukljuuje u dolinsku mrežu Rakitnice. Porijeje Rijeke uzvodno ima centripetalnu dolinsku mrežu jer je reljefno predstavljeno unutargorskim udubljenjem u izvorišnom dijelu njenog porijeja. Paralelni tip dolinske mreže Paralelno-kutni tip Paralelno-kutni oblik dolinske mreže obilježava podruje izrazito oštrog laktastog skretanja doline Rakitnice u donjem dijelu toka 3 km uzvodno od njenog uša u Neretvu (Vidjeti sliku br. 2.). Tu dolina mijenja orijentaciju za 180° iz smjera SZ - JI u smjer JI – SZ. Tako u cijelosti obilazi stožasto uzvišenje Oštro iji se strmci, mjestimice s relativnim visinama i preko 500 m, završavaju u koritu rijeke u šestom i sedmom tjesnacu. Izrazita vertikalna rašlanjenost reljefa uvjetovana je intenzivnim neotektonskim pokretima s malom gustoom rijene mreže. To upuuje na mlado reljefno oblikovanje terena donjeg sektora kanjonske doline. Tu se nalazi rasjed I – Z, koji od uša Rakitnice skoro pravolinijski brazdi preko hrpta Oštrog i kanjona Rijeke. Dva kilometra južno se nalazi usporedni rasjed tako da se može definirati strukturna granica laktastog skretanja doline koja tu ima obilježja tektonskog rova spuštenog izmeu krila navedenih rasjeda. Dolina, dakle, tu ima ima ocrt paralelno-kutnog podtipa dolinske mreže.

37

A. Lepirica

Tip Doline na strmcima Brojni rasjedni strmci kanjona Rakitnice oblikovani su na padinama s obje strane doline. Za te strmce se vežu vodopadi Perua, Studenog potoka i Brvošaka te niz jaruga i vododerina posebice u gornjem i centralnom sektoru doline. Navedene “sporedne” visee doline meusobno su paralelne i perpendikularno se vežu za dolinu Rakitnice. Predisponirane su reversnim rasjedima duž kojih su se, tokom neotektonske faze, izdignule dolinske strane i formirala cijela barijera srmaca i litica. Povremeni tokovi ovih plitko usjeenih viseih dolina, zaostalih visoko iznad glavnog rijenog korita, erozijski nisu uspjeli pratiti neotektonsko izdizanje i pratiti dubinska usjecanja Rakitnice. Dendritini tip dolinske mreže Dendritino-paralelni tip Dendritino-paralelni prelazni tip dolinske mreže se pojavljuje posebice u centralnom sektoru doline i to u kotlinskom udubljenju Krupca i derazijsko-dolinskom sustavu Višnjice. (Vidjeti sliku br. 2.). Na navedenim podrujima su križišta rasjeda gdje je stijenska masa najrazmrvljenija i podložna denudacijsko-erozijskoj destrukciji što je utjecalo na dendritini ocrt mreže i morfologiju terena. Dendritino-kaotini podtip Ovaj kombinovani tip dolinske mreže uglavnom je zastupljen u istonom dijelu bazena porijeja, podruju heterogenog litološkog sastava. Ukljuuje sustav derazijske doline Meee na zapadnim strmim padinama visokogorskog hrpta Kaoca u masivu Visoice. Litološki sastav podruja obilježavaju fliške jursko-kredne naslage na trijaskim vapnencima i dolomitima u podini. Naslage su razliite propusnosti, poroziteta i ispucalosti. Istona odnosno desna strana porijeja Meee je mikrodendritina s razliitim orijentacijama desnih pritoka pa se može karakterizirati dendritinokaotinom. “Grubo”dendritini tip Južni – izvorišni prostor Meeeiznad gornje kanjonske doline je “grubo” mikrodendritian zato što zauzima malu topografsku površinu. Na zapadu mu litološku granicu ine mezozojski vapnenci i dolomiti uzvišenja Toholja i njegovih sjevernih padina.

38


Zakljuak Provedenom morfostrukturnom analizom tipova dolinske mreže na podruju kanjona Rakitnice utvreno je da tipovi dolinske mreže uvjetovani strukturom prostorno imaju najvee rasprostranjenje. Rešetkasti, kutni i paralelni tip s brojnim podtipovima prostorno dominiraju u centralnom i donjem sektoru kanjona. Prema tome prevladavaju tipovi dolinske mreže predisponirani rasjednom neotektonikom na okršenim vapnencima i dolomitima. esta pojava tipa dolina na strmcima koju reljefno predstavljaju visee-derazijske doline pritoka na stranama kanjona odraz su naglašenih neotektonskih izdizanja blokova Bjelašnice i Visoice izmeu kojih se vodotok Rakitnice intenzivno fluvijalno dubinski usjeca. Slobodno razvijena dolinska mreža obilježena dentritinim podtipovima prostorno je manje zastupljena. Geomorfološki obilježava viša podruja gornjeg sektora kanjonske doline koja je oblikovana na erodibilnijim jurskim fliševima. Literatura 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

13.

14. 15. 16. 17. 18. 19.

Bognar, A., (1987.), Tipovi reljefa Hrvatske, Zbornik II znanstvenog skupa geomorfologa SFRJ, Geografski odjel PMF-a, Zagreb; Bognar, A., (1987)., Reljef i geomorfološke osobine Jugoslavije, Veliki geografski atlas Jugoslavije, SNL, Zagreb; Bušatlija, I., (1973.), Kanjon Rakitnice, 25. godina PD Bjelašnica., Sarajevo; Cviji, J., (1924-26.), Geomofrologija I i II, Beograd; ii, S., Mojievi, M., Papeš, J., (1984.), Geologija Bosne i Hercegovine, Knjiga II, Geoinženjering, Sarajevo; Donassy, V., Olui, M., Tomašegovi, Z., (1983.), Daljinska istraživanja u geoznanostima, JAZU, Zagreb; Duki, D., (1984.), Hidrologija kopna, Nauna knjiga, Beograd; Ed. B. L. Rhoads, C.E. Thom. Wiley, (1996.), The scientific nature of geomorphology – Electronic book; Fairbridge, R. W., (1968.), The Encyclopedia of Geomorphology, Reinhold Book Co., New York; Florensov, I. A., (1978.), Oerki strukturnoj geomorfologiji, Moskva, Nauka; Katzer, F., (1909.), Karst und karsthydrographie, Instituts f r Balkanforschung in Sarajevo, Sarajevo; Lepirica, A., (2004.),Geomorfološke znaajke kanjona Rakitnice i njegovo geoekološko vrednovanje, magistarski rad, 1-145, Geografski odjel PMF-a Sveuilišta u Zagrebu, Zagreb. Lepirica, A., (2005.),Basic morphological and morphostructural characteristics of the Rakitnica Canyon, Acta Carsologica 34/2-3,449-458, SAZU, Ljubljana; Markovi, M., (1983.), Osnovi primenjene geomorfologije, Graevinska knjiga, Beograd; Milanovi, P., (1979.), Hidrogeologija karsta i metode istraživanja, Institut za korištenje i zaštitu voda na kršu, Trebinje; Paviši, N., (1976.), Osnovi kartografije, Cetinje; Petrovi, D., (1967.), Geomorfologija, Graevinska knjiga, Beograd; Rianovi, J., (1993.), Hidrogeografija, II. (izmijenjeno i dopunjeno ) izdanje. 215 str., Školska knjiga, Zagreb; Skupina autora, (1983.), Enciklopedija Jugoslavije, II tom, JLZ, Zagreb; 39

A. Lepirica

40



MORFOSTRUKTURNA ANALIZA PRVOG TRENDA ENERGIJE RELJEFA PODRUJA PORIJEJA SOLINE MORPHOSTRUCTURAL FIRST TREND ANALYSIS OF THE RELATIVE RELIEF OF RIVER SOLINA CATCHMENT Mr.sc. Edin Hadžimustafi, viši asistent, Mc.sc. Semir Ahmetbegovi, viši asistent, Dr.sc. Dževad Mešanovi, viši asistent Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli

Abstrakt U ovom radu provedena je morfostrukturna analiza prvog trenda energije reljefa u porijeju Soline u Unutrašnjim Dinaridima Bosne i Hercegovine. Izvršenom analizom prostorno su odreena podruja neotektonski aktivnih zona izdizanja, tonjenja i relativne tektonske stabilnosti terena. Ustanovljen je visok stepen korelacije neotektonskih pokreta, geološke i orografske strukture. Kljune rijei: metoda prvi trend energije reljefa, morfostrukturna analiza, neotektonski pokreti, Unutrašnji Dinaridi, porijeje Soline Abstract In this paper was performed morphostructural analysis of the first trend of the relative relief in the river basin Solina. River basin Solina is situated in the Inner Dinarides of Bosnia and Herzegovina. This analysis spatially defined areas of neotectonic uplift, sinking and relative tectonic stability of the terrain. A high correlation between neotectonic movements, geological and orographic structures is determined. Key words: method of the first trend analysis of the relative relief, morphostructural analysis, neotectonic movements, Inner Dinarides, river basin Solina

E. Hadžimustafi, S. Ahmetbegovi, Dž. Mešanovi

Uvod U jednu od najvažnijih geostatistikih metoda kvantitativne geomorfološke analize spada i analiza prvog trenda energije reljefa. U direktnoj je korelaciji sa analizom energije reljefa, preciznije reeno, predstavlja njenu nadopunu u kontekstu umanjenja lokalnih uticaja egzogenih sila i litološkog sastava na genezu i razvoj reljefnih oblika u prostoru. Analiza prvog trenda energije reljefa se primjenjuje nakon sprovedene analize energije reljefa. Preciznost mjerenja, dobro poznavanje kartometrijskih metoda, samo poznavanje reljefa istraživanog podruja, prije svega, omoguava nam da nakon primjene analize I trenda energije reljefa sa velikom pouzdanošu ustanovimo podruja sa izraženom neotektonskom aktivnošu. Na prostoru porijeja Soline postupak izravnavanja je vršen na karti razmjere 1:25000 sa 9 mjerenja unutar jedininih polja površina 1 km2. Negativne vrijednosti predstavljaju podruja neotektonskog tonjenja. Podruja sa pozitivnim vrijednostima prvog trenda energije reljefa generalno izražavaju zone neotektonskog izdizanja. Analiza prvog trenda energije reljefa je uraena kombinacijom standardnih i sofisticiranih metoda. Standarndim kartografskim metodama oitane su srednje vrijednosti, izraunavanja su vršena uz pomo softvera Excel a kartografsko modeliranje i prikazivanje podataka je uraeno u specijaliziranim softverima za primijenjene geoznanosti. Interpolacija i konstrukcija izolinija odnosno izrada karte prvog trenda energije reljefa je uraena u softverima Didger i Surfer 8. Dobiveni podaci su prikazani pomou 3-D kartografskog modela. Na taj nain umanjena je eventualna apstraktnost prikaza i poveana lahkoa interpretacije podataka. Rezultati analize su potvreni na terenu ime je ne samo analitiki ve i empirijski potvrena vjerodostojnost navedene metode. Dobiveno je 190 rezultata mjerenja unutar porijeja pri emu je utvreno da se dobivene vrijednosti kreu u rasponu od (-71) do 98. Vrijednosti sedam izolinija su izražene veliinom ekvidistance od 24 m. “Izolinije prvog trenda energije reljefa svojom orijentacijom pokazuju položaj neotektonskih struktura, a svojim vrijednostima znak i intenzitet pokreta.” (M. Markovi, 1983.) Vrijednosti izolinija ne predstavljaju iznos vertikalnih neotektonskih pokreta. One prezentuju samo promjene odreenih parametara, trenda energije reljefa. Pomenuto važi i za druge metode kvantitativne geomorfološke analize (vertikalna rašlanjenost, energija reljefa, nagibi padina). „Njihove vrijednosti su proporcionalne, ali ne i jednake iznosu kretanja.“ (M. Markovi, 1983.) Zbog toga se prilikom primjene ovog postupka, uvijek, uz izraunatu brojanu vrijednost intenziteta pojave, navodi pojam relativno izdizanje ili relativno spuštanje – tonjenje neotektonski aktivnih zona. Analiza prvog trenda energije reljefa porijeja Soline Na karti prvog trenda energije reljefa istraživanog bazena porijeja Soline, na temelju prostornog rasporeda i pojave gustoe izolinija i njihovih brojanih vrijednosti, uoavaju se jedna zona naglašenog neotektonskog relativnog izdizanja, zona relativnog spuštanja terena i zona umjerenog neotektonskog izdizanja. Rasjedna zona južnog majevikog (konjikovikog) rasjeda je zona relativnog neotektonskog izdizanja u kojoj su zastupljene sve tri kategorije. Rasjedna zona razdvaja morfostrukture horst – antiklinorija Majevice od Dokanjskog bazena. U geomorfološkom smislu, greben Majevice, neotektonski je izdignut radijalnim pokretima. U potpunosti ini gornji sektor porijeja. Mlaim radijalnim pokretima došlo je do dodatnog rasjedanja horst antiklinorija Majevice. Zona relativnog izdizanja gorskog hrbata Majevice vezuje se za rasjednu zonu obilježenu s etiri lokalna križišta rasjeda. Rasjedi su meusobno paralelni, pretežno orijentisani SI-JZ koji popreno presjecaju konjikoviki rasjed. Ta 42

Morfostrukturna analiza prvog trenda energije reljefa podruja porijeja Soline

naknadna razlamanja diferencirala su hrbat Majevice na etiri bloka, u sjevernom dijelu porijeja Soline. Njihova diferencijacija i razliit iznos vertikalnog pomjeranja, predisponirali su i promjenu intenziteta energije reljefa kao i prvog trenda energije reljefa na malom prostoru. Zone neotektonskog izdizanja su razvrstane u 4 kategorije sa vrijednostima koje se kreu od 1 do 98. (vidjeti tabelu br. 1.) Tabela 1.: Analiza prvog trenda energije reljefa (relativno izdizanje) u porijeju Soline Kategorija

Broj mjerenja

X

Procentualno ueše u visini Kategorija

Površina u km2

Najuestalija visina

% unutar kategorije

Ukupno

1 -24

12

37

38,5

19,47

9,25

2

8,1

25 - 48

36

22

22,9

11,57

5,5

26

13,63

49 - 72

61

22

22,9

11,57

5,5

62

13,63

73 - 97

83

15

15,6

7,89

3,75

74

20

96

100

50,5

24

6

Izvor: Topografska karta 1:25 000, Vojnogeografski institut, Beograd, 1976. godine

Najveu vrijednosti relativnog izdizanja terena u porijeju Soline (73 – 97 m/km²) pokazuje rasjedno – blokovska struktura omeena sa dva paralelna rasjeda. Nastala je izdizanjem bloka izmeu dvije rasjedne zone koje ju ograniavaju sa zapada i istoka. Reljefno je predstavljena padinama i gorskim kosama najvišeg dijela porijeja, Greda (803 m n/v) – Lipik, protežui se dalje prema istoku preko padina i gorskih kosa Ljute strane, Cerja i Kapljevca (745 m n/v). Ujedno predstavljaju i sjeveroistono orografsko razvoe porijeja. Prema zapadu se pruža preko jugozapadnih padina elia kose sve do Badnjeva. Ostrvski se istiu još na širem lokalitetu vrhova Vis – Slika 1.: Porijeje Soline-geografski prikaz Kicelj (673 m n/v) kao i na navlanoj strukturi kraljušti Kik (694 m n/v). Zauzimaju neznatnu površinu od 3,75 km2, procentualno uestvujui sa 7,89% u površini porijeja i 15,6% u kategoriji. Zona relativno izraženih neotektonskih pokreta izdizanja terena (49 – 72 m/km²) nastavlja se na prethodnu. Zahvata padine gornjih tokova viseih potonih derazijskih dolina Rijeke, Abramskog potoka, Dulerke i Andria potoka, Cerje, niže padine Ljute strane, elia 43


kosu, Golu kosu, Prljine, Stec, Gologlavo, južne padine kraljušti Kik i Tocilovo. (vidjeti sliku 1.) Prostori ove kategorije imaju površinu 5,5 km2, 22,9% unutar kategorije i 11,57% u ukupnoj površini porijeja. Naredna kategorija, izolinija prvog trenda energije reljefa (25 – 48 m/km²), sa juga se nadovezuje na prethodnu. U reljefnom pogledu sa njom ini cjelinu s tim da se nalazi na nižem hipsometrijskom položaju. U dolini Soline se nalazi na lijevoj dolinskoj strani u širem rejonu kote 477 m n/v. Zahvata ak i istu površinu 5,5 km2, 22,9% unutar kategorije odnosno 11,57% ukupne površine porijeja. Kontaktnu zonu izmeu prostora sa izraženim relativnim izdizanjem kao i spuštanjem terena, u zapadnom dijelu porijeja, predstavlja naredna kategorija (1 – 24 m/km²), koja oznaava tektonski stabilne terene. Zahvata najvei prostor sa površinom od 9,25 km2 procentualnim iznosom u kategoriji od 38,5% ili 19,47% površine porijeja. To je ujedno i kontaktna zona izmeu dvije krupne morfostrukture: horst – antiklinorij Majevice na sjeveru i dokanjski bazen na jugu. (vidjeti sliku 2.) Proteže se od Raetina na zapadu do Bukvika na istoku. Zona stabilnijih terena u neotektonskom smislu pojavljuje se na potezu Prosina – Jagodnjak – Martinovii – Tirovci. Razdvaja zone najnižeg relativnog tonjenja prostora na dvije nejednake cjeline. Preko Brijestova se nastavlja prema jugu, vršnom lijevom dolinskom stranom Soline. Možemo istai da podruja sa izraženim relativnim neotektonskim izdizanjem zauzimaju ukupnu površinu od 24 km2 što procentualno iznosi 50,5%. Najveim dijelom se nalaze u gornjem sektoru porijeja – gorskom hrbatu Majevice, što je u korelaciji sa savremenim reljefom. U porijeju Soline, relativno spuštanje terena, odnosno tonjenje neotektonski aktivnih zona, je najizrazitije u zapadnom dijelu dokanjske sinklinale što je takoe obilježje konformnog reljefa u odnosu na neotektonsku strukturu terena. U reljefnom smislu predstavlja centralni sektor porijeja Soline – predgorsko pobre Majevice. Razdvaja greben Majevice od doline Soline. U dolini Soline relativno neotektonsko tonjenje nešto manjeg intenziteta je zabilježeno duž desne dolinske strane do neposrednog uša Soline u Jalu gdje se intenzivira proces neotektonskog tonjenja.

Slika 2.: 3D model I trenda energije reljefa porijeja Soline

44

Morfostrukturna analiza prvog trenda energije reljefa podruja porijeja Soline

Akumulacija erodovanog detritusa i prostor sa izraženim neotektonskim tonjenjenjem rasporeen je u 4 kategorije od 0 do (-71). (vidjeti tabelu 2.) Najvei intenzitet “prividnog” tonjenja – relativnog spuštanja terena u odnosu na susjedne terene nalazi se u zapadnom dijelu dokanjske sinklinale. Prezentovan je kategorijom (-71) - (47) m/km² koja je omeena sa: Brusnice (546 m n/v) – vrha 483 m n/v – zapadni dio Ogarina - kota 507 m n/v. Nalazi se i u dolini Soline, na potezu od Drljevia dolova desne dolinske strane do vrha 386 m n/v lijeve dolinske strane, pa do neposrednog uša Soline u Jalu. Ova kategorija zauzima najmanju površinu, 2 km2 uestvujui sa 8,51% u površini kategorije i 4,21% u ukupnoj površini porijeja. Tabela 2.: Analiza prvog trenda energije reljefa (relativno tonjenje) u porijeju Soline Kategorija

X

Broj mjerenja

Procentualno ueše u visini Kategorija

Površina u Najuestalija km2 visina

% unutar kategorije

Ukupno

(-71) - (-47)

-53

8

8,51

4,21

2

-51

25

(-46) - (-23)

-35

31

32,98

16,31

7,75

-45

16,12

(-22) - 0

-11

55

58,51

28,94

13,75

-21

10,9

94

100

49,46

23,5

6

Izvor: Topografska karta 1:25 000, Vojnogeografski institut, Beograd, 1976. godine

Nešto manji intenzitet relativnog neotektonskog tonjenja prostora uokviren je izolinijama (-46) - (-23) m/km². Nastavljaju se na prethodnu kategoriju zahvatajui nešto šire prostore zapadnog dijela dokanjskog bazena unutar izolinije: Carska bašta (508 m n/v), Blaževia brdo (482 m n/v), kota 361 m n/v, Rijeka, Selišta, zapadne padine Šarampova (462 m n/v), Stevanovii, Gaj, kota 508 m n/v. U strukturnom pogledu nalaze se na dnu i krilima sinklinale dokanj. Nešto sjevernije od prethodne kategorije uoava se i u dolini Soline. Nalazi se na istonim i jugoistonim padinama Parloga, aluvijalnoj ravni i rijenim terasama Soline i na lijevoj dolinskoj strani lokalitetu Plane. Javlja se i u porijeju visee derazijske doline potoka Dolovi, neposredno nakon laktastog skretanja toka, u njegovom središnjem dijelu. U ovoj kategoriji se nalazi nešto vea površina porijeja 7,75 km2 ili 16,31% ukupne površine porijeja, od ega na površinu u kategoriji otpada 32,98%. Najveu površinu u porijeju Soline, zahvata kategorija (-22) – 0 m/km2. Prostire se na 13,75 km2 što na površini kategorije iznosi 58,51% ili 28,94% ukupne površine porijeja. U sjevrnom dijelu mjesto je dodira dokanjske sinklinale sa horst – antiklinorijumom Majevice. Proteže se poluluno od padina Raetina – Brda (509 m n/v) – Šarampova (462 m n/v) – sutoka Kosake rijeke i Soline, preko Glavika (482 m n/v), zahvatajui cijelu desnu stranu doline Soline do Drljevia dolova. Neotektonsko tonjenje smanjenog intenziteta bilježimo i u porijeju visee potone derazijske doline Kosake rijeke, južno od laktastog povijanja toka u pravcu zapada. U porijeju Soline, podruja sa izraženim relativnim spuštanjem terena zauzimaju ukupnu površinu od 23,5 km2 što procentualno iznosi 49,46%. Najveim dijelom se nalaze u donjem sektoru porijeja – dolini Soline. Zakljuak Na temelju rezultata provedene analize prvog trenda energije reljefa bazena porijeja Soline ustanovljeno je sljedee: -

gornji sektor na sjeveru analiziranog podruja predstavljen je horst – antiklinorijumom borano-rasjednog gorskog masiva Majevice. To je neotektonski izdignuto podruje sa izraženom tektonskom razlomljenosti terena obilježeno pojavama nekoliko rasjednih zona. Najvee vrijednosti 45


-

-

-

neotektonskog izdizanja pokazuje istoni dio najvišeg hrbata Majevice (Lipik – Cerje – Greda); južnomajeviko pobre prostorno zahvata najvei dio istraživanog podruja. Uglavnom sa ovoga aspekta obilježeno je relativnom neotektonskom stabilnošu; gornja dolina Soline, donja dolina Dulerke, Kosake rijeke i Rijeke su podruja najizrazitijeg relativnog noetektonskog tonjenja. To su u strukturnom smislu zapadni dijelovi neotektonski spuštene Dokanjske sinklinale; u donjem sektoru istraživanog podruja na relativno uskom prostoru smjenjuju se podruja neotektonskog izdizanja terena kao i zone neotektonskog tonjenja. Desnu stranu donje doline Soline obilježava neotektonsko tonjenje, donju dolinu relativna stabilnost a lijevu dolinsku stranu neotektonsko izdizanje. Literatura i izvori

1.

2. 3. 4. 5. 6.

7. 8.

A.S. Goudie, 2006. Encyclopedia of Geomorphology, Volume 1, Routledge Taylor and Francis group London and New York International Association of Geomorphologists; C. A. Cotton, 1952 Geomorphology An Introduction to the Study of Landforms, New York John Wiley & Sons, Inc.; Douglas I., Hugget R., Robinson M., 1996.: Companion encyclopedia of geography the enviroment and humankind, Routledge London and New York; G.Mathias Kondolf, Herve Piegay, 2003 Tools in Fluvial Geomorphology, John Wiley & Sons, Ltd.; Gupta A., 2007.: Large rivers geomorphology and managment, John Wiley & Sons, Ltd.; Hadžimustafi E. i ostali, Morfostrukturne odlike sliva rijeke Soline, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta, Svezak Geografija, Univerzitet u Tuzli, Prirodno-matematiki fakultet, godina IV-V, broj 4-5, Tuzla, 2008., str.211-219. Markovi M., Geomorfologija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2003. Markovi M., Osnovi primenjene geomorfologije, Geoinstitut, Beograd, 1983.;

9. Petrovi D., Geomorfologija, Graevinska knjiga, Beograd, 1982.; 10. Sokli I., Postanak i struktura tuzlanskog bazena, Geološki glasnik, Sarajevo, 1964.; 11. Dimitrijevi, M. i ostali, Osnovna geološka karta 1:100.000, Tuma za list Tuzla, SFRJ, Beograd, 1991. god.; 12. ii S., Mojievi M., Jovanovi ., Toki S., Dimitrov P., Osnovna Geološka Karta 1:100.000, list Tuzla, SFRJ, RO Geoinženjering – OOUR Geoinstitut, Sarajevo, 1988.; 13. Topografska Karta 1:25 000, Vojnogeografski institut, Beograd, 1976.g., list Tuzla 426-3-4;

46



OROGRAFSKA STRUKTURA PORIJEJA SOLINE OROGRAPHIC STRUCTURE OF RIVER - BASIN SOLINA

Mr. sc. Edin Hadžimustafi, viši asistent, Mr. sc. Sabahudin Smaji, viši asistent, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli

Abstrakt U ovom radu izvršena je identifikacija i analiza orografske (reljefne) strukture na podruju porijeja Soline. Najvei dio istraživanog podruja reljefno izražava orografska cjelina južnomajevikog pobra. Centralne i južne dijelove podruja predstavljaju dolinske morfoskulpture Soline i njezinih pritoka Dulerke, Kosake rijeke, Abramskog potoka i Rijeke. Periferni sjeverni dio orografski izražava najviši hrbat borano - rasjedne gorske morfostrukture grebena Majevice. Kljune rijei: analiza, orografska struktura, južnomajeviko pobre, greben Majevice

Abstract In this paper the analysis and identification of orographic (relief) structure in the basin Solina is performed. The largest part of the study area expresses relief orographic units of South Majevica Highlands. Central and southern parts of the valley are represented by morpho-sculpture of River Solina and its tributaries Dulerka, Kosaka River, Abramska Creek and the River. Peripheral northern part of analysed area in terms of orography expresses the highest ridge of folded-fault mountain ridge of morpho structure Majevica. Key words: analysis, orographic structure, South Majevica Highlands, Majevica ridge

E. Hadžimustafi, S. Smaji

Uvod Reljefni elementi ili orografska struktura (oros - gr. planina, gora) predstavljaju osnovu geomorfološke analize terena. Orografsku strukturu ine uzvišenja, udubljenja i zaravni razliitih prostornih (makro, mezo i mikro reljefni oblici) i morfoloških obilježja (nagibi, hipsometrijske karakteristike itd.). U ovom radu, na primjeru porijeja Soline, izvršena je identifikacija reljefne odnosno orografske strukture podruja i morfološka analiza. Kartografsko modeliranje i prikazivanje podataka realizirano je u specijaliziranim softverima za primjenjene geoznanosti. Konstrukcija i interpolacija izolinija izvršena je u softverima Didger 3 i Surfer 8. Dobiveni podaci su prezentovani putem 3-D kartografskog modela orografske strukture Soline što umnogome olakšava analizu i interpretaciju rezultata. 1. Geografski i geomorfološki položaj porijeja Soline U geografskom koordinatnom sistemu porijeje Soline zauzima sljedei položaj1: krajnja sjeverna koordinata - Velike Njive, 759 m n/v (M = 44°38´01 N, O = 18°40´31'' E), krajnja istona koordinata - Kapljevac, 745 m n/v (M = 44°36´09 N, O = 18°45´01'' E), krajnja južna koordinata Uše Soline u Jalu, 238 m n/v (M = 44°31´52 N, O = 18°41´43'' E) i na krajnjem zapadu taka na lokalitetu Brusnice, 546 m n/v (M = 44°37´01 N, O = 18°39´08'' E). Porijeje-dolina Soline oblikovana je u južnoj podgorini gorja Majevice, koje se u geotektonskom smislu nalazi u sjeveroistonom dijelu Unutrašnjih Dinarida. Uvažavajui princip homogenosti kao osnov regionalno-geografske diferencijacije, porijeje Soline pripada makroregiji Peripanonska Bosna (Peripanonska makroregija), a u okviru koje predstavlja dio Posavsko–spreansko–majeviko-donjodrinske mezoregije (Nurkovi S., Miri R, 2005.) Mikroregija porijeja Soline se nalazi u istonom dijelu Peripanonske makroregije Bosne i Hercegovine odnosno u centralnom dijelu Posavskospreansko-majeviko-donjodrinske mezoregije uestvujui u površini mezoregije sa neznatnih 0,63%. Porijeje Soline je oblikovano u južnim padinama borano - rasjedne gorske morfostrukture Majevice. Sa geomorfološkog stanovišta ulazi u sastav Dinarskog planinskog morfosistema. Gorsko uzvišenje Majevice stoga u širem smislu pripada zapadnoj zoni Euroazijskog morfosistema mlaih vjenanih planina. Pripada Alpsko Himalajskom planinskom morfosistemu. U užem smislu majevika morfostruktura ulazi u sastav Unutrašnjih Dinarida. Preciznije, nalazi se na kontaktu Dinarida sa Panonidima. Porijeje Soline je najveim dijelom oblikovano u kenozojskim (neogenim) sedimentima pretežno je flišnog litološkog sastava. Litološki sastav ine prije svega neogeni krenjaci, dolomiti i laporci, klastiti, pješari, pijesak, gline, razliite starosti i naina postanka. U cjelini gledano, u porijeju rijeke Soline dominira padinski fluviodenudacijski erozijski reljef. Akumulacijski oblici i fluvijalni reljef prevladavaju u nižem dijelu predgorskog pojasa. Fluviodenudacijski i fluvijalni reljef, sa svojim erozijskim i akumulacijskim formama, oblikovan je u dolinama rijenih tokova u porijeju Soline; Rijeka, Kosaka rijeka i Solina. 1 Podaci dobiveni putem CD-a, Minefield Database System, Digital Map Reporting System (DMRS), izraen 1997. godine za potrebe deminiranja terena Bosne i Hercegovine.

48

Orografska struktura porijeja Soline Prema strukturno-genetskoj, litološkoj, orografskoj i morfogenetskoj homogenosti reljefnih cjelina porijeje Soline se nalazi u makrogeomorfološkoj regiji Nizije, niske planine i pobra, zavale i kotline sjeverne Bosne (A. Lepirica 2009.) Istraživano podruje sa geomorfološkog stanovišta ulazi u sastav mezogeomorfološke regije Majevice. Tako bi porijeje Soline u hijerarhijskom smislu, predstavljalo mikrogeomorfološku regiju, odnosno podjedinicu mezogeomorfološke regije Majevice. (vidjeti sliku 1.) Porijeje Soline zahvata površinu od 47,9 km² odreenog orohidrografskim površinskim razvoem. Na dolinu rijeke Soline, sa dolinskim stranama, otpada površina od 11,05 km2 dok na ostali dio sliva, koji je predstavljen dolinama Kosake rijeke, Dulerke, Rijeke i padinama pobra koje je disecirano derazijskim viseim dolinama, otpada 36,8 km2.

Slika 1. Geografsko-geomorfološki položaj porijeja Soline

2. Orografska struktura porijeja Soline Radijalnim pokretima u neotektonskoj fazi razvoja Unutrašnjih Dinarida izdignut je horst-antiklinorijum Majevice što je predisponiralo savremeni egzogeomorfološki razvoj bazena porijeja Soline. Sukcesivno izdizanje terena inicirano je rasjednim pokretima u periodu miocen-kvatar. Spomenuti endodinamiki procesi intenzivirali su i usmjerili kvartarno oblikovanje porijeja Soline ime je formirana orografska struktura ovog podruja. Porijeje Soline površine 47,9 km2 denudacijsko-akumulacijski je oblikovano u južnom piedmontu borano-blokovskog gorskog hrbata Majevice. Orografski je

49

E. Hadžimustafi, S. Smaji dominantno predstavljeno predgorskim i gorskim padinama i kosama. Sa ovoga aspekta u analiziranom podruju mogu se izdvojiti sljedee orografske cjeline: 1.

gorski hrbat Majevice i njegove južne padine,

2.

južnomajeviko predgorsko pobre,

3.

dolina Soline sa naplavnim ravnima i rijenim terasama.

Najviši hrbat Majevice dug preko 40 km pravca pružanja ZSZ-IJI je najmarkatnija orografska struktura u porijeju Soline. (vidjeti sliku 2.) To je glavna orografska os majevike gorske morfostrukture. Predstavljena je glavnom linija grebena koja povezuje najviše take majevike morfostrukture. U strukturnom smislu predstavlja horstantiklinorijum koji se proteže od Tinjskog rova na sjeverozapadu do engia na jugoistoku u opini Zvornik. Centralni dio grebena Majevice na dužini od 9,46 km od Dugih njiva pa sve Slika 2. Gorski hrbat Majevice do Kapljevca ulazi u sastav istraživanog podruja. Hidrografski izražava sjeverno orohidrografsko razvoe prema slivu Save odnosno porijeju Lukavca. Pruža se pravcem ZSZ-IJI. Radijalni pokreti su imali primarni znaaj u formiranju hrbat-antiklinale ovog grebena koji predstavlja morfometrijski najviše dijelove porijeja. Sa spomenutog najvišeg hrbata koga obilježavaju približno ujednaene visine (od 673 do 803 m n/v) uzdižu se zaobljeni vrhovi Kapljevac 745 m n/v, Greda 803 m n/v, Gavrani 720 m n/v, Vis, Kicelj 673 m n/v, Velike njive 759 m n/v. Od Kapljevca 745 m n/v koji je najsjeveroistonija taka analiziranog podruja do kote 738 m n/v najviši greben se pruža pravolinijski u smjeru zapad - istok na dužini od 730 m. Vršni greben Majevice od kote 738 m n/v mijenja smjer u pravcu sjeverozapada do najvišeg vrha u porijeju Grede (803 m n/v). Od Grede do vrha 750 m n/v nastavlja se dinarski smjer pružanja glavnog grebena da bi prema Gavraniu (720 m n/v) promijenio smjer u sjeveroistok - jugozapad na što su vjerovatno utjecali horizontalni pomaci krila lokalnog rasjeda pravca sjever - jug. Dalje od Gavrania prema Visu greben se pruža dinarskim smjerom. Greben se poluluno povija od Visa prema Kicelju 673 m n/v. Greben se dalje dinarski pruža prema Kamenitoj kosi oblikovanoj u krednim ploastim krenjacima i laporcima. Krajnju sjeverozapadnu taku analiziranog podruja predstavlja 759 m n/v u podruju Velikih njiva nakon kojeg se dalje orografski proteže glavni hrbat Majevice u pravcu sjeverozapada. Najniže take glavne orografske osi Majevice predstavljaju prijevoji koji su neotektonski predisponirani mlaim paraklazama lokalnih rasjeda smjera sjeveroistokjugozapad i sjever-jug. Popreno presijecaju regionalnu strukturu južnog Majevikog rasjeda. To su: prijevoj izmeu kote 738 m n/v i Greda 803 m n/v na krajnjem sjeveroistoku, zatim prijevoj Badnjevo tektonsko-erozijski usjeen u majeviki hrbat na visinama (660 - 670 m). Nešto zapadnije poligenetski su oblikovani prevoji - prevoj izmeu vrha Gavrania (720 m n/v) i Visa (710 m n/v) i prevoj izmeu Visa i Kicelja (673 m n/v). Orografski gledano glavni greben Majevice iznad gornjeg sektora porijeja Soline je generalno svodovskog ocrta. Može se zakljuiti da nadmorska visina spomenute 50

Orografska struktura porijeja Soline morfostrukture ne varira u nekom veem visinskom rasponu (visinska razlika 130 m na dužini od 9,8 km) na što je utjecala neotektonska aktivnost glavnih majevikih rasjeda koji se paralelno sjeverno i južno pružaju u odnosu na opisanu orografsku strukturu. Sa glavne orografske osi hrpta Majevice radijalno se u raznim pravcima ka viseim dolinama izvorišnih sastavnica Soline - Dulerke, Kosake rijeke i Rijeke pružaju sekundarni grebeni. To su ustrmljene padinske kose Cerja, Grede, Lipika, Gole kose, Jazbina, Jeline kose, Kljua, Tocilova itd. Gusto su disecirane vododerinama, jarugama i derazijskim dolinama gorskih bujinih vodotokova. Denudacijski su preoblikovane kombiniranim djelovanjem padinskih (kliženje) i fluviodenudacijskih (proluvijalno-deluvijalni procesi) procesa tokom kvartara na mekšim krednopaleogenim klastinim naslagama. Prevladavaju stepenasti padinski profili reljefno obilježeni smjenom ustrmljenijih padina nagiba od 20° - 26° sa položenijim padinskim kosama recentnih glacis terasa prosjenih nagiba 6° - 10°. Zastupljeni su takoe i talasasti padinski profili koji ukazuju na aktivne, povremeno aktivne klizišne plohe. Padine su prekrivene pedoomotaem na kome egzistiraju guste sastojine bjelogorinih šuma koje svojim korijenskim sistemom utjeu na stabilnost padina i usporavaju njihovo regresivno pomicanje ka glavnom grebenu Majevice. U ovom radu detaljnije su orografski opisane južne padine glavnog grebena Majevice u istraživanom podruju. Smjerom sjeveroistok - jugozapad okomito na glavnu orografsku os pruža se sekundarna kosa Cerje. Formirana je uz rasjednu plohu južnog majevikog rasjeda sa juga i tektonski omeena sa istoka i zapada sa dva lokalna rasjeda. Gorske kose odnosno sekundarni grebeni su oblikovane u gornjomiocenskim - eocenskim fliškim naslagama intenzivnim denudacijskim procesima (posebice spiranjem, jaruženjem i kliženjem). Sekundarni greben popreno na glavni greben Majevice se pruža pravcem sjeveroistok - jugozapad sa Grede prema Lipiku. Tektonski blok Greda - Lipik predisponiran je sistemom rasjeda koji ga uokviruju sa tri strane. Južnim padinama Ljute strane proteže se južni majeviki rasjed. Sa istoka se proteže rasjed u smjeru sjeveroistok - jugozapad. Od zaravni Lipik se, skoro u pravilnim razmacima, zvjezdasto ravaju etiri gorske kose prema sjeveroistoku, jugoistoku, sjeverozapadu i jugozapadu oblikovane fluviodenudacijskim padinskim procesima. Lipik je u reljefnom smislu prijevoj nastao nasuprotnim usijecanjem povremenih tokova formirajui jaružasta udubljenja na sjeverozapadnoj i jugoistonoj padini. Ujedno predstavlja i sekundarno razvoe gornjih tokova viseih derazijskih dolina Kosake rijeke i Dulerke. Gorske kose su oblikovane u gornjomiocenskim - eocenskim fliškim naslagama intenzivnim denudacijskim procesima (posebice spiranjem, jaruženjem i kliženjem). Vrhove Gredu i Gavrani tektonski razdvaja rasjed pravca pružanja sjever - jug. Sa vrha Gavrania se prema jugu pruža sekundarni greben Gola kosa omeen sa dvije jaruge nastale fluvijalnim procesom usijecanjem povremenih tokova u eocenske klastite. Sekundarni greben pravca pružanja sjeveroistok - jugozapad sa Visa se odvaja prema Stecu. Kupasto uzvišenje Kicelj 673 m n/v u smjeru jugozapada karakteriše blago zaobljena gorska kosa pravolinijskog pravca pružanja. Sekundarni greben Klju polulunog oblika smjera sjeveroistok - jugozapad od vrha 735 m n/v, razdvaja Kamenitu kosu od Velikih njiva. Orografsko razvoe Dulerke sa Abramskim potokom i Rijeke reljefno predstavlja sekundarni greben koji se tangencionalno povezuje sa Velikim njivama smjerom pružanja sjever - jug na dužini od 4,4 km. Sekundarni greben ima generalno pravac pružanja sjever - jug poremeen pregibnom zonom na lokalitetu uzvišenja Gologlavo (560,5 m n/v). Sa sekundarne orografske osi lateralno se pružaju gorske kose sa dolinskih strana viseih potonih dolina Abramskog potoka i Rijeke. 51

E. Hadžimustafi, S. Smaji Gorsko uzvišenje Kik (694 m n/v), predstavlja najvišu taku istraživanog podruja sa koga se, centripetalno razilaze etiri gorske kose prema sjeveroistoku, jugoistoku, sjeverozapadu i jugozapadu. Od Kapljevca (745 m n/v) se do 623 m n/v dužinom od 2,1 km proteže sekundarni greben koji se poklapa sa najistonijim dijelom razvoa porijeja Soline. Pritoke povremenih tokova gornjeg dijela visee potone doline Andria potoka razdvojene su kosama koje se sa navedenog grebena pružaju u smjeru istok - zapad. (vidjeti sliku 3.)

Slika 3. Orografska struktura porijeja Soline

Pravcem sjeverozapad - jugoistok od Paljevine preko 529 m n/v sve do kote 412 m n/v pruža se na dužini od 2,3 km sekundarni greben inei ujedno i dio istonog razvoa porijeja. Sa grebena se obrušavaju prema Kosakoj rijeci predgorske kose, nastale denudacijom lijeve dolinske strane Kosake rijeke. Lokalno orografsko razvoe viseih potonih dolina Dulerke i Kosake rijeke takoer predstavlja sekundarni greben. Pruža se pravcem sjeveroistok - jugozapad od kote 557 m n/v pa sve do Šarampova 462 m n/v. Desna dolinska strana Kosake rijeke disecirana je predgorskim i gorskim kosama; Gola kosa, Odžak, Jagodnjak, Jovanova kosa, Matoševo brdo, kota 451 m n/v - kota 416 m n/v i kosa Šarampov 462 m n/v, generalnog pravca pružanja sjever - jug. Lijeva dolinska strana Dulerke neznatno je horizontalno rašlanjena tako da tipine gorske kose nalazimo na padinskim stranama lokaliteta Duga njiva - Hrastovi i Prosina. Razdvajanje gornjeg toka Soline od Kosake rijeke izvršeno je klasinim sekundarnim predgorskim grebenom oštrih nagiba polulunog oblika, dinarskog smjera pružanja od kote 412 m n/v preko Brijestova (489 m n/v) ponirui pod naplavnu ravan donjeg toka Kosake rijeke. Rijeka Solina je od sekundarnog slivnog podruja Rijeke odvojena predgorskim grebenom Glavik (482 m n/v) - Cekin sa koga se pruža nekoliko kosa od kojih je najznaajnija Glavik - Klievac, predisponirane normalnim rasjedom sa 52

Orografska struktura porijeja Soline istoka pravca pružanja sjeveroistok - jugozapad. Vršne dijelove lijeve dolinske strane rijeke Soline ini sekundarni predgorski greben pružanja od Spahia do kote 386 m n/v na dužini od 2,9 km. Orografska os grebena iznad desne dolinske strane doline Soline obilježena je pravcem pružanja sjever - jug, sukladno s pravcem pružanja doline. Najviši vrh doline Soline je ujedno i najviši vrh grebena 477 m n/v. U unutrašnjost sliva Soline se okomito sa sekundarnog grebena odvaja nekoliko predgorskih kosa; Gradovrh - kota 416 m n/v, 477 m n/v - Mala Solina, Plane i kota 386 m n/v - Badre. Desna dolinska strana Soline je sniženija i uravnjenija u odnosu na lijevu tako da možemo izdvojiti predgorske kose sjevernih padina Kozlovca koje morfološki predstavljaju rebrasti reljef padina i dvije kose Parloga koje se ravaju od kote 399 m n/v prema istoku i jugoistoku. Možemo zakljuiti da su na prostorni raspored, morfologiju i dendritian pravac pružanja sekundarnih grebena primarno utjecali neotektonski rasjedni pokreti, litološka graa, klimatski i ostali fiziko-geografski faktori. U gornjem sektoru porijeja doline u pravom smislu nema. Prisutne su udoline koje tvore gornji tokovi viseih derazijskih dolina Kosake rijeke, Dulerke sa Abramskim potokom. U morfostrukturnom pogledu usjene su i oblikovane u strmim južnim padinama glavne orografske osi grebena Majevice. Litološku grau ine paleogeno - gornjomiocenski krenjaci, lapori i pješari. Gornji tok Andria potoka i Prljuškog potoka u reljefnom smislu su jaruge, omeuju sekundarnu kosu Cerje. Blokovsku strukturu Greda - Lipik, pored rasjeda, reljefno razdvajaju jaružaste doline Prljuškog i potoka Dulerka. Usijecanjem desnih pritoka povremenih tokova visee derazijske doline Dulerke u eocenske krenjake formirane su udoline izmeu Gole kose i sekundarnog grebena Vis Stec. Sekundarni greben Kicelj - Jelina kosa reljefno su linijskom erozijom oblikovale jaruge lijevih pritoka visee potone doline Abramskog potoka što se može rei i za greben Klju. U orografsko razvoe Rijeke i Abramskog potoka sa istone i zapadne strane, usjeene su udoline koje razdvajaju gorske i predgorske kose dolinskih strana navedenih viseih potonih dolina. Centripetalno razilaženje gorskih kosa sa vrha Kik praeno je usijecanjem jaruga izmeu kosa koje ine nerazvijene dolinske forme. Najistoniji dio razvoa na potezu Kapljevac (745 m n/v) - 623 m n/v, pored gorskih kosa obilježavaju i udoline gornjih povremenih tokova Andria potoka u smjeru istok - zapad. Rebrasti reljef lijeve dolinske strane Kosake rijeke pored sekundarnih kosa ine i jaružasta udubljenja koja razdvajaju predgorske i gorske kose. Sedam gorskih i predgorskih kosa, Gola kosa, Odžak, Jagodnjak, Jovanova kosa, Matoševo brdo, kota 451 m n/v - kota 416 m n/v i kosa Šarampov 462 m n/v, formiranih u desnoj dolinskoj strani Kosake rijeke, predisponirale su jaruge usjeene u srednjomiocenske pjeskove, pjeskovite gline i gline što takoer karakteriše i gornji dio lijeve dolinske strane visee potone doline Dulerke. Dolina Soline ima površinu 11,05 km² ili 23,06% površine porijeja. Dužina doline je 5,5 km. Dolina je u odnosu na centralni i gornji sektor porijeja znatno sužena gdje najvea širina dostiže 3,7 km. Rijeka Solina ima smjer otjecanja u pravcu S-J. Rijeni tok Soline je u svom gornjem toku usjeen u srednjomiocenske dok se u donjem dijelu toka probija kroz donjomiocenske klastite. Najvažnija pritoka Soline je potok Dolovi. Sjeverni dio visee potone doline potoka Dolovi ini i Glavik 482 m n/v ija je istona padina na potezu Glavik - Klievac disecirana sa dvije udoline smjera pružanja zapad - istok i sjeverozapad - jugoistok. Reljefnu rašlanjenost lijeve dolinske strane upotpunjuju pored predgorskih kosa Gradovrh - kota 416 m n/v, 477 m n/v - Mala 53

E. Hadžimustafi, S. Smaji Solina, Plane i kota 386 m n/v - Badre i dolinske forme nastale sukcesivnim retrogradnim usijecanjem povremenih tokova koji omeuju navedene kose pravcem istok - zapad. Krai povremeni tok razdvaja predgorske kose; Parlog i Kozlovac. Kozlovac sa sjeverne strane je ogranien potokom Dolovi. Sjeverna padina Kozlovca disecirana je pored predgorskih kosa i jaružastim udubljenjima u reljefu. Parlog je sa juga omeen udolinom Drljevia dolovi i pored dvije predgorske kose obilježen je i sa dvije udoline koje ih razdvajaju. Nivo glavnih vrhova u dolini Soline je prilino ujednaen, (od 399 m n/v do 477 m n/v), što nesumnjivo upuuje na jedan jedistveni zaravnjeni paleonivo ili zaravan, koja je naknadno razlomljena na više blokova i izdignuta je tijekom svog paleotektonskog razvoja do današnjih visina. Sve to je pratilo i intenzivno egzogeno oblikovanje jednog, u svakom sluaju, poligenetskog reljefa. Zakljuak Nakon provedene morfološke analize orografske strukture porijeja Soline odreena su tri osnovna reljefna elementa: -

gorski hrbat Majevice i njegove južne padine,

-

južnomajeviko predgorsko pobre,

-

dolina Soline sa naplavnim ravnima i rijenim terasama.

Neotektonski izdignuti glavni hrbat Majevice ne pokazuje jedinstvene pravce pružanja glavne orografske osi. Transverzalne gorske kose završavaju pedimentima (predgorskim stepenicama) ili se direktno povezuju s dolinskim stranama. Nadmorske visine glavne orografske osi, prosjenih nadmorskih visina 700 - 800 m, generalno opadaju u smjeru JZ - SI dok se denivelacija sekundarnih kosa primjeuje idui od sjevera ka jugu porijeja. Najvei dio istraživanog podruja orografski predstavlja južnomajeviko pobre prosjenih visina 400 - 450 m. Poligenetski je oblikovano na mekšim tercijarnim klastitima. Predstavlja neotektonski izdignuti sjeveroistoni dio Tuzlanskog neogenog bazena. Pruža se južno od regionalne orografske strukture hrbat antiklinorijuma Majevice. Predgorski i gorski grebeni i hrbati ove orografske cjeline nejedinstvenog su pravca pružanja. Niže padine južnomajevikog pobra morfološki izražavaju više dolinske strane doline Soline i njenih pritoka. Trea orografska cjelina je dolina Soline. Prostorno je daleko manjeg udjela u ukupnoj orografskoj strukturi analiziranog podruja. Genetski je najmlaa reljefna struktura poligenetski oblikovana fluvijalnim i fluviuodenudacijskim procesima u kvartaru.

54

Orografska struktura porijeja Soline Literatura i izvori 1.

2.

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

10.

11.

12. 13.

14. 15.

16. 17. 18.

A.S. Goudie, 2006. Encyclopedia of Geomorphology, Volume 1, Routledge Taylor and Francis group London and New York International Association of Geomorphologists; Bognar A., Geomorfološka obilježja korita rijeke Drave i njenog poloja u širem podruju naselja Križnica, Hrvatski geografski glasnik 70/2, 49-71 (2008.); Bušatlija I., Morfostrukturne i morfosklupturne karakteristike reljefa Bosne i Hercegovine, IX kongres geografa Jugoslavije, Sarajevo, 1972.; C. A. Cotton, 1952 Geomorphology An Introduction to the Study of Landforms, New York John Wiley & Sons, Inc.; Douglas I., Hugget R., Robinson M., 1996.: Companion encyclopedia of geography the enviroment and humankind, Routledge London and New York; Duki D., Gavrilovi Lj., Hidrologija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006.; G.Mathias Kondolf, Herve Piegay, 2003 Tools in Fluvial Geomorphology, John Wiley & Sons, Ltd.; Gupta A., 2007.: Large rivers geomorphology and managment, John Wiley & Sons, Ltd.; Hadžimustafi E., Sulji A., Barakovi A., Morfostrukturne odlike sliva rijeke Soline, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta, Svezak Geografija, Univerzitet u Tuzli, Prirodno-matematiki fakultet, godina IV-V, broj 4-5, Tuzla, 2008., str. 211-219.; Kudumovi F., Kaduši A., Neke karakteristike demografskog razvoja Peripanonske makroregije Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2003 godine, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta, Svezak Geografija, Univerzitet u Tuzli, Prirodno-matematiki fakultet, godina IV-V, broj 4-5, Tuzla, 2008., str. 117-126.; Lepirica A., Reljef geomorfoloških makroregija Bosne i Hercegovine, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta, Svezak Geografija, Univerzitet u Tuzli, Prirodno-matematiki fakultet, Godina VI, broj 6, Tuzla, 2009., str. 752.; Markovi M., Geomorfologija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2003.; Nurkovi S., Miri R., Osvrt na geografsku regionalizaciju Bosne i Hercegovine, Geografski radovi, Broj 1., Univerzitet u Tuzli, Prirodnomatematiki fakultet, Odsjek za geografiju, 2005., str. 74-92.; Petrovi D., Geomorfologija, Graevinska knjiga, Beograd, 1982.; Smaji S., Ahmetbegovi S., Fizionomska diferencijacija sliva rijeke Jale, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta, Svezak Geografija, Univerzitet u Tuzli, Prirodno-matematiki fakultet, godina IV-V, broj 4-5, Tuzla, 2008., str. 219-228.; Sokli I., Postanak i struktura tuzlanskog bazena, Geološki glasnik, Sarajevo, 1964.; Sokli I., Tektonsko-strukturni oblici tuzlanskog bazena i Majevice, Sarajevo, 1986. Glavni projekat regulacije rijeke Soline na potezu od KM 0-000,0 do KM 2+408,3, Vojna pošta br. 1223-11, Tuzla, 1961.;

55

E. Hadžimustafi, S. Smaji 19. Glavni projekat regulacije rijeke Soline u Tuzli KM 0-000 (3+382,85) - KM 2+069,36 sa predraunom, Mješovito vodoprivredno preduzee ''Sprea'', D.D. Tuzla, Tuzla, 2001.; 20. CD (Compact disk), Minefield Database System, Digital Map Reporting System (DMRS), 1997.; 21. Dimitrijevi, M. i ostali, Osnovna geološka karta 1:100.000, Tuma za list Tuzla, SFRJ, Beograd, 1991.; 22. ii S., Mojievi M., Jovanovi ., Toki S., Dimitrov P., Osnovna Geološka karta 1:100.000, list Tuzla, SFRJ, RO Geoinžinjering - OOUR Geoinstitut, Sarajevo, 1988.; 23. Topografska karta 1:25 000, Vojnogeografski institut, Beograd, 1976., list Tuzla 426-3-4;

56



PRIRODNI USLOVI I MOGUNOSTI ZA RAZVOJ TURIZMA U MEZOREGIJI GORNJE PODRINJE NATURAL CONDITIONS AND POSSIBILITYS FOR TOURISM DEVELOPMENT OF THE UPPER PODRINJE REGION Dr. sc. Alen Lepirica, docent, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli

Abstrakt U radu su opisane geološke, geomorfološke, klimatske, hidrografske, pedološke i biogeografske karakteristike podruja mezoregije Gornje Podrinje. Na temelju prirodnih datosti odreene su mogunosti razvoja turizma. Utvreno je da postoje dobre prirodne pogodnosti za razvoj planinskog, rijenog i jezerskog ekoturizma kao i seoskog turizma. Kljune rijei: Gornje Podrinje, prirodne mogunosti, ekoturizam, planinski, rijeni, jezerski, seoski turizam Abstract In this Original scientific paper the basic geological, geomorphological, climatological, hydrological, pedological and biogeographical features of the subregion Upper Podrinje were been described. On the basis of the natural conditions in this area possibilties for tourism development were been identified. Numerous of possibilities for development of the ecotourism - mountain, river, lake ecoturism and rural tourism had been determined. Key words: Upper Podrinje, natural conditions, eco tourism, mountain tourism, river tourism, lake tourism, rural tourism

A. Lepirica

Uvod Nagli gotovo eksplozivni demografski porast broja stanovnika Svijeta u proteklom stoljeu, praen dinaminom i snažnom urbanizacijom i industrijalizacijom, izazvao je znatne promjene u prostoru. U prvome redu to se odnosi na negativne štetne utjecaje raznolikih oblika devastacije, i po prirodni okoliš – krajolik i po ovjeka, izazvane ubrzanim tehniko-tehnološkim razvitkom suvremene civilizacije. Ekspanzija navedenih procesa se ogledala u prekomjernom i neracionalnom iskorištavanju prostora što je nametnulo potrebu za planskim i racionalnim pristupom organizacije i ureenja okoliša. Tako je nastalo Prostorno planiranje koje s razvojnog stanovišta multidisciplinarnim pristupom istražuje i prouava krajolik (prostor) u cilju “stvaranja funkcionalne, ekonomine, humane i estetske sredine, u kojoj e ljudi nai povoljne uslove za rad i življenje.” (Piha, 1973.). U posljednje vrijeme relativno mlada interdisciplinarna znanost – geoekologija sve više ima utjecaja na planerske aktivnosti primijenjene u praksi u obliku geoekološkog planiranja i vrednovanja krajolika. Mezoregija Gornje Podrinje u Bosni i Hercegovini odlikuje se svojim veim dijelom još relativno ouvanom nenarušenom prirodnom sredinom. Predmet ovoga naunog rada je analiza prirodnogeografskih datosti spomenute mezoregije (geoloških, geomorfoloških, klimatskih, hidroloških, pedoloških i biogeografskih) koje su pogodne za odreene vidove turizma. “Turizam je putovanje ili privremeni boravak ljudi izvan njihova stalnog prebivališta radi odmora, zabave, proširenja kulturnih vidika …”. (Blaževi i Pepeonik, 1997.). To je privredna grana koja igra važnu ulogu i u razvitku zaštienih podruja. “Zaštieni dijelovi prirode mogu se koristiti samo na strogo kontrolirani i usmjereni nain. U tom smislu se ograniavaju klasini oblici turizma (dodati emo masovnog turizma), a prednost se daje: znanstvenom, znanstveno-istraživakom, izletnikom, seoskom, zdravstveno-rekreativnom, edukativnom (škole u prirodi) i sl.” (Španjol, 1993.; preuzeto iz Saletto 1995.a). Izmeu pojmova turizma i rekreacije postoje izvjesne razlike jer se rekreacija (lat. recreare – oporaviti se) odnosi na psihofiziko oporavljanje ili osvježenje pojedinca kroz odmaranje – pasivna ili kroz aktivnost – aktivna rekreacija. Znai u ovome podruju u kome nema znaajnijih ureenih turistikih destinacija ureenih na nivoima koji uvažavaju savremene svjetske turistike standarde bili bi dominantni specifini vidovi turizma. To se prvenstveno odnosi na: planinski, ruralni, zdravstveno-ljeilišni, edukativni i nauno-istraživaki turizam. Posebno su velike mogunosti za razvoj ekoturizma sa širokom lepezom sportsko-rekreativnih aktivnosti: splavarenja, raftinga, kanjonstva, alpinizma, planinarenja, sportskog ribolova, planinskog biciklizma, jahanja konja tzv. «horse back» (u za to predvienim rekreativnim zonama) itd. 1. Geografski položaj Gornje Podrinje s površinom od oko 4 400 km2 nalazi se u jugoistonoj Bosni u gornjem porijeju rijeke Drine. U regionalno-prostornom smislu to je mezoregija odnosno podjenica makroregije Planinsko-kotlinske Bosne. Prema administrativno politikoj podjeli ova mezoregija ulazi u sastav oba bosanskohercegovaka entiteta. To su podruja opina/opština: Rogatica, Goražde, Višegrad, Foa, sjeverni dio opštine Kalinovik, Foa-Ustikolina, Pale-Praa, Rudo, Novo Goražde i ajnie. Temeljno obilježje ovoga podruja je kontaktan položaj izmeu evropskog hinterlanda – panonske 58

Prirodni uslovi i mogunosti za razvoj turizma u mezoregiji Gornje Podrinje makroregije i sredozemlja – jadranskog mora i priobalja. Dakle, sa regionalnosaobraajnog aspekta prostor Gornjeg Podrinja je tranzitnog karaktera. Nadamo se da e prethodno navedena odrednica znaajno utjecati na razvojne procese u ovoj mezoregiji a time direktno i na razvoj turizma. Sa prirodno-geografskog stanovišta promatrani prostor je planinska oblast sa dolinama, kotlinama i zavalama koje reljefno izražavaju najniže visinske položaje. Sredogorskim masivima ( visina od 1.000 – 1.500 m n/v) na sjeveru, istoku i zapadu te visokogorskim planinskim okvirom (višim od 1.700 m) na jugu Gornje Podrinje je orografski izdvojeno od susjednih regija. (Vidjeti sliku br.1.)

Slika br. 1. Karta mezoregije Gornje Podrinje

U demografskom pogledu najvei dio pomenute mezoregije rijetko je naseljen prostor. Prema zadnjem popisu iz 1991. godine gustina naseljenosti u Gornjem Podrinju iznosila je oko 30 st/km2. Nešto izraženija gustina naseljenosti obilježava prostorno daleko manje rasprostranjena dolinsko-kotlinska proširenja uz rijene tokove Drine i njenih pritoka. Uvažavajui princip nodalno-funkcionalne regionalizacije prostora ovdje se može izdvojiti više gravitacijaskih centara (nodusa – vorišta) koji su uglavnom lokalnog karaktera. Najjau privlanu mo pokazuju manja urbana središta - Goražde, Foa i Višegrad u središnjem dijelu regije. 59

A. Lepirica

2. PRIRODNE – FIZIKOGEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE GORNJEG PODRINJA 2.1. Geološka struktura, litološki sastav, rudno-mineralna ležišta, mineralne, termalne i termomineralne vode Prema geotektonskoj rejonizaciji BiH (M. Mojievi. J. Papeš, S. ii, 1984.) središnji i sjeverni dio Gornjeg Podrinja ulaze u sastav Unutrašnjih Dinarida a najviši južni pripada geotektonskoj jedinici Dinarske Prelazne zone. Analizirano podruje u litološkom smislu predstavljaju polifacijalni kompleksi raznovrsnih sedimentnih, magmatskih i metamorfnih stijena stvaranih kroz dugu geološku istoriju Zemljine kore. Dosada otkrivene najstarije stijene u Bosni i Hercegovini pripadaju tzv. Praanskom paleozoiku u jugoistonoj Bosni.«Silurska starost dokazana je konodontama u ortoceraskim krenjacima okoline Prae. Utvrene su dvije konodontske asocijacije; starija valen i i mlaa (gornji silur).» (R.Buzaljko, V. Kosti-Podgorsky, E. Kulenovi, 1979.) Pojava paleozojskih litofacijalnih kompleksa (škriljaca, pješara, krenjaka) se vezuje za dolinske strane Drine uzmeu Goražda i Foe, Prae, Kolunske rijeke ispod jugoistonih padina Jahorine i doline Janjine. Donjotrijaski klastiti otonog su rasprostranjenja kao i srednjetrijaski magmatiti.. »Velike mase srednjetrijaskih magmatita nalaze se u širem podruju Sutjeske i na padinama Zelengore, zatim u najnižim tokovima Pive i Tare oko Šepan Polja, u podruju elebia, te u užoj i široj okolici ajnia.» (J. Pami, 1978.) Tektonski izlomljeni mezozojski krenjaci prostorno prevladavaju u najveem dijelu regije. Dominantno su zastupljeni na širim podrujima planina: Bokšanice, Devetaka, Maglia, Volujaka, Bokšanice, Javor planine, Lelije, Treskavice i sjevernih padine Zelengore te na Glasinakoj i Zagorskoj visoravni koje su oblikovane na karbonatima. Karbonatne stijene mezozoika – uglavnom krenjaci i dolomiti srednje i gornjotrijaske starosti litološki predstavljaju otvorene profile duboko usjeenih klisura i kanjona Bjelave, Hravke, Bistrice, Prae, ehotine, Sutjeske, Lima, Žepe i Drine. U sjevernom i sjeveroistonom dijelu (planine Zvijezda, Varda, okolina Višegrada, Rudog, Vardišta itd.) litološki su zastupljene stijene jurske «Dijabaz rožnake formacije» dinarskog Centralnog ofiolitskog pojasa Unutrašnjih Dinarida. Slatkovodne neogene erodibilnije naslage - gline, lapori, konglomerati, pješari, slojevi mrkog uglja prekrivaju podruja nekadašnjih miocenih jezerskih basena (Miljevinski, Rogatiki, okolina elebia itd. reljefno predstavljena kotlinskim reljefnim udubljenjima. Geološki mlae kvartarne naslage nalazimo na položenijim položajima i u podnožju visokih planina regije (Magli, Zelengora, Lelija, Ljubišnja, Treskavica) uglavnom u obliku heterogenih glacijalnih, glaciofluvijalnih, limnoglacijalnih, koluvijalnih naslaga. Morfogenetski najmlai holoceni nanosi (aluvijum, proluvijum, deluvijum, koluvijum) ispunjavaju dna dolina i kotlina Drine i njenih pritoka. U tektonskom smislu navedeno podruje svojim najveim dijelom pripada Unutrašnjim i Središnjim Dinaridima. Posmatrani prostor sa ovoga stanovišta obilježava izrazita tektonska složenost kroz pojave: razliitih tipova boranih struktura, antiklinala, sinklinala, navlaka, kraljušti, tektonskih prozora i rasjeda razliite kinematike. Na promjenu starije borane-navlane mezozojsko-paleogene strukture i recentnu planinsko-

60

Prirodni uslovi i mogunosti za razvoj turizma u mezoregiji Gornje Podrinje kotlinsku morfologiju ovog podruja znaajno su utjecali radijalni neotektonski pokreti izdizanja u razdoblju pliocen- kvartar i savremena aktivnost ranskurentnih rasjeda. Pojave ruda i minerala su jedna od prirodnih datosti Gornjeg Podrinja. Bitno je spomenuti rudni bazen Miljevinu po mrkom uglju i nalazišta kvarcita kod ajnia u istonom dijelu mezoregije. U neposrednoj blizini korita potoka Banja kod Višegradske banje javlja se niz termalnih blago radioaktivnih izvora temperature 340C. Danas su u funkciji dva eksploataciona bunara zbirnog kapaciteta 25-30 l/s koja se koriste za potrebe banje «Vilina Vlas». Kod sela Luke i Zaborak u opštini ajnie registrovane su niskotermalne vode temperature 150C, Ph 7.7 , izdašnosti 0,1 l/s. , HCO3-Ca tipa. U opštini Goražde se nalazi nekoliko mineralnih izvora. Mineralni izvor u udojeviima sa temperaturom 10,2 0C , Ph 8 , izdašnost 0,1 l/s. To su gvoževite vode sa slobodnim CO2. Zatim kiseljak u Mravinjcu – temp.13,2 0C. , Ph 6.35 , izdašnost 0,1 l/s, HCO3 tipa i izvor Kiseljak u Bogušiu – temp. 15,2 0C, Ph 6,55, izdašnost 0,1 l/s, HCO3 tipa. Pored navedenih bitno je i spomenuti kiseljak u opini Pale-Praa. Prema tome možemo istai da heterogeni litološki sastav i složena geološka struktura obilježena pojavama termalnih, mineralnih i termomineralnih izvora može predstavljati jednu od znaajki razvoja nauno-istraživakog, zdravstveno-ljeilišnog i banjskog turizma u Gornjem Podrinju.

2.2. Reljef Neotektonski pokreti i procesi, heterogeni litološki sastav, morfološke karakteristike, geografski položaj podruja i djelovanje spoljnih egzogeomorfoloških sila uticali su na izraženu polimorfnost i naglašen geodiverzitet reljefa spomenute regije. Prema najnovijoj geomorfološkoj regionalizaciji državnog teritorija Bosne i Hercegovine (A. Lepirica 2009.) vei dio Gornjeg Podrinja, njegov središnji i sjeverni dio reljefno izražavaju jugoistoni dio geomorfološke makroregije «Bosansko sredogorje sa pobrima, zavalama i kotlinama». Južni dio analiziranog podruja ulazi u sastav makroregije «Visoki Središnji Dinaridi». Najniže hipsometrijske položaje reljefno izražavaju kompozitne doline Drine, Lima, ehotine, Prae.... obilježene smjenom dolinskih proširenja (zavale i kotline) sa kanjonsko-klisurastim suženjima. Najdublje usjeene kanjonske i klisuraste doline su: kanjoni Drine nizvodno i uzvodno od Višegrada (dubina i preko 700 metara), Lima, probojnika dolina Sutjeske ''Prosjeenica'' (dubina i preko 1.200 metara), kanjoni Hravke, Prae, Bistrice itd. Viši položaji (iznad 750 metara) reljefno su predstavljeni padinama gorskih masiva, predgorskim stepenicama i površima oblikovanim u kršu (Zagorje, Glasinac). Prostrane dijelove makroregije predstavljaju sredogorski masivi (visina od 1.000 - 1.500 m n/v): Devetaka i Javora na sjeverozapadu te Zvijezde na sjeveroistoku. U njezinom centralnom dijelu to su planinska uzvišenja srednjih visina: Bokšanice, Varde, Vuevice i Kovaa te visokogorski greben Jahorine koji su meusobno rašlanjeni i odvojeni dolinskim morfoskulpturama Drine i njezinih pritoka. Najviše planine BiH: Magli (2.386 m n/v), Volujak (2.297 m n/v) i Ljubišnja (2.242 m n/v) sa visokogorskim hrptovima i grebenima jasno reljefno obilježavaju granicu regije na jugoistoku.

61

A. Lepirica

Visokoplaninski okvir Zelengore (2.015 m n/v), Lelije (2.032 m n/v) i Treskavice (2.086 m n/v) na jugozapadu prirodno odjeljuju Gornje Podrinje od susjednih podruja. Naglašene vrijednosti vertikalne rašlanjenosti koja nerijetko premašuje 500 m/km2, je jedna od osnovnih morfoloških znaajki ovoga prostora. Položenije terene reljefno izražavaju planinske površi, predgorske stepenice i terasne i naplavne ravni u dolinskim proširenjima. U geomorfološkom smislu, možemo izdvojiti sljedee morfogenetske tipove reljefa: padinski, krški, fluvijalni i fluviokrški, fluviodenudacijski, periglacijalni, fosilni glacijalni i fluvioglacijalni reljef.

2.2.1. Padinski reljef Padinske lepeze sredogorskih i visokogorskih masiva te brdovitih uzvišenja regije obilježavaju raznovrsne erozijske i akumulacijske reljefne forme. Erozijske oblike predstavljaju toila, fluviodenudacijska udubljenja jaruga i vododerina dok akumulacijske oblike izražavaju urušne kupe, sipari, proluvijalni i deluvijalni nanosi koji se nalaze na kontaktu padina sa uravnjenijim terenima. Ovi reljefni oblici su sveprisutna pojava u promatranom podruju. Oblici nastali mehanikim trošenjem i urušavanjem stijena esta su pojava u obliku ostenjaka, kamenih zubova i igli te prozoraca koji su oblikovani u karbonatima. To su sa turistikog ali i estetskog stanovišta vrlo privlani dijelovi reljefa kao vrh Magli 2386 m, kamene igle vrhova Prsti 2158 m u Volujku, Ardova 1858 m i Treskavca 1803 na Zelengori, Zubova 1790 m i Oblika 1877 m na Treskavici, Trijeske 1803 m na Jahorini te brojnih stjenovitih kukova širom brdsko-planinskog pojasa. Prozorci “Petera Vrata” iznad kanjona Drine nastali su kombinovanim procesima urušavanja sa mehanikim i hemijskim trošenjem karbonata kao i prozorac u Vrataru u kanjonu Sutjeske. Posebnu notu atraktivnosti regije daju pješane piramide kod Miljevine poligenetski oblikovane proluvijalno-derazijskim procesima u jezerskim miocenim sedimentima. Predstavljaju prirodni geomorfološki spomenik koji treba turistiki valorizirati.

2.2.2. Krški reljef Krški reljef prostorno je najzastupljeniji u središnjem, južnom, jugozapadnom i sjevernom dijelu promatranog prostora. Morfološki je izražen egzokrškim i endokrškim oblicima. U egzokrške oblike spadaju: kamenice, škrape, uvale , vrtae, površi i polja oblikovana u kršu. Pomenute kraške oblike nalazimo u širokom visinskom rasponu od fluviokrških rijenih korita pritoka gornje Drine preko površi nastalih i razvijenih u kršu (Krbljine, Vuevo, Sniježnica, Planinica, Glasinac itd.) do visokoplaninskih zaravni Treskavice, Zelengore, Jahorine itd. Boginjavi i ljuti krš koga karakteriše uestala pojava vrtaa i škrapa dominantno je zastupljen na višim položajima površi Vueva te dijelovima Treskavice, Lelije i Zelengore kao i u drugim položenijim dijelovima regije sa otkrivenom karbonatnom podlogom. Reljefni tip pokrivenog krša morfogenetsko je obilježje šumovitih planina Bokšanice, Javora, Devetaka, Zvijezde, Kovaa.i prostranih uvala i površi. Endokrška reljefna udubljenja peina, potkapina i jama esta su na ovom prostoru. To se posebno odnosi na podruja opština Kalinovik ( peine Glaviine, Kuk Zobnjak, ponor u Pejovu dolu, jama velika Tegara itd.) .U opštini Foa to su peine Veliki Ponor, 62

Prirodni uslovi i mogunosti za razvoj turizma u mezoregiji Gornje Podrinje Peruova i peina u tunelu zatim brojne peine na podruju Žepe, peine Dugovještice i Banj Stijene u kanjonu Prae, Propastva i Vilinska jama u opštini Rudo itd. Mnoge od njih nisu dosad istražene primjerenim speleomorfološkim metodoma a njihovo esta pojava može da inicira razvoj nauno-istraživakog turizma. Snažna kraška vrela : Bistrice, Dugovještice u kanjonu Prae, Žepe, Dobropoljke, Luka vrela, Skakavci itd. je važna hidrogeološka znaajka makroregije posebno sa aspekta vodosnabdjevanja. Izravno s njima u hidrološkoj vezi su ponorske zone. Navesti emo samo neke kao što su : ponori na Glasincu, u Gvoznom polju, kod Jelašca ... Nastanak i razvoj reljefnih mikrooblika ponora i jama preduvjetovan je prslinama i pukotinama kojima je tektonski ispucala krenjako-dolomitna podloga. Padavinske vode i ponorniki tokovi u krškim terenima podzemno cirkulišu kroz pukotinske sisteme te na topografsku površinu izbijaju kao krška vrela. Nelegalnim i nestrunim odlaganjem otpada te ispuštanjem otpadnih voda u pomenuta endokrška udubljenja može da doe do neželjenih posljedica zato što mnoga vrela služe za vodosnabdijevanje naseljenih mjesta u Gornjem Podrinju.

2.2.3. Fluvijalni i fluviokrški reljef Fluvijalne oblike reljefno izražavaju rijena korita vodotoka, naplavne ravni i niske rijene terase. Ovi oblici su mahom koncentrisani na najnižim hipsometrijskim položajima u kotlinama i dolinama. Na aluvijanim ravnima i niskim rijenim terasama se nalaze naseljena mjesta. To su najguše naseljena podruja Gornjodrinske regije i na njima su nastali i razvijeni svi znaajniji centri promatranog podruja. Fluviokrški reljef predstavljaju rijena korita oblikovana fluvijalnom erozijom u mezozojskim karbonatima. Reljefno je izražen klisurama i kanjonima (dubina ak i preko 300 metara) rijeke Drine, Lima, Tare, Sutjeske, Bistrice, gornjeg toka Neretve i njihovih pritoka. Posebnu turistiku atrakciju predstavljaju kameni svodovi - prirodni tuneli na Dobropoljskoj rijeci i ehotini zatim evorzijski lonci u koritima Bistrice, Hravke itd. Svojim položajem u samom središtu Peruice i divljom ljepotom vodopad Skakavac visok 75 m plijeni pažnju posjetilaca. Treba spomenuti slapove i vodopade Jabušnice, Skakavce kod Toevca, Pršin potoka itd . Takoe važnu kariku sa apekta ekoturistike ponude u lancu prirodnih ljepota Gornjeg Podrinja predstavljaju duboko usjeeni kanjoni: ''Prosjeenica'' u Sutjesci, Hravke, Lima, Prae, Žepe, Bjelave kao i mnogi drugi u regiji .

2.2.4. Fluviodenudacijski reljef Fluviodenudacijski padinski reljef je zastupljen u brdovito-planinskim podrujima i na rubovima kotlina koje litološki grade vododržive stijene praanskog paleozoika, donjotrijaski klastiti, srednjetrijaski magmatiti, impermeabilne naslage centralne ofiolitne zone i neogeni sedimenti. Oblikovani su fluidalnim procesima spiranja, jaruženja, puženja, teenja i kliženja. Predstavljeni su: fluviodenudacijskim oblicima vododerina, jaruga, klizištima, glacis terasama, deluvijalnim i proluvijalnim konusima te pojavama bad-landsa ili – hrave zemlje it. Posebno su znaajni destrukcijski procesi kliženja koji negativno utiu na objekte, prometnu i drugu infrastrukturu u dolinama Bistrice i gornje Drine gdje se nalaze važne saobraajnice. Naješe su zastupljeni u stjenskim kompleksima sa dominantnim uešem laporovitih slojeva i glina. Negativni 63

A. Lepirica

procesi spiranja i jaruženja su se posebno intenzivirali u novijem razdoblju usljed prekomjerne eksploatacije šuma na veem broju lokaliteta promatranog podruja što zahtjeva dodatne mjere pošumljavanja i zaštite šuma.

2.2.5. Derazijski – padinski reljef Padinske lepeze sredogorskih i visokogorskih masiva te brdovitih uzvišenja regije obilježavaju raznovrsne erozijske i akumulacijske reljefne forme. Erozijske oblike predstavljaju toila dok akumulacijske oblike izražavaju urušne kupe i siparina položeniijim terenima. Ovi reljefni oblici su sveprisutna pojava u promatranom podruju. Poligenetski oblici oštrih visokogorskih vrhova, strmih grebena i prijevoja nastali ledenjakom egzaracijom u pleistocenu preoblikovani su kombinovanim savremenim mehanikim periglacijalnim trošenjem i gravitacijskim urušavanjem. esta su pojava na visinama iznad 1700 m n/v. Reljefno su istaknuti u planinskom reljefu kao stjenoviti vrhovi, stjenoviti odsjeci, ostenjaci, kameni zubovi, kamene igle, stjenoviti prozorci su oblikovani u karbonatima. To su sa turistikog (planinarsko-alpinistikog, izviakog itd.) ali i estetskog stanovišta vrlo privlani dijelovi reljefa kao vrh Magli 2386 m, kamene igle vrhova Prsti 2158 m u Volujku, Ardova 1858 m i Treskavca 1803 na Zelengori, Zubova 1790 m i Oblika 1877 m na Treskavici, Trijeske 1803 m na Jahorini te brojni derazijski stjenoviti kukovi širom brdsko-planinskog pojasa. Prozorci “Petera Vrata” iznad kanjona Drine su reprezentativan primjer selektivne erozije kao i prozorac u Vrataru u kanjonu Sutjeske. Posebnu notu atraktivnosti regije daju pješane piramide u molasnim sedimentima kod Miljevine kao prirodni geomorfološki spomenik koji treba turistiki urediti i valorizirati sa aspekta turistike ponude…

2.2.6. Periglacijalni, fosilni glacijalni i glaciofluvijalni reljef Najviše terene na visinama iznad 1700 m n/v izražavaju periglacijalni oblici predstavljeni subnivalnim planinskim karstom škrapa, vrtaa, nivacijskih udubljenja itd. Na Leliji, Treskavici, Ljubišnji, Zelengori, Magliu i Volujku nalazimo ostatke glacijalnog reljefa u vidu komia, eliptinih brežuljaka, fosilnih cirkova, valova i morena. Navedeni oblici danas su uveliko zamaskirani savremenim egzogeomorfološkim padinskim, fluviodenudacijskim, periglacijalnim i ostalim erozijsko - destrukcijskim procesima ili su prekriveni rahlim zemljišnim pokrovom sa šumskom vegetacijom. U reljefnim ulegnuima nekadašnjih cirkova i lednikih dolina nastala su brojna planinska jezera na Treskavici, Zelengori, Magliu i Volujku . Te mikrolokacije spadaju u jedne od najprivlanijih i najljepših ne samo u promatranom prostoru nego i šire te predstavljaju potencijalne turistike destinacije planinskog turizma. Glacijalno-fluvijalne konglomeratske terase ovdje su najbolje ouvane uz gornji tok Drine gdje se pružaju na dužini od preko 20 km na potezu Šepan polje – Foa. Na površima konglomeratskih terasa razvio se grad Foa. Nacionalni park ''Sutjeska'' osnovan je 1962. godine. Obuhvata podruja planinskih masiva Maglia, Volujaka i Zelengore u južnom dijelu Gornjeg Podrinja. Krajolik njegovog zaštienog okoliša površine 17. 250 ha najveim dijelom obilježava nadasve raznolik pitoresktan pejsaž i divlja iskonska priroda sa ouvanim biljnim zajednicama i životinjskim vrstama od kojih su mnoge endemine. Unutar parka se 64

Prirodni uslovi i mogunosti za razvoj turizma u mezoregiji Gornje Podrinje nalaze strogo zaštiene zone od kojih je najuvenija zona prašumskog rezervata ''Peruica''. Na osnovu navedenog možemo zakljuiti da podruje regije Gornjeg Podrinja obilježava bogatstvo odnosno izražena polimorfnost reljefnih oblika što je uticalo na raznolikost pejsaža. To bi moglo da predstavlja znaajnu pogodnost za razvoj razliitih vidova turizma od ekstremnih sportova (alpinizam, slobodno penjanje, kajakaštvo...) , masovnog izletišno-rekreativnog turizma (kratke šetnje i rekreacija) do nauno – istraživakog (geomorfološka istraživanja, hidrogeološka istraživanja krša, terenske ekskurzije za studente geografije, škola u prirodi za uenike srednjih i osnovnih škola).

2.3. Klimatske karakteristike Promatrani prostor je u klimatskom pogledu izvanredno interesantna oblast jer predstavlja prelazno podruje u kojem se sudaraju i prepliu mediteranski i kontinentalni uticaji pa se ovdje na relativno malom prostoru može nai više klimatskih tipova. Ovom prilikom emo samo navesti glavne klimatske tipove, njihove osnovne karakteristike i prostorno rasprostranjenje.

2.3.1. Planinska klima Planinska klima je znaajno zastupljena u regiji. Klimatski obilježava navedene planinske masive i terene ije visine premašuju 1000 m. Odlikuje se svježim ljetima i hladnim dugim zimama s obiljem snježnih padavina. Na uskim lokalitetima javljaju se izrazite temperaturne inverzije koje remete normalan raspored vegetacije. Takva su mjesta poznata kao mrazišta meu kojim je uveno Mrazište na Igmanu, gdje je zabilježena dosad najniža izmjerena temperatura u bivšoj Jugoslaviji od –43,5oC. Takoer, sline pojave nalazimo u reljefnim udubljenjima – uvalama i vrtaama planina Lelije, Devetaka, Vueva, Zelengore, Ljubišnje itd. Dugotrajan snježni omota koji se zadrži na osojnim padinama planina Gornjeg Podrinja traje i preko etiri mjeseca što je jedna od znaajnih prirodnih datosti za razvoj zimskih sportova i zimskog turizma (alpsko skijanje , turno skijanje, crosscountry). Zbog istog zraka i tišine, planinska podruja sa crnogorinim šumama kao Devetak, Zvijezda, Ljubišnja, Kova su pogodna za razvoj zdravstveno - ljeilišnog turizma.

2.3.2. Pretplaninska klima Predjeli sa pretplaninskom klimom obuhvataju podruja u rasponu od 350 do 750 m n/v. Prosjena godišnja temperatura je niža od 10oC, jesen je toplija od proljea. Padavine su ravnomjerno rasporeene i njihov godišnji nivo iznosi u prosjeku od 750 do 1.000 mm. Ljeta su umjereno topla dok su zime hladne sa snježnim pokrivaem koji se održi od 1 do 2 mjeseca u prosjeku. este su zimske pojave radijacionih magli. Podruja dolina i kotlina uz gornje tokove Drine i Bosne gdje je dominantan utjecaj pomenutog klimatskog tipa su najguše naseljeni prostori regije. Zbog morfologije terena dolinska proširenja oko Goražda, Višegrada i Foe obilježava podtip blage župne klime koju karakterizira odsustvo snažnih i hladnih vjetrova. Mikroklimatski uticaji župne klime prevladavaju na nižim, prisojnim padinskim kosama iznad tokova Drine i njihovih pritoka uz pedološke karakteristike zemljišta pogoduju razvoju voarstva i autohtonih vrsta ( jabuka, kruška, orah, šljiva). Spomenuto se vezuje 65

A. Lepirica

za proizvodnju zdrave hrane kao domaeg proizvoda. To bi bila još jedna karika u lancu turistike ponude Gornjeg Podrinja.

2.3.3. Alpski klimat Surova alpska klima vlada na najvišim planinskim terenima visokih Dinarida na visinama iznad 1.700 m n/v. Zime su vrlo duge i oštre, sa negativnim temperaturnim vrijednostima i traju preko 6 mjeseci. Snježni pokriva se održi do ljetnih mjeseci, vjetrovi su esti a nerijetko dostižu orkansku jainu (brzina preko 120 km/h). Navedeni klimat je zastupljen na najvišim grebenima Lelije, Treskavice, Zelengore, Maglia, Volujka i Ljubišnje planine. Pomenute klimatske i morfološke karakteristike spomenutih visokih planina pogoduju razvoju ekstremnih avanturistikih sportova – alpinizma (zimskog i u suhoj stijeni) , turnog skijanja i cross-countrija na nešto položenijim terenima planinskih visoravni. Sjeverne padine ovih masiva umjerenijih nagiba pogodne su za alpske skijaške discipline (slalom, spust itd.) koje spadaju u masovniji vid turizma.

