Wańkowicz Melchior - Na tropach Smętka

MELCHIOR WAŃKOWICZ na tropach smętka CZYTELNIK – 1958 OPRACOWANIE GRAFICZNE, FOTOMONTAŻE DOBÓR MATERIAŁU ILUSTRACYJNEGO MIECZYSŁAWA BERMANA RYSUNKI KAROLA FERSTERA Z PRZEDMOWY DO PRZEDWOJENNEGO WYDANIA Pragnę podziękować tym wszystkim osobom i instytucjom, które wspierały mnie radą, pomocą i informacjami. Znakomitemu znawcy zagadnienia, prof. Stanisławowi Srokowskiemu, niewyczerpanej uprzejmości Dyrektorowi Instytutu Bałtyckiego, p. Borowikowi, i Dyrektorowi Instytutu Badań Spraw Narodowościowych, p. Stanisławowi Paprockiemu, jak również współpracownikom obu tych instytucyj, p. Bolesławowi Srockiemu, Dyrektorowi Związku Zachodniego, p. Emilii Sukertowej, popularyzatorce wiedzy o Mazurach i założycielce Muzeum Mazurskiego w Działdowie, dr Mieczysławowi Orłowiczowi, autorowi przewodnika po Mazurach Pruskich, b. redaktorom „Mazura”, pp. Jaroszykowi i prof. St. Zielińskiemu, dr Kurtowi Obitzowi, wygnańcowi z ziemi wschodnio-pruskiej, b. działaczom plebiscytowym, hr. Sierakowskiej, p. Adamowi Wisłockiemu, podróżnikom po tej ziemi i jej badaczom, prof. Górskiemu, prof. Tatarkiewiczowi, p. Jędrzejowi Giertychowi, p. Ille Iłłakowiczównie, ks. pastorowi pułkownikowi Gloehowi, profesorom: Bystroniowi, Łagunie i Stawarskiemu, dr Galionowi, Dyrektorowi Biblioteki Narodowej, dr Piekarskiemu, Dyrektorowi Biblioteki Publicznej, p. Czerwijowskiemu, Dyrektorowi Biblioteki Sejmowej, dr Kołodziejskiemu i pełnym życzliwego współdziałania ich współpracownikom. Dziękuje przedstawicielom świata sportowego: mjr Włodzimierzowi Sekundzie, dr Antoniemu Boberowi, dyr. Samulowi. I klasztorowi Notre-Dame, w którego ciszy pisałem, i przełożonej siostrze Reginaldzie, która, choć Francuzka, zechciała okazać mi pieczę i dobrą wolę, ułatwiające powstawanie polskiej książki. Dziękuję tym wszystkim krewnym, towarzyszom, przyjaciołom i współpracownikom zmarłych tragicznie ś. p. Linki, Liskiewicza, Lanca. Pani Ernestynie Lancowej, p. Janinie Liskiewiczowej, inspektorowi Cienciarze, P. komisarzowi Adamowi Biedrzyńskiemu, pp. nauczycielom Wirkowskiemu, Hedrychowi, Poskartowi. A teraz niech mi wolno będzie skierować podziękowanie jeszcze do jednego współpracownika — najmłodszego, który jak szary wróbel kręcił się koło mnie, a przecież dużo pomógł. Mówią o mojej córeczce. Byt to tęgi kompan w boju ze Smętkiem, cierpliwy uczestnik długich i nudnych rozmów i niestrudzony wesołek po ich zakończeniu. Dziękują mu za ofiarne serce: przeczytawszy korektę, rzekła: „Dulnia ze mnie złobiłeś, ale to dla Mazulów i dla litelatuly. Napisz jednak chociaż, że tymczasem skończyłam cztelnaście lat”. Pod grozą wiec ustawy prasowej to do wiadomości podaje. Wreszcie niech mi wolno będzie zwrócić się do czytelnika, który wszak jest najważniejszym z czynników tej książki: my wszyscy, współdziałający w jej tworzeniu, myśleliśmy ciągle o tym czytelniku. Jak przyjmie? Co mu z tego tematu zostanie? Czy zbliży się do niego? W trosce o to właśnie postarałem się zapomnieć o przeczytanych książkach, o przeprowadzonych rozmowach. Wziąłem ze sobą dziecko,

aby patrzało świeżymi oczami. Nieraz spostrzegała pierwsza, jak spostrzegła rolą zdradzieckiego małpiszona na maszcie. A przecież nie jechaliśmy liczyć hektarów, sumować eksportu, mierzyć pól, sondować jezior. Jechaliśmy sondować dusze ludzkie. Z mgławicy dziejowej — rosły te dusze na grządkach cyfr, a otwierały nam je fakty nic nie znaczące. Stąd — w ogromnej rozpiętości — od cyfr po uśmiech — nierównomierność książki. Jeśli jednali w swoim wzroście formowała się tak, jak i dusze, jak i życie, o którym piszą — z rzeczy ważkich i nieważkich (a któreż włókno jest nieważkie w roślinie?) — to może będzie miała zapach ziemi, dziejów i spraw dnia codziennego? Jeśliby się mogło tak stać — już bym się czuł wytłumaczony przed wami — wy wszyscy, którzy tą książką czytać będziecie i których serce zbiorowe — słyszą, jak bije. PRZEDMOWA DO POWOJENNEGO WYDANIA Po ukazaniu się „Na tropach Smętka” w dzienniku A.B.C. ukazała się wzmianka dająca wyraz obawie, że książka naraża polskich działaczy. Na moje żądanie pod przewodnictwem b. premiera, Antoniego Ponikowskiego, została zwołana komisja dla ustalenia stanu faktycznego. Komisja, przesłuchawszy konsula w Olsztynie, Antoniego Zalewskiego, wiceprezesa Związku Polaków w Niemczech, Kazimierza Donimirskiego, dyrektora Instytutu Spraw Narodowościowych, Stanisława Paprockiego, dyrektora Związku Zachodniego, Bolesława Srockiego, dyrektora Ligi Morskiej i Kolonialnej, Jana Babskiego, oraz przedstawiciela M.S.Z. (o ile pomiętam — Szczęsnego Zaleskiego), stwierdziła: 1. Wszystkie wyżej powołane osoby i instytucje otrzymały r ę k o p i s książki przed jej wydrukowaniem. 2. Na wspólnych posiedzeniach rozpatrzono nazwiska ludzi, którzy mogliby być z powodu książki zagrożeni. 3. Nazwisko Kajki, chłopskiego poety mazurskiego, zostawiono, biorąc pod uwagą, że ma osiemdziesiąt lat i syna wójta należącego do partii hitlerowskiej. 4. Linkowej ofiarowano pomieszczenie w Domu Starców na Pomorzu. 5. Kazimierz Donimirski upoważnił do umieszczenia jego nazwiska. 6. Liga Morska i Kolonialna zadeklarowała dla Kiwickiego 10 000 zł na zakup sklepiku w Działdowie. 7. Szereg nazwisk skreślono. 8. Komisja stwierdziła, że autor przy przygotowaniu książki wykazał maksimum odpowiedzialności obywatelskiej. Protokołu tego nie mogłem opublikować. Niemcy bowiem po usiłowaniach przemilczenia pierwszych nakładów tego best sellera dwudziestolecia, po ukazaniu się czwartego nakładu, zdecydowali się na reakcję: na biurku moim znalazły się wycinki koło pół setki recenzji z pism niemieckich. Na żądanie M.S.Z. i pod jego patronatem musiałem przyjąć zaproszenie na śniadanie z radcą ambasady niemieckiej Braunem. Niewiele to pomogło na rozżalenia niemieckie, skoro nawet moim nieletnim córkom odmawiano choćby tranzytowej wizy na przejazd do Francji. Kolejny, zdaje się dziewiąty, nakład zdjęli Niemcy po wkroczeniu do Bydgoszczy z maszyn drukarskich, a w dniu 9 września 1939 r. słuchając w bombardowanym Lublinie radia niemieckiego, po podaniu komunikatu usłyszałem miłą zapowiedź: „Wańkowicz jest teraz w Lublinie, ale my go tropami Smętka złapiemy”. Po wojnie zaś

przyniesiono mi kompletne tłumaczenie „Na tropach Smętka”, wydane „streng geheim” przez Niemców. Kierownicy placówek w Niemczech bombardowali M.S.Z., że moja książka psuje im dobre stosunki i w tych warunkach nie uważano za wskazane ujawnianie szerszej współodpowiedzialności za książkę. Protokół ten więc zachowywałem do prywatnego użytku. Spalił się w Warszawie ze wszystkimi papierami i dwutomowym dziełem o kresach. Od konsulów w Olsztynie, Kwidzyniu, Ełku i Królewcu wiedziałem, że nikomu aż do wybuchu wojny z powodu mojej książki włos z głowy nie spadł. Tymczasem na emigracji w czasopiśmie „Myśl Polska” ukazał się zarzut, że książka spowodowała po wybuchu wojny osadzenie w kacecie wiceprezesa Związku Polaków w Niemczech, Kazimierza Donimirskiego z Ramz w ziemi Malborskiej, tak jakby sama jego działalność nie była po temu dostatecznym powodem. Oburzony tą wzmianką dr Jan Kaczmarek, b. kierownik naczelny Związku Polaków w Niemczech, opublikował następujące oświadczenie (podkreślenia moje): Aczkolwiek centralne władze Związku Polaków w Niemczech, tzn. z siedzibą w Berlinie, nie miały wpływu bezpośredniego (więc miały pośredni przez swego wiceprezesa i ekspozytury w Polsce — p.m.) na temat książki Melchiora Wańkowicza w czasie jej pisania, to jednak zaraz po jej ukazaniu się miałem obowiązek zajęcia się nią z punktu widzenia naszej organizacji i naszych członków. Nasz Wydział Prawny po dokładnym zanalizowaniu książki stwierdził, że, poza jedynym nazwiskiem Kazimierza Donimirskiego z Ramz, wiceprezesa Związku Polaków w Niemczech, w książce nie znajduje się żadne nazwisko kogokolwiek z poważniejszych działaczy polskich w terenie i że książka ominęła wszelkie możliwości ewentualnego odcyfrowania przez Niemców naszych taktyk i naszego postępowania w penetracji terenu. Wydział również stwierdził, że prokurator niemiecki nie znajdzie żadnej możliwości do wystąpienia przeciw komukolwiek z Polaków w Prusach Wschodnich. Słuszność opinii Wydziału Prawnego potwierdza się później w zupełności, gdyż spośród kilkuset spraw sądowych ani jedna nie opierała się o książkę Wańkowicza. Następne, po ukazaniu się książki „Na tropach Smętka”, posiedzenie Rady Naczelnej Związku Polaków w Niemczech zajęło się też sprawą tej książki. Obecny na posiedzeniu Kazimierz Donimirski wtenczas oświadczył, iż on sam dał autorowi wolną rękę w zamieszczeniu nazwiska i w opisaniu wypadków tak, jak je zreferował jemu, i że nie widzi żadnej potrzeby do jakiejkolwiek akcji „obronnej” ze strony Związku Polaków. Członkowie Rady Naczelnej z innych terenów wyrazili życzenie, aby książka „Na tropach Smętka” znalazła naśladowców w stosunku do innych terenów polskich, jak Pogranicze, Górny Śląsk itp. Nie ulega wątpliwości, iż w czasie wojny osoby i organizacje na wszystkich terenach w Niemczech ucierpiały w równej mierze takie same prześladowanie jak Prusy Wschodnie.

Zarzuty czynione Melchiorowi Wańkowiczowi za napisanie „Na tropach Smętka” należą do kategorii zarzutów opozycji Rady Gminnej o „moralnym wywoływaniu ognia na wsi” przez to, że ta zorganizowała Straż Pożarną. Dr Jan Kaczmarek Dawny Kierownik Naczelny Związku Polaków w Niemczech Muszą dodać, że przyjechawszy do kraju, otrzymałem od syna ś. p. Kazimierza Donimirskiego list nad wyraz serdeczny, podkreślający jak bardzo zmarły działacz cenił sobie „Na tropach Smętka”. Taką samą wiadomość otrzymałem od syna Kiwickiego, który, złożony chorobą, kazał sobie zakładać egzemplarz tej książki pod poduszkę. Po przyjeździe do Polski byłem wzywany przez Związek Dziennikarzy na Warmii i Mazurach, różne tameczne organizacje i poszczególnych działaczy do przyjazdu. Skarżyli się na popełnione przez nas błędy. Czas mi na to nie pozwolił. Nie wątpię, że mamy ciężkie zawinienia w stosunku do tamtejszej ludności. Może jednak książka moja przyczyniała się do zbytnich uogólnień: „Oto jakie skarby polskości mieliśmy sygnalizowane i cośmy z nimi uczynili?”. Otóż nie należy brać momentów najwydatniejszych za powszechnie typowe. Patriotyczne poczucie czytelnika, żywo kwitując te skrzętnie wyłuskane przeze mnie momenty, zamykało oczy na gęsto rozsiane po książce napomnienia o tym, jak znacznie ludność, zwłaszcza na Mazurach, była zniemczona. Podkreślam to z prośbą. by czytelnik zaznajomił się z książką bez tych przesłanek dyktowanych przez pobożne chęci.

1956 rok podpis

Naród powinien być wciąż czujny i uważny, pamiętając, że na takiej równinie przejściowej, pozbawionej granic strategicznych, granice etnograficzne wykreśla jedynie energia i kulturalna praca narodu; wzmagając się, wzbierając niejako i promieniując, posuwa ona te granice dalej przed siebie; słabnąc, opadając pozwala na cofanie się ich. Wacław Nałkowski „Terytorium Polski historycznej jako indywidualność geograficzna”.

Mamie, do której zawsze się wraca —

Załoga „Kuwaki”

A WIDZISZ TY, MELCHIORZE, ONĄ GWIAZDĘ ZBAWIENIA?

ZOSTAW SŁUŻBĘ WE DWORZE, POJEDZIESZ BEZ WĄTPIENIA. Michał Kajka poeta mazurski (chłop). MONTUJEMY WYPRAWĘ Wszystko zaczęło się od kajaka.

Co wiosna, ledwo puszczą wody, zjawiają się na stole mapy. I zanim jeszcze krokusy rozkwitną w ogródku, już na rozrzuconych papierach wyobraźnia nasza rozkwieca pachnące łęgi nadrzeczne. Myślimy o rzeczułkach wąskich, którymi sunąć będziemy — tak wąskich, że pióro wiosła o oba brzegi uderza; o tym, jak wzmaga się prąd, jak wyprawa rozwija się niby hejnał, jak pod burtę biegną nam dopływy, jak wpadamy ze strugi w rzeczułkę, z rzeczułki w rzeczkę, a wreszcie, jak nas jedna rzeka drugiej podaje — że płyniemy pełną, nalaną wodą, po brzegi nalaną między ściany lasów. Tak kajak przybliża nam wiosnę, przedłuża lato. Kto wie, czy owo planowanie wyprawy w nieznane — nie jest najpiękniejsze.

Moje serce zawsze ciągnie na północ. Nie ma tam skał rozprażonych słońcem, wściekłych prądów, szypot, chałup białych, od których oczy bolą; spalonych pól; panów aptekarzy w długich gumowych butach, którzy łapią pstrągi; cyganów włażących ze skrzypcami po nas w wodę; dziewic sunących w skleconych dusze-hubkach, okrytych dywanami; rozkosznych huculąt, szmyrgających w kajak kamuszkami lub czymś miększym takim. Prawda to, że nie możemy tam, skończywszy dzienną trasę, zasiadać przy ognisku, w którego węglach pieką się kolby kukurydzy, a na przeciągniętych prętach — naszyjnik „babek”, czarnych rybek-potworków. Ale za to mamy tam nigdy nie kończące się polany leśne, na których pod dębami, zamieszkałymi przez puszczańskie bociany, tak dobrze jest rozstawiać namiot. Z wieczora przychodzą mgły, podczas gdy towarzyszka wyprawy w zacisznym namiocie przygotowuje wieczerzę — lekki, wolny od bagażu składak ześlizguje się w rzekę i płynie po mleko do najbliższej wioseczki, pełgającej maleńkimi okienkami. A potem pod cichymi olchami uwiązuje się sznur, dokoła którego całą noc „chodzić” będą grzebieniaste okonie. Woda tam, na północy, bywa ruda, żelazista, przejrzysta. Kwiaty — drobne, różnobarwne, a pachnące. Żaby tam grają piękniej, słowiki wydzierają się dźwięczniej, a już derkacze tak biją, że, zdaje się, niebo całe trzeszczy nad czarnym lasem. A niebo też jest tam niższe, bliżej ludzi. Tylko ubogie jakieś, ot, jakby co tylko odklejone od ziemi. Kiedy brzeźniaki owinie mgła, to i nie wiadomo, czy za zakrętem nie wpłyniesz na chmury, człowieku. A jak stanie tęcza, to nie taka pysznie na jakichś górach postawiona; ot, wydaje się — podejdź tylko i drap się po niej, jeśli chcesz. Dobrze trzeba utrafić, dokąd jechać. A jak utrafisz i wsuponisz się na ruczaj w starym lesie, to w dzień wprawdzie będziesz klął, za cumę przez pniaki ciągając, ale za to w wieczory i ranki, jeśli cię komary całego zostawią — oczy twoje nie dość się napatrzą, uszy twoje nasłuchają, a nozdrza dość nie nawąchają tego, co Pan Bóg człowiekowi nagotował. Z wieczora, z ciągu ptactwa, z huków nocnych, z porannego gwałtu i rejwachu. A jużże jak ciecieruki bełkotać poczną, to przeżegnaj się i Bogu dziękuj: wódki nie piwszy, pijany jesteś i śmiały do całego świata, i niefrasunkowy, i wszystko, co dręczyło, przewaliło się jak do rojstu, i Pan Bóg tylko nad tobą. Ale to trzeba dobrze, przemyślnie z wyprawą kajakową trafić. Ale to trzeba, wodę od rzek wielkich w górę tropiąc, iść w marzeniach po mapie dalej i dalej, aż ołówkiem na bagienko jakieś podmokłe zajdziesz. Stacja tam jakaści jest. Tam jedziesz. A potem trzydzieści wiorst końmi, kiedy łaska. Ale często nie można tak. Bo na północy leży Rosja. Z tą nic nie poradzisz. Małom to się naprosił w poselstwie sowieckim — aż komsomolca jakiego z sobą na kajak chciałem brać — nic nie pomogło. I często nie można. Bo na północy leży Litwa. Szmygać ci ja na nią szmygałem przez zieloną granicę. Raz to nawet z żoną i dwiema córeczkami, co jedna miała pięć, druga zaś siedem lat, i z Alinką, którą może Państwo ze „Szczenięcych lat” znacie, jednak ile ma ona lat, to ani sama nie wie, ani nikt. Dość, że jedenastu przemytników nas przeprawiało, znaczy się, siedmiu niosło bagaże, a czterech po bokach, na przodku i wopośle, w rodzaju dla baczenia. Niczego sobie szli my. Mówią przemytnik!: „Pan choć fortefian przynieś, to i ten, jak widzi, wraz przeprawim”. Tylko młodsza Tili, z którą w tej książce jeździć będę, nie upo-

dobała sobie: zasnęła podczas odpoczynku na polance, gdy zaś ją budzili, aby dalej iść, to wykrzywiła się w podkówkę: „A mówiłam, że było się od Jagiełła nie kłócić”. Litwini niczego sobie: „lenty” naród. Przyszli do żony i pytają:

„Jak tu pani spadszy jestasz w nasza strona?”. A żona, że to nauczona, że jak kto z Polski przechodzi, to każą mu nazad jechać — mówi: „Z Meksyki przyjechawszy”. To oni: „Pokaż im na mapia i pokaż, choć ty płacz, od jaka to strona ta Meksyka przypada”. A niech oni skisną... To żona im powiedziała, że koledzy męża ją wieźli, a jaką drogą przywieźli, nie wiadomo jej, bo spała. Tak i zapisali. I co państwo myślicie — zapłaciła dwadzieścia pięć litów kary i jeszcze paszport jej dali, i do Sejmu Litewskiego głosowała — czy nie na Waldemarasa czasem, nie przypomnę. A tylko ze mną paskudniej się obeszli. Wracałem takoż zieloną granicą na Zawiasy. W Jewjach u Żyda nocowałem; Żydówka kurę gotowała; miałem ją jeść, ale kura się strefiła i gdzieś ją wyrzucili. Lecę do tej granicy zły, bo przecie ja trefną kurę jeść jestem sam ten, to czegóż było marnować ptaka? Lecę i zły jestem z tego głodu, to i nie uważam. A tu nad rowem, pod cmentarzem, nagle jak ktoś wrzaśnie! Patrzę — żołnierz litewski, „nastojaszczy karejwis”. Mówię ja jemu: „Wstydu ty nie masz ludzi straszyć; ot, chodziłem ziemię patrzeć kupować; masz tobie dolara (a dolar w ta pora miałem przygotowiony)”. Wziął on tego dolara, a ja w pole... Strach jemu, jak widzi, przed naczalstwem zrobił się, bo krzyczy, że strzelać będzie, i „celui się”. „A żebysz ty spuch — mówię — poczekaj, przecie jak Pan Bóg dopuści, to i z kija wypuści”. A on już dolara oddaje i prowadzi mnie, jak ten wilk kozę, do Jewja. I tak po drodze trzy razy ten dolar przyjmował — „straść ochota” miał na niego — a jak odpuści, to i znów krzyczy, i dolar sunie mnie w rękę nazad. I tak przyszliśmy do ich „karaulu” w Jewjach. Widzę — całkiem „obojentna zdarzenia” robi się. Co tu począć? Wchodzę z wielkim krzykiem, że pociąg dopiero za trzy godziny, a ja nie mam gdzie spać, muszę więc tutaj, w „ichniej komendanckiej”. „Unteroficer” mówi, że „w kazionnej stancii” podróżnym spać nie dozwolono, a ja krzyczę „przez wierzch”. On mi po dobremu tłumaczy, a ja na niego drę się. Katu sudiagtu, katu suruktu, katu usuwielniaje. Co znaczy: „A żebysz ty spuch, a żebysz ty skiśnial bysz, ażeby ty zbzikował”. On złuć się już poczoł, ale jeszcze tłumaczy to dy sio. To ja jak krzyknę jemu: Rupuże! Tego słowa to już nijaki lietuwis nie przeniesie. Całkiem się tedy „zazłuł” i jak mnie wypchnął za drzwi, tak tyle mnie widział. Przelazłem tą samą stecką na granicę, na której już nie stał żołnierz, bo został się tłumaczyć. Wlazłem do stodoły na polskiej stronie, a tu ktoś w sianie śpi. Żołnierz KOPu. Ale też ludzki człowiek. Podsunął mi wyki pod głowę i spaliśmy, póki na niego nie przyszła pora zmieniać się. — No to jakże, Tili, córko moja, nie puszczą nas Wilią, żmudzkich strumieni rodzica. Rosja nie, Litwa nie, szukajmy dalej. Tili odsuwa bobrującą po mapie Malwinkę (to sjamka, cała koloru café verkehrt) i rzuca ją w rozradowaną paszczę Gawła, kosmatego potwora, do niedawna zwanego Wodociągiem z racji pewnych, zgoła niewyczerpalnych, możliwości. Tili pamięta wycieczkę Wkrą sprzed trzech lat. Jak się płynęło od granicy niemieckiej, jak było wprzód mało wody, jak obnosiliśmy szesnaście młynów, jak opóźniliśmy powrót i jak strwożona matka telefonowała do posterunków policyjnych nad Wkrą, i jak ją poczciwie uspokajały policyjne władze, że: „utonąć, to nie utonęli, boby o tym coś słychać było, ale mógł kto faktycznie na noclegu pałką po głowie dać, ograbić, i może gdzie w krzakach ich znajdziemy”.

Dla mamy więc te wspomnienia nie są przyjemne, ale dla nas bardzo. Bo najlepiej się płynie krajami, gdzie koleje nad głową nie gwiżdżą, a tak jest pod pruską granicą. — Czemu, tatusiu? — Bo z obu stron granicy sąsiedzi są sobie nieufni. Zawsze tak było. Jak tam rządzili Krzyżacy, to zostawili ogromną puszczę, pamiętasz, Zbyszko przez nią się przedzierał, wioząc chorą Danusię. Nazywali ją Wildniss — Dziczyzna, dziki kraj, niczyj. Chcieli tą puszczą odciąć się od najść sąsiadów, głównie Litwinów. No., a dziś Wildniss w dawnej postaci nie istnieje, ale kolei do zbytku nie uświadczysz ni po naszej, ni po ich stronie. Palec Tili idzie po mapie — widzę już, dokąd zmierza: chce sobie wyprokurować coś w rodzaju Wkry. — To Pissa, Tilusiu; ba, ja sam o niej wciąż myślę. Ale jakże dojedziesz. Sam mistrz Heinrich przyznał mi się, że w swoich „Szlakach Wodnych” opisał jej trasę tylko z mapy. Wiem o Polakach., członkach AZS krakowskiego, którzy spłynęli nią już w 1914 do Warszawy, ale oni startowali w Prusach Wschodnich. Jeśli chcesz wiedzieć, to najstarszym kajakowcem, który tą trasą spłynął, był wielki Kniprode — Wielki Mistrz Winrych von Kniprode, panujący Zakonowi w dobie jego największego rozkwitu, który w 1379 r. łodzią od Węgoborku przez jeziora Mamry i Niegocińskie, poczem jeziorem Ryńskim, Śniardwami (istnym morzem) dostał się do Piszu, skąd właśnie Pissą spłynął do Narwi, wykręcił pod Modlinem... — Zjadł obiad na przystani Ligi Morskiej i Kolonialnej... — Właśnie. Wykręcił Wisłą w dół i Nogatem wrócił do Malborka. Niczego sobie wyczyn, jak na tamte czasy — prawie 1000 kilometrów. — To już mógł otrzymać nagrodę „łososia”? — Nie, bo nie należał do Polskiego Związku Kajakowego. Tili nie należy do Polskiego Związku Kajakowego, bo nie ma jeszcze dostatecznej liczby lat. Jest to jej ukryte cierpienie. Toć przecież takie różne patałachy są „włóczkami”, a nawet „włóczęgami”. — Tilusiu, skąd ty takich słów się nauczyłaś? — mówi zgorszona matka. Tili łypie dropiatym okiem. Zwłaszcza lewe ma na tęczówce łatki. — Od tatusia. Tym razem ojciec przychodzi jej w sukurs. Prawda, że dziewica szlachetnie urodzona nie używa słów patałach, ale prawdą jest też, że obu dziewczynkom już by się stopień włóczka należał. Przecież już dwa lata temu otrzymały dyplomy, na których jak wół stało — na jednym Panna Krystyna, a na drugim Panna Marta (bo takie jest ludzkie imię Tili) Wańkowiczówny — za największy kilometraż sezonu. — Musi któraś z was w tym sezonie coś takiego wyczynić... Matka łamie ręce: — Już wiosna się zbliża! Stopisz mi kiedy którego dzieciaka!... Tym razem nie była daleka od prawdy. Ale o tym przy końcu książki. Lecz Krysia jechać nie może. Ugodziła się na praktykę rolną do cioci Mani, nie zerwie kontraktu. Tilusi natomiast aż oczy się świecą: — Tatusiu, bądźmy Kniprodami...

Długo się ważyła sprawa jazdy. Na stole w jadalni, pod lampą, ukazywać się poczęły coraz nowe mapy. Kraj, o sto dziesięć kilometrów od Warszawy odległy, kraj, po tylekroć bliższy niż wszystkie niemal nasze szlaki kajakowe, co dzień wyłaniał nam się bliżej. Świeciły nam błękitniejące oka jego 2037 jezior, które naliczył znakomity Kasper Henneberg, twórca wydanej w roku 1584 pierwszej mapy Prus Wschodnich, w ciągu siedmiu lat trwającej pracy. Szły podłużnie, w kierunku północ-południe — tak, jak pobruździł tę ziemię ongi cofający się ku Bałtykowi lodowiec. Już od pierwszego spojrzenia przed oczami zdały się szumieć ogromne Śniardwy, jezioro-morze, mające 150 kilometrów kwadratowych... I właśnie z niego możemy spływać do Polski. Tili jest nieco obrażona, bo nasze największe jezioro, Narocz, ma zaledwie 82 kilometry. — Nie martw się, córeczko — powiadam — za to Narocz jest w jednym kawałku, a Śniardwy mają liczne zatoki i jeziorka, właściwie odrębne. Zresztą, nie całkiem to już takie nie nasze jezioro... — Dlaczego nie całkiem nie nasze? Obie dziewczynki mają okropną metodę z tym „dlaczego”’ i „pokaż”. Ale tata ma specjalny powód, żeby się irytować... sam na siebie. Bo dlaczego Śniardwy są nie całkiem nie nasze, to ma być tajemnica wobec Tili i niespodzianka. A tu się omal nie wygadał, gorzej niż Tili rokrocznie przed imieninami rodziców z prezentami, które przygotowuje. Więc tata robi uczoną minę i szczęśliwie wykręca:

— Nie całkiem nie nasze, bo należą do tego samego Pojezierza Mazurskiego, którego mała część leży u nas. Tili w swoim czasie dokumentnie zbobrowała te jeziora po naszej stronie i wie, że największe z nich, Wigry, ma zaledwie 24 km kw. A tu tymczasem Śniardwy łączą się z drugim olbrzymem — jeziorem Mamry, mającym 104 km kw. Na tych Mamrach, pod Węgoborkiem, stoi nawet prawdziwa latarnia morska. Tą latarnią to już ją całkiem dobiłem. Tili usiłuje się bronić: — Ale za to jakie głębokie są jeziora Suwalskie... Tata wydyma się pogardliwie: — Phi, „u mnie” najgłębsze jest jezioro Tałty, które ma 51 metrów głębokości.

W rozmowach naszych nie ma spraw neutralnych. Tili zaraz obejmuje reprezentację jednej, ja drugiej strony, i rozpala się walka, nie na śmierć i życie wprawdzie, ale na „szczypa”, a nawet na „szczypa z zakręceniem”. I podczas kiedy Tili szuka w głowie jakiejś riposty, tata, któremu przypadło w tej rozmowie być Prusakiem, wali z kolubryn najcięższych. Bierze książkę Hausera Wetter im Osten z reportażem z Prus Wschodnich z 1933 r. i cytuje: „Na brzegu widzi się nieraz z tuzin czapli, pospólnie łowiących ryby: z ludzką niemal inteligencją blokują małą zatoczkę i koncentrycznie zbliżając się do brzegu, zapędzają ryby na płytką wodę, skąd je wyławiają”. — Jedenasta godzina! Niech Tili idzie spać — mówi matka. Tata chytrze mruga ku matce. I zaczyna: — Ptactwa jest dużo, bo ludzi mało. W tym kraju — na Mazurach Pruskich, których obszar jest równy jednej dwudziestej ósmej naszego Państwa, ludność równa się jednej sześćdziesiątej ludności naszej Rzeczypospolitej. Toteż gęstość zaludnienia jest niemal równa najmniej zasiedlonym ziemiom Polski (35 na l km kw., podczas gdy Polesie ma 31 mieszkańców na kilometrze kwadratowym). Cóż dziwnego, skoro wody, bagniska i hafy stanowią 20% powierzchni Prus Wschodnich (w Polsce 1%), że na jeziorach mazurskich lęgnie się łabędź i kormoran, że obficie spotyka się w nich żółwie, które mają tam używanie: całe łąki roślin podwodnych zalegają dna jezior. Kulgala Chara, Clodea... Tata zerka na dzieciaka — oczy dzieciaka są jak szparki. Ile razy trzeba go zapędzić spać, tata zaczyna być „naukowy”. — Rozdziobią mi te twoje kormorany dziecko — biadoli matka. — Ależ gdzie tam... Pomyśl, czy może być wspanialsza wycieczka kajakowa: zupełna dzicz, ogromne puszcze, a pośród tego raz po raz Herberge i Gasthause, i Kurhause, i Ruderkluby... — Chyba że Herberge — mówi matka. Wie, biedna, że nie powstrzyma narastającego szaleństwa, musi więc jakimiś pozorami salwować swój autorytet. Tili, okazuje się, przygotowuje ojcu niespodziankę. Ale po paru tygodniach się wygadała: uczy się w tajemnicy niemieckiego; jej nauczycielka francuskiego zna ten język i co dzień odprawiają pół godziny dukania. Tili kupiła „Tysiąc rozmówek polsko-niemieckich” i olśniewa Krysię. Umie przeważnie zdania w rodzaju: Kann ich rauchen? albo: Ich möchte Sie begleiten Fräulein? Za to tata trzyma się ze swoją tajemnicą. Nasuwa się natomiast sprawa kosztów:

— Marka jest droga; więcej mnie, dzieciaku, będziesz kosztować, niż sama jesteś warta. Tili jest honorowa. — To ja sobie załobie (jakoś to r wciąż jeszcze nie chce się dać wymawiać). Na drugi dzień w biurze otrzymuję telefon, że chce przyjść do mnie. Wkracza triumfalnie i od progu oświadcza: — Zawałłam kontlakt. — Z kim, na co?

— Na kolespondencje. Poszłam do ,,Płomyka”. Tam jakiś pan siedział, obielał pomałańczę i miał łozzłoszczoną minę. Ale ja mówię: „Jestem cółka Melchioła Wańkowicza, jedziemy składakiem na Mazuły, będę pisać ałtykuły.” — A on co na to? — A on powiedział: pisz panna, to zobaczymy. — Ależ to brawo, Tilusiu, musimy zapić twoje przystąpienie do cechu. Wracamy z knajpy nieco zawiani winem; była grupa dziennikarzy i pili zdrowie koleżanki. I tak jakoś sprytnie podpoili mi dzieciaka. Matka go odbiera w fachowe dłonie i sama już pyta, kiedy pojedziemy. Mimo tych wszystkich atrakcyj, dzieciak przyniósł cenzurę z jedną tylko tróją. Matka mówi z rozrzewnieniem, że sama nigdy nie miała trójki w cenzurze. Mama była pierwszą uczennicą. Ale Tili, mając już pięć lat, odkryła, że „czemu to wszystkie mamusie zawsze były piełwszymi uczennicami”. Za to co do taty wątpliwości nie ma. Kiedy raz usiłował twierdzić, że również był pierwszym uczniem, córki skorygowały: — „ale od końca”’. Wtedy skapitulował, lecz prosił przyjąć do wiadomości, że za nim był jeszcze kolega Pasternak. Mamy więc cenzurę — możemy jechać, Czyli, jak pisze Kajka:

Zatem wszyscy w prędkości Na podróż się wybrali I wiele kosztowności Drogich z sobą zabrali. Kosztowności nasze składają się przede wszystkim ze starego towarzysza wypraw, gumowego składaka „Piast”. Wierne to bydlę, a przestronne, a pomieściwe. Nosi łatwo 300 kg, choć samo waży 30 kg. Składak nasz jest czerwony, pokład ma ze srebrzystego, aluminiowanego materiału; na rufie — wymalowany znak klubowy i trzy beleczki: godność wygi otrzymana od Polskiego Związku Kajakowego. Na dziobie umieszczona jest nazwa — KUWAKA. Z tą nazwą miewamy dużo kłopotu. Bo każdemu należy ją tłumaczyć, a sprawa jest zawiła. „Kuwaka” jest to słowo rodzinne, będące wynikiem superlenistwa tatowego. Zalecam ten wynalazek wszystkim ojcom rodzin. Pyta żona, jakie wrażenie zrobiła na mnie pewna osoba, a tu taka ciekawa gazeta. Więc odpowiada się: Taka — kuwaka... Intonacją się podbarwi tak, że żona już wie, o co chodzi, a definicji szukać nie trzeba. Krysia, wieczny pyton, pyta, jak się nazywała kometa Halleya. Po co jej tam jakaś przedwojenna kometa? Mówię, że kuwaka. Potem już wygodne słówko przyswajają sobie wszyscy i to zubożenie mowy polskiej wszystkim wychodzi na zdrowie i „szczędzi nerwy” jak kawa Hag. Okazuje się, że jakieś kuwaki proszą do telefonu, przychodzą z rachunkami, proponują sprzedaż mydełek, że jakaś kuwaka siedzi u kucharki w kuchni, a inna kuwaka piele ogródek. Okazuje się, że toalety widzianych pań, o które zapytuje mama tatusia, były kuwackie, że ten i ów postąpił bardzo po kuwacku, co może być wielką pochwałą albo wielką naganą. Już Mickiewicz powiedział, że „język kłamie głosowi, a głos myślom kłamie”, z czego jasno wypływa, że język jest najmniej udolnym, fałszującym rzeczywistość środkiem

porozumienia. Po cóż więc ten fałsz, tę gruboskórną botokudzką formę porozumienia wprowadzać do rodziny, kiedy uśmiech, spojrzenia i gest przy umownym słówku „kuwaka” powiedzą wszystko? Więc kiedyśmy sobie sprawili składak, który miał nam przynieść całą gamę wrażeń nieznanych, złych i dobrych, czyż mogliśmy postąpić inaczej, niż nazwać go słówkiemwytrychem, słówkiem uniwersalnym? Został „Kuwaka” i nie przyniósł nam nigdy zawodu, bo nosi nazwę na wszystkie okoliczności. „Kuwaka” ma maszt z żaglem trzymetrowym, w dziobie i w rufie dwa balony po piętnaście litrów powietrza, naokoło burty dętkę z trzydziestoma litrami powietrza; ma siedzenia i oparcia z poduszek napompowanych powietrzem; pod burtami cztery ogromne kieszenie, idące każda od żebra do żebra, aż do samego dna, i u góry mające szerokość burty. Kieszenie te są uwiązane i zamykają się na błyskawiczne zatrzaski. W niejednej wyprawie, a i w tej, jak to później zobaczymy, uratowały mi bagaże. Jedna kieszeń zawiera ubrania Tili; druga moje; trzecia przybory techniczne, rybołówcze, warsztacik ślusarski od Bruna, apteczkę od Spiessa, książki, przewodniki, mapy itd.; czwarta wreszcie — statki kuchenne i zapasy. Tych ostatnich jednak nie bierzemy wcale, ku protestom Tili, która nie cierpi wprawdzie mycia garnczków, ale inaczej nie przyzwyczaiła się wyobrażać sobie wycieczki. Lecz to już moja tajemnica. Nie mówię też córce, czemu nie biorę namiotu, wypróbowanego naszego domku, w którym z takim komfortem mieściliśmy się, bywało, nawet całą rodziną we czwórkę, jadąc w dwa składaki i nocując w czasie niepogody — namiotu, który ma okno z celuloidu, z siatką i z żaluzją, gumową podłogę i wielką werandę, krytą dachem i będącą drugim pokojem. Zamiast niego biorę tylko płachtę i parę kołków. W dziób więc idą tylko jeszcze dwa koce, w rufę dwa gumowe materace, pod maszt czerwono lakierowana walizeczka ceratowa na rzeczy podręczne, potrzebne na nocleg, i oto wszystkie „kosztowności drogie”, jakieśmy ze sobą w wyprawę za mazurską gwiazdą zabrali. Jeszcze pożegnalne machnięcie ręką; z ogródka naszego, podlanego przedwieczorną porą, biją świeże zapachy. Głupi Gaweł podniósł szurpatą mordę i ujada. Malwinka patrzy grzecznie turkusami niebieskich oczu. Między zwały wioseł, masztów, części kajakowych. pod którymi siedzimy w aucie, wślizguje się matczyna ręka i robi na Tilowym czole krzyżyk. Ruszamy.

Daleka jest droga do Prus Wschodnich. Daleka przez paszporty. Daleka przez inną walutę, przez inny język, przez brak konwencji turystycznej, przez niezachęcające miny gospodarzy tego terenu. Daleka przez brak dróg. Tam, na zachodzie, po wojnie zostało przeciętych 12 linij kolejowych, 32 szosy, 122 drogi. Tu, na wschodzie, bo jedziemy przez Grajewo, nigdy nie było dogodnych połączeń. W rezultacie do kraju 3000 jezior, do kraju puszcz, który mógłby stać się letnim salonem Warszawy, jedzie się całą noc. Mamy czas. Jesteśmy sami w przedziale słabo oświetlonym. O okna siecze monotonny deszcz. Przystępuję do zdradzenia swojej tajemnicy: — Nie martw się, że nie douczyłaś się niemieckiego, bo wszędzie tam rozmówisz się po polsku. — Dlaczego? — Bo to, w istocie, polski kraj. Bo tam mieszka 400 000 ludności, mówiącej po polsku. — To czemu nie wrócili po wojnie do Polski? — Mogli przyjść, ale nie wrócić, bo w niej nigdy nie byli. Mieszkają na tej ziemi od siedmiuset lat. W ciągu tego czasu tylko przez dwieście lat byli w luźnym związku z Polską jako państwo lenne, w którym i wtedy rządzili Niemcy. Wyznają wiarę ewangelicką. O Polsce wiedzieć nie chcą, a raczej po prostu nie wiedzą nic. A w czasie plebiscytu w 1920 r., który miał rozstrzygnąć, za kim zdeklarują się Mazurzy, murem wypowiedzieli się przeciw przyłączeniu do Polski. Tili głowa pracuje:

— A mówią po polsku? — Mówią po polsku. — To są Polacy... — Ja tak sądzę. Ale oni nawet o tym nie wiedzą. Oni niezupełnie zdają sobie sprawę, że ich mowa jest polska. — Nie rozumiem.

— Nie ty jedna. Ja sam jeszcze nie wszystko rozumiem. Jadę, żeby zrozumieć, i ty mi pomożesz. Ale dlatego należy, żebyś się nauczyła spraw tej ziemi.

PERKUNE DIEVAITI, NE MUSZK PRUSZAITI BET MUSKIE GUDAN, KEIP SZUNI RUDAN! (Perkunie bożku, Nie bij Prusaka, Bij za to Niemca Jak rudego psa*). *Tę pieśń podaję za berlińskim „Cechem”. Co prawda u Glogera spotkałem kiedyś ten czterowiersz jako litewski, przy czym wyraz Pruszaiti był zamieniony wyrazem Żemajti (Żmudzin) a słowo Gudan podane jako „poganin”. POŚCIAN Istotnie — de profundis wieków idące słowa — któż je rozgarnie? Pościan — wyrażenie mazurskie, określające cień, jaki rzuca na ściany pojawiający się upiór.

Mniejsza o to, kto tam na tej ziemi siedział przed dwoma tysiącami i więcej lat. Niech się o to martwi prof. Kostrzewski, który, w sposób, wydający się być przekonywającym, wywiódł, że „dzielnica ta, w epoce kamiennej i brązowej, i trzech pierwszych okresach epoki żelaznej pozostawała w bardzo bliskim związku z Pomorzem z jednej, a północnym Mazowszem z drugiej strony”. Niech się martwią prehistorycy, którzy — nawet Niemcy, jak Berthold, Bender, Obermüller, a zwłaszcza wielki odkrywca Mazurów, niemiecki Kętrzyński, dr Toeppen — zgadzają się, że ziemia ta, przed najściem Prusów od Morza Czarnego, była zamieszkiwana przez Słowian. Pan Max Worgitzky, z zawodu syrowar, zrządzeniem losu dyktator plebiscytowej akcji niemieckiej i organizator terroru, przechodzi nad tymi wywodami do porządku z ironicznym uśmiechem: „Pojęcia historyczne obumierają, stosunki polityczne i granice mogą się zmieniać, ale prawo zawsze pozostaje po stronie życia”.

Zgadzamy się z p. Worgitzkym. I dlatego sięgamy w przeszłość tylko tak daleko, jak to się wydaje nam potrzebne, aby zrozumieć duszę tej ziemi. Zwie się ona — Prusy. To tu, między deltą Wisły i Niemna a Pojezierzem Pruskim i ścianą lasów, w ciągu długich wieków przedhistorycznych wyrobiła się rasa ludzka, bardzo odrębna i odporna, która przetrwała do naszych czasów. Więcej niż średniego wzrostu, z rozrosłą piersią, z dużą głową na bardzo silnym, prawie że stożkowatym karku, związanym krzepko z muskularnym grzbietem, „coś w rodzaju ludzkich jamników”, jak pisze prof. Srokowski. Lud ten — z różnych szczepów złożony — zasiadł się mocno w lasach i bagnach. Od południa, od Śródziemnego Morza, biła o ten ich kraj ciepła fala chrystianizmu. Wybrzeże Bałtyku — była to jedyna znana Europie enklawa pogańska, za którą kronikarz Gall, przybysz z romańskiego południa, widział już tylko wyspy nie zamieszkałe, wiecznym lodem pokryte. Nie pomogło na nich dobre słowo św. Wojciecha ani św. Ottona, okrutnie zabitych. Nie pomogły ani Chrobrego, ani Krzywoustego wyprawy. Kraj był tylko srogą zimą dostępny. Skubał tam ich opat Gotfryd z Santyru znad Wisły, ze swymi Cystersami zbrojne wyprawy czyniący. Ale więcej z tego było jazgotu niż chwały Pańskiej.

Skorzystał z tej okoliczności w 1220 r. Leszek Biały, kiedy go papież pozywał na nową wyprawę krzyżową (szóstą z rzędu, która tak samo miała zakończyć się fiaskiem, jak i poprzednie), aby zaproponować, że — ponieważ z powodu tuszy, klimatu i wstrętu do wina i wody, a przyzwyczajenia do miodu i piwa, do Ziemi Świętej podążać nie może — jako rekompensatę dźwignie gród w ziemi Prusów, a w nim sprzedawać będzie sól i żelazo, i tak pogan do ręki przyłoży i obłaskawi. Ów dobroduszny program jest niejako symbolem dalszej polityki polskiej w stosunku do Prus. Zdawałożby się, że nie był ci tak zły ów projekt otyłego Leszka, skoro, po upływie czterech lat, następca wojowniczego Gotfryda, biskup Chrystian — dwa książątka pruskie: Warpodę, władcę włości nad zalewem Świeżym, i groźnego Surwabunę z pogranicza mazowieckiego — ad limina apostolorum przywiózł i ochrzcił. Wszelakoż taki był pęd przeciw niewiernym wśród tłumów wagabundującego po Europie rycerstwa, takie rozgoryczenie z powodu spełzających na niczym wypraw do Ziemi Świętej, że należało jakoś te nastroje zdrenować. Wspomniany kronikarz Gall wzywa do „mieczem mordowania i wyniszczenia zupełnego tego genitus viperalis (rodu żmij)”. I papież ogłasza krucjatę prusacką z przywilejami, przysługującymi krucjatom do Ziemi Świętej. Przy czym wezwaniom do rycerstwa Moguncji, Kolonii, Salzburga — towarzyszą zarządzenia gospodarcze, które nazwalibyśmy dziś blokadą. ,,Słuszną bowiem jest rzeczą — pisze Innocenty III — odjąć im dostawy, pochodzące od chrześcijan, ażeby w ucisku uznali Boga i, gdy powiększą się ich dolegliwości, prędzej się do Niego nawrócili”. Bieg dalszych wypadków jest każdemu Polakowi dobrze wiadomy. Jak Zakon Rycerzy Marii, wyrzucony z Ziemi Świętej,. wyrzucony z Siedmiogrodu, składa ofertę, że on weźmie, że tak rzeknę, w administrację poręczającą tę wojskowo awanturniczą imprezę, do której dobroduszne i ciężkawe Piasty nie miały dostatecznej energii ani ochoty; jak w 1228 roku zjeżdża pierwszy krzyżacki hufiec, w dwa lata potem osiada pierwszy landmistrz, Herman von Balke, równocześnie w zanadrzu wioząc sfałszowany dokument kruszwicki, z którego na całe stulecia legenda poszła, ze Konrad Mazowiecki wzywał Krzyżaków, nie mogąc się obronić pruskim napadom. W trzy lata potem już staje obronny Grudziądz, a pobożny chrzestny ojciec pruskich książątek, Cysters Chrystian, który ze zgrozą donosił do Rzymu, że Krzyżacy nie chcą stawiać kościołów i zabijają neofitów, już siedzi w krzyżackim więzieniu a jego biskupstwo zostaje złupione doszczętnie. Kończy się program polski. Program pokojowej penetracji handlowej Leszka, rolnej Cystersów-pionierów rolnictwa, którzy właśnie nadziałami w Polsce, nie w Prusach, obdarzeni byli, aby od Prusaków nic nie brać. Aby się działo, jako pouczał słynny Alkuin o bezinteresowności tych, którzy chcieli być apostołami chrześcijaństwa. Aby szli z Polski ludzie, jak św. Wojciech, jak św. Bruno — z niezbrojnymi rękami, niosący Słowo Boże i ginący za nie... nie na próżno. Bo przecie, między sam gąszcz pono nieposkromionych Prusaków, których nawrócić się nie udało, jeno wytępić — szły sobie pielgrzymki z Polski na miejsce pochowania św. Wojciecha, oprowadzane przez Prusaków. Taki prymitywny Cook jedenastego wieku. Bo przecież już autorowie żywotów św. Wojciecha, jak pisze Henryk Łowmiański, „nie wspominają o trudnościach językowych misjonarzy — widocznie język polski dość dobrze był w Prusach znany”. Bo przecież, jak stwierdza Brückner, „nazwy narzędzi, kruszców, roślin, gospodarskie — od polonizmów zza Wisły i Drwęcy w słownictwie pruskim się roją”.

Bo przecież polskie urządzenia i pojęcia poczynają się stawać dla Prusaków na tyle bliskie, że w traktacie chrystburskim (dzierzgońskim) ci ostatni oświadczyli, iż pragną przyjąć prawo polskie (nie chcieli bowiem obcego, niemieckiego). Bo przecież Prusacy, studiujący na uniwersytecie w Królewcu, jeszcze w XIV w. zapisywali się do nacji polskiej, nie zaś niemieckiej. Na jakiś czas ząbkująca, niepewna własnego stylu, polska państwowość zatraciła w rozgrywce wschodniej z Niemcami prymat. Smętek, piękny i zły duch tej krainy, który śmierci oddał św. Wojciecha, święcił triumf. Ale nie na zawsze. Odtąd już trop jego znajdziemy wszędzie. Tropić go będziemy w dziejach i w proch ścierać niejednokrotnie. Czy i teraz odprawuje w tej ciemnej ziemi swe praktyki? Jedziemy go tropić na wodzie i na lądzie, kajakiem, autem, koleją, parowcem, końmi, na rowerze i pieszo, od wsi do wsi, w lesie i w polu, w chałupie i w stodole, na wsi i w mieście — wszędzie i na każdym miejscu. Nie masz smutniejszej ziemi niż białostocka. Pola jej kwitną jak i nasze, rzeki jej błyszczą jak i nasze, drzewa jej szumią jak u nas, ale ludzie jej, ludzie mają na twarzach tragiczne, stężałe maski. Ani jej stacyjki kolejowe nie są biedniejsze niż nasze białoruskie, ani ten nasz lud białoruski nie jest bardziej wesoły, ani ziemia u nas nie bogatsza. A przecież smutek, który na tamtej naszej ziemi czepia się rannymi mgłami brzóz, jest smutkiem wielkiej przestrzeni, niezgłębionego dna boru, wielkich szlaków powietrznych, którymi przewiewa wiatr eurazyjski, przesiek leśnych, głęboko, nie wiada dokąd idących, na których z nagła wyskakują kurhany. A ziemia białostocka, krewna ziemia, zamknięta jest w siąpię małomiasteczkowości, w którym, zda się, czujesz butwiejące białostockie sukno. Nie ujrzysz na niej łapci, nie ujrzysz samodziału, łykowych kobiał. Ale i nie ujrzysz na niej gazety, książki, teatru (wyjechawszy z Warszawy w dniu zabójstwa Pierackiego, w ciągu ośmiu dni włóczęgi kajakowej po Białostocczyźnie — nie mogłem się dowiedzieć, czy mordercy zostali schwytani). Biedna ziemia, w pobliżu centrów położona, odeszła i nie doszła, zamurowana, ślepa... Jechałem zawsze tym szlakiem Grodno—Białystok z Ihumeńszczyzny albo z Kowieńszczyzny do szkoły w Warszawie. Te ziemie, bliżej Warszawy położone, były jakieś mniej polskie niż nasze. Życie społeczne było w nich najsłabsze, udział w powstaniu wiele mniejszy. Sprawiały wrażenie zamkniętych i nie przewietrzonych. Raz przejeżdżałem przez stację kolejową Białystok, gdy w mieście szalał pogrom. Na peronie widziałem kałuże krwi. I te twarze ludzkie nijakie, niby z butwiejącego sukna. Teraz już rozumiem swoje niejasne wrażenia chłopięce. Wiem, że na dnie tych dusz ludzkich, niby na dnie tej ziemi, jest wizja Grodna. Niby na dnie... bo nagle rozwiera się jar; w zieleni biegną pod górę, lepią się do zboczy domeczki drewniane, szumi wezbrany Niemen; biegnie splątany gwałt domków, budowanych, jako kiedy kto chciał, tą prześmieszną wsiową urbanistyką kresową, którą zaklął na zawsze Bułhak — biegnie popod Stary Zamek, pod cerkiewkę kołożańską, której ściana huczy wmurowanymi hładyszami. To tu, już tu, z drugiego brzegu stało zamczysko komtura Bałgi. Milczą hładysze. Pociąg uderza w Grajewo, w ścianę. Nim nie pęknie, nie pękną więzy tego kraju.

I kiedy pociąg odprawia swoje śmieszne ekiwoki cłowe (a trawa ucieka w niecierpliwą szmaragdowość), podziwiam pierwsze dzieło Smętka — ile pustki człowiek potrafi zrobić w życiu. Na całej tej stacji granicznej, między oboma wielkimi państwami, nie ma towarów. Wszyscy się nudzą. Policjant usprawiedliwia się, przerywając rozmowę, bo musi zobaczyć, czy nie ma samiczek.

Przestaję się zdumiewać, kiedy widzę, że podchodzi do kilku koszy, będących całym ładunkiem, wywożonym do Niemiec. Ze szczelnie zaszytych koszy dochodzi cierpliwy chrzęst. To samce raki, które wywozić wolno, dają znać o sobie. Do przedziału wchodzi Żyd-faktor, nieodłączny od epoki gospodarstwa naturalnego. Ma mały banczek. Może zmienić marki. Może wszystko zapośredniczyć. I tak, pilotowani przez świadomego rzeczy człowieka, posuwamy się zwolna między podkładami po torze kolejowym, którego niewymyślne kwiatki ukazują tu i ówdzie zdziwione i rozśmieszone buzie. Holujemy się mozolnie przez pęknięcie tej ziemi, która nam na powitanie ściele plamy drgającego słońca. Do Prus Wschodnich wjeżdżamy starą bramą wpadową i wypadową; od Polski jedno jest takie wejście do tego kraju tu, na jego wschodzie, na dawnej ziemi Jadźwingów, i jeden jak najdalej ku Wiśle ku Drwęcy, na Działdów-Olsztyn — szlak, którym dążył Jagiełło pod Grunwald. W środku, między tymi dwiema bramami, obszerne bagna i rozległe puszcze przecinają dopływy Pissy, Szkwy, Rozogi, Omulewa, Orzyca. Tamtędy szedł Jagiełło; tu, gdzie my wjeżdżamy, w październiku 1656 Gosiewski pokarał pod Prostkami wiarołomnego lennika, gdy mu szwedzki generał Steinbok nie nadesłał na czas posiłków — z dziesięciu tysięcy Niemców padło osiem, a wódz tych wojsk, Bogusław Radziwiłł, dostał się do niewoli. Plan doszczętnego zniszczenia Polski, podpisany w Radnot między elektorem a królem szwedzkim, Karolem Gustawem, plan, mocą którego elektor, jako lennik szwedzki, otrzymuje Kaliskie, Łęczyckie, Sieradzkie i część Poznańskiego — bierze w łeb. Po raz to wtóry w dziejach waży się szala. Wysłany przez elektora dla zorganizowania okupacji niemieckiej korpus Derlingera wycofany, wojska elektora pobite, w otwarte na rozcież Prusy Wschodnie wlewa się ekspedycja karna polsko-tatarska. Tatarzy niszczą 13 miasteczek, 249 wsi i dworów, 37 kościołów, wyrzynają 11000 ludzi, 3400 biorą w jasyr, 80 000 ludzi ginie z zarazy. Burmistrz Dułło żywcem na rynku w Gołdapie upieczony; krew płynie szeroko, jęk nad nią i łuny pożarów. Ta ziemia północna to nie słodki jakiś Land, gdzie w cieniu winnic wiekami rozlegały się brząkania gitary, a ludzie nauczyli się być gemütlich. I w ciągu tej książki, czy to mówić będziemy o dawnych dziejach, czy o czasach nam współczesnych — wszędzie będziemy się natykać na czarny, twardy ląd, wiszący nad Polską, na twarde lądu tego obyczaje. Rzecz charakterystyczna: teraz, w tyle set lat potem, kiedy to dla obu Bolesławów, Leszka, Konrada Mazowieckiego i innych — kraj ten był, poza tymi dwoma przejściami w zimie, niedostępny — uprzejmy urzędnik Orbisu, trzymając tabelę rozkładów kolejowych w ręce, radzi jechać na Kwidzyn od zachodu lub na Grajewo—Prostki—Ełk od wschodu. Innej jazdy właściwie nie ma. Widać niezmienne są prawa życiowe. Kamienne maczugi zastąpione zostały przez gazy trujące, a prymitywne wozy na pełnych kołach, osadzonych na drewnianych osiach, ustąpiły miejsca samolotom. Człowiek, mieszkaniec tych ziem, nauczył się zamieniać prymitywny, chrapliwy okrzyk bojowy w sterty kunsztownie wydanych druków; a przecież nie wynalazł nikt innego prawa niż prawo silniejszego, a przecież prawo to pełni się w dżungli wschodniopruskiej tak, jak pełniło się od wieków, od lat.

W tym zmaganiu od lat byliśmy żywiołem w defensywie. Historia tej ziemi to jakbyś na morze patrzył, wzburzone wiatrem zachodnim; w jakiejkolwiek epoki przekrój spojrzymy, wszędzie znajdziemy profil fal, pędzonych wiatrem dziejowym, na Polskę zwróconym. Przecież ląd polski trwał. I kiedy już napór dochodził do apogeum, zawsze powstawał dziejowy wir, na którym załamywała się niemczyzna. A ląd trwał. Czy zmacamy stopą ten ląd podwodny, podniemiecki? Nigdy chyba, od czasów, kiedy jak np. w napadach 1431 r., latrones cruce signati, jak Długosz nazywał Krzyżaków, kastrowali ludność w podbitych ziemiach, „aby wytępić polskie plemię” — nigdy chyba ta polskość tak głęboko, tak beznadziejnie nie zanurzyła się w niemieckim topielisku, jak obecnie, po strasznej pamięci plebiscycie, kiedy za Polską opowiedziało się zaledwie 0,7% Mazurów. Teraz, gdy od sześćdziesięciu lat kilkadziesiąt roczników wychowało się w zupełnie niemieckiej szkole, lud ten, przez Polskę zawsze zapominany, poświęcany polskim celom dynastycznym, polskiej polityce wschodniej, przelotnym koniunkturom dyplomatycznym — lud, z którego duszy wyrwano wiarę katolicką, łączącą go z Macierzą — lud, z jednej strony o ślepą granicę moskiewska niby o ścianę przyparty, z drugiej i od Powiśla, i od morza odcięty grubym wałem niemieckim — lud nie mający tradycyj państwowych Rzplitej, przefiltrowany przez tygielek pruskiej idei dynastycznej i drylu wojskowego, wyrosły na materialistycznej nauce pastorów w kulcie dla tego dobrobytu, który mu Rzesza niosła — lud, któremu nie dano rozwijać się, który zakrzepł w obcej formie — ten lud z książek i opowiadań wydawał nam się zmurszałym pokładem jakichś przedpotopowych lasów, przez które przeszedł kataklizm. Tak sprawę ocenili i Niemcy, których polityka jako leitmotiv względem Mazurów wzięła hasło pastora Hensela, posła Mazurów do parlamentu: Man soll den Sterbenden ruhig sterben lassen (należy pozwolić umierającemu skonać w spokoju). Nie mogły mnie zastraszyć rzeczy groźne dla polskości: ani eksklamacje niemieckie, ani — znacznie groźniejsza — wielka i rozumna niemiecka praca, ani ich patriotyzm lokalny. Niemiecki miecz, niemiecki pług, niemiecka praca — zdobywały tę ziemię niczyją i mają oni do niej równe prawo historyczne jak my. A że za nami stoi wymowa matki-ziemi i nieubłagana logika geograficzna, że wiem jako Polak, iż jakoś tam jednak tyleśmy razy ginąć mieli i Bóg był łaskaw — więc to wszystko nie było mi straszne. Ale przyznam się, że mróz mi szedł po kościach, ilekroć znajdowałem u Niemców troskę o zachowanie mazurskiej odrębności, coś jak troskę Yankesów o rezerwaty indiańskie. Tośmy już tak z kretesem przegrali, że zaczynamy dla samych Niemców stanowić wartość muzealną? — pytałem siebie. I postanowiłem iść na tę ziemię, i ryć w tej martwej lawie, szukać tego wewnętrznego ognia, którego „sto lat nie wyziębi”. Musi gdzieś ten ogień być, skoro Niemcy, wbrew Henslowym wywodom, od 1912 r. wszystkie ograniczenia antypolskie i na Mazury rozciągnęli, daleko sięgając poza rejencję Olsztyńską, het! — na okręgi Olecki, Gołdapski, Węgoborski, Rastemburski... To, com zobaczył, to jest nadzieja. To, com przywiózł, to jest wiara. Zawdzięczam je Niemcom. Widziałem ich obawy. I wiem, że w ten sposób nikt się nie boi — trupa. Ale kiedym jechał, nie wiedziałem tego, co wiem. Nikt nie mógł mi dać żadnych kontaktów. Konferowałem z byłym przedwojennym redaktorem „Mazura”, p. Zielińskim. Kiedy on w 1907 r. miał objąć „Mazura”, dano mu dwieście adresów. Teraz nic podobnego nie mogłem napytać, mimo że zwracałem się do najróżnorodniejszych osób i organizacyj w Polsce.

PROCENT POLAKÓW według niemieckich spisów ludności

Powiat Ełk Pisz Nibork Łuczany (Lötzen) Ostróda Szczytno Żądzbork Olecko

1825 88,8 93,0 92,5 68,2

1867 78,7 82,4 82,6 64,5

1900 58,5 74,7 73,5 46,1

1905 57,5 72,8 74,1 46,9

1910 51,0 68,0 66,6 35,9

1925 12,2 21,1 22,9 4,7

63,9 92,8 85,6 79.9

63,3 87,8 74,8 57.9

47,4 76,9 56,7 38.1

45,5 75,1 54,5 36.8

41,2 70,9 49,6 29.6

12,1 30,1 13,1 8.7

ILOŚĆ OSÓB mówiących po polsku 1867 – 344.800 1900 – 288.950 1910 – 263.888 1925 – 97.424 OBLICZENIE W. POHORECKIEGO NA R. 1931 („SPRAWY NARODOWOŚCIOWE” NR. 23, R. 1935). Gdy odrzucimy miasta (a wiemy z doświadczeń Pozn. i Pomorsk. jak kruchy jest w nich żywioł niem.) % ludn. polskiej będzie wynosił:

Wieś Miast o

EŁK PISZ NIBORK ŁUCZANY OSTRÓDA SZCZYTNO ŻADZBORK OLECKO 70 80 65 30 40 70 45 34 8 15 10 3 4 10 4 4

Jechałem — na ślepo. Urzędowe spisy niemieckie mówiły o straszliwym pogromie mowy polskiej. Oto tabelka oparta na niemieckich spisach ludności w poszczególnych latach: W cyfrach absolutnych statystyka spisów ludności podaje w Prusach Wschodnich w 1867 r. — 344 800 mówiących po polsku, w 1890 — 328 000, w 1900 — 288 950, w 1905 — 287 562, w 1910 — 263 888, w 1925 — 97 424. Samo zestawienie wyników 1910 r. i 1925 r. mówi dostatecznie o ich tendencyjności. Dała się ona osiągnąć przez sztuczny podział ludności na posługującą się polskim, mazurskim i oboma językami. Teza, że język mazurski nie jest językiem polskim, jest usilnie przez

Niemców propagowana. W książce, wydanej w 1935 r., dr Gollub pisze: „Z całą słusznością możemy przeciwstawiać język mazurski językowi polskiemu jako zjawisko odrębne; uważać go za polski dialekt jest to zapoznawać istotę Rzeszy”. Ta teza, uporczywie powtarzana, przeszła do świadomości samych Mazurów, którzy nie podejrzewają, że mówią po polsku. Tymczasem oba sąsiadujące narody zaczerpnęły wzajemnie od siebie szereg wyrazów. Jeżeli jednak Niemiec wschodnio-pruski mówi zu panjebratsch sein (spoufalać się — panie bracie), pachulka (pachołek), schubriena (czupryna), proschen (żebrać), parowe (parów), schwin (świnia), schopen (szopa), kruschken (gruszki), samosi (zamożny), kieLbas (kiełbasa), a nawet Boschamenka (figura przydrożna z Męką Pańską), to niechże pozwoli Mazurowi używać germanizmów, napiętrzonych na podbudowie wspaniałego archaicznego polskiego języka. Tych wszystkich zwrotów mazurskich będę używał w książce, nie biorąc ich w cudzysłowy ani nie zaznaczając kursywą. Niech to, co złapał mój notes podróżny, rośnie w tej książce tak swobodnie, jak w opowiadaniach, które słyszałem. A jako najdawniejsza warstwa językowa płynie gdzieś tam ciemną smugą ode dna tej mazurszczyzny spuścizna Prusaków, wymarłego plemienia. Żyje po nich w mazurskiej mowie jałowiec jako k a d y k, jodła jako j e g l i j a, dziewczyna jako m a r i a l. Podejrzewam, że j a j ł o, jak lud mazurski nazywa polowanie, ma też pochodzenie pruskie. Ile razy udało mi się zidentyfikować wyraz staropruski, ogarniało mnie wzruszenie. Znam kilkadziesiąt podstawowych słów litewskich, oznaczających pojęcia, które w moich rozmowach z ludnością najczęściej były w obiegu. I kiedy uprzytomniałem solne, ze jodła, pod którą skradałem się bez tchu, aby w jej koronie upatrzyć i wziąć na cel żołnę, nazywa się po litewsku egle, a jałowiec, na którym wędzono nasze półgęski, kadagys, wesoły zaś odpust w naszej parafii Bobtowskiej nazywał się Miargas Targas — targ na dziewczęta — od razu znajdowałem kontakt z tą ziemią, która, im dłużej z nią przestawałem, tym słodszą miała dla mnie mowę — mowę najwcześniejszego dzieciństwa. Wjeżdżaliśmy więc z córeczką niby od dwóch różnych stron. Ja przerzuciłem się do lat dzieciństwa i kwiaty Mazurów pachniały mi po kowieńsku. Ona posuwała się po tej ziemi nieufnie (rdzenny Polak ma coś z francuskiego domosiedztwa — nie wychowało go morze ani kolonie), dziwując się formom życia obcym, brutalnym, dziwacznym, nie znanym — aż raz po raz uderzał w nią prąd czegoś tak swojskiego, że choć kobiety, z którymi chodziła na grzybobranie, szukały, gdzie pod grubym mchem zataił się pilcek, gdy ona szukała grzyba, przestawała się czuć frejlinką, turystką i ugadywała się z białkami i z dziewcakami całkiem po domowemu, zapominając, że jest za granicą. I tak oto, wziąwszy Prusy Wschodnie z północy i z południa. powiedzieliśmy sobie, żeśmy się spotkali w Ojczyźnie.

W starych gadkach mazurskich stale powtarza się motyw przeszkód, które wyczyniają jakieś obce potwory w drodze do celu. W tym naszym dążeniu do zbliżenia z Mazurami pierwszy nam zabiegł drogę Ełk, dawniej Łęk pono, tuż przed Grunwaldem przez Krzyżaków, jako forpoczta przeciw dziełu Unii, zbudowany, przez Kazimierza Jagiellończyka z ziemią zrównany, za czasów krzewiącej się pod opieką Rzplitej reformacji dźwignięty (że aż w połowie szesnastego wieku krakowianin Małecki — Malecius — drukarnię polską tutaj gotyckim szryftem założył), przez Tatarów w siedemnastym wieku złupiony, w osiemnastym wyludniony przez zarazę, w dziewiętnastym szczerzący ku Rosji zęby wojskowym garnizonem, w czasie wielkiej wojny przez nich

zniszczony, przy czym, gdy walka trwała na ulicach miasta, „wiele grobów otwartych zostało”, jak pisze latopis nam współczesny, dr Orłowicz. Nie wiem, co współczesnym otwarte groby powiedziały, ale wiem, że bezpośrednio po bitwie zjawił się na rynku Kaiser Wilhelm i Ełk krzyczał mu hoch! Mój fryzjer, goląc mnie, opowiada, jak wylazł wówczas z lochu i krzyczał hoch, a na błotnikach cesarskiego auta leżało błoto dalekich dróg. A potem, jako ojciec chrzestny Ełku, .zameldowała się cała Oberschlesien i swoim sumptem wybornie odbudowała miasto i powiat. Mazurzy po powiecie spotykani, których domy ocalały, mieszkają gorzej niż ich sąsiedzi i dotychczas opowiadają jak o nieszczęściu, że dom ich nie uległ zniszczeniu. A kiedy przyszedł plebiscyt — proszę — jesteśmy na rynku: trzy kamienie niemieckie znaczą zwycięstwo Niemiec — w sercu mazurskiej ziemi. Trzydzieści sześć tysięcy głosów za Niemcami, czterysta czternaście głosów za Polską. Wyszedł przeciwko nam Ełk, porządnie zabudowany, pełen towarów echt modern za szybami szerokich witryn sklepowych. Po ulicach objeżdżano konie wojskowego remontu. Na skrzyżowaniu stal Niemiec w rajtroku, z długim pejczem, i szczekał słowa komendy. U nóg jego ułożył się wielki pies z gatunku, jakiego pewnie używano do tropienia niewolników. Niemiec podniósł wzrok na mnie. Miał skórę granatowiejącą od świeżo zgolonego, twardego, czarnego zarostu — przypomniał mi się Smętek wyjeżdżający z tej ziemi okrętem na Gdańsk, pono na zawsze. Poczułem, że mimo woli unikam głośnego mówienia po polsku, że milknę, że wzrok mój biegnie po szyldach. Znajduję na nich nazwiska: Gonschorrek, Quitschalla, Quiatkowsky i Salöwssky — smętne kikuty obumarłej przeszłości. W Królewcu widziałem szyld Johann von Schulzowsky — w którym, jak w przecięciu geologicznym, ujrzałem aż trzy nawarstwienia. Ongi jakiś Schultz za czasów może krzyżackich przywędrował, przyhołubił się, zapewne w okresie lenna, do majestatu Rzeczpospolitej, otrzymał nawet indygenat, a kiedy inne wiatry powiały, zatrzymał von, ale zniemczył pisownię.

Tropiąc tę historyczną sprawę, z nawierzchni wypchniętą na szyldy, idziemy w dół ku jezioru, kędy mieszka najbiedniejsza ludność; w stukocie drewnianych klumpi, od babulin sunących z nosidłami po wodę może usłyszymy dźwięk mowy, którą oto oddychaliśmy do

dzisiaj rana jak powietrzem, nie spostrzegając jej wcale, a która z nagła robi nam się dziś nad wszystko potrzebna i droga. Ale babuliny milkną, słysząc naszą polską rozmowę i nieufnie, jak wielkie szare myszy, wsiąkają po zaułkach słowiańskiej biedoty.

I kiedy idziemy do dworca w skwarze lipcowego dnia, pod krzyczącymi okapami szyldów, wołających reklamową niemczyzną i obnażających strupy, narośle i blizny, którymi liszaiła się ta ziemia przez wieki — odgadnąć usiłuję, w którym to domu mieszkał tu i nauczał redaktor „Łeckiego Przyjaciela Ludu”, pastor Gizewiusz, niestrudzony bojownik o mowę ojczystą, sam tej mowy pozbawiony od kolebki, do mowy tej doszły dopiero na uniwersytecie królewieckim, i kochający ją właśnie jak ten człowiek, który rozumie, że mowa nie jest jak powietrze—przyrodzoną właściwością, że można tę mowę utracić, a mimo to ciałem żyje człowiek, dusza jeno mu się paczy. ..Licha to rzecz — ten duch rozdwojony i rozerwany między dwoma językami. Za ciasny obręb duszy ludu, aby się w niej dwoje języków, tak sobie przeciwnych, równą obu dokładnością i łatwością mieściło”’.