2.4. Hidrografska obilježja Prostor Gornjepodrinjske mezoregije sa hidrografskog aspekta skoro u cjelosti teritoritorijalno zahvata gornje porijeje Drine u Bosni i Hercegovini te pripada Crnomorskom slivu. Znaajnije pritoke gornjeg toka Drine su Sutjeska, Bistrica, Kolunska rijeka, Praa i Žepa sa lijeve, odnosno ehotina, Lim i Rzav sa desne strane. Sve navedene tokove u ovom podruju obilježavaju mehanizmi tekuica gornjih tokova zbog izrazitih nagiba uzdužnih profila. Njihova korita su ispunjena krupnim vuenim nanosom sa pojavama brojnih brzaka i vodopada. Izuzetak predstavljaju meandrirajui tokovi Drine u kotlinama i zavalama gdje dominira bona fluvijalna erozija i akumulacija šljunkovito-pjeskovitog nanosa sa pojavama ada. Bilans i režim voda tekuica prvenstveno ovisi o koliini i karakteru padavina, geološkoj grai, reljefu, tipu tla i vegetaciji. Drina, Lim i Sutjeska pripadaju nivalno-pluvijalnom režimu koga odlikuju dva maksimuma proticaja u proljee i u jesen i dva minimuma u ljeto i u zimu. Rijeka Drina je koliinski najvei tok sa prosjenim godišnjim proticajem (kod Višegrada) 302 m3/sec. Ovaj planinski vodotok drenira široke planinske prostore istone i jugoistone Bosne, sjeverne i istone Crne gore, zapadne Srbije i sjeverne Albanije. To je najvea desna pritoka Save i nastaje u Šepan polju sutokom Pive i Tare. Drugi po koliini vode u regiji, sa prosjenim proticajem od 90 m3/sec, je tok Lima - planinske rijeke duge 197 km. Lim je najvea pritoka Drine u koju se uliva 12 km uzvodno od Višegrada. Izvire ispod Prokletija i tee složenom kompozitnom dolinom koju obilježava smjena kotlina i dolinskih proširenja sa uskim klisurama i kanjonima. Jugoistonu granicu regije kao rijenu državnu granicu (na dužini veoj od 20 km) predstavlja tok Tare. Pored ljepote ovoga snažnog, bistrog planinskog vodotoka od posebnog su znaaja njegove iste oligosaprobne vode koje danas igraju važnu ulogu u razvoju rijenog turizma. Koliina protoka nezagaenog toka Tare od 77 m3/sec ( kod Šepan polja ) sa vodama prve klase kvaliteta predstavlja itekako znaajan vodni resurs regije. ehotina, Praea, Bistrica, Sutjeska, Kolina manjih su srednjegodišnjih proticaja od 20 m3/sec.

66

Prirodni uslovi i mogunosti za razvoj turizma u mezoregiji Gornje Podrinje Treba istai da uz Taru, rijeka Drina (uzvodno od Broda), Sutjeska, Bistrica (uzvodno od Miljevine) te njihove pritoke estetikom svojih obala, i pejsažnoambijentalnim skladom njihovih kompozitnih dolina imaju predispozicije za razvoj rijenog turizma. Ove rijeke obilježava prva klasa kvaliteta, izrazita providnot i zelenomodra boja vode što može da privue i strane turiste. Jedna od najvažnijih datosti podruja je bogatstvo iste prirodne vode koja uz autohtonu eko hranu može da obogati turistiku ponudu Gornjeg Podrinja. Površinska - orohidrografska razvoa su jasna u predjelima regije sa vododrživim stijenama dok je u krškim terenima površinska hidrografska mreža dezorganizovana sistemima ponora (predstavljenim prslinama, pukotinama i kanalima) i prenešena duboko u krško podzemlje. Na podrujima planinskih zaravni oblikovanih u kršu teku manji, esto periodini , ponorniki tokovi . Pri visokim vodama, usljed dotoka golemih koliina vode i zapunjavanja nanosom, ponori se nerijetko zaepe pa se na površini formiraju manje akumulacije. Ove vode se na topografskoj površini ponovo pojavljuju u obliku pomenutih snažnih kraških vrela. Rijeke teku kroz kompozitne doline koje karakterizira esta smjena kotlinskozavalskih proširenja sa kanjonima i sutjeskama. Obilježavaju ih neusaglašeni uzdužni profili. esto usljed izrazitih nagiba uzdužnih profila rijena korita veine tokova su ispunjena krupnim vuenim nanosom sa pojavama brzaka i vodopada. To je posebno izraženo u duboko usjeenim kanjonsko-klisurastim dolinama Prae, Rakitnice, Bistrice, Sutjeske, Tare, Hravke, Drine.... Na tim mjestima brzina vode esto premašuje 1m3/sec. Izuzetak predstavlja tok Drine u dolinskim proširenjima Gornjeg Podrinja koje tu zbog smanjenog nagiba talože svoj finiji šljunkovito-pjeskoviti nanos usljed pojaane bone fluvijalne erozije. Drina, Tara, Lim i Sutjeska dreniraju najviše masive Dinarida ije apsolutne visine premašuju preko 2300 m te po S. Ilešiu pripadaju nivalno-pluvijalnom režimu koga obilježavaju proljetni (najviši u maju zatim aprilu i martu) i kasnojesenji maksimum proticaja ( novembarski približno jednak decembarskom ) te dva minimuma u ljeto i zimu. Na ovim rijekama je posebno u maju izražena pojava snježne retenzije odnosno retardacijskih voda zbog topljenja snijega u Durmitoru, Komovima, Prokletijama, Biou i Magliu. Nakon dugotrajnih i obilnih kiša je evidentna pojava kraške retenzije odnosno zakašnjelih retardacijskih voda na tokovima koji dotjeu iz planinskih krških terena kao i na vrelima sa relativno plitko zalijegajuom izdani. Gornji tok Neretve i njene pritoke pripadaju pluvio-nivalnom režimu sa najvišim vodostajima u aprilu i maju (prvi maksimum proticaja) te novembru i decembru a najnižim u u avgustu i septembru. Sve pritoke Drine bujiarskog su karaktera jer dotiu iz planinskih podruja. Obilježavaju ih dosta neuravnoteženi godišnji i mjeseni hodovi vodostaja na što je prvenstveno utjecao raspored padavina i izrazita vertikalna rašlanjenost reljefa. Vrlo važnu hidrološku znaajku takoer predstavljaju pojave brojnih i estih stalnih manjih planinskih rijeka i potoka sa istim i pitkim vodama u kojima egzistira potona pastrmka. U porijeju gornjeg toka Drine sa ovoga aspekta treba pomenuti iste tokove njezinih lijevih pritoka: Sutjeske, Hravke, Bjelave, Oteše pa Govze i Dobropoljke u slivu Bistrice te gornje tokove Prae, Koline i Osanice te Žepe. U ovu grupu se mogu svrstati i sastavnice desne pritoke Drine Rzava - Crni i Bijeli Rzav kao i Radonja lijeva pritoka Lima. Potrebno je naglasiti da navedeni vodotoci predstavljaju recipijente otpadnih voda. Njihove obale i korito nerijetko predstavljaju divlje deponije u koje domicilno stanovništvo odlaže otpad. U cilju razvoja rijenog turizma potrebno 67

A. Lepirica

je poduzeti mjere i aktivnosti u cilju spreavanja ovakvih pojava kroz ekološku edukaciju stanovništva i primjenu zakonskih mjera. Vještake akumulacije HE Višegrad i Peruako jezero su po svojim vodnim zapreminama, zelenkastoj boji, okolnom atraktivnom kanjonskom reljefu i ljetnjoj temperaturi vodepogodne za razvoj jezerskog turizma. S tim u vezi treba spomenuti manje turistike brodove «Vodeni iro», «Lotika» i druge koji saobraaju navedenim akumulacijama kanjonskim dolinama Lima i Drine. U usporedbi s prethodno spomenutim vodne akumulacije prirodnih planinskih jezera su zanemarive što se takoe odnosi i na manju vještaku akumulacije HE Mesii na Prai. No po svojoj ljepoti prirodna planinska jezera na Zelengori: Orlovako, Crno i Bijelo jezero, Gornje i Donje Bare bi trebale predstavljati nezaobilazne destinacije u turistikoj ponudi Gornjeg Podrinja. 2.5. Tla Osnovni faktori koji utiu na nastanak i razvoj tla su litološki supstrat, klima, reljef, organski sastav, antropogene aktivnosti i vrijeme. Da bi se razvio sloj od svega nekoliko cm tla potrebno je u prosjeku oko 500 godina. Zemljište je opšte dobro koje ima primarnu ulogu u proizvodnji hrane i kao prirodni resurs nema neiscrpne rezerve. Ono se stvara i obnavlja veoma sporo zato ga treba strogo zaštiti te provesti racionalne agrotehnike mjere pri njegovom iskorištavanju. Zbog izrazite prirodne raznolikosti navedeno podruje obilježava više tipova tala. Najniže hipsometrijske položaje u dolinama rijeka pedološki izražavaju fluvisoli. Ova aluvijalna dolinska tla koja se nalaze u dolinskim ravnima uz tokove Drine i pritoka na potezu od Foe do Goražda, Lima kod Rudog i donjeg toka Rzava kod Višegrada su najplodnija u regiji. Pogodna su za uzgoj mnogih kultura a navodnjavanjem daju visoke prinose. Više terene odnosno sredogorski i gorski pojas pedološki izražavaju kalkokambisoli i kalkomelanosoli razvijeni na krenjaku. Ovaj tip zemljišta najviše je zastupljen u opštinama Kalinovik, Rogatica te u jugoistonom i jugozapadnom dijelu opštine Foa. To se odnosi na padine i planinske zaravni planina Devetaka, Lelije, Treskavice, Zelengore i Ljubišnje. Prema pedološkoj karti Bosne i Hercegovine (R 1: 500 000) na širokim prostorima središnjeg dijela Gornjeg Podrinja , koje geološki tvore paleozojske kisele silikatne stijene, pedološki supstrat je predstavljen distrinim kambisolom – kiselosmeim tlima. To su podruja istonih padina Jahorine i doline Kolunske rijeke, doline Sutjeske,ehotine, Janjine i padina desne dolinske strane nizvodno od Višegrada. Pogodna su za uzgoj krompira, raži, jema i zobi odnosno domaeg hljeba kao eko-gastronomske ponude. Rendzine su najzastupljenije na potezu planina Zvijezda ( vrh Stolac ) - Vardište u opštini Višegrad. Ova tla su pogodna za razvoj šuma. este su pojave mozaika kompleksa kambisola i rankera u opštinama Rudo i Višegrad. Nerazvijena plitkozalijegajua zemljišta litosola, koja se pojavljuju na krenjakodolomitnoj podlozi, nalazimo na najvišim grebenima i liticama Volujaka, Maglia, Treskavice i Lelije kao i na strmim kanjonskim stranama Bistrice, Tare, Lima, Drine i Žepe. 68

Prirodni uslovi i mogunosti za razvoj turizma u mezoregiji Gornje Podrinje Razvoj voarstva u dolinama i kotlinama Gornjeg Podrinja ima dugu tradiciju. Tu se posebno misli na uzgoj kvalitetnih autohtonih jabuka koje vezujemo za podruja oko Goražda, Mravinca i Osanice. Zatim uzgoj oraha, kruške i šljive iji bi proizvodi (džem, rakija, prirodni sokovi) igrali kljunu ulogu u ekoturistikoj ponudi zdrave hrane kao jednog od specifikuma regije. Zemljišta planinskih zaravni (opštine Kalinovik, Rogatica..) pogodne su za uzgoj domaeg krompira koji se i danas vrši bez primjene hemijskih preparata.

2.6. Vegetacija, biljni i životinjski svijet Prema ekološko-vegetacijskoj rejonizaciji Bosne i Hercegovine (Beus, Burlica i dr., 1983.) ova mezoregija teritorijalno ulazi u gornjedrinsko i jugoistono bosansko podruje a dijelom i u podruje istonobosanske visoravni. Najniži položaji u dolinama i kotlinama rijeka predstavljeni su vegetacijom vlažnih staništa higrofilnih vrsta vrba i topola. Na nižim padinama gornjeg Podrinja, zaklonjenim od hladnih vjetrova, egzistiraju hrastove šume sladuna, kitnjaka i cera. Na tim podrujima, na prisojnim položajima, posebno na kontaktu pomenutih bjelogorinih šuma i livada postoje prirodne mogunosti za razvoj pelarstva te proizvodnju meda kao domaeg eko proizvoda. Vegetacijske zone (pojasevi) lako su prepoznatljive usljed izraženih visinskih razlika. Brdsku vegetacijsku zonu prekrivaju šume bukve, javora i johe. Gorski vegetacijski pojas iznad 1.000 m n/v obilježen je gustim sastojinama smre, jele i bukve, koje povrbšinski zapremaju najvei dio ovoga prostora. Na mikrolokacijama mrazišta prisutne su mrazišne šume smre. Šume crnog bora uglavnom nastanjuju litice kanjona ovoga podruja dok su mješovite sastojine bijelog bora, smre i jele zastupljene na visoravnima istone Bosne . Vegetacija ekološki iste sredine planinskih pašnjaka znaajna je za razvoj stoarstva a time i proizvodnju zdrave hrane (sir, kajmak, mlijeko...) . Najviši položaji ovog prostora, na visinama iznad 1.700 m, u vegetacijskom smislu su uz planinske pašnjake predstavljeni vegetacijom sipara i bora krivulja. Sa stanovišta specifinog nauno-istraživakog vida turizma posebno je znaajan zaštieni prašumski rezervat Peruica sa površinom od 1.234 ha koji se nalazi u okviru Nacionalnog parka Sutjeska. Na tom strogo zaštienom podruju možemo nai jele i smre, starosti i preko 300 godina, ije visine dostižu i preko 50 metara sa prsnim promjerom od 1,5 m. Posebno treba pomenuti autohtonu endeminu vrstu Panieve omorike koja je jedna od glavnih prirodnih znaajki Gornjeg Podrinja. Ovo prirodno rijetko drvo egzistira na Gostilji, Stocu, Cerovoj ravni, Božurevcu u opštini Višegrad zatim na Golom Brdu i Sjemeu u opštini Rogatica, lokaciji Viogor-Šahdani u opštini ajnie te planini Radomišlje u opštini Foa. U poslijeratnom tranzicijskom razdoblju neracionalna divlja sjea doprinosi ubrzanom nestanku šuma promatranog podruja regije. Zato treba poduzeti neophodne mjere u cilju zaštite i revitalizacije ovog regulatora prirodnih procesa koji je vrlo bitan sa aspekta razvoja planinskog i zdravstveno – ljeilišnog turizma.

69

A. Lepirica

Floristiki sastav podruja je raznolik. Karakterizira ga izuzetno bogatstvo biljnih vrsta i visok procenat endemskih vrsta cvjetnica posebno na karbonatnoj podlozi.Veliki je broj jestivih, vitaminoznih i ljekovitih vrsta a naroito meu makrofitskim gljivama što je bitna znaajka u proizvodnji i ponudi zdrave hrane. Proplanci, planinski pašnjaci, stjenoviti dolomitno – krenjaki odsjeci ovog veim dijelom nezagaenog i rijetko naseljenog podruja obiluju raznim vrstama ljekovitog bilja. Crni šljez, lincura, smreka, kantarion, hajduka trava, majina dušica, nana samo su neke od njih. Za vegetacijskog razdoblja ono svojom pojavom ne samo da uljepšava prirodni pejsaž nego može da se iskoristi i za prehrambene i farmaceutske potrebe . Guste šume, visoki planinski grebeni, brojni proplanci, livade, izvori i vrela, iste planinske rijeke , potoci i jezera su prirodna staništa osebujnog životinjskog svijeta (žabe, puževi, zmije, ribe, ptice i visoka divlja). Jedna od osnovnih znaajki faune je visok procenat endeminih – rijetkih vrsta. Nerijetke su pojave stenoendeminosti kao i postojanje starih – reliktnih vrsta . U planinskom pojasu Gornjeg Podrinja egzistiraju brojne vrste visoke divljai (mrki medvjed, vuk, balkanska divokoza) kao rijetke ugrožene evropske vrste koje su u zemljama Evrope prava rijetkost i stoga strogo zaštiene. Sa aspekta turizma treba pomenuti srndaa, lisicu, divlju maku, divlju svinju, lisicu, kunu zlaticu a od ptica surog orla, orla krstaša, sovu ušaru, sokola, jastreba, tetrijeba gluhana, jarebicu kamenjarku itd. Planinski vodotoci su životna staništa salmonida (potona pastrmka, lipljen, mladica), rijenih rakova, vodenih insekata, (vodeni cvijet, obalari, tvrdokrilci itd.) dijatomeja, vodenih mahovina kao indikatora istih nezagaenih voda. Nerijetka je i pojava sada ve ugrožene evropske vrste – vidre. Uvažavajui navedene osebujne i specifine prirodne karakteristike ove mezoregije posebnu pažnju treba pokloniti razvoju turizma u prvom redu ekoturizma u cilju turistike valorizacije Gornjeg Podrinja. 3. Prirodne predispozicije za razvoj turizma u Gornjem Podrinju Na osnovu prezentiranih prirodnih datosti kojima je bogato obdarena ova regija možemo zakljuiti da postoje brojne prirodne pogodnosti za razvoj turistiko rekreativnih aktivnosti koje ulaze u sklop: planinskog, rijenog, jezerskog , zdravstveno - ljeilišnog, nauno-istraživakog i seoskog turizma. Budui da promatrani prostor veim dijelom obilježava ista prirodna sredina postoje dobre predispozicije za razvoj ekoturizma

3.1. Planinski turizam 3.1.1. Planinarenje Planinarenje ima svoju dugu tradiciju u Gornjem Podrinju jer cijelu regiju opasuju visoke i srednjevisoke planine Dinarskog morfosistema. Posebno atraktivni i privlani za visokogorsko planinarenje su masivi Maglia, Volujaka, Ljubišnje, Zelengore , Lelije i Treskavice ije apsolutne visine premašuju 2000 m. Na njima postoje markirane staze koje treba obnavljati. Njihovi goli, oštri 70

Prirodni uslovi i mogunosti za razvoj turizma u mezoregiji Gornje Podrinje grebeni, stjenovite litice sa siparima, pašnjaci, romantina planinska jezera, huni potoci te bujne mješovite šume sa usamljenim proplancima predstavljaju bogatstvo raznolikosti koje je skladno ukomponovano u pejsaž gorskog krajolika. Na atraktivnim lokalitetima Zelengore, Lelije, postoje izgraene planinske i lovake kue koje su ogranienog kapaciteta (Gornje Bare, Jugovo jezero, Jablan do, Bijele vode itd.) povezane planinarskim stazama i makadamskim putevima. Važno je napomenuti da na najvišim planinama Bosne i Hercegovine - Magliu, Volujaku i Ljubišnji nema planinskih objekata. Magli, Zelengora i Volujak koji se nalaze u okviru NP ''Sutjeska'' kao i prašumski rezervat ''Peruica'' sa slapom Skakavac visine 75m koji se nalazi u srcu ove jedne od posljednjih prašuma Južne Evrope su najposjeeniji od strane planinara i turista tokom ljeta i rane jeseni. Posebnu draž ovome prostoru daju lijepa i atraktivna planinska jezera. Zbog prirodne estetike njihove pojave i samog ambijenta u kojem se nalaze ona predstavljaju potencijalne destinacije planinskog turizma u ovom dijelu regije. Njihova priobalja ljeti služe kao kamping prostori. Na Zelengori su to : Orlovako, Jugovo, Bijelo i Crno, Kotlaniko, Štirinsko i Kladopoljsko te Gornje i Donje Bare. Ispod sjeveroistonih padina Crvnja je Crvanjsko jezero kao i jezero na Gvoznu ispod Treskavice. Pored rekreativne uloge mnoga od njih su poribljena te se koriste za ribolov. Sa turistikog stanovišta važno je spomenuti i nedaleko Trnovako jezero koje se nalazi u susjednoj Crnoj Gori ali u geomorfološkom smislu pripada istom planinskom masivu (Magli i Volujak). Do njega planinari i turisti dolaze iz Nacionalnog Parka «Sutjeska» . Podruje Nacionalnog parka «Sutjeska» koje se nalazi na samom jugoistoku Gornjeg Podrinja po svojoj prostorno-planerskoj funkciji i bogatim prirodnim sadržajima bi trebao predstavljati nosioca razvoja brojnih vidova planinskog turizma u regiji. No da bi se to postiglo potrebna je šira podrška države, entiteta, regije i opština na kojoj se nalazi nacionalni park. U cilju regionalnog razvoja turizma u Visokim Dinaridima ovom prilikom bi predložili da se visokogorsko podruje Maglia, Volujaka i Bioa objedini u jedinstveni transnacionalni park dvaju država BiH i Crne gore jer taj prostor u prirodnom ali i turistikom smislu predstavlja jednu neraskidivu cjelinu. To bi po našoj viziji bio regionalni park prirodnih ljepota evropskog znaaja. Nešto sjevernije (u središnjem i sjevernom dijelu regije) se nalaze srednjevisoke planine Pliješ, Jahorinski Borovac i Klek, Kova, Varda, Devetak i Veliki Stolac. Njihove padine su umjerenijih nagiba od predhodno pomenutih visokogorskih masiva te su pogodne za izletniko planinarenje i rekreativnu šetnju. Na tim podrujima se nalaze lokalna izletišta kao npr.: Cicelj (opština ajnie), Ravanci (opština Rudo), Bijele Vode (opština Goražde), Borike (opština Rogatica), Dobre Vode (opština Kalinovik)itd. Takoe za razvoj navedenih vidova planinskog turizma po svojim prirodnim karakteristikama su interesantna podruja planinskih zaravni u okviru svih navedenih planinskih masiva Gornjeg Podrinja. Destinacija «Bijele vode» u okolini Goražda sa kompletnom infrastrukturom je jedan od primjera kako staviti u funkciju objekat za potrebe rekreacije i zimi i ljeti. Vidikovci odnosno take osmatranja sa izrazitim radijusom vidika su bitne kao turistike destinacije . Svakako najpoznatiji u regiji je vidikovac kod Dragoš sedla sa pogledom na prašumu Peruicu i slap Skakavac visine 75 m kojim se divlja rjeica Peruica vertikalno ruši preko surih litica dok suri stjenoviti odsjeci Volujaka i Tovarnice u pozadini zatvaruju vidokrug. To su takvi kontrasti i bogati prirodni sadržaji koje treba znalaki iskoristiti.

71

A. Lepirica

Izvrstan vidikovac je Vranovina sa koje se pruža nesvakidašnji pogled na zasnježene vrhove Durmitora i kanjonski tok Tare što u hipsometrijskom smislu predstavlja visinsku razliku od 2000 metara. Zaista impresivan prizor. Ništa manje atraktivan je i vidik sa Zlatnog Bora u susjedstvu. Sa najviših vrhova i grebena spomenutih visokih planina radijus vidika seže i preko 100 km zrane linije. Postoje i druge visinski niže lokacije sa atraktivnim vidicima kao što su to Poda ( pogled na centralni masiv Zelengore), Zagorje kod Kalinovika, planina Bokšanica (pogled na kanjon Drine), Kmur kod Foe itd . Sve su to jedne od buduih potencijalnih turistikih destinacija Gornjeg Podrinja. Organizovanjem fotosafarija obogatila bi se ekoturistika ponuda regije. Tu se u prvom redu misli na snimanje visoke divljai (medvjeda, vuka, divokoze, srne, divlje svinje) ali takoe tetrijeba gluhana u doba parenja što predstavlja izuzetnu atrakciju. Znai human pristup životinjama što i jeste jedna od osnovnih smjernica ekologije na ijim naunim pristupima je zasnovan ekoturizam

3.1.2. Skijanje Alpsko skijanje kao jedan od masovnih vidova zimskog turizma minorno je zastupljeno na podruju regije iako postoje dobri prirodni uslovi za njegov razvoj. Nadgorje kod Bakia i Tjentište (opština Foa) te Bijele Vode (opina Goražde) predstavljaju lokalne zimske ski-centre u cijelom Gornjem Podrinju Turno skijanje ili visokogorsko skijanje imalo bi svoju punu primjenu tokom zimskih i ranoproljetnjih mjeseci na visokim planinama regije. Pogodni za ovaj vid individualnog poluekstremnog sporta su masivi Zelengore, Lelije, Vueva, Ljubišnje i Crvnja. Za iskusnije turne skijaše posebno one koji vole avanturu Magli i Volujak bi svakako predstavljali izazov. Osnovna pretpostavka za Cross country ili skijaško hodanje su tereni blažih nagiba pod snježnim pokrovom. Podesne za ovaj vid sportsko-rekreativne aktivnosti su planinske zaravni Borika, Gosine planine, podruja oko Kalinovika (Gvozno, Jelašca, Obalj) kao i drugi teren i brdsko-planinskog pojasa posebno oni koje odlikuje relativno dobra saobraajna povezanost.

3.1.3. Alpinizam To je ekstremni individualni sport. Danas u savremenom razdoblju, predstavlja nezaobilazan segment ekoturistike ponude. Stijene Maglia, Makaza, Sniježnice, Treskavca u Zelengori, Velikog Treskaa u Treskavici, stijene u kanjonu Sutjeske i druge pogodne su za penjanje u suhoj stijeni. Za zimsko penjanje u ledno kombinovanim strmcima podesni su strmi odsjeci Maglia, sjeverni odsjeci Volujaka, Kozje strane u Zelengori itd. Za razvoj sportskog penjanja koje po definiciji podrazumjeva blizinu saobraajnice i stijene takoe postoje uslovi. Prvenstveno to se odnosi na terene donjeg kanjona Prae, kanjona Lima, Sutjeske itd.

3.1.4. Mountain bicycling (planinski biciklizam) Na terenima Gornjeg podrinjakoji su ispresjecani makadamskim putevima a nisu u funkciji savremenog automobilskog saobraaja postoje dobre mogunosti za razvoj 72

Prirodni uslovi i mogunosti za razvoj turizma u mezoregiji Gornje Podrinje planinskog biciklizma. Navesti emo ovom prilikom samo neke kao što su : Jelašca – Poda – Orlovako jez. – emerno, tereni Borika, Gvozna, stari drum ajnie - Foa, dio trase napuštene uskotrane pruge od Ustiprae do Prae itd.

3.2. Horseback Predstavlja jahanje konja u prirodnom ambijentu. Može se okvalifikovati kao ekoturistika ponuda za koju ovdje tradicionalno vezujemo Borike. Preciznije to je glavni turistiki centar u opštini Rogatica sa ergelom arapskih i bosanskih brdskih konja. Ergela je osnovana davne 1893.godine. Hotel na Borikama(sa 36 ležaja) je u neposrednoj blizini, trim staza kao i tereni pogodni za horseback. Vazdušna banja i ergela se nalaze na 18 km od Rogatice (asfaltni put) na 900-1300 km nad. visine. Blizina Sjemeke planine i planine Devetaka te Borika visoravan , poznati su po lovu na krupnu divlja. Na tim terenima postoji mogunost konjikog sporta te rekreativnog skijanja. Moramo istai da Borike treba agilnije turistiki promovirati zbog nedovoljne posjete.

3.3. Paragliding Možemo pretpostaviti da bi letenje-paragliding bilo izvodivo na širokom prostoru mezoregije. Za taj ekstremni sport potrebno je utvrditi pravce vjetrovnih struja i pogodne lokacije te se konsultovati sa onima koji se njime aktivno bave.

3.4. Rijeni turizam Pojam rekreacija je nastao od latinske rijei recreare što znai oporaviti se. Vezano za kopnene vode u ovoj studiji pod rekreacijom se podrazumjeva : kupanje, osvježenje, rekreativne šetnje i boravak uz rijeke, jezera, vodopade, vrela i termomineralne izvore. Znaaj voda Gornjopodrinjske regije se ne ogleda samo u njihovom bogatstvu , kvaliteti, pojavnoj i fiziko-hemijskoj raznolikosti nego i po specifinoj ljepoti i atraktivnosti koja odlikuje veinu bistrih rijeka, potoka, vrela i planinskih jezera. Vode su znaajan i perspektivan resurs ovog podruja sa bogatim prirodnim datostima koje omoguavaju razvoj razliitih vidova turizma, od stacionarnorekreativnih do ekstremno-sportskih aktivnosti. Posebno treba istai ljepotice Taru i Drinu – koje svojim proticajima, brojnim brzacima, bistrinom, zelenkasto-modrom bojom voda, pejzašno – ambijentalnim skladom obala, atraktivnošu dubokih kanjona i klisura i pitomih dolinskih proširenja uz naglašen stepen biodiverziteta slatkovodnih i kopnnenih vrsta živog svijeta pogodne su za razvoj ekoturizma . Masovnije turistike posjete ovim rijekama su u ljetnom periodu. U tom razdoblju su zastupljene brojne sportsko – rekreativne aktivnosti.

3.4.1. Rafting To je popularna sportsko-rekreativna aktivnost je posebno znaajna u posljednje vrijeme u BiH. Tara i Drina su ocijenjeni na veoj dužini svog toka kao rijeke srednje teškoe po meunarodnoj rafting skali. Navedena karakteristika je bitna pretpostavka za masovnije turistike posjete. U ljetnim mjesecima, najvea turistika potražnja i interes 73

A. Lepirica

su usmjereni ovom vidu ekoturizma. Prema iskazima organizatora u zadnje vrijeme na rafting turama je evidentno ueše stranih turista posebno onih iz zapadnih zemalja . Zbog evidentnog masovnog ueša rafting amaca i brojnosti posjetilaca važno je utvrditi granice do kojih se mogu koristiti ove rijeke a da se ne naruše prirodni procesi u njihovim tokovima i obalama. Znai s ekološkog aspekta vrlo je važno utvrditi kapacitet prihvata rijenih ekosistema Tare i Drine (caring capacity, eng.) što zapravo predstavlja mogunosti ekosistema da prihvati antropogene pritiske bez trajnog poremeaja njegovog prirodnog balansa. To je zadatak interdisciplinarnog tima strunjaka sa ciljem budueg održivog razvoja turizma. Splavarenje se tradicionalno veže za ove dvije rijeke te predstavlja posebnost turistike ponude Gornjeg Podrinja. Svojevrsna turistika atrakcija ovdje su višednevna spuštanja splavom kroz kanjon Tare i dolinu Drine. Zbog toga su, posebno u Foi, Sarajevu, Goraždu ali i drugim mjestima regije osnovane privatne firme specijalizirane za rijeni turizam . Na obalama gornjeg toka Drine tokom ljeta su najposjeeniji kampovi u Šepan Polju, Bastasima, Ustikolini itd. To su uglavnom kampovi sa improviziranim restoranima, i prateom infrastrukturom . Postoje ureeni kampovi kao npr. na Tjentištu u Nacionalnom parku « Sutjeska » , «Ada» u Ustikolini itd. sa bungalovima i kamping prostorom sa prateom infrastrukturom. Smatramo da bi državni organi trebali izvršiti plansko ulaganje u razvoj raftinga i splavarenja kao perspektivnih vidova rijenog turizma.

3.4.2. Kajakaštvo na brzim vodama Predstavlja vid ekstremnog sporta.posebno su dobre prirodne predispozicije za razvoj kajakaštva na Tari, Prai i Drini zato što usljed izrazitih nagiba uzdužnih profila njihova rijena korita obiluju brzacima i bukovima. Na tim mjestima brzina vode esto premašuje 1m3/sec. Pored istih tokova poklonici ovog sporta mogu da uživaju u atraktivnim kanjonima, gustim mješovitim šumama koje natkriljuju huna korita, vodopadima i snažnim kraškim vrelima ... No veliki problem masovnijem dolasku stranih kajakaša predstavlja vrsti otpad koji je vidljiv na stranama rijenih korita za vrijeme niskih vodostaja.

3.4.3. Kanuing Razvoj kanuinga (ili kanoistike) u ovome podruju nema dužu tradiciju iako za to postoje mogunosti. Vještake akumulacije HE '' Višegrad'' i Peruako jezero koje se nalaze u preko 500 m dubokim, atraktivnim drinskim kanjonima pogodne su za razvoj ovog veslakog sporta. Rijeka Drina, posebno nešto umireniji dijelovi toka u dolinskim proširenjima kod Foe, Goražda i Višegrada su pored spomenutog splavarenja podesni za rekreativnu kanoistiku.

74

Prirodni uslovi i mogunosti za razvoj turizma u mezoregiji Gornje Podrinje 3.4.4. Kanjonstvo Kanjonstvo je ekoturistiki vid ekstremnog sporta posebno raširen u razvijenim zemljama Zapada. Može da ima punu primjenu u brojnim i do 1000 metara duboko usjeenim kanjonskim dolinama Gornjepodrinjske regije. Ti skoro nedostupni predjeli divlje - izvorne prirode sa turistikog stanovišta predstavljaju prvorazrednu atrakciju. To su kanjoni : Hravke, Sutjeske, Oteše, Bjelave, Bistrice, ehotine te brojnih manjih pritoka u pomenutim slivovima.

3.4.5. Sportski ribolov Postoje dobre predispozicije za razvoj sportskog ribolova na ovom podruju. Cijenjene vrste salmonida - potona pastrmka, mladica i lipljen nastanjuju brze planinske rijeke regije. Mušiarenje ili flyfishing koji je popularan na Zapadu mogao bi imati svoju punu primjenu na ovim bistrim i atraktivnim vodotocima. Prigodne reklame, sadržaji i programi turistike ponude te podpora šire zajednice bi imale važnu ulogu u razvoju ovog tipa rijenog turizma. Posebnu pažnju bi trebalo posvetiti pasioniranim poklonicima sportskog ribolova iz inostranih zemalja radi pridobijanja budue stalne turistike klijentele. Prema nalazima eksperata riblji fond rijeke Drine je ugrožen te stoga treba poduzeti adekvatne mjere i aktivnosti kojim bi se riješio ovaj aktuelni problem ihtiofaune. Najmasovnije po broju uesnika su kratke posjete vikend-izletnikog karaktera. To je rekreacija na obalama rijeka i vrela u koju su ukljuene sve starosne grupe stanovništva. Impresivni kanjon i dolina Sutjeske u srcu Nacionalnog parka ''Sutjeska'' tokom je ljeta masovnije posjeen. Ovom prilikom emo navesti samo neke od brojnih lokacija koje su pogodne za rekreaciju. To su : dolina Žepe, Kadino vrelo, obale tokova Drine, Rzava, gornjeg toka Prae i Bistrice, Dobropoljke, Radoinje, Govze, Janjine, Brijoni kod ehotine, vrela Krupice i ostali. Brojni slapovi i vodopadi predstavljaju samo jednu kariku u lancu atraktivnih turistikih sadržaja kao što su Skakavac u Peruici, Skakavci u kanjonu Hravke, vodopadi Jabušnice, Ljutnice, Pršin potoka. Veina rijeka regije su hladni planinski tokovi sa prosjenim ljetnim temperaturama vode 12-16 0C . Mogu se koristiti za osvježenje u julu i avgustu kada temperature zraka premašuju 30 0C. U pitoresknoj dolini Rzava je ponovo puštena u rad uskotrana pruga na relaciji Dobrun – Vardište kojom je obogaena turistika ponuda opštine Višegrad. U njenoj neposrednoj blizini kod Dobruna nalaze se prirodne plaže rijeke Rzav koja je ljeti pogodna za kupanje. Zasada rijene tokove za kupanje i osveženje koristi lokalno stanovništvo.

3.5. Jezerski turizam Površinski vodeni slojevi vještakih akumulacija HE '' Višegrad'' i ''Bajina Bašta'' (u opštini Višegrad) imaju znatno više temperature od spomenutih rijeka što pogoduje razvoju kupališnog turizma i rekreaciji tokom ljetnjih mjeseci. Akumulacija nizvodno od Višegrada ljeti se zagrijeva i do 23 0C. Navedena vještaka jezera pogodna su za ribolov (ciprinidne i salmonidne vrste riba), jedrenje i kanuing. 75

A. Lepirica

Izrazite dnevne oscilacije jezerskog nivoa uzrokovane radom pomenutih hidroelektrana utiu na zamuljivanje obale i onemoguavaju normalan pristup jezerima. To je znaajna prepreka razvoju jezerskog turizma koja bi se mogla riješiti pontonima, platformama na vodi te izgradnjom turistiko-ugostiteljskih objekata itd. Turistiki brodi ''Zelenika'', kapaciteta 50 putnika je na raspolaganju turistima. Saobraa akumulacijskim jezerom HE ''Bajina Bašta'' kroz atraktivni kanjon Drine, na relaciji Višegrad – Peruac dugoj 54 km. Važno je spomenuti turistiki brod ''Vodeni iro'' (originalna ideja potekla od lokalne nevladine organizacije iz Rudog) Ovom brodicomje turistiki valorizirana akumulacija HE Višegrad odnosno 35 km ujezerenog toka Drine i 13 km atraktivnog kanjona Lima. Izgraeno je nekoliko pristaništa sa pontonima za «Vodenog iru» koji imaju funkciju jezerskih mini luka Gornjeg Podrinja i kamping prostora namijenjenih za odmor i rekreaciju. Treba napomenuti da su u ovom radu turizam i rekreacija na planinskim jezerima navedena u sklopu podpoglavlja ''Planinski turizam''.

3.6. Zdravstveno-ljeilišni i banjski turizam Banjsko-rekreativni turizam u Gornjem Podrinju je zastupljen u banji ''Vilinoj Vlasi'' udaljenoj 5 km od Višegrada. Rehabilitacioni centar raspolaže savremenom medicinskom opremom i zatvorenim bazenom sa termalnom vodom. To je balneološko ljeilište koristi termomineralnu vodu temperature od 34 stepena Celzijusa. Posebna atrakcija je staro tursko kupatilo izgraeno 1575. godine za koji se vezuju poeci banjskog turizma u ovoj regiji. Višegradska banja je jedino balneološko ljeilište u Gornjem Podrinju u kojoj se lijee reumatina oboljenje, neuralgije a pomaže u sluaju nesanice i preranog starenja. Šumovita podruja, tihi ambijent i isti planinski zrak koji su posebno obilježje srednjevisokih planina Kova, predjela Cicelja, Devetaka itd te visokoplaninskih zaravni pogoduju lijeenju nervnih i plunih bolesti. Nekada na lokaciji Metaljka u graninom dijelu opštine ajnie je bio sanatorijum za plune bolesti. Razvoj navedenog vida turizma traži velika ulaganja.

3.7. Nauno – istraživaki turizam Naglašen stepen geodiverziteta te preplitanje razliitih klimatskih tipova na ovom podruju su uticali na visok stepen biodiverziteta vrsta - živog svijeta. Priroda je tako bogato obdarila podruje regije brojnim fenomenima tako da razvoj nauno-istraživakog turizma ima svoju punu opravdanost. Prašumski rezervat «Peruica» sa površinom od 1291 h je svakako jedan od najznaajnijih za razvoj ovog vida turizma posebno za naunike iz oblasti šumarstva i biologe. Prašumski kompleks Careve Gore u Zelengori bi takoe bio zanimljiv sa ovoga aspekta kao Gostilja i Veliki Stolac vezano za endeminu Panievu omoriku zatim Radomišlje itd. Cijelo podruje Nacionalnog Parka «Sutjeska» je iznimno interesantno i privlano za: geomorfologe, geologe, geografe, dendrologe, botaniare, hidrometeorologe, ekologe i ostale, što bi svakako moglo da inicira razvoj nauno-istraživakog turizma.

76

Prirodni uslovi i mogunosti za razvoj turizma u mezoregiji Gornje Podrinje Brojne hidrogeološke zone – peine zatim jame u okolini Kalinovika, Rogatice i Žepe, krških masiva i kanjona opština Foa, Rogatica, Pale-Praa, Višegrad ... Mnoge od njih su neispitane što predstavlja izazov za speleologe i geologe. Zatim brojni ponori i ponorniki tokovi (npr. u Gvoznu polju) i izdašna kraška vrela. Interesantni su fluviokrški oblici kanjonskih tjesnaca Sutjeske, Hravke, Bistrice, itd. Kamene svodove na Dobropoljskoj rijeci i na ehotini bi trebalo zaštiti u formi geomorfološkohidroloških spomenika. Atraktivne pješane piramide tercijarno molasnih sedimenata kod Miljevine treba praktino zaštiti i dovesti u turistiku funkciju. Pojave endemine faune vodotoka i jezera ine ovaj prostor vrlo zanimljivim za ihtiologe. Mnoge lokacije navedene u ovoj studiji mogu da posluže kao mjesta – ''škole u prirodi'' za uenike osnovnih i srednjih škola. Pogodne su za održavanje terenskih ekskurzija studenata šumarstva, geografije, biologije, geologije ...

3.8. Seoski turizam Razvoj specifinog seoskog turizma nema dugu tradiciju iako za njega postoje uslovi na ovom podruju. Vrlo je važno napomenuti da pri samom procesu kreiranja ekoturistikih programa odnosno ponuda seoski turizam i kulturno-istorijsko nasljee ne smiju biti zaobieni. Stranoj klijenteli esto su najinteresantniji stari objekti graeni u tradicionalnom stilu, narodne nošnje, zdrava hrana. Zato bi trebalo pokušati djelovati u tom pravcu. Navedeno podrazumjeva restauraciju takvih sada esto napuštenih seoskih objekata koji su skoro u poluruševnom stanju. Stoga se u razvoj ove grane ekoturizma mogu ukljuiti i savremenije, iste i ureene seoske kue. Stare tradicionalne zanate, procese proizvodnje zdrave hrane na tradicionalne naine (npr.košenje trave, mljevenje žita u starim mlinovima itd.) trebalo bi podržati i uvrstiti u turistike programe. Zato su vrlo važni lokalni idejni projekti koji za cilj imaju stimulaciju seoskog turizma uvažavajui pri tom realnu ekonomsku situaciju, Kao primjer emo navesti idejni projekat «Put jabuke» poteklu od direktora turistike zajednice Bosansko-Podrinjskog kantona kojim bi se objedinila ponuda zdrave hrane i seoskog turizma u okolini Goražda. 4. ZAKLJUAK Regiju Gornjeg Podrinja karakterišu raznovrsni i osebujni, još sauvani, prirodni sadržaji i rijetkosti. Zbog treba dati prioritet razvoju ekoturizma što se u prvom redu odnosi na planinski, rijeni i jezerski turizam. Pored navedenog takoe neophodno je stimulisati razvoj seoskog turizma. Uvažavajui sadašnju tešku ekonomsku situaciju smatramo da su pomenuti vidovi turizma trenutno ali i u bliskoj budunosti najprimjereniji jer ne traže velika ulaganja a mogu pozitivno da utiu na razvojne procese u regiji (saobraaj, trgovina i ugostiteljstvo, zanatstvo, razvoj manjih i srednjih preduzea, razvoj privatnog poduzetništva, poljoprivrede, ruralnih naselja, komunalne aktivnosti itd.). Pored svih poteškoa (devastirani hoteli, zastarjela pratea infrastruktura, skromni kapaciteti turistikih receptiva) ipak postoje pozitivni pomaci u ovoj privrednoj grani tercijarnog sektora djelatnosti. Zadnjih godina razvoj ekoturizma je u stalnom porastu sa oiglednom tendencijom poveanja broja stranih i domaih turista. Nastaju nove turistike organizacije zatim firme posebno u privatnom sektoru koje su specijalizirane za razne vidove ekoturizma. Poinje da se radi na promociji turizma u Gornjem 77

A. Lepirica

Podrinju ( brošure, prospekti, videozapisi, TV emisije, internet ), vrši se turistiko uvezivanje na regionalnom nivou (npr. projekat DVD sa susjednim opštinama u Srbiji). Nastaju novi kampovi. Izgraeno je i nekoliko savremenijih pansiona, motela i restorana sa komfornijim smještajem (npr. «Baša» u Ustikolini, «Jagodi» u Ustiprai), gradi se hotel u Goraždu.. Za potrebe turizma, rekreacije i lova potrebno je navesti bungalove «Bijele Vode» a nedavno su restaurirane planinsko-lovake kue u NP Sutjeska , na Dobrim Vodama kod Kalinovika itd.. Izgradnja turistike pruge DobrunVardište u opštini Višegrad, izgradnja ceste Velenii-Brštanovica u klisuri Tare. Buduim povezivanjem sa susjednim turistikim regijama kroz zajedniku turistiku ponudu : Zlatiborom i Tarom na sjeveroistoku, NP «Durmitorom» na jugoistoku, Dubrovakim primorjem na jugu (kombinacija morskog sa planinskim i rijenim turizmom), Mostarom i Meugorjem na jugozapadu i Sarajevskom turistikom regijom na zapadu nadamo se da e turizam postati jedan od osnovnih pokretaa ekonomskog razvoja u Gornjem Podrinju. Da bi se to postiglo potrebno je odrediti i praktino provesti strateške smjernice razvoja turizma.

LITERATURA I IZVORI 1. 2. 3. 4.

5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

12.

13. 14. 15. 16. 17. 18.

78

Anelkovi, M. (1982.): Geologija Jugoslavije, Rudarsko-geološki fakultet, Beograd Beus, V. i dr. (1983.): Ekološko-vegetacijska rejonizacija Bosne i Hercegovine, Šumarski fakultet, Sarajevo Duki , D. (1984.): Hidrologija kopna, Nauna knjiga, Beograd European Commission, DG Enterprise (2001). Improving training in order to upgrade skills in the tourism industry. Final report of Working Group B. Brussels, European Commission. Fairbridge, R.W. (1968.): The Encyclopedia of Geomorphology, Reinhold Book Co., New York Grupa autora (1983.): Enciklopedija Jugoslavije, JLZ , Zagreb Grupa autora (1987.): Veliki geografski atlas Jugoslavije, SNL, Zagreb Grupa autora, (1960.): Vojno-inžinjerijski opis reke Drine, Državni sekretarijat za poslove narodne odbrane, Beograd Grupa autora, (1978.): Studija dugoronog razvoja turizma BiH, Sarajevo Grupa autora, (1984.): Mogunosti razvoja planinskih masiva u SR BiH, Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno ureenje, Sarajevo Joppe, M. (2005). General trends and skill needs in tourism in Canada. U: Trends and skill needs in tourism. Luxembourg, Office for Official Publications of the European Communities, str. 41-51 Jonckers, P. (2005). General trends and skill needs in the tourism sector in Europe. U: Trends and skill needs in tourism. Luxembourg, Office for Official Publications of the European Communities, str. 7-11 Katzer, F. (1901.): Zur Verbreitung der Trias in Bosnien, Wissensch. 21. Prag Katzer, F. (1926.): Geologija Bosne i Herzegovine, Sarajevo Lepirica, A. (1998.) Prašumski rezervat Peruica, Fondeko svijet br.3, Sarajevo Mihi, Lj. (1978.); Sutjeska, Kulturni-istorijski spomenici i centri za rekreaciju, Univerzal, Tuzla Markovi, S. i Z. (1970. ): Osnovi turizma, Zagreb Milanovi, P. (1979.): Hidrogeologija karsta i metode istraživanja, Institut za korištenje i zaštitu voda na kršu, Trebinje

Prirodni uslovi i mogunosti za razvoj turizma u mezoregiji Gornje Podrinje 19. Nejašmi, I. (1991): Mogua revitalizacija sociodemografski depresivnih podruja Hrvatske, Institut za migracije i narodnosti sveuilišta u Zagrebu, Zagreb 20. Panjukov, P. N. (1965.): Injženjerska geologija, Graevinska knjiga, Beograd 21. Ritter, S. (2005). Trends and skills needed in the tourism sector: 'tourism for wellness'. U: Trends and skill needs in tourism. Luxembourg, Office for Official Publications of the European Communities, str. 79-88 22. Skupina autora ,( 1980.): Prirodne i kulturno –historijske vrijednosti BiH, Prostorni plan Bosne i hercegovine, Faza B -Valorizacija, Sarajevo 23. Skupina autora, (1986.): Nacionalni park Sutjeska – Prostorni plan posebnog podruja, Urbanistiki zavod Bih, Sarajevo 24. Taubman, I. (1980): Rekreacija u Bosni i Hercegovini, Instiut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje, Sarajevo

79

A. Lepirica

80



REGIONALNO-GEOGRAFSKA PROBLEMATIKA RAZVOJA BOSNE I HERCEGOVINE REGIONAL-GEOGRAPHY PROBLEMS OF DEVELOPMENT OF BOSNIA AND HERZEGOVINA Dr. sc. Dževad Mešanovi, viši asistent, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Sažetak Pojam regije je u biti prostorni pojam i vrlo je raširen u upotrebi u mnogim naukama. Možemo ga definisati sa razliitih aspekata i to: geografskog, ekonomskog, socijalnog, historijskog, etnikog, politikog, pravnog i drugih aspekata. Regija predstavlja jedinstven prostor, sastavljen od odreenog broja lokalnih jedinica koje imaju zajednike geografske, historijske, ekonomske, socijalne i kulturne veze. Problemima regija i regionalnog razvoja bave se razliite naune discipline kao što su regionalna geografija, ekonomska geografija, historija, etnologija, regionalno i prostorno planiranje i dr. Takoer, ovaj aspekt je predmet interesovanja geografa, pravnika, politologa, ekonomista, sociologa i politiara. Regionalna problematika predstavlja podruje posebnog interesa u regionalno-ekonomskim i regionalnogeografskim istraživanjima i radi se o aktuelnoj i znaajnoj oblasti. Ciljevi regionalnogeografskih istraživanja u BiH su harmonian ekonomsko-geografski razvoj i smanjenje regionalno-razvojnih dispariteta. Regionalni razvoj odreuju ekonomski parametri (društveni proizvod i narodni dohodak, vrijednost osnovnih sredstava, investicije, zaposlenost, nezaposlenost itd.), a zavisi od geografskog položaja, prirodno-geografskih faktora, socijalno-geografskih odnosa, politiko-geografskih faktora, kvaliteta životne sredine i teritorijalne podjela rada u regiji. Regionalizacija je više od fizike podjele teritorija te da ona može biti sredstvo za rješavanje razvojnih, integrativnih, politikih, ekonomskih, etnikih, socijalnih i drugih problema. Makroregije e kroz svoj održivi razvoj omoguiti bolje i perspektivnije uslove za život i rad svih svojih stanovnika i podržati procese integracije države Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju. Kljune rijei: geografska regija, regionalno-ekonomski razvoj, Bosna i Hercegovina Abstract The concept of region is essentially a spatial concept and is very widespread in use in many sciences. We can define the different aspects, including: geographic, economic, social, historical, ethnic, political, legal and other aspects. Region is a unique space, composed of a number of local units that have common geographical, historical, economic, social and cultural ties. Problems of regions and regional development deal with different themes such as regional geography, economic geography, history, ethnology, regional and urban planning, etc. Also, this aspect is subject to interest geographers, lawyers, political scientists, economists, sociologists and politicians. Regional problems of an area of special interest in regional-economic and regional-

Dž. Mešanovi

geographical research and it are about actual and important field. The objectives of regional-geographical research in BiH are harmonious economic and geographical development and reduce regional disparities and development.Regional development determines the economic parameters (a social product and national income, the value of fixed assets, investments, employment, unemployment, etc.), and depends on geographical location, natural and geographical factors, social and geographic relationships, political and geographical factors, environmental quality and territorial division of labor in the region. Regionalization is more than physical division of the territory and that it can be a means to address development, integration, political, economic, ethnic, social and other problems. Macro-region through its sustainable development and provide a better perspective the conditions for life and work of all its citizens and to support the integration process of Bosnia and Herzegovina into the European Union. Key words: geographical region, regional and economic development, Bosnia and Herzegovina Pojam regije i regionalizacije Regije su dijelovi zemljine površine, koje imaju odreene prostorne, gospodarske, okolinske, socijalne, politike i druge karakteristike te predstavljaju neko mjerilo jedinstvenosti. To omoguava, da povuemo granice oko regija. Regije na koje gledamo od vrha ka dole, su prostorni paragraf globalnog i nacionalnog gospodarskog prostora.1 Osnovne metode kojima se služe regionalni geografi su sintetikog karaktera, mada je odreeni stepen analitinosti takoer zastupljen u njima. Specifine karakteristike regije upoznaju se analitikim izuavanjem kroz opštegeografske discipline, a zatim se sintezom tih saznanja dolazi do osnovnih zakonomjernosti u formiranju regije i svih njenih posebnosti. Dakle, u okviru regionalne geografije postoji jasno analitiko-sintetiko metodološko jedinstvo. Istovremeno, pored prostornog (horološkog) pristupa, jasno je naglašen i evolutivni. esto je veoma važno sagledati genezu regije, da bi se kroz njenu evoluciju uoili presudni momenti i uticaji koji su doveli do sadašnje fizionomije i specifinih karakteristika.2 I. Vrišer istie da ne postoje univerzalni kriteterijumi za izdvajanje regija i, istovremeno, smatra da je regionalizacija jedno od najznaajnijih sredstava prostornog planiranja, odnosno važno sredstvo za prostorno ureenje regija. On navodi više kriterijuma za regionalizaciju: fizionomski, tehniki, administrativni, istorijski, statistiki, ekonomski, homogeni i funkcionalni ili nodalni. O prostoru govori kao realnom geografskom okruženju koje ine jasno jedinstvo prirodnih i društvenih elemenata. Planiranje regionalnog razvoja je, u suštini, instrument kojim se opšta privredna politika neke zemlje prenosi na regije. I. Vrišer izdvaja tri razliita pristupa u dosadašnjoj regionalnoj politici: regionalna, ekonomska politika, ekonomska politika sa regionalnim aspektom i ekonomska politika regija. Takoer, istie da je povezivanje svih aspekata planiranja neminovnost, pošto se u modernom regionalnom planiranju ustalilo naelo sveobuhvatnosti ili kompleksnosti regionalnog planiranja. Geografsko analiziranje regija pruža planerima obilje informacija o prirodnim i društvenim 1 erne A.: Regionalno planiranje in regionalni razvoj med teorijo in prakso, Regionalne razlike in regionalno planiranje, Dela 24, 0ddelek za geografijo filozofske fakultete univerze v Ljubljani, Ljubljana, 2005., str. 126. 2 Kicošev S., Duni D.: Geografske osnove prostornog planiranja, Institut za geografiju Prirodnomatematikog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu, Novi Sad, 1998., str. 94.

82

Regionalno-geografska problematika razvoja Bosne i Hercegovine osobinama regije, kako u kvantitativnom tako i u kvalitativnom smislu. Prostorno planerska saznanja i iskustva su vezana za ovu problematiku dostupna su preko mnogobrojnih razliitih doktrina, koncepcija, modela, teorija i politika regionalnog razvoja.3 Ršumovi smatra da je geografska regija dio zemljine površine ispunjen objektima koji su neorganskog (reljef, klima, voda, tlo), organskog (biljke, životinje, ovjek) i antropogenog porijekla. Kriteriji za izdvajanje regija su: administrativno-državna granica, prirodno-geografski elementi, društveno-geografaski elementi i dominantni faktori.4 Regionalizacija prerasta u pokret, koji se naroito ispoljava u evropskim zemljama. Zahtjevi za regionalizacijom nastaju iz više razloga kao što su: politiki, ekonomski, sociološki, etniki, geografski, kulturni i sl.5 Regionalizacija je jedan od osnovnih pristupa i principa naunog poznavanja prostornog diferenciranja i integrisanja, razvojnog usmjeravanja planiranja i ureenja geografskog prostora. U novijoj ljudskoj historiji regionalizam predstavlja znaajnu stranu u poznavanju, razumijevanju i organizovanju ljudskih zajednica i teritorija. Njegovu ontološku i gnoseološku osnovu ine geografska stvarnost i geografska logika, geografski i društveno-historijski procesi, rastua razvojna disproporcija i neusaglašenost politikih i ekonomskih ciljeva. Regionalizacija predstavlja sistem metoda (postupaka) ijom se primjenom upoznaju, razotkrivaju, modeluju i konstruišu cjeloviti regionalni sistemi-regioni, kao tipološke kategorije i pojave unikalnog karaktera.6 Od prvobitne uloge u rješavanju ekonomskih problema, regionalizacija dobija sve vei znaaj i u politikim, socijalnim i globalnim procesima koji su karakteristini za kraj dvadesetog i poetak novog stoljea. ak šta više, regija se javlja kao idealan okvir za implementaciju filozofije održivog razvoja, pri emu regionalnu ekonomsku politiku održava sistem konkretnih relacija koje usmjeravaju i unaprijeuju privredu regije, ali i meuregionalne odnose.7 Prema M. Vresku jedna od nezaobilaznih osnova izrade regionalnih planova je regionalizacija. Regionalizacija je polazište u regionalnom planiranju. Ona nije konaan cil, ve sredstvo planiranja. Pojam regionalizacija podrazumjeva diferencijaciju prostora na manje dijelove specifinih obilježja koje se zovu regije. S obzirom na principe koji se primjenjuju nekoliko je tipova regionalizacije. U praksi preovladavaju dva principa regionalizacije: jedan je da se regija, u smislu kontinuiranih prostornih jedinica, izdvaja prema izabranim obilježjima i kriterijima homogenosti, a drugi po principu funkcionalne povezanosti i meuzavisnosti.8 Pojam geografske regionalizacije je nauni postupak identifikacije-izdvajanja objektivno postojeih teritorijalnih cjelina-regija uz poštivanje odgovarajuih principa i primjenu kriterija i metoda. Ona nije sama sebi cilj, ve predstavlja važan preduvjet 3

Isto, str. 95-96. Vasovi M.: Regionalna geografija, Rad, Beograd, 1985, str. 14. 5 Piha B.: Prostorno planiranje, Novinska ustanova službeni list SFRJ, Beograd, 1973., str. 223 6 Radovanovi M.: Regionalizam kao pristup i princip i regionalizacija kao postupak u funkcionalnoj organizaciji geografskog prostora sa nekim aspektima primene na Republiku Srbiju, Geografski institut ''Jovan Cviji'' SANU- Zbornik radova, knj. 44-45, Beograd, 1993., str. 67 7 Bogunovi A.: Ekonomske integracije i regionalana suradnja, Zagreb, 2001., str. 14. 8 Vresk M.: Grad u regionalnom i urbanom planiranju, Školska knjiga, Zagreb, 1990., str. 67 4

83

Dž. Mešanovi

teritorijalno usklaenog razvoja, odnosno važna je osnova planiranja prostornog razvoja. U tome i leži njen nauni i praktini znaaj. Principi geografske regionalizacije su: administrativni, geografski, ekonomski, ekološki, historijski, etniki i politikoteritorijalni. Primjenom samo jednog kriterija regionalizacije, regionalizacija je ireleventan in, naprimjer: etniki kriterij. Regionalizacija je jedan od kljunih pojmova regionalnog razvoja. Naela i kriteriji regionalizacije su senzitivni na društveno-ekonomski sustav, prostor i vrijeme. Regionalizacija je više od fizike podjele teritorija te da ona može biti sredstvo za rješavanje razvojnih, integrativnih, politikih, ekonomskih, etnikih, socijalnih i drugih problema.9 Regionalizacija, kao i svaki drugi oblik decentralizacije, predstavlja ozbiljnu reformu države i donosi mnoge oekivane i esto neoekivane, ali znatne posljedice po politiki, ekonomski i socijalni život. Regionalizacija se naješe izvodi iz politikih razloga, a ekonomski su ili sekundarni ili zanemareni.10 Regionalizacija prerasta u pokret, koji se naroito ispoljava u evropskim zemljama. Zahtjevi za regionalizacijom nastaju iz više razloga kao što su: politiki, ekonomski, sociološki, etniki, geografski, kulturni i sl.11 Prema Evropskoj povelji o regionalizaciji regija je podruje koje predstavlja jasno zatvorenu geografsku cjelinu ili zbir slinih podruja gdje živi stanovništvo koje posjeduje odreene zajednike elemente (naprimjer: jezik, kultura, historijska tradicija, zajedniki privredni, transportni i drugi elementi) i koji želi sauvati svoje zajednike specifinosti radi unapreenja svog kulturnog, socijalnog i privrednog napretka. Iako Evropska povelja definiše regije kao "prirodne" zajednice bez institucionalnih elemenata ona sadrži i upute u vezi sa institucionalizacijom regija (pravni status, organi, nadležnost) odreujui minimalne standarde za konkretno uspostavljanje regija u okviru država lanica. Nadležnosti regija obuhvaaju: regionalnu politiku, regionalno prostorno ureenje, poljoprivredni sektor, transport, turizam, javne radove, socijalni rad, zanatstvo, kulturu i sport, slobodno vrijeme, obrazovanje, zdravstvo, vodosnadbijevanje itd.12 Regionalizacija predstavlja takav nain upravljanja državom, kojom se omoguuje uravnoteženiji razvoj države, kao i nain kojim se obezbjeuje demokratiniji sistem interesnog organizovanja teritorija na nivou regionalne cjeline, kojom se dolazi do pravilnijeg raspolaganja resursima i sredstvima. Po mišljenju Evropske komisije: 1. 2. 3.

4.

9

Regionalizacija predstavlja dio tradicije evropskog društva; Regionalizacija ne predstavlja automatsku decentralizaciju; Regionalizacija ne predstavlja sistem koji prijeti koheziji društva i ne vodi ka secesiji, ve naprotiv predstavlja sistem upravljanja koji može da povea koherentnost države; Regionalizacija može da se vrši kao akt regionalizacije države definisanom voljom državnih institucija, ali i da je mogue ovaj princip organizovanja

Osmankovi J.: Regionalizacija Bosne i Hercegovine u funkciji približavanja Evropskoj Uniji, Zbornik radova "Regionalno razvojna problematika Bosne i Hercegovine i susjednih zemalja u procesu približavanja Evropskoj Uniji", Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2003., str. 9-20 10 Vaci Z., Mijatovi B., Simi A., Radovi Z.: Regionalizacija Srbije, Centar za liberalno-demokratske studije, Beograd, 2003., str. 51 11 Piha B.: Prostorno planiranje, Novinska ustanova službeni list SFRJ, Beograd, 1973., str. 223 12 Baši R.: Evropa regija-Model i iskustvo funkcioniranja regija u zemljama EU, Zbornik radova "Meuregionalna saradnja kao osnova ekonomski održivog razvoja teritorija", Sarajevo, 2003., str. 6-8

84

Regionalno-geografska problematika razvoja Bosne i Hercegovine

5.

6.

države ostvariti susretno: odozgo sa nivoa državne uprave i odozdo sa najnižeg nivoa lokalne samouprave; Kvalitetna regionalizacija podrazumjeva racionalan i demokratski postupak koji se zasniva na odreenim sigurnim kriterijumima na jednoj strani, a da neadekvatna regionalizacija nastaje kao rezultat primjene praktinih kriterija; Regionalizacija nije unificiran model, kao što ga smatraju i preferiraju neke struke, ve da mora biti u saglasnosti s geografskim, historijskim, funkcionalnim i drugim karakteristikama državnog geoprostora.

Dosadašnji pokušaji i nacrt nove geografske regionalizacije Bosne i Hercegovine Posmatrano sa historijsko-geografskog aspekta, prvi pokušaji geografske regionalizacije Balkanskog poluostrva, i u oviru njega Bosne i Hercegovine, potiu iz druge polovine XIX (to su pokušaji N.N-a, 1867.; V. Kljajia 1878. i drugih) i prve polovine XX stoljea (pokušaji J. Cvijia 1922., N. Krebsa 1928., R. Mareka 1931., Y. Chataigneau-J.Sion-A 1934. i drugih). Osnovna karakteristika ovih regionalizacija je jednostavnost, teorijsko-metodološka neizgraenost i nejasno artikulisan regionalni koncept. U drugoj polovini XX stoljea prouavanjem geografske regionalizacije Jugoslavije, i u okviru nje Bosne i Hercegovine, te iskljuivo Bosne i Hercegovine u svojim radovima bavili su se A. Melik 1948., K. Kayser 1951., T. Kanaet 1954., R. Petrovi 1957. i 1975., S. Ileši 1961., J. . Markovi 1967. i 1980., V. Rogi 1973. i 1974., K. Papi 1977. i 1985., S. Smlati 1983.., S. Nurkovi i R. Miri 1998. godine i drugi. Ove regionalizacije su zasnovane na prirodno-geografskim kriterijima, ekonomsko-funkcionalnim, fizionomskim, kulturno-geografskim, historijskogeografskim i na principu "jezgro" i "periferija". Nacrt nove geografske regionalizacije Bosne i Hercegovine osnovan na principu kompleksne geografske homogenosti13 podrazumijeva postojanje 4 makroregionalne prostorne cjeline prvog, 12 mezoregionalnih prostornih cjelina drugog i 67 mikroregionalnih prostornih cjelina treeg stepena. (tabela 1) Kao osnova za ovu geografsku regionalizaciju u teorijskometedolokom smislu su poslužili radovi V. Rogia o fizionomskoj regionalizaciji Jugoslavije iz 1973., te regionalizacija središnjeg planinskog prostora Jugoslavije iz 1974. godine.14

13

Kriterij homogenosti temelji se na postupku utvrivanja slinosti unutar regionalnih (intraregionalnih) jedinica prostora, odnosno, ako je rije o razgranienju, na razlikovanju meuregionalnih (interregionalnih) razlika. Prema tome, homogeni prostor ili regija, ako je prostor dovoljno veliki, jest prostor iji pojedini dijelovi pokazuju izmeu sebe manje razlika nego prema jedinicama susjednog prostora. Detaljnije vidi: Marinovi-Uzelac A.: Prostorno planiranje, Dom i svijet,Zagreb, 2001., str. 290. 14 Geografska regija je strukturno homogena prostorna jedinica, nastala kao rezultat specifinih kombinacija prirodne osnove i društvenog faktora, i da se u njenoj fizionomiji odražava stvarnost datog geoprostora, te da fizionomska regionalizacija ima karakter primarne ili prave geografske regionalizacije. Fizionomski princip geografske regionalizacije temelji se na izdvajanju prostornih cjelina (fizionomskih regija) prema geografskom izgledu odreenog prostora, tj. na osnovu fizionomske homogenosti pejzaža, koji je odraz transformirane prirodne osnove i interakcije društva i prostora. Najbolji sintetiki pokazatelj kombinacija svih komponenata odreenog prostornog kompleksa jeste njegov izgled ili fizionomija. Budui da je geografska fizionomija odražena u prostoru osnovni sintetiki pokazatelj, onda izmeu fizionomske pejzažne homogenosti i geografske homogenosti nema razlike. Zbog toga se tako izdvojene regije nazivaju geografskim regijama, a postupak izdvajanje prostornih cjelina po tom principu geografskom regionalizacijom. Detaljnije vidjeti: (1) Nurkovi S., Miri R.: Osvrt na geografsku regionalizaciju Bosne i Hercegovine, Geografski radovi, Broj 1, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2005., str. 74, 82 i 83.; (2) Rogi V.: Regionalizacija Jugoslavije, Geografski glasnik, Br. XXXI, Zagreb, 1973., str. 13-27.; (3) Rogi V.: Regionalizacija Središnjeg planinskog prostora Jugoslavije, Zbornik XIX kongresa geografa Jugoslavije, Sarajevo, 1974., str. 409-416.; (4) Papi K.: Ekonomskogeografske regije Bosne i Hercegovine, Geografski pregled, Geografsko društvo BiH, sv. XXI, Sarajevo, 1977., str. 23-55

85

Dž. Mešanovi

Preama S. Nurkoviu, fizionomske ili geografske regije BiH treba shvatiti kao15: - specifino prirodno-geografske prostorne cjeline; - regije karakteristinih socijalno-geografskih obilježja, tj. kao svojevrsnom tipu naseljenosti, dinamike, strukture i prostornog razmještaja stanovništva; regije karakteristinih ekonomsko-geografskih obilježja, tj. kao svojevrsnom tipu društveno-ekonomske valorizacije prirodnih i društvenih resursa; prostorne cjeline koje imaju svoju granicu i u nacrtu regionalizacije Bosne i Hercegovine uvažavaju administrativno-politiku podjelu na opine. Tabela 1: Površina, broj stanovnika i gustina naseljenosti u makroregijama i mezoregijama Bosne i Hercegovine 1991. i 2004. godine MAKROREGIJA/ Mezoregija

1. PERIPANONSKA MAKROREGIJA 1.1. Unsko-sanska mezoregija 1.2. Posavsko-donjovrbasko-donjobosanska mezoregija 1.3. Posavsko-spreko-majeviko-donjodrinska mezoregija 2. PLANINSKO-KOTLINSKA MAKROREGIJA 2.4. Gornjovrbasko-plivska mezoregija 2.5. Gornjobosansko-lašvanska mezoregija 2.6. Gornjodrinska mezoregija 3. MAKROREGIJA BOSANSKOHERCEGOVAKOG VISOKOG KRŠA 3.7. Mezoregija krških polja i površi Jugozapadne Bosne 3.8. Planinska Hercegovina 4. MEDITERANSKA MAKROREGIJA 4.9. Mediteranska zapadno-hercegovaka mezoregija 4.10. Mediteranska istono-hercegovaka mezoregija 4.11. Neretvanska mezoregija* 4.12. Mezoregija Bosanskohercegovakog primorja*

% u BiH

(1991.) Broj St./km stanovnik 2 a

(2004.) Procjena broja St./km2 stanovnika

21.860

42,7

2.432.941

111,3

2.255.984

103,2

5.871

11,5

528.881

90,1

468.662

79,8

8.460

16,5

854.605

101,0

807.368

95,4

7.529

14,7

1.049.455

139,4

979.954

130,2

12.882

25,2

1.374.377

106,7

1.157.962

89,9

2.655 5.821 4.406

5,2 11,4 8,6

184.595 1.026.761 163.021

69,5 176,4 37,0

126.598 897.208 134.156

47,7 154,1 30,4

11.133

21,7

253.394

22,8

200.032

18,0

6.254

12,2

133.878

21,4

93.079

14,9

4.879 5.324

9,5 10,4

119.516 316.759

24,5 59,5

106.953 285.052

21,9 53,5

1.544

3,0

104.075

67,4

98.113

63,5

2.072

4,0

53.849

26,0

53.228

25,7

1.478

2,9

154.510

104,5

133.711*

78,3*

230

0,4

4.325

18,8

-

-

Površin a u km2

* Za neretvansku i mezoregiju Bosanskohercegovakog primorja podatak je dat zajedno u 2004. godini Izvor: (1) Nurkovi S., Miri R.: Osvrt na geografsku regionalizaciju Bosne i Hercegovine, Geografski radovi, Broj 1, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2005., str. 85.; (2) Kudumovi F.: Regionalne razlike u kretanju ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2004. godine, Zborni radova Prirodno-matematikog fakulteta, Svezak Geografija, Godina III, Broj 3, Tuzla, 2006., str. 24.; (3) Statistiki godišnjak Republike Bosne i Hercegovine, 1992, DZS, Sarajevo, maj 1994.; (4) Statistiki godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine 2005, FZS, Sarajevo, 2005.

Sadašnja administrativno-politika podjela Bosne i Hercegovine Na temelju dejtonskog mirovnog ugovora ustavom BiH na prvom stupenu politiko-teritorijalne organizacije prostora BiH izdvajaju se dva entiteta Federacija BiH i Republika Srpska, a od arbitražne odluke 1999. godine izdvaja se i Distrikt Brko pod direktnom ingirencijom države BiH. Od ukupne površine BiH od 51.209,2 km², Federaciji BiH je pripalo 26.110,5 km² ili (51%), a Republici Srpskoj 24.858 km² ili (49%). Federacija BiH podjeljena je na deset kantona koji zajedno broje 79 opina, a

15

Nurkovi S., Miri R.: Osvrt na geografsku regionalizaciju Bosne i Hercegovine, Geografski radovi, Broj 1, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2005., str. 82 i 83.

86

Regionalno-geografska problematika razvoja Bosne i Hercegovine Republika Srpska je podjeljena na 61 opinu.16 (tabela 2, karta 1). Nedostaci ove politike regionalizacije su u nemogunosti funkcionisanja regija i države Bosne i Hercegovine te usporavaju njen politiki, ekonomski, urbani i demografski razvoj. Tabela 2: Administrativno-politika podjela Bosne i Hercegovine, stanje 2009. godine Kanton Unsko-sanski Posavski Tuzlanski Zeniko-dobojski Bosansko-podrinjski Srednjobosanski kanton Hercegovakoneretvanski Zapadno-hercegovaki Kanton Sarajevo Hercegovakobosanski

Površina (km²)

Broj stanovnika

Gustina naseljenosti (st./km2)

4.125 324,6 2.649 3.343,3 504,6 3.189

288.114 39.886 498.549 400.602 33.093 254.992

69,8 122,9 188,2 119,8 65,6 80,0

Udio u (%) stanovništva Federacije BiH 12,4 1,7 21,4 17,2 1,4 11,0

4.401

225.930

51,3

9,7

5,9

1.362 1.276,9 4.934,9

81.707 423.645 80.800

60,0 331,8 16,4

3,5 18,2 3,5

2,1 11,0 2,1

Udio u (%) stanovništva BiH 7,5 1,0 13,0 10,4 0,9 6,6

Federacija BiH 26.110,5 2.327.318 89,1 100,0 60,6 Republika Srpska 24.8581 1.435.179 57,7 37,4 Distrikt Brko 493,32 75.664 153,4 2,0 Bosna i Hercegovina 51.209,22 3.838.161 75,0 100,0 1 Privremeni podatak o površini RS koji ukljuuje i dio Brko Distrikta, 2 Od ukupne površine kopnu pripada 51.197 km2 i morskoj površini 12,2 km2. Detaljnije vidjeti: Statistiki godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine 2010., FZS, Sarajevo, 2010., str. 27 Izvor: (1) Statistiki godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine 2010., FZS, Sarajevo, 2010., str. 27, 38.; (2) Statistiki godišnjak Republike Srpske 2010., RZS, Banjaluka, decembar 2010., str. 27, 63.; (3) Statistiki podaci Brko Distrikta BiH, Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Godina 10, Broj 2, Brko, februar 2011., str. 3.; (4) Statistiki godišnjak Republike Bosne i Hercegovine, 1992, DZS, Sarajevo, maj 1994., str. 289

Karta 1. Administrativno-politika podjela Bosne i Hercegovine

16 (1) Statistiki godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine 2010., FZS, Sarajevo, 2010., str. 38.; (2) Statistiki godišnjak Republike Srpske 2010., RZS, Banjaluka, decembar 2010., str. 27.

87

Dž. Mešanovi

Vizija Evropske komisije o regionalizaciji Bosne i Hercegovine Jedan od važnijih uslova, kada se govori o pristupu naše zemlje Evropskoj Uniji, jeste adekvatna regionalizacija bosanskohercegovakog prostora u skladu sa normativima ove integracije. Na osnovu aktualne naune, strune i sl. literature može se zakljuiti daje ueše Bosne i Hercegovine u regionalizaciji Evrope do danas skoro potpuno zanemarljivo. Na ovu temu se uglavnom razgovara u politikim krugovima i to od strane jednih te istih predstavnika institucija koji se izmeu ostalog bave i regionalnom problematikom. Regionalizacija bosanskohercegovakog prostora za evropsku upotrebu nije još ni poela u pravom smislu te rijei. Ono što je sigurno jeste injenica da današnje administrativno-pravno ustrojstvo zemlje na entitete i kantone nije primjereno njenoj veliini i brojnosti populacije i što je bitno ni savremenim evropskim regionalizacijskim standardima po kriterijima NUTS 2 nivoa. 17 Evropska komisija je u 2004. godini prezentirala viziju regionalizacije Bosne i Hercegovine na pet regija: Sjeverozapadna Bosna, Sjeveroistona Bosna, Centralna Bosna, Sarajevo ekonomski region i Jugoistona Bosna (Hercegovaka regija). Regionalni centar ekonomskog regiona Sarajevo bio bi u istoimenom gradu, Sjeverozapadne Bosne u Banjaluci, Sjeveroistone Bosne u Tuzli, Centralne Bosne u Zenici i Jugoistone Bosne u Mostaru. (tabela 3) Tabela 3: Prijedlog ekonomske regionalizacije Bosne i Hercegovine od strane Evropske komisije Regija Površina u km² Sjeverozapadna 17.077 Sjeveroistona 7.268 Centralna 5.367 Sarajevska 8.699 Hercegovaka 12.718 Bosna i Hercegovina 51.129 Izvor: www.eured-bih.org

u (%) BiH 33,4 14,2 10,5 17,0 24,9 100,0

Broj stanovnika 1.101.704 1.003.921 575.000 703.912 383.000 3.767.537

u (%) BiH 29,2 26,7 15,7 18,7 9,7 100,0

Prema urbano-gravitacionom kriteriju, makroregija18 može vršiti svoju funkciju ukoliko ima jedan centar sa vrlo znaajnim funkcijama (Tuzla), dva sa znaajnim (Brko, Bijeljina), dva do tri sa srednje znaajnim (Zvornik, Graanica, Gradaac), etiri do šest sa manje znaajnim funkcijama (Ugljevik, Srebrenica, Banovii, Lukavac, Živinice, Vlasenica). Regija mora biti utvrena kao prostorna i ekonomska cjelina, heterogeno prirodno i privredno podruje sa jasno izdiferenciranim centrom (Tuzla), koji ima razvijene proizvodne (rudarstvo, industrija) i centralne funkcije (administrativni, kulturni, univerzitetski i zdravstveni centar). Regija kao funkcionalnogravitaciono podruje u okviru koga se javlja odreena struktura manjih teritorijalnih jedinica sa meuzavisnošu društveno-ekonomskih interesa i potreba.19 U tom pogledu Bosna i Hercegovina mora prouiti komparativna iskustva evropskih zemalja i da bez politikih i doktrinskih predrasuda razmotri modele regionalizacije koji e odgovarati stvaranju funkcionalne države kao cjeline i njenih sastavnih dijelova (regija).

17

Ibrelji I., Kulenovi S.: Regionalizacija zapadnog Balkana u kontekstu "Evrope regija", Zbornik radova "Regionalni ekonomsko-geografski i demogeografski trendovi u jugoistonoj Evropi", Centar za ekonomsko održivi i regionalni razvoj Tuzla, Tuzla, 2005., str. 179-180 18 Uzeta za primjer sjeveroistona ekonomska regija sa centrom u Tuzli 19 Osmankovi J.: Regionalizacija Bosne i Hercegovine u funkciji približavanja Evropskoj Uniji, Zbornik radova "Regionalno razvojna problematika Bosne i Hercegovine i susjednih zemalja u procesu približavanja Evropskoj Uniji", Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2003., str. 18

88

Regionalno-geografska problematika razvoja Bosne i Hercegovine Po mišljenju naših i stranih strunjaka treba uzeti u obzir: 1. 2. 3. 4. 5.

Evropska iskustva koja su pretoena u funkcionirajue modele regionalizacije; Sopstvenu tradiciju (historijski aspekt-ambijent); Tokom dugog vremena uspostavljeni sistemi funkcionalnih veza i odnosa u datom geoprostoru (funkcionalni aspekt-ambijent); Prirodno-geografsku raznolikost; Ekonomsko-geografske faktore i dr.

Meutim, u savremenoj Bosni i Hercegovini stvarni razvojni i integrativni problemi jedva dolaze do izražaja. Bez obzira što je integrativno povezivanje ove zemlje sa EU uslov za njen opstanak ovaj proces je danas još na margini što je najveim dijelom rezultat domaih samo deklarativno integracijskih, a stvarno, suprotnih, antiintegracijskih aktivnosti. Bosna i Hercegovina kao i svaka država rukovoena interesima društvene stabilnosti ima primarni cilj da utie na politike, ekonomske i druge tokove u zemlji, a integrativni proces zahtijeva i njihovu internacionalizaciju što u odreenim sluajevima treba da doprinese jaanju integracionih impulsa države. U historiji integracije se pokazalo da ti impulsi povratno djeluju na dogaanja (ekonomska, politika i dr.) u okviru zemlje što opet rezultira implikacije na integracionom planu. Savremena bosanskohercegovaka stvarnost jeste aktualnost teritorijalnih identiteta, lokalne tradicije, nacionalne vrijednosti itd.20 Jasno je da bi zbog svega navedenog Bosna i Hercegovina u polaznom konceptu regionalizacije pripremljenom za EU trebala imati u vidu ne više od etiri regionalne cjeline koje bi na sebe mogle preuzeti regionalna prava i obaveze u jedinstvenoj državi. U centru razvoja tih regija bi primarno mogli biti Sarajevo, Banja Luka, Tuzla i Mostar. Meutim, bilo koja koncipirana organizacija prostora u BiH zahtijeva i posebno definisanu strategiju regionalnog i lokalnog razvoja u evropskom kontekstu kao i agendu operacionalizacije u duhu spomenutih normativa.21 Regionalno-razvojni dispariteti U analizi regionalno-razvojnih dispariteta BiH uzeti su sljedei ekonomski indikatori: ostvarene investicije, broj zaposlenih i nezaposlenih, vrijednost GDP per capita i prosjena neto plaa radnika. Investicijama nazivamo ulaganja u proširenje ili obnovu proizvodnog potencijala, pretvaranje finansijskih sredstava u elemente realnog kapitala. Investiranje, prema tome, oznaava ulaganje materijalnih dobara, novca i znanja (know-how, licence, patenti) u investicijske objekte radi ostvarivanja neke zarade (profita, dohotka, dividende) ili postizanja nekog drugog interesa ili cilja.22 Obim, dinamika i pravci investicione aktivnosti imaju neposredni odraz na intenzitet privredne aktivnosti, stepen

20 Ibrelji I., Kulenovi S.: Bosna i Hercegovina u savremenom procesu balkanske (re)integracije i evropskih integrativnih tokova, Zbornik radova "Regionalni ekonomsko-geografski i demogeografski trendovi u jugoistonoj Evropi", Centar za ekonomsko održivi i regionalni razvoj Tuzla, Tuzla, 2005., str. 90 21 Ibrelji I., Kulenovi S.: Regionalizacija zapadnog Balkana u kontekstu "Evrope regija", Zbornik radova "Regionalni ekonomsko-geografski i demogeografski trendovi u jugoistonoj Evropi", Centar za ekonomsko održivi i regionalni razvoj Tuzla, Tuzla, 2005., str. 179-181 22 Jovi I. : Planiranje i realizacija investicionih projekata, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2003., str. 15.

89

Dž. Mešanovi

angažovanosti proizvodnih kapaciteta i uposlenost radne snage a, u konanom, i na promjene privredne strukture.23 Tabela 4: Ostvarene investicije na prostoru Bosne i Hercegovine u periodu 2005-2009. godine Podruje

Unsko-sanski Posavski Tuzlanski kanton Zeniko-dobojski Bosansko-podrinjski Srednjobosanski kanton Hercegovako-neretvanski Zapadno-hercegovaki Kanton Sarajevo Kanton 10 Federacija BiH Republika Srpska Distrikt Brko Bosna i Hercegovina

Ostvarene investicije (u milionima KM)

u (%) Federacije Bosne i Hercegovine

u (%) Bosne i Hercegovine

505,77 105,39 2.146,42 1.805,99 105,99 889,91 1.827,85 652,65 5.323,25 229,46 13.592,68 6.676,20 500,34 20.769,22

3,7 0,8 15,8 13,3 0,8 6,5 13,4 4,8 39,2 1,7 100,0 -

2,4 0,5 10,3 8,7 0,5 4,3 8,8 3,1 25,6 1,1 65,5 32,1 2,3 100,0

Izvor: (1) Statistiki godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine 2010., FZS, Sarajevo, 2010., str. 456-457.; (2) Statistiki podaci Brko Distrikta BiH, Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Godina 10, Broj 2, Brko, februar 2011., str. 4.; (3) Statistiki godišnjak Republike Srpske 2010., RZS, Banjaluka, decembar 2010., str. 124

Analizirajui tabelu uoavamo da je u ukupno ostvarenim investicijama u Bosni i Hercegovini za period od 2005. do kraja 2009. godine Federacija BiH participira sa 65,5%, Republika Srpska 32,1% i Distrikt Brko 2,3%. Od kantona Federacija BiH najvee ueše imaju Sarajevski 25,6% i Tuzlanski kanton 10,3%, a najmanje Posavski 0,5% i Bosansko-podrinjski 0,5%. Analizirajui tabelu koja slijedi uoavamo da najvee ueše zaposlenih radnika u ukupnom stanovništvu imaju Sarajevski kanton (28,2%), zatim podruje Trebinja (27,5%) i Banjaluke (27,4%), a najmanje podruje Srebrenice (7,7%), Unsko-sanski (11,4%) i Livanjski kanton (12,1%). Najveu stopu nezaposlenosti imaju Unsko-sanski (54,2%), Posavski (52,4%), Tuzlanski (52,1%) i Srednjobosanski kanton (50,1%) u Federaciji BiH, a opine Srebrenica (49,3%), Prijedor (45,9%), Foa (45,6%) i Doboj (44,9%) u RS.

23 Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-podrinjskog kantona, Faza A: stanje i mogunosti (drugo neizmijenjeno izdanje), Tuzla, januar 1999., str. 17.

90

Regionalno-geografska problematika razvoja Bosne i Hercegovine Tabela 5: Broj zaposlenih i nezaposlenih na prostoru Bosne i Hercegovine 2009. godine Podruje

Unsko-sanski Posavski Tuzlanski kanton Zeniko-dobojski Bosansko-podrinjski Srednjobosanski kanton Hercegovako-neretvanski Zapadno-hercegovaki Kanton Sarajevo Kanton 10 Ukupno Federacija BiH Banjaluka Bijeljina Doboj Zvornik Prijedor Srebrenica Foa Trebinje Ukupno RS Distrikt Brko Bosna i Hercegovina

Broj zaposlenih

Broj nezaposlenih (decembar 2009. g)

32.794 5.166 81.882 70.907 4.896 37.298 42.018 14.310 119.532 9.753 426.556 61.642 22.102 13.703 8.574 14.587 1.640 3.750 8.470 258.634 16.218 701.408

38.849 5.686 89.250 65.689 4.231 37.390 29.596 9.146 66.299 8.441 354.577 17.614 13.535 11.193 5.302 12.364 1.592 3.138 3.006 145.396 10.843 510.816

Ueše zaposlenih u ukupnom stanovništvu u (%) Rang 11,4 13,0 16,4 17,7 14,8 14,6 18,6 17,5 28,2 12,1 18,3 27,4 20,4 17,5 16,5 15,4 7,7 15,3 27,5 18,0 21,4 18,3

21. 19. 14. 10. 17. 18. 6. 11. 1. 20. 7. 3. 5. 11. 13. 15. 22. 16. 2. 9. 4. 7.

Stopa nezaposlenosti u (%) Rang 54,2 52,4 52,1 48,1 46,4 50,1 41,3 38,9 35,7 46,4 45,4 22,2 38,0 44,9 38,2 45,9 49,3 45,6 26,2 36,0 40,1 42,1

1. 2. 3. 6. 7. 4. 14. 16. 20. 7. 11. 22. 18. 12. 17. 9. 5. 10. 21. 19. 15. 13.

Izvor: (1) Statistiki godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine 2010., FZS, Sarajevo, 2010., str. 447448.; (2) (3) Statistiki podaci Brko Distrikta BiH, Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Godina 10, Broj 2, Brko, februar 2011., str. 3.; (4) Statistiki godišnjak Republike Srpske 2010., RZS, Banjaluka, decembar 2010., str. 394-405.

Tabela 6: Komparativni pregled GDP-a i GDP per capita u Bosni i Hercegovini u 2007. godini Kantoni Broj stanovnika

Ukupni GDP u (000 KM) 972.506 163.618 2.076.431 1.866.160 157.704 998.790 1.445.617

GDP po stan. (KM)

(%) GDPa FBiH

GDP FBIH =100

GDP BIH =100

Unsko-sanski 287.878 3.378 7,4 59,9 59,6 Posavski 41.187 3.973 1,2 70,4 70,1 Tuzlanski 496.830 4.179 15,8 74,0 73,8 Zeniko-dobojski 401.796 4.645 14,2 82,3 82,0 Bosansko-podrinjski 33.662 4.685 1,2 83,0 82,7 Srednjo-bosanski 256.339 3.896 7,6 69,0 68,8 Herceg.-neretvanski 227.473 6.113 11,0 108,3 107,9 Zapadno82.095 381.117 4.642 2,9 82,2 82,0 hercegovaki Sarajevski 419.030 4.756.820 11.352 36,2 201,1 200,4 Kanton 10 82.069 323.209 3.938 2,5 69,8 69,5 Federacija BiH 2.328.359 13.141.972 5.644 100,0 100,0 99,6 Republika Srpska 1.439.673 7.350.985 5.106 90,2 Distrikt Brko 75.628 562.344 7.436 131,4 Bosna i 3.843.660 21.760.219 5.661 100,4 100,0 Hercegovina Izvor: (1) Makroekonomski pokazatelji po kantonima i opinama za 2007. i 2008., Federalni zavod za programiranje razvoja, Sarajevo, novembar 2008., str. 4; (2) Informacija o procjeni ostvarenja dugorone strategije razvoja opine Tuzla 2003.-2015. godine, Lokalni ekonomski forum Tuzla, Tuzla, avgust 2008., str. 9; (3) Bruto domai proizvod prema proizvodnom i dohodovnom pristupu 2005-2008, Agencija za statistiku BiH, Tematski bilten 10, Sarajevo, 2009, str. 25-28.; (4) Statistiki godišnjak Republike Srpske 2010., RZS, Banjaluka, decembar 2010., str. 63 i 97.; (5) Statistiki podaci Brko Distrikta BiH, Agencija za statistiku BiH, Godina 10, Broj 2, Brko, februar 2011., str. 3

91

Dž. Mešanovi

Predmetom ove analize je i komparacija ostvarenog ukupnog bruto domaeg proizvoda i GDP per capita u kantonima Federacije BiH, Federaciji BiH, pojedinim opinama Republike Srpske i samoj RS i Bosni i Hercegovini u 2007. godini. Vrijednost GDP per capita može poslužiti i kao mjerilo ekonomskog razvoja odreenog podruja, pa u tom sluaju možemo izdvojiti razvijenije i manje razvijene regione. U nešto razvijenije prostore Bosne i Hercegovine spadaju Kanton Sarajevo i Distrikt Brko, a u nerazvijene Unsko-sanski kanton, Srednjobosanski, Posavski i Livanjski kanton. Manju vrijednost GDP per capita od bosanskohercegovakog prosjeka ima veina kantona Federacije BiH i Republika Srpska. (tabela 6) I kod vrijednosti prosjene neto plae primjetne su velike regionalne razlike. Tako je najvea neto plaa na podruju Federacije BiH u 2009. godini zabilježena u Kantonu Sarajevo od 973 KM, zatim Hercegovako-neretvanskom (892 KM), Livanjskom (755 KM) i Tuzlanskom kantonu (726 KM). U Republici Srpskoj ona je najviša u opini Banjaluka (925 KM), zatim Foa (833 KM) te Istono Novo Sarajevo (822 KM). (tabela 7) Tabela 7: Prosjena neto plaa na prostoru Bosne i Hercegovine 2005. i 2009. godine u (KM) Podruje

Neto plaa 2005.

Index (BiH=100)

Neto plaa 2009.

Index (BiH=100)

Unsko-sanski

505

93,9

739

94,4

Posavski

529

98,3

698

89,1

Tuzlanski kanton

506

94,1

726

92,7

Zeniko-dobojski

445

82,7

661

84,4

Bosansko-podrinjski

484

90,0

714

91,2

Srednjobosanski kanton

456

84,8

651

83,1

Hercegovako-neretvanski

637

118,4

892

113,9

Zapadno-hercegovaki

513

95,4

702

89,7

Kanton Sarajevo

694

129,0

973

124,3

Kanton 10

526

97,8

755

96,4

Federacija BiH

558

103,7

792

101,2

Prijedor

391

72,7

744

95,0

Banjaluka

547

101,7

925

118,1

Doboj

467

86,8

772

98,6

Bijeljina

503

93,5

771

98,5

Zvornik

460

85,5

711

90,8

Srebrenica

423

78,6

675

86,2

Istono Novo Sarajevo

394

73,2

822

105,0

Foa

411

76,4

833

106,4

Trebinje

405

75,3

743

94,9

Republika Srpska

465

86,4

788

100,6

Distrikt Brko

676

125,7

769

98,2

Bosna i Hercegovina 538 100,0 783 100,0 Izvor: (1) Statistiki godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine 2006., FZS, Sarajevo, 2006., str. 446447.; (2) Statistiki godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine 2010., FZS, Sarajevo, 2010., str. 447448.; (3) Statistiki podaci Brko Distrikta BiH, Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Godina 10, Broj 2, Brko, februar 2011., str. 19-20.; (4) Prosjene mjesene ispraene neto plae zaposlenih za period januardecembar 2009., Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2010.; (5) Statistiki godišnjak Republike Srpske 2010., RZS, Banjaluka, decembar 2010., str. 393.; (6) http://www.bhas.ba/saopstenja/plateWEB05.pdf

92


Problemi nerazvijenosti pograninih dijelova Bosne i Hercegovine Na prostoru Bosne i Hercegovine prisutne su velike razlike u razvijenosti pograninih dijelova regije. Regionalno razvojne razlike zavise od: fiziko-geografskih karakteristika, geografskog položaja, ekonomske situacije (prošlost i budunost) i politikog faktora.24 Od fiziko-geografskih karakteristika najviše uticaja ima reljef. Sjeverna podruja BiH imaju pretežno nizijski reljef, a južna, zapadna i istona podruja brežuljkastoplaninski reljef izuzev podruja Bijeljine. U ovim ravniarskim podrujima potrebna su manja ulaganja u prometnu infrastrukturu, privredne i druge objekte, a i brže e privlaiti investitore. U brežuljkasto-planiskim podrujima potrebna su velika finansijska ulaganja u prometnu infrastrukturu, privredne kapacitete i manje e biti privlana za investicije. Ovdje e biti prisutna eksploatacija rudno-mineralnih, energetskih i šumskih resursa. Pogranina podruja na istoku, zapadu i jugu naše zemlje mogu se mono orijentirati na razvoj poljoprivrede i turizma. Pogranini dio na sjeveru prema Republikama Hrvatskoj i Srbiji ima veoma povoljan geoprometni položaj, meutim politika situacija iz prošlosti imae i dalje uticaja na budui regionalno-ekonomski razvoj. Planirana izgradnja autoputa i modernizacija željeznike saobraajnice na Koridoru Vc, autoceste Banjaluka-Gradiška, Banja Luka-Doboj, brze ceste Tuzla-rijeka Sava i sl. e uticati na ukupni društvenoekonomski razvoj. Podrinjski te jugozapadni dio BiH ima nepovoljniji geografski položaj, a i saobraajno je slabije povezan. Pogranina podruja i to Podrinje uz granicu sa Srbijom, dijelovi Posavine, jugozapadne Bosne i Istone Hercegovine prema Hrvatskoj i Crnoj Gori trenutno se slabije razvijaju zbog politiko-ekonomskih i demogeografskih faktora. Ova podruja su rijetko naseljena izuzev samih gradova koji su prenaseljeni (pr. Bijeljina, Zvornik, Brko, Trebinje itd), a ruralni prostori se demografski prazne. Stanovništvo je djelimino raseljeno, slab je prirodni priraštaj, starosna struktura stanovništva je pogoršana i prisutna je nekvalificirana radna snaga. Savremeni problemi društveno-ekonomskog razvoja Bosne i Hercegovine Problemi regionalnog razvoja Bosne i Hercegovine su povezani sa savremenim problemima opeg društveno-ekonomskog razvoja. Istraživanja savremene problematike društveno-ekonomskog razvoja naše zemlje istiu u prvi plan znaenje tri grupe problema koje identifikujemo kao probleme politiko-geografske, ekonomskogeografske i socijalno-geografske prirode.25

24

Pak M.: Geografski pogledi na regionalno razvojno problematiko obmejnih obmoij Slovenije, Zbornik radova "Regionalno razvojna problematika Bosne i Hercegovine i susjednih zemalja u procesu približavanja Evropskoj Uniji", Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2003., str. 85. 25 Detaljnije vidjeti u: (1) Nurkovi S.: Savremeni problemi regionalnog razvoja Bosne i Hercegovine, Zbornik radova "Problemi regionalnog razvoja Hrvatske i susjednih zemalja", Zagreb, 2005., str. 109-114.; (2) Nurkovi S., Miri R.: Implikacije politiko-teritorijalnog ustroja Bosne i Hercegovine na regionalnogeografsku strukturu i razvoj, Zbornik radova I Kongresa geografa Bosne i Hercegovine, Geografsko društvo Federacije Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2005., str. 26-44.; (3) Nurkovi S.: Suvremeni socijalnogeografski problemi regionalnog razvoja Bosne i Hercegovine, Annales, No 16/1, Znanstveno-raziskovalno središe Univerze na Primorskem, Koper, 2006., str. 203-212

93

Dž. Mešanovi

Aktuelni politiko-geografski problemi društveno-ekonomskog i regionalnog razvoja Bosne i Heregovine u povezanosti su sa sljedeim faktorima: 1. Regionalno-geografskim, geopolitikim i geostrateškim položajem te suverenitetom i teritorijalnim integritetom naše zemlje, 2. Novom administrativno-politikom podjelom Bosne i Hercegovine nastalom Dejtonskim mirovnim sporazumom kojom je od centralizirane Republike Bosne i Hercegovine stvorena decentralizirana Bosna i Hercegovina podijeljena na dva entiteta (Federacija BiH i Republika Srpska) i distrikt Brko; 3. Još uvijek nesreenim graninim problemima sa susjednim zemljama i nedovoljnim nadzorom nad granicama Bosne i Hercegovine; 4. Neriješenim politiko-geografskim problemima u Jugoistonoj Evropi; 5. Sporim napredovanjem Bosne i Hercegovine prema evro-atlantskim integracionim procesima (EU, NATO i sl.); 6. Sporom uspostavom funkcionalnog politikog sistema na državnoj i entitetskoj razini i dr. Iz mnoštva ekonomsko-geografskih i regionalno-ekonomskih problema razvoja posebno treba istai: 1. Uticaje globalne finansijske i ekonomske krize; 2. Dezintegrirani infrastrukturni i saobraajni sustav Bosne i Hercegovine; 3. Nedovoljna investicijska ulaganja i slaba zainteresovanost stranog kapitala; 4. Spor privredni rast, posebo rast industrijske proizvodnje, nisku vrijednost GDP per capita (5.661 KM u 2007. godini), veliku stopu nezaposlenosti stanovništva (42,1% u 2009. godini) i negativnu spoljno-trgovinsku bilansu (tabela 8). Tabela 8: Trgovinska razmjena Bosne i Hercegovine u periodu 2003-2009. godine (u 000 KM) Stopa pokrivenosti (%) 2003. 8.365.183 2.428.234 - 5.936.949 29,03 2004. 9.422.969 3.012.763 - 6.410.206 31,97 2005. 11.180.797 3.783.199 - 7.397.598 33,84 2006. 11.388.783 5.164.295 - 6.224.488 45,35 2007. 13.898.242 5.936.583 - 7.961.659 42,71 2008. 16.287.044 6.714.302 - 9.572.742 41,22 2009. 12.324.401 5.509.646 - 6.814.755 44,71 Izvor: Podaci agencije za statistiku Bosne i Hercegovine za period 2003-2009. godine, Sarajevo, 2011. Uvoz

Izvoz

Trgovinski saldo

5. 6. 7. 8. 9.

Trgovake lobije, probleme poreskog sistema i postojanje sivog tržišta; Probleme privatizacione i organizacione prirode u preduzeima; Spor proces ukljuenja u globalne ekonomske integracijske procese i dr.; Nesistematsko korišenje prirodnih resursa (vodni resursi, šume, rude); Vrlo nisku ekonomsku valorizaciju kroz višefaznu preradu nekih prirodnih resursa (drvo, rude metala i nemetala); 10. Udaljenost veeg dijela regije (tzv. pasivni kraj) od kljunih saobraajnica.

Iz grupe socijalno-geografskih problema regionalnog razvoja BiH poseban znaaj ima socijalna dezintegracija. Naša zemlja ima složenu socijalnogeografsku strukturu koju karakteriziraju: 1. Demografsko pražnjenje, posebno ruralnih prostora (Istona Bosna, Istona Hercegovina, Jugozapadna Bosna, dijelovi Srednje Bosne i Posavine); (tab. 1) 2. Poveana emigracija mladih prema razvijenijim podrujima BiH (Sarajevo, Tuzla, Banjaluka, Bijeljina, Mostar, Distrikt Brko i sl.) i bogatim zemljama 94


3.

4. 5. 6.

srednje, zapadne i sjeverne Evrope kao i prekookeanskim državama (SAD, Kanada i Australija)26; Pod nataliteta i porast mortaliteta te pogoršanje starosne strukture stanovništva27 što e imati veliki uticaj na budui društveno-ekonomski razvoj (tabela 9 i 10); Prostorna nacionalna homogenizacija pojedinih regija; Zapuštenost i neobraenost privatnih zemljišnih posjeda u podrujima koja su zahvaena depopulacijom; Procesi deagrarizacije, deruralizacije, urbanizacije te "ruralizacije gradova".

Tabela 9: Prirodno kretanje stanovništva na prostoru Bosne i Hercegovine, 2009. godine Vitalni dogaaji

Kantoni/ Opine, Distrikt

Broj stanovnika

Živoroeni

Umrli

Unsko-sanski Posavski Tuzlanski Zeniko-dobojski Bosansko-podrinjski Srednjobosanski Hercegovako-neret. Zapadno-hercegov. Kanton Sarajevo Kanton 10 F BIH Banjaluka Prijedor Doboj Bijeljina Zvornik Srebrenica Pale Foa Trebinje Republika Srpska Brko Distrikt BiH

288.114 39.886 498.549 400.602 33.093 254.992 225.930 81.707 423.645 80.800 2.327.318 225.123 94.824 78.101 108.305 51.918 21.371 26.211 24.584 30.832 1.435.179 75.664 3.838.161

2.842 255 4.898 4.186 236 2.462 1.870 722 4.898 438 22.807 2.004 629 563 1.042 484 56 198 157 302 10.603 934 34.344

2.156 496 3.584 3.289 285 2.166 2.111 772 4.013 759 19.631 1.728 991 893 1.102 411 83 266 222 366 13.775 912 34.318

Na 1000 stanovnika Prirodni priraštaj 686 -241 1.314 897 -49 296 -241 -50 885 -321 3.176 276 -362 -330 -60 73 -27 -68 -65 -64 -3.172 22 26

Živoroeni

Umrli

9,9 6,4 9,8 10,4 7,1 9,7 8,3 8,8 11,6 5,4 9,8 8,9 6,6 7,2 9,6 9,3 2,6 7,6 6,4 9,8 7,4 12,3 9,0

7,5 12,4 7,2 8,2 8,6 8,5 9,3 9,4 9,5 9,4 8,4 7,7 10,5 11,4 10,2 7,9 3,9 10,2 9,0 11,9 9,6 12,1 8,9

Prirodni priraštaj 2,4 -6,0 2,6 2,2 -1,5 1,2 -1,0 -0,6 2,1 -4,0 1,4 2,2 -3,9 -4,2 -0,6 1,4 -1,3 -2,6 -2,6 -2,1 -2,2 0,2 0,1

Izvor: (1) Kantoni Federacije Bosne i Hercegovine u brojkama, FZS, Sarajevo, 2010., (2) Statistiki godišnjak Republike Srpske 2010., RZS, Banjaluka, decembar 2010., str. 63-385.; (3) Statistiki podaci Brko Distrikta BiH, Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Godina 10, Broj 2, Brko, februar 2011., str. 3 i 49.; (4) http://mojemjesto.ba/bs/statistika/procjena-stanovnistva

26 Tako podaci Ministarstva za ljudska prava i izbjeglice BiH iz 2010. godine pokazuju da izvan granica naše zemlje živi 1.350.000 bosanskohercegovakih graana, što ini više od treine ukupnog stanovništva BiH. Meutim, podaci Svjetske banke pokazuju da izvan naše zemlje živi oko 1.461.000 graana. Samo u periodu od 2000. do 2007. godine u zemlje Evropske unije je ušlo 143.985 graana BiH, dok ih je 69.604 izašlo. Informacije o migracijama dalje pokazuju da je u posljednje etiri godine Slovenija postala vodea zemlja u koju odlaze bosanskohercegovaki graani. Samo u 2009. godini u ovu zemlju je ušlo 12.910 osoba iz BiH. Zemlje u kojima ima najviše graana BiH su: SAD (350.000), Njemaka (240.000), Austrija (150.000), Slovenija (100.000), Švedska (80.000), Švajcarska (60.000), Kanada (60.000), Australija (60.000), Italija (40.000), Danska (23.000), Norveška (16.000) i druge. Detaljnije vidi: http://www.mhrr.gov.ba/iseljenistvo/aktuelnosti/Archive.aspx?template_id=18&pageIndex=1 27 Procjena starosne strukture stanovništva uzeta samo za kantone Federacije Bosne i Hercegovine (stanje 30.06.2009. godine). Podaci nisu dostupni za RS, Distrikt Brko i BiH.

95

Dž. Mešanovi Tabela 10: Procjena starosne strukture stanovništva u kantonima Federacije Bosne i Hercegovine 30.06.2009. godine Podruje Ukupno Unsko-sanski Posavski Tuzlanski Zeniko-dobojski Bosanskopodrinjski Srednjobosanski Hercegovakoner. Zapadnohercegov. Kanton Sarajevo

288.114 39.886 498.549 400.602

0-14 57.119 5.831 91.920 75.995

(%) FBiH 13,6 1,4 21,9 18,1

Starosna grupa (%) 15-64 FBiH 199.444 12,6 27.793 1,8 343.338 21,7 275.219 17,4

65 i više 31.551 6.262 63.291 49.388

(%) FBiH 9,6 1,9 19,3 15,1

33.093

4.709

1,1

22.197

1,4

6.187

1,9

254.992

50.598

12,0

170.564

10,8

33.830

10,3

225.930

37.351

8,9

150.328

9,5

38.251

11,7

81.707

14.965

3,6

54.700

3,5

12.042

3,7

423.645

70.573

16,8

283.943

18,0

69.129

21,1

Kanton 10 80.800 10.973 2,6 52.301 3,3 17.526 5,4 2.327.318 420.034 100,0 1.579.827 100,0 327.457 100,0 FBiH Izvor: (1) Kantoni Federacije BiH u brojkama, FZS, Sarajevo, 2010. (2) Federacija Bosne i Hercegovine u brojkama, FZS, Sarajevo, 2010., str. 16

Zakljuak Povoljan geoprometni položaj, prirodni i antropogeni resursi te faktori politikogeografske prirode, bie glavni nosioci budueg regionalnog razvoja Bosne i Hercegovine. Postratni društveno-ekonomski razvoj je ukazao na injenicu da regionalne razlike koje nastupaju u privrednom i socijalnom životu zemlje imaju dublji društveni znaaj. Obino se rješavaju problemi koji izazivaju socijalne, politike ili etnike probleme i suprotnosti. Politika regionalnog razvoja je usmjerena na rješavanje problema manje razvijenih podruja i smanjenja siromaštva stanovništva. Manje pažnje se posjeivalo depresivnim podrujima ili razliitim aglomeracijama iako su u tim oblastima postojali odreeni problemi (npr. degradacija prirodne sredine, zastarjelost industrijskih postrojenja, problemi privatizacione i organizacione prirode preduzea, efekti globalne finansijske i ekonomske krize, nezaposlenost, depopulacija, deagrarizacija, poveana urbanizacija, politiki faktor, migracije stanovništva, infrastrukturni problemi i dr.). U tom smislu potrebno je usvojiti zakonsku regulativu pospješivanja regionalnog razvoja nedovoljno razvijenih regija BiH, opina, mjesnih zajednica i pograninih predjela. U prostornoj strukturi Bosne i Hercegovine postoje veliki regionalni dispariteti. Oni su analizirani na osnovu nekoliko karakteristinih pokazatelja: zaposlenosti, nezaposlenosti, GDP per capita, prosjene neto plae, investicija i demografskog razvoja. Rezultati analize su pokazali da u Bosni i Hercegovini postoje izraziti regionalno-razvojni dispariteti na relaciji centar-periferija i oni su rezultat djelovanja ekonomskih, socijalnih i politikih faktora. Posebno su tretirana tzv. granina podruja regije. Tako izdvajamo razvijena podruja oko makroregionalnih centara Sarajeva, Banjaluke, Tuzle i Mostara u odnosu na rubne i pogranine dijelove Bosanskog Podrinja i Posavine, Istone Hercegovine, jugozapadne i sjeverozapadne Bosne koji su nerazvijeniji. Savremeno doba karakterišu burne politike, ekonomske i socijalne promjene. U takvim uslovima regionalizam predstavlja sistem efikasnog upravljanja državom. Za cilj ima decentralizaciju sistema državnog aparata u kome je država kontrolor cjeline, a njene regije imaju odreeni stepen upravne, politike, socijalne, 96

Regionalno-geografska problematika razvoja Bosne i Hercegovine ekonomske i dr. samostalnosti. Zbog svega gore navedenog možemo zakljuiti da i za Bosnu i Hercegovinu prikljuenje Evropskoj Uniji ima veoma veliki strateški znaaj. Meutim, Bosna i Hercegovina je tek otpoela proces ka približavanju ovoj Evropskoj integraciji i eka je dug razvojni put. Kao jedan od važnijih zadataka jeste i izrada funkcionalne regionalne karte Bosne i Hercegovine koja e omoguiti efikasnije upravljanje državom. U cilju intenzivnijeg i održivog regionalnog razvoja potrebna je transformacija Bosne i Hercegovine u progresivnu evropsku regiju u skladu sa važeim normama Evropske unije, zatim prestrukturiranje bazinih industrijskih kapaciteta, odnosno revitaliziranje "starih industrija" dajui im nove sadržaje kroz tehnologiju i upravljanje, razvoj energetskog sektora, turizma, poljoprivrede te izgradnja saobraajne i druge infrastrukture. Literatura 1.

2. 3.

4.

5.

6. 7.

8.

9. 10.

11.

12. 13.

Baši R.: Evropa regija-Model i iskustvo funkcioniranja regija u zemljama EU, Zbornik radova "Meuregionalna saradnja kao osnova ekonomski održivog razvoja teritorija", Sarajevo, 2003. Bogunovi A.: Ekonomske integracije i regionalana suradnja, Zagreb, 2001. erne A.: Regionalno planiranje in regionalni razvoj med teorijo in prakso, Regionalne razlike in regionalno planiranje, Dela 24, 0ddelek za geografijo filozofske fakultete univerze v Ljubljani, Ljubljana, 2005. Ibrelji I., Kulenovi S.: Bosna i Hercegovina u savremenom procesu balkanske (re)integracije i evropskih integrativnih tokova, Zbornik radova "Regionalni ekonomsko-geografski i demogeografski trendovi u jugoistonoj Evropi", Centar za ekonomsko održivi i regionalni razvoj Tuzla, Tuzla, 2005. Ibrelji I., Kulenovi S.: Regionalizacija zapadnog Balkana u kontekstu "Evrope regija", Zbornik radova "Regionalni ekonomsko-geografski i demogeografski trendovi u jugoistonoj Evropi", Centar za ekonomsko održivi i regionalni razvoj Tuzla, Tuzla, 2005. Jovi I. : Planiranje i realizacija investicionih projekata, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2003. Kicošev S., Duni D.: Geografske osnove prostornog planiranja, Institut za geografiju Prirodno-matematikog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu, Novi Sad, 1998. Kudumovi F.: Regionalne razlike u kretanju ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2004. godine, Zborni radova Prirodno-matematikog fakulteta, Svezak Geografija, Godina III, Broj 3, Tuzla, 2006. Marinovi-Uzelac A.: Prostorno planiranje, Dom i svijet,Zagreb, 2001. Nurkovi S.: Savremeni problemi regionalnog razvoja Bosne i Hercegovine, Zbornik radova "Problemi regionalnog razvoja Hrvatske i susjednih zemalja", Zagreb, 2005. Nurkovi S.: Suvremeni socijalno-geografski problemi regionalnog razvoja Bosne i Hercegovine, Annales, No 16/1, Znanstveno-raziskovalno središe Univerze na Primorskem, Koper, 2006. Nurkovi S., Miri R.: Osvrt na geografsku regionalizaciju Bosne i Hercegovine, Geografski radovi, Broj 1, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2005. Nurkovi S., Miri R.: Implikacije politiko-teritorijalnog ustroja Bosne i Hercegovine na regionalno-geografsku strukturu i razvoj, Zbornik radova I Kongresa geografa Bosne i Hercegovine, Geografsko društvo Federacije Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2005. 97

Dž. Mešanovi

14.

15.

16. 17. 18.

19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37.

98

Osmankovi J.: Regionalizacija Bosne i Hercegovine u funkciji približavanja Evropskoj Uniji, Zbornik radova "Regionalno razvojna problematika Bosne i Hercegovine i susjednih zemalja u procesu približavanja Evropskoj Uniji", Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2003. Pak M.: Geografski pogledi na regionalno razvojno problematiko obmejnih obmoij Slovenije, Zbornik radova "Regionalno razvojna problematika Bosne i Hercegovine i susjednih zemalja u procesu približavanja Evropskoj Uniji", Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2003., str. 85. Papi K.: Ekonomskogeografske regije Bosne i Hercegovine, Geografski pregled, Geografsko društvo BiH, sv. XXI, Sarajevo, 1977. Piha B.: Prostorno planiranje, Novinska ustanova službeni list SFRJ, Beograd, 1973. Radovanovi M.: Regionalizam kao pristup i princip i regionalizacija kao postupak u funkcionalnoj organizaciji geografskog prostora sa nekim aspektima primene na Republiku Srbiju, Geografski institut ''Jovan Cviji'' SANU- Zbornik radova, knj. 44-45, Beograd, 1993. Rogi V.: Regionalizacija Jugoslavije, Geografski glasnik, Br. XXXI, Zagreb, 1973. Rogi V.: Regionalizacija Središnjeg planinskog prostora Jugoslavije, Zbornik XIX kongresa geografa Jugoslavije, Sarajevo, 1974. Vaci Z., Mijatovi B., Simi A., Radovi Z.: Regionalizacija Srbije, Centar za liberalno-demokratske studije, Beograd, 2003. Vresk M.: Grad u regionalnom i urbanom planiranju, Školska knjiga, Zagreb, 1990. Bruto domai proizvod prema proizvodnom i dohodovnom pristupu 2005-2008, Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Tematski bilten 10, Sarajevo, 2009 Informacija o procjeni ostvarenja dugorone strategije razvoja opine Tuzla 2003.-2015. godine, Lokalni ekonomski forum Tuzla, Tuzla, avgust 2008. Makroekonomski pokazatelji po kantonima i opinama za 2007. i 2008., Federalni zavod za programiranje razvoja, Sarajevo, novembar 2008. Prosjene mjesene ispraene neto plae zaposlenih za period januar-decembar 2009., Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2010. Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-podrinjskog kantona, Faza A: stanje i mogunosti (drugo neizmijenjeno izdanje), Tuzla, januar 1999. Statistiki godišnjak Republike Bosne i Hercegovine, 1992, DZS, Sarajevo, maj 1994. Statistiki godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine 2010., FZS, Sarajevo, 2010. Statistiki godišnjak Republike Srpske 2010., RZS, Banjaluka, decembar 2010. Statistiki podaci Brko Distrikta BiH, Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Godina 10, Broj 2, Brko, februar 2011. Statistiki godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine 2006., FZS, Sarajevo, 2006. Kantoni Federacije Bosne i Hercegovine u brojkama, FZS, Sarajevo, 2010. http://mojemjesto.ba/bs/statistika/procjena-stanovnistva http://www.bhas.ba/saopstenja/plateWEB05.pdf http://www.mhrr.gov.ba/iseljenistvo/aktuelnosti/Archive.aspx?template_id=18& pageIndex=1 www.eured-bih.org



REGIONALNO-GEOGRAFSKI RAZMJEŠTAJ PRIRODNIH RESURSA NA PROSTORU TUZLANSKOG KANTONA REGIONAL GEOGRAPHICAL DISTRIBUTION OF NATURAL RESOURCES TO PLACE OF TUZLA CANTON dr. sc. Dževad Mešanovi, viši asistent, mr. sc. Edin Hadžimustafi, viši asistent Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli

Sažetak Podruje Tuzlanskog kantona je relativno bogato prirodnim resursima, od kojih su znaajni: poljoprivredno zemljište, šume, voda, ugalj, so te drugi rudno-mineralni i energetski resursi (krenjaci, dijabazi, magneziti, šljunkovi, kvarcni pijesak, minerali metalikog porijekla) i sl. Postoje i pojave nafte te mineralnih, termalnih i termomineralnih voda, iji je stepen istraženosti nedovoljan. Ležišta i eksploatacija rudno-mineralnih resursa, poljoprivredo zemljište, šume i voda ine osnovu cjelokupnoj industriji, najpropulzivnijoj privrednoj grani. Iako još nedovoljno geološki istražena ova mineralna bogatstva su tradicionalno osnovna materijalna pretpostavka društvenoekonomskog razvoja Tuzlanskog kantona. Prirodni resursi i njihova eksploatacija uticali su i na demografski i urbano-geografski razvoj ovog podruja. Kljune rijei: prirodni resursi, regionalno-geografski razmještaj, regionalnoekonomski razvoj, Tuzlanski kanton Abstract Tuzla Canton region is relatively rich in natural resources, some of which are significant: farmland, forests, water, coal, salt and other mining-mineral and energy resources (limestone, diabase, magnesite, gravel, quartz sand, metallic minerals), etc. There are also effects of oil and mineral, thermal and mineral water, which is an insufficient degree of exploration. Prospecting and exploitation of mineral and mineral resources, agricultural land, forests and water form the basis of the whole industry, most propulsive industry. Although still not sufficiently explored the geological mineral resources have traditionally been the basic material assumption of socio-economic development of Tuzla Canton. Natural resources and their exploitation is influenced by both the demographic and urban-geographic development of the area. Key words: natural resources, regional and geographical distribution, regionaleconomic development, the Tuzla Canton

Dž. Mešanovi, E. Hadžimustafi

Poljoprivredno zemljište Poljoprivrednih površina na podruju Tuzlanskog kantona ima 99.052,05 ha, od toga obradive površine uestvuju sa 87.491,35 ha ili 88,3% i pašnjaci 11.560,70 ha ili 11,7%. U strukturi obradivih površina oranice su zastupljene sa 59.524,87 ha ili 68,0%, vonaci sa 15.860,88 ha ili 18,1% i livade 12.105,60 ha ili 13,9%. (tabela 1). Najvei udio u ukupnim poljoprivrednim površinama Tuzlanskog kantona imaju opine Srebrenik 12.783,03 ha ili 12,9%, Gradaac 11.492,20 ha ili 11,6% i Graanica 11.467,35 ha ili 11,5%, a najmanje Teoak 1.418,79 ha ili 1,4%. Obradivih površina najviše ima opina Srebrenik 11.853,14 ha ili 13,5% od ukupno obradivih površina Kantona, a najmanje Teoak 1.305,59 ha ili 1,5%. Jednom stanovniku u prosjeku pripada 0,20 ha poljoprivrednog zemljišta, odnosno 0,18 ha obradivog zemljišta. Od opina Tuzlanskog kantona najviše poljoprivrednih površina po stanovniku ima eli 0,40 ha, Kladanj 0,33 ha i Sapna 0,32 ha, a najmanje Tuzla 0,09 ha. Obradivih površina jednom stanovniku u opini eli pripada 0,37 ha, Srebrenik 0,29 ha, Kalesija 0,27 ha, Sapna 0,27 ha, Kladanj 0,26 ha, Gradaac 0,24 ha, Graanica 0,19 ha i dr. (tabela 2) Tabela 1: Poljoprivredne površine u opinama Tuzlanskog kantona Podruje Svega Banovii eli Doboj Istok Graanica Gradaac Kalesija Kladanj Lukavac Sapna Srebrenik Teoak Tuzla Živinice TK FBiH

3.158,41 5.247,36 1.456,02 9.951,66 11.080,98 9.603,78 3.924,89 9.057,02 3.500,71 11.853,14 1.305,59 9.987,26 7.364,53 87.491,35 722.000

Obradivo zemljište u ha Oranice Vonaci 2.946,49 4.240,96 983,82 6.990,46 7.864,95 7.023,89 1.011,13 5.712,73 2.460,52 9.041,34 763,08 5.513,61 4.971,89 59.524, 87 416.000

182,13 964,50 282,80 1.908,02 2.934,43 994,92 136,50 1.424,99 971,49 2.260,80 513,31 2.393,91 893,08 15.860,88 42.000

Livade

Pašnjaci u ha

Ukupne polj. površine

29,79 41,90 189,40 1.053,18 281,60 1.584,97 2.777,26 1.919,30 68,70 551,00 29,20 2.079,74 1.499,56 12.105,60 264.000

736,75 352,39 297,70 1.515,69 411,22 1.047,10 1.178,69 2.058,20 662,69 933,89 113,20 1.372,10 881,08 11.560,70 423.000

3.895,16 5.599,75 1.753,72 11.467,35 11.492,20 10.650,88 5.103,58 11.115,22 4.163,4 12.787,03 1.418,79 11.359,36 8.245,61 99.052,05 1.151.000

Izvor: (1) Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005-2025., Ministarstvo prostornog ureenja i zaštite okolice, "PrintCom" d.o.o. Grafiki inženjering Tuzla, Tuzla 2008., str. 86.; (2) Federacija Bosne i Hercegovine u brojkama, FZS, Sarajevo, 2008. str. 41.

Tabela 2: Poljoprivredna i obradiva površina po stanovniku u opinama Tuzlanskog kantona Podruje Banovii eli Doboj Istok Graanica Gradaac Kalesija Kladanj Lukavac Sapna Srebrenik Teoak Tuzla Živinice TK FBiH Granine vrijednosti

Poljoprivredna površina po stanovniku u ha

Obradiva površina po stanovniku u ha

Broj poljoprivredih gazdinstava 1991.

0,15 0,40 0,17 0,22 0,25 0,30 0,33 0,22 0,32 0,31 0,19 0,09 0,15 0,20 0,49 0,44

0,12 0,37 0.,14 0,19 0,24 0,27 0,26 0,18 0,27 0,29 0,18 0,08 0,14 0,18 0,31 0,17

3.519 3.133 1.732 7.320 8.930 5.072 2.789 8.628 2.903 6.933 1.823 10.048 7.852 70.682 -

Izvor: (1) Strategija razvoja poljoprivrede u Tuzlanskom kantonu za period 2009.-2013. godine, Ekonomski fakultet Tuzla, Agenore d.o.o. Brko Distrikt BiH, Institut za ekonomiku poljoprivrede Beograd, juni 2008., str. 27 i 30.

100

Regionalno-geografski razmještaj prirodnih resursa na prostoru Tuzlanskog kantona Od ukupnih poljoprivrednih površina (99.052,05 ha) Tuzlanskog kantona u privatnom vlasništvu je 93.160,06 ha ili 94,1% i državnom vlasništvu 5.891,99 ha ili 5,9%.1 S obzirom da je najvea površina poljoprivrednog zemljišta Tuzlanskog kantona u privatnom vlasništvu, a da veina nekadašnjih društvenih preduzea još uvijek nije osposobljena za proizvodnju i da zadruge i dalje nemaju znaajniju ulogu u organiziranju poljoprivredne proizvodnje, individualna poljoprivredna gazdinstva su osnovni ili glavni nosioci poljoprivrede u Tuzlanskom kantonu (kao i u cijeloj Bosni i Hercegovini).2 Na podruju Tuzlanskog kantona u 1991. godini ukupno je bilo 70.682 poljoprivrednih gazdinstava. Od opina Tuzlanskog kantona najvei broj poljoprivrednih gazdinstava imala je Tuzla 10.048 ili 14,2%, zatim Gradaac 8.930 ili 12,6%, Lukavac 8.628 ili 12,2%, Živinice 7.852 ili 11,1%, Graanica 7.320 ili 10,4%, Srebrenik 6.933 ili 9,8%, Kalesija 5.072 ili 7,2%, Banovii 3.519 ili 5,0%, eli 3.133 ili 4,4%, Sapna 2.903 ili 4,1%, Kladanj 2.789 ili 3,9%, Teoak 1.823 ili 2,6% i Doboj Istok 1.732 ili 2,5%. (tabela 1 i 2) Plodne poljoprivredne površine Sprekog polja i posavskog dijela Kantona daju izvanredne uslove za razvoj ratarstva, stoarstva (intenzivno stoarstvo) i povrtlarstva. Na osnovu toga mogue je razvijati mlinskopekarsku, mlijekarsku, mesnu te industriju alkoholnih i bezalkoholnih pia. Blago zatalasani kao i brežuljkasto-brdski predjeli Majevice, Trebave, Ozrena, Konjuha, Javornika mogu se valorizirati za razvoj stoarstva (uzgoj sitne stoke), voarstva, pelarstva, uzgoj ljekovitog bilja, te kao pašnjaci. Na ovaj nain podstiemo proizvodnju vune, voa, meda, aromatinog i ljekovitog bilja. Na podruju Tuzlanskog kantona u 2008. godini ukupno je zasijano 57.154 ha, a neobraenih površina je bilo 21.974 ha. (tabela 3) Tabela 3: Oranina površina po nainu korišenja (u ha) u opinama Tuzlanskog kantona 2008. godine Godina

Banovii eli Doboj I. Graanica Gradaac Kalesija Kladanj Lukavac Sapna Srebrenik Teoak Tuzla Živinice TK F BiH

Oranice i bašte Ukupno 930 5.746 1.830 7.183 12.250 5.735 1.151 11.317 3.497 10.514 1.233 10.558 8.003 79.946 400.000

925 3.213 1.645 6.983 12.041 5.725 779 7.654 1.029 3.962 1.230 4.025 7.943 57.154 198.000

TUZLANSKI KANTON Zasijano površina Stono Ind. Povrt. Žita krmno bilje bilje bilje 471 1.215 495 3.295 5.795 2.702 345 4.803 389 2.154 565 1.980 2.180 26.389 87.000

55 368 5 13 5 7 453 2.000

439 258 230 1.238 2.334 1.051 405 1.606 225 827 101 910 3.176 12.800 45.000

15 1.740 920 2.395 3.544 1.972 24 1.245 415 968 564 1.130 2.580 17.512 64.000

Ostalo na oranicama

Ugari

5 290 15 28 10 2 34 15 42 3 23 60 526 2.000

11 133 148 292 12.000

Neobra. oranice i bašte 2.243 185 185 170 370 3.629 2.320 6.362 6.510 21.974 188.000

Izvor: Statistiki godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine 2009., FZS, Sarajevo, 2009., str. 137 i 419

1

Najviše površina poljoprivrednog zemljišta u državnom vlasništvu ima opina Kalesija 2.038,43 ha, zatim Živinice 1.343,20 ha, Gradaac 963,30 ha, Lukavac 544,09 ha, Tuzla 408,60 ha, Srebrenik 212,96 ha, eli 121,31 ha, Graanica 85,06 ha, Kladanj 59,02 ha, Banovii 40,14 ha, Teoak 39,90 ha, Doboj Istok 33,00 ha i Sapna 2,98 ha. Detaljnije vidjeti u: Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005-2025., Ministarstvo prostornog ureenja i zaštite okolice, "PrintCom" d.o.o. Grafiki inženjering Tuzla, Tuzla 2008., str. 87. 2 Strategija razvoja poljoprivrede u Tuzlanskom kantonu za period 2009.-2013. godine, Ekonomski fakultet Tuzla, Agenore d.o.o. Brko Distrikt BiH, Institut za ekonomiku poljoprivrede Beograd, juni 2008., str. 26-27.

101


Na podruju Tuzlanskog kantona usljed ratnih dejstava mnoge zemljišne površine su minirane i ta podruja su privremeno neupotrebljiva. (tabela 4) Tabela 4: Privremeno neupotrebljive minirane površine u opinamaTuzlanskog kantona Opina Banovii eli Doboj Istok Graanica Gradaac Kalesija Kladanj Lukavac Sapna Srebrenik Teoak Tuzla Živinice

Površina opine (ha)

Minirane površine (ha)

Ueše (%)

Sumnjive površine (ha)

Ueše (%)

18.196,82 13.971,12 3.995,62 21.533,98 21.901,26 19.799,98 32.842,72 33.831,53 12.199,10 24.772,02 3.085,54 29.627,38 29.805,70

116,84 434,61 165,37 343,84 862,12 456,54 206,95 550,79 464,85 4,23 220,52 341,02 46,74

2,8 10,3 3,9 8,2 20,5 10,8 4,9 13,1 11,0 0,1 5,2 8,1 1,1

629,73 2.343,64 73,91 906,99 1.539,74 1.046,57 210,11 1.506,94 884,08 0,0 541,66 724,85 35,46

6,0 22,4 0,7 8,7 14,7 10,0 2,0 14,4 8,6 0,0 5,3 6,9 0,3

TK 265.562,77 4.214,42 100,0 10.443,68 100,0 Izvor: (1) Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005-2025., Ministarstvo prostornog ureenja i zaštite okolice, "PrintCom" d.o.o. Grafiki inženjering Tuzla, Tuzla 2008., str. 275.; (2) Samostalni prorauni

Analizirajui tabelu 4 uoavamo da na ovom podruju ima 4.214,42 ha miniranih površina ili 1,6% od ukupne površine TK i 10.443,68 ha sumnjivih površina sa zaostalim minsko-eksplozivnim sredstvima. Šume Šume na podruju TK zauzimaju 118.177,5 ha, što ini 44,5% ukupne teritorije. U vlasništvu države je 72.435 ha ili 61,3%, a u privatnom vlasništvu 45.742,5 ha ili 38,7%. U ukupnim šumskim površinama dominiraju visoke šume sa 66.610,74 ili 56,4%, zatim izdanake šume sa 41.715,46 ili 35,3% i ostale šumske površine 9.851,3 ha ili 8,3%.3 Tabela 5: Površine pod šumama u opinama Tuzlanskog kantona Opina Banovii eli Doboj Istok Graanica Gradaac Kalesija Kladanj Lukavac Sapna Srebrenik Teoak Tuzla Živinice

Površina opine (ha)

Površina pod šumama (ha)

Ueše u šumskim površinama TK (%)

18.196,82 13.559,47 3.995,62 21.533,98 21.901,26 19.799,98 32.842,72 33.831,53 12.199,10 24.772,02 3.085,34 29.627,38 29.805,70

9.642,60 5.951,00 1.170,94 6.150,00 5.542,80 7.709,00 27.342,25 12.925,00 6.429,47 9.638,17 968,85 11.597,32 13.110,10

8,2 5,0 1,0 5,2 4,7 6,5 23,1 10,9 5,4 8,2 0,9 9,8 11,1

Tuzlanski kanton 265.191,12 118.177,5 100,0 Izvor: (1) Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005-2025., Ministarstvo prostornog ureenja i zaštite okolice, "PrintCom" d.o.o. Grafiki inženjering Tuzla, Tuzla 2008., str. 96.; (2) JP "Šume Tuzlanskog kantona" d.d. Kladanj

3

(1) Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005-2025., Ministarstvo prostornog ureenja i zaštite okolice, "PrintCom" d.o.o. Grafiki inženjering Tuzla, Tuzla 2008., str. 96.; (2) JP "Šume Tuzlanskog kantona" d.d. Kladanj; (3) http://www.jpsumetk.ba/site/ (15.02.2010.)

102

Regionalno-geografski razmještaj prirodnih resursa na prostoru Tuzlanskog kantona Tabela 6: Površine pod šumama (ha) kojima gazduje JP "Šume Tuzlanskog Kladanj Opina Banovii eli Doboj Istok Graanica Gradaac Kalesija Kladanj Lukavac Sapna Srebrenik Teoak Tuzla Živinice

kantona" d.d.

Visoke šume

Izdanake šume

Ostale šumske površine

"Šume TK" d.d. Kladanj

6.236 1.925 147 2.192 24.100 3.776 3.213 3.100 32 1.149 7.720

187 1.155 868 2.407 420 1.072 1.409 1.094 90 1.332 2.578

341 1.701 213 514 1.594 790 52 203 280 126 419

6.764 4.781 1.228 5.113 26.114 5.638 4.674 4.397 402 2.607 10.717

6.233

72.435

UKUPNO 53.590 12.612 Izvor: JP "Šume Tuzlanskog kantona" d.d. Kladanj

Tabela 7: Površine pod šumama (ha) u privatnom vlasništvu na podruju Tuzlanskog kantona Opina

Visoke šume

Izdanake šume

Ostale šum. površine

UKUPNO

2.310,49 246,8 265,94 1.420,0 153,8 746 748,12 3.087,0 1.106,0 391,68 100,0 1.890,32 554,59

498,01 861,5 899 3.376,0 5.375,0 1.700,0 383,26 2.783,0 474,47 4.129,71 366,0 6.455,0 1.802,51

70,1 61,7 6 126 14 150 96,87 1.417,0 175,0 719,78 100,85 645 36

2.878,60 1.170,0 1.170,94 4.922,0 5.542,80 2.596,0 1.228,25 7.287,0 1.755,47 5.241,17 566,85 8.990,32 2.393,10

Banovii eli Doboj Istok Graanica Gradaac Kalesija Kladanj Lukavac Sapna Srebrenik Teoak Tuzla Živinice

UKUPNO 13.020,74 29.103,46 3.618,30 45.742,50 Izvor: Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005-2025., Ministarstvo prostornog ureenja i zaštite okolice, "PrintCom" d.o.o. Grafiki inženjering Tuzla, Tuzla 2008., str. 95.

Tabela 8: Struktura šumskih površina (ha) kojima gospodari JP "Šume Tuzlanskog kantona" d.d. Kladanj Uža kategorizacija

ŠGP Konjuh (ha)

ŠGP Spreko (ha)

ŠGP Majeviko (ha)

ŠGP Vlaseniko (ha)

Šume TK d.d. Kladanj (ha)

Visoke šume bukve Šume bukve, jele i smre* Borove šume Visoke šume hrasta kitnjaka Ukupno visoke šume Šumske kulture Izdanake šume Goleti ispod gornje granice privredne šume Neproduktivne površine Sveukupno nesporno zemljište Uzurpacije Minirane površine

5.651,5 12.669,9 1.990,8 1.357,7 21.669,9 797,8 1.149,3

6.209,0 5.147,1 5.548,2 1.951,8 18.856,1 1.307,7 7.518,0

6.021,0 271,2 6.292,2 791,1 4.375,0

3.062,2 546,6 281,1 3.889,9 273,8 588,1

20.943,7 18.634,8 7.539,0 3.590,6 50.708,1 3.170,4 13.630,4

283,7

3.063,1

220,3

37,9

3.605,0

843,4 24.744,1 186,7 2.174,1

192,0 30.936,9 6.503,1 5.359,1

52,4 11.731,0 750,6 3.690,0

233,5 5.023,2 19,2 1.378,2

1.321,3 72.435,2 7.459,6 12.601,4

* Mješovite šume bukve i jele, bukve i jele sa smrom i iste šume jele i smre Izvor: JP "Šume Tuzlanskog kantona" d.d. Kladanj

U strukturi državnih šumskih površina dominiraju bukove šume sa 20.943,7 ha ili 28,9%, zatim šume bukve, jele i smre 18.634,8 ha ili 25,7%, šume crnog i bijelog bora 7.539 ha ili 10,4%, hrasta kitnjaka 3.590,6 ha ili 5,0%, izdanake šume 13.630,4 ha ili 18,8%, šumske kulture 3.170,4 ha ili 4,4% i goleti i neproduktive šumske površine 103


4.926,3 ha ili 6,8%. Ukupno minirane površine u šumskim gazdinstvima iznose 12.601,4 ha ili 17,4%. (tabela 8) U ekološko-vegetacijskom pogledu podruje Tuzlanskog kantona pripada peripanonskoj oblasti, odnosno prostire se od rijeke Save do unutrašnjih Dinarida. Na zapadu i jugozapadu granii se sa sjeverozapadno bosanskom, a na istoku prelaznom ilirsko-mezijskom oblasti linijom Brko-greben planine Majevica-istoni rub Sprekog polja.4 Podruja uz neposredni tok rijeke Spree i njenih pritoka pripadaju biomu umjerenovlažnih šuma vrba, topola (Salicetum et Populetum) i crne johe (Alnetum glutinosae). Dolina gornjeg toka rijeke Spree, dio podruja od jezera Modrac do Lukavca te posavski dio Kantona su pod mezofilnim šumama hrasta lužnjaka i obinog graba (Carpino betuli – Quercetum roboris incl. Genisto elatae - Quercetum roboris). Šume hrasta kitnjaka i obinog graba (Querco - Carpinetum) mjestimino su rasprostranjene u donjem toku rijeke Spree, manjim dijelom u Gornjoj Sprei, na južnim i jugozapadnim padinama Majevice, na podruju izmeu Graanice, Gradaca i Doboj Istoka te izmeu jezera "Modrac", Banovia i urevika. Ove šume na sjeveru u višim zonama prema Majevici i jugu prema Djedinskoj planini, Bišini i Javorniku prelaze u biom bukovih (Fagetum montanum) i bukovo-jelovih šuma (Abieti-Fagetum). Šume bukve i jele sa smrom susreemo na podruju planina Konjuh (istone i južne padine), Smolin, Javor (zapadni dio), Javornik (jugozapadni dio) i Sokolina. Šume crnog bora (pinetum nigrae) i šume crnog i bijelog bora (pinetum nigrae – silvestris incl. Pinetum silvestris) su rasprostranjene na južnim i jugoistonim padinama Ozrena, na zapadu i sjeveru planine Konjuh, i na podruju Smolina i Karaule kod Kladnja.5 U donjem spratu svih ovih biljnih zajednica dominiraju razne mahovine i žbunastogrmolike vrste.6 Prirodna vegetacija je djelimino izmijenjena u rijenim dolinama i brežuljcima. Prostrane hrastovo-grabove šume su iskrene u prošlosti i pretvorene u oranice i vonjake. Šumom su najviše bogate opine Kladanj sa 27.342,25 ha ili 23,1% ukupnih šumskih površina u Kantonu, zatim Živinice sa 13.110,10 ha ili 11,1% i Lukavac 12.925,00 ha ili 10,9%, a najmanje Doboj Istok 1.170,94 ha ili 1,0% i Teoak 968,85 ha ili 0,9%. Šume su degradirane usljed rata od 1992 do 1996. godine i neplanske sjee ogrijevnog i graevinskog drveta. Drvna masa je procjenjena na oko 13,15 mil. m3 i može poslužiti kao znaajna osnova za razvoj drvno-preraivake i graevinske industrije. (tabela 9) Tabela 9: Površine pod šumama i drvna masa u šumskim gazdinstvima Tuzlanskog kantona Površina pod šumama (ha) ŠGP "Konjuh" 24.744,1 ŠGP "Spreko" 30.936,9 ŠGP "Majeviko" 11.731,0 ŠGP "Vlaseniko" 5.023,2 "Šume TK" d.d. Kladanj 72.435,2 Izvor: JP "Šume Tuzlanskog kantona" d.d. Kladanj Šumsko gazdinstvo

Drvna masa (000 m3) UKUPNO etinari Lišari 6.602,7 3.339,7 3.263,0 4.558,3 1.571,0 2.987,3 1.279,6 32,2 1.247,4 713,6 59,7 653,9 13.154,2 5.002,6 8.151,6

4 Kulenovi S.:Graanica i okolina-antropogeografske i etnološke odlike, Muzej istone Bosne, Tuzla, 1994., str. 20. 5 Stefanovi V., Beus V.: Karta realne šumske vegetacije Bosne i Hercegovine R 1:500000, Šumarski fakultet u Sarajevu, Geodetski zavod u Sarajevu, Geokarta – Beograd, 1983. 6 Kulenovi S.:Graanica i okolina-antropogeografske i etnološke odlike, Muzej istone Bosne, Tuzla, 1994., str. 20.

104

Regionalno-geografski razmještaj prirodnih resursa na prostoru Tuzlanskog kantona Broj šumskih površina mogao bi se znaajno poveati pošumljavanjem slabijih kategorija poljoprivrednog zemljišta koje se ne mogu valorizirati u poljoprivrednoj proizvodnji. Takoer, potrebno je pošumiti i ranija ispasišta koja se ne koriste ve duži vremenski period. Voda Tuzlanski kanton raspolaže i znaajnim hidropotencijalom. Najznaajniji vodotoci su rijeke Sprea, Oskova, Jala, Turija, Tinja i Drinjaa. Najvea hidroakumulacija na podruju TK je vještako jezero "Modrac" zapremine 98x106 m3 i površine 16,75 km2. Nalazi se na podruju opina Živinice, Lukavac i Tuzla od 1963. godine kada je puštena u pogon.7 Ovo jezero osigurava tehnološku vodu za industriju Tuzle i Lukavca. Na podruju Kantona su i akumulacijska jezera "Hazna" i "Vidara" u Gradacu i jezero "Sniježnica" na podruju opine Teoak koje se koristi za potrebe termoelektrane u Ugljeviku. Za obezbjedenje naselja pitkom vodom koriste se i podzemne vode sa nekoliko izvorišta. Voda se još koristi za navodnjavanje, išenje, rekreaciju itd. Sprea se u izvorišnoj elenki formira od više izvora i vrela, na nadmorskoj visini 453,3 m. Izvorišna elenka se nalazi na sjevernim padinama Velje Glave (619 m). Rijeka Sprea je duga 115,4 km, sa površinom sliva od 1947,7 km2 ili oko 3,81% teritorije Bosne i Hercegovine, odnosno 73,5% Tuzlanskog kantona8, a ulijeva se u Bosnu kod Doboja. Rijeka Sprea pripada hidrosistemu rijeke Bosne. Sliv i glavna dolina su orijentisani pravcem sjeverozapad - jugoistok (dinarski pravac). Rijeka Jala je desna pritoka rijeke Spree i drugi je vodotok po znaaju u Tuzlanskom basenu. Izvire u podnožju planine Majevice na nadmorskoj visini 728 m, a ulijeva se u rijeku Spreu u blizini industrijskog kombinata Lukavac na nadmorskoj visini 181 m. Površina sliva iznosi 237,9 km2, a dužina glavnog toka od izvorišta do uša iznosi 37 km, a dužina slivnog podruja 88 km.9 Rijeka Tinja izvire na planini Majevici, kod naselja Obodnica, na nadmorskoj visini od 550 m, a uliva se u Savu kod Brkog na nadmorskoj visini od 88 m. Od izvora do uša je duga 93 km i ima nesaglasan uzdužni profil.10 Najvea lijeva pritoka Spree je rijeka Oskova sa Gosteljom, koja izvire na sjevernim padinama Konjuha, odnosno na podruju opine Banovii i ima dužinu toka od 32 km. Površina sliva rijeka Oskove i Gostelje iznosi 342 km2.11 Rijeka Gostelja izvire na Djedinskoj planini, u podruju opine Kladanj, a ulijeva se u Oskovu jugozapadno od grada Živinice.

7 Ahmetbegovi S., Smaji S.: Neki geoekološki problemi opine Živinice, Zbornik radova Prirodnomatematikog fakulteta, Svezak Geografija, Godina III, broj 3, Tuzla, 2006., str. 120 8 Kulenovu S., Smaji S.: Geografski osvrt na površinsku eksploataciju uglja na prostoru Tuzlanskog bazena, Geografski list, asopis "Globus", Udruženje nastavnika geografije Kantona Sarajevo, Sarajevo, april 2008., str. 4 9 Smaji S., Ahmetbegovi S.: Fizionomska diferencijacija sliva rijeke Jale, Zbornik radova Prirodnomatematikog fakulteta, Svezak Geografija, Godina IV-V, broj 4-5, Tuzla, 2008., str. 223. 10 Hatuni D.: Prirodno-geografske karakteristike opine Srebrenik, asopis "Globus", Udruženje nastavnika geografije Kantona Sarajevo, Sarajevo, mart 2009., str. 14 11 Ahmetbegovi S., Smaji S.: Problem visokih voda na prostoru Gornje Spree, Zbornik radova Prirodnomatematikog fakulteta, Svezak Geografija, Godina IV-V, broj 4-5, Tuzla, 2008., str. 204.

105


Drinjaa izvire neposredno ispod glavnog grebena Konjuha i od njega tee prema istoku. Navedena rijeka pripada slivu Drine i u izvorišnom dijelu se pruža pravcem sjeverozapad-jugoistok u dužini od 35 km.12 Podruje Tuzlanskog kantona je bogato i podzemnim vodama, što je uslovljeno geološkom strukturom, morfološkim sklopom i morfometrijskim karakteristikama, klimatskim odlikama i dr. Problem visokog nivoa podzemnih voda vezan je za prostor Sprekog polja. Nivo podzemnih voda je direktno povezan sa vodostajem riijeka koje protiu ovim poljem. U vrijeme i nakon povodnja podzemne vode izbijaju na topografsku površinu i plave naješe niske aluvijalne ravni gornjospreke zavale. Sprea se odlikuje meandrima – laktastim skretanjima u donjim tokovima, što je uzrokovano malim nagibima i akumuliranjem velikih koliina rijenog nanosa kojeg u aluvijalne ravni dopremaju njihove pritoke.13 Ležišta soli Tuzlanski bazen, u kome se nalazi i ležište kamene soli, nalazi se izmeu planine Majevice na sjeveru i serpentinske zone na jugu. Bazen je nastao na obodu Panonskog mora u zoni dubokog razloma litosfere, koji se proteže od Teslia, preko Doboja, Graanice, Živinica do Zvornika.14 U miocenu i oligocenu dogaa se intenzivna vulkanska aktivnost praena izlivima dacita i andezita i izbacivanjem velikih koliina piroklastinih materijala i tufova. Kompleks ovih tvorevina izdvojen je kao sona formacija, u kojoj se nalaze ležišta kamene soli "Tuzla" i "Tetima".15 Tuzlansko solno podruje u osnovi ima oblik nepravilne, izdužene elipse duljine 2,5·103m i širine 0,6 do 0,9·103m. Dubina krovine se kree od 150m, na jugoistonom, do 500m na sjeverozapadnom dijelu ležišta. Solna fomacija debljine do 600m tone od jugoistoka prema sjeverozapadu. U periodu industrijske proizvodnje (1906-2002.) iz ležišta je dobiveno 83 294,5·103 m3 slane vode. Proizvodnja kamene soli u Rudniku "Tušanj" trajala je od 1967. do 2002. godine, kada se zapoelo sa potapanjem jame i pored toga što su ostale neiskorištene rezerve od 2.503.000 t.16 Ležište kamene soli "Tetima" je smješteno na južnim obroncima Majevice, sjeveroistono od Tuzle, na udaljenosti od 12 km. Zahvata površinu od 106 m2. Izgraeno je od jednog solnog tijela leasto-slojevitog oblika koji se pruža smjerom sjeverozapad-jugoistok i padom prema jugozapadu. Dubina zalijeganja je na jugoistoku 400m, a na sjeverozapadu oko 1.000m. Najvea debljina solnog tijela je 180m, a prema rubovima ležišta potpuno isklinjava. Kamena sol, miocenske starosti, odlikuje se finom usporednom slojevitošu i trakastom teksturom. Solno tijelo jeizgraeno od halita, s

12

Meškovi A., Šiši E., Barakovi A.: Formiranje izdani podzemnih voda i hidrografska mreža u slivu gornjeg toka Drinjae, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta, Svezak Geografija, Godina III, broj 3, Tuzla, 2006., str. 142-143. 13 Kulenovi S.:Graanica i okolina-antropogeografske i etnološke odlike, Muzej istone Bosne, Tuzla, 1994., str. 16. 14 Mandži E.: Slijeganje terena grada Tuzla, Geografski radovi, Broj 1, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2005., str. 15. 15 ii S., Mojievi M., Jovanovi ., Toki S., Dimitrov P.: Osnovna geološka karta 1:100000, Tuma za list Tuzla, Geoinženjering, Geoinstitut, Sarajevo, 1988., Savezni geološki zavod, Beograd, 1991., str. 1528. 16 Tomi B., Suši A., Nuri A., Nuhanovi S.: Prolamanje masiva i ulijeganje terena iznad potopljenog Rudnika soli Tušanj, Monografija zbornika radova "Meunarodna nauna-struna konferencija TIMC 05/06 Trendovi u savremenom rudarstvu", Glasilo rudarsko-geološko-graevinskog fakulteta, Broj XXXII, Tuzla, 2006, str. 44-45.

106

Regionalno-geografski razmještaj prirodnih resursa na prostoru Tuzlanskog kantona rijetkim proslojcima lapora, debljine do 2m.17 Znaajno je pomenuti, da su ležište soli u Tuzli i ležište kamene soli "Tetima" u Majevici genetski povezana, stvarana su u malim, plitkim, salifernim basenima, na obodu panonskog mora – Paratetisa, u tzv. trakastoj seriji prije oko 18 miliona godina.18 Rezerve soli na lokalitetu "Tetima" procijenjene su, kao bilansne, u koliini od oko 342 mil. tona, vanbilansne 33 mil. tona, a eksploatacione 54,7 mil. tona.19 Za dalja istraživanja ležišta soli u Tuzlanskom basenu planirano je zapadno krilo antiklinale Dolovi, podruje prema selu Resovac, podoraški basen, sjeverni krekanski sinklinorij i šibošniko-loparski basen.20 Ugalj Ugalj je najvažniji rudno-mineralni resurs Tuzlanskog kantona. Prema rezervama uglja ovaj prostor predstavlja najznaajnije energetsko podruje Bosne i Hercegovine. Tabela 10: Rezerve uglja u Rudnicima Tuzlanskog kantona*, Federacije BiH** i Bosne i Hercegovine*** Naziv rudnika

REZERVE UGLJA (u 000 tona) Vanbilanse Potencijalne Ukupne Eksploatacione (A+B+C1) (C2+D1+D2) geološke (A+B+C1) TUZLANSKI KANTON "Kreka" 743.954 322.833 59.407 1.126.194 456.008 "Banovii" 194.085 13.935 0 208.020 162.429 "urevik" 60.183 4.963 0 65.146 54.524 Ukupno lignit 743.954 322.833 59.407 1.126.194 456.008 Ukupno mrki 254.268 18.898 0 273.166 216.953 Ukupno ugalj 998.222 341.731 59.407 1.399.360 672.961 FEDERACIJA BOSNE I HERCEGOVINE Ukupno lignit 1.051.874 323.944 1.339.512 2.715.330 677.851 Ukupno mrki 905.435 181.958 1.026.192 2.113.585 678.085 Ukupno ugalj 1.957.309 505.902 2.365.704 4.828.915 1.355.936 BOSNA I HERCEGOVINA Ukupno lignit 1.437.635 412.103 1.386.653 3.236.391 1.004.593 Ukupno mrki 1.187.491 214.991 1.124.320 2.526.802 825.212 Ukupno ugalj 2.625.126 627.094 2.510.973 5.763.193 1.829.805 Napomena: * Rezerve uglja rudnika lignita "Kreka" i mrkog uglja "Banovii" i "urevik"; ** U rezerve uglja Federacije BiH osim ova tri Rudnika iz Tuzlanskog kantona ukljueni i rudnici lignita "Graanica", "Tušnica", "Bugojno" i "Kongora" te mrkog uglja "Kakanj", "Breza", "Zenica", "Bila", "Tušnica" i "Kamengrad"; *** U rezerve uglja BiH osim rudnika iz Federacije ukljueni i rudnici lignita iz RS "Stanari" i "Gacko" te mrkog uglja "Ugljevik" i "Miljevina". Izvor: (1) Strateški plan i program razvoja energetskog sektora Federacije BiH, Vlada Federacije Bosne i Hercegovine i Federalno Ministarstvo energije, rudarstva i industrije, Sarajevo, septembar 2008., str. 27; (2) Vuk B., Boži H., Pešut D., Novosel D.: Studija energetskog sektora u BiH, Modul 1 – Energetske rezerve, proizvodnja, potrošnja i trgovina, Energetski institut Hrvoje Požar Hrvatska, Solizuona Španjolska, Ekonomski institut Banjaluka, Rudarski institut Tuzla, Bosna i Hercegovina, mart 2008., str. 17 Bilanse (A+B+C1)

Ukupne geološke rezerve uglja Rudnika Tuzlanskog kantona iznose 1.399,36 miliona tona, od toga na lignit rudnika "Kreka" otpada 1.126,19 miliona tona ili 80,5% i mrki ugalj 273,17 miliona tona ili 19,5%. Od ukupnih rezervi mrkog uglja TK, 17

Tomi B., Suši A.: Stanje i pravci razvoja solnog rudarstva u BiH, Monografija zbornika radova "Meunarodna nauna-struna konferencija TIMC 05/06 Trendovi u savremenom rudarstvu", Glasilo rudarsko-geološko-graevinskog fakulteta, Broj XXXII, Tuzla, 2006, str. 42. 18 Isto, str. 161 19 Klapi M.: Tuzla kao razvojni centar Sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2002., str. 124. 20 Vujovi M., Stojkovi J.: Stanje sirovinske osnove i perspektive daljeg razvoja solarstva u Tuzli, Zbornik radova "100 godina fabrike soli "Tuzla", Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, "Grafiar" Doboj, 1985., str. 169.

107


banovikom bazenu pripada 208,02 miliona tona ili 76,2%, a urevikom 65,15 miliona tona ili 23,8%. U ukupnim rezervama uglja Federacije BiH, ovaj kanton uestvuje sa 29,0%, a Bosne i Hercegovine 24,3%. Ueše rezervi lignita Tuzlanskog kantona u ukupnim rezervama iste rude Federacije BiH je 41,5%, a Bosne i Hercegovine iznosi 34,8%. Ovaj Kanton posjeduje 12,9% ukupnih Federalnih i 10,8% državnih rezervi mrkog uglja. Ukupne eksploatacione rezerve uglja u Tuzlanskom kantonu iznose 672,96 miliona tona, od toga je lignit rudnika "Kreka" 456,01 miliona tona ili 67,8% i mrki ugalj 216,95 miliona tona ili 32,2%. Od ukupnih eksploatacionih rezervi mrkog uglja, banovikom bazenu pripada 162,43 miliona tona ili 74,9%, a urevikom 54,52 miliona tona ili 25,1%. Ueše Tuzlanskog kantona u ukupnim eksploatacionih rezervama uglja Federacije BiH je 49,6% (lignit 67,3%, mrki ugalj 32,7%), a Bosne i Hercegovine 36,8% (lignit 45,4%, mrkog ugalj 26,3%). (tabela 10) Krekanski ugljonosni basen obuhvata dio terena koji se nalazi izmeu južnih padina planine Majevica i doline rijeke Spree. Prostire se na površini od oko 200 km2. Ugljeonosna sedimentna serija je rasprostranjena u vidu jednog pojasa pravca pružanja SZ-JI, na dužini od 45 km, i to od naselja Dobošnica na zapadu, do Caparda (12 km zapadno od Zvornika) na istoku. Nalazi se na teritoriji opina: Tuzla, Lukavac, Živinice i Kalesija.21 U geološkom pogledu ovaj bazen ima složenu strukturu boranog karaktera koja formira sjeverni i južni sinklinorij, pravca pružanja sjeverozapad – jugoistok u dužini od oko 45 km i na površini od oko 200 km2. U karakteristinoj sedimentaciji formirana su etiri ugljena sloja (lokalno i peti) sa vodonosnim pijescima u podini i glinama u krovini sa prosjenom monošu u bilansiranom dijelu bazena od 8,6 – 11,88 m.22 U bazenu je prema H. Isakoviu dokazano pet slojeva lignitskog uglja, s ukupno 3.306 x 106 tona. Gledajui prostor, navedene rezerve su neujednaenog stepena istraženosti, a prema strukturno-geološkim karakteristikama ugljeni slojevi se zasad eksploatišu samo na rubnim dijelovima ležišta. U ukupnim geološkim rezervama, bilansne rezerve su zastupljene sa svega 31%, što govori o niskom stepenu ukupnog poznavanja ležišta. Budua istraživanja treba usmjeriti na istraživanje potencijalnih rezervi C2 kategorije (uestvuju sa 48% u ukupnim geološkim rezervama), kod kojih je poznato samo rasprostranjenje ugljenih slojeva.23 Tabela 11: Ukupne rezerve uglja krekanskog ugljenog bazena (u milionima tona) Klasa rezervi Bilansne Vanbilansne Potencijalne UKUPNO

A

Kategorija B

C

64 86

Sjeverni sinklinorijum 302 194

119 232

485 512

150

Bilansne Vanbilansne Potencijalne

49 -

496 Južni sinklinorijum 276 2

UKUPNO

49

278

UKUPNO

351

1.636

223 167

548 169 953

390

1.670

SVEUKUPNO 199 774 741 3.306 Izvor: Isakovi H.: Historijski pregled istraživanja uglja u Tuzlanskom (Krekanskom) bazenu, Monografija "Stotinu dvadeset godina "Kreke" 1885-2005.", bosni ARS, Tuzla, 2006., str. 49 21 Pavlovi S.: Istorijat geoloških istraživanja, Sto godina rudnika lignita Kreka 1885-1985., IGTRO "Univerzal" i OOUR "Izdavaka djelatnost" Tuzla, Tuzla, 1985., str. 63. 22 Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-podrinjskog kantona, Faza A: stanje i mogunosti (drugo neizmijenjeno izdanje), Tuzla, januar 1999., str. 95 23 Isakovi H.: Historijski pregled istraživanja uglja u Tuzlanskom (Krekanskom) bazenu, Monografija "Stotinu dvadeset godina "Kreke" 1885-2005.", bosni ARS, Tuzla, 2006., str. 47-50

108

Regionalno-geografski razmještaj prirodnih resursa na prostoru Tuzlanskog kantona

Prema I. Ibreljiu ukupno procijenjene eksploatacione rezerve uglja u Rudnicima "Kreka" 31.12.2003. godine se procijenjuju na preko 202 miliona tona. Od toga 46,5% otpada na rezerve u Rudniku "Dubrave", 46% u Rudniku "Šikulje", 7% na Rudnik "Mramor" i 0,5% na rezerve Rudnika "Bukinje". Ekonomska evaluacija rezervi nije verifikovana ni za jedan od ovih ugljarskih kapaciteta.24 Lignit se u krekanskom bazenu eksploatiše iz rudnika sa jamskom eksploatacijom "Bukinje" i "Mramor" i površinskih kopova "Dubrave" i "Šikulje". Od ukupnih rezervi uglja ovog basena (1.126,19 miliona tona), površinskoj eksploataciji je namijenjeno 750,96 miliona tona ili 66,7%, a podzemnoj 375,23 miliona tona ili 33,3%. Rudnik lignita "Bukinje" lociran je u centralnom dijelu sjeverne krekanske sinklinale i posjeduje znaajne geološke (197,09 miliona tona) i eksploatacione rezerve uglja (34,19 miliona tona). Eksploatacione rezerve uglja u rudniku "Mramor", koji je podijeljen na tri cjeline "Dobrnja", "Mramor", "Marii", procijenjene su na 47,02 miliona tona. Geološke rezerve južne krekanske sinklinale (Dubravska sinklinala) iznose 659,79 miliona tona lignita, a eksploatacione 290,92 miliona tona iste rude. Površinski kop "Šikulje" je krajem 2005. godine imao 91,17 miliona tona geoloških i 83,87 miliona tona eksploatacionih rezervi uglja. U sastavu Rudnika lignita "Šikulje" istono na udaljenosti od oko 5 km, nalazi se manji površinski kop "Lukavaka Rijeka", koji je pri kraju eksploatacije uglja i ima oko 150.000 tona eksploatacionih rezervi glavnog ugljenog sloja.25 Tabela 12: Rezerve uglja u rudnicima krekanskog basena, stanje 2005. godine Naziv rudnika Bilanse (A+B+C1) PK "Dubrave" PK "Šikulje" UKUPNO

490.359 91.166 581.525

REZERVE UGLJA (u 000 tona) Vanbilanse Potencijalne Ukupne (A+B+C1) (C2+D1+D2) geološke POVRŠINSKA EKSPLOATACIJA 169.431 659.790 91.166 169.431 750.956 PODZEMNA EKSPLOATACIJA 96.465 32.236 197.087 56.937 27.171 178.151 153.402 59.407 365.238

Eksploatacione (A+B+C1)

RL "Bukinje" 68.386 RL "Mramor" 94.043 UKUPNO 162.429 SVE 743.954 322.833 59.407 1.126.194 UKUPNO Izvor: Elaborat o klasifikaciji, kategorizaciji i proraunu rezervi uglja za sjevernu i južnu "Kreka", Rudarski institut, Tuzla, 2008.

290.921 83.873 374.794 34.193 47.021 81.214 456.008 sinklinalu RL

Banoviki ugljeni bazen je smješten izmeu doline rijeke Spree na sjeveru i planine Konjih na jugu. U banovikom bazenu preko bazalnih klastinih sedimenata, a ponekad direktno preko osnovnog gorja leži ugljeni sloj debljine 10-20 m. 26 Ukupno preostale mase otkrivke iznose oko 874.898.000 m3 i uglja za otkopavanje 119,05 miliona tona. (tabela 13)

24 Ibrelji I.: Perspektive rudnika "Kreka" u kontekstu oekivanih globalnih, evropskih i bosanskohercegovakih ugljarskih trendova, Stotinu dvadeset godina "Kreke" 1885-2005., Tuzla, 2006., str. 173. 25 (1) http://kreka.ba/rudnik.htm (14.01.2010.); (2) Elaborat o klasifikaciji, kategorizaciji i proraunu rezervi uglja za sjevernu i južnu sinklinalu RL "Kreka", Rudarski institut, Tuzla, 2008. 26 Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005-2025., Ministarstvo prostornog ureenja i zaštite okolice, "PrintCom" d.o.o. Grafiki inženjering Tuzla, Tuzla 2008., str. 131.

109

Dž. Mešanovi, E. Hadžimustafi Tabela 13: Rezerve i predviene koliine uglja za eksploataciju, sa prognozom preostalog eksploatacionog vijeka za rudnike banovikog bazena Naziv Rezerve uglja, tona Koliina otkrivke, m3 . m. Projekt. god. proiz., tona Eksploatac. vijek, godina

Rudnici mrkog uglja "Banovii" d.d. Banovii Površinska eksploatacija Podzemna eksploatacija 119.046.000 13.611.186 874.898.000 -

UKUPNO 132.657.186 874.898.000

-

-

2.000.000

-

-

66,33

Rezerve uglja za eksploataciju po objektima Otkrivka (m3 vrste Ugalj (tona) Ko (t.r.u./ m3 . m.) mase) ubri 36.807.000 5.779.000 6,16 Turija 195.066.000 28.180.000 6,92 Grivice 287.415.000 35.448.000 8,11 Breštica 154.257.000 16.761.000 9,20 Seona 201.353.000 32.314.000 6,23 UKUPNO 874.898.000 119.046.000 7,35 Izvor: Mušanovi S., Jusi A.: Karakteristika primjene damper kamiona na površinskim kopovima RMU "Banovii", Monografija zbornika radova "Meunarodna nauna-struna konferencija TIMC 05/06 Trendovi u savremenom rudarstvu", Glasilo rudarsko-geološko-graevinskog fakulteta, Broj XXXII, Tuzla, 2006., str. 146 Površinski kop

Rezerve uglja za podzemnu eksploataciju iznose 13.611.186 tona, PK "ubri" 5.779.000 tona, PK "Turija" 28.180.000 tona i PK "Grivice" 35.448.000 tona. Ukupne rezerve za eksploataciju Rudnika "Banovii" iznose 132.657.186 tona. (tabela 13) ureviki ugljeni bazen ima površinu oko 13 km2 pravca pružanja sjeverozapadjugoistok u dužini od 5,5 km i širini 1,5 do 3 km. Nalazi se na podruju opine Živinice izmeu rijeka Gostelje na istoku i jugoistoku, Oskove na sjeveru i sjeverozapadu i Djedinske planine na jugu i jugozapadu. Debljina ugljenog sloja je od 15 do 25 m. Eksploatacija uglja u bazenu "urevik" obavlja se na površinskim kopovima "Potoari" i "Viša II" i jami "urevik".27 Ukupne rezerve uglja ovog bazena sa stanjem 31.12.2006. godine iznose oko 63.168.879 tona, od toga je 57.857.308 tona bilansnih i 5.311.571 tona vanbilansnih rezervi. Eksploatacione rezerve su oko 54.524.000 tona uglja. (tabela 14) Tabela 14: Rezerve mrkog uglja u basenu "urevik", sa stanjem 31.12.2006. godine BILANSNE REZERVE B C1 UKUPNO 1.025.258 6.902.861 8.361.705 15.014.523 1.980.256 16.994.779 10.088.689 398.676 14.270.972 13.776.159 17.204.594 45.782.232 2.378.932 57.857.308 VANBILANSNE REZERVE Reviri VB"A" VB"B" UKUPNO Jama urevik 4.277.620 1.033.951 5.311.571 UKUPNO 4.277.620 1.033.951 5.311.571 Izvor: Elaborat o klasifikaciji i kategorizaciji rezervi mrkog uglja u basenu "urevik" sa stanjem 31.12.2006. godine, Tekst i dokumentacioni materijal, Knjiga 1, J.P. Rudnik mrkog uglja "urevik" d.o.o. u ureviku, urevik, decembar 2007., str. 39 Reviri Jama urevik Jama urevik II Jama Potoari PK Potoari PK Viša II UKUPNO

27

A 1.025.258 1.458.844 3.783.607 3.428.435 9.696.144

Dokumentacija Rudnika mrkog uglja "urevik", decembra 2009. godine

110

Regionalno-geografski razmještaj prirodnih resursa na prostoru Tuzlanskog kantona Na Majevici, lokaliteti Jasenica - Straža, u 1965. godini utvrena su ležišta mrkog i mlaeg kamenog uglja u koliini od 1.571.000 tona. Ovim istražnim radovima utvreno je postojanje jednog ugljenog sloja, geološke debljine 2,55-7,5 m. Sloj je složene grae, a jalovi proslojci pješara i laporca se javljaju u promjenljivom broju i debljini (0,1-0,7m).28 Ostali energetski i rudno-mineralni resursi Na podruju Bosne i Hercegovine istraživanja nafte i plina su poela 1889. godine kada su austrijski geolozi Katzer i Hofer istraživali podruje Majevice, u selima Zavidu i Ražnju pored Priboja, na putu Tuzla-Zvornik. Izmeu dva svjetska rata vršena su istraživanja na podruju Simina Hana i Požarnice. Nakon drugog svjetskog rata istraživanjem nafte na Majevici i Tuzlanskom bazenu se bave INA Zagreb, NIS-Novi Sad i Energoinvest. Na osnovu postojeeg stupnja istraženosti sjeveroistone Bosne, smatra se da postoje rezerve sirove nafte u etiri prioritetna podruja sa 355 miliona barela ili 50 miliona tona (južno od Bosanskog Šamca, jugozapadno od Orašja, okolina Lopara i podruje Tuzlanske regije u dolini rijeke Tinje; procjene rezervi iznose 99,8 miliona barela ili oko 14,3 miliona tona).29 Podruje Tuzlanskog kantona je bogato mineralnim resursima nemetalikog porijekla u koje spadaju: kvarcni pijeskovi, krenjaci, gline, pijeskovi, šljunkovi i drugi, pogodni kao materijali u graevinarstvu, graevinskoj industriji i kod izgradnje prometne infrastrukture. Na podruju Tuzlanskog kantona do sada nisu poznata znaajnija ležišta minerala metalikog porijekla. Kobalt i nikl otkriveni su na lokalitetu Brezik – Tadii, južno od Živinica. Iako rezerve rude još nisu procijenjene, prethodna istraživanja pokazuju da se radi o rudi srednje bogatoj po sadržaju kobalta, dok je ruda nikla siromašna sadržajem istog metala.30 Nalazište magnezita je otkriveno 17 km od magistralnog puta Tuzla Sarajevo na podruju opine Kladanj i na njemu se obavljala eksploatacija. Proizvodnja sirovog separisanog magnezita u toku jedne godine iznosila je oko 36.000 tona u raznim granulatima. U narednom periodu otkrivena su nova ležišta magnezita, takoer, u širem rejonu planine Konjuh. Ukupno procijenjene bilansne rezerve magnezita iznose oko 1,7 miliona tona.31 Ležišta dijabaza se nalaze na podruju Ribnice, Jasenice, Kuljana, sjeverno od Graanice i na širem podruju planine Konjuh (nisu obavljana geološka istraživanja).32 Eksploatacija dijabaza vrši se u Ribnici, južno od Banovia, a rezerve ovog minerala se procjenjuju na oko 2 miliona tona.33 Najvea ležišta kvarcnog pijeska nalaze se na podruju krekanske sinklinale i u okolini Graanice (Penik) i Doboj Istoka (Klokotnica). Potencijalne rezerve kvarcnog 28 Pavlovi S.: Istorijat geoloških istraživanja, Sto godina rudnika lignita Kreka 1885-1985., IGTRO "Univerzal" i OOUR "Izdavaka djelatnost" Tuzla, Tuzla, 1985., str. 61-62. 29 Vuk B., Boži H., Pešut D., Novosel D.: Studija energetskog sektora u BiH, Modul 1 – Energetske rezerve, proizvodnja, potrošnja i trgovina, Energetski institut Hrvoje Požar Hrvatska, Solizuona Španjolska, Ekonomski institut Banjaluka, Rudarski institut Tuzla, Bosna i Hercegovina, mart 2008., str. 19-20. 30 Klapi M.: Tuzla kao razvojni centar Sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2002., str. 125. 31 Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-podrinjskog kantona, Faza A: stanje i mogunosti (drugo neizmijenjeno izdanje), Tuzla, januar 1999., str. 97. 32 Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005-2025., Ministarstvo prostornog ureenja i zaštite okolice, "PrintCom" d.o.o. Grafiki inženjering Tuzla, Tuzla 2008., str. 133. 33 Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-podrinjskog kantona, Faza A: stanje i mogunosti (drugo neizmijenjeno izdanje), Tuzla, januar 1999., str. 99.

111


pijeska krekanskog reona procijenjene su izmeu 6-7 miliona tona, a na lokalitetu površinskog kopa "Šikulje", opina Lukavac na preko 8 miliona tona. Eksploatacione rezerve kvarcnog pijeska u ležištima "Bukinje" iznose 5.194.887 tona (do 1999. godine otkopano 2.493.554 tona), "Moluška Rijeka" 4.319.914 tona i "Kužii" 1.502.100 tona.34 Ukupne rezerve ovog nemetalnog minerala na lokalitetima Lukavac, Šikulje, Kreka i Moluhe proraunate su na preko 20 miliona tona.35 Na podruju Tuzlanskog kantona krenjak se eksploatiše na više lokaliteta i to: "Duboki Potok" – Bijela Rijeka Srebrenik, "Orlova Klisura" Srebrenik, "Drenik" Srebrenik, "Srebrenik" Tinja, "Vijenac" Lukavac, "Terakop" selo Graanica kod Živinica, "Hrasti" Brlošci kod Stupara, "Hrdar Kosa" Stupari, "Stupari" Kladanj, "Sniježnica" Omerovii-Teoak, "Sklop" Malešii kod Graanice. Istraživanja ležišta krenjaka obavljaju se na nekoliko lokaliteta i to: Greblje - Doborovci u opini Graanica, "Oštro Brdo" u Graanici kod Živinica, lokalitet "Cage" Srednja Meea kod Gradaca i "Zeketuše" u opini Srebrenik.36 Procijenjene rezerve krenjaka na kamenolomu "Duboki Potok – Bijela Rijeka" Srebrenik iznose 52 miliona tona, na "Vijencu" u opini Lukavac (geološke rezerve 17,5 miliona m3), kamenolom u Stuparima (geološke rezerve 2,2 miliona m3), "Sklop" Graanica (bilansne rezerve 1,8 miliona m3).37 Krenjak se koristi kao materijal u graevinarstvu, graivinskoj i hemijskoj industriji te kod izgradnje prometne infrastrukture. Geološke rezerve šljunka na lokalitetu "Begove Maline" u opini Živinice iznose 683.655 m3. Sjeverozapadno od opine Živinice prema Dobošnici i Lukavcu registrovana su etiri ležišta šljunka, ali za njih nisu vršena geološka istraživanja.38 Na podruju opine Graanica otkrivena su ležišta bentonitskih glina i to na lokalitetima Džebe i Kulii sa potencijalnim rezervama oko 200.000 tona.39 Pojava termalnih, mineralnih i termomineralnih voda je uslovljena geološkim i hidrogeološkim karakeristikama terena i povezana je sa zonom tzv. "sprekog rasjeda", koji se pruža na potezu Kiseljak – Ljubae – Živinice – Viša. Mineralne vode ovog podruja poznate su kao vode magnezijsko hidrokarbonatnog tipa, a nedostatak sulfata im daje poseban kvalitet.40 Takoer, izvorišta mineralnih voda registrovana su na razliitim lokalitetima na podruju opina Graanica, Tuzla, Kalesija, Kladanj, Gradaac, Teoak, Banovii i druge. U cilju vee eksploatacije i ekonomske valorizacije ovog prirodnog resursa, potrebna su hidro-geološka i druga istraživanja.