Nie udała się ta pierwsza wyprawa po język polski. Uciekano na dźwięk tego języka. Postanawiam sobie, że na przyszłość będę zwracać się tylko po niemiecku. Po co mam z polskiego słowa robić stracha na wróble. Teraz ruszamy w głąb kraju. Przelatujemy wielkie, zielone obszary puszczy. Piskiej (Jańsborskiej). Będziemy nią spływać, ale obecnie musimy dostać się do Szczytna, gdzie nas czeka zamówiony w fabryce niemieckiej motorek. Zerkamy z okien wagonu, starając się to i owo zobaczyć, i posiłkując się doskonałym, acz przeważnie na przedwojennych danych opartym przewodnikiem Orłowicza. Oznajmia on nam, że „w kierunku północno-wschodnim leżą jeziora wśród wiosek mazurskich o bardzo osobliwych nazwach”. Uśmiecham się na tę pruderię, która każe w przewodniku po tej ziemi unikać nazw, uświęconych wiekami, będących w powszechnym użyciu. Przypomina mi się dr Orłowicz, jak, z zadartą bródką, zawsze w krochmalonym, wysokim kołnierzyku, prze naprzód po piarżystych Gorganach, że dech ostatni uczestnikom zapiera. Potem kładzie się

spać, nie zdejmując okularów, bo pragnie, jeśli mu się coś pięknego przyśni, lepiej się tym cudom przyjrzeć. — Tata, a skąd będziemy spływać? — pyta Tirliporek. Tirliporek — nazwę tę według Tili wymyśliłem, aby móc rymować wszelkie paskudztwa, jak potworek, stworek, sieczki worek, a także wołek i kołek, jako że Tili nie wymawia „r”. Ale w drodze zwykle Tili nazywa się Sancho Pansa. Tak figurowała w „Świecie” wraz z fotografią i, kiedy dojeżdżając do Augustowa, wytknęła nos, jacyś całkiem nieznani kajakowcy zaczęli się drzeć: Sancho Pansa! Była to dla taty chwila niewypowiedzianego triumfu i pogrom Tirliporka. — Spłyniemy, córeczko, z Pupy. Sancho Pansa się obraża; ale już nie ma czasu, bo oto stacja Kurwie, czas pakować manatki.

MY, SOCJALIŚCI NARODOWI, PRZEKREŚLAMY Z CAŁĄ ŚWIA DOMOŚCIĄ ZASADY PRZEDWOJENNEJ POLITYKI ZAGRANICZNEJ NIEMIEC. ROZPOCZYNAMY Z TEGO PUNKTU NA KTÓRYM UTKNĘLIŚMY PRZED SZEŚCIUSET LATY. ZAHAMOWUJEMY ODWIECZNE PARCIE GERMAŃSKIE NA POŁUDNIE I ZACHÓD, KOŃCZYMY Z POLITYKĄ HANDLOWĄ I KOLONIALNĄ PRZEDWOJENNYCH CZASÓW I ZWRACAMY SIĘ DO POLITYKI OBSZARU, W KTÓREJ WIDZIMY PRZYSZŁOŚĆ. SKORO WIĘC DZIŚ MYŚLIMY O NOWYCH OBSZARACH W EUROPIE, MUSIMY MYŚLEĆ W PIERWSZEJ MIERZE O ROSJI I OTACZAJĄCYCH JĄ PAŃSTWACH (UNTERTANEN RANDSTAATEN). NASZYM ZADANIEM BĘDZIE WYTRWAŁA PRACA NIEMIECKIEGO PŁUGA, DLA KTÓREGO OBSZARÓW DOSTARCZY MIECZ. Adolf Hitler „Mein Kampf“ Tom II, strona 742

DRANG NACH WESTEN W Szczytnie, po niemiecku Ortelsburg zwanym, jako że w nim rycerz Ortulf w końcu XIV w. zamek krzyżacki wzniósł, stajemy z Tilusią przed Jurandową bramą ciężkiego zamczyska. Może to z tego okienka na wieży śpiewała Danusia?

O Danusi ślad zginął, ale jej śpiewka, przetransportowana na obecne stosunki, tłucze się po Prusach Wschodnich. Steffen cytuje taką piosenkę z sąsiedniej Warmii: Oj, kieby ja była Mało jakółecko, Poleciałabym ja Do Westfalii mnasta. I łuszadłabym se Na westfalskiem moszcze, Przyglondałabym sze Ty westfalski szlachcze. Owa „westfalska szlachta” — to emigranci z Prus Wschodnich, pracujący w westfalskich grubach (kopalniach). Nie chodzą już oni w klumpiach, mają rowery, patefony, piękne dewizki na bruślacu (kamizelce), miejskie kiputy (kapelusze), a ich frejlinki chodzą w fajnych klajdach. I podczas gdy góra niemiecka deklamuje o starker Wall deutscher Bauern im Osten, dół niemiecki, wbrew patriotycznym piosenkom, chce nach Westen reiten; gdy przywódca Stahlhelmu, p. Seldte, wydziera się, że der Osten—Deutschlands Zukunft, dół prze niepowstrzymanie ku temu wyższemu poziomowi życia, ku tym bruślacom i kiputom, i klajdom. Mamy niezrównany dokument tego lśnienia formami życia na zachodzie, nie wyłączając „miłości po saksońsku” w pamiętnikach naszego robotnika Wojciechowskiego. Tylko że Wojciechowski pochodzi ze wschodu i dla niego wyprawa do gruby westfalskiej jest wyprawą zdobywczą. Inaczej rzecz się ma gdy osadzony na Mazurach, zdawałoby się mocno

i od stuleci, Salcburczyk zbiera manatki i szoruje nach Heimat. To już ucieczka, i ucieczka, której żadne wysiłki niemieckie powstrzymać nie mogą. Niemczyzna w całej Przybałtyce, w Estonii, na Łotwie, w Finlandii, a obecnie i na Litwie — znajduje się w odwrocie. Znajduje się, mimo wszystkie pozory, mimo wszystkie sukcesy — w odwrocie i na ziemi mazurskiej. Ucieczka do Rzeszy z Prus Wschodnich, według niemieckich obliczeń z 1929 r., wynosiła około 20 000 ludzi rocznie. Licząc koszt wychowania człowieka na 3 000 mk — Prusy Wschodnie tracą na rzecz Rzeszy 60 milionów marek rocznie. Srokowski twierdzi, że w Rzeszy bawi nie mniej niż milion ludzi z Prus Wschodnich. Zdają się to potwierdzać dr Franz Lüdtke i dr Otto Thiele, którzy w swojej Der Kampf um Deutsches Ostland obliczają, że w jednym tylko dziesięcioleciu 1900—1910 opuściło Prusy Wschodnie, Pomorze i Dolny Śląsk z górą pół miliona osób. Der Ost-Westzug hat begonnen (ciąg ze wschodu na zachód się rozpoczął) — konkludują melancholijnie. Według spisu z 12.VI. 1907 r. w Prusach Wschodnich i Zachodnich, na Pomorzu, Śląsku i w Wielkim Księstwie Poznańskim mieszkało urodzonych w innych prowincjach 350 000, w zachodnich natomiast prowincjach mieszkało przybyszów ze wschodu 2 300 000. Plutyński przypuszcza, że w 1914 r. można by ilość urodzonych we wschodnich prowincjach i mieszkających w Rzeszy określić na trzy miliony. Jest to wędrówka ludów, jakiej nie znają dzieje. Pamiętamy wszyscy, że w czasie plebiscytu zjechało do Prus Wschodnich 280 000 mieszkańców dzielnic zachodnich Rzeszy, którzy pochodzą tylko z części Prus Wschodnich, bo z obszaru plebiscytowego. Toteż gdy w Rzeszy ludność w wieku produkcyjnym, tzn. od 15 do 45 lat, stanowi 43%, w Prusach Wschodnich — 40,5%. I chociaż przyrost naturalny na l 000 mieszkańców jest większy w Prusach Wschodnich (10,3%), gdy w Rzeszy wynosi zaledwo 7%, (a w Polsce 12,3% *), to odpływ tego przyrostu na zachód jest wybitny i nie jest bynajmniej dziełem ostatnich lat, nie rozpoczął się bynajmniej obecnie, jak może się zdawać pp. Lüdtke i Thiele, tylko jest wiekową tendencją tego kraju. •

Swoją drogą, z przyrostem naturalnym Polski w ostatnich czasach poczynają się dziać rzeczy niepokojące: z 16,7% w 1930 r. spadliśmy na 14,7% w 1931 r., na 13,7% w 1932, na 12,3% w 1933 — a więc mamy spadek silnie progresujący, gdy w Niemczech pod tym względem w latach ostatnich daje się zauważyć znakomita poprawa: w 1933 r. przyrost niemiecki wynosił 226 000. W tym roku jednak rząd podejmuje akcję przeciwdziałającą zmniejszaniu się przyrostu... i w 1934 r. wynosi on już 464 000! A zaś 1935 r. (sądząc z cyfr pierwszego półrocza) — jest lepszy od 1934 r. o 14%!). Gdy w 1932 r. mieliśmy w Polsce przyrost wynoszący 444 000, na każdych 100 nowych Niemców przybywało u nas 160 Polaków. Pierwsze półrocze 1935 przynosi nam zaledwo 182 000 przyrostu, gdy Niemcom 230 000. Teraz na każdych 100 Polaków przybywa 132 Niemców. Mówi to jednak tylko o poprawie położenia w Niemczech, nie zmienia jednak tego faktu, że w ramach tego położenia Prusy Wschodnie, których przyrost naturalny i tak był zresztą zawsze większy niż przyrost naturalny Rzeszy — zdradzają w dalszym ciągu wycieńczające kraj tendencje odpływowe.

Dzięki doskonałej krzyżackiej administracji znamy skład tej ludności sprzed pół tysiąca lat. W dobie Grunwaldu liczyła ona 700—750 tysięcy głów (Niemcy 350 000, Prusacy 220 000 — reszta Polacy i Litwini). Obecnie, według spisu 1925 r., ludność ta liczy 2 256 000 osób, a więc zaledwie się potroiła, gdy w sąsiedniej Polsce wzrosła wielokrotnie. Jeżeli zaś sięgniemy do ostatniego półwiecza, to zobaczymy, że bieg historii się nie zmienił. Niemcy .... w 1871 r. liczyły 41 mln. w 1910 — 64 mln. Królestwo Polskie w 1872 r. „ 6,2 „ „ 1911 — 12,4 ,, Prusy Wsch. . . w 1871 r. „ 1,82 „ „ 1910 — 2,06 „ Gdyby przyrost naturalny Prus Wschodnich pozostawał na miejscu w tej prowincji, powinniśmy mieć przy spisie ludności w 1925 r. trzy miliony ludności, tymczasem spis ten wykazał 2 256 000 mieszkańców, co znaczy, że cztery piąte przyrostu naturalnego Prus Wschodnich, zgodnie z tradycją wielosetletnią, wycieka z powrotem na zachód. W rezultacie Prusy Wschodnie tak mają się do Rzeszy z gęstością zaludnienia jak nasz najbardziej pusty powiat łuniniecki do reszty ziem Rzeczypospolitej. Ale my nie deklamujemy o żadnym „polskim wale na wschodzie”, my nie rujnujemy się na nasze kresy, przeciwnie, traktujemy je po macoszemu.

Na tle tej całej sytuacji demograficznej Prus Wschodnich zauważyć należy, że największą rozrodczość w Prusach Wschodnich ma ludność polska; zasiedlony przez nią obwód Olsztyński od 1871 r. wykazał przyrost 83%, gdy przyrost zasiedlonego przez Niemców obwodu Królewieckiego w tymże czasie wynosi 59%. Niemcy mówią o sobie Volk ohne Raum (naród bez obszaru); ale o Prusach Wschodnich należałoby raczej powiedzieć Verödender Raum ohne Volk (opustoszała ziemia bez ludności).

I nic nie pomoże subwencjonowanie wielkich zakładów Schichau w Elblągu czy Zakładów Przetworów Mięsnych w Królewcu, budowanie kanałów wielkim nakładem kosztów, śrubowanie przemysłu Prus Wschodnich w tak forsownym tempie, że np. od 1925 r. do 1929 r. zadłużenie przemysłowe dzielnicy wzrosło od 702 milionów mk do jednego miliarda czterechset tysięcy (teraz, już za czasów ekwilibrystyki p. Schachta, nikt się w cyfrach gospodarstwa Rzeszy nie wyzna). Nic nie pomogą Ostmessy, flirty z Rosją (obecnie zakończone), kredyty na imprezy przemysłowe. Sami Niemcy, jak dr E. Maschke, gwiazda wschodząca wschodnio-prusoznawstwa (latem 1935 r., kiedy byłem w Prusach, bawił właśnie od dłuższego czasu na studiach w Polsce), stwierdzają, że „Wydają nam się ryzykowne usiłowania stworzenia z Prus Wschodnich dzielnicy przemysłowej tak długo, dopóki promień zbytu ograniczać się będzie musiał do samej tylko prowincji — jest to kwestia, której rozwiązanie w wysokiej mierze zależne jest od oddziaływania na gospodarkę Prus Wschodnich polsko-niemieckiego traktatu handlowego”. Zdaje się, że wszyscy Niemcy to rozumieją. Dr Gollub pisze, że jedyny czas rozkwitu gospodarczego Prus Wschodnich w dziejach był po trzecim rozbiorze, kiedy Prusy Wschodnie otrzymały wspaniałe zaplecze. Leider wöhrte diese Blütezeit nur wenige Jahre — ubolewa dr Gollub. A jednak na drodze pokojowej Niemcy Hitlera, tak samo jak Niemcy Brüninga, nie chcą zbliżyć się choć nieco do tego czasu rozkwitu. I ponieważ worek bez dna, jakim są Prusy Wschodnie nie da się zapchać żadnymi subwencjami, więc Rzesza, mająca zaledwo 23% ludności rolniczej, trzyma się wysokich cen agrarnych z krzywdą przemysłu, którego odbiorcami w 90% były państwa obce, przeważnie rolnicze. Wojując z nimi Rzesza podcina gałąź, na której siedzi. I w ten sposób Prusy Wschodnie, stanowiące 2°/o majątku Rzeszy i 3% jej terytorium, ciążą nad całokształtem życia gospodarczego Reichu. A przy tych wszystkich wysiłkach — zaiste ironia losu — lud, pomimo kazań patriotycznych, marzy o „westfalski szlachcze”.

Dni, spędzone w Szczytnie, przepołowiły nam nasze wrażenia. Z jednej strony należało wyekwipować się technicznie, wypróbować motor. Odbywało się to na terenie miejscowego niemieckiego klubu wioślarskiego. Lubię Niemców, w których charakterze leży uczynność i instynkt gromadzki. Dużo zawdzięczam nauczycielowi miejscowego gimnazjum, panu Kuszlowi, który mi motor zmontował. Jakiś młody Reichspostamtszeitungsexpeditionssekretärstellvertreter (znaczy: „zastępca sekretarza przy ekspedycji gazetowej na poczcie”; rzec nie można, że tytuł jest krótki, ale za to dokładnie określający jednym słowem pełnione funkcje) z całym poświęceniem objeżdżał ze mną pierwsze kilometry. Z drugiej strony natrafiłem już na pierwsze „rodaków rozmowy”. (Jest czas wyjeżdżania dzieci polskich na kolonie w Polsce na mocy obustronnego porozumienia polsko-niemieckiego. Po wsiach rozgrywają się tragedie. Straszna presja niemiecka udaremnia zupełnie tę robotę). „Matka bije głową o ścianę: co ja teraz pocznę?”... „Rodzicom tego dziecka to w środku lata wymówiono pastwisko”, „Miał poletko kartofli, to mu cofnęli”, „Był gminnym stróżem nocnym, to go wyrzucili”... Skoncentrowany, nieubłagany atak, dążący do zniszczenia jednostki, która się zdradzi z najsłabszym odruchem polskim, jest metodą. I tak, z niemiecką grzecznością i polskim memento, rozpoczynamy drogę. SWOJSKA MOWA JEST NA ROZMAITYCH DROGACH ROZMAITA, JAK WIOSNA, LATO, JESIEŃ, ZIMA, LECZ JEDNA, TA SAMA I WIEKUISTA, JAK POWRÓT PÓR ROKU NA PÓŁNOCY I NA POŁUDNIU, NA WSCHODZIE I NA ZACHODZIE. S. Żeromski

„SOCZYMY” MOWĘ POLSKĄ

„Soczyć” — tropić.

Do Pup jedzie się godzinę koleją ze Szczytna. Wyładowujemy się na małej stacyjce. Razem z nami wysiada jakieś młode małżeństwo z Nadrenii, które przyjechało kajakować do tej Finstere Ostelbien. Są pełni dumy ze swego wyczynu i młoda Niemeczka nieco nieufnie spogląda na te rozjeżdżone w piasku koleiny, na czarne sylwety świerków, wybiegające tuż nad drogę, na stare olsze, w których troi jej się może Erlkönig. Elegancki Klepper najnowszego typu, noszący figlarną nazwę Racker, zapewne też nijako się czuje na mazurskim drabiniaku. Nasza stara wyga „Kuwaka” rozsiadła się za to od drabiny do drabiny w swych połatanych torbach i „pewno ma zadowoloną minę”, jak sądzi Tili.

Dotychczas nie słyszeliśmy mazurskiej mowy, choć już trzeci dzień jesteśmy w Prusach Wschodnich. Pupy — to wielka wieś, licząca l 000 mieszkańców, tutaj więc wreszcie zetkniemy się z Mazurami. Sancho Pansa tęskni już do tej chwili, bo ze swymi wiadomościami z tysiąca rozmówek polsko-niemieckich poczyniła „niekorzystne” doświadczenia (w naszym języku „niekorzystny” — oznacza wszelkie pojęcia ujemne: nieładny, niesmaczny, powolny, zrzędzący itp., a korzystny — wszelkie pojęcia dodatnie: matka w tej sukience wygląda korzystnie, wyspaliśmy się korzystnie itp. Jest to, po wynalezieniu słowawytrycha k u w a k a, krok dalszy w kierunku zuniwersalizowania języka). Mianowicie muszę w sekrecie wyznać, że Sancho Pansa jest straszliwy obżartuch. Skąd dzieciak od tak eterycznego (110 kg bez koszulki) ojca może tak „ćpać” bez sumienia — w głowę zachodzę. W Szczytnie wracała sama do hotelu, po drodze zaszła kupić bułkę, prosiła, żeby jej dali Brot, to jej dali ogromny, metrowej długości bochen. Biedula przyjęła ten pięciokilowy złom bez protestu i nagryzała, oczekując na mój powrót z klubu. W gospodzie Junga karczmarz mówi po niemiecku i nie rozumie po polsku. Sancho Pansa idzie ulokować rzeczy w numerze i przychodzi z meldunkiem, że numer jest możliwy i że nawet nad „jej łóżkiem” (to jeszcze zobaczymy, czy zatwierdzę, bo zawsze sobie lepsze bierze) wisi Hugo Kołłątaj. Rezygnujemy z honorowego alkierzyka i wchodzimy na salę ogólną, aby zapoznać się z ludnością. Ale po chwili zaczynam żałować. Tirliporek jest wprawdzie wycirus i wagabunda, ale co za wiele, to niezdrowo. Sala tonie w oparach piwa. Wiejskie osiłki w czapkach, spod których wyglądają zmierzwione włosy, w porozpinanych kamizelach, rozwaleni przy stołach, na których szklą się rozlane trunki, bełkocą pijanymi glosami. Jest dzień powszedni. W jednej ze starych kronik kościelnych tego kraju jest zanotowany zwyczaj — że sołtysi karali gminiaków grzywną piwną, od czego bardziej jeszcze wzrastało pijaństwo, bo juści grzywny nikt za kołnierz nie wylewał. Tego dowcipnego sposobu miał nauczyć Mazurów Smętek, opiekujący się w tym kraju niemieckimi sprawami od prawieków. Tego Smętka to nie Żeromski wymyślił; w jednym z małych miasteczek na Mazurach, w Pasymie, w sklepiku sprzedającym przybory piśmienne i wodę kwiatową, i papierowe falbanki dla upiększania półek kuchennych, znalazłem broszurkę „O diable w Pasymie”, pióra miejscowego pastora, broszurkę, która tak pochodzenie sztuk diabelskich w Prusach Wschodnich wyjaśnia: „W diabelskiej stolicy książę piekielny, kierujący wydziałem niemieckim, od chwili powstania Zakonu Krzyżackiego przyglądał mu się pieczołowitem okiem. Miał bowiem pewność, że prawdziwe diabelskie jestestwo najpiękniej da się kultywować w obfitującej w gwałty atmosferze Prus Wschodnich”. Ambasador diabelski, zesłany w tym celu na ziemię, paraduje w płaszczu krzyżackim, zakłada wyszynk piwa, opodatkowany przez Zakon, i rozpaja ten kraj po to, aby kolega czcigodnego autora, inny pastor, cytowany już przez nas poseł do parlamentu, Hensel, mógł stwierdzać, że „pijaństwo i kłamstwo to narodowe cechy Mazura”. Ta piękna opinia pana posła mazurskiego jest tylko odblaskiem opinii, którą mają Niemcy o tych swoich rodakach. O rodakach — bo kiedy zbankrutowały wszelkie definicje: i Schafarika, który w 1837 r. usiłował wywieść jakiś oddzielny naród mazurski z mieszaniny litewsko-lechickiej i wyprowadzał nazwę Mazur od litewskiego mazuras — mały człowiek; i Krosty, który wysilił się w 1875 r. na definicję, że „są to ewangeliccy mieszkańcy Prus Wschodnich z mową mazurską” — a kiedy ciągle wstawało to widmo odrębności mazurskiej,

przyjęto wreszcie obecną tezę dr Golluba, że „jako Mazurów określamy Niemców, którzy pochodzą od dawnych kolonistów puszczańskich” (Wildniss). Ale ta pogarda, którą odczuwają Niemcy względem Mazurów, jest najlepszym świadectwem, że ta adaptacja im się nie udaje. Wo sich aufhört die Kultur, fangt sich zu leben an Mazur (gdzie się kończy kultura, tam znajdziesz Mazura) — oświadczył, złośliwie przekręcając na mazurską modłę niemczyznę, jeden z Niemców już w trzecim dniu spływania. I odtąd ten dwuwiersz pakował mi do uszu każdy spotykany Niemiec. „Po brudnych i pełnych robactwa ciałach mazurskich kobiet poznaje się ich pochodzenie” — pisze znany pisarz Wolzogen. — „Mazurzy nie nadają się na żadne stanowiska kierownicze, są jednak dobrymi ordynansami oficerskimi”. Wilhelm II, gromiąc w 1894 r. junkrów, tłumaczył, że wymagane przez nich niepodpisanie traktatu z Rosją obraziłoby cara, który wszcząłby wojnę, a wtedy werde ich das rechte Weichselufer einfach preisgeben. Nie, obcym nie oddaje się tak po prostu ziemi ojczystej i ...rodaków. Nie wyobrażam sobie, żeby jakikolwiek polski mąż stanu, rozgrywając jakąkolwiek bądź stawkę, np. z ziemianami pomorskimi, mógł cokolwiek bądź podobnego powiedzieć. Nie, to nie są rodacy Niemców. Zahukany lud, trzymany w żelaznych kleszczach, odcięty od źródeł twórczości — od pnia narodowego, o duszy romańskiej, wtłoczonej w karby protestanckiego kościoła, deprawowany materialistycznymi ponętami u góry, rozpajany od dołów. Ein missratenes Erzeugniss zweier Nationen — nieudane pomieszanie dwóch narodów, jak chce trzeci „duszpasterz” mazurski, pastor Skowronneck. Patrzymy od swego stolika na ten zapijający się miszvolk. Piją wprost z butelek. Stoją gromadkami po sali, każdy trzyma swoją butelkę w ręku; odgarniają spoconymi rękami zmierzwione włosy, wymykające się spod kaszkietów, i z ust ich bluzga — wreszcie słyszana mowa polska... Mowa ta cuchnie niemczyzną i wyświechtanym plugastwem. Idziemy do swego numeru pod ciężkim wrażeniem. W marzeniach naszych o tym kraju, o którym wieczorami tyle czytaliśmy, miała przyjść do nas mowa polska, mowa zatrzymana w rozwoju, mowa jak przecięcie flory przedpotopowej w kopalniach bursztynu — mowa dźwięczna, dostojna, starych kancjonałów mazurskich, którą posługiwali się Gizewiusz i Mrongowiusz, i Murzynowski i którą obecnie pisze Kajka. Myśleliśmy, że ta mowa odezwie się do nas znienacka, jak śpiew Danuśki z baszty krzyżackiego zamczyska. A tymczasem ukazano nam tę mowę jak dziewkę półgłupkę Jurandowi. Ten pierwszy wieczór przed spływem był najcięższy. „Nawropiała” mi dusza. Bo jakże tu pisać, co tu pisać, jeśli na całej drodze znajdę mierzwę słowiańską, podściółkę pod niemiecką kulturę? Może istotnie ten żywioł mazurski, który wylewał się z Polski, był rasowo elementem najmniej cennym? Może istotnie — podczas gdy na Śląsk do Polski wlały się bramą morawską ludy alpejskie, rasa dzielna i odporna, która wieki germanizacji przetrwała i dała w rezultacie plebiscyt śląski, może, kiedy z południo-wschodu zasiliły naszą ojczyznę elementy dynarskie, pełne inicjatywy, gorącokrwiste, kiedy z północo-wschodu weszły sarmackie elementy, hartowne jak stal, władcze, organizujące wschód Europy — to tu może, na północo-wschód, wyciekała presłowiańska ropa, szara, letnia, nijaka?

Nie chcę pisać książki „hecarskiej”’, używając określenia niemieckiego; nie chcę pisać książki propagandystycznej; chcę być ze swoim czytelnikiem najszczerzej — nie okłamałem go dotychczas nigdy. A może to jest istotnie miszvolk, z którego nic już się nie da wykrzesać? Zapaliłem światło. Na przeciwległym łóżku spał dzieciak, oddychając równo. Kołłątaj, który miał wisieć nad jego łóżkiem, okazał się być — Wielkim Frytzem. Roześmiałem się i nocne mary pierzchły. I kiedy ponownie zgasiłem światło, przypomniałem sobie, jak w piśmie „Cech”, (które bym nazwał pismem wybijających się ku polskości zniemczonych Mazurów — pisać będę o nim dalej) skarży się felietoniście Frytzowi z Płowców niejaki Libaś (zmazurzone imię Gottlieb). Bo kiedy na pytanie Niemców, kim są Mazurzy, odparł, że to taki m y s f o l k — pytający wyrazili mu obrzydzenie. Na to Frytz z Płowców replikuje mu tak: „Wies ty, Libasiu, co bym ja ci miał na to odpoziedzić? Ja bym cię musiał bez kul słomy psełozyć, kłonico okładać i lo słuchać, cy ty esce zyjes?” Zaaplikowawszy sobie tę pożyteczną receptę, zasnąłem. Ranek był piękny i słoneczny. Spłukał się nocny nalot całonocnych pijackich krzyków pod gospodą. Ulicą wsi przeciągnął oddział wojska, śpiewając dobrze zestrojonymi głosami. Potem w drabiniaku przejechała krowa, co wywołało wydziwiania Sancho Pansy. Czy jest coś piękniejszego od pierwszego dnia spływu, kiedy człowiek odrywa się od własnego życia, by zacząć wiązać pędy jakiegoś nowego bytu, dziwacznie rosnącego spod piór kajaka? Nad jeziorem zabraliśmy się do montowania składaka. Z racji Ferienhitze — wakacyj z powodu upałów, mieliśmy na karku całą szkołę miejscową. Dzieciaki z zapałem „pomagały” nam składać „Kuwakę”, przecież rozmawiały z nami tylko po niemiecku, mimo że słyszały, że mówię z córką po polsku. Widać było jednak, że rozumieją wszystko, a w zapale składania raz po raz popełniały takie „polonizmy”, jak np. weg mit den Paluchen. Z owego „niemałskiego” tłumu dzieciaków wybrałem najlepszego ucznia i najlepszą uczennicę (doraźny plebiscyt) i pozwoliłem im usiąść w złożonej „Kuwace”, po czym całe bractwo sfotografowałem. Następnie pokazali mi swoje kajety, w których właśnie było piękne i liryczne opowiadanie o kukuku (Der Kuckuck — kukułka) i ofiarowali się pilnować łodzi.

Korzystając z tego, poszliśmy do gospody Junga przegryźć coś gorącego na drogę. Jakoś nam składanie dobrze poszło, czas był piękny, czułem się więc pełen inicjatywy i, postukując w cynkowy szynkwas, omal nie zażądałem, jak ów urzędnik pruski w śpiewce mazurskiej: Mein Wirth, geschwind auf Tisch Butter, A dla konia dobry futter. Mamy listy drukowane Od komory nam wydane. Dobry „futter” dla konia to w danym wypadku mieszanka benzynowo-oliwna dla motorka, karczmarz bowiem ma również stację benzynową. Nasz motorek waży 10 kilogramów, ciągnie zaś po równym jeziorze 15 kilometrów na godzinę, a z prądem więcej. Listy od komory też mamy. Jest to, przede wszystkim, list naczelnego redaktora Angriffu, hitlerowskiego lejborganu, którego redakcja, dowiedziawszy się od jednego z niemieckich dziennikarzy, że wybieram się do Prus Wschodnich, zaproponowała mi napisanie artykułu pt. Ein Pole erlebt Ostpreussen. Nie wydaje mi się, abym jakoś potrafił napisać do Angriffu o tym, jak przeżywałem jako Polak wycieczkę do Prus Wschodnich, albo też żeby Angriff drukować zechciał moje wynurzenia. Ale jestem za ten list, „od komory nam wydany”, wdzięczny: zapewniał on nie tyle Butter i Futter, ile uchylenie się od nieprzyjemności, na które jeszcze przed paru laty każdy przyjeżdżający z Polski był narażony. Obiad jemy w towarzystwie nauczyciela z miejscowej szkoły. Mówię mu o kukuku, o ćwiczeniach dzieci i zapytuję z głupia frant, czy szkoła ma wielkie trudności z dziećmi mazurskimi, które zapewne przychodzą bez znajomości języka. — Ależ skąd — oburza się pan nauczyciel — dzieci świetnie znają niemiecki z domu.

Nie chcę mu wypominać artykułu jego kolegi Ruchatza, który czytałem w Lehrer-Zeitung, w którym ten pedagog stwierdza, że 50% dzieci, przybywających do szkoły, mówi tylko po mazursku, do 80% zaś ogólnej liczby dziatwy używa języka polskiego na równi z niemieckim. „Tak, jak się warunki na Warmii i Mazurach przedstawiają — pisze p. Ruchatz — wystarczy jeden rok okupacji polskiej — oby Bóg nas od tego strzegł — a niemczyzna w kraju granicznym zniknie”. Kiedy tak futrujemy się zupką kminkową na zimno, z pływającymi w niej słodkimi ciasteczkami (diabelski wymysł), słyszę nad sobą: — Diobel! toć waść mówzio po mazursku? Wiem, że słowo „diabeł” w krainie Smętka jest przekleństwem potocznym jak u nas „psiakrew” i śląskie „pierona”, i służy też do wyrażania zdumienia. Nie obrażam się więc, a przeciwnie, czuję, że ów waść od razu przerzuca między nami więź. Więc odpowiadam szybko: — Nie po mazursku, tylko po polsku. — Toć nie cygańta — odpowiada młody, dźwięczny głos — dyć jo syćko rozumiem. — Podnoszę głowę. Przede mną stoi młody chłopak lat dwudziestu kilku i życzliwie się śmieje wspaniałymi zębami. Rozśmieszył nas i wzruszył: — Jak nie wierzycie, to mówcie z córką, taki młody dziewcak nie będzie cygonił.

Sancho Pansa tedy zaczyna trzepać jak z nut. W miarę, jak to trwa, twarz chłopaka przybiera całą gamę uczuć: widać na niej najpierw błogie zadowolenie, potem skoncentrowaną uwagę, wreszcie silne wzruszenie. Chłopak „zakleszczył się” (zapalił się), wali mnie po ramieniu tak, że mi ręka cierpnie, i krzyczy na całą karczmę jak w polu: — Toć jo syćko rozumiem, toć jo syćko rozumiem. Nie cyganita? To tak ludzie w Polsce mówzio? Dyć to naso gadko. Toć jo mogę wsendy Polskom reizować... Jest jak ów pan Jourdain, który nagle się dowiedział, że mówi prozą. Świadomość, że on, dziecko zaszczutego ludu metysów, miszvolku, którego dzieciom w szkołach w XX w. przyłapanym na polskiej rozmowie, kazano nosić hańbiącą deskę z napisem 0Pollack, jest krewnym, jest krew z krwi wolnego narodu, który tuż przez granicę ma swój rząd i swoje wojsko... Świadomość, że oto dosyć tę granicę przekroczyć, a będzie mówił językiem pełnoprawnym, którym tam zapewne mówi i policjant, i wójt, i wszyscy aż do najwyższego generała... Skłębione uczucia nie mogą sobie znaleźć ujścia w słowach. Patrzy rozjaśnionymi oczami i powtarza: „toć jo rozumiem”, jakby obmacywał jakiś cenny a nieogarnięty jeszcze całkowitą świadomością dar. — Psiwa — woła do gospodarza — psiwa dla nich (to znaczy dla mnie) i dla frejlinki. To nama tu poziedajo, co Poloki lichy naród, a to chłopy fest!... Nowe palnięcie w ramię wali się na mnie jak grzmot. Gdzieś tam dr Bruno Hoffman wydaje może nową książkę, w której rozwija ganz genau tezę zawartą w jego ostatnim dziele. Mianowicie, że ,,Mazurzy posiłkują się jako mową domową dialektem, który od polskiego języka (hochpolnisch) jest tak różny, że ten ostatni jest dla Mazura niezrozumiały”.

Ten pseudodialekt mazurski robią Niemcy, z tych lub innych względów zmuszeni nim się posiłkować: tłumacze sądowi Niemcy, którzy cyganią, że znają polski język, bo to dla nich chleb, pastorzy, którym nakazano mówić kazania polskie. Słyszałem tę oficjalną polszczyznę: większej zbrodni świat jeszcze nie wymyślił. Najzabawniejsze, że Niemcy są przekonani, że ten volapük straszliwej polsko-niemieckiej mieszaniny to jest właśnie polski język. Gdy rdzenny Polak z Pomorza zdawał egzamin na tłumacza sądowego, starszy tłumacz sądowy, rdzenny Mazur, powiedział: „Ależ waść, panie G., licho umnieją po polsku; kto chce być tłumaczem sądowym, ten musi fajn po polsku umnieć”. Wyładowana „Kuwaka” lekko jak korek kołysze się na drobnej fali jeziora. Na maszcie ma biało-amarantową banderkę Państwowego Związku Kajakowego, na dziobie banderkę macierzystą Wojskowego Klubu Żoliborz. Bom i gafel ze zwiniętym żaglem spoczywają na radełkach mosiężnych na dziobie. Fartuch odrzucony i zwinięty po prawej burcie, bo pogoda piękna. U lewej burty lśni nasz nowiutki motorek. Trasę mamy następującą: 0,0 km — Pupy 5,5 km — Jezioro Zdrużno 6,5 km — Jezioro Uplickie 10,5 km — Jezioro Mokre 19,5 km — Rzeka Krutyna 30,0 km — Wieś Wojnowo 33,0 km — Wieś Stara Ukta 43,0 km — Jezioro Gardeńskie 47,0 km — Rzeka Czarna 49,0 km — Jezioro Bełdany 58,0 km — Jezioro Guziańskie 59,5 km — Kurort Rudczany 60,0 km — Jezioro Nidzkie 86,0 km — Jezioro Wiartel 95,0 km — Miasto Pisz W Piszu zrobimy przerwę trzytygodniową celem objazdu Prus Wschodnich autem. 167,0 km — Dłutowo 218,0 km — Nowogród (? – WG) 213,0 km — Ostrołęka 306,0 km — Pułtusk 370,0 km — Modlin 402,0 km — Warszawa Przejedziemy więc wzdłuż całych Mazurów aż do granicy polskiej 127 kilometrów. A ponieważ obszar zajęty przez Mazurów ma w najdłuższym miejscu 209 km długości (a w najszerszym 90 km szerokości), więc przedrylujemy je „Kuwaką” na wylot. Pojedziemy w najdziksze obieże Mazurów, w trójkąt między jeziorami Mokrym, Bełdańskim i Nidzkim, terenami bezbrzeżnej puszczy Jańsborskiej (właściwie: Piskiej), która pozostała z dawnego Wildniss i obecnie jeszcze liczy 965 km kw. (największy to bodaj obszar leśny w Rzeszy, ale nie w Europie, w której największym obszarem jest puszcza Białowieska, licząca 1143 km kw.). Puszcza ta ongiś łączyła się z puszczą Gołdapską i Romincką w Prusach Wschodnich, w Polsce zaś z kurpiowską puszczą Myszyniecką. Sosny w tej puszczy mają sięgać 40 metrów, sumy w jeziorach ważyć po parę cetnarów i ludzi kilometrami nie spotyka się ani na lekarstwo.

Drgnął motorek. Srebrny propeller świetliście błyskać począł w przejrzystej wodzie. Jedziemy małymi obrotami, aby się motor „wezwyczaił”, wedle swoistego technicznego języka Tili. Umoszczona na poduszkach gumowych zaczyna śpiewać: Gdy spowędrujemy, Którędy pójdziemy? Borami. lasami, Wsędzie Bóg nad nami. Gdy spowędrujemy, Na cem spać będziemy? So na boru syski, To nase poduski. Gdy spowędrujemy, Cem się odziejemy? Jest na mozu tzcina, To nasa piezyna. Gdy spowędrujemy, Cóż my jeść będziemy? Jest na mozu pawa, To nasa potrawa. CI JEDNAK, CO PATRZĄ DO DNA ŹRÓDEŁ — DZIECI, ZWIERZĘTA, MATKI, STARCY I POECI — WIDZĄ WCIĄŻ JESZCZE OBLICZE TEJ TRAGICZNIE SMUTNEJ ZIEMI, ZOBOJĘTNIAŁEJ — JAK ZA KRATAMI — W GŁĘBOKIEJ MELANCHOLII. Ernst Wichert NOC NAD JEZIOREM UPLICKIM MUSIK DER UNTERWELT — WENN IN DER NACHT DIE SCHWARZEN WÄLDER — TAUSEND WALDER STÖHNEN, WENN DURCH DIE WALDNACHT DUMPF DIE WÄLDER DRÖHNEN, ALS WÄRE RINGS

DIE HÖLLE AUFGEWACHT. Fritz Kudnig Jeziorami mazurskimi płynie się tak, jak jeziorami Pojezierza Suwalskiego — z jeziora w jezioro. Jedno, że drzew tu nie wytrzebiła okupacja niemiecka — więc jest się ciągle niby na polanach wodnych wśród lasów. Skala odczuwań w takiej podróży jest ogromna, bo gdy przy słonecznym dniu oddalają się ściany lasów, pogłębiają się drgającymi cieniami, zakręty i zatoczki jeziora błyszczą zdwojonym blaskiem, ptactwo waży się w chmurach wysoko — dusza ludzka wzbiera taką opętaną radością, że chciałoby się z kajaka wyskoczyć. Wyśpiewujemy wtedy z Tirliporkiem niesłychane sarabandy własnego pomysłu, improwizujemy na kajaku pantominy własnego układu, np. taniec pingwinów, które się dowiedziały, że mama zniosła jajko; wyciągamy trzciny i urządzamy nimi batalie, przy czym Sancho Pansa jest pokrzywdzony, bo ja mam ster, więc zawSze tak zajeżdżam, żeby on nie mógł trzciny zerwać. Ale kiedy niebo zaciągną mgły, woda zrobi się stalowa i dziki wiatr przeciąga po płaszczyźnie wodnej, rzucając drobne bryzgi w twarz, przesieki leśne zamyka na głucho cień — wtedy ogarnia uczucie samotności, uczucie tęsknoty niewytłumaczonej, człowiek czuje się niczym wobec tych sił przyrody, które się gdzieś w jądrze puszczy zamknęły i czyhają na niego; wiosłujemy wtedy w milczeniu. Przyroda wschodnio-pruska zbliża się do człowieka, aby za chwilę powiedzieć: nie zapominaj, że jesteś w puszczy; nie zapominaj, że jesteś marny robak wraz ze swoją łupinką. Bo też klimat to inny i fantastyczniejszy niż u nas w Polsce. Wincenty Pol tak to tłumaczył: „Klimatycznie tworzy Pojezierze Bałtyckie osobną dzielnicę, w której znany jest osobny ciąg chmur zawieszonych nad tą olbrzymią groblą i przesuwających się po ich grzbiecie, tudzież osobny prąd wiatrów miejscowych. Pojezierze Bałtyckie jest osobną klimatyczną dzielnicą, bo jeziora te, zajmując w niektórych okolicach więcej obszaru od ziemi, wychmurzają z zwierciadła wód stojących, w czasie tajania lodów i w ciepłej porze roku, wielką masę wilgoci rocznej”. Ten stan rzeczy sprawia, że raz po raz Prusy Wschodnie ulegają klęsce deszczowej, jak np. w pamiętnym 1844 r., kiedy deszcz trwał bez przerwy cały lipiec i sierpień, przy czym ludzie umierali jak muchy; klęska była tak wielka, że aż Fryderyk Wilhelm IV zwiedzał osobiście zadeszczone tereny i dodawał ludności otuchy. Ale i tak każdy rok jest wielką niespodzianką; rozpiętość opadów jest olbrzymia. Dni typowo letnich bywa w jednym roku trzy, innym pięćdziesiąt cztery, zimowych jedenaście, to znów osiemdziesiąt dziewięć. Średnia opadów waha się od 145% do 55%. Stąd wielka niepewność gospodarki rolnej; rolnictwo ma do wykorzystania przeciętnie 153 dni w roku, gdy w Rzeszy od 178 do 210 dni - bywają lata, że między wiosennymi i jesiennymi przymrozkami upływa zaledwie 123 dni. Jedź kolego kajakowcze, na te jeziora! Wrażeń ci nie zabraknie. My pierwszego dnia wyjechawszy, i tak około trzeciej po południu zbłąkaliśmy się gdzieś na jeziorze Zdrużno, tak że gdy wjeżdżaliśmy na jezioro Uplickie, cienie przedwieczorne poczęły już kłaść się na wodzie. Jezioro Uplickie jest jednym z piękniejszych. Posiada tę właściwość, co nasze Mikaszewskie: ma się na nim uczucie dużej samotności i odcięcia od świata. Tylko że na Uplickim jest ta sama poważna ściana wysokopiennych lasów, ale nie ma leśniczówki na horyzoncie ani łysin międzyleśnych do spuszczania drzewa.

Było tak pięknie, że postanowiliśmy zanocować w lesie — wbrew wszystkim początkowym zamierzeniom; nie wzięliśmy bowiem ani namiotu, ani żadnych zapasów, żeby nie ulec pokusie samotnych campingów, żeby być z ludźmi jak najwięcej. Widoki więc na nocleg były marne. Z płachty namiotowej i pary kołków, które na wszelki wypadek ze sobą zabrałem, skleciłem jakiś okap. Do jedzenia nie mieliśmy nic, na co Sancho Pansa nieco fukał, ale i on uległ czarowi wieczoru; ciemno już było, gdy skończyliśmy roztarasowywanie obozu, o tyle skomplikowane, że założyliśmy radio; właśnie miałem mówić przez radio z Warszawy, to znaczy nie tyle ja, ile mój nagrany na stilo głos (nie mogąc kolejnego odczytu wygłosić, poradziłem sobie w ten sposób). Sancho Pansa w ciemną wodę wlazł i popłynął gdzieś na jezioro; wrócił mokry i prychający, wdział się w pidżamę i przytulił się do mnie w sam czas, bo właśnie deszczyk zaczął padać; deszczyk łagodny, letni, przejrzysty. Siedzieliśmy pod improwizowanym daszkiem i patrzyliśmy na jezioro; po świetliściejącej w mroku wodzie biegły, niby szmermele, rozpierzone, błyskające białymi piórami lotek fanfary wodnego ptactwa, zlatującego nad Uplickie na nocleg. Wielkie ryby robiły w cichej wodzie rozchodzące się koła; majestatyczne głuptaki jeziorowych wód — czubate perkozy — jeszcze żeglowały samotni do niewiadomych brzegów; czarne sylwety wodnych kurek, jak tajemnica, jak tchnienie ledwie wyczuwalne szmygały między sitowiem; z tyłu, za nami, z wielkim wrzaskiem zapadła w las czereda gawronów i ścichła; w jeziorze zaczęły grać żaby. — Słyszysz, tata, jak jakiś stetryczały żab basem się odzywa? — pyta Tirliporek. Sancho Pansa nie lubi migdalić się nastrojami i świadomie je zwalcza. Ale przecież wiem, że każda podróż zostawia w niej trwały ślad; wiem i rozumiem, że ‘ot i teraz nie poszłaby sama w czarną wodę na środek jeziora, gdyby nie otuliła jej swym płaszczem wielka czystość tej nocy, czystość nieba, powietrza, wody. Widać instynktownie wie, że tzw. duchy lęgną się jak robactwo na mierzwie ludzkiej, na mierzwie brudnych myśli, śmierdzących czynów. Widać instynktownie wie, że w tych lasach głębokich, na tych przejrzystych wodach — dziwy, chodzące czubkami drzew i żerujące po podwodnych łąkach, są z człowiekiem, nie zaś przeciw niemu. Czyż można się dziwić, że nawracanie tego kraju szło opornie, skoro Bogu Chrześcijańskiemu nie przeciwstawiano bożków jeno słońce, księżyc i gwiazdy, gromy i ptactwo, zwierzęta czworonożne — dzieła właśnie tegoż wielkiego jedynego Boga. Ta zoolatria Prusaków, którą w spadku przejęli Mazurzy, łączyła duchy, zapełniające przestworza, w grupy rodzajowe, noszące każda odrębny charakter, pełniące właściwe sobie funkcje. Scholastyk koloński Oliwer (urn. 1225 r.) pisze o czczonych przez Liwów, Estów i Prusów driadach, oreadach, napeach, naidach, satyrach i faunach. U obecnych Mazurów spotyka się te same elementy. Tak samo wierzą w pruskie „kauki” — krasnoludki siedzące w człowieku — i w „łauny” — boginki leśne. Przeszwarcowało to się z czasów pogańskich, jak przeszwarcował się „zajęczy bóg”, któremu Mendog, namiętny myśliwy, nie przestał składać ofiar już po przyjęciu chrztu, i jak bogini Żwiruna — suka myśliwska. Lud, marzący nad taflami jezior, w lasach nawiedzanych przez wichry świata, ma kult ptaków przelotnych: gdy one ciągną — odstawiane od piersi dziecko będzie miało szczęśliwą ścieżkę miłosną; dziecko, w czasie przelotu odstawiane, zapomina szybko o piersi. Obce to jest wszystko nie tylko kolońskiemu kronikarzowi XIII w., ale i współczesnym Niemcom, którzy lubią wyśpiewywać: O Heimatland, Masurenstrand.

Wybitny i utalentowany pisarz wschodnio-pruski, Ernst Wiechert (nie mylić z Ernstem Wichertem, autorem powieści historycznych z dziejów Prus Wschodnich), tak pisze o wrażeniu, jakie na nim wywiera przyroda „rodzinnego” kraju: „Są lasy, które nas uszczęśliwiają jak jasny uśmiech matki ziemi, ale są i lasy, które niewysłowionym smutkiem obejmują człowieka jak ofiarę, wydaną na ich pastwę. Wchodzisz do nich niby do obcego miasta i myślisz, że je opuścisz przez inną bramę (urbanizm! p. m.). Widzisz przecież. już po pierwszym kroku, że tej innej bramy nie ma i że już nigdy z nich nie wyjdziesz tym samym. Zatruły twoją krew ciemnym smutkiem trupiarni”. Tak odczuć krajobraz mazurski mógł tylko człowiek obdarzony wprawdzie dużą wrażliwością, ale obcy duszy tego kraju. Zatrutą krew „ciemnym smutkiem trupiarni” czułem w sobie na przykład objeżdżając wielkie jeziora Xochimilco w Meksyku. U brzegów mangrowce tworzyły nadwodne puszcze butwiejących, splątanych korzeni, dalej w oparach tropikalnych stały jakieś wilgotne wody, kłącza niesamowite, zasiedlone przez jakieś jadowite stworzenia, które przeczuwam, których nie znam, których nie rozumiem, których się boję. Wzrok czepia się z nadzieją, z prośbą o wypoczynek strzelistych pni eukaliptusów, na których łaciatej korze gra słońce, ale już pod burtę łodzi podwijają się jakieś szerokie wodne liście, na których grubym pokładem leżą zniesione przez muchy jaja; wiozący mnie Indianin zbiera te jaja — wysuszone, pójdą na stół miejscowych gastronomów jako wyszukany przysmak. Kiedy wracałem do stolicy, pytały mnie Meksykanki: „Jakże się panu podobały nasze kwitnące ogrody?” Wtedy uprzytomniłem sobie, że na tej „trupiarni” rosły istotnie całe pola upajających, kolorowych kwiatów. Zapewne piękne kreolki zdziwiłyby się, że ich pięknie pływające ogrody napoiły duszę przybysza z północy „ciemnym smutkiem”. Tak jak zdziwiłaby się Tili, wchodząca w wodę tego jeziora wieczorem, że można doznać przed puszczą wschodnio-pruską wstrząsu. My po chatach mazurskich znajdowaliśmy wszędzie ten sam obyczaj co w Kowieńszczyźnie zespolonej z kulturą polską. Tak samo dzieciaki, którym wypadają pierwsze ząbki, rzucały je za siebie z prośbą: „Myszka, myszka, daję tobie kościanego, daj mnie żelaznego”; tak samo starsi poważnie patrzą w śmierć, tak samo po świrnach służą za skrzynie na zboże trumny za życia już przygotowane, odezwanie się kołatka w drewnianej ścianie wieści śmierć, którą zresztą można ujrzeć, spojrzawszy wyjącemu psu między uszy. Tak samo, podobno, ciągnie się źdźbła wróżebne w wieczór wigilijny, tę samą śpiewa się piosenkę: „A ja się zrobię drobną rybeczką” albo z niewielkimi odmianami, jak ta mazurska „Stała nam się nozina — pana pani zabziuła”, śpiewana u nas w Kowieńszczyźnie: „Stała się u nas wielka pogłoska, zabiła męża pani Twardowska”. Tak samo i tu, i tam mówi się „siła” zamiast „wiele”; tak tam, jak i tu snop słomy jest „kulem”, chodak „kłumpiem”; tak samo tam, jak i tu (o Mazurach pisze to Sukertowa) wojuje lud z „macicą”, która potrafi np. mężczyznom „pod gardło podchodzić” itd. Cóż z tego Niemiec zrozumie? Nie rozumie tego Ernst Wicchert, nie rozumieją tysiączni kajakowcy, uwijający się po „wunderschönach” Mazurów. Ci wszyscy pewno muszą doznawać takich uczuć, jak ów młodociany korespondent Grossdeutsche Jugendbund (maj 1927), który pisze o noclegu we wsi mazurskiej: „Nie jesteś tu w domu, u siebie, to nie twój obyczaj, nie twoje jestestwo. Obca krew i żadnej więzi, która nas łączy”... Ernst Wiechert pisze: „Krew duszy tego kraju... to to, że jego ciemne rzeki płyną do Narwi, że nazwiska jego wiosek brzmią tajemniczo, jak Zakręt, jak Sowiróg, a ja nie wiem, co to znaczy. Że oblicze jego mieszkańców zachowało skryte i bojaźliwe milczenie”.

Skryte i bojaźliwe milczenie! Czy to nie siedemset lat rządów rodaków Wiecherta wszczepiły w duszę tego ludu nieuleczalną, zdawałoby się, nieufność, ponurość i skrytość. Milczenie — to istotnie główny kanon, wedle Mazura warunkujący uchronienie się od niepowodzeń. W wielu miejscowościach kraju, w związku z legendami otaczającymi pokrzyżackie zamki, powtarza się ten sam motyw: królewnę, więzioną w lochach i zaczarowaną, wyratuje ten tylko, kto ją będzie mocno trzymał w ramionach i niósł w milczeniu. Przy pierwszym słowie zapadała się pod ziemię.

Ceremoniał pierwszego puszczania na paszę znowu bardzo przypomina nasze litewskie obyczaje. Gospodyni udaje się na strych, gdzie pod zbożem „na sztorc” jest ustawiona rózga, z którą kolędował pastuch; wyciąga ją w milczeniu i bez zatrzymania, aby „żywinka” (w Kowieńszczyźnie „żywioła”) wracała prosto z pastwiska — wygania nią bydło z obory; gospodarz tymczasem nad wrotami czyni znak krzyża siekierą, a pastuch zaklina; jeśli tego zaniedbać, mógłby ktoś bydło urzec, tak że krowy będą się doiły krwią. Siewca, wychodzący siać, przekrada się na swe pola bocznymi drogami, aby nie spotkać ludzi i nie być zmuszonym do złamania m i l c z e n i a. W Wielką Sobotę gospodarz z rzeki lub stawu świtaniem nabiera w milczeniu wody, która staje się wodą oczyszczającą. Skryte i bojaźliwe milczenie... Leży ono na tej ziemi wszędy, kędy Smętek przeszedł. Wiele o nim będzie w tej książce...

BÓG NAPISAŁ PIEŚŃ ZIEMI NA WIELE GŁOSÓW.

Panzer

POGADUSZKI W PIECKACH KRUTYŃSKICH Kiedy psiejaki (koguty) po ciemku jeszcze^ gdzieś zza lasu zaczęły pozywać słońce, już nie spaliśmy. To nas ciał deszcz, który szedł ukosem i wpadał pod nasz daszek, to muchory (komary) całymi rojami nas cięły. Dzieciak widać jest smaczniejszy, na nim więc głównie się skrupiło. Toteż wylazł straszliwie zły, zaspany, głodny, aż podpuchnięty na jedno oko i rozziewany. W mig zgarnęliśmy materace i płachtę z kołkami i już o pół do czwartej byliśmy na wodzie.

Z wieczora nic nie jedliśmy, ale miałem schowaną chytrze paczkę biszkoptów. Dałem ją Tiriliporkowi, sam zaś zakrzątnąłem się tyle, aby krzynkę, aby uruchomić kajak. Co gdy się stało, powiadam; — Jedz, córuś, sucharki, bo widzę, że wcale gębusią nie ruszasz. — To ta mówi: „Jadłam”. To ja mówię: „Daj mnie”. A na to Tirliporek robi bardzo skrzywdzoną minę i powiada: Chleb mi nakrajali na klonowy listek, Jeszcze się pytali, czym go zjadła wszystek...

Nie ma co, „jedki” jest Samcho Pansa (tak określała nasza Alinka prosiątka, które dobrze się tuczą). Teraz wyjeżdżamy na wielkie jezioro Mokre (7,7 km), zataczamy wielki łuk, by dostać się do wsi Zgon. Jemy śniadanie u miejscowego gospodarza, który za czasów okupacji był stacjonowany w Warszawie jako podoficer. Przecinamy następnie całe jezioro wzdłuż, by w jego północno-wschodnim rogu wjechać na cudo szeroko renomowane w całych Niemczech — na rzekę Krutynę, która jest uważana za najpiękniejszą partię na całym Pojezierzu Mazurskim i w ogóle w Prusach Wschodnich, i za jedyną w tym rodzaju w całych Niemczech. Dla polskiego kajakowca Krutyna jednak nie jest jakąś nadzwyczajną rewelacją. Gdy weźmiemy wodę, szerokość i prąd Czarnej Hańczy, dach zaś listowia nad tym Suchej Rzeczki, będziemy mieli Krutynę, z tą różnicą, że jako szersza, nie może być tak doskonale sklepiona jak Sucha Rzeczka. Urok jednak absolutnego pustkowia jest na Krutynie może większy. Zaraz przy wjeździe z jeziora Mokrego siadł nam barwny mentel (motyl) na dziobie, jakby podkreślając, że wjeżdżamy w jakieś zaświecie. Ubogie margliny i koźliny (gatunki wierzb) po brzegach ustąpiły miejsca delikatnym brzozom, nad brunatną a przejrzystą wodą drgającym rozchwieją drobnych listeczków. Na pewnym załomie rzeki znienacka wpadamy na wysoko wyniesiony taras, na którym ustawiono barwne parasole. Niebawem zajadamy lody i inne wykwintności ze świata zgniłej cywilizacji, słuchając Warszawy przez radio, któreśmy wyjęli z kajaka. Radia warszawskiego słuchają całe Prusy Wschodnie. Nieraz w następstwie, siedząc późno w restauracji, zaskakiwani byliśmy dźwiękami naszego hymnu: to Warszawa kończyła audycję. Spłynąwszy z kilometr w dół od kurortu, postanawiamy się wykąpać i spróbować wędkarskiego szczęścia. Mamy tu popasać długo, więc Sancho Pansa wyładował pół kajaka; wozi np. ze sobą cztery tomy Krechowieckiego „W walce o koronę”, co jest b. godne pochwały, bo powieść ma za tło dzieje Prus Wschodnich, ale co zajmuje dużo miejsca. Teraz, ledwo się Sancho Pansa roztarasował, ledwo mi nałapał koników polnych, które mają służyć jako przynęta, i ledwo, sam spracowany, wlazł w wodę, nagle strzęsła się na nas straszliwa krzykwa (burza). W potokach straszliwej ulewy, pomieszanej z gradem, wrzucaliśmy do „Kuwaki”, co się dało; zapuściwszy pośpiesznie motor, gnaliśmy wśród naokoło bijących piorunów niemal na oślep, wśród zwałów i pni, które raz po raz przegradzają rzekę. Zobaczywszy w pewnym jej miejscu most, a przy nim dom, przycumowaliśmy, a ponieważ w międzyczasie ulewa ustała, zaczęliśmy pośpiesznie znosić rzeczy przemokłe do chałupy, a przede wszystkim zrzuciliśmy przemoczone ćwiczeniówki i zostaliśmy w kostiumach kąpielowych. W chałupie nas przyjęto na razie nieufnie. Myślę, że do pewnego stopnia powodem było i to, żeśmy mówili po polsku. Inteligent mówiący po polsku w Prusach Wschodnich to jest sprawa jakaś niesamowita i podejrzana. Jeśli się jedzie autem, to o ile waszemu szoferowi

będą odpowiadać po polsku z całą gotowością, o tyle „panu” nie odpowiedzą po polsku, uważając, że albo ich podchodzi, albo się z nich natrząsa. Nadto chałupa okazała się własnością miejscowego Gemeinde-vorstehera tzn. wójta, a więc człowieka zaufania régimu. Niejednokrotnie następnie miałem sposobność skonstatować, jak ważnym i jak uświadomionym narzędziem administracji jest taki wójt, jest on wynagradzany po marce rocznie od mieszkańca, a więc gmina która ma 600 osób, przynosi mu 600 mk rocznie itp. Ma on nadto przy jeździe w sprawach służbowych do powiatu 5 mk diety, a więc więcej niżby zarobił dniówką. A że to jest z reguły miejscowy gospodarz, który „urzęduje” w godzinach wolnych od pracy w polu, więc jest to dla niego czysty dodatkowy dochód, nie mówiąc o godności, której znaczenie rząd niemiecki wszelkimi sposobami stara się wzmacniać (np. w czasie mojej bytności owi wójtowie, a właściwiej powiedziawszy sołtysi, bo gmina jest jednowioskowa, otrzymali tytuł „burmistrzów”). Powoli atmosfera się rozprasza. Zwłaszcza żona i siostra sołtysa rozmawiają z nami po polsku z wyraźnym zadowoleniem. Sołtys, typowy Mazur o długich wąsiskach, również mówi doskonale po polsku. Grupa kumoszek zebrała się na uliczce wiejskiej i dziwują się, że „takom psianknom bziałke z sobom pan wozom”, aż sołtysowa musi poskramiać: „wstydu nie mata, toć to dziewcak”. Dzieciuk... i znowu słowo używane na Litwie. Słońce wyłazi na niebo i praży jakby nigdy nic. Rozwieszone po płotach szatki parują. Tiirliporek przechylił się przez poręcze mostu i rybuje (znowuż u nas w Kowieńszczyźnie używają tego terminu).

Jakiś mnienk (młody wół) niemiecki we flanelowych spodniach stoi z trzema letniczkami na moście. Jacyś mieszczanie z Żądzborka, niesłychanie z siebie zadowoleni. Patrzy to rybimi oczami na wodę i mówi kolossal. Mam wrażenie, że widzę stadko ssaków przeżuwających. Wdaję się z nimi w rozmowę, mówię jakichś parę zdawkowych uprzejmości. Ogromnie są z siebie zadowoleni. „Tak, tak, — myśmy wnosili kulturę do Polski — nicht wahr?” I naturalnie natychmiast: wo sich aufhört die Kultur, fangt sich zu leben an Mazur... — umyślnie pokancerowaną niemczyzną. Słyszałem to już, proszę państwa... I, po raz nie wiem który, przypominam sobie wiersz Gizewiusza:

Użal się, użal, miłosierny Boże, Albowiem już ledwo cierpieć więcej może Nasze człowieczeństwo pośmiewisk i wzgardy, Które na nas miota lud, w swem szczęściu twardy. Sołtysowa woła nas na kolację; nasmażyła jajecznicy, postawiła dzbanek kofeju. Jest wieczór. Wstaliśmy dziś nad Uplickim jeziorem o trzeciej w nocy. Dzieciak zmókł, potem się przyjemnie wygrzał, złapał dwanaście oklei, spałaszował michę jajecznicy i jest okrutnie rad, tylko oczy mu się kleją. Kładziemy się w sołtysowej stodole. A kiedy już jesteśmy na zasypianiu, Sancho Pansa oznajmia sennym głosem: — Wiesz, tata, wymyśliłam łefołmę kalendarza. —??? — Żeby miesiące szkolne miały po 25, a wakacyjne po 35 dni. Okazało się, że wieś się nazywa Piecki Krutyńskie, bo ongiś tu założyli piece starowierzy wygnani z Rosji. Robimy sobie półdniową „labę”, bo rzeczy, ze szczętem przemoczone w dniu wczorajszym, jeszcze niezupełnie wyschły. Na moście Sancho Pansa roztasowuje się z wędką; towarzyszy nam jakiś staruszek z bokobrodami. Poznaję go; wczoraj szukaliśmy po wsi gospody, tośmy się wdali z nim w pogawędkę; słyszał, że rozmawiamy ze sobą po polsku, ale z nami mówił tylko po niemiecku. Dziś nagle się zdecydował. Mówi, jak i wszyscy tu oni, doskonałym językiem, obfitującym w germanizmy, w archaizmy, ale podbudowanym mocno; słowa w tym języku tkwią jak bierwiona wpasowane w chałupę — zda się, że pachną lasem i żywica. Stary nazywa się Wilhelm Kopka i szczyci się tym, że służył w armii pod trzema cesarzami: wzięto go do wojska na parę tygodni przed śmiercią Wilhelma I, po raz drugi przysięgał Fryderykowi III, który panował tylko przez trzy miesiące, i wreszcie przysięgał Wilhelmowi II. „Ja się tem sławię” — mówi z dumą stary. Ta wierność dla dynastii jest cechą charakterystyczną Mazurów. Wszak to nikt inny, tylko parokrotnie cytowany przeze mnie Gizewiusz, wielki obrońca mowy, który, gdyby go w 38 roku życia śmierć nie zabrała, sprawiłby może z Prusami to, czego na Śląsku dokonali Miarka i Lompa, wszak to Gizewiusz witał Fryderyka Wilhelma IV — objeżdżającego Mazury — kantatą, obfitującą m.in. w następujące wylewności: „I w naszych sercach miłość pała ku Tobie, Królu, Ojcze Drogi... Witają Cię polskie Prusaki: niech im sto lat Król żyje taki... Wierzaj nam, Królu: Prusy stare i te tu nasze polskie strony czystą Ci zachowują wiarę — o! nie masz wierniejszych niż ony...” Ale te wszystkie lojalizmy i zachwycanie się dynastią nic nie pomogły. Gizewiusz próbował udać się do wpływów wojskowych, jako mniej biurokratycznych i więcej prostolinijnych. Właśnie nastąpił wybuch 1846 r. i w dniu 3 marca żołnierze-Polacy udaremnili zamach na cytadelę poznańską. Gizewiusz z tej okazji wydał własnym sumptem l 500 egzemplarzy patriotycznego śpiewnika (m. in. przełożył Der König lebe hoch, Ich bin ein Preusse itd.) i zwrócił się do bohatera narodowego, generała Boyen, którego imieniem została nazwana twierdza na przesmyku jezior mazurskich, o którą w 1914 r. łamali sobie zęby Rosjanie.

Generał sam uprawiał poezje, nawiasem mówiąc, bardzo popularne w swoim czasie w Prusach. Gizewiusz przełożył więc jego wiersz Der Preussen Losung ist die Drei: Recht, Licht und Schwert, i udał się do generała-poety, który wówczas był ministrem wojny, aby ten oto śpiewniczek i te oto usiłowania wieloletnie około krzewienia mowy polskiej poparł. Ale generał odparł: „Jeśli Gizewiusz pragnie rozpowszechnienia swoich przekładów dla ułatwienia przerzucenia się w niemieckość, natenczas jestem jego zdania; jeśli natomiast pragnie z nich stworzyć ostoję dla polskości, muszę się przeciwstawić”. Gizewiusz zrozumiał, że żądają od niego samobójstwa. Zwraca się o pomoc w walce do posłów wielkopolskich, którzy jednak na zjednoczonym Sejmie Berlińskim trwali na ekskluzywnym stanowisku przedstawicieli samego tylko Księstwa. Samotny na posterunku, szarpiąc się na wszystkie strony, Gizewiusz zmarł. Przypomina mi się ta cała historia, kiedy mi Kopka, nasypując na paznokieć zgrzybiałą ręką tabakę do wąchania (zwyczaj ten dotychczas przetrwał na Mazurach), wywodzi swoje dynastyczne sympatie. Ileż to pokoleń tych Kopków było zupełnie opuszczonych, zupełnie bezradnych. Czyż nie jest tu już tradycyjny względem tych ziem, względem tych ludzi — stosunek Polski, o którym cytowany już przeze mnie „Cech”, objaw swoisty ani popierany, ani inspirowany przez Polskę, a nawet przez poszczególnych działaczy zwalczany jako pepiniera mazurskiego separatyzmu, pisał: „Zapatriwanie Polaków do położenia Mazurów nam się tak wyobraża: rozpustnik-hakatista zgwałca panne-lud mazurski. Lud mazurski woła serce rozdzierającem głosem o pomoc. Matulecka — naród polski stoji z drżoncemi kolanami, przytem załamuje rence do Boga, a o kiju ani nie myśli”. Jakże silnej rasowo trzeba było polskości, aby jednak setki tysięcy tych kaiserowskich sług, Kopków, zarabiając w służbie pruskiej medale, kształcąc synów na feldfebli, kończąc szkoły niemieckie, słuchając pastorów, karczmarzy, sołtysów, żandarmów — wciąż, nieugięcie, przez lat siedemset mówiło tą mową Reja i Kochanowskiego, mową, która szumi, przycinana, szczepiona obcymi szczepionkami, tłumiona, szumi w całej tej puszczy Jańsborskiej i za tę puszczę po Łynę, i dalej, po Wisłę, pod Węgobork, pod Gołdapie, pod puszczę Romincką. Patrzę w zmarszczki radlące twarz starego człowieka i pragnę z nich wyczytać dzieje tych wieków. Podchodzi do nas drugi chłop i wita się Heil Hitler! — Ale teraz to wszyscy się tak witają — mówię dyplomatycznie. — Ano! — odpowiada Kopka — Heil Hitler przyszło i przejdzie, a „dzień dobry” było i zostanie. Powiedziane to jest bez żadnej politycznej pointy. Ot, mądry mądrością wieków stary człowiek po prostu stwierdza odwieczną prawdę tej ziemi, nie analizując bynajmniej, czy to jest dobrze, czy źle. Mam nadzieję, że go nie będą prześladować za to, co powiedział. Kopka jest bardzo stary. Dlatego odważam się podać jego nazwisko i fotografię. Ten „hitlerowiec”, który do nas podszedł, nazywa się Adam Dawidowski. Po chwili i on rozmawia po polsku. Przypędził dwie krowy do rzeki. Chwalę krowy i rozmowa schodzi na rolnictwo. — Pewnego razu — opowiada Dawidowski — siedział sobie w cichy dzień letni na łące, a było tak cichuciuśko, że ani każden jeden listek nie drgnął. Gdy nagle stóg siana na łące podniósł się w górę i przeniosło go na łąkę po drugiej stronie rzeki.

— Co to takiego być mogło? — pytam, choć już dobrze wiem. — Jo nie wim — struga wariata Dawidowski — mówią, co „niedobry”. Teraz idę sobie drogą daleko w pole. Nogi mi się zarywają w piach szczery. Dowcip ludowy dzieli Mazury na kamieniste (pod Orzyszem), garbate (pod Gołdapią) i piaszczyste — tu właśnie, pod Szczytnem. W tych południowych Mazurach wody, spływające z cofającego się ku północy lodowca, zmyły wszystkie części, zostawiając piasek. Gleba jest tak wyjałowiona, że zdarzały się wypadki, iż po prostu całe wsie zwijały się i wynosiły szukać gdzieś szczęścia po świecie. Dzieci mazurskie, o płowych włosach i niebieskich oczach, bawią się w ulicach wiosek w koleinach. W pewnej grupie mała dziewczynka płacze tym dziecinnym płaczem, co to już więcej żalu i rozpaczy być nie może, co to już stała się okropna i nie do naprawienia rzecz na całe życie. Ponieważ jednak rzeczy te zwykle naprawiać jest dosyć łatwo, wiec ją pytam: • Warum weinst du? Chlipot jeszcze beznadziejniejszy; ale widzę, że osoba przez brudne drobne paluszki zaczyna mi się przyglądać. •

Warum weinst du?

Siorbanie nosem. Tracę cierpliwość i sprzeniewierzam się zasadzie: — Cegój płaces? Spoza piąstek wyłazi chabrowe ślepie jedno, a potem drugie: — Kwiatki zabrali... Nastawiam aparat. Z chałupy przy drodze wychylają się jakieś mamusie, jakieś ciocie:

• Guck den Onkelchen, guck... Potem, kiedy wywołałem kliszę, sprytny Tirliporek wypatrzył, że dziewczynka ma cztery nogi; widać coś się tam jeszcze mniejszego pętało za jej spódniczyną, ale tak dokładnie przyklejone, że, dalibóg, nie zauważyłem i dopiero fotografia zdradziła. Wracam, zdejmuję Sancho Pansę z posterunku i idziemy wcinać jajecznicę na szynce. Jest ci wprawdzie piątek, ale wolę nie przypominać o tym Tirliporkowi, bo — po pierwsze — nie świadomość grzechu nie czyni, a po drugie jesteśmy u protestantów, którzy by się zgorszyli. Czasy gorliwego Bolesława Chrobrego, który nie obserwującym postów kazał zęby wybijać, skończyły się dawno wraz z nieudaną imprezą św. Wojciecha, a natomiast wielki szermierz polskości tu na tej ziemi, lecz ewangelik, Jan Seklucjan, w 1545 r. w „Rozprawie krótkiej a prostej o niektórych ceremoniach a ustawach kościelnych”, równie krótko a prosto orzekł: O poście sam Chrystus powiedział, Święty Mateusz napisał, Iż tem, co w usta wchodzi, Człowiek przed Bogiem nie grzeszy. Czynić w pokarmach różności, Są to szatańskie chytrosci.