34

Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005-2025., Ministarstvo prostornog ureenja i zaštite okolice, "PrintCom" d.o.o. Grafiki inženjering Tuzla, Tuzla 2008., str. 132. Klapi M.: Tuzla kao razvojni centar Sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2002., str. 124. 36 Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005-2025., Ministarstvo prostornog ureenja i zaštite okolice, "PrintCom" d.o.o. Grafiki inženjering Tuzla, Tuzla 2008., str. 132. 37 Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-podrinjskog kantona, Faza A: stanje i mogunosti (drugo neizmijenjeno izdanje), Tuzla, januar 1999., str. 99. 38 Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005-2025., Ministarstvo prostornog ureenja i zaštite okolice, "PrintCom" d.o.o. Grafiki inženjering Tuzla, Tuzla 2008., str. 131. 39 Isto, str. 133. 40 Klapi M.: Tuzla kao razvojni centar Sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2002., str. 125. 35

112

Regionalno-geografski razmještaj prirodnih resursa na prostoru Tuzlanskog kantona

Karta 1. Rudno-mineralni i energetski resursi Tuzlanskog kantona

Zakljuak Predmetom istraživanja su: poljoprivredno zemljište, šume, vodni resursi, ugalj, so te ostali rudno-mineralni resursi metalikog i nemetalikog porijekla. Na podruju Tuzlanskog kantona poljoprivrednih površina ima 99.052,05 ha, od toga obradive površine uestvuju sa 87.491,35 ha ili 88,3% i pašnjaci 11.560,70 ha ili 11,7%. Jednom stanovniku u prosjeku pripada 0,20 ha poljoprivrednog zemljišta, odnosno 0,18 ha obradivog zemljišta. Šume zauzimaju oko 115.907,25 ha, što ini 43,7% ukupnog prostora. U ukupnim šumskim površinama dominiraju visoke šume sa 67.729,74 ili 58,4%, zatim izdanake šume sa 41.419,46 ili 35,7% i ostale šumske površine 6.759,05 ha ili 5,9%. Najvažniji vodni resurs je akumulacijsko jezero "Modrac" koje osigurava tehnološku vodu za industriju Tuzle i Lukavca. Najznaajniji vodotoci su rijeke Sprea, Oskova, Jala, Turija, Tinja i Drinjaa. Podzemne vode se iskorištavaju za 113


vodosnabdijevanje itd. Ukupne geološke rezerve uglja na podruju Tuzlanskog kantona iznose 1.399,36 miliona tona, od toga na lignit rudnika "Kreka" otpada 1.126,19 miliona tona ili 80,5% i mrki ugalj 273,16 miliona tona ili 19,5%. Ukupne eksploatacione rezerve uglja u Tuzlanskom kantonu iznose 672,96 miliona tona, od toga je lignit rudnika "Kreka" 456,01 milion tona ili 67,8% i mrki ugalj 216,95 miliona tona ili 32,2%. Eksploatacija kamene soli u Rudniku "Tušanj" je trajala do marta 2002. godine, kada poinje potapanje jame. Eksploatacione rezerve soli na lokalitetu "Tetima" procijenjene su na oko 54,7 miliona tona. Za dalja istraživanja ležišta soli u Tuzlanskom basenu u planu je zapadno krilo antiklinale Dolovi, podruje prema selu Rasovac, podoraški basen, sjeverni krekanski sinklinorij i šibošniko-loparski basen. Ukupne rezerve kvarcnog pijeska na lokalitetima Lukavac, Šikulje, Kreka i Moluhe iznose preko 20 miliona tona. Ležišta krenjaka se eksploatišu na podruju opina Srebrenik, Lukavac, Živinice, Stupari kod Kladnja, Teoak itd. Rezerve šljunka su registrovane na lokalitetu "Begove Maline" u opini Živinice i sjeverozapadno prema Dobošnici i Lukavcu. Na podruju opine Graanica otkrivena su i ležišta bentonitskih glina i to na lokalitetima Džebe i Kulii. Nalazište magnezita je otkriveno u širem rejonu planine Konjuh sa oko 1,7 miliona tona. Ležišta dijabaza se nalaze na podruju Ribnice, Jasenice, Kuljana, sjeverno od Graanice i na podruju planine Konjuh. U cilju vee eksploatacije i ekonomske valorizacije rudno-mineralnih resursa, potrebna su geološka, hidro-geološka i druga istraživanja. Prirodni resursi su uticali na industrijski, demografski i urbani razvoj ovog podruja. Literatura Ahmetbegovi S., Smaji S.: Neki geoekološki problemi opine Živinice, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta, Svezak Geografija, Godina III, broj 3, Tuzla, 2006. 2. Ahmetbegovi S., Smaji S.: Problem visokih voda na prostoru Gornje Spree, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta, Svezak Geografija, Godina IV-V, broj 4-5, Tuzla, 2008. 3. ii S., Mojievi M., Jovanovi ., Toki S., Dimitrov P.: Osnovna geološka karta 1:100000, Tuma za list Tuzla, Geoinženjering, Geoinstitut, Sarajevo, 1988., Savezni geološki zavod, Beograd, 1991 4. Dokumentacija Rudnika mrkog uglja "urevik", decembra 2009. godine 5. Elaborat o klasifikaciji, kategorizaciji i proraunu rezervi uglja za sjevernu i južnu sinklinalu RL "Kreka", Rudarski institut, Tuzla, 2008. 6. Elaborat o klasifikaciji i kategorizaciji rezervi mrkog uglja u basenu "urevik" sa stanjem 31.12.2006. godine, Tekst i dokumentacioni materijal, Knjiga 1, J.P. Rudnik mrkog uglja "urevik" d.o.o. u ureviku, urevik, decembar 2007. 7. Federacija Bosne i Hercegovine u brojkama, FZS, Sarajevo, 2008. 8. Hatuni D.: Prirodno-geografske karakteristike opine Srebrenik, asopis "Globus", Udruženje nastavnika geografije Kantona Sarajevo, Sarajevo, mart 2009. 9. Ibrelji I.: Perspektive rudnika "Kreka" u kontekstu oekivanih globalnih, evropskih i bosanskohercegovakih ugljarskih trendova, Stotinu dvadeset godina "Kreke" 1885-2005., Tuzla, 2006. 10. Isakovi H.: Historijski pregled istraživanja uglja u Tuzlanskom (Krekanskom) bazenu, Monografija "Stotinu dvadeset godina "Kreke" 18852005.", bosni ARS, Tuzla, 2006.

1.

114

Regionalno-geografski razmještaj prirodnih resursa na prostoru Tuzlanskog kantona 11. JP "Šume Tuzlanskog kantona" d.d. Kladanj 12. Klapi M.: Tuzla kao razvojni centar Sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla, 2002. 13. Kulenovi S.:Graanica i okolina-antropogeografske i etnološke odlike, Muzej istone Bosne, Tuzla, 1994. 14. Kulenovu S., Smaji S.: Geografski osvrt na površinsku eksploataciju uglja na prostoru Tuzlanskog bazena, Geografski list, asopis "Globus", Udruženje nastavnika geografije Kantona Sarajevo, Sarajevo, april 2008. 15. Mandži E.: Slijeganje terena grada Tuzla, Geografski radovi, Broj 1, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2005. 16. Meškovi A., Šiši E., Barakovi A.: Formiranje izdani podzemnih voda i hidrografska mreža u slivu gornjeg toka Drinjae, Zbornik radova Prirodnomatematikog fakulteta, Svezak Geografija, Godina III, broj 3, Tuzla, 2006. 17. Mušanovi S., Jusi A.: Karakteristika primjene damper kamiona na površinskim kopovima RMU "Banovii", Monografija zbornika radova "Meunarodna nauna-struna konferencija TIMC 05/06 Trendovi u savremenom rudarstvu", Glasilo rudarsko-geološko-graevinskog fakulteta, Broj XXXII, Tuzla, 2006. 18. Pavlovi S.: Istorijat geoloških istraživanja, Sto godina rudnika lignita Kreka 1885-1985., IGTRO "Univerzal" i OOUR "Izdavaka djelatnost" Tuzla, Tuzla, 1985. 19. Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005-2025., Ministarstvo prostornog ureenja i zaštite okolice, "PrintCom" d.o.o. Grafiki inženjering Tuzla, Tuzla 2008. 20. Smaji S., Ahmetbegovi S.: Fizionomska diferencijacija sliva rijeke Jale, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta, Svezak Geografija, Godina IV-V, broj 4-5, Tuzla, 2008. 21. Stefanovi V., Beus V.: Karta realne šumske vegetacije Bosne i Hercegovine R 1:500000, Šumarski fakultet u Sarajevu, Geodetski zavod u Sarajevu, Geokarta – Beograd, 1983. 22. Statistiki godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine 2009., FZS, Sarajevo, 2009. 23. Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-podrinjskog kantona, Faza A: stanje i mogunosti (drugo neizmijenjeno izdanje), Tuzla, januar 1999. 24. Strategija razvoja Tuzlanskog kantona 2008-2013., Ekonomski institut Sarajevo, Sarajevo/Tuzla, novembar 2008. 25. Strateški plan i program razvoja energetskog sektora Federacije BiH, Vlada Federacije Bosne i Hercegovine i Federalno Ministarstvo energije, rudarstva i industrije, Sarajevo, septembar 2008. 26. Strategija razvoja poljoprivrede u Tuzlanskom kantonu za period 2009.-2013. godine, Ekonomski fakultet Tuzla, Agenore d.o.o. Brko Distrikt BiH, Institut za ekonomiku poljoprivrede Beograd, juni 2008. 27. Tomi B., Suši A.: Stanje i pravci razvoja solnog rudarstva u BiH, Monografija zbornika radova "Meunarodna nauna-struna konferencija TIMC 05/06 Trendovi u savremenom rudarstvu", Glasilo rudarsko-geološkograevinskog fakulteta, Broj XXXII, Tuzla, 2006. 28. Tomi B., Suši A., Nuri A., Nuhanovi S.: Prolamanje masiva i ulijeganje terena iznad potopljenog Rudnika soli Tušanj, Monografija zbornika radova "Meunarodna nauna-struna konferencija TIMC 05/06 Trendovi u savremenom rudarstvu", Glasilo rudarsko-geološko-graevinskog fakulteta, Broj XXXII, Tuzla, 2006. 115


29. Vuk B., Boži H., Pešut D., Novosel D.: Studija energetskog sektora u BiH, Modul 1 – Energetske rezerve, proizvodnja, potrošnja i trgovina, Energetski institut Hrvoje Požar Hrvatska, Solizuona Španjolska, Ekonomski institut Banjaluka, Rudarski institut Tuzla, Bosna i Hercegovina, mart 2008. 30. Vujovi M., Stojkovi J.: Stanje sirovinske osnove i perspektive daljeg razvoja solarstva u Tuzli, Zbornik radova "100 godina fabrike soli "Tuzla", Muzej Istone Bosne, Fabrika soli Tuzla, "Grafiar" Doboj, 1985., str. 169. 31. http://kreka.ba/rudnik.htm (14.01.2010.) 32. http://www.jpsumetk.ba/site/ (15.02.2010.)

116



TURISTIKO-GEOGRAFSKI POLOŽAJ TUZLE TOURIST AND GEOGRAPHICAL LOCATION OF TUZLA Mr. sc. Jusuf Omerovi, prof. Abstrakt U radu turistiko-geografski položaj Tuzle je prikazan geografski, turistiki i funkcionalni položaj Tuzle, i izvršen je prikaz razmatranog podruje kao regionalnog centra. U radu je istaknut prostorno geografski prikaz, statistiki i geografskomatematiki prikaz Tuzle. Kroz Turistiki položaj istaknut je položaj: prema glavnim turistikim pravcima i položaj prema glavnim turistikim disperzivima. Funkcionalnim položajem su istaknute morfološke karakteristike prostora i istaknuta prostorna rasprostranjenost i povezanost sa bližim i daljim okruženjem. U radu se istie znaaj Tuzle kao regionalnog središta u administrativnom, ekonomskom obrazovnom i kulturnom smislu. Kljune rijei: turistiko - geografski položaj, funkcionalni položaj, regija, disperzivni centri, turistiki pravci Abstract The paper displays geographical, tourist and functional location of Tuzla seen as the regional centre of the area. Displays of geographical, statistical and geographical mathematical data of Tuzla are shown in the paper. Tourist location was used to show the main tourist directions and dispersion. Functional location highlights morphological features and spatial distribution of the area and connection with its surroundings. The paper emphasizes the significance of Tuzla as regional centre in economic, administrative, educational and cultural meaning of the word. Key words: tourist and geographical location, functional location, region, dispersed centres, tourist directions.

J. Omerovi

Uvod Turistiko geografski položaj iskazuje odnos pojedinih atrakcija i mjesta prema pravcima turistikih kretanja (omi, 2008). Obzirom na veliinu uticaja Tuzla se može posmatrati kroz lokalni i regionalni turistiko-geografski polažaj. Za razliku od geografskog turistiki položaj je promjenjljiva kategorija i kao takav utie na strepen i nain turistike valorizacije (Jovi, 2005). Tuzla u prostorno-geografskom smislu pripada sjeveroistonoj Bosni I Hercegovini. U administrativno-teritorijalnom smislu prostor opštine Tuzla pripada Tuzlanskom kantonu u Federaciji BiH. Kao jedna od trinaest opština Tuzlanskog kantona, Tuzla predstavlja administrativni, ekonomski, obrazovni, kulturni i zdravstveni centar Tuzlanskog kantona. Da bi se uspješno odredio turistiki položaj i izvršila turistika valorizacija potrebno je ukazati na: položaj Tuzle u odnosu na glavne turistike pravce u BiH, položaj prema glavnim turistikim disperzivima i položaj prema konkurentnim turistikim pravcima. Nastanak i razvoj Tuzle oduvijek je bio vezan za eksploataciju soli. Bogatstvo soli i drugih minerala na ovom prostoru su omoguili razvoj rudarstava i industrije, a razvoj tih privrednih grana uslovio je razvoj saobraajnica, stambenih i drugih objekata koji se danas uz odreena ulaganja mogu iskoristiti za razvoj turizma. 1. Geografski položaj Opština Tuzla zauzima površinu od 296 km2, što je 11,1 % Tuzlanskog kantona ili 1,12% Federacije odnosno 0,6% BiH . Na prostoru opštine Tuzla živi oko 132 000 stanovnika što je oko 26 % ukupnog stanovništva Tuzlanskog kantona ili 3,4 stanovništva BiH. Tuzlu okružuje šest opština: Srebrenik i eli sa sjevera, Lopare i Kalesija sa istoka, Živinice sa juga i Banovii sa zapada. Sve navedene opštine se nalaze u Federaciji BiH, osim opštine Lopare koja se nalazi u Republici Srpskoj. Najduža kontaktna granica ja sa opštinama Lukavac i Živinice i iznosi oko 15 km, a najkraa je sa Srebrenikom i iznosi oko 8 km (Prostorni plan, 2006). Opština Tuzla u geografsko-koordinantnom smislu se nalazi izmeu 18 0 i 33c i 18 i 51c l istone geografske dužine, 44 0 i 28c i 44 0 i 41c sjeverne geografske širine, te na nadmorskoj visini izmeu 200 i 760 m/nm. Gradsko podruje se prostire na 18 0 i 39c i 18 0 i 42c istone geografske dužine, 44 0 i 32c i 44 0 i 34c sjeverne geografske širine i na nadmorskoj visini izmeu 235 m/nm (karta, 1982). 0

Gradsko podruje Tuzle zauzima 30 km2 što je 10,1 % ukupnog opštinskog teritorija. Grad se pruža u pravcu istok – zapad, te na potezu Simin Han - Hude iznosi oko 11 km, a prosjena širina gradske zone u pravcu sjever – jug je oko 2-3 km. Urbani dio grada se nalazi na južnim padinama Majevice i rasporeen je s obje strane rijeke Jale. Grad je izgraen s obje obale rijeke Jale i oko donjeg toka rijeke Soline, prostirui se od Simin Hana na istoku do Miladija na Zapadu. Gradsko podruje ima izdužen oblik u pravcu istok – zapad kroz kompletnu dolinu pored rijeke Jale koja je ispresijecana mnogobrojnim pritokama, odnosno potocima. Široka dolina na kojoj se prostire grad je okružena mnogobrojnim brdima. Sa desne strane se istiu dosta oštra brda: Ramievo, Mujinovo, Trakia, Gradina, Trnovac, Borii i Kicelj, Kozlovac, Piskavica, Moluhe i Drežnik ija je nadmorska visina od 312 do 435 m. Sa lijeve strane 118

Turistiko-geografski položaj Tuzle se izdižu brda Kaldrma, Šiljci, Karaula, Obješenjak, Ilinica i Vis ija je nadmorska visina od 390 do 505 m (Prostorni plan, 2005). Brda su prekrivena vegetacijom koja je znaajna za sam grad i na mnogim od njih se nalaze naselja ili su to gradska izletišta. Tuzla je trei grad po veliini u Bosni i Hercegovini i predstavlja makroregionalni centar sjeveroistone BiH koji se nalazi na tromei Srbije, Hrvatske i BiH. Tuzla ima znaajan geoprometni položaj jer u pravcu sjever – jug povezuje Slavoniju, BiH i Jadransko more, i u pravcu istok – zapad povezuje Srbiju, BiH i Hrvatsku. Tuzla ima povoljan geografski položaj u pogledu prostorne rasprostranjenosti i povezanosti sa bližim i daljim okruženjem što joj daje prednosti u pogledu funkcionalnog razvoja. 2. Turistiki položaj Da bi se uspješno odredio turistiki položaj i izvršila turistika valorizacija potrebno je ukazati na: položaj Tuzle u odnosu na glavne turistike pravce u BiH, položaj prema glavnim turistikim disperzivima i položaj prema konkurentnim turistikim pravcima. 2. 1. Položaj prema glavnim turistikim pravcima Saobraajna infrastruktura Tuzle, ukoliko se posmatra stanje na nivou BiH, je veoma razvijena. Meutim, ukoliko se posmatraju saobraajnice evropskog znaaja, u pogledu blizine i frekventnosti, Tuzli nedostaju kvalitetne saobraajnice koje bi povezale razmatrano podruje sa putnim pravcima od evropskog znaaja. Za turistiku valorizaciju Tuzle, od evropskih turistikih tokova, najvei znaaj ima magistralni put koji povezuje Tuzlu sa srednjom i zapadnom Evropom (Tuzla– Županja, prema autoputu Beograd – Zagreb). Sa jugom je Tuzla povezana magistralnim putem ( Tuzla – Sarajevo – Mostar prema jadranskoj magistrali). Od istoka ka zapadu kroz Tuzlu takoer prolazi magistralni put (Zvornik – Tuzla – Doboj – Banja Luka). Osim ovih meunarodnih drumskih komunikacija postoje i mnogobrojni regionalni putevi koji povezuju Tuzlu sa susjednim gradovima. Osim drumske povezanosti za turizam ovog prostora je znaajna i povezanost željeznicama. Sa sjeverom je Tuzla povezana željeznicom regionalnog znaaja (Banovii – Tuzla – Brko). Sa jugom i zapadom je Tuzla povezana prugom (Tuzla – Doboj – Banja Luka) i (Tuzla – Doboj – Zenica – Sarajevo – Mostar – Ploe). Sa istokom Tuzla je povezana prugom (Zvornik – Tuzla). Nabrojeni putni pravci su dokaz da Tuzla predstavlja raskrsnicu mnogih regionalnih, drumskih i željeznikih pravaca. Meutim, za saobraajno-turistiki položaj Tuzle bi bila znaajna meunarodna putna komunikacija kao što je planirani koridor 5C koji bi na direktan nain povezao srednju Evropu sa Jadranskim morem. 2. 2. Položaj prema glavnim turistikim disperzivima Tuzla je znaajan regionalni i privredni centar Tuzlanskog kantona i najznaajniji grad u sjeveroistonoj BiH. U turistikom pogledu Tuzla na navedenom prostoru predstavlja znaajan i emitivni i receptivni turistiki centar. Udaljenost Tuzle od susjednih zamalja Srbije i Hrvatske je relativno mala što doprinosi do bržeg turistikog razvoja na meunarodnom nivou. Položaj Tuzle prema veim turistikim disperzivima (Sarajevo, Beograd, Novi Sad, Zagreb) je povoljan. 119

J. Omerovi

U zonu udaljenosti do 100 km mogu ui disperzivni centri kao što su: Brko, Bijeljina, Zvornik, Doboj, Zenica, Sarajevo i Loznica. Kretanje turista iz manjih gradova koji pripadaju Tuzlanskom kantonu je evidentno i svakodnevno, a kretanje iz drugih disperziva udaljenih do 100 km bi uslijedilo samo kako bi se posjetile one turistike vrijednosti koje nisu prisutne u navedenim prostorima. Turistiki disperzivi udaljeni do 200 km su veliki disperzivi, a najznaajniji za prostor Tuzle su: Banja Luka, Osijek, Novi Sad i Beograd. Bez obzira na to što su ovi disperzivni centri na neki nain konkurentni Tuzli, oni predstavljaju potencijalni izvor turistikih kretanja ka Tuzli. Turistiki disperzivi do 400 km su: Zagreb, Dubrovnik, Podgorica, Skoplje, Tirana, Ljubljana i Budimpešta, i oni predstavljaju velike disperzive za Tuzlu, a takoer su i potencijalni izvor turistikih kretanja. Stvaranjem atraktivne turistike ponude u Tuzli ovaj prostor bi mogao biti poželjni tranzitni turistiki prostor za turiste (Budimpešta – Osijek –Dubrovnik, Beograd – Banja Luka ili Novi Sad – Mostar). Kontraktivne zone Tuzle

Vazdušna udaljenost kontraktivnih zona Tuzle: 1. kontraktivna zona do 100 km, 2. kontraktivna zona do 200 km, 3. kontraktivna zona do 400 km.

120

Turistiko-geografski položaj Tuzle Tabela 1. Udaljenost Tuzle od važnih izvora turistike tražnje U Bosni i Hercegovini U regionu Drumska udaljenost Drumska Grad Grad udaljenost u km u km Banovii 38 Beograd 230 Banja Luka 195 Be 700 Bijeljina 72 Berlin 1400 Brko 75 Budimpešta 480 Doboj 70 Dubrovnik 430 Graanica 43 Loznica 73 Gradaac 60 Ljubljana 475 Kladanj 45 Novi Sad 210 Orašje 77 Osijek 205 Sarajevo 130 Podgorica 400 Srebrenica 110 Rim 1230 Zenica 110 Skoplje 650 Zvornik 53 Zagreb 330 Izvor: Dokumentacija Ministarstava prometa, trgovine i turizma, Tuzla 2010. godina

Drumska udaljenost navedena u tabeli 1. ne podudara se sa vremenskom udaljenošu jer putovanje ureenim putevima je vremenski krae od putovanja neureenim putevima. Putovanje od Tuzle do Sarajeva traje 2 sata i 30 minuta a preeni put je 130 km, a putovanje Tuzla - Beograd traje 3 sata za preeni put od 230 km, ili Tuzla-Zagreb gdje putovanje traje 3 sata i 30 minuta a preeni put je 330 km. Konkurentni turistiki prostori za Tuzlu, ukoliko se posmatra uži prostor su: Gradaac, Graanica, Doboj, Bijeljina i Zvornik. Znaaj ovih prostora je u tome što posjeduju znaajne antropogene i prirodne turistike vrijednosti i imaju razvijenu saobraajnu infrastrukturu. Mnogima od nabrojanih prostora Tuzla predstavlja komplementarnu vrijednost. Primjer komplementarnosti je kada turisti iz Zenice žele posjetiti Kulu u Gradacu i Panonsko jezero u Tuzli. Širi konkurentni turistiki prostori su: Loznica, Osijek, Banja Luka i Sarajevo. Svi nabrojani centri predstavljaju znaajne regionalne centre sa mnoštvom turistikih atrakcija. 3. Funkcionalni položaj Samo opštinsko podruje ima trouglast oblik rasporeen na jugoistone obronke Majevice. Cjelokupan teren je blago nagnut prema jugu ija se najniža taka nalazi u dolini rijeke Jale koja ima pravac pružanja istok – zapad. Širi prostor Tuzle sa sjeveroistoka okružuje Majevica, Ozren na jugozapadu , te Konjuh i Javornik na jugu inei jednu prirodnu cijelinu koja je ispresijecana rijekama Spreom i Jalom i njihovim mnogobrojnim pritokama. Ovo podruje ima blago brdskoplaninski reljef, sa mnogobrojnim hidrografskim potencijalom kao što su rijeke, jezera i izvorišta. Bez obzira na okruženost planinskim vijencima, ovaj prostor je ispresijecan mnogobrojnim komunikacijama. Komunikacija prema istoku (drumska i željeznika) Tuzla –Zvornik omuguuje povezanost ovog prostora sa Podrinjem i dalje sa Srbijom. Drumska komunikacija od Tuzle ide sjeveroistono preko Banj Brda ka Semberiji, odnosno Bijeljini. Na sjeverozapadu Tuzla je povezana komunikacijama sa Dobojem 121

J. Omerovi

dolinom rijeke Spree i sa Orašjem dolinom rijeke Tinje. Na jugu od Tuzle vodi komunikacija ka Sarajevu dolinama rijeka Oskova i Gostilja. Navedene karakteristike pružaju polifunkcionalnost geoprostora Tuzle. Aspekti spajanja i prožimanja pružaju veliki osnov za tranzitno-turistiki razvoj ovog prostora, kao i za razvoj drugih vidova turizma koji se oslanjaju na atraktivnost potencijala koje ima navedeni prostor. 4. Tuzla kao regionalni centar Ukoliko Tuzlu posmatramo kao regionalno središte, i ako razmatramo principe regionalnosti (Klapi, 2002) koji su mnogobrojni, a koji se na primjeru razmatranog prostora prepliu, s tim da je nodalno-funkcionalni princip najkarakteristiniji jer se temelji na tezi da privredna funkcija povezuje u jednu regionalnu cjelinu više prirodno i ekonomsko heterogenih užih podruja, pri emu je gravitaciona povezanost usmjerena na vee središnje naselje centar iji razliiti dijelovi meusobno, a naroito sa centrom, održavaju jae i vrše veze nego sa susjednim podrujima, što je karakteristino za ovaj prostor. Ovaj princip regionalnosti se skoro u potpunosti može primijeniti na prostor Tuzlanskog kantona, ali i na šire podruje iji je gravitacioni centar Tuzla. Postojalo je nekoliko koncepata ekonomske regionalizacije BiH u kojima je Tuzla uvijek predstavljala makroregionalni centar. Najznaajnije oznaavanje ekonomske regije sjeveroistona Bosna je sa podrujem koje je oznaavala Privredna komora Tuzla a koje je obuhvatalo devetnaest opština sa ovog prostora. Bez obzira na to što se u literaturi Tuzla oznaava kao regionalni centar sjeveroistone BiH, ni jedan od koncepata ekonomske regionalizacije, u kojima bi se ekonomski izdvojio i ovaj prostor, nije zvanino prihvaen. Kao što je poznato, prostor koji se oznaavao kao sjeveroistona Bosna je podijeljen Dejtonskim sporazumom na prostor Federacije BiH i Republike Srpske. Formiranjem entiteta i distrikta Brko ekonomska regija sjeveroistona Bosna je izgubila kompaktnost teritorija, koji je predstavljao jedno resursno veoma bogato podruje. esto se dio prostora sjeveroistone Bosne, odnosno Tuzlanski kanton, povezuje izvangranino u evroregiju “Dunav – Sava – Drava“ koju ini nekoliko regija: Baranja u Maarskoj, istona Hrvatska sa Osijekom i Tuzlanski kanton sa Tuzlom kao središtem privredne regije. (Ibrelji, Kulenovi, 2000). Meutim ovaj prostor nije službeno registrovan u Evropi i mogao bi dobiti na znaaju tek uspostavljanjem koridora 5C koji bi prolazio kroz navedena podruja. Danas Tuzla predstavlja središte za trinaest opština Tuzlanskog kantona (eli, Doboj Istok, Graanica, Gradaac, Kalesija, Kladanj, Lukavac, Sapna, Srebrenik, Teoak, Tuzla i Živinice). Osim politikih (Vlada Tuzlanskog kantona) u Tuzli su smještene i mnogobrojne druge institucije od kantonalnog znaaja koje su organizovane tako da djeluju na tom prostoru. Tuzla je kulturni, univerzitetski i medicinsko-kliniki centar kantona. Na ovom prostoru djeluje i Turistika zajednica kantona koja pokušava promovisati turistike vrijednosti ovog prostora. Predstavljanje Tuzle kao regije ne može se u potpunosti dovesti u vezu sa turistikom regijom koja se može definisati kao prostorni sistem u kome je turizam glavna ili objedinjavajui djelatnost, dok su ostali procesi u njemu samo posljedica 122

Turistiko-geografski položaj Tuzle turistike djelatnosti (omi i dr., 2008). Odnosno turistiko-geografska regija je prostorna cijelina u kojoj je turizam dominantan (Blaževi, Pepeonik,1979). Tuzla svakako predstavlja prostor sa mnogobrojnim turistikim resursima i turistikim vrijednostima koje su komplementarne na prostoru kantona, ali i širem prostoru nekadašnje ekonomske regije sjeveroistona Bosna. Zakljuak Zadatak ovog rada je bio da se pokaže turistiko-geografski položaj opštine Tuzla. Tuzla predstavlja makroregionalni centar sjeveroistone Bosne i ima povoljan geografski položaj posebno u pogledu prostorne rasprostranjenosti i povezanosti sa bližim i daljim okruženjem. Osnovni nedostatak bržeg kretanja i i tranzita kroz Tuzlu predstavlja nedostatak kvalitetenih saobraajnica. Mnoge turistike vrijednosti Tuzlanskog kantona i sjeveroistone Bosne su komplementarne što doprinosi masovnijoj posjeti ovog prostora. Tuzla na navedenom prostoru predstavlja znaajan i enitivni i receptivni centra. Conclusion The aim of this paper was to show tourist and geographical location of Tuzla municipality. Tuzla represents a macro-regional centre of northeast Bosnia with advantageous geographical location in terms of spatial distribution and connections with its surroundings. Lack of high-quality roads is the main disadvantage of faster transit through Tuzla. Many of the tourist values of Tuzla canton and northeast Bosnia are complementary which contributes to more frequent visits to this area. At this location Tuzla represents important outbound and inbound centre. Literatura i izvori 1. 2. 3. 4.

5. 6. 7. 8. 9.

Blaževi, I., Pepeonik, Z. (1979), Turistika geografija, Školska knjiga, Zagreb omi, ., Jovi, G. i Popovi, I. (2008), Osnove turizma, Univerzitet u Istonom Sarajevu Filozofski fakultet Dokumentacija Ministarstva prometa, trgovine i turizma, (2010). Vlada Tuzlanskog kantona, Tuzla Ibreli, I., Kulenovi, S. (2000), Ekonomska struktura i i budua infrastrukturna osnova evroregije“ Dunav-Drva-Sava“ Zbornik radova 2, Univerzitet u Tuzli Filozofski fakultet, Tuzla, str. 9-18 Jovi, S, G. (2005), Turistiki potencijali naselja Jablenice, Prirodno matematiki fakultet Niš, Niš Klapi, M. (2002), Tuzla kao razvojni centar Sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla Prostorni plan opštine Tuzla za period 1986-2000, (2005), Opštinski zavod za urbanizam, Tuzla Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005-2025. (2006), Zavod za urbanizam, Tuzla Topografska karta, a) 1:50 000, Vojnogeografski institut, Beograd, 1982 godina b) 1:200 000, Vojnogeografski institut, Beograd, 1972 godina

123

J. Omerovi

124



PROSTORNI RAZMJEŠTAJ TURISTIKIH POTENCIJALA TUZLE SPATIAL COLLOCATION OF TOURIST POTENTIALS OF TUZLA Mr. sc. Jusuf Omerovi, prof Abstrakt U radu prostorni razmještaj turistikih potencijalna u Tuzli su navedene samo neke najznaajnije antropogene i prirodne turistike vrijednosti. Opština Tuzla ima mnogo vei broj atrakcija koje su rasporeene na cijelom prostoru. Rad obrauje, panonska jezera i jezero Modrac sa izvorištem kiseljak kao antropogene turistike vrijednosti i izletište Ilinica kao prirodnu turistiku vrijednost. Navedeni potencijali su kompleksne, samostalne i komplementarne turistike vrijednosti. Panonska jezera predstavljaju najatraktivniju turistiku vrijednost meunarodne atraktivnosti koja se odlikuje, posebnošu, jedinstvenošu i atraktivnošu motiva. Ovaj kompleks pruža razovrsne sadržaje, što omoguuje zadovoljenje velikog broja turistikih motiva. Drugi znaajan potencijal je jezero Modrac sa izvorištem Kiseljak koji bi uz znaajna materijalna ulaganja mogao prerasti u znaajan sportsko-rekreacioni centar. Izletište Ilinica s obzirom na namjenu i blizinu urbanog dijela grada predstavlja pop Kljune rijei: turistiki potencijali, atraktivnost, antropogene i prirodne vrijednosti, jezero, izletište. Abstract The paper on spatial collocation of tourist potentials of Tuzla only states the most significant anthropogenic and natural tourist values. Tuzla municipality owns a greater number of attractions situated all around the area. This paper deals with Pannonian lakes and Modrac lake with Kiseljak spring as anthropogenic tourist values and Ilincica resort as natural tourist value. These values are complex, independent and complementary tourist values (Omerovic, 2011). Pannonian lakes are the most attractive tourist value of international attractiveness, distinguished by uniqueness, explicitness and attractiveness of motives. This complex offers various attractions, which fulfils a big number of motives. Another significant potential is Modrac lake with Kiseljak spring, which could turn into important sports and recreational centre, if funded. Due to its purpose and nearby urban location, Ilincica represents a popular resort, which should be arranged to suit visitors’ needs. Key words: tourist potentials, attractiveness, anthropogenic and natural values, lake, resort.

J. Omerovi

Uvod Kada se govori o turistikom prostoru prvenstveno se misli na prostor u kome se zadovoljavaju turistike potrebe. U ovom radu nije tretiran kompletan prostor opštine Tuzle nego su uzeti samo neki dijelovi prostora u kojima se nalaze najatraktivniji turistiki potencijali. Svaki turistiki prostor mora biti kvalitetan, ouvan i atraktivan da bi se izdvojio od klasinog prostora a efekti koje turizam ima na prostor samo su posljedica odnosa turiste prema prostoru (Jovi,2000). Razmještaj turistikih atrakcija na prostoru Tuzle nije grupni niti linearni nego je rasporeen u skladu sa društveno geografskim razvojem grada. Najznaajnije antropogene atrakcije Tuzle su nastale kao indirektna posljedica privrednog razvoja, geološkog bogatstva, geološke nestabilnosti i uslijed antropogenog uticaja na prostor. Prostornim razmještajem turistikih potencijala bie prikazani najznaajniji turistiki potencijali u Tuzli. Da bismo u potpunosti razumjeli turistike potencijale, možemo rei da su to prirodna i antropogena dobra koja se mogu valorizovati, a da turistiku resursnu osnovu ine: turistika atrakcijska osnova, neposredni turistiki resursi (ugostiteljski i smještajni objekti, turistike agencije, turistiki kadrovi i slino), te posredni turistiki resursi ( turistiko-geografski položaj, saobraajna i druga infrastruktura, bezbjedonosni uslovi i drugo) (omi, 2008). So je najznaajniji mineral koji se nalazi na ovom prostoru, a koji je i osnov društveno-ekonomskog razvoja Tuzle kroz prošlost. Dugo godina je trebalo da se shvati da taj mineral može biti iskorišten i na drugaiji nain osim klasine eksploatacije. Do podataka za navedene turistike vrijednosti se došlo kroz analizu Regulacionog plana sportsko-rekreacionog kompleksa Kiseljak, kroz unaprijed pripremljen intervju sa menadžmentom Panonike i kroz druge objavljene izvore i literaturu. 1. Panonska jezera Korištenje slanice, odnosno podzemne slane vode, kroz slane bunare je obilježilo prošlost Tuzle. Upotreba slanice u zdravstvene svrhe se koristi još iz 19. vijeka u Slanoj banji, koja je bila poznata na širem prostoru po lijeenju reumatskih i drugih oboljenja. Eksploatacija soli sa užeg prostora grada dovela je do slijeganja tla tako da su mnogi objekti u užem dijelu grada uništeni. Meu uništenim objektima uže gradske jezgre je i Slana banja, ime je na direktan nain prekinuto korištenje slanice za zdravstveno-rekreativne svrhe. Slana jezera u Tuzli su jedina slana jezera u Evropi, a nastala su na ostacima nekadašnjeg Panonskog mora. Zbog nekontrolisanog slijeganja tla vremenom je došlo do uništenja velikog dijela stare jezgre grada i sav prostor je pretvoren u neureenu depresionu površinu bez ikakvog sadržaja i namjene. Na tom prostoru se usljed padavinskih voda i slanice formirala barsko movarna vegetacija sa mnoštvom insekata i drugih životinja. Da bi se utvrdilo stanje terena na tom prostoru koji je nazvan Pinga, a što prema rudarskoj terminologiji znai ulegnue izazvano eksploatacijom soli, Sveuilište iz Osijeka i „Hidroing“ doo Osijek su u decembru 1997. godine uradili studiju „Hidrobiološko stanje akumulacije na lokalitetu Pinge u Tuzli“. Studija je javno prezentirana i u njoj se istie da je akumulacija slatkovodni ekosistem sa odlikama barskog ekosistema i sa kakvoom vode od II - IV kategorije, i potvruje se opravdanost formiranja jezera (Nurkovi, 2007). Opština Tuzla je poetkom ovoga vijeka pokrenula aktivnosti na 126

Prostorni razmještaj turistikih potencijala Tuzle otvaranju gradskog otvorenog kupališta kako bi se iskoristio prirodni resurs slana voda. Tako je nastajao kompleks slanih jezera u samom centru grada iji je veinski vlasnik Opština Tuzla. Kompleks je proglašen Javnim dobrom u opštoj upotrebi i povjeren je Javnom preduzeu „Panonika“ na upravljanje. Danas se na tom prostoru nalaze dva jezera, Veliko jezero izgraeno 2003. godine i Malo jezero izgraeno 2008. godine. Ukupna površina Panonskih jezera je 5,5 ha i imaju obalu dužine oko 1000 m, sa površinom plaže koja je prekrivena šljunkom i pijeskom od 10 000 m2 (Nurkovi, 2006). Tokom godine u vrijeme sezone, ali i zvan sezone, ovaj kompleks, koji predstavlja svojevrsni vodeni park, posjeti nekoliko stotina hiljada turista iz užeg i šireg okruženja Tuzle. Panonska jezera predstavljaju vještake slane akumulacije koje su napravljene od geosintetikih i prirodnih materijala. Podloga jezera je napravljena u vidu školjki u prostoru koji je obložen geotekstilom, geomrežom i geomembranom sa pijeskom i šljunkom. Veliko jezero ima vodenu površinu od 10 140 m2 i maksimalnu dubinu od 1,6 m u sredini jezera. Najvea širina jezera je 80 m, a najvea dužina jezera je 180 m, sa koliinom vode od 13 000-15 000 m3. Malo jezero ima vodenu površinu od 5 300 m2, prosjenu dubinu od 1,3 - 1,6 m sa koliinom vode od 6 000-7 000 m3. Jedinstvenost ovih jezera predstavlja nain dopremanja vode, a sastoji se od dopremanja tehnike vode iz jezera Modrac i slane vode iz slanih bunara iz neposredne blizine jezera. Udio slane vode u ukupnoj vodnoj zapremini je oko 30% sa salinitetom od 30-35 gr/l. Osim saliniteta, voda Panonskih jezera sadrži i mnoge minerale od kojih su najzastupljeniji: kalcijum, natrijum, jod, brom i dr., što potvruje svojstva ljekovitosti i jedinstvenosti na širem prostoru ovog regiona. Velika pažnja se posveuje hemijskom i bakteriološkom održavanju vode kroz poseban tehnološki proces. Tokom 24-asovnog filtriranja ukupne vodne zapremine jezera vrši se i njeno hemijsko tretiranje kroz niz postupaka kao što su održavanje ph vrijednosti, dezinfekcija, uništavanje algi i flokacija, odnosno otklanjanje zamuenosti vode. Najznaajniji dio tehnološkog procesa je filtracija vode koja se vrši pješanim filterima u dva postrojenja sa 2,5 ciklusa u toku 24 sata za ukupnu vodenu zapreminu, sa kontinuiranim dodatkom slanice i tehnološke vode. Dezinfekcija vode se vrši tekuim hlorom pri emu se, zavisno od vremenskih uslova i broja turista, koncentracija hlora održava na nivou od 0,2-0,5 mg/l. Sva mjerenja i analize jezerske vode koje se u toku sezone vrše tri puta sedmino su pokazala ispravnost i kvalitet vode. Sve navedeno ide u prilog masovnoj posjeenosti od strane turista iz regije. Dosadašnja rekordna posjeta ostvarena je 2008. godine kada je ovaj kompleks posjetilo oko 340 000 gostiju (Panonika, 2010).

Sl.1. Panonsko jezero i dio grada (Omerovi. J, 2010. godine)

127

J. Omerovi

Nakon izgradnje prvog jezera nastavilo se sa postepenim ureenjem prostora. Tako je 2006. godine u neposrednoj blizini jezera izgraen Arheološki park - sojeniko naselje sa muzejskom postavkom koja govori o nainu života u doba neolita. Ovaj park predstavlja rekonstrukciju dijela neolitskog sojenikog naselja otkrivenog u Tuzli. Park se nalazi na jugoistonoj strani Velikog jezera i predstavlja svojevrstan muzej na otvorenom. Turisti se na jednom mjestu mogu upoznati sa nainom života, a posebno sa nainom proizvodnje soli u neolitskom periodu. Park predstavlja jedinstveni objekat koga ine: podna površina napravljena kao plato oko manjeg brežuljka, centralni plato na kome se nalazi totem, glinena pe i stan za tkanje i 9 nastambi razliitog oblika i razliitog rasporeda. Na prostoru oko Slanih jezera nalaze se mnogi sadržaji koji upotpunjuju boravak gostiju, odnosno turista. Važno je istai postojanje tri fitnes centra na otvorenom sa po 10 sprava namijenjenih za kondiciono vježbanje. Veoma važan segment kompleksa predstavljaju vodeni slani slapovi koji su napravljeni iznad jezera sa sjeverne strane i pušteni su u rad 2008. godine. Slapovi se sastoje od pet etapa, ulijevaju se u dva bazena, pogodni su za hidromasaže i inhaliranje, odnosno predstavljaju inhalacioni centar na otvorenom. Turisti imaju i mogunost boravka u ljetnoj bašti na otvorenom sa kapacitetom od 1000 mjesta. Sve navedeno daje kompleksu Slanih jezera kompleksnu turistiku vrijednost. Djeiji zabavni park je otvoren 2009. godine na prostoru neposredno uz kompleks Slanih jezera i popularno se naziva „Vrti“. Park je smješten na prostoru nekadašnjeg tuzlanskog zoološkog vrta, koji je ugašen 2008. godine. Zabavni park se nadovezuje na šetalište Slana banja tako da kompletan prostor predstavlja kompaktan prostor. U parku su nalaze mnogobrojne sprave za zabavu i igru djece kao što su: tobogani, ljuljaške, klackalice i mnoge druge neobine sprave za igru. Sportski sadržaji kompleksa Panonskih jezera su zastupljeni kroz teren za odbojku na pijesku, malonogometni i košarkaški stadion. Teren za odbojku na pijesku se nalazi izmeu dva jezera i pruža idealne uslove za zabavu u toku sezone kupanja, ali i za rekreaciju izvan ljetne sezone. Malonogometni stadion sa umjetnom travom se nalazi nekoliko desetina metara od Panonskih jezera istono. Opremljen je umjetnom travom. Stadion ima tribine koje mogu primiti oko 200 posjetilaca. Stadion je osvijetljen te se na njemu organizuju mnogobrojni turniri, škole fudbala i sl. Košarkaški stadion se nalazi neposredno iznad malonogometnog stadiona i izraen je od specijalne bitumenske podloge koja olakšava igru. I na ovom stadionu se organizuju mnogi turniri i škole košarke. Oba terena koriste mnoga udruženja, graani i firme za rekreaciju i amatersko bavljenje sportom. U zimskom periodu na ovom prostoru je organizirano klizalište na površini od 500 m2 kapaciteta do 100 klizaa. Klizalište donekle upotpunjuje ovaj prostor jer se kroz školu klizanja i kroz slobodno klizanje okuplja znaajan broj posjetilaca i turista u periodu kada su drugi sadržaji zbog vremenskih uslova neatraktivni. Na kompleks Panonskih jezera nadovezuje se šetalište Slana banja koje se prostire istono od kompleksa i predstavlja mjesto gdje se uz neposredni urbani dio grada može šetati, vršiti jogging, kondiciono vježbanje ili se u prirodnom ambijentu odmarati. Svaka posjeta turista kompleksu Panonskih jezera ili nekom drugom dijelu grada obino završava laganom šetnjom kroz ovo šetalište. U prostoru šetališta Slana banja nalazi se fontana sa sklupturom „Leda“, spomenici iz prošlosti i nekoliko ugostiteljskih objekata. U sastavu Slane banje se nalazi i Kua Plamena mira koja je namijenjena aktivnostima mladih, odnosno predstavlja socio-kulturni centar koji radi na osnaživanju mladih, povezivanju i pomaganju razliitim društvenim grupama u BiH. 128

Prostorni razmještaj turistikih potencijala Tuzle Ova turistika vrijednost je u jednom kontinuiranom razvoju i sve više e svojim atraktivnim sadržajima da okuplja turiste. Meutim, treba istai da se prostor Slanih jezera nalazi na rizinom terenu koji je podložan deformacijama. Da li postoje dodatne mjere osiguranja turista koji masovno posjeuju ovo podruje u periodu sezone usljed nepredvienih okolnosti kao što su naglo usisavanje vode ili nagla deformacija terena? Ovo su neka od pitanja na koja autor nije mogao dobiti odgovor u ovom istraživanju. Cjelokupan kompleks nudi raznovrsne sadržaje za mnogobrojne posjetioce odnosno turiste. Osim navedenih sadržaja na ovom prostoru se organizuju razni izleti, turniri, rafting susreti, zabavne igre i drugi sadržaji koji kompleksu Slanih jezera daju veoma znaajnu turistiku atraktivnost koja prevazilazi državni nivo. 2. Jezero Modrac sa izvorištem Kiseljak Opština Tuzla izlazi na jezero Modrac na jugozapadnom dijelu u predjelu naselja Kiseljak. Na tom podruju se osim obalnog dijela jezera Modrac koje je znaajna turistika atrakcija nalazi i izvorište mineralne vode. Jezero Modrac je vještaka akumulacija nastala 1964/1965. godine u središnjem dijelu doline Spree, a na teritoriji opština Tuzle, Lukavca i Živinica. Akumulacija Modrac je jedini realni vodeni resurs za dugorono vodosnabdijevanje podruja okolnih opština. Jezero Modrac se nalazi u središnjem slivu rijeke Spree i njenih najznaajnijih pritoka Turije i Oskove. Voda iz jezera je namijenjena za privredu Tuzlanskog basena, a prvenstveno za termoelektranu Tuzla, te industrijske pogone u Lukavcu i Tuzli. Na brani jezera je instalirana brana snage 3 MW (Spahi, 2006). Osim za industriju, ovo jezero se posljednjih godina, posebno od 2000. godine, pokušava revitalizirati za razvoj turizma. Od tog perioda uslijedila je izgradnja mnogih hotela, restorana, manjih plaža i sportsko rekreativnih centara koji su potaknuli razvoj turizma na jezeru i u okolnom podruju. U slivnom podruju jezera danas živi oko 135 000 stanovnika, od ega 25 000 direktno pored sliva akumulacije (Nurkovi, 2007). Najznaajnija naselja oko jezera su: Prokosovii, Poljice, Dublje, Šerii i naselje Kiseljak koje pripada opštini Tuzla. Ukupno slivno podruje akumulacije jezera zauzima površinu od 1189 km2. Osnovni morfometrijski pokazatelji pri prosjenom vodostaju jezera su: površina jezera je 17,1 km2, dužina jezera je 10,7 km, maksimalna širina jezera je 1,6 km, dužina obalske linije 33,3 km, prosjena dubina 5,7 m i korisna zapremina jezera je 86 x 106 m3 (Spahi, 2006). Jezero Modrac sa izvorištem Kiseljak se nalazi na udaljenosti od 16 km od centra Tuzle. Pristup ovom prostoru koji pripada teritoriji opštine Tuzla je povezan asfaltnim putem na relaciji Husino – Kiseljak u dužini 5 800 m. U naselju Husino ovaj put se nadovezuje na magistralni put M-18 (Tuzla – Sarajevo), tako da ovaj prostor ima veoma dobru povezanost sa gradom, ali i sa drugim prostorima u okruženju. U neposrednoj blizini prostora sjeveroistonog dijela jezera Modrac sa izvorištem Kiseljak prolazi i željeznika pruga Tuzla – Banovii, što se može iskoristiti za povezivanje ovog prostora sa okolnim prostorom. Prostor oko naselja Kiseljak ima veoma povoljne uslove za sport i rekreaciju. Prostor je najveim dijelom prekriven šumom, oko 80%, gdje je uglavnom rasprostranjena hrastova šuma. Nagib terena se uglavnom kree od 100 do 200 gdje je najniža taka pored jezera i iznosi 200 m N/V u jugoistonom dijelu pored

129

J. Omerovi

samog jezera, a najviša je na zapadnom dijelu i iznosi oko 284 m nadmorske visine (Bajramovi, 2005). Na ovom prostoru, odnosno u jugozapadnom dijelu opštine Tuzla, u naselju Kiseljak, predviena je izgradnja sportsko-rekreacionog centra «Kiseljak» sa površinom od 91 ha. Osnovni razlog gradnje objekata na ovom prostoru je blizina obale jezera Modrac i postojanje izvorišta mineralnih voda. U neposrednoj blizini Hotela „Kiseljak“ nalaze se izvori mineralne vode. Ovo izvorište ine dva izvora prilagoena za korištenje vode na licu mijesta, a to su „Glavni kiseljak“ i „ Novi kiseljak“. Za pie se koristi samo voda iz „Novog Kiseljaka“ do koga se došlo pravljenjem bušotine na oko 40 m. Voda na „Glavnom Kiseljaku“ nije za upotrebu jer se izvorišna bušotina nalazi na svega 3,5 m i došlo je do miješanja mineralne vode sa otpadnim vodama. Mineralna voda sa ovih izvorišta pripada grupi hladnih niskomineralizovanih ugljino dioksidnih (kiselih) voda magnezijsko-hidrokarbonantnog tipa. Sadržaj magnezija je 295-310 mg/l. Južno od ovog izvorišta na neposrednoj udaljenosti vršena je bušotina od 274 m. Na ovoj bušotini se pojavila termalna voda t- 22 0C bez CO2 arteškog tipa (Regulacioni plan,1996). Rudarski institut je vršio nekoliko bušotina na ovom podruju u cilju pronalaženja mineralne vode boljih karakteristika. Takoer su vršena istraživanja u cilju vodosnabdijevanja naselja Kiseljak. U sklopu tih istraživanja napravljen je bunar BK-1 dubine oko 40 m. Bunar se nalazi pored današnjeg Hotela „Kiseljak“ ili oko 300 m jugoistono od glavnog izvorišta. Voda u ovom bunaru je mineralna sa ugljikovim dioksidom, sa znaajnim procentom željeza i sa eksploatacionim kapacitetom od 2,0 l/s. Voda sa ovog bunara ima veu mineralizaciju, odnosno vei sadržaj magnezija, oko 500 mg/l, nego voda na ostalim navedenim izvorima. Ovaj bunar je detaljno ispitan, saniran i danas se koristi kao nezavisno izvorište odakle se mineralna voda odvozi do pogona u Tuzli gdje se uz dodatke flašira i isporuuje na tržište pod poznatim nazivom „Tuzlanski kiseljak Mg“ (Bajramovi, 2005). Korištenje ovih izvora, bez obzira na kvalitet i jainu, zahtijeva provoenje odreenih higijensko-sanitarnih mjera koje bi doprinijele atraktivnosti izvorišta i samog lokaliteta. Postoje i neki limitirajui faktori za razvoj turizma na jezeru Modrac, a posebno za razvoj kupališnog turizma. Tokom jeseni se iz jezera ispusti više padavinskih i doticajnih voda umjesto da se akumuliraju, što dovodi do toga da se jedan dio kotline bez jezerske vode pretvara u movarno-barski hidrološki sistem. Vodni nanosi rijeka Spree i Turije i drugi površinski tokovi zatrpavaju dno što dovodi do postepenog plianja jezera. Tokom ljetne sezone oblanost u Modrakoj kotlini iznosi 50%, što nepovoljno djeluje na snižavanje dnevne temperature i insolacije na ovom prostoru. Znaajno je napomenuti i veliki broj kišnih i maglovitih dana. Najvažniji limitirajui faktor predstavlja kvalitet vode koji ne zadovoljava standarde za kupališni turizam. Biološke analize su pokazale eutrofikaciju jezera koja je posljedica velike produkcije organskih nanosa u jezeru, ali i u dotonim vodama, što umanjuje kvalitet vode (Spahi, 2006). Neosporno je istai da je jezero Modrac najvea hidroakumulacija na prostoru Tuzlanskog basena i da se voda, osim u industrijske svrhe može koristiti za navodnjavanje, zatim kao mogua fabrika vode te za razvoj više vrsta turizma. Poznato je veliko bogatstvo ribe u jezeru što je pogodno za razvoj ribolovnog turizma. Obalski dio jezera koji pripada opštini Tuzla nije ureen, što otvara mogunost planskog ureenja i pretvaranja ovog dijela jezera u sportsko-rekreacioni centar kako je to i predvieno regulacionim planom. Prostor jezera Modrac, sa izvorištem Kiseljak, da bi se koristio u turistike svrhe potrebno je zaštititi od: neplanske gradnje objekata, urediti sistem otpadnih voda koje 130

Prostorni razmještaj turistikih potencijala Tuzle ugrožavaju i jezero i izvorišta, urediti putnu komunikaciju, vršiti kontinuirano išenje prostora od raznih otpada i neplanskih deponija, izvršiti zaštitu izvorišta mineralne vode i dr. Kompletan prostor opštine Tuzla koji se nalazi u sklopu Kiseljaka je samo djelimino iskorišten za razvoj turizma, prije svega za organizaciju izleta i ribolovni turizam. Ostali vidovi turizma koji bi se mogli razviti na ovom prostoru su dosadašnjih godina zapostavljeni što je dovelo do stagnacije ovog prostora. 3. Izletište Ilinica Ilinica predstavlja jedno od brda na lijevoj strani Jalske doline sa nadmorskom visinom od 452 m. Prostor je prekriven šumskom vegetacijom, ima nekoliko izvorišta i predstavlja veoma popularno izletište Tuzlaka, ali i drugih posjetilaca. Izletište, spomen-park ili vikend naselje Ilinica predstavlja prostor koji se poeo ureivati davne 1963. godine. U to vrijeme se ovaj prostor poeo graditi i ureivati kao sportsko-rekreacioni centar i spomen park. Na ovom prostoru je 1965. godine otvoren spomen park u povodu prvog osloboenja Tuzle u Drugom svjetskom ratu (Trifkovi, 1990). Na prostoru Ilinice, koja je bila poprište znaajnih dogaaja za grad, posebno u Drugom svjetskom ratu, predviena je bila izgradnja niza istorijskih i sportskorekreativnih objekata koji bi privukli mnoge posjetioce. U današnjem periodu Ilinica predstavlja popularno izletište mnogih posjetilaca. Od nekadašnjeg lijepo ureenog prostora danas postoje asfaltirane staze i mnogobrojni vidikovci i neki kulturno-istorijski i vjerski objekti. Ostali objekti, izvorišta i ureene površine, su uništene, a kompletan prirodni ambijent je narušila bespravna vikendgradnja. Bez obzira na stanje u kome se ovaj prostor trenutno nalazi, on predstavlja atraktivno podruje grada u koje e se ulagati u smislu prvobitne namjene, što e poveati dolazak turista na prostor s koga se može, u prirodnom ambijentu, posmatrati cjelokupan grad. Cijeli prostor se može definisati kao turistiki punkt koji ne emituje ve prima turiste. Zakljuak Osnov privrednog razvitka Tuzle kroz višestoljetno postojanje je bila so. Korištenje slanice kao osnovne komponente u panonskim jezerima je doprinijelo razvoju zdravstvenog i kupališno-rekreativnog turizma koji ima tendenciju konstantnog rasta. Da bi prirodne i antropogene turistike vrijednosti koje su okarakterisane kao komplementarne, samostalne i kompleksne bile razvijene u punom kapacitetu neophodna su znaajnija materijalna ulaganja koja bi doprinjela veim procentom korištenja potencijala i koja bi uticala na omasovljenje turistikih kretanja prema navedenim potencijalima.

131

J. Omerovi

Literatura i izvori 1.

2. 3. 4.

5. 6.

7.

132

Bajramovi, E. (2005), Uticaj sadržaja ugljikova dioksida na taloženje ferihidroksida u mineralnoj vodi „tuzlanski kiseljak“, Magistarski rad, Univerzitet u Tuzli Tehnološki fakultet, Tuzla omi, ., Jovi, G. i Popovi, I. (2008), Osnove turizma, Univerzitet u Istonom Sarajevu Filozofski fakultet Jovi, S, G. (2004), Turizam i prostor-geografski aspekti, Filozofski fakultet I.Sarajevo, Geografski institut „Jovan cviji“ Beograd Nurkovi, R. (2007), Savremene osnove klasifikacije cesta i njihov uticaj na regionalni razvoj Bosne i Hercegovine, Zbornik radova:Uticaj prometa na regionalni razvoj, Univerzitet u Tuzli Prirodno matematiki fakultet, Tuzla, str. 19-31. Panonika, www.panonika.ba, oitano 20.10. 2010. godine Regulacioni plan sportsko-rekreacionog centra „Kiseljak“, (1996), I faza Analitiko-dokumentaciona osnova i koncepcija izgradnje i ureenja prostorne cijeline, Zavod za urbanizam Tuzla, Tuzla Spahi, M. (2006), Primjena kompleksne programske analize geografske sredine u turistikoj valorizaciji na primjeru jezera Modrac, Turizam kao faktor regionalnog razvoja, Zbornik radova, Univerzitet u Tuzli, str. 44-60.



HIDROGRAFSKE TURISTIKE VRIJEDNOSTI OPŠTINE TUZLA HYDROGRAPHIC TOURIST VALUES OF TUZLA MUNICIPALITI Mr. sc. Jusuf Omerovi, prof Abstrakt Hidrografske turistike vrijednosti opštine Tuzla u radu su predstavljene kroz: rijeke, termomineralne izvore i jezera. Bogada hidrografska mreža sa drugim morfološkim uslovima i prirodnim bogatstvima bila je osnov za izradnju prvih naselja na ovom prostoru što je bila direktna posljedica rasta i razvoja Tuzle u prošlosti. Rijeka Jala sa svojim pritokama ini osnov rijeene mreže u Tuzli. U radu je izvršen prikaz vodenih tokova , smjera kretanja i druge karakteristike rijene mreže. Navedene su najznaajnije pritoke i istaknut znaaj rijenih tokova. Navedeni su najznaajniji termomineralni izvori koji predstavljaju potencijalne turistike vrijednosti. U radu su navedene najznaajnije jezerske površine koje pripadaju prostoru opštne Tuzla i istaknut je znaaj najatraktivnijih hidrografskih objekata, Kljune rijei: Rijena mreža, turistika vrijednost, rekrativno-lijeilišni turizam, kupališni turizam, termomineralni izvori, jezera.

Abstract Hydrographic tourist values of Tuzla municipality are presented in the paper through rivers, thermo-mineral springs and lakes. The rich hydrographic network combined with other morphological conditions and natural resources served as a foundation for construction of the first settlements in this area, and thus resulting in the growth and development of Tuzla in the past. River Jala with its tributaries forms a foundation of river network in Tuzla. The paper displays watercourses, water flow directions and other features of river network. It states the most important tributaries and highlights the significance of river courses. The most significant thermo-mineral springs which represent potential tourist values are presented. The paper shows the most significant lake areas belonging to Tuzla municipality and highlights the importance of the most attractive hydrographic objects. Key words: river network, tourist values, recreational – spa tourism, bath tourism, thermo-mineral springs, lakes.

J. Omerovi

Uvod Voda je osnov života na zemlji i predstavlje jednu od etiri komponente geografske sredine. Turistika geografije veoma esto koristi rezultate hidroloških istraživanja jer je voda voda osnova za razvoj više vrsta turizma. Bez obzira na to što su potamološka istraživanja jedna od najznaajnijih za turizam, prostor opštine Tuzla nema izraženu rijenu mrežu koja se odlikuje bogatstvom vodenih tokova. Jalska dolina je ispresijecana kratkim nestabilnim rijenim tokovima ija rekreativno izletišna vrijednost se može posmatrati samo u gornjim tokovima. Korištenje termomineralnih voda u Tuzli ima svoju dugu tradiciju, koja je danas promjenjena i u nekim segmentima zanemarena. S obzirom na hemiska svojstva slanice u Tuzli postoje veliki potencijali za razvoj rekreativno lijeilišnog turizma. Jezera na prostoru Tuzle su iskljuivo antropogene vrijednosti koje su nastajele uslijed privrednog razvoja ili nekih drugih antropogenih zahvata. Po bogatstvu vode najbogatiji hidrografski obekat je jezero Modrac koje ima regionalni znaaj. Meutim najatraktivniju i najkompleksniju turistiku vrijednost imaju Panonska jezera. Kompleksnost ovih jezera se ogleda u jedinstvenosti i raznovrsnosti sadržaja koji se može ponuditi turistima iz bližeg i šireg okruženja. Hidrografski objekti na prostoru opštine Tuzla spadaju u samostalne i komplementarne turistike vrijednosti. Rijeke kao turistika vrijednost Osnov hidrografske mreže na prostoru opštine Tuzla ini rijeka Jala sa svojim pritokama. Na ovom prostoru su relativno visoke padavine (900 mm), ali one nisu ravnomjerne što vodotocima daje bujini karakter. Zbog toga se može rei da Tuzla ima kratkotrajne velike vodotoke i dugotrajne male vodotoke. Ukupna površina vodenih tokova na podruju Tuzle je 220 ha ili 0,75 % od ukupne površine opštine (Studija ranjivosti...,2008). Rijeka Jala nastaje od nekoliko izvora i potoka ispod Ravnog Lještaka na Majevici, na nadmorskoj visini 728 m. Od izvorišta tee prema jugu prolazei kroz naselje Gornja Tuzla do naselja Simin Han kada se njen vodotok pojaava pritokom Požarnicom. Od Simin Hana, Jala tee zapadno do predgraa Kreka i nastavlja tei jugozapadno do ulijevanja u rijeku Spreu kod Lukavca. Dužina toka rijeke Jale od izvorišta do mjesta ulijevanja u rijeku Spreu iznosi 37 km. Rijeni režim Jale je nivalno-pluvijalni i veoma neuravnotežan. Jala ima dva maksimuma i dva minimuma tokom godine. Prvi maksimum je u maju, a drugi u novembru. Prvi minimum je u februaru, a drugi u avgustu. Godišnji minimalni protok vode na rijeci Jali iznosi 0,06 m3/s, a maksimalni godišnji protok vode je 268 m3/s. Najmanji proticaj zabilježen je 1971. godine i iznosio je Q= 0,0015 m3/sec, a maksimalni proticaj zabilježen je 1975. godine i iznosio je Q= 6 555 m3/sec kada je bio poplavljen vei dio grada ( Studija ranjivosti...,2008). Sliv rijeke Jale predstavlja najveim dijelom uravnjen, blago zatalasan i brdovit prostor sa nadmorskim visinama do 500 m. Ovaj hipsometrijski pojas zahvata 71,1 % teritorije sliva. Hipsometrijski pojas od 500 do 1000 m ili pojas brdskog i nisko planinskog reljefa zahvata 28,88 površine sliva (Smaji, Ahmetbegovi, 2008). Svaka 134

Hidrografske turistike vrijednosti opštine Tuzla vea koliina padavina na slivnom prostoru Jale izaziva porast vodostaja što esto dovodi do izlijevanja rijeke na prostorima koji nisu regulisani, ili dovodi do naglog popunjavanja proticajnog profila ureenog rijenog korita. Rijeno korito rijeke Jale na cijelom urbanom podruju od Simin Hana do Kreke je regulisano, što olakšava protok vode na ovom prostoru. Sa aspekta zaštite voda može se rei da rijeka Jala ima mali proticaj koji pri ušu u Spreu iznosi 0,09 m3/s, što znai da ima malu samopreišivaku sposobnost. Najvee pritoke rijeke Jale su sa desne strane, a najznaajnije su: Grabovika rijeka, Solina, Moluška rijeka, Joševica, Mramorska rijeka i potoci Hukalo, Tušanj i Paša bunar. Pritoke sa lijeve strane su: Požarnica sa Kovaicom koja je najznaajnija pritoka, i potoci Slana, Vrape i Slavinoviki potok. Generalno uzevši, rijeka Jala nema turistiku vrijednost jer je njen proticaj veoma mali s obzirom na to da prolazi kroz veliko gradsko podruje i da prima mnogobrojne otpadne vode. Najznaajnija pritoka rijeke Jale je rijeka Solina koja izvire ispod Velike njive na nadmorskoj visini od 736 m. Ukupna površina rijenog sliva je 47,4 m2 što predstavlja 16,12% od ukupne površine opštine tuzla (Hadžimustafi, Sulji.,2008). Dužina toka Soline je 11 km, a površina slivnog prostora je oko 48 km 2 . Solina tee pravcem sjever – jug i na prostoru Branska Malta ulijeva se u rijeku Jalu. Strmi sliv u gornjem toku i bujiasti tok brzo poveaju vodostaj i ove rijeke. Regulisano rijeno korito od naselja Solina do uša u Jalu sprjeava plavljenje okolnog prostora koji je veoma naseljen i predstavlja osnov za dalje urbano širenje. U dijelu naselja Avdibašii i Dragunja nalaze se izvorišni dijelovi rijeke Tinje koja tee na podruju opštine u pravcu zapada. U dijelu ispod Kolimera izvire rijeka Gribaja koja tee u pravcu juga. Na jugozapadnom dijelu se nalazi aluvijalni plato rijeke Spree ije korito je izvan podruja opštine Tuzla, ali se na njemu nalaze mnogobrojni potoci koji se ulijevaju u Spreu. Ukupna dužina rijene i potone mreže na podruju opštine iznosi 79,28 km, a dužina regulisanog toka je 22,2 km (Mula, 2008). Rijena mreža Tuzle nema znaajnu turistiku vrijednost posebno u urbanom podruju, jer ove rijeke uslijed niza otpadnih voda gube svoj rekreativni i estetski znaaj. Meutim, turistiki znaaj rijene mreže u gornjim tokovima rijeka, posebno oko izvorišta, ogleda se u rekreativno izletnikoj funkciji koja bi uz morfološke oblike mogla upotpuniti vizuelni doživljaj potencijalnih turista. Termomineralni izvori Opština Tuzla raspolaže sa nekoliko mineralnih i termalnomineralnih izvora koji se djelimino iskorištavaju. Na ovom prostoru su znaajni kapaciteti slanih i sumpornih voda. U radu su istaknuti Slana Banja i Tuzlanski kiseljak kao najzaajniji mineralni izvori koji imaju veliku turistiku vrijednost. Slana banja u Tuzli je imala dugu tradiciju postojanja. Otvorena je 1914. godine, a 1935. godine proširena je sa dva unutrašnja i jednim spoljašnjim otvorenim bazenom. Tokom Drugog svjetskog rata banja e biti devastirana i tek e od 1951. godine biti predata na upravu Gradskom narodnom odboru u Tuzli ( Mari, 1955). Tako se može rei da je tuzlanska Slana Banja poznata vjekovima, a njena zvanina ispitivanja i upotreba poela je 1908. godine kada su beki eksperti ustanovili da je kvalitet tuzlanske mineralne vode slian kvalitetu vode u Reishenhallu. Takoer je veoma zanimljivo da je prvi znaajni pacijent ove banje bio Franjo Josip, car Austrougarske monarhije. Po svojim fiziko-hemijskim svojstvima voda je mineralna 135

J. Omerovi

(307 606,98 mg/l uzeta iz bušotine), jodna, bromna, sumporna, natrijum hloridna stanica, hipoterma (20 - 27,7 0C). Ph vrijednost je 8,6, alkalna bez gasova (Strateške smjernice., 2007). Ova voda za upotrebu se miješa sa slatkom vodom kako bi se mineralizacija vode smanjila. Mineralna voda se koristila u Slanoj Banji za kupanje u kadama, zatim za podvodnu masažu i za inhalacije. Tuzlanski kiseljak predstavlja izvorište mineralne vode, smješten je 12 km jugozapadno od Tuzle, uz relativnu blizinu magistralnog puta Tuzla - Živinice Sarajevo. Izvorište je smješteno u neposrednoj blizini naselja Kiseljak, a s druge strane izvorište se spušta prema sjeveroistonoj strani jezera Modrac. Na prostoru naselja Kiseljak u geološkom smislu serpentini su prekriveni terasnim sedimentima pjeskovitošljunkovito-glinovitog sastava debljine do 20 m. Sam izvor starog Kiseljaka je suarteškog tipa i pojavljuje se na prelazu terasnih sedimenata. Ispitivanja koja su vršena ukazuju na prisustvo serpentinske podloge ispod sedimenata tercijara i kvartara na potezu Kiseljak-Ljubae-Maline-Živinice-Toplice (Bajramovi, 2005). Na ovom prostoru su ustanovljene mineralne vode sa poveanim sadržajem jona magnezija. Mineralna voda sa ovog prostora je regulisana Bunarima ( jugoistono od glavnog izvorišta), detaljno je ispitana i odvozi se u Tuzlu gdje se flašira i isporuuje na tržište kao Tuzlanski kiseljak Mg. Današnji prostor Kiseljaka (naselja i izvorišta), zajedno sa jednim dijelom obale jezera Modrac, predstavlja veliku turistiku vrijednost, jer se tokom ljetnjeg perioda na ovom prostoru zbog odlaska na izvorište i na obale jezera okuplja veliki broj turista. U Tuzli, u naselju Slavinovii, postoji termo-mineralni izvor velike vrijednosti. Sastav vode je ispitan i njegova zdravstvena vrijednost dokazana. Meutim, nisu provedena potrebna istraživanja u pogledu izdašnosti i trajnosti vode što onemoguava dalje investiranje u ovaj resurs ( Prostorni plan, 2006), koji bi imao veliki znaaj za razvoj zdravstvenog turizma. Jezera kao turistika vrijednost Jezera u Tuzli predstavljaju jednu od najznaajnijih turistikih vrijednosti. Meutim ovom prilikom e biti predoeni samo osnovni podaci o jezerima kako bise dobila kompletna hidrografska slika opštine Tuzla. Panonsko jezero u Tuzli se nalazi u centralnom urbanom dijelu. Napravljeno je kao vještaka akumulacija, jula 2003. godine. Danas na ovom prostoru postoje dva jezera ukupne površine oko 18 500 m 2 sa maksimalnom dubinom od 1,8 m. U jezerima se nalazi slana voda iz slanih bunara koja je pomiješana sa slatkom i iji je salinitet 3040 NaCl u 1 litru (Panonika, 2010). Pored dva jezera na tom prostoru se nalaze i vodopadi koji predstavljaju pravu atrakciju ovog turistikog kompleksa. Jezero Modrac je vještaka akumulacija koja je formirana izgradnjom brane na rijeci Sprei 1964. godine. Ukupno slivno podruje akumulacije je 1189 km2 (Nurkovi,2006) i predstavlja jedno od najveih u BiH . Jezero je podignuto prvenstveno sa ciljem obezbjeenja tehnološke vode za potrebe industrije u tuzlanskom basenu, a posebno za opštine Tuzla i Lukavac. Danas se zbog velikog deficita pitke vode uz sistem preišavanja voda iz jezera koristi za pie. Opština Tuzla izlazi na sjeveroistonu stranu jezera u naselju Kiseljak. Bez obzira na to što u ovom dijelu nema ureenih obalnih prostora, ovo jezero zajedno sa izvorištem mineralne vode Kiseljak predstavlja znaajnu turistiku atrakciju. Jezero Šiki Brod nastalo je 1987. godine na površinskom kopu Šiki Brod po kome i nosi naziv. Jezero je dugo 800 m, široko 400 m, a najdublja taka je na 35 m 136

Hidrografske turistike vrijednosti opštine Tuzla (www. bistro., 2010). Jezero je protono i napaja se sa nekoliko površinskih i podzemnih izvora. Kvalitet vode je ispitivan na Institutu u Tuzli i ustanovljen je veoma povoljan kvalitet vode. Na jezeru postoji nekoliko vikend kuica koje se mogu i iznajmljivati. Velika prednost ovoga jezera je bogatstvo riba i mogunost bavljenja sportskim ribolovom. Karta 1. Hidrografske turistike vrijednosti Tuzle

Kartografska osnova, topografska karta 1:200 000, Vojnogeografski institut, Beograd,1972; (Omerovi. J)

137

J. Omerovi

Zakljuak Opština Tuzla ima znaajne hidrografske turistike potencijale koji nisu u potpunosti prilagoeni turistikoj tražnji. Rijena mreža s obzirom na bujini karakter i morfološku strukturu terena nema znaajnu turistiku vrijednost posebnu u urbanom podruju gdje vodotoci gube svoj estetski i rekreativni znaaj. Hidrografsko bogatstvo Tuzle predstavlja nekoliko termominetalnih izvora koji predstavljaju znaajan turistiki potencijal. Korištenje slanice u panonskim jezerima je doprinijelo razvoju i masovnosti kupališnog turizma na ovom prostoru. Jezera se odlikuju estetskim i kuriozitetnim svojstvima turistike privlanosti Conclusion Tuzla municipality has significant hydrographic tourist potentials which are not entirely adjusted to tourist demands. Due to its torrential nature and morphological structure of the terrain, river network does not have relevant tourist value especially in urban areas where waterways lose their aesthetic and recreational significance. Hydrographic richness of Tuzla consists of several thermo-mineral springs which represent important tourist potential. Use of salt water in pannonian lakes has contributed to fast development of bath tourism in this area. Lakes are best known for their aesthetic and curious features of tourist attractiveness Literatura i izvori 1.

Bajramovi, E. (2005), Uticaj sadržaja ugljikova dioksida na taloženje ferihidroksida u mineralnoj vodi „tuzlanski kiseljak“, Magistarski rad, Univerzitet u Tuzli Tehnološki fakultet, Tuzla 2. omi, ., Jovi, G. i Popovi, I. (2008), Osnove turizma, Univerzitet u Istonom Sarajevu Filozofski fakultet 3. Hadžimustafi, E., Sulji. A. i Barakovi, A. (2008). Morfostrukturne odlike sliva rijeke Soline, Zbornik radova IV-V, Prirodno matematiki fakultet, Tuzla, str. 211-219. 4. Mari, N. (1955), Banje u Jugoslaviji, Turistika štampa Beograd, Beograd 5. Mula, M. ( 2008), Klasifikacija i kategorizacija savremenih i egzodinaminih procesa i pojava na podruju Tuzle, Disertacija, Tuzla 6. Nurkovi, R (2007), Važnost prirodnih resursa za razvoj industrije u Tuzlanskoj kotlini, Nauni asopis za geografiju i srodne nauke broj: 2, Univerzitet u Tuzli Prirodno-matematiki fakultet Odsjek za geografiju, Tuzla, str. 21-33. 7. Panonika, www.panonika.ba, oitano 20.01. 2011. godine 8. Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005-2025. (2006), Zavod za urbanizam, Tuzla 9. Smaji, S., Ahmetbegovi, S. (2008), Fizionomska diferencijacija sliva rijeke Jale, Zbornik radova IV-V, Prirodno matematiki fakultet, Tuzla, str. 219-229. 10. Strateške smjernice razvoja i promocije turizma u opini Tuzla (2007), Tuzla sa zrnom soli do obilja zdravlja, ugode i izazova, Opina Tuzla, Tuzla 11. Studija ranjivosti prostora Tuzlanskog kantona, (2008), Bosna – S OIL Services company i Rudarsko-geološko-graevinski fakultet Univerziteta u Tuzli, Tuzla 12. www. bistro.ba, oitano 12.11. 2010. godine 138



PRIRODNI RESURSI, DRUŠTVENI USLOVI I OSTVARENI REZULTATI PRIVREDNOG RAZVOJA GRAANIKE OPINE DO KRAJA XX STOLJEA NATURAL RESOURCES, SOCIAL CONDITIONS AND ACHIEVED RESULTS OF ECONOMIC DEVELOPMENT OF GRAANICA MUNICIPALITY UNTIL THE END OF THE 20TH CENTURY Mr. sc. Damir Džafi, prof. geografije, OŠ “Sjenjak Tuzla

Abstrakt Privredni razvoj bilo kog podruja na svijetu u direktnoj je vezi sa prirodnim resursima i društvenim uslovima tog prostora. Naša zemlja je uvijek raspolagala znaajnim prirodnim resursima, ali su oni u razliitim društveno – historijskim uslovima razliito i korišteni. U ovom radu su najprije izneseni podaci o najznaajnijim prirodnim resursima graanike opine, a potom je analiziran nivo privredne razvijenosti u razliitim društveno – historijskim uslovima, poevši od vremena turske uprave, pa do kraja 20. stoljea. Kljune rijei: resursi, poljoprivreda, trgovina, zanatstvo, industrija Abstract Economic development of any region in the world is in a direct relation to natural resources and social conditions of that area. Our country has always had significant natural resources, but they were used differently as a result of various social and historical conditions. In this work, the author firstly presents information about the most important natural resources of municipality of Graanica. Then, the level of the economic development through various socio-historical conditions is analyzed. The analysis starts with the Ottoman period (the time of Ottoman administration) and concludes with the end of the 20th century. Key words: resources, agriculture, trade, handicrafts, industry

D. Džafi

Uvod Danas se sve više govori o tome kako “resursi predstavljaju osnovu materijalne 1 egzistencije društva uopšte i osnovni su uslov za razvoj tehnike i tehnologije.” Mone svjetske države su, za razliku od nas, ovo spoznale veoma davno pa su na razne naine koristile kako svoje, tako i tue resurse. To je uostalom i doprinijelo njihovom privrednom napredku. S druge strane, one zemlje koje nisu znale iskoristiti svoje resurse su nazadovale, a i danas nazaduju. Naša država je, nažalost, jedna od takvih. Ako pogledamo u prošlost, nije teško zakljuiti da su naši resursi uglavnom više koristili drugima nego nama zbog ega smo uvijek kasnili po nekoliko decenija ili stoljea za razvijenim svjetskim državama. Kod nas je, za razliku od razvijenih, uobiajeno da se iznalaze razni razlozi koji služe kao opravdanje za privredne neuspjehe. Sporno je kada razloge svih privrednih neuspjeha u današnje vrijeme prepisujemo ratu 1992 - 1995. Rat nas jeste unazadio, on jeste jedan od razloga, ali sigurno nije jedini razlog našeg permanentnog zaostajanja. Pitam se koliko vremena nam je još potrebno da „otvorimo oi“, spoznamo naše resurse (prirodne i ljudske) i iskoristimo ih na najbolji nain. U suprotnom emo i dalje pokušavati tražiti opravdanja, a naše resurse e koristiti drugi. Prirodni resursi opine Graanica kao faktor privrednog razvoja Opina Graanica raspolaže znaajnim prirodnim resursima, meu kojima se posebno istiu: obradivo zemljište, pašnjaci, šume, termomineralne i mineralne vode, te nemetaline mineralne sirovine (krenjaci, pijeskovi, bentoniti, gline i dr.).

Grafikon 1. Struktura zemljišnog fonda opine Graanica 2005. godine (u %)

7,37 30,75

61,88

poljoprivredno šume neplodno Izvor: Prostorni plan opine Graanica, Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje, Sarajevo 2001.

1 A. Barakovi, Prirodni resursi Trebave (nemetaline mineralne sirovine), Graaniki glasnik, br. 2, Graanica novembar 1996, str.70.

140

Prirodni resursi, društveni uslovi i ostvareni rezultati privrednog razvoja graanike opine do kraja XX stoljea U strukturi zemljišnog fonda opine Graanica najvee ueše ima poljoprivredno zemljište sa 13 302,8 ha ili 61,88 % od ukupne opinske teritorije. Površine pod šumama zahvataju 6 610,4 ha ili 30,75 % od ukupne površine, dok preostalih 1 583,5 ha 2 ili 7,37 % otpada na neplodne površine (naselja, vodotoci, saobraajnice itd.). Od ukupnog poljoprivrednog zemljišta u graanikoj opini najvee ueše imaju oranice i bašte sa 9 056,4 ha ili 68,08 %, zatim vonjaci 1 770,2 ha (13,3 %), pašnjaci 1 460,5 ha (10,98 %) i livade 1 015,7 ha ili 7,64 %3 (grafikon 2). Grafikon 2. Struktura poljoprivrednog zemljišta Graanike opine 2005. godine (u %)

10,98

7,64 68,08

13,3 oranice i bašte vonjaci pašnjaci livade Izvor: Prostorni plan opine Graanica, Ibid.

Prema bonitetu, najkvalitetnije zemljište je zastupljeno u dolini Spree, zatim rijeke Lukavice i Džakulske rijeke. Prema upotrebnoj vrijednosti svrstana su u II, III, IV-a i IV-b kategoriju. Zemljište je ravno ili blago nagnuto (do 12º) što 4 omoguuje primjenu poljoprivredne mehanizacije prilikom obrade. Iznad 350 metara nadmorske visine zastupljena su zemljišta boniteta pete i šeste klase, a karakteriziraju ih vonjaci, livade i pašnjaci. Navedene kategorije zemljišta pogodne su za ratarsko-povrtlarsku, voarsku i 5 stoarsku proizvodnju. Šumsko bogatstvo Trebave predstavlja solidnu osnovu za razvoj drvne i drvopreraivake industrije. Od ukupnih šumskih površina 3 277 ha svrstano je u 6 kategoriju od 1. do 3. klase. 2

Prostorni plan opine Graanica, Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje, Sarajevo 2001. 3 Ibid. 4 Ibid. 5 S. Kulenovi, Graanica i okolina, antropogeografske i etnološke odlike, Muzej istone Bosne, Tuzla 1994, str. 25. 6 Prostorni plan opine Graanica, Ibid., str. 70.

141

D. Džafi

Najvei problem predstavlja nekontrolisana sjea šume, koja je posebno bila izražena u periodu od 1992. do 1995. godine, te što obnova šuma ne prati intenzitet sjee. Opina Graanica raspolaže znaajnim koliinama termomineralnih voda, koje se javljaju u trijaskim krenjacima i kvarckarbonatnim stijenama s arteškim hidraulinim 7 mehanizmom, u sprekoj rasjednoj zoni. Prema prognozama, u ovoj je zoni mogue zahvatiti vode sa barem dvadesetak bunara orijentacionih dubina od 300-1000 metara, sa snagom od 4-14 MW, što bi dalo 8 snagu od oko 200 MW. Ove vode mogu imati širok dijapazon korištenja: za lijeenje (u terapeutici, rehabilitaciji, rekreaciji, zdravstvenom turizmu i sportu), kao energent u poljoprivredi (uzgoj puževa, školjki, riba, gljiva, peradi, stoke, cvijea i dr.), kao geotermalna energija, za toplifikaciju industrijskih i stambenih prostora, za eksploataciju CO2 – plina itd. Kao što je dolina Spree bogata termomineralnim vodama, tako je šire podruje Trebave interesantno s aspekta pojava nemetalinih mineralnih sirovina kao što su: bentoniti, kaolini, kvarcni pijeskovi, tufovi, te vatrostalne i keramike gline nastale u uslovima neogeno-kvartarnog raspadanja i taloženja, odnosno postmagmatske 9 aktivnosti neogenog vulkanizma. Društveno-historijski uslovi i ostvareni rezultati privrednog razvoja Društveno-historijski uslovi za razvoj privrede na prostoru opine Graanica mogu se pratiti još od vremena turske uprave.10 Turski period Nakon zauzimanja teritorije današnje BiH, Osmanlije su odmah poele uvoditi spahijsko-timarski sistem koji je bio osnova privrede i vlasti u Osmanskom carstvu. Na prostoru današnje opine Graanica Turci su zatekli veinom ratarsko stanovništvo koje je odmah prevoeno u kategoriju raje i bilo podložno plaanju obaveza za zemlju u naturi. Timarnici ili spahije, kao turski vojni zapovjednici, dobijali su, kao nagradu, nezaposjednuta zemljišta ili itava sela, a stanovnici tih sela postajali su njihovi kmetovi-raja. Spahije nisu bili vlasnici zemlje, ve su sa dodijeljene zemlje ubirali prihode u ime države (sultana).11 Iako poslije turskih osvajanja BiH dolazi do naglog razvoja gradova i gradske privrede, prvenstveno zanatstva i trgovine, poljoprivreda je bila glavna privredna djelatnost od koje je živjela veina stanovništva. Najznaajnija grana poljoprivrede bilo je ratarstvo. Na prvom mjestu sijala se pšenica, a zatim zob, jeam i dr. Žito se mljelo u 7

N. Mioši, Termomineralne vode opštine Graanica, Graaniki glasnik, br.4, Graanica novembar 1997, str. 68. 8 A. Barakovi, Geotermalna energija sa potencijalom termomineralnih voda Graanice, Graaniki glasnik, br. 17, Graanica maj 2004, str. 17. 9 A. Barakovi, Prirodni resursi Trebave (nemetaline mineralne sirovine), Graaniki glasnik, br. 2, Graanica novembar 1996, str. 70-72. 10 S. Kulenovi, Ibid., str. 25. 11 E. Tihi, O. Hamzi, Graanica i okolina u NOB-u i revoluciji, Grafopak, Graanica 1988, str. 27-28.

142

Prirodni resursi, društveni uslovi i ostvareni rezultati privrednog razvoja graanike opine do kraja XX stoljea vodenicama kojih je bilo gotovo u svakom selu. Pored žitarica zasijavane su i druge kulture: lan, konoplja, heljda i djetelina, o emu svjedoe toponimi kao što su: laništa, konopljišta, heljdovište i dr. Zahvaljujui obilju pašnjaka, livada i šuma, stoarstvo je bilo veoma znaajna privredna grana. Turci su, kao ratniki narod, zbog vojnih potreba potpomagali razvoj i unapreenje uzgoja konja. To je odgovaralo stanovništvu jer su mu konji bili potrebni za prenos robe, vuu i radove na zemlji. Pored konja, uzgajana su goveda, ovce, svinje, koze i perad. Ipak se razvijenost stoarstva više ogledala u brojnosti nego u kvalitetu i rasi stoke.12 Na podruju današnje opine Graanica je u vrijeme turske vlasti bilo izuzetno razvijeno voarstvo. Turci su na ovom podruju zatekli relativno dobro razvijeno vinogradarstvo, o emu svjedoe toponimi poput Vina, Vinogradine, Viništa, Nadvinice i dr. Meutim, krajem 16. stoljea poinje opadanje i izumiranje ove privredne grane. Najvea pažnja poklanjala se uzgoju šljive maarice, a pored šljiva uzgajane su i jabuke, kruške, trešnje i orasi. Šljive su sušene u seoskim pušnicama, zatim skladištene u magaze, a potom prodavane na lokalnom ili vanjskom tržištu.13 Veliki ratni pohodi Osmanlija zahtijevali su ogromne koliine vojne opreme i efikasno snabdijevanje vojske, što je podstaklo nagli razvoj trgovine i zanatstva u mnogim bosanskohercegovakim gradovima, pa i u Graanici. Još prije 1533. godine, od ukupno 106 kua u gradu, 82 bile su zanatlijske. Do sredine 16. stoljea Graanica postaje prava radionica za vojsku, a krajem tog stoljea u njoj je postojalo 25 vrsta zanata.14 Zateene zanate Turci su dalje razvijali i unapreivali, a sa sobom su donosili i razne orijentalne zanate koji su se postepeno odomaili u ovim krajevima. Najzastupljeniji zanati bili su: pekari, ašije, kasapi, brijai, tabaci, izmedžije, sarai, sagradžije, papudžije i dr. Zanatski obrt je, pored vojnih potreba, podmirivao gotovo sve potrebe kasabe i seoskog stanovništva.15 Razvoj trgovine u Graanici tokom turske uprave bio je u uskoj vezi s razvojem zanatstva i poljoprivrede. Bilo je uobiajeno da se zanatlije istovremeno bave i trgovinom, odnosno nabavkom robe za potrebe svog obrta, i prodajom gotovih zanatskih proizvoda. Graanika aršija bila je ispunjena duanima-malim prizemnim drvenim zgradama sa epencima (pokretnim drvenim krilima za izlaganje robe). Pazarni dan bio je petak. Tada je na pijacu pristizalo po nekoliko hiljada ljudi iz cijelog kadiluka. Trgovalo se stokom, te stoarskim, ratarskim i zanatskim proizvodima. Razmjena dobara obavljala se, uglavnom, u naturi.16 Period austrougarske uprave Privredni razvoj današnje opine Graanica u toku austrougarske uprave bio je slian razvoju mnogih mjesta u BiH u kojima je veina stanovništva svoju egzistenciju vezivala za poljoprivredu. To, meutim, ne znai da nije došlo do promjena kako u toj 12

O. Hamzi, Gospodarske prilike u Graanici za vrijeme Turske sa posebnim osvrtom na trgovinu i urbani razvoj, Graaniki glasnik, br. 2, Graanica novembar 1996, str. 16. 13 E. Tihi, O. Hamzi, Op. cit., str. 40. 14 Ibid., str. 39. 15 O. Hamzi, Gospodarske prilike u Graanici za vrijeme Turske sa posebnim osvrtom na trgovinu i urbani razvoj, Ibid., str. 19. 16 Ibid., str. 22.

143

D. Džafi

privrednoj grani, tako i u drugim oblicima tradicionalne gradske privrede (trgovina i zanatstvo) koja, pod uticajem konkurencije jae kapitalistike proizvodnje i bržeg razvoja saobraaja, napušta kasablijski nain privreivanja.17 Okupacione vlasti su odmah pristupile rješavanju popravke, izgradnje i održavanja zapuštenih putnih komunikacija, kao bitnom preduslovu za brži privredni razvoj osvojenih oblasti. Od posebnog znaaja za graaniku opinu bila je izgradnja željeznike pruge od Karanovca do Graanice 1898. godine, koja je povezala naselja u dolini Spree sa ostalim dijelovima Austro-Ugarske Monarhije. Od samog poetka nova je vlast, u kolonijalnim uslovima, svojom politikom forsirala razvoj industrijske proizvodnje i eksploataciju prirodnih bogatstava ruda i šume. Tako je eksploatacija šumskog bogatstva u graanikom kraju poela poslije izgradnje željeznike pruge, koja je omoguila lakši transport tih sirovina. Pošto je za fabriku sode u Lukavcu bilo potrebno obezbijediti velike koliine kamena, u klisuri Sklop, prema Pašaliima (oko 1 km od Graanice), otvoren je kamenolom krenjaka, a iz tog kamenoloma se, u poetku volovskim zapregama, a kasnije željeznicom, otpremalo stotinjak tona kamena. Nadomak kamenoloma je 1911. godine podignuta moderna fabrika krea i elektrini mlin.18 Tradicionalno zanatstvo iz ranijeg perioda umnogome se zadržalo u Graanici i za vrijeme austrougarske uprave, s tim da neki zanati (kovaki, opanarski, abadžijski, terzijski i dr.) uslijed konkurencije razvijene industrijske proizvodnje postepeno propadaju. Zanati kao što su obuarski, zidarski, tesarski, stolarski i dr. uspjeli su da se održe zahvaljujui uglavnom seoskom stanovništvu koje je ostalo vjerno tradicionalnoj nošnji, gradnji i obiajima. Istovremeno s propadanjem nekih zanata pojavljuju se i novi kao što su: dimnjaarski, limarski, šeširdžijski i dr.19 Graanika trgovina se, tokom austrougarske uprave, morala temeljito modernizovati jer se zastarjeli nain trgovanja, optereen tradicijom i obiajima, nije mogao održati u novim uslovima brže cirkulacije robe i novca. Zato neki trgovci propadaju, dok drugi uspijevaju proširiti svoju djelatnost. Nakon donošenja Trgovakog zakona, koji je stupio na snagu 1883. godine, poinje sudsko protokolisanje trgovakih radnji koje imaju najmanje 400 kruna godišnjeg istog prihoda. Ve 1886. godine u Graanici je protokolisano 29 trgovakih radnji, a do 1885. godine taj broj je porastao na 43 trgovake radnje u gradu i 7 u susjednim selima.20 “Pored registrovanih trgovinskih radnji, bilo je gotovo isto toliko manjih duania i sitnih trgovaca koji nisu bili obavezni da protokolišu svoje radnje”.21 Graaniki trgovci su svoju robu prodavali pretežno na lokalnom podruju, ali su odreene proizvode (suhe šljive, šeernu repu, stoku i dr.) izvozili i na udaljenija tržišta. Na tradicionalnim godišnjim vašarima koji su održavani od 7. do 9. aprila i od 8. do 11. novembra, kao i pazarnim danima prodavana je i kupovana raznovrsna roba, stoka i stoni proizvodi. U Graanicu su nakon izgradnje pruge sve eše dolazili strani i domai trgovci, zastupnici fabrika, poduzetnici i državni inovnici, zbog ega se

17

O. Hamzi, Gospodarske prilike u Graanici za vrijeme austrougarske uprave 1878-1918. godine, sa posebnim osvrtom na trgovinu, Graaniki glasnik, br. 1, Graanica maj 1996, str. 48. 18 E. Tihi, O. Hamzi, Op. cit., str. 53-54. 19 Ibid., str. 55. 20 Ibidem. 21 O. Hamzi, Gospodarske prilike u Graanici za vrijeme austrougarske uprave 1878-1918. godine, sa posebnim osvrtom na trgovinu, Graaniki glasnik, br. 1, Graanica maj 1996, str. 54.

144

Prirodni resursi, društveni uslovi i ostvareni rezultati privrednog razvoja graanike opine do kraja XX stoljea znaajnija pažnja posveuje i ugostiteljstvu. Dotadašnje hanove zamjenjuju moderniji hoteli kao što su: “Soko”, “Central” i “Ozren”.22 Ve na poetku okupacije u Graanici je otvorena vojna pošta, a nešto kasnije i u nekim seoskim naseljima formiraju se pomone pošte. Godine 1912. Graanica je ukljuena u javni telefonski saobraaj sa jednim pretplatnikom, da bi 1917. godine imala 13 pretplatnika.23 Školstvo se u Graanici za vrijeme austrougarske uprave razvijalo na nacionalnoj i vjerskoj osnovi. Djeca islamske vjeroispovijesti pohaala su sibijan mektebe,24 mektebe iptidaije25 i medresu, a djeca pravoslavne vjeroispovijesti srpske škole. Pored ovih, osnivane su i narodne škole prvenstveno za potrebe školovanja djece iz inovnikih i trgovakih porodica koje su se doselile u Graanicu, dok e kasnije ove škole pohaati i djeca iz domaih porodica svih konfesija.26 Sa dolaskom Austro-Ugarske dolazi i do postepenog poboljšanja zdravstvenih prilika. Godine 1890. u Graanici je poela sa radom prva zdravstvena ambulanta, a 1894. godine otvorena je i prva apoteka.27 I pored svega navedenog, poljoprivreda je i dalje ostala dominantna privredna grana na prostoru opine Graanica u vrijeme austrougarske uprave. Kako u selu, koje je po tradiciji živjelo od poljoprivrede, tako je i vei dio gradskog stanovništva živio od ove djelatnosti. O tome svjedoe podaci iz 1895. godine, kada je u Graanici od ukupno 3862 stanovnika njih 1943 živjelo od poljoprivrede, a 1919 stanovnika od svih ostalih djelatnosti.28 U odnosu na prethodni period, austrijska vlast je raznim mjerama uspjela podstai seljake da, umjesto dotadašnje proizvodnje za vlastite potrebe, ponu ostvarivati tržišne viškove i svoje proizvode prodaju na tržištu. To e dovesti do bržeg razvoja poljoprivrede. Tako je austrijska statistika zabilježila da je na podruju Graanice 1905. godine ostvarena rekordna proizvodnja žitarica, u vrijednosti od 1,5 miliona kruna. Osim toga, te godine proizvedeno je 6 000 kvintala šeerne repe, 16 500 kvintala šljive i 2 600 grla stoke.29 Period Kraljevine U periodu izmeu dva svjetska rata opina Graanica je i dalje spadala u nerazvijena podruja sa gotovo beznaajnim industrijskim objektima koji su podignuti

22

E. Tihi, O. Hamzi, Op. cit., str. 55-56. Ibid., str. 57. 24 Muslimanska osnovna vjerska škola koja nema odreenog nastavnog plana i propisanog broja nedjeljnih sati; (A. Škalji, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo 1985, str. 563). 25 Trogodišnja muslimanska vjerska škola koja ima propisan nastavni plan i odreen broj nastavnih sati nedjeljno; (A. Škalji, Op. cit., str. 455). 26 M. Kujovi, Osnivanje i poetak rada djevojake narodne škole u Graanici, Graaniki glasnik, br. 16, Graanica novembar 2003, str. 47-51. 27 O. Hamzi, Razvoj zdravstvene djelatnosti u Graanici-od ambulante do opšte bolnice, Graaniki glasnik, br. 10, Graanica novembar 2000, str. 64-66. 28 O. Hamzi, Gospodarske prilike u Graanici za vrijeme austrougarske uprave 1878-1918. godine, sa posebnim osvrtom na trgovinu, Graaniki glasnik, br. 1, Graanica maj 1996, str. 49. 29 Ibid., str. 57. 23

145

D. Džafi

još za vrijeme austrougarske uprave i poljoprivredom kao dominantnom privrednom granom (tab. 1).

Tab. 1 Struktura zaposlenog i izdržavanog stanovništva graanikog sreza po privrednim djelatnostima 1931. godine Djelatnost

Broj zaposlenih

Broj izdržavanih

Poljoprivreda i 22 544 28 841 šumarstvo Industrija i zanatstvo 601 1 010 Trgovina, bankarstvo i 544 1 303 saobraaj Javne službe i slobodna 219 435 zanimanja Bez oznake zanimanja 105 125 Izvor: E. Tihi, O. Hamzi, Op. cit., str. 76-81.

Ukupno

Od ukupnog broja stanovnika (u %)

51 385

92,15

1 611

2,85

1 847

3,3

654

1,2

230

0,5

Prezentirani podaci u tabeli 1 nam pokazuju da je 1931. godine na prostoru graanikog sreza od poljoprivrede i šumarstva živjelo više od 92 % od ukupnog broja stanovnika. Ako se tome dodaju injenice da se proizvodilo ekstenzivno, uglavnom za vlastite potrebe, da se obrada zemlje obavljala na tradicionalan nain pomou zaprežne stoke, da se vršidba obavljala na guvnu sa konjima ili volovima, da su poljoprivredni proizvodi imali niske cijene koje su uzrokovane ekonomskom krizom itd., onda možemo zakljuiti da je opina Graanica izmeu dva svjetska rata “ostala na nivou slinih bosanskohercegovakih mjesta sa obilježjima opšte privredne i kulturne zaostalosti”.30 U industriji i zanatstvu je 1931. godine radilo 601 lice, koji su izdržavali 1010 lanova svojih porodica. Iz toga proizilazi da je od ovih privrednih grana živjelo 1611 stanovnika, što je inilo 2,85 % od ukupnog broja stanovnika graanikog sreza. Industrija se razvijala na bazi gline (5 ciglana) i drveta (2 pilane). Zanatstvo je pretežno bilo skoncentrisano u gradu Graanici i uglavnom je zadovoljavalo domae potrebe. I pored konkurencije jeftine industrijske robe održao se veliki broj raznovrsnih zanatskih radnji, od kojih je najvei broj otpadao na ugostiteljske, pekarske, obuarske, krojake, stolarske i dr.31 U Graanici je izmeu dva svjetska rata, po tradiciji, bila razvijena trgovina. Od trgovine, bankarstva i saobraaja živjelo je oko 3,3 % od ukupnog broja stanovnika graanikog sreza. Pred Drugi svjetski rat u gradu Graanici bilo je registrovano 40 trgovakih radnji, 4 veletrgovine, 4 lagera tehnikog drveta i graevinskog materijala, 5 otkupnih stanica živine i jaja, 5 otkupnih stanica poljoprivrednih proizvoda i kože i tri otkupne stanice drveta.32 Osim toga, gotovo u svakom veem selu postojale su trgovake radnje mješovitom robom za snabdijevanje stanovništva onim artiklima koji se nisu proizvodili u domaoj 30 O. Hamzi, Gospodarske prilike u Graanici izmeu dva svjetska rata, sa posebnim osvrtom na trgovinu, Graaniki glasnik, br. 3, Graanica maj 1997, str. 29. 31 E. Tihi, O. Hamzi, Op. cit., str. 79. 32 O. Hamzi, Gospodarske prilike u Graanici izmeu dva svjetska rata, sa posebnim osvrtom na trgovinu, Graaniki glasnik, br. 3, Graanica maj 1997, str. 35.

146

Prirodni resursi, društveni uslovi i ostvareni rezultati privrednog razvoja graanike opine do kraja XX stoljea radinosti.33 Osnovni predmeti trgovine bili su poljoprivredni proizvodi, zatim drvo, zanatski proizvodi, ali i robe uvezene iz krajeva sjeverno od Save.34 Socijalistiki period Drugi svjetski rat je, ionako nerazvijenu graaniku privredu, bacio u još vei nazadak. U periodu 1945-1952. godine, koji je obilježen kao vrijeme obnove i izgradnje, potpuno je izmijenjen društveno-politiki sistem, ukinuto privatno vlasništvo, izvršena nacionalizacija, centralizovana državna uprava i dr. U tom periodu u privrednoj strukturi Graanice i dalje je dominirala poljoprivredna proizvodnja, koja je agrarnom politikom, prisilnom kolektivizacijom i drugim državnim mjerama i sama bila potpuno upropaštena. Poljoprivreda je 1952. godine imala najvee ueše u nacionalnom dohotku graanikog sreza sa 70,46 %. Na drugom mjestu bila je industrija sa 24,11 %, zatim trgovina i ugostiteljstvo sa 2,4 % i zanatstvo sa 3,03 %.35 Nakon toga, ueše poljoprivrede u strukturi društvenog bruto proizvoda graanike opine postepeno se smanjuje, a na raun poveanja ueše industrije, trgovine i saobraaja. Tako je 1968. godine u strukturi društvenog bruto proizvoda poljoprivreda uestvovala sa 11 %, trgovina i ugostiteljstvo sa 16 %, a industrija sa 64 %, da bi 1987. godine ueše poljoprivrede bilo smanjeno na 6,2 %, industrije na 57,4 %, dok je ueše trgovine poveano na 23 %, a saobraaja i veza na 7 %.36 Najznaajnije grane poljoprivrede poslije Drugog svjetskog rata bile su, po tradiciji, ratarstvo, stoarstvo i voarstvo. U strukturi zasijanih površina, kojih je ukupno 1987. godine bilo 12 206 ha, najvee ueše imale su žitarice sa 50,6 %, zatim stono krmno bilje sa 30,8 %, povrtno bilje sa 18 % i industrijsko bilje sa 0,5 %. Od žitarica, kojima je 1987. godine bilo zasijano 6 178 ha, najvee ueše imao je kukuruz sa 68,5 %, zatim pšenica sa 29,6 %, zob sa 1,5 %, jeam sa 0,1 % itd. Od površina zasijanih krmnim biljem najvee ueše u 1987. godini imala je djetelina sa 44,6 %, zatim lucerka sa 26,4 %, kukuruz za krmu sa 11,2 % i stona repa sa 3,2 %. Od povra je u 1987. godini najviše zasijavan krompir ije je ueše iznosilo 68,3 % od ukupnih površina zasijanih povrem, zatim pasulj sa 8,6 %, kupus i kelj sa 5,3 %, crni luk sa 4 %, krastavci sa 3,9 % itd. Stoarstvo je, još od vremena turske uprave, bilo veoma znaajna grana poljoprivrede na podruju opine Graanica. Kao u tim davnim vremenima, tako i u osamdesetim godinama 20. stoljea najviše su uzgajana goveda, svinje, ovce, konji i živina. Meutim, bitno obilježje razvoja stoarstva na podruju opine Graanica 80-ih godina 20. stoljea jeste smanjenje broja goveda, ovaca, svinja i konja, a poveanje 33

Tako je npr. u selu Džakule u ovom periodu postojalo nekoliko duana koji su bili u vlasništvu porodice Buljubaši; (vidi o tome: D. Džafi, Mustafa Buljubaši-opinski naelnik, napisano povodom 65 godina od smrti Mustafe Buljubašia, naelnika opine Doborovci u periodu 19321940. godine, rukopis, 2005.). 34 E. Tihi, O. Hamzi, Op. cit., str. 81. 35 O. Hamzi, Privredne prilike na podruju Graanikog sreza u periodu od 1945. do 1952. godine, Graaniki glasnik, br. 17, Graanica maj 2004, str. 91 36 S.Kulenovi, Graanica i okolina, antropogeografske i etnološke odlike, Ibid., str. 31.

147

D. Džafi

broja živine. Od ukupnog broja stoke u 1987. godini najviše je bilo goveda (12 737), zatim svinja (3 449), ovaca (2 626) i konja (676). Osim toga, te godine je na prostoru opine Graanica uzgojeno 90 800 komada živine. Voarstvo je takoe tradicionalno razvijeno na podruju opine Graanica. Kao i u ranijim periodima, tako i poslije Drugog svjetskog rata, najviše su uzgajane šljive, a pored njih uzgajane su i kruške, jabuke, trešnje, orasi, breskve, višnje, dinje, kajsije i druge vrste voa. Na šljive je u 1987. godini, od ukupnog broja stabala, otpadalo 72,9 %, na kruške 9,5 %, jabuke 9,2 %, trešnje 4,6 %, orahe 2 % itd.37 Graanika trgovina je tokom Drugog svjetskog rata bila gotovo uništena. U procesu sveopšte nacionalizacije, ve do kraja 1948. godine, ukinuto je privatno vlasništvo u trgovini i ugostiteljstvu, i time uspostavljeno opedruštveno vlasništvo u oblasti robnog prometa.38 Tokom 50-ih godina 20. stoljea trgovaka djelatnost na prostoru opine Graanica dobija sve znaajnije mjesto, tako da je u strukturi društvenog proizvoda ukupne privrede 1956. godine trgovina uestvovala sa 15 %, a 1960. godine ueše trgovine iznosilo je 22 %.39 U 60-im godinama trgovaka preduzea poveavaju obim prometa i proširuju svoju maloprodajnu mrežu. Meu njima se posebno isticala “Bosna” koja je krajem 1968. godine izrasla u kolektiv od 250 radnika sa 64 prodajna objekta, od kojih je 19 bilo na podruju susjednih opina.40 Upravo e “Bosna” biti nosilac razvoja graanike trgovine sve do agresije na RBiH. Nakon relativnog zastoja u razvoju trgovine u periodu 1971-1975. godine, od 1976. godine ova djelatnost ponovo se stabilizira, a trgovaka mreža Opine u to vrijeme se sastojala od 108 prodavnica od kojih su 72 bile prodavnice mješovite robe, 8 tekstilnih, jedna robna kua, 14 prodavnica tehnike robe i 13 skladišta. Tako e u periodu poslije Drugog svjetskog rata, i pored svih poteškoa, trgovina, po ostvarenom dohotku u opini, društvenom proizvodu i po broju zaposlenih, zauzimati drugo mjesto, odmah poslije industrije.41 Zanatstvo je u periodu poslije Drugog svjetskog rata na podruju opine Graanica prošlo kroz sline faze razvoja kao i trgovina i imalo znaajan udio u društvenom proizvodu ukupne privrede na prostoru Opine. Glavne karakteristike razvoja zanatstva u ovom periodu su: neravnomjeran razvoj pojedinih zanata, gašenje pojedinih zanata kao što su: kujundžijski, opanarski, vodeniarski, limarski i dr. i istovremeno ekspanzija pojedinih zanata, kao što su: plastiari, zidari, frizeri, mesari, elektroinstalateri, elektro i RTV mehaniari i dr. U 1988. godini na prostoru opine Graanica bila je registrovana 341 zanatska radnja, od kojih je najviše bilo zidara (93), zatim plastiara (62), frizera (20), krojaa (17), stolara (14) itd.42 Osnivanje Doma zdravlja u Graanici, 14. maja 1953. godine, predstavlja jedan od najvažnijih datuma u historiji graanikog zdravstva. Zdravstvena služba u Graanici je 37

Ibid., str. 54-66. A. Hamidovi, Kratak osvrt na nekadašnje propise o nacionalizaciji i njihovu primjenu u opini Graanica, Graaniki glasnik, br. 18, Graanica novembar 2004, str.37. 39 S.Kulenovi, Graanica i okolina, antropogeografske i etnološke odlike, Ibid., str. 86-87. 40 O. Hamzi, Trgovina u Graanici poslije Drugog svjetskog rata, s posebnim osvrtom na razvoj Trgovakog preduzea “Bosna”, Graaniki glasnik, br. 8, Graanica novembar 1999, str. 52. 41 S.Kulenovi, Ibid., str. 88-89. 42 Ibid., str. 89-92. 38

148

Prirodni resursi, društveni uslovi i ostvareni rezultati privrednog razvoja graanike opine do kraja XX stoljea do 1984. godine bila organizovana u okviru jedne radne organizacije (RO Dom zdravlja “25. maj” Graanica) sa dvije osnovne organizacije udruženog rada (OOUR-a): Zdravstvenom službom u Graanici i Zdravstvenom stanicom u Bosanskom Petrovom Selu. Nakon toga, do 1992. godine, funkcioniše kao jedna radna organizacija zdravstva sa radnim jedinicama u Graanici i Bosanskom Petrovom Selu, integrisana u Klinikomedicinski centar Tuzla.43 Nakon osnivanja Doma zdravlja, higijensko-zdravstvene prilike na podruju opine Graanica brzo se popravljaju. Osim toga, vremenom je višestruko povean poslovni prostor Doma zdravlja, pristigli su novi kadrovi, nabavljena savremana oprema, otvorene su sektorske ambulante u seoskim naseljima itd. Sve je to uticalo na injenicu da je Dom zdravlja Graanica pred poetak agresije bio “najbolje organizovan, kadrovski i tehniki najbolje opremljena institucija te vrste u Bosni i Hercegovini.”44 Upošljavao je 163 radnika, od ega 48 ljekara i 9 stomatologa ime je bio zadovoljen standard “jedan ljekar na 1000 stanovnika”.45 Kao što je poljoprivreda kroz sve periode do Drugog svjetskog rata, pa i neposredno nakon njega, imala dominantnu ulogu u razvoju graanike privrede, tako e od 60-ih godina 20. stoljea tu ulogu postepeno preuzimati industrija i postati najznaajnija grana privrede na prostoru opine Graanica. Najznaajnije industrijske grane u ovom periodu bile su: industrija graevinskog materijala (nosilac razvoja “Sokovac” sa 448 uposlenih u 1989. godini); metalna industrija (nosilac razvoja “Fering” sa 731 zaposlenim radnikom u 1989. godini); industrija prerade drveta (nosilac razvoja “Jadrina” sa 484 uposlenih u 1989. godini); industrija obue (nosilac razvoja “Fortuna” sa 1392 uposlena u 1989. godini); industrija odjee (nosilac razvoja “Olimp” sa 1033 zaposlena radnika u 1989. godini) i grafika industrija i proizvodnja papirne ambalaže (nosilac razvoja “Grafopak” sa 189 uposlenih u 1989. godini).46 Društveni bruto proizvod po stanovniku u graanikoj opini je 1990. godine iznosio 2011 DEM, te je kao takav bio niži od prosjeka u sjeveroistonoj Bosni (3570 DEM), kao i na nivou BiH (3902 DEM).47 I pored toga, dr. M. Klapi konstatuje da je opina Graanica spadala u grupu privredno razvijenih opina na prostoru sjeveroistone Bosne.48 Zakljuak Prirodni resursi graanikog kraja predstavljaju solidnu osnovu za razvoj raznih grana privrede. Meutim, kroz sve historijske periode do drugog svjetskog rata i neposredno nakon njega poljoprivreda (ratarstvo, stoarstvo i voarstvo) je bila glavna grana privrede na ovom podruju. U socijalistikom periodu, poljoprivreda postepeno gubi na znaaju, a njenu ulogu preuzima industrija, te djelatnosti tercijarnog sektora, u 43

M. Mujinagi, Formiranje opšte bolnice u Graanici, Graaniki glasnik, br. 10, Graanica novembar 2000, str. 14. 44 O. Hamzi, Razvoj zdravstvene djelatnosti u Graanici – od ambulante do opšte bolnice, Ibid., str. 101. 45 M. Mujinagi, Formiranje opšte bolnice u Graanici, Ibid., str. 14. 46 S.Kulenovi, Ibid., str. 70-78. 47 M. Klapi, Tuzla kao razvojni centar sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla 2002, str. 105. 48 Ibid., str. 106.

149

D. Džafi

prvom redu trgovina. Razna industrijska preduzea su zapošljavala nekoliko hiljada radnika. I pored toga, ostvareni rezultati privrednog razvoja graanike opine krajem 20. stoljea (DBP po stanovniku) govore o tome da je ovo podruje agresiju doekalo sa rezultatom koji je bio znaajno ispod prosjeka kako Bosne i Hercegovine tako i sjeveroistone Bosne. Izvori i literatura: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

7.

8. 9. 10.

11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19.

150

Barakovi A., Geotermalna energija sa potencijalom termomineralnih voda Graanice, Graaniki glasnik, br. 17, Graanica maj 2004. Barakovi A., Prirodni resursi Trebave (nemetaline mineralne sirovine), Graaniki glasnik, br. 2, Graanica novembar 1996. Džafi D., Mustafa Buljubaši-opinski naelnik, rukopis, 2005. Hamidovi A., Kratak osvrt na nekadašnje propise o nacionalizaciji i njihovu primjenu u opini Graanica, Graaniki glasnik, br. 18, novembar 2004. Hamzi O., Gospodarske prilike u Graanici izmeu dva svjetska rata, sa posebnim osvrtom na trgovinu, Graaniki glasnik, br. 3, Graanica maj 1997. Hamzi O., Gospodarske prilike u Graanici za vrijeme austrougarske uprave 1878-1918. godine, sa posebnim osvrtom na trgovinu, Graaniki glasnik, br. 1, Graanica maj 1996. Hamzi O., Gospodarske prilike u Graanici za vrijeme Turske sa posebnim osvrtom na trgovinu i urbani razvoj, Graaniki glasnik, br. 2, Graanica novembar 1996. Hamzi O., Privredne prilike na podruju graanikog sreza u periodu od 1945. do 1952. godine, Graaniki glasnik, br. 17, Graanica maj 2004. Hamzi O., Razvoj zdravstvene djelatnosti u Graanici-od ambulante do opšte bolnice, Graaniki glasnik, br. 10, Graanica novembar 2000. Hamzi O., Trgovina u Graanici poslije Drugog svjetskog rata, s posebnim osvrtom na razvoj Trgovakog preduzea “Bosna”, Graaniki glasnik, br. 8, Graanica novembar 1999. Klapi M., Tuzla kao razvojni centar sjeveroistone Bosne, Ekonomski institut Tuzla, Tuzla 2002. Kujovi M., Osnivanje i poetak rada djevojake narodne škole u Graanici, Graaniki glasnik, br. 16, Graanica novembar 2003. Kulenovi S., Graanica i okolina, antropogeografske i etnološke odlike, Muzej istone Bosne, Tuzla 1994. Mioši N., Termomineralne vode opštine Graanica, Graaniki glasnik, br. 4, Graanica novembar 1997. Mujinagi M., Formiranje opšte bolnice u Graanici, Graaniki glasnik, br. 10, Graanica novembar 2000. Prostorni plan opine Graanica, Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje, Sarajevo 2001. Škalji A., Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo 1985. Statistika opine Graanica Tihi E., Hamzi O., Graanica i okolina u NOB-u i revoluciji, Grafopak, Graanica 1988.

Zbornik radova PMF 7, 151 – 168 (2010)


HISTORIJSKI PRIKAZ UZGOJA DUHANA U HERCEGOVINI HISTORICAL REVIEW OF TOBACCO CULTIVATION IN HERZEGOVINA Jelica Gali, prof. II. osnovna škola, Široki Brijeg

Abstrakt Duhan je tropska i suptropska biljka iji se uzgoj danas proširio i u umjerenu klimatsku zonu, od 56° sjeverne do 38° južne geografske širine (od Švedske do Novog Zelanda). Zahvaljujui dobroj prilagodljivosti Nicotiane tabacum (latinski naziv za duhan) na vanjske uvjete, razvijene su brojne sorte i tipovi duhana, raznoliki po biološkim odlikama i upotrebnoj vrijednosti. Duhan je tako bio stoljetni simbol i Hercegovine i njenog specifinog tla, no rijetka su mjesta gdje se uzgaja. Poneka domainstva to i danas ine, ali uglavnom u ogranienim koliinama i može se slobodno kazati kako je ova kultura, koja je osiguravala životnu egzistenciju sveukupnog stanovništva, skoro u potpunosti nestala. Brojni su razlozi nestanka kulture duhana u Hercegovini, a osim njih, ovaj rad obrauje i njegov uzgoj kroz povijest, prirodne preduvjete za sadnju, znaaj njegova uzgoja za stanovništvo Hercegovine, sadašnje stanje u pogledu uzgoja i otkupa te perspektive uzgoja. Kljune rijei: duhan, Bosna i Hercegovina, otkup, proizvodnja, uzgoj Abstract Tobacco is a tropical and subtropical plant which cultivation nowadays spread to the temperate zone, 56° north to 38° south latitude (from Sweden to New Zealand). Due to a good adaptability of Nicotiana tabacum (Latin name for tobacco) on the external conditions, many varieties and types of tobacco were developed according to diversified biological characteristics and use value. Tobacco is also a centuries-old symbol of Herzegovina and its specific soil, but there are only few locations where it is grown. Some households that still do but usually in limited quantities. The culture that had secured the vital existence of the population today has almost entirely disappeared. There are many reasons for the tobacco culture dissappearance in Herzegovina. Besides that problems this work deals with tobacco cultivation throughout history, natural conditions for planting, the importance of its cultivation for domestic population in Herzegovina, the current situation in terms of cultivation and buying, and cultivation prospects. Key words: tobacco, Bosnia and Herzegovina, purchase, production, breeding

J. Gali

1. Uvod Uzgoj duhana u Hercegovini se ne može opisati kao obino gospodarsko pitanje. Ne radi se samo o poljoprivrednoj proizvodnji jedne kulture; duhan je neraskidivo povezan s Hercegovinom još od 17. st. kada se prvi put spominje u povijesnim izvorima. Uzgoj duhana je u Hercegovini bio neraskidivi dio života ogromne veine obitelji. To je bila biljka od koje se živjelo i za koju se živjelo, a u njenom uzgoju sudjelovali su svi lanovi obitelji. Sada se ini kao da je vrijeme uzgoja duhana u Hercegovini nepovratno prošlo. Ova je kultura izgubila znaaj koji je nekada imala, a proizvodnja i otkup su zanemarivi. U poljoprivrednoj proizvodnji pozornost se okree ka uzgoju ranog voa i povra i vinogradarstvu, a na raspolaganju nema više niti prijeko potrebne radne snage. Objekt ovoga istraživanja jest uzgoj duhana u Hercegovini, a ciljevi jesu sagledavanje povijesti proizvodnje duhana u svijetu i Bosni i Hercegovini, zemljišne i klimatske mogunosti za uzgoj duhana u Hercegovini te utjecaj ove kulture na cjelokupni život mnogih naraštaja stanovništva Hercegovine, kako u povijesti, tako i u današnje vrijeme. Temeljne metode istraživanja koje se koriste u ovom radu jesu analiza postojee literature o temi rada, geografskih podataka vezanih za hercegovako podruje, postojeih statistikih podataka o otkupu duhana u Hercegovini i broja uzgajivaa duhana te površine zemljišta zasaenog duhanom u vremenu od 1946. godine do današnjih dana. Metodologija obuhvaa i terenski obilazak prostora na kojima se uzgajao ili se trenutno uzgaja duhan u Hercegovini, usporednu analizu geografskih i statistikih podataka, kao i podataka prikupljenih obilaskom terena zbog usuglašavanja i donošenja relevantnih zakljuaka, sveobuhvatnu sintezu prouene grae te izradu tabela i dijagrama o uzgoju duhana u Hercegovini. Dosadašnja istraživanja o uzgoju duhana u Hercegovini najviše su se provodila u okviru aktivnosti Duhanskog instituta u Mostaru kao specijalizirane znanstvene ustanove koja je pored teorijskih razmatranja prouavala pedološke i klimatske znaajke prostora Hercegovine za proizvodnju duhana, vršila selekciju tipova duhana prilagodljivih za uzgoj u Hercegovini, organizirala oglednu proizvodnju i pružala savjetodavne usluga proizvoaima. Vezano za uzgoj duhana u Hercegovini, posebno su znaajni zbornici radova ovog instituta u kojima su autori obraivali pitanja od znaaja za uzgoj duhana. Pored aktivnosti Duhanskog instituta u Mostaru, u razliitim asopisima i na internetu mogue je pronai radove koji obrauju specifina pitanja kao što su znaaj uzgoja duhana za stanovništvo Hercegovine i sadašnje stanje uzgoja duhana u Hercegovini, a literatura koja obrauje ova pitanja navedena je u popisu iste. Koncepcija rada postavljena je tako da se u istome obrauju pitanja društvene povijesti duhana, openito u svijetu te u Bosni i Hercegovini. Posebna se pozornost posveuje prirodnim znaajkama uzgoja, važnosti ove kulture za stanovništvo, kao i trenutnom stanju te perspektivama uzgoja duhana u Hercegovini.

152

Historijski prikaz uzgoja duhana u Hercegovini

2. Historijski prikaz kultiviranja duhana u Bosni i Hercegovini 2.1. Historijski pregled uporabe kulture duhana u svijetu Christopher Columbus (1451.-1506.), talijanski moreplovac u službi Španjolske, upoznao je svijet s duhanom prilikom svog prvog putovanja u Ameriku 1492. godine kada su mu, u potrazi za novim putem ka Aziji, prilikom iskrcavanja na otok Guanahani (San Salvador) u Karipskom moru, uroenici poklonili listove duhana koje je posada složila na hrpu oko jarbola. Nekoliko dana kasnije iskrcao se na Kubu te shvatio emu listovi služe, vidjevši domorodce koji su nosili užareni ugljen i smotuljak od istog tog liša. Prilikom drugog putovanja (1493.-1496.), koje je obuhvatilo Dominiku, Guandelonpe, Puerto Rico, Jamajku, Haiti i Kubu, sveenik iz njegove pratnje, Ramon Pane, izvijestio je o obiaju pušenja duhana u svom putopisu De insularum ritibus. Biskup Las Casas koji je izmeu 1502. i 1510. godine boravio u Americi, piše o zapaljenom svitku u rukama prvobitnih stanovnika Amerike, za koje je on imao ritualni, religiozni i medicinski znaaj (URL 1). Prvi uživatelji duhana izvan Amerike bili su mornari i luki radnici, a njegova se uporaba zatim širi u sve slojeve društva. U poetku je bio znaajan kao ukrasna i ljekovita biljka, a kasnije sredstvo za uživanje. Francuski poslanik na portugalskom dvoru Jean Nicot Villemann 1560. godine poslao je samljeveno liše duhana francuskoj kraljici Catherini de Medici kao lijek za njenu migrenu, nakon ega se duhan poeo širiti Europom, a po Nicotu rod dobiva ime. Polovicom 17. st. duhan se raširio po itavom svijetu (URL 1).

2.2. Historijski pregled sadnje i uporabe duhana u Bosni i Hercegovini Pouzdani podaci o poetku proizvodnje duhana u Bosni i Hercegovini ne postoje. Ukoliko ih i ima, bazirani su na pretpostavkama i bilješkama starih kroniara i putopisaca. Ipak, jedan od znaajnih istraživaa ove problematike, Preissecker, mišljenja je kako je kultura duhana u Bosni i Hercegovini postojala još u 17. st. (Kurtovi, 1999.). Više je pretpostavki o tome kako je duhan došao u Hercegovinu i raširio se po Bosni. Prema jednoj je teoriji došao preko Mleana i Dalmacije, a prema drugoj su ga donijeli mornari koji su plovili na brodovima Dubrovake Republike. Tome u prilog ide injenica kako je u dubrovakom arhivu zabilježeno kako je 1676. godine zapoela trgovina duhanom izmeu Dubrovake Republike i susjednih podruja (URL 1). U razdoblju turske vladavine duhan je bio od sporednog znaaja za seljake i državu. Mogao se slobodno uzgajati za vlastite potrebe, ali za trgovinu njime bilo je potrebno imati dozvolu za sadnju. Pred kraj turske vladavine, oko 1870. godine, u Bosni i Hercegovini je proizvedeno oko 500 t duhana, odnosno imala ga je skoro svaka kua u Hercegovini. Turska 1875. godine uvodi monopol, no bez veeg uinka, uslijed okupacije Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske 1878. godine (URL 1). Stanje se u gospodarskom pogledu pritom radikalno mijenja: zakon o osnivanju monopola za podruje Bosni i Hercegovini, donesen 19. travnja 1880., stavio je svu proizvodnju, preradbu i prodaju duhana pod nadzor države. Sukladno tomu, prema podacima koje iznose M. Odi i S. Jeli 1882. godine, pristupa se širokom pokusnom istraživanju mogunosti uzgoja duhana u Bosni i Hercegovini (Kurtovi, 1999.). Pritom nastaju otkupni uredi u Ljubuškom, Stocu, Mostaru, apljini, Trebinju, Orašju, Foi, a kasnije i u Širokom Brijegu. Monarhija je trebala vee koliine kvalitetnog duhana pa se raznim 153

J. Gali

mjerama stimulirala proizvodnja, uslijed ega duhan u Hercegovini postaje najvažnija poljoprivredna kultura. Godine 1880. u Sarajevu i Mostaru otvorene su prve tvornice duhana, 1888. u Banjoj Luci te 1892. godine u Travniku koja je s radom prestala nakon Drugog svjetskog rata (URL 1). Krajem 19 st. u Bosni i Hercegovini je proizvodnja dosegnula oko 4 000 t duhana godišnje. Sav je duhan morao biti predan državi, osim odreene koliine koju je svako domainstvo moglo zasaditi na 70 m2, za svoje potrebe. Uz to, domainstvo je imalo pravo zasaditi po 35 m2 zemljišta za svakog lana domainstva starijeg od 20 godina, ili ukupno 245 m2 (tzv. pušilula). Na tome se ostvarivala dodatna zarada jer je uvoenjem monopola zapoelo širenje šverca duhanom (tur. eškija, škija – krijumariti), (URL 1). Neposredno pred Prvi svjetski rat proizvodnja duhana u Bosni i Hercegovini iznosila je oko 6 300 t godišnje. Nakon Prvog svjetskog rata nastaje Kraljevina SHS, odnosno Kraljevina Jugoslavija. Proizvodnja duhana pada i tek tridesetih godina poinje njen oporavak. Monopolistiki propisi bili su još stroži nego za austro-ugarske vladavine. Vlasnik duhana bila je država, a nije bilo ni pušilule. Niti jedan list duhana nije se smio otuiti, a financ1 je mogao kazniti ovjeka ukoliko bi imao tabakeru s duhanom koji nije kupljen u državnoj trgovini. Meutim i pored toga šverc duhanom se i dalje širio (URL 1). Nakon Drugoga svjetskog rata i pored godišnjih oscilacija proizvodnja duhana bilježi rast sve do kraja sedamdesetih godina. Rekordna je proizvodnja zabilježena 1976. godine i iznosila je 14 800 t (URL 1). Nakon toga dolazi do velikog smanjenja proizvodnje emu u prilog ide podatak da se danas u Bosni i Hercegovini godišnje proizvodi 3 500 – 4 000 t duhana (URL 1).

2.3. Prirodni uvjeti za sadnju kulture duhana u Hercegovini Duhanska biljka za svoj rast i razvoj traži odgovarajue uvjete vanjske sredine. Poznato je kako je ova biljka podrijetlom iz tropskih krajeva što znai kako podnosi i traži razmjerno visoku temperaturu. Optimalna temperatura za rast duhanske biljke iznosi oko 27 °C, dok je razvoj i rast otežan na temperaturi ispod 15 °C. Duhan je takoer osjetljiv i na visoke temperature, koje mogu dovesti do ošteenja lista, pogotovo ako je tlo nedovoljno opskrbljeno vlagom. U pogledu vlage duhan je relativno skromnijih zahtjeva i dobro podnosi sušu, ali je porast mnogo vei ukoliko oborina, do izvjesne granice, ima više (Ivanovi, Odi, 1952.).

2.3.1. Klimatska obilježja U Hercegovini samo Neum ima tipina obilježja mediteranske klime. Sva ostala podruja do nadmorske visine od oko 400 m, izuzev poluvisinskih predjela (tzv. niska Hercegovina) spadaju u u drugu zonu mediteranske klime (Slika 1.). To je zona modificirane, ali jasno izražene mediteranske klime koju u zimskom periodu obilježavaju maksimalne oborine s kraim sušnim periodima. Proljetni sekundarni maksimum oborina, koji nije izrazit, pojavljuje se u travnju, dok glavni maksimum odmie u listopad. Ljeto je vrue, no nešto manje suho i nešto više oblano u odnosu na 1

Državni službenik u zelenoj odori s puškom na ramenu, zvani financ (vilanc), dolazio na njivu na kojoj je vlasnik morao imati tablu s imenom njive, i na tablu dopisivali broj posaenih struka duhana. Prema broju struka odreivao je mogui urod u kilogramima kojeg je seljak dužan donijeti na otkup.

154

Historijski prikaz uzgoja duhana u Hercegovini klasinu mediteransku klimu. U treu zonu spadaju poluvisinski periferni dijelovi od 400 do 600 m nadmorske visine: Posušje te rubni dijelovi opina Široki Brijeg, Mostar, Stolac, Trebinje i Bilea. U ovoj je zoni mediteranska klima znatno izmijenjena, s obzirom da je ista uvelike izložena utjecaju planinske klime (Markovina, 1952.).

Slika 1. Klima Bosne i Hercegovine (izvor: Musa 2007)

Kada se usporede uvjeti vanjske sredine koje za svoj rast i razvoj zahtijeva duhanska biljka s klimatskim uvjetima koji vladaju u niskoj Hercegovini, za zakljuiti je kako je ovo podruje gotovo idealno podneblje za uzgoj ove kulture. Temeljni nedostatak klime koja vlada u niskoj Hercegovini jest nedovoljna koliina vlage u ljetnim mjesecima. Ono uvjetuje i raniju sadnju (prije 10. svibnja) te kvalitetno rješavanje problema konzerviranja vode obradom tla, s ciljem dobivanja perioda sa što veom koliinom padalina te maksimalnog korištenja najvee mogue koliine zimske, odnosno proljetne vlage u tlu. Na taj se nain razdoblje intenzivnog rasta odvija u povoljnim vremenskim prilikama što je znaajno zbog injenice da samo preko intenzivnog i bujnog porasta hercegovaki tip duhana postiže svoj puni kvantitativni i kvalitativni izražaj (Markovina, 1952.).

2.3.2. Geomorfološka i pedološka obilježja Podruje Hercegovine pogodno za uzgoj duhana poklapa se s podrujem regije niske Hercegovine koja obuhvaa vapnenake zaravni (Bekija, Brotnjo i Dubrave), Humine (pitomi kraj izmeu Ljubuškog i Ljubinja), polja uz Neretvu (Bijelo, Mostarsko, Ševaš i Gabela polje), Bregavu (Vidovo), Trebišnjicu (Popovo), polja u sustavu rijeka Vrlika – Mlade – Trebižat (Bekijsko i Ljubuško-vitinsko), Lištice (Mostarsko blato) te zaljev Neum – Klek na obali Jadranskog mora (Dela, 1952.), (Slika 2.).

155

J. Gali

Slika 2. Geografske regije Bosne i Hercegovine (izvor: Musa 2007)

Dolinom rijeke Neretve ova regija gotovo je podijeljena na dva dijela razliitih znaajki, zapadni i istoni, iako su poetkom diluvija vjerojatno inili jednu cjelinu. Teren se na desnoj strani Neretve postupno spušta prema jugozapadu i jugu u odnosu na tok Neretve. Podizanjem terena sve više slabi utjecaj mediteranske klime te dolazi do veeg utjecaja planinske klime. Time opadaju i uvjeti za uzgoj kvalitetnih vrsta duhana. Ovo brdovito podruje proizvodnje duhana ogranieno je sa sjevera visinsko-gorovitim podrujem i visokim planinama Prenj, Velež i vrsnica, sa zapada abuljom i Panduricom, s jugozapada i juga masivom Biokova i njegovim ograncima Ljubeom iznad Tihaljine, Matokitom iznad Vrgorca, Riliem, Rujnicom kod Metkovia, Vlasticom, Tmorom i Žabom, s istoka i juga Sniježnicom, Lipnicom, Vidušom, Bjelašicom i Orjenom. Zaravan zapadne Hercegovine je planinom Trtla podijeljena na sliv Mostarskog blata i sliv Lukoa, odnosno Trebižata. Zaravan istone Hercegovine podijeljena je na sliv Bregave, odnosno Neretve i sliv Trebišnjice, odnosno podruja koje se proteže od Dabarskog i Popovog polja prema moru (Dela, 1952.), (Slika 3.).

156


Slika 3. Geografska karta Hercegovine (izvor: Jeli i Kaloera 2001)

Tlo podruja uzgoja duhana u Hercegovini geološki pripada krenjacima razliite starosti. Ostatak terena otpada na aluvijalne površine krških polja i dolina rijeka (Dela, 1952.), (Slika 4).

157

J. Gali

Slika 4. Geografski razmještaj zemljišta po tipovima u Hercegovini (izvor: Musa 2007)

2.3.3. Važnije sorte duhana u Hercegovini Raspored rentabilnih i produktivnih vrsta zemljišta na kojima se u niskoj Hercegovini uzgaja duhan prikazan je u Tablici 1., kao i pojedini lokaliteti na kojima se vrši uzgoj. Tablica 1. Vrste zemljišta i neka mjesta u kojima se vrši uzgoj duhana u Hercegovini Crvenice na dolomitu Klobuk (Slika 5.) Glamuzina Poljane Buhovo Tihaljina

Crvenice na kretacejskom krenjaku

Crvenice na eocenskom krenjaku

Prijelazne crvenice

Eluvijalne i neoeluvijalne crvenice

Laporasto tlo

Deluvijalno aluvijalno tlo

Grljevii

Humac

Reice

Meugorje

Ljubuški

Tasovii

erigaj Rasno Zvirovii

Bijaa

Aladinii Crnii

Potpolje Radišii D. Gradac Vitina

Klepci Struge Draevo

Izvor: Dela 1952

Gospodarski gledano, na podruju niske Hercegovine rentabilnije je uzgajati duhan nego li baviti se proizvodnjom žitarica, kada se vrši usporedba kvalitete i koliine proizvedenog duhana s aspekta vrsta zemljišta na kojima se uzgaja duhan. Potrebno je naglasiti da su najplodnije i za duhan najprikladnije crvenice na dolomitu i jedrom krenjaku, dok su vrlo duboke i eluvijalne crvenice, iako produktivne, manje plodne i za uzgoj duhana manje prikladne. Crvenice na eocenskom krenjaku su manje produktivne, a po plodnosti su iza navedenih eluvijalnih crvenica. Laporasti tereni imaju 158

Historijski prikaz uzgoja duhana u Hercegovini uveanu produktivnost i u cjelini slinu, iako nešto bolju plodnost od deluvijalnih crvenica (Slika 6.). Deluvijalno-aluvijalni i aluvijalni tereni su produktivni, ali znatno smanjene plodnosti u odnosu na dolomite i jedre krenjake (Dela, 1952.).

Slika 5. Uzgoj duhana u Klobuku (crvenica na dolomitu), (izvor: Dela 1952)

U odnosu na vrste zemljišta u Hercegovini na kojima se uzgaja duhan, kvaliteta duhana je najvea na crvenicama jedrog krenjaka i dolomita. Duhani uzgojeni na ovim vrstama zemljišta su zlatnožuti, otvoreno-crveni, crveni i jednobojni do žutocrveni, što meu ostalim ovisi i o stupnju razvoja crvenica, dubini njihova profila, obradi i plodnosti. Ovi su duhani vrlo finog tkiva, elastini, odlino sagorljivi i najbolje kvalitete (Dela, 1952.). Duhani uzgojeni na eluvijalnim i neoeluvijalnim crvenicama blijedoliko su žuti i žutocrveni (Meugorje) do zatvoreno-crveni (Dubrave). Ovi su duhani manje elastini, krti, nešto jae izražene nervature, manje finog tkiva i u fermentaciji su više skloni kvaru od duhana dobivenih na tipinim crvenicama (Dela, 1952.). Duhani koji se uzgajaju na kreno-karbonatskom tlu su živo do blijedožute boje. Duhani su vrlo dobre do slabe kvalitete, s obzirom na finou tkiva, elastinost i unutarnji kvalitativni odnos materijala u duhanskom listu (Dela, 1952.). Duhani koji se uzgajaju na aluvijalnom i deluvijalno-aluvijalnom tlu imaju znaajke sline duhanima s dubokih crvenica: grubljeg su i praznog tkiva, slabe sagorljivosti, neelastini su, sive do sivožute, esto neujednaene i mrkocrvene boje (Dela, 1952.). Od sorti duhana koje se uzgajaju u Hercegovini najpoznatiji je Hercegovaki ravnjak, najraširenija sorta u proizvodnji jadranskoga proizvodnog podruja te najpogodnija za uzgoj na podruju Ružia (Grude), Ljubuškoga i apljine, gdje se pojavljuje i sorta Bubalovac. U Širokome Brijegu najpoznatiji je Tane kao najranostasniji, a u Stocu Stubica (Dela, 1952.). Još su poznate i sorte Grljevac, Veliki Hercegovac i Mreško.

159

J. Gali

Slika 6. Duhan na laporastom terenu (Radišii), (izvor: Dela 1952)

S vremenom je došlo do promjene strukture sorti duhana zbog nastojanja borbe protiv bolesti duhanske biljke. Naime, pojava bolesti duhanske biljke u hercegovakom uzgojnom podruju u normalnim je i sušnim godinama minimalna ili nikakva pa ne predstavlja bitan problem, s obzirom na veliinu štete. Suprotno tomu, u kišovitim, a posebice abnormalno kišovitim godinama, pojava bolesti predstavlja ozbiljan problem i po kvaliteti i po kvantiteti uzgojenog duhana (Ivanovi, 1952.). Pokazalo se da su meu hercegovakim sortama duhana najotporniji bili Mreško i Amerikanac, a donekle i Bubalovac, dok su sve ostale sorte bile neotporne, ukljuujui i najpoznatiju sortu Ravnjak. Problem se kod ove sorte oituje pri pojavi vlažnih godina kada korjenska struktura biljke ne može izdržati nagli porast mase liša. Jasno je da selekcija treba koristiti sve mogunosti u cilju iznalaženja takvih kombinacija koje e u pogledu otpornosti moi najbolje zadovoljiti praksu, s tim da vodee kvalitativne osobine tipa ili sorte budu u cijelosti sauvane (Ivanovi, 1952.). Krajem 20. st. najzastupljenije sorte duhana u Hercegovini su bile Veliki Hercegovac, VH-32, Šeginovac i Ravnjak (Slika 7.). Ostale, nekad vrlo poznate i važne hercegovake sorte kao Tane, Stubica, Bubalovac, Grljevac, Mreško i neke druge, danas su vrlo malo zastupljene u proizvodnji ili su potpuno nestale (Proizvodnja duhana hercegovakog tipa, Zbornik radova, 1976.).

160


Slika 7. Najpoznatije vrste duhana u Hercegovini: Ravnjak i Šeginovac (izvor: Zbornik radova, Proizvodnja duhana hercegovakog tipa, 1976.)

Slika 8. Najpoznatije vrste duhana u Hercegovini: Ravnjak i Šeginovac (izvor: Zbornik radova, Proizvodnja duhana hercegovakog tipa, 1976.)

161

J. Gali

2.4. Znaaj proizvodnje duhana za stanovništvo Hercegovine Duhan je imao ogromno znaenje u životu stanovnika Hercegovine. Naime, duhan je robna kultura za koju se dobivao novac nužan za financijsku dopunu gospodarstva. Novcem od duhana plaao se porez, kupovale su se kune potrepštine, gradile kue, opremale svadbe. Duhan je bio potreban za otplatu svakog duga, ali i za kupovinu zemlje. Duhan je tražio mnogo teškog i sitnog rada, zapošljavao je sve lanove obitelji, od djece preko odraslih do staraca (URL 2). Za razvoj gradova u Hercegovini veliku ulogu imala je otkupna stanica duhana jer su mnoge životne aktivnosti bile vezane za otkup duhana (vagu). Svako selo je imalo svoj datum otkupa i pritom ga pretvaralo u pravi blagdan. U grad se slijevalo cjelokupno puanstvo, od onih koji su tek prohodali do najstarijih stanovnika. Tada su se namirivali dugovi, plaali porezi, otplaivale veresije i nosile redovine u crkvu. (URL 3). Male površine duhaništa oduvijek su u Hercegovini bile problem (Slika 9.). Tako je 1952. godine na podruju opine Ljubuški na jednog poljoprivrednika otpadalo 0,29 ha ukupne oranine površine tla. U isto vrijeme ta je površina u FNRJ iznosila 0,89 ha, a u Kanadi i nekim drugim državama iznosila je i do 30 ha oranica. Kada se tome pridoda problem konzerviranja vode putem obrade tla i nepravilna ekonomska politika, shvatljivo je da su stanovnici Hercegovine, koji su dugo vremena skoro iskljuivo živjeli od uzgoja duhana, bili prinueni ii u borbu s prirodom i, u pogledu dubine obrade tla, na nain koji je vjerojatno presedan u itavom svijetu (Markovina, 1952.).

Slika 9. Duhan u krškim ponikvama (primjer malih površina za nasad duhana), (izvor. Dela 1952)

Koliki je bio znaaj uzgoja, ali i prerade duhana u Hercegovini, dovoljno govori podatak kako je u rujnu 1952. godine osnovan Duhanski institut u Mostaru koji se bavio znanstveno-istraživakim radom u sklopu kojega su postojale duhanske ogledne stanice u Domanoviima i Orašju na Savi. Ondje su se vršila istraživanja rasta i razvoja

162

Historijski prikaz uzgoja duhana u Hercegovini duhanske biljke u višegodišnjem periodu (30 godina rada duvanskog instituta u Mostaru; 55 godina ogledne duvanske službe u Hercegovini, Zbornik radova, 1983.). Duhan je, kao komercijalna kultura, utjecao i na emigracijske procese stanovništva iz Hercegovine. Za nerodnih godina, kada bi se smanjio ili propao urod duhana, ruralno je stanovništvo iz egzistencijalnih potreba bilo primorano zaradu tražiti negdje drugdje. Stoga su sezonsko zapošljavanje ili pak trajnija migracija bili nadomjestak za prihod od duhana (URL 2).

Slika 10. Radovi na obraivanju duhana (izvor: Dela 1952)

2.5. Sadašnje stanje i perspektive uzgoja duhana u Hercegovini Prošlo je 120 godina od poetka organiziranog proizvodnje duhana u Hercegovini. U tom razdoblju ova je kultura imala uspone i padove, no sigurno je da e ostati zabilježena u povijesti ovoga kraja. Duhanska industrija predstavljala je zaetak industrije na prostorima Hercegovine, a uzgoj duhana je dugo vremena bio najvažnija gospodarska djelatnost u ekonomskom i socijalnom pogledu (Lasi, 2003.).

2.5.1. Proizvodnja duhana Od završetka Drugog svjetskog rata pa sve do 1958. godine broj uzgajivaa duhana Hercegovini porastao je s 18 032 na 27 735; duhan je saen na površini od 3 886,5 do 6859,3 ha, a otkupljivano je od 2 681 do 10 038 t duhana godišnje (Tablice 2., 3. i 4.). U narednom periodu pa sve do polovice osamdesetih godina 20. st. prosjena proizvodnja duhana u Hercegovini iznosila je oko 10 000 t s oscilacijama od 5 000 do 20 000 t, ovisno o klimatskim uvjetima, stanju tržišta, ekonomskim mjerama i društvenim kretanjima (Lasi, 2003.). Koncem osamdesetih godina prošlog stoljea proizvodnja duhana u Hercegovini doživljava krah, što je vidljivo iz podatka da je 1980. godine na 8 588 ha 12 939 proizvoaa u Hercegovini proizvodilo 7 850 t duhana (Bešir, 2001.).

163

J. Gali

Broj proizvoaa

30000 25000 20000 15000 1946. 1947. 1948. 1949. 1950. 1951. 1952. 1953. 1954. 1955. 1956. 1957. 1958. Nizovi1 2773527681 264402307818032 18887197582074321825 226512183425661 22090

Godina

Slika 11. Broj uzgajivaa duhana u Hercegovini u periodu 1946-1958. godine (izvor: Maji, 1961.)

Površina (ha)

7000 6000 5000 4000 3000

1946. 1947. 1948. 1949.

1950. 1951. 1952. 1953. 1954. 1955.

1956. 1957. 1958.

Nizov i1 4059,6 6493,5 6431,8 6859,3 5925 6016,3 3886,5 4610 5313,2 6078,6 5526

6515

6232

Godina Slika 12. Površina zasaene duhanom u Hercegovini u periodu 1946-1958. godine (izvor: Maji, 1961.)

Polovicom devedesetih proizvodnja je porasla na 2 000 t (Lasi, 2003.), a drastian pad proizvodnje dogodio se za vrijeme rata kada je, primjerice 1995. godine, u Hercegovini proizvedeno svega 500 t duhana (Bešir, 2001.). Rat i ratna razaranja prouzroili su katastrofalne posljedice za proizvodnju duhana u Hercegovini. Godine 2000. 2 720 proizvoaa na 1 092 ha proizvelo je 950 t duhana (Bešir, 2001.). Dvije godine nakon, 2002. godine, otkupljeno je svega 600 do 700 t, a ak 70% od ukupne koliine proizvedeno je u Stocu (Lasi, 2003.). 11000

Orkup (t)

10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1946. 1947. 1948. 1949. 1950. 1951. 1952. 1953. 1954. 1955. 1956. 1957. 1958. Nizovi1 3443 6881 6516 5333 2896 4223 2681 4407 4871 7282 5297 10038 6712

Godina

Slika 13. Proizvodnja duhana u Hercegovini u periodu 1946-1958. godine (izvor: Maji, 1961.)

164


Otkup duhana u Hercegovini u periodu 19802002. god. 10000 Otkup (t)

8000 6000 4000 2000 0 Nizovi1

1980.

1985.

1995.

2000.

2002.

7950

2000

500

950

700

Godina

Slika 14. Otkup duhana u Hercegovini u periodu 1980.-2002. godine (Lasi, 2003.)

Proizvodnja se danas preselila na lijevu obalu Neretve, u podruja Stoca, Ljubinja te oko Blagaja. Ovdje se uz odgovarajuu tehnologiju uzgoja može proizvesti duhan zadovoljavajue kvalitete, ali ne onakve kao na starom podruju. Oko Stoca i Blagaja ovom djelatnosti se bave uglavnom povratnike obitelji i to im je gotovo jedini nain preživljavanja. Od nekadašnjih sedam poduzea za proizvodnju, otkup i obradu duhana etiri su potpuno prestala s otkupom, a meu tri preostala jedino Stolac ima respektabilnu proizvodnju (Lasi, 2003.). 2.5.2. Problemi uzgoja duhana u Hercegovini Više je initelja koji su doprinijeli krizi duhana u Hercegovini, no najvažniji su oni ekonomski i tržišni, a dijelom tehnološki i demografski. Sve se na kraju svodi na neatraktivnu cijenu kako u otkupu tako i u prodaji. Duhan je u ranijem periodu imao brojne prednosti u odnosu na druge kulture radi ega je uzgajan u gotovo svakom seoskom domainstvu. Prije svega, izvanredno je prilagoen prirodnim uvjetima ovog podruja, a daje veoma dobre rezultate. Pogodan je za sitna gospodarstva kakva prevladavaju u Hercegovini i zapošljava dosta radne snage. Dugo je bio gotovo jedini izvor gotovog novca u ovim pasivnim podrujima, kada je njegova proizvodnja imala sigurnost prodaje, dobru organizaciju, mogunost uzgoja i na manje plodnim tlima i dobro uklapanje s drugim kulturama. (Lasi, 2003.). Veina ovih prednosti nestala je u ekonomskom, socijalnom i demografskom okruženju Hercegovine. Prosjena proizvodnja, posebno u elitnim brdskim podrujima na malim i razbacanim parcelama, iznosila je 500 do 600 kg. Na današnje otkupne cijene to predstavlja prihod od 2 000 KM. Nekada je to bilo dovoljno, no za današnji je standard premalo da bi se na toj proizvodnji angažirala itava obitelj na cijelu godinu. Obujam proizvodnje duhana odreuje otkupna cijena i troškovi. Kao posljedica toga nema motiviranosti za proizvodnju koja iznosi 3 do 3,5 KM/kg uz relativno visoke troškove. Istovremeno, otkupljivai ovdje teško mogu nai raunicu, pogotovo ako duhan nije zadovoljavajue kvalitete. Na svjetskom tržištu ga ima dovoljno i uz povoljne cijene, pogotovo u zemljama u razvoju gdje je radna snaga jeftina (Lasi, 2003.). Drugi bitan initelj u krizi hercegovakog duhana je gubitak tržišta emu su doprinijeli objektivni i subjektivni razlozi. Gubitak tržišta je pogodio i druge poluorijentalne duhane. Zbog izmjene okusa pušenja i tehnologije proizvodnje cigareta, 165

J. Gali

tržište cigaretnih duhana se polariziralo na krupnolisne VIrginiju i Berlej, s jedne, te orijentalni duhan, s druge strane. Za druge tipove praktino više nema mjesta u recepturama cigareta blend tipa, kakve danas dominiraju na svjetskom tržištu. Zamjena za poluorijentalni duhan je dopunski orijentalac, ali se i on sve više izbacuje iz receptura, a poveava udio aromatinog orijentalnog (Lasi, 2003.). Pored ovih, i neki drugi razlozi doprinijeli su ovakvom stanju u proizvodnji i prodaji hercegovakog duhana. U svijetu se usavršava tehnologija obrade, no ne i na hercegovakom podruju gdje se sadašnji nain obrade ne uklapaju u zahtjeve suvremene proizvodnje cigareta. Primjerice, po svojim je osobinama Hercegovac krupnolisni tip i donji dio lista trebalo bi ižiljavati kako bi zadovoljio svjetske standarde. No, upitno je je li to uistinu nužno. Hercegovaki duhan može nai svoje mjesto i u cigaretama blend tipa, no mora biti prihvatljive kvalitete i obraen po zahtjevima proizvoaa. No ipak, on je, zbog pogrešne politike u proizvodnji i otkupu, izgubio na kvaliteti i svoj prepoznatljiv imidž. Tržište je izbirljivo, a da bi se održali na njemu proizvoai cigareta traže samo duhane koji im odgovaraju, i to ujednaene kvalitete u dovoljnim koliinama. S malom proizvodnjom kakva je naša ne možemo raunati na neko veliko tržište (Lasi, 2003.). Nadalje, od 70-tih godina prošlog stoljea stoarska ekonomija (prvenstveno uzgoj ovaca) postepeno prestaje, a s time i jedna od osnovnih komponenata za uzgoj duhana – stajski gnoj. Radna snaga, kao bitan faktor uzgoja i obrade duhana, u ovom se razdoblju rapidno smanjuje što generira sljedee socio-demografske pojave: opadanje nataliteta, školovanje djece za zanimanja van poljoprivrede te, najvažnije, vrlo snažnu emigraciju radne snage u srednju, zapadnu i sjevernu Europu. Osim toga, javljaju se nove sorte duhana u drugim prostorima bivše Jugoslavije, Podravini, Slavoniji i Posavini, s novim vrstama duhana, posebice Virginijom. Ova vrsta duhana zahtjeva drugaiju obradu, uglavnom strojnu sadnju i branje, te daljnju doradu (sušenje, sortiranje itd.), što ubrzava i pojeftinjuje cijenu duhana. Duhan se nalazi pod monopolom države, a ona je preko svojih sustava organizirala proizvodnju, ustrojila stroga pravila proizvodnje, kontrole i otkupa. Tomu je prethodio restriktivni nadzor u prijašnjim razdobljima: postavljeni su posebni strunjaci koji su kontrolirali posaenu koliinu kod pojedinaca i na temelju toga vršili procjenu koliine koju treba predati u duhanske stanice. Na ovaj se nain želio izbjei šverc duhana, a eventualni prekršitelji su bili i prekršajno i kazneno gonjeni. Unato tomu što krajem 20. i poetkom 21. st. duhan služi iskljuivo kao kultura za proizvodnju cigareta, postavljenim državnim propisima pomalo se stavlja u kategoriju opijata, uz koje se nužno povezuje i ovisnost. Medicinski je utvreno da duhanski sastojci u dimu negativno djeluju na ljudski organizam i izazivaju razliite vrste bolesti (rak, bolest krvožilnog sustava, dišnih organa itd.). Postoji i itav niz udruga civilnog društva iz sfere zaštite okoliša koje su uspjele ishodovati donošenje propisa i zakona o zabrani ili ogranienju pušenja u javnim i zatvorenim prostorima, uredima i slino. Na taj je nain ostvaren velik iskorak u antipropagandi duhanskih proizvoda, ime je openito gledajui promijenjena svijest veine ljudi. No, država propisuje pravila, a istovremeno putem poreza i trošarina ubire znaajna sredstava.

2.5.3. Mogua rješenja esto se javljaju prijedlozi o uvoenju novih sorti duhana kao rješenju problema proizvodnje u Hercegovini. No, ta mjera teško da bi ga riješila. Tono je da se može proizvesti virdžinijski duhan izvanredne kvalitete, no postoje ograniavajui initelji te 166

Historijski prikaz uzgoja duhana u Hercegovini proizvodnje, kao što su struktura posjeda, nain sušenja i troškovi poetnih ulaganja. Pored toga, ovaj duhan može se uzgajati samo u uvjetima navodnjavanja, a na takvim staništima puno je profitabilnije uzgajati povre, budui da je mogue dobiti dvije žetve godišnje. Berlej bi se, takoer, mogao proizvoditi na poljskim tlima u uvjetima navodnjavanja, ali problem bi bio sušenje zbog niske relativne vlage. Postoje staništa na kojima bi se uzgajali Berlej i Virginia, ali ne i ona za elitni hercegovaki duhan na kojima se drugi tipovi ne mogu uzgajati, a teško da postoji druga alternativa i jednako profitabilne kulture za ova brdska staništa (Lasi, 2003.). Poznato je da je hercegovaki duhan jedan od rijetkih koji se može pušiti sam bez miješanja s drugom vrstom. Svi ostali tipovi imaju po neki nedostatak pa se dodaju jedan drugom kako bi se dobio puni okus pušenja. Hercegovaki ima uravnotežena pušaka svojstva što mu daje prednost u rezanju za runo motane cigarete, na što ukazuje i njegova prodaja na crnom tržištu. Od prodajne cijene takvog duhana ne može se ostvariti posebna zarada; neki kupci zahtijevaju da bude ižiljen, dok ga drugi kupuju u listu, ali po nižoj cijeni (Lasi, 2003.). Bez obzira na prošlost uzgoja duhana u Hercegovini, na nostalgiju za nekim davnim vremenima kad je gotovo svaka njiva u nekim dijelovima Hercegovine bila njime zasaena i kad je bio najvažnija gospodarska djelatnost, nužno je razmišljati racionalno. U današnje vrijeme treba se držati osnovnog pravila da se proizvodi samo ono što se može prodati. Nema sumnje da kvalitetan hercegovaki duhan može nai svoje mjesto u gotovo svakoj cigareti jer ima prepoznatljiv okus i pušaka svojstva. Meutim, pitanje je po kojoj se cijeni takav može proizvesti i ima li onih koji e to raditi, iako cijena nije stimulativna. U posljednje vrijeme proizvodnjom duhana u Hercegovini najviše se bave siromašnija domainstva i povratnici. Ako država ima interes zaštititi takva domainstva, onda bi trebala štititi tu proizvodnju, a to se kao i u drugim zemljama postiže sistemom novanih poticaja (Lasi, 2003.). 3. Zaljuak Christopher Columbus (1451-1506.), talijanski moreplovac u službi Španjolske, upoznao je svijet s duhanom prilikom svog prvog putovanja u Ameriku 1492. godine. No, više je pretpostavki kako je duhan došao u Hercegovinu i raširio se po Bosni. U turskom razdoblju duhan je bio od sporednog znaaja za seljake i državu. Okupacijom Bosne i Hercegovine od strane Austro-ugarske Monarhije 1878. godine stanje se radikalno mijenja: država stavlja svu proizvodnju, preradu i prodaju duhana pod svoj nadzor. Raznim se mjerama stimulira proizvodnja te duhan u Hercegovini postaje najvažnija poljoprivredna kultura. U Kraljevini Jugoslaviji proizvodnja duhana opada i tek tridesetih godina 20. st. poinje njen oporavak, a monopolistiki propisi bili su još stroži nego za austro-ugarske vladavine. Nakon Drugog svjetskog rata, pored godišnjih oscilacija, proizvodnja duhana bilježi rast do kraja sedamdesetih godina 20. st., a nakon toga dolazi do velikog smanjenja proizvodnje što govori podatak da se danas u Bosni i Hercegovini proizvodi godišnje 3 500 – 4 000 t duhana. Duhanska biljka za svoj rast i razvoj traži odgovarajue uvjete vanjske sredine, a klima u niskoj Hercegovini koja ima obilježja modificirane, ali jasno izražene mediteranske klime, te sastav tla izrazito pogoduju uzgoju ove kulture. Na podlozi razliite geološke starosti nalazi se više vrsta crvenica, laporastih, deluvijaliha te aluvijalnih tla koja su zbog svoje produktivnosti i rentabilnosti pogodna za uzgoj duhana.

167

J. Gali

Od sorti duhana koje se uzgajaju u Hercegovini, najpoznatiji je Hercegovaki ravnjak, kao najraširenija sorta u proizvodnji jadranskoga proizvodnog podruja. Ostale visoko zastupljene sorte duhana u Hercegovini su Veliki Hercegovac, VH-32 i Šeginovac. Druge, nekad vrlo poznate i važne hercegovake sorte (Tane, Stubica, Bubalovac, Grljevac, Mreško) danas su vrlo malo zastupljene u proizvodnji ili su potpuno nestale. Uzgoj duhana u Hercegovine je oduvijek bio težak i mukotrpan posao koji je tražio mnogo teškog rada i zapošljavao sve lanove obitelji. Dodatni su problem predstavljale male površine duhaništa, nepravilna ekonomska politika i strogi monopol raznih režima koji su vladali na prostoru Hercegovine. Unato tomu, duhan je imao ogromno znaenje u životu stanovnika Hercegovine. Novcem od duhana plaao se porez, kupovale su se kune potrepštine, gradile kue, opremale svadbe, plaali dugovi, kupovala zemlja itd. Duhan je kao komercijalna kultura utjecao i na iseljavanje ljudi iz Hercegovine: za nerodnih je godina seljak bio prisiljen negdje drugdje tražiti zaradu kako bi prehranio obitelj stoga su sezonsko zapošljavanje ili pak trajnija migracija bili nadomjestak za prihod od duhana. Koncem osamdesetih godina prošlog stoljea proizvodnja duhana u Hercegovini doživljava krah. Više je initelja koji su doprinijeli krizi duhana u Hercegovini, no najvažniji su ekonomski i tržišni, a dijelom tehnološki i demografski. Sve se na kraju svodi na neatraktivnu cijenu, kako u otkupu tako i u prodaji. Od nekadašnje biljke hraniteljice, kulture s kojom se živjelo, za koju se živjelo i od koje se živjelo, duhan u Hercegovini postaje stvar prošlosti s dobrim izgledima da ostane samo poglavlje u povijesnim knjigama. 4. Literatura i izvori 1. Bešir, M., (2001): Hidroponi zamjena za uzgoj presadnica duhana u lijehama, http://www.tdr.hr, (4.1.2010.) 2. Dela, I. (1952): Duhansko tlo u Hercegovini u odnosu na kvalitativnu i kvantitativnu proizvodnju duhana, u: Zbornik radova Duhanskog instituta - Mostar, Duhanski institut, Mostar 3. Ivanovi, P. (1952): Bolesti na duhanu hercegovakog proizvodnog podruja, u: Zbornik radova Duhanskog instituta - Mostar, Duhanski institut, Mostar 4. Ivanovi, P., Odi, M. (1952): Prilog poznavanju rasta i razvoja duhana hercegovakog tipa, u: Zbornik radova Duhanskog instituta - Mostar, Duhanski institut, Mostar 5. Jeli, T., Kaloera, A. (2001), Atlas svijeta za školu i dom, Veernji list, Zagreb 6. Kurtovi, J. (1999.): Srednja bosanska Posavina: Novi veliki centar proizvodnje duhana u Bosni i Hercegovini, http://www.most.ba/02324/116.htm, (4.1.2010.) 7. Maji, B. (1961): Statistiki podaci o proizvodnji duhana na podruju Bosne i Hercegovine, Duhanski institut, Mostar 8. Lasi, E. (2003): Proizvodnja duhana u Hercegovini, http://www.kfbih.com, (5.1.2010.) 9. Markovina, S. (1952): Problemi konzerviranja vlage u hercegovakim duhanskim tlima, u: Zbornik radova Duhanskog instituta - Mostar, Duhanski institut, Mostar 10. Musa, S. (2007.) Geografija 4, Sarajevo publishing, Sarajevo 11. Zbornik radova, (1976): Proizvodnja duhana hercegovakog tipa, Duhanski institut, Mostar 12. Zbornik radova, (1983): 30 godina rada duvanskog instituta u Mostaru; 55 godina ogledne duvanske službe u Hercegovini, IRI – Istraživako razvojni institut, Mostar URL 1: http://www.fds.ba/loc/template.wbsp?tmpl=tobacco&pid=37, (5.1.2010.) URL 2: http://public.carnet.hr/runovici/index.php?option=com_content&task=view&id=17&Itemid=30, (4.1.2010.) URL 3: http://www.sirokibrijeg.ba/index.php?option=com_content&task=view&id=123&Itemid=24, (5.1.2010.)

168



PROMJENE U DEMOGRAFSKOM RAZVOJU OPINE GRAANICA U PERIODU OD 1953. DO 2008. GODINE CHANGES IN THE DEMOGRAPHIC DEVELOPMENT OF THE MUNICIPALITY OF GRACANICA IN THE PERIOD FROM 1953. TO 2008. Mr. sc. Ramiz Baji, profesor, MIZ. Tuzla

Sažetak U radu su analizirane promjene u demografskom razvoju na podruju opine Graanica nastale u drugoj polovini XX i poetkom XXI vijeka. U ovom periodu najvee promjene u stanovništvu Bosne i Hercegovine pa i navedene opine desile su se u periodu rata (1992-1995.) kada je u velikoj mjeri smanjen ukupan broj stanovnika. Demografska destrukcija prostora opine Graanica je posljedica nepovoljnog prirodnog kretanja stanovništva koje se ogleda kroz pad stope nataliteta i još prilino visoke stope mortaliteta što je dovelo do niske stope prirodnog priraštaja. Kljune rijei: demografija, natalitet, mortalitet, prirodni priraštaj, strukture stanovništva. Abstrakt The paper analyzes changes in the demographic development in the area of the municipality of Gracanica in the second half of the 20th and the beginning of 21st century. Major changes in the population of Bosnia and Herzegovina and mentioned municipality in this period happened during the war (1992-1995) when the population decreased significantly. Demographic destruction of the municipality of Gracanica is a consequence of an unfavourable natural change of the population that is represented through the decrease of birth rate and a significantly high mortality rate which led to a low natural increase. Key words: demography, birth rate, mortality, natural increase, population structure

R. Baji

1. UVOD Demogeografija je geografska disciplina koja se bavi prouavanjem prirodnog kretanja stanovništva, pokretljivosti stanovništva u odreenom prostoru, strukturom stanovništva (biološka, ekonomska i dr.). Takoer, demogeografija se bavi i prouavanjem gografskog razmještaja stanovništva i njegovim uticajem na prirodnu sredinu, ali i uticajem prirodne sredine na stanovništvo. Stoga se demogeografija razlikuje od demografije, politike ekonomije i još nekih drugih naunih disciplina koje se bave stanovništvom kao kvantitativnom pojavom. U središtu njene pažnje su kvantitativna obilježja stanovništva i njegov razmještaj, natalitet, fertilitet, mortalitet, migracije, polna i starosna (dobna) struktura, sklapanje brakova, socijalna i ekonomska struktura, muška i ženska radna snaga, pismenost i obrazovni nivo stanovništva. Opina Graanica je jedna od 13 opina Tuzlanskog kantona. Nalazi se u sjeveroistonoj Bosni, na dodiru Dinarskih planina (kojima pripada Ozren) na jugu i oboda Panonske nizije na sjeveru. Granina opinska podruja su: Gradaac, Srebrenik, Lukavac, Petrovo, Doboj-Istok i Doboj, sa kojima je Graanika opina, u prometnom pogledu, izuzetno dobro povezana. Površina opinske teritorije je, do poetka agresije na RBiH iznosila 387 km2, dok danas ona iznosi 215 km2. (slika br.1) Na ovoj površini, prema popisu stanovništva iz 1991. godine, živjelo je 59134 stanovnika ili 1,35 % od ukupnog stanovništva BiH. Gustina naseljenosti u 1991. godini iznosila je 152,8 stan./km² (u BiH 85,6 stan./km²). Sl. 1. Geografski položaj opine Graanica

Izvor: Topografska karta 1:200000, Vojnogeografski institut, Beograd 1972. godine

Centar opinskog podruja, ije su granice u prošlosti esto mijenjane, je grad Graanica, koji je smješten u dolini rijeke Sokoluše, desne pritoke Spree. Pored gradskog naselja, u sastav opine Graanica ulaze i 21 seosko naselje, koja su rasporeena u 18 mjesnih zajednica. (karta br. 1) 170

Promjene u demografskom razvoju opine Graanica u periodu od 1953. do 2008. godine Karta 1. Karta podruja opine Graanica nakon Dejtona.

Izvor: Karta naselja Bosne i Hercegovine, 1 : 200 000, Geodetski zavod BiH, 1985. godine.

Prirodno-geografske karakteristike opinskog podruja (geološki sastav, reljef, klimatski elementi, hidrografska mreža itd.) su, gledano u cjelini, povoljne, što je u direktnoj vezi sa nastankom i razvojem naselja na ovom podruju. 1. Kretanje ukupnog broja stanovnika Tokom 90-ih godina 20. stoljea dolazi do znaajnih demografskih promjena na podruju Graanike opine, nastalih kao rezultat agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu (1992-1995. godine), odnosno kao rezultat Dejtonskog sporazuma kojim su potvrene skoro sve administrativne promjene u BiH nastale u periodu agresije. Tako je, uslijed smanjenja opinskog podruja, prvo došlo do smanjenja ukupnog broja stanovnika na opini i promjene nacionalne i vjerske strukture stanovništva, a potom, uslijed imigriranja prognanika, dolazi do poveanja broja ukupnog stanovništva, te 171

R. Baji

promjena spolne, starosne i ekonomske strukture stanovništva. Od ostalih demografskih promjena koje su uslijedile istiemo: poveanje ueša gradskog u ukupnom stanovništvu, smanjenje stope nataliteta, rast stope mortaliteta, smanjenje stope prirodnog priraštaja itd. Podruje današnje graanike opine je kontinuirano naseljeno od neolita. U 16. stoljeu je, na ovom podruju, formirano gradsko naselje (kasaba) Graanica, koja je do kraja 19. stoljea poprimila urbane karakteristike orijentalno-islamskog grada, a nakon toga, tokom austrougarske uprave, i odreene karakteristike srednjoevropskih gradova. U socijalistikom periodu, razvoj grada je pospješen formiranjem industrijske zone u južnom dijelu gradske teritorije. Od formiranja kasabe, pa do danas, uska dolina Sokoluše je odluujue uticala na smjer širenja, pa je gradsko podruje izduženo u pravcu sjever-jug. Seoska naselja opine Graanica su spontano nastala skupinska naselja, razliitih veliina i starosti, od onih srednjovjekovnih, do onih koja su formirana u 17. i 18. stoljeu. Opina Graanica raspolaže znaajnim prirodnim bogatstvima (obradivo zemljište, pašnjaci, šume, termomineralne vode, krenjaci, gline itd.), što predstavlja dobru osnovu za njen privredni razvoj. Najznaajnije privredne grane u prošlosti bile su: ratarstvo, stoarstvo, voarstvo, trgovina i zanatstvo do 60-ih godina 20. stoljea, a nakon toga tu ulogu postepeno preuzima industrija. Danas su najznaajnije privredne grane: poljoprivreda (ratarstvo, stoarstvo i voarstvo); industrija (izrada proizvoda od plastike, prerada drveta i proizvodnja namještaja, proizvodnja obue i kožne galanterije, proizvodnja mašina i ureaja, proizvodnja celuloze i papira, proizvodnja hrane i pia i dr.); graevinarstvo; trgovina; zanatstvo; saobraaj; turizam i ugostiteljstvo; zdravstvo; sudstvo i školstvo. Od svih privrednih djelatnosti, najvei znaaj ima industrija od koje se ostvaruju i najvei prihodi, te u kojoj je zaposlen najvei broj aktivnog stanovništva na podruju Graanike opine. Ukupan broj stanovnika opine Graanica u periodu od 1948. do 2008. godine se poveao sa 30.820 na 51938, tj. za 1,7 puta. Po ovome vidimo da je Graanica imala pozitivan demografski razvoj tokom cijelog posmatranog perioda. Najvei rast stanovništva zabilježen je u periodu 1961-1991., što je posljedica industrijalizacije i deagrarizacije. (tabela 1 i 2 Tabela 1.