NA CZUŻOJ, NA STORONUSZKIE... (Rosyjska pieśń ludowa)

„HOSPODI POMIŁUJ” W DORF ECKERSDORF Tirliporek wyśpiewuje:

Z tamtej strony wody stoi chłopiec młody, Żebym go dostała, suszyłabym środy. Suszyłabym środy, pościłabym piątki, Żebym go dostała na Zielone Świątki. Tirliporek rozpuści mi się na dziadowski bicz. I skąd on bierze coraz nowe piosneczki? Jest to przyjemnie, jak coś tak świeżym głosem ciągle świergoli na kajaku. Ale Tirliporek często nie dla samej sztuki śpiewa, lecz żeby się wykpiwać od roboty. Od Piecków bowiem Krutyńskich jedziemy na wiosłach; o kilometr poniżej trzeba obnosić młyn, a w ogóle do Filiponów mamy prze jechać tylko dziesięć kilometrów. Tirliporek, chcąc nie chcąc, pracować musi, łypie jednak w tył okiem, czy go nie nabieram. Wie bowiem, jak był nabierany „Królik” (tzn. mama), kiedy przez kilka dni, jadąc Niemnem, tata z tyłu klapał po prostu dłońmi po wodzie, a biedny „Królik” pracował i myślał, że te klapania to uderzenia wiosła. Aż pod Grodnem dopiero jacyś kajakowcy, którzy nagonili znienack, „Kuwakę” z góry rzeki, narobili gwałtu, ostrzegli „Królika” i sprawa się wydała. Deszczyk kapuśniaczek poczyna mżyć na dobre. Naciągamy więc kurty żeglarskie i wyrzucamy je na wierzch, na gumowy pokład, tak że woda spływa za burtę. Na głowach nam sterczą ostre kapuzy. Krutyna wypływa z lasów i płynie podmokłym łąkami. Na prawo, w odległości ćwierć kilometra od rzeki, grunt się zaczyna garbić i rzece poczynają towarzyszyć zielone wzgórza pocięte wąwozami i porosłe zielenią. W pewnym miejscu wśród tych wzgórz wyrastają domy. To — Wojnowo, przez Niemców zwane Eckersdorf, największa z wiosek zajmowanych przez sektę staroobrzędowców rosyjskich. Cumujemy „Kuwakę” do stojącej na Krutynie pogłębiarki, której załoga nad wyraz życzliwie udziela nam swej pomocy. Po czym, zabezpieczywszy kajak od deszczu na głucho, w kurtach żeglarskich, bo deszcz wciąż pada, idziemy do Wojnowa. W ogólnej sali miejscowej oberży znajdujemy imponujących brodaczy, którzy siedzą na ławach, z powagą gładząc brody. Oberżysta mówi z nami językiem rosyjskim, przefiltrowanym przez germańskie sitko. Otrzymujemy jakiś pokoik do spania i nieśmiertelną jajecznicę.

Wychodzimy na ulicę wiejską, z której obu stron stoją rosyjskie budowane „w zrąb”, izby. Kobiety w chustkach, rosyjską módą zawiązanych pod brodą, stoją po zapłotkach. Mężczyźni mają capie bródki i u wielu z nich uderza typ podmongolizowany. Dziwnie jest nagle znaleźć się Polakowi, będącemu pod ciśnieniem atmosfery niemieckiej, znajdującemu w każdej najmniejszej wioseczce, położonej w puszczy Jańsborskiej, chałupy numerowane i gasthaus, zdrowe maksymy hitlerowskie na płotach i reklamy — wobec szaleństwa, które przed stu laty wypełzło gdzieś ze stepów nadwołżańskich, z tundr nad Oceanem Północnym i które konserwuje się sobie tak pięknie w tym Wojnowie, niech mu będzie Eckersdorf. Na sektantów rosyjskich trafiałem już na ich emigracji. Z Mołokanami, osiedlonymi w delcie Dunaju, łapałem ryby na Morzu Czarnym. Kupowałem ich przedziwnie wypracowane ikony i słuchałem mądrej, płynącej jak patoka, mowy starców. Ale Mołokanie to gołębia sekta rosyjska. Ci tutaj, Filiponi, poczęli się z szaleńców Bożych. W 1700 r. zbuntowany przeciw nowym księgom Patriarchy Nikona, przeciw nowinkom zachodnim Piotra, mnich Filip na czele 150 braci popełnia exodus z klasztoru położonego nad Morzem Białym i idzie tułać się w tundry. Odrzucał hierarchię świecką i kościelną, tytoń, wódkę, herbatę i w bezsilnej, żarliwej, nieustannej walce z Antychrystem, który coraz bardziej opanowuje świat, w walce coraz bardziej beznadziejnej i która wydaje mu się przegrana, zaleca śmierć męczeńską i sam dobrowolnie ginie na stosie, roznieconym rękami wyznawców. Śmierć, ofiara, męczeństwo — to najpotężniejsze drogi do dusz ludzkich, drogi tak szybkie, tak bezpośrednie, jakich nie umie budować pono największy budowniczy — rozum. W sto lat

po buncie północnego mnicha już po całej Rosji są rozsiane „skify” jego obrządku — obrządku trzymającego się właściwie bez hierarchii kościelnej. Rząd rosyjski ucieka się do coraz ostrzejszych środków i sektanci emigrują do wszystkich krajów okolicznych, otaczających Rosję. Rząd niemiecki, borykający się z Drang nach Westen ludności Prus Wschodnich, wiecznie poszukujący materiału osiedleńczego dla tej einzige deutsche Kolonie, zgodził się przyjąć Filiponów, i oto między 1828 r. a 1832 przywędrowało 38 rodzin sektanckich, w liczbie 213 osób.

Oglądali ich Niemcy jako curiosum. Przybysze na przykład nie mieli ani jednego guzika, uważając guziki za wynalazek diabelski (?). Ale że w krąg była szczera puszcza, do życia przybyszów nikt się nie wtrącał, sektanci okazali się spokojni i pracowici, przeto zrośli się z gruntem i z okoliczną ludnością mazurską, wyspecjalizowali się w pewnych fachach, jak na przykład w handlu owocami po całych Prusach Wschodnich, pobudowali się moskiewską modłą, a nad brzegami Krutyny wyskoczył szereg domków — łaźni rosyjskich, które każda filipońska rodzina budowała dla siebie. Ale to życie, na zewnątrz idylliczne, wewnątrz nie przestawało bulgotać warem żywych religijnych namiętności. Filiponi w Prusach Wschodnich liczą obecnie l 000 dusz, dzielą się zaś aż na trzy odłamy wyznaniowe. Część ich wróciła na łono kościoła prawosławnego; w swoim czasie carskie poselstwo w Moskwie zajęło się nimi energicznie, przysłało misjonarza i obietnicę bezpłatnego nadziału gruntu w Rosji dla tych, którzy przyjmą prawosławie. Było to przed samą wojną; niefortunni neofici musieli wrócić, wypędzeni przez rewolucję, i obecnie stanowią gminę liczącą 200 osób.

Główną masę stanowią wyznawcy pierwotnego „tołku”. Ale jest też w Wojnowie odmiana — zowią się „Fiedosiejewcy”, którzy, uważając, że sprawa Boża na ziemi jest przegrana i nie da się Antychrystowi wyrwać globu ziemskiego, twierdzą, że należy wymrzeć i basta. Jest to tylko z rosyjską pryncypialnością rozwinięta nauka dobrowolnego męczennika Filipa, o tyle konsekwentna, że Fiedosiejewcy uważają małżeństwo za dzieło szatana, który jest w tym zainteresowany, by na opanowanej przez niego ziemi płodzili się i jak najbardziej rozmnażali niewolnicy piekła. Idziemy drogą od osiedla Wojnowo, wiodącą w wyniosłe mieszane lasy. Na skraju wielkiego, odwiecznego boru stoi „skif”’ — klasztor, w którym mieszkają mniszki tołku Fiedosiejewskiego.. Stajemy przed furtą, skleconą z wielkich bierwion, na kant ciosanych. Przypominają się legendarne „teremy” drewniane, w których ciężka i głęboka fantazja rosyjska, nasiąkła eurazyjskimi tęsknotami, umieszczała rozpaczające „ksienie”, ciężkich „bagatyriej”’ w spiczastych czapkach, żar-ptaki, ryby śpiewające i koty, opowiadające dziwne i przejmujące bajki.

W judaszu furty klasztornej ukazuje się chytre oko „posłusznicy”. Klasztor dla zwiedzających już zamknięty, mamy przyjść jutro. Legitymuję się jako dziennikarz. Babulina chytrze taksuje przybyszów i idzie spytać przełożonej. Nie, dzisiaj przyjąć drogich gości nie może, bo cztery brytany spuszczone są ze smyczy i żadną siłą przed wschodem słońca zagnać ich się nie da. Odchodzimy tedy jak niepyszni, podczas gdy od czarnego lasu pada szybki zmrok. W klasztorku zapala się w jakimś okienku światełko. Z oddali wygląda cały klasztor jak drewniany domek z klocków. Domek mruga gniewnie krwawym okienkiem za oddalającymi się dziećmi Antychrysta. Cztery brytany tam pewno wewnątrz chodzą w kółko jak kot z ballady Puszkina, po łańcuchu w krąg (idiot na prawo — pieśń zawodit, na liewo — skazku goworit...). Tuż za klasztorem połyskuje jezioro. A może z jego toni wynurzy się „trzydziestu przepięknych witeziów”? Nie ma co tracić czasu. Zostawiam Sancho Pansę w gospodzie, sam zaś idę do drugiego ośrodka religijnego, do prawosławnego popa. Na przygórku nad wsią wznosi się drewniana cerkiewka, tak nieskończenie brzydka, tak trywialna, jak tylko mogą być trywialne cerkwie, oderwane od właściwego tła i przeniesione gdzieś do Europy. Pod filarkami cerkiewki, pięknie wymalowanymi w jakiś kolorek niebieski nader „allelujowaty” i duszespasitielnyj, spotyka umie jakiś wykrzywiony Quasimodo z capią bródką i oczami jak węgiel, zasnutymi słodyczą chrześcijańską i biegającymi niespokojnie i chytrze. Jest to zakrystian. Zaraz poprosi batiuszkę.

Batiuszka Awajew jest to wspaniały typ bizantyjczyka. Mężczyzna czterdziestoletni o kruczej brodzie, zrośniętych łukach brwi i o wielkich oczach, nalanych tęsknotą i okrucieństwem. Żałuję zawsze tych ludzi, zmuszonych do przebywania na zachodzie, na którym muszą się czuć jak orły w klatce. Tam, na wschodzie, w lepkiej mazi pochlebstwa i despotyzmu, jest miejsce na niesamowite ascetyzmy i niesamowite zbrodnie. Bardzo nudno jest zapewne batiuszce Awajewowi w Dorf Eckersdorf, Kreis Sensburg, Regierungsbezirk Allenstein, Provinz Ostpreussen. Ongiś jako oficer gwardii szedł na to Ostpreussen na czele wielkich drabów w papachach. Pułki śpiewały Sołowiej, sołowiej — ptasziiiczkaa, pękały lady kupieckie od uderzeń niecierpliwych kolb, fruwały złote zegarki, a oszalałe, pokrwawione kobiety wyły w domach Ejdkun i Insterburgu.

Dzisiaj czasy się zmieniły. Piękny, zabójczy brunet gwardzista, porucznik Awajew, zabrany został do niewoli, zgarnięty z całą rotą, z całym batalionem, pułkiem całym, w ogromnej liczbie brygad i korpusów. Smiriłsia por. Awajew. Poczuł siebie rabem Bożym. — Czy zna pan biskupa Eulogiusza? Jakżebym nie znał Eulogiusza Chełmskiego. Ileż wieczorków mi popsuł — urządzaliśmy żałobę z powodu oderwania Chełmszczyzny. A potem w Kazaniu... wydobyliśmy partię wygnańców naszych aż z Turkiestanu. Szwarcowało się ich w górę Wołgi, aby cichcem przewieźć na kontrakty rolne do polskich majątków na Białoruś i Ukrainę; aby byli tuż przy pasie przyfrontowym. Zatrzymał ich w wioseczce Tietiusze ekscelencja Chełmski Gubernator Koszkariow. „Panie Gubernatorze, ludzie między tymi Tatarami w Tietiuszkach pomrą z głodu” — tłumaczyłem. Otyłe ciało generała, krewnego oberhycla, premiera Stuermera, pochyliło się ku mnie z fotela, aż „Anna” na szyi zadyndała w powietrzu: „Nie, drogi panie, nie puszczę ludzi na

zachód; ot, jak odwojujemy tę ziemię, wrócimy z drogim biskupem Jewłogiem, wtedy uporządkujemy drogi, oczyścimy studnie i — miłości prosimy — raczcie, bieżency, pożałować z powrotem na naszą Chełmską Ziemię prawosławną”. No więc właśnie Eulogiusz siedzi teraz w Paryżu i u niego porucznik gwardii Awajew, jeniec niemiecki, otrzymał święcenia. Pragnę rozgadać batiuszkę. Opowiadam mu o Sienkiewicza wspomnieniach z Maripozy, o latarniku. Czy nie doświadcza podobnych uczuć jako jeden jedyny pop w całych Prusach Wschodnich, rzucony tu bez prawa wyjazdu za granicę (ma paszport nansenowski), pośród ludności, która w olbrzymiej większości ma go za Antychrysta? Nie puszcza farby batiuszka. Gładzi kruczą bródkę i wykręca się ogólnikami o służbie Bożej. Ech, batiuszka, batiuszka — nie zdarzyło się nam gdzieś popić; jeszcze byśmy znaleźli wspólny język i dogadali się w tej niewoli u Chanaanejczyków. Na drugi dzień idziemy ponownie do klasztoru Fiedosiejewców. Tym razem furta się otwiera. W cerkwi wita nas przełożona — taka sobie babulina, której spod czarnej chusty wyglądają dwa długie czarne warkocze, przewiązane jak na mysich ogonkach czerwonymi wstążeczkami. Ma prostą słowiańską twarz babulek, które przychodzą na targi do miasteczek na prowincji rosyjskiej. Babulina jest rozmowna. Zasiedliśmy w cerkiewce klasztornej, w której ikonostasy od góry do dołu zawieszone są ikonami w sztywnych, metalicznych, naszytych szychem i świecidłami szatach. Dogadaliśmy się o rodzimym Czystopolu, z którego emigrowała przed trzydziestu laty wraz z matką, kupiecką doczką. Matka kupiła tę ziemię i założyła klasztor. Mieszka w nim teraz dwadzieścia kobiet, z których dziewięć tylko może pracować. Żyją nędznie, przeważnie kaszą, trochę im spływa z opłat turystycznych, są bowiem w przewodnikach znaczone jako berühmt i oznaczone gwiazdką. Cierpi z powodu tych gapiów niemieckich, ale zabronić tego nie może, choćby i z powodu wyraźnego życzenia Landrata, który uważa, że klasztor przyczynia się do wzmożenia ruchu turystycznego w powiecie. Rozpakowaliśmy sobie węzełki wspomnień jak zgłodniali pątnicy. Przykucnęliśmy na tych tu ławach, rozwijamy smakołyki i częstujemy się wzajemnie. A pamięta matka, jakie to w Czystopolu były riady na rynku, drewniane lady, za którymi wschodnią bazarową modą siedzieli brodaci kupcy? A rybaż jaka tam była, ryba z Wołgi, mój Ty Boże! Nie jakieś tam parszywe „hechty i horsy” z tutejszego jeziora... A samowar czy nieboszczyk ojciec kazał sobie stawiać? — Kazał, oj kazał... A matka nieboszczka to pobożna była, pobożna, świeć Panie, nad Jej duszą. To, bywało, godzinami klęczy przed tą tu świętą ikonką. A ikonka ta, jak tylko Wielki Piątek przyjdzie, to tak i płacze, tak i płacze żywymi łzami. Sama widziałam. I wszyscy. To jak już tylko Wielki Piątek przychodził, to tak i czeka cały Czystopol. Płaczą tam, narzekają, modlą się, jęczą, aż strach bierze patrzeć. No i zamyśliła kiedyś matka łzy otrzeć Najświętszej Panience. Wzięła kawałek czystego płótna lnianego i zebrała łzy najświętsze. Na twarzy Przeświętej Bogarodzicy zostały żłobki białawe w miejscach, gdzie potarto obraz płótnem. I od tego czasu nie płacze niż gołubuszka, nie zapłakała ani razu. Patrzę na małą ikonkę, z której wyłania się surowa, ciemna twarz bizantyńskiej Madonny. Pewno to sugestia, ale oczy jej wydają mi się spłukane łzami, wyblakłe, pełne tego wiecznego

za-ziemskiego smutku, który przestaje już być smutkiem, jest skamieniałością zaświata. Wychodzimy do ogródka klasztornego. w którym, między grobami w Bogu odpoczywających wiernych, chodzi słońce. Przełożona siada na ławeczce z Tirliporkiem, który nie rozumiał naszych rozmów, ale jest nadęty i wzruszony. Tirliporek jest w spodniach z ćwiczeniówki i w kurcie żeglarskiej; niezbyt to odpowiedni strój na zwiedzanie miejsc Bogu poświęconych; ale przełożona zdaje się tego nie widzieć; gładzi Tilusię po twarzy i pyta o imię. — Marta — mówi Tili. — Marta. Ot, co ja tobie powiem, Marfoczka, zostawaj z nami w klasztorze. Robótek ciebie pięknych nauczę, pokażę jak konfitury dobre się robi. Strach, jak chciałabym mieć taką młodą posłusznicę. Zostawaj, Marfoczka, jak ci się nie podoba, to ciebie tatuś zabierze. Jakaś dziwna słodycz spływa na nas w tym ogródku, że propozycja ani dla mnie, ani dla Tilusi nie wydaje się dziwną. Manipuluję aparatem, chcąc sfotografować przełożoną, bo tego robić nie można; muszę więc udawać, że obiektyw kieruję w bok. I nagle czuję, że zapomniałem, który rygielek należy poruszyć, aby się odsłoniła migawka. Fotografuję tym aparatem masami od czterech lat. Zaczynam się denerwować, bo przecież to coś niesamowitego. Naciskam kolejno dźwigi od diafragmy, od migawki, psuję klisze, mylę się, przekręcam coraz nowe filmy. Potem okazało się, że z całej rolki bzdur jako tako wyszło jedno tylko zdjęcie, które tu reprodukuję. Żegnamy się w wielkiej przyjaźni, obdarowani obrazkami. Tirliporek, który jest w ogóle hardy i pozwala sobie nawet ku zgorszeniu ojca shake-handować się z leciwymi matronami, teraz nagle pochyla się do ręki babuliny i całuje ją.

JAKIŻ RZĄD MOŻE MIEĆ DOSTATECZNĄ ILOŚĆ PIENIĘDZY, ABY OD NIEBIOS PORZĄDEK ŚWIATA ODKUPIĆ? (Memoriał o kolonizacji Prus Wschodnich, złożony w 1822 r. przez Teodora v. Schöna, Nadprezydenta Prus Wschodnich) ARMIE MÓZGÓW W SPORZE Z NIEBIOSAMI

Kiedy wróciliśmy do gospody, znaleźliśmy w niej tłum turystów Niemców obojga płci.

Z tymi niemieckimi turystami człowiek przywykł się wymijać. Zwykle są oni krzykliwi i nadmiernie z siebie zadowoleni. Jeśli ten melanż jest nie do zniesienia w jakichś obojętnych człowiekowi Włoszech, to już absolutnie nie czułbym się na siłach po raz nie wiem który wysłuchiwać głupawego wierszyka wo sich aufhört die Kultur... Parę lat temu miasta mazurskie sprowadziły z Reichu 200 akademików, „by poznali walkę o swą ojczyznę”. Wycieczka jechała statkiem. Z korespondencji, pisanej do pism niemieckich przez członka wycieczki, wyciągnąć się daje mniej więcej taki jej rozkład: W ę g o b o r e k. Orkiestra wojskowa, piwo gratisowe ad libitum (reichlich gespendete Freibier), uroczystość ku czci poległych (Totenfeier). L e c. Tańcówka. Również, jak pisze z zachwytem korespondent, „i tutaj w nieoczekiwanie nieprawdopodobnej obfitości dostarczone piwo”, które sprawiło, że „tłumy szły do ogródka dać wyraz swemu Drang nach Aussen” (czyli, po prostu, wymiotować). R u d c z a n y. W drodze do nich powszechny Dusel, Kater i Dauerskat (gry w karty). D o R a s t e m b o r k a przejazd — „na tę ostatnią trasę zaopatrzyliśmy się w wielkie ilości alkoholu”. Trzeba powiedzieć, że obecnie pewno by wycieczka tak się nie odbyła. Jest to styl Niemiec korporanckich, który przez Niemcy hitlerowskie jest tępiony. Natomiast te nowe Niemcy w

czasie feryj letnich uruchamiają formalne wędrówki narodów. Pieszo i na rowerach tysiące i tysiące młodych chłopców sunie szosami Prus Wschodnich. Wyekwipowani są świetnie, karność między nimi wzorowa, oczy jasno i uczciwie patrzące, kolana odsłonięte, rękawy podwinięte, opaleni, o wyrobionych muskułach — śliczna rasa, która rośnie i z której trzeba się cieszyć. Jeśli uświadomimy sobie, że w roku zeszłym przez Prusy Wschodnie przeszło 75 000 młodzieży, a w roku obecnym pono znacznie więcej, zrozumiemy, jak takie wędrówki łączą ziemie niemieckie w jedną psychiczną całość. Tu jednak, w gospodzie wojnowskiej, zobaczyliśmy grupę mieszaną: jakieś paniusie, jacyś panowie z brzuszkami. Oceniłem ich sobie jako jakąś wycieczkę np. Vereinu drogerzystów i przestałem się nimi zajmować, a z chłopami, będącymi w oberży, począłem rozmawiać po rosyjsku. Jakież było moje zdziwienie, gdy ten i ów z mniemanych drogerzystów począł brać udział w rosyjskiej rozmowie, a potem przerzucili się ze mną na język polski, najzupełniej poprawny. Okazało się, że jest to wycieczka królewieckiego Studium für Osteuropa, z dyrektorem studium, profesorem Kochem, na czele, którego, gwoli uciesze moich czytelników, zdjąłem na tle prawosławnej cerkiewki batiuszki Awajewa. Prof. Koch zaznajamia mnie kolejno z młodymi swymi uczniami: „Nasz lektor polskiego języka — nasz lektor rosyjskiego języka — nasz lektor litewskiego — łotewskiego — fińskiego i jeszcze lektorka polskiego języka”. Zaczynam z zainteresowaniem przyglądać się tym ludziom, których wziąłem za drogerzystów. Mam przed sobą cząstkę, ułamek tej wielkiej pracy, którą Niemcy przerabiają celem poznania spraw Europy Wschodniej. Poza Instytutem, którego przedstawicieli spotykam, mają jeszcze w tymże Królewcu: l) „Instytut do badania spraw gospodarki wschodnioeuropejskiej”; 2) „Instytut do badania Rosji” (für Russlandkunde); 3) „Instytut gospodarczy do spraw Rosji i państw okalających” (Randstaaten); 4) we Wrocławiu działa Instytut, rozciągający swe czynności na Ukrainę, Polskę południową i Państwa Bałkańskie (gdy bratni Instytut Królewiecki zajmuje się Rosją środkową i północną, Polską północną i Państwami Bałtyckimi); 5) w Gdańsku Ostland Institut; 6) w Stuttgardzie — centrala dla wszystkich mniejszości niemieckich na całym świecie (założona w 1917 r., opracowuje l 500 czasopism; ma ewidencję 33 500 rejestrowanych organizacyj i towarzystw niemieckich, posiada bibliotekę dzieł specjalnych, złożoną z 39 000 tomów; katalog książek o niemczyźnie, wydawany jako miesięcznik, osiąga nakład 30 000 egzemplarzy; Instytut posiada 8900 map; udziela rocznie 35000 informacyj dla polityków, kupców, dziennikarzy itp.; wydaje własny dwutygodnik Der Auslanddeutsche oraz kalendarz). Kiedy w swoim czasie Poincare wyliczał, że Niemcy wydają na akcję wśród swych rodaków za granicą 100 milionów marek, Stresemann przeczył prostując, że Rzesza łoży na ten cel „tylko’” 21 638 000 mk. Ale to było za czasów „rozlazłej” Republiki Weimarskiej. Pamiętajmy, że Rzesza Hitlera ma do tych zagadnień stosunek stokroć aktywniejszy. Ludzi na jej czele stojących owiały wiatry wszelkich krajów. Hitler urodził się w Austrii, ojciec Goeringa był wielkorządcą długie bardzo lata w niemieckiej Afryce i syn jego urodził się bodaj na okręcie między Niemcami i Afryką. Minister rolnictwa Darré, tyle mający do powiedzenia w sprawie kolonizacji Prus Wschodnich, jest niemieckim „kresowcem” z Egiptu, głośny Rosenberg urodził się w Petersburgu, stojący zaś przede mną dyr. Koch jest importowany z uniwersytetu w Wiedniu, ale, jak następnie sprawdziłem, urodził się i maturę otrzymał we Lwowie.

Tak więc los zdarzył, że w tym zakątku, w którym zataiła się najbardziej skostniała przeszłość, natrafiłem na najbardziej nowoczesną armię, która przygotowuje Niemcom podboje. My wszak również mamy Instytut Bałtycki w Toruniu, Instytut do badania spraw narodowościowych w Warszawie, Wschodnio-Europejski Instytut przy uniwersytecie w Wilnie, Instytut Zachodnio-Słowiański w Poznaniu. Jest to poważna walka umysłów. I przyznaję: nie tak mnie trwożyły lotne oddziały Reichswery, które spotykałem na ćwiczeniach w każdym zakątku Prus Wschodnich, ile ta ekipa poczciwych paniuś i panów z brzuszkami z pokojowej armii niemieckiej, która nie potrzebuje oczekiwać wojny, bo wciąż jest na froncie. Tymczasem ta pokojowa armia zaprasza nas niemniej pokojowo na obiad. Niebawem w Herberge miejscowego Jugendvereinu, pod portretami Hindenburga i wodzów ruchu hitlerowskiego, jemy jajecznicę ze szczypiorkiem i delikatnie siebie obskakujemy: a to z „Krzyżakami” Sienkiewicza, a to zgoła z Kopernikom, a to z książką Giertycha. Po obiedzie p. profesor Koch odprowadza nas do kajaka. Orientuje się świetnie nie tylko w życiu gospodarczym czy politycznym Polski, ale nawet w szczegółach życia intelektualno-towarzyskiego Warszawy. Mówi, że Hitler widzi dalej niż jakieś tam zadrażnienia lokalne polsko-niemieckie, że to żywioły nadgraniczne niemieckie nie mogą nagiąć się do nowego kursu, uprawiając po dawnemu Kirchturmpolitik, politykę o horyzontach, jakie można objąć z wież kościelnych ich rodzimych miasteczek. — A nie robi panu przeszkód nasza policja? — zapytuje prof. Koch. — Tymczasem nie. Żegnamy się z tym, że zobaczymy się w Królewcu. A kiedyśmy odjechali, Tirliporek komunikuje mi z oburzeniem:

— Wiesz, tata, „gotowany prosiak” (u Tirliporka każda napotkana osoba stante pede trzymuje przezwisko), który przy mnie siedział przy stole, zdał maturę w Łodzi, a teraz mówi „u nas w Niemczech”... — Głupiś, Tirliporku... Niemiecki dziennikarz, pan Heinrich Hauser, mój czarujący korespondent, który obiecuje swoją wizytę w Polsce, opowiada, że kiedy jechał do Prus Wschodnich, aby pisać reportaże o tej dzielnicy, sąsiedzi w przedziale kolejowym na terenie Rzeszy, dowiedziawszy się, że jedzie badać Das finstere Ostelbien, mówili: „Ach, to pan jedzie tam, gdzie pieprz rośnie? Prusy Wschodnie! Ładny grosz kosztuje nas ta cała zabawa. Wieczna Osthilfe (pomoc dla Wschodu). Miliony wyrzucone za okno. Tam dopiero się widzi, jak pięknie jesteśmy rządzeni. Wszystko to, rzecz prosta, nie ma najmniejszego sensu. W ciągu najbliższych pięciu lat wszystko to dostanie się w polskie rączki. Tam już i bez tego wszyscy są na pół Polacy. Mamy też co się tak rozbijać o ten obcięty kikut; nie będziemy przez niego bogatsi”. Pewno, że to jest głos „gminu”, ale jakże charakterystyczny! Głos górnych dziesięciu tysięcy to głos hr. Westarpa, który w Reichstagu, ukazując mapę Prus Wschodnich i żądając dalszych kredytów, wołał: „Wystarczy spojrzeć na mapę terenów, w przedłożeniu rządowym przewidzianych jako teren Osthilfe, by zobaczyć wschodnią twierdzę pruską, ogarniętą ze wszystkich stron zalewem”. Tak oto od lat idea Osthilfe waży się między zdrowym sensem a pasją, między narzekaniem podatnika niemieckiego i niemieckiego przemysłu a patetycznymi gromami junkrów, dla których kolonizacja rządowa od niepamiętnych czasów jest gratką nie lada.

Że zdrowy sens zwykle raczej ulegał pasji, świadczy chociażby ten pikantny fakt, że jako bezpośredni skutek pesymistycznego memoriału v. Schöna, cytowanego jako motto tego rozdziału, dano na pomoc dla Prus Wschodnich trzy miliony talarów z poleceniem zmniejszenia produkcji zboża i zwiększenia hodowli. I tak przez cały wiek XIX nieustannym ciągiem płynie pomoc dla Prus Wschodnich, interwencyjne zakupy zboża itp. Nieuzasadniony naturalnym rozwojem gospodarczym, a wywołany sztuczną akcją kolonizacyjną, wzrost ceny ziemi doprowadza znów do tego, że „porządek świata” nie dał się jednak odkupić. W pierwszych latach XX w. zadłużenie rolnictwa Prus Wschodnich jest trzy razy większe w drobnej własności i dwa i pół raza w wielkiej niż w Rzeszy. 80°/o tego zadłużenia stanowią nie inwestycje, a po prostu spłaty współspadkobierców, uciążliwe przez nienaturalne wyśrubowanie cen ziemi. Wojna i dewaluacja uszanowały w dużym stopniu całą sprawę. Ale nierozsądna dzielnica, nawykła żyć ze wsparć całej reszty Rzeszy, przemarnowała ten prezent dziejowy. I podczas gdy tuż przed wojną hektar wschodnio-pruski był obciążony przeciętnie długiem 480 mk, co przy oprocentowaniu 4% stanowiło roczny ciężar 20 mk od hektara — już w kilka lat po stabilizacji marki okazało się, że obciążenie wynosi 40 goldmarek od hektara, że całe wschodnio-pruskie rolnictwo, którego wartość wynosi dwa miliardy marek, jest obciążone długiem na jeden miliard dwieście tysięcy marek. W latach 1924—1930 wyrzucono w błoto czterysta siedemdziesiąt milionów marek, w pierwszym dziesięcioleciu powojennym osadzono 4 225 nowych osad o 52 000 ha obszaru, w przecięciu więc rocznym osadzano 527 osad na 6 525 ha. Cały ten rezultat był bardzo chwiejny i większość osadników bankrutowała. Jeśli zważymy, że np. w Polsce w 1927 r. nadzielono 14 552 osady na 121 539 ha, z czego przez urzędy ziemskie tylko 25%, resztę zaś w drodze kolonizacji prywatnej, zobaczymy, że skolonizowano trzykroć więcej niż w Prusach Wschodnich na dwukrotnie większej przestrzeni i o wiele taniej. Można by powiedzieć, że niesłusznie porównywam cyfry: tu — całego państwa, a tam — jednej tylko dzielnicy. Ale nie zapominajmy, że na kolonizację tamtej jednej dzielnicy idą środki całej ogromnej Rzeszy, że ta kolonizacja jest kolonizacją ogólnoniemiecką. Bo, jak pisze cytowany już przeze mnie p. Hauser: „wszystko, co się dzieje w Prusach Wschodnich, nabiera ogólnoniemieckiego znaczenia. Reforma rolna w nich przeprowadzona oznacza nie tylko utrzymanie Prus Wschodnich, ale ratunek dla całej Rzeszy. Nie zapominajmy, że jesteśmy w ogniu walki; to są siły życiowe słowiaństwa i niemczyzny, które tam walczą”. Pan Hauser ma rację i nie ma racji. Rzesza mogłaby spokojnie żyć i rozwijać się bez tych wyrwasów wschodnich. Natomiast jeśli idzie o panowanie nad Europą wschodnią, to owe dziejowe szaleństwo jest koniecznością. Na drogach jednak owego dziejowego szaleństwa leży Grunwald i miniona wielka wojna. Ile to szaleństwo kosztuje, zresztą, jak każda akcja, która idzie przeciw naturalnemu biegowi życia, obrazowo poucza Hauser, sam również zwolennik kolonizacji. Badając dzieje jednej z transz Osthilfe w sumie 10 milionów marek, doszedł do przekonania, że: Przede wszystkim przeznaczono pół miliona na aparat urzędniczy. Aparat urzędniczy począł działać. W czasie działania pochłonął dalsze dwa i pół miliona marek. Z pozostałych siedmiu milionów marek płaci się pełną ręką obszarnikom po 50 000 mk, po 100 000 mk — ile kto chce. Szczupła reszta rozpyla się po osadnikach, którzy nie mogą wyleźć z długów i odsetek. A tymczasem zapas ziemi wciąż jeszcze był duży. Po dziesięciu latach tej gospodarki drobne, do 20 ha, gospodarstwa stanowiły 28% przestrzeni, średnie (do 100 ha) — 33%, duże zaś 39%. Gdy z jednej strony pół miliona proletariatu rolnego Prus Wschodnich sprawiało, że

tylko co dwudziesty rolnik był posiadaczem ziemi, gospodarstwa ponad 500 ha stanowiły 341 jednostek o 408 tysiącach hektarów. W całej Rzeszy podnoszono gwałt, żeby parcelować, „Ludzi, jeszcze raz ludzi na obszary Prus Wschodnich, ludzi przesiąkłych niemiecką kulturą i obyczajem!” Z drugiej strony w całej Rzeszy pamiętano, że ci „przesiąknięci niemieckim obyczajem ludzie” diablo marnie na tym terenie, objętym żywiołowym Drang nach Westen, się spisywali. Przemysł protestował („Zarządzenia rządu mają na celu jedynie pomoc i kolidują z potrzebami całego państwa” — stwierdzała w specjalnym memoriale Frankfurcka Izba Zbożowa), podatnicy protestowali. „Urojone niebezpieczeństwo polskie daje Prusom Wschodnim prawo do stałej renty” — pisał Morus w Weltbühne. W ten sposób rząd poczuł się wziętym w dwa ognie. Wówczas kanclerz Rzeszy, Brüning, przyjechał w 1931 r. do Prus Wschodnich i wygłosił mowę, w której wskazywał, że „nie można postępować tylko za pomocą polityki subwencyjnej. Musimy obrobić grunt twardą, systematyczną reformą, by pieniądze, które w ostatnich latach tak suto wpływały dla Wschodu, nie zostały ponownie wlewane do beczki bez dna”. Jako skutek tego nastawienia opracowano projekt piatilietki parcelacyjnej dla Prus Wschodnich, którą normuje ustawa z 31.III.31. Pierwszy artykuł tej ustawy głosi, że jest ona wprowadzana „celem złagodzenia niedostatku, jaki cierpią ziemie wschodnie wskutek wytyczenia nowych granic”. Ustawa przewiduje wpłynięcie od przemysłu pół miliarda mk w ciągu pięciu lat. Każdy pożyczkobiorca odpowiada solidarnie w 10% za innych. Ma to na celu zaostrzenie kontroli sąsiedzkiej; w ciągu dalszych pięciu lat miało być preliminowane na kredyty osadnicze po 50 milionów rocznie, na cele gospodarcze i kulturalne po 50 milionów. Całokształt nowego programu z Trewiranusem na czele przewidywał l 350 milionów marek, które miały być obrócone na trojaki cel: l) 950 mln mk na upłynnienie zamarzniętych kredytów; 2) 250 mln na zakup nowych terenów kolonizacyjnych; 3) reszta na pokrycie odsetków ciążących na sanowanych gospodarstwach.

Widzimy więc, że od 1931 r. program Osthilfe, mimo poczynionych fatalnych doświadczeń, nie tylko nie uległ zwężeniu, ale podjęty został ze zdwojoną energią. W roku tym jedno tylko Ostpreussische Siedlunggesellschaft zakupiło 25 000 dla parcelacji, czyli tylko to jedno Towarzystwo przerobiło dawkę sześciokrotnie większą niż to, co było dokonywane w latach uprzednich w ciągu roku — połączonymi siłami rządu i prywatnych organizacyj. Czy i o ile program ten był wykonany, trudno jest coś powiedzieć. Rzesza Hitlera nie jest Rzeszą Weimarską i cyfr publikować nie lubi, jeśli zaś publikuje, to w tym labiryncie eksperymentów każda cyfra może mieć wielorakie znaczenie. Kwestii jednak nie ulega, że proces parcelacji nie tylko nie uległ zahamowaniu, ale nawet się nasilił. Widać to chociażby w krajobrazie: zrobiłem dwa tysiące kilometrów autem w Prusach Wschodnich i nie było zakątka kraju, w którym bym nie widział szeregu wznoszonych domów osiedleńczych. Ostatnio Königsberger Zeitung (Nr 289) podała wyniki akcji kolonizacyjnej za 1934 r. Stworzono 544 nowych gospodarstw o łącznym obszarze 8 752,5 ha. Silny rozrost liczbowy wskazuje także tzw. Anliegersiedlung (parcelacja mająca na celu wzmocnienie istniejących drobnych gospodarstw). W 1934 r. zostało w Prusach Wschodnich powiększonych ogółem 842 osiedli tego rodzaju (w poprzednim roku 736). W ciągu tego samego roku przygotowano do dalszej kolonizacji obszar 90 946,6 ha (w 1933 r. obszar ten wynosił tylko 14995 ha). Jeśli dodamy do tego potężny ruch budowlany pod hasłem „robotnik pracuje w mieście, mieszka na wsi”, który miał w 1935 r. dać 19 200 nowych robotniczych domków kosztem 62 milionów marek — zobaczymy, jak potężnie przeorywana jest struktura ustroju rolnego Prus Wschodnich.

Byłoby lekkomyślnością przypuszczać, że akcja ta, wzorem lat poprzednich, zakończy się fiaskiem. Tak by być mogło, gdyby Niemcy kalkulowali sprawę Prus Wschodnich jako sprawę tej dzielnicy. Ale tę sprawę traktuje się jako rozgrywkę o panowanie nad wschodem Europy. A wtedy każdą ofiarę poniesie Rzesza i na każdą ofiarę stać będzie Rzeszę. I właśnie sprawa Prus Wschodnich w ostatniej fazie odsłania najlepiej zaborcze tendencje niemieckie. Że akcja ta niechybnie pchnie ostateczną germanizację kraju naprzód, nie ma wątpliwości. Nie trzeba bowiem wyjaśniać, że osiedlany żywioł jest dobierany bardzo starannie. Należy natomiast postawić sobie pytanie, czy wiele jeszcze jest ziemi do rozparcelowania w Prusach Wschodnich i w jakiej części ta parcelacja dotknie powiaty zamieszkałe przez ludność polską? Na pierwsze pytanie zarówno Batocki i Schack, jak dr Bruno Hoffman i dr Teodor Hurtig — dają dosyć zgodną odpowiedź. Według ich wyliczeń można jeszcze w Prusach Wschodnich stworzyć 15 000 osiedli zdolnych do wyżywienia 75 000 ludzi. Aby zwiększyć obszary, nadające się do kolonizacji, podjęto energiczną akcję kultywacji. W 1934 r. skultywowano 30 000 ha, przy czym pomoc rządowa wyniosła 14 milionów marek. Istnieje możność osuszenia dalszych 280 000 ha. Zarówno jednak to osuszanie, jak parcelacja raczej odbywać się będzie na terenach północnych Prus Wschodnich. Mazury nie mają ani terenów wybitnie łąkowych do osuszania, ani nadmiaru dużej własności. Siedzą na ziemiach najlichszych, które Niemcy woleli im zostawić. Są zachłanni na ziemię i dlatego wiele majątków uległo parcelacji w toku dziejów. Obecnie, poza powiatem ostródzkim, mającym 36 000 ha, własności ponad 200 ha, i niborskim, mającym 13 000 ha, żaden z powiatów mazurskich nie ma tego typu własności więcej niż 11 000 ha. A ponieważ ze względów kultury rolnej Niemcy nie uważają za właściwe zmniejszać stanu posiadania większej własności poniżej 15% ziemi użytkowej, widzimy więc, że nowoczesna hitlerowska Osthilfe, aczkolwiek sama w sobie wiele potężniejsza, nie jest dla naszego posiadania zbyt groźna. Rzecz prosta, obracamy się, stawiając te prognostyki, w sferze rozwiązań utartych. Jednak ustrój hitlerowski to jest ustrój totalistyczny i jako taki próbować może wielu innych rozwiązań. Do takich należy na przykład plan uprzemysłowienia Prus Wschodnich, który, wedle zapewnień hitlerowców, ma w ciągu pięciu lat podnieść stan liczebny tej prowincji z dwóch na trzy i pół miliona ludzi. A że ludność rolnicza Prus Wschodnich liczy 61%, gdy w Rzeszy właśnie ludność miejska liczy 64,5%, tego więc rodzaju plan, gdyby został przeprowadzony, odbije się w sposób decydujący na polskości powiatów o ludności polskiej. Dla nas, Polaków, jednak punkt ciężkości nie leży w sprawach ekonomicznych. Bo to, co uważamy za ludność polską, wcale się za ludność polską nie uważa. Punkt więc ciężkości leży nie w tym, czy nam będą wsadzać na kark nowych Niemców, tylko w tym. czy to, co jest z krwi polskiej, nie jest bezpowrotnie stracone. Ta książka, nadużywając cierpliwości czytelnika, musi tabelkami cyfr znaczyć Smętkowe gospodarstwo, aby postawić to jedno właśnie kapitalne zagadnienie.

WSZELKI LUD RODOWITY I HISTORYCZNY, W HISTORIĘ ŚWIATA ZACHODZĄCY, JEST JAKO ROŚLINA W PATRIARCHALNEJ OSIADŁOŚCI: Z NASION NA OJCZYSTYM ROZKWITA GRUNCIE, A POTEM ZA

BŁOGOSŁAWIEŃSTWEM NIEBA W WYSOKIE CIENISTE DRZEWO WYRASTA. TYLKO TAKI NARÓD JEST NA KSZTAŁT DRZEWA POŚWIĘCANEGO, KTÓRE WIEKAMI BEZPRZESTANNIE ZIELENIEJE I BEZPRZESTANNIE KWITNIE — W BURZY, W POGODZIE, BEZ PRZERWY. Maurycy Mochnacki ŁUPIĄCY SIĘ FORT I RZEŚKIE WIEKI ZADZIWIAJĄCO U TYCH KOLONISTÓW ZANIKŁ DAR IMPROWIZACJI. NIEMAL NIE ZDARZA SIĘ WIDZIEĆ SAMODZIELNIE POSTAWIONEGO PŁOTU, LUB SAMODZIELNIE SPROKUROWANYCH NARZĘDZI ROLNICZYCH. OKAZUJE SIĘ, ŻE W TYCH LUDZIACH NIE MA KRZTY PIONIERSKIEGO DUCHA. OKAZUJE SIĘ, ŻE W ICH GŁOWACH MOCNO ZASIADŁA MYŚL: PAŃSTWO JEST OBOWIĄZANE POMAGAĆ NAM BEZ KOŃCA. LUD POLSKI POSIADA ZALETY, Z KTÓRYMI BY NIE WADZIŁO NIEMCOM SIĘ ZAPOZNAĆ: MAŁE POTRZEBY; ZACISKANIE PASA; WYTRWAŁOŚĆ I PRACOWITOŚĆ, KTÓRE POLSKIEGO ROBOTNIKA ROBIŁY NIEZASTĄPIONYM W NIEMIECKIM ROLNICTWIE I PRZEMYŚLE: MIŁOŚĆ ZIEMI, RODZINY, DUMA Z LICZNEGO POTOMSTWA. Heinrich Hauser: „Wetter im Osten“ W dół od Wojnowa, po minięciu Starej Ukty, położonej o trzy kilometry niżej, zaczyna się partia, którą niemieckie przewodniki określają jako mniej piękną. Przyjęte jest uważać krajobraz za ładny, jeśli ma ładne perspektywy, dobre pofalowanie zieleni, sztafaż wodny, bogactwo kolorów, jakąś makietkę „niedbale rzuconej wsi”, jakiś kontrastowy pierwszy plan itp. łatwizny. Ten stosunek do „ładnego” krajobrazu mają wszystkie żywioły urbanistyczne, które traktują landszaft jako miły, niekłopotliwy, nieobowiązujący do niczego wypoczynek. Wychowałem się między dwoma krajobrazami. Matczyna dolina Niewiaży jest istotnie jednym z najpiękniejszych widoków na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Piękna, pełnowodna i powolna Niewiaża płynie między łąkami zalewnymi, które z obu stron bramują łańcuchy wzgórz. Na jasnych łąkach bieg rzeki znaczy się ciemnym pasem ożyn, stoją na nich samotne dęby i szklą się jeziorka, z których bije mocny zapach tataraków; wzgórza są poprzecinane wąwozami, głębokimi wąwozami; z ich dna rośnie wspaniały starodrzew liściasty, a górą, brzegiem, ciemnieją świerki; do stóp świerkom podchodzi złote zboże i hreczka. Et, co tam gadać — przeczytajcie „Pana Tadeusza”. Otóż, przyjeżdżając na wakacje, nie miałem kłopotu z tym krajobrazem: było pięknie; było przyjemnie. Za to kiedy przyjeżdżałem do ojcowych białoruskich Kalużyc, trzeba było czekać i cały tydzień nieraz, aż dusza się otworzy na ten ubożuchny krajobraz naszej biednej białoruskiej ziemi, brzózek smutnych nad koleinami dróg. To nie był krajobraz gotowy. To był krajobraz, który trzeba było dopełniać polowaniem, konną jazdą, pływaniem. To był krajobraz, do którego nie można było mieć stosunku biernego i wypoczywającego, boby człowieka ogarnęła nostalgia. Zapewne niemieckie przewodniki kajakowe są pisane przez urbanistów. W zachwyt ich wprawia górny bieg Krutyny, za to jej dolny bieg określają jako mniej godny uwagi. W tym dolnym biegu Krutyna zwalnia prąd i płynie szerokimi podmokłymi łąkami. Aż do ujścia do Bełdan, na przestrzeni około dwudziestu kilometrów, kraj jest pusty. W perspektywie zielonych łąk, na których stoją wzniesione niewidzialnymi rękami stogi, gdzieś na ich brzegach tkwią zielone zagajniki. Rosną one na różnych wzniesieniach i człowiek

czuje, że tam gdzieś muszą być osiedla ludzkie, i wypatruje dymów nad czubami drzew. Zakręt za zakrętem ma przynieść rozwiązanie zagadki tego kraju. Zakręt za zakrętem mija i tylko coraz większe ilości czapli zrywają się niechętnie do lotu, znacząc na niskim niebie charakterystyczne sylwety, które przypominają niezgrabnie skleconą i zbitą przez dziecko z dwóch deseczek sylwetę ptaka. Ogromne, brunatne jastrzębie pełnią swoją nieustającą służbę. Łódeczka nasza jest punkcikiem w tej podmokłej i sennej dolinie. Sady już okiściały, zbóż tu nie ma, kwiatom tu za mokro — jest królestwo surowej zieloności. Łódeczka jest punktem w tej jednostajnej zieleni i z serca człowiekowi spada ciężar panowania przyrodzie, i człowiek gotów się jej bać. Kajak wnosi na jezioro Gardeńskie, na jezioro Jeżewskie. O burtę uderza wiatr i fala. Wieczór idzie, mapy mylą, może to w ten przesmyk, a może w tamten? Co zrobić, gdy całkiem się ściemni, bez namiotu, na tej wodnej powierzchni, w podmokłych brzegach, bez śladu człowieka? Rzecz prosta, są to baje. Jeszcze żaden kajakowiec nie zginął na pustkowiu z głodu ani go nie rozszarpały dzikie bestie. Ale czyż nie baje przeżywamy w książce, w teatrze, na wystawie obrazów, na koncercie? — Przecież wiemy, że, koniec końców, pójdziemy spokojnie do domu i że te lawiny dziwnych niepokojących rzeczy są oddzielone od naszego życia. Czyż jednak nie są one o tyle bliżej nas w samotne noce na rzuconym na czarne wody kajaku, o którego dno krótkim uderzeniem bije idąca z dna jeziornego fala, że nie mamy się wzruszać? I kiedy przez któryś tam przesmyk wychynąwszy, z ostatniej czarnej, okrągłej i wilgotnej trzciny wpadamy znowu w prąd wody i rozumiemy, że jesteśmy na Czarnej Rzece i lada chwila otworzy się przed nami szeroka przestrzeń Bełdańskiego jeziora — nad głową odzywa nam się (o zapomniany, o zbawczy, o zbędny, o oczekiwany) ludzki głos. Glos niemieckiej kolonistki, która nas wzięła na nocleg. Miejscowość nazywa się Iznoty, leży nad Czarną Rzeką. Ma parę chałup, odrzuconych od siebie, nieufnych. Piaszczysta droga od czarnej, chybkiej wody prowadzi w opłotki. Bór jest czarny, woda w rzece czarna, czarne olchy, zwisające nad wodą. Z drugiej strony wzgórza, na którym stoją domy, szkli się nieruchomo jezioro. Tchnie puszczą. Człowiek oczekuje, że dom, do którego go wprowadzą, będzie kryty słomą, porosłą zielem; że w ogrodzie między marnymi jabłonkami będą stały pnie huczące pszczołami; że w izbie, mniejsza o to czy kurnej, ogień będzie wyzwolony w szerokim palenisku, że blask jego będzie chodził po bursztynowych ociosach ściany, w której szparach tkwi mech. Ale trafiliśmy do przybyszów z zachodu, do Niemców. O typie życia kolonistów niemieckich pisze autor niemiecki, dr Engel, że „ścisły związek z przeszłością został zatarty tam, gdzie tylko osiedlili się Niemcy. Tam wszędzie brak w charakterze ludowym tęsknoty, melancholii i niewyczerpanego gawędziarstwa — tak charakterystycznych dla wschodu. Tu stoi człowiek trzeźwo i jasno na ziemi wyzutej z poezji”. Istotnie, wnętrze tego domku sili się na naśladowanie mieszczańskich apartamentów. Pluszowy taboret, z którego wyłazi morska trawa. Patarafki, wyszywane ręczniczki, fotografie, laurki i na każdym z tych przedmiotów aforyzm, morze aforyzmów ociekających mądrością, statecznością, dobrą radą albo witzem mającym rozjaśnić życie. Ale mądre maksymy, drukowane gdzieś w Berlinie, nie grzeją tych ludzi. Są zgorzkniali. Ale witze pierwszorzędne, wyobrażające perypetie z zaburzeniami żołądkowymi, grubasów pod gazem, zmiatających przed rozgniewanymi małżonkami, niesfornych chłopców,

biorących baty w dokładnie wymalowane różowe wypukłości — nie, te witze nie bawią ich. Są smutni. Po powstaniu Państwa Polskiego wynieśli się spod Kulm (Chełmna), gdzie łąki zalewne szły aż do Wisły, gdzie bydłu na pastwisku rośna trawa sięgała po kolana. Ach, jak tam było dobrze! Optowali za Niemcami i nie mogą tego odżałować. Ich krewni, którzy zdecydowali się zostać w Polsce, mają się lepiej. — Czyż wam rząd niemiecki nie pomógł? Pomógł. Naturalnie, że pomógł. Darowano im cały dług. Ale mimo to są rozżaleni, zawiedzeni. Biedne ofiary, zatrute oparami systemu subwencyjnego. Systemu, mającego za sobą parosetletnią praktykę. Według obliczeń sprzed paru lat (bo teraz żadnych cyfr rozeznać jest nie sposób), musiała Rzesza wpompowywać rocznie w Prusy Wschodnie 200 milionów marek subwencyj. Aby te .pieniądze rozprowadzić, stworzono całe systematy. Nigdzie na świecie system subwencyjny nie został tak naukowo rozpracowany. Ustaliła się zasada, że za wytrwanie na wschodzie należy się wynagrodzenie. U Polaków było przeciwnie: za wytrwanie na wschodzie należały się cięgi. Który system wychowywał lepiej dusze ludzkie, okazało się, kiedy wzięte zostały na ogień dziejowej próby. W oberży w Mikołowie w karcie restauracyjnej zwrócił moją uwagę „befsztyk a la Kościuszko”. Było to jeszcze przed plebiscytem, zanim zdecydował się los tej ziemi. Spojrzałem na tekst niemiecki — ten sam befsztyk figurował tam „a la Hindenburg”. Doświadczenia, któreśmy zrobili z żywiołem niemieckich miasteczek na polskiej ziemi, wykazały, że żywioł niemiecki skruszył się przy usunięciu subsydiującego aparatu państwowego. I dopiero obecnie ponownie się regeneruje — w walce. Ale w Prusach Wschodnich nie ma z kim walczyć, pomimo wrzasków miejscowych działaczy kresowych. Żywioł mazurski jest wdeptany w ziemię całkowicie. Walczy się więc z własnym rządem o subwencje. Więcej subwencyj!... Bezczelność pruskich junkrów w kierunku szantażu rosła proporcjonalnie do słabości rządów. Taki poseł von Plehve zagroził po prostu w Landtagu Pruskim, że Prusy Wschodnie odpadną od Rzeszy, o ile żądane subwencje nie zostaną przyznane. „O ile do 1 kwietnia 1929 roku — wywodził patriotyczny poseł — sprawa nie ruszy z miejsca, cierpliwość WschodnioPrusaków pęknie. Znajdą się jeszcze w Prusach Wschodnich ludzie, którzy potrafią ująć los tej prowincji w swe dłonie”. Moi koloniści iznoccy są małymi ludźmi, grozić nie umieją, nie umieją sformułować swoich pretensyj. Ale są zawiedzeni. Ale lecą na żywy grosz, a poza tym uważają, że nic się nie opłaca. Pytałem ich kolejno o nabiał, o opasy, o drób, o roboty w lesie. Nic, według nich, się nie opłaca. Po przespaniu nocy pod własnymi pledami, które wzięliśmy z kajaka, wyszedłem przed dom. W ogródku o łysej trawie, pokrytej gęsim pomiotem, stał gospodarz i leniwie pomachiwał na

drób batem, nie dając mu się rozłazić. W olszach za rzeką siedzą gawrony, a nad lasem wiszą jastrzębie; wczoraj znaleziono dorosłą gęś na rzece, z rozdziobaną głową, przedwczoraj wrony porwały dwa kaczątka; więc gospodarz stoi tak oto cały dzień i pomachuje biczykiem.

Żegnam się z gospodarzami i pytam, ile się należy za nocleg i śniadanie.

— Drei und halb Mark pro Person — odpowiada jak z nut gospodyni fachowym „pensjonatowym, miejskim językiem”’. Siedem marek za dwójkę. Piętnaście złotych! — L’appetit vient en mangeant... subwencje państwowe. Że polityka wschodnia jest niezdrowa, wie nie tylko społeczeństwo polskie, ale i niemieckie, jak wykazują choćby przytoczone przeze mnie cytaty. Gdyby chorobliwość sprawy nie była nagminnie znana, nie dałby sobie Sejm Pruski mówić ustami posła Baczewskiego słów tak druzgoczących: „Skoro sobie uprzytomnimy — mówił ten wschodnio-pruski poseł — te cyfry, skoro się widzi, jak wyrzuca się miliony, i gdy się słyszy, jak na tym miejscu ceni się wysoko patriotyzm wschodnio-pruski, wówczas trzeba powiedzieć: ten patriotyzm źle pachnie, skoro każe się opłacać milionami marek. Panowie patrioci ze wschodu potrafią na tym patriotyzmie robić dobre interesy. Jest uderzające, że niemiecki charakter tego rzekomo niemieckiego kraju mają wykazać dopiero miliony. Jest to nic więcej, jak kupno dusz za judaszowe srebrniki. Ta sztucznie wytwarzana praniemieckość jest rośliną cieplarnianą, która tak długo da się hodować, jak długo polewa się ją wodą milionów. Z chwilą gdy milionów zabraknie, uschnie roślina cieplarniana, gdyż niemczyzna na tych ziemiach nie jest u siebie w domu”. No, ale właśnie w dobie Rzeszy Hitlerowskiej, w dobie nakręcania koniunktury, pieniądze płyną do tego kraju tak jak nigdy. To nie jest akcja gospodarcza i kolonizacja. Kalkulacji w tym nie szukać. To — fort. W kalinkowym lasku nockę nocowała, Jeszcze nie świtało, o przewóz wołała: Przewieźże mię, przewieź, przewodniczku młody, Ja tobie zapłacę z tamtej strony wody! Przewoźniczek przewiózł, nie ma czym zapłacić, Czy talarzyk stmienić, czy wianuszek stracić? Talarzyk stmieniwszy, drugiego nabędę — Wianuszek straciwszy, chodzić w nim nie będę! — Nie trać ty, dziewczyno, wianka rucianego: Zapłaci mię Pan Bóg z nieba wysokiego. Nie wiem czy tak, czy też podobnie jak w tej piosneczce mazurskiej rozmówiła się Tili z przewoźnikiem, ale widzę, że jedzie ku mnie i macha „śneptuszkiem” (Schnupftuch — chustka do nosa). Jesteśmy na jeziorze Nidzkim. Spójrzcie na mapę: dziwne to jezioro. Ogromny łuk wodny, położony w samym dole kompleksu jezior mazurskich, długi na 20 kilometrów, szeroki przeważnie na pół kilometra, zasiany pięknie zadrzewionymi wysepkami, noszącymi nazwy Królewskiej, Bukowej, Brzozowej, Bukietowej itp., tak, że gdy się płynie jeziorem, ma się wciąż wrażenie, że już jezioro jest zamknięte i wciąż droga otwiera się na nowo.

Przyjechaliśmy tu z Iznotów od kolonistów niemieckich. Opuściwszy ich, wpłynęliśmy niebawem na jezioro Bełdańskie. Jezioro niebezpieczne dla żeglarzy, bo ma tę właściwość, że wiatr się na nim zmienia co chwila, że wypada z zaułków jeziornych. Bełdany mają takie „prześwisty”, przez które ciągnie wiatr omal morski; bo łączą się z potężnymi Śniardwami.

Jezioro Bełdańskie

Nam jednak wiatr dobrze w żaglach siedział; cieszyliśmy się słuchając, jak rozpryskuje się woda, pruta dziobem. Od czarnych zalesionych brzegów odrywały się barwne łódeczki, środkiem szły parowczyki wycieczkowi;. Byliśmy na wielkim szlaku jezior: Węgoborek (Angerburg), Lec, Mikołajki, Rudczany.

Jezioro Nidzkie

Zdążaliśmy do Rudczan.

Prześluzowawszy śluzę Guzianki, przejechawszy oba Guziańskie jeziora — większe i mniejsze, przy czym zwracam uwagę kolegów kajakowców, że wyjazd z jednego jeziora na drugie jest zamaskowany i trudny do znalezienia — znaleźliśmy się w kurorcie Rudczany, w bardzo eleganckiej restauracji, gdzie Sancho Pansa mógł dać upust swojej namiętności do lodów, a ja przeczytać gazety. Potem kąpaliśmy się na miejscowej plaży, potem ponownie jedliśmy lody, ale kiedy wieczór się zbliżał, Sancho PaMsa, który jest honorowy, orzekł, że nie po to jesteśmy Liwingstonami, żeby nocować po kurhausach, i kiedy „fulary” miejscowe ściągały na Abendbrot, odcumowaliśmy „Kuwakę” i ruszyliśmy prosto w kierunku najbliższej wyspy. Za tą wyspą odsłonił się oczom naszym przylądek werżnięty głęboko w wody jeziora, przylądek, który nazywa się Skonał. Jezioro Nidzkie leży w centrum puszczy Piskiej (Jańsborskiej) i kto wie, jakie historyczne sprawy dały chrzest temu przylądkowi. Na przylądku stało jakieś obejście gospodarskie. Ale że conocne translokowanie wyładowanego kajaka to rzecz uciążliwa, a po drugiej stronie jeziora ujrzałem jakąś nawodną szopę, zapewne hangar na lodzie, zostawiłem więc Tirliporka na brzegu, by próbowała szczęścia z gospodarzem, a sam zapuściłem motorek i udałem się na rekonesans. Hangarek był zamknięty: chcę wracać, a tu Tirliporka wiezie jakiś „przewoźniczek młody”. Okazuje się, że to jest syn właściciela tych zabudowań na przylądku, mister Grenda. Mister Grenda jest ubrany w elegancki kostium sportowy i zabójczy krawat. Jest wieczór niedzielny. Wyrażam przypuszczenie, że wybiera się na potańcówkę. Uśmiecha się: ungefähr

tak... Ale przedtem nas odwiezie do ojca. „Pan nie mają co szukać” — u nich znajdzie się pomieszczenie dla łodzi. Nad brzegiem czeka już stary Grenda, stary, jeśli tak można powiedzieć o czterdziestokilkuletnim człowieku. Ma jasną i wesołą twarz. „A toć chodźta — powiada — możeta u nas przenocować”. W schludnym mieszkanku poznajemy jego żonę. Podnosi się etykietalnie na nasze spotkanie, na dźwięk jednak mowy polskiej uśmiecha się życzliwie i wraz zaczyna się krzątać koło posiłku.

Grenda z żoną i synem

Gwarzymy sobie tymczasem z Grendą. Chcąc mu basować — a czymże można bardziej basować rolnikowi każdej szerokości geograficznej, jak narzekając na zbiory i koniunkturę — opowiadam mu dosyć popularną w Prusach Wschodnich anegdotę: Der liebe Gott zabawił się w Harun al Raszyda i udał się w pielgrzymkę po ludzkim łez padole. Niebawem ujrzał człowieka siedzącego nad drogą i płaczącego rzewnie. — Czego płaczesz, dobry człowieku? — zapytał Pan Bóg. — Straciłem żonę — brzmiała odpowiedź. I Bóg wskrzesił mu żonę. Następny płaczący rozpaczał po stracie dziecka. I Bóg przywrócił mu dziecko. I tak szedł po ziemi i czynił dobrze, i ocierał łzy ludzkie. Aż pewien kolejny beksa, zagadnięty przez Boga, pokręcił głową. — Nie, Panie Boże, na moje nieszczęście nawet Ty nie poradzisz — jestem rolnikiem w Prusach Wschodnich. I dobry niemiecki Bóg usiadł razem z biedakiem w rowie przydrożnym, i płakali obaj gorzko i bezradnie.

Grenda przyjmuje w ogóle z entuzjazmem każdy kawał. Jest niedziela, w niedzielę zaś musi wypocząć i pośmiać się. Toteż śmieje się i powtarza: „Jo, jo, rychtycznie mu rzekł”, ale bez większego przekonania. Widzę, że anegdota moja jest stracona, Że należało ją opowiedzieć o jeden postój wcześniej, u Niemców kolonistów w Iznotach: tam by niewątpliwie znalazła zrozumienie. Na stół, pokryty czystą serwetą, wjeżdża ryba smażona, ryba gotowana, słodki kołacz, poziomki, zsiadłe mleko, słodkie mleko, kawa. Widać, że tym ludziom robi przyjemność jak najobficiej stół zastawić. W iluż domach bywałem w późniejszej włóczędze? Trudno się było gdziekolwiek wymigać od obowiązkowego kofeju, a w ogóle stawiali zawsze wszystko, co tylko mieli w domu. Lud jest zdemoralizowany, zmaterializowany, o duszy zabitej. Ale niezłomne puszczańskie prawo gościnności nie załamało się jeszcze. I może patrzę na sprawy zanadto tak, jakbym je chciał widzieć, ale szafy się otwierały i stół nakrywał wszędzie na dźwięk mowy polskiej. Dzieci nie posyłają do szkół polskich, w plebiscycie głosowali przeciw Polsce, wstydzą się, że nie są Niemcami, ale z tą mową jest im dobrze. Cieszą się na nią, gdy w dom wchodzi, i pokrywają stół białym obrusem, niby na przybycie Przenajświętszego Sakramentu. Dzieci Grendów, dziewcak lat dziesięciu i kilkunastoletni siurek (chłopak), nie mówią po polsku. Rodzice od maleńkiego rozmawiają tylko po niemiecku, aby potem nie mieli trudności w szkole. Ale już ich dziewiętnastoletni syn, któregośmy spotkali na łódce, po polsku mówi. Objaw to powszechny, że po ukończeniu szkoły młodzież się repolonizuje. Budować jednak zbyt wiele na tym fakcie nie należy. Niemiecka praca ostatnich lat poczyniła ogromne postępy w kierunku wzięcia młodzieży w wieku pozaszkolnym pod swoje skrzydła. Powszechna powinność pracy w półrocznych obozach i wprowadzenie służby wojskowej — tę germanizację młodzieży, i tak omal kompletną, jeszcze bardziej pogłębi. Grenda siedzi na osiemdziesięciu morgach, gdy koloniści w Iznotach mieli ich blisko siedemdziesiąt. Różnica nie tak istotna, podczas gdy nastawienie życiowe różni się istotnie. Grenda ma dwanaście sztuk bydła, przychówek w pięknych kiźlakach (źrebakach), tęgiego drygata (ogiera), ale ani jednego pachołka (parobka). Sam pracuje z żoną i starszym synem. Pytam go, od kiedy tu siedzi na tej ziemi. Śmieje się, bo śmieje się chętnie i wiele, ale nie odpowiada, bo i cóż mógłby odpowiedzieć: to tak jakby kto jegliję w boru pytał, odkąd tam rośnie. Jest to twarda rasa kolonistów, żywiołu mazurskiego, którego nie zmogły siedemsetletnie przeciwności. Dobrze mówię, że siedemsetletnie. Wszak to w 1236 r., w trzy lata po zwycięstwie nad Prusakami pod Dzierzgonią (nieraz w nauce polskiej niepotrzebnie nazywanej Kiszporkiem od niemieckiej jej nazwy Christburg), odniesionym przy pomocy rycerzy polskich, otrzymuje przybysz z Niemiec, rycerz Dietrich von Depenow, dobra obszerne pod warunkiem, aby ich nigdy nie sprzedał Polakowi. Od tamtych więc już czasów, jeszcze z epoki braterstwa broni przeciwpogańskiej, datuje się polonofobia krzyżacka, nie pozwalająca na osiedlanie się bez przeszkód żywiołu polskiego.

Mimo to żywioł ten napływa ciągle i nieustannie. Uczeni niemieccy jak Döring, Gause, Schnippel dowodzą, że osadnicy polscy zaczęli napływać dopiero po pokoju toruńskim, a więc po 1466 r.. kiedy wpływom polskim w Prusach otwarła się szeroka droga. Ale zbijają to sami Niemcy, jak na przykład dr Gollub, który pisze, że Wildniss była przez Krzyżaków pozostawiona bynajmniej nie ze względów strategicznych, bo ciężko zbrojnym braciom zakonnym przedzierać się przez nią było trudniej niż ich przeciwnikom. ale że Hauptgrund durfte der Mangel an geeignetem Menschenmaterial gewesen sein (główną przyczyną był brak odpowiedniego dla kolonizacji materiału ludzkiego). Potwierdzają to Hoffman i Hurtig: „Dla zasiedlenia puszczy brak było Niemców i chcąc nie chcąc, musiał się zwrócić Zakon i jego niemieccy spadkobiercy do sąsiedniego żywiołu mazurskiego”. Wreszcie bardzo poważny uczony Kasiske, którego książka, wydana 1934 r. w Królewcu, jest niezmiernie ważką pracą, wprowadza tezę, że główna fala osadnictwa w Prusach Wschodnich miała miejsce w stuleciu trzynastym i że już osadnictwo ludności w czternastym stuleciu było dziełem ludności miejscowej, jej ruchów i wędrówek (Binnenwanderung). Nie jestem zwolennikiem historiozoficznego przekomarzania się. Ale uważam, że uświadomienie sobie faktu, iż ludność polska siedzi na tamtych ziemiach od siedmiuset lat i od siedmiuset lat daje sobie radę bez opieki polskiej, może i powinno mieć w społeczeństwie polskim miejsce. Nie tylko, by umocnić jego wiarę. Ale i aby postawić przed świadomością odpowiedzialności za to, że nie spełnione od siedmiuset lat pożądania Niemczyzny, nie spełnione za czasów upadku Polski — teraz, za czasów, za które my jesteśmy odpowiedzialni, spełnić się mogą. Siedzimy więc tam od siedmiuset lat, przyszliśmy w masie równo z Niemcami, a penetracja nasza do tej ziemi odbywała się dużo wcześniej niż niemiecka. Imigracja polska na te ziemie szła trzema drogami. Z ziemi Chełmińskiej w XIII i XIV w. szła ta imigracja na Pogezanię oraz przez ziemię Lubawską i północny skrawek Sasińskiej na południe Warmii. Z tą falą spotkała się fala osadników idąca z Mazowsza na dzikie obszary Galindii i Sudawii. To w tej fali przybył prawdopodobnie Grenda. Ta imigracja była istotnie stosunkowo późna, bo możliwa dopiero po spacyfikowaniu Litwy w drodze Unii przez Polskę (Sudawia leżała nad granicą litewską) i po otrzymaniu przez Polskę wpływów na tok spraw w Prusach Wschodnich, a więc po pokoju toruńskim (1466 r.). Natomiast bardzo dawna imigracja szła trzecim korytem, z nadgranicznego Pomorza Gdańskiego: ślady jej sławny uczony niemiecki Trautman znajduje jeszcze w czasach przedkrzyżackich. Stąd obecnie jeszcze, jeżdżąc po Prusach Wschodnich, trafiałem na całkiem inną gwarę mazurską, inną warmijską i inną ludności Powiśla. Rozpoczęty w XIII stuleciu kurs antypolski trwa bez przerwy po dziś dzień, osłabiany tylko okresami konieczności osiedlenia ziemi, na którą nie było dosyć odważnych amatorów, albo krótkimi chwilami flirtów propolskich pierwszego elektora, kiedy szło o to, aby utrzymać się wobec Rzeszy. W 1684 r. wychodzi prawo, że nieszlacheckie majątki mają być sprzedane szlachcie; prawo godzące w drobną szlachtę polska, która nie umiała się wylegitymować. W 1724 r. wychodzi prawo zabraniające polskiej imigracji do Prus Wschodnich. Kiedy tamte środki okazały się jeszcze nie dosyć skuteczne, w połowie XVIII w. Kamera wzięła się do wywłaszczania chłopów polskich. Wyludnienie jednak, jakie spowodowały wojny Fryderyka II, kazało poniechać tej akcji.

Sławne reformy Steina i Hardenberga, uwłaszczające chłopów w pierwszej połowie XIX stulecia, zostawiają im połowę lub jedną trzecią tego, co posiadali. Junkrzy tyją. Tak np. hr. Lehrdorf miał w 1795 r. 86 chłopów i 25 parobków, w 1830 zaś roku już posiadał tylko 10 chłopów i aż 178 parobków. Wreszcie przyszły kredyty w zeszłym i Osthilfe w tym stuleciu. Zda się, w ciągu dziejów, nad głowami tego ludu śpiewał ponury chór z Wyspiańskiego: Wzbroń mu ziemię, wzbroń mu rolę, wzbroń mu siły, wzbroń mu wolę. Niechaj będzie poniechany, ludziom, światom zapomniany. Wzbroń mu soli, wzbroń mu chleba, wzbroń mu domu, wzbroń mu nieba. Niech się błąka obłąkany, zapomniany, poniechany. Klątwa spełniła się w dużej części. Ale czy w całości? Zanim ruszyłem w drogę, czytałem w ełckiej gazecie niemieckiej takie wezwanie:

,,Jeśli nie chcemy, aby nas w ciągu jednego życia dwóch pokoleń spotkała ta sama tragedia, co w Poznańskiem, to jest już największy czas zabrać się do kolonizacji wewnętrznej”. Mniej więcej tak samo pisało się w denkszriftach krzyżackich. Grenda kraje chleb i uśmiecha się przyjaźnie.