Ukupno kretanje stanovništva opine Graanica i BiH u periodu 1948-1991. godina. Porast ili pad (u%) Godina BiH Graanica BiH Graanica 2564308 30820 0 0 1948 2847459 34114 11 10,7 1953 3277948 40695 15,1 19,3 1961 3746111 46950 14,3 15,4 1971 4124256 54311 10,1 15,7 1981 4377033 59134 6,1 8,9 1991

Izvor: Službeni popisi stanovništva SFRJ(1948,1953,1961,1971,1981 i 1991).

172

Promjene u demografskom razvoju opine Graanica u periodu od 1953. do 2008. godine Tabela 2. Godina 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008.

Kretanje ukupnog broja stanovnika opine Graanica i Tuzlanskog kantona u periodu 1996-2008. godine OPINA TUZLANSKI Ueše Graanice GRAANICA KANTON u TK (u %) 54 025 611 481 8,84 47 820 516 004 9,27 51 829 528 146 9,81 52 440 538 376 9,74 52 772 505 053 10,45 53 040 507 490 10,45 53 226 509 548 10,44 53 381 509 215 10,48 52 364 502 418 10,42 51 450 496 885 10,35 51 634 496 280 10,40 51 705 496 830 10,41 51 938 497 813 10,43

Izvor: FZS, Procjena ukupnog broja prisutnog stanovništva TK po opinama, stanje 31. 12.2008.

2. Prirodno kretanje stanovništva Stopa nataliteta u opini Graanica u ovom periodu bilježi konstantni pad, sa 36,2‰-1961. na 10,7 ‰ 2008. Za razliku od kretanja stope nataliteta, stopa mortaliteta se kretala umjerenijim tempom, bez ozbiljnih oscilacija i imala je tendenciju opadanja, sa 9,5 ‰ 1961. na 6,0 ‰ 2008. Stopa infantilnog mortaliteta stalno se smanjivala, 1961. je iznosila 95,3 ‰, a 2008. 3,6 ‰, što je uvjetovano ukupnim poboljšanjem društvenoekonomskih i zdravstveno-higijenskih prilika. Prirodni priraštaj se konstantno smanjivao, sa 26,7 ‰ 1961. na 4,9 ‰ 2008. Grafikon 1.

Kretanje stopa nataliteta, mortaliteta i priraštaja u opini Graanica u periodu 1961-1991. godina

40 35 30

20 15 10 5 0 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991

[‰]

25

Živoroeni

Umrli

Priraštaj

173

R. Baji

Tako da je opina Graanica od vrlo visokog prirodnog priraštaja spala na niski prirodni priraštaj, što e imati velike posljedice na demografsku strukturu opine u budunosti. Opa stopa fertiliteta u opini Graanica 1961. iznosila je 102,0 ‰, a u 1991. 30,9 ‰, dakle smanjena je za 3,3 puta. 3. Mehaniko kretanje stanovništva Prostorna pokretljivost stanovništva na podruju opine Graanica bila je prisutna u znatnoj mjeri. Najmasovnije su bile dnevne migracije i to migracije radnika i uenika. Sedmine migracije su bile manje masovne, a uesnici u tim migracijama bili su, takoe radnici i uenici. Trajne migracije stanovništva opine Graanica, unutar opine i van nje su, isto bile brojne. Od trajnih migracija stanovništva opine Graanica, najmasovnije su bile iz druge opine iste SR. Prema popisu stanovništva iz 1961. godine, unutar opine Graanica trajno se preselilo 2332 stanovnika (u BiH 360411). Broj doseljenih stanovnika, na podruje opine Graanica, iz drugih opina BiH, prema istom popisu stanovništva, iznosio je 3326 stanovnika (u BiH 427122 stanovnika). Iz drugih opina ex-Jugoslavije na podruje opine Graanica, prema popisu stanovništva iz 1961. godine, doselio se 231 stanovnik (u BiH 110538 stanovnika). Prema tipu naselja iz kojih su dolazili migranti, najbrojniji su bili migranti iz seoskih naselja. Na podruju opine Graanica iz seoskih naselja, prema popisu stanovništva iz 1961. godine, bilo je 4626 migranata (u BiH 622070 migranata). Iz mješovitih naselja bilo je na podruju opine Graanica 404 migranta (u BiH 79068 migranata). Iz gradskih naselja, na podruju opine Graanica, bilo je 848 migranata (u BiH 191312 migranata). Prema popisu stanovništva iz 1991. godine, ukupan broj trajnih migranata na podruju opine Graanica, od prije 1945. do 1991. godine, iznosio je 17261 stanovnik (u BiH 1606789 stanovnika). Prema popisu stanovništva iz 1991. godine u unutaropinskom preseljavanju stanovništva na podruju opine Graanica uestvovalo je 9027 stanovnika (u BiH 727399). Broj doseljenih iz drugih opina BiH, na podruje opine Graanica iznosio je 6965 stanovnika (u BiH 688614 stanovnika). Iz drugih opina ex-Jugoslavije na podruje opine Graanica, prema popisu stanovništva iz 1991. godine, doselilo se 905 stanovnika (u BiH 158332 stanovnika). (Tabela 3) Tabela 3.

Stanovništvo koje se doselilo u BiH i opinu Graanica u periodu 1961 - 1991. godina Doseljeno iz

Godine popisa stanovništva

Godina

1961

Podruje BiH Graanica BiH

1971

Graanica

1981

Graanica

BiH

1991

BiH

druge opine druge SR druge države SR BiH ex-Jugoslavije /inostranstva 427122

110538

3228

/

3326

231

2

/

506091

123420

/

/

5374

424

/

/

609533

141330

3780

13281

5970

622

14

66

688614

158332

5677

26767

152

212

6965 905 Graanica Izvor: Knjige popisa stanovništva za 1961, 1971, 1981. i 1991. godinu.

174

Nepoznato

Promjene u demografskom razvoju opine Graanica u periodu od 1953. do 2008. godine Prema popisu stanovništva iz 1981. godine na podruju opine Graanica bilo je roeno ukupno 57469 osoba (u BiH 4562079 osoba). Od toga broja 46818 osoba nije se selilo izvan opine roenja (u BiH 3189091). U drugu opinu na podruju BiH preselilo se 7728 osoba (u BiH 722476 osoba). Na podruju opina bivše Jugoslavije, a izvan teritorije BiH, živjelo je 2923 osobe koje su roene u opini Graanica (u BiH 650512). Dakle, sa podruja opine Graanica, prema popisu stanovništva iz 1981. godine, bilo je iseljenih 10651 osoba ili 19,61 % od ukupnog stanovništva ove opine. Prema istom popisu stanovništva, sa podruja BiH bilo je iseljenih 650512 stanovnika ili 15,77 % od ukupnog stanovništva BiH. Najviše iseljenog stanovništva sa podruja opine Graanica bilo je na teritoriji R Srbije, oko 1427 osoba ili 13,40 % od ukupnog broja iseljenih. Na podruje uže Srbije iselilo se 553 stanovnika, a u Vojvodinu 824 osobe. U R. Hrvatsku iselilo se 962 stanovnika ili 9,03 % od ukupnog broja iseljenih. Sa podruja BiH, najviše iseljenih bilo je u R Srbiju 319062 stanovnika ili 49,15 % od ukupnog broja iseljenih. U R Hrvatsku iselilo se 275247 stanovnika BiH ili 45,37 % od ukupnog broja iseljenih. (tabela 4)

Tabela 4.

Stanovništvo roeno u BiH i opini Graanica prema opini roenja i podruju u kojem stalno stanuju, po popisu stanovništva iz 1981. godine.

Podruje stalnog stanovanja

Godina

1981

Roeni u

BiH

Ukupno

4562079

57469

opina roenja

3189091

46818

druga opina

722476

7728

9168

37

275247

962

Makedonija

5557

44

Slovenija

41478

453

Svega

319062

1427

uža Srbija

125502

553

5520

50

188040

824

BiH

Crna Gora Hrvatska

Srbija

Kosovo Vojvodina

Graanica

Izvor : Stanovništvo Bosne i Hercegovine, Narodnosni sastav po naseljima, Državni zavod za statistiku RH., Zagreb, 1995., str. 11-13.

Migraciona komponenta imala je presudan znaaj u promjeni ukupnog broja stanovnika opine Graanica, prije svega tokom agresije na R BiH, a i nakon toga, tj. sve do danas. Naime, od 1992. do 1995. godine na prostor graanike opine je imigrirao veliki broj stanovnika kako iz susjednih opina, tako i iz cijele BiH, a posebno iz Podrinja. Opina Graanica je na svom podruju imala iz drugih opina 1996. godine 9130 raseljenih lica, a u 1997. je bilo 7242 osobe, dok je u 1999. godini bila 7291 osoba raseljena, a u 2010. godini svega 821 raseljena osoba. 175

R. Baji

4. Struktura stanovništva Spolna struktura stanovništva opine Graanica u periodu 1961-1991. godine se nije bitnije mijenjala od strukture stanovništva u BiH. Spolna struktura stanovništva na podruju opine Graanica ide u korist ženskog stanovništva. Koeficijent maskuliniteta na podruju opine Graanica bio je manji od jedan u sva etiri popisa stanovništva. Takoer, i na podruju BiH, koeficijent maskuliniteta manji je od jedan u sva etiri popisa stanovništva. Starosna struktura se znatno izmijenila, jer je stanovništvo opine Graanica u periodu 1961-1991. godina prešlo put od od mladog tipa do zrelog tipa stanovništva. Došlo je do porasta starijeg i zrelog, a opadanje udjela mladog stanovništva. Osnovni uzrok demografskog procesa starenja stanovništva je opadanje nataliteta i fertiliteta, a i mortalitet neposredno utie na proces starenja stanovništva. Prema popisu stanovništva iz 1961. godine u opini Graanica procentualni udio tri velike dobne grupe izgledao je ovako: -

-

-

mladom stanovništvu, 0-19 godina starosti pripadalo je 49,16 % stanovništva opine (u BiH 46,65 %); zrelom stanovništvu, 20-59 godina starosti pripadalo je 45,62 % stanovništva opine (u BiH 47,32 %); starom stanovništvu 60 i više godina starosti pripadalo je 5,18 % stanovništva opine (u BiH 5,97 %). Prema popisu stanovništva iz 1991. godine u opini u opini Graanica procentualni udio tri velike dobne grupe izgledao je ovako: mladom stanovništvu, 0-19 godina starosti, pripadalo je 32,64 % stanovništva opine, (u BiH 31,69 %); zrelom stanovništvu, 20-59 godina starosti pripadalo je 55,78 % stanovništva opine (u BiH 54,93 %); starom stanovništvu, 60 i više godina starosti pripadalo je 9,83 % stanovništva opine (u BiH 11,04 %). Dakle, stanovništvo opine Graanica pripada zrelom stanovništvu kao i stanovništvo BiH. (tabela br. 5)

Tabela 5. Tri osnovna tipa dobne strukture stanovništva opine Graanica i države BiH u ukupnom stanovništvu 1961-1991.godina. Starost

GRAANICA Godine popisa 1971 1981 47,81 39,47 45,03 53,25

BIH Godine popisa 1971 1981 45,42 38,01 46,49 53,48

1961 1991 1961 1991 49,16 32,64 46,65 31,69 0-19 45,62 55,78 47,32 54,94 20-59 60 i više 5,18 6,75 7,12 9,83 5,97 7,71 8,26 11,04 godina 0,04 0,41 0,16 1,75 0,06 0,38 0,25 2,34 Nepoznato UKUPNO 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 Izvor: Popis stanovništva i stanova 1971., Stanovništvo i domainstva (uporedni podaci 1971 i 1981 po opštinama), RZS, Sarajevo, 1973., str. 32-33.; Statistiki bilteni broj 257, (Stanovništvo po naseljenim mjestima), FZS, Sarajevo, 1998., str. 232. SZS.; Popis stanovništva 1961, Vitalna, etnika i migraciona obeležja, Rezultati za opštine, knj. VI, Beograd, 1967. str. 25-26.

176

Promjene u demografskom razvoju opine Graanica u periodu od 1953. do 2008. godine Ekonomska struktura stanovništva u opini Graanica bila je u skladu sa opim društveno-ekonomskim uslovima koji su vladali u opini Graanica. Prema popisima stanovništva iz 1961. godine u opini Graanica ekonomska struktura izgledala je ovako: -

udio aktivnog stanovništva u ukupnom stanovništvu iznosio je 40,2 % (u BiH 39,2 %); udio izdržavanog stanovništva opine u ukupnom stanovništvu iznosio je 57,8 % (u BiH 58,3 %); udio lica sa linim prihodima u opini Graanica, iznosio je 2,0 % (u BiH 2,5 %). Prema popisima stanovništva iz 1991. godine u opini Graanica ekonomska struktura stanovništva izgleda ovako: udio aktivnog stanovništva u ukupnom stanovništvu iznosio je 39,1 % (u BiH 40,7 %); udio izdržavanog stanovništva opine u ukupnom stanovništvu iznosio je 53,0 % (u BiH 49,5 %); udio lica sa linim prihodima u opini Graanica iznosio je 7,9 % (u BiH 9,4 %).(tabela br.6)

-

1961

1971

1981

1991

BiH Graanica BiH Graanica BiH Graanica BiH Graanica

3277935 1285841

Izdržavanog

lica sa linim prihodom

Aktivnog 0

39,2

2,5

58,3

17468

0

40,2

2,0

57,8

3608287 1248272 148652 2211363

0

34,6

4,1

61,3

29478

0

34,9

2,9

64,3

3941316 1485088 249347 2206881

0

37,7

6,3

56,0

0

36,9

4,4

58,7

4142820 1687975 389480 2052123 13242

40,7

9,4

49,5

39,1

7,9

53,0

30233

45834

52630

57289

12153

15986

19395

22340

80735 1911365

Ostali

Izdržavano

Lica sa linim prihodom

Aktivno

Svega

Podruje

Godina

Tabela 6. Ukupno stanovništvo prema aktivnosti u opini Graanica i BiH, prema popisima stanovništva za 1961,1971,1981. i 1991. godinu Udio u ukupnom Ukupno stanovništvu (%)

612

1336

2340

4511

30895

30365

73

Izvor: Popis stanovništva 1961, Aktivnost i djelatnost – rezultati za naselja, knj. XIV, SZS, Beograd, 1965., str. 12,15.; Pops stanovništva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. – Stanovništvo – uporedni podaci 1971, 1981 i 1991, Statistiki bilten br. 265, FZS, Sarajevo, 1998., str. 109,117.

Etnika struktura stanovništva u periodu 1961-1991., pokazuje da je opina Graanica imala valiki broj pripadnika razliitih nacija i ta struktura se nije znaajnije mijenjala. Tokom cijelog perioda Bošnjaci su predstavljali veinu u opini, drugi po brojnosti bili su Srbi, dok su na treem mjestu bili Hrvati. Prema popisu stanovništva iz 1961. godine, na podruju opine Graanica bilo je 66,52 % Bošnjaka i 30,64 % Srba. 177

R. Baji

Ova nacionalna struktura znaajno se izmijenila za 30 godina, tj. prema zadnjem popisu stanovništva, iz 1991. godine, u opini Graanica bilo je prisutno 72,04 % Bošnjaka i 22,93 % Srba. Bošnjako stanovništvo u opini Graanica u periodu od 30 posmatranih godina zabilježilo je porast za više od 5,52 % , dok je za isti period srpsko stanovništvo opalo za 7,71 %. Udio ostalih se poveao za 0,32 %. Porast broja Bošnjaka i smanjenje broja Srba i Hrvata u ovom podruju u navedenom periodu u uskoj je vezi sa nacionalnim izjašnjavanjem, ali i sa posljedicama smanjivanja prirodnog priraštaja. (grafikon br. 3)

%

Grafikon 3. Nacionalna struktura stanovništva opine Graanica po popisima 1961, 1971, 1981. i 1991. godine.

80 70 60 50 40 30 20 10 0 1961

1971 Bošnjaci

1981 Srbi

1991 Ostali

Religijska struktura u opini Graanica slina je nacionalnoj strukturi. Najvei broj stanovništva opine pripada dvjema velikim religijama, Islamu i Hrišanstvu. Vjerska pripadnost stanovništva opine Graanica u prošlosti odredila je sadašnju i buduu nacionalnu pripadnost stanovništva opine. Prema popisu stanovništva iz 1991. godine, u opini Graanica izjasnilo se 42322 ili 71,57 % stanovništva kao Muslimani (u BiH 1873370 ili 42,80 %). Prema istom popisu stanovništva 13359 ili 22,59 % stanovništva opine izjasnilo se da pripadaju pravoslavlju (u BiH 1317487 ili 30,10 %). Kao ateisti i ostali izjasnilo se 1479 ili 2,50 % stanovništva opine (u BiH 415818 ili 9,50 %). (tabela br.7.)

Tabela 7. Struktura stanovništva opine Graanica i BiH po vjeroispovijesti prema popisu stanovništva iz 1991. godine. Godina

Podruje BIH

1991

UKUPNO islamska pravoslavna katolika 4377033 1873370

ateisti 249491

1317487

770358

161950

nisu se izjasnili i nepoznato 4377

%

100,00

42,80

30,10

17,60

3,70

5,70

0,10

GRAANICA

59134

42322

13359

156

34

1445

1908

100

71,57

22,59

0,26

0,06

2,44

3,23

%

Izvor: SG BiH, 1992., str. 286. 322.

178

ostale

Promjene u demografskom razvoju opine Graanica u periodu od 1953. do 2008. godine Zakljuak Povoljan geografski i prometni položaj graanike opine nije mogao snažnije uticati na process demografske tranzicije koji je ve odavno zahvatio ovo podruje. Ovaj proces se prije svega manifestuje kroz smanjenje stope prirodnog priraštaja, koja je rezultat naglog smanjenja stope nataliteta i umjerenog smanjenja stope mortaliteta s jedne strane, te sve manji broj mladog stanovništva, odnosno poveanje broja zrelog i starijeg stanovništva s druge strane. Svakako društveno-historijski faktori, u prvom redu agresija na BiH, doveli su do: promjene opinskih granica, smanjenja ukupnog broja stanovnika, poveanja ope gustoe naseljenosti, imigriranja prognanikog stanovništva u graaniku opinu, promjene u spolnoj strukturi, porasta broja nezaposlenih, poveanje udjela bošnjakog u ukupnom stanovništvu opine. Izvori i literatura: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

7. 8. 9.

Wertheimer-Baleti A., Demografija, Stanovništvo i ekonomski razvitak, Informator, Zagreb 1982. Federalni zavod za statistiku, Tuzlanski kanton u brojkama, Sarajevo 2009. Papi K., Položaj i stanovništvo gornjeg Podrinja, Geografski pregled, XXIII, Sarajevo 1979. Friganovi M., Demografija, Stanovništvo svijeta, Školska knjiga, Zagreb 1990. Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje, Prostorni plan opine Graanica 2001-2021, Sarajevo 2000. Kulenovi S., Etnike prilike u prošlosti Graanice i okoline, Etnologija sjeveroistone Bosne, rasprave-studije-lanci, knj. 2., Muzej istone Bosne, Tuzla 1995. Kulenovi S., Graanica i okolina, antropogeografske i etnološke odlike, Muzej istone Bosne, Tuzla 1994. Kulenovi S., Strukture stanovništva Tuzle i njena izmjena pod uticajem novijeg privrednog razvoja, magistarski rad, Beograd 1980. Strategija ekonomskog razvoja opine Graanica 2005-2010. Nacrt, Graanica2005.

179

R. Baji

180



PRIHVAT I ZBRINJAVANJE PROGNANIH LICA NA PODRUJU OPINE GRAANICA OD 1992. DO DANAS ACCOMODATION AND CARE FOR DISPLACED PERSONS IN THE AREA OF MUNICIPALITY OF GRACANICA FROM 1992 UNTIL TODAY Mr. sc. Ramiz Baji, prof. MIZ., Tuzla

Abstrakt Na podruju opine Graanica tokom agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu utoište je našao veliki broj raseljenih i prognanih lica sa privremeno zaposjednutih teritorij, a Doboja, Grapske, Kozarca, Sanskog Mosta, Prijedora, Srebrenice, Vlasenice, Zvornika i drugih okupiranih podruja. Pored izbjeglih i prognanih lica, zbrinuto je oko 10.000 domicilnog stanovništva koje je izmješteno iz zona neposrednih ratnih dejstava na sigurnije prostore opine. U radu su prezentirani podaci o broju smještajnih kapaciteta i lica po mjesnim zajednicama opine Graanica. Kljune rijei: Graanica, mjesna zajednica, stanovništvo, rat, izbjegla i prognana lica Abstract During the aggression on Bosnia and Herzegovina, a large number of displaced persons from temporarily occupied territories of Doboj, Grabska, Kozarac, Sanski Most, Prijedor, Srebrenica, Vlasenica, Zvornik and other occupied areas have found refuge in the area of municipality of Gracanica. Besides all the displaced persons, around 10 000 locals have been relocated from the warzone to a safer area of the municipality. This paper presents the data on the number of accommodation capacities and displaced person numbers in the local communities of the municipality of Gracanica. Key words: Gracanica, local community, citizenship, war, displaced persons

R. Baji Uvod U Bosni i Hercegovini u toku 1991. godine bezbjedonosno-politika situacija se usložnjavala da bi kulminirala objavom rezultata izjašnjavanja graana na referendumu održanog 28.februara i 01.marta 1992.godine, a posebno poslije 06.aprila iste godine, kada je BiH priznata kao suverena i nezavisna država. Ratna razaranja, donose, pored gubitaka u ljudskim žrtvama, u povrijeenim i oboljelim i znatne materijalne štete ostavljajui u kratkom vremenskom periodu veliki broj ljudi bez krova nad glavom i najnužnijih sredstava za život. Tim ljudima je potrebna pomo društvene zajednice, odnosno pomo ljudi, što se i vidjelo u ratnim razaranjima na podruju Bosne i Hercegovine u periodu 1992.1995.godine i dalje po okonanju rata. Veliki broj prognanika i izbjeglih lica svoje prvo privremeno boravište nalazi u opini Graanica. U ovom radu prezentirani su podaci o prihvatu bošnjakih prognanih i izbjeglih lica u Graanici, kao i njihov razmještaj po mjesnim zajednicama u individualne i kolektivne smještaje. 1. Stanovništvo Prema popisu stanovništva iz 1991.godine u opini Graanica na površini od 387 km2 živjelo je 59.050 stanovnika, od toga Bošnjaka 42.547, Srba 14.209, Hrvata 80 i ostalih 2.214. Gustina naseljenosti u to vrijeme je bila oko 150 stanovnika na km2. Stanovništvo opine bilo je smješteno u 28 naseljenih mjesta, od ega je jedno gradsko, a 27 seoskih. Deset seoskih naselja je bilo nastanjeno srpskim stanovništvom, 17 bošnjakim, a jedno seosko i jedno gradsko naselje je mješovito sa veinskim bošnjakim stanovništvom. Tokom rata iz gradskog naselja se na privremeno okupirane teritorije i inostranstvo iselila veina srpskog stanovništva, a iz tri seoska naselja iseljavanje je bilo potpuno. Poetkom 1992.godine na slobodnoj teritoriji opine Graanica živjelo je oko 46.000 domicilnog stanovništva i oko 15.000 izbjeglog i protjeranog stanovništva sa privremeno okupiranih teritorija. Potpisivanjem Dejtonskog sporazuma i izdvajanjem 6 MZ (Porjeina, Petrovo, Kakmuž, Sokovac, Karanovac i Boljani), opina Graanica zauzima površinu od 219,5 km2 , što ini 14,2 % teritorija Tuzlanskog kantona ili 0,428 % teritorija Bosne i Hercegovine. U 20 naselja,opina Graanica ima 54.064 stanovnika, što je 17,56 % Tuzlanskog kantona. Gustina naseljenosti na podruju opine Graanica iznosi 250 stanovnika na 1 km2, a to je znatno više i od kantonalnog (210/km2) i bosnaskohercegovakog prosjeka (75 km2). 2. Aktivnosti na prihvatu i zbrinjavanju raseljenog stanovništva u periodu 1992.1995. godine na podruju opine Graanica Kao i u onom prošlom ratu prije 50 i više godina, slobodna Graanica je i u ovom ratu bila utoište hiljadama unesreenih i prognanih, koji su, bježei ispred agresorske vojske, zatražili spas na ovim prostorima. Veliki broj muhadžira dolazio je i prolazio kroz Graanicu i njena okolna muslimansko-bošnjaka sela tokom itavog rata. Njih oko 10.000 ovdje se zaustavilo i doekalo mir. Više desetina hiljada se krae ili duže vrijeme zadržavalo na ovim prostorima, ekajui smještaj i zbrinjavanje u drugim krajevima Bosne i Hercegovine ili u inostranstvu. Stanovnici ove opine uvijek su ih doekivali otvorenih domova i otvorena srca, dijelei sa njima zlo i dobro. 182

Prihvat i zbrinjavanje prognanih lica na podruju opine Graanica od 1992. do danas

Na podruju opine Graanica u periodu 1992.-1995. godine zbrinjavaju se izbjegla i prognana lica iz Kozarca, Sanskog mosta, Prijedora, Doboja, Srebrenice, Vlasenice i Zvornika. Procjenjuje se da je u navedenom periodu na podruju opine zbrinuto oko 60.000 izbjeglih i raseljenih lica. Prvo su pristigle izbjeglice iz Grapske, sela sjeveroistono od Doboja, sa potresnim svjedoanstvima o strašnom zloinu koji su etnici izvršili u tom selu 09.maja 1992.godine. Plovinom juna pristiže nekoliko hiljada prognanika iz Bosanske krajine (Sanski Most, Prijedor, Kozarac, Trnopolje) sa stravinim svjedoanstvima o etnikom išenju i genocidu koji su etnici izvršili na tom dijelu Bosne i Hercegovine. Mnogi od njih, nakon kraeg zadržavanja i oporavka u selima sjeverno od Graanice, organizuju se i odlaze što dalje od rata. U proljee 1993.godine stanovnici opštine Graanica i sami ekonomski iscrpljeni ratom i blokadama, prihvataju prognanike iz Zvornika, Srebrenice, Kamenice, Cerske i Goražda, koji su nosili sa sobom golemu tragediju Istone Bosne. U toku 1993. godine na podruju opine boravilo je oko 7.500 izbjeglih, raseljenih i prognanih lica. Pored iseljenih i prognanih lica sa podruja drugih opina, oko 10.000 domicilnog stanovnika je iz zona neposrednih ratnih dejstava izmješteno na sigurnija podruja u okviru opine. U okviru izvršenja ovih zadataka u 1993. godini izdato je 1029 Rješenja za privremeni smještaj u prazne kue i stanove. U funkciju je stavljeno 5 kolektivnih centara za smještaj prognanih i izbjeglih lica, aktiviran rad narodne kuhinje sa oko 2800 obroka dnevno. Za sva domainstva koja nisu bila u kolektivnom smještaju, a koja se nisu hranila u javnoj kuhinji bili su obezbijeeni paketi namirnica. Mnogi od njih su svoj privremeni dom dobili kasnije u novoizgraenom izbjeglikom naselju u Doborovcima. Sredinom 1994.godine nekoliko stotina prognanika iz Janje i Bijeljine spas i utoište našlo je na podruju Graanice. Krajem jula i poetkom avgusta 1995. godine desila se neviena tragedija Srebrenice, veliki zloin, genocid i egzodus. Više od 2.000 Srebreniana, mahom iznemoglih staraca, žena i djece, zbrinuto je u kolektivne prihvatne centre, organizovane mahom po osnovnim školama, domovima kulture i hotelima na podruju opine. Da bi im se bar donekle ublažile prognanike muke, nakon izvjesnog vremena svi su dobili kvalitetniji smještaj i zbrinjavanje.1 (Tab.br.1)

1

Omer Hamzi i Mirzet Hamzi»ODBRANA GRAANICE 25.5.92.»ITP MONOS» Graanica, 1996. godine, strana 37, 38 i 39;

183

R. Baji

Tabela br. 1. Broj raseljenih lica smještenih na podruju opine Graanica u periodu 1992-1995. god.

mjesna zajednica

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 UKUPNO

Soko Džakule D.Orahovica Malešii Vranovii G.Orahovica Škahovica Piskavica Babii Rašljeva Prijeko Brdo D.Lohinja Miriina Graanica Doborovci Lukavica

ind. smještaj sa brojem lica

kol. smještaj sa brojem lica

300 200 16 395

1997 1685 42 1580

1 1

408 815

1

700

400 90

3200 510

64 15 65 50 11 246 33 101 2086

444 67 195 150 26 2103 109 538 12646

1 1 1 1

557 60 60 237

70

477

2 48

123 703

127

4140

ind. smještaj sa brojem lica u1995.god. 13 40 10

46 130 39

9

54

6 130 16 11

28 789 122 58

4 36 38 10 323

10 111 111 28 1526

kol. smještaj sa brojem lica u 1995.god. 1 272 1 450 1 1 1 1 1 1

123 22 503 9 46 117

5

47

2 48

123 703

63

2415

Izvor: Dokumentacija Civilne zaštite Graanica 1995. godina

3. Zbrinjavanje stanovništva poslije agresije U decembru 1995.godine Vlada Tuzlansko-Podrinjskog kantona vodila je aktivnosti iznalaženja sredstava za adaptaciju objekata društvene strukture koji nisu u funkciji i dogradnje zapoetih kako bi se raseljena lica iz kolektivnih izbjeglikih centara razmjestila u te objekte, malo komforniji smještaj, po principu»stan za svaku porodicu». Donator za naprijed navedene aktivnosti bila je Njemaka humanitarna organizacija»GTZ». U naprijed navedenoj akciji adaptirano je i završeno više objekata, kao što su: domovi kulture, škole, ambulante i dr.2 Gašenjem Opštinskog štaba za prijem i zbrinjavanje prognanih i raseljenih lica u 1996.godini,nadležnost za provoenje mjera zbrinjavanja raseljenih i prognanih lica preuzeo je Sekretarijat za raseljena i prognana lica opine Graanica. Po ukazanoj potrebi veliku pomo pružali su štabovi i povjerenici civilne zaštite opštine Graanica. 2

Muji Ibrahim «Ueše mjesne zajednice Gornja Orahovica u odbrambeno-oslobodilakom ratu od 1992.- 1996.godine i prijem i zbrinjavanje prognanika iz Podrinja»93.i 95.godine,Gornja Orahovica,juna 2000.godine,strana 89;

184

Prihvat i zbrinjavanje prognanih lica na podruju opine Graanica od 1992. do danas U toku 1996.godine na podruju opine Graanica smješteno je 9106 raseljenih, prognanih i izbjeglih lica i to 678 lica u objektima kolektivnog smještaja, a 8428 lica u privatnom smještaju. Aktivnosti na poslovima zbrinjavanja raseljenih i prognanih lica na podruju Tuzlanskog kantona preuzelo je Ministarstvo za obnovu, razvoj i povratak, a u okviru opina Služba za opštu upravu, borako invalidsku zaštitu, izbjegla i raseljena lica i zajednike poslove. U 2007.godini na podruju opine Graanica smješteno je 1.432 raseljene osobe koje su smještene u naseljima i kuama izgraene za potrebe prognanih lica. 5. Raseljena lica Kategorija raseljenih i izbjeglih lica u BiH javlja se sa poetkom i u toku rata 1992-1995. u našoj državi. Istorija je zabilježila mnoge primjere planskog i stihijskog raseljavanja stanovništva sa odreenog prostora. Stanovništvo u svijetu se raseljavalo spašavajui se od prirodnih katastrofa: (poplave, zemljotresi, vulkani, epidemije i dr.), ili bježei od ratnih djejstava, a i planski je raseljavano. Na teritoriji BiH prema odreenim procjenama bilo je raseljeno gotovo 48 % njenog stanovništva. Tako je, prema procjenama nevladine agencije "Meunarodni forum Bosna" sa sjedištem u Sarajevu, u okviru teritorije BiH u periodu 1992-1996. godine bilo protjerano i raseljeno oko 714 hiljada stanovnika. Znaajan broj stanovnika BiH u toku agresije na RBiH (1992-1995.) i neposredno nakon prestanka rata je izbjegao i otišao u inostranstvo. U periodu od 1992 do 1996. godine u inostranstvu je bilo oko 1.297.000 bosansko-hercegovakih stanovnika. Iz drugih opina Graanica je na svom podruju imala 1996. godine 9106 raseljenih lica, a 1997. bile su 7242 osobe,3 dok je 1999. godine bila 7291 raseljena osoba.4Od 1992. do 1995. godine na prostor Graanike opine se naselio znatan broj stanovnika naroito iz Podrinja. Obzirom na kriterij voljnosti, te migracije bile su prisilne.5 Ovaj tip migracija novijeg je postanka, a javlja se s jaanjem nacionalizma s ciljem "premještanja itavih etnikih manjina, slinih zajednica i ak naroda zbog geopolitikih promjena."6 Prema podacima iz 1999. godine uoljivo je da su raseljena lica naselila sve mjesne zajednice graanike opine, izuzev Prijekog Brda, a 3631 osoba ili 50 % od ukupnog broja raseljenih naselilo se u gradu Graanica. Broj raseljenih tokom agresije bio je znatno vei, o emu svjedoi primjer prognanikog naselja u selu Doborovcima, u kome je 1995. godine živjelo oko 1000 stanovnika, a 1999. godine 612 stanovnika. Taj broj se smanjio na 126 stanovnika u 2010. godini.7 3

Izvor: Graaniki glasnik br. 6, Monos, str. 41., Izvor: Prostorni plan opine Graanica, 2001-2021. str. 38. 5 O tipovima migracija vidi šire A. W. Baleti, Op. cit., str. 196-197. 6 Friganovi M., Op. cit. str. 142. 7 Od tog broja, najviše je porodica sa podruja opine Srebrenica i to iz sela: Trubari, Osmae, Šljivice, Osatice, Sulice, Liješe, Raenovii, G. Potoari, Dobrak, Karaii, Pribidoli, Sase i dr., a pored njih Doborovce su naselili i prognanici sa podruja opina: Vlasenica (sela: Skugrii, Sebioina, Cerska, Nurii, Neeljišta, Buljevii i Džambii), Bratunac (sela: Urkovii, Pobre, Hrnii, Glogova i Konjevi), Zvornik (sela: Glodi, Kamenica, Kostrijevo i Drinjaa), dok oko 2 % od ukupnog broja otpada na prognaniku populaciju iz ostalih dijelova BiH. (D. Džafi, Narodni život i obiaji prognanika u Doborovcima, seminarski rad, Tuzla 2002, str. 3. 4

185

R. Baji Tabela 2. Broj raseljenih lica u opini Graanica 1999. i 2010. godine nastanjenih po mjesnim zajednicama NASELJE

Broj 1999.god.

Broj 2010.god.

186 612 808 45 3 631 659 250 122 88 171 20 247 77 47 196 28 104 7219

126 120 5 370 43 85 8 54 821

Babii Doborovci Lohinja Džakule Graanica Lukavica Lendii Malešii Miriina Donja Orahovica Gornja Orahovica Piskavica Pribava Rašljeva Soko Stjepan Polje Škahovica Vranovii UKUPNO

Izvor. Statistiki podaci dobijeni u službi za raseljene opine

Graanica

Tabela. 3. Broj raseljenih osoba u opini Graanica 1999. i 2010. godine po mjestu prijeratnog prebivališta Prijeratno prebivalište Doboj Derventa Srebrenica Bratunac Vlasenica Zvornik Modria Mrkonji Grad Bijeljina Višegrad Bosansko Petrovo Selo Brko Jajce Tesli Rudo Rogatica Bosanski Šamac Banjaluka Bosanska Gradiška Milii Bosanski Brod Kotor Varoš UKUPNO

Izvor: Statistika opine Graanica

186

Broj (1999.) 3166 516 360 295 201 92 82 31 27 22 21 13 11 11 10 10 9 7219

(2010.) 264 37 220 73 94 66 12 2 8 7 8 6 6 2 8 1 2 1 4 821

Prihvat i zbrinjavanje prognanih lica na podruju opine Graanica od 1992. do danas Najvei broj raseljenih osoba u opinu Graanica imigrirao je iz susjednog Doboja, a zatim slijede opine srednjeg Podrinja: Srebrenica, Bratunac, Vlasenica i Zvornik. Prezentirani podaci u tabeli 2 nam pokazuju da je, od ukupnog broja raseljenih lica u 1999. godini, koji su imigrirali u graaniku opinu, njih 43,9 % bilo iz Doboja, 7,2 % iz Srebrenice, 5 % iz Bratunca, 4,1 % iz Vlasenice itd. (tabela 2). Broj raseljenih osoba u opini Graanica u 2010. godini se znatno smanjio, ali još uvijek je najvei broj raseljenih lica iz Doboja njih 264, iz Srebrenice 220 raseljenih lica, iz Vlasenice 94 raseljene osobe, iz Bratunca 73 raseljena lica, iz Zvornika je 66 raseljenih osoba itd. (tabela 3). Zakljuak: Rat protiv Bosne i Hercegovine 1992-1995. godine prouzrokovao je velika stradanja i prinudne migracije stanovništva. Prvi prognanici i izbjeglice na podruje opine Graanica dolaze iz Bosanske krajine (Sanski Most, Prijedor, Kozarac, Trnopolje) sa stravinim svjedoanstvima o etnikom išenju i genocidu koji su etnici izvršili na tom dijelu Bosne i Hercegovine. Krajem 1995. godine na podruju opine Graanica bilo je zbrinuto 16786 prognanih i izbjeglih lica, i to u individualnom smještaju 12646 lica, a u kolektivnom smještaju 4140 osoba. Samo u 1995. godini u 323 individualna objekta bilo je smješteno 1526 osoba, dok je u 62 kolektivna objekta smješteno 2415 osoba. Organi opine Graanica prognanim i raseljenim licima pružali su kompletnu socijalnu podršku. Kada je u pitanju teritorijalna pripadnost prognanih i raseljenih lica, koja su u toku rata zbrinuta u Graanici, može se konstatovati da ih je bilo iz svih krajeva Bosne i Hercegovine. Po opinama najviše ih je iz Doboja, Srebrenice, Bratunaca, Vlasenice i Zvornika. U Graanici krajem 2010. godine bila je zbrinuta 821osoba, jer se nisu uspjeli vratiti u mjesta svog prijeratnog življenja. Izvori i literatura: 1. 2.

Arhiva opštinskog štaba Civilne zaštite Graanica 1992-1995.godina Muji I., «Ueše Mjesne zajednice Gornja Orahovica u odbrambenooslobodilakom ratu od 1992.-1996.godine i prijem i zbrinjavanje prognanika iz Podrinja» 93.i 95.godine,Gornja Orahovica,Juna 2000.godine,strana 89; 3. Wertheimer-Baleti A., Demografija, Stanovništvo i ekonomski razvitak, Informator, Zagreb 1982. 4. Džafi D., Narodni život i obiaji prognanika u Doborovcima, Seminarski Rad, Tuzla 2002. 5. Federalni Zavod za statistiku, Tuzlanski kanton u brojkama, Sarajevo 2004. 6. Friganovi M., Demografija, Stanovništvo svijeta, Školska knjiga, Zagreb 1990. 7. Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje, Prostorni plan opine Graanica 2001-2021., Sarajevo 2000. 8. Kulenovi S., Etnike prilike u prošlosti Graanice i okoline, Etnologija sjeveroistone Bosne, Rasprave-Studije-lanci, Knj. 2., Muzej Istone Bosne, Tuzla 1995. 9. Kulenovi S., Graanica i okolina, Antropogeografske i etnološke odlike, Muzej Istone Bosne, Tuzla 1994. 10. Strategija ekonomskog razvoja opine Graanica 2005-2010., nacrt, Graanica 2005. 11. Omer H. i Mirzet H., Odbrana Graanice 25.5.92., ITP MONOS, Graanica 1996. 187

R. Baji

188



SPOLNO-DOBNA STRUKTURA STANOVNIŠTVA OPINE SREBRENICA U PERIODU 1961-1991. GODINE GENDER AND AGE STRUCTURE OF SREBRENICA MUNICIPALITY POPULATION IN PERIOD 1961-1991

Dr. sc. Alija Sulji, docent, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli

Abstrakt U ovom radu analizirane su promjene u spolno - dobnoj strukturi stanovništva opine Srebrenica u periodu 1961 - 1991. godine. Brojani nesrazmjer izmeu spolova u opini Srebrenica prisutan je u svim dobnim grupama, što je posljedica diferencijalnog nataliteta, mortaliteta i u manjoj mjeri razliite prostorne pokretljivosti stanovništva opine prema spolu. Do 1961. godine u opini Srebrenica bilo je brojnije žensko u odnosu na muško stanovništvo, a u periodu poslije tog popisa dolazi do promjene u spolnoj srazmjeri u korist muškog stanovništva. Prosjena starost stanovništva opine Srebrenica u 1961. godini iznosila je 22,3 godina, a u 1991. godini 29,8 godina. Kljune rijei: Srebrenica, opina, spol, dob, prosjena starost, feminitet, maskulinitet. Abstract In this paper changes in gender and age structure of population of Srebrenica municipality from 1961 to 1991 are analysed. The figure disproportion between male and female gender is present in all age groups. This is a consequence of differential fertility, mortality and spatial movements of population of Srebrenica municipality. Up to 1961 in Srebrenica municipality female population was numerous in relation to male population. After this year changes appeared in gender structure of Srebrenica. Age average of population of Srebrenica municipality in 1961 was 22.3 years and in 1991 29.8 years.

Key words: Srebrenica, municipality, gender, age, age average, femininity, masculinity.

A. Sulji

1. Uvod Analiza strukture stanovništva ima veliki znaaj u demogeografskoj teoriji i praksi. Izmeu kretanja stanovništva i njegovih struktura postoji velika povezanost.1 Struktura stanovništva je u funkcionalnoj povezanosti sa prirodnim i mehanikim kretanjem stanovništva. Struktura stanovništva je faktor koji utie na prirodno i mehaniko kretanje stanovništva. Naješe prouavane strukture stanovništva su sljedee: biološka, ekonomska, socijalna, obrazovna, nacionalna, religijska, kulturna i dr.2 Jedna od najvažnijih struktura za demogeografsko prouavanje jesu spolna i dobna struktura. One zauzimaju važno mjesto u razmatranju razvitka populacije odreenog prostora. Iako se u biti radi o dvije biološke strukture one se, uglavnom, prouavaju zajedno s obzirom da je s fiziološkog aspekta za reprodukciju stanovništva neophodna razliita spol, odnosno odreena starost stanovništva. Društveno - ekonomski faktori u znaajnoj mjeri utiu na promjene u spolno - dobnoj strukturi stanovništva.

2.

Promjene u spolno - dobnoj strukturi stanovništva opine Srebrenica u periodu 1961 - 1991. godine

Promjene u spolnoj i dobnoj strukturi stanovništva opine Srebrenica u periodu od 1961. do 1991. godine odvijale su se uglavnom pod uticajem nataliteta odnosno fertiliteta i mortaliteta. Uticaj druge komponente ukupnog kretanja stanovništva, tj. migracija stanovništva, nije znaajnije uticao na promjenu u spolno - dobnoj strukturi stanovništva opine. Na poetku analiziranog perioda, tj. 1961. godine, broj ženskog u odnosu na muško stanovništvo opine bio je neznatno vei. Tako npr. koeficijent maskuliniteta u opini Srebrenica u 1961. godini je iznosio 998,84, a trideset godina kasnije, tj. 1991. godine bio je 1061,05 (tabela 1. i grafikon 1.). Manji broj muškog u odnosu na žensko stanovništvo opine posljedica je veeg stradanja muškog stanovništva opine u II svjetskom ratu. Osim toga, opa je prirodna pojava da se raa vei broj djece muškog u odnosu na ženski spol (5 do 7 % više). Iz toga proizlazi da natalitet utie na nesrazmjer izmeu spolova, i to u korist muškog stanovništva. Meutim, diferencijalni mortalitet prema spolu, migracije muškog stanovništva, kao i ratovi, utiu na smanjivanje muškog u odnosu na žensko stanovništvo. Meutim, na promjene u spolno - dobnoj strukturi stanovništva opine Srebrenica najvei uticaj je imao fertilitet.

1

Macura, M.: Razmatranje u odnosima izmeu stanovništva i privrede, «Stanovništvo», br. 1, Beograd, 1965. str. 6. 2 Friganovi, M.: Demogeografija-Stanovništvo svijeta, Školska knjiga, Zagreb, 1990., str. 107108.

190

Spolno-dobna struktura stanovništva opine Srebrenica u periodu 1961-1991. godine Tabela 1. Spolna i dobna struktura stanovništva opine Srebrenica prema popisima 1961., 1971., 1981. i 1991. (u procentima). 1961 Starost 0–4

1971

1981

1991

svega muško žensko svega muško žensko svega muško žensko svega muško žensko 16,70 8,48 14,51 7,51

8,22 14,59 7,34

7,25 11,23 5,85

5,38

8,96 4,58

4,37

6,99 13,53 6,96

6,57 12,41 6,56

5,85

9,00 4,73

4,27

11,20 5,68 8,26 4,27

5,53 12,52 6,30

6,22 11,91 5,96

5,95

9,71 5,11

4,60

3,99 11,26 5,77

5,50 11,48 6,05

5,43 10,78 5,84

4,94

5,07

8,15 4,21

3,94

9,16 4,93

4,23

9,57 5,17

4,40

25–29

10,74 5,67 8,68 4,40

4,28

5,98 3,14

2,84

8,03 4,19

3,84

8,22 4,55

3,67

30–34

7,65

3,73

3,92

7,88 4,10

3,78

6,23 3,23

3,00

7,18 3,74

3,44

35–39

4,19

1,76

2,43

6,52 3,36

3,16

4,71 2,43

2,28

6,51 3,33

3,18

40–44

5–9 10–14 15–19 20–24

3,29

1,36

1,93

5,51 2,70

2,81

6,46 3,37

3,09

5,51 2,76

2,75

45–49

2,26

1,01

1,25

3,17 1,37

1,79

5,18 2,65

2,53

4,16 2,11

2,05

50–54

3,67

1,73

1,94

2,49 1,02

1,47

4,53 2,20

2,33

5,64 2,90

2,74

55–59

3,40

1,75

1,65

1,80 0,72

1,08

2,50 1,00

1,50

4,33 2,14

2,19

60–64

2,56

1,27

1,29

2,37 1,12

1,26

1,93 0,80

1,14

3,37 1,57

1,80

65–69

2,03

0,99

1,04

1,99 1,00

0,99

1,24 0,48

0,76

1,81 0,68

1,13

70–74

0,48

0,21

0,28

1,16 0,58

0,58

1,45 0,63

0,82

1,18 0,47

0,71

0,31 Nepoznato 0,05

0,14

0,18

0,73 0,36

0,37

1,49 0,68

0,81

1,32 0,48

0,84

0,02

0,03

0,34 0,17

0,17

0,06 0,04

0,02

2,76 1,33

1,43

75 i više

UKUPNO 100,0 49,97 50,03 100,0 50,21 49,79 100,0 51,04 48,96 100,0 51,48 48,52 Izvor: Popis stanovništva 1961, Vitalna, etnika i migraciona obeležja, Rezultati za opštine, knj. VI, Beograd, 1967. str. XXVII-XXVIII.; Statistiki bilten, br. 86, Stanovništvo i domainstva (uporedni podaci 1971 i 1981 za opštine), RZS, Sarajevo, 1982., str. 34-5.; Statistiki bilteni broj 257, (Stanovništvo po naseljenim mjestima), FZS, Sarajevo, 1998., str. 232. SZS.

Brojani nesrazmjer izmeu spolova u opini Srebrenica prisutan je u svim dobnim grupama, što je posljedica diferencijalnog nataliteta, mortaliteta i u manjoj mjeri razliite prostorne pokretljivosti stanovništva opine prema spolu. Uticaj nataliteta djeluje u pravcu poveanja muškog u odnosu na žensko stanovništvo. Meutim, diferencijalni mortalitet stanovništva (vea smrtnost muške novoroenadi, vea smrtnost predradnog, radnog i postradnog muškog stanovništva u odnosu na žensko stanovništvo, kao i stradanje muškog stanovništva pod uticajem vanjskih faktora kao što je npr. rat i dr.) utie da se nesrazmjer izmeu spolova smanjuje. Ovi faktori prisutni su i kod stanovništva opine Srebrenica što se može vidjeti kroz analizirane podatke dobivene prilikom popisa stanovništva u periodu 1961 - 1991. godine. Iz podataka u tabeli broj 1. i grafikona 1. možemo vidjeti da je u 1961. godini muško stanovništvo opine Srebrenica, starosti od 0 do 29 godina, bilo brojnije od ženskog stanovništva iste starosti (0 - 29 godina). Ovaj nesrazmjer spolova u navedenoj dobnoj grupi je normalan, a javlja se kao posljedica ope prirodne pojave da se više raa muške nego ženske djece. Brojnost ženskog u odnosu na muško stanovništvo opine u 1961. godini, javlja se kod stanovništva starosti od 30 do 75 i više godina. Izuzetak je starosna grupa od 55 do 59 godina. Ovaj nesrazmjer meu polovima stanovništva opine uvjetovan je diferencijalnim mortalitetom prema spolu ili nekim vanjskim 191

A. Sulji

faktorima, kao npr. ratna stradanja muškog stanovništva itd. Posljedice diferencijalnog mortaliteta (ratna stradanja muškog stanovništva) možemo vidjeti kod stanovništva opine Srebrenica koje je imalo 15 i više godina u vrijeme trajanja Drugog svjetskog rata. To se može vidjeti i kod muškog stanovništva opine koje je 1961. godine bilo starije od 35 godina, a u vrijeme II svjetskog rata imalo je izmeu 15 i 20 godina. Još su vea stradanja muškog stanovništva koje pripada starosnim grupama 35-39, 40-44, 4549 godina itd. Pored diferencijalnog mortaliteta stanovništva opine Srebrenica na spolno-dobu strukturu uticao je i pad fertiliteta u vrijeme trajanja II Svjetskog rata. Tako je naprimjer udio stanovništva starosti od 15 do 19 godina bio manji od udjela stanovništva koje je roeno neposredno prije i poslije II svjetskog rata. To je stanovništvo starosti od 10 do 14 i od 20 do 24 godine.

U narednim popisima, tj. u 1971., 1981. i 1991. godini dolazi do poveanja broja muškog u odnosu na žensko stanovništvo opine Srebrenica. Ovo je posljedica diferencijalnog nataliteta, odnosno veeg broja živoroene muške u odnosu na žensku djecu. Za razliku od 1961. godine kada je u ukupnom stanovništvu opine Srebrenica prevladavalo žensko stanovništvo, u 1971. godini bio je obrnut sluaj, tj. prevladavalo je muško stanovništvo. Koeficijent maskuliniteta stanovništva opine Srebrenica u 1971. godini iznosio je 1008,61 (u BiH 959,76), (tabela 2. i grafikon 2.). Muško stanovništvo opine Srebrenica od 0 do 39 godina, kao i od 65 do 74 godine starosti brojnije je od ženskog stanovništva istih starosnih grupa. Ako uporedimo podatke iz 1961. i 1971. godine, vidjeemo da se poveava udio mladog i mlaeg sredovjenog muškog stanovništva opine u ukupnom stanovništvu, što je posljedica diferencijalnog nataliteta prema spolu. I u naredna dva popisa stanovništva, tj. u 1981. i 1991. godini zabilježen je porast muškog u odnosu na žensko stanovništvo opine Srebrenica. Prema popisu iz 1981. godine koeficijent maskuliniteta u opini Srebrenica iznosio je 1042,66 (u BiH 989,18). U ukupnom stanovništvu opine Srebrenica, prema popisu 1981. godine, prevladava muško stanovništvo starosti od 0 do 49 godine, dok žensko stanovništvo starosti od 50 do 75 i više godina prevladava nad muškim stanovništvom opine. Koeficijent maskuliniteta u opini Srebrenica prema popisu iz 1991. godine iznosio je 1061,05 (u BiH 995,69) (tabela 2. i grafikon 2.). Muško stanovništvo opine Srebrenica starosti od 0 do 54 godine je brojnije od ženskog stanovništva iste starosti. 192

Spolno-dobna struktura stanovništva opine Srebrenica u periodu 1961-1991. godine

Meutim, žensko stanovništvo ove opine starosti od 55 do 75 godina i više je brojnije od muškog stanovništva iste starosne dobi (grafikon 3).

Tabela 2. Opi koeficijent feminiteta i maskuliniteta u opini Srebrenica prema popisima stanovništva 1961, 1971, 1981. i 1991. godine. Stanovništvo prema popisima Godina svega

muških

ženskih

Koeficijent feminiteta

Koeficijent maskuliniteta

1961.

29283

14633

14650

1001,16

998,84

1971.

33357

16750

16607

991,46

1008,61

1981.

36292

18525

17767

959,08

1042,66

1991.

36666

18876

17790

942,47

1061,05

U periodu od 1961. do 1991. godine, u opini Srebrenica, stalno se poveavao udio muškog u odnosu na žensko stanovništvo ove opine. Godine 1961. muško stanovništvo opine Srebrenica bilo je brojnije od ženskog stanovništva opine samo u starosnim grupama od 0 do 29 godina i od 55 do 59 godina starosti. Meutim, 30 godina kasnije, tj. 1991. godine, došlo je do znaajnih promjena u spolnoj strukturi stanovništva opine. Udio mladog i zrelog muškog stanovništva opine bio je vei od udjela ženskog stanovništva opine odgovarajue starosti. Ovo je, svakako, posljedica raanja veeg broja muške u odnosu na žensku djecu. U istom periodu poveavao se udio ženskog stanovništva u starakom kontingentu, što je posljedica diferencijalnog mortaliteta, tj. vee smrtnosti muškog stanovništva opine, kao i kraeg trajanja životnog vijeka muškog u odnosu na žensko stanovništvo opine (grafikon 3).

193

A. Sulji

Pored udjela muškog i ženskog stanovništva u ukupnom stanovništvu, tj. koeficijenta maskuliniteta i feminiteta, važno obilježje spolne strukture stanovništva je: udio predfertilnog (0–14 godina), fertilnog (15–49 godina), postfertilnog (50 i više godina), udio predradnog (0–14 godina), radnog (15–65 godina) i postradnog kontingenta stanovništva u ukupnom stanovništvu (preko 65 godina starosti). Promjene u dobnim grupama ženskog stanovništva opine Srebrenica s obzirom na reprodukcijske mogunosti u periodu od 1961. do 1991. godine možemo pratiti kroz podatke u tabeli 3 i grafikonu 4. Udio predfertilnog (od 0 do 14 godina starosti) stanovništva u ukupnom stanovništvu opine Srebrenica smanjen je s 20,74 % u 1961. na 13,24 % u 1991. godini, dakle za 7,5 %. U istom periodu došlo je do poveanja udjela ženskog stanovništva fertilne i postfertilne dobi u ukupnom stanovništvu opine Srebrenica, tako da je udio fertilnog (od 15 do 49 god. starosti) stanovništva u ukupnom stanovništvu ove opine porastao sa 22,87 % u 1961. na 24,43 % u 1991. godini, dakle za 1,56 %. Udio postfertilnog (50 i više godina starosti) u ukupnom stanovništvu opine Srebrenica u periodu 1961-1991. godina porastao je za 4,43 %, odnosno sa 6,41 % u 1961. na 10,84 % u 1991. godini. Promjene u dobnim grupama ženskog stanovništva opine Srebrenica s obzirom na reprodukcijske mogunosti uvjetovane su blagim starenjem stanovništva ove opine. Tabela 3. Žensko stanovništvo opine Srebrenica s obzirom na reprodukcijske mogunosti u periodu 1961–1991. godine (u procentima). Godina popisa 1961 1971 1981 1991

194

od 0 do 14 20,74 20,04 17,18 13,24

Godine starosti od 15 do 49 22,87 23,82 24,4 24,43

50 i više godina 6,41 5,92 7,38 10,84


Prema podacima popisa stanovništva iz 1961. godine u opini Srebrenica, s obzirom na radnu sposobnost, predradnom stanovništvu opine pripadalo je 21,67 % muškog i 20,74 % ženskog, radnom 26,95 % muškog i 27,75 % ženskog i postradnom stanovništvu opine pripadalo je 1,34 % muškog i 1,50 % ženskog od ukupnog stanovništva opine. Trideset godina kasnije, tj. 1991. godine, došlo je do promjena, i to: predradnom kontingentu pripadalo je 14,42 % muškog i 13,24 % ženskog, radnom 34,11 % muškog i 31,16 %, te postradnom 1,63 % muškog i 2,68 % ženskog stanovništva. Dakle, u periodu od 1961. do 1991. godine u opini Srebrenica došlo je do smanjenja odnosno poveanja udjela pojedinih kontingenata stanovništva u ukupnom stanovništvu s obzirom na radnu sposobnost. Udio predradnog kontingenta stanovništva opine u periodu 1961-1991. godine smanjen je za 7,25 % kod muškog i 7,50 % kod ženskog, a udio radnog kontingenta stanovništva opine poveao se za 7,16 % kod muškog i 3,41 % kod ženskog, dok se udio postradnog stanovništva opine poveao za 0,29 % kod muškog i 1,18 % kod ženskog stanovništva opine. Ove promjene uvjetovane su smanjivanjem prirodnog priraštaja kao i blagim starenjem populacije opine Srebrenica. Pored spolne strukture, važna je i dobna struktura stanovništva koja je rezultat dugogodišnjeg djelovanja faktora koji djeluju na ope kretanja stanovništva: prirodnih i migracionih. Isto tako, dobna struktura stanovništva opine uticala je povratno na fertilitet, natalitet, mortalitet i dr. U okviru dobne strukture stanovništva opine važni su i tipovi dobne strukture, s posebnim osvrtom na udio mladog, zrelog i starog stanovništva (tabela 4).

195

A. Sulji Tabela 4. Osnovni tipovi dobne strukture stanovništva opine Srebrenica i BiH u ukupnom stanovništvu 1961–1991. Starost

0 –19 20 – 59 60 i više godina Nepoznato Ukupno

Srebrenica

BiH

Godine popisa

Godine popisa

1961

1971

1981

1991

50,67 43,88 5,40 0,05 100,0

51,90 41,51 6,25 0,34 100,0

47,03 38,45 46,80 51,12 6,11 7,68 0,06 2,75 100,0 100,0

1961 1971 1981 1991 46,65 47,32 5,97 0,06 100,0

45,42 46,49 7,71 0,38 100,0

38,01 53,48 8,26 0,25 100,0

31,69 54,93 11,04 2,34 100,0

Iz date tabele uoljivo je da kontingentu mladog stanovništva u opini Srebrenica, prema popisu stanovništva iz 1961. godine, pripada 50,67 % stanovništva (u BiH bilo je 46,65 % mladog stanovništva), dakle za 4 % manje. Prema popisu stanovništva 1991. godine, mladog stanovništva opine Srebrenica bilo je 38,44 %, a u BiH 31,69 %, što je za 6,75 % manje u odnosu na opinu Srebrenica. Za trideset godina ueše mladog stanovništva u ukupnom stanovništvu, smanjeno je za 12 % u opini, a za 15 % u BiH, što znai da je stanovništvo u BiH brže starilo nego u opini. U istom periodu, udio zrelog stanovništva u opini Srebrenica poveao se za nešto više od 7,5 %, a u BiH za 7,61 %, dakle, kao i u opini. Udio starog stanovništva poveao se za 5,0 % u opini Srebrenica, a za 7,34 % u BiH. Na osnovu navedenih podataka možemo rei da je stanovništvo opine Srebrenica u periodu 1961-1991. godine pripadalo mladom tipu, kao i stanovništvo BiH u periodu 1961-1981. godina, dok je u 1991. godini bosanskohercegovako stanovništvo pripadalo starom tipu dobne strukture. Za detaljnije prouavanje dobne strukture stanovništva važni su razni pokazatelji kao što su: prosjena starost stanovništva, koeficijenti dobne ovisnosti i dr. Prosjena starost stanovništva opine Srebrenica prema popisu stanovništva iz 1961. godine iznosila je 22,3 godine, a prema popisu stanovništva iz 1991. godine, 29,8 godina. U BiH je prosjena starost stanovništva 1961 godine bila 24,2 godine, a 1991. godine 32,9 godina. Dakle, za trideset godina stanovništvo opine Srebrenica postaralo se za 7,5 godina, a u BiH za 8,7 godina. Brže starenje stanovništva BiH u odnosu na stanovništvo opine Srebrenica uvjetovano je manjim prirodnim priraštajem bosanskohercegovakog u odnosu na opinsko stanovništvo. 3. Zakljuak U periodu od 1961-1991. godine izmeu ukupnog kretanja stanovništva i spolnodobne strukture stanovništva opine Srebrenica postojala je meusobna ovisnost. U ovom periodu neravnoteža u odnosu broja muškog i ženskog stanovništva opine Srebrenica posljedica je prirodnog i mehanikog kretanja stanovništva, odnosno diferencijalnog nataliteta, mortaliteta i prostorne pokretljivosti stanovništva prema spolu. Višak ženskog u odnosu na muško stanovništvo u opini Srebrenica prema popisu stanovništva 1961. godine posljedica je stradanja muškog stanovništva u Drugom svjetskom ratu i poslijeratnih emigracija koje su uglavnom obuhvatale muško stanovništvo. Nakon 1961. godine smanjivao se udio ženskog, a poveavao udio muškog u ukupnom stanovništvu. Ovakav razvoj i promjene u spolnoj strukturi opine Srebrenica nakon 1961. godine može se objasniti injenicom da se uslijed društvenoekonomskog napretka i poboljšanja zdravstveno-higijenskih uslova na podruju opine 196


Srebrenica smanjila i smrtnost dojenadi. Zbog toga, što se po pravilu raa više muške nego ženske djece u najmlaim starosnim grupama opine Srebrenica javljao se vei broj muških nego ženskih osoba. Osim toga, bitno je napomenuti da je opina Srebrenica u posmatranom periodu spadala u tradicionalne i ekonomski slabije razvijene sredine u kojoj je dug niz godina bio visok udio neobrazovanih i ekonomski neaktivnih žena. Zbog toga je bila i eša bremenitost žena i teži uslovi života što je uticalo i na veu diferencijalnu smrtnost žena, te se time može objasniti njihov manjak u odnosu na muško stanovništvo. Dobna struktura stanovništva opine Srebrenica u posmatranom je periodu takoe rezultat djelovanja prirodnog kretanja i migracija stanovništva. Zbog snižavanja stopa nataliteta i prirodnog priraštaja, te u odreenoj mjeri i emigracije produktivnog dijela stanovništva u opini Srebrenica smanjivao se udio mladog, a poveavao udio zrelog i starog stanovništva u ukupnom. Bitno je takoe napomenuti da je dobna struktura povratno djelovala na fertilitet, natalitet, mortalitet, a samim tim i na prirodni priraštaj stanovništva opine Srebrenica. Uslijed ovih procesa opadala je potencijalna vitalnost i biodinamika stanovništva ovog podruja.

4.

REFERENCE

4.1. Literatura 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Breznik, D.: Demografija – Analiza, metodi i modeli. Nauna knjiga, Beograd, 1980. Friganovi, M.: Demogeografija – Stanovništvo svijeta. Školska knjiga, Zagreb, 1990. Macura, M.: Razmatranje u odnosima izmeu stanovništva i privrede, «Stanovništvo», br. 1, Beograd, 1965. Nejašmi, I.: Demogeografija - stanovništvo u prostornim odnosima i procesima, Školska knjiga, Zagreb, 2005. Sulji, A.: Demogeografske promjene u opini Srebrenica, Sarajevo, 2004. (Magistarski rad). Wertheimer-Baleti, A.: Stanovništvo i razvoj, Mate, Zagreb, 1999.

4.2. Izvori 1. 2.

3.

4. 5. 6. 7.

Popis stanovništva 1961., Vitalna, etnika i migraciona obeležja, Rezultati za opštine, knj. VI, SZS, Beograd, 1967. Popis stanovništva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. Stanovništvo - uporedni podaci 1971, 1981 i 1991, Statistiki bilten br. 265., FZS, Sarajevo, 1998. Popis stanovništva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. Doseljeno stanovništvo – po opinama, Statistiki bilten br. 271. FZS, Sarajevo, 1999. Statistiki godišnjaci BiH od 1965-1991., Republiki zavod za statistiku, Sarajevo. Statistiki godišnjak BiH, br. 92., Državni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994. Opštine u SR BiH 1963 - 1973., Republiki zavod za statistiku, Sarajevo, 1974. Vitalni dogaaji u SR BiH 1975 - 1984., Statistiki bilten br. 143., Republiki zavod za statistiku, Sarajevo, 1986.

197

A. Sulji

198



PROMJENE U OBRAZOVNOJ STRUKTURI STANOVNIŠTVA OPINE SREBRENICA U DRUGOJ POLOVINI 20. STOLJEA CHANGES IN EDUCATIONAL STRUCTURE IN MUNICIPALITY SREBRENICA IN THE SECOND HALF OF 20TH CENTURY Dr. sc. Alija Sulji, docent, Dr. sc. Salih Kulenovi, red. prof., Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli

Abstrakt U ovom radu analizirane su promjene u obrazovnoj strukturi stanovništva opine Srebrenica u periodu 1961. - 1991. godine. Podruje opine Srebrenica bilo je do 70.-ih godina 20. stoljea meu najnerazvijenijim u Bosni i Hercegovini što je, svakako, imalo uticaja i na nepovoljnu obrazovnu strukturu stanovništva ove opine. Znaajnije promjene u obrazovnoj strukturi stanovništva nastupit e poslije 70-ih godina 20. stoljea. Veinu nepismenog stanovništva opine Srebrenica inilo je žensko stanovništvo, posebno žensko stanovništvo starije životne dobi. Kljune rijei: Opina Srebrenica, obrazovna struktura, pismeni, nepismeni, muško i žensko stanovništvo, spol, dob, školska sprema. Abstract In this paper changes in educational structure in Srebrenica municipality in the period from 1961 to 1991 are analyzed. Area of Srebrenica municipality was among the most undeveloped in Bosnia and Herzegovina up to 70s of the 20th century. These conditions caused unfavourable educational structure of population in this municipality. Significant changes in educational structure appeared after 70s of 20th century. Majority of uneducated people were women and especially female population of older age. Key words: Srebrenica municipality, educational structure, educated, uneducated, male and female population, gender, age, professional qualifications.

A. Sulji, S. Kulenovi

1. Uvod Obrazovna struktura je jedno od važnijih društveno-ekonomskih obilježja stanovništva. S obzirom da obrazovanost odreenog stanovništva zavisi od ukupnih društveno-ekonomskih procesa možemo rei da je obrazovna struktura stanovništva dosta dobar pokazatelj dostignutog nivoa društveno-ekonomskog razvoja. Zbog toga se koristi kao jedan od indikatora HDI (Human development index). Na obrazovnu strukturu stanovništva mogu uticati razni faktori kao što su: konzervativan odnos prema nekim tradicionalnim zanimanjima, patrijarhalni odnos prema obrazovanju žena, ope siromaštvo naroda i dr. Proces obrazovanja stanovništva traje dosta dugo i iziskuje velike materijalne troškove, kao i promjenu mišljenja u narodu o nužnosti obrazovanja mlade i zrele populacije, prije svega ženskog dijela stanovništva (Sulji, 2003: 94). Osnovna obrazovna obilježja stanovništva su pismenost i školska sprema, a podatke o ovim obilježjima dobivamo, uglavnom, iz podataka popisa stanovništva (Nejašmi, 2005: 202). Pismenost kao najniža, odnosno poetna razina obrazovanja pojedinca predstavlja osnovu za dalje školovanje kao i ukljuivanje u savremeni proces rada i kvalitetnog življenja (Nejašmi, 2005). Prema metodologiji popisa stanovništva u bivšoj Jugoslaviji pismenom se osobom smatrala svaka osoba koja je izjavila da zna napisati i proitati tekst iz svakodnevnog života, bez obzira na kojem pismu pisala ili jeziku govorila. Školska sprema je najviši nivo obrazovanja pojedine osobe koja se stie završetkom odgovarajue škole koja je formalno-pravno priznata u važeem sistemu obrazovanja neke države ili društveno-politike zajednice. Uglavnom se to odnosi na škole iznad razine osnovne (osmogodišnje) škole. 2. Promjene u obrazovnoj strukturi stanovništva opine Srebrenica u periodu 1961. – 1991. godine Zbog uporedivosti veeg djela popisnih podataka o obrazovnoj strukturi stanovništva opine Srebrenica za period 1961.-1991. godina, mi emo iste ovdje analizirati i pojasniti. Podruje opine Srebrenica do 80.-ih godina 20. stoljea bilo je meu najnerazvijenijim u Bosni i Hercegovini što je, svakako, uticalo i na lošu obrazovnu strukturu opinskog stanovništva. Obrazovanje nije osobna stvar pojedinca ve cjelokupne društveno-politike zajednice koja mora nai naina i sredstava da omogui školovanje što veem, ako ne i cjelokupnom stanovništvu nekog podruja (države, regije i dr.). Ako se uzme u obzir da je Bosna i Hercegovina do kraja 60-ih godina bila agrarna zemlja, a podruje opine Srebrenica bilo je agrarno sve do 80-ih godina 20. stoljea, onda nam podaci o obrazovnoj strukturi stanovništva ove opine nee djelovati pretjerano nezadovoljavajue. Prema podacima iz popisa stanovništva 1961. godine u opini Srebrenica bilo je ukupno 20146 osoba koje su bile stare 10 i više godina (u BiH 2375803), a od tog broja nepismeno je bilo 8855 osoba, ili 43,95% (u BiH 772679, ili 32,52%), (tabela br. 1.). Analiza strukture nepismenih prema raspoloživim podacima o dobnim grupama nepismenog stanovništva opine, daje nam smjer promjene svijesti meu generacijama o nužnosti obrazovanja. Tako je, na primjer, udio nepismenog stanovništva, starog 1019 godina, (dio mladog stanovništva) iznosio 14,59% u ukupnom nepismenom stanovništvu opine (u BiH 9,43%). Udio nepismenog opinskog stanovništva, starosti 20-34 godine, bio je više nego duplo vei i iznosio je 35,65% od ukupnog nepismenog stanovništva opine (u BiH 28,73%). Najvei udio nepismenih u opini Srebrenica bio je u grupi stanovništva starosti 35-64 godine – 42,73% (u BiH 51,27%), a najmanji u 200

Promjene u obrazovnoj strukturi stanovništva opine Srebrenica u drugoj polovini 20. stoljea

grupi starog stanovništva (65 i više godina) i iznosio je 7,02% (u BiH 10,56%). Dakle, gotovo polovina opinskog stanovništva, starosti 10 i više godina, bila je nepismena, a od toga je gotovo 1/3 bilo stanovništvo starosti 35-64 godine (tabela br. 1 i grafikon br. 1). Znaajnija promjena smanjenja udjela nepismenog stanovništva opine Srebrenica dogodila se u meupopisnom periodu 1971-1981. godine. U navedenom periodu udio nepismenih u ukupnom stanovništvu starom 10 i više godina smanjio se gotovo za 14% kod opinskog i blizu 9% kod republikog stanovništva. Ovo je odraz poboljšanih društveno-ekonomskih uvjeta života na podruju opine Srebrenica, a što je opi odraz ekonomskog razvoja Bosne i Hercegovine u navedenom periodu. U meupopisnom periodu 1981.-1991. godina nastavio se trend smanjenja nepismenog stanovništva opine Srebrenica, tako da je bilo ukupno 15,5% nepismenog stanovništva u ukupnom stanovništvu starom 10 i više godina (u BiH 9,95%). Slino je bilo i u meupopisnom periodu 1961.-1971. godina kada se udio nepismenih se smanjio za nešto više od 7% kod opinskog i oko 9% kod republikog stanovništva (tabela br. 1 i grafikon br. 1). Tabela 1. Nepismeno stanovništvo opine Srebrenica i BiH, staro 10 i više godina, po starosnim grupama prema popisima stanovništva 1961., 1971., 1981. i 1991. godine. Starost nepismenih Stanovništvo staro 10 i više godina

Godina

BiH/ op. Srebrenica

Ukupno stanovništvo

1961.

BiH Srebrenica

3277948 29283

2375803 20146

772679 8855

72919 222027 396129 1292 3157 3784

81604 622

35467 97770 404900

133788

10-19 20-34

35-64

65 i više godina i nepoznato

ukupno nepismeno

1971.

1981.

1991.

BiH

3746111

2897941

671925

Srebrenica

33357

23976

8689

BiH

4124256

3383159

491044

Srebrenica

36292

27711

6278

BiH

4377033

3697232

367733

Srebrenica

36666

30083

4661

973

2085

4468

7859 32244 293397 212

806

4005

5722 12538 196135 102

298

2974

1163 157544 1255 153338 1287

Izvor: Popis stanovništva 1961, Školska sprema i pismenost (po naseljima), knjiga XIII, SZS, Beograd, 1965. Str. 3, 316-17.; Popis stanovništva i stanova 1971, Stanovništvo (etnika, prosvetna i ekonomska obeležja stanovništva i domainstva prema broju lanova), Rezultati po opštinama, SZS, Beograd, 1974. str.3, 25.; Popis stanovništva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. Stanovništvo - uporedni podaci 1971, 1981 i 1991, Statistiki bilten br. 265, FZS; Popis stanovništva 1961, knj. VII. SZS, Beograd 1965.

I pored znaajnog smanjenja udjela nepismenog stanovništva opine Srebrenica, u periodu 1961.-1991. godina, tj. s 44,0% u 1961. na 15,5% u 1991. godini (u BiH 9,9%), i dalje je bio veliki udio ženskog u ukupnom nepismenom stanovništvu opine. Ukupno su bile nepismene 3873 osobe, stare 10 i više godina, ili 83,1% od ukupnog nepismenog stanovništva opine Srebrenica (u BiH 83,0%). Dakle, prosjek nepismenosti ženskog stanovništva opine Srebrenica i Bosne i Hercegovine bio je izjednaen. S obzirom na školsku spremu struktura stanovništva opine Srebrenica, prema podacima popisa 1961. godine, bila je sljedea: bez školske spreme bilo je 13846 osoba, ili 66,94% (u BiH 51,37%), završena 4 razreda osnovne škole imalo je 6034 osobe, ili 29,95 (u BiH 37,36%), završenu osnovnu školu imalo je 259 osoba, ili 1,29% (u BiH 4,06%), završenu školu za KV i VK radnike imalo je 157 osoba, ili 0,78% (u BiH 4,23%), završenu gimnaziju imala je 31 osoba, ili 0,15% (u BiH 0,60%), završenu školu za srednji struni kadar imale su 133 osobe, ili 0,66% (u BiH 1,46%), završenu višu 201


školu imalo je 10 osoba, ili 0,50% (u BiH 0,35%), završen fakultet i visoke škole imalo je 30 osoba, ili 0,15% (u BiH 0,50%), a s nepoznatom školskom spremom bilo je 6 osoba, ili 0,03% (u BiH 0,07%) (tabela br. 2.).

Promjene obrazovne strukture opinskog stanovništva u meupopisnom periodu 1961.-1971. kod obilježja „školska sprema“ bile su znaajnije i dinaminije u odnosu na promjene u obilježju „pismenost“ (tabela br. 2). Bez školske spreme bilo je 11537 osoba, ili 48,12% (u BiH 36,22%), s završenih 4 razreda osnovne škole bilo je 10088 osoba, ili 42,1% (u BiH 40,47%), s završenom osnovnom školom bilo je 1319 osoba, ili 5,50% (u BiH 10,48%), s završenom školom za KV i VK radnike bilo je 386 osoba, ili 1,61% (u BiH 6,40%), gimnaziju je završilo 130 osoba, ili 0,54% (u BiH 3,27%), škole za srednji struni kadar završile su 333 osobe, ili 1,39% (u BiH 3,13%), više škole završilo je 87 osoba, ili 0,36% (u BiH 0,83%), fakultete i visoke škole završile su 72 osobe, ili 0,300% (u BiH 0,96). Tabela 2. Stanovništvo staro 10 i više godina prema školskoj spremi u BiH i opini Srebrenica prema popisima iz 1961. i 1971. godine. Godina Školska sprema Ukupno stan. preko 10 g. bez školske spreme 4 razreda osnovne škole osnovna škola škola za KV i VK radnike gimnazija škole za srednji struni kadar više škole fakulteti i visoke škole nepoznato Izvor: kao i kod tabele br. 1.

1961. BiH Srebrenica 2375803 20146 1220504 13486 887569 6034 96439 259 100394 157 14194 31 34756 133 8401 10 11969 30 1577 6

1971. BiH Srebrenica 2897941 23976 1049515 11537 1172819 10088 303581 1319 185513 386 36932 130 90681 333 23982 87 27898 72 7020 24

Dinaminije promjene u obilježju „školska sprema“ uvjetovane su procesom industrijalizacije u Bosni i Hercegovini, ali i na podruju opine Srebrenica. Navedene promjene mogu se uoiti usporedbom podataka izmeu popisa 1971. i 1981. godine (tabele br. 2 i 3). Prema popisu stanovništva 1981. godine obrazovan struktura stanovništva opine Srebrenica, kod obilježja „školska sprema“, bila je sljedea: bez školske spreme bile su 7622 osobe, ili 32,59% (u BiH 22,22%), s nepotpunom

202

Promjene u obrazovnoj strukturi stanovništva opine Srebrenica u drugoj polovini 20. stoljea

osnovnom školom (od 1 do 7 razreda) bile su 8192 osobe, ili 35,03% (u BiH 27,27%), osnovno obrazovanje završilo je 4756 osoba, ili 20,34% (u BiH 24,15%), srednje obrazovanje završile su 2332 osobe, ili 9,97% (u BiH 21,72), više obrazovanje završilo je 257 osoba, ili 1,10% (u BiH 2,01%) i visoko obrazovanje završilo je 180 osoba s podruja opine Srebrenica, ili 0,77% (u BiH 2,25%) (vidi tabelu br. 3). Znaajnije razlike u školskoj spremi izmeu stanovništva Bosne i Hercegovine opine Srebrenica javljaju se kod više razine obrazovanja, poevši od srednjeg obrazovanja. Glavni razlog tome je bio niži stupanj ekonomskog razvoja opine Srebrenica u odnosu na bosanskohercegovaki prosjek ekonomske razvijenosti. Zakašnjela industrijalizacija na podruju opine Srebrenica uvjetovala je i zakašnjelu reakciju mlaeg stanovništva za sticanjem višeg nivo školske i strune spreme u odnosu na osnovnu školu. Tabela 3. Stanovništvo staro 15 i više godina prema školskoj spremi u BiH i opini Srebrenica prema popisima stanovništva iz 1981. i 1991. godine. Školska sprema ukupno stan. preko 15 g. bez školske spreme 1-3 razreda osnovne škole 4-7 razreda osnovne škole osnovno obrazovanje Srednje obrazovanje više obrazovanje visoko obrazovanje nepoznato

1981. BiH Srebrenica 2990135 23387 664557 7622 87403 723 727914 7469 722192 4756 649410 2332 60000 257 67159 180 11500 48

1991. BiH Srebrenica 3349642 26526 471182 5426 81230 646 577126 6077 818361 7884 1092372 4867 92501 371 122967 441 93903 814

Izvor: Popis stanovništva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. Stanovništvo - uporedni podaci 1971, 1981 i 1991, Statistiki bilten br. 265, FZS; Popis stanovništva 1961, knj. VII. SZS, Beograd 1965.

Kao prilog tome navodimo neke od statistiki podataka popisa stanovništva 1981. godine, a koji se odnose na stepen strunog obrazovanja radnika na podruju opine Srebrenica. Od ukupno 4974 radnika1 koja su bila zaposlena na podruju opine Srebrenica, njih 189, ili 3,80% imalo je visoko obrazovanje, više obrazovanje imalo je 267 osoba, ili 5,37%, srednje obrazovanje imalo je 689 osoba, ili 13,85%, srednje usmjereno obrazovanje imalo je 9 osoba, ili 0,18% i niže obrazovanje imalo je 217 radnika, ili 4,36%. S obzirom na stepen kvalifikacije bilo je: 246 visoko kvalifikovanih radnika, ili 4,95%, kvalifikovanih je bilo 1607, ili 32,31%, polukvalifikovanih je bilo 882 radnika, ili 17,73% i nekvalifikovanih je bilo 868 radnika, ili 17,45%. Najvei broj radnika s nižom školskom spremom i nižim stepenom kvalifikacija bio je zaposlen u industriji i rudarstvu, zatim graevinarstvu, šumarstvu, saobraaj i veze, trgovina i dr. Prema posljednjem popisu stanovništva u bivšoj Jugoslaviji, tj. 1991. godine, obrazovna struktura na podruju opine srebrenica u obilježju „školska sprema“ bila je sljedea: bez školske spreme bilo je 5426 osoba, ili 20,46% (u BiH 14,07%), s nepotpunom osnovnom školom (od 1 do 7 razreda) bile su 6723 osobe, ili 25,34% (u BiH 19,65%), osnovno obrazovanje završile su 7884 osobe, ili 29,72% (u BiH 24,43%), srednje obrazovanje završilo je 4867 osoba, ili 18,35% (u BiH 32,61%), više obrazovanje završila je 371 osoba, ili 1,40% (u BiH 2,76%) i visoko obrazovanje završila je 441 osoba, ili 1,66% (u BiH 3,67%), (tabela br. 3). Iz navedenih podataka možemo uoiti da su najvee promjene bile u poveanju udjela osoba s završenom srednjom i visokom 1 Izvor podataka: Popis stanovništva, domainstava i stanova u 1981. godini. Radnici po opini rada prema djelatnosti, spolu i stepenu strunog obrazovanja (SFRJ, SR i SAP i Opine). Tabela 033. SZS, Beograd, 1984., str. 179. Ovi podaci se odnose na sve uposlene radnike u državnom sektoru na podruju opine Srebrenica u vrijeme popisa stanovništva 1981. godine, ukljuujui i dio radnika koji su imali prebivalište u nekoj drugoj opini, kao na primjer, Bratunac, Vlasenica, Zvornik, Ljubovija i dr.

203


školom, tj. poveanje je bilo vee od 100%. Znaajne promjene bile su kod poveanja udjela stanovništva s završenom osnovnom školom i smanjenja udjela stanovništva bez školske spreme, kao i stanovništva s nepotpunom osnovnom školom (završeno 1-7 razreda osnovne škole). Udio ženskog u ukupnom stanovništvu opine Srebrenica koje je završilo neku od srednjih, viših ili visokih škola, prema popisu stanovništva 1991. godine, je sljedei: srednje obrazovanje imale su 1494 osobe, ili 30,70%, više obrazovanje imalo je 110 osoba, ili 29,65% i visoko obrazovanje imalo je 139 osoba ženskog spola, ili 31,52% od ukupnog broja visokoobrazovanih osoba na podruju opine Srebrenica. 3. Zakljuak Iz prethodnih razmatranja možemo vidjeti da je opina Srebrenica imala nepovoljnu obrazovnu strukturu, s obzirom na školsku spremu stanovništva. Više je razloga za lošiju obrazovnu strukturu stanovništva opine Srebrenica u odnosu na bosanskohercegovaki prosjek, ali najvažniji su: ekonomska nerazvijenost opine koja je bila prisutna nekoliko decenija poslije II Svjetskog rata, veliki udio poljoprivrednog u ukupnom aktivnom stanovništvu, politika zapostavljenost prostora, tradicionalna usmjerenost stanovništva prema poljoprivrednoj djelatnosti, zakašnjela industrijalizacija, bez obzira na prirodne resurse kojima je opina raspolagala i dr. S obzirom da postoji pozitivna korelacija izmeu opeg društveno-ekonomskog razvoja i obrazovanja, jasno nam je da su obrazovne prilike na podruju opine Srebrenica bile u skladu s opim privrednim, društvenim i politikim miljeom koji je prevladavao na podruju opine Srebrenica. 4.

REFERENCE

4.1. Literatura 1. 2. 3.

1. 2.

3. 4.

5.

6.

204

Nejašmi, I.: Demogeografija - stanovništvo u prostornim odnosima i procesima, Školska knjiga, Zagreb, 2005. Sulji, A.: Demogeografske promjene u opini Srebrenica, Sarajevo, 2004. (Magistarski rad). Wertheimer-Baleti, A.: Stanovništvo i razvoj, Mate, Zagreb, 1999. 4.2. Izvori Popis stanovništva 1961. Školska sprema i pismenost. - Rezultati za naselja, Knjiga XIII, SZS, Beograd, 1965. Popis stanovništva i stanova 1971. Stanovništvo. - Etnika, prosvetna i ekonomska obeležja stanovništva i domainstva prema broju lanova. Rezultati po opštinama, Knjiga VI, SZS, Beograd, 1974. Popis stanovništva, domainstava i stanova u 1981. godini. Radnici po opini rada prema djelatnosti, spolu i stepenu strunog obrazovanja (SFRJ, SR i SAP i Opine). Tabela 033. SZS, Beograd, 1984. Popis stanovništva, domainstava i stanova 1981. Rezultati za stanovništvo, domainstva i stanove po naseljima , Knjiga 1684 (opština Srebrenica), RZS, Sarajevo, 1982. Popis stanovništva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991. Stanovništvo - uporedni podaci 1971, 1981 i 1991, Statistiki bilten br. 265., FZS, Sarajevo, 1998.



MOGUNOST PRIMJENE STATISTIKIH PODATAKA IZ „CENTRALNOG BIRAKOG SPISKA“ BIRAA BOSNE I HERCEGOVINE ZA NEKA ANTROPOGEOGRAFSKA ISTRAŽIVANJA NA PRIMJERU OPINE SREBRENICA POSSIBILITY OF USING STATISTICAL DATA FROM CENTRAL ELECTORAL LIST OF BOSNIA AND HERZEGOVINA FOR ANTHROPOGEOGRAPHICAL REASERCHES ON EXAMPLE OF SREBRENICA MUNICIPALITY Dr. sc. Alija Sulji, docent, Dr. sc. Salih Kulenovi, red. prof., Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt U ovom radu, koji se sastoji od teorijskog (uvodnog dijela o izborima) i praktinog dijela (analiza sadržaja birakog spiska), istražene su mogunosti upotrebe centralnog birakog spiska, kao upravnog registra (baze podataka o biraima) za antropogeografska istraživanja. Konkretan primjer je opina Srebrenica, ili „Izborna jedinica 105“, a analizirani su podaci za birae po naseljenim i birakim mjestima za ope izbore u 2010. godini. Biraki spiskovi imaju ogranien, ali uniforman broj obilježja za svaku pojedinu, punoljetnu osobu, koja ima pravo da glasa. To su sljedea obilježja: prezime, ime jednog od roditelja (uglavnom oca), lino ime, datum roenja, mjesto prebivališta i birako mjesto. Kombiniranjem navedenih obilježja s drugim dostupnim ili poznatim podacima bilo je mogue doi do novih podataka, kao što su broj povratnika, nacionalna struktura stanovništva (uvjetno), prosjena starost punoljetnog stanovništva, procjena ukupnog stanovništva i dr. Podaci iz birakih spiskova mogu se koristiti i u politiko-geografskim istraživanjima, posebno u tzv. „izbornoj geografiji“. Kljune rijei: Birako pravo, izborna jedinica, birai, biraki spisak, prezime, ime, starost, spol, mjesto prebivališta, birako mjesto, opina Srebrenica. Abstract This paper consists theoretic (introduction about elections) and applicable part (analysis of electoral list). In this paper possibility of using statistical data from central electoral list (administrative registers or electors database) for anthropogeographical studies are researched. Particular example is Srebrenica municipality or “electoral unit 105” from which data about voters in settlements and polls in Srebrenica from 2010 elections are analyzed. Elector’s databases have restricted but uniformed number of features for every individual and adult person that has a right to vote. Those are next features: last name, name one of the parents (mostly father), name, date of birth, place of residence and poll. Combining mentioned characteristics with other available or known data it had been possible to discover new data such as number of returnees, ethnical structure, average age of population over eighteen years, estimation of total population etc. Data from electoral lists can be also used in politic-geographical researches and especially in so-called “electoral geography”. Key words: voting right, electoral unit, electors, electoral list, last name, name, age, gender, place of residence, poll, municipality Srebrenica.


1. UVOD 1.1.

Openito o birakom pravu i izborima

Ope prihvaeno mišljenje je da su izbori, odnosno izborni sistem koji omoguava birako pravo svakom pojedincu, kojem po zakonu to pravo pripada, osnova modernih i demokratskih država. Birako pravo je jedno od osnovnih i najstarijih politikih prava svakog graanina u savremenim demokratskim državama. S obzirom na veliki znaaj birakog prava ono se, u pravilu, unosi u sam ustav ili se reguliše nekim drugim zakonskim aktom. Dodatnim zakonskim ili podzakonskim aktima regulišu se dodatna prava ili obaveze osoba koje biraju – “aktivno” pravo, odnosno osoba koje su birane – “pasivno” pravo. U savremenim zemljama koje imaju instituciju “izbora”, odnosno imaju zakonski ureen izborni sistem, postoji nekoliko zajednikih preduvjeta da bi pojedinac ostvario aktivno ili pasivno izborno pravo. Naješe su to sljedei preduvjeti: državljanstvo, odgovarajua starosna dob, poslovno-pravna sposobnost i mjesto prebivališta. Neki izborni sistemi postavljaju i druge preduvjete za ostvarivanje aktivnog ili pasivnog birakog prava, kao što su brano stanje, vjerska, rasna, spolna i nacionalna pripadnost, školska sprema i dr. Ovi posebni preduvjeti zavise, prije svega, od društveno-politikog ureenja države, ali i posebnosti u socijalnim strukturama stanovništva. „Izbori i izborni sustavi kljuni su inilac u izgradnji demokratskog poretka modernih država. Demokratska reprezentacija i demokratski poredak nezamislivi su bez izbora i bez nadmetanja društvenih i politikih snaga za politiku vlast. Slobodni, kompetitivni izbor bitna je znaajka demokratskih društava“. (Deren-Antoljak, 1992: 215).1 Demokratinost i pravednost izbora ogleda se, ne samo u formalno-pravnom ispunjenju uslova za izbore, ve i u tome da pojedinac, odnosno bira ima pristup i dodatnim informacijama o osobama koje bira – pasivni birai. Pored slobode biranja izmeu više politikih stranaka i pojedinaca koje te stranke nominiraju, potrebne su i dodatne informacije o osobama koje bi pobjedom na izborima mogle biti nosioci javnih funkcija, odnosno vlasti. Ovo se, posebno, odnosi na raniji društveno-politiki život osoba koje se kandidiraju za nosioca javne vlasti, kao što su; imovno stanje i nain sticanja, etinost u odnosima s drugim osobama, postojanje inkriminirajuih i drugih zakonom zabranjenih djela itd. Ovaj princip, kada je u pitanju politika scena Bosne i Hercegovine, uglavnom se ne poštuje ili se zloupotrebljava.2

1 Citat je preuzet iz preglednog znanstvenog rada „Izbori i izborni sustavi“, autorice Štefice Deren-Antoljak, objavljen u asopisu „Društvena istraživanja, Vol. 1. No. 2 (2), 1992. s sljedee Internet adrese: http://hrcak.srce.hr/index.php?show=clanak&id_clanak_jezik=51886(23.07.2011.). 2 Politike stranke esto prikrivaju raniju inkriminirajuu aktivnost svojih politikih funkcionera, ili omalovažavaju znaaj organa, pojedinaca ili institucija koje su utvrdile neetinost ili protivzakonite radnje njihovog rukovodeeg lanstva. U poslijeratnom periodu u biraki spisak uvrštavane su i osobe koje su umrle, ili se trajno iselile iz Bosne i Hercegovine, a o izbornim kraama na pojedinim birakim mjestima da ne govorimo.

206

Mogunost primjene statistikih podataka iz „Centralnog birakog spiska“ biraa Bosne i Hercegovine za neka antropogeografska istraživanja na primjeru opine Srebrenica

1.2.

Važnije definicije koje su uvezi s organizacijom i sadržajem „Centralnog birakog spiska“ Bosne i Hercegovine

Definicije su preuzete iz „Pravilnik o voenju Centralnog birakog spiska“ Centralne izborne komisije Bosne i Hercegovine, koji je usvojen na 15. sjednici, održanoj 29.04.2010. godine. 3 a)

„Centralni biraki spisak“ je evidencija državljana Bosne i Hercegovine koji imaju birako pravo u skladu s Izbornim zakonom BiH i formira se, vodi za potrebe organizacije i provoenje izbora u skladu sa zakonom, za provoenje referenduma, za provoenje opoziva izabranog funkcionera i izbore organa lokalne samouprave u skladu sa zakonom. b) „Redovan bira“ podrazumijeva državljanina BiH koji ima prijavljeno prebivalište u opini u kojoj se nastanio s namjerom da tu stalno živi i gdje je prijava prebivališta izvršena u skladu sa Zakonom o prebivalištu i boravištu državljana BiH, a koji svoje birako pravo ostvaruje na redovnom birakom mjestu. b) „Redovan bira“ podrazumijeva državljanina BiH koji ima prijavljeno prebivalište u opini u kojoj se nastanio s namjerom da tu stalno živi i gdje je prijava prebivališta izvršena u skladu sa Zakonom o prebivalištu i boravištu državljana BiH, a koji svoje birako pravo ostvaruje na redovnom birakom mjestu. c) „Bira koji glasa u odsustvu“ je raseljeno lice koje je izrazilo svoju biraku opciju za glasanje u opini prebivališta prema posljednjem provedenom popisu stanovništva u Bosne i Hercegovini. d) „Raseljeno lice“ podrazumijeva državljanina Bosne i Hercegovine kojem je status raseljenog lica utvrdio nadležni organ uprave za pitanja raseljenih lica u skladu sa zakonom. e) „Izbjeglo lice“ podrazumijeva državljanina Bosne i Hercegovine koji ima birako pravo i boravi u inozemstvu sa statusom izbjeglog lica iz BiH. 1.3. Sadržaj evidencije „Centralnog birakog spiska“ Evidencija Centralnog birakog spiska sadrži sljedee podatke o biraima: a) prezime i ime i ime jednog roditelja; b) datum roenja; c) jedinstveni matini broj; d) spol; e) naziv opine u kojoj bira ima prebivalište; f) adresu prebivališta (ulica, kuni broj i mjesto); g) naziv opine, odnosno izborne jedinice, za koju lice ima pravo glasa; h) biraku opcija; i) birako mjesto; j) datum prijave prebivališta ili boravišta i k) rubriku "napomena".

1.4. Rokovi za zakljuivanje i potvrivanje „Centralnog birakog spiska“ 1) Centralna izborna komisija BiH za potrebe provoenja izbora u skladu s lanom 3.6 stav (2) taka e) Izbornog zakona BiH zakljuuje i potvruje Centralni biraki spisak sa stanjem na sljedee dane: a) dan prije raspisivanja izbora sa stanjem u 24.00 sata; b) za birae koji privremeno borave u inozemstvu, izbjegla lica i raseljena lica 75 dana prije dana održavanja izbora u 24.00 sata; c) za redovne birae 45 dana prije dana održavanja izbora u 24.00 sata d) na dan održavanja izbora u 24.00 sata.

3

http://www.izbori.ba/Opci-Izbori-2010/Biraci/PravilnikCBS/Pravilnik_CBS-BOS.pdf(23.07.2011.).

207


2) Sve promjene koje su nastale nakon roka utvrenog u stavu (1) ovog lana nee biti sadržane u zakljuenom i potvrenom Centralnom birakom spisku. 3) Odluka o utvrivanju i zakljuivanju Centralnog birakog spiska sadrži datum, ukupni broj upisanih biraa po izbornim jedinicama, a objavljuje se u službenim glasilima. 4) Sastavni dio odluke iz stava (3) ovog lana je Centralni biraki spisak u odgovarajuem elektronskom obliku u jednom primjerku koji se posebno peati, ovjerava i uva s ovom odlukom i ne objavljuje se u službenim glasilima. 5) Centralna izborna komisija BiH može posebnim uputstvom utvrditi krae rokove za zakljuivanje i potvrivanje Centralnog birakog spiska u sluaju provoenja prijevremenih izbora.

2. MOGUNOST PRIMJENE STATISTIKIH PODATAKA IZ „CENTRALNOG BIRAKOG SPISKA“, ZA OPE IZBORE U BOSNI I HERCEGOVINI U 2010. GODINI, ZA NEKA ANTROPOGEOGRAFSKA ISTRAŽIVANJA PODRUJA OPINE SREBRENICA Spisak biraa, koji je izvod iz „Centralnog birakog spiska“ Bosne i Hercegovine, a koji je dostupan politikim partijama i drugim pojedincima sadrži sljedee podatke o biraima: prezime, ime jednog roditelja, spol, datum roenja, mjesto prebivališta i birako mjesto. Na prvi pogled to je mali broj statistikih podataka da bi se mogla vršiti bilo kakva antropogeografska istraživanja. Meutim, kombiniranjem ovih podataka s drugim dostupnim podacima mogua su i ozbiljnija istraživanja koja na drugi nain ne bi bila mogua, bilo zbog nepostojanja popisa stanovništva ili drugih statistikih podataka vezanih za konkretan problem istraživanja. Navedenu pretpostavku potvrdit emo na podruju opine Srebrenica ija je teritorija tokom agresije na Bosnu i Hercegovinu bila u potpunosti oišena od nesrpskog, u ovom sluaju bošnjakog stanovništva, uz masovna ubistva bošnjakog stanovništva muškog spola, svih uzrasta. Na osnovu statistikih podataka iz „Centralnog birakog spiska“ za opinu Srebrenica mogue je utvrditi sljedee: ukupan broj punoljetnog stanovništva s stalnim mjestom prebivališta na podruju opine, spolno-dobna struktura punoljetnog stanovništva prema mjestu prebivališta, broj povratnika „de iure“ u mjesto prijeratnog prebivališta, broj novih familija po naseljima u odnosu na prijeratno stanje, nacionalna struktura punoljetnog stanovništva i dr.4

2.1.

Broj biraa prema birakim mjestima i nacionalnosti na podruju opine Srebrenica za ope izbore u Bosni i Hercegovini u 2010. godini

Za ope izbore u Bosni i Hercegovinu u 2010. godini na podruju opine Srebrenica, izborna jedinica 105., bilo je ukupno prijavljeno 9440 redovnih biraa, a od toga je bilo 7186 Srba, 2251 Bošnjak i 3 osobe nepoznate nacionalnosti (tabela br. 1.).

4 Podaci iz “Centralnog birakog spiska” biraa Bosne i Hercegovine djelomino su obezvrijeeni zloupotrebom dvojnog državljanstva Republike Srbije i Republike Hrvatske, kao i porijeklom roditelja.

208

Mogunost primjene statistikih podataka iz „Centralnog birakog spiska“ biraa Bosne i Hercegovine za neka antropogeografska istraživanja na primjeru opine Srebrenica Tabela 1. Broj biraa prema birakim mjestima - Izborna jedinica 105 (opina Srebrenica). Ukupno biraa po

Broj birakog mjesta

Naziv Birakog mjesta

birakom mjestu

nacionalnosti Bošnjaka Srba

UKUPNO

OPINA SREBRENICA

9440

2251

7186

105B001

PETRIA

339

123

216

105B002

DOM KULTURE

808

183

622

105B003A

OSNOVNA ŠKOLA

907

108

799

105B003B

OSNOVNA ŠKOLA

637

41

596

105B004

VATROGASNI DOM

145

55

90

105B005

VIDIKOVAC (PRIVATNA KUA)

464

105

359

105B006

GORNJI POTOARI (PRIVATNA KUA)

228

198

30

105B007

DONJI POTOARI (OSNOVNA ŠKOLA)

873

291

582

105B008

SUESKA PROSTORIJE AMBULANTE

353

345

8

105B009

OSATICA (OSNOVNA ŠKOLA )

288

182

106

105B010

SASE

221

49

172

105B011

KALIMANII (PRIVATNA KUA )

428

89

339

105B012A

SKELANI (OSNOVNA ŠKOLA)

577

43

534

105B012B

SKELANI (OSNOVNA ŠKOLA)

879

70

809

105B013

LIJEŠE (PRIVATNA KUA)

239

18

221

105B014

PROSTORIJE OSNOVNE ŠKOLE JEZERO

440

34

406

105B015

CRVICA (OSNOVNA ŠKOLA)

566

9

557

105B016

BREŽANI (PRIVANA KUA)

136

7

129

105B017

OSMAE OSNOVNA ŠKOLA

90

90

0

105B018

IEVCI (PRIVATNA KUA)

128

31

97

105B019

URISII (PRIVATNA KUA)

87

82

5

105B020

PODRAVANJE (OSNOVNA ŠKOLA)

146

11

135

105B021

LUKA (OSNOVNA ŠKOLA)

75

75

0

105B022 SREBRENICA 386 12 374 Izvor: „Centralni biraki spisak“ za ope izbore u Bosni i Hercegovini u 2010. godini (Izborna jedinica 105).

Osoba muškog spola bilo je 5236, a ženskog spola 4204.5 Najvei broj biraa bio je na podruju gradskog naselja Srebrenica – 3155 osoba (2788 redovnih biraa); u ovaj broj nisu ukljuene osobe koje su glasale na birakim mjestima gradskog naselja, a bile su nastanjene izvan opine Srebrenica, ili ak i izvan Bosne i Hercegovine. Broj osoba koje su živjele izvan podruja opine Srebrenica, a glasale su lino iznosio je 518, a broj osoba koje su glasale poštom iznosio 301. Ako navedenim brojevima dodamo i 9440 redovni biraa onda je ukupan broj biraa koji su glasali za opinu Srebrenica bio 10259. Biraka mjesta su organizovana na taj nain da što vei broj biraa, ne vei od 1000 osoba, susjednih manjih naselja glasaju na jednom birakom mjestu zbog manjih

5 Kao posljedica posebnog zakonskog rješenja za lokalne izore u Bosni i Hercegovini, u 2008. godini, na podruju opine Srebrenica bilo je 15378 redovnih biraa, a od toga 8332 Bošnjaka i 7044 Srbina, te 2 hrvata. Izvor: Centralni biraki spisak za lokalne izbore u Bosni i Hercegovini u 2008. godini.

209


financijskih troškova. U pravilu, to su geometrijski najbliža susjedna naselja, a za birako mjesto bira se naselje koje ima najvei centralitet u odnosu na susjedna naselja.

2.2.

Broj biraa prema mjestu prebivališta na podruju opine Srebrenica za ope izbore u Bosni i Hercegovini u 2010. godini

Iz podataka u tabeli broj 2 možemo vidjeti da je najmanji broj biraa bio u naseljima koja su prije rata bila nastanjena iskljuivo bošnjakim stanovništvom, izuzev naselja Skelani i gradskog naselja Srebrenica. Na osnovu tih podataka možemo zakljuiti da je povratak bošnjakog stanovništva u mjesta prijeratnog prebivališta, u periodu 2000-2010. godine, bio vrlo slab, ili gotovo nikakav. Naselja u kojima je broj biraa za ope izbore u BiH u 2010. godini bio manji od 20 osoba su sljedea: Dimnii, Miholjevine, Moevii, Palež, Buje, Šubin, Velika Daljegošta, Klotjevac, Skenderovii, Brezovice, Kutuzero, Tokoljak, Sulice, Lipovac, Radovii, Osatica, Poznanovii, Žedanjsko, Goevii, Karaii i Staroglavice. Sva navedena naselja, osim Goevia i Paleža, bila su uglavnom nastanjena bošnjakim stanovništvom, i imala su od 200 do 700 stanovnika prije rata. Tabela 2. Broj biraa prema mjestu prebivališta u opini Srebrenica u 2010. godini. Red. br.

Ukupan broj biraa

Red. br.

Babuljice

29

42

2

Bajramovii

30

43

Opetci

22

3

Beširevii

26

44

Orahovica

143

4

Blažijevii

22

45

Osatica

15

5

Bostahovine

58

46

Osmae

69

6

Božii

61

47

Osredak

31

7

Brakovci

27

48

Pale

34

8

Brezovice

11

49

Palež

1

1

210

Naselje

Naselje Obadi

Ukupan broj biraa 61

9

Brežani

106

50

Pei

35

10

Buinovii

40

51

Peišta

429

11

Buje

2

52

Petria

121

12

Bujakovii

119

53

Podgaj

65

13

Crvica

413

54

Podravno

125

14

ievci

71

55

Postolje

37

15

Dimnii

1

56

Potoari

220

16

Dobrak

43

57

Poznanovii

17

17

Donji Potoari

104

58

Pribidoli

51

18

Fojhar

54

59

Pribojevii

51

19

Gaj

134

60

Prohii

51

20

Gladovii

34

61

Pusmulii

54

21

Goevii

18

62

Radoševii

41

22

Gornji Potoari

112

63

Radovii

14

23

Gostilj

298

64

Raenovii

36

24

Kalimanii

291

65

Ratkovii

23

Mogunost primjene statistikih podataka iz „Centralnog birakog spiska“ biraa Bosne i Hercegovine za neka antropogeografska istraživanja na primjeru opine Srebrenica 25

Karaii

Red. br. 26

Naselje Klotjevac

19

66

Ukupan broj biraa

Red. br.

6

67

Sase

148 Naselje

Skelani

Ukupan broj biraa 1363

27

Kostolomci

176

68

Skenderovii

7

28

Krnjii

21

69

Slatina

40

29

Krušev Do

27

70

Srebrenica

30

Kutuzero

11

71

Staroglavice

19

31

Liješe

124

72

Sueska

46

32

Likari

60

73

Sulice

13

33

Lipovac

14

74

Šubin

4

34

Luka

48

75

Tokoljak

12

35

Ljeskovik

28

76

Toplica

154

36

Mala Daljegošta

33

77

Urisii

30

37

Mee

30

78

Velika Daljegošta

4

38

Miholjevine

1

79

Vijogor

30

39

Milaevii

53

80

Žabokvica

217

40

Moevii

1

81

Žedanjsko

17

2788

41 Nogaevii 45 Izvor: „Centralni biraki spisak“ za ope izbore u Bosni i Hercegovini u 2010. godini (Izborna jedinica 105).

Naselja kod kojih se broj biraa kretao od 20 do 39 osoba su sljedea: Krnjii, Blažijevii, Opetci, Ratkovii, Beširevii, Brakovci, Krušev Do, Ljeskovik, Babuljice, Bajramovii, Mee, Urisii, Vijogor, Osredak, Mala Daljegošta, Gladovii, Pale, Pei, Raenovii i Postolje. Veina ovih naselja bila je prije rata nastanjena bošnjakim stanovništvom. Naselja u kojima je broj biraa bio vei 39 osoba, a manji od 100 osoba, bila su sljedea: Buinovii, Slatina, Radoševii, Dobrak, Nogaevii, Sueska, Luka, Pribidoli, Pribojevii, Prohii, Milaevii, Fojhar, Pusmulii, Bostahovine, Likari, Božii, Obadi, Podgaj, Osmae i ievci. U ovoj grupi naselja poveao se broj naselja koja su prije rata imala iskljuivo srpsko stanovništvo ili je ono bilo veinsko. Naselja kod kojih se broj biraa kretao izmeu 101 i 499 osobe su sljedea: Donji Potoari, Brežani, Gornji Potoari, Bujakovii, Petria, Liješe, Podravno, Gaj, Orahovica, Sase, Toplica, Kostolomci, Žabokvica, Potoari, Kalimanii, Gostilj, Crvica i Peišta. Samo su dva naselja u opini Srebrenica imala više od 1000 biraa, to su: Skelani (1363 osobe) i gradsko naselje Srebrenica (2788 osoba). 2.3.

Broj familija (prezimena) prema nacionalnosti na podruju opine Srebrenica prema birakom spisku za ope izbore u 2010. godini

Na podruju opine Srebrenica bilo je ukupno 911 familijarnih prezimena, bošnjakih i srpski, a bez dvojnih prezimena, odnosno prezimena kod ženskih osoba koje su pored suprugovog prezimena zadržale i svoja djevojaka prezimena. Meutim, broj prezimena je nešto vei ako ih posmatramo prema nacionalnoj pripadnosti osoba. Taj broj iznosio je 949 prezimena, od koji je bilo 319 bošnjakih, 625 srpskih i 5 prezimena ostalih nacionalnosti (tabela br. 3.). 211


Tabela 3. Broj familija (prezimena) prema nacionalnoj pripadnosti biraa u opini Srebrenica u 2010. godini. Red. br. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56

212

Prezime Abduli Aimovi Ademovi Adilovi Adži Ahemetovi Ahmetovi Ahmi Ajiši Ajši Aksi Aleksi Alemi Ali Alispahi Ališevi Alivukovi Alji Aljkanovi Andri Ani Anii Antoni Antunovi Arambaši Arsenijevi Arsenovi Arsi Ati Avdagi Avdi Avramovi Babi Backovi Bajagi Baji Bajraktarevi Bajraktarevi Bajrami Bajramovi Bajri Bakovi Balakovi Balmazovi Balorda Banda Banda Bandovi Barac Bariši Basari Baši Bei Bei Beirovi Beganovi

Nacionalnost B S B B S B B B B B S S B B B B B B B S S S S S S B S S B B B S S S S S S B B B B S S S S B S S S S S S B B B B

Red. br. 476 477 478 479 480 481 482 483 484 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531

Prezime Lali Lalovi Langovi Latifovi Lazarevi Lazi Lazovi Leli Lemeš Livopoljac Logo Lojpur Loli Lonco Lovre Luanin Lui Luki Lukovi Ljeskovica Ljubii Ljubinkovi Ljuca Madžarevi Mahmutovi Majstorovi Maksimovi Maksumi Malagi Maleš Maleševi Maleti Mali Malki Mandi Mandži Manojlovi Mareta Mareta Mareti Marii Mari Marijanovi Marinkovi Marjanovi Markovi Markovi Marti Martinovi Maši Maši Mati Mehanovi Mehi Mehinovi Mehmedovi

Nacionalnost S S S B S S S B B S B S B S S B S S S B S S B S B S S B B S S S B B S B S S B S S S S S S S B S S B S S B B B B

Mogunost primjene statistikih podataka iz „Centralnog birakog spiska“ biraa Bosne i Hercegovine za neka antropogeografska istraživanja na primjeru opine Srebrenica 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116

Begi Begi Begovi Behari Bekman Bekri Bekti Belenzada Beli Beri Berovi Beši Beširovi Biberdži Bibi Bili Bilji Bitinovi Bjeki Bjelakovi Bjelica Blagojevi Blaži Bodiroga Bodo Bogdanovi Bogievi Bogievi Bogojevi Bojani Boji Bojovi Boloban Boljanovi Boranjac Bosilji Boškovi Bošnjai Bošnjak Bošnjak Božani Boži Brdarevi Brezo Bualina Budiša Buha Buhi Bulaji Bulatovi Bumbulovi Buri Buri Buškovi Cibrali Cimeša Crevar Crkvenjaš Crnogorac Cvetinovi

B S B B B B B S S S S B B S S S S B S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S B S S S B S S S S B S S B B S S B S S S S S

532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559 560 561 562 563 564 565 566 567 568 569 570 571 572 573 574 575 576 577 578 579 580 581 582 583 584 585 586 587 588 589 590 591

Mejri Mekani Meki Memi Memiševi Meraji Merdži Mesihovi Mešanovi Meši Mianovi Mii Miovi Miftari Mihailovi Mihajilovi Mihajlovi Mijailovi Mijanovi Mijatovi Mijatovi Miki Miladinovi Milanovi Milas Milenkovi Mileti Mili Milinkovi Milivojevi Milkovski Milosavljevi Miloševi Milovanovi Milovevi Milutinovi Milji Miovi Mirkovi Mirosavljevi Mirovi Misailovi Miši Miškov Miškovi Mitrovi Mlaenovi Moevi Mojevi Mojsilovi Momi Motika Mraki Mrdži Mrkaljevi Muhamedbegovi Muharemovi Muhi Mujabaši Mujanovi

B B B B B B B B B B S S S B S S S S S S B S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S B S B B B B B

213

A. Sulji, S. Kulenovi 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177

214

Cvetkovi Cvijeti Cviji Cvjetinovi Cvrk ajlakovi akanovi amdži ani ardakovi asar auševi avi avka ehaji elan elik engi etkovi iak ivi izmi oi odo olakovi olovi ortuma ovi ubrilo ui uri utovi ati ati ebi etkovi evi irakovi irkovi odo ori ukovi ulum ulum upi Dabi Daci Dafuni Daji Daki Damjanovi Damljanovi Damnjanovi Dangi Danilovi Dautbaši Dautovi Davidovi Deanovi Dedi Dejanovi

S S S S B B B B S B S B S S B S S B S B B B B S S S S S S S S S S B S S B S S S S S S B S S S S B S S S S S S B B S S B S

592 593 594 595 596 597 598 599 600 601 602 603 604 605 606 607 608 609 610 611 612 613 614 615 616 617 618 619 620 621 622 623 624 625 626 627 628 629 630 631 632 633 634 635 636 637 638 639 640 641 642 643 644 645 646 647 648 649 650 651 652

Muji Mujinovi Muji Mujki Muminovi Munan Muni Murathodži Muratoski Muratovi Muri Musi Mustafi Mustafi Muši Muši Muški Naerac Nali Nedeljkovi Nedi Nei Neki Neretljak Neškovi Nezirovi Neži Nikaevi Niki Nikoli Nikoli Ninkovi Niši Novakovi Nuhanovi Nuki Numanovi Njegi Obradovi Obrenovi Obri Ognjanovi Okilj Omanovi Omazi Omerovi Omi Orašanin Ordagi Ori Osmanovi Ostoji Pajaziti Paji Pajki Pani Pani Panteli Panti Pari Pari

B B B B B S S B B B S B B S S B B S B S S S S S S B S S S S B S S S B B B S S S S S S B B B B S S B B S A S S B S S S S B


Deli Delijevi Delimustafi Demirovi Demonji Derviševi Despotovi Diki Dimitri Dimitrijevi Dimitrijevi Dimitrovski Divkovi Divovi Dizdarevi Djoki Doki Doveden Dragievi Dragoljevi Draško Draškovi Draži Drlai Drljaa Drmonji Dudi Dudi Dujkovi Dulovi Durakovi Durakovi Durmi Durutovi Džafi Džananovi Džani Džekuli Džini elmo eri ogaz okanovi oki orevi ori ozi ukanovi uki ulakovi umi urevi urevi uri urii uri uriši urovi Edreni Efendi

B S B B S B S S S S B S S B B S S S S S S S S S S S B S S S B S B S B B B S B S S B S S S S B S S B S B S S S S S S B B

653 654 655 656 657 658 659 660 661 662 663 664 665 666 667 668 669 670 671 672 673 674 675 676 677 678 679 680 681 682 683 684 685 686 687 688 689 690 691 692 693 694 695 696 697 698 699 700 701 702 703 704 705 706 707 708 709 710 711 712

Pašagi Pašagi Pašali Paši Pavlovi Pažin Peenica Peenii Peanac Peji Pepelevi Pepi Perendi Peri Perkovi Perušinovi Peštali Petkovi Petrievi Petri Petronijevi Petrovi Petruši Pilav Piljak Pirgi Pitarevi Pjevi Plani Plisni Poli Polji Ponjevi Popara Popovi Prem Prgomelja Prinz Prodanovi Pudilovi Purkovi Pustivuk Pušara Puški Rabrenovi Radakovi Radanov Radanovi Radenica Radievi Radi Radivojevi Radoja Radoji Radojevi Radojkovi Radonji Radosavljevi Radovanovi Radovi

B S B B S S S S S S S B S S S S B S S S S S S B S B B S B S S S S S S B S B S B B S S S S S S S B S S S S S S S S S S S

215


216

Ehli Ejubovi Elekovi Emki Era Eri Fejzi Feratovi Ferizovi Filipovi Gabeljic Gabelji Gabelji Gadžo Gagi Gaji Gaji Garaljevi Gavrani Gavri Gavrilovi Gazdik Gerovi Giehsel Giljevi Gladovi Glamoak Glavonji Gligi Gligorovi Gliši Gluhi Gobelji Gojinovi Goli Golubovi Golubovi Gordi Gosti Grac Graanin Gradina Grahovac Grahovac Graoni Grbi Grgi Gruji Grujii Grujii Gruji Gudovi Guji Guši Gušo Guzijan Gvozdenovi Habibovi Hadževi Hadžiarapovi Hadžibuli

B B S B S S B B B S B B S B S S B B S S S S B B S B S S S S S B S S S B S S S S S S S M S S S S S B S S S B B S S B B B B

713 714 715 716 717 718 719 720 721 722 723 724 725 726 727 728 729 730 731 732 733 734 735 736 737 738 739 740 741 742 743 744 745 746 747 748 749 750 751 752 753 754 755 756 757 758 759 760 761 762 763 764 765 766 767 768 769 770 771 772 773

Rahmanovi Rajakovi Raki Rakita Rakoevi Rami Ranelovi Rani Ranki Rankovi Rasuli Raševi Rašljanin Rebrinovi Redžepovi Redži Relji Resimovi Ridži Ristanovi Risti Ristivojevi Ristivojevi Ristovi Rizahi Rodi Roenkov Roksandi Rosi Rosuljaš Rudi Rujevi Ruži Sadovski Salihovi Salihovi Salimovi Salki Samardži Samardžija Sandži Sari Savi Sejdi Sejdinovi Sejfi Sekuli Sekuli Selimovi Sevi Simatovi Simeti Simeunevi Simeunovi Simi Sinanovi Sirui Skeledži Skoo Slavkovi Slijepevi

B S S S S B S S S S S S B S B B S B B S S S B S B S S S S S S S S S B S B B S S B S S B B B S B B S S S S S S B B B S S S


Hadži Hadžovi Hafizovi Hajdarbegovi Hajdarevi Hajder Hajdukovi Haki Halilovi Halilovi Hamza Hamzi Handži Hanki Harbaš Hasankovi Hasanovi Hasi Haski Hauni Heri Hidi Hirki Hodži Hoti Hren Hrnjez Hrustanovi Hrusti Hubli Huki Huremovi Huseinovi Husejinagi Husejinovi Husejnagi Husejnovi Husii Husi Ibiševi Ibrahimovi Idrizovi Ignjatovi Ikanovi Iki Ikoni Ili Ili-Raki Ili-Tomi Imamovi Imamovi Imer Imer Ini Inin Islamovi Ivanovi Ivelji Ivica Ivi

B B B B B S S B B S B B B B B B B B B B B S B B B H S B B B B B B B B B B B B B B B S S S S S S S B S B S S S B S S S S

774 775 776 777 778 779 780 781 782 783 784 785 786 787 788 789 790 791 792 793 794 795 796 797 798 799 800 801 802 803 804 805 806 807 808 809 810 811 812 813 814 815 816 817 818 819 820 821 822 823 824 825 826 827 828 829 830 831 832 833

Smailovi Smaji Smajilovi Smajlagi Smajlovi Smilji Softi Soldat Sorak Spahi Spaji Spasojevi Spremo Srdanovi Srdi Srekovi Sredojevi Stameni Stanarevi Stani Stanisavljevi Staniši Staniši Stankovi Stanojevi Stanojlovi Starevi Stefanovi Stepanovi Stevanovi Stevi Stjepanovi Stojadinovi Stojakovi Stojanevi Stojanovi Stojkanovi Studi Stupar Subaši Suboši Suboti Sukara Sulejmanovi Suljanovi Suljanovi Sulji Suljkanovi Šabanovi Šabotik Šahinagi Šahmanovi Šaki Šakota Šalipurevi Šarac Šauli Šavija Šei Šehi

B B B B B S B S S B S S S S S S S S S S S S B S S S S S S S S S S S S S S S S B S S S B B S B B B B B B B S S S B S B B

217


218

Izmirli Jahi Jakovljevi Jakubovi Jandri Jankovi Janoševi Janji Janjuš Jašarevi Jaši Jefteni Jefti Jelisavi Jelisi Jelki Jeremi Jevremovi Jevti Jezdi Joji Jokanovi Joki Joksimovi Jokši Joli Josi Josipovi Josovi Jovanovi Jovii Jovi Jovi-Obrenovi Jovkovi Jugovi Jugovi Juki Juki Juki Junuzagi Juriši Jusi Jusufovi Jusupovi Kabilovi Kablarevi Kadi Kadri Kahri Kali Kamenica Kandžetovi Kantar Kapetanovi Kara Karadarevi Karahodži Karaji Karakli Karamehmedovi Karan

B B S B S S S S S B S S S S S B S S S S H S S S S S S S S S S S S S B S B S M B S B B B B S B B B B B B S S S S B S S B S

834 835 836 837 838 839 840 841 842 843 844 845 846 847 848 849 850 851 852 853 854 855 856 857 858 859 860 861 862 863 864 865 866 867 868 869 870 871 872 873 874 875 876 877 878 879 880 881 882 883 884 885 886 887 888 889 890 891 892 893 894

Šehomerovi Šikuljak Šimši Šipovac Šišman Škoro Škrnji Šobotovi Špijodi Špiodi Štrbac Šurlan Tabakovi Tadi Tahi Tanasi Tanasijevi Tarlanovi Tegeltija Teofilovi Terzi Teskeredži Teši Tihi Tišma Todi Todorov Todorovi Toji Tomi Tomovi Topali Topalovi Topi Toši Trifkovi Trifunovi Trimanovi Tripi Triši Trkulja Trnavac Trnini Tubi Tubin Tuci Tuljkovi Tupkovi Tursunovi Tuti Tutundži Tuzli Uroševi Usti Uyar Uzunovi Varagi Vasi Vasi Vasilijevi Vasiljevi

B S S B B S S S B B S S B S B S S S S S S B S B S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S B B B S B B S B B B S S B S S

Mogunost primjene statistikih podataka iz „Centralnog birakog spiska“ biraa Bosne i Hercegovine za neka antropogeografska istraživanja na primjeru opine Srebrenica 420 Kardaševi B 895 Vaskovi 421 Kari B 896 Vasovi 422 Kastrat B 897 Veizovi 423 Kasumovi B 898 Vejzovi 424 Kaši S 899 Velemir 425 Katani S 900 Velimirovi 426 Kati S 901 Veljani 427 Keki B 902 Veselinovi 428 Keleua S 903 Vesi 429 Kinne S 904 Vientijevi 430 Kisi S 905 Vidovi 431 Kisin S 906 Vilotijevi 432 Kitanovi S 907 Vitorovi 433 Klaff S 908 Vlai 434 Klindo S 909 Vladi 435 Kneževi S 910 Vladuši 436 Kneži S 911 Vojdel 437 Koevi S 912 Vojnovi 438 Kodi S 913 Vrakela 439 Koji S 914 Vranjevac 440 Kokoruš S 915 Vržina 441 Kolovi S 916 Vueti 442 Kolunija S 917 Vui 443 Koprivica S 918 Vuievi 444 Kora S 919 Vujadinovi 445 Kordi B 920 Vujii 446 Kosi S 921 Vuji 447 Kosti S 922 Vujovi 448 Košarac S 923 Vukajlovi 449 Kothe B 924 Vukašinovi 450 Kovaevi S 925 Vukobrad 451 Kozomara S 926 Vukoli 452 Kraišnik S 927 Vukosavljevi 453 Krajina S 928 Vukovi 454 Krajišnik S 929 Vuksi 455 Kro S 930 Zagorac 456 Krdži B 931 Zanfirovi 457 Kribl S 932 Zari 458 Krli B 933 Zei 459 Krndija S 934 Zejnilovi 460 Krsmanovi S 935 Zekanovi 461 Krstaji S 936 Zeki 462 Krsti S 937 Zeljko 463 Kruni S 938 Zili 464 Krvavac S 939 Zlojutro 465 Kukovi S 940 Zloporubovi 466 Kulizi S 941 Zori 467 Kumri B 942 Zukanovi 468 Kuni B 943 Zuki 469 Kunovac S 944 Žarkovi 470 Kuruev S 945 Živanovi 471 Kuzmanovi S 946 Živanovi 472 Kuzmi S 947 Živkovi 473 Lakevi S 948 Žugi 474 Laketi S 949 Žujko 475 Laki S Izvor: „Centralni biraki spisak“ za ope izbore u Bosni i Hercegovini u 2010. godini (Izborna jedinica 105).

S S S B S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S B S S S B S S S B B S S S S S S

219


Veina osoba srpskog porijekla ija prezimena nemaju nastavak „i“ su izbjeglice iz srednje Bosne i Kninske krajine. Na podruje opine Srebrenica poeli su se naseljavati još tokom rata, i to na podruja koja su okupirale srpske agresorske snage. Poseban val naseljavanja zbio se poslije potpisivanja „Dejtonskog mirovnog sporazuma“, i trajao je do 2009. godine. S obzirom da ne raspolažemo kompletnim spiskom prezimena (familija) prije rata, prema popisu stanovništva 1991. godine, nismo u mogunosti utvrditi taan broj novih prezimena (familija) na podruju opine Srebrenica. 3. ZAKLJUAK Na osnovu nekoliko analiza koje smo izvršili u glavnom dijelu teksta mogli smo vidjeti da su statistiki podaci koje sadrži „Centralni biraki spisak“ važan izvor podataka za neka antropogeografska istraživanja. Ukoliko se raspolaže i nekim drugim podacima, primjerice podacima iz popisa stanovništva, kao što su: spolno-dobna, nacionalna i druge strukture stanovništva, mogue je kombiniranjem podataka iz redovnih popisa stanovništva i upravnih „registara“ doi do novih pokazatelja i obilježja punoljetnog stanovništva odreenih podruja. Uporeivanjem podataka iz „Centralnog birakog spiska“ s rezultatima izbora, koje Centralna izborna komisija Bosne i Hercegovine redovno objavljuje po izbornim mjestima i izbornim jedinicama, mogue je doi i do pokazatelja koji govore o ideološko-politikoj opredijeljenosti biraa odreenih podruja. Dakle, birake spiskove kao upravne „registre“ ne bi trebalo zanemariti, ili u potpunosti odbaciti prilikom manjih antropogeografskih istraživanja, posebno kada nemamo druge statistike podatke za stanovništvo odreenih podruja. 4. REFERENCE 1. 2. 3.

4.

5. 6. 7. 8.

220

Politika enciklopedija, „Savremena administracija“, Beograd, 1975. Nejašmi, I.: Demogeografija - stanovništvo u prostornim odnosima i procesima, Školska knjiga, Zagreb, 2005. Deren-Antoljak, Š.: Izbori i izborni sustavi, Društvena istraživanja, Vol. 1. No. 2 (2), 1992. Izvor: http://hrcak.srce.hr/index.php?show=clanak&id_clanak_jezik=51886(23.07.2011.). „Pravilnik o voenju Centralnog birakog spiska“, Centralna izborna komisija Bosne i Hercegovine. Izvor: http://www.izbori.ba/Opci-Izbori2010/Biraci/PravilnikCBS/Pravilnik_CBS-BOS.pdf(23.07.2011.). http://www.izbori.ba/Documents/Rezultati%20izbora%2096-2002/2000gen/rulesegulations-general-elections-2000-bos.pdf (23.07.2011.). http://www.izbori.ba/Documents/Rezultati%20izbora%20962002/Rezultati2008/Odzivi%20po%20izbornim%20jedinicama.pdf(23.07.2011). http://www.izbori.ba/Mandati27102008/ShowMunicipality.asp?MunicipalityCode= 105(23.07.2011.). http://www.izbori.ba/default.asp?col=Statistika(23.07.2011.).



PRIVREDNE PRILIKE U SREBRENICI U ETVRTOJ I PETOJ DECENIJI 15. STOLJEA ECONOMIC CONDITIONS IN SREBRENICA IN FOURTH AND FIFTH DECADE OF THE 15th CENTURY Mr. sc. Muhamed Husejnovi, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli Abstrakt U ovom radu prezentirane su injenice vezane za privredni razvoj Srebrenice u etvrtoj i petoj deceniji 15. stoljea. U etvrtoj deceniji 15. stoljea ovo naselje je bilo pod vlašu despota ura Brankovia. U to vrijeme u ovom naselju došlo je do privrednog napretka u rudarstvu, trgovini i zanatstvu. Sa razvojem rudarstva razvijalo se i topioniarstvo. Zahvaljujui rudarskoj proizvodnji trgovina srebrom je doživjela najvei uspon. Tako da polovinom etvrte decenije 15. stoljea u Srebrenici boravi najviše Dubrovana. Osim dubrovakih trogovaca broj zanatlija je bio u stalnom porastu. Krajem etvrte decenije vlast u ovom naselju uspostavljaju Osmanlije. Za vrijeme osmanske uprave dolazi do osnivanja novih trgovakih društava. U periodu 1443-1450. godine smjenjivala se vlast despota i bosanskog kralja. U etvrtoj i petoj deceniji 15. stoljea u ovom naselju je bila i kovnica novca. Kljune rijei: Srebrenica, Dubrovani, privredne prilike, trgovina, despot ura, Osmanlije, srebro, trgovako društvo, zlato, putne komunikacije, zanatlije, dubrovaki zlatari, dubrovaki krojai, bosanski kralj Tomaš, kovnica novca.

Abstract This work presents the facts about economic development of Srebrenica in the fourth and fifth decade of the 15th century. During the fourth decade of the 15th century, this area was under the power of despot ura Brankovi. At that time, there were some economic branches, such as coal mining, trade and handcrafts, and with the coalmining, smelting work was developed. Thanks to the mining, the silver trade culminated as well. So, half way through the fourth decade of the 15th century there were a lot of people from Dubrovnik, including tradesmen from Dubrovnik and the number of craftsmen increased. At the end of the fourth decade people from Turkey (Osmanlije) took over the power. During that time there were a lot of new trade societies. In the period between 1443-1450 there were a lot of power swapping times between despots and bosnian king. In the fourth and fifth decade of the 15th century, money making evolved. Key words: Srebrenica, People of Dubrovnik, economic circumstances, trade, despot ura, Osman people, silver, trade society, gold, road comunications, tradesmen, dubrovnik jewellery, dubrovnik tailors, bosnian king Tomaš, money making.

M. Husejnovi

Uvod Srebrenica se prvi put pominje u dubrovakim pisanim izvorima polovinom 14. stoljea. Ovaj pomen Srebrenice vezan je za Dubrovanina Dobru Bevenjutia. Zahvaljujui rudnom bogatstvu u drugoj polovini 14. stoljea Srebrenica se svrstavala meu najrazvijenija naselja srednjovjekovne bosanske države.Dokaz ovom podatku je i da su Dubrovani, koji su bili trgovci u ovom naselju, imali svog konzula te svoj sud. U periodu dok je bila pod vlašu srpskog despota Stefana Lazarevia bila je razvijena rudarska, trgovinska i zanatska djelatnost. Meutim, despot uvodi namete, koji su bili nepovoljni za privredni razvoj, što je dovodilo do negodovanja dubrovakih trgovaca. Poslije smrti Stefana Lazarevia 1427. godine vlast u Despotovini preuzima njegov sestri ura Brankovi. Na privredne prilike u Srebrenici za vrijeme despota ura Brankovia uticalo je nekoliko faktora, kao što su: potražnja srebra, njegova vrijednost, kvalitet i visina carinskih nameta. Politike prilike i odnosi bili su možda i najznaajniji faktor koji je uticao na privredne prilike u Srebrenici u drugom kvartalu 15. stoljea. S tim u vezi, privredne prilike u Srebrenici za vrijeme despota ura su za relativno kratko vrijeme oscilirale i imale nekoliko karakteristinih momenata i to konsolidacije, razvoja i stagnacije. Nosioci privrednih prilika u Srebrenici bili su Dubrovani. Poslije smrti despota Stefana Lazarevia koji je u Despotovini zavodio strožiji poredak, što je naroito pogaalo trgovinu srebrom, situacija je u tom pogledu za Dubrovane postala povoljnija dolaskom na vlast despota ura. Srebrenica u etvrtoj i petoj deceniji 15. stoljea Tridesete godine 15. stoljea predstavljale su znaajnu i presudnu prekretnicu u privrednom razvoju Srebrenice. U to vrijeme došlo je do porasta rudarske proizvodnje a time i trgovinske djelatnosti. Zbog ovakvog povoljnog privrednog razvoja i sam despot ura je u nekoliko navrata posjeivao i boravio u srebrenikim rudnicima. Zahvaljujui dobrom privrednom razvoju Dubrovani su izvozili srebro u Ugarsku, Dubrovnik i ostala primorska mjesta na Jadranu.1 Uporedo sa razvojem rudarske djelatnosti, u ovom periodu je u Srebrenici došlo i do razvoja topioniarstva. Tako se u historijskim izvorima u više navrata u Srebrenici spominju valturci, lanovi društva koji su topili rudu, kupljenu od varkova, vlasnika rudarskih okana.2 Zbog pritisaka Osmanlija na Despotovinu, despot ura bio je prinuen popuštati Dubrovanima u odreivanju visine carinskih nameta. To je omoguilo Dubrovanima da iz Srebrenice poveaju izvoz srebra. U to vrijeme, dobijeno srebro u rudnicima izlivalo se u šipke, a ove su u carinarnicama ili kovnicama morale biti bolane.3

1 2

3

K. Jireek, Trgovaki drumovi i rudnici Srbije i Bosne u srednjem vijeku, Sarajevo 1951., str. 82. M. Dini, Za istoriju rudarstva u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni, I, knjiga CCXL, Srpska akademija nauka i umetnosti (SANU), Beograd 1955., str. 156. D. Kovaevi-Koji, Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, Djela Naunog društva BiH, XVIII, Sarajevo 1961., str. 156. Rudarske jame (okna) nalazile su se u blizini srednjovjekovnog utvrenja. D. Kovaevi, Dr. V. Simi, Istoriski razvoj našeg rudarstva, Beograd 1951, Godišnjak Istoriskog društva Bosne i Hercegovine, IV, Sarajevo 1952., str. 302. Prema jednom podatku koji datira iz 1427. godine zavedene su cijene srebra iz Bosne, Srebrenice i Despotovine prilikom otpremanja srebra u Italiju. Srebreniko srebro koštalo je po jednoj litri 18 perpera i 10 groša, što je za dva groša bilo skuplje od srebra srednjobosanskih rudnika, ili za skoro tri perpera jeftinije od novobrdskog srebra. D. Kovaevi, Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, str. 168.

222

Privredne prilike u Srebrenici u etvrtoj i petoj deceniji 15. stoljea

Osim toga, nestabilne politike prilike i odnosi još više je upuivala vlastelu da ulažu u dragocjenosti, koje se u sluaju nužde i prisilnog pomirenja lakše mogu nostiti sa sobom. Omiljene stvari ne bi se lišavali bez nužde, ali i u nevolji radije su ih davali u zalog nego prodavali. U historijskim izvorima nije izriito navedeno gdje su se proizvodile srebrene dragocjenosti bosanske vlastele. Meutim, u nekoliko sluajeva te se izraevine nazivaju bosanskim, pa se stoga može pretpostaviti da je jedan dio tih predmeta izraivan i u Srebrenici.4 Koliko je u to vrijeme vlastela kupovala srebro svjedoi nam i podatak iz marta 1435. godine. Naime, jedan karavan iz Srebrenice prenosio je 1.615 libri srebra u vrijednosti od 9.161 dukata. Izmeu 33 vlasnika toga srebra ak je 19 pripadalo vlasteli. O naglom porastu izvoza srebra svjedoe nam podaci iz trgovakih knjiga brae Nikole i Luke Kabuži. Braa Kabuži su u vremenu od 1427. do 1432. godine uspjeli izvesti, uglavnom u Veneciju, oko 3.500 kg srebra, proizvedenog u Despotovini i Bosni5 Tako je i bosanski kralj Tvrtko II namjeravao da sredinom 1430. godine uputi u Dubrovnik srebra u vrjednosti 30.000dukata. Meutim, Dubrovani to nisu prihvatili predložili su kralju da to srebro sam pošalje u Veneciju po kakvom vlastelinu. Sa svoje strane Dubrovani su se obavezali da e obezbijediti naoružan brod koji bi bezbjedno prenio skupi metal. Kada je prodaja obavljena kralj se žalio na dubrovake trgovce da su ga oštetili lošim savetima, te da je pretrpio štetu.6 Podaci iz trgovake knjige brae Kabuži, ali i ostalih trgovakih društava ne daju nam pouzdane podatke o obimu trgovine srebrom.7 Svakako da je taj obim bio vei, jer su se trgovci zbog razliitih nameta bavili i krijumarenjem srebra.8 Tokom dvadesetih i tridesetih godina 15. vijeka Stefan je imao trgovako društvo sa Bojkom Nenkoviem i Simkom Glaviem. Glavni predmet njihove trgovine bilo je srebro koje su nabavljali, osim u Srebrenici, i u ostalim rudarskim mjestima Podrinja. Da su boravili u Srebrenici svjedoi i injenica da se pominju u sudskim komisijama i to ne samo kao lanovi komisija ve i kao parniari. Stefan se u Srebrenici spominje od 1419. do 1434. godine, a Bojko se spominje od 1422.do 1435. godine.9 Pojedina dubrovaka trgovaka društva, kao što je bila praksa u Veneciji i Firenci u 15. stoljeu, pored lanova imala su i faktore, plaene funkcionere, koji su obavljali poslove društva. Tako se Vlahuša Latinica 1438. godine žalio da nije dobio pošiljku od Simka Bogavia, „factoris ipsius Vlacusse in Srebrniza“. Takoer, finansijeri su 4

Tako je kraljica Katarina, majka posljednjeg bosanskog kralja Stjepana Tomaševia, bježei iz Bosne založila u Splitu pozlaeni srebreni pehar specijalne izrade. U Splitu je 8. jula 1429. godine založena jedna tacna bosanskog kralja, koju je kralj poklonio Mihi Madiju. Takoer su i predstavnici bosanske vlastele prilikom bjekstva iz Bosne sa sobom nosili dragocjene srebrene predmete. Tako je Vlatko Hercegovi sa sobom u Italiju ponio dosta dragocjenosti, koje su, za vrijeme njegovog boravka u Veneciji 1479. godine, bile opljakane. M. Šunji, Nekoliko podataka o srednjovjekovnim bosanskim izraevinama od srebra, Radovi, knjiga I, Sarajevo 1963., str. 347. 5 J. Tadi, Privreda Dubrovnika i srpske zemlje u prvoj polovini XV veka, Zbornik Filozofskog fakulteta, knjiga X-1, Beograd 1968., str. 527. 6 B. Hrabak, Prodaja proizvoda bosanskog rudarstva u Veneciji i Mleanima u Dalmaciji, Godišnjak Društva istoriara Bosne i Hercegovine, GDI, XXI-XXVII, Sarajevo 1976 str. 63. 7 U periodu od 1427. do 1459. godine bilo je registrovano oko 120 trgovakih društava. Ponekad su trgovci tano odreivali i mjesta u kojim e poslovati. Naješe se javlja Srebrenica i to više od dvadeset puta. M Spremi, Dubrovaka trgovaka društva u Despotovini ura Brankovia, Zbornik Filozofskog fakulteta, knjiga XIII/1, Beograd 1976., str. 87. 8 ak je i bosanski kralj u etvrtoj deceniji 15. stoljea prodavao srebro Veneciji. D. Kovaevi-Koji, Ekonomske veze i kulturni uticaji izmeu bosanske države i talijanskih gradova u XIV i XV vijeku , GDI, XXXV, Sarajevo 1984.,str. 38. 9 R. uk., Porodica Kasela iz rudnika, Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine 1, SANU, Odbor za istoriju Bosne i Hercegovine, Beograd 1995., str. 101.

223

M. Husejnovi

obavezivali faktore da ne smiju initi nikakve prevare niti krijumarenja. Vodei rauna o uloženom novcu, ulagai su tano priznavali faktorima troškove, kao što su izdaci za prenos robe i kirije za neku kuu ili duan. Preciziranja su išla do te mjere da je Toma Radosali 1433. godine odredio svome bratu Živku, koga je slao u Srebrenicu, da za kiriju može godišnje trošiti samo 35 perpera. Takoer, finansijeri su vodili rauna da kupljeno srebro bude što jeftinije. Tako je Nikola Nalješkovi 1431. godine naredio svome ortaku, koga je 1431. godine poslao u Srebrenicu, da gleda da srebro kupuje što jeftinije. 10 Na veliki broj trgovaca upuuje i vijest iz 1435. godine o pljaki karavana sa srebrom na putu iz Srebrenice. U martu 1435. godine kastelan Vladislav Mrenovi, opljaklao je jedan karavan koji je dolazio iz Srebrenice in loco vocato Sothescha in castro vocato Vratar. 11 U 1435. godini bila su ošteena 33 vlasnika srebra. Meu njima je jedanaest trgovaca imalo vrijednost srebra od preko 400 dukata. Cjelokupna vrijednost opljakanog srebra iznosila je oko 10.000 dukata.12 Karavani su zadržavani i u petoj deceniji 15. stoljea.13 U to vrijeme uveliko se trgovalo i sa drugim artiklima, posebno voskom. Vosak se uglavnom izvozio u Venciju, ali i u pojedinim mjestima u oblasti Marke, na obali Jadranskog mora, i to Fermo, Fano, Rimini i Pezaro, naješe u vrijeme održavanja sajmova. Tako je trgovako društvo brae Kabuži, u vremenu od 1426. do 1433. godine, iz Bosne i Srpske Despotovine izvezlo oko trinaest današnjih vagona istog voska od preko trideset hiljada dukata.14 U to vrijeme potražnja za tkaninom dostigla je puni zamah. Dubrovani ne samo da su bili jedini uvoznici tkanina, nego su organizovali i svoju vlastitu proizvodnju. Tako su dubrovake tkanine, u to vrijeme, preplavili balkansko, pa i bosansko tržište.15 Pojedini trgovci tkanina u Srebrenici su za novac dobijen od sukna kupovali srebro.16 O izvoznoj trgovini u to vrijeme dragocjene podatke u svom opisu iznio je Filip de Diversis oko 1440. godine. On je zabilježio da su dubrovaki trgovci sa kopna dovozili zlato, srebro, olovo, biber, vosak i drugu robu iz Jedrena, Srpske Despotovine i Bosne. 10

M Spremi, Dubrovaka trgovaka društva u Despotovini ura Brankovia, str. 98. M. Dini, Dubrovaka srednjevekovna karavanska trgovina, Jugoslovenski istoriski asopis, 1-4, Beograd 1937., str. 130. 12 Još i prije ove pljake dubrovakih trgovaca, dubrovaki Senat je 1. oktobra 1431. godine naredio trgovcima koji idu u Despotovinu da putiju preko posjeda Sandalja Hrania, a obratio se i kralju Tvrtku II molbom da preko svoje teritorije dopusti prolaz za Srebrenicu. Dubrovani su izbjegavali da idu preko teritorije bosanskog kralja jer su na istoj njihovi trgovci bili zadržani oduzeto im je srebro i zabranjen prolaz za Srebrenicu. Kralj se pravdao durovakim vlastima obrazloženjem da je to morao uiniti zbog „nereda“ koji su izbili na granici izmeu njegovih i despotovih podanika. M. Spremi, Despot ura Brankovi, Banja Luka 1999., str.176. 13 Tako je vojvoda Stefan Vuki Kosaa zadržao 1446. godine jedan karavan koji je išao iz Srebrenice, da bi naplatio dugovanja Dubrovanina Vlahuše Latinice. S. irkovi, Herceg Stefan Vuki Kosaa i njegovo doba, Beograd 1964., str. 98. 14 D. Kovaevi-Koji, Ekonomske veze i kulturni uticaji izmeu bosanske države i talijanskih gradova u XIV i XV vijeku, str. 38-39. Braa Kabuži su slali pojedine Dubrovane da u njihovo ime trguju voskom ili su, još eše, tamo imali svoje saradnike, italijanske trgovce, s kojima su bili u stalnoj vezi (Bortolomeo Ciopi, Goan Bonagonta, Franesko Ardovini iz Pezara i drugi). D. Kovaevi-Koji, Trgovake knjige brae Kabuži (Caboga) 1426-1433, Spomenik CXXXVII, Odeljenje istorijskih nauka 11, SANU, Beograd 1999., str. 154, 158, 160, 257. Opširnije: D. Kovaevi-Koji, O izvozu voska iz srednjovjekovne Srbije i Bosne preko Dubrovnika, Istorijski asopis, XVIII, Beograd 1971., str. 143-152. 15 D. Kovaevi-Koji, Ekonomske veze i kulturni uticaji izmeu bosanske države i talijanskih gradova u XIV i XV vijeku, str. 40. 16 Po ugovoru sklopljenog 1433. godine izmeu brae Radosalia, dogovoreno je da Toma pravi sukna u Dubrovniku, a da ih Živko prodaje u Srebrenici. M. Spremi, Dubrovaka trgovaka društva u Despotovini ura Brankovia, str 101. 11

224


Trgovce koji su se bavili trgovinom plemenitih metala Diversis ubraja meu najvee i najbogatije.17 Osim dubrovakih trgovaca u Srebrenici su se tgovinom bavili i domaci ljudi. Tako kreditnim poslovima bilo je obuhvaeno oko dvije stotine šezdeset domaih ljudi. Iznosi ovih domaih trgovaca izraženi su u novcu ili srebru. Meu domaim stanovnicima veina je onih koji posuenim novcem dalje trguju.Vremenom je rasla prezaduženost domaih trgovaca tako da su nastali mnogi sporovi. Takav jedan spor nastao je 1434. godine.18 Na razvoj trgovine u prvoj polovini 15. stoljea doprinijele su i putne komunikacije koje su podruje Srebrenice povezivale sa znaajnim trgovakim centrima. Dubrovaki karavani koristili su se putnom komunikacijom koja je preko Bora na rijeci Prai i Vrhbosne i Glasinca vodila za Srebrenicu.19Drugi putni pravac koji je iz Dubrovnika vodio prema Vrhbosni do Srebrenice i dalje nastavljao ka Dmitrovici (rimskom Sirmiumu), išao je pravcem antikog puta, koji je dolinom rijeke Neretve vodio do Sarajeva i dalje nastavljao preko Pašinog Brda, sela Mokro, Sokoca na Glasincu, na Žljebove, a zatim produžavao prema Han Pijesku, izbijajui dalje prema dolini rijeke Jadar, istono od Vlasenice.20 O privrednom razvoju Srebrenice tridesetih godina 15. stoljea svjedoe nam i podaci o veliini dubrovake kolonije. U Srebrenici je tokom 1431, 1432. i 1435. godine nalazilo se oko tri stotine Dubrovana. Najviše ih je bilo 1434. godine 484.21 Osim dubrovakih trgovaca kojih je, u to vrijeme, u Srebrenici bilo i najviše, broj zanatlija iz Dubrovnika poslije 1430. godine bio je u stalnom porastu.22 Tako za vrijeme despota ura historijski izvori navode 46 dubrovakih zlatara u Srebrenici, i to: Antoe, Antoje Hranisalji, Andrea, Andruško, Andruško zvani Kreso, Andruško Stipkovi, Boži, Boži Radosali, Boljesav, Boljesav Pribisalji, Dabiživ, Dobrun, Domine, Domine Vlatkovi, ura, ura Razoksani, Duraš Radosali, urica, Jakša Zec, Lukša brat Benke zlatara, Lukša Petrovi, Mihajlo (Miho), Mihajlo sin Vuka krojaa, Miljevac, Miljevac Marojevi, Nikola Radakovi, Nikola Radievi, Nikša, Nikša Stibera, Petar, Petko, Petko Pribojevi, Peti Ratka Hrasavia, Radašin, Radašin Sisoevi, Radelja Kardelja, Radosav, Simko, Stanac, Stjepan, Stjepan Marinovi, Stjepan Pivac, Stjepan Stojisalji, Vuki, Vuihna i Živko.23 Historijski izvori pominju i dubrovake krojae, koji su se u Srebrenici bavili svojim zanatom, u vrijeme vladavine despota ura i to: Bisan, Bisan Ostoji, Boško, Boško Boginovi, Cvjetko, Cjetko Brajkovi, Dobrašin, Dobrašin zvani Bublia, Ivko, Jurko, Mihajlo, Milat, Poaoko Brajkovi, Pribisav, Radi, Radiša, Radivoj, Radoje, Rdoje zvani Baba, Radonja, Radonja Žihrovi, Radosav Radeti, Radosav brat

17

B. Hrabak, Metali i otopine iz Bosne i Srbije na tržištima arapskih zemalja (XIV-XVI v.), Prilozi Instituta za istoriju, XIII, Sarajevo 1977.,str. 50. 18 Naime u oktobru 1434. godine konzul i sudije presudile su da u roku od osam dana Živko Mileti jamac treba da izrui kreditoru Ivku Radusinoviu dužnika Radišina Hristijanovia. D. Kovaevi-Koji, O domaim trgovcima u srednjovjekovnoj Srebrenici, Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine 1, SANU, Odbor za istoriju Bosne i Hercegovine, Beograd 1995., str. 61. 19 G. Škrivani, Putevi u srednjovekovnoj Srbiji, Beograd 1974., str. 29. Putem od Srebrenice za Bora išao je 26. oktobra 1449. godine trgovac S. Stojsali, kada je bio napadnut „Sub Boraz in domo Dohanerii“. Isto, str. 50. 20 M. Dini, Dubrovaka srednjevekovna karavanska trgovina, str. 129. 21 D. Kovaevi-Koji, Uloga rudarstva u privrednom razvoju gradskih naselja Srbije i Bosne tokom prve polovine XV vijeka, GDI, XVIII, Sarajevo 1970., str. 261. 22 D. Kovaevi-Koji, Dubrovake zanatlije u srednjovjekovnoj Srebrenici, GDI, XV, Sarajevo 1964., str. 40. 23 Isto, str. 27-31. Od ukupno 46 u periodu od 1430-1440. godine pominje se 37 zlatara.

225

M. Husejnovi

Radovca, Radovac, Radovan, Radovan Novakovi, Radovin, Ruško, Ruško Zlatii i Vlaho Bulia.24 Od podstigaa sukna koji su se bavili svojim zanatom od 1427. do 1450. godine dubrovaki izvori u Srebrenici pominju: Miluta, Miluta Rosetia, Pribislava Butkovia, Radivoja, Radivoja Rajkovia, Radonju, Radonju Novakovia, Radosava, Radovca, Radovca Tasoevia, Tomka i Tomka Radosalia.25 Mesarskim poslovima u Srebrenici u vrijeme despota ura bavili su se slijedei Dubrovani: uraš, Milovac, Milut, Radoje, Radonja, Radovac Ženac, Vlatko, Vlatko Rutoševi i Žaleta.26Dubrovaki izvori pominju i sedam kožuhara-krznara; trojicu brijaa, ljekara27 i raunovoa; dvojicu obuara, glumaca i nosaa; te svjeara, klobuara, tkaa i brodara – Dubrovana koji su se svojim zanatima bavili boravei u Srebrenici za vrijeme despota ura.28 U Srebrenici se 1428. godine pominju i dva majstora svitara – Veseoko i Radivoj.29 Kako bi poveao svoje prihode despot ura je carine u Srebrenici izjednaio sa carinama u Novom Brdu, što je dovelo do nezadovoljstva dubrovakih trgovaca.30 Dubrovani su se aktivnije zauzeli za smanjene carinskih nameta, preko svojih poslanika kod despota, ali i ugarskoga kralja.31 Naroito su se braa Talovci (Matko, Franko i Pjerko), dubrovaki poslanici u Despotovini, zalagali za ukidanje carinskih nameta.32 U vrijeme poveanja carinskih nameta trgovcima u Srebrenici, došlo je do uestalog robnog krijumarenja, ali i falsificiranja novca. Tako je Republika 20. decembra 1435. godine zabranila svojim trgovcima u Srebrenici da falsifikuju novac srpskog despota ura.33 Iako su tridesetih godina 15. stoljea privredne prilike u Srebrenici bile u punom zamahu, bilo je i sluajeva kada su se dubrovaki trgovci žalili svojoj vladi i despotu zbog nesigurnosti svoje imovine. Tako se 20. februara 1438. godine Pirko Bolesavi tužio da su mu došla u kuu dva despotova ovjeka s graanima i pristavima i okovali ga. Despotovi ljudi na to se nisu osvrtali i postupali su strogo, kako je glasila naredba za nepokorne.34 24

Isto, str. 31-33. Isto, str. 33-34. Isto, str. 35. 27 Osim ljekara u izvorima se susreu berberi koji su ponekad obavljali i izvjesne medicinske usluge. D. Kovaevi-Koji, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države,Sarajevo 1978.,str. 275. 28 D. Kovaevi-Koji, Dubrovake zanatlije u srednjovjekovnoj Srebrenici, str. 35-37. 29 P. Aneli, Doba srednjovjekovne bosanske države, u knjizi: Kulturna istorija Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do pada ovih zemalja pod osmansku vlast, Sarajevo 1966., str. 546. 30 Dubrovaka vlada je reagirala slanjem poslanstva dvojice poslanika kod despota 20. februara 1435. godine. „...Povodom naših trgovaca i novina u carini, u povodu instrukcija naše vlade kako je najbolje i najkorisnije uiniti kod gospodina Despota za davanje ovlasti u povodu novine dvojice naših ljudi koji su u nemilosti u Srebrenici trebamo poslati molbu za plaom od 50 dukata za poslanstvo“. HAD, Acta Consilium Rogatorum (Cons. Rog.), Volumen 5., fol. 239., 20. II 1435. 31 Dubrovani su ugarskom kralju predali dragocjene poklone i tribut, a on im je u Pragu 30. jula 1438. godine izdao potvrdu o tome. Nekoliko dana kasnije ugarski kralj je preko pisma uvjeravao dubrovaku vladu u svoju naklonost. Ugarski kralj se preko despotovih poslanika u Ugarskoj zalagao za ukidanje carinskih nameta D. Dini-Kneževi, Dubrovnik i Ugarska u srednjem veku, Novi Sad 1986., str. 103. 32 J. Radoni, Dubrovaka akta i povelje I/1, Zbornik za istoriju jezik i književnost, knjiga 2, Beograd 1934., str. 395-396. . 33 M. Vego, Rudarstvo u Bosni i Hercegovini u srednjem vijeku, Radovi sa simpozijuma „Rudarstvo i metalurgija Bosne i Hercegovine od prahistorije do XX vijeka,“ Zenica 1999., str. 198. 34 T. Vukanovi, Srebrenica u srednjem veku, Glasnik Zemaljskog muzeja, Nova serija, sv. br. 1, Sarajevo 1946., str. 71. 25 26

226


Nakon pada Despotovine Vjee umoljenih , da nebi zamrla potpuno trgovina, odluilo je da poetkom novembra 1440. godine ukine sve ranije zabrane trgovcima da idu u Despotovinu i Bosnu.Meutim, samo dvadeset dana kasnije, zbog novih carina, koje su u Srebrenici zavele osmanske vlasti i njihov carinik Pintinin, Vlada je donjela odluku da bez njenog odobrenja niko nesmije nositi u Srebrenicu srebro , novac ni bilo koju drugu robu. Odlueno je da se piše trgovcima u Srebrenici da je zabranjeno da se u ovo naselje donosi roba iz ostalih mjesta.Bila je to odluka koja je imala zacilj slabljenje prometa u Srebrenici kako bi prisilili osmanske vlasti na popuštanje.Što se kasnije idesilo da su osmanske vlasti dale nove povlastice dubrovakim trgovcima.35 Od 1442. godine, kada je Dubrovaka Republika dobila povlastice o slobodnoj trgovini sa osmanskim oblastima od sultana Murata, došlo je do porasta dubrovake trgovine u Srebrenici i osnivanja novih trgovaki društava. U to vrijeme u historijskim izvorima nailazimo na podatke o trgovanju glamskog srebra u okvirima kreditnog poslovanja. Glamskim srebrom trgovao je Frank Sorkoevi, koji je 1442. godine dao dva puta kredit Marinu Guetiu pod uslovom da mu vrati u glamskom srebru. Prvi kredit iznosio je neobino visoku sumu od 900, a drugi od 420 dukata. Za cjelokupnu kreditnu sumu primie oko pedeset litara srebra.36 Meutim, slobodnu trgovinu Dubrovnik je morao braniti od despota ura nedugo poslije obnove Despotovine. Tako je 1445. godine Dubrovnik tražio od despota ura da dubrovaki trgovci mogu, po starom obiaju slobodno izvoziti srebro iz njegove zemlje,37te da se ukine nova carina od deset aspri na svaku litru. Despot je udovoljio Dubrovanima, ali samo za drugo srebro, a ne i za glamsko.Zbog este promjene vlasti u Srebrenici (despot ura 1443.godine, osmanska vojska u istoj godini ponovo uspostavlja vlast, u maju 1444. godine vlast uspostavlja kralj Tomaš despot ura uspostavlja vlast u septembru1445.godine) došlo je i do pada trgovinske djelatnosti. Zbog toga despot ura je 17. septembra sa sinom Lazarom u Smederevu izdao opštu povelju Dubrovanima ukojoj vraa ranije povlastice koje su bile u Srebrenici.38 Kovnica novca u Srebrenici je bila u upotrebi i za vrijeme despota ura Brankovia. Novac koji se kovao u to vrijeme, pominje se 1431. godine, po svom lošem kvalitetu (dela cativa e bassa liga di monete). U svakoj litri metala nalazile su se etiri une bakra, tj. jedna treina, dok su se dubrovaki groševi kovali od smjese od jedanaest uni srebra, a samo jedna bakra na litru. Dubrovanima ova nepovoljna srazmjera finoe nije išla u prilog. Protestovali su prvo trgovci iz Srebrenice, okrivljujui najprije vojvodu Bogdana. O tome je pisao i dubrovaki Senat despotu, te u isto vrijeme odredio i kaznu za trgovce koji daju srebro u kovnicu (qui dant argentum in zecha). U Dubrovniku se o kovnici novca raspravljalo u ljeto 1446. godine, kada je Srebrenica bila pod vlašu bosanskog kralja. M. Dini je mišljenja da je kovnica novca bila u isto vrijeme i bosanskog kralja Tomaša i srpskog despota ura. Na jednoj strani novca je bio natpis D TOMA REX BOSNE, a na drugoj strani .39 35

A. Veselinovi, Zabrane i prekidi trgovine u Srbiji u doba Despotovine, Istorijski glasnik 1-2, Beograd 1983.,str. 33. 36 I. Voje, Argentum de glama, Istorijski asopis, XVI-XVII, Beograd 1970., str. 29. 37 Osim slobodnog izvoza srebra Dubrovani su od despota tražili da im se dade „srebrniki zakon“. F. Mikloši, Monumenta Serbica spectancia historiam Serbiae, Bosnae Ragusii, Viennae 1858., str. 437. 38 Lj. Stojanovi, Stare srpske povelje i pisma, knjiga I/2, Beograd - Sr. Karlovci 1934. str.30. 39 M. Dini, Za istoriju rudarstva u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni, str. 80. Naime od druge polovine 14. stoljea u Srebrenici je radila kovnica novca. Srebreniki groševi spominju se 1387. godine u dva navrata. Kovnica novca je radila u vrijeme kada je Srebrenica bila pod vlašu srpskog despota Stefana Lazarevia. U dubrovakim historijskim izvorima ona se spominje od sredine 1417. godine. Na novcu koji je kovan u

Srebrenici utisnut je natpis nova ceka gospodina despota. D. Kovaevi-Koji, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, str. 155.

227

M. Husejnovi

Razvoj politikih dogaaja posljednjih godina prve polovine 15. stoljea nije išao u prilog privrednog razvoja Srebrenice, naroito trgovine. Poput srpskog despota, bosanski vladari i velikaši su zaveli nove namete na dubrovake trgovce u Srebrenici. Naime, 27. maja 1448. godine Malo vijee odgovorilo je na pismo dubrovakih trgovaca u kome su se ovi žalili na nove carine, koje je u ime kralja Tomaša uveo protovestiar Restoje. Osim toga, stalna opasnost od osmanskih napada smanjivala je sigurnost, potrebnu za razvoj djelatnosti rudara, trgovaca i zanatlija. Zbog toga etrdesetih i pedesetih godina 15. stoljea trgovina se postepeno pomjera prema sjevernim i sjeverozapadnim krajevima Srpske Despotovine.40 Uspostavljanjem osmanske vlasti u Despotovini i Bosni nije se prekidao izvoz srebra i ostalih proizvoda iz Dubrovnika u Veneciju, ali je svakako njegov transport bio manji, što se odrazilo i na privredne prilike i u Srebrenici. ZAKLJUAK Na privredne prilike u Srebrenici u etvrtoj i petoj deceniji 15. stoljea uticalo je nekoliko faktora kao što su: potražnja srebra, njegova vrijednost, kvalitet i visina carinskih nameta. Meutim, politike prilike i odnosi bili su najznaajniji faktor koji je uticao na privredni razvoj ovog gradskog naselja. Privredne prilike u Srebrenici u etvrtoj deceniji 15. stoljea bile su povoljne, tako da su dobro poslovali trgovci i zanatlije. U to vrijeme osim dubrovana trgovaca u trgovake poslove ukljuuje se i domae stanovništvo. Tridesetih godina 15. stoljea u Srebrenici je bio prisutan vei broj zanatlija zlatara, krznara, krojaa, te zanatlija koji su se bavili mesarskim zanatom. U petoj deceniji Srebrenicu zauzimaju Osmanlije koje uvode novi privredni poredak. Meutim, Dubrovani uspijevaju da od novih vlasti dobiju povlastice sline onim koje su bile za vrijeme despota ura. Zbog estog smjenjivanja vlasti u petoj deceniji 15. stoljea dolazi i do pada privredne djelatnosti. Tako da despot ura izdaje povelju Dubrovanima u kojoj vraa ranije povlastice koje su bile u Srebrenici. Dubrovani su se 1448. godine žalili i bosanskom kralju na nove carine koje je uveo njegov protovestiar. U vremenskom periodu tridesetih i etrdesetih godina 15. stoljea u Srebrenici je bila u upotrebi i kovnica novca. Postoje i mišljenja da je u petoj deceniji 15. stoljea kovnica u Srebrenici bila vlasništvo bosanskog kralja i srpskog despota.

40 U tom periodu gotovo nepoznata naselja u sjevernoj i sjeverozapadnoj Despotovini, poput Bohorine, Zajaa, Krupnja, Crna, Bijelog Brda, Valjeva i Zaslona, privlae pažnju trgovaca, ali i rudara. M. Dini, Za istoriju rudarstva u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni, str. 71-73. U to vrijeme naroiti znaaj je dobilo Smederevo koje je poslije pada Despotovine postalo i administrativno-politiki centar srpske države. Tako se nakon 1445. godine u Smederevu formirala dubrovaka naseobina, koja je za veoma kratko vrijeme bila najjaa na teritoriji tadašnje Despotovine. D. Kovaevi-Koji, Uloga rudarstva u privrednom razvoju gradskih naselja Srbije i Bosne tokom prve polovine XV vijeka, str. 263.

228


IZVORI I LITERATURA Izvori 1. 2. 3. 4. 5.

Historijski arhiv u Dubrovniku, Acta Consilium Rogatorum (Cons. Rog.), Volumen 1- 5. Kovaevi-Koji D., Trgovake knjige brae Kabuži (Caboga) 1426-1433, Spomenik CXXXVII, Odeljenje istorijskih nauka 11, SANU, Beograd 1999. Mikloši F., Monumenta Serbica spectancia historiam Serbiae, Bosnae Ragusii, Viennae 1858. Radoni J., Dubrovaka akta i povelje I/1, Zbornik za istoriju jezik i književnost, knjiga 2, Beograd 1934 Stojanovi LJ., Stare srpske povelje i pisma, knjiga I/2, Beograd - Sr. Karlovci 1934.

Lliteratura 1.

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

9. 10.

11. 12.

13.

14. 15.

Aneli P., Doba srednjovjekovne bosanske države, u knjizi: Kulturna istorija Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do pada ovih zemalja pod osmansku vlast, Sarajevo 1966., str. 435-581. irkovi S., Herceg Stefan Vuki Kosaa i njegovo doba, Beograd 1964. uk R.., Porodica Kasela iz rudnika, Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine 1, SANU, Odbor za istoriju Bosne i Hercegovine, Beograd 1995., str. 99-111. Dini M., Dubrovaka srednjevekovna karavanska trgovina, Jugoslovenski istoriski asopis, 1-4, Beograd 1937., str. 119-146. - Dini M., Za istoriju rudarstva u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni, I, knjiga CCXL, Srpska akademija nauka i umetnosti (SANU), Beograd 1955. - Dini-Kneževi D., Dubrovnik i Ugarska u srednjem veku, Novi Sad 1986. Jireek K., Trgovaki drumovi i rudnici Srbije i Bosne u srednjem vijeku, Sarajevo 1951. Hrabak B., Prodaja proizvoda bosanskog rudarstva u Veneciji i Mleanima u Dalmaciji, Godišnjak Društva istoriara BiH, XXI-XXVII, Sarajevo 1976., str. 59-73. Hrabak B., Metali i otopine iz Bosne i Srbije na tržištima arapskih zemalja (XIV-XVI v.), Prilozi Instituta za istoriju, XIII, Sarajevo 1977., str. 47-63. Kovaevi D., Dr. V. Simi, Istoriski razvoj našeg rudarstva, Beograd 1951, Godišnjak Istoriskog društva Bosne i Hercegovine, IV, Sarajevo 1952., str. 301-304. Kovaevi-Koji D., Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, Djela Naunog društva Bosne i Hercegovine, XVIII, Sarajevo 1961. Kovaevi-Koji D., Dubrovake zanatlije u srednjovjekovnoj Srebrenici, Godišnjak Društva istoriara Bosne i Hercegovine, XV, Sarajevo 1964., str. 25-46. Kovaevi-KojiD., Uloga rudarstva u privrednom razvoju gradskih naselja Srbije i Bosne tokom prve polovine XV vijeka, Godišnjak Društva istiriara Bosnei Hercegovine, XVIII, Sarajevo 1970., str. 257-263. Kovaevi-Koji D., O izvozu voska iz srednjovjekovne Srbije i Bosne preko Dubrovnika, Istorijski asopis, XVIII, Beograd 1971., str. 143-153. Kovaevi-Koji D., Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države,Sarajevo 1978. 229

M. Husejnovi

16. Kovaevi-Koji D., Ekonomske veze i kulturni uticaji izmeu bosanske države i talijanskih gradova u XIV i XV vijeku , Godišnjak Društva istoriara Bosne i Hercegovine, XXXV, Sarajevo 1984., str. 35-44. 17. Kovaevi-Koji D., O domaim trgovcima u srednjovjekovnoj Srebrenici, Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine 1, SANU, Odbor za istoriju Bosne i Hercegovine, Beograd 1995., str. 57-65. 18. Spremi M., Dubrovaka trgovaka društva u Despotovini ura Brankovia, Zbornik Filozofskog fakulteta, knjiga XIII/1, Beograd 1976., str. 85-102. 19. Spremi M., Despot ura Brankovi, Banja Luka 1999. 20. Šunji M., Nekoliko podataka o srednjovjekovnim bosanskim izraevinama od srebra, Radovi, knjiga I, Sarajevo 1963., str. 345-348. 21. Škrivani G., Putevi u srednjovekovnoj Srbiji, Beograd 1974. 22. Tadi J., Privreda Dubrovnika i srpske zemlje u prvoj polovini XV veka, Zbornik Filozofskog fakulteta,knjiga X-1, Beograd 1968., str. 519-539. 23. Vukanovi T., Srebrenica u srednjem veku, Glasnik Zemaljskog muzeja, Nova serija, sv. br. 1, Sarajevo, 1946., str. 51-86. 24. Voje I., Argentum de glama, Istorijski asopis, XVI-XVII, Beograd 1970., str. 15-42. 25. Veselinovi A., Zabrane i prekidi trgovine u Srbiji u doba Despotovine, Istorijski glasnik 1-2, Beograd, 1983., str. 25-42. 26. Vego M., Rudarstvo u Bosni i Hercegovini u srednjem vijeku, Radovi sa simpozijuma „Rudarstvo i metalurgija Bosne i Hercegovine od prahistorije do XX vijeka,“ Zenica 1999., str. 185-209.

230



VLASTEOSKE PORODICE I PRILIKE U ISTONOJ BOSNI U PRVOJ POLOVINI 15. STOLJEA THE ARISTOCRATIC FAMILIES AND OPPORTUNITIES IN EASTERN BOSNIA IN THE FIRST HALF OF 15th CENTURY Mr. sc. Muhamed Husejnovi, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli

Abstrakt U prvoj polovini 15. stoljea, isticalo se nekoliko vlasteoskih porodica koje su imale svoje posjede u istonoj Bosni. Meu tim vlasteoskim porodicama su: Zlatonosovii, Dinjiii (Kovaevii) i Stanii. Njihovi posjedi su se nalazili u neporednoj blizini rudarskog naselja Srebrenica. Zbog ovog naselja u prvoj polovini 15. stoljea izbijali su sukobi izmeu bosanskih kraljeva i srpskih despota. Veliki uticaj na historijska dogaanja oko Srebrenice imale su navedene vlasteoske porodice.Tako su Zlatonosovii bili savremenici dogaaja 1425. godine, a Dinjiii su zajedno sa kraljem napali Srebrenicu. Vlasteoska porodica Stanii je imala svoje posjede u blizini karavanskog puta koji je povezivao Srebrenicu sa Zvornikom. Oni su jedno vrijeme imali kljunu ulogu prilikom izdavanja dozvole za kretanje Dubrovana, koji su bili trgovci u Srebrenici, po teritoriji koja je bila pod vlašu srpskog despota. Kljune rijei: Zlatonosovii, Tvrtko II Tvrtkovi, Dubrovani, Srebrenica, srpski despot, Sandalj Hrani, Dinjiii, Klievac, ura Brankovi, Stanii, Hrvatinii. Abstract In the first half of the 15th century a few of the squire families stood out as a land owners in East Bosnia. They were: Zlatonosovii, Dinjiii (Kovaevii) i Stanii. Their land was close to the coal town Srebrenica. This place was the cause of the wars between bosnian kings and serbian despots in the first half of the 15th century. These families had a big influence on the historical happenings in this town. Zlatonosovi family were contemporary around 1425. and Dinjii family attacked Srebrenica along with the king. Squire family Stani had their lands near the caravan road that connected Srebrenica and Zvornik. In the future they would have played the main role in giving permitions to the people of Dubrovnik, who were traders in Srebrenica, to pass through on to the territory that was under the serbian despot. Key words: Zlatonosovii, Tvrtko II Tvrtkovi, Dubrovani, Srebrenica, serbian despot, Sandalj Hrani, Dinjiii, Klievac, ura Brankovi, Stanii, Hrvatinii.