Grenda nic od nas za nocleg nie wziął. Grenda nie trzyma pachołków. Po obejściu Grendy biegają spasione kiźlaki. Grenda głosował w czasie plebiscytu za Niemcami i mówi o tym jak o czymś naturalnym. Grenda mówi z dziećmi po niemiecku. Grenda rozpromienia się na dźwięk mowy polskiej. Polska o Grendzie nic nie wie, Grenda o Polsce nic nie wie. Grenda — to wieki. Udaję się na spoczynek, obładowany kupą książek polskich, drukowanych szwabachą, książek, które znalazłem u Grendy *. •

Tytuły książek znalezionych u Grendy: l) „Biblia, tj. wszystko Pismo Święte Starego i Nowego Przymierza, według edycji Biblii Gdańskiej roku 1632 wydanej ułożone”; 2) „Nowo wydany Kancjonał Pruski, zawierający w sobie wybór pieśni starych i nowych w ziemi Pruskiej i Brandenburskiej zwyczajnych z wyrokami Pisma Św. nad każdą pieśnią z gorliwymi modlitwami kościelnymi pospolitymi i osobliwymi wszystkim wobec służącymi a oraz tej z potrzebnymi rejestrami z przedmową nauczającą. Takim sposobem tego Kancjonału każdy ku zbudowaniu swemu zażywać ma”; 3) „Jana Arnta świętej pamięci Generalnego Księstwa Luneburskiego Superintendenta część księgi o prawdziwym Chrześcijaństwie z niemieckiego na polski język przetłumaczone Ks. Samuela Tschepiusa arcypresbytera i proboszcza Działdowskiego, Nidborskiego i Dąbrowieńskiego”; 4) „Ewangeliczne świadectwo prawdy ku rozbudzeniu prawdziwego chrześcijaństwa po części ze zmarłych, świątecznych i niedzielnych ewangelii, a po części z dziejów męki naszego Odkupiciela”.

Książki te, służące potrzebom religijnego życia Mazurów, są od stuleci ponawiane w nic nie zmienionych od czasów Seklucjana nakładach. Wydaje je przeważnie niemiecka księgarnia Hartunga w Królewcu, a więc — ten interes opłaca się. Widziałem na zgromadzeniu gromadkarskim kancjonał polski, wydany przez tę firmę w 1926 r., a więc i po

plebiscycie, i po druzgoczącym zwycięstwie niemieckim — kancjonały w dalszym ciągu drukowane są po polsku. Grenda ulokował nas w małym domku nad samym jeziorem. Wprost z okna widzę jedną z niezliczonych wysepek Nidzkiego jeziora. Księżyc jest w pełni i noc jasna. Woda podchodzi wprost pod dom i pluszcze pod oknem. Przypominam szczęśliwe dni na Capri, gdzie mieszkałem tak nad samą wodą, że grona, które się obsunęły z parapetu, porywała fala. Chwilę daję się ponieść beztroskiemu nastrojowi. Jutro popłynę najcudniejszym z jezior mazurskich. Puścimy za „Kuwaką” trzydziestometrowy sznur z błyszczką. Będziemy myszkować, obciążywszy błyszczkę ciężarkiem, po dnach nieodgadnionych, na których stoją wielkie, nieruchome scubły (szczupaki). Będziemy wdychać pełną piersią swobodny, mokry wiatr. Ale pomyślałem, że trzeba się będzie strzec przed „auseherami”, że na noc przyjedziemy do Gross Wiartel na pewno z Denkmalem jakimkolwiek, że w „gasthausie” bazyliszkowe oczy karczmarza będą po nas myszkować, Że jeśli się zatrzymamy w chałupie, odwiedzi ją na drugi dzień żandarm, że drobne dzieci będą się boczyć na naszą polską mowę. Że ludność cudować się będzie na ekscentryków mówiących gadką, która pozostała domeną wymierających starców. Nie, jeśli pragniecie tylko beztroskiego nastroju, nie jedźcie na Mazury. Nie będą was biły, jak kilka lat temu, niemieckie bojówki. Ale będzie was biło poczucie zbrodni dziejowej, która się pełni nad tym krajem. Wziąłem z książek Grendy kancjonał i otworzyłem na los szczęścia. Co też za wróżba wypadnie temu krajowi? Czytałem:

„Rozświeć moje ciemności nieogarnionem światłem, abym nie zasnął snem nieprzebudzonem. Niechaj tej ze mnie nie ma nieprzyjaciel chluby, aby miał rzec: jam go starł i przywiódł do zguby”.

JA WIERZĘ W KREW, W ŚWIĘTĄ KREW OJCÓW, KTÓRA, UJARZMIONA I SKUTA PRZEZ OBCYCH, DZISIAJ JESZCZE ICH BOGOM SIĘ MODLI, ALE KIEDYŚ NAM URATUJE OJCZYZNĘ. (Z nielegalnej ulotki w języku niemieckim, szerzonej przez Litwinów w Prusach Wschodnich) SMĘTEK NAS PODCHODZI Gdzie do Piszu wziąć konie? — zapytujemy rybaków w Przerośli, którym właśnie pomogliśmy wskórsać (wpędzić) ryby do sieci. Wskazują nam dalej na wschód na zieleniejące brzegi. Najprzód będzie wieś Mała Lipka, a potem Wielka Lipka. W Wielkiej Lipce dostaniemy konie. Mamy już za sobą całe Nidzkie jezioro. Teraz należy przewieźć składak końmi do Piszu. Chcę, aby ten przejazd był jak najkrótszy, biorę więc nie na obie Lipki, a w lewo, w łachę zarosła zielskiem, która ma podchodzić aż do Wiartla. Z Wiartla już bliżej. Pchamy się wiosłami, bo motor w tym zielsku nie mógłby pracować. W pewnym miejscu jakiś chłopaczek woła, że dalej przejazd jest gesperrt. Zresztą i bez wołania nie przejechalibyśmy.

Chłopak jest synem miejscowego sołtysa, Martina Pupilarskiego. Sołtys przychodzi na brzeg, mówi, że możemy przenocować w stodole i że jutro w nocy nas do Wiartla za pięć marek przewiezie. Mimo że rozmawiam z Tili po polsku, sołtys uparcie mówi po niemiecku. Za to jego stary ojciec, który wyszedł przed ganek, ucieszył się nam niezmiernie. Pokuśtykał w głąb domu, wołając: — Żono, żono, polskie ludzie przyjechały. Z Warsiawy. Słowo „Warszawa” ma pełny dźwięk w tym kraju. Gdy na zapytanie, skąd jesteśmy, odpowiadaliśmy, że z Warszawy, prąd przebiegał rozmówców niezależnie od tego, czy to byli Niemcy, czy też Polacy.

Wyszła stara Mazurka o twarzy poradlonej sieciami zmarszczek. Oboje z mężem mówili śliczną polszczyzną i cieszyli się, że nas goszczą. Syn, sołtys Pupilarski, patrzył spode łba i nie brał udziału w rozmowie. Poszliśmy na obiad do wcale przyzwoitego kurhausu, w którym nakarmiono nas, jak wszędzie w Prusach Wschodnich, obrzydliwie. Kiedy skarżyłem się na to jednemu Niemcowi, odparł, że jedzenie w Sparcie teżby mnie nie zadowoliło. Podzieliłem jego zdanie. Głodni i źli po odrzuconej zupie czekoladowej i niedogotowanym różowawym mięsie w mącznym sosie, poszliśmy na spacer wzdłuż jeziora Wiartel. Około wysepek jeziora uwijały się łódeczki niemieckich letników. Leżeliśmy z twarzą w niebo, słuchając świstu wypuszczanych wędek i warkotu kołowrotków. Dużo w tym wszystkim jest szyku, ale rezultat wspólny wszystkim zwolennikom cichego obłędu, jakim jest bezpłodne sterczenie godzinami nad wodą, Z kijem w ręku. Mówię, bom smutny i sam pełen winy. Słońce jednak zdaje egzamin i zachodzi nad jeziorem Wiartel wcale ładnie. Nieco pogodzeni z losem, podnosimy się z trawy i wlokąc za sobą swoje długie cienie, wracamy do

Pupilarskich. Tam, na ganku, jemy poziomki ze śmietaną i słuchamy gawędzenia starego Pupilarskiego. A więc, przede wszystkim, o wojnie. Żyje ona w pamięci ludzi w tych stronach. Puszcza Piska pełna była jęku rannych i świstu kul i nie masz takiej na niej polany, gdzieby nie byli zakopani zmarli. Stary Pupilarski wrócił wtedy z sianożęci, a tu nie ma już żony. Pupilarska ma obecnie osiemdziesiąt pięć lat, miała więc wówczas sześćdziesiąt pięć. Mimo to popędzono ją wraz z innymi jeńcami cywilnymi do Rosji, gdzie przesiedziała nad Wołgą cztery lata. — Po co tym wojokom była tako — dziwuje się Pupilarski pokazując na żonę. — Staro to, koślawo... Potem stary przechodzi na politykę. Mówi, że znajome wojoki, co z urlaupu z Reichu wracały, opowiadały, co w korridor to im się broń odbiera i drzwi od cugu na fest się zamyka. To oni bardzo sobie tego nie lajdują. „Musita oddać nama ten korridor” konkluduje stary. — Nie, nie oddamy — mówię wojowniczo — a jak będzieta leźli, to będziemy robić „krig”. Zatrzepotała rękami Pupilarska. A niechże Bóg uchowa. Bezzębne usta bezgłośnie się poruszają. Czy nie odwieczną modlitwą ludu — „od powietrza, ognia, głodu i wojny”. Ogień — zniszczył w 1834 r. trzydzieści kilometrów kwadratowych puszczy w krąg. Nie masz osady, nie masz miasteczka, w których kronikach nie byłaby zaznaczona kompletna od ognia zagłada. „Pogorzelec” — to słowo miało jeszcze za moich czasów w Kowieńszczyźnie swój pełen znaczenia dźwięk. Pełno tych pogorzelców przewijało się przez kuchnię czeladną, jak rok długi. I kiedy w kościółku parafialnym śpiewaliśmy, aby nas Pan zachował od ognia, modlitwa nasza nie była retoryczną figurą obumarłej liturgii. Powietrze — ileż razy po wsiach mazurskich zjawiała się „Morowa Dziewica”. W 1709 roku zabrała w Prusach Wschodnich 236 000 ofiar, a w Piszu, do którego właśnie mamy jechać, zostawiła przy życiu 15 mieszkańców. Głód — straszna klęska, ostatnio w 1844 r. pamiętna, kiedy ludzie z głodu puchli i padali jak muchy. Na ogień jest „versicherunek”, do powietrza sanitety nie dopuszczą, głodować nie da bogaty Reich, ośmioma torami z Prusami Wschodnimi związany. Ale wojna?...

Jezusie! Zamyślił się poważnie i stary Pupilarski. Pozbadnął (zmiarkował), że to tak łatwo nie będzie. W głowie coś waży. I trzęsąc starczą głową, zapytuje mię z powagą: — Nie oddata korridoru? — Nie oddamy. — Nie oddata? — Jakbyście wiedzieli, że nie oddamy. Waży w sobie coś stary, waży i decyduje się:

— Jak nie oddata, to już chyba bierta te Ostprojsy; bo to tak zewsząd obtoczone, co nijak nie może... A wama to rychtyg pasuje... Do sołtysa przychodzi brać zaświadczenie na krowę jeden z sąsiadów; bez zaświadczenia nie sprzedałby jej na jutrzejszym jarmarku w Piszu. Pupilarski, świecąc bosymi piętami, bo przyszedł boso z obejścia, zasiada do kaligrafowania zaświadczenia. Pytam, czy zaświadczenie jest obowiązujące. • Jawohl. Vielleicht in Polen ist nicht nötig, aber bei uns... „Kłos się korzy, że niesie dar Boży, który prosto stoi, to z pustoty swoi” — konstatuje mruczando stary Pupilarski, rozcierając na palcu niuch tabaki; widać mu ta neoficka „chucpa” nie w smak. Budzi nas sołtys o trzeciej w nocy. Jemu na szczęście i nam na dobrą wróżbę oprosiła się świnia. Jest to jeszcze i dlatego szczęśliwa okoliczność, że Tirliporka nie potrzebuję zbyt długo wyciągać za tylną nogę z siana, w którym spał tak smacznie. Biegnie i wraca z dwoma różowymi prosiątkami w ręku. Pasuje to do niej, bo w domu nazywamy ją często Pourcette (od pourceau — prosiak), jako że jest jedka i wesolutka. Słysząc, że sołtys przemawia do maciory najczulszą polszczyzną, wyciągnąłem z mantelzaków butelkę Moselwein, podyrdałem do chlewika i powiadam: — Skoro ze świniokiem mózita nasom gadkom, to i ze mno waść moze. Zapiliśmy więc godnie radosne zdarzenie i rozmawialiśmy odtąd po polsku.

A teraz jechaliśmy dziewięć kilometrów do Pisza puszczą jak Pan Bóg przykazał. Puszczą, o której tyle po krzyżackich kronikach, po polskich wspominkach, tajemniczą Wildniss, za którą miały mieszkać dziwne ludy, w której miały się gnieździć dziwne duchy. I mimo że puszczańskimi traktami furkoczą auta, puszcza stoi. Stoi, mimo że nie sięgając dawniejszych czasów, w początku XIX w. pożar strawił trzydzieści kilometrów kwadratowych, mimo że potem był szereg pożarów, że w połowie XIX w. zniszczyła ją mniszka i cetyniec, że w 1866 r. spadła na nią plaga chrząszczy majowych, mimo że wichry, ciągnące tą ziemią, kładły jej drzewa pokotem, jak choćby ten huragan z 1872, który w ciągu pięciu minut położył 100 000 sztuk wspaniałego starodrzewiu. Stoi puszcza. W 1701 roku gwarno jest w tej puszczy. W 1701 roku zjeżdża do niej na wielkie jajło (polowanie) Najmiłościwszy Pan August II. Jest co fetować! Rozzuchwaleni Hohenzollernowie w 1701 r. włożyli w Królewcu na głowę koronę jako królowie In Preussen, a reprezentant majestatu Rzplitej, zarzucający filoszwedzką politykę Jana III, sam elektor, gratuluje koledze. Czterysta żubrów wówczas padło na tym bezwstydnym jajle przez dwóch Niemców wyczynionym w puszczy Malborskiej. Od tego czasu nie ma w niej żubrów. Od tego czasu mowy nie było o lennie wobec Rzeczypospolitej. Teraz przecinamy puszczę drogą wysadzoną klonami, które nad nami sklepią zielony dach. Za nimi jodły. Kto słyszał wysadzać drogę w lesie. A jeśli — to czemu nie owocowymi drzewami? Bo idzie o to, by drogę skryć w tunelu listowia. By polscy lotnicy nie widzieli, kiedy tą puszczą, jak przed wiekami, ruszy kolejna Ostreise. Der Wälder unendliche Heere, Die wachsam nach Polen sehen!... Sołtys Pupilarski jest dzieckiem tej puszczy. Pytam go, co on myśli o korridorze. Myśli, że należy go Niemcom oddać. Pytam go, czy chciałby być świadkiem ponownej wojny. Nie, nie chciałby. Wojna „nie śmie” być. Hitler to zrobi bez wojny. Hitler jest wielki. Hitler jest Führer. Hitler wie dobrze, co robi. Patrzę z boku na perorującego sołtysa, który w braku jakiejś trudniejszej definicji z dziedziny polityki pomaga sobie niemieckim. Gdzieś w Berlinie peroruje Hitler nowoobjawionymi prawdami „przebudzonych” Niemiec, a w puszczy Piskiej sołtys Pupilarski zachłystuje się z zachwytu nad rzezią 30 czerwca, wierzy bez wahania, że Pomorze przyjdzie do Niemiec z powrotem, bo tak chce Führer, że przyjdzie bez wojny, bo tej nie chce Hitler, bo stanowczo jej nie chce Pupilarski, który był w niewoli angielskiej, bo tego nie chcą miliony Pupilarskich. Pragnę bliżej się dowiedzieć, jak to się stanie, że bez woli Polski, a jednak bez wojny — Pomorze ma wrócić do Niemiec. Pupilarski nie umie tego określić, ale wie, że to się zrobi. Niemcy muszą odzyskać to wszystko, co straciły. — Ach, wszystko? To znaczy i Śląsk, i Poznań? Przez grzeczność nie odpowiada nic i poczyna poganiać konia. Więc złość mnie bierze, grzebię w „Kuwace”, otwieram sakwę narzędziową, wyciągam tekę skórzaną pełną karteluszków i odczytywuję Pupilarskiemu bajkę, którą znalazłem w którymś z roczników „Ziemi Wschodnio-Pruskiej”, pisma wydawanego przez związek emigrantów z Prus

Wschodnich (po plebiscycie musiało opuścić granice tego kraju dziewięć tysięcy „skompromitowanych” osób). A bajka brzmiała tak: Buł sobzie na jednam gospodaratzie dorosły syn przy rodzicach. Tanże namozioł zawdy łojca, żeby sąsiadowzi łukraść wołu tłustego i go zarżnąć, a bandą miali gwołt miajsa i bandą mogli psianć razy w tygodniu miajso jeść. Łojciec go łodmozioł, że to niedobrze, że to grzech, ale syn go jeno zawdy z tym namozianiem manczuł i nareszcie ojciec przystoł na to łukradzenie. Jek woła łobciagnęli i miajso zaszykowali, to sia łojciec do syna tak łodezwoł: synie, teroz sia zwosz na woga i jek woła zjewa, to sia przekonowa siułam zostali ciańższe. I jek łojciec chcioł, to i tak źrobzili i sia zwożyli. Jek wołu zjedli, to sia znów zwożyli i dziwno, że łojciec był 20 funtów ciajszy, a syn psiantnoście funtów lżejszy. Syn sia dziwował temu, jek to może być, ale łojciec mu to wytłomyczył. To wej buło tak, mój synie, jo poszedłem do sąsiada i wołu w nocy kupsiłem i w nocy potem go wyprowadzilim i zarżnelim, jo wej jod ze spokojnem sumnianiam jakby swoje miajso i mi polubziło, a ty wej jodeś jek łukradzione ze strachem i bojołeś sia przytem zawdy, coby sia nie wydało złodziejstwo. Łod tego strachu, łod niepokojnego sumniania toś wej schudnoł i mosz teraz nauczkę, że cudze kradzione nie ukorni. Syn przychwolił łojcu prowda i przyłobziecoł, że już nidgy go chęć do kradzieży nie weźmie. — To jest warmijska bajka, panie Pupilarski, ale Warmiaki też w waszej prowincji mieszkają. Ja myślę, że mają recht i że to, że kradzione nie korni (nie tuczy), to już przekonały się na swojej skórze te wszystkie trzy państwa, co w swoim czasie Polskę rozkradły. Ale kończę moją perorę już między domami Pisza i to zwalnia mazurskiego janczara od repliki. Jeśli Ełk zowią stolicą Mazurów, a Szczytno centrum ruchu propolskiego (Ortelsburgbewegung), to Pisz dla mnie posiada najwięcej uroku. Nie Pisz właściwie, bo ten ma swój pomnik Bismarcka, wystawiony na rynku przez miejscowego piwowara, i swój kamień plebiscytowy według takusieńkich kształtów, jak setki innych kamieni na Mazurach, jeno że większy, i swoją Gedächtnistafel poległych, na której rzędem poustawiani według rang Piszanie sterczą kamienną nagością przypomnienia w czułych sercach potomnych. Pisz nie bierze mnie tym, czym jest, bo jest przeraźliwie zglajchszaltowany w tym kraju, w którym nawet umarli na cmentarzach muszą te same hasła wykrzykiwać na wielkich szyldach, malowanych u bram wejściowych. Ale pociąga mnie Pisz tą atmosferą, co przypadła tuż u jego rogatek do pyłu drogi, atmosferą, z której bije zapach mchów leśnych i jagód błyskających w zajęczej kapuście, grzybów śliziących pod zbutwiałymi pniami, ludzi mieszkających na podmokłych łęgach, rzek czarnych, toczących wartkie wody ku Polsce, do kraju, który obiegł miasteczko tak, jak każde miasteczko niemieckie, chcące być małym Berlinem — i stoi wkoło tego miasteczka w milczeniu, sen płosząc pisarzom jak Wichert, który pisze: „Poza mną wznosił się kościół niemiecki nad niemieckimi dachami: słowa, idące od brzegu do brzegu, były niemieckie i piosenka, wydobywająca się z mgłą pokrytych łąk, była niemiecka. Moje oczy jednak, goniące spojrzeniem w górę rzeki, widziały odległe jej źródła, a z ich toni wychylające się obce oblicze, stępione, smutne i przepastne”.

Pisz leży w rejonie puszczy jego imienia, w sercu najdzikszej, najpierwotniejszej może mazurszczyzny. Pisz jest trojga imion, tak jak ogromna ilość miast w tym kraju. Miejscowość najpierw na przykład nazywa się Mlecewo, Niemcy z tego robią Heinrode, a lud adaptuje tę nową nazwę na Hyńróda; Niemcy Dzierzgoń nazwą Christburgiem, z czego w toku dziejów robi się Kiszpork; Niemcy z Łuczan robią Loetz, który z czasem staje się w ustach ludu Lecem. Najgorzej że polska publicystyka i nawet nauka bierze następnie te nazwy wtórne i obnosi jako rdzennie polskie. Tak samo sprawa ma się z Piszem. W istniejącym — od czasów, których nikt nie określi — Piszu u ujścia Pissy, zbudowali Krzyżacy w 1345 r. zamek drewniany, w szesnaście lat potem zresztą przez Kiejstuta spalony, i nazwali go Johannisburg, skąd poszło Jańsbork i puszcza Jańsborska. Tu, w Piszu, mamy zostawić składak, by po trzytygodniowym objeździe Prus Wschodnich autem, dalej stąd spływać do Polski. Pupilarski nas zwalił nad brzegiem Pissy; wyprawiłem Tirliporka wodą w dół, a sam wzdłuż brzegu udałem się do klubu. Nie było jeszcze szóstej rano, więc powietrze było czyste, ostre cienie rysowały przybrzeża, które wyglądały jakoś morsko i portowe. Na pomoście klubu Tirliporek wydał trzykrotny papuaski okrzyk, jako że pierwsza część drogi się skończyła, a zaczyna się nowa partia podróży i przygód, a dziś będzie można opchać się lodami i powałęsać po jarmarku. W drodze już widzieliśmy liczne wozy, ciągnące do Pisza. Idziemy teraz, zostawiwszy kajak w klubie, na jarmark. Tirliporek urobił się na ładnego, włożył czerwoną sukienkę w białe groszki; trzyma mnie za palec u prawej ręki i idzie, podskakując i gadając coś bez ustanku. Nie bardzo ja tego gadania słucham, bo wiem, że dzisiaj będzie składać się z nieskończonego szeregu propozycyj, z których każda zaczyna się per „kup mi...”. Propozycje są o tyle niegroźne, że Tirliporek stawia jedną po drugiej, nie czekając na odpowiedź. Jarmark piski niczym się nie różni od jarmarku w Polsce. Tak samo poważni gospodarze łażą między końmi i krowami, tak samo las drabiniaków zajmuje rynek. Chyba że tych trochę kramów z tandetą, więcej barwną i pomysłową może niż u nas. Spiekota jest niesłychana, zachodzimy więc do piwiarni ludowej przyjrzeć się, jak chłopkowie zapijają transakcje. Tak, jak i wszędzie na rynku, mówią ze sobą po polsku. I na tematy, na które zawsze mówią Polacy, gdy są w knajpie i w kupie. Muszę to przerwać, bo to i dla Tirliporka niezbyt zdrowo kształcić się w folklorze z tej strony; nie chcę, żeby nagle mi krzyknął: „Tatusiu, to rodacy”, jak ta dziewczynka, która szła z elegancką mamusią w Brukseli, a za nimi dwóch moich kolegów, którzy bardzo sobie na tę „Belgijeczkę” ostrzyli zęby. Więc impetyczna mamusia odpaliła: — To nie rodacy — to świnie!... „W sam akurat”, jak mówił nasz stangret, ta Belgia mi się przypomniała. Podchodzę do ich stolika (ledwo ujrzeli zbliżającego się inteligenta, zaczęli ze sobą rozmawiać po niemiecku) i zapytuję: — Przepraszam, w jakim to panowie języku rozmawiali? — Po mazursku — mówią z nieukontentowaniem, szmygając po kątach oczami (to tak, jakby w Ameryce spytać kogoś, co oznacza jego ciemniejszy kolor skóry).

— Po mazursku? Przepraszam bardzo, ja jestem cudzoziemiec, dziennikarz belgijski (kopię Tirliporka pod stołem nogą — śmirus już wie, o co chodzi), nie orientuję się w tutejszych stosunkach, co to za język, nie słyszałem o nim. — To tu tak mówią w Prusach Wschodnich. Ale my (mówiący podnosi głos i ogląda się, czy go dobrze gospodarz karczmy, przysłuchujący się rozmowie, słyszy) jesteśmy Kernpreussen, w sercach jesteśmy prawdziwi Prusacy. — Przepraszam — nalega uparty „Belg” — ale jadąc tutaj zatrzymywałem się trzy dni w Warszawie; mowa panów wydała mi się podobna. — Aber wo? — z ogromnym tupetem replikuje krępy Mazur z wąsami (okazał się następnie Wilamem Stasikiem z Kociołka — jak mi zapisał w notatniku: Wilam Staschik aus Kessel, Kreis Johannisburg) — to wcale nie jest nic podobnego do polskiej mowy. Inni potakują:

— Tak, tak — nas by Poloki nie zrozumieli. Zaczyna się pogaduszka. Nowi przyjaciele, obyczajem mazurskim, zaraz stawiają mi piwo. — Oho, Poloki (Pollacken — pogardliwie) to jest gierige Nation. Oni chcieli Prusy Wschodnie dostać. Przez tę chciwość to w swoim czasie swoje państwo zgubili. Ogromnie ciekaw jestem tej historiozofii i już mam kazać podać koniaku, gdy Tirliporek odzywa się najczystszą „belgijszczyzną”: — Regarde, papa, celui là, c’est un homme, chez qui nous avons passé la nuit après la tempête! Oglądam się — i nogi podcinają się pode mną jak pod panem Zagłobą, kiedy zobaczył Burłaja: przez salę ogólną przepycha się... sołtys z Piecków Krutyńskich. Tedy szybko płacę rachunek i proponuję Mazurom, aby wyszli przed piwiarnię, to ich sfotografuję. I tak znaleźli się w tej książce. Idziemy z Tirliporkiem i popiół mamy w duszy. Ale że Sancho Pansa ma zasadę nie martwić się długo, więc przy najbliższym straganie poczyna litanię: — Kup mi... Stragan jest cały udekorowany od góry flagami hitlerowskimi ze swastyką. Pod tymi swastykami wisi potworek z papier maché; jest uczepiony na sprężynce i zabawnie na wietrze poskakuje, machając łapami, jakby chciał drapać się wzwyż.

— Masz, Tilusiu — mówię kupując potworę — będzie miała „Kuwaka” swego Baltazarka.

Baltazarka — małego pluszowego misia-maskotkę — miało nasze auto, które znowu z kolei nazywało się Kacperek. Baltazarka bardzośmy lubili i dzieci z jego miny zawsze „wiedziały”, jaką trasę będziemy mieli w danym dniu. Teraz zachodzimy do miejscowej Johannisburger Zeitung, która jeszcze niedawno wiadomości z miast Pomorza, Poznańskiego i Śląska podawała w rubryce pod tytułem: Aus den geraubten Gebieten, obecnie jednak, wraz ze zmiękczeniem kursu antypolskiego, tytułuje tę rubrykę Aus den entrissenen Gebieten (nie „zrabowane”, jeno „odłączone” dzielnice). Redaktor Preuss jest bardzo uprzejmy, ale jest to jeszcze zbyt mała i zbyt nadgraniczna figura, aby mógł swobodnie mówić z polskim dziennikarzem. W każdym razie ofiarowuje mi jakąś książkę i z wielkimi salemaleikami odprowadza do księgarni (we wszystkich powiatowych miastach Prus Wschodnich istnieją gazety połączone chyba z reguły z księgarnią i składem papieru; odciąża to zapewne znacznie subwencje rządowe).

W księgarni siedzi Tirliporek i ma wielkie kłopoty z kupioną maskotką. — Patrz, tata, przypatrywałam się, jak go nazwać, ale to taka pokraka i niesympatyczny potwór. Istotnie. Pysk złośliwej małpy, zrobiony z papier mache, jest malowany krzykliwie na czerwono i zielono. Tułów pokryty sierścią króliczą. Przednie i tylne łapy wystrugane z drzewa malowanego na czerwono, na które załazi królicze futro. Oczy złe, pysk przekorny. I zły. Ani cienia dobroduszności naszego Baltazarka. Potworek drgnął na sprężynce. Tili wzdrygnęła się:

— Wygląda, jakby chciał ugryźć. Ugryzł też nas potem bardzo boleśnie. Ale o tem potem. Obecnie mam iść do starszyzny klubu, która po obiedzie na piwo się zbiera, prosić o gościnę dla naszej „Kuwaki”, podczas gdy my objeżdżać będziemy Prusy Wschodnie. Zostawiam Tirliporka w pawilonie klubowym, w ogrodzie, w którym mamy nocować (natychmiast nos wsadza w Krechowieckiego), i na pożegnanie śpiewam jej pieśń mazurskich rekrutów: Ostawiom Cię Bogu, Bogu Jedynemu A som pójdę służyć Królowi Pruskiemu. Wśród starszyzny bowiem klubowej dominują, jak i wszędzie zresztą, członkowie partii narodowo-socjalistycznej. Przy stole, wystawionym w klubowym ogrodzie, siedzą członkowie klubu, którym melduję moje dokumenty. Prezes klubu przedstawia mi kolejno siedzących. — Herr Kreisleiter Sanio... — pada między innymi. Ściskam rękę człowieka niewiele po trzydziestce, w brunatnym mundurze hitlerowskim, z dwoma grubymi złotymi szewronami na kołnierzu. A więc to jest ów Kreisleiter — kierownik powiatu, o którym z taką bogobojną czcią, jakby to była pierwsza osoba po Hitlerze, opowiadał mi Pupilarski. Stary, odwieczny system pruskiej kasami, która uczyła, że największą osobą jest Kaizer — symbol i feldfebel — władza bezpośrednia. Kreisleiterów otrzymują w Rzeszy te wszystkie powiaty, w których starosta nie należy do partii. Trudno od razu pozbywać się wszystkich starostów, którzy są rutynowanymi urzędnikami, karnymi zresztą całkowicie względem régimu; toteż współrządzą oni powiatem łącznie z przydelegowanymi z ramienia partii Kreisleiterami. Kreisleiter jest nieco sztywny, jakby połknął kij. Zawszeć to przyjaźń polsko-niemiecka przyjaźnią, ale powiat graniczy z Polską. — Poznałem jednego z pańskich podwładnych — mówię, aby go rozruszać. — Jestem zachwycony, jak régime potrafi urabiać sobie ludzi. Jest to sołtys z Wiartla. — Ach, Pupilarski. Tak, ten człowiek wie, czego chce. — Tak pan świetnie pamięta każdego z wójtów? Młody Krzyżak uśmiecha się chełpliwie: — No, my znamy dobrze naszych ludzi. A cóż pan więcej zaobserwował? Ta buta, połączona z łaskawością, teraz mnie z kolei ubodła.

— Nie miałem możności wiele z ludźmi mówić, jechałem puszczą, spałem w gospodach lub lasach. Chyba z Żydkami na granicy, którzy cyrkulują w obie strony i pewno coś szmuglują. — I cóż oni mówią? — Oni mówią, że régime obecny jest jak rozpalona blacha... Kreisleiter wypina pierś z zadowoleniem: — No i co? — No, to oni mówią, że blacha jak jest gorąca, to nawet plunąć na nią nie można, bo zaraz, nie daj Boże, pszszsz... No, a poczekawszy, to można gołom d...m na nią siąść. Siedzący za stołem parskają śmiechem, ale wnet milkną, spojrzawszy na Kreisleitera: twarz mu się ścina jak do kąsania. Nie, gdy spotkam mego rozmownego Żydka na granicy, syna narodu, który tyle razy w ciągu wieków potrafił spokojnie odczekać, to mu stanowczo odradzę, aby się jeszcze nie szykował do siadania... — Nie bierz go, tata... Składamy ostatnie rzeczy w szafce, której nam klub udzielił. Tili nie ma sympatii dla „potwora”. Bierze go za zły i podstępny pysk i przemocą wkłada do wyładowanej szafki. Zgrzytnął zamek. Został cały sprzęt nawigacyjny w szafie, a „Kuwaka” w hangarze. Został i potwór. Siadamy na stateczek, kursujący po jeziorach mazurskich. Szlak jego: kanał Jegliński, poczem jeziora: Warszawskie, Sekstyńskie, Śniardwy, kawałek Bełdańskiego, miasto Mikołajki, jezioro Ryńskie, Tałtowiskie, Jagodne, Niegocińskie, miasto Lec (a właściwie Łuczany *), wreszcie jezioro Mamry i Węgoborek (Angerburg). Jak widzimy i dla niekajakowców turystyka wodna dostępna, bo szlak jest bardzo urozmaicony i wynosi razem 100 kilometrów, przy czym w Mikołajkach i w Łuczanach można podróż przerwać i wsiąść do pociągu. •

Obecnie Giżycko (przyp. red.).

Kanał Jegliński, którym się posuwamy, zbudowany w 1849 r., skraca drogę o 22 km. Łącznie z pięciu innymi kanałami o łącznej długości 6,7 km, daje to wspaniałe połączenie jezior. Ale Niemcy są w trakcie budowania o wiele większego kanału — Mazurskiego. Da on połączenie z północną siecią dróg między Niemnem i Pregołą, a więc i z portem Królewieckim. Całkowita droga wodna od Pisza do Królewca wyniesie 225 km, a łącznie z odgałęzieniami 329 km. Właściwie sam kanał, będący tylko połączeniem południowej i północnej sieci dróg wodnych, wyniesie 51 kilometrów, łącząc Łynę przez jezioro Resauersee z Mamrami (kanał Panamski 78 km; w Polsce: Ogińskiego 55 km, Królewski 80 km, Augustowski 102 km, Bydgoski 27 km, Kłodnicki 46 km). Ponieważ różnica poziomu między Mamrami i Łyną wynosi 111 m, groble więc będą bardzo wysokie do 8 m nad powierzchnią terenu. Jeśli zatrzymałem się dłużej nad sprawą kanałów, to nie tylko ze względu na bractwo kajakowe, aby się dowiedziało, jakie nowe otworzą się możliwości. My, kajakowcy, jesteśmy

sobie tą najlżejszą kawalerią Polski, tyle że zrywamy ogromne masy młodzieży z miejsca i każemy im krążyć z krwią Ojczyzny. I kiedy kajak uderza w ścianę graniczną, która mu kraje szlak wodny, kilkunastoletni może przyszły mąż stanu ma już na zawsze zaszczepione szaleństwo, aby w domu polskim otwierać okna, w domu polskim, w którym mu staje się duszno. Co tam my, kajakowcy. Problemat dróg między obu morzami istniał od czasów, jak istnieje Polska. Polska — na pomoście międzymorskim rzucona, między wschodem i zachodem, na płaszczyźnie równej, nikomu niebronnej, którą wróg najść i wynijść może (cytuję z pamięci słowa któregoś z naszych politycznych pisarzy) komunikiem, łupów nabrawszy. Polska, o której nam samym się wydawało (Nałkowski), że jest istmem między wschodem i zachodem, skazanym na spłukanie. Polska — przez Stworzyciela świata skazana na mocarstwowość („inne narody u swych granic mają góry wysokie, morza nieprzebyte”) albo na zagładę. Dwa płuca — Morze Czarne i Bałtyk — to gwaranci samodzielności i niezawisłości Polski. Sprawa, którą przez ostatnie 150 lat Smętek w Prusach Wschodnich wyczyniał, była odwróceniem historycznego biegu rzeczy: drogi poszły z zachodu na wschód, nie zaś z południa na północ. Dawny „bursztynowy szlak”, szlak pradziejowy, został zarzucony. Otóż kanał Mazurski jest nawrotem do tego szlaku. Uśmiechnąłem się gorzko, czytając uczone wywody ze stenogramu przemówienia p. nadradcy Zieglera, który w tym roku na zjeździe Hafenbautechnische Gesellschaft z namaszczeniem wyliczał, że ogólne wykorzystanie kanału Mazurskiego da 150 000 ton w przewożonych towarach. Że Niemcy wybierają się wozić torf, bloki kamienne, drzewo. Pomyślałem o zamurowanej, nie przewietrzanej ziemi Białostockiej. I o tym, że podbój nie jest jedyną drogą do opanowania szlaków wodnych; istnieje po temu międzynarodowa kolaboracja. Im prędzej Niemcy zrozumieją, że pierwsza droga prowadzi dla nich do ponownej klęski dziejowej, tym prędzej pójdą po drugiej drodze. Z kanału Jeglińskiego wypływamy na Śniardwy — ogromny przestwór wodny w formie trójkąta, którego boki liczą po dwadzieścia kilka kilometrów. Brzegi tracą się w zamglonej dali. Przed nami kępą intensywnej zieleni wyrasta Czartowa Góra, mała wysepka, na której w swoim czasie Fryderyk II zbudował forcik i garnizon, mający na celu ukrócać korsarzy jeziora. Na tej wysepce, według silnej wiary Mazurów, straszy nieczysta siła i Tirliporek radzi się o tym przekonać i noc tam spędzić.

Widać, zasięg działania owej nieczystej siły jest dosyć ograniczony, bo o parę kilometrów na wyspie, która ma z kilometr długości, jest pobudowanych sześć chałup i mieszka tam kilkadziesiąt osób. Tirliporek, którego propozycje uwzględnione nie zostały, obraża się i idzie grać w sześćdziesiąt sześć z kontrolerem biletów. Do licznych nie ażeby zalet Tirliporka należy, że jest szuler i karciarz. Tata wziął dwie talie kart w bogobojnym celu ciągnięcia pasjansa, a nadto Tirliporek brał przed wyjazdem lekcje wróżenia z kart u cyganki; miało to nam ułatwić zbliżenie z miejscową ludnością. Tymczasem karty te straszliwie obróciły się przeciwko mnie; Tirliporek potrafił o północy, gdyśmy wreszcie dobili do jakiego hotelu, przydreptywać w pidżamce i proponować: — Tata, jedną pałtyjkę, żebyś dostał suchego... Teraz rżną, aż się kurzy, a sternik Tili pomaga; statek idzie trochę jak chce i jacyś grubi państwo poczynają wyrażać obawy. Minąwszy Niedźwiedzi Róg (jakiż zapach, jaki koloryt prawieczny mają te nazwy mazurskie!), zbaczamy nieco do wylotu Wierzby, gdzie, podczas gdy podróżni zachodzą na kawkę na werandzie tamecznego kurhauzu, my z Tilusią ciągniemy na jakiś dym, tajemniczo wykwitający znad lasu. Na polance znajdujemy obozy młodzieży świetnie umundurowanej. Jest to Hitlerjugend, bo skauting został w Rzeszy zniszczony. Na pierwszym planie jakiś żołnierz w fartuchu krząta się około dymiącej kuchni, a trzech przydzielonych mu chłopaków pomaga ze skupionymi minami.

O młodzieży niemieckiej pisałem już z pochwałami: są wygimnastykowani, karni, uważni, grzeczni. Jedno, co mnie uderza w tej młodzieży (może tylko w młodzieży wschodniopruskiej), to jest to, że ta młodzież nigdy się nie śmieje. Jeśli przyjąć poetyczną metaforę Żeromskiego o panowaniu Smętka w tej krainie (metaforę nie tak daleką prawdy, bo niemiecka myśl państwowa była dla tego kraju od wieków tłumicielką naturalnego, „od Boga nakazanego” porządku), o panowaniu, które rzuciło cień na ludzkie dusze, to należałoby powiedzieć, że najpewniejszym odczynem diabelstwa byłby... uśmiech. To, co Kneeckeboker widział w Wiedniu (żołnierz na warcie uśmiechający się do dziewczyny) i czego — stwierdza — nigdy by nie zobaczył w Prusach. W tej ziemi, w której Kant stworzył pryncyp kategorycznego imperatywu (który się poczyna bez rozumowania, ze środowiska przepojonego wiekami tradycji wojskowej), w tej ziemi, której duszę wzięli w żelazne nity gen. Clausewitz i pedagog królewiecki, Harbart — pierwszy teorią, że wojna nie ma etyki, że pokój jest kontynuacją wojny — a drugi stworzeniem metod niemieckiej szkoły, która zabiła Niemca-marzyciela i stworzyła Niemcażołnierza — w tej ziemi uśmiech jest czymś wygnanym. Sami Niemcy, jak np. Bogumił Goltz, piszą, że „na świecie niewiele żyje ludów, które by były równie szorstkie i bezwzględne schroffer, schärfer und rücksichtsloser jak Wschodnio-Prusacy”. Patrzę na miłe twarze chłopaków, uwijających się z chochlami, i myślę, czy nie jestem czasem w społeczeństwie termitów, które wychowują oddziały obywateli do specjalnych celów. I żal mi się robi tych chłopców, żal ziemi tej, która tak żyć by mogła i tak kona. Parowiec gwiżdże. Schodzimy zwolna ze wzgórza. Od jeziora wraca brunatno umundurowany oddział. Wir sind die Garde eines stolzen Volkes, Die Herzen brennen für das Vaterland, Dem Führer Hitler schwören wir die Treue,

Zum Hakenkreuz erheben mir die Hand. Śpiew idzie za nami aż do samego jeziora. Nasz biały statek wykręca na Mikołajki — mazurską Wenecję. I znowu objawia się nam dusza tej ziemi. Na przesmyku między Śniardwami i jeziorem Tałtowskim położone — są Mikołajki w połowie miasteczkiem, w połowie osadą rybacką. Kilometr wzdłuż brzegu ciągną się jego domy — za to zaraz za tymi domami rośnie marne mazurskie żyto. Mikołajki słyną z sielawek. Zaraz na przystani ofiarowują je nam rybaczki. Sielawki są tłuste, złociste. Rybaczki chodzą w schludnych chustach, zawiązanych pod brodą, i mówią piękną mazurską mową. Idziemy z wieży kościoła obejrzeć miasteczko i okolice. Kościół jest, naturalnie, protestancki, nudny swoim szablonowym wnętrzem, swymi ścianami w tablicach, na których rzędami wypisano nazwiska poległych. I kiedy zastanawiam się, co sprawia, że tak piękna myśl, jak uczczenie zmarłych, robi atmosferę tych kirch wschodnio-pruskich do niemożliwości koszarową (może to przez ów jednolity, pod sznurek, sposób wykonania tablic, może to przez tę surową kolejność rang?), wzrok mój pada na dwa poczerniałe portrety. Okazuje się, że są to portrety dawnych proboszczów tego kościoła: Alberta Pomiana, zmarłego w 1696 r. i Andrzeja Kowalewskiego, zmarłego w 1725 r. Pod tym ostatnim portretem odcyfrowuję napis:

Czytelniku łaskawy, skiń tu oczy twoje Na pruskiego Hioba, który ciężkie znoje I jadowite strzały znosił w tym tarasie... Idziemy na wieżę. Z jej szczytu oglądamy dalekie perspektywy mazurskich jezior. Na północo-zachód długa rynna Tałtowskiego jeziora. Na wschód... — Patrzaj, Tilusiu, ile tam białych plam na Łukniańskiem jeziorze. I rzeczywiście na Łukniańskiem jeziorze widzimy kilkaset dzikich łabędzi. Patrzę przez lornetkę — widać ruchy poszczególnych sztuk. Bez lornetki może się zdawać, że to bieleją spienione wały fal. Jest to słynny rezerwat wschodnio-pruski, w którym się lęgną przelotne dzikie łabędzie, a w trawie znajdują się setki ich gniazd. Teraz idziemy za miasteczko. Jest bardzo krucho z pieniędzmi, bo coś tam pokręciłem z czekami na registermarki, a dzisiaj jeszcze musimy opłacić drogę do Olsztyna. Kupujemy tedy całą torbę bułek i tuląc do siebie kilogram kupionych sielawek, udajemy się do restauracji podmiejskiej w rowie. — Widzisz, a nie trzeba było wczoraj tak hulać — mówi Tili. Nie byłaby kobietą, gdyby miała sobie odmówić tego „a nie mówiłam”. — Kto wczoraj pałaszował Hohenzollerntopf? — pytam oburzony. — A kto wtroił taki ogromny półmich „Hrabiego Yorku”? — odcina się Sancho Pansa.

Prawda. Ale trafili się tacy mili Düsseldorfczycy kajakarze. Planowało się z nimi wycieczkę na przyszły rok Neckarem do Renu, a że tam dobre wino jest po 80 fenigów za litr, jakże więc nie było wypić na miejscu jednej i drugiej butelczyny pod zadatek przyszłych oszczędności. Jest jak w owej piosence mazurskiej, pewno z tych nowocześniejszych, składanych dziwnym volapukiem: Wcoraj to było zybcen de vyr, A dzisia nie stanie na flaske byr. Po skończonej uczcie („bałdzo korzystnej”, zdaniem Tili) zbiegamy w dół do przystani. Czekając na statek, patrzymy z mostu na uwiązanego na łańcuchu u jego przęsła kilkometrowej długości potwora drewnianego, pływającego w wodzie. Jakieś widmo rybie, półkrokodyl, półwąż morski ze złotą koroną na głowie.

Ongiś podobno przestały się rozpładzać sielawki, źródło utrzymania Mikołajek, wtedy ojcowie miasta poszli po rozum do głowy i uwiązali u mostu potwora, którego nazwali Stinthengst (sielawkowy ogier).

Z Mikołajek wracamy do Rudczan, gdzie siądziemy w pociąg idący do Olsztyna. W Rudczanach, korzystając z tego, że trzeba parę godzin czekać, idziemy się wykąpać do jeziora w lesie. Potem, po obrachowaniu funduszów, mamy iść na lody, co Sancho Pansa stanowczo uważa za większy ewenement niż oglądanie np. starych kościołów. (Ja tobie z góły powiem: zbudowany w jakimś tam wieku w stylu łomańskim, w innym jakimś spalony i w innym odbudowany, przy czym ma trzy nawy i kogoś tam pochowanego, a w skałbcu bujda, bo było, ale zawsze ktoś kiedyś zabłał — no tełaz wiesz wszystko, to nie idźmy...) Tymczasem, nakładając kostium, Tirliporek zgubił wpiętą do sukienki oznakę klubu „Złamanej Narty”. Jest to bardzo ekskluzywny klub, poczęty na trzytygodniowym kursie narciarskim w Zakopanem; czasem tata uczestniczy w balotażu, który jest bardzo srogi. Właściwie to te chłopaki tam się za wiele rządzą. Kandydatury najmilszych dziewczynek, skoro zawyrokują, że „pimpcia” albo „gęś”, upadają — i ani nawet bek, ani tupanie (tym gorzej), ani żadna najpiękniejsza marka, choćby to był sam Mauritio, mię pomoże. Balotaż jest straszliwy i nieprzekupny. Tili oburza się na ten ostracyzm chłopców, ale jest bardzo dumna z przynależności klubowej i znaczek stale nosi. Ale w sprawie tego znaczka, to też wyszła na jaw cała przemoc chłopcowska. To dlatego, że oni noszą krawaty i tak im było wygodniej, to i dziewczynkom narzucili znaczek w kształcie szpilki do krawata. No i „mówiłam”. Zginął. Tili szuka zrozpaczona po krzakach; ale gdzie tam kto znajdzie: znaczek jest maciupeńki, a puszcza Piska duża. Nie dziwię się, że nawet wzywany święty Antoni nic pomóc nie może. — Bo ty musisz coś ofiarować świętemu Antoniemu — powiadam. Ale Tirliporek wciąż ma nadzieję, że święty odda jej tę przysługę grzecznościowo. Udaje, że nie słyszy, i wciąż, chodząc krzakami, powtarza: Święty Antoni Padewski,

Obywatelu Niebieska! Zguba moja — Pomoc Twoja. Kiedy jednak św. Antoni ani drgnie, Sancho Pansa, w rozpaczy ostatniej, pyta, co ma ofiarować: — Ofiaruj, że przez miesiąc nie będziesz jadła lodów. Tirliporek się godzi i po paru minutach szukania — znaczek się znalazł. Gdy pierwsza radość minęła, Tirliporek powzięła straszliwe podejrzenie: — Tata, ale może ty tak ze mną zrobiłeś jak z mamą w Hiszpanii? Z mamą w Hiszpanii to było tak:

Napatrzyła się modeli w Paryżu i orzekła, że nie ma prawa ani dziesięć deka przybrać na wadze. A ja się naczytałem Baedekerów, że w restauracjach podle dają i że najlepiej zatrzymywać się w pensjonatach. A w pensjonatach, wiadomo, porcyjki mierzone. To wtedy ja, niegodny, na granicznej stacji Irun, kiedyśmy, czekając na pociąg do Madrytu, przechadzali się po peronie, zaproponowałem słodkim głosem, żeby mama się zważyła na automatycznej wadze. I... i, proszę państwa, docisnąłem jej butem z tyłu cztery kilo. „Bóg wynagradza fortele”, jak mówił pan Zagłoba, bo przez cały pobyt na Balearach zjadałem i swoje, i żony porcje. Ale przysięgam się najstraszliwszą przysięgą (mamy takie, że to już potem ani, ani, ani nawet tata nie skłamie), że gra była czysta: znaczka nie schowałem i nie podrzucałem. — No, a gdzie teraz idziemy? — Jak to, zapomniałaś? Na lody. — A ja? — A ty siedź tymczasem jak ten pies. Dam ci niemiecki przegląd giełdowy; ogromnie ciekawa gazeta. Sancho Pansa jest tak zgnębiony, że nawet nie „odszczekuje” się i podąża w milczeniu. — Tata — mówi po chwili — przecież ja nie mówiłam św. Antoniemu, w którym miesiącu nie będę jadła lodów. Wyrażam straszliwe oburzenie. Jeszczem tego nie słyszał, żeby kto świętego orzynał i w lutym wyrzekał się lodów. Wtedy Sancho Pansa wysuwa projekt jakichś skomplikowanych konwersyj, jakiegoś rozłożenia ślubu na raty (po tygodniu co miesiąc, jest lipiec, to jeszcze i tak starczy letniego czasu), ale jestem jak skała. I kiedy i dla ostatnich kwestii interpretacyjnych (właściwie miesiące mają i po trzydzieści dni, a luty nawet dwadzieścia osiem, a wcale mowy nie było o dniach, tylko o miesiącu) nie znajduje u mnie współczucia, Sancho Pansa zagłębia się w obmyślanie rekompensat. A gdy w Olsztynie mamy gasić światło, Sancho Pansa siada na łóżku i pyta:

— Wiesz, tata, kto nam tego wszystkiego narobił? Mnie straszliwego zmartwienia z lodami, a tobie z tymi registermarkami? — Potwór. Prawda. Dzisiaj jeszcze to czupiradło trzymaliśmy w ręku.

A JAKOŚ Z NASZYCH PRZODKÓW NIEJEDNEGO

Z KRZYŻA WYBAWIŁ CZASU POTRZEBNEGO, TAK MI TEŻ POMÓŻ DLA IMIENIA TWEGO Z WIĘZIENIA MEGO. (Kancjonał Pruski. Psalm 754, werset 2) W DŻUNGLI Chciałem poznać na Mazurach tę ludność, która jest w walce, która uległa prześladowaniom. Dotychczas wiązała mnie konieczność trzymania się szlaków wodnych. Obecnie, obrawszy sobie za pied à terre Olsztyn, miałem swobodniejsze ręce. Postanowiłem nie uciekać się o pomoc ani nawet informacje do Związku Polaków. Dałoby mi to od razu pewne nastawienie. Przy tym podchodzenie do gotowych i, że tak powiem, przyrządzonych jak na talerzu tematów, odbywa się kosztem bezpośredniości wrażeń. Rozejrzałem się przed wyjazdem z kraju jeszcze w tych tu sprawach. I zapamiętałem wypadki w Jedwabnie. Było o nich głośno w gazetach, podaję więc w największym skrócie. W początkach zimy 1931 r. chciano założyć drugą szkołę na Mazurach w Dębowcu. (Tragedię pierwszej szkoły w Piastunie opisuję dalej w sprawie ś. p. Lanca). Wtedy to inicjator szkoły, siedemdziesięcioczteroletni Późny, został bestialsko pobity, a prasa niemiecka wszczęła nagonkę na polską bezczelność, która dąży do założenia szkoły „w czysto niemieckiej wsi”, liczącej jednak — według niemieckiego spisu urzędowego z 1910 r. — 221 osób mówiących „po mazursku”, a tylko 11 Niemców. To podburzanie i pogróżki, że „ziemia zacznie parzyć stopy bezczelnym Polakom i synom Judasza” (w Nr 288 Neidenburger Zeitung — organie miejscowego starosty), doprowadziły do napadu na auto Związku Polaków, przy czym u szofera lekarz Niemiec stwierdził pęknięcie czaszki, trzy rany kłute i dwie szarpane. Proces „pokazowy”, który się odbył przy udziale 104 oskarżonych i trwał dwa tygodnie (należał się ten ukłon Genewie), w rezultacie skończył się niczym; stało się według zapowiedzi prokuratora, który podczas przerwy złożył wizytę oskarżonym w przeznaczonym dla nich pokoju i prosił, aby nie zgrywali się na butnych bohaterów narodowych, bo „powinni oni zrozumieć, że śledztwo i rozprawa sądowa musiały się odbyć, ale są one tylko formalnością. Żadnemu z oskarżonych nic się nie stanie. Nie powinni oni jednak swym zachowaniem utrudniać roli sądu”. Gospodarzowi Broziowi, który wynajął lokal na szkołę, dał miejscowy nauczyciel niemiecki do wyboru albo los Późnego, albo pieniężne odszkodowanie za zerwanie umowy ze

Związkiem Polaków. W obawie o życie Broź umowę zerwał, ale pieniędzy nie przyjął. Inicjatorowi Późnemu miejscowy żandarm obiecał wypłatę zasiłku z racji dożycia, chociaż do terminu brak było jeszcze półtora roku — w zamian za wycofanie się z popierania szkoły. Późny propozycję odrzucił. Cytuję tu tylko po to te fakty, podobne w wielu miejscach, czytelnikowi polskiemu dobrze znane, odbywające się zawsze według tego samego programu terroru fizycznego, przekupstwa i presji gospodarczej (np. w Dębowcu w czasie zajść, wskutek presji osobistej sołtysa, z 18 prenumeratorów „Mazura” wycofało się 14) — aby uzasadnić, czym się rządziłem, układając marszrutę pierwszej pieszej wycieczki. Skoro nie towarzyszył mi nikt ze Związku Polaków, skoro nie miałem żadnych listów polecających, a ludność jest nieufna, należało pójść w miejsca, przez które przeszło specjalne zaognienie. Tirliporka wolałem zostawić w Olsztynie. Traf zdarzył, że w tej wycieczce nie skierowałem się do Dębowca, a na inne pole, obecnie rozgrywającej się walki. Koleją pojechałem do Pasymia i wizytowałem miejscowego proboszcza, na chybił trafił, nie wiedząc, jak się nazywa i czy jest Niemcem; o tym będę pisał gdzie indziej. Z Pasymia poszedłem do odległego o 14 kilometrów Jedwabna. Obejrzawszy gospodę Welskoppa, miejsce pamiętnej masakry, postanowiłem i w Jedwabnie zajrzeć do miejscowego, świeżo wzniesionego kościółka katolickiego. Mały kościółek na frontonie miał wyimaginowaną ogromną figurę świętą, coś na wzór Malborka. „Król Jagiełło bił Krzyżaki i pan Krupa chciał być taki”. „Pan Krupa”, miejscowy księżaszek, ks. Brzeszczyński, na pewno nie miał żadnych takich ambicyj. Zastrachany, jak wszyscy tu księża, pochodzący z ludności polskiej (których jest zresztą niezmiernie mało, bo takich po skończeniu seminarium wysyła się do zamorskich misyj), nie chciał się dać sfotografować. Tu reprodukuję fotografię innego księdza w innej miejscowości, który zasłania się w panicznym strachu przed obiektywem. Dosyć, abym go potem reprodukował w pismach polskich, aby został posądzony o grosspolnische Agitation. Ale dźwięk mowy polskiej ma w sobie snadź coś słodkiego dla tych ludzi, jakiś aromat zakazanego owocu. Broniąc się, cofając od rozmowy, nasłuchują jednak każdego polskiego słowa, wciągają je w całe swoje jestestwo, delektują się jak czymś, co trzeba od siebie oddalić. Niepozorny księżaszek z Jedwabna, siedzący nawet nie na parafii, a na filii mającej dwieście kilkadziesiąt dusz, nie uniknął swego losu. Opowiedział mi swoje biedne nad wyraz życie, życie pariasa w sutannie. Polska? — Bywał w nadgranicznych parafiach, skąd go, jeszcze przed wojną, wzywali księża po rosyjskiej stronie do pomocy przy odpustach.

Dalej... nie, nigdy nie zdarzyło mu się pojechać dalej. „Wie pan, ja nigdy w życiu nie miałem pieniędzy. Raz tylko...” Czuję, że nastąpi coś ważnego. Gdy się dużo z ludźmi mówi, wyczuwa się, kiedy mówią o kulminacyjnych zdarzeniach życia. — Raz tylko — mówi stary ksiądz, a oczy mu patrzą gdzieś przez ścianę, w dawno widziane obrazy — jeden nasz ksiądz był chory, to go trzeba było odwieźć do Poznania i on mi zapłacił za drogę. — Podobało się księdzu? — Byłem wówczas w Gnieźnie, w katedrze dawnych królów polskich — konfidencjonalnie pochyla się do mnie staruszek. Teraz zaczęły się lać szczegółowe opisy skarbów katedry gnieźnieńskiej: a to ile w niej drzwi ważą, a to kto w podziemiach leży, a to jakie skarby mieściły się w skarbcu. Opowiadanie to musi być nieraz powtarzane przez księdza; musi to być jego popisowy kawałek. Więc kiedyśmy się tak oto o tych drzwiach gnieźnieńskiej katedry rozgwarzyli i kiedy przez nie buchnął na nas blask dalekiej Rzeczypospolitej, zapytałem księżaszka, jak się tu dzieje w tym Jedwabnie i jak to było przed paru laty z tą zbrodnią u Welskoppa. Ale księżaszek natychmiast wciąga się w swoją skorupkę. On wówczas jeszcze w Jedwabnie nie był. Kościółek w ostatnich dwóch latach wystawiono. On nic nie wie. A na ogół jest dobrze, jest bardzo dobrze, jest coraz lepiej. Oho! On nawet teraz idzie w komży ulicą do chorego i nikt za nim złego słowa nie krzyknie. — A dawniej krzyczeli? Ślimak znowu pośpiesznie się chowa:

— Ach gdzież tam, ach cóż znowu... I znowu słowo polskie, niewysłowiona, tajemna magia mowy ojczystej działać poczyna. Przypominam sobie, jak przed wojną, przyjechawszy z Warszawy na wakacje, zacząłem wobec starego rządcy ze szlachty laudańskiej wygłaszać jakąś zwariowaną orację, jakiś bric à brac słów bez składu rzucanych, w których często wyładowuje się temperament wszystkim uprzykrzonego kilkonastolatka. Kiedy stary szlagon, przerwawszy czytanie gazety, słuchał steku tych bzdur (była to jakaś mowa wyimaginowanego wodza do wyimaginowanych żołnierzy, a może odwalałem jakiego wieszcza) z nabożeństwem, przerwałem speszony, zwykle bowiem takie upusty elokwencji kończyły się eksmisją oratora za drzwi. — Ty, Melaś, pogadaj jeszcze — zaśpiewał Litwin — wszak ja wiem, co ty bez tołku coś plecisz. Panie, zmiłujsie, ależ piękna u ciebie mowa polska! Pamiętam, że mnie, mało lirycznego wisusa, chwyciło wówczas coś za gardło. Pewnie podobnego uczucia doznaje młoda dziewczyna, kiedy po raz pierwszy się dowie, że ma piękne oczy.

Stary ksiądz mówi o parafianach. Skoro ma „dwieście dusz”, to nie więcej niż trzydzieści kilka rodzin. Czy tylko z Jedwabna? Ach nie, np. jutro przychodzi do pierwszej komunii córka Kiwickiego z Dłużca. Okazuje się, że Kiwicki ma karczmę, ale mu bieda doskwiera, bo Niemcy nie chcą dać koncesji; bo Kiwicki pracował przy plebiscycie. Tu nagle oczy księdza robią się okrągłe ze strachu. Ślimak bezpowrotnie wciąga się w skorupę. Wychodzę z plebanii i szukam na mapie Dłużca. Skomplikowana to procedura. Po niemiecku, okazuje się, zwie się to Hartigswalde. Cztery kilometry od Jedwabna, w lasach, nad jeziorem Dłużec. Zarzuciłem plecak na ramiona i pomaszerowałem w ten rozsłoneczniony dzień. Za Jedwabnem stanąłem na krzyżówkach (rozstajnych drogach). Leżało na zboczu trochę słomy. Pewno szedł pogrzeb do Jedwabna. Dusza zmarłego towarzyszy wówczas konduktowi i lubi na krzyżówkach sobie krzynkę spocząć; starym więc zwyczajem kładą tam słomę, aby miała miękko. Dzień jest istotnie wymarzony. Do głowy przypłynęła mazurska piosenka: Wysed za stodołe, spojzał, skąd obłoki:

Ach, mój Boże Wsechmogoncy — jak ten świat seroki... Aby do Dłużca dojść, należy się zapuścić w las, wielki las wysokopienny, mieszany. Dąb, jesion, sosna, jarzębina, jałowiec. To już Napiwodzkie lasy, największe w tych stronach Mazurów. Przestrzeń 150 km kw., tym piękniejsza od puszczy Piskiej, że więcej drzew liściastych, że teren pofalowany silnie, przy czym wzgórza po stronie wschodniej noszą nazwę Złotych Gór, a wzgórza ku północy Gór Błędnych, podobno dlatego, że w nich w 1807 r. zbłąkały się wojska napoleońskie. Pełno tu w tych lasach starych szańców krzyżackich. W lasach tych, w ich bagnach, w dopływach Omulewa rozegrał się ostatni akt osaczenia w 1914 r. armii Samsonowa, zakończony jego samobójstwem, tu leży 40 000 żołnierzy rosyjskich. „Tu, w tych leśnych stronach dzika i niczym nie skrępowana namiętność jest jedynym prawem dla ludzi. Mówił (Smętek), iż nieposkromiona samowola tych, których bary są mocne, kolana bezlitosne, a broń w dalekich wypalona kuźniach — jest tu prawem publicznym. Ludzie tutejsi palą wrogów, schwytanych podczas bitwy, na wolnym ogniu, albo miażdżą ich między belkami”. (Żeromski) Jakaś tu w tych lasach i teraz rozgrywa się tragedia, której nić dał mi mimowolnie jedwabniański księżaszek. Droga leśna, zawilgła, zacieniona droga, poczyna iść w dół. Otwiera się widok na jezioro Dłużec i na wieś o tejże nazwie. Jezioro biegnie na osiem kilometrów w lasy i tylko tu, w tym jednym miejscu, ma przyczepioną tę nędzną osadę. Wieś Dłużec zabudowana jest na staropruską modlę, bez rynku; jedna strona jest zabudowana nad jeziorem, tak że ulicy wsiowej właściwie nie ma. Domy przez drogę biegnące tuż nad wodą odbijają się w jeziorze. Zachodzę do wskazanego mi przez jakieś dziecko domu, w którym mieści się oberża Kiwickiego. Jak zwykle, w pierwszej sali znajduje się szynkwas i sklep. Za szynkwasem

napis Bier wird im Laden nicht getrunken (a więc istotnie odmawiają koncesji), młoda dziewczyna i dwudziestokilkoletni chłopak. Witam się po niemiecku i proszę o obiad. Chłopak rozkłada bezradnie ręce — nie, obiadu otrzymać nie mogę, nie są oni do tego przygotowani.

Kiwicki-syn

Pakuję się jednak bez ceremonii do alkierza, który jest przy każdej gospodzie dla „lepszych gości”. Rzucam plecak na ziemię, ocieram pot z czoła. Jestem podróżny, szedłem pieszo, jest upał, jestem zmęczony, kiedy trzymają karczmę, to powinni dać jeść; kury się chyba nie przestały nieść we wsi. • Und was für Landsmann sind Sie? — Jestem z Warszawy — odpowiadam spokojnie, choć wiem, że to słowo ma w sobie w tym kraju wiele elektryczności wysokiego napięcia. Młody chłopak skręca się i znika. Po chwili wraca z wiadomością, że otrzymam jajecznicę z kiełbasą i kawę. Ale mówi wciąż po niemiecku. Po chwili widzę, że idzie przez werandę szybkim krokiem jakiś inny dwudziestokilkoletni chłopak. Ma wielką, złocistą czuprynę, którą rozrzuca wiatr, i wyraźne podniecenie na twarzy. Wchodzi do alkierzyka i od progu pyta po polsku prędkim, zdyszanym głosem. — Pan z Warszawy? — Tak jest — mówię obojętnym głosem (byle nie zastraszyć). Zabieram się do jajecznicy i pokazuję ręką krzesło. Chłopak siada i milczy; cienie mu chodzą po twarzy; biegł tu tak szybko, a teraz milczy i szuka, co by mógł powiedzieć: słów dozwolonych, a w miarę ważkich.

Nie znajduje ich widać i nagle wyrzuca: — Bo ja jestem na czwartym roku w seminarium nauczycielskim w Rogoźnie (w Polsce). Uśmiecham się i patrzę w jego oczy:

— No, to tak od razu gadajcie. Ale jednak nie tak łatwo poszła rozmowa. — Ciężko jest, bardzo ciężko — mówi chłopak i głos mu się załamał. — Co tu z wami robią? Milczy. Cienie mu chodzą po twarzy. Chciałby mówić. Czuje tego tak silną wewnętrzną potrzebę, że ma się fizyczne wrażenie, że zwiera szczęki.

Kiwicki-ojciec

— Nie macie koncesji? — Nie dają ojcu, bo w plebiscycie pracował. Ale... Wzrok chłopaka zawiesza się w niepewności na mojej twarzy: — Ja nie wiem, czy ja z panem mogę szczerze mówić — wyznaje cicho i ze wstydem.

Nie mam się na co powołać. W tych lasach on jest człowiek zaszczuty, ja jestem człowiek z lasów wynurzony, niby Rozłucki z Oceanu — „człowiek nagi”. Między nami jest — zabiegliwa i kojąca — mowa polska. Od okna bije słoneczny blask; w paśmie światła wibrują jakieś cząsteczki pyłu, gdy resztę pokoju pokrywa cień. I w naszej rozmowie z duszy do duszy przelewa się blask tej mowy, w którym wibrują sprawy obojętne, nieznaczne... i ogromnie ważne. — Może panu jeszcze kawy? Domagam się poznania starego Kiwickiego. Idą rekonesanse w głąb domu. Stary borsuk nie daje się wywabić z nory. A to ma rachunki. A to zajęty. Jak przedtem z obiadem, postanawiam dopiąć swego. I przed wieczorem poznaję Kiwickiego. Snadź starego wzięła wreszcie ciekawość: cóż to za przechodzień uparty? I kiedy tak siedzimy w alkierzu, obmacując się wzajemnie nieufnie, drgnął syn, patrząc w okno. Pobiegł za jego wzrokiem wzrok starego i twarz mu stężała: — Zbrodniarz idzie...

Za oknem przesuwa się sylweta z lekka pochylonego starszego człowieka w filcowym kapeluszu. Zapewne ten nastrój, te słowa sprawiają, że pochylona, chuda postać wydaje mi się, jakby miała w sobie coś sępiego. — Co to za człowiek? I nagle pękają tamy. Stary Kiwicki zaczyna mówić. Ten człowiek to sąsiad, Stentzel. Niemiec. W czasie plebiscytu odgrażał się na Kiwickiego i jego brata. Ale od plebiscytu minął rok i nic nie zaszło. Bracia mieli się na ostrożności. Latem 1921 siedzieli w domu ze starą matką. Była godzina dziewiąta i mieli kłaść się spać. Gdy nagle pod oknem rozległ się ochrypły krzyk: — Verfluchte Pollacken!... To krzyczał Stentzel i obrzucał rodzinę Kiwickich wymysłami. Kiwiccy siedzieli cicho, nie dając się wywabić. Wówczas Stentzel zaszedł za załom jeziora i stamtąd począł strzelać w dach Kiwickich. Strzelał kulami. Dachówki pękały i odłamki spadały na dół. Wtedy młodszy brat Kiwickiego pobiegł do wójta prosić o pomoc. Pomocy nie dostał. Stentzel spostrzegł, że udało mu się wywabić kogoś z domu, przybiegł zza jeziora i czekał ze strzelbą w ręku. Przywarci do okiennic Kiwiccy usłyszeli w pewnej chwili jego glos: •

Jungs, geht on die Seite, jetzt knalle ich den Pollacke nieder! (Usuńcie się, chłopcy, ja teraz zabiję tego Polaka). Młodszemu Kiwickiemu towarzyszyło dwóch wiejskich chłopaków. Po czym bezpośrednio buchnął strzał. Stara Kiwicka wyskoczyła przed dom. Na ulicy leżał jej syn. Gdy starszy brat dobiegł do niego, już konał. Był trafiony kulą spiłowaną (dum-dum) z odległości trzech kroków. Kula mu „wyniosła drugą stroną dwa funty mięsa”. Po zmarłym pozostała wdowa i troje dzieci. Stentzel został skazany na dwa i pół roku więzienia. Po upływie półtora roku darowano mu resztę kary. Wrócił i na drugi zaraz dzień począł chodzić ze strzelbą koło obejścia Kiwickich, grożąc, że ich powystrzela. Trzeba było uciekać. Pośpiesznie wydzierżawiono oberżę Niemcowi i wyniesiono się na Warmię. Niemiec był partyjnym hitlerowcem i nie chciał płacić tenuty „zdrajcy”. W obejściu Kiwickiego rozgospodarowały się jakieś „Arbeitsfronty” czy inne organizacje niemieckie. Przebudowywano, przestawiano bez gospodarza. Przecież gospodarz się zjawił. Po układzie polsko-niemieckim powiał inny wiatr. Był w stanie wygrać sprawę przeciw nieuczciwemu dzierżawcy i wyeksmitować go. Myślał, że spokojnie poprowadzi oberżę. Wówczas go pozbawiono koncesji. O tę koncesję toczy teraz z mazurskim uporem walkę. Gdyby ostatnie instancje były w piekle, toby i tam zawędrował. Ma odpisy nie tylko tego, co pisał on, ale i co pisano przeciw niemu:

ORTSGRUPPE NEIDENBURG DEN II. AUGUST 1934 NR. 97 K. An den Kreisauschuss Neidenburg .............. Nach alledem ist Antragsteller nicht wert als Pole deutsche Luft zu atmen. Heil Hitler! Fritz Liedtke Verbands-0rtsgruppenführer Jako Polak (bez szczególnych uzasadnień) nie jest godzien oddychać powietrzem niemieckim... w Dłużcu. Proszę zwrócić uwagę, że list jest pisany w dwa lata po formalnym dojściu Hitlera do władzy, podczas gdy faktyczne jego rządy rozpoczęły się o wiele dawniej; i że list jest pisany przez hitlerowskie władze partyjne. W innym liście znajdujemy umotywowanie, dlaczego należy odmówić Kiwickiemu koncesji. Autorem listu jest pan Nowocień, sołtys miejscowy, podpisujący się jako Nowoczin. W piśmie „poufnym” z dnia 23 sierpnia 1934 r., p. Nowocień dużo pisze o własnych staraniach proniemieckich w czasie plebiscytu. Pomimo to udało się Kiwickiemu, u którego zamieszkiwało „trzech zagranicznych agitatorów”, uzyskać 16 głosów za Polską. Po czym miły sąsiad z tego małego osiedla, zarzuconego wśród lasów, taką oto o prostym człowieku, Kiwickim, zniszczonym prześladowaniami, pisze bzdurę: „W razie pomyślnego dla Polski przebiegu plebiscytu był Kiwicki przewidziany na starostę naszego powiatu, a jego zastrzelony brat na nadleśnego”. Zostaję u Kiwickiego na noc. Przed wieczorem idę objechać jezioro. Dziś w nocy o trzeciej pojedziemy z owym jego synem z Rogoźna na ryby. Przed domem Kiwickiego wznosi się dąb, zasadzony na pamiątkę niemieckiego zwycięstwa plebiscytowego. Pod dębem kamień pamiątkowy Heimatdienstu. Dom Stentzla jest tuż i łączy się z obejściem Kiwickiego. Z jednej strony puszcza, z drugiej woda. I to miłe życie między zabójcą brata, a wójtem Nowocieniem, w nowym cieniu plebiscytowego dębu przed oknami. Kiedy wracamy, na stole stoi już specjalnie przygotowana dla mnie doskonała kolacja, składająca się z zupy rybnej i ryb w różnych gatunkach. Stary Kiwicki stawia na stole butelkę piwa i coraz to biegnie do sklepiku i stara mi się coś wetknąć w rękę: a to cygara, a to tubkę z cukierkami. Nazajutrz, kiedy budzik kieszonkowy podrywa mnie ze snu, przez okno widzę pierwszy mleczny blask jeziorowej tafli. Stary Kiwicki już jest na nogach, coś tam tka nam na przegryzanie i pomaga zepchnąć łódź. Mówimy o połowie, obradzamy, w który kąt jechać, i na powierzchnię wypływają nazwy dawno zatopione, zatarte. Niemcy przeinaczają nazwy miejscowości: mają po temu pocztę, siedziby urzędów. Nie zaadresujesz listu lub podania po nowemu, to ci je zwrócą i zbyte (jak mówią Ślązacy). Ale do „scubłów” jeziorowych i do uklei nie ustanowione jeszcze adresy. I teraz więc, jak przed wiekami, mówimy, że należy minąć Pełek, błoto przepastne bez dna, ale po wierzchu pokryte wodną gładzią; że gdybyśmy przejechali Przejmę, miejsce najwęższe jeziora, i minęli przylądek Kapuśniak, to ryby dobrze się biorą w miejscu Bałdy, tam, gdzie kąt jeziora; jeszcze zaś lepiej na Jelenich Rogach. Jak te nazwy się mocno trzymają, jak nic ich zmieść nie zdoła, świadczą Mamry, najbardziej na północ wysunięte jezioro mazurskie, dziś już wyłącznie niemal przez Niemców otoczone, jezioro, w którym pod samym niemieckim Angerburgiem fale kryją wyniosłość podwodną, znaną miejscowym rybakom pod nazwą Rydzki, nieco zaś dalej na południe wyniosłości Zagon, Kociołki, Wypychowa, Piątek, Bubrówki itd.