M. Husejnovi

Zlatonosovii Zlatonosovii su na poetku 15. stoljea nastojali da uvrste svoj položaj, a zatim i da postanu samostalni oblasni gospodari svojih i susjednih posjeda. Posjedi Zlatonosovia nisu bili stabilni, naprotiv, bili su pod stalnom prijetnjom sve uestalijih sukoba oblasnih gospodara. S tim u vezi veliina njihovih posjeda esto se mijenjala. Posjedi Zlatonosovia su se uglavnom ograniili na podruje srednjeg Podrinja. Prostirali su se oko bosanskog grada Srebrenika, znaajnom vojno-politikom centru župe Usore. Istone granice njihovih posjeda bile su omeene rijekom Drinom, a zapadne rijekom Bosnom. Na ovom podruju nalazila su se i utvrenja Zvornik (Zvonik), Kušlat i Perin.1 Dvije najistaknutije linosti iz porodice Zlatonosovia bili su Vukmir i Vukašin, koji su rodbinski bili vezani za Hrvatinie. Naime, sestra Hrvoja Hrvatinia, Vuica udala se za jednog lana iz porodice Zlatonosovia. Njena dva sina Vla i Stjepan uestvovali su u bici na Kosovu 1389. godine na strani udružene kršanske koalicije. Poslije bitke oni su bili zarobljeni od strane osmanske vojske. Nakon bitke kod Angore, 1402. godine, u Bosni se prouo glas da su dva brata živa. uvši za tu vijest Vukmir i Vukašin Zlatonosovi obratili su se dubrovakoj vladi s molbom da posreduju kod osmanskih vlasti za njihovo oslobaanje. Dubrovaka vlada je obeala da e se preko svojih poliklisara raspitati na Uzvišenoj Porti o sudbini njihovih roaka. Tako je dubrovaka vlada izdala nalog, u februaru 1403. godine, svom izaslaniku Milošu Miliševiu da se kod osmanskih vlasti raspita o zarobljenim licima. U kakvom su srodstvu bili osmanski zarobljenici Vla i Stjepan sa braom Zlatonosovi, može se saznati iz dubrovakog pisma upuenom dvojici brae, usorskim feudalcima. U tom su pismu Dubrovani obeali da e se na osmanskom dvoru zauzeti za oslobaanje njihova dva bratanca.2 Vukmir se prvi put spominje 1400. godine u povelji kralja Ostoje, u kojoj kralj vojvodi Hrvoju daruje župu Hlivno. Meu brojnim svjedocima u povelji nalazi se i ime Vukmira Zlatonosovia, u ije je ime upisana i titula vojvode.3 Vukmir se obratio poetkom 1413. godine dubrovakoj vladi molbom da mu pošalje lijenika magistra Bartola Squarcijalupia. Dubrovako Veliko vijee donijelo je 1. februara 1413. godine odluku da lijenik Bartola poe vojvodi Vukmiru uz njihovu plau. Meutim, zbog nesigurnosti do odlaska lijenika nije došlo.4

1 P. Živkovi, Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovia i bosanski kraljevi (posljednja decenija XIV i prve tri decenije XV stoljea), Historijski zbornik, XXXIX, broj 1, Zagreb 1986., str. 148. 2 N. Jorga, Notes et extraits pour servir a l’ histoire des croisades au XV siècle, II, Paris 1899., str. 89. 3 F. Miklosich, Monumenta Serbica spectancia historiam Serbiae, Bosnae Ragusii, Viennae 1858., str. 250. Postoje razliita mišljenja o tome koji je brat stariji, Vukašin ili Vukmir. Prema jednim, Vukašin je stariji Zlatonosovi, zbog toga što, kada se spominju zajedno, na prvo mjesto dolazi njegovo ime. Drugi su suprotnog mišljenja i smatraju da je Vukmir stariji, jer je imao titulu vojvode. Lj. Stojanovi, Stare srpske povelje i pisma, knjiga I/1,Beograd - Sremski Karlovci 1929., str. 482; P. Živkovi, Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovii i bosanski kraljevi (posljednja decenija XIV i prve tri decenije XV stoljea), str. 150. 4 LJ. Stojanovi, Stare srpske povelje i pisma, I/1, str. 483.

232

Vlasteoske porodice i prilike u istonoj Bosni u prvoj polovini 15. stoljea

U Bosni je tokom 1414. i 1415. godine došlo do zategnutih odnosa izmeu bosanskih velikaša.5 Zategnuti odnosi izmeu Tvrtka II Tvrtkovia i Zlatonosovia okonani su izmirenjem koje se moglo desiti prije 1420. godine, kada se kralj Tvrtko II ponovno ustoliio na vladarskom prijestolju. ak su Zlatonosovii podržali ustolienje kralja Tvrtka II. Na stanku održanom 1420. godine bosanska vlastela, meu kojima su bili i Zlatonosovii, odluila je da zbaci sa prijestolja kralja Stjepana Ostojia i na vlast ustolii kralja Tvrtka II Tvtkovia. Da su Tvrtku II Tvrtkoviu pripomogli Zlatonosovii u cjelokupnoj situaciji svjedoi i injenica o njihovoj prisutnosti u svojstvu svjedoka na odreenom broju povelja koje je kralj izdao. Tako se Vukmir Zlatonosovi u svojstvu svjedoka nalazi u povelji Tvrtka II Tvrtkovia, kojom Dubrovanima potvruje Sandaljev dio Konavla. 6 Zlatonosovii su imali veliku zaslugu prilikom izdavanja povelje 18. augusta 1421. godine, u kojoj je kralj Tvrtko II Tvrtkovi Dubrovanima potvrdio sve ranije privilegije. Oni su u to vrijeme imali veliki uticaj na bosanskog kralja.7 Osim toga, svoju veliku posredniku ulogu u korist Dubrovana Zlatonosovii su iskazali prilikom posjete i dužeg boravka mletakog poslanika na bosanskom dvoru.8 Koliko su Dubrovani polagali nade u Zlatonosovie, i koliko je bila ta njihova naklonost prema Republici može se potvrditi i iz pisma dubrovake vlade upuenog na ugarski dvor. Dubrovani nisu propustili priliku da i ugarskog kralja Sigismunda obavijeste o blagonaklonom držanju Zlatonosovia prema Republici. Oni istiu velike zasluge brae Zlatonosovia koji su se zauzeli za njihove interese. Njima se u tom pismu pripisuju zasluge, da su zajedno s vojvodom Sandaljem, onemoguili mletakog poslanika da privoli bosanskog kralja na uspostavljanje mletako-bosanskog saveza.9 Zlatonosovii su imali i veliki uticaj nad usorskim plemiima Dinjiiima. U sporu Dubrovanina Maroja sa usorskim županom Dragišom Dinjiiem, zamolili su župana da Maroja prime u grad Srebrenicu. Župan Dragiša je uputio odgovor „dragom i 5 Knez Pavle i njegov sin Petar Pavlovi nisu prihvatili prougarsku politiku koju su vodili kralj Ostoja i vojvoda Sandalj Hrani. Uz njih su bili i braa Zlatonosovii. Oni su podržavali legitimnog kralja Ostoju, za razliku od Pavlovia, koji su bili na strani protu kralja Tvrtka II Tvrtkovia. U dogaaju koji se desio na Parenoj Poljani kod Kraljeve Sutjeske uestvovali su i Zlatonosovii na strani kralja Ostoje i vojvode Sandalja. Ubistvo do koga je tom prilikom došlo (rije je o ubistvu Pavla Radenovia) imalo je politiko obilježje. Prije ovog dogaaja, Vukmiru je bilo obeano da e dobiti u posjed Olovo. Meutim, Olovo nije dobio, jer su Pavlovii zatražili pomo od Osmanlija. M. Puci, Spomenici srbski, I, Biograd 1858., primedbe XV-XVII. Ubistvo koje se desilo 24. augusta 1415. godine opisuje dubrovaki poslanik Ivan Gunduli. P. Živkovi, Bosanski srednjovjekovni plemiki rod Radanovia - Mikojevia - Tezalovia - Ozrisaljia (Kopijevia), Osijek 2006., str. 114. 6 Lj. Stojanovi, Stare srpske povelje i pisma, I/1, str. 504. Zlatnosovii su u to vrijeme smatrali da je Tvrtko II jedan od slabašnih i nemonih kraljeva, koji nije u stanju obuzdati samovolju krupnih bosanskih feudalaca, kakvi su u to vrijeme bili i sami Zlatonosovii. P. Živkovi, Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovii i bosanski kraljevi (posljednja decenija XIV i prve tri decenije XV stoljea), str.15 7 Lj . Stojanovi, Stare srpske povelje i pisma, I/1, str. 504. 8 U vrijeme pregovora kralja Tvrtka II sa mletakim poliklisarima o stvaranju saveza protiv cetinskog kneza Ivaniša Nelipia, mletaki poliklisar je obavijestio svoju vladu da ima poteškoa u pregovorima sa bosanskim kraljem. Dubrovani su strahovali od mletako-bosanskog savezništva, pa su zamolili Zlatonosovie da odvrate bosanskog kralja od uspostavljanja saveza sa Mleanima Sredinom decembra 1422. godine Dubrovani su uputili na dvor usorskog vojvode poslanike Pasquala Restia i Marina Gundulia. Oni su imali zadatak da se sastanu sa Vukašinom i da ga pri tom zamole, kao svog stalnog prijatelja, da se zauzme kod bosanskog kralja za interese Dubrovake Republike. Još su i ranije, 1415. godine, Dubrovani pisali Vukašinu Zlatonosoviu da se raduje što e im biti prijatelj. Sa sobom su nosili darove u suknu koje su predali Zlatonosoviima, te ih pozvali u posjetu Republici. Vijee umoljenih je odluilo da im daruje poklone u vrijednosti od 400. perpera.N. Jorga,Notes II, str. 206. 9 P. Živkovi, Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovii i bosanski kraljevi (posljednja decenija XIV i prve tri decenije XV stoljea), str. 156.

233

M. Husejnovi

milom bratu, starijem knezu Vukašinu i vojvodi Vukmiru“, u kojem se duboko izvinjava „dragom i milom starijem bratu“ da nije u mogunosti uiniti im uslugu, jer ga je Drži uvrijedio u srebrenikoj carini. Za takav stav, on istie da ga je Drži sramotno psovao na srebrenikoj carini, o emu može posvjedoiti tamošnji carinik, molei ih, kao svoju gospodu, da dobro ispitaju stvar, jer on ne dozvoljava da ga mnogo ugledniji ljudi na takav nain vrijeaju, a kamoli Drži.10 U 1424. godini vojvoda Vukmir se ponovo obratio Dubrovanima da mu pošalju lijenika. Meutim, ljekar je odbio ii Zlatonosoviima, iako mu je dubrovaka vlada nudila plau u iznosu od 200 perpera. Odluka dubrovake vlade da na dvor vojvode Vukmira pošalje lijenika Bartola uz toliku plau djeluje pomalo zbunjujue. Meutim, ako se ima na umu da je on bio dubrovaki prijatelj i da je zastupao njihove interese, onda je i slanje lijenika razumljivo. Dok se dubrovaki lijenik dvoumio u vezi sa odlaskom na Zlatonosoviev dvor, zdravstveno stanje Vukmira nije se popravilo. Krajem oktobra 1424. godine umro je vojvoda Vukmir.11 Nakon Vukmirove smrti jedini predstavnik dvora Zlatonosovia ostao je Vukašin, koji je naslijedio titulu vojvode. Politiko djelovanje Vukašina razlikovalo se od ranijih politikih stavova i orijentacije porodice Zlatonosovia. Vojvoda Vukašin je poeo sve više saraivati sa srpskim despotima, najprije sa Stefanom Lazareviem, a zatim i sa urem Brankoviem, koji su gospodarili Srebrenicom od 1412. godine.12 U ljeto 1426. godine Osmanlije su sa oko 4000 vojnika upale u Bosnu . Prošli su kroz Usoru, tom prilikom su prešli preko posjeda Vukašina, a otud se uputili u Hrvatsku. Nitko od Bosanaca nije im se suprostavio, niti kralj Tvrtko II, niti vojvoda Sandalj pa ni Vukašin Zlatonosovi. Nakon povratka iz Hrvatske zadržali su se nešto duže u Srebreniku na posjedima vojvode Vukašina.13 Nakon što su se Osmanlije povukle iz Bosne odnosi izmeu bosanskog kralja i Vukašina su bili i dalje zategnuti, tako da je prijetila opasnost da doe i do otvorenog sukoba.14 Ipak do sukoba nije došlo u 1428. godini. Vukašin se prividno izmirio sa bosanskim kraljem. Ali do sukoba je došlo u Konavoskom ratu, 1430. godine. U sukob Dubrovana sa vojvodom Radoslavom Pavloviem ukljuio se i Vukašin Zlatonosovi. Poslije smrti despota Stefana, Vukašin se poeo vezati za despota ura, neprijatelja

10 E. Fermendžin, Actae Bosnae – potissimum ecclesiastica cum insertis editorum documentorum regestis ab anno 925 usque ad annum 1752, Zagrabiae 1892., str. 565. 11 P. Živkovi, Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovii i bosanski kraljevi (posljednja decenija XIV i prve tri decenije XV stoljea), str. 157. 12 Upravo je Srebrenica bila, izmeu ostalog, i razlog sukoba srednjovjekovne bosanske države i Despotovine. S obzirom da se Srebrenica nalazila u blizini posjeda Zlatonosovia, vojvoda Vukašin je želio bližim vezama sa srpskim despotom, osigurati posjede sa istone strane. Dobri odnosi izmeu Vukašina i srpskog despota doveli su do zategnutih politikih odnosa izmeu Zlatonosovia i bosanskog kralja. Do otvorenog sukoba nije došlo u drugoj polovini tree decenije 15. stoljea, jer je u to vrijeme izbilo nekoliko sukoba (rat izmeu Bosne i Despotovine 1425. godine zbog Srebrenice, pri emu je Vukašin bio savremenik rata, osmanski upadi u Bosnu 1426. godine, te napad kralja Tvrtka II Tvrtkovia na Srebrenicu 1428. godine). P. Živkovi, Tvrtko II Tvrtkovi i Bosna u prvoj polovini 15. stoljea, Sarajevo 1981.,str. 113. 13 P. Živkovi, Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovii i bosanski kraljevi (posljednja decenija XIV i prve tri decenije XV stoljea), str. 158. 14 Da se Vukašin spremao za sukob sa bosanskim kraljem potvruje dokument iz Dubrovakog arhiva koji svjedoi da je poetkom avgusta 1427. godine, Vukašin tražio od Dubrovnika da mu proda oružje. Dubrovaka vlada nije udovoljila Vukašinovom zahtjevu. Meutim, zahtjevu su udovoljili nešto kasnije, 9. aprila 1428. godine. Za kupovinu oružja i baruta vojvoda je u Dubrovnik slao svoju robu, a za dobijeni novac kupovao je oružje. P. Živkovi, Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovii i bosanski kraljevi (posljednja decenija XIV i prve tri decenije XV stoljea), str. 159.

234


bosanskog kralja. U rat protiv Radoslava Pavlovia, Vukašin je želio ukljuiti i srpskog despota, sa ime se nije slagao bosanski kralj.15 Vukašin je bio posrednik izmeu srpskog despota i Dubrovana oko ukljuivanja despota u rat protiv vojvode Radoslava Pavlovia Kada je za to saznao bosanski kralj odluio je kazniti Zlatonosovia. O zategnutostima vojvode Vukašina i bosanskog kralja saznalo se sredinom novembra 1430. godine, kada je dubrovaka vlada pisala svom poslaniku Nikoli Restiu, nakon njegovih izvještaja sa kraljevog dvora. U izvještajima poslanik Resti je obavještavao dubrovaku vladu o kraljevoj ljutnji na Vukašina i namjeri da kazni vojvodu u župi Usori. Dubrovaka vlada je naredila poslaniku Restiu da ne ide u pratnji kralja, ve da ostane u Podvisokom.16 U pismu upuenom vojvodi Sandalju Hraniu, poetkom decembra 1430. godine, Dubrovani izražavaju žaljenje vojvodi zbog stradanja Vukašina Zlatonosovia. Poslije smrti Vukašina nestala je jedna od najuticajnijih vlasteoskih porodica srednjovjekovne Bosne. Nakon sukoba vojvoda Sandalj je stvorio ligu protiv bosanskog kralja, zajedno sa srpskim despotom.17 Dinjiii Ova vlasteoska porodica bila je gospodar relativno velike teritorije u Bosni i ubrajala se meu pet najmonijih velikaških porodica (odmah poslije Hrvatinia, Kosaa, Pavlovia i Zlatonosovia). Teritorij ove vlasteoske porodice je obuhvatao podruje zapadno od srednjeg toka rijeke Drine, porijeje Drinjae i njenih pritoka sa Osatom i Ludmerom prema jugu do razvoa rijeke Prae.18 U pisanim izvorima se spominje nekoliko lanova porodice Dinjiia. Župan Dinjica je 1378. godine je bio svjedok na povelji kralja Tvrtka I. Njegov najstariji sin župan Dragiša, u zboru velikaša sudjelovao je 1400. godine kao svjedok „od Podrinja“, a zatim se pominje u poveljama sa titulom župana 1420., 1421., i 1426. godine.19 Drugi Dinjicin sin zvao se Kova. On je u državnom vijeu Bosne sudjelovao 1399. godine sa titulom kneza, a 1419. godine sa titulom vojvode.20 Knez Vladislav bio je trei sin župana Dinjice. U pisanim izvorima pomenut je jednom kao svjedok na povelji kralja Tvrtka II Tvrtkovia iz 1405. godine.21 Knez Pavle je bio etvrti i najmlai Dinjicin sin. Njegova djelatnost zabilježena je u vezi sa poslovanjem Dubrovana u Jadru, u blizini Srebrenice, 1424. i 1428. godine.22

15

P. Živkovi, Tvrtko II Tvrtkovi i Bosna u prvoj polovini 15. stoljea, str. 150. M. Dini, Za istoriju rudarstva u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni, I, knjiga CCXL, Srpska akademija nauka i umetnosti (SANU), Beograd 1955., str. 40. 17 P. Živkovi, Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovii i bosanski kraljevi (posljednja decenija XIV i prve tri decenije XV stoljea), str. 161. Najvjerovatnije da je glavni uzrok sukoba i stradanja Zlatonosovia bilo zaobilaženje i ignoriranje centralne kraljevske vlasti i pokušaj samostalnog istupanja ove vlasteoske porodice. 18 M. Dini, Srpske zemlje u srednjem veku, Beograd 1978.,str. 294. Ubikacijom oblasti Trebotia došlo se do saznanja da je sjedište Dinjiia bilo u Klievcu, nedaleko od Srebrenice. P. Aneli, Ubikacija oblasti Trebotia i teritorijalno-politika organizacija bosanskog Podrinja u srednjem vijeku, GZM, Nova serija, 3031, Sarajevo 1977., str. 254. 19 F. Mikloši, Monumenta Serbica., str. 250. 20 Lj. Stojanovi, Stare srpske povelje i pisma, I/1, str. 422. 21 Isto, str. 494. 22 Naime, 3. marta 1424. godine Marin Lukarevi žalio se na Radmila Radušinovia, da ga je za vrijeme boravka u Srebrenici, tužio Pavlu Dinjiiu, kako mu je otuio stvari i robu. Knjigonoša Radiša u svojstvu svjedoka je izjavio: „ipso existente in Srebreniza“. M. Dinia, Za istoriju rudarstva u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni, str. 42. 16

235

M. Husejnovi

Dinjicin unuk Petar, Kovaev sin, poznatiji je pod prezimenom Kovaevi. Titulu vojvode naslijedio je nakon oeve smrti 1436. godine. U izvorima se pominje kao svjedok na povelji kralja Tomaša 1446. godine. Petar Kovaevi je, u ime srpskog despota ura, upravljao Srebrenicom krajem 1443. godine i poetkom 1444. godine.23 Meutim, u sukobu protiv vojske srpskog despota ura 1455. godine, u blizini Srebrenice, Petar je poginuo.24 Dinjiii su zajedno sa bosanskim kraljem 1425. godine spalili grad Srebrenicu, pri emu su nanijeli veliku materijalnu štetu. Dinjiii su bili u vazalnom odnosu prema Zlatonosoviima, što se može zakljuiti iz pisma župana Dragiše upuenom Zlatonosoviima, u maju 1424. godine. U pismu župan Dragiša Zlatonosovie naziva braom i navodi: „vi ste meni voljni zapoviditi kako moja gospoda“.25 Stanii Dok su se Dinjiii uspjeli osamostaliti u Podrinju, u Usori su se izdigli Stanii.26 Njihov uspon se vezuje nakon nestanka porodice Zlatonosovia. Jedan od najpoznatijih predstavnika ove porodice bio je Tvrtko Stani. U izvorima se pominje kao svjedok na povelji kralja Tomaša 1444. godine.27 Tvrtko Stani je bio usorski vojvoda, a meu poznatijim gradovima koji su bili u njegovom posjedu je grad Perin kod Drinjae, u kojem se nalazilo i njegovo sjedište. Osim toga, kroz grad Perin je, u to vrijeme, jedan od karavanskih puteva za Srebrenicu. U jednom sporu Dubrovani su naveli da je jedan od trgovakih karavana dospio pod grad Perin, gdje su trgovci sabrali izvjesnu sumu novca per far presente a voyvoda tuercho et al suo frar Gaspar.28 Predavši vojvodi poklon Dubrovani su zamolili Tvrtka Stania da im izda dozvolu za prolaz u oblast despota ura Brankovia. Vojvoda Tvrtko im je tom prilikom izjavio da mu je kralj Tomaš zabranio puštati trgovce u Despotovinu. Tvrtko je, ipak, popustio, pod uslovom da dobiju garanciju od vojvode u Zvoniku za njegove ljude i konje, koji e prenositi robu. Trgovci su poslali ovjeka u Zvonik i dobili traženu garanciju.29 Tvrtko Stani se u izvorima pominje u oktobra 1447. godine, kada je vojvodin poslanik Milorad Radei išao u Dubrovnik kako bi uredio spor sa Marojem Orlaiem, upravnikom Tvrtkove carine.30 Zakljuak U posljednjoj deceniji 14. i na poetku 15. stoljea došlo je do osamostaljivanja bosanske vlastele. Slabi i bespomoni režimi, nasljednici prvog bosanskog kralja Tvrtka I (izuzimajui donekle Tvrtka II Tvrtkovia), Dabiše, Jelene, Ostoje i Stjepana Ostojia, pružili su mogunost vlasteli da se osamostali i ojaa. Jedna od njih je i porodica Zlatonosovia u Usori, koja se na poetku 15. stoljea uspjela uvrstiti meu utjecajnije bosanske srednjovjekovne feudalne porodice. Zajedno sa još dvije vlasteoske porodice 23 P. Aneli, Ubikacija oblasti Trebotia i teritorijalno-politika organizacija bosanskog Podrinja u srednjem vijeku, str. 250. 24 M. Dini, Za istoriju rudarstva u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni, str. 42. 25 Lj. Stojanovi, Stare srpske povelje i pisma, I/2, str. 7. 26 J. Mrgi, Župa i naselja „zemlje“ Usore, JI, XXXIII, broj 1-2, Beograd 2000., str. 28. 27 Lj. Stojanovi, Stare srpske povelje i pisma, I/2, str. 117. Ovom poveljom kralj Tomaš je izdao Dubrovanima povelju kojom potvruje ranije trgovake povlastice. 28 P. Aneli, O usorskim vojvodama i politikom statusu Usore u srednjem vijeku, Prilozi Instituta za istoriju Sarajevo, br. 13, Sarajevo 1977., str. 41. Pretpostavlja se da je Gašpar bio brat od Tvrtka Stania. 29 M. Dinia, Za istoriju rudarstva u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni, str. 44. 30 Lj. Stojanovi, Stare srpske povelje i pisma, I/2, str. 122.

236


Dinjiiima i Staniima oni su gospodarili posjedima koji su se prostirali u istonoj Bosni. Ove vlasteoske porodice e imati veliki uticaj na historijska dogaanja u prvoj polovini 15. stoljea.Tako su Zlatonosovii zbog svojih interesa, u dogaaju na Parenoj Poljani stali na stranu kralja Ostoje, a 1420. godine e pomoi kralju Tvrtku II Tvrtkoviu da se ponovo po drugi put ustolii za bosanskog kralja.Da su pripomogli ustolienje kralja svedoi i injenica o njihovoj prisutnosti u svojstvu svjedoka na odreenom broju povelja koje je izdao kralj Tvrtko II. U sukobu izmeu bosanskog kralja i srpskog despota 1425.godine, rat je izbio zbog Srebrenice, vojvoda Vukašin Zlatonosovi je bio neutralan ignorirajui na taj nain centralnu vlast.Zbog nepodržavanja centralne vlasti bosanski kralj je kaznio feudalnu porodicu Zlatonosovi, i na taj nain je izbrisao sa historijske scene. U ovom sukobu na strani bosanskog kralja je bila vlasteoska porodica Dinjiia. Ova vlasteoska porodica je imala svoje posjede u neposrednoj blizini Srebrenice.Oni su bili u vazalnom položaju prema Zlatonosoviima, što svjedoi i podatak iz 1424. godine. Stanii su vlasteoska porodica koja se izdigla nakon nestanka Zlatonosovia, oni nisu ignorirali centralnu vlast. Da su uvažavali kralja svjedoi i injenica prilikom prolaska Dubrovana kroz njihovu teritoriju. Izvori i literatura a)

Objavljeni izvori

1.

Fermendžin E., Actae Bosnae – potissimum ecclesiastica cum insertis editorum documentorum regestis ab anno 925 usque ad annum 1752, Zagrabiae 1892. Jorga N., Notes et extraits pour servir a l’ histoire des croisades au XV siècle, II, Paris 1899. Miklosich F., Monumenta Serbica spectancia historiam Serbiae, Bosnae Ragusii, Viennae 1858. Puci M., Spomenici srbski, I, Biograd 1858. Stojanovi LJ., Stare srpske povelje i pisma, knjiga I/1,Beograd - Sremski Karlovci 1929; I/2, Beograd - Sremski Karlovci 1934.

2. 3. 4. 5.

b)

Literatura

1.

8.

Aneli P., O usorskim vojvodama i politikom statusu Usore u srednjem vijeku, Prilozi Instituta za istoriju Sarajevo, br. 13, Sarajevo 1977., str. 17-47. Aneli P., Ubikacija oblasti Trebotia i teritorijalno-politika organizacija bosanskog Podrinja u srednjem vijeku, GZM, Nova serija, 30-31, Sarajevo 1977., str. 243-268. Dini M., Za istoriju rudarstva u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni, I, knjiga CCXL, Srpska akademija nauka i umetnosti (SANU), Beograd 1955. Dini M., Srpske zemlje u srednjem veku, Beograd 1978. Mrgi J., Župa i naselja „zemlje“ Usore, JI, XXXIII, broj 1-2, Beograd 2000.,str. 27-42. Živkovi P., Tvrtko II Tvrtkovi i Bosna u prvoj polovini 15. stoljea, Sarajevo1981. Živkovi P., Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovia i bosanski kraljevi (posljednja decenija XIV I prve tri decenije XV stoljea), Historijski zbornik, XXXIX, broj 1, Zagreb1986., str. 147-162. Živkovi P., Bosanski srednjovjekovni plemiki rod Radanovia - Mikojevia -

9.

Tezalovia - Ozrisaljia (Kopijevia), Osijek 2006.

2.

3. 4. 5. 6. 7.

237

M. Husejnovi

238



MEDITERANSKA MAKROREGIJA BOSNE I HERCEGOVINE (osnovne odlike demografskog razvoja u periodu od 1991-2003. godine) MEDITERRANEAN MACROREGION OF BOSNIA AND HERZEGOVINA (basic characteristics of demographical development in period 1991-2003. year) Mr. sc. Fadila Kudumovi-Dostovi viši asistent Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli

Abstrakt Demografski razvoj teritorijalno najmanje bosanskohercegovake prirodnogeografske regije u vremenu nakon 1991. godine može se okarakterisati kao izuzetno nepovoljan. Specifinosti razvoja stanovništva Mediteranske makroregije u periodu od 1991. do 2003. godine ogledaju se uglavnom u stagnaciji i depopulaciji uzrokovanoj brojnim negativnim faktorima savremenog politiko-geografskog i društvenogeografskog razvoja Bosne i Hercegovine. Negativan tok demografskog razvoja u navedenom periodu posljedica je prije svega izrazitog pada stope nataliteta, poveanih stopa smrtnosti, te niskih i negativnih stopa prirodnog priraštaja, ali i snažnog vala emigracije koji je zahvatio ovaj prostor u ratnom i poratnom periodu. Kljune rijei: Mediteranska makroregija, negativan demografski razvoj, regionalni razvoj, Bosna i Hercegovina.

Abstract Demographic development of the Bosnian territorial least physical region in the period after 1991. year can be characterized as very unfavorable. Specifics of population development of the Mediterranean macro-region in the period since 1991. until 2003. years are reflected in the stagnation and depopulation caused by a number of negative factors of the contemporary political-geographical and socio-geographic development of Bosnia and Herzegovina. Negative demographic development in the course of this period is primarily result of a sharp fall birth rates, increased mortality and low or negative rate of natural increase, but also a strong wave of emigration that swept through this area during the war and postwar years. Key words: Mediterranean macro region, negative demographical development, regional development, Bosnia and Herzegovina.

F. Kudumovi-Dostovi

1. Uvod Jedan od najznaajnijih puteva naseljavanja Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena vodio je kroz Hercegovinu, odnosno podruje koje je preko Sredozemnog mora komuniciralo sa naprednim kulturama i civilizacijama kao što su helenska, mezopotamska, rimska i druge. Na taj nain Bosna i Hercegovina je bila povezana sa južnom Evropom, Azijom i Afrikom. Navedeni prostor, prema izvršenoj prirodnogeografskoj regionalizaciji Bosne i Hercegovine pripada najveim dijelom Mediteranskoj makroregiji Bosne i Hercegovine koja se i u savremenom razvoju odlikuje specifinim demografskim tokovima. U teritorijalnom pogledu Mediteranska makroregija je najmanja regionalna cjelina Bosne i Hercegovine sa površinom od 5.324 km2. Po demografskoj veliini nalazi se na treem mjestu iza Peripanonske i Planinsko - kotlinske makroregije. Prirodnogeografske nepovoljnosti za naseljavanje (krški planinski reljef, nedovoljno obradivog zemljišta, sušna klima i sl.) dali su Mediteranskoj makroregiji, uglavnom tranzitni karakter, a najznaajnija i najvea naselja nastala su u dolini rijeke Neretve i po obodima krških polja koja su bila pogodna za poljoprivrednu proizvodnju.

2. Regionalno-geografska i administrativno-teritorijalna podjela Mediteranske makroregije U regionalno - geografskom smislu Mediteranska makroregija sastoji se od tri homogene mezoregionalne cjeline koje se meusobno razlikuju kako prema prirodnim tako i prema društvenim obilježjima, a posebno demografskim. 1.

2.

3.

Mediteranska zapadnohercegovaka mezoregija, je teritorijalno najmanja, a prostire se na podruju zapadno od doline Neretve do planine vrsnice. Zahvata prostor od 1.544 km2 što ini 29 % površine Mediteranske makroregije. Mediteranska istonohercegovaka mezoregija, obuhvata podruje istono od doline rijeke Neretve pa do granice sa Crnom Gorom. Po teritorijalnoj rasprostranjenosti se izdvaja kao najvea mezoregija Mediteranske makroregije sa ukupnom površinom od 2.072 km2, što ini udio od 38,9 % ukupne površine makroregije. Neretvanska mezoregija sa bosanskokercegovakim primorjem, ima središnji položaj u okviru Mediteranske makroregije. Zahvata srednji i donji tok rijeke Neretve te usko primorje Bosne i Hercegovine. Ima površinu od 1.708 km2 (32,1 % površine makroregije), a u demografskom pogledu ima najvei znaaj za Mediteransku oblast.

U administrativno-teritorijalnom smislu u 1991. godini na prostoru Mediteranske makroregije bilo je izdvojeno 11 opinskih podruja, što ju je inilo regijom sa najmanjim brojem opina. Prostorno najvea je opina Mostar sa 1.227 km2 površine, a najmanja je bila opina itluk sa površinom od 181 km2. Dejtonskim ustrojem Bosne i Hercegovine i Mediteranska makroregija je teritorijalno destruirana meuentitetskom linijom razdvajanja, odnosno podijeljena je na prostore koji pripadaju pojedinim entitetima. Vei dio regije nalazi se u okviru Federacije Bosne i Hercegovine i iznosi 3.767 km2 ili 70,8 %, a manji u okviru Republike Srpske sa 1.557 km2 ili 29,2 %. U smislu destrukcije komunalnog sistema iz 1991. godine Mediteranska regija je pretrpjela najmanje promjene, ali je ipak došlo do izvjesnih izmjena na podruju njenog istonog dijela. Naime, meuentitetskom linijom 240

Mediteranska makroregija Bosne i Hercegovine

razgranienja podijeljene su tri prijeratne opine: Mostar1, Stolac i Trebinje što je imalo za posljedicu nastanak tri nova opinska podruja.2

Karta br. 1: Administrativno-teritorijalna i regionalna podjela Mediteranske makroregije

Izvor: Atlas svijeta, Administrativna karta Bosne i Hercegovine, Sejtarija, 1998.; Atlas svijeta, Geografske regije Bosne i Hercegovine, Sejtarija, 1998.

1

2

Opina Mostar je do 2004. godine bila podijeljena na šest opinskih cjelina i to: Mostar-jug, Mostar-jugoistok, Mostar-jugozapad, Mostar-sjever, Mostar-stari grad i Mostar-zapad. (O ovome vidjeti u: Statistiki godišnjak/ljetopis F BiH 2002, RZS, Sarajevo, 2002, str. 400.) Novonastale opine Mediteranske makroregije u Republici Srpskoj su: Istoni Mostar (dio opine Mostar) i Berkovii (dio opine Stolac), a u Federaciji BiH: Ravno (dio opine Trebinje).

241

F. Kudumovi-Dostovi

3. Karakteristike demografskog razvoja Mediteranske makroregije 3.1. Kretanje ukupnog broja stanovnika Na prostoru Mediteranske makroregije 1991. godine živjelo je 316.759 stanovnika, odnosno na 10,4 % državne teritorije živjelo je 7,2 % stanovništva Bosne i Hercegovine.3 Najvei broj prijeratnog stanovništva bio je skoncentrisan na podruju Neretvanske mezoregije sa bosanskohercegovakim primorjem u kojoj je živjelo više od polovine stanovništva makroregije (158.835), dok je u ostale dvije mezoregije broj stanovnika bio znatno manji, što je i razumljivo s obzirom na prirodu posmatranih podruja. Meutim, specifini uslovi u kojima se nalazila Bosna i Hercegovina, pa i Mediteranska makroregija u okviru nje od 1992. godine, doveli su do jake promjene u dinamici demografskog razvoja što se najprije oitovalo kroz znaajno smanjenje ukupnog broja stanovnika na ovom prostoru. Kao posljedica stradanja i intenzivnih migracija u toku ratnog perioda (19921995.) najznaajniji pad ukupnog broja stanovnika, prema procjenama Federalnog zavoda za statistiku i Zavoda za statistiku Republike Srpske, evidentiran je po završetku rata, 1996. godine. Prema navedenim izvorima broj stanovnika Mediteranske makroregije u 1996. godini bio je manji za 58.860 stanovnika u odnosu na 1991. godinu, što predstavlja smanjenje od 18,6 %. Nakon 1996. godine broj stanovnika je kontinuirano rastao, ali ipak do 2003. godine nije dostigao prijeratnu veliinu. Posmatrajui procjene o ukupnom broju stanovnika po entitetskim podrujima u okviru Mediteranske makroregije može se zakljuiti da je, od ukupnog broja stanovnika makroregije u 1996. godini, 85,6 % (220.742) stanovnika živjelo na prostoru Federacije BiH, a ostatak (37.157) na prostoru Republike Srpske. U periodu nakon 1996. godine stanovništvo ovog dijela Federacije bilježilo je kontinuiran rast, a prema podacima za 2003. godinu 86,0 % stanovnika makroregije živjelo je na podruju Federacije Bosne i Hercegovine. Tabela br. 1: Kretanje ukupnog broja stanovnika po mezoregijama 1991., 1996., 2000. i 2003. godine i njihov udio u ukupnom stanovništvu Mediteranske makroregije MEDITERANSKA MAKROREGIJA Mediteranska zapadnohercegovaka mezoregija Mediteranska istonohercegovaka mezoregija Neretvanska mezoregija sa bosanskohercegovakim primorjem UKUPNO

Površina

1991.

1996

2000

2003

Ukupno

%

Ukupno

%

Ukupno

%

Ukupno

%

1 544

104 075

32,9

104 624

40,6

97645

35,3

97 942

35,1

2 072

53 849

17,0

44879

17,4

49282

17,8

50 925

18,2

1 708

158 835

50,1

108396

42,0

129636

46,9

130 414

46,7

5 324

316 759

100

257 899

100

276 563

100

279281

100

Izvori: Statistiki godišnjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Državni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994.; Statistiki godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Demografska statistika, Statistiki bilten Republike Srpske br. VIII, Republika Srpska, Republiki zavod za statistiku, Banja Luka, 2005.; Politika razvoja stanovništva Republike Srpske (Projekat), Vlada Republike Srpske, Banja Luka, 2005.

3

Statistiki godišnjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Pregled po opinama, Državni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994.

242


Analizom kretanja ukupnog broja stanovnika po mezoregijama i njihovog udjela u ukupnom stanovništvu Mediteranske makroregije u tabeli i grafikonu br. 1 može se vidjeti da su veliine promjena koje su se desile razliite u pojedinim podrujima ove regije. Naime, najmanje oscilacije u broju stanovnika u periodu od 1991-1996. godine zabilježene se na podruju Mediteranske zapadnohercegovake mezoregije u kojoj je, za razliku od ostale dvije mezoregije koje su bilježile izrazito smanjenje broja stanovnika, došlo do neznatnog poveanja (+ 549). Nakon 1996. godine na podruju Mediteranske zapadnohercegovake mezoregije došlo je do opadanja broja stanovnika, a u ostalim podrujima broj stanovnika je postepeno rastao. Ovo se može objasniti izrazito niskom stopom prirodnog priraštaja kao i injenicom da u toku ratnog perioda zapadni dio Mediteranske makroregije nije bio izložen znaajnijim ratnim stradanjima i raseljavanjima stanovništva za razliku od istonog dijela. Karakteristika ovog podruja u poslijeratnom periodu je intenzivna emigracija stanovništva u Republiku Hrvatsku i zemlje srednje i zapadne Evrope što je uslovilo znatno opadanje broja stanovnika. Po svojim reproduktivnim obilježjima stanovništva Mediteranska makroregija je, prema posljednjem popisu, bila niskonatalitetno podruje (14,0 ‰). Prema navedenim podacima na prostoru Mediteranske makroregije roeno je 4.444 djece, a umrlo je 2.430 stanovnika što je rezultiralo stopom prirodnog priraštaja od 6,3 ‰. Promjene koje su se desile u posmatranih 12 godina su bile veoma intenzivne s obzirom da je stopa nataliteta opala za 4,8 ‰, odnosno u 2003. godini iznosila je 9,2 ‰. Dinamiku promjena u smrtnosti stanovništva najbolje ilustruju podaci u tabeli i grafikonu br. 2 . Tabela br. 2: Prirodno kretanje stanovništva Mediteranske makroregije 1991., 1996., 2000. i 2003. godine Mediteranska Uk. broj N ‰ M ‰ PP ‰ makroregija stanovnika 1991. 316 759 4444 14,0 2430 7,7 2014 6,3 1996. 257899 3325 12,9 2151 8,3 1174 4,6 2000. 276563 2417 8,7 2155 7,8 262 0,9 2003. 279281 2557 9,2 2441 8,7 116 0,5 Izvori:Statistiki godišnjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Državni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994.; Statistiki godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Demografska statistika, Statistiki bilten Republike Srpske br. VIII, Republika Srpska, Republiki zavod za statistiku, Banja Luka, 2005.; Politika razvoja stanovništva Republike Srpske (Projekat), Vlada Republike Srpske, Banja Luka, 2005.

243

F. Kudumovi-Dostovi

‰ 30

Grafikon br. 2: Prirodno kretanje stanovništva Mediteranske makroregije (1991., 1996., 2000. i 2003.)

25 20 15 10 5 0 1991.

1996.

2000.

Natalitet

2003.

Mortalitet

Smrtnost stanovništva ovog prostora je u poslijeratnom periodu imala tendenciju rasta zbog intenzivnog procesa starenja stanovništva. U 1991. godini Mediteranska makroregija imala je stopu mortaliteta od 7,7 ‰, a prema podacima za 1996. stopa smrtnosti se poveala na 8,3 ‰. Od 1996. do 2000. godine stopa smrtnosti ponovo opada da bi se u 2003. godini opet poveala kada je iznosila 8,7 ‰. To znai da je stopa smrtnosti u ovoj regiji za 1,0 ‰ vea u odnosu na stanje iz 1991. godine. Ovakvo kretanje stopa nataliteta i mortaliteta rezultiralo je pozitivnim prirodnim priraštajem u Mediteranskoj makroregiji, ali sa jako niskim vrijednostima, posebno 2003. godine kada je iznosio svega 0,5 ‰. Promatrajui podatke prirodnog kretanja stanovništva po mezoregionalnim podrujima Mediteranske makroregije u tabeli i grafikonu br. 3 može se uoiti da su na cijelom podruju sve tri komponente prirodnog kretanja stanovništva imale jako niske vrijednosti. Meutim, razlike su i na ovom prostoru prisutne. Relativne vrijednosti raanja u 1991. godini na podruju sve tri mezoregije bile su dosta ujednaene i iznosile su oko 14 ‰, dok je stopa smrtnosti bila najviša na prostoru Mediteranske istonohercegovake mezoregije (9,1 ‰), pa je zbog toga ta mezoregija 1991. godine imala i najmanju stopu prirodnog priraštaja (5,3 ‰). Tabela br. 3: Prirodno kretanje stanovništva po mezoregijama Mediteranske makroregije 1991., 1996., 2000. i 2003. godine Mediteranska zapadnohercegovaka 1991. 1996. 2000. 2003. Mediteranska istonohercegovaka 1991. 1996. 2000. 2003. Neretvanska sa bosanskohercegovakim primorjem 1991. 1996. 2000. 2003.

Ukupno

N

‰

M

‰

PP

‰

104 075 104624 97645 97942

1471 1150 724 971

14,1 11,0 7,4 9,9

826 791 697 860

7,9 7,6 7,1 8,8

645 359 27 111

6,2 3,4 0,3 1,1

Ukupno

N

‰

M

‰

PP

‰

53 849 44879 49282 50925

773 531 517 488

14,4 11,8 10,5 9,6

488 418 461 515

9,1 9,3 9,4 10,1

285 113 56 -27

5,3 2,5 1,1 -0,5

Ukupno

N

‰

M

‰

PP

‰

158 835 108396 129636 130414

2200 1644 1176 1098

13,9 15,2 9,1 8,4

1116 942 997 1066

7,0 8,7 7,7 8,2

1128 702 179 32

6,9 6,5 1,4 0,2

Izvor: Isto kao za tabelu br. 2.

244


Nakon završetka rata, pod uticajem znatno oslabljenog vitaliteta stanovništva, raanje je kontinuirano opadalo na podruju sve tri mezoregije, s tim da je na prostoru Mediteranske zapadnohercegovake u razdoblju od 2000. do 2003. godine, evidentiran lagani porast stope nataliteta. U 2003. godini, kao posljedica niske stope nataliteta i poveane stope mortaliteta, prirodni priraštaj stanovništva bio je izuzetno nizak i kretao se od -0,5 ‰ na podruju Mediteranske istonohercegovake do 1,1 ‰ na podruju Mediteranske zapadnohercegovake mezoregije. Na negativan trend prirodnog kretanja stanovništva Mediteranske makroregije ukazuju podaci o porastu broja opina koje su imale negativne vrijednosti prirodnog priraštaja. Tako npr. u 1996. godini negativan prirodni priraštaj imale su tri opine Neum (-11‰), Berkovii (-4,5 ‰) i Ljubuški (-3,6 ‰). Godine 2000. taj broj je povean na pet, a u 2003. ak sedam opina (od ukupno 14) je imalo negativan prirodni priraštaj stanovništva. Paralelno sa navedenim promjenama u ukupnom i prirodnom kretanju stanovništva Mediteranske makroregije došlo je i do promjena u njenoj naseljenosti. Prema popisu iz 1991. godine ova makroregija imala je 316.759 stanovnika, odnosno prosjena gustina njene naseljenosti iznosila 59,5 st/km2. U odnosu na Bosnu i Hercegovinu bila je rjee naseljeno podruje, a prema tipologiji gustine naseljenosti spadala je u srednje gusto naseljene prostore. Negativni demografski procesi u ratnom periodu uslovili su pad ukupnog broja stanovnika pa tako i pad gustine naseljenosti koja je u 1996. godini iznosila 48,4 st/km2. Prema procjenama za 2000. i 2003. godinu na ovom prostoru došlo do postepenog porasta gustine naseljenosti na 51,9, odnosno 52,5 st/km2.4

4

Statistiki godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Demografska statistika, Statistiki bilten Republike Srpske br. VIII, Republika Srpska, Republiki zavod za statistiku, Banja Luka, 2005.; Politika razvoja stanovništva Republike Srpske (Projekat), Vlada Republike Srpske, Banja Luka, 2005 .

245

F. Kudumovi-Dostovi Tabela br. 4: Kretanje gustine naseljenosti po mezoregijama Mediteranske makroregije 1991., 1996., 2000. i 2003. godine MEDITERANSKA MAKROREGIJA

1991.

km2

Mediteranska zapadnohercegovaka mezoregija Mediteranska istonohercegovaka mezoregija Neretvanska mezoregija sa bosanskohercegovakim primorjem UKUPNO

1996.

2000.

Ukupno

st/km

Ukupno

st/km

Ukupno

1544 104 075

67,4

104 624

67,8

2072 53 849

26,0

44 879

1708 158 835

93,0

5324 316 759

59,5

2003. st/km Ukupno

st/km

97645

63,2

97 942

63,4

21,7

49282

23,8

50 925

24,6

108 396

63,5

129636

75,9

130 414

76,4

257 899

48,4

276 563

51,9

279 281

52,5

Izvori: Isto kao za tabelu br. 3. Kretanje gustine naseljenosti i disproporcije u razmještaju stanovništva po mezoregijama Mediteranske makroregije vidljive su iz podataka prezentiranih u tabeli i grafikonu br. 4. Godine 1991. najveu gustinu naseljenosti imala je Neretvanska mezoregija sa bosanskohercegovakim primorjem sa 93 st/km2 pri emu je stanovništvo opine Mostar inilo oko 80,0 % ukupnog stanovništva mezoregije. Mostarska opina imala je gustinu naseljenosti od 103 st/km2, a najgušu naseljenost u okviru cijele makroregije imala je opina apljina sa 108,9 st/km2. Nasuprot tome najmanju gustinu naseljenosti 1991. godine imala je Mediteranska istonohercegovaka mezoregija (30 st/km2), dok je Mediteranska zapadnohercegovaka mezoregija imala dvostruko veu naseljenost sa 67,4 st/km2. Grafikon br. 4: Kretanje gustine naseljenosti po mezoregijama Mediteranske makroregije (1991., 1996., 2000. i 2003.) 2003 2000 1996 1991

0

20

40

60

80

Neretvanska mezoregija sa bosanskohercegovakim primorjem

100 st/km2

Mediteranska istonohercegovaka mezoregija Mediteranska zapadnohercegovaka mezoregija

Prema podacima za 1996. godinu najvee smanjenje gustine naseljenosti zabilježeno je na prostoru Neretvanske mezoregije sa bosanskohercegovakim primorjem od ak 29,5 st/km2. Po veoj gustini naseljenosti u zapadnom dijelu makroregije, kroz cijeli posmatrani period, izdvajale su se opine itluk, Ljubuški, Široki Brijeg i Grude, a u istonom dijelu Trebinje i Stolac. Karakteristika poslijeratnog perioda je postepeno poveavanje gustine naseljenosti u cijelom mediteranskom prostoru.

246


Zakljuak Zadatak ovog istraživanja je analiza složenosti problema demografskog razvoja kako Bosne i Hercegovine tako i njene najmanje regionalne cjeline – Mediteranske makroregije u periodu do 1991. do 2003. godine. Prezentirani podaci ukazuju na negativne demografske trendove uzrokovane kako direktnim ratnim gubitcima u periodu 1992-1995. godina, tako i destruktivnim procesima (nedovoljno raanje, starenje stanovništva, emigracija i depopulacija) koji su zahvatili ovaj prostor u poslijetnom periodu. Mediteranska makroregija je, u periodu od 1991. do 1996. godine, izgubila veliki broj stanovnika koji se procjenjuje na oko 58.860, što predstavlja smanjenje od 18,6 % u odnosu na stanje iz 1991. godine. Nakon 1996. godine broj stanovnika je kontinuirano rastao, ali ipak do 2003. godine, kada je procijenjeni broj stanovnika iznosio 279.281, nije dostigao prijeratnu veliinu. Konstantno opadanje stopa nataliteta i rast stopa mortaliteta rezultirali su niskom stopom prirodnog priraštaja i starenjem stanovništva. Tako je Mediteranska makroregija u 2003. godini imala stopu nataliteta od 9,2 ‰, mortaliteta 8,7 ‰ i prirodnog priraštaja od samo 0,5 ‰.

Conclusion The task of this research is to analyze complexity problems in demographic development in Bosnia and Herzegovina and its regional units-at least the Mediterranean macro-region in the period 1991-2003. The presented data suggest a negative demographic trends due to direct war losses in period 1992-1995, and destructive processes (insufficient birth, aging population, emigration and depopulation) that engulfed this area in afterwar period. Mediterranean macro region, in period 1991.-1996., lost a large population which is estimated at around 58,860, representing a decrease of 18.6 % compared to the state in 1991. After 1996. population is continually growing, but until 2003., when the estimated population was 279.281, has not reached pre-war size. Constantly declining birth rates and growth rates of mortality have resulted in low rates of natural population growth and aging of the population. Mediterranean macro region in 2003. had a birth rate of 9.2 ‰ and 8.7 ‰ mortality rate and natural growth of only 0.5 ‰.

247

F. Kudumovi-Dostovi

Literatura 1. 2.

3.

4.

5.

6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

248

Friganovi, M.; Demogeografija-Stanovništvo svijeta, Školska knjiga, Zagreb, 1990. Ibrelji, I., Kulenovi, S.; Regionalni ekonomsko-geografski i demogeografski trendovi u jugoistonoj Evropi (sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu), Centar za ekonomsko održivi i regionalni razvoj Tuzla, Tuzla, 2005. Kulenovi, S., Ibrelji, I.; Some aspects of Balkan economic and demographic changes in the nineties and demographic trends in the first decades of the third millenium, Changes in the 1990s and the Demographic Future of the Balkans, Conférence internationale, Sarajevo, 2000. Kudumovi, F.; Regionalne razlike u kretanju ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2004. godine, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta u Tuzli, Sv. Geografija, Godina III, Br. 3, Tuzla, 2006. Markoti, A.; Osnovna obilježja demografskog razvitka u Bosni i Hercegovini u periodu nakon drugog svjetskog rata, Geografski pregled, Sveska 26-27, Sarajevo, 1984. Smlati, S.; Enciklopedija Jugoslavije, Separat za Republiku Bosnu i Hercegovinu, JLZ, Zagreb,1982. Nurkovi S., Miri R.; Osvrt na geografsku regionalizaciju Bosne i Hercegovine, Geografski radovi br. 1, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2005. Geografski atlas Bosne i Hercegovine, J.P. Geodetski zavod BiH, Sarajevo, 1998. Statistiki godišnjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Pregled po opinama, Državni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994. Statistiki godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod za statistiku, Sarajevo, 2005. Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005. Demografska statistika, Statistiki bilten Republike Srpske br. VIII, Republika Srpska, Republiki zavod za statistiku, Banja Luka, 2005. Politika razvoja stanovništva Republike Srpske (Projekat), Vlada Republike Srpske, Banja Luka, 2005.



OGRANIAVAJUI FAKTORI PRI IZRADI PROSTORNO PLANSKE DOKUMENTACIJE GRADA TUZLE THE LIMITING FACTORS ON DEVELOPING THE SPATIAL PLANNING DOCUMENTS OF TUZLA TOWN mr. sc. Nedreta Kikanovi, dipl. ing. geod., U.O. Zavod za urbanizam opine Tuzla mr. sc. Elvir Ferhatbegovi, dipl. ing. tehn., Gauss d.o.o. Tuzla Sažetak Posmatranjem problema slijeganja terena, naješe se u prvom planu istiu ekonomski i tehniki aspekt. Meutim, oni su samo dio palete problema koji predstavljaju potencijalne ograniavajue faktore u prostornom planiranju normalne organizacije i funkcionisanja grada, kao živog organizma podložnog svakodnevnim promjenama. Pored komponente slijeganja kao bitnog faktora ranjivosti prostora u radu se sagledavaju i ostali faktori ranjivosti prostora sa aspekta urbanog razvoja i daju preporuke za korištenje optimizacijske metode, u okviru prostornog planiranja, koja ukljuuje višekriterijske prostorne analize privlanosti, ranjivosti i pogodnosti, uz primjenu moderne GIS tehnologije, ime se unaprijeuje transparentnost procesa planiranja a time i sam proces donošenja odluka. Kljune rijei: slijeganje terena, prostorno planiranje, nagib, aspekt, ranjivost prostora, višekriterijske prostorne analize, GIS Abstract Observing the problem of terrain sinking, in the foreground mostly stand out economic and technical aspects. However, they are only part of the range of problems that are potential limiting factors in the regional planning organization and normal functioning of the city as a living organism prone to daily changes. In addition to the components of terrain sinking as an important factor of vulnerability of space in this work, and other factors, perceived vulnerability of space in terms of urban development and make recommendations for the use of optimization methods in the framework of spatial planning, which includes multi-criteria spatial analysis of the attractiveness, vulnerability and benefits, with the use of modern GIS technology , which would improve the transparency of the planning process and thereby the decision-making process. Key words: terrain sinking, spatial planning, slope, aspect, the vulnerability of space, multi-criteria spatial analysis, GIS

N. Kikanovi, E. Ferhatbegovi

1. UVOD Osnovni cilj svakog plana prostornog ureenja jeste osiguranje privrednog i društvenog razvoja uz racionalno korištenje i svrsishodno upravljanje prirodnim resursima radi zaštite i unapreenja kvaliteta prostora, kao i stvaranje uslova za humano i kvalitetno življenje stanovništva. Potrebno je obezbijediti kvalitet razvoja ljudske aglomeracije - grada umjesto kvantiteta. Grad treba da se transformacijom obogauje novim kvalitetnim rezultatima i zato moraju se unaprijed planski utvrditi urbane funkcije i obezbijediti njihova izgradnja. Grad Tuzla, kao urbana aglomeracija locirana u prostoru sa velikim brojem nepovoljnih injenica i faktora njegovog razvoja, gdje se posebno istie problem slijeganja terena u centralnom dijelu Tuzle, predstavlja izazov za prostorne planere i planiranje prostornog ureenja ne samo centralnog dijela grada pogoenog posljedicama slijeganja terena, ve i grada u cjelini i njegovih infrastrukturnih veza sa okruženjem. U prošlosti došlo je do rušenja objekata i eliminacije niza vitalnih gradskih funkcija što je imalo za posljedicu razdvajanje grada na dva dijela tj. istoni i zapadni. Obim i nain eksploatacije u tom periodu prouzrokovali su poveanje slijeganja što je rezultiralo odluku o zabrani bilo kakvog graenja na tom prostoru. Danas po prestanku eksploatacije još uvijek se ne zna vremenski period koji se može smatrati kao proces smirivanja terena. Za utvrivanje perioda konsolidacije, odnosno zoniranja podruja u smislu planiranja grada nezaobilazni su podaci geodetskih opažanja. Analizom geodetskih mjerenja, vertikalnih i horizontalnih pomijeranja i ukupnih pomijeranja, u peridu eksploatacije i po prestanku iste utvruje se intezitet pokreta terena i zone sa malim ili neznatnim deformacijama tla gdje se mogu graditi novi objekti i provoditi instalacije, svakako uz odgovarajue mjere, kako bi centar grada vratio ulogu povezujueg medija istonog i zapadnog dijela grada. Pored komponente slijeganja kao bitnog faktora ranjivosti prostora sagledavaju se i ostali faktori (zagaenje vode, zraka i tla, klizanje tla, …) kako bi omoguili donošenje racionalnijih planerskih rješenja i optimizaciju prostornog položaja aktivnosti ili intervencija u prostoru, pri djelovanju okolišno zaštitnih i razvojnih parametara. 2. SLIJEGANJE TERENA UZROCI I POSLJEDICE Pitanje pomjeranja stijenskog masiva i površine terena kod podzemne eksploatacije mineralnih sirovina ima veliki znaaj i za zaštitu površinskih objekata, izbor racionalnog i bezopasnog dobivanja korisne mineralne sirovine kao i zaštitu zemljišnog fonda i radne sredine. Pri podzemnoj eksploataciji u ležištu se formiraju prazni prostori ime se narušava stanje prirodne ravnoteže u masivu, a kao posljedica javlja se pomjeranje okolnog masiva koja se mogu manifestovati i na površini. Problem pomjeranja potkopanog masiva postaje aktuelan sa inteziviranjem podzemne eksploatacije, prije svega eksploatacije prirodnih slanica i kamene soli.

250

Ograniavajui faktori pri izradi prostorno planske dokumentacije grada Tuzle

Esploatacija prirodnih slanica formirala je pukotinsko karsnu izdan za koju kažemo da je poslijedica eksploatacije prirodnih slanica na poljima Hukalo i Trnovac i uslov postojanja eksploatacije slanice metodom nekontrolisanog izluživanja. Pri podzemnoj eksploataciji, stvaranjem praznih prostora, narušava se stanje prirodne ravnoteže u masivu, što izaziva pomjeranje i deformacije stijenskog masiva oko otkopanog prostra, koji može zahvatiti i površinske horizonte. Pomjeranje površine terena manifestuje se promjenom prostornih koordinata taaka površine terena u zoni uticaja, tokom trajanja procesa pomjeranja (slika 1).

Slika 1: Pomijeranje površine terena sa promjenom prostornih koordinara taaka

Kao pokazatelji pomjeranja površine terena odreuju se : x vertikalna pomjeranja – slijeganja x horizontalna pomjeranja Kao pokazatelji deformacija odreuju se: x deformacije u vertikalnoj ravni: nagib i krivina terena, x deformacije u horizontalnoj ravni: istezanje i izbijanje terena. Slijeganja kao vertikalna pomjeranja i dislokacije kao horizontalna pomjeranja tla su osnovni vidovi narušavanja potkopanog terena jer se na osnovu istih pojavljuju svi ostali vidovi narušavanja. Putem vertikalnih pomjeranja obrazuju se takozvana ulegnua potkopanog terena, a na samom terenu dolazi do promjena u nagibima i zakrivljenostima terena. Neposredna posljedica horizontalnih pomjeranja tla su pukotine i prsline te pojave nabora na terenu, što praktino znai da u ovim sluajevima nastaju razvlaenja, odnosno sabijanja materijala u površinskim naslagama. Prostorna raspodjela pomjeranja i deformacija, u datim rudarsko-geološkim uslovima, zavisi od položaja posmatrane take u odnosu na otkopani (prazni) prostor. Maksimalne vrijednosti pomjeranja i deformacija javljaju se u razliitim takama. Slika 2 ilustruje prostornu raspodjelu pomjeranja i deformacija.

251


Slika 2: Prostorna raspodjela pomijeranja i deformacija

Sa promjenama veliine (dimenzija) otkopanog prostora take sa karakteristinim (maksimalnim) vrijednostima pomjeranja i deformacija mijenjaju i prostorni položaj. Ugroženost objekata u zoni uticaja slijeganja (rudarskih radova) zavisi od vrste i veliine deformacija koje se mogu javiti na objektu. Veliina deformacija koje pojedini objekti mogu podnijeti, zavisi od konstrukcionih karakteristika i naina gradnje objekata. U cilju praenja deformacija terena sistemska geodetska mjerenja su poela 1956. godine i traju do danas. U toku praenja deformacija mogu se izdvojiti karakteristini periodi, i po proizvodnji i po obimu prikupljenih podataka, za praenje inteziteta slijeganja. U periodu od 1956-1991.godine imamo kontinuirano praenje procesa i na bazi tih podataka definisan je prostor zahvaen slijeganjem kao i intezitet pomjeranja i deformacija.

Slika 3: Porušeni objekti u periodu 1956-2002. godine

252


U zoni slijeganja, za protekli period, zbog ošteenja/deformacija porušen je veliki broj objekata. Na slici 3 prikazani su do sada porušeni objekti. 2.1. Vertikalne deformacije terena Slijeganje u zoni uticaja podzemne eksploatacije definiše se na osnovu razlike visina taaka odreenih u dvije epohe/serije. Samim tim može se generisati i digitalni model slijeganja, odnosno površine slijeganja, gdje zbog neravnomjernog slijeganja takoe se javlja nagib i zakrivljenost terena u odnosu na poetno stanje terena. Budui da se ugroženost objekata cijeni preko nastalih deformacija to su analizirane vertikalne deformacije. Vrijednosti slijeganja mogu se izmjeriti samo u ogranienom broju diskretno rasporeenih taaka i sa tim podacima se izraunava nagib. N= (UA – UB) / lAB

2.2. Rezultati analize deformacija terena Prema rezultatima geodetskih mjerenja, odnosno poznatih slijeganja za periode 1956-1973, 1973-1982, 1982-1991, modelirana je površina ulegnua koja je bila osnova za odreivanje vertikalnih deformacija, odnosno nagiba. Budui da se vrijednost nagiba od 3mm/m uobiajeno usvaja kao granina vrijednost, zato su za navedene periode analizirana podruja unutar izolinije nagiba 3mm/m. Analizirajui nagib 3mm/m za period 1973. godine, sa slike 4 vidi se da objekat Kloster nije bio u zoni uticaja deformacija ali ve u periodu 1982. i 1991. godine jeste i vidimo da se zona uticaja proširila i na ulicu Petra Koia. Prema utvrenoj nultoj liniji slijeganja iz 1976. godine (slika 3) vidimo da je objekat Kloster van tada utvrenog obuhvata uticaja zone slijeganja.

Slika 4: Nagibi 3 mm/m za razmatrane periode

253


Meutim analizirajui pored nagiba i aspekt (pravac promjene nagiba) na slikama 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29,30 uoavamo da se analizirani porušeni javni objekti nalaze na promjeni aspekta. Znai max. nagib, za razmatrane objekte, nije u istom pravcu, što ukazuje da su objekti izloženi i drugim vrstama deformacija (zakrivljenost terena).

Slika 5: Aspekt za period 1956-1973. godina


254



Analiza nagiba i aspekta po razmatranim periodima (slika 5,6,7) pokazuje da su postojale velike varijacije vertikalnih deformacija kako prostorno tako i vremenski. U ovoj analizi posebna pažnja bila je usmjerena na javne objekte koji su porušeni. U tabeli 1 dat je prikaz znaajnijih objekata porušenih u periodu 1956-2002 godina. Tabela 1: Znaajniji objekti porušeni u periodu 1956-2002. godina Vrsta objekta Naziv objekta Površina m2 Vjerski Medresa 595 Javni Dom_zdravlja 1050 Poslovni Restoran Lovac 83 Javni Dom Armije 439 Poslovni Veletrgovina 442 Javni Okružni sud 365 Javni Gimnazija 1453 Vjerski Katolika crkva 431 Javni Kameni sud 199 Poslovni Hotel "Grand" 554 Poslovni Barok 710 Poslovni Robni magazin 343 Poslovni Hotel "Bristol" 541 Javni Kloster 655 Javni Slana banja 953 Javni Bazen "Banja" 322 Javni Bazen "Banja" 854 Javni Radniki dom 171 Ako posmatramo cjelokupnu zonu slijeganja, prostorna analiza nagiba i aspekta pokazuje da su varijacije izražene i u prostoru i u vremenu. Što znai da u zoni slijeganja faktiki (osim mikro lokacija) nisu postojala podruja bez izraženih deformacija veeg inteziteta. Zbog toga je cjelokupna zona slijeganja u prethodnom 255


prostorno planskom periodu tretirana kao zona gdje je zabranjeno graenje. Analiza inteziteta nagiba i aspekata ukazuje da se u zoni ovih objekata mijenjala i horizontalna i vertikalna zakrivljenost terena što je uzrokovalo deformacije/ošteenja objekata. 3. RANJIVOST PROSTORA Održivo korištenje postaje danas prioritet, a njegova provedba imperativ. Optimizacijska metoda razvijena u okviru prostornog planiranja koja ukljuuje višekriterijske prostorne analize privlanosti, ranjivosti i pogodnosti, uz primjenu moderne GIS tehnologije, uveliko je unaprijedila transparentnost procesa planiranja a time i sam proces donošenja odluka. U današnjoj prostorno planerskoj praksi i pravnoj osnovi ureenja prostora i zaštite okoliša susreemo se sa raznolikim terminima, poimanjima i definicijama (studije, analize) ranjivosti (okoliša, prostora). Ako zanemarimo polazište tj. nain izrade, bitna je namjena analize ranjivosti, te pojednostavljeno možemo rei da je analiza ranjivosti, odreivanje dijelova prostora, gdje je manje primjereno ili neprimjereno smjestiti odreene djelatnosti (aktivnosti) ili odreenu intervenciju. U savremenoj praksi planiranja i ureenja prostora i segmentu zaštite prirode i okoliša susreu se razni pojmovi i definicije ranjivosti. Bradley i Smith (2004) kažu da ranjivost ima višestruke elemente u svojoj definiciji ali da ih je najjednostavnije mogue predstaviti kao vjerovatnou da e budui uticaji izazvati promjene u negativnom smjeru. U ekološkoj literaturi ranjivost reflektuje stepen osjetljivosti staništa, zajednica i vrsta na okolišne promjene (Nilsson i Grelsson, 1995). U hidrologiji ranjivost odslikava do kog stepena su podzemne vode izložene kontaminaciji usljed aktivnosti na zemljišnom pokrivau (Skinner and Foster, 1995). Odnosno, ranjivost reflektuje prirodne zaštitne karakteristike slojeva izmeu površine i podzemnih resursa (Foster, 1987; Adams i Foster, 1992). U vizualnoj analizi pejsaža ranjivost je definisana kao inverzna vrijednost u odnosu na apsorpcioni kapacitet pejsaža na vanjske uticaje izazvane odreenim aktivnostima ili osjetljivost datog pejsaža na promjene izazvane novim aktivnostima na njemu. (De Villotta etal., 2001). Iako se razliite discipline na razliit nain odnose prema ranjivosti može se rei da koncept ranjivosti generalno izražava stepen osjetljivosti prirodnog i kulturnog okoliša na promjene izazvane van njih (Nilsson i Grelsson, 1995). Lah (2002) u „Okolinski pojmovi i pojave“ kaže da je ranjivost okoliša, osjetljivost prirode i okoline na posege koji mijenjaju kakvou i ravnotežu pojava u njemu, pa je potrebno raditi „studije ranjivosti okoliša“ kako bi se definirale mjere za ogranienje pritisaka na okoliš i planovi preventivnih mjera. Takoer kaže da je studija ranjivosti okoliša postupak koji izmeu ostalog, temelji na ekosistemskoj podjeli prostora i omoguava zaštitu prirode, te realnu procjenu kakvi zahvati u okolišu su dopustivi i studiju ine: kvalitativna i koliinska analiza okoliša i njegovih komponenti, osjetljivost na zahvate u okoliš, regeneracijske i neutralizacijske sposobnosti okoliša. Ova studija pokazuje koliki je stepen ugroženosti i prag optereenja prirode i okoliša. U „geografskim“ krugovima ranjivost predstavlja stanje okoliša od kojeg ovisi uticaj planiranih zahvata. Definira se na osnovu postojeeg antropogenog uticaja i regeneracijskih i neutralizacijskih sposobnosti okoliša, koje su uslijed pritisaka u pravilu 256


smanjene (Špes et al, 2002). Cilj studije je da sa optimalnim brojem indikatora i kriterija, ocjeni ranjivost okoliša i njegovih komponenti za potrebe planiranja buduih zahvata u okolišu i usmjeravanje prostornog razvoja u izabranoj pokrajinskoj jedinici (Špes et al, 2002). U krugovima prostornih planera esto se sree pojam „opa ranjivost“, kao ranjivost koja nije ovisna od potencijalnih uticaja specifinog tipa zahvata, tj konkretnog zahvata u prostoru, nego ranjivost koja proizlazi neposredno iz (pojedinih) karakteristika tj. prepoznatih vrijednosti prostora. 3.1. Ranjivost prostora kao determinanta urbanog razvoja Regionalni i urbani razvoj sa aspekta upotrebe prostora i mogunosti za odvijanje posebnih djelatnosti u studiji ranjivosti prostora treba razmatrati sa aspekta potencijala prostora za odvijanje posebnih djelatnosti kao što su: urbanizacija, industrijalizacija i izgradnja infrastrukturnih objekata. Potencijal prostora za odvijanje posebnih djelatnosti može kao i bilo koji drugi problem višekriterijalne analize biti modeliran eksplicitno oslanjajui se na skup kriterija/parametara koji determinišu potencijal prostora i koji kvantificiraju stepen njegove pogodnosti. Potencijal (privlanost) prostora za smještanje neke djelatnosti, sam po sebi ne daje konano rješenje koju vrstu djelatnosti je optimalno „smjestiti“ u prostor. Jedan segment prostora može imati isti nivo potencijala za razliite djelatnosti. Njihovim sueljavanjem prostorno se prikazuju konfliktna podruja. Na osnovu razvojnih ciljeva i postavljenih prioriteta, planeri mogu razriješiti, konflikt, odnosno optimizirati korištenje prostora, kroz dodjelu najpovoljnije namjene. U samoj analizi treba primijeniti koncept sueljavanja potencijala prostora za industrijalizaciju, urbanizaciju, infrastrukturu sa jedne strane, i potencijala za razvoj primarnih djelatnosti kao što su poljoprivreda i šumarstvo. Optimizacijska metoda ukljuuje zaštitno-okolišni planerski postupak Shema 1, koji obuhvaa tri glavne prostorne analize za testno podruje: - analizu privlanosti prostora - analizu ranjivosti prostora - analizu pogodnosti prostora

Shema 1: Zaštitno-okolišni planerski postupak

257


Uspješnosti analize ranjivosti ovisi od mogunosti definiranja kvaliteta (stanje prije zahvata u prostoru) i odreivanja stepena potencijalnog smanjenja kvaliteta (stanje prije zahvata u prostor – oekivano stanje nakon zahvata) uslijed promjene (uticaja). Jedna od široko rasprostranjenih tehnika multikriterijalnog odluivanja, u procesima prostornog planiranja, koja omoguava integraciju sa GIS alatima jeste i tehnika poznata kao metoda Prostornih Analitiko Hijerarhijskih Procesa (PAHP). PAHP je matematiki metod za analizu kompleksnih odluka u prostornoj multikriterijumskoj analizi. Metod analitikih hijerarhijskih procesa (AHP) originalno je razvio Satty (1980) i predstavlja jedan od najfleksibilnijih i najlakše implementiranih tehnika multikriterijumske analize, koja je svojom primjenom u prostornoj višekriterijumskoj analizi dobila prefiks P (prostorna). Integracija PAHP u GIS obezbjeuje mehanizam za predstavljanje kombinacija injenica (u obliku prostornih podataka) i vrijednosti ekspertskih prosudbi i pomaže u prevazilaženju ogranienja konvencionalnih GIS alata. Ovakva integracija GIS alata i metoda višekriterijumske analize obezbjeuje okvir u kome su na najbolji mogui nain iskorištene prednosti GIS metodologija u prikupljanju, obradi i analizi podataka, kao i mogunosti metoda višekriterijumske analize za agregaciju geografskih podataka i preferenci uesnika u procesu donošenja odluka. Metoda PAHP bazira se na tri povezana procesa: dekompoziciji podataka, komparativnoj analizi i sintezi. Princip dekompozicije se primjenjuje na identifikaciju ciljeva, kriterija, alternativa i drugih elemenata pridruženih procesu donošenja odluka i njihovu organizaciju u odgovarajuu hijerarhijsku strukturu. Osnovna forma hijerarhijskog modela problema odluivanja je piramida sa okvirnim ciljem na najvišem nivou. Niži nivoi predstavljaju kriterije, podkriterije i atribute pridružene njima. 4. REZULTATI 4.1 Potrebe za prostorom i mogua uloga podruja slijeganja u razvoju Grada Slijeganje terena u užem centru Tuzle rezultiralo je posljedicama koje se ogledaju u krajnjoj konzekvenciji, u rušenju niza objekata razliitog karaktera, namjene i bonitetne kategorije, u ošteenjima na mreži vodovoda i kanalizacije, kao i na gradskoj saobraajnoj mreži, a sve zajedno je uticalo na degradaciju i dehumanizaciju ovjekove sredine. Rušenje objekata nosilo je sa sobom i niz ve poznatih, ali teških posljedica. U prvom redu, to je gubljenje veeg broja znaajnih privrednih i društvenih kapaciteta i sadržaja, što je iziskivalo potrebu za izgradnjom i opremanjem novih sadržaja i prostora. Posmatranjem problema slijeganja terena, naješe se u prvom planu istiu ekonomski i tehniki aspekt. Meutim, oni su samo dio palete problema koji predstavljaju potencijalne ograniavajue faktore normalne organizacije i funkcionisanja grada, kao živog organizma podložnog svakodnevnim promjenama. Prostorno planiranje, kao okosnica razvoja svakog grada, pa i Tuzle, predstavlja složenu, zahtjevnu i osjetljivu multidisciplinarnu kategoriju. Poznavanje i praenje razvoja društva, u novim ekonomskim i politikim okvirima, njegovih i potreba ovjeka, kao osnovnog poticajnog elementa razvoja, te uzajamnih odnosa i obaveza, 258


najznaajnija je komponenta i pretpostavka za uspješan rezultat u planiranju i ureenju samog grada i prostora, kao potrošnog resursa, u cjelini. Ve sama ta injenica ukazuje na znaaj i velinu zadatka prostornog planiranja grada uopšte. Meutim, ako tome dodamo i specifine probleme koji se javljaju na prostoru Tuzle, odnosno ako dodamo problem slijeganja terena, kao još jednu, ne baš jednostavnu komponentu, tek možemo da sagledamo širinu i dubinu urbanistike problematike Tuzle. Tendencija longitudinalnog razvoja grada uslovljena je prirodnim, fizikim i morfološkim karakteristikama prostora te izgraenim uslovima, ije su posljedice, ponajviše slijeganje terena izazvano nekontrolisanim izluživanjem slanice, ostavile vidljive tragove i formulisale pravce budueg razvoja grada. Opredjeljenjima prostorno-planske i urbanistiko-tehnike dokumentacije trebalo bi razriješiti nekoliko ozbiljnih dilema: x x

x

Pitanje prostorne organizacije i funkcionisanja jedinstvenog grada sa dva izrazito naglašena pravca razvoja – istok-zapad (potvrda longitudinalnog modela razvoja). Definisanje naina i forme aktiviranja starog tradicionalnog gradskog centra vraanjem karakteristinih funkcionalnih sadržaja, opremljenih urbanistikim kompozicionim centrima i arhitektonsko oblikovnim valerima, uz uspostavljanje korelativnih veza sa potencijalnim gradskim subcentrima. Usmjeravanje pravca razvoja gradskog urbanog podruja u skladu sa formiranim demografskim i prostornim komponentama potencijalnih gravitirajuih sekundarnih centara.

Prostorna i oblikovna rješenja funkcionalnog aktiviranja podruja slijeganja terena, u skladu sa rezultatima ispitivanja tla i ocjenama mogunosti izgradnje na tom podruju, treba da vode rauna o potrebama grada i potrebnim sredstvima za realizaciju predloženih programa i njihovoj društveno- ekonomskoj opravdanosti. Stari gradski tradicionalni centar, po svojim funkcionalnim i položajnim karakteristikama predstavlja «opštegradski» centar grada Tuzle, koji je u bliskoj prošlosti izgubio znaajan dio fiziko-prostorne komponente, rušenjem ošteenih objekata koji su predstavljali duhovni okvir i «memoriju mjesta» proteklih istorijskih epoha. U smislu povratka identiteta ovog prostora, uvažavajui nove, zahtjevne naune metode u oblasti fundiranja i definisanja konstruktivnog sistema, vraen je dio objekata u formi savremene oblikovne i funkcionalne replike, dok e osnovni zadatak novog Urbanistikog plana grada, izmeu ostalog, biti potpuna fizika, funkcionalna i duhovna revitalizacija starog-novog centra. 4.2 Slijeganje i ranjivost prostora Dio užeg urbanog podruja grada Tuzle nalazi se u zoni slijeganja terena, koje je nastalo kao posljedica eksploatacije soli metodom izluživanja soli, odnosno crpljenjem slanice. Vještakim crpljenjem slanice iz ležišta soli Trnovac-Hukalo, rapidno je poveana brzina izluživanja soli. Brzina prirasta deficita vrste mase u produktivnoj formaciji, na podruju crpljenja je rezultirala, bitnim promjenama bilansa stanja 259


podzemnih voda. Ubrzan deficit vodenih masa na cijelom ležištu, i prisutan deficit vstih masa znaajno je uticalo ubrzanje procesa slijeganja masiva. Svako crpljenje slane vode bunarima na reviru Hukalo-Trnovac, proizvodilo je nove zapremine praznog prostora u podzemlju, što se na površini terena manifestovalo poveanjem inteziteta slijeganja terena. Analizom vertikalnih deformacija, odnosno nagiba, utvreno je da znaajne deformacije/ošteenja objekata su bila prisutna i u podrujima relativno malih slijeganja (0,1 m za period od 35 godina). Analiza je pokazala , da se tokom vremena mijenjao kako intezitet tako i pravac max. deformacija. Takoe ošteeni i porušeni objekti (vei dio) nalazili su se izvan uže zone sonih/eksploatacionih bunara što ukazuje da je izluživanje prouzrokovalo složene procese u masivu. Ova specifinost procesa slijeganja terena u užem urbanom podruju grada Tuzle, svakako zavreuje poseban tretman sa aspekta ranjivosti prostora, a u funkciji urbanog razvoja gradskog jezgra. Slijeganje terena je najznaajniji faktor ranjivosti prostora (pritiska na prostor) na podruju gradskog jezgra. Kod analize pritisaka na prostor u okviru studije ranjivosti za opinu Tuzla neophodno je posvetiti posebnu pažnju procesu slijeganja terena. Uticaj slijeganja terena kao najznaajnijeg faktora ranjivosti (pritisak na prostor) prostora treba analizirati u karakteristinim vremenskim periodima a prema vrsti i intezitetu. Kao karakteristini vremenski periodi za analizu navedenog podruja, obzirom na faze eksploatacije i obim geodetskih podataka, mogu se izdvojiti: x

do 1976. godina (utvrena nulta linija slijeganja i kao takva verifikovana prostorno planskom dokumentacijom), x do 1991. godina ( znaajno smanjenje obima geodetskih mjerenja), x do 2002 .godina (poetak procesa obustave eksploatacije), x do 2007. godina (potpuna obustava eksploatacije), x i period nakon obustave eksploatacije. (napomena- znaajno smanjenje obima eksploatacije uslijedilo je 1983/84, nakon toga je dosta ujednaen kapacitet proizvodnje slanice) Analizu prema intezitetu i vrsti deformacija terena treba posmatrati u korelacionoj vezi sa stepenom ošteenja objekata, a prema gore navedenim vremenskim periodima. Analizu inteziteta slijeganja terena treba raditi za vremenske periode prije obustavljanja eksploatacije da bi se utvrdile i prostorne i vremenske varijacije u intezitetu deformacija. Zone vee varijacije slijeganja/deformacija, u periodu eksploatacije, potencijalno su zone sporije konsolidacije i trebaju imati drugaiji tretman u prostornom planiranju. Obzirom na podatke koji se dobijaju geodetskim mjerenjima, odnosno informacija koje se mogu dobiti o ponašanju površine terena neophodno je u narednom periodu nastaviti geodetski monitoring. Budui da ne postoje pouzdane informacije o stanju masiva i stepenu konsolidacije, to se jedino na osnovu podataka prvenstveno geodetskog monitoringa 260


mogu dobiti informacije o ponašanju površine terena, odnosno brzine konsolidacije masiva. To je neophodno i u buduem periodu, pored ostalog , nastaviti i geodetski monitoring. Obzirom na registrovane varijacije u intezitetu i smjeru vertikalnih pomjeranja nakon prestanka eksploatacije poželjno bi bilo praenje i horizontalnih pomjeranja. Problem koji bi u narednom periodu bilo potrebno riješiti je rekonstrukcija mreže geodetskih taaka, obzirom na broj/gustinu na pojedinim podrujima. Trenutno najvei broj taaka u zoni intezivnih pomjeranja i deformacija je uništen. Složenost geološkohidrogeoloških uslova u masivu/ležištu uslovit e i razliitu brzinu smirivanja terena (konsolidacije masiva). Geodetski monitoring uspostavljen u cilju praenja ponašanja terena u fazi obustave nastavljen je nakon obustave rada sonih bunara. Obzirom na dosada realizovan broj serija/epoha, analizom ovih podataka može se eventualno utvrditi i trend pomjeranja. Problem ovog monitoringa je relativno mali broj taaka (ili ak nepostojanje taaka) u nekim kritinim/karakteristinim podrujima. Samo kompleksnom analizom podataka monitoringa raspoloživih podataka, moi e se sa odreenim stepenom pouzdanosti definisati zoning užeg urbanog podruja grada Tuzle, sa aspekta ranjivosti uslijed slijeganja terena, a u funkciji urbanog razvoja grada. 5. ZAKLJUNA RAZMATRANJA Izrada prostornog plana odreenog podruja, primjenom sistematskog pristupa i filozofije održivog razvoja uz korištenje informacionih tehnologija i uspostavu gradskog GIS-a, omoguit e racionalno korištenje prostora i prirodnih resursa. Stvorit e se uslovi za operacionalizaciju politike održivog razvoja, koja obuhvata veliki broj ogranienja, primjenu standarda kvaliteta i ekoloških standarda, kao i utvrivanja dopuštenih tehnoloških postupaka i proizvoda utvrujui time i potrebu za promjenom naina života ljudi. Takoe dati e smjernice koje e definisati proces promjena tako da budu u meusobnom skladu i omogue ispunjenje potreba i oekivanja sadašnjih i buduih generacija. Osnovni cilj svakog plana prostornog ureenja jeste osiguranje privrednog i društvenog razvoja uz racionalno korištenje i svrsishodno upravljanje prirodnim resursima radi zaštite i unapredjenja kvaliteta prostora, kao i stvaranje uslova za humano i kvalitetno življenje stanovništva. Potrebno je obezbijediti kvalitet razvoja grada umjesto kvantiteta. Grad treba da se transformacijom obogauje novim kvalitetnim rezultatima i zato se moraju unaprijed planski utvrditi urbano-geografske funkcije i obezbijediti njihova izgradnja. Za grad Tuzlu neophodno je obezbijediti pouzdane podatke o procesu slijeganja, odnosno ponašanja površine terena u narednom periodu. Sa tog aspekta potrebna je rekonstrukcija geodetske mreže u smislu i pogušenja iste i objedinjavanja sa mrežom rudnika Tušanj. Takoe, u cilju kontinuiranog praenja ponašanja terena, vrlo bitno je u narednom periodu zaštititi geodetske take od uništenja. Što se tie aspekta graenja apsolutne veliine slijeganja, bez obzira kolike su, nisu jedini faktor koji bi bio mjerodavan za ocjenu mogunosti graenja ili izbora odgovarajueg konstrukcijskog sistema. Ravnomjerno slijeganje, ili vrlo male relativne razlike u slijeganju pojedinih vrsta konstrukcionih sistema, nemaju uticaj na sigurnost takvih objekata. U ovom sluaju treba obratiti posebnu pažnju na vea neravnomjerna pomjeranja i analizu deformacija u kompleksu jednog konstrukcionog sistema, jer 261


zajednikom analizom nagiba i aspekta pokazano je da se mogu utvrditi podruja deformacija veeg inteziteta, i da ova podruja ne korespondiraju uvijek najveim slijeganjima. Ista pažnja se mora posvetiti i specifinim horizontalnim pomjeranjima. Prisutnost problema slijeganja tla, kao i pojave fizikih deformacija uopšte, u gradskom prostoru zahtijeva konkretne mikrozahvate sanacionog karaktera. Meutim, dugoronije i kompleksnije rješavanje problema nalazi se u širem sagledavanju prostornih mogunosti za dalji razvoj i organizaciju svih funkcija grada i regiona. Održivo korištenje postaje danas prioritet, a njegova provedba imperativ. Optimizacijska metoda razvijena u okviru prostornog planiranja koja ukljuuje višekriterijske prostorne analize privlanosti, ranjivosti i pogodnosti, uz primjenu moderne GIS tehnologije, uveliko je unaprijedila transparentnost procesa planiranja a time i sam proces donošenja odluka. Studija ranjivosti prostora treba da da alternativne prijedloge za analizu najprihvatljivije varijante za urbani razvoj. 6. LITERATURA 1.

2. 3.

4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

262

Bogunovi S., Metodološke osnove za izradu prostornih planova, Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu, Sarajevo, 1984. Burrough P.A, i McDonnell R.A., Principi geografskih informacionih sistema, Graevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2006. elikovi R., Pomjeranje površine terena tokom poetne faze obustave eksploatacije tuzlanskog sonog ležišta metodom nekontrolisanog izluživanja, Meunarodna konferencija 'Trendovi u savremenom rudarstvu', Monografija zbornika radova, Tuzla 2006 Finci J. i Taubman I., Funkcionalno aktiviranje i prostorna organizacija podruja slijeganja u Tuzli, Sarajevo, 1967. Karen C. Hanna, GIS for landscape architects (ESRI Press), USA 1999. Kukrika M., Geografski informacioni sistemi “Geografski fakultet, Univerzitet u Beogradu”, Beograd, 2000. Kikanovi N., “Uticaj slijeganja na urbani razvoj i ranjivost prostora kao determinante razvoja”, Magistarski rad, Tuzla 2010 Marinovi-Uzelac A., Prostorno planiranje, “Dom i svijet”, Zagreb, 2001 Patari M. i Stojanovi A., Pomjeranje potkopanog terena i zaštita objekata od rudarskih radova, RGF, Beograd, 1994. Prostorni plan Tuzlanskog kantona 2005-2025 Studija ranjivosti prostora Federacije Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2008. Studija ranjivosti prostora Federacije Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2008. Toškovi D., Uvod u prostorno i urbanistiko planiranje, Akademska misao, Beograd,2006. Vresk M., Grad i urbanizacija, “Školska knjiga”, Zagreb, 2002.

Zbornik PMF 2010

Recommend Documents