Jezioro Dłużeckie, pomijane przez turystów, bo nie łączy się z żadnym systemem i ma trudny dojazd, jest o wiele piękniejsze niż wszystkie inne jeziora przeze mnie bądź na Mazurach, bądź w Polsce widziane. Sprawia to jednolita ściana starego lasu, który nieprzerwanie się ciągnie, dochodząc do samych brzegów długiego na osiem kilometrów jeziora, i poza maleńką osadą Dłużec — zupełny brak osiedli ludzkich.

Kiedyśmy wracali z połowu (a śpieszyć musiałem, bo o godzinie siódmej rano przez Dłużec przejeżdża furgon pocztowy, który dodatkowo zarabia dla poczty, zabierając pasażerów), patrzyłem w miłą, piegowatą twarz najmłodszego, czternastoletniego Kiwickiego. Chłopak był sprytny i bardzo nam pomocny. Myślałem, patrząc na niego, że to jest to pokolenie, które nie może trwać, jak starzy, pod wodą życia, że to jest to pokolenie, do którego życie adresuje szybkie i niecierpiące zwłoki papiery. — Kto ty jesteś? — spytałem po polsku. — Franz... — To ja wiem, bo słyszałem, że cię tak wołają. Ale kto ty jesteś? A widząc, że chłopak nie odpowiada, ponawiam pytanie po niemiecku. • Ich bin ein Deutscher — odpowiada Franz. A siostra jego zapłakuje się od trzech dni. Z powodu polskiej konduity ojca wykluczono ją przed trzema dniami z Bund Deutscher Mädel, na którego czele stoi sama Frau Landratin. Stary Kiwicki nie prenumeruje ani „Mazura”, ani „Gazety Olsztyńskiej”. Prenumeruje hitlerowską Tannenberg Warte, poświeconą sprawom obrony granic wschodnich, którą mu zaprenumerować „poradził” żandarm, posuwający swoją uczynność tak dalece, że własnoręcznie od Kiwickiego przyjął prenumeratę. Kiedyśmy dobijali do brzegu, słońce ostrymi promieniami wczesnego ranka biło w chałupy obu sąsiadów i w świetle jego czarny krzyżacki krzyż, wyryty na białym pamiątkowym kamieniu, widniał z daleka (jak gdyby wszystkie odwieczne jeziorowe nazwy „chciał z góry objąć i garnąć pod siebie”). Przed swoją chałupą siedział morderca Stentzel i obserwował gości sąsiada. I kiedy pomykałem już karetką pocztową, za szybą widziałem twarz Kiwickiego, który przesyłał pozdrowienia. Wyjść się nie ważył. NUŻĄ MIĘ ICH DŁUGIE PIEŚNI, DRAPIĄ MIĘ W GARZIELI ICH PRASTARE, OCH STARE! WYRAZY, SZCZYPIĄ MI WARGI ICH OKRZYKI I WZYWANIA... (Smętek zaprzedający Prusy Wschodnie Hermanowi v. Balk. — Żeromski: „Wiatr od morza”)

SMĘTEK POD GIETRZWAŁDEM PORAŻON Wracałem z tego pierwszego „lądowego” objazdu Mazurów pod ciężkim wrażeniem. Syn Kiwickiego, uważający się za Niemca, działacz plebiscytowy, czytający Tannenberg Warte, zbrodnia omal bezkarna, ruch religijny wynaturzony, ksiądz zastraszony, zagnany jak zwierzę. — Dosyć chyba jak na dwa dni objazdu. Chyba nigdy jeszcze w dziejach tak nie prosperowało tu na tej ziemi Smętkowe dzieło, polski program nigdy nie był tak podeptany jak teraz — w siedemnaście lat po Wersalu — kiedy to rzekomo bezrobotny już diabeł miał ten kraj opuścić na zawsze. Dlatego chętnie wracałem do Tirliporka. Jak się ma trzynaście lat, to, choć to cyfra feralna, nic na świecie nie przedstawia się feralnie. Naturalnie. Wiedziałem: Tirliporka zastałem w łóżku; odlegiwał się za te wszystkie stodoły. Widząc mars taty, począł śpiewać jeden ze swoich mazurskich nabytków:

Jo w piecku zapale, izdebkie zamiote, Włosecki rozcese i klejcyk obłoke. Że też się zawsze ten malec wykpi. Mówię więc tylko: — No, to prędzej oblekaj ten klejcyk (od „kleide”) i pójdziemy Olsztyn oglądać.

Sancho Pansa już go oglądał przez dwa dni. Melduje mi, że lody — większa porcja — 60 fenigów, a mniejsza — 40. Oraz że na rogu owoce sprzedaje bardzo śmieszna baba. I że naprzeciwko jest pies zupełnie podobny do naszego Gawła, ale nie taki mądry. Że kupiła torebkę z korka, ale że tę torebkę można odmienić i mam tam z nią zaraz iść. I że dali jej w pierwszy dzień zupę rabarbarową, więc dobrze, że mnie nie było. I że Pa-ta-ta i że Pa-ta-ta i że Brekekeks. — Przestańże pytlować. Widzę, że porobiłaś niezmiernie cenne studia w terenie. Mam nadzieję, że np. co do lodów — bez ćwiczeń praktycznych. Okazuje się, że bronią się jeszcze twierdze Grenady i ślub do św. Antoniego nie został złamany. Ale w Grenadzie... bardzo płaczliwie. Jest upał, a tu jeszcze trzeba czekać trzy tygodnie i dwa dni.

Idziemy więc sobie tym grodem Olsztynem, którego ongiś jeszcze burmistrzujący tu z ramienia Kapituły Warmijskiej kanonik Kopernik przed oblegającymi wojskami W. Mistrza bronił (przewodnik we Fromborku wyjaśniał nam, że bronił przed... Szwedami). Na ratuszu bareljefy, obrazujące najście Rosjan na Olsztyn w czasie wielkiej wojny. „Wie pan — mówi miejscowy fryzjer, nadlatując z kolei do mnie z brzytwą (my, klienci, siedzimy rzędem, panienki nas mydlą, a pan szef podróżuje po nas jak po klawiaturze) — byli tylko przez jedną noc, ale przez tę noc musiało im miasto 15 000 kg chleba upiec”.

W muzeum miejscowym zwiedzamy etnograficzny dział warmijski. Skrzynie pięknie malowane, skrzynie-tapczany, na dzień zesuwane, o konstrukcji tak praktycznej, że nasi projektodawcy wnętrz winni je jak najprędzej zaadaptować. Z miną, jakby pokazywał niesłychaną egzotykę, przewodnik demonstruje... kołowrotek, który za moich czasów był wprowadzony jako następca kądzieli i ostatnie słowo postępu.

Słuchają nabożnie jacyś turyści z Rzeszy, a przewodnik im demonstruje: Erste Fase, zweite Fase...

A w której że to Fase patrzyłem w dzieciństwie, jak miga srebrny grzebień? I pewno to jakąś nadprogramową Fase wprowadziłem, odkrywszy, że noga kołowrotka bardzo się nadaje do bitki z rodzeństwem. Przy warsztacie tkackim znowu: Erste Fase... zweite...— przewodnik jest dokładny, zna swój fach, nauczył się nawet nitki skręcać, motki zakładać. Przy żarnach ręcznych (co to nie tylko w „Potopie” Żmudzin nimi obracał, ale i obecnie niejednokrotnie widziałem je w chałupach mazurskich, a w dzieciństwie dosyć się ich naobracałem po chałupach chłopskich) znowu rozkład na fazy, znowu Niemiec zna tę technikę mielenia ganz genau. Ach, psiakrew! Ten grubas w zielonym spencerku, z przystrzyżonymi wąsami, który ssie cygaro — wszystko wie i nic nie wie. Po lasach, nad brzegami jezior, w chałupach, krytych słomą, i niejednokrotnie przy łuczywie, które jeszcze przez polską ludność w Prusach Wschodnich bywa używane, huczą w wilgotnych „ślepych” komorach żarna, warkoczą kołowrotki i biegną jak ta barwna nić w krośnie opowiadania o Kłobuku, o marach i strzygach i jest to cały zwarty świat, ożywiony duszą. I jak anatom nie dałby przedstawienia o człowieku, najdokładniej opisując wszystkie fazy czynności jego poszczególnych członków, tak cała ta, bardzo sumienna, tym niemniej zakłamana literatura niemiecka o Mazurach — nie daje o nich żadnego pojęcia. Obcy tu jestem, a swój. Mniej wiem, niż rozumiem. Serca mi się ludzkie otwierają i wiem, że nie mnie, nie mnie to, ale dziejom, głosowi krwi i ziemi. Piszę rzetelną prawdę. I wraz ze mną czytelnik widzi, że te wszystkie fazy, że te wszystkie formy życia, że te wszystkie perspektywy, którymi idzie postęp na zacofaną wieś polską — są niemieckie. A przecież przypadamy do tej ziemi uchem, łapiemy jej oddech, patrzymy na te wszystkie fazy najpomysłowszych, najelektryczniejszych niemieckich krosien i nagle — czujemy to — wywija się kolorowy, niesłychany deseń — polski. Skąd?

Olsztyn — serce Warmii. Warmii należącej do Polski faktycznie od bitwy pod Grunwaldem, a i formalnie od 1466 r., od pokoju toruńskiego, aż do pierwszego rozbioru.

Czuję, jak nagle przypływa chęć, aby zaraz, natychmiast skontrolować, czy te tam Fase to jedno, a życie — drugie? Gdzież, jak nie na Warmii, najstarszej i historycznie, i etnograficznie tu polskiej ziemi. Przecież Warmiacy i Ostródzianie to najdawniejsi koloniści polscy, z ziemi Dobrzyńskiej przybyli. — Chybaj, Tirliporek, po taksówkę; byle jakaś do rzeczy. •

Und hier ist ZEDEL, meine Herren — wykłada Szwab — ZE-DEL...

I obraca w ręku stołek drewniany. To taki zydel posypują Mazurzy popiołem w wieczór sylwestrowy, stawiając go przy nagrzanym kominie w świetlicy, czekającej odwiedzin duchów rodzinnych. Na rano — można ujrzeć w popiele ślad siedzącego ducha. Niemkinie gdzieś z Drezna skrzętnie się uczą egzotycznego słowa i obracają poczciwy zydel na wszystkie strony. Widziałem ich ciocie czy kuzynki w Muzeum Kolonialnym w Belgii; tak samo gründlich oglądały tam-tam znad Górnego Konga. — Pan jest Szwed? — Pyta przewodnik. Wie, bestia, na pewno, że jestem Polakiem, musiał słyszeć Tirliporkowe: a co to? a czemu to? Piotrowinowi by dziurę w brzuchu wywierciła, żeby ponownie wstał, nie to, żeby taki żywy Szwab nie posłyszał. Ale widocznie chce ułatwić mnie i sobie. Jestem głupi, że nie namyślając się, replikuję, że jestem Polakiem. Ale i Szwab głupieje. Teraz spływamy do sal plebiscytowych. Prowadzi nas przewodnik do tego oddziału z miną, która by się do spisu potraw nadawała jako Eisbein mit Sauerkohl. Że to i lodowato, i kwaśno. Z czegóż ma sylabizować biedna ofiara polsko-niemieckich afektów? Litery, z których ma składać układne wyjaśnienia, są nie całkiem przyzwoite: bo to i fotografie krów, oprowadzanych po ulicach miast z urągliwymi napisami „Ja głosuję po polsku”, i zasieki, za którymi musiał się chronić polski komisariat plebiscytowy „przed gniewem ludu” (pięć marek dziennie), i straszliwa gablota z narzędziami, jakich używały „polskie bojówki” (te kilka nad wyraz marnych patyków świadczy raczej o niebywałym polskim safandulstwie). No i z tego wszystkiego wyczytać należy nagle taką przyzwoitą A-pt-e-k-ę ze wszystkimi olejkami nieagresji i dziesięcioletniego paktu.

Żal mi biedaka, więc kiedy zbliża się z kolei do mapy prof. Romera, z napisami wyjaśniającymi tę polnische Frechheit, która dowodziła, że na Mazurach jest 50% polskiej ludności, i widząc Tirliporka przybywającego, pakuję przewodnikowi w łapę autentyczną dwuzłotówkę, żeby sobie kontemplował, jakie to Polska ma orły i jakie profile — i już nas nie ma, już biegniemy przez gotyckie, grające słońcem podwórze, przez wirydarz z zielonego dzikiego wina, do taksówki. — Gdzie mam jechać? — Pyta szofer, a my nie wiemy. Chcieliśmy prędzej się znów dostać, gdzie życie tka szlak barwny, chcieliśmy zobaczyć po prostu polskość. To nie egzaltacja. Zrozumieją te nagłe pragnienia ci, którym zdarzało się bywać w skondensowanym odczynniku polskości. Przypominani sobie Gietrzwałd na Warmii, cudami słynący. — Dietrichswalde? Jawohl. Zielona jest ta Warmia. Zalesiona, wzgórzysta. Spójrzmy na mapkę historyczną. Niemcy ze zgrozą powiadają, że Warmia miała kształt siekiery, wiszącej nad Prusami Wschodnimi. Ale przecież nie my to jej te kształty nadaliśmy, tylko układ Krzyżaków z własnym biskupem, któremu, zwyczajem średniowiecznym, oddano trzecią część ziem do profitowania, wydzielonych w taką oto figurę. A że biskupi nie bardzo chcieli za Krzyżaków się zastawiać, że na potrzebę grunwaldzką cała Warmia wystawiła zaledwo 100 ludzi, że od Grunwaldu aż po rozbiory wypowiedziała się i trwała za Polską — więc została krajem katolickim. Wszędzie tu Boże Męki nadają krajobrazowi ciepło. Człowiek napatrzył się po Mazurach „Denkmalów”, bo zapomniczone są Prusy Wschodnie w każdej najmniejszej wiosce, a to poległym w wojnie francusko-pruskiej, a to poległym w wielkiej wojnie, a to ku upamiętnieniu plebiscytu. Wszystkie te „Denkmale” zioną patriotycznymi frazesami, butnymi wypowiedziami. Warmia ma je także. Ale tym milej na takiej ulicy Olsztynkowej w Olsztynie odczytujemy napis: „Od powietrza, głodu, ognia i wojny — wybaw nas Panie”, albo w Gietkowie ten sam napis, jeno na krzyżu trójramiennym,

jakby odżegnać się chciał od wzorów krzyżackich, albo taka figura, jak w Worytach, którąśmy, jadąc z Gietrzwałdu, sfotografowali. Ta to katolicka Warmia, Warmia rozśpiewana u przydrożnych figur, rozmodlona w nabożeństwach majowych, srogie odsiadująca adwenty, ściągnęła na siebie panasmętkową uwagę i zwłaszcza od połowy ubiegłego wieku stała się obiektem zawziętej germanizacji przez kościół. Księża otrzymywali polecenia kazać po niemiecku, tak, że, jak mi stary Warmiak opowiadał, poniektórzy z nich, choć Niemcy, mówili po wygłoszeniu niemieckiej nauki: — Żal mi, moi parafianie, pozostawiać was bez słowa Bożego — i mówili dodatkowo naukę po polsku. Takim właśnie był niezapomnianej świętej pamięci ksiądz Weichsel w Gietrzwałdzie, najrdzenniejszym sercu polskiej Warmii. I koło tego kapłana, choć Niemca, choć obojętnego naszym narodowym sprawom, ale rozumiejącego, że do serc ludu trafiać trzeba jego językiem — skupiał się, narastał nie opór, ale coraz mocniejsze przywiązanie do religii, którą chcą wyzyskać, do kościoła, który chcą spodlić, i do języka, który chcą udusić. Ta zbiorowa wola stoczyła z dziełem Smętkowym walkę — na szerokim froncie między jego, a ich stolicą, między więzieniem, którym za Kulturkampf był karany ks. Weichsel, a kościołem, w którym się działy cuda. Stajemy w rynku i oglądamy się nieco bezradni, gdzieby swe kroki zwrócić. Myślimy zajść na plebanię, choć mam już złe doświadczenia z rozmów ze wschodnio-pruskimi księżmi. I gdy już jesteśmy przed kościelną furtą, pada mój wzrok na sklepik z dewocjonaliami.

Gdzież, jak nie tam, znajdziemy Legendę, która się staje Prawdą, i Prawdę, która jest Legendą. I gdy już podchodzimy blisko — na szyldzie — jak umowny znak, jak ryba starochrześcijańska, wita nas polski napis: „Księgarnia”.

Tedy bez żadnych ogródek wchodzimy z „pochwalonką”. Odpowiada nam siwa, rześka staruszka. Pani Samulowska. To słowo — to cały dźwięk półwiecza. Jak kiedy z odłupanej bryły widzisz warstwy, które ją w historii tworzyły, tak i z jej życia widać dzieje polskiej Warmii. I widać, jak ta Warmia, najdalsza z ziem polskich, żyła przed wojną w organicznym związku duchowym z resztą ziem Rzeczypospolitej. Nieżyjący mąż p. Samulowskiej, miejscowy gietrzwałdzianin, namówiony przez p. Romana, redaktora „Pielgrzyma” z Pelplina, zakłada, przy pomocy materialnej i organizacyjnej Romana, tę księgarnię, w której siedzimy. Dziad p. Samulowskiej zginął w powstaniu 1831 r., a ojciec jako mały chłopak, przed złymi krewnymi uciekł aż na Śląsk. Tam w Mikołowie dorobił się drukarni. Gdy Gietrzwałd cudami zasłynął, zajrzał do niego. I jak przedtem Pomorzanin Roman, tak obecnie ów Ślązak, wywodzący się z Królestwa. rad by księgarzowi gietrzwałdzkiemu pomóc, a rozdmuchać tę księgarenkę, a podtrzymać.

Pani Samulowska — Musi pan tu mieć kogoś do pomocy — powiada. — A może ma pan tam co jeszcze dla mnie? — A toć siedzi tam jeszcze jedna w domu — odpowiada, rzecz ważąc, drukarz z Mikołowa. Zakonotował sobie samotny księgarz z Warmii tę wypowiedź. A że tej zimy zdolnego chłopaka warmijskiego, znanego potem malarza Sznarbacha, do mistrza Matejki wiózł (więc i Kraków wciągnięty został w orbitę tych międzyzaborowych koneksyj), więc dojechał do Mikołowa obejrzeć, co też to się tam hoduje. Twarz staruszki (pani Samulowska ma obecnie 78 lat) ożywia się:

— Przyjechał, pobył, ale mnie nie powiedzieli nic. Ja wtedy miałam kilku konkurentów, ale najlepiej to my się mieli do siebie z Miarką, synem Karola. Między rodzicami naszymi była przyjaźń i ile razy stary Miarka siedział w więzieniu, to mu zawsze ojciec w swojej drukarni drukował „Polaka”. Ale młodemu Miarce powiedziałam, że na te wszystkie kary, to powinien bogatą wziąć i drukarnię własną założyć. To wziął sobie potem córkę burmistrza.

Pan Samulowski

Przez firankę różańców, wiszących w oknie wystawowym, wpada silne słońce i w delikatne prążki cienia zaściela sklep. Pani Samulowskiej widać jest na rękę jakiś chłopak, który przychodzi po kupno kajetu. Manipuluje przy tej ekspedycji specjalnie długo. W kilka miesięcy potem otrzymaliśmy list od Samulowskiego, zapytujący, co porabia panna Marta. Rodzice coś tam uradzili widać, bo matka mnie wzięła na odpust do Gietrzwałdu. A natłok był taki, że jakoś od pierwszego dnia stanęłam za ladą i pomagałam. Ale nie chciałam za niego wyjść. Miałam 22 lata, a on 39 lat i niedomagał na reumatyzm. I właśnie przez to wszystko się stało. Potem on napisał, że leży chory, że księgarnia zmarnieje. Rodzice mi powiedzieli, jaka to ważna rzecz. I pobraliśmy się. I odtąd jej tu życie upływa. Dohodowała się czterech chłopców i trzech córek. Mąż żył do późnej starości. Był to poeta warmijski (wiersze jego znajdujemy w zbiorku Steffena, wydanym — Kraków 1936). Ostatni wiersz napisał jako osiemdziesięciosiedmioletni starzec na urodziny siedemdziesięcioletniej swojej żony. Pani Samulowska jest więc tu od początku tej batalii, którą bezbronny lud toczył ze Smętkiem. Teraz dobrodziej ks. Weichsel w grobie leży. Gietrzwałd, w którym były jeno chałupiny drewniane, gdy tu przyjechała, jest murowany i niemiecki. Ostatni raz fala walki przeszła w czasie plebiscytu. Pani Samulowska opowiada o wypadkach plebiscytowych z ogniem młodej panienki. Przypomina mi się, jak moja babka opowiadała o powstaniu. W dziwnej świeżości serca Bóg konserwował te kobiety, które zawsze życie umiały poświęcić obowiązkowi. No, a teraz... teraz został jako przeciwwaga Smętka ten oto sklepik z dewocjonaliami i ten napis na szyldzie „Księgarnia”.

— Niech tam ta pamiątka zostanie — mówi smutno p. Samulowska. I staruszka nie daje się zwieść żadnym presjom. Dwudziestego siódmego czerwca 1877 r. wracała stara Szafrańska z trzynastoletnią córką do Woryt, wioski pod Gietrzwałdem. Miało się ku zachodowi. Szły popod górkę mimo kościoła, bo dziecko wracało z katechizacji. Dziewczynce trudno szły nauki, tego dnia więc była rozpromieniona, bo ją ksiądz pochwalił. Naraz zatrzymała się, a na jej twarzy odbiło się zdumienie. W koronie starego klonu musiała coś ujrzeć. Matka ją namawiała bezskutecznie, by się przestała gapić. Tak je naszedł ksiądz Weichsel, który wyszedł na przechadzkę. — Jegomościulku, tu jakaś jasna Pani w blasku w drzewie stoi — wyszeptała dziewczyna. Od tej chwili o tej porze poczęła w konarach drzewa malej Szafrańskiej pokazywać się Matka Boska. Rozmawiała z nią. Ale obecni przy dziewczynce świadkowie nic nie mogli dojrzeć. Potem również widzieć i mówić ze zjawiskiem mogła jej dwunastoletnia koleżanka Samulowska, dziewczyna Katarzyna Wieczorek, lat 23, i wdowa Elżbieta Bylitowska, lat 45. Słuch się począł szerzyć między ludźmi, pielgrzymi poczęli napływać, mimo iż księża z ambon przestrzegali i wstrzymywali. Już i z innych zaborów coraz więcej ludzi przyjeżdżało. Gdy nadchodziła godzina objawień, tłum zamierał. Cztery kobiety klęczały na przedzie i zadawały pytania, które im zadać kazano. Potem je rozłączano, pytano i to, co powtarzały jako odpowiedzi Marii Panny, zgadzało się ze sobą. Wtedy lud do późnej nocy klęczał i śpiewał wezbranymi głosami i polska pieśń łączyła wszystkich. Gdzie tam było wonczas pamiętać o nakazach śpiewania po niemiecku. Wówczas Smętek począł działać. Bylitowska i Wieczorkówna miały widzenia i w domach swoich, i w polu przy robocie. Ukazywała im się Maria Panna, mówiła pobożne rzeczy. Tylko że gdy po widzeniach na cmentarzu kościelnym czuły się szczęśliwe i pokrzepione na duchu, to po tych widzeniach były wielce osłabione, wpadały w płacz i w niemoc. Matka Boska, zapytana w czasie jednego z widzeń w ogrodzeniu kościelnym, co by to znaczyć mogło, odparła, że tamte widzenia są dziełem szatana. Trwoga i zwątpienie padły na wiernych. Już poczęto podejrzewać i objawienia na obejściu kościelnym. Podczas objawień kropiono święconą wodą, ale kobiety, mające widzenie, mówiły, że wówczas wzmaga się jeszcze blask bijący z szat Przenajświętszej Panienki. Kazano im wówczas pluć w stronę widzenia. Ale ślina im zasychała w ustach i nie były w stanie tego uczynić. W jednym z widzeń zapowiedziała Matka Boża, że ostatni raz się ukaże ósmego września i kazała do tego czasu wznieść kapliczkę ku swej czci pod pamiątkowym klonem. Nadchodziła rozgrywka ostateczna, kiedy „na drgającym szatana ciele”’ miał stanąć ostateczny znak, utrwalający cześć Najświętszej Panny Gietrzwałdzkiej. Smętek począł działać. Nocą do księdza Weichsla wślizgnęli się Niemcy z Oberlandu (północnych, protestanckich części Prus Wschodnich) i chcieli księdza zabić. Ksiądz spał, ale „nad nim pierzyna chodzić poczęła” i siepacze w strachu uciekli. A ksiądz po dawnemu pielgrzymki zza kordonu przyjmował. Oznaczonego dnia, ósmego września, spłynęło do Gietrzwaldu pięćdziesiąt tysięcy pielgrzymów ze wszystkich stron dawnej Rzeczypospolitej. Osobliwie dużo było Wilnian. Ludzie przybyli z Królestwa, spod Przasnysza i Myszyńca w dni poprzedzające widzieli

szeroką jaśniejącą drogę, ścielącą się po niebie w stronę Gietrzwałdu.

W wilię uroczystości w kolasie, zaprzężonej w czwórkę koni, obłożony pierzynami, zajechał posąg Matki Bożej, zamówiony gdzieś tam w Lipsku. Czekała już na ten posąg kaplica pod klonem wymurowana. Posąg na noc umieszczono w wieży kościelnej. A w nocy... W nocy usłyszeli Gietrzwałdzianie ogromny huk. Byli ludzie, którzy zeznali, że huk poszedł z kapliczki, w której ukazało się „coś strasznego” w zielonym świetle. Gdy na rano przyszli wierni na cmentarz, ujrzeli, że kapliczka od góry do dołu pękła. Nie było czasu na zasadnicze reparacje. Wezwano kowali i ściągnięto murowane ściany żelaznymi nitami. I kiedy zebrał się tłum, ukazało się liczne duchowieństwo w szatach pontyfikalnych, buchnął śpiew „Serdeczna Matko”, przypuścił Smętek ostatni szturm. Niebo się zmierzchło, podniosła się sucha zawierucha pyłu i szła na kościół. Wielu się zdało, że to wzgórza z okolic Gietrzwałdu suną na miasteczko, by je zasypać ziemią. Wśród pylnej zawiei latały czarne gołąbki. Wielu widziało ogniste kule z sykiem przeszywające powietrze. Uczeń Prima widział olbrzymiego szarego ptaka, obejmującego skrzydłami cały horyzont, a majątkarz Friedrich słyszał ryk lwa. Tłum rzucił się do ucieczki. Ale duchowieństwo stało nieporuszenie i wraz z garstką wiernych śpiewało. Panika przeszła. Tłum padł na kolana. Figurę umieszczono w pękniętej złością diabelską kapliczce. Ludzie z Woryt i ludzie z Plusk, ludzie z Olsztyna i ze Stawigudy, i z Ornety, i z Fromborka, pielgrzymi z całej Warmii, zaciśniętej w szponach obcego systemu, śpiewali: Od wszystkich na świecie opuszczeni, Jak nędzarze głodni i spragnieni Przyszlim, Matko, byś nas nakarmiła I pociechą serca napoiła. Wiadomość z „Gazety Olsztyńskiej”:

„W Gietrzwałdzie w niedzielę 24 marca (1935 r. — przyp. mój) gromada uczni ze szkół niemieckich bębniła w okna polskiej ochronki, wykrzykiwała Pollacken itd. M. in. poznano Laskowskiego, Sokołowskiego, Cierkaszewskiego, Hermanowskiego”. Tym razem to Smętek kazał pluć, ale ślina tym polskim dzieciom w ustach nie zaschła... Z listu z Olsztyna, który otrzymałem w Warszawie:

„Tegoroczny odpust 8 września był wielkim świętem polskości. Spłynęło 60 000 ludzi i rozległ się śpiew polski — po raz pierwszy od 30 lat. Ludzie śpiewali całą duszą, aż drżały ściany kościoła”. Tak oto szala się waży... KŁOBUK – SMĘTKOWY SŁUGA Kiedy mieszkałem u Kiwickiego, w tragicznym domu w głębi Napiwodzkich lasów, w domu, przed którym rośnie niemiecki dąb plebiscytowy, a o ogrodzenie żyje zabójca brata, i kiedy tam przebierałem te papierki, te odpisy odpisów, z których jawne było, jak tam w dalekiej rejencji i w powiecie, i w centralach partyjnych zajmują się tym Polakiem, „niegodnym oddychać niemieckim powietrzem” — myślałem sobie, jak te Smętkowe sprawy

z centrów rozdźwięczanych dzwonkami tramwajów, z zaduchu benzyny, z alarmu telefonów, z wielkich ośrodków, w których mózg ludzki ropieje nienawiścią, jak te Smętkowe sprawy schodzą aż tu, między pnie drzew, pokrytych mchem, i jak wypływają w tym zarzuconym od świata osiedlu leśnym nagłą kartą nad wiejskim szynkwasem: Bier wird im Laden nicht getrunken. Słuchając gawędzenia Kiwickiego myślałem o Smętku jako tym kimś dalekim, kto rządzi tym krajem, gdy nagle posłyszałem, jak stary opowiada, że przed kilku dniami widział Kłobuka, lecącego po niebie. Nastawiłem uszu. Kłobuk to bożek domowy Mazurów, który znosi gospodarzom, u których mieszka, wszelakie dobro kradzione po ludziach. Kiwicki dobrze wie, gdzie to podążał Kłobuk. Ma go jedna kobieta w Małsewie, która nagle rozbogaciała w ostatnim roku. — Jakże on wyglądał? — pytam. — Jak tako ognisto drapako (miotła). Postanowiłem przewiedzieć się coś o tym, nie najmniej ważnym, służce ze Smętkowej świty. Następnego dnia, jadąc na nabożeństwo gromadkarskie z redaktorem „Głosu Ewangelijnego”, p. Barczem, zajechałem do jednego z „braci”, gospodarza na 120 morgach w miejscowości Kikuty, nazwiskiem Bocian. Jest to rdzenna mazurska rodzina chłopska, o której tak mi opowiadano. Młody Bocian był w NSDAP, tzn. w partii Narodowo-Socjalistycznej. Pod wpływem rasistowskich teoryj począł się grzebać w papierach gminnych i doszedł (nie bez rozgoryczenia zapewne) do wniosku, że Bocian i rasa nordycka to chyba nie jest jedno. Wziął to sobie do upartego mazurskiego łba, może tam i przebolał, ale, używając żargonu warszawskiego — „mówi się — trudno!”. Owe historiozoficzne rewelacje, zdobyte przez Bociana-juniora z Kikut, uzewnętrzniły się w sposób niezbyt fortunny. Na najbliższe zebranie NSDAP kikuckiego przybył jakiś objazdowy dygnitarz. Egzaminując wyrobienie obywatelskie tych mazurskich kikutów (czy kikucian) pyta: — Sluchajta, chłopoki (powtarzam w gwarze, tak jak mi opowiadał mój informator), a co będzieta cynić, gdy tu pod wase Keykuthen Poloki podejdo? To ony pocęły mówić, co wraz wezmą te swoje dolchy, te co dienstlich zawsze noso, i pójdą Poloków bić. A młody Bocian to się temu przeciwił i tak poziedo: — Ja ta nikogo bić nie pode. Jak Poloki przydo, to ich i Niemców sprawa. — A tyś kto? — pyta ten hitlerowski starszy. Jo Mazur.

To ten starszy pocoł mu tłomacyć, co on Verräter sprawy niemiecki jest, ale umsonst, bo Bocian nie posed na Dienst, jak mu cas wypad. To przyjechało ze Scytna seści cornych djobłów (Sturmstaffel — przyp. mój), coby go brać. Siostra jego mózi, ze brata nima; ale nźreli go w dymniku i ksyco:

— Złaź! Widzi młody Bocian, co jest, ale dobrze nie bardzo; chycił flintę i mózi: — Chodźta tu, chłopaki, chodźta, jak który chce fajny Geschenk. I tak mu dali spokój.

Nie wiem, który to z synów; w chałupie zastaję starego Bociana, żonę, córki, siostrzenice, ale z synów tylko szesnastoletniego Gustawa. To chyba nie ten.

Bocian ze swoją biblią — A gdzie inni synowie? Jeden na studium teologicznym protestanckim na Śląsku Cieszyńskim w Polsce, drugi... drugi ma właśnie „Dienst kole NSDAP”. Zrozum tu co, człowieku... Rozsiadamy się na honorowej kanapie. Bocian prezentuje dumę rodziny, Biblię, którą kupił, gdy pracował w Westfalii. Biblia niemiecka jest kopalnią wiadomości. Między innymi zawiera dokładne plany Arki Noego. Już teraz jestem poinformowany, gdzie kwaterowały małpy, a gdzie żyrafy.

Pamiętając swoje postanowienie tropienia nie tylko Smętka w zarządzeniach od góry, ale i jego służków, pytam Bocianów, czy tu w Kikutach nie słychać ostatnimi czasy o Kłobuku. Jakżeby też nie... Młody Gustaw opowiada, że przed kilku dniami jechał z Jabłonki z kilku innymi i wszyscy widzieli, jak nad lasem jechał Kłobuk. — Jak wyglądał? Aniby tako dużo lichtarnio, ungefähr siebzig Zentimeter. Widać Kłobuk miał ciężko nieść, bo strasznie skrami sypał; jest to znak, że leci obciążony. I sam Gustaw, i ludzie wioskowi niejednokrotnie widywali różne różności. Gustaw widział, jak z „kierchoza” (cmentarza) szły „dwa dziewcoki”, ale tak, że nogami nie sięgały ziemi. — No, jo — wyjaśnia ktoś z obecnych — bo tam pochowany stary majontkorz Fabek, to on Doppelgänger jest i ludzi po nocach straszy. Wracając do Kłobuka, to ich wioskowy Gruppenführer nie wierzył w Kłobuki i wyśmiewał opowiadania najpoważniejszych ludzi. Aż tu raz szedł drogą, a deszczyk drobny zaczynał, widzi — zmokła wrona jakaś bez sił na drodze siedzi. Wziął tę wronę, do domu przyniósł, posadził na piecu i poszedł spać. Rano się budzi — patrzy — a tu przy łóżku kupka pszenicy nasypana. A wrona siedzi na piecu, jakby nigdy nic. — Diobeł — pozieda Gruppenführer — toć to prawda, co moje gruski (rodzice, starsi itp.) poziedali o Kłobuku, co nocami wselakie dobro przydźwigo. Wziuł, okno rozewar i wyciepnoł te wrone na dwór; niechaj ta innymu służy, niecysto siło. Ale najbliżej się zetknął z Kłobukiem starszy Gustawów brat. Gustaw tak o tym powiada:

— Sed on z chłopokami, a tu na kręciaku (zakręcie) za tymi olsami, to Kłobuk z naprzeciwka lecioł i nie uźrał ich w cas; to oni się zlenkli jego, a on ich i dał w bok; a tak nizko sed, co aze im Mütze ze łbów pozdzieroł. Stary Bocian przysłuchuje się temu opowiadaniu w milczeniu. Pytam go, czy widział kiedy Kłobuka. A toć widział ze trzy razy, ale to już przed wojną — odpowiada niechętnie, jak o rzeczy zwykłej, która nie może być przedmiotem interesującego dyskursu. Przechodzimy na obiad, który jedzą honoratiores, tzn. gospodarz, Barczowie, szofer i ja w pokoju, gdy cała reszta rodziny w kuchni. Przed obiadem wstajemy, po czym stary Bocian odmawia głośno modlitwę. To samo po jedzeniu. Jemy zupę rabarbarową i mięsiwo gotowane, podane w grubo nakrajanych porcjach. Na deser podają mleko. Kiedy odjeżdżamy, rozglądam się podejrzliwie po olszach za wsią. Ale Kłobuki w dzień śpią po strychach swych patronów, którzy im ustawiają beczki, wyładowane pierzem. Będziemy je tropić dalej. Gdzież tropić Smętka, jeśli nie w okolicach, w których jego Pan tak sromotną klęskę poniósł przed niewielu laty? Toteż, zwiedziwszy Gietrzwałd, objeżdżam wsie okoliczne, a

przede wszystkim parafię św. pamięci ks. Weichsla, o którym ludność tak wdzięczną przechowuje pamięć. Natrafiam w Sząfałdzie na Józefa Bannę, stróża nocnego. Raczej — eks-stróża, bo go gmina zredukowała z tego powodu, że dzieci posyła do polskiej szkoły. Banna na własne oczy widział, jak ksiądz Weichsel wypędził diabla z jednej kobiety. Zwożono mu opętanych z daleka, bo on się nie bał; opętanym bowiem zaczyna diabeł rzucać i wnet językiem opętanego wszystkie grzechy księdza głośno opowie. A ksiądz Weichsel był święty ksiądz, to i nie miał co taić. I wraz, jak tylko mu przywieźli jaką kobietę, wielkim głosem nakazował złemu wyjść i nawet jaką ma wyjść dziurą z ciała. Niewiele się w tej ziemi zmieniło od pięciuset lat, od bitwy w świecińskiej nizinie, której współczesny „brat Iwo był owym myślicielem, który na Smętka czatował, tropił go bezsennie, wyganiał z ciał nieszczęśliwych, których trzeba było nieskończenie długo trzymać na zewnątrz kościoła, dopóki się z ich wnętrza obrzydliwego diabła nie wyziębiło przepotężnym rozkazem”. W Sząfałdzie tego lata 1935 r. była zabawa ludowa w polskiej szkole. Niemcy kamieniami poprzebijali transparent „Serdecznie witamy”, a kiedy wieczorem rozjeżdżali się uczestnicy, tłumy Niemców stały wzdłuż drogi i krzyczały: Rrraus nach Warschau!... Ale najdziwniejsze dziwy dziwne wyprawiał Smętek tuż pod Gietrzwałdem we wsi Worytach. Rzekłbyś — założył tu konkurencyjną stolicę. Wszyscy mieszkańcy Woryt opowiadają mi o tych tak jeszcze stosunkowo niedawnych zdarzeniach. Diabelstwo uwzięło się na dom gospodarza Grusa. Że rzucało i straszyło w tym domu, to jeszcze fraszki. Ale raz zajechała kareta czwórką czarnych koni, drzwi od domu otworzyły się i zamknęły, wpuszczając kogoś niewidzialnego. Ktoś z mieszkańców widział w oknie kota czarnego z łapą nad świeczką. Wkoło domu snuły się jakieś potwory. Dziewka jedna (akurat jej w Worytach w czasie mej bytności nie było) niosła dla prosiaka żegawki (pokrzywy) i spotkała chłopa bez głowy. Sprzykrzył sobie Grus to za pan brat diabelskie i sprowadził czarojta, żeby go od tego uwolnił. Czarojt począł swoje czynić, a ciekawy parobek pod okno wlazł podglądać. To go wzięło, w bagno pod oknem położonej sadzawki ciepnęło i wytarzało. Pokazuje mi ten dom miejscowa gospodyni Wojciechowska. Ona też w młodości widziała Kłobuka. W stajni koniom mara splatała grzywy. Wojciechowska brała te warkoczyki końskie między kamienie i utłukiwała marę, która w nich siedzi. Pomagało. Zachodzę do miejscowej szkoły polskiej. Na jej podwórku znajduję robotnika nazwiskiem Bem. Do szkół polskich bardzo trudno jest, wobec terroru niemieckiego, zwerbować dziatwę. Bem więc powiedział w Związku Polaków, że ożeni się z wdową, która ma liczne dzieci, będzie harował, ale wdowa musi jeden warunek wypełnić: posyłać dzieci do polskiej szkoły. Znaleziono mu wdowę z dziewięciorgiem dzieci i na skutek tego mamy w Worytach szkołę, która liczy 14 dzieci.

Ale Bem stracił pracę i nie może jej otrzymać. W dobie nakręcanej koniunktury niemieckiej, kiedy wokoło wre praca, żyje jak wyklęty na pustyni. Poznaję się z miejscowym nauczycielem, który mi pokazuje szkołę. Pytam, czemu na ścianach nic nie widzę, co by mówiło malowniczo o Polsce. Tłumaczy, że wisiały plakaty o polowaniu w Polsce, o Gdyni itp., ale inspektor Pasternak, przeniesiony tu ze Śląska, kazał je zdjąć. Inspektor Pasternak jest poza tym ludzkim człowiekiem. Kiedy dowiedział się, że Bemom, gdy zadeklarowali dzieci do polskiej szkoły, zabroniono brać wodę ze studni, oburzył się: Es ist unmenschlich.

Dobrym człowiekiem jest inspektor Pasternak. Zabrania tylko tam, gdzie nie może działać „samorzutny odruch oburzenia ludności niemieckiej”’. W przeciwnym wypadku Schulrat Pasternak może się nawet oburzać. Drugim miejscem, w którym podejrzewałem zagęszczenie Kłobuków, były okolice Pasymia. Pasym ma legendy, związane z przebywaniem tu diabła, delegowanego specjalnie przez piekło do Zakonu Krzyżackiego celem robienia eksperymentów. W Pasymie był zamek krzyżacki, po którym obecnie nie zostały nawet ruiny. Z każdym zamkiem krzyżackim wiąże się jakaś legenda. Np. przed wojną z Polską komtur dzierzgoński, przeciwnik wojny, wyjeżdżając, gdy go burgrabia spytał, kto będzie rządził zamkiem, odpowiedział: „Ty i złe duchy, które chciały wojny z Polską”. I w noc po Grunwaldzie ze świstem powietrznym przyleciało stado upiorów-rycerzy, i co noc przez długie lata odbywały się niesamowite uczty, które podpatrzył miejscowy kowal za protekcją zmarłego kuma-widma.

Ale diabeł w Pasymie to był diabeł specjalny, nie zamkowy, diabeł, który wprawdzie potrafił i zakonny płaszcz nosić, ale również bywał na przestrzeni kilkuset lat sołtysem i gorzelanym, i rybakiem — jednym słowem ów, wysłany przez moce piekielne, przedstawiciel Abteilung Deutschland, traktował swój zawód gruntownie i wszechstronnie, jakby miał pisać tezę doktorską. W pewnej chwili (może po traktacie wersalskim) odwołano go. Ale tak, jak morze zostawia wiele żyjątek, tak po odpływach panowania diabelskiego roi się zwykle okolica od Kłobuków. Uzbrajam się na nie w notes, ołówek i aparat fotograficzny i idę na połów. Zatrzymuję się chwilę przed starym kościołem krzyżackim, obecnie protestanckim, który, jak się zachwyca jego historyk, pastor Kluge, „potężny i obronny — równocześnie wcielając ducha Bożego i Żądzę Zdobywczą, wznosi się nad brzegiem jeziora”. Ale na ruinach dawnego zamku stoi obecnie katolicki kościół — tam więc się udaję. Jest południe dnia powszedniego i w kościele trafiam na katechizację. Odbywa się po niemiecku i pruskim systemem pedagogicznym: zapytania i wskazówki księdza brzmią jak

komendy, święte słowa pękają w jego ustach jak szrapnele, krzyżem, który trzyma w ręku, zakreśla błyszczące koła jak marszałkowską buławą. Wycofuję się dyskretnie na cmentarz. Niebawem wysypuje się dzieciarnia. Ksiądz proboszcz, który obserwował w kościele moje katolickie zachowanie się, uprzejmie zaprasza mnie na plebanię. Pytam go o historię kościoła, która nie zawiera nic ciekawego. Wobec tego informuję, że w liczbie tutejszych proboszczów bywali Polacy, jak eks-dominikanin dr Andrzej Samuel (urn. 1549 r.) i Jan Logmański, były opat klasztorów cysterskich w Ludzimierzu i Szczyrzycu. Proboszcz chce być kurtuazyjny i proponuje rozmowę po polsku. I jak zwykle, stwierdzam, że język polski inteligentów jest dziwnie twardy, skostniały, pełen narośli, gdy język ludu, aczkolwiek pełen niesłychanych germanizmów, niejednokrotnie asymilowanych z dużym wdziękiem, jest językiem pięknym i żywym. Pytam księdza, czy nie uważałby za wskazane posiłkować się i polskim językiem przy katechizacji. Wszak Stolica Apostolska była zawsze tego zdania, że najłatwiej do dusz ludzkich trafiać w ich macierzystym języku. Ksiądz spuszcza oczy. Kiedy tu nastał przed kilkunastu laty, pytał czy dzieci nie życzą sobie katechizacji w języku polskim. Ale żadne nie wysunęło tego żądania. Nie wiem, kto jest ten ksiądz. Nie znam jego nazwiska. Później dowiaduję się, że to ksiądz Barczewski. Tak, jak wszędzie na ziemiach naporu, np. na Litwie Kowieńskiej tak i tu życie w rodzinach wytwarza najróżniejsze eksperymenty: że jeden brat jest jednej narodowości, a drugi innej, że po latach jedno z małżonków domyśla się, że właściwie należy do innej narodowości itp. Stryj pasymskiego proboszcza, niezapomniany ks. Barczewski, który niedawno zmarł, był dzielnym działaczem polskim. Inny stryj, też ksiądz, jest wybitnym polakożercą. Tedy, jeśli się mówi „ks. Barczewski”, należy dodać, który. Tak samo, jeśli się mówi ks. Skowronek itd. Ten oto trzeci ks. Barczewski nie prononsuje się, ale, jak mi z żalem ludność mówiła, na „pochwalonkę” nigdy nie odpowie po polsku, a kiedy przyjechał na pogrzeb swego stryja, owego działacza polskiego, to po stypie zaintonował Aus der Tiefe, aż go obecni krewniacy musieli polskim śpiewem przygłuszyć. Takie gorszące turnieje odbywają się, niestety, często i w kościołach katolickich. Jest stary privileg, jak mi tłumaczyła ludność na Warmii, że na organach mają grać nauczyciele szkół miejscowych i prowadzić chóry. To jak tylko przychodzą te nad wyraz skąpo i coraz skąpiej odmierzane dni, że ma być polski śpiew, to taki nauczyciel zaczyna świadomie na organach fałszować. Lud się trzyma, stara się prawidłowo śpiewać, ale cóż to za „wznoszenie myśli do Boga”, gdy z wściekłości nabrzmiewają żyły na skroniach, a w rękach powstaje pragnienie: bić — gdyby nie świątynia Pańska. W czasie mej bytności szereg tego rodzaju spraw był na wokandach sądowych. Napięcie dramatyczne, jakim jest przedzieranie się do Boga z pieśnią wbrew fałszującym organom, może równać się tylko upartym przedzieraniem się do zrozumienia Słowa Bożego przez kazanie kaznodziei, który sam siebie nie rozumie. W ławkach siedzi zmartwiały lud i usiłuje coś wyłowić dla swej duszy z tego strasznego kalectwa mowy, którego obraz roztacza, ocierający pot z czoła, kaznodzieja.

Jest nowela rosyjska, w której zgłodniałego chłopca rozbawieni panowie karmią ostrygami. Chłopak jest pewny, że to żaba, ale jest tak spragniony posiłku, że usiłuje ją jeść. Na tle tych spraw ziemskich niedobrze się wartościują sprawy niebieskie. Podporządkowują się one celom świeckim. W czasie pogawędki przychodzi służąca od miejscowego pastora: nastąpiło pomieszanie i ks. Barczewski przez omyłkę z przydziału dzieci niemieckich z Zagłębia Saary otrzymał dziewczynkę ewangeliczkę. Jest teraz w całych Prusach Wschodnich emulacja patriotycznie nastrojonych Niemców na polu jak najliczniejszego przyjmowania na wakacje i dzieci, i dorosłej ludności z Saary. — Proszę odpowiedzieć ks. pastorowi — mówi ks. Barczewski — że dziewczynkę zatrzymam i wychowam ją po ewangelicku. Jest to żart. Ale czy istotnie ten katolicki ksiądz nie wychowuje w kulturze duchowej ewangelickiej powierzony sobie lud polski? Gdzież obrócę swe kroki w tym starym Pasymie, w Pasymie będącym na czarnej liście prusackiego patriotyzmu? Dotąd mu wypominają, że skalał swą tarczę, że w 1454 r. należał do Związku Stanów Pruskich i poddał się Polsce, że w 1459 r. wyciął w pień krzyżacką załogę. Ale to dawne czasy. Czasy, kiedy przez Pasym biegł gościniec warszawski. Dziś błąkam się po obszernym rynku, który porasta trawa. W pewnej chwili myślę, że dobrze jest pójść do zakrystiana. A może napytam kawałek żywej tradycji. Nie mogę się wciąż pogodzić z tym, że kościoły, które u nas, zwłaszcza na kresach, obrastały tak życiem i historią kraju jak kadłub okrętu muszelkami, tutaj są tak bezmowne. Stary zakrystian nazywa się Mazuch i ma 94 lata, a przecież służbę wciąż pełni i niedzielami obłazi dziadyga kościół z tacką. Wszystkie inne porządki przy kościele pełnią trzy siostry Tycówny, u których mieszka: Anna, mająca 74 lata, Augusta — 72, i Joanna — 65 lat. Wszystkie cztery siostry (bo czwartej Weronice już się zmarło) mieszkały ze sobą od dzieciństwa. Stary Mazuch, choć bardzo przygłuchy, jest wesoły i rześki. Po niemiecku nie rozumie. Mówi, że uczył się jeszcze w polskiej szkole. Wkrzykuję mu do ucha, aby zaśpiewał jaką piosenkę, którą w szkole śpiewali. Stary rozpromienia się i śpiewa: Wszędy ptactwa pełno znów, Głośnym chórem nucą! Jakaś tam muzyka gra — Ptactwo wielkie gody ma...

W czyściutkiej izdebce jest słonecznie i jasno. W oknach stoją geranie w ramach białych firaneczek. Oczy czworga staruszków patrzą na mnie życzliwie i pogodnie. Orientacja ich jest zupełnie zdecydowana. W czasie plebiscytu, kiedy ogłoszono jego wynik i rozlała się fala pogromów antypolskich, musieli staruszkowie przesiedzieć dwa dni na wieży kościelnej.

— Jak rozbierali Polskę, to króle zapisali, co dolmeczów dadzą — mówi z żalem jedna z sióstr. — Tak, tak — potakują trzy inne starcze głowy. — Wszystko się zmieniło i już gadki naszej nikt nie chce — mówi druga — poszedł ten stary według scepów do nauczyciela Kalinowskiego, a nauczyciel Kalinowski fajn po polsku może. Ale pozieda: „Teroz nie ma taki mody, co by po polsku mózić”. A nos stary tak mu zek: „Pan Bóg z mody nie sądzi”. — Tak mu zek, isto tak — mówi druga siostra i wszystkie trzy zanoszą się od śmiechu. — A czyście widziały Kłobuka? Jedna widziała, jak była w gościach u znajomych, co mieszkają na wymiarze (z komosacji). Ale tu nie mają sposobności widzieć. Mieszkają przecie in odore sanctitatis, w cieniu kościelnej wieży. Staruszek, rozochocony, domaga się, żeby mu powiedzieć, o czym mówimy. A dowiedziawszy się i nie zrozumiawszy, opowiada o swoim znajomym, który i teraz w Leleskach żyje i nazywa się Diabeł. Ów Diabeł wprosił się raz na furkę, aby chłop go podwiózł. Gdy jednak w drodze złapała ich burza z piorunami, właściciel wozu kazał gościowi bez pardonu złazić, aby swym diabelskim nazwiskiem biedy mu nie napytał. Stary w ogóle jest rozmowny, przed oczami jego przeciągają coraz to inne obrazy młodości. Zaczyna coś opowiadać o jakichś zamieszkach w Bredinku w 1875 r., kiedy to majątkarz Erdman spuścił jezioro, ludność została bez wody i tłum wzburzony szedł burzyć tamy, wysunąwszy przeciw wojsku kobiety ciężarne. Wtedy zabito 17 ludzi, w czym trzy kobiety w ciąży. Ale te opowiadania są tak poplątane, że rezygnuję z dalszej rozmowy, tym bardziej że i czas nagli, i czekają mnie po ostępach mazurskich roje Kłobuków. Od starej Olbrichtowej w Gromie pod Pasymiem, która widywała nieraz smykające ponad dachami Kłobuki, dowiaduję się wreszcie, jak się bierze Kłobuk na świat. Należy, skoro się urodzi dziecko nieżywe, zakopać je pod progiem i przez siedem lat przez nie chodzić. Wówczas na siódmy rok przyjdzie samo prosić o chrzest. Trzeba go wówczas ochrzcić imieniem Kłobuk, a będzie wiernie służył i wszelakie dobro sąsiadom kradł i znosił. Jeno go trzeba pielęgnować (osobliwie lubi jajecznicę), bo inaczej się wyniesie do kogo innego (zwykle daje się podebrać w formie zmokłego ptaka), a dawnym dobrodziejom rad nawet ognia zaprószy. Przypominam sobie, co opowiadał Alojzy Hochhaus w Worytach. Że kiedy był za strycharza w Burdągu u gospodarza Berkmana, to ten Berkman co wieczór Kłobukowi, którego hodował, jajecznicę na talerzu na strychu stawiał. A parobek, którego Hochhaus znał, znalazł tę jajecznicę i zjadł, na talerz zaś napaskudził. Obrażony Kłobuk tejże nocy spalił całe obejście. W tychże Worytach Kłobuk jako zmokła kura do Samulowskiego się dostał i już mu zaczął znosić sąsiedzką pszenicę, ale Samulowski pozbadnął w czym rzecz i kurę wyciepnął za okno. A więc spotkałem całą masę ludzi, którzy Kłobuki lecące powietrzem nie raz i nie dwa razy widzieli. I nie tak, jak to bywa przy zbieraniu materiału etnograficznego gdzie indziej: że zwykle widział ktoś, kto opowiadał opowiadającemu. O ile zaś sam opowiadający mówi, że coś widział, to jest to zwykle „coś białego” na cmentarzu, albo coś, co szusnęło przez drogę

albo niesamowicie zawyło w lesie. Tu zaś ci ludzie bez żadnej afektacji, jak o rzeczy zwykłej, mówią między sobą o latających Kłobukach i wszystkie ich opisy są ze sobą zgodne. O Kłobukach mówi nie tylko biedota wsiowa, wierzą w nie wszyscy. Pani Żurawska, właścicielka 800 morgów, opowiadała, że we wsi Redykajny, skąd pochodzi, był gbur, którego tak zbogacił Kłobuk, że „szuflą goldsztyki mierzył”. W Klebarku ksiądz z kazalnicy gromił czarojtów, a gdy mu koń zachorzał, kazał takiego czarojta wezwać; a gdy ten wypominał księdzu kazanie, ksiądz huknął na niego: „Nie bredź, nie bredź, jeno czyń”. Dyplomowany technik budowlany w Burdągu, p. Matyszczyk, opowiadał:

— Szliśmy na zarynku na śmigus lać frejlinki i na gruncie gbura Białowąsa naleźli my dwa jajka zarzucone włosami ludzkimi. I zaraz padł Białowąsowi koń i krowa. A to wszystko zczarowała stara Jaroszka. Wreszcie znalazłem i takiego, który widział, jak sąsiadowi Kłobuk w komin wlatywał. Widział to dwa razy własnymi oczyma. Jest to Locha z Burdąga. Rzucono mu raz urok na nierogaciznę i „wieprz nie chcioł się ze świnio żenić”. Lochy sąsiad, Pełka, któremu konie mary męczyły, ostrzygł warkoczyki, które one koniom posplatały i na progu stajni wbił je trzema kołkami osinowymi. I mary przestały koniom dokuczać. Sam Locha zna sztukę niesamowitą, której nauczył go Bucholz z Woli. Bierze się niebrukowanego (nieużywanego) płótna trzy metry, na nie liści z osy (osiki) nakłaść i tańcować po tym płótnie w wilię św. Jana. Wtedy spod płótna poczną wyłazić pszczoły. Te pszczoły trzeba potrzymać godzinę w butelce z wodą, to każda urośnie na wielkość sporego kieliszka do wódki. Gdy się rozbije butelkę, pszczoły ulecą. W Narejtach opowiadała mi Chojnowska, żona tamecznego gospodarza, że małą jeszcze była dziewczyną, gdy co noc siostrze, która była szwaczką, ktoś nici w maszynie plątał. Aż gdy raz znowu w nocy „ćwiakło”, wstał ojciec i na futerale drewnianym od maszyny wydrapał nożem krzyż. I reszta nocy minęła spokojnie i już więcej nigdy do maszyny mary się nie nawiadywały. Krzyż naznaczyć, najlepsza nie tylko na mary, ale i na Kłobuki rzecz. Ze swirna, na którego belce jest wycięty krzyż, Kłobuk nic kraść nie będzie. Za to mary rzuciły się na ludzi. Siostrę mara dusiła w nocy, aż matka zawołała: „Joanna”; Chojnowską próbowała dusić, ale się „chucko” przewróciła na drugi bok, co ma pomagać. Chojnowska wie, skąd się mary biorą na świecie. Pochodzi to stąd, gdy chrzestni, trzymający do chrztu, pomylą się, i na zapytanie, czego dusza pragnie, odpowiedzą „mary”, zamiast „wiary”. U Chojnowskich również sąsiadka rzuciła urok na bydło. Od tego czasu konie „żarły, a schły, aż pozdychały”, a wezwany weterynarz nic poradzić nie umiał, tylko ręce rozwodził i mówił reine Hexerei. U Chojnowskich znajduję tak ciekawy zabytek ludzki, że muszę na chwilę opowiadanie o diabelstwach porzucić; mianowicie — stary Fridrich Hendzelek, mający dziewięćdziesiąt dwa lata i pamiętający bitwę pod Sadową w 1866 r., w której brał udział. Mieszka na wycugu (odpisany ma wymiar dożywotni), jest zażywny, rozmowny, doskonale ubrany, nie tak jak jego pasierb, 74-letni Duminik, który u tychże Chojnowskich mieszka, ale wycugu nie dostanie, aż ojczym nie zemrze.

Obaj staruszkowie zgodnie zeznają, że teraz „lepsi casy”, bo „dawni raz na rok cienki chleb, a teroz co sobota upsiece”. A co do starej gadki, to juźci, że ta stara gadka zanika. Młodzież już rozumie mało wiele. Stary Hendzelek wydziwia, że kiedy zagadnął młodą dziewuszkę, prowadzącą parę bydląt, co to prowadzi, to mu rzekła, że „jeden bycek, a drugi cielacek”, a winna była rzec: „jeden bycek i jedna lulka”’ (lulka — jałówka), ale już tak nazwać nie umiała. Śmieją się starzy bezzębnymi ustami. Od Duminika wreszcie dowiaduję się, jak wygląda Kłobuk w naturalnej postawie, nie kiedy leci po niebie lub zmania się w zmokłego ptaka. Otóż we wsi, w której żył, kiedy był małym chłopcem, było wesele i w tym ogólnym gwałcie to zapomnieli dać Kłobukowi jeść. Rówieśnik Duminika, syn tych gospodarstwa, opowiadał, że posłyszał, że coś „łuskotało” na górze, a jak to nie pomogło, to Kłobuk zszedł na dół i miał wygląd maluśkiego czerwonego chłopaczka. Tak już w tropieniu tego diabelstwa tonę, że czasem zapominam o przeorze, mówiąc z furtianem. Cóż tam biedne Kłobuki — ja myślę, że to i nie doje tych jajek i nie dośpi się w tych beczkach z pierzem, biedne zaganiane diabelstwo, pewno mocno zesłowiańszczone, na które piekielne moce same mieć muszą nieraz mocny Verdacht. Ale Smętek przypomina się sam. Wychodząc od Chojnowskich, słyszę, jak opowiadają, że do ich sąsiada, Miszki z Narejt, który podpisał kondolencję z racji śmierci Marszałka Piłsudskiego, przyszedł Gemeindevorsteher i poinformował, że jego podpis kondolencyjny jest przedłożony Lidze Narodów, to mu teraz na pewno odbiorą rentę inwalidzką. Dużo jeszcze w swojej włóczędze natrafiłem niesamowitych opowiadań. Stary Goca widział, jak kobieta z powroza mleko doiła. From z Małsewa mówił o pewnej sąsiadce z sąsiedniej wsi, której nazwisko zatrzymuję przy sobie, a która, będąc ewangeliczką, przystąpiła w katolickiej wsi w Butrynach do komunii, zachowała tę komunię i dała wieprzkowi. „Zły” bowiem za tego rodzaju profanację hojnie nagradza. Ale teraz poczynają ją prześladować halucynacje. Na przykład widzi jednocześnie, że jej byk stoi w oborze, a jednocześnie tenże byk pasie się w polu. Na zakończenie tylko podam, że stary Tutas na Łęgu pod Piasutnem, mający 78 lat, opowiadał mi, że w swoim czasie, gdy kupił we wsi Farinie „osiadło”, właścicielka uprzednia, wynosząc się, zabrała również swego Kłobuka. Nabyć go miała w swoim czasie na odpuście w Św. Lipce ( a więc tu na cypelku katolickiej Warmii, graniczącym z Mazurami); ongiś na odpustach w tym miejscu nabywano Kłobuki na całe Mazury. Notuję, jak mi stary powiedział. Ale jakoś to mi się sprzeczne wydaje z charakterem Kłobuka, jak mi go podawały dziesiątki ust. Tak czy owak — dołem ślady Kłobuka znalazłem równie obfite — jak ślady Smętka w rządzącej górze.

I UCZYNILI (Z TEGO LUDU) NIEWOLNIKÓW I NIE UCZĄ GO PRZYKAZAŃ BOŻYCH I ODEJMUJĄ MU SAKRAMENTA ŚWIĘTE, NA WIĘKSZE JESZCZE MĘKI PIEKIELNE GO SKAZUJĄ, NIŻ GDYBY BYŁ W POGAŃSTWIE POZOSTAŁ. DLATEGO PRZYJDZIE CZAS, IŻE WYŁAMANE BĘDĄ ICH ZĘBY I BĘDZIE IM UCIĘTA RĘKA PRAWA, A PRAWA NOGA IM OCHROMIEJE, ABY UZNALI GRZECHY SWOJE. (Proroctwo św. Brygidy o Krzyżakach)

NA WIELKIM PRASKU U „BRACI”

O ten Beamter, co jedzie na kole, to na szóstą stalował buksy, co by mu przydłużyć, bo ma za krótkie na wesele... Tak mówi zafrasowany kaznodzieja i starszy ruchu gromadkarskiego, pan Reinhold Barcz, który ma jutro mnie zabrać na „Wielki Prask”, doroczny Missionsfest gromadkarzy. — To nie może pana czeladnik wyręczyć? — Jo, pachołek to czyni, ale toć trzeba najrzeć... Wobec czego rezygnuję na dzisiaj z dalszej rozmowy i obiecuję na jutro punktualnie na jedenastą po p. Barcza i jego żonę zajechać. Jestem zadowolony, że mi się tak udało. Mazury są terenem niezmiernie rozpowszechnionego sekciarstwa różnych odcieni. Sekciarstwo wszędzie tam się krzewi, gdzie kościół oficjalny nie wystarcza potrzebom duchowym ludności. Na ziemi, poddanej ciśnieniu wieluset atmosfer, na ziemi, której życie musi płynąć pod prąd logiki dziejowej, paliwo w duszach ludzkich musi być tym obfitsze, im więcej te dusze są poddane praktykom Smętka. Dlatego uważałem, że muszę dostać się gdzieś, w jakieś środowisko ludzi „szukających prawdy”. I właśnie na zabawie w Olsztynie, odbywającej się z racji obejmowania przez nowego dzierżawcę hotelu „Concordia”, który mieści się w domu polskim i jest ośrodkiem życia towarzyskiego polskiego Olsztyna i Warmii — poznałem p. Barcza. Z zawodu krawiec, z powołania i z wykształcenia kaznodzieja „gromadkarski” (tak nazywają na Mazurach członków tych sekt), redaktor „Głosu Ewangelijnego”, czasopisma wychodzącego raz na tydzień w Szczytnie i drukowanego szwabachą w języku polskim, z niektórymi artykułami po niemiecku.

Reinhold Barcz

Ruch, który reprezentuje p. Barcz, nie jest odszczepieństwem od urzędowego kościoła protestanckiego. Jest raczej, oficjalnie, ruchem pomocniczym, którego członkowie zagłębiają się w komentowanie Słowa Bożego. W gruncie rzeczy jednak stosunki z kościołem oficjalnym są naciągnięte i dawno doprowadziłyby do zerwania, gdyby to nie było dla obu stron niewygodne. Czy mógłby kto przypuszczać, że udając się do kraju tak racjonalistycznego, uporządkowanego, standaryzowanego jak Prusy, znajdzie w nim nagle bogooiskatielej? Przyczyn tego szukać należy, odkąd program polski zbankrutował w tym kraju, wygrywając równocześnie wielkie atuty na Litwie. Gdyby Leszkowi Białemu udało się w swoim czasie założyć swoje sklepy z solą po Prusach, nie miałbym zapewne gdzie jechać w jutrzejszą niedzielę z p. Barczem, a i p. Barcz zapewne dobrze bez reszty czułby się w swoim krawieckim zawodzie. Krzyżacy wnieśli wiarę chrześcijańską nie jako kontynuację życia kraju, który cywilizowali, lecz jako zniszczenie i zaprzeczenie walorów duchowych tego kraju. Słuchanie spowiedzi przez tłumaczy, wprowadzone przez nich, jest symptomem skoszarowania życia duchowego, które przeprowadzali na ziemi ludzi wolnych, na ziemi, w strukturze duchowej przechylającej się do Wschodu. Die geistliche Kultur spielte zur Ordenszeit nur eine bescheidene Rolle, stwierdza nacjonalistycznie nastrojony dr Gollub. Ta kultura, wytworzona na gruzach podbitego narodu przez elementy rasowe obce i bezżenne, a więc nie przenikające się wzajemnie z podłożem, była kulturą doraźnej spekulacji, wyciągającą z podłoża pruskiego elementy najbardziej może przedsiębiorcze, ale duchowo nie najwięcej warte. W tym równaniu do niższego, zrozumiałe są wyprawy krzyżacko-pruskie na ziemie polskie, wyprawy, podczas których w najlepsze grabiono katolickie świątynie. Jak podaje kronikarz w ziemi Kaliskiej, w czasie jednej takiej „reisy” splądrowano czternaście kościołów, przy czym kapłanom, błagającym o oszczędzanie świątyń, odpowiadali Krzyżacy po prusku — ne prest — nie rozumiem. W tych warunkach nowe społeczeństwo w cieniu kościołów, budowanych modłą krzyżacką jako kasztele obronne, pod znakami świętych, wywieszanymi nad szczyty murów jak groźne potwory, jak szyldy bojowe — konsolidowało się bardzo wolno. Wszak jeszcze w drugiej

ćwierci XV w. biskup sambijski, Mikołaj, zakazał pod karą chłosty i grzywny odprawiania pogrzebów według rytuału pogańskiego, zbierania się w puszczach nad mogiłami, urządzania tam biesiad, składania ofiar i wzywania demonów. Jeszcze w 1520 r., gdy na wody sambijskie napłynęły okręty gdańskie, władze zezwoliły na złożenie ofiar z czarnego byka dla odstraszenia nieprzyjaciela. Byłaby jednak, choć z tak znacznym opóźnieniem, nastąpiła ta konsolidacja, wyrobiło się jakieś oblicze duchowe kraju, gdyby nie to, że przed tym jeszcze spadła nań reformacja. W krajach zasobnych kulturalnie, od setek lat wychowanych na kulturze rzymskiej, reformacja była po prostu krokiem dalej. W Prusach Wschodnich, które nie zdążyły zadzierzgnąć węzłów z praźródłem cywilizacji, wprowadzenie reformacji było katastrofą, było starciem nikłego jeszcze konturu kulturalnego. Skoro trzeba już było poczynać budowę tego życia wschodnio-pruskiego od nowa, to należało wziąć tempo i przerobić uczciwą robotę za kilka lat wstecz. Skoro już miał być protestantyzm, niechżeby ten protestantyzm grzał i karmił dusze ludzkie. I znowu traf dziejów sprawił, że Polska, która dla tego kraju reprezentowała zawsze większe możliwości rozwojowe, że Polska ortodoksyjna Zygmunta Starego, która swego pogranicza broni przeciw nowinkarstwu aż dekretem księcia Janusza Mazowieckiego z 1525 r., zapowiadającego dysydentom karę śmierci i konfiskatę dóbr, że ta Polska równocześnie staje się ostoją protestantyzmu w Prusach Wschodnich. Będzie to może zdaniem pewnych kół tytuł do zasługi wątpliwy, ale niewypowiedzianie pikantnym byłoby tym rzeszom hakatystycznych pastorów protestanckich w Prusach Wschodnich wytłumaczyć, że pyłu ani śladu, ani z nich, ani z ich zborów nie byłoby, że zbory te nie pobudowałyby się w ogóle, gdyby nie przemożna opieka Rzeczypospolitej, gdyby nie osłonienie słabej płonki protestantyzmu od wichru ...niemieckiego. Wszak to Rzeczpospolita w 1525 r. przyjmuje na rynku w Krakowie hołd Hohenzollerna, Albrechta Brandenburskiego (syna Zofii Jagiellonki, siostry panującego Polsce jego suwerena), który sekularyzuje zakon i przyjmuje protestantyzm. I wszak to cesarz Karol jako kontrakcję daje u siebie azylum pozostającym przy katolicyzmie resztkom Zakonu, uznaje jako Wielkiego Mistrza Kronberga, a po jego śmierci w 1544 r. Wolfganga von Milchingen. Przecież to Polskę prosi elektor o osłonę wojskową przeciw cesarzowi niemieckiemu, mającemu manu militari przywrócić katolicyzm w Prusach Wschodnich. I przecież to wówczas, na Sejmie w Spirze, poseł Rzeczypospolitej, Myszkowski, oświadcza dumnie: „Kto nie szanuje Księcia Pruskiego, ten nie może szanować Króla Polskiego”. A kiedy cesarz Karol w bitwie pod Mühlberg rozgromił swych ewangelickich przeciwników, wspomaganych przez księcia Albrechta, ten ostatni wyjednywa u Rzeczypospolitej, aby przygotowała obronę brzegów Bałtyku, Gdańska itd. Jakkolwiekbyśmy patrzyli na ten kurs polityczny Państwa Polskiego względem swojej ziemi lennej, do której zapewne nie byłoby niemożliwe zastosować z punktu widzenia polskiego zasady cuius regio, eius religio — musimy być dumni jako Polacy, że to wszystko, co ożywczego, najlepszego wniosła w ten kraj reformacja, to wszystko dały umysły polskie. W Królewcu stworzyło się tak wspaniałe ognisko reformacji, rozpalone przez przybyszów z Polski, że miasto to zaczęło promieniować na cały świat. Wszak to w Królewcu wykładają Polacy: Seklucjan, Trzecieski, Samuel, Trepka. Wszak to tam kształci się przez dzieła i pisze czas jakiś Rej z Nagłowic, młodzież polska ściąga na studia: Otwinowscy, Kochanowski... To

z Królewca i z Prus Wschodnich poszła po raz pierwszy w świat książka polska, zmuszając zaciekłych łacinników (Kromer, Orzechowski, Wujek) do pójścia w te ślady. Polszczyzna w ogniu walki, w ogniu wściekłych szarż teologicznych rozjarza się niebywałym blaskiem. Stanisław Murzynowski w przedmowie do „Historii żałosnej a straszliwej o Franciszku Spirze” (o adwokacie florenckim, przymuszonym do powrotu na katolicyzm i na skutek tego obłąkanym) pisze: „Nie wstydzę się, że to jest polskie, a nie łacińskie... Ja acz nie wiem, jeśli po polsku, jeśli po łacinie gorzej piszę, jednak dla bliźniego, któregom miłować winien, po polsku wolę”. Wszak to na blask tej polszczyzny, która bije z uniwersytetu królewieckiego, któremu w 1560 r. Zygmunt August nadaje prawa wszechnicy jagiellońskiej, ściąga do Królewca na studia Jan Kochanowski, którego elektor na swój koszt na dalsze studia za granicę wysyła. Polskość, nie drogą podboju (bo gdzież fakt w dziejach podobny, jak po 15-letniej walce zwycięskiej z elektorem akt wspanialej łaski, jakim była sekularyzacja Prus? Chyba... że podobny fakt znajdziemy w pokoju toruńskim, koronującym dzieło Grunwaldu, i w układzie welawsko-bydgoskim, będącym nagrodą za zdradzenie Polski ze Szwedami. We wszystkich tych trzech wypadkach Prusy Wschodnie rozbite były przez nas na głowę i we wszystkich tych trzech wypadkach wychodziły obronną ręką, a nawet przez sekularyzację i przez traktat welawski wzmocnione); nie drogą podboju zatem, lecz drogą penetracji pokojowej, pracą, blaskiem swych swobód i swego życia kulturalnego polskość poddała swym wpływom życie tego kraju. Malecki w „Postylli” stwierdza, że, szukający sił żywych dla umocnienia swej niezawisłości, Albrecht odznaczał się „osobliwą chucią ku polskiemu językowi”, a Stany Pruskie wnosiły skargę, że na wysokich urzędach siedzą fast eitel Polen (niemal wyłącznie Polacy).

Ale z chwilą słabnięcia Polski i krzepnięcia brandenburskich Hohenzollernów, bierze górę ponownie system niemiecki rozwiązywania spraw na wschodzie. Pastorskie szeregi zostają zdyscyplinowane i zszeregowane pod zwierzchnią komendą koronowanych władców kraju jako najwyższych dostojników kościelnych. Dusza ludu wymyka się oficjalnemu kościołowi. Namiastkę tego, co by dać mógł kościół, usiłuje stworzyć hitleryzm, religia rasy. Gdzie jednak wówczas znajdą się dusze miszvolku? Idę nazajutrz przyjrzeć się tej walce o dusze do świątyń. Jest niedziela. W protestanckim zborze w Szczytnie ma właśnie zacząć się Andacht. Równo, sztywno, z psalmami w rękach, suną do kirchy urzędnicy w dwurzędowych po kolana mundurach,

paniusie o staromodnych kokach, burgerzy dobrze odżywieni i dobrze nastawieni. Każdy z nich ma swoje numerowane miejsce w zborze, na którym się roztarasowuje. Każdy z nich ma swe numerowane miejsce w Rzeszy. Wszyscy oni chcieliby mieć swoje numerowane miejsce na świecie. Ale ten kochany świat jeszcze jest tak uroczo chaotyczny. Przy wejściu zakrystian zboru (czy jak się to tam taki służka kościelny nazywa) rozdaje wszystkim ulotki. Jest to odezwa do wiernych Trzeciego Synodu Ewangelickiego w Augsburgu z dnia 6 czerwca 1935 r. Czytam na pierwszej stronicy:

„Bóg postawił nasz kościół przed ponowną próbą. Pojawia się nowa religia. Cały kościół ewangelijny niemiecki walczy pod gniotem pokus i niedostatków o wolność wyznania. W licznych gminach cierpią wierni prześladowania i pogróżki”. „...Bóg tylko jest władcą dziejów”. „...Chrystus powiada: «Nie trwóżcie się! Albowiem ja jestem Początek i Koniec. Umarłem, a oto żyję»”. „...Kościół, który tę wiarę wyznaje, nie jest dziełem ludzkim, lecz Boskim. Zwycięstwo jest Wasze, cokolwiek by świat czynił przeciw Wam”. Ongiś, pamiętam, kiedy zaznajamiałem się w Meksyku z walkami religijnymi, zwiedzałem podziemia klasztoru w El Carmen St. Angel. U wejścia kościstą ręką zatrzymał mnie dominikanin. To był wyschnięty trup dominikanina (widać grunt miał właściwości podobne jak Palermo i ciała nie ulegały rozkładowi), postawiony, oparty o ścianę. Żołnierze szukali tu skarbów i popodważali bagnetami trumny, a ciała powyrzucali. Kiedyśmy opuszczali klasztor, wetknął nam w rękę służka kościelny, trwożnie się oglądając, oias volantes — ulotki. „Ludu Katolicki — wołały odezwy — wierny ludu Najświętszej Panny z Guadelupy! Poprzysiężmy nie spocząć, nim nie runie ciemięzca!” Zaiste, ulotka nasaletrowana prochem pronunciamenta... Teraz tu, w Prusach Wschodnich, pchał mi kościelny w rękę buntowniczą odezwę. Czyżby ci numerowani ludzie nagle mieli stasować numerki, przekreślić gleichszaltunek z 1817 r. (unia kościołów reformowanych pod władzą cesarza), przekreślić wielowiekowe nawyki i przenieść pożar buntu na tych doskonale wyhodowanych parafian? Rozglądam się po jegomościach i jejmościach, siedzących w ławkach. Nabożeństwo jeszcze się nie zaczęło, więc unieśli okulary i sumiennie wyczytują „antypaństwową” odezwę. Przewracam i ja pierwszą kartkę (odezwa jest gründlich wypunktowana na czterech stronach, podzielona na rozdziały i podtytuły) i czytam wielki tytuł: NAPOMINAMY DO POSŁUSZEŃSTWA WŁADZY

„...Władza jest od Boga daną”.

„...Nie dajcie się zwieść prześladowaniami, pozostawajcie względem władz w pełnym czci posłuszeństwie. Słuchajcie władców, którzy są nad wami postawieni. Nie dajcie się rozgoryczyć — Lasst Euch nicht verbittern. Niestrudzenie wykonywujcie wasze obowiązki. Módlcie się za naród niemiecki i za jego władze”. Wizja Chrystusowa w cierniowej koronie ponownie krzyżowanego znikła. Natomiast „buntownicza” odezwa przypomniała mi te odezwy rewolucyjne z wiersza Tuwima: Begeisterung — prima! I władza w zapale W czerwone odświętnie przybrana kokardki

Ludności dynamit dawała na kartki (Przy każdej karteczce był plan demonstracji), Co odezw dotyczy zaś i proklamacji To w każdej był okrzyk Der Kaiser soll leben! Geprüft były wszystkie i freigegeben W cesarsko niemieckiej wojennej cenzurze, By zadość uczynić germańskiej naturze.

Bogu zaś za to, że natchnął Szmoka Ranga przypadła nader wysoka: Tytuł na wstędze schwarz-weiss-rot:

Der Königlich-preussche Kammergott.

Jakże to prowadzi duchowieństwo, tak pojmujące Boga, zwierzone sobie dusze ludzkie? „Módlcie się w waszych kościołach, ale maszerujcie pod naszymi sztandarami”, zwracał się do przedstawicieli Kościoła, już po tym kongresie augsburskim, Reichsminister Rust na wielkim zebraniu w Kolmarze. Mam jednak wrażenie, że to maszerowanie absorbuje wschodnio-pruskim pastorom więcej sił niż modlitwa.

Pastor Müller na zjeździe artylerii w Królewcu: „Kiedy Polacy sięgną bezczelną łapą, a powiew ducha Bożego natchnie Niemców i poprowadzi ich przez bój do zwycięstwa — wtedy pobłogosław nas. Boże!...” Superintendent dr Moehrke w Malborku: „A więc naprzód. Krzyżacy, godzina nadeszła. Pan jest duchem naszym. Bóg tak chce”. Aż zabawna jest ta dezynwoltura z mieszaniem Boga!

Pastor Burg ustawił się przed czwórkami byłych wojaków w Ełku i wydał komendę: „Głos trąbki jest hasłem Boga w niebie, słyszycie tam z nieba rozkaz: «Baczność — marrrsz!»”. I wielce zadowoleni burgerzy zaczęli wybijać einciki pod tak zaszczytna „Boską” komendą. Gdzie zmieści się w tym marszu lud mazurski? Pastor Kuptsch z Prabut (Riesenburg) objeżdżał całe Mazury z odczytami, wskazując, że wolą Bożą jest walka między narodami. „Wszystko, co nie jest w Niemczech niemieckie, winno być wobec Niemców z należną czcią, uważać się za ledwo tolerowane i nie powinno nic żądać, nie ważyć się nic powiedzieć”. Kościół ewangelicki, szczycący się tym, że w nim gości rozum, zgodny z kanonami, obcy fanatyzmowi, nie mający w swych tradycjach inkwizycji (ale też i wypraw krzyżowych), kościół na gust katolicki zbyt racjonalistyczny, zbyt zimny, zbyt niejako świecki — tu, na tej ziemi, przeklętej Smętkowym władaniem, nabiera ognia ziemskiej nienawiści, zaczyna mówić ustami swych przodujących przedstawicieli w taki sposób, że należy się spytać siebie, cóż za los spotka dzieło, którego przedstawiciele dla nikłych sukcesów doraźnych marszu pod świeckimi sztandarami, za miskę soczewicy koniunkturalnej agitacji, rezygnują z rzeczy wiecznych, z prawdy i z miłości, na których winna się wspierać potęga każdego chrześcijańskiego wyznania. Sam czytałem w kalendarzu Hertza (wydawanym przez super-intendenta Hensla): „Jaką Polacy mają nienawiść przeciw wszystkim ewangelikom, okazują doświadczenia księdza R. we W., który przez osiem lat Zborem Ewangelickim w Polsce rządził. Posłano mu w tym czasie trzy razy tak nazwane maszyny piekielne w dom, aby go zabić, i przymuszono członków Zboru jego, którzy do katolickiego kościoła przystąpili, aby nogami deptali po kancjonale swym ewangelickim”. A w innym miejscu znajdujemy opowiadanie, że w jednym mieście polskim dano świniom rozwłóczyć po rynku trupy ewangelików. Czy nie średniowiecze w tym współczesnym państwie niemieckim? W państwie specyficznej bojaźni Bożej? Bądźmy sprawiedliwi. Ciśnienie tej wschodnio-pruskiej atmosfery wypacza tak samo i Kościół katolicki. W czasie mego pobytu na Warmii ks. Herman, franciszkanin z Olsztyna, na kazaniu w Stawigudzie roztoczył obraz takich mąk, zadawanych Niemcom w czasie plebiscytu na Śląsku (niezmiernie aktualny temat!) , że kazanie żywcem by się nadawało do sensacyjnej Hintertreppenliteratur. Nie ma kapłanów, którzy by do ludności mogli mówić jej językiem. W całej diecezji na 141 probostw jest jeden tylko proboszcz Polak, cudem wsadzony na żądanie patrona kościoła, hr. Sierakowskiego (ale hr. Sierakowskiego już Niemcy wysadzili z Waplewa). Słyszałem te pseudokazania po kościołach katolickich, ten bełkot słów polskich z nieprawdziwego zdarzenia, a najczęściej: odczytywany tekst polski tak, jak się za czasów szkolnych odczytywało nie przygotowany tekst łaciński ze ściągaczki na plecach kolegi: nie rozumiejąc,

ryczało się tym donośniej i z tym większym patosem mowę Cycerona, stawiając akcenty i wznosząc głos w miejscach najbardziej nieprawdopodobnych. Kościół katolicki we Wschodnich Prusach jest zżarty racjami państwowymi, zdemoralizowany długoletnimi tradycjami czynnego życia politycznego. Jak pisał jeden z katolików wschodnio-pruskich do „Gazety Olsztyńskiej”: „Gdy się jakieś naczynie nasiąknie śmierdzącego płynu, dużo potrzeba czasu, nim ten smród, a choć już tylko i ze skorup, wyczaczmieje; tak samo może długo trzeba będzie czasu, nim te skorupy centrum wyzbędą się nasiąknąć bizantyzmem germanizacji”. Z tymi listami do redakcji należy być bardzo ostrożnym, bo opublikowanie listu ściąga na głowę piszącego prześladowania bardzo dotkliwe, wręcz uniemożliwiające egzystencję. „Ja do waju z serca pisałem — pisze w rozżaleniu jeden z takich korespondentów — a co wyśta mnie zrobili? O mnie wyśta pisali do zwierzchności albo do księdza, co do mnie... (napisana data) żandarm przyszedł, mnie wziął na przesłuchy, bo ja teraz będę sztrafowany może parę miesięcy, to mnie nie brak (nie brak tzn., że on tego „nie brukuje” — nie potrzebuje — od brauchen), tego, a wyśta mnie tak wykusili. Szatan dobrą duszę tak ani szatan Pana Jezusa kusił, tośta wy mnie tak kusili. Ja teraz od waju nic więcej nie chcę, kiedyśta tak mnie zrobili”. Dusza tego ludu przypomina pielęgnowaną przez kościelną służkę Danusię, której jedno uczucie zostało i jeden zdyszany szept: „Boję się, boję się, boję się...” Kiedy byłem w zborze w Pasymiu, staruszek jeden pięknie sobie się modlił z modlitewnika; od razu poznałem, że modlitewnik jest polski. Siadłem obok w ławce. Stary spojrzał na mnie sponad wielkich okularów — i niezwłocznie wyciągnął niemiecką książkę do nabożeństwa. Wobec inteligenta wrócił od Boga, „który jest w niebiesiech” do urzędowego Kammergotta. A książkę niemiecką zabierał ze sobą do kościoła „krom wszelkiej sicherności”. Obdarto duszę ludu tego ze wszystkich starych zwyczajów. Po bożkach pogańskich padły ofiarą katolickie Boże Męki na rozstajach, nabożeństwa majowe, w cień usunęło się słodkie oblicze Marii, współczujący święci z katolickiego Olimpu, obyczaje gwiazdkowe, kolędy, święcone. Nie mając innych walorów w ręku, duchowieństwo protestanckie główny nacisk kładzie na sprawy materialne, uczy cenić dobrobyt związany z połączeniem swych losów z niemczyzną. Taki renegat Marczówka w piśmie „polskim”, wydawanym za pieniądze rządowe, tak oto piał peany na cześć dobrobytu związanego z niemiecką kulturą: Ucz się, bracie, po niemiecku, Będziesz dobrym chłopem, Będziesz zdatnym, kochaneczku... itd. Na co zirytowany Gizewiusz odpowiedział:

Ja chcę żyć po mazowiecku, Ty żyj, tyj, gnij po niemiecku. Drugi zaś filar polszczyzny, pastor Mrongowiusz, w 1842 r. pisze do kandydata teologii, Kubicha, że „znajomością tej prastarej, wspaniałej mowy będzie mógł opuszczonemu ludowi polskiemu otwierać skarby niebiańskiej mądrości”.

Mrongowiusz

Ale p. Gollub wydaje Gizewiuszowi i Mrongowiuszowi świadectwo: ... sie überzeugte Patrioten waren. Was man ihnen vorwerfen kann, das wäre die Unterschätzung der nationalen Belange gegenüber den Kirchlichen. I to, co się wrocławskiemu Staatsarchiwrathowi wydaje dziwne — że duszpasterz, pragnący uczciwie wypełniać swe zadanie, musiał walczyć o prawa mowy ojczystej ludności — to samo dziwnym się wydaje wszystkim Niemcom. Tymczasem każdy, mający styczność z życiem duchowym Mazurów, to potwierdzi. Począwszy od katechizacji. — Słyszę, uczy się dzieciak katechizmu — opowiadał mi jeden z Polaków miejscowych — i mruczy von der Gnade Gottes, a gdym go spytał, co to znaczy, odpowiedział, że kości (gnaty). Ale trzymają się przecież tego ludu romantyczne nawyki dawno porzuconej wiary: modlą się na klęczkach, całują książkę do nabożeństwa, żegnają się znakiem krzyża, którym przez tyle stuleci osłaniał siebie lud puszczański przed niewiadomym idącym z leśnych mroków. Na odpusty w Św. Lipce, położonej na Warmii na pograniczu Mazurów, udają się Mazurzy tłumnie. I tłumnie zasilają ruch gromadkarski. Jedźmy ich tam zobaczyć. Po obiedzie u jednego z „braci” udajemy się do wsi Linkowa. Drogami już ciągną gromadki młodzieży z instrumentami muzycznymi, jakieś babuliny o bardzo bogobojnych minach. Ogarnia mnie znane z dzieciństwa uczucie, którego doświadczałem, gdy mnie wieziono do kościoła w niedzielę: że oto jest punkt ściągający opiłki dusz ludzkich z całej okolicy; że nikt nie idzie w inną stronę; że wszyscy płyną tam, gdzie z kępy drzew widnieje drewniana wieża kościelna. Tu wieży nie ma, bo gromadkarze odbywają zgromadzenia w domach prywatnych.

Założone przez Litwina Kukata, który, służąc jako żołnierz w gwardii w Poczdamie, zdołał u Wilhelma uzyskać pozwolenie na założenie Ostpreussischer Gebetverein, przed wojną jeszcze podzieliło się na dwa odłamy: mazurski i litewsko-niemiecki. Mazurski odłam nazwał się „Społeczność chrześcijańska na Mazurach”. Obecnie oba odłamy dążą do sprzedania swych domów, które posiadają w Berlinie, po czym mają zamiar pobudować sobie domy modlitwy i przewiduje się dla kaznodziei szaty liturgiczne; czy to nie pachnie nowym kościołem i czy wówczas oficjalny kościół ewangelicki nie wystąpi przeciw okazującym trop de zèle pomocnikom w szerzeniu Słowa Bożego? Tymczasem jednak modlić się będziemy w obejściu jednego z gospodarzy. Oto on: starszy rasowy Mazur, z charakterystyczną gębą; zowie się Zagromski. Wita Barcza serdecznie, mnie z godnością. Pyta, czy może ja też jestem „Od Słowa”. Po całych Niemczech jeżdżą kaznodzieje, którzy wygłaszają przemówienia. — Nie, nie jestem „Od Słowa” — odpowiadam — daleko mi jeszcze do tego; ale interesują mnie sprawy duchowe. — A toć to najważniejse, co tylko na świecie może być — przyświadcza z ogniem gospodarz. Ma sześćdziesiąt trzy lata, a prawdę poznał dopiero mając sześćdziesiąt jeden lat i poszedł za nią, i jakoby się narodził; „bo nigdy nie jest za późno iść w ślady Pańskie”. Zgadzam się z nim w zupełności i idziemy teraz do ogrodu przy chałupie, gdzie skonstruowano z tarcic szereg ławek. Siedzi już na nich szereg babulin. Cierpię męki, bo okazuje się, że fotografowanie jest grzechem. Tymczasem słońce przez jabłonie przesiewa tak ładne plamy. Za stołem prezydialnym, do którego też zaproszono Barcza, zasiada starszyzna gromadkarska. Obserwuję te twarze, każda jednak wnosi ze sobą inny świat duchowy. Ten szczupły, stary człowiek, o siwych włosach i czarnych, żarzących się oczach, to Mazur, który ma bardzo mały spłachetek pola, który dzierżawi, i jakąś robotniczą rentę; pozwala to mu cały jego czas poświęcać ruchowi gromadkarskiemu. Ten zaś młody człowiek, nie mający trzydziestki, sprawiałby wrażenie jakiegoś pomocnika handlowego w małym sklepie małego niemieckiego miasta, gdyby nie to, że wpatrzywszy się w jego bladą, nieco nalaną i pospolitą twarz, spostrzegamy coś w rodzaju zastygłej ekstazy: jakaś słodkawa potencjalna pobudliwość, zakrzepła w twarzy.

A ten prezydiujący z łysą głową, o tępym, upartym czole, to doktryner, który znalazł na swej drodze gromadkarstwo; równie dobrze mógł znaleźć dogmatykę partyjną. Uroczystość zaczyna amatorska orkiestra. Tymczasem p. Barcz przynosi mi jakąś drukowaną szwabachą książkę. Nie, to nie żadne „Mleko duchowne dla karmienia i wychowania chrześcijańskich dziatek”, które w 1556 r. wydał Eustachy Trepka, ani żaden inny antyk w tym rodzaju; to drukowany w Królewcu, w niemieckiej firmie w roku 1926, Kancjonał Pruski na odwiecznym wzorze oparty. Tymczasem orkiestra skończyła, a przewodniczący wzywa: „Znajdziemy tę piosneczkę kole Nr 540”. Wszyscy pochylają się nad kancjonałami; zresztą prowadzący nabożeństwo szybko mówi przed tym każdą strofkę, a my ją za nim śpiewamy. Obok mnie siedzi ogromne drabisko, pachnące sianem i żytnią mąką — tym nieuchwytnym zapachem wsi. Dodać do tego kadzidlanego dymu, nieco światła z witraży, organy — i oto gotowa mieszanka parfum de dimanche rustigue. Mój sąsiad nie ma kancjonału, więc mu podsuwam swój; przysuwa się skwapliwie i ze zrozumieniem i ze swej strony podtrzymuje kancjonał. I tak, trzymając kancjonał, śpiewamy z całego serca. Kiedyśmy skończyli, kapela dziewcząt wykonywa na gitarach pobożną pieśń. Otwieram tymczasem kancjonał na pierwszych modlitwach i czytam:

„Ojcze Nasz, któryś jest w niebie! Wziąłeś nas za swe syny sobie, chcąc, byśmy tu bracia byli. Tobie zawsze się modlili, sercem i usty wzywali, a w Tobie samym dufali”. Teraz ów młody kaznodzieja wygłosi naukę. Jest to Niemiec, „brat”, przybyły z Westfalii. Składa ręce jak do modlitwy, podnosi głowę i dobrze cieniowanym, nabrzmiałym przejęciem głosem opowiada historię swego nawrócenia: znalazł się przypadkowo na zgromadzeniu gromadkarzy, na którym kaznodzieja opowiedział, jak nawrócił się jego przyjaciel. Przechadzali się mianowicie po mieście i oglądali wystawy. I kiedy w przyjacielu narosło już silne pragnienie rzeczy doczesnych, zaprowadził go kaznodzieja przed wystawę z trumnami. I uświadomił, że inne przedmioty mogą przypaść w udziale człowiekowi lub nie. Ale ten przedmiot nigdy nikogo nie minie.

Młody człowiek, który nam to opowiada, zaczyna potem mówić, jak wrócił do domu z ziarnem zasianym w duszy. Jak chciał to ziarno wyrzucić, ale nie dawało mu spokoju; jak narastała w nim fizjologiczna potrzeba modlitwy, ale jak męczył się i nie umiał się modlić; jak przechodziły samotne noce w tej męczarni; aż wreszcie — jak spłynęła na niego łaska modlitwy. Słucham i zaczynam się niepokoić. Może to i wyświechtane słowa, trick zapewne tysiąckrotnie nadużywany przez fachowych kaznodziei. Może to i tanie efekty. Ale gra

aktorska afektowana, zarazem pełna ekspresji. Mówca pokazuje, jak męczył się w ciągu samotnych nocy, prosząc o dar modlitwy, jak ręce wykręcał ze stawów, wznosząc je do Boga. Otóż niepokoję się w sobie tak, jak zwykle, kiedy nie umiem zaklasyfikować tego, co widzę. Wyszedłem z kultury katolickiej. Nikt u nas w diabła kałamarzem walić nie potrzebował. Wprawdzie męczył się tam pokusami święty Antoni, ale za to i został świętym. My, prości katolicy, znajdowaliśmy w religii ukojenie. Z nas, wiejskich ludzi, rosła modlitwa jak drzewo. Sześć dni pracy, a siódmego dnia modlitwa. Ułożony porządek życia, obrządek zwierząt, obrządek dusz ludzkich. Nasz lud, jeśli przychodzi się modlić, to żeby znaleźć ukojenie. Oderwać się od rzeczywistości, zerknąć w perspektywy zbawienia wiecznego, ofiarować swoje ciężary Bogu, który wszystko widzi. Ale jakim potrzebom duszy tych chłopów mazowieckich odpowiada to nieco „gramdguignolowate” w moralnym, sensie, posępne kazanie? Czyż wiejskiemu człowiekowi mówić trzeba o niemożności modlitwy? Rozważania mi przerywa dźwięk trąb: to produkuje się zespół instrumentów dętych. I znowu: „Znajdziemy te piosneczkę kole numer 386”. A potem mówi ten stary, siwy, ascetyczny człowiek o palących oczach. Zaczyna po niemiecku, ale potem przechodzi na mazurski. Kazanie trwa pół godziny, godzinę, półtorej godziny. Znowu przychodzi język niemiecki, po kwadransie niemieckim znowuż następuje kwadrans polski. Według mego skromnego zdania, jest to stek huczących frazesów, z wszystkimi chwytami, które zapewne kaznodziejska maniera środowiska wypracowała. Polszczyzna na ogół dobra, z takimi tylko passusami, jak „sie niejeden postarbnie”, „nie ferwekslujta słów Pańskich” itd. Kiedy wreszcie kazanie się skończyło i śpiewać począł chór kobiecy, obawiając się, abym nie wpadł w jakieś nowe kazanie, staram się dać znak p. Barczowi. — Idzieta? — pyta mój współśpiewca. — Jo... — Mam wama coś rzec. — To chodźta do chałupy. W chałupie siadamy na zydlach. Zionął ku mnie razowy chleb. Gruzłowate palce przebierają w niezdecydowaniu po stole: — Ja stąd o kilkadziesiąt kilometry przyjechał na ten Wielki Prask. Ja by w zyceniu miał otrzymywać „Mazura”. Ale zeby streng geheim. Bo to niby gesetzlich nie jest zabroniona rzec, ale rozumita (nieokreślony ruch ręki), ze to nie pasuje... Powiadam mu, żeby się porozumiał z redakcją „Mazura”, bo ja tych spraw nie załatwiam i jako przybysz na nich się nie znam. Kiedy wracamy do ogródka, młody chłopak deklamuje wiersz, którego każda zwrotka zaczyna się od słów Stärke ist... po czym się tłumaczy, że siłą nie jest ani łamanie kości bliźnim, ani majątek, ani sława, ani przemoc, ani podbój, a że siłą jest... i tu następuje wyliczanie cnót ewangelickich. Wychodzimy. Za nami teraz grzmi chór wszystkich zebranych:

Vorwärts, aufwärts, christliche Reiter Soll der wahrer Gott gefreiter. W drodze powrotnej staram się uporządkować wrażenia. W całym tym nabożeństwie wyłowiłem składniki trzech kultur, trzech stylów życia. Przede wszystkim — sekciarski pokost. Te trąby, te dziewice śpiewające i przepasane jakimiś szarfami, ta abundancja pisma świętego, ta deklamacja... Jest tego do znudzenia po wszystkich krajach protestanckich, gdzie ludziom brak po zborach soczystości katolicyzmu. Kiedyś w Szwajcarii zamknęli mnie na takim jakimś „missionsfeście” adwentystów i musiałem się wynudzić trzy godziny. A już dziewic z Armii Zbawienia staramy się nie spotkać idąc na obiad z jakiejś galerii obrazów, bo najlepsze menu diabli wezmą. Nie zwykłem mówić lekko o żadnym ruchu, ale polonus sum na odżywce katolickiej rozpleniony i... „co mnie a Tobie — niewiasto”? Drugi element — to słowiańskość, polskość, która wyłazi z tych tam wersetów jak słoma z rozprutego siennika. Gdyby nic nie było prócz tylko czytania tego cudnego kancjonału, już by stało za nasz adwent. A deklamacje o tym, że istotną siłą nie jest przemoc... brr, zimno mi się robi, kiedy pomyślę, jak właśnie załatwialiśmy sprawę tej ziemi.

Jest jednak w tym gromadkarstwie trzeci czynnik: w męce poszukiwań religijnych wstaje — jak upiór głodna i nigdy karmą duchową nie dokarmiona — dusza wschodnia tego ludu, dusza, której kiedyś pieśni śpiewali fulisze i ligasze, wyrżnięci po świętych gajach. CZY SIĘ MAZUR PO RAZ DRUGI PRZECIW POLSCE WYPOWIE ZA LAT DZIESIĘĆ, PIĘTNAŚCIE — GDY GO DZIEJE SPYTAJĄ O ZDANIE — KTÓŻ ZARĘCZY? POWTARZAM: JUŻ WASZ LUD WŁASNY DO POLSKI SIĘ TWARZĄ OBRÓCIŁ I NA TWARZ PRZED NIĄ UPADŁ, BŁAGAJĄC, ŻEBY GO WZIĘŁA POD SWĄ WŁADZĘ. KTÓŻ WIE, CZY MAZUR NIE OTRZE Z TWARZY POTU, A BRUDU NIEWOLI I NIE WSPOMNI SOBIE, ŻE NAD NIM PANUJĄ CUDZOZIEMCY? Żeromski

LINKOWA

KOMISARZ PLEBISCYTOWY NIEMIEC, VON GAYL, PRZYPISUJE WYNIK PLEBISCYTU GŁUPOCIE MAZURÓW. „Cech”

Auto coraz bardziej wrzyna się w piach, w nędzne sosnowe zagaje. Osiedla ludzkie coraz rzadsze. Jedzie pod granicę, pod polską, w najzatraceńszy kąt Mazurów. Szukamy — po błędnych polskich drogach, rozkolejonych między wykroty, pomiędzy jeziorkami, skwaśniałymi i rudymi, wypasionymi łączkami, po porozwalanych opłotkach, labiryncie wsi, porozbijanych na kolonie — Linkowej — wdowy po ś. p. Bogumile Lince, działaczu plebiscytowym, delegacie ludu mazurskiego do Paryża, zabitym przez Niemców. Z dawien to było, postanowił tak traktat welawsko-bydgoski z 1657 r., że każdorazowo Stany Pruskie, po złożeniu przysięgi Kurfürstowi, zaznaczać mają, że gdy Hohenzollernów prawa do tych ziem znikną, wrócą one pod panowanie Polski, jako i uprzednio, od pokoju

toruńskiego w 1466 r., przez bez mała dwieście lat trwało — a drogi, cła, apelacja sądowa, pomoc wojenna pospólna ze Rzplitą była. I stało się, że kiedy w listopadzie 1918 r. w Amerongen abdykował tych ziem dziedziczny władca, ostatni panujący Hohenzollern, wynurzyła się, niby ląd przed wieki zanurzony a trwający — polskość tych ziem i upomniała się o swe prawa. Zdumieli się Niemcy. Plenipotent Smętkowy na tej ziemi, kierownik niemieckiej akcji plebiscytowej, Worgitzky, tak pisze: „24 listopada 1918 r. lotem błyskawicy obiegła Olsztyn wieść, że Polska Rada Ludowa na rynku odbyła publiczne zebranie. Przerażenie i zaskoczenie było wielkie, gdy nagle, pośrodku kraju, mitten im Lande, wynurzył się, auftauchte, lud polski najwyraźniej zorganizowany”. Wielkie to, upajające były dni. Żyją ich wspomnieniem dotychczas niedobitki minionego plebiscytu. Oczy im się jarzą, kiedy opowiadają np. o wspanialej manifestacji w Kwidzyniu. Przodem jechało 12 jeźdźców w kontuszach, poprzedzając pochód posuwający się w kolejności następującej: 200 dzieci w strojach narodowych; 286 Sokołów; orkiestra; 2000 delegatów różnych organizacji; orkiestra; towarzystwa śpiewacze w ilości 824 śpiewaków; 3182 członków organizacyj robotniczych; orkiestra; 200 członków Towarzystwa Kościelnego; 7000 członków kółek rolniczych; orkiestra; reszta ludności 6000 ludzi; banderia 48 krakusów. Co to? W najwierniejszym sercu Prus. W najwierniejszej z wiernych ziem? Zatrwożyli się Niemcy w sobie. „Wyłącznie głosami niemieckimi nigdy byśmy nie otrzymali obszaru plebiscytowego” — pisze Worgitzky. Prusy Wschodnie zagrożone! Wypad na wschód, pomost do władania obszernymi lądami krajów bałtyckich, wynurzającymi się oczom niemieckim z zamglonego oddalenia jako terra nulius (wszak to Hindenburg w 1917 r. ogłosił dekret agrarny, mocą którego w Kurlandii miało rozsiąść się dwa miliony kolonistów niemieckich, a ludność miejscowa została pozbawiona prawa kupna i sprzedaży ziemi) — zniszczony! Rozgorzała akcja niemiecka. Poszła do dusz ludzkich i znalazła w nich odwieczną prawdę tej ziemi. Oddajmy głos wrogom, niech ich usta będą zmuszone o niej mówić: „Trudności sprawiało gospodarcze nastawienie ludności. Jedni troszczyli się o to, że zostaną pozbawieni taniego polskiego robotnika, inni o przyszłe stosunki handlowe z Państwem Polskim; inni znowu mieli przed oczami obraz unii celnej z Polską. Nie można było pozwolić na to, aby ludzie za wiele mędrkowali i rachowali. Całe to zielsko winno było być z korzeniami wytrzebione”. (Worgitzky). Do akcji rzucono wszystkie siły. Stworzono Heimatdienst, który na 1 października 1919 r. liczył 206 313 członków, a w lutym 1920 r. doszedł, według Worgitzkyego, do 96% wszystkich uprawnionych do głosowania. Został stworzony cały rozbudowany kosztowny aparat przewożenia do miejsc głosowania ludzi, pochodzących z okręgu plebiscytowego i zamieszkałych w Rzeszy, co wobec tendencji Drang nach Westen było rzeczą niemało ważną. Zewidencjonowano 300 000 takich ludzi i zdołano spośród nich, karmiąc i pojąc, przewieźć na głosowanie 128 000. Jeśli w ogóle w plebiscycie oddano 363 151 głosów, widzimy, jak zaważyli na wyniki ci wszyscy, których od dawna z tą ziemią nie łączyło nic. W wielu wsiach reemigranci stanowili dwie trzecie głosujących. Policja, urzędy, sołtysi, nauczyciele, karczmarze zostali ci sami. Akcja plebiscytowa została przez Niemców ujęta w żelazne ręce organizacji i terroru. Próbującym agitować za Polską przetrącano kości doraźnie i tłumaczono dobitnie, jaki czeka ich los gospodarczy, gdy utrwali się ostateczne panowanie niemieckie. A że utrwali się, stawało się coraz bardziej jasne.

W ręce mi wpadły teraz jeszcze, po piętnastu latach, przechowywane starannie odezwy i broszury niemieckie. W perspektywie późniejszych zdarzeń czytanie takich świstków jest pouczające. Oto najczęściej powtarzane argumenty: W Polsce służba wojskowa trwa sześć lat, gdy w Niemczech przymus wojskowy jest zniesiony. Polska ma 56% analfabetów, wsie są po 100 kilometrów odległe od kolei. Podatki w Polsce są piętnastokrotnie większe, bo musi płacić część alianckich kosztów wojny. Polska nie ma materiałów budowlanych, zarobki są w niej znacznie niższe, dzień pracy dłuższy, a ziemia trzykrotnie tańsza. Polska jest silniej zagęszczona, cenę produktów rolnych ma wiele niższą, a przemysłowych wyższą. Niemcy całe niebawem zostaną zelektryfikowane, a „wy w Polsce przy nafcie będziecie czytać polskie gazety”. Cóż na to odpowiadała agitacja polska? Była nad wyraz nieumiejętna, kłamliwa, słaba i nieszczera. Zapewne, zawsze można mówić, że ludzie byli nieodpowiedni, że można było dobrać lepszych. Ale istotnym winowajcą były długie, kilkusetletnie dzieje, w czasie których nikt w Polsce nie dbał o te ziemie, w czasie których zawsze, ilekroć jakieś żywe siły tego kraju zwracały się do Polski o pomoc, były haniebnie przez Polskę zdradzane i pozostawiane same sobie. Przesadzam?... Pamiętajcie, że jedziemy do sadyby Linkowej, że jedziemy po zgliszczach tego ostatniego wybuchu polskości, że prawować się tu będę nie o utorturowane ciało Kalksteina, nie o Rotha za Polskę zgnojonego w więzieniu, nie o ściętego sojusznika Polski, Mikołaja z Ryńska, nie o zakłutych za sympatie polskie Rotzkaua i Hechta, nie o opuszczony Związek Jaszczurczy, nie o pozostawiony sobie bohaterski Kneiphof, przedmieście Królewca, ani Pasym, ani Elbląg, nie o konszachty naszych dynastów — Marii Ludwiki, Sasów a nawet Zygmunta Starego, nie o egoizm panów polskich z Sejmu Pruskiego, którzy pomocy dla tej ziemi nie chcieli dać, gdy o nią błagał Gizewiusz. Na to moglibyście łatwo i niekosztownie ze mną się solidaryzować. Ja będę mówił o żonie poległego na posterunku nauczyciela Lanca, o umęczonym poecie mazurskim Kajce, o wdowie po ukamienowanym Lince. Aby ta Polska, która żyje obecnie, aby my i nasze pokolenie współczesne widziało się współuczestnikiem dziejowej zdrady polskiej wobec tej ziemi, na której raz po raz odrastające pędy zwracają się... na południe. Toteż gdy ziemia ta odsłoniła się Polsce w sprawie plebiscytowej, było tak, jakby ta granica kurpiowska albo ta granica przez Prusy Zachodnie do wszak zorganizowanego w polskości Pomorza była oceanem niezbrodzonym, głębią bezmierną i odwieczną, za którą stawały się sprawy nam obce, nieznane i dalekie. Przyszli ludzie z Polski i po omacku poczęli łazić po piersi tej ziemi, nieznanej, obcej, wśród tego półmilionowego ludu polskiego — obcego, nieznanego, nieufnego. Co tu gadać... Niemcy plebiscyt wygrali, bo byli tej ziemi gospodarzami, bo nią władali, bo ją zagospodarowali, bo ich wolą kierowniczą dźwigała się na coraz wyższy poziom życia, choć w tym dźwiganiu był pot i praca naszego ludu.

Wówczas przed plebiscytem nastąpiła jedna z tych wzruszających delegacji do Paryża z ziem dookolnych Polski. Na Orawie mi opowiadano, jak jeden z tamecznych gazdów, wysłany do Paryża, gładził Wilsona po ręku i prosił: „Już też przyłączcie nasze Orawsko”. Delegacja wschodnio-pruska prosić miała, aby nie dawano praw głosowania przybyszom z Niemiec, którzy o tej ziemi zapomnieli, którzy do niej nie wrócą.

Jedno z biur Komitetu Mazurskiego w Olsztynie

Wściekłość Niemców nie miała granic. Nasyłano Lince prowokatorów, bandy Grentzschutzu, więziono i dopiero na interwencję wypuszczano. Wówczas postanowiono z nim radykalnie się rozprawić. Dwudziestego pierwszego lutego wywlekła bojówka bladego starca z zebrania w Szczytnie jak barana na rzeź, postawiła pod murem i zatłukła z premedytacją. Kiedy go podniesiono na ulicy, kości miał powyrywane ze stawów i cały był w zakrzepłej krwi. Ukryto go w mieszkaniu właściciela kawiarni, Zawiślaka. Niemcy domyślali się, że tam się nie dobity ukrywa. Pod oknem Zawiślaków wyły tłumy. Kiedy wpadały rewizje, chowano umierającego do szafy. Ale dłużej nie mogło tak trwać. Nocą, w mróz dwudziestostopniowy, przewieziono go na cmentarz. Tam go wzięli inni i przewieźli do odległego o dwie godziny drogi koleją Olsztyna, gdzie zmarł. Tak samo zmarł Władysław Turowski, podźgany nożami, takiż los spotkał Jabłonkę w Biskupcu, wywleczonego z zebrania na rynek, bitego pałkami, kamieniami, butelkami. A gdy mu płuco przebito pałaszem i rzygnął krwią, dwóch wyrostków tańczyć poczęło na drgającym ciele jakąś piekielną sarabandę. Tak stłuczono do półprzytomności w Dąbrównie miejscowego proboszcza. Po cóż wyliczać te wszystkie ofiary, po cóż prawować się o trupy, gdy nie umiemy prawować się o żyjących?! Kiedy nadciągnęły ostatnie dni, nasze plebiscytowe placówki siedziały niby w kraju nieprzyjacielskim za zasiekami z drutów kolczastych, nasi wysłannicy nie śmieli ruszać się po kraju, ludność oglądała własnymi oczami moc i siłę tych Niemców, którym nauczona była ulegać przez lat siedemset. Na domiar wszystkiego Polska była zaangażowana na Wschodzie. „Rezultat plebiscytu byłby bez wątpienia inny — pisze Worgitzky — gdyby go przeprowadzono w 1919 r. Jeśliby Polacy zręcznie zabrali się do roboty, zapewne stracilibyśmy obszar plebiscytowy”. Plebiscyt odbył się dnia 11 lipca 1920 r. Na całym obszarze plebiscytowym złożono 475 925 głosów.

40% ludności... wstrzymało się od głosowania. Ale wśród złożonych 475 925 głosów, na Polskę padło 15 871 głosów, a mianowicie: Powiśle 7 947 głosów (7,2%) Warmia 5 971 „ (6,6%) Mazury 1 953 „ (0,7%)

Rezultat terytorialny plebiscytu — że do Polski przeszły trzy wsie pograniczne z terenu Olsztyńskiego i pięć wsi na prawym brzegu Wisły koło Gniewu (patrz rozdział pt. „Krwawiąca granica”). Na terenie Olsztyńskim — dziewięciu gmin, w których się okazała większość polska, przyłączyć się nie dało z racji położenia. Rezultat moralny plebiscytu, że bezpośrednio po nim wyemigrowało dziewięć tysięcy najdzielniejszych, najofiarniejszych dla sprawy polskiej jednostek. Wyłowić, zabić, lub wypędzić przywódców pokonanego narodu — to stara zasada, wypróbowana jeszcze przez Orbis Romanus i przez zwycięzców Azteków. Plebiscyt był straszliwą klęską polskości na tych terenach, klęską omal w dziejach tej ziemi nie notowaną, na pewno dla polskości brzemienniejszą w skutkach niż dla Niemców klęska grunwaldzka. Imię Polski na tej ziemi, imię jarzące się majestatem wieków, mające pełny swój dźwięk, wbito w błoto i w pohańbienie. Podano Polskę nicości. Zapyszniły się, zatriumfowały po wioseczkach mazurskich, po warmijskich sadybach, po nadwiślańskich osadach — pomniki, kamienie plebiscytowe z krzyżem Heimatdienstu. Rośnie w tej ziemi kilkaset nowych dębów pogańskich, dębów zasadzonych na pamiątkę plebiscytu. Miasta powydawały pamiątkowe wydawnictwa, medale, znaki. Na kamieniach plebiscytowych, jak na urągowisko czasom tym najnowszym, na znak, wyryły jednocyfrowe liczby głosów polskich, które tu padły, i pięciocyfrowe głosów niemieckich. A miasto Biała pow. piskiego, sam to widziałem w gablotce muzeum w Łuczanach, wydała znaki pieniężne, tzw. „notgeldy“’, na których wypisała z dumą: Bialla, eine deutsche Stadt, die keinen einzigen Polen hat. Zaciągnął się nad tą ziemią, tak inną z kajaka, lakierowany dryl, zglajchszaltowało się jej życie, ustandaryzowała nienawiść, odmierzył się patriotyzm, stworzono zbożny byt, który karmi przyszła wojna, przywalono św. Wojciecha krzyżem z lanego żelaza i znów kraina

Czarnego Krzyża, kraina Smętka — potyka się z dziejami o to, aby „od niebios porządek świata odkupić”. W chałupce, którą zajmuje Linkowa w Wawrochach, nic nie wiadomo o tych wielkich sprawach. W nędzy, w której zamieszkuje Linkowa, nic nie wiadomo o historii, o dziejach, o ciemnych sprawach diabelskich, o ziarnie Bożym, które spotyka męka, nim wzejdzie... lub nim zginie. W czarnym bytowaniu Linkowej jest tylko na początku gdzieś tego nowego strasznego życia jakiś Paryż, jakieś mistyczne szatańskie słowo. W tym Paryżu nieboszczyk był, z niego wrócił i z niego, z tego niewiadomego, ani gdzie, ani jak, Paryża — dalekiego? — bliskiego? — wszystko złe się poczęło. Dali jej znać ludzie — pojechała patrzeć męża. Śtuchali go kołami i kamieniami. I był „czarnulutki jak te buksy (spodnie)”. Leżał cichutko i nie klendrał (nie narzekał) nic. Wróciła do chałupy i pojechała znów do Olsztyna w poniedziałek. A to już był dzień śmierci. W pokoju umierającego byli panowie: rejent, pisarz, urzędnicy. Chciał spisać testament. Palili cygara i śmieli się. Nie spieszno im było. Więc chory ciągle prosił: „Uzijajta się, róbta sporo”. Ale oni na tych zofach posiadali i śmieli się. Pochyliła się nad umierającym: — Jadłeś co? — Hafenflok (owsianka) mieli dać... I to były jego ostatnie słowa.

— Tom ja szympfowała (schimpfen — lżyć) tych panów: teraz mozeta się śmiać. Bo mi i tych dziesięć marków była szkoda, co im przedtem musiałam dać. Rozglądam się po chałupie. Bieda aż piszczy z każdego kąta. To już nie jej ziemia... Jak zabili męża, to wzięli synów pod sąd za niedozwolone polowanie. Jeden odsiedział dziesięć, drugi jedenaście lat. Została z ziemią sama, bez żadnego mężczyzny w rodzinie i zmarniała. Trzymała ją, tę ziemię, by ją mieli, gdy kiedyś, przecie, wrócą. Ale kiedy wrócili, nie dało się zrobić nic. Bo całą ziemię, gdyby na nich przepisała, zabrałby rząd za grzywny, narosłe koszty sądowe, procenty. Starali się Linkowie, aby żonę który wziął i przepisał na nią grunt. Ale żadna dziewczyna nie ryzykowała wychodzić za mąż za obiecankę, a Linkowie nie ryzykowali odpisywać gruntu przed ożenkiem, na niepewne... Tymczasem jednego ponownie uwięziono za rzekome szpiegostwo na rzecz Polski i już drugi rok siedzi. Linkowa nie mogła sobie dłużej dawać rady i oddała ziemię sąsiadom, zastrzegając „korce”. I teraz powtarza się historia Kiwickiego. Jak tam dzierżawca karczmy nie płacił tenuty, wygrywając momenty polityczne, tak tutaj sąsiedzi, zawładnąwszy ziemią, obrzucają ją obelgami i dnia nie ma, aby pod oknami nie demonstrowały dzieci przeciw verfluchte Polin. Mleko, które jej dają, ma trzy ćwierci wody (ktoś jej poradził posłać do analizy), zapomniała wymówić poślad dla kur, to ich nie może trzymać, nic nie ma, chleba już jej nie chce piekarz na borg dawać, to się kartoflami żywi wraz z chorą na nogi i niedorozwiniętą córką. A syna tego nie wiadomo kiedy wypuszczą...

W starczych rękach, opuszczonych wzdłuż porwanego fartucha, widać bezwład zupełnej, ostatecznej bezsiły. Nic nie chce, o nic nie prosi. Nie wygrywa żadnych momentów narodowej solidarności. Zdaje się ich zupełnie nie spostrzegać. W pamięci jej i w świadomości nie ma bohaterstwa, poświęcenia, zasługi, ani nie ma spekulacji na tych pojęciach. We wspomnieniach jej ciąży jedno ciemne pojęcie: Paryż... I kiedy patrzę na tę dobijaną przez lat piętnaście kobietę, przypominam sobie ulubioną torturę krzyżacką: powolnego topienia. Rozglądam się po ścianie. Wisi na niej fotografia Linki na łożu śmierci. Zdejmuję tę fotografię. Pozwala mi zabrać. Ta kobieta już jest wpółżywa. Proponuję, żeby się dała sfotografować. Boję się, że albo zechce się przebierać, albo jeśli nie ma w co, nie zgodzi się. Ale Linkowa obojętnie staje przed obiektywem. Daję jej pieniądze, żeby jakoś, żeby tymczasem... Bierze obojętnie i obojętnie dziękuje. Zaiste, łatwe urągowisko mają upatriotycznione, uświadomione w szkole dzieci niemieckie. I poglądową naukę, jak wygląda wdowa po tym, który jechał gdzieś w nieznany świat szukać w niewiadomym Paryżu Polski dla Wawroch. ...KIEDY JA GDZIE IDĘ, TO ZARAZ TE LISTKARZE (LISTONOSZE) MÓWIĄ «POLSKI AGENT. A LISTKARZ......... (NAZWISKO) TO MÓWIŁ, CO MI PUDZIE LICHO ZA TEGO «MAZURA». A PROSZĘ MOŻE MI TEGO «MAZURA» PRZYSŁAĆ NA TĘ PSOTĘ, NIECH SIĘ JADUJĄ. ALE TO PROSZĘ «AUSDRÜCKLICH» NAPISAĆ, CO MI NIE PRZYNIOSĄ NA DOM, BO MOŻE MNIE OBSTROFUJĄ DWA MIESIĄCE NA STARE LATA. NIEBEZPIECZNY „CEJTUNEK” ...PROSZĘ MNIE ZARAZ ODPOWIEDZIEĆ. TUTAJ JEDNA OPOWIADAŁA, ŻE REKTOR MIAŁ GADAĆ, ŻE JA POLSKIE GAZETY I KALENDARZE OTRZYMUJE, TO JEST «VATERLANDSVERRAT» I MNIE MAJĄ «GEWERBE» ZAKAZAĆ TAKŻE I «WTNTERHILFE». TO SAMO I W TEN WTEREK...... (NAZWISKO), CO JEST, BAUERNFÜHRER, GADAŁ W KARCZMIE NA ZEBRANIU DO WSZYSTKICH I MÓWIŁ, KTO POLSKIE PISMA TRZYMA, TO GO ZASTRZELIĆ. WIELE DREW Z BORU UKRADŁ, TO NIE POWIE. PROSZĘ MNIE ZARAZ ODPOWIEDZIEĆ, JAK TA RZECZ IDZIE. (Dwa wyjątki z listów, które w mojej obecności przyszły do redakcji ,,Mazura” latem 1935)

Chodziłem po salach muzeum w Łuczanach (Loetzen). Łuczany są punktem wypadowym wycieczek wodnych. Stąd ich doskonałe restauracje i kawiarnie, piękne gazony. Ale dzięki swemu położeniu na przesmyku międzyjeziorowym były też oblegane przez Rosjan w 1914 r. Stąd muzeum, do którego wiedzie podwórze ugarnirowane szynami kolejowymi, podziurawionymi przez moskiewskie kule. W muzeum — mundury rosyjskie wszelakiego autoramentu, kudłate czapy kozackie, czerkieskie, bramowane patronami, „pagony” czyli szlify przeróżnych pułków, na których starosłowiańską cyrylicą wykaligrafowano monogramy pułków i szefów. Stoję przed tym wszystkim z młodym feldfeblem z Reichswehry, wypieczonym jak pulchna bułeczka, który skrzętnie i z nabożeństwem wypytuje mnie, jak się rozróżnia „zauriad” — chorążego od zwykłego chorążego i myślę, jak też i kędy się obracał tutaj mój pierwszy batalion 119 piechotnego Kołomienskiego Pułku, trzydziestej dywizji, czwartego korpusu armii gen. Risenkampfa, który ze śpiewem sołowiej, sołowiej-ptasz-i-i-czka ruszył na Berlin,

na pruskiego cara, który się zbuntował białemu carowi. Ruszył i legł lub poszedł w niewolę co do jednego człowieka. Kiedy tak szukam po gablotkach szlif ze znakiem „119”, nagle, ni z tego, ni z owego, widzę gablotę ze starymi drukami, tu wydawanymi w Łuczanach, a wśród nich „Tygodnik Leczky” nr 6 z dnia 10 marca 1849, na pierwszej stronie obwieszczający: „Podaie do znaiomości, że od l kwietnia t. r. nauczyciel Pan Sgonina Redakcyją tego tygodnika tuteiszemu nauczycielowi Panu Sauffowi poda; od tego czasu tygodnik tylko po nimiecku drukowani będzie”. Od razu myśl moja przeniosła się ku wspomnieniom innych zdarzeń i innych walk niemniej zawziętych, w których bastiony polskiego słowa drukowanego chwiały się pod zewsząd otaczającym naporem. Kiedyż to! — Jeszcze aż 28 grudnia 1720 r. ukazał się ostatni numer „Poczty Królewieckiej”, przez dwa lata walczącej o egzystencję, w której zniechęcony wydawca pisał: „Mnie, wielce Mości Panowie, barzo licha była tego roku obrywka z gazetów polskich: bo barzo mało było Ich Mościów, którzy się w nich kochali”.

Owa „licha obrywka” jest już udziałem polskiego słowa drukowanego w Prusach Wschodnich przez dwa ostatnie wieki aż do ostatnich czasów, a przecież ta prasa polska, chwiejąc się jak płomień na wietrze, nie gaśnie, najwyżej przygasa, nie gaśnie, najwyżej tli się tylko bezpłomiennym tleniem jak owe pewne mchy leśne, huby torfiaste, próchnice podwrzosowiskowe, których tajnego pożaru nie zdławiłby najcięższy but, które żrą grunt ogniem nieustającym, że z nagła na nim stojące olbrzymy drzewne schną i giną. W 1824 drukarz Jan Gąsiorowski wydaje w Piszu „Kurek Mazurski”. Zważmy, że w Warszawie wówczas dopiero od trzech lat począł ukazywać się „Kurier Warszawski”. W Warszawie, w stolicy Polski. W 1842 Gizewiusz wydaje w Ełku „Łeckiego Przyjaciela Ludu”. W tymże czasie poczyna wychodzić „Gazeta Lecka” Gersza, pierwsze pismo gadzinowe; odtąd już nie otrząśnie się od tego prasa polska; odtąd już równolegle płyną dwa jej strumienie, z polskich i z niemieckich źródeł. W 1884 aptekarz Sembrzycki w Ostródzie z dużym nakładem pracy, pomysłowości i temperamentu wydaje ewangelicko-polskiego „Mazura”.

Zwolna ta cała prasa wyzwala się z pojęć „tutejszości” (zapewne to robi konkurencja inicjatywy niemieckiej), walka się wyklarowuje, staje się jasne, że w tym zagadnieniu dziejowym żadnego kompromisu nie ma i być nie może. Takim wyraźnie bojowym organem jest już w 1896 r. „Gazeta Ludowa”, którą wydaje Karol Barke. Sypią się kary, aż wreszcie po wyborach w 1898 r., kiedy znienacka nastąpił renesans polityczny żywiołu polskiego i na listę polską padło osiem tysięcy głosów mazurskich, Karol Barke, który kandydował na posła, musiał wyemigrować, redakcję zaś objął jego brat Hugon. Kiedy Hugon z różnych wyroków otrzymuje 18 miesięcy więzienia, staje na posterunku Jan Rakowski, przysłany z „Gazety Grudziądzkiej”. Kiedy ów nowy redaktor wysiedlony został w ciągu 24 godzin, ,,Gazeta Grudziądzka” deleguje na jego miejsce Stanisława Paszulińskiego. Ale ciągłe kary i konfiskaty rujnują pismo, które upada. Kiedy w Poznańskiem robi się ruch za kupowaniem ziemi w Prusach Wschodnich, Biederman, dyrektor Banku Parcelacyjnego w Poznaniu, zakłada w 1905 r. w Ostródzie „Gońca Mazurskiego”, który nosi w podtytule wymowny napis: Czy chcecie, czy nie chcecie, Czym Bóg kazał, tym będziecie. Ale Biederman po trzech miesiącach umiera i pismo upada. Wówczas niezapomnianej pamięci ojciec Mazurów pruskich, wielki jałmużnik sprawy narodowej, Osuchowski, zakłada w 1907 r. w Szczytnie „Pruskiego Przyjaciela Ludu”, którego redakcję obejmuje b. kustosz Muzeum Rapperswilskiego, Zieliński. Sypie się ponowny grad represyj. Zagrożony więzieniem, po dwuletnim pobycie, musi p. Zieliński uchodzić, wywożąc ze sobą żonę Mazurkę. Ale Niemców czeka zawód. Natychmiast na jego miejscu staje przysłany z Poznania p. Jaroszyk. „Pruski Przyjaciel Ludu” pieni się: „A Polaczyska co? — w Polsce jeść nie mają i widzita sami, że w łapciach tu do naju po chleb przychodzą. Czy my są Polaki? My są rychtyczne i wierne Prusaki. Niech Bóg zachowa naszych miłych Mazurów przed tą zdrajeczną robotą owego Kazimierza (p. Jaroszyk ma na imię Kazimierz — przyp. mój), katolika z Poznania. Oby go tylko sztatanswalt za buksy (spodnie — przyp. mój) nie złapał”. Zapomnieli już w „Pruskim Przyjacielu Ludu”, że jeszcze w 1893 r. reklamowali się na ostatniej stronie swego kalendarza, że wydają pismo „dla naszego polskiego ludu”. Już im to coraz mniej było potrzebne. Lud polski coraz się bardziej osuwał, praca ich coraz bardziej się gruntowała. Po zmarłym w 1895 pastorze Marcinie Gierszu, który wydał 37 roczników kalendarza i umarł w pełni pracy w 86 roku życia, doprowadziwszy kalendarz do 8 000 egzemplarzy, objął redakcję siostrzeniec jego, superintendent Otto Giersz, który z kolei, w 1910 r., mając 80 lat, ustąpił redakcję pastorowi Henslowi.

Prasa, wydawana przez Polaków, przebywa wielką wojnę i plebiscyt, i zdradę renegata Machta, który zabiera podstępnie oddział banku polskiego w Szczytnie i pismo. Prasa ta trwa i żarzy się na Warmii mocniej przez dobrze postawioną „Gazetę Olsztyńską”, na Mazurach słabiej przez drukowanego szwabachą w Olsztynie „Mazura”. „Mazur” jest specjalnie solą w oku Niemców, którzy muszą się godzić na polskość ludności katolickiej Warmii i Powiśla, ale w stosunku do 400 000 masy mazurskiej urobili teorię, że nie ma ona nic wspólnego z polskością, ani nawet z polskim językiem i z ogromną obawą spoglądają na wszelkie poczynania na tym terenie.

Zdarzyło się, że będąc w lipcu 1935 r. w gościnie u starego Tutasa zobaczyłem na stole leżący numer pisma Mazurischer Volksfreund, bo taki już niemiecki tytuł nadali swemu mazurskiemu pismu kontynuatorzy polityki pastora Giersza, przy czym ubrali go w hasło pod tytułem: Deutsch und Treu. Pismo objął w tym roku pastor Skowronek po swoim ojcu, przy czym wystosował manifest do czytelników, że będzie, jak i jego ojciec, stał Deutsch und Treu. Szkoda, że nie powołał się i na swego stryja Skowronka, który w swoim czasie pisał: Hakatyści mogą ryczeć, Na Polaków głośno krzyczeć — Polak wrogów się nie boi, Gdyż on w ręce Bożej stoi. Tak to na tych Mazurach przeplata się jedno i drugie w jednej rodzinie i pod jednym dachem. Tak to i oba pisma mazurskie wzajem na siebie zachodzą. Bo wszak wiem, że Tutas otrzymywał naszego „Mazura”. Jest stary, ma 72 lata, jest już „na chlebach”, nic mu nie grozi. Mógłby sobie na przypiecku siedzieć, „Mazura” czytać, bo i co mu kto tam zrobi.

Pytam go, czemu już nie trzyma „Mazura”. Stary ze zmieszaniem tłumaczy, że to mu niezręcznie, bo ma czterech synów, wszyscy się dosłużyli feldfebli, a wreszcie otwiera szufladę i pokazuje następujący okólnik: BUND DEUTSCHER OSTEN ORTSGRUPPE SCHWENTAINEN SÜD

Niemiecki Towarzyszu-Rodaku (Volksgenosse!)

W ostatnich czasach wzrosła w znamienny sposób w Polsce propaganda antyniemiecka i równocześnie aktywność niespotykana dotąd polskich środowisk na niemieckich kresach wschodnich. Aktywność ta pod maską pracy ludowej posiłkuje się niedopuszczalnymi metodami. U nas na Mazurach w świstku „Mazur” dają się czytać raz po raz artykuły, które oburzają każdego Niemca. Jest to godnym pożałowania, że ta gazetka bywa trzymana i czytana przez Niemców. Przysyłamy Panu Mazurischen Volksfreund i prosimy go przyjmować. Nie będzie to Pana nic kosztowało. Jeśli „Mazur” jest bardziej rozpowszechniony, to niech Pan zważy, że i zielsko pleni się bujniej, niż pożyteczna roślina. Niech Pan zostanie wiernym towarzyszem w naszej walce, która wszak niczego innego się nie domaga, jak „Niemiecki kraj dla Niemców”. Przy nadejściu następnego numeru „Mazura”, niech Pan odetnie poniższy kupon, wpisze swe nazwisko i wręczy listonoszowi, który już tę odmowę otrzymywania „Mazura” wręczy w urzędzie pocztowym i odtąd Pan stale będzie otrzymywał Mazurischer Volksfreund. Heil Hitler (podpis nieczytelny) Ortsgruppenobmann Kuponu już nie było. Karny ojciec czterech feldfebli odciął go, wręczył i otrzymuje odtąd pismo Skowronka. Biorę to pismo i przeglądam: ..W tem okamgnieniu wybuchnął wystrzał na chłopca i go ranił do umoru na miejscu”.

..Dwa pancerne okręty, z których będą strzelali z kanonami, których rury dwadzieścia osiem centymetrów szerokie są”. ..Albowiem po śmierci męża swego ona sama za gleknara jest”. „Dlatego, co on pies już parę dni nie riktycznie żarł...” ..Dlatego każdy, który się stał zakąszonym od psa szalonego, musi się jeszcze w ten sam dzień meldować.” Itd., itd. Te zdania zostały wybrane z jednego tylko numeru. Młoda Burbullówna ciążyła do polskości. W chałupie ciemnego gbura wyrosła, w ewangelickiej rodzinie, brała się ku obrządkom kościelnym katolickim, ku tym modleniom w chmurze dymów kadzidlanych, w dzwonkach srebrzystych, w słodkim huku organów. Aż uciekła przez granicę do Polski i wróciła po chrzcie świętym. Ruszył ramionami stary Burbulla, ale co mu tam... Siedzi na sześćdziesięciu morgach szczerego piasku, to i wyżyć trudno — po ewangelicku czy po katolicku — po równo...

Ale nie to córka. Stale ją ciągnęło na nieszpory, na nabożeństwa majowe, należała do katolickiego związku, i teraz, kiedy to nieszczęście się zdarzyło, starej Burbullowej jeno jakaś pożółkła fotografia pozostała, na której córka z grupą biało ubranych towarzyszek związku siedzi. I ta laurka z pierwszej komunii dorosłej już dziewczyny. Tak zwolna przez kościół, okólną drogą, do polskości przyszła i jako dawniej z obrazkami świętymi, tak teraz z „Mazurem” poczęła uganiać po wioskach. Zwrócił na to uwagę żandarm miejscowy i co ją spotkał, to kazał torebkę otwierać, albo jeśli wozem jechała, to w słomie szukał. Ale znajdował tylko „Mazura”, a to jest cejtunek zezwolony, chocia mają na niego Verdacht. Jakie tam były te żandarmowe zamiary, nie wiada, bo raz do matki spłakana przyleciała, że to się obces zalecał do niej przy takiej rewizji. Dopóty dzban wodę nosi, aż mu się ucho nie urwie. Zrobili protokół Burbullom, że w wykazach zataili jedną gęś. Burbullówna prędka była i miała język nie od parady. To za ten język czy za gęś, a w rzeczy samej za „Mazura”, wzięli ją do „haftu”. Siedziała dziewucha pod śledztwem sześć tygodni. Raz tylko matkę dopuścili. Ale na drugi raz już widzenia nie dali. Stała stara Burbullowa pod kamiennymi arkadami sądu. Arkady wysokie, szare ściany wysokie, kamienne, jak Jurandowa wieża. Prosiła stara Burbullowa urzędnika: •

Mein Kind ist gutes Kind, liebes Kind... Nie więźcie mi dziecka. Dajcie z nią widzenie... Ale się śmiał: — Miała pani widzenie już raz. Nicht wahr? Cóż to, salon przyjęć czy więzienie? ...A w drodze powrotnej szeptały powiatowe i rzeczy świadome kumoszki, że ponoć Burbullówna do szpitala więziennego oddana i że ponoć... Moja Pani!... Aż pewnego dnia przyjechali do Burbullów żandarmi. Pytają, gdzie córka, robią rewizję w całym obejściu. Ściska się serce matki. Jakże to? Przecie trzymacie ją w więzieniu? Mówią, że uciekła. Nieznacznie fotografuję Burbullowa w czasie opowiadania. Ta twarz prześwietlona troską, na której leży stygmat trwogi... — Dawno to się stało? — Już trzeci miesiąc. — No i wy nic? Stary Burbulla, obrośnięty dzikoźwierz, niesie brudną butelkę, w której zielonym szkliwiu bulgoce rzekomo arak. Jeszczeć tego nie bywało, żeby Mazur nie poczęstował gościa. — Burbulla, no i co będzieta robić? Nalewa do kieliszków: — Dyć mówią, że uciekła — mruczy. — Gdzie uciekła, jak mogła uciec? Przecież jej nic nie groziło? Przecieby dała znać o sobie? Oboje starzy są bezbronni, bezradni. — A gdzie wasz syn? — Toć przy krowach.

Jedziemy o kilka kilometrów. Palimy papierosy z młodym Burbullą. Rozmawiamy o siostrze. Nic nie wie, co się mogło z nią stać. Bure chmurzysko wywaliło się zza zielonego garbu. Na rudą wodę rzeczki padł cień. W jaśniejący jeszcze sektor nieba wkołował wielki czarny jastrząb i ważył się nad nami. — Do widzenia, Burbulla... — Ostańcie z Bogiem. Z mozołem po gliniastych ugorach ruszyło auto. Za nami zostawał jeszcze jeden czarny, Smętkowy trop. NIE MAŁO DNI PRZELECI, NIM SIĘ TEN LUD OŚWIECI, JEDNAK ZIARNO PO ZIARNIE ZASIEWAJMY NA ROLI:

SIEW NIE GINIE NAM MARNIE, Z CZASEM WZEJDZIE POWOLI. Syrokomla

SZKOLNICTWO

Jeśli dla życia politycznego narodu jego zewnętrznym symbolem i jego warunkiem najistotniejszym jest niezawisłość, to dla życia duchowego i kulturalnego — szkoła. Można powiedzieć, że jest ona ważniejsza niż wszystko — niż prasa, bo tę zastąpi „wieść gminna”, niż nabożeństwo w języku ojczystym, bo to zawsze potrafi się schronić pod jakową figurę przy drodze, pod dach prywatnego domu. Szkoła — to dopiero uchwytne wiązadło, które kłosy myśli, źdźbła uczuć bierze w powrósło organizacji, ochapia i stawia — że już się żółci nowy snop dośpiały, uchwytny; tylko wozem zajeżdżaj i zwoź ten plon. W szkole krystalizują się uczucia w rozumowania i rozumowanie prześwietla się uczuciem. W szkole z chaosu wyłania się twardy duchowy ląd. To szkoła daje swoją tradycję, swoją dyscyplinę, to szkoła stwarza świat, któremu pozostajemy wierni. Dlatego wszędzie, gdzie jest zagrożona narodowość, rozżarza się najstraszliwsza, najzajadlejsza walka o szkołę. Należę do pokolenia, które w walce tej poniosło duże ofiary. Nie tylko kiedy trzeba było strajkować. Ciężej — kiedy trzeba było przez długich dziewięć lat, bo aż do wybuchu wojny, tę szkołę bez praw i bez subsydiów — utrzymać.

I kiedyśmy, byli działacze szkolni, w dwudziestopięciolecie zorganizowali w całym kraju obchody i zastanowiliśmy się, jakie hasło, jaki cel wysunąć należy na ich czoło — powiedzieliśmy: „Dwudziesta piąta rocznica strajku szkolnego będzie rokiem czci dla mowy ojczystej. Walka o tę mowę ojczystą, walka o szkołę nie jest skończona. Tęcza niepodległości, co się nad głowami naszymi żarzy, zatoczyła wysoki łuk, wychodząc z ciemnej nocy niewoli i w takąż noc niewoli spada za kordonami Polski”. Takeśmy pisali w to nasze dwudziestopięciolecie i jako rezultat — stworzyliśmy fundusz szkolnictwa polskiego poza granicami kraju. Stanęła szkoła średnia w Bytomiu. Powstają szkoły średnie w Raciborzu i w Kwidzyniu. Zebraliśmy dotychczas dwa i pół miliona złotych i pracujemy dalej. Tak to pokolenie, które ongiś wywalczyło szkołę dla siebie, wywalcza teraz prawo do nauki polskiej dla tych najbardziej godnych poparcia, bo prześladowanych.

Stąpałem po ziemi, na której polskość parzy. Po ziemi zapomnianej przez nas, gdzie najtragiczniej, najciężej chyba łamano wszelkie formy, w jakie próbowała się organizować. Już w 1804 r. wychodzi prawo, że nie może na Mazurach być nauczycielem ten, kto nie zna dobrze niemieckiego w słowie i piśmie. W 1811 dano surowy nakaz, by dzieci niemieckie uczyć nie inaczej niż po niemiecku. Te nakazy raczej wspierać się tylko zdają niemczyznę, która, widać, dosyć wątła wówczas była na tej ziemi.

Ale już w 1812 r. słynną szkolę polską w Ełku, szkołę założoną w 1546 r., szkołę, w której wykłady zawsze odbywały się po polsku, gdy w szkołach Rzeczypospolitej niepodzielnie panowała łacina — rząd zamienia na szkołę niemiecką. W 1832 r., niewątpliwie jako echo przegranego powstania, wprowadza się do szkół w Prusach Wschodnich przymusowe osiem godzin niemieckiego. Nie ma komu się bronić. Więc już w 1834 r. język niemiecki wprowadza się jako wykładowy, a polski zostaje jako pomocniczy. I wreszcie od 1878 nauka języka polskiego zostaje usunięta zupełnie. Czytają po polsku już teraz tylko starcy, którzy, jak stary Mazuch, pamiętają te polskie piosneczki, które z nauczycielami śpiewywali. Przed 67 laty!... Kiedy po straszliwym pogromie plebiscytowym życie organizacyjne polskie poczęło przychodzić do siebie, najstraszliwsze starcia czekały tam wszędzie, gdzie w grę wchodziła szkoła. Piszę w innym miejscu tej książki o zdemolowaniu szkoły w Mikołajkach, o krwawej masakrze w Jedwabnie. Ale pierścień nienawiści nie tam jest najcięższy, gdzie tłum niemiecki demoluje budynek. Najcięższy jest dzień codzienny, ów system jednolitego, nieustannego, nieustępliwego prześladowania, pełnego zimnej nienawiści, na jakie zdobyć się może tylko żywioł niemiecki, zaprawiany i trenowany specjalnie w tym kierunku. Pozwalam sobie poniżej przytoczyć taki właśnie nie zawierający nic nadzwyczajnego dokument, przez swą powszechność jednak, przez typowość codziennego dnia ludności polskiej pozwalający czytelnikowi polskiemu jaśniej zrozumieć sytuację, niż gdybym opisywał jakieś nadzwyczajne ekscesy. Leży oto przede mną skarga jednego z Warmiaków, wyliczająca 32 wypadki napastowania jego dzieci, chodzących do szkoły polskiej, przez uczniów szkoły niemieckiej w tej samej wiosce. I to zaledwie na przestrzeni 2 miesięcy. Niby to nic, ot różne wyzwiska i połajanki w rodzaju np. Pollacken drapacken, „Wy diabły Poloki“, Pollacken drapacken mit Besen und Hacken. Czasem propaganda za szkołą niemiecką w formie groźby: „Jak pójdzieta do szkoły, to was zabiję!” lub kulturalnie: „Te polskie wszy trzeba by upiec”. Wszystko to przeplatane od czasu do czasu porcją szturchańców, kilka razy regularnym laniem. Niby to nic, to przecie tylko zwykłe dziecięce igraszki, zorganizowane starannie i stale podtrzymywane przez nauczyciela niemieckiego. W ten sposób bowiem ten Kulturträger prowadzi walkę ze szkołą polską, zatruwając dusze powierzonych sobie polskich przecie dzieci. Powtarzam, nic nadzwyczajnego, ale przez swą powszedniość, przez typowość dnia codziennego stwarza to pewien styl życia polskiego na tym terenie. Pozwala to czytelnikowi jaśniej zrozumieć położenie, niż gdybym opisywał jakieś nadzwyczajne ekscesy, których też zresztą nie brak. Taki nastrój panuje w Prusach Wschodnich w dwa lata po zawarciu porozumienia polskoniemieckiego. Pakt jest na zewnątrz. Pakt nie przeobraża duszy niemieckiej. Jest ona zawsze czujna i gotowa do skoku. I czynniki kierujące baczą bardzo uważnie, aby ta agresywność nie zmalała. Równocześnie działa bardzo sprawnie aparat przymusu i przekupstwa. Posyłający dzieci do polskiej szkoły zostaje od razu pozbawiony wszelkich pomocy i prerogatyw gospodarczych. W ciemnego człowieka bije z jednej strony atmosfera prześladowania, przekpinków, wydziwiań i poszturchiwania, która wytwarza stan taki, jak w podanym wyżej dokumencie. Z

drugiej strony wywierają nań presję wszystkie miejscowe bogi. Szkoła polska w danej miejscowości jest czarną kartą w karierze miejscowego żandarma i nauczyciela, jest plamą parafii, jest troską szynkarza i całej reszty patriotów. I znowuż pozwalam sobie zacytować wypadek z lata 1935 r., nic nie znaczący sam w sobie, ciekawy jako ogniwo systemu: Robotnik zatrudniony przy łamaniu kamieni, Jakub Małaszewski z Plusk, tak opowiada:

„16 b. m. przyszedł do mnie Jakub Niemierza z Plusk i próbował mnie namówić, abym zabrał dzieci ze szkoły polskiej i posłał je do szkoły niemieckiej. Aby się od niego odczepić, powiedziałem, że nie mogę tego uczynić, bo jestem winien Związkowi Polaków 50 mk, aczkolwiek nie jest to prawdą. Niemierza odpowiedział, że nie jest to żadna przeszkoda, bo będę mógł otrzymać pomoc. Wyszedł na chwilę do nauczyciela szkoły niemieckiej, Zachei, a powróciwszy, oświadczył, że otrzymam 50 mk, jeśli poślę dzieci do szkoły niemieckiej, a ponadto nie będę potrzebował uiszczać czynszu za plac gminny, na którym stoi mój domek.

Tegoż dnia wieczorem poszedłem do szwagra mego, Jana Żubrowskiego. Tu znowu znalazł się Niemierza i postawił butelkę wódki. Wypróżniliśmy ją we trójkę. Kiedy już miałem wódkę w głowie, zabrał mię Niemierza do nauczyciela Zachei. U Zachei wypiliśmy dwie flaszki rumu. Zacheja mnie namawiał, abym już od poniedziałku przystał mu dzieci. Odpowiedziałem mu, że dzieci będą musiały przepisowo ze szkoły polskiej się odmeldować, a nie po kryjomu z niej odchodzić. Zresztą sam Zacheja uważał mię za Polaka, skoro przy rozdzielaniu wsparć zimowych nic mi nie dał, aczkolwiek mam rodzinę złożoną z dziesięciu osób. Zacheja odpowiedział, że to się obecnie zmieni, skoro będę posyłał dzieci do szkoły niemieckiej. Ale mówiłem, że mimo to zrobić tego nie mogę. Wtedy Zacheja spytał, czy mam u Polaków długi, a ja, czując się pijanym, chciałem jak najprędzej wyjść i powiedziałem, że mam dług 50 mk. Wtedy Zacheja wyjął z szuflady 50 mk. i dał mi te pieniądze. Wziąłem pieniądze i wiem, że kazano mi coś podpisać, ale co podpisałem — nie pamiętam, bo byłem zupełnie pijany”. W tych warunkach każda szkoła polska w Prusach Wschodnich jest wynikiem bohaterskiej walki o dusze, walki, w której z niemieckiej strony jest puszczony w grę aparat presji politycznej i gospodarczej, a z polskiej dochodzi do takich aktów poświęcenia, jak owego młodego parobczaka z Woryt, który, gdy szło o znalezienie odpowiedniego kontyngentu dzieci we wsi, ofiarował się, że ożeni się z wdową o najliczniejszej progeniturze i wziął biedną wyrobnicę z dziewięciorgiem dzieci, nic w zamian nie otrzymując, a jej stawiając warunek, że dzieci odda do polskiej szkoły. Oto jak się przedstawia ilość szkół i ochron:

Ziemia Malborska: Dąbrówka 12 dzieci w szkole; Mikołajki 7 dzieci w szkole, 6 w ochronie; Nowawieś 16 w szk.; Nowy Targ 14 w szk., 13 w ochr.; Sadłuki 15 w szk.; Stary Targ 17 w szk., 13 w ochr.; Trzciano 23 w szk., 10 w ochr.; Podstolin 36 w szk., 16 w ochr.; Waplewo 16 w szk., 11 w ochr. Razem 9 szkól o 156 dzieciach i 7 ochron o 62 dzieciach. Warmia: Brunswałd 9 dzieci w szk.; Chabrowe 17 w szk., 8 w ochr.; Giławy 19 w szk.; Jondorf 11 w szk.; N. Kaletka 25 w szk., 8 w ochr.; Olsztyn 36 w szk., 16 w ochr.; Pluski 16 w szk.; Purda 12 w szk., 6 w ochr.; Skajboty 14 w szk., 7 w ochr.; Stanislewo 15 w szk.; Sząfałd 12 w szk.; Woryty 20 w szk., 7 w ochr.; Wymój 7 w szk.; Gietrzwałd 4 w ochr. Razem 13 szkół o 213 dzieciach i 8 ochron o 61 dzieciach. Prusy Wschodnie. 350 000 ludności mówiącej po polsku. Ani jednej szkoły polskiej, ani jednej ochronki.

Niezbędne to cyfry, aby zrozumieć sens i istotę tragedii w Łęgu i śmierć „zielonego chłopaka”. „DOBRE SŁOWO OTWIERA SERCA...” — „TRZEBA BYĆ ABSOLUTNIE PRZEKONANYM, ŻE SIĘ ZROBI TO, CO SIĘ PRZEDSIĘWZIĘŁO”. (Z notatnika ś. p. Lanca, znalezionego po jego śmierci)

„ZIELONY CHŁOPAK” NAJOKROPNIEJSZA BROŃ JEST HUMANITARNA, KIEDY ZAPEWNIA NAJSZYBSZE ZWYCIĘSTWO. Adolf Hitler, I tom, strona 152 Piec był palony tylko z rana — mówi gospodyni Lumowa. Jesteśmy pod Piasutnem, na tak zwanym „wybudowaniu” na Łęgu. Łęg — to te domy rozrzucone w promieniu pół kilometra, obwarowane ze wszech stron lasami. Wielka, zarzucona za światem polana leśna.

To tutaj przed dwoma laty odbyła się cicha tragedia, jedna z najbardziej wstrząsających tragedyj w historii walk o tę ziemię. Od 1878 r. nie miały Mazury Pruskie polskiej szkoły. Nie miały i nie mają. Te trochę polskich szkółczyn to ziemia Malborska, która ma 20 000 Polaków. Te trochę polskich szkółczyn to Warmia, w której zamieszkuje 40 000 Polaków. Ale Mazury — kraj obszerny, biegnący wzdłuż naszej granicy na przestrzeni sześciuset kilometrów, ale Mazury, w których teraz jeszcze, teraz, pomimo wszystko, po polsku mówi z górą 350 000 ludności — nie miały ani jednej szkoły polskiej. I nie mają. Tu, w Piasutnie, postanowiono przypuścić przed trzema laty szturm. Na Łęgu nie było szkoły niemieckiej. Cały zaś Łęg mówił po polsku. Z tej kotliny leśnej trudno było dzieciskom smyrgać olodzoną, zimową porą, jesiennymi i wiosennymi roztopami, do odległego o trzy kilometry Piasutna.

Kiedy ś. p. Lanc, a był to koniec lutego 1931 r., przyjechał z Polski, jeszcze nie było wiadome miejsce jego przyszłego męczeństwa. Z nauczycielem Boenigkiem z Warmii pojechali szukać wsi odpowiedniej na założenie szkoły. Kiedy popasali w Jerutce, zwaliła się na nich zgraja wyrostków. Wstrzymali konie, poczęli rzucać bryłami lodu, ziać wyzwiskami, jakie tylko potrafi spłodzić obłęd śmiertelnej nienawiści. Młody, trzydziestodwuletni Lanc, wysportowany, buchający energią i wesołością człowiek, nie stropił się tym przywitaniem. Znał już tę muzykę niemiecką. Z „Zielonego Śląska”, z Cieszyńskiego, pochodził. Z Górnego Śląska ongi Albert Kazimierz Wattin, syn Augusta III i Marii Józefy Austriackiej, książę cieszyński i generał austriacki, a zięć Marii Teresy — kilkanaście rodzin sprowadził i na Podbeskidziu osadził. I odtąd siedzieli Lancowie w Kostkowicach. Ojciec Lanca był ekonomem. Miał ośmiu synów i cztery córki. Lanc był szóstym z kolei. W rodzinie żyło się biednie, ale bogobojnie, tymi najlepszymi tradycjami ewangelickimi. W niedziele nieletnie skrzaty musiały miewać pieśni religijne, a starsze rodzeństwo akompaniowało na skrzypcach. Biednie było w rodzinie, a przecież wykształcenie otrzymali wszyscy. Trzeba było się bardzo wyciągać. Z osełką masła lub kopą jaj nieraz posyłano małego Jurka na targ. Wstyd mu było, że to niemęska rzecz. Ale nie dał nigdy znać tego po sobie, bo mógł tym pomóc matce. „Mamusia” pozostała najsłodszym wspomnieniem dla niego na zawsze. Kto zna Śląsk Cieszyński, jego świątków na rynkach starych miasteczek, lud łagodny i dobry, ten zrozumie, jak kształtowała się dusza Lanca — w ziemi przeoranej pracą Stalmacha, Michejdów, Londzina, Świeżego i innych. Po skończeniu seminarium otrzymuje posadę w Rudzie na Śląsku Cieszyńskim, po czym, po rocznej pracy, dają mu kierownictwo szkoły w Szklarce Śląskiej, w pow. odolanowskim (woj. poznańskie). Ludność zgermanizowana, zbrutalizowana panowaniem przemocy i pieniądza, ludność polskiego Wild Westu, przyjęła młodziutkiego nauczyciela niesłychanie wrogo. Do tego stopnia, że przez pierwsze cztery tygodnie nie mógł za pieniądze otrzymać kęsa strawy i stołował się w innej wsi, odległej o cztery kilometry. Nocami podkradali się jacyś ludzie pod okna, wyli i kołysali gałęziami bzu, które nieznośnie drapały po szybach. Gdy rano przychodził do szkoły, ostrożnie musiał ujmować klamkę, bo w nocy zwykle ją smarowano czymś cuchnącym. A na drzwiach codziennie była wypisana nowa porcja jednoznacznych epitetów. Starzy gospodarze, spotykając go na ulicy, nie krępowali się bynajmniej, wyzywając go: „taki głupi, zielony chłopak”. Dzieciaki, podburzane przez rodziców, nie chciały mówić po polsku i wołały dummer polnischer Lehrer. Szare oczy Lanca uśmiechały się beztrosko. — Zobaczycie jeszcze — mówił do kolegów-nauczycieli. Rozgląda się w terenie. Znalazłem ślady jego obserwacyj w kronice szkoły w Szklarkach. „Deprawacja społeczeństwa tutejszego przez Niemców — pisał młody nauczyciel — doszła do tego stopnia, że młodsze pokolenie gardzi swymi żyjącymi dziadkami i rodzicami, którzy zatrzymali swą mowę ojczystą i nie znają języka niemieckiego. Tutaj rzeczywiście Opatrzność pokazała swą świadomość i władzę, gdyż właśnie w ostatecznym momencie wstrzymała dzieło zniszczenia moralnego tutejszego ludu, a szczególniej młodej generacji”.

„...Na wiadomość, że wojska polskie obejmują wieś, poszczególne organizacje urządziły zebrania, mowy i kazania żałobne”. „...Sama ludność nie twierdzi, że jest niemiecka, ale kościół wmówił w nich, że religia ewangelicka pochodzi z Niemiec, więc ewangelik nie może być Polakiem”. Lanc próbuje zorganizować kurs języka polskiego. Na razie zgłosiło się dwunastu uczestników, lecz cofnęli się pod wpływem agitacji niemieckiej i kurs nie doszedł do skutku. Ale Lanc ponawia wysiłki. W drugim roku jego pracy odbyło się pierwsze amatorskie przedstawienie. Publiczność dobrze się bawi, a „zielony chłopak” (ma wówczas 21 lat) promienieje, bo czuje, że pierwsze lody zostały przełamane. Teraz już udają mu się nie tylko kursy języka polskiego, ale i inne zebrania. „Byłam również jedną z uczęszczających na lekcje śpiewu — pisze do mnie wdowa po nim. — Tu nauczył mnie mowy w słowie i w piśmie. Tu nauczył mnie mowy ojczystej, bo chociaż pochodzę z polskiej rodziny, nie nauczono mnie jej za czasów pruskich; tu nauczył mnie mój przyszły mąż kochać ojczyznę, tu została wzbudzona ma pierwsza miłość. On stał się źródłem mego największego szczęścia, a obecnie źródłem największego bólu...” Niebawem Szklarki mają założone przez Lanca: 1) Kółko Rolnicze; 2) Klub Sportowy; 3) Oddział Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego; 4) Spółkę Rolną. We wszystkich tych organizacjach jest prezesem lub sekretarzem. Niemczyzna próbuje się odegrać. W roku 1925 zbierane są podpisy pod petycję o szkołę niemiecką. Ale Lanc już wówczas ma wieś w ręku. Chociaż mężnieje z każdym rokiem w ogniu prac i obowiązków, przecież zostaje w nim jeszcze sporo „zielonego chłopaka”. Wszakci to on, do spółki z innym kolegą, Mularczykiem, urządza „gwiazdkę polską”, chodzi od chałupy do chałupy z gwiazdą, przebrany za kolędnika, sypie jak z rękawa dykteryjki i piosneczki i zbiera 189 zł 43 gr (o wysiłku tych supłań wsiowych!), za które urządza gwiazdkę, aż w niebie grzmiało. Więc co mu tam taka petycja. Zebrał ludzi w rynku, rozpalił stos i papierzysko z petycją coram publico spalono w atmosferze wesołego nastroju. A ta wspólna kolacja 28. III. 1927 r. na zakończenie kursu języka polskiego? A ten „dzień dziecka” 20. IX. 1928 r., kiedy urządził wycieczkę wspólnie ze szkołami w Bogdaju, Janisławicach, Czesławicach, Młyniku... Małym zwycięzcom w zawodach sportowych rozdano nagrody, na które pękło 54 złote. A.wielki obchód jedenastej rocznicy oswobodzenia ziem zachodnich Polski? A one obchody w dniu trzecim maja? A kursy dokształcające języka, które liczą teraz po trzydzieści osób? .Jak w pracy był zawzięty i nieustępliwy, tak w życiu prywatnym był najlepszym kolegą, jakiego znalem — pisze do mnie jego kolega, nauczyciel Witkowski. — Zawsze pełen werwy i humoru, odznaczał się rzadko dzisiaj spotykaną gościnnością. Nie tylko kolegów, ale także ugaszczał chętnie przygodnych podróżnych lub kwestarzy. Był z tego znany i za to kochany. Najczęściej gościli n niego koledzy. W jego pokoju odbywały się narady, jak pracować w tych niezwykle ciężkich warunkach. Rady u niego zasięgali nie tylko jego rówieśnicy, ale i nauczyciele starsi znacznie od niego. Umiał zawsze znaleźć skuteczny i dowcipny sposób wybrnięcia z bardzo nieraz trudnej sytuacji”.

Już na trzeci rok pracy przyszedł do niego ten gospodarz, spotkany w te tu dni pierwsze — przeprosić za to ongi wyzwanie od „zielonego chłopaka”. A teraz żadne świniobicie nie odbywa się bez Lanca. Na imieniny jego dzieci suto zdobią klasę kwiatami. Latem znoszą mu z pól całe ich naręcza. Wieś troszczy się o jego potrzeby. Zwiedziawszy się, że nie ma pierzyny, bez której godny Poznaniak obyć się nie może, zsypują mu gosposie pospólnie pierzynkę. Zaiste, jeśli mógł wspaniały monarcha ustanowić order podwiązki, biorąc asumpt z drobnego zdarzenia, to ten skromny nauczyciel otrzymał najpiękniejszy order, jakiego nie wymyśliły żadne kapituły — order pierzyny. I gdyby ustanowiono order taki na polu zasługi pedagogicznej, za lat dwieście nosiłyby go napuszone dygnitarze, a dopiero w rubryce curiosów jakiegoś dnia ludzie by wyczytali w dzienniku anegdotę historyczną, że ponoć order zawdzięcza swe pochodzenie pewnemu nauczycielowi, który zebrał w ten sposób całe ciepło dusz ludzkich, dusz wdzięcznych. No, więc właśnie Lanca wysłano w lutym 1931 r. do Prus Wschodnich i to właśnie Lanc śmiał się, kiedy go obrzucono na przyjęcie bryłami lodu w Jerutce. Wiedział, na co szedł. Na tej ziemi „Opatrzność nie pokazała swej władzy, wstrzymując w ostatecznym momencie dzieło zniszczenia dusz”. Z tym zniszczeniem szedł walczyć on, Lanc. Miał trzydzieści lat, silne, wysportowane ciało, jasny, ujmujący uśmiech i szare, dobre oczy, w których taiła się wola. Miał dziewięcioletnie doświadczenie w ujmowaniu sobie dusz ludzkich, w budzeniu szlachetnych ludzkich instynktów. Miał za sobą poczucie dziejowe swojej ojczyzny, przed sobą lud polski, lud jednowierczy z wiarą jego „mamusi”. Dlatego myślał, że wyprawa jego zmontowana jest i wyekwipowana pierwszorzędnie, i śmiał się, gdy bryły lodu warczały mu koło twarzy. Do mającej powstać szkoły zgłoszono szesnaścioro dzieci. 31 marca odbyło się uroczyste jej otwarcie. Przyjechali przedstawiciele Związku Polskich Towarzystw Szkolnych z Berlina, organizacyj polskich na Warmii, ale dziecko nie przyszło ani jedno... Tajemnica wyjaśniła się szybko. Oto poprzednich dni na Łęg spadli sekwestratorzy. Urzędy skarbowe przypomniały sobie naraz jakieś zaległości czy niedokładności podatkowe. Banki niemieckie powypowiadały kredyty. Żandarmi obeszli śmiałków, przeprowadzając śledztwo i dokonywając jakichś notatek i protokołów, a na zakończenie udzielali życzliwych rad, wspartych tajemniczo wypowiadanymi przestrogami, iż lepiej zaniechać tak niesłychanego zuchwalstwa. Taki był początek. Po kilku dniach znalazł się śmiałek. Był nim niejaki Maciej, ojciec dwojga dzieci w wieku szkolnym. Przysłał je Lancowi. Ale wtedy władze szkolne przypomniały sobie jego podanie sprzed kilku miesięcy o przedterminowe zwolnienie syna od obowiązku szkolnego. Po kilku miesiącach lekceważącego milczenia z nagłym pośpiechem załatwiono prośbę przychylnie. Lancowi pozostała tylko dziewczyna. Na domiar złego był to typ niedorozwinięty. Lanc, świetny nauczyciel, prezes wielu instytucji w Szklarce, staje się prywatnym nauczycielem jakiejś półkretynki, jak przedrwiwa prasa niemiecka. Tak mija rok. Przez rok codziennie duka Lanc ze swoją uczennicą lekcje. I trwa. Choćby tam nie wiem co. Jest jednak szkoła na Mazurach Pruskich!

Szkoła!... Pokój w chacie Lumowej, w którym trawi godziny i dnie, i miesiące na wbijaniu wiedzy w głowę jednej półnormalnej dziewczyny. A właśnie, że szkoła. Bo czemuż to coraz większy niepokój, coraz większe zniecierpliwienie ogarnia Niemców? Kamienie turkoczą za Lancem. Raz uratował się przed ciosami noża ucieczką przez okno. Raz pocięli na nim palto. Na noc, zgasiwszy światło, przeciąga łóżko w coraz to inne miejsce. „Jeśli zginę — mówi do żony przy ostatnim jej widzeniu — naucz syna dobrze, za co zginąłem”. Przez Piasutno idą umocnienia niemieckie. Daje to asumpt do nagonki na „polskiego szpiega’”. Do Lanca przychodzi rzekomy agent firmy optycznej i chce mu sprzedać za śmieszną sumę i na niebywałe raty lornetkę i aparat fotograficzny. Lanc nie kwapi się do kupowania tych wynalazków. Wie, czym to pachnie. Jedyny wynalazek w jego mieszkaniu to radio. Przy nim wieczorem zbierają się gospodarze ze wsi. Z głośnika mówi do nich ich mową ta nieznana, ta daleka i zabroniona Polska. Na Lanca sypie się grad dochodzeń. Dnia 14 października 1931 r. tłumaczy się w piśmie An den Herrn Landrat Ortelsburg, że ani do szkoły, ani do kursów wakacyjnych w Polsce mieszkańców nie namawiał; chodzić zaś do domów tych mieszkańców musi, bo kupuje u nich żywność. Ale te tłumaczenia nie pomagają. Ma wytaczane sprawy sądowe. „Może po tych rozprawach wysiedlą mnie poza kordon — pisze do swego brata. — Dałby Bóg, żeby tylko zdrowego. Wierzaj mi, to kraj zbirów i hien, pragnących krwi polskiej”. Czyż może być samotność większa niż samotność Lanca? Po szkole wychodzi na długie wycieczki, w te lasy dookolne czarne, lasy północne, mnie bliskie, jemu może tak upiorne jak Wichertowi, jak innym ludziom zachodu, że zdają im się trupiarnią, z której nie ma wyjścia. Czyż w te długie wycieczki nie myśli o swej ziemi cieszyńskiej, która „przypomina uśmiech młodej dziewczyny”, mówiąc słowami jej barda, Morcinka. O ziemi, która powstała „w chwili, gdy Pan Bóg swymi dobrotliwymi oczami się zapatrzył i czegoś się uśmiechnął”’. I o swojej żonie, którą „ku miłości do Polski przywiódł”, a która wtedy właśnie pod sercem nosiła przyszłego pogrobowca. Ale śladu żadnych wątpień nie ma ani w pozostałych po nim papierach, ani w listach do żony. „Módl się — pisze do niej — żebym otrzymał dzieci. Nie pisz o powrocie, kiedym tu jeszcze nic nie zdziałał. Nie mogę pozwolić, żeby ta pierwsza szkoła polska ewangelicka zakończyła swój żywot. Tu jest lud polski — musi też być i szkoła polska”.

W innym liście (na skutek nalegań żony do powrotu): „Walcz ze sobą, bo tylko przez walkę w życiu urabiają się twarde charaktery”. W listach swych, częstych, żarliwych, pełnych kochania, zapytuje się o sprawy wychowania synka, jego trybu życia, gimnastyki, kąpieli, o dokształcanie się żony... W listach ostatnich przed śmiercią w pytaniach drży myśl o tym malutkim zaczątku życia, który pulsuje pod matczynym sercem. Zbliżają się ferie. „Jak cieszę się — pisze na dziesięć dni przed śmiercią, osiemnastego lutego — że was ujrzę, że usłyszę wasze głosiki... Boguśku... tata — hopsa — na pole”. Dnia 28 lutego 1932 r. był Lanc u miejscowych Polaków, Dendów, w gościnie razem z administratorem domu polskiego w Szczytnie, Habandtem, i dyrektorem Banku Polskiego w Olsztynie, Malewskim. Dzień był iskrzący się, mroźny. Saneczkowano zawzięcie, przy czym Lanc, wyzwolony z puszczy i samotności, czując koło siebie ludzi życzliwych, rozdokazywał się jak uczniak.

A ponieważ nad głową jego zbierały się coraz czarniejsze chmury, ponieważ przed paru dniami ledwo umknął goniącej za nim bojówce niemieckiej, wskakując już w biegu do ruszającego pociągu, ponieważ we wtorek miał być znowuż przesłuchiwany przez władze w Szczytnie, więc towarzysze tego mazurskiego „tobboganu” dziwili się, że mu się konserwuje tak piękny humor. Lanc parsknął śmiechem: „Dodajcie jeszcze, że przyszedłem do Prus Wschodnich jako trzynasty nauczyciel i że moja szkoła jest trzynasta...” Wrócił wówczas późno. Z dworca szedł pieszo o g. 24, przebywając do Łęgu dziesięć kilometrów. Co mu tam! Nazajutrz był poniedziałek. Miał lekcję jak zwykle z Maciejówną. Potem wieczorem do dziewiątej siedzieli u niego gospodarze, słuchając radia. Pytałem ich, jak się czuł Lanc. Mówili, że był zdrów i wesoły. Nazajutrz do Związku Polaków w Szczytnie przyjechał chłopak Lumowej, zaaferowany, że kiedy gospodyni chciała obudzić nauczyciela, na jej pukanie nie odpowiada nikt. Do Szczytna z Łęgu jest 18 kilometrów. Gospodyni, nie mogąc dobudzić się lokatora, nie posyła po miejscowego ślusarza lub nawet policjanta, ale posyła marnym konikiem kopną drogą chłopaka o osiemnaście kilometrów. Bała się czegoś. Widać czuła, że jej lokatorowi jest pisana śmierć i wołała być jak najdalej od tego wszystkiego. Przybyli ze Szczytna Boenigk i Habandt i zastali przed domem grupkę ludzi, którzy jednak nie decydowali się wejść do środka. Ot, stali tu, gdzie ja teraz stoję, przed tym domem samotnym na leśnej polanie, w którym pełniło się coś niedobrego. Boenigk obiegł dom; nic nie mógł przez okno dojrzeć, bo było zawieszone. Na okrzyki „Jerzy” nie odpowiedział nikt. Wówczas Boenigk wybił szybę i wszedł oknem. Na łóżku, stojącym tym razem przy ścianie na prawo, leżał Lanc. U ust jego wisiała piana wielkości kurzego jaja. Był zimny. Przyleciał żandarm miejscowy z gotową hipotezą: niewątpliwie polski nauczyciel zmarł, na zapalenie płuc.

Niezwłocznie posłano do Świętajn po lekarza. Lekarz, dr Pork, Niemiec, po zbadaniu ciała powiedział do żandarma: Ich halte einen natürlichen Tod für vollkommen ausgeschlossen. Zapalenie płuc dla takiego młodego, zdrowego człowieka powinno nasilać się najmniej siedem dni. Anewryzm serca? — Nie, dr Pork mówi, że śmierć na skutek ataku sercowego pozostawia charakterystyczne ślady jak zaciśnięte pięści itd. Nie, należy powiadomić prokuraturę. Tak, w sporze medycznym z żandarmem na razie medycyna była górą. Prokurator został powiadomiony. — A gdyby był otruty? — pytali przedstawiciele Związku Polaków.

— Toby były sine plamy — odpowiedział, ubierając się, dr Pork. „Odkryłem go, by stwierdzić, czy nie ma śladów gwałtu — pisze w liście do wdowy p. Boenigk — nic nie znalazłem, tylko na dolnej części ciała były plamy. Przy łóżku stało krzesło, na nim lampa, szklanka jeszcze z małą zawartością herbaty i podręcznik do nauki religii. W lampie była jeszcze nafta, co jest wyrazem, że ją sam zagasił”. Habandt jedzie do Świętajn załatwić formalności, związane ze śmiercią. Przed urzędem, z którego wychodzi, czeka go wzburzony tłum. Alle Polen müsste man vergiften (wszystkich Polaków należałoby wytruć) — krzyczą wzburzeni. Wytruć?... Kto rzucił to słowo? Przecież nie dr Pork, nie żandarm. Skąd wzięła się nagle wśród tego tłumu diagnoza śmierci? Teraz przyjechał urzędowy doktor ze starostwa. Ten od razu nie miał wątpliwości, że to jest śmierć naturalna. Uważał, że to... gruźlica spowodowała tę nagłą śmierć. Przyjechali przedstawiciele konsulatu polskiego. Sprowadzono raz jeszcze dr Porka. Ale ów obecnie zaczął też przypuszczać, że to zapewne jest śmierć naturalna. Tylko z określeniem przyczyn tej śmierci miano biedę. Więc doktor powiatowy mówił o gruźlicy, Ortelsburger Zeitung podawała jako przyczynę zapalenie płuc, Allensteiner Zeitung — uduszenie (Erstickung). Starostwo wobec tego wystawiło Leichenpass (paszport na przewóz zwłok) w tonie pytyjskim: Todes Ursache ungeklärt, wahrscheinlich Lungenleiden. (Przyczyna śmierci niewyjaśniona, prawdopodobnie płuca). W sobotę, piątego marca, odprawiono nabożeństwo na Łęgu, po czym ciało wyniesiono do samochodu. Ubrali go na tę ostatnią drogę, obyczajem mazurskim, w długą białą koszulę. Na polach leżał jeszcze śnieg. Miało się na odwilż. Z szerokich gałęzi świerkowych spadał miękki śnieg, kiedy pod nimi przechodził żałobny kondukt. Śpiewali mu stary ewangelicki psalm: „Chcę już iść”... I tak, spoważniały nagle i wywyższony, wracał „zielony chłopak” do Polski. W Poznaniu zrobiono sekcję na uniwersytecie. Dr Laguna stwierdził zatrucie tlenkiem węgla. A więc zaczadzenie? Ale Boenigk, który pierwszy wszedł, stwierdza, że w pokoju, szczelnie zamkniętym, o oknach zawieszonych na głucho, nie czuć było czadu. Ale Habandt, który wszedł tuż za nim, mówi, że na ustach ani na nozdrzach nie widać było osadu sadzy. To samo mówi urzędnik konsulatu Giertych, który przyjechał w dwie godziny potem i którego pytałem o wygląd trupa. Zapewne, że miało miejsce zatrucie tlenkiem węgla. Jednak możliwość zaczadzenia była żadna, skoro nie podjął jej ani pomysłowy żandarm, ani kategoryczny lekarz powiatowy, ani potulny dr Pork, ani urzędnik starostwa, wypisujący pytyjski paszport*. •

Pojechałem do Poznania rozmówić się z prof. Laguną, który mi dał odpis sekcji. Mówi, że przy zaczadzeniu, o ile się nic nie paliło, sadza się nie osadza na ustach; że można nie czuć w pokoju czadu. Nie chcę judzić, ale nie chcę poskąpić na piędź prawdy. Ważąc w sobie sprawę, myślę, że Lanc zaczadział. Ale opowiadanie moje oddaje wiernie atmosferę jego śmierci (przyp. mój). A teraz, kiedy na miejscu wypytywałem Lumową, gospodynię, u której mieszkał Lanc (pojechałem do niej rzekomo szukać letniska i ad rem przeszliśmy po długich kołowaniach)

— powiedziała mi, że Lanc nigdy nie palił w swoim pokoju, bo się hartował, że palił sam tylko w przylegającej izbie szkolnej, że więc i tego dnia od południa było nie palone. Zbadałem dom. W podłodze znalazłem klapy od piwnicy. Wyszedłem na zewnątrz — przez okienko do piwnicy mógł wślizgnąć się szczupły człowiek. W Ojczyźnie witała go ziemia polska i dusze ludzkie które dla polskości pozyskał. Na peronie kolejowym w Sośni, dekorowanym jedliną i wstęgami narodowymi, rozbłysły wieńce od konsulatu Rzeczypospolitej w Olsztynie, od Związku Polskich Towarzystw Szkolnych w Berlinie, od Koła Nauczycieli w Olsztynie, Klubu Polskiego w Olsztynie, Ludności Polskiej z Mazur, Towarzystwa Szkolnego w Olsztynie. Te wieńce to były goście z ziemi dalekiej, zakordonowej. Przed dworcem czekały je już inne i tłum dwutysięczny, nauczyciele z trzech powiatów, młodzież szkolna z Ostrowa i seminarium w Ostrzeszowie z orkiestrami, dzieci szkolne okolicznych miejscowości, ks. pastorzy z Łodzi, z Sośni, z Ostrzeszowa, władze — kuratorium, województwo, starostwo, wojskowość z gen. Dziewanowskim na czele. Nieśli go tak z dworca cztery kilometry do kościoła ewangelickiego w Sośni, nieśli go tak z Sośni do Szklarki sześć kilometrów w zadymkę śnieżną, aż już zaczął się zasnuwać zmrok i straże ogniowe otoczyły trumnę wieńcem palących pochodni. I podczas gdy płaczące dzieci sypały mu mogiłę — nie przy pomocy łopat, lecz gołymi rękami — mówili mu nad grobem ostatnie słowa inteligenci i prości ludzie, mówili mu z galicyjska i z królewiacka, i z poznańska, mówili mu wszystkimi mowami Polski, jakby te wszelakie, te różne słowa wejść chciały do trumny, ułożyć się najwięcej, przeniknąć zimne ciało ciepłem za te trzysta sześćdziesiąt i siedem samotnych dni. I na końcu żegnano go przemówieniem w gwarze śląskiej. Jak mówiła matka w Kostkowicach. W tej samej. A równocześnie w dalekiej ziemi Czarnego Krzyża nauczyciel Boenigk maczał pióro w atramencie i pisał do wdowy: „Przesyłamy lampę, prymus, drobne sprzęty kuchenne i trochę książek. Łóżko metalowe uważamy sprzedać następcy, który w najbliższych dniach ma przybyć i pieniądze za to przesłać Pani”. Minął czas. Wszystko idzie swoją rzeczy kolejką. Otrzymała Ernestyna Lancowa pieniądze za łóżko żelazne. Potem jej się narodził syn, na pamiątkę ojca nazwany Jerzym. A wreszcie złożyła swój bilet kondolencyjny Najjaśniejsza Rzeczpospolita, której imienia tylokrotnie wzywał nadaremno zmarły, i przyznała wdowie po Lancu emeryturę... czterdzieści złotych!* •

Przypisek do drugiego wydania: Miło nam donieść, że P. Lancowa otrzymała pełną emeryturę.

Aby się stało, jako śpiewał Jan z Czarnolasu, swojego czasu również w ziemi krzyżackiej jak i Lanc pracujący dla polskiego imienia: ...nie widziałem, żeby sprawiedliwy Był opuszczony albo było trzeba Potomstwu jego żebrać kiedy chleba. Kiedy przyjeżdżam na Łęg, jest cichy, lipcowy dzień. Domek wdowy Lumowej stoi w białych puchach konikozia (po mazursku koniczyna), podchodzących pod dom. Dym idzie

równo z komina. Ale na łomotania nasze nie odpowiada nikt. Wyszli na chwilę gospodarze czy zataili się? Staram się uchwycić aparatem tę samotność domu na leśnej polanie. Potem idziemy wąskimi miedzami w pole, dalej, szukać owej rodziny Macieja. Boenigk zatrzymał łóżko dla następcy, który niezwłocznie miał przybyć. Ale nie wiedział, co się stało w przeddzień śmierci Lanca. Nazajutrz po niedzieli, kiedy to Lanc wrócił od Dendów z zabawy, w poniedziałek, w ostatni dzień życia, otrzymał list, podpisany przez Macieja, w którym tenże powiadamia, że wycofuje córkę ze szkoły. List był pisany... na maszynie. Potem poznano krój pisma maszyny Machta, renegata. Macieja zastaję, jak narządza wóz. Mówię, że szukam tu letniska dla rodziny. Mówię, że byłem tu kiedyś u Lanca, którego znałem, i okolica mi się zwidziała. Mrukliwy chłop kręci kozią bródkę i nie ma ochoty do dyskursu. Widzę, że żadnymi obchodami do niczego nie dojdę. Tedy walę wprost: — A wyście odebrali córkę przed śmiercią Lanca ze szkoły. Czy źle uczył? — Ni. Dyć dobze. — To Macht wam napisał list? — A toć. — Nie mogliście to trzymać dalej córki w szkole? — A bo me Macht wiency dół. Zwierzę. — Zawołajcie córkę. Jest. Tam za studnią. Wychodzi do nas dziewczyna lat szesnastu czy siedemnastu. Śmiech kretynki. Na wszelkie pytania odpowiada tym śmiechem. — Znam panią Lancową, żonę twojego nauczyciela. Jadę do Polski, będę ją widział. Pani Lancowej będzie przyjemnie wiedzieć, że uczennica jej męża dobrze go wspomina. Czy mam ją pozdrowić od ciebie? Odpowiada mi kretyński śmiech. I kiedy wracam ku domostwu Lumowej, myślę, że tej oto kretynce i interesom tego zbója poświęcił życie „zielony chłopak”, i że trwał, nim go nie zabrała śmierć. I widać to trwanie nie było takie beznadziejne ani bez sensu, bo po Mazurach szeroko wieść szła, że na Łęgu już jest jedna szkoła polska, że tylko od nieustępliwej woli ludzkiej jest zależne mieć taką szkołę polską i w innej wsi. Ubocznie, zezem, niby to tak od niechcenia, z tajoną żarliwością osaczały przedstawicieli Związku Polaków coraz częściej pytania: „A gdyby tak kto chciał na ten przykład założyć polską szkołę, to co?...”

Myślę, że o Lancu jako o „zielonym chłopaku” mówili nie tylko ciemni, zgermanizowani chłopkowie Szklarki. Ja myślę, ja wiem, że tak mówią bardzo trzeźwi i bardzo światli ludzie. Cóż, kiedy są sprawy, które wygrywają tylko „zielone chłopaki”.

PODNIEŚCIE TERAZ CZOŁA, OD WIEKÓW TRAPIENI, A WIĘCEJ SIĘ NIE BÓJCIE ŻADNEGO UCISKU, PAN CIAŁA WAM PRZEMIENI I MIASTO SWOJE ZŁOTE POSTAWI NA BŁYSKU. PAN NASZ ZAMIESZKA Z NAMI I NIGDY JUŻ WIĘCEJ

NIE ZOSTAWI NA ZIEMI, JAK TERAZ, SIEROTY, KRÓL TYSIĄCA TYSIĘCY NA STOLICY SŁONECZNEJ I ZŁOTEJ. Juliusz Słowacki

Herod:

CZY WY TĘ GWIAZDĘ CUDOWNĄ BARDZO DOBRZE ZNACIE? KIEDY ONA WAM SIĘ UKAZAŁA? I DOKĄD WAS ZAPROWADZIĆ MIAŁA? (Z tekstu „Jutrzni”)

Zientara

Lanc

KAUZYPERDY – MISTYCY – MĘCZENNICY • „Jutrznia” mazurska odbywa się o godz. 2 w nocy w wilię Bożego Narodzenia. Chłopcy są ubrani w długie koszule z różnobarwnymi wstawkami (szerpami), w ręku trzymają kierce (świece). No i co? Nastawiano im, Mazurom, domów murowanych, przeprowadzono drogi, zainstalowano piękne szkoły i piękne oberże, kasy, kółka, spółki, Vereiny. Ma rację stary Hendzelek, kiedy sobie chwali, że „dawni raz na rok cienki chleb, a teraz co sobota upsiece”. W tych warunkach dusze ludzkie musiałyby się rozwijać. Kwiat tym piękniej rośnie, im obfitszą ma glebę.

Tymczasem okazuje się, że kwiat nie tylko korzeniami żyje, ale i liśćmi. Nie tylko gleby mu trzeba, ale i powietrza. Inaczej kurczy się, karleje, schnie, staje się łupem schorzeń. Tak samo jest z duszą mazurską. Nie udało mi się z wydobytych cyfr przestępczości stworzyć zestawień. Polska według innych zasad prowadzi tę statystykę, Niemcy według innych. Nie udało mi się też porównać statystyki przestępczości Mazurów Pruskich z innymi dzielnicami Niemiec, bo statystyka ta nie wyodrębnia południowych prowincyj Prus Wschodnich, zasiedlonych przez Mazurów, a cyfry dotyczące ogólnie Prus Wschodnich nie są w danym wypadku miarodajne. Ale Niemcy upewniają, że przestępczość na Mazurach jest o wiele większa, przy czym specyficzne przestępstwa Mazurów to krzywoprzysięstwo, podpalanie i trucie starych ludzi. Arszenik nawet nazywa się w potocznej gwarze mazurskiej „proszkiem starych ludzi”. Są to przestępstwa typowe dla społeczeństwa na bardzo niskim stopniu rozwoju. W czasie mojej obecności rozgrywał się właśnie jeden z tak licznych procesów o krzywoprzysięstwo. Skazany został na 15 lat więzienia Mazur Strocki, któremu udowodniono, że od szeregu lat utrzymywał się z zawodowego świadkowania, połączonego z

krzywoprzysięstwem, zarabiając przeciętnie dwadzieścia marek tygodniowo. Krzywoprzysięgając, brał za pazuchę żywą żabę, wierząc, że na nią spadnie grzech. W tymże procesie po trzy lata więzienia za krzywoprzysięstwo otrzymali Kozik, Kopania, Cudnachowski. Idąc ulicami miasteczek, ciągle natrafiałem na plakaty, obwieszczające nagrody za ujęcie podpalaczy. Po chałupach skarżyli mi się starzy ludzie, mieszkający „na korcu” (na dożywociu), że dzieci tak egoistycznie urządziły pożar celem pobrania premii asekuracyjnej, że ich nie uprzedziły i zgorzał im cały „mobiliar” (sprzęty), który nie był asekurowany. Jest też wśród tego ciemnego ludu w najwyższym stopniu rozwinięte pieniactwo. Jak nie było chałupy, w której nie opowiadano by o Kłobuku, tak nie było chałupy, której gospodarze nic byliby uwikłani w niesłychanie nużące, przewlekle procesy sąsiedzkie o rzeczy błahe nie do wiary: o „beleidunki” (obrazy), o jakiś rów rozgraniczający gospodarstwa, o stary łańcuch od studni, o niedostateczny procent tłuszczu w mleku wydzielanym dożywociarzom. Wymieniam procesy, na które sam się natknąłem; wszystkie one trwały od lat, z całym aparatem apelacji, kasacji, świadków odwodowych, badaniami w drodze rekwizycji, krzywoprzysięstwem, sprawami pochodnymi, które powstawały na skutek procesu itd. Po gospodach, po poczekalniach wąskotorówek, śpiących w sennej ciszy pól, natykałem się na tajemnicze konferencje, na których chłopkom olej do głowy lali jacyś panowie ubrani z waszecia, z fioletowymi nosami, zdradzającymi ich zamiłowania. Starałem się trafić do któregoś z nich, ale ci panowie światła nie lubią. Więc trafiłem gdzie indziej. Do Schiedsmannu. Jest to mądry urząd, który wymyślili zrozpaczeni pieniactwem Niemcy. Każda sprawa pewnego typu musi wpierw iść pod rozpatrzenie desygnowanego spośród mieszkańców sędziego rozjemczego. Jeśli strony się pogodzą, płacą 8 mk na skarb, z czego połowę otrzymuje Schiedsmann. Jeśli zaś nie uda mu się doprowadzić do pogodzenia, strony płacą połowę — cztery marki, rozjemca więc ma tylko dwie marki, sprawa zaś, dopiero z jego zaświadczeniem, że była rozpatrywana, wędruje do sądu koronnego. Pan rozjemca w Jerutach, Olech, sam sprawia wrażenie zawodowego kauzyperdy. Ma rude spiczaste wąsy, zabawnie nastroszone i poruszające się, oraz okulary, które, mam wrażenie, nosi nie tyle z potrzeby, ile dla udokumentowania swej godności, i mówi tak szybko, wprawdzie po mazursku, ale językiem naszpikowanym niemiecką frazeologią prawną, że nic z tego nie rozumiem. Warto jednak popatrzeć tylko na mimikę, na gest, na ogień, jaki bije z oczu Olecha, kiedy opowiada o jakimś własnym procesie, który toczy od lat, żeby zrozumieć całą siłę działania tego pieniaczego nałogu, równie zgubnego jak morfina. Znudzony bezładną dla mnie gadaniną, przeglądam akta i oto jakie sprawy w nich znajduję:

Lipkowie skarżyli Gusków, że ci „czarzyli”, a to przez to, że w sianie znaleźli podrzucone ludzkie ekskrementy. I zaraz im się bydło nie wiedło. Sadowski w karczmie mówił, że Brzózka obcinał w karczmie koniom ogony „po sam krempeć” (wyrażenia gwarowe biorę nie z akt, pisanych po niemiecku, a z komentarzy Olecha) i przedawał jednemu „żydoziu” w Rozogach. Michała BerkaŁa skarżył Gustaw Berkał, że powiedział: „Ty piekielny parobku, jak cię tym kneblem (kijem) zgrzebne, to nie wstaniesz”. Michał Berkał broni się, że Gustaw zaaplikował taki akt strzelisty: „Wczoraj grzmiało, a gdyby jutro grzmiało, to niech cię piorun trafi w twój chciwy bebech”.

Cóż za ciemnota! Niemcy lubią się nad nią rozwodzić. Ale powinni się jej wstydzić. Bo któż jest odpowiedzialny za dusze tego ludu? Jechałem kiedyś pewnym odcinkiem drogi z urzędnikiem jednego ze starostw mazurskich. Opowiadał mi, że u Mazurów istnieje zwyczaj wyprawiania stypy, połączonej z tańcami, zanim ciało wyniesiono. Wiedziałem, że mówi prawdę, bo czytałem o tym obyczaju. Otóż nowoprzybyły z głębi Niemiec starosta gorszył się tymi makabrycznymi tanami. — Jak mogliście tańczyć, czyż wam to nie przeszkadzało, że trup był w tej samej izbie? — pytał przy swoim objeździe w jednej ze wsi. — A toć zrazu rychtycnie nie sło — odpowiedzieli dobrodusznie Mazurzy — ale potem to my postawili na śtorc, to tam wiela nie wadził. Czy Mazurzy są źli z gruntu? Jeśli wierzyć ich znawcy, Mrongowiuszowi (Kazanie na czwartą niedzielę po Trójcy Św.), to „największa część wiejskich ludzi posiada dobrą naturę, która samaprzez się łatwo się naprawia, byle tylko nałogowem krwi puszczaniem lub pijaństwem i wszeteczeństwem, albo cielesnemi grzechami nie była nadpsuta”.

Poszukując tej natury, która sama przez się łatwo się naprawia, poszukując tych objawów, gdzie dusze ludzkie wybijają się ku światłu, łapią oddech jak ryby wyrzucone na mieliznę obcej kultury, wędrowaliśmy już z czytelnikiem do gromadkarzy, zaglądaliśmy do Gietrzwałdu, zasiadaliśmy za stołami w mazurskich chałupach, pielgrzymowaliśmy po wspominkach plebiscytowych, przyglądaliśmy się Mazurom, jadącym do Polski, walczącym o kolportaż „Mazura”, walczącym o czystość wyborów. Teraz, na zakończenie, pójdźmy jeszcze w najgłębszy las tych dusz. Oto opis widzeń jednego z Mazurów, spisany na moją prośbę; boleję jako dziennikarz, że nie mogę podać miejscowości i nazwiska, jako pisarz, że nie mogę opisać charakterystycznej postaci, co by mogło naprowadzić na trop mazurskiego Wernyhory. OBJAWIENIE TAJEMNIC BOŻYCH CO DO NIEMIEC I POLSKI Było to w roku 1906, gdy czytałem wykłady niektórego miejsca Pisma Świętego, a to jeden tak, a drugi owak. I modliłem się do Boga o dobre wyrozumienie miejsca tego, o którem tak wielkie zamieszanie między autorami wrzało. I otrzymałem wyjaśnienie onego miejsca Pisma Świętego przez widzenia nocne, które bardzo zdziwiły mnie, ale które dziś już spełnione przed oczami mojemi leżą. Oto sny: PIERWSZY SEN

Znajdowałem się tam w pewnem budynku bardzo wielkiem, który choć już starem był, ale wszystek materiał w nim jeszcze bardzo zdrowy i mocny był. Ale cóż, kiedy wszystkie belki tak los w rugach swoich tkwiały, że ten budynek cały tylko tak bujał się. I bałem się, aby wiatr tęgi nie zawiał, i całego budynku tego na mię nie obalił. A gdym tak chodził w nim u góry po belkach, to znalazł się tam mąż jakiś przy mnie i trzymał mię za suknię moja, abym nie spadł. I znalazłem tam skrzynię jakąś, pełną kłótek, które, choć już od wieku tam zamknięte leżały, jeszcze dycht nowo się utrzymały. I dumałem tak nad niemi, myśląc sobie:

„Wei, tam znalazłem taki pęk dużych kluczów, a tutaj takie rozmaite kłótki, nowe jeszcze, będę mógł teraz dopasowywać klucze do kłótek tych i potrzebować je”. Budynek ten duży, w którem znajdowałem się, nie sąż to Niemcy nasze, które teraz już wprawdzie rozpadają się przed oczami naszemi? A kłótki one, są to tajemnice, do których wprawdzie klucze posiadam i mogę otwierać je do potrzeby. DRUGI SEN

Stojał tam sobie dąb bardzo wielki, już prawie dość wyrosły, ale jeszcze nic nie spróchniał, prawie w najlepszym zdrowiu i mocy swojej. Ja ale siedziałem na nim tam u góry na gałęzi jednej. Tedy znalazł się tam mąż jeden i chciał dąb ten wywalić, którego naturalnie lekce ważyłem sobie. Ale gdy on się przysadził do niego, a zaczął go naginać, od jednej strony do drugiej, tedy już nie dowierzałem. I wołałem do męża ónego, aby poczekał trochę, ażbym zlazł z dębu ónego. Skórom tedy na dole był, alić już dąb leży wywalony z korzeniami ze wszystkiem. I dziwiłem się bardzo mocy męża tego; a potem zapytałem się go: „Jaki ten dąb już być stary może?” — „Przeszło sześćset lat” — była odpowiedź jego. Dąb ten, nie jest to zaś mocarstwo niemieckie w obrazie drugiem, które z gruntu wykorzenić zamierzają? Przeszło sześćset lat starem być ma dąb ten. To ściąga się osobliwie na dom Hohencolerski, która to roślinka ta 1200 roku wysadzona była z ziemi Hohencolrów i przesadzona na pierwszy stopień jako burggraf von Nürnberg. TRZECI SEN

Widziałem niedźwiedzia, a to bardzo ogromnego, jakiego jeszcze nigdy nie widziałem, a ten leżał w sieci i nie mógł się ruszyć. I przyszło tam męźcizn kilka, aby go ująć, kiwając do mnie, abym im pomógł. Ja ale bałem się rękę moją przykładać do tego, do czego oni mię też nie przymuszali gwałtem: my już to sami zrobiem — tak powiedzieli. I wtem już go związali i powiesili, rozśIerzywszy go przez całą wielką bramę. Tu dzierzgał się i cirkał wiśiący ón niedźwiedź olbrzymny, że aż wszystko drżało. Potem widziałem, a oto chodzili z niedźwiedzem tym po świecie, a mnóztwo ludzi przyglądali się mu, jak gnębicielom swoim przez kij skakać musiał. Tu oto w trzeciem obrazie to same mocarstwo niemieckie widziemy w położeniu jego, w jakim się znajduje obecnie. Jak już na początku artykułu tego powiedziałem, oznajmiono mi to było już w roku 1906. A iż po trzykroć raz po raz to same, tylko zawsze w innym obrazie, to uwierzilem, że Bóg oznajmił mi, i prawdą być musi. I poznałem, ze obrał mię i uczynił mię narzędziem swoim ku celim swoim. A od czasu tamtego wyraziłem się też czasem tak, choć tylko bardzo oszczędnie, co mi jednak wierzić nie chcieli, ale za fałszywego proroka trzymali. A teraz pojedźmy w najgłębszy las już nie dusz, ale puszczy Piskiej. Leży w niej wieś... W tej wsi mieszka pewien Mazur, słynny interpretator Pisma świętego. Szczupły człowiek lat sześćdziesięciu wychodzi przed chałupę na nasze spotkanie. — Mój duch pracował przy polskości... — mówi na wstępie. Istotnie, pracował przy plebiscycie w pewnej wsi. Bo tam kupił grunt, uciułany w pracy od szesnastego roku życia w kopalniach Westfalii. Na razie zamieszkiwał na komornym i miał się budować. I wówczas przyszedł plebiscyt. Kiedy nadszedł dzień pogromu, dzień klęski 11 lipca, wywoził działaczy komitetowych ku granicy z narażeniem własnego życia. Gdy wrócił, zastał rzeczy swe wyrzucone na ulicę przez patriotę Niemca, u którego odnajmował stancję. W całej wsi nikt

ich z żoną nie chciał przyjąć na mieszkanie. Musieli gnieździć się w chlewie. Grunt sprzedali za byle co. — Przez plebiscyctwo wszystko straciłem — kończy opowieść. — A scepki, co my posadzili, stoją i teraz na tamtym gruncie — mówi żałośnie żona. I rozpłakała się. Własne drzewka, o których całe życie się marzyło w czarnej „grubie” westfalskiej... W miejscu obecnego zamieszkania są na indeksie. Kilka razy już im wypowiadano mieszkanie. Właściciele domów, w których mieszkali, mieli polecenie ich śledzić. Trzy lata temu go pobili. Bo odpowiedział karczmarzowi: „Pan jest taki sam Polak jak i ja”. Wciśnięty w swoje jestestwo, żyjący z renty górniczej (cały dodatkowy zarobek, co z żoną jagód nazbiera), znajduje ów Mazur, jak i ci inni, ucieczkę w snach, w marzeniach, w fantazji. W marzeniach, które czyniły lżejszym więzienie Zientarze, osładzały życie gromadkarzom, przenosiły duszę umęczoną Kajki w świat poezji, napawały otuchą mieszkańców Gietrzwałdu. Na moją prośbę bierze Pismo święte i otwiera na proroctwie Daniela, rozdział XII: „...a będzie czas uciśnienia, jakiego nie było, jako narody poczęły być aż do tego czasu.

A wiele z tych, którzy śpią w prochu ziemi, ocucą się jedni ku żywotowi wiecznemu, a drudzy na pohańbienie i na wzgardę wieczną”. „Panie, mów! Cóż za koniec będzie tych rzeczy?” „Po połowie czasu wszystko się wypełni”. Uchyla okulary na czoło i podnosi na nas oczy: — Te słowa, kiedy czytałem w 1928 r., duch mi powiedział:

1 + 9 = 10 2 + 8 = 10 A teraz dzielim 10 przez „półczasu”, to jest 5. Dodajemy 5 do 1928, to jest rok 1933, a to jest rok, kiedy się zaczęło prześladowanie Żydów, bo muszą być przyprowadzeni do swojej ojczyzny. Żydy wygrają, bo są naród wybrany. A teraz przyjdziemy do rzeczy głębokich. Okulary znowu zjeżdżają na nos. Palec wskazuje na 11 rozdział IV księgi Apokryfów Ezdriaszowych: „I.. I widziałem we śnie, a oto występował z morza orzeł, który miał piarżystych skrzydeł dwanaście i trzy głowy. 2. Z pierza jego wyrastały pierza przeciwne, a obracały się w pióreczka drobne i małe. II. I policzyłem przeciwne pierze jego, a było ich osiem”. Tłumaczy, że orzeł z trzema głowami to połączone orły Niemiec i dualistycznej Austrii. A osiem piór to osiem państw ententy, które zwalczyły tego orła trójgłowego, a drobne pióreczka, które za sprawą tych „piór przeciwnych” powstały, to małe państwa, powołane do życia po wojnie. Czytamy teraz objawienie św. Jana:

„I widziałem bestię, występującą z morza, mającą siedem głów i rogów dziesięć; a na rogach jej było dziesięć koron, a na głowach jej imię bluźnierstwa. ...a nogi jej jako niedźwiedzie, a gęba jej jako gęba lwa... (Gęba lwa—tzn. wiele mówiąca). A rana jej śmiertelna uleczona jest... — bo „wołają «Heil» (gra słów: Heil — zdrowie).

Przepowiada z całą stanowczością, że wojna nastąpi w 1937 r. Wówczas Chrystus z góry wszystko ogniem popali. I nie brukuje (nie potrzebuje) na górę się wspinać, bo po powietrzu będzie furał (latał). Ręce mu latają, głos nabrzmiewa łzami. Podnosi oczy w niebo jarzące się przez sektor okienka, jakby na nim widział już furającego Chrystusa. Zostawiamy tę duszę ludzką, uciekającą w świat marzeń, schnącą w rzeczywistości, jak schną może bez opieki posadzone przezeń w dalekiej innej wsi scepki. Pisząc o Mazurach, szukając przejawów polskości tam, gdzie zwykły się objawiać oznaki walki narodowościowej — w szkole, w wyborach — nie znajdziemy nic. Ta polskość, poważna statycznie, nie ma siły kinetycznej. Szkoła — to tragiczne dzieje Lanca. Wybory — to Zientara. Kiedyśmy już wysłuchali mszy i kazania w kościele w Pasymie, kiedyśmy się spocili, słuchając, jak proboszcz lawiruje, żeby i zaznajomić wiernych z treścią listu biskupa (listu konfiskowanego przez policję po plebaniach) i nie narazić się władzom, kiedyśmy już rzucili na tacę polską złotówkę (niech ta frasują się potem, co z tym robić) stuletniemu blisko zakrystianowi Mazuchowi — wyszliśmy na cmentarz koło kościoła. A że notowałem sobie kazanie księdza, ludzie omijali mnie nieufnie i groźnie. Do p. Habandta, administratora Domu Polskiego w Szczytnie, podszedł jakiś chudy kościsty Torquemada w tużurku i słomkowym kapeluszu, z parasolem pod pachą i tłumaczył, że wydaję mu się mocno verdächtig z racji tych zapisków. Lato Pańskie 1935 r. na Mazurach przypominało wrzenie z epoki Kulturkampfu. Torquemada pochodzi ze wsi Leleski, położonej o trzy kilometry od Pasymia. Tam właśnie mieszka Zientara, do którego mam jechać. Trzeba śpieszyć, zanim imć Torquemada mnie ubiegnie. Mijamy umundurowany oddział hitlerowców, który śpiewa: Drum schauen uns die Mädlein Auch gar so freundlich an Und jede wünscht im stillen sich so ein Hitlermann!...

Opłotkami, bezdrożami, wyrwami i dołkami, zsuwając się i podskakując, dojeżdżamy do krytego słomą domku Zientary w Leleskach. Zientara siedział z całą rodziną w więzieniu za protest przeciw nadużyciom wyborczym. Dziwne to rzeczy odbywały się z tymi wyborami na Mazurach. Sąsiednia Warmia zawsze wykazywała się jakąś robotą polską; przy wyborach do parlamentu kandydaci polscy w końcu ubiegłego wieku skupiali 40% głosów, a w 1894 r. w okręgu Olsztyńsko-Reszelskim, przy pomocy Centrum, udało się nawet przeprowadzić Polaka, księdza Wolszlegera. Te jednak drżenia sejsmiczne widać uderzały o nieruchomą, niewulkaniczną płytę mazurską. W cztery lata po wyborze Wolszlegera, przy następnych wyborach, wypłynął nagle jako kandydat polski aptekarz z Gdańska, Lewandowski. Włożył wiele wysiłku i pieniędzy. I ku przerażeniu Niemców, którzy już traktowali Mazurów jak wymierającą, nieszkodliwą rasę, dla której należało budować rezerwaty — na polską listę padło na Mazurach 6 758 głosów. A w 1920 roku podczas plebiscytu, po runięciu potęgi niemieckiej, po powstaniu Polski Niepodległej, na tych samych Mazurach padło za Polską 1 923 głosy — omal czterykroć mniej jak w owych czasach, kiedy samotnie potykał się z żandarmem i z landratem polski kandydat Lewandowski. Zaiste, socjologiczne pokłady dusz ludzkich kryją większe i mniej zbadane niespodzianki niż geologiczne wnętrza ziemi. Po plebiscycie Warmia nie ugięła się, przeciwnie, choć z Prus Wschodnich na emigrację polityczną poszło dziewięć tysięcy osób, na Warmii przy wyborach w 1934 r. padło 8 126 głosów, gdy w czasie plebiscytu tylko 5 197. Ale Mazury poczęły się zapadać w nicość polskości. Jeszcze w 1924 r. zebraliśmy l 093 głosy, gdy w 1928 r. sumę już zupełnie żadną — 161 głosów. Stary Zientara, do którego chałupy wchodzimy, był właśnie jednym z tych niedobitków, tych Irokezów, którzy upierają się nosić orle pióra. Szły wybory 1933 r. Miejscowa Ortelsburger Zeitung pisała:

„Rodacy Niemcy, wiedzcie, że należy już zawczasu pamiętać w waszych gminach o tych, którzy by głosowali na listę polską, względnie tolerowali w swoich domach gazety polskie. Należy wszystkich, zakłócających spokój, zawczasu unieszkodliwić”. Stary Zientara był współtowarzyszem zamordowanego Linki. Linka był ewangelikiem, Zientara jest katolikiem, ale wspólnie pracowali dla sprawy polskiej i wspólny ich los spotkał. W Szczytnie, kiedy w hotelu „Germania” Linkę wyciągnięto z wiecu i zatłuczono pałkami, w krwawe ręce tłumu niemieckiego dostał się również Zientara. Rozjuszony tłum rwał żerdzie z płotu. Jeden mu wbił łatę z gwoździem w kark, drugi wyrżnął kołem w twarz, trzeci szuflą rozciął głowę. Bezwładnego dobrzy ludzie przyciągnęli na ławeczkę stojącą podle ulicy. Siedział na niej, krew z niego płynęła, a przed nim defilował lżący i urągliwy tłum. Dwa miesiące następnie w domu leżał. Lata, które przyszły, były długim szeregiem szykan. Macht, renegat, chciał go z ziemi wyrzucić. Kiedy stawał do przetargów gminnych na dzierżawę ziemi szkolnej — wskazywano mu drzwi.

A mimo to, kiedy w 1933 r. rzucili Niemcy wiele mówiące hasło o tych, których należy „zawczasu unieszkodliwić” (stare blizny wypisały to memento jeszcze wyraźniej niż Ortelsburger Zeltung!), poszedł Zientara do wyborów, do wyborów przegranych i beznadziejnych i tak donkiszockich, że wszelkie wymarsze kompanij kadrowych, wszelkie walki samotne księdza Brzóski były przy nich wspaniałym objawem politycznego realizmu i trzeźwości. Szedł tą rozmytą koleiną gliniastej drogi, którąśmy tu dobrnęli — do lokalu wyborczego. A w lokalu wyborczym przygotowali dwie kupki kopert. A okazało się, że koperty, które podsuwano Zientarom, były bez stempla — żeby je można potem unieważnić. Willi, syn vorsitzendera, kazał Francowi, synowi Zientary, kopertę regelmässig trzymać — aby nie zobaczył oszustwa. Córka Zientary wzięła kopertę, ale do głosowania nie doszło, więc opuściła lokal. Członkowie komisji ze strachem za nią wybiegli, bo koperta byłaby dowodem, ale odetchnęli z ulgą, gdy zobaczyli, że dziewczyna kopertę rzuciła. Tak więc nie było dowodu. A na czas liczenia kopert paru Niemców wzięło Franca na piwo. Stary Zientara, uparty i zajadły Mazur z gatunku pieniaczy i nieustępliwców, doniósł Związkowi Polaków. Związek zwłóczył. Dopiero po czterech tygodniach napisał protokół i zaskarżono wybory. Sąd umorzył skargę, a natomiast wójtowi Centkowi, który był przewodniczącym komisji wyborczej, kazano zaskarżyć Zientarę o potwarz i fałszywe oskarżenie. Centek wystąpił. Ksiądz ich wzywał, namawiał, by się nie prawowali o „beleidunek”. — Zientara, podajcie Centkowi ręka... — Nie... Nadszedł dzień sądu. — Wleźlim na sąd — opowiada Zientara — ja wprzód, Joachim, najmłodszy syn, na ostatku. A on ma zawdy takom śmiejoncom gębę. To sędzia jak krzyknie: Rraus aus der Stube!... Czuję, że będzie źle... Sąsiad Gromki, com mu tyle dobrego zrobił, to teraz, widzę, stanął świadczyć przeciwko mnie. Świadczy, żem mówił kiedyś, że w Polsce karzą nadużycia wyborcze. To mnie obwiniają w polskiej propagandzie. Nic nie dali gadać. To już tylko patrzę na tego Chrystusa, co na sędziowskim krzyżu, i modlę się do niego o sprawiedliwość. A Jezus tak głowę pochylił i patrzy rychtycznie na mnie. I tom zrozumiał, że mi mówi, że kara na moich prześladowców przyńdzie. Nie miałem adwokata. Nie gadałem nic. Jenom się modlił. Świadków nie miałem żadnych — jeno swoje dzieci; ale ony właśnie były sądzone.

Sędzie przysięgłe długo radzili, a potem wydali wyrok: mnie dali 14 dni, Francowi sześć tygodni, Karolinie, Antosiowi, Joachimowi — po cztery tygodnie. Wróciliśmy do domu. Dopiroż nam doskwarzyli! Ogłosić kazali wyrok w trzech cejtunkach. Dziewczynę zwolnili ze służby w Olsztynie, a syna Stanisława z dobrze płatnej roboty. Dzieci mazurskie biegały za mną miedzami, gdziem się tylko obrócił, rzucały grudkami i śpiewały Deutschland über alles... Sąsiedzi nie wpuszczali nas do siebie. Zelżony, pozbawiony opieki i obrony Zientara-Don Kichot poszedł wreszcie odsiadywać wraz z całą rodziną zbrodnię „beleidunku”, którym obraził machinacje Centka. Siedział w Szczytnie. W Szczytnie, którego dźwięk budzi w każdym z czytelników polskich tak tragiczne asocjacje. W Szczytnie, w którym zabito Linkę i na którego ulicach przed trzynastu laty on sam, ociekający krwią, był urągowiskiem motłochu. Wiejski człowiek — widział przez umieszczone w górze okno tylko wąski wycinek nieba. Był uwięziony na krótko, więc na roboty go nie brali. W wiejskich ludziach jest nagromadzona przez pokolenia i przez długie lata samotnej, milczącej pracy sam na sam wobec przyrody wielka zdolność refleksji. Na swobodzie — ta refleksja zakwita powiedzeniami ludowymi, przysłowiami, pogaduszkami ciągnionymi na przyzbie. W niewoli — przestaje rosnąć równo, jak drzewo, skręca się w mistyczne kształty, tworzy sekty, proroctwa, interpretacje. Myśl wiejskiego człowieka pięła się po szarej tynkowanej ścianie ku wysoko położonemu oknu, szukała pożywki, szukała odpowiedzi na tę przytłaczającą świadomość krzywdy. I uciekła — w marzenia. Zientara przez trzy ostatnie dni pobytu w więzieniu, przez piątek, sobotę, niedzielę, miał co dzień, właśnie w czasie, kiedy dzwoniono na Anioł Pański — sny. A pierwszy sen — to, że na niebie ukazał się od polskiej strony Chrystus siedzący na tronie. A od przeciwnej strony szła na niego wielka ćma, błyskając grotami. A tron Chrystusa stał na zielonej i weselnej runi. I wyciągnął rękę Bożą i począł z niej iść blask na ową ćmę i poczęła się rozpływać, a coraz dalej aż po kraniec zalegać poczęła młoda zielona trawa i aniołowie przecudnie śpiewali, i była wielka jasność i spokój wkoło. Zientara milknie, wzruszony. Na zapylonych szybach izby opalizuje blask słoneczny. Tam, za chałupą, w blasku, miękko falują zielone garby tej pięknej ziemi. I kiedy wszyscy milczą, myśl moja wychodzi w ten piękny świat za marzeniem Zientary, w przyszłość, w przyszłość, którą, Zientarowym widzeniem, wieścił Krasiński: Innym już wiekom inny Chrystus plonie:

Od ramion krzyża na zawsze odpięty Jak Duch świetlany, wyzwolony, święty Zawisł na Ojca wszechblękitnem łonie. A drugi sen — zdało mu się, że jest na polu w wiosce rodzinnej, w której się urodził — w Purdze. I tam go opadł wielki pies i obronić się mu nie mógł. A właśnie szedł sąsiad z siekierą, to mu krzyknął: „Ratuj, sąsiedzie!”. Sąsiad ciął psa przez łeb, aż mu rozwalił łeb na pół. A przecież pies drgał i usiłował powstać i gryźć. I wtedy krzyknął Zientara: „Rżnij, siekaj bestię na drobne kawałki, bo nie zabijesz jej inaczej!” I obudził się. A trzeci sen Zientary jest jakiś pokrętny — o rybach, z których dwie z suchej bruzdy wyskoczyły, a z pełnej strugi niczym ich nie wygarnął.

Nie bardzo rozumiem te sny, ale słuchaczy silnie wzruszają. Płaczą. No i cóż. Odsiedziała rodzina Zientary areszt, wróciła do domu i nadal jest „w dobrej formie”. Bo proszę posłuchać:

Gromki, który przeciw niemu świadczył, spuchł na nogi, wrzody mu poszły po ciele i chodzić nie może. Dziewczyna, koleżanka córki, która widziała oszustwo z kartkami i obiecywała świadczyć w sądzie, w międzyczasie brutkaniła się (zaręczyła się) z takim, który był zajadłym Niemcem i nie chciała świadczyć. Po jakimś czasie ketka (łańcuch) od krowy zatarła jej rękę, wdała się gangrena i umarła. Przypominają mi się, z nabożną grozą podawane z ust do ust, wieści o „karze Bożej”, jaka spotkała pono szczycieńskich pałkarzy (Sackenhauerów) z czasów plebiscytu: Skoczyński — Polak i katolik — powiesił się... Goroncy — handlarz świń, współzabójca Linki — powiesił się. Dombrowski — urzędnik celny — wypadł w biegu z pociągu i zabił się. Guentlier — spedytor — zastrzelił się... Aron — koszykarz — zatruł się gazem... Po raz że który przypominam sobie z dzieciństwa Kowieńszczyznę — ziemię ucisku. Jak w wieczory przy lampie opowiadano sobie ze zgrozą o tym dowódcy kozaków, księciu Jaszwilli, który palił zaścianek Ibiany, siarka z zapałki na rękę mu padła i w trzy dni po tym zmarł... O Paskiewiczu, którego stoczyło robactwo... O okropnym i haniebnym skonie Katarzyny... O szaleństwie Pelikana... Udręczone dusze ludzkie szukają sprawiedliwości na tym i na tamtym świecie. Ta drabina sprawiedliwości wiedzie z tego w tamten świat, jeno że nie wiada, na którym szczeblu komu jaki los pisany. A tych ostatnich szczebli nikt już nie widzi. Są w chmurach.

A JEŚLI PUSZCZĘ CIĘ Z OPIEKI, OJCZYZNO MOJA, MÓJ ZAGONIE, NIECHAJ MNIE TRAPIĄ WIECZNE SPIEKI, A NAWET JEŚLI ŁZĘ URONIĘ, NIECH SPAI.I SIĘ W POŻARÓW DYMIE I NIECH PRZEPADNIE MOJE IMIĘ NA WIEKI. Józef Kościelski, wielkopolski poeta

W MALBOREI Im więcej się tułamy po jeziorach i lasach Mazurów, po osadach Warmii, po miastach, zamkach i ruinach północnej, niemieckiej części Prus Wschodnich, tym większy ciąg czujemy ku Wiśle, pragranicy, prapoczątkowi i prakresowi tych tu tego kraju poczynań, nadziei, obaw i umiłowań. Prapoczątkowi, bo wszak od Wisły szła kolonizacja i podbój tego kraju. Prakresowi, bo wszelkie dążenia ambitnych jego włodarzy, wszelkie proniemieckie tęsknoty nie mogły przekroczyć wiślanej fali. Nic tu traktat wersalski nie wymyślił ani nie pogorszył.

Więc kiedy w kraju, wyznać muszę, Wisła wydawała mi się zawsze odarta z wszelkiego uroku — bura woda rozpełzająca się w łachy, w mielizny, w wysepki piaszczyste i mierzeje — tu Wisła jaśniała nam jak legenda wieków, jakiś Styks, na którym się kończy władza Smętka. Chcieliśmy jak najprędzej tam się znaleźć, kędy granica nie jest znakiem umownym, leżącym wśród chojarów lub na bagnie, ale gdzie granicą płynie, rzekłbyś, żywa krew, gdzie granicą płynie niby tok elektryczny w drutach granicznych, tok elektryczny woli do życia trzydziestudwumilionowego narodu. Zaczęliśmy kombinować z Tirliporkiem, który się obecnie nazywa Kartoffelnase z racji, że gdyśmy się wspinali do parapetu okna razem z gapiami, aby podpatrzyć nakręcany w chałupie wiejskiej film, Tirliporek oberwał się, zawisł przez krótką chwilę na nosie i tego starczyło, aby mu spuchł jak gula — zacząłem kombinować z Tirliporkiem i odkryliśmy na Powiślu, czyli, jak tam powszechnie przyjęto mówić, w Malborei, krewniaków. Odkąd w czasie rewolucji rosyjskiej, gdy nas postawiono jako oddziałek formującego się wojska polskiego na straży poselstwa duńskiego, brat mój, Tol, odnalazł z panią pośliną pokrewieństwo przez Moniuszków i na tę intencję obżarł się nieludzko u kuzynki — wierzę w kuzynów powszechne obcowanie i nie wątpię, że wszędzie, gdzie należy, znajdzie się jakiś kuzyn. Ten tu obecnie, to nawet wcale nie taki przyszywany (Kartoffelnase jak pani Makowiecka z Trylogii zagina pierwszy palec i słucha z namaszczeniem): — Siostra mego ojca wyszła za Świackiego z Bielicy, a syn ich Karol ożenił się z panną Donimirską z Łysomic na Pomorzu. A ci Donimirscy mają krewniaków Donimirskich w ziemi Malborskiej. Nie wiem ja dobrze: ani gdzie to, ani jak to, ale powód i okazja mocna jest, Tilusiu? — Jest, tatusiu. — To się pakuj. Jedziemy z Olsztyna do Kwidzyna z dwukrotnym przesiadaniem. W Kwidzyniu znów czekamy na pociąg trzy godziny. Wiemy, że jesteśmy w stolicy ziemi Malborskiej, w siedzibie rejencji. Tu przecież w czasie plebiscytu, w czasie imponujących polskich manifestacyj, rozegrały się walki, w których szarżowały nasze banderie. Tłumy niemieckie napierały, wyjąc, z bocznych ulic, trzaskały salwy rewolwerowe zorganizowanych bojówek. Garnizon wojsk włoskich stracił głowę. Banderie nasze odpierały ataki, zasłaniając naporem koni bezbronną polską manifestację. Czterech jeźdźców zostało rannych i dwa konie zabite. Tak to było ongiś. Dzisiaj Kwidzyn jest wzięty pod sznurek glajchszaltujący wszystkie miasta niemieckie. Wjechaliśmy przez Ełk na wschodzie, jesteśmy na zachodnim skraju Prus Wschodnich, ale w ich miejskiej masce wszędzie widzimy ten sam lakierowany zastygły wyraz. Trzeba jechać na wieś. W konsulacie polskim dowiadujemy się, gdzie mamy jechać właściwie. Do pana Kazimierza Donimirskiego pod Sztumem. Koleją dwadzieścia minut i od Sztumu końmi, po które telefonujemy, dziesięć kilometrów do Ramz, majątku p. Donimirskiego. Kartoffelnase sprawił sobie jakiś bardzo dorosły płaszcz w Olsztynie (co ta matka o naszych sprawunkach

orzeknie) i pławi się w dorosłości. Siedzi po prawicy ojca w powozie i po raz pierwszy bodaj w życiu nie napiera się na kozioł. Kiedy się jedzie końmi, to już jest dobrze. Człowiek łaskawie wita drzewa stojące przy drodze i przygląda się urodzajom. Potem ucina pogawędkę na bardzo ciekawe tematy ze stangretem, gdy nagle pod nos mu wjeżdża olbrzymie bramisko, sklecone z desek, na których farbą wymalowano cegły, a na bramisku napis: Wilkommen im alten Ordensland. Na szczęście zapada dobroczynna noc. W nocy tej chodzi wilgotny wiatr, a okna w Ramzach błyszczą życzliwie, jak ongiś, jak u nas, jak w tamtej dalekiej i straconej ziemi. W tamtej dalekiej i straconej ziemi mógłby stać i dwór w Ramzach — wielki lamus sprzętu wszelakiego, na który się złożyły wszelakie spadki w okolicy kilku powiatów w ciągu kilku wieków, i reizy dziedziców i dziedziczek do wód różnych, do stolic różnorakich. W szklanych drzwiach, wiodących z obszernego hallu do pokoi gościnnych na pierwszym piętrze, wymalowany jest herb Donimirskich, w saloniku, w którym zasiadamy z gospodarzami, stoi już omszała butelczyna węgrzyna. Wiem ci ja, że ta omszałość nie znaczy jeszcze nic, ale a nuż okaże się istny nektar, to obraza Boska by była, żeby Kartoffelnase wyćmoktał; tedy odnajduję w sobie troskliwość ojcowską i ciepłym głosem, z pocałowaniem w czoło odprawiam Sancho Pansę spać. Tirliporek rzuca zabójcze spojrzenie na mnie i na butelkę, ale że mu wdębiałem całą drogę, że do krewniaków jedziemy i ma być wzorowy, więc pięknie gospodarstwu dyga i idzie spać. Nalewamy po pierwszym i poczynamy dyskurs. Tak tedy wiem niebawem, że prapraprzodek Donimirskich wabił się Niałek i rezydował pod Chociebużem. Niałki pieczętowali się herbem Jeleń. — Nie Schichta, ale pewno też dobrze pierze — wtrącam domyślnie. — Właśnie. Niałkowie prali, ich prali, dosyć że w czasie wojen domowych jeden z nich musiał wyemigrować na Śląsk, gdzie posiadł dobra Brochwicz. Część tych Brochwiczów zniemczyła się — rozmawiałem o tym z dowódcą O. K. Prusy Wschodnie, gen. von Brauchitsch — zaś nasz Brochwicz zaciągnął się na służbę do Krzyżaków, a gdy w perypetiach z Kazimierzem Jagiellończykiem w wieku XV Krzyżacy zalegali z żołdem, otrzymali Brochwicze pod Kartuzami dobra Donimierz, liczące 18 000 morgów. Bóg jakoś błogosławił i niebawem ród Donimirskich rozrósł się na Malboreję, władając Górkami, Zajezierzem, Buchwałdem, Czerninem, Cygusami, Ramzami. — Proszę — mówię dolewając sobie węgrzyna — ze wszystkiego widać, że ród to był grzeczny i zapobiegliwy. Wolnoż spytać, zali wielu z Donimirskich w tej tu ziemi siedzi? Okazuje się, że jeden Donimirski siedzi w Cygusach, drugi w Hohendorfie, ongiś zwanym Czerlinem, synaczek zaś najstarszy ramzowskiego dziedzica w Waplewie gospodaruje, które z rąk Sierakowskich w ręce Donimirskich w połowie przeszło, w połowie zaś rozparcelowane zostało. — Tak to i krescencja rośnie — konstatuję z zadowoleniem — i ród Donimirskich ławą się trzyma... — Ba, cóż, kiedy jedynie Donimirscy tu zostali. Nie ma już więcej nikogo.

A więc na obszarze całych Prus Wschodnich jedyna ziemiańska rodzina polska i szlachecka — to Donimirscy. A przecież, przed wojną, zda się, otwierały się widoki stworzenia polskiego stanu ziemiańskiego w Prusach Zachodnich i Wschodnich. Konkurencja zbóż amerykańskich w drugiej połowie XIX w. odebrała warsztatom rolnym rentowność. Junkrzy poczęli się wyzbywać ziemi, którą poczęli nabywać ziemianie z Poznańskiego. Do 1912 r. nabyli 29 194 ha. Gdy rząd niemiecki się spostrzegł, począł wykupywać ziemię za wszelką cenę. I — kiedy Polakom nie sprzedawano, a Niemcy nie kwapili się — kraj został niezaludniony.

K. Donimirski

„Rodło” – znak Polonii zagranicznej

Pan Kazimierz Donimirski poczuwa się do obowiązków obywatelskich i przez czas długi był prezesem Związku Polaków Ziemi Malborskiej. Jako taki przetrwał plebiscyt i ciężkie późniejsze chwile. Przypominam sobie coś i wyciągam z kieszeni pomięty papierek. Dano mi odpis jego jako curiosum. Jest to rozkaz bojówki hitlerowskiej jeszcze z czasów przed dojściem Hitlera do władz, który nakazuje pobicie w oznaczonym dniu p. Donimirskiego. Rozkaz ten sztafeta rowerowa zgubiła, jakiś komunista go znalazł i dostarczył Polakom. Brzmi to tak: Den S. A. Führer. Stuhm. W.

Nach L. 16—21 sind folgende Pr. S. zu — A. R. N. — l. Kar. D. i. ki. Ra. vor---tig S. A. 34. 12. Ma.

St. „2. Li. r. ki—S. A. 34 Ma 4“ 3 G. Isch. -- S. A. 34 selbe m. wie folgt. Am. 16. m. 5. i. 32. Abmarsch II Uhr. na. c/t. — Befehlordnung. Radfahrer 2 übergibt „ 6 nach Alt.-k Sicherheit — or 38. Ma. Alt-k. W. D. Befehl folgt. Prämiert 24.000 m. m. m. Heil Hitler Meldung zurück wie angeordnet Führer Do---M.----g. Pan Donimirski się śmieje. Ostrzeżono go w swoim czasie, dostarczając ów papierek. Tłumaczono mi tę abrakadabrę skrótów, ale mimo to nie została mi w głowie. D. i. ki, to Donimirski, Ra — Ramzy, Li. r. ki — to Literski, kierujący wówczas akcją Związku Polaków w Sztumskim. Widać dalej z onego „cetelka”, że na p. Donimirskiego delegowano 12 ludzi, gdy na Literskiego zaledwo 4. Jak widać łamanie kości też jest pierwszej klasy i pomniejszych — wedle stanowiska. — Teraz już nic podobnego nie mogłoby się zdarzyć — mówi p. Donimirski — ale przeżyliśmy tu niejedną ciężką chwilę. Wiem. I chwile te trwały nie jeden rok. Od zdarzeń plebiscytowych, które dały nasilenie nienawiści i bezprawia, wszystkie lata następne były latami bezwzględnej i eksterminacyjnej, nie przebierającej w środkach akcji niemieckiej. Nie chcę pisać książki, zaogniającej stosunki polsko-niemieckie. Dlatego nie rejestruję aktów terroru, nie przypominam, nie wypominam. Czytelnik, który chciałby z tym materiałem się zapoznać, znajdzie je w obfitej polskiej literaturze, chociażby w bardzo źródłowej książce p. Bielskiego, „Oto Prusy”, wydanej nakładem Związku Obrony Kresów Zachodnich w 1933 r. Piszę tylko o rzeczach, które stanęły mi bezpośrednio na drodze. Tak, na drodze mi stanęły Mikołajki, miałem bowiem sposobność poznać byłego nauczyciela mikołajkowskiej szkoły polskiej. Jeszcze przed otwarciem tej szkoły usiłowali Niemcy terroryzować p. Adama Osińskiego, który wynajął na nią lokal w swym domu. Członek sejmiku pow. sztumskiego, Tabakowsky, przemawiał mu do rozumu: „Zabrudzi pan przez to całą wioskę”. Gdy jednak szkoła mimo wszystko powstała, przez sierpień, wrzesień i październik ciągnie się łańcuch nieustannych prowokacyj. W szkole raz po raz są wybijane szyby, na nauczyciela szkoły organizowane jest bezustanne polowanie po ulicach, kamienie wlatują do jego pokoju, a tłumy pod oknami wyją, że należy mu rozpruć brzuch. Gdy mimo to szkoła się trzyma (pokazywał mi ów nauczyciel wzruszający pamiętnik: „Dziś zebrali się rodzice uczni dla wysłuchania odczytu o kopalniach w Wieliczce. Przywitałem ich staropolskim «Niech będzie pochwalony»; odczytu wysłuchali, ale dyskusji nie można było zorganizować, bo krzyki za oknami były coraz głośniejsze”) — dnia 28 października decydują się Niemcy wymierzyć stanowczy cios.

O godz. 10-ej wieczorem, banda, która już od paru godzin buszowała po Mikołajkach, wybijając szyby w polskich domach i kalecząc przechodniów, udała się na dworzec, grając po drodze na ręcznej harmonijce i na Teufelsgeige. Tu przybyły bojówki z Kwidzyna (Marienwerder), Susza (Rosenberg) i Prabut (Riesenburg). Cała gromada ze śpiewem i muzyką przemaszerowała do karczmy Stegemanna. Rzeźnik Kottke wydał trzy kolejki wódki. Około godziny 11-ej w nocy znów ze śpiewem i muzyką ruszyli w szyku wojskowym przez wieś do szkoły polskiej. Szyby wybito, powyrywano ramy okienne, zdemolowano lokal i zniszczono pomoce szkolne. Rozbito również mieszkanie właściciela domu, w którym mieściła się szkoła, Osińskiego, a jego samego, 70-letniego starca,. obito w łóżku łatami. Poraniono Małgorzatę Osińską i jej brata Feliksa i usiłowano zmusić całą rodzinę do śpiewania Deutschland über alles. Rozbito również dom Kozłowskiej, w którym mieszkał nauczyciel. Awantura trwała trzy godziny do 2-ej w nocy, policja zaś nie reagowała. W następnych dniach jeden z żandarmów, Schereck, oświadczył: „Jeżeli Polacy chcą mieć opiekę policyjną, niech się udadzą do Warszawy po policję polską”. — Więc pokaże mi pan prezes nieco ziemię Malborską? — Pojedziemy tu i ówdzie. Ale zapewno jutro, bo to niedziela, zechcą państwo być w kościele. Ostatnie kropelki bursztynowego tokaja wysączamy z nabożeństwem. Teraz całuje się panią domu w rączkę, a pan domu rytualnie prowadzi do sypialnego, udzielając najważniejszych w danych okolicznościach informacji geograficznych, ostrzegając w których miejscach na korytarzu mam się nie potknąć i obowiązkowo sumitując się o cokolwiek. Pod oknem odzywa się pies. Czarny starodrzew chwieje się niewiadomą głębią. Wślizguję się pod kołdrę, opiętą jakimiś holenderskimi prześcieradłami prababek i zasypiam z myślą o dawnym domu ojczystym, który był tym zaciszniejszy, im więcej za jego progiem czyhała przemoc i bezprawie. Na drugi dzień wesolutki, wyspany budzi mnie Tirliporek. Siada na brzegu mego łóżka (a tu wjeżdżają tace, a na nich jaja nie jaja, szynki nie szynki, konfitury nie konfitury...) i ma wątpienia: — Czy oni ciebie tata tak (gest wskazujący na tace-potwory) przyjmują jako kuzyna czy jako sławnego literata? — Tę tacę — odpowiadam wypchaną gębą — przysłali jako kuzynowi, a tę, dla pewności, jako sławnemu literatowi. Do kościoła w Postolinie * jedziemy powozem. Droga polna wije się między wzgórzami. Kraj wesoły i zgoła swój. Tu i ówdzie domy murowane kryte słomą. Przechodnie witają po polsku: „Pochwalony”... •

Przywileje lokacyjne wsi Postolina z 1295 r. wymieniają włościan polskich.

W Postolinie odpust. Tłum ubrany z niemiecka, mówi po niemiecku, przy straganach wydzierają się niemieccy przekupnie, na straganach sprzedają maszynowe zabawki, a wśród smakołyków banany i słodycze w fabrycznym opakowaniu. Nic tu nie odnajduję ze swego dzieciństwa — ani tych pierników olbrzymich jak kawał deski, ani nawet marnego glinianego kogutka, któremu można było piskać w ogon. Wikarego, ks. Józefa Przeperskiego, również w same imieniny zabrano do więzienia. W czasie kolędowania tego roku, kiedy pewien gospodarz, otrzymując obrazek, powiedział

„Dziękuję”, ksiądz wikary podał drugi obrazek synowi, mówiąc: „To zapewne i syn też rozumie po polsku?” Ale źle trafił. Młody renegat nachmurzył się i odciął: Ich verstehe nicht polnisch. Ksiądz dwa miesiące przesiedział w więzieniu. Do Postolina nie wrócił. Działo się to w roku ery chrześcijańskiej 1935, a porozumienia polsko-niemieckiego drugim. Dwa są wiejskie obrządki, których połączenie daje człekowi pełny spokój duchowy: to jest nabożeństwo we własnej parafii i obiad. Oba te obrządki należy umieć celebrować, aby szły ku pożytkowi duszy i ciała. Obrządek kościelny nie ogranicza się do wysłuchania mszy. Przed nią i po niej idzie skomplikowany szereg czynności, poczynając od wysunięcia nogi z powozu, poprzez rozpostarcie się w kolatorskiej ławce, pogaduszkę w plebanii oddzielnie, a pod każdym drzewkiem na cmentarzu oddzielnie, przy czym pod dębuszkiem jeszcze się mówi z sąsiadami, pod klonem ze stateczniejszymi gospodarzami, na nieocienionej spiece z drobiazgiem ludzkim, a już za ogrodzeniem kościelnym, włażąc do powozu, z miejscowym Żydkiem. Po czym się buja człowiek na resorach po tych dołkach, od króla Ćwieczka znajomych, i przygotowuje się do spokojnego trawienia. Osiąga się to w ten sposób, że od kościoła, póki się jedzie nie przez swoje ziemie, patrzy się i wydziwia na „położone” albo podmokłe zboże sąsiadów, a na kilkaset metrów przed swymi polami zapada się w błogą przedobiednią drzemkę. Obiadek najlepiej się trawi, jeśli Bóg zdarzył gościa, a gościa najlepiej się trawi, jeśli go przyprawić sokiem grzeczności. A jakoże grzeczność najlepiej okazać, jak nie uczciwszy gościa miłego przemową. Przemowa musi być, choć ty siadłszy płacz. Miałem takiego stryja jąkałę i nie Demostenesa. Ów, gdy mu kilkadziesiąt osób gości w dom zjechało, wśród których najgodniejsza matrona pochodziła z majątku nad Ikwą, przy stole począł orację w ten sposób: — Ży-y-y-ła nniewia-a-a-sta nnad brze-brze-brze-gami I-i-i-i — Ikwy — pomagaliśmy mu z miejsca. — I-i-i-i... — kark stryjaszka dobrodzieja zrobił się purpurowy.

Zrobiliśmy huczek, całowanie z kieliszkami rączek; obrządkowi stało się zadość — oracja została wypowiedziana. Pan Kazimierz Donimirski jest doskonałym mówcą, wyrobionym działaczem społecznym, który w życiu piastował najprzeróżniejsze i najpoważniejsze mandaty. Ale tradycja, panie dobrodzieju, tradycją, czułem więc już, jak tylko dano homary, że mówka jest murowana. Jest jedna dobra strona tych mówek: nie mówi się ich na głodny brzuch i bez uprzedniego podlania. Tymczasem u mieszczuchów parszywiejąca kultura szlachecka zjechała z gadaniem aż do zupy, aż przed zupę. Kiedyś, byłem wówczas naczelnikiem wydziału prasowego, prowadziłem wycieczkę dziennikarską na kresy zachodnie. Na granicach powiatów witali nas starostowie, a każdy, bestia, z ogromnym wieńcem dębowym dwumetrowej średnicy; wnet ci mnie jako przewodniczącego obłapiali i wzuwali na mnie ów wieniec — że to taki na zachodzie obyczaj. Wieniec mnie po piętach tłukł i czułem się jak nasze ogary, którym przywiązywano belki poprzeczne, dyndające u nóg, aby nie mogły zwierzyny straszyć.

Aż dopiero kiedy zziajany, z łbem przekrzywionym, z szyją obolałą od tego diabelskiego wieńca, siadałem do bankietu, ledwo człowiek sobie przysunął smakowitego śledzika i kieliszeczek zapocony z zamrożoną wódeczką, już ci jakiś apoplektyczny pan w tużurku nożem o talerz bębnił i mówił o ojczyźnie. Siedzący przy mnie francuski abbé, redaktor sztrasburskiego Croix, trzy razy wycelowywał się w jajeczko z majonezem i trzy razy musiał się odpalić i nabożnie słuchać. Wreszcie nie mógł ukryć oburzenia: „U nas, we Francji, straszne są gaduły, ale zaczynają przy deserze”. No, więc w porządnym domu wiejskim tak samo. Kiedyśmy więc w skupieniu przeszli wcale niezgorszy rejestrzyk (a jak pan uważa to czerwone? mam go od...), wjechał na proscenium uroczysty szampan. Otarł wąsy pan Kazimierz Donimirski, powstał i tak oto rzecz zagaił:

— Kiedy przed paru tygodniami bawił w moim domu pan konsul Rogalski, dała znać służba, że do komina wleciał rój pszczół. Zapytywany, co by to znaczyć mogło, odrzekł przedstawiciel Rzeczypospolitej, że znak to niemylny, iż dom mój spotka zaszczyt zgoła nieoczekiwany. I istotnie tak się stało. Oto przyjechał...” Ehe — dalej nie dowiecie się, kto przyjechał. Teraz, kiedy piszę te słowa, widzę doskonale raz jeszcze dwór w Ramzach. I pana, panie Kazimierzu, jak wygłasza pan orację do gościa przybyłego z kraju. Zapominam o moich czytelnikach i poczynam pisać list do Ciebie, nie, nie list — wstaję i odpowiadam Ci na Twój toast. A odpowiadam tak:

— Czcigodni Państwo! Niech mi wolno będzie imieniem moim i córeczki mojej — co mówię! — imieniem tych tysięcy moich czytelników, podziękować za gościnę, którą znaleźliśmy w starym domu ramzeńskim. Przybyliśmy do Was z ziemi dalekiej i zabranej, poprzez Polskę wolną i około swego dnia krzątliwą, na ziemię, która szumi polskim kłosem, ale pobudowane ma niemieckie bastiony; na ziemię, w której nas witają „pochwalonym”, ale pomykają trwożliwie wzrokiem. Przyjechaliśmy, przerąbując się przez zwały zmartwiałego ludu, skostniałego w prusackiej skorupie. Przedrylowaliśmy tę ziemię ze wschodu na zachód, z puszcz między wasze zielone wzgórza, znad jezior, aż tu, pod wieczną granicę Wisły. Nie wiemy jeszcze, kiedy wrócimy do siebie. Wiemy, że jeszcze najcięższe sprawy tej tu ziemi są

przed nami. Więc żeście nas przyjęli i ogrzali, żeście dali odpocząć, nim dalej pójdziemy, niech mi wolno będzie podziękować i za siebie, i za tych, dla których zbieramy polskie ziarna po tej popękanej ziemi Krzyżackiego Czarnego Krzyża. Po obiedzie wyruszamy w sąsiedztwo, które tu się składa tylko i wyłącznie z Donimirskich. Są jeszcze majątki p. Janty-Połczyńskiego, ale ten mieszka w Polsce, a w majątkach gospodarują rządcowie Niemcy. Do majątku Cygusy p. Bolesława Donimirskiego jedziemy znowu polną drogą. Trakty w tej ziemi są przelotne, odwieczne. Ciągnął nimi ku morzu i od morza, kto jeno żyw. Pan Donimirski opowiada mi w drodze o karczmie Zawalidroga vel Zawalicha na trakcie warszawskim między Nowym Targiem a Szenwizą. W karczmie tej zwykli nocować ongiś pieszo wracający do Polski flisacy z pieniędzmi wypłaconymi w Gdańsku. Otóż w karczmie tej ich zabijano i obrabowywano z pieniędzy. I odtąd jest coś takiego, że wielu przejeżdżającym trafia się zła przygoda. Niedawno, kiedy p. Donimirski żartował sobie z obaw stangreta w przejeździe pod złowrogą karczmą, pękła mu tam właśnie oś. Po odwiedzeniu p. Bolesława Donimirskiego, starego kawalera, który właśnie się przespał i idzie „popatrzeć na koziołki, jak będą wychodzić z lasu”, jedziemy do Hohendorfu, majątku trzeciej rodziny Donimirskich. Po drodze opowiada mi mój cicerone, że był to majątek starej krzyżackiej rodziny Schlemmerów. Mieli oni jako protestanci, osiedleni w kraju katolickim, swój cmentarz. Przejeżdżamy właśnie koło splątanej masy starodrzewiu, podszytego krzakami. Kiedy majątek sprzedali Donimirskim, zabrali trumny, ale, według podania ludowego, widmo jednego ze Schlemmerów i obecnie na białym koniu po polach jeździ. Mój rozmówca wracał raz z Hohendorfu konno koło dwunastej w nocy; pod cmentarzem napotkał jakąś babulkę, która zoczywszy go, rzuciła się w pole z rozpaczliwym wzywaniem imienia Bożego. Dwór hohendorfski tchnie cały krzyżacką surowością. Gazon zdobi szereg kamiennych armatnich kul, a oryginalnie załamany, podobno stylem krzyżackich domów, dach dźwiga wielkie figury herbowych jeleni Donimirskich. Przechadzamy się po parku i dowiadujemy się, że pp. Donimirscy niedawno wydalili ogrodnika. Ogrodnikowi owemu, mężowi zaufania miejscowej partii hitlerowskiej, wycięto kawał najlepszej ziemi tuż pod parkiem majątku, wykupując tę parcelkę w drodze przymusowej...

Kiedy ruszamy rzemiennym dyszlem dalej, p. Donimirski opowiada o walkach wyborczych, jakie tu toczył. Niemcy powołali partię „polską”, która starała się rozbić głosy polskie, wprowadzając momenty socjalne. Jedna z tych odezw zastanawia się: „Czy z takimi osobami można uzyskać choć kozi ogonek?” i dochodzi do wniosku, że nie, bo: „Czyż można to już nazwać pracą społeczną, jeżeli p. Doniinirska, p. Murawska, p. Osińska itd. przy sposobności się zniżają z naszymi kobietami w Związku Kingi zasiadywać przy stole Zarządu (a za plecami nazywają nasze członkinie Kingi już nie «panie» tylko «baby»). Czy to już wystarczająca praca kulturalna, jeżeli nam dają parę szkół polskich, do których uczęszczać muszą nasze dzieci, abyśmy nie wypadli z łaski Panów Dziedziców, w których jednak nasze dzieci otrzymują świadectwa polskie, uniemożliwiające im osiągnięcie miejsca u majstra lub jakiej posady?... „ „A tymczasem co się dzieje u hrabiny Sierakowskiej! Otóż teść jej, książę Lubomirski, wyprawił córce wesele, bardzo skromne naturalnie, czas ciężki! — bo kosztowało tylko 100.000 mk, a hulano w Krakowie 8 dni! Hrabina Sierakowska ocenia nas nader wysoko. Świadczy o tym fakt następujący: dnia 21. IX. 1932 r. tu przyjechała i odwiedziła ochronkę w Starym Targu i Waplewie. Kazała przy tej okazji kupić pięć funtów cukierków, a hałasowała wcale nie po

hrabiowsku, gdyż kosztował funt 80 fenigów. Dla naszych dzieci gorszy gatunek za 60 fenigów byłby dobry!” Wreszcie, zastanawiając się nad intencjami roboty polskiej, odezwa dochodzi do przekonania, że jest to „obietnicami zbałamucić głupich, a później ich posadzić między dwa krzesła”, aby na końcu „zezem patrzyli przez rurę”. „Musimy być naprawdę zbici mokrym worem, jeżeli damy sobie nadal ukraść masła z chleba”. W kościółku w Szenwizie znajdujemy proboszcza ks. Sochaczewskiego. Dostał się na tę parafię dzięki staremu prawu, pozwalającemu patronowi parafii, którym w danym wypadku był hr. Sierakowski, wskazywać kandydatów na proboszczów. Musiał podpisać cyrograf, że nie będzie zajmował się polskimi sprawami społecznymi. Teraz parafia, na skutek parcelowania w ręce niemieckie dóbr, przy których nie utrzymał się hr. Sierakowski, ma parafian polskich coraz mniej. Sprawia wrażenie piaszczystej wysepki, zmywanej przez wodę. Kiedy przyjeżdżał z objazdem biskup, proboszcz wysztyftował transparent i w polskim języku: „Witaj, dobry pasterzu!” Karczmarz miejscowy, Kaminsky, uwiązał transparent szkapie do ogona i włóczył po uliczkach wsi. Tego było za wiele. Polak Szymański, dzierżawca dóbr, od którego zależała karczma, postanowił ją zamknąć. Karczmarz udał się o protekcję... do biskupa, który nakazał proboszczowi interweniować. Pan Szymański skierował w odpowiedzi na tę interwencję list do biskupa ze skargą na proboszcza, że to pierwszy raz w życiu spotyka katolickiego kapłana, który zastawia się o istnienie sznapsa w gminie. Ale naturalnie landrat wdał się w tę sprawę i karczmarz Kaminsky, urągający uczuciom ludności polskiej, dotychczas siedzi za szynkwasem. Zajeżdżamy jeszcze z p. Donimirskim do Sztumu, by obejrzeć jego dzieło — budynek banku ludowego. Okna budynku są zaopatrzone przed wybiciem specjalną siatką. Patrząc poprzez księgi buchalteryjne na te okna, myślę o czasach, kiedy na tej ziemi i na jej pograniczu ludzie wychodzili orać pole, zatykając miecz w skibę. Pamięć tego miecza znaczona tu wszędzie. Ze Sztumu jedziemy do pamiątkowego kamienia pod Sztumską Wsią, który został ustawiony na pamiątkę zawartego w tym miejscu w 1635 r. rozejmu polsko-szwedzkiego, poprzedzającego pokój zawarty w Oliwie. Sancho Pansa ma już dosyć wspominków i wypominków, i żałości. I natychmiast po kolacji w Ramzach ciągnie talię kart i organizuje sześćdziesiąt sześć na cztery osoby. Zagrałby chętnie w bridża, ale ma zbyt mało postępowego ojca. Spraliśmy Malborejczyków na olaboga i udajemy się na sen pełni triumfu. Przyszedłszy do mego pokoju na dobranoc, Tirliporek decyduje:

— Wiesz, tata? Przyjmowali ciebie jako sławnego pisarza, to już na pewno. Bo zauważ (Tirliporek rozcapierza palce): homar — to raz, szampan — to dwa, mowa — to trzy. A przecież na kuzyna toby wystarczyło wino i krem z kasztanami. — Przekonałaś mnie, Kartoffelnase. Oni widać tak mi się chcą wywdzięczyć za to, że ja im kiedyś pomagałem przyjmować kolegę Sienkiewicza. I opowiadam Sancho Pansie, jak to miałem siedem lat, kiedy w Łysomicach i w Trzebczu Śląskich przyjmowano Henryka Sienkiewicza. Pisarz właśnie był po rozwodzie, co gorszyło pobożnych Pomorzan. Kiedy po toaście wszyscy już siedli, zdołałem się docisnąć do Sienkiewicza i umierając ze strachu, ale gromkim głosem życzyć w imieniu naszego

dziecinnego stolika dobrej żony i dobrych wierszyków. Gospodarz domu nie posiadał się z niepokoju, że Sienkiewicz będzie mógł posądzić kogoś ze starszych o inspirację. — A z jakiego sukna miał ubranie pan Longinus? — pyta Tirliporek. — Ze świebodzińskiego — odpowiadam triumfalnie. Łapanie się na szczegółach z Trylogii to nasza stała zabawa. — Ale teraz śpij, Kartoffelnase. Jutro wielki dzień: zwiedzamy Malbork. WESTPREUSSEN SITZT, EINE TRAUERNDE MAGD AM UFER DER WEICHSEL UND WEINT. MEIN GRAUDENZ, MEIN DIRSCHAU, MEIN DANZIG O SAG! WENN WERDEN WIR WIEDER VEREINT?

„KRWAWIĄCA GRANICA“ Czterowiersz, który podaję jako motto przy tytule tego rozdziału (Wschodnie Prusy, żałosna dziewica, siedzi nad brzegiem Wisły i łka: „O mój Grudziądzu, mój Tczewie, mój Gdańsku — kiedyż złączymy się znów?”), znalazłem na patriotycznym obrazku w jakiejś księgarence. Wyimaginowana była na nim dziewica z reprezentacyjnym łonem, siedząca w lekkiej chlamidzie na twardej skale; u jej stóp, nie zwracając uwagi na westchnienia, straszliwy, wąsaty Polak w rogatywce wbija klin, na którym napisane ,,Traktat Wersalski” —

młotem, znaczonym „R. F.” („Republique Francaise”’), w mapę ziem, od której odłupują się „obszary zrabowane”. U ludności zaś polskiej na Warmii słyszałem piosenkę:

Tam na Zisło, w łokolicy Psiankno dolina, Tam siedziała i płakała Polsko grafina. W cianiu drzewa zielonego Łodpoczywała, Psiośnka smutno i żałobno Sobzie spsiewała:

Łojciec wzianty jest na Sybir Cara ruskiego, Bracia w wojnie zaginęli Za wolność drogo. A ja bziedna sama jedna W mam lichem stanie, Gdzież to znajdę dla mnie mniejsce I me schrónianie? Widzimy, że „psiankno dolina za Zisło”, do której tak tęsknili niemieccy koloniści w Iznotach, jest wielką atrakcją dla obu narodów, co jeszcze więcej widać w dziejach niż w pieśni. Od owych ziem zawiślańskich są odcięte obecnie Prusy Wschodnie. Wybierając się na objazd tej osławionej „krwawiącej granicy”’, zaczynamy pielgrzymkę od Malborka, którego masyw goreje nad tą równiną wiślaną jak wielki znak dziejowego memento. Z daleka już wita nas przestara, wysoka na 25 stóp figura Matki Boskiej, polichromowana stiukowa rzeźba, wykładana kawałkami szkła i napuszczona różnymi kolorowymi pastami — niesamowita. Ten idol już w 1410 r. płoszył wojowników Jagiełły. Według Niemców jest to keine weibliche Madonna, według Polaków, że zacytuję Srokowskiego, „po prostu potwór, rodzaj szyldu bojowego, wystawionego ponad mury zamczyska”.

Malbork

W tym to Malborku król Batory odprawuje nad Gdańszczany sądy w 1575 r. Tutaj gości w 1593 r. Zygmunt III z małżonką. Jan III, zwiedzając tereny powodziowe, tutaj mieszka w 1673 r. Tu w 1698 r. przebywa August II, tu przez cztery miesiące mieszka w 1708 r. król Leszczyński, tu wreszcie w 1807 r. wkraczają polskie wiarusy wraz z Napoleonem. Ale obecnie Malbork jest wypucowany doszczętnie ze wszystkich wspominków historycznych nie tylko polskich, ale i krzyżackich. Bo zaiste imponująca rekonstrukcja jego jest w gruncie rzeczy pełną licencji kompozycją na nowo opartą na motywach średniowiecza. Rzec by można — patyna aż lśni. Jeśli nie mieć pretensji do autentyzmu, a spojrzeć na Malbork jako na dekorację teatralną dla jakiegoś misterium rycerskiego, to należy przyznać, że stworzono rzecz piękną, wybitnie teatralną, i nic dziwnego, że stary komediant, Wilhelm II, nie mógł się oprzeć pokusie wygłoszenia tu właśnie słynnej mowy malborskiej. Z Malborka jedziemy na południe, drogą na Sztum, nad tę osławioną granicę. Jak wiadomo, przydzielono Polsce wąski pasek brzegu również i po prawej stronie Wisły, przyłączając do Rzeczypospolitej pięć wsi. W ten sposób Wisła została rzeką wewnętrzna polską i trauernde Magd niemiecka mogłaby siąść nad nią tylko figuralnie dla wygłaszania tyrad w stronę Graudenz, gdyby bowiem chciała to uczynić realnie i tota sempiterna, jak mówił jeden mój nieboszczyk stryjaszek, toby musiała wziąć przepustkę u polskich władz granicznych.

Droga więc dla aut niemieckich biegnie w cieniu wału, za wałem roztacza się piękny przestwór wodny, „psiankno dolina”, ale wejść na wał i spojrzeć na tę dolinę — nie można. Dopiero w Weissenberg (Biała Góra) wjeżdża Niemiec na wzgórze, z którego ogarnia dolinę Wisły. Jest to punkt zetknięcia się wąskiego języka, którym się kończy terytorium gdańskie, Polski i Niemiec. Na wzgórzu na tę żałosną okoliczność wystawiono krzyż, do którego ściągają manifestacje niemieckie. Tam sędziwy Mackensen, nad krajobrazem zwisając futrzanym czapskiem z wielką trupią głową, rzucał za Wisłę pogróżki, tam Hindenburgowi dzieci ze szkół ludowych śpiewały pieśń o gierige Pole. Podobną pieśń odnalazłem w 1935 r., śpiewaną wciąż w szkołach pruskiego pogranicza. Jest tak charakterystyczna, że muszę ja zacytować: Getrennt von der Heimat hat dich Feindeshand * Du herrliches schönes Ostpreussenland. Du Perle im Osten mit deinen Höhn und Seen Sollst ewig und treu stets zum Vaterland stehn. Der gierige Pole streckt frech aus die Hand Im Norden da nahm er das deutsche Memelland, Nun liegst du als Insel umringt von Feindesschar Was einstmal vereint mit dem Vaterland wcar. Und liegst du als Insel so fern und allein Wir wollen dich schützen, leib Heimatland mein,

Und glauben, dass fern die Zeit nicht sei Wo du aller feindlichen Fessel bist frei. • „Oderwała cię od ojczyzny ręka wroga, o piękny kraju Prus Wschodnich. Ty perło wschodu — wraz z pagórkami twymi i jeziorami, powinnaś po wieczny czas być w łączności z ojczyzną. Chciwy Polak bezczelnie po cię sięga. Na północy zabrał on niemiecką Kłajpedę. I oto jesteś jako wyspa, otoczona przez tłum wrogów, ty, która ongiś byłaś połączona z ojczyzną. Leżysz jako wyspa daleka i samotna — my cię chcemy bronić, droga moja ojczyzno, i wierzymy, że bliski jest czas, kiedy znów będziesz wolna od wszelkich wrogich więzów”. Skąd się tam wziął ów Memelland, to „wiadomo Bogu, Bogu jedynemu”. A może autor komponował piosenkę „na wyrost”? Nie byłoby to wykluczone w tej atmosferze psychozy, która nic się nie zmniejszyła u ludności pogranicza. Prusacy w Prusach Wschodnich wierzą święcie w to, że Polska nosi się z zamiarami zbrojnej okupacji. Na innym miejscu będę omawiał alarmująca książkę Nitrama o wkroczeniu wojsk polskich do Prus Wschodnich. Nie jest to publikacja ani odosobniona, ani ekscentryczna, skoro np. taki inteligentny publicysta jak Oertzen potrafi pisać: „Na wschodzie Rzeszy siedzą polscy konsulowie jako rezydenci swego nowopowstałego państwa in partibus infidelium i działalność ich bynajmniej nie ogranicza się do pielęgnowania wiernych owieczek, to znaczy nielicznych obywateli o przynależności państwowej polskiej, ale ta działalność sięga o wiele dalej i ma na celu przygotować grunt dla zamiany pewnego dnia konsulatów w starostwa i województwa polskie”. W tej atmosferze, że wszystko jest tymczasowe, które zaślepia Niemców do tego stopnia, że każe im imputować Polakom straszliwe knowania, sami Niemcy przekraczają raz po raz granice, na których przekraczanie nie powinno by pozwolić lojalne współżycie z sąsiednim państwem, połączonym z Rzeszą paktem nieagresji. I gdybyśmy nawet rzucili zasłonę na to wszystko, co wypisywano w Niemczech przez z górą dziesięć lat, to obowiązek publicystyczny nie pozwoli mi nie zasygnalizować, że latem 1935 r. w szkołach polskich widziałem wiszące mapy, na których terytorium Polski i Gdańska zaznaczone jest napisem zur Zeit, a mapa jest opracowana i podpisana przez aktualnie urzędującego w Kwidzynie Schulrata. Jeden z nauczycieli Polaków zakleił w swojej szkole te prowokacyjne napisy. Kiedy go wydawca mapy i równocześnie inspektor szkolny, ów Schulrat, zainterpelował zwiedzając szkołę, czemu to uczynił, nauczyciel odparł: — Bo to jest sprzeczne z ustalonym i podpisanym przez Niemcy porządkiem rzeczy. — A to czemu pan nie zakleił również zur Zeit Danzig? — zapytał podejrzliwie inspektor. — Bo to istotnie może jest zur Zeit — odparł enigmatycznie polski nauczyciel. W Die Volksschule z 1934 r., już po zawartym porozumieniu polsko-niemieckim, pisze się wyraźnie: „Że przyszłość Niemiec nie leży na morzu, ale na wschodzie, że Wisła jest w tej samej mierze niemiecką rzeką przeznaczenia co Ren, zatem jest bezwarunkowym zadaniem niemieckiej szkoły zaznajamiać swych uczniów więcej niż ongiś z zagadnieniami wschodu”. „Problemat korytarza jest najważniejszy i najbardziej palący, nawet po porozumieniu polskoniemieckim ze stycznia tego roku’”. „Wszystkie szkoły mają nieodzowny obowiązek wskazywać swym uczniom z całym naciskiem niezaprzeczalne prawa historyczne, narodowe,

kulturalne i gospodarcze naszego narodu do tych krajów (Pockrandt: Der Weichselkorridor in der reichsdeutschen Schule). Dalej idzie drobiazgowo wypracowana instrukcja, jak należy zaznajamiać uczni z tym przedmiotem. Między innymi nauczyciele powinni wbijać w głowy powierzonej sobie młodzieży, że Polska otrzymała korytarz dzięki okłamaniu Wilsona przez Polaków, że Prusy Zachodnie nie były nigdy pod rządami Polski, że pierwszy rozbiór Polski naprawił dwuwiekową krzywdę, że Niemcy utraciły Pomorze i Poznańskie wskutek nikczemnego wyzyskania ich osłabienia po wojnie, chociaż są one częścią kulturalnego kraju niemieckiego, w którym germanizacja nie odbywała się nigdy gwałtem, gdy Polska już przed 1772 gwałtem polonizowała kraj itd., itd.* •

Niesposób cytować tych wszystkich broszur, które obecnie są wydawane do użytku szkolnego i zioną nienawiścią do Polski. Biorę np. z licznego cyklu Ein Lese- und Arbeitsbogen für den Schulgebrauch napisana przez inspektora szkolnego Ertla i wydaną nakładem partii hitlerowskiej 10 maja 1935 r. Broszura domaga się, aby niesprawiedliwość krwawiącej granicy była naprawiona, rozwodzi się nad „krwawiącą ziemią korytarza”, nad ziemią krzyżacką (?), która się dostała Polsce, zapewnia, że „Niemcy uspokoją się nie wcześniej, aż krzywda im zostanie naprawiona”, opowiada o polskich „bandach” w czasie śląskiego plebiscytu, o polskich katowniach (Prügelstationen) o zamęczaniu na śmierć, o sypaniu przez Polaków żaru na twarz, o polskiej zdradzieckości itd. Ta pedagogiczna lektura obowiązująca — urozmaicona jest utworami poetyckimi jak np. „czekamy godziny, marzymy o dniu, w którym zostaniemy wezwani, aby zażądać utraconego kraju z powrotem, aby zmyć naszą hańbę”. W innej książce, wydanej w 1935 r. — podręczniku dla szkół powszechnych (Vaterländische Geschichte, ein Merk- und Wiederholungsbuch für die Volksschulen des Drittcn Reichs — rektora Ludwika Nehringa) stwierdza się, ze „Warszawa, Kowno i Wilno były niemieckimi miastami”, że na odsiecz Wiednia „w chwili największego niebezpieczeństwa nadciągnęła wreszcie z Rzeszy armia niemiecka, składająca się z wojsk wszystkich krajów niemieckich, w czym było również 20 000 Polaków pod dowództwem ich króla Sobieskiego”. Czyż można się dziwić, że po takim huraganowym przygotowaniu agitacyjnym Niemiecturysta, otrzymawszy do plecaka naręcz broszurek propagandowych, wędruje wzdłuż Wisły, pomykając za wałem, będącym granicą dwóch państw, ze wściekłością i rozpaczą w sercu? Auto nasze przesuwa się wzdłuż tego wału, by w pewnym punkcie trafić na szlaban graniczny z polskimi żołnierzami. Przed szlabanem stoi grupa chłopaków z Hitlerjugend i patrzy tęsknie na połyskującą o kilkadziesiąt metrów wiślaną falę. Wzywamy polskich strażników, pokazujemy polskie paszporty i idziemy na sam brzeg. Przybiega nam do stóp drobna wiślana fala, łaskawa, ciepła. W Ełku, w czasie patriotycznego obchodu niemieckiego, mówca generalny wywodził, że królewska korona pruska jest zatopiona w Wiśle, skąd ją należy wydobyć. Po czym zaproponował wysłanie depeszy hołdowniczej do zbiegłego cesarza w Dorn. Patrząc na południe, w górę rzeki, za rybitwami, które tam lecą, myślę, że depesza była wysłana nieco ...na Berdyczów. Kto chce wydobyć koronę królewską niemiecką, niech jej szuka w Renie.

Nie możemy nie myśleć poważnie o tych dążnościach rewindykacyjnych Niemiec. Nie są one dyktowane jakąś lokalną potrzebą. Stwierdzają to bezstronni cudzoziemcy. Wickham Steed dzieli się z czytelnikami wiadomością, że na ratuszu gdańskim widział mapę z XVIII wieku, która wykazuje, że „korytarz” przed rozbiorami przez stulecia istniał i bynajmniej nie był uważany za czynnik nie do utrzymania. „Los Prus Wschodnich jest ciężki — konstatuje Steed — zupełnie niezależnie od korytarza”. Przyznają to i sami Niemcy, kiedy piszą jakieś publikacje fachowe, dalekie od polityki, o których mogą przypuszczać, że nie zwrócą polskiej uwagi. Tak na przykład Dyrekcja Kolejowa w Królewcu w swoim sprawozdaniu pisze: „Dla komunikacji tranzytowej nie są Prusy Wschodnie żadną enklawą. Kolej Rzeszy rzuciła most ponad polski teren tranzytowy... Tranzyt odbywa się bez żadnych tarć, a dla podróżujących tak, jak na kolejach niemieckich”. Dążności rewindykacyjne Niemiec są więc dyktowane ogólnymi założeniami. Niemcy twierdzą, że nasze Pomorze to jest Pfahl in deutschem Fleisch. Ale widzi mi się, że to raczej palem w ciele polskim są Prusy Wschodnie. Nie myśmy budowali ,,korytarz” do morza, ale Rzesza budowała „korytarz” do Prus Wschodnich. Dotarłszy do Wisły, dotknąwszy jej fal, niby muzułmanin czarnego kamienia w Mekce, wracamy zieloną, rośną doliną, przez wsie, wzdłuż których ciągnący się rów za drogą jest granicą polską, do wnętrz tego lądu Czarnego Krzyża, których głębię i mrok zawzięliśmy się czytelnikom pokazać. RAPT KTO WIECZOREM NA POGRANICZU UKŁADA SIĘ SPAĆ, NIGDY NIE WIE, CZYLI NIE ROZBUDZI SIĘ W PĘTACH ALBO Z OSTRZEM MIECZA NA GARDZIELI. Henryk Sienkiewicz: „Krzyżacy”

Dwie są potęgi na świecie, oczom ludzkości nie objawione tak dobrze, jak nam, Polakom. To Rosja i Niemcy. Rosja, bo daleko leży. Niemcy — bo ich drapieżność głównie nasiliła się na naszej granicy. Aż gdy ta drapieżność sięgnie zachodu, robi się zdumiony gwałt. Wszystkie dzienniki huczą aferami z Rottersem, z Teodorem Leasingiem, z inżynierem Formisem, porwanym i ustrzelonym na gruncie obcego państwa. Te metody są tak podobne, że zanim zajmiemy się sprawami, które nas bezpośrednio dotyczą, opiszmy choćby jedno z ostatnich zdarzeń. Jest to opowiadanie myśliwskie. Zwierzyną jest dr Bell, agent narciarza Deterdinga, przez którego ręce pono w swoim czasie szły subwencje dla ruchu hitlerowskiego, który więc miał niepotrzebne wiadomości. Nocą 3 kwietnia trzy auta przejechały przez austriacki posterunek graniczny koło Rosenheim. W pierwszych dwóch siedzieli umundurowani brązowo hitlerowcy oraz cywile. To była osłona. Wykonawcy zajmowali trzecie auto. Było ich trzech. Jeden z nich szczupły, blady, omal w młodzieńczym jeszcze wieku — sprezentował funkcjonariuszom austriackim legitymację policji politycznej w Monachium. Drugi z nich nosił czarny mundur sztafetowca z haftowaną na kaszkiecie trupią głową w skrzyżowaniu piszczeli. Wreszcie niepokojący osobnik w skórzanym płaszczu, w wysokich butach, z najwidoczniej przyprawionymi wąsiskami; to był szef oprawców.

Wszystkie trzy auta zatrzymały się przed oberżą Pattl. Było w niej dużo gości, popijających wino na ogólnej sali. Przybysze ścięli przewody telefoniczne. Publiczność przejął lodowaty dreszcz niepokoju; siedziała cicho. Jeden z brązowo umundurowanych oraz blady młodzieniec udali się na piętro do pokoju adwokata Bella, który właśnie rozmawiał ze swym przyjacielem, majorem niemieckim. — Bell — powiedzieli mu — masz jechać z nami do Niemiec. Monachijska policja polityczna chciałaby z tobą pogawędzić. Odmawiasz? Brunatny i blady przylgnęli do ściany. Ukazał się człowiek ubrany w skórę i długie buty. Bez słowa uprzedzenia wymierzył browning. Złożył się prawidłowo spokojnie jak na ćwiczeniach w strzelnicy i oddał sześć strzałów. Adwokat Bell padł przebity pięciu kulami. Jego przyjaciela majora zaszczycono jedną kulą — w prawą skroń. Na granicy funkcjonariusz monachijskiej policji politycznej zaprezentował paszport, mówiąc z bladym uśmieszkiem: — Myślę, że się coś wydarzyło w Patti. Ale nie ma się co zajmować tą sprawą. My, policja polityczna w Monachium, bierzemy za nią odpowiedzialność. Kiedy mimo to Austriacy chcieli zatrzymać auta, zamachowcy porzucili formuły grzecznościowe i ruszyli pełnym gazem. Strzały, skierowane w pneumatyki, chybiły. Zanotowano tylko numer auta, w którym siedział wąsaty osobnik: 11/A 6043. Zweryfikowano następnie, że był to numer wozu rządowego. Agent Deterdinga będzie już milczał wiecznie. Inżynierowi Formisowi wpakowano kulę w łeb w hotelu w Czechosłowacji, w tymże roku 1935, kiedy byłem w Prusach Wschodnich, przy czym władze czeskie przytrzymały auto, które okazało się niemieckim autem policyjnym. System więc ulepszono. Porywając w sześć tygodni po zabójstwie Formisa dziennikarza Jacoba, zwabionego do restauracji Zum Schiefen Eck nad samą granicą, użyto po prostu taksówki szwajcarskiej. A kiedy porywano pod Opaleniem oficera polskiej Straży Granicznej Biedrzyńskiego... Ale nim opowiemy o Biedrzyńskim, cofnijmy się nieco wstecz do historii stosunków polsko-wschodnio-pruskich. Nie tak daleko wstecz, nic do tych ponurych czasów Jurandowych, kiedy pobożni bracia Szomberg i Markwart struli jak szczenięta dzieci Witoldowe, ale w tę epokę, kiedy stosunki znacznie się „ukulturalniły”, zbroi nikt nie nosił, w Warszawie i w Berlinie rezydowali regularnie akredytowani przedstawiciele, a elektor, po tylu niecnotach i zdradach, korzystał w całej pełni z dobrodziejstw traktatu welawskobydgoskiego, za walkę przeciwko któremu dał życie Roth, przeciw któremu burzyły się nastrojone polonofilsko Stany Pruskie. Pułkownik Ludwik Chrystian Kalkstein urodził się w dobrach rodzinnych Knauten, na pół drogi między Pruską Iławą i Królewcem. Przejeżdżałem przez te dobra. A przecież już ojciec jego, stary generał Albrecht Kalkstein, krzyczał na zebraniu Stanów w Królewcu do wysłanników Kurfürsta, że los im się krwawy należy, jak ten, który Praga posłom cesarza zgotowała. Bardzo się widać burzył przeciw uzurpatorom brandenburskim stary pan, nieskory zresztą do rozwiązywania kiesy, skoro na koszty delegacji do Warszawy dziesięć tysięcy talarów ofiarował. Syna też ciągnęło do tej Warszawy. Sługiwał w autoramencie cudzoziemskim w Polsce wcześniej, po pogodzeniu się elektora z Polską na elektorską służbę wrócił, rangę pułkownika nawet otrzymał, ale raz już wolnym powietrzem Rzeczypospolitej nauczywszy się oddychać,

wrócił do „kochanego tatusia” Sapiehy, żonę z sześciu synami i siódmą córką w jej dobrach posażnych Remitten zostawiwszy, pociągnął z Sapiehą na Moskwicina, w którego jeństwie dwa lata przebył. A wróciwszy (jako że właśnie stary choleryk generał zmarł) na gospodarstwo w Knauten, polskim obyczajem gęby na kłódkę nie zamyka, co się jednak dążącemu ku ubsolutum dominium elektorowi dotyla nie widzi, że imćpan dziedzic knauteński godzinki w królewieckiej Friedrichsschanze odprawować musi, wyrok nawet dożywotniego więzienia otrzymując. Zwolniony pod warunkiem ściułania bajońskiego okupu, woli do „kochanego tatusia” uciec i w Warszawie siedzi, burząc szlachtę i bez tego na traktat welawsko-bydgoski wzburzoną. A przecież nawet ten traktat, tak po myśli elektorskiej zredagowany, wymaga, aby każdorazowy król każdorazowo elektora zatwierdzał. Nie dał ci takiego zatwierdzenia jeszcze król Michał Korybut Wiśniowiecki, sprawy były dla domu Brandenburskiego bardzo jeszcze niewykrystalizowane, bardzo świeże, bardzo in dubiis, a tu taka szalona pałka, taka „gęba nie wyszorowana” między bracią chodzi, do tumultu zagrzewa, wzywa do związania się w konfederację i zajęcia Prus Wschodnich, elektora od Kainów wyzywa. Tu już za marne dwieście dukatów elektora kupiony zausznik i domownik królewski, starosta Kochanowski, skrypt, na razie prywatny, od króla wydobywa, że prawa lenne elektora uzna, a tu raptem Kalkstein wśród posłów Sejmu, który jedynie jest mocen te prawa zatwierdzić, pismo własne rozrzuca, w którym pisze: „...chcę też, aby odczuła domu Brandenburskiego potęga, iż WY byliście niegdyś, jesteście teraz, a będziecie na przyszłość najwyższymi ojczyzny naszej opiekunami i panami”.

Uważnie, bardzo uważnie patrzy z Berlina na wichrzenia owe elektor. Osobę niesfornego swego poddanego zleca, bardzo usilnie zleca specjalnej uwadze Brandta, swego rezydenta. Brandt — jest to typ „brava” wyższego rzędu. Bez takich ludzi nie obejdzie się żadna tego rodzaju afera. Jacob ma prowokatora Wasemana, Biedrzyński Fudę, a Kalkstein — Brandta. Nowi przyjaciele fechtują się wspólnie, jeżdżą konno, wymieniają pistolety, Brandt pożycza u Kalksteina 200 twardych talarów. Teraz należy przygotować ekipę na wszystko gotową. Nie jest to trudne w owych czasach, kiedy po minionych wojnach roi się od mętów kondotierskich. W Kłajpedzie w oddziale jazdy porucznikuje Hugo de Montgomerry, ongiś służący wraz z Kalksteinem pod Sapiehą, następnie pełniący służbę w wojskach najemnych u Rosjan. Ów dobiera sobie do pomocy por. Baumgardta, drugiego obwiesia, który z niejednego pieca chleb jadał i w wojskach Rzeczypospolitej sługiwał. Wziąwszy sześciu dobranych ludzi spośród swoich podkomendnych; przyjeżdżają do Brandta, który ich lokuje na Lesznie, u winiarza Thomsona, u którego sam ma stancję. Dragoni są zamknięci w stajniach i nie są wcale wypuszczani na miasto. Zaczyna się zwabianie Kalksteina, który jednak wietrzy pismo nosem. „Sprawia wrażenie zestraszonego dzikiego ptaka, oglądającego się z obawą i niepokojem na wszystkie strony” — donosi Brandt w piśmie do elektora. Przychodzi na spotkania w towarzystwie pięciu zbrojnych. Należy go złudzić. I skoro inaczej się nie daje, nie cofa się elektor przed wydaniem mu listu żelaznego. A nadto namiestnik elektorski w Królewcu pisze do Brandta rzekomo prywatny list, w którym się rozwodzi, jak to elektor ma najlepsze w stosunku do Kalksteina intencje i jak żałuje losu jego dziatek i żony, pozostawionych w Prusach.

Fatalną wybrał Kalkstein porę, kiedy się udał po list. Zmierzchało się już, był to bowiem dzień ostatniego listopada i godzina czwarta. Kozak Tomaszewski, sługa Brandta, chwyta go z tyłu za szpadę, wpadają dragoni, kneblują, wrzucają na dno drabiniaka i pełnym kłusem opuszczają Warszawę. Pod Jabłonną, bo to noc, więc się nie boją, przywiązują Kalksteina do białego konia, aby było prędzej, i prą ile sił ku granicy. Im ta jest bliżej, tym są bezczelniejsi. Po gospodach patrzą zdumieni ludzie na tę kawalkadę, a żołdacy elektorscy publice się chwalą, że i króla polskiego by wywieźli, gdyby taki otrzymali rozkaz. Z Prus Wschodnich na ich spotkanie wypada podjazd w dwadzieścia cztery ikonie. Na pierwszym zaraz postoju wymuszają od Kalksteina list, że jest w rękach Montgomerry’ego, który go porwał z inicjatywy osobistej, mszcząc się za zatargi, które z Kalksteinem, sługując po społu w wojsku, miewał. Czyż nie tak samo pisać musiał Jurand ? Brandt z całą bezczelnością następnego dnia ukazuje się na zamku, gdzie go otacza wzburzony tłum szlachty. Podkanclerzy koronny Olszowski uważa, że Brandt winien dać gardło za tak straszliwą obelgę lennika przeciw godności Rzeczypospolitej. Elektor pisze do Brandta: „ Powiadaj wszędzie, że ci o tej sprawie nic nie wiadomo”. Jednak wzburzenie jest tak wielkie, że w cztery dni po wypadku Brandt wyjeżdża do Prus Wschodnich, a przedtem jeszcze wysyła umyślnego z listem, aby do Polski nie odsyłać jego gniadoszów, które wiozły drabiniak, aby nie zostały zidentyfikowane. Król pisze do namiestnika doktorskiego w Królewcu, aby niezwłocznie wydał Kalksteina i łotrów (plagiarii). Tymczasem już Kalkstein dojeżdża do Kłajpedy, gdzie wtrącony zostaje do najciemniejszej kaźni, tzw. Pfefferstube, i przykuty w lochu do pnia.

Namiestnik zasłania się elektorem, elektor odpowiada królowi, że nic mu w tej sprawie nie jest wiadome, a „Brandt z niewiadomych nam powodów z Polski wyjechał”’. Widząc, że Berlin kręci, wysyła król specjalnego posła, podkomorzego warszawskiego, Wojciecha Opackiego. Brandt z ukrycia w Stołupianach radzi elektorowi „przeczekać cierpliwie pierwszą polską furię... Kilku magnatom trzeba będzie jednak coś zaofiarować...” Nowy rezydent elektorski w Warszawie, Wichert, radzi też zwlekać, „ponieważ odebrałem pewną wiadomość, że panu Opackiemu w zamierzoną tę podróż dano nie więcej jak 500 talarów sześciogroszówkami polskimi, za które w Berlinie nie będzie mógł długo bawić”. Elektor każe winnych porwania pociągnąć do odpowiedzialności, „których to rzeczy nie tylko nie nakazaliśmy, ale nie mieliśmy o nich nawet najmniejszej wiadomości, a dowiedzieliśmy się o nich z najwyższym niezadowoleniem” (czyż nie styl „pobożnego brata Danvelda”?). Równocześnie pisze do namiestnika w Królewcu, żeby zapewnił Montgomerry’ego „o naszej łasce i że mu za wyświadczone w tej sprawie usługi rzeczywiście wdzięczni będziemy”. Komendant Kołobrzegu otrzymuje rozkaz przechować Montgomerry’ego bis das Ungewitter vorübergehe, a wreszcie wyprawiają go, zachowując pełną gażę, do Anglii. Teraz można się spokojnie zabrać do nasycenia się zemstą. Bo torturowanie i kaźń Kalksteina nie jest dyktowane żadną głębszą racją stanu. Kalkstein, choć Niemiec, przecież w całej swej działalności w Warszawie postępuje jak typowy brat-łata. Włóczy się z bracią szlachtą po winiarniach i srodze podkpiwa sobie z elektora, a szlachta za boki się bierze. To znów się odgraża, a komilitoni szablami trzaskają. Nie masz już wonczas wigoru w tej Rzeczypospolitej i elektor dobrze wie, że za Kalksteinem żadne potencje, żadne fakcje nie stoją. Wszelkie więc inkwirowanie go o stronników jest tylko pretekstem do zemsty.

Dziesiątego grudnia przesyła elektor komisji śledczej własnoręcznie pisaną instrukcję, w której każe Kalksteina „istotnej torturze poddać i w ten sposób drogą ostrej kwestii go badać”. Nie zgadza się na to, by Kalksteinowi dać obrońcę lub wzywać świadków, postawionych przez niego. „Zeznania jego na wszystkie punkty i artykuły za pomocą ostrej kwestii wymuszone być winny”. Kalkstein, w miarę śledztwa, staje się coraz bardziej nieugięty. Kiedy Roth, Niemiec, wierny stronnik Polski, trybun ludności królewieckiej, kona w więzieniu w Brandenburgii, Kalkstein staje się symbolem wolności wschodnio-pruskich. „Od czasu kiedy złożyłem królowi polskiemu przysięgę jako kapitan — rzuca w twarz instygatorom — z przysięgi tej zwolniony nie zostałem”. Siebie bynajmniej nie osłania, nikogo z żyjących obywateli elektorowi nie wydaje. Stale zasłania się otrzymanym od elektora listem żelaznym. W odpowiedzi elektor ponawia żądanie tortur. Jest to żądanie w stosunku do szlachcica niesłychane, łamiące wszelkie zawarowane stanom wolności. Komisja, „do nóg upadając”, prosi rozważyć elektorską mość, że żądania jej są sprzeczne z prawami, na które oni, członkowie komisji, przysięgali. Elektor odpowiada, że tortury mają być przedsięwzięte niezwłocznie i grozi całej komisji sądem. Jeszcze prezes komisji, Kalnein, próbuje tłumaczyć się, że nie mają kata, który by się „podobną robotą mógł zająć”. Na to elektor każe wziąć „mistrza” z pułku i pisze: „torturować bez najmniejszej zwłoki”. Karol Jarochowski, badający sprawę Kalksteina w archiwum pruskim, znalazł w nim 28 stron drobno pisanych, zawierających szczegółowy opis tortur. Kalkstein wyszedł z nich zwycięsko. Potwierdził, że za cel życia sobie postawił hołd elektora na dziedzińcu zamkowym w Warszawie i nikogo nie wydał. Sejm wschodnio-pruski zanosi protest: „W Królewcu torturowano jakoby nas samych. Takiej hańby i podobnego wstydu nie wyrządzono nam, odkąd się nazywamy chrześcijańskimi Prusakami. Plamy tej nie może z nas zetrzeć żadna ludzka ręka”. Elektor mianuje drugą komisję, z którą poczyna targi o wyrok śmierci, jak z pierwszą targował się o tortury. Komisja proponuje dożywotnie więzienie, ociąga się, nasłuchuje wieści od Polski. Ale Polska jest uwikłana w turecką inwazję. A elektor, w myśl traktatu welawskobydgoskiego, obowiązany jest dać pomoc zbrojną, należy więc grzecznie koło niego chodzić. Usiłuje na własną rękę odbić Kalksteina Pac, zbierając zbrojnych, ale Kłajpeda (Memel) jest zbyt daleka i zbyt umocniona. Do Prus Wschodnich jedzie Gębicki, starosta nowodworski, ale jego wysłaniec zostaje przejęty. I podczas kiedy sejmiki na elektora się burzą, zapada w dniu ósmego stycznia 1672 r. na Kalksteina wyrok śmierci. Teraz życie Kalksteina trzymają w swoim ręku Turcy. Zbyt jeszcze ta Rzeczpospolita znaczy, by elektor na zbrodnię na Kalksteinie mógł się ważyć. Ale żądza zemsty go pożera. Na siedemnaście dni przed poddaniem Kamieńca, widząc, że źle jest z tą Rzeczpospolitą, wyrok na Kalksteina w dniu trzynastego sierpnia, a więc w siedem miesięcy po jego wydaniu, zatwierdza.

Komisja jeszcze daje tysiąc zapytań, jeszcze stara się odciągnąć sprawę. 24 października przychodzi groźny i ostateczny rozkaz elektora. 7 listopada zbiera się w pełnym składzie komisja, by zakomunikować skazańcowi, że jutro ma być ścięty. Umęczonego Kalksteina wnoszą na krześle. Ist es nichts mehr? — spytał z uśmiechem były żołnierz Czarnieckiego. Umarł jak żołnierz. Napisał list do żony, pełen miłości, przestrzegając żonę z naciskiem, by synów wychowywała na dobrych ewangelików (elektor był kalwin) i aby ich uczyła polskiego języka. Krzesło, które miało służyć za pniak, było za wysokie. Odsunął więc je, zdjął kaftan i koszulę i pochylił głowę nad rozciągniętym na ziemi prześcieradłem. Mściwy elektor nie pozwolił ciała wydać wdowie... A w rok po jego śmierci wraca do Warszawy wyelegantowany, wyświeżony, roztaczający najmilsze uśmiechy wśród znajomych — Brandt. Staje jako por. von Wedel u tegoż Thomsona na Lesznie. Ale niebawem widzi, że incognito jest zbędne. Król Jan III zarzuca po prawdzie dygnitarzom, kumającym się z Brandtem, że nie mają sensus doloris publici, ale sam Brandta w stolicy toleruje. Tak było w Polsce dwa wieki temu. Do komisarza polskiej straży granicznej, Adama Biedrzyńskiego, rezydującego w Czersku na Pomorzu, przyjechał ze swego odcinka jego podkomendny, Liśkiewicz, meldując, że niejaki Fuda, b. wachmistrz niemieckiej policji w Prusach Wschodnich, w Kwidzyniu, obecnie osiadły w Polsce na własnej gospodarce, pragnie zaofiarować swą pomoc, zna urzędników niemieckich, którzy by mogli udzielić informacyj. Komisarz Biedrzyński, były sierżant pruski w czasie wielkiej wojny, powstaniec, oficer polski, organizator pierwszej kompanii 4 pułku strzelców wielkopolskich, któremu Virtuti Militari przypiął na froncie w 1920 r. własnoręcznie marszałek Piłsudski, zamyślił się. Znał on dobrze Niemców i jako kamratów i jako przeciwników. Różnie by tam można mówić o porachunkach byłego pruskiego sierżanta ze swymi ongiś komilitonami. Mieli oni zapewne to i owo i jeszcze więcej do zarzucenia panu komisarzowi Biedrzyńskiemu, bo żądania Fudy, że może mówić tylko personalnie, nie poszły mu w smak. Nie wiem, czy komisarz Biedrzyński znał historię francuskiego oficera Schnebelego, którego za czasów Bismarcka Niemcy sprowokowali i porwali na granicy, o co był wielki w swoim czasie w Europie gwałt, ale zapewne miał przed sobą tenże dylemat, co i Schnebele: nie pójść, to obowiązku nie dopełnić, bo mogą być cenne dane dla państwa, pójść — to narazić się na wsypanie, a wówczas zostanie człowiek pozostawiony własnym siłom. Pierwsze spotkanie nastąpiło w Rakowcu. Fuda opowiadał o swoich stosunkach, prosił, aby wydelegować jakiego strażnika na teren niemiecki, aby stwierdził, jak jest z urzędnikami niemieckimi za pan brat. Twierdził, że urzędnik ze starostwa pragnie udzielić ważnych informacyj, ale tylko personalnie. Naznaczono więc spotkanie w budce celnej polskiej, stojącej po niemieckiej stronie. Od Wisły do budki szła droga przez niemieckie terytorium. Droga, budka i wkoło niej metrowy pas były eksterytorialne. Zostawiwszy przy drodze, niedaleko od budki, strażników, nasi oficerowie oczekiwali. Po godzinie z ciemności wyłonił się Fuda, tłumacząc, że Niemcowi coś przeszkodziło przyjść i że prosi o następne widzenie w innym miejscu nad Wisłą, przy budce paszportowej niemieckiej.

Nasi oficerowie zrozumieli, że Niemiec nie przyszedł, bo zwęszył strażników na drodze i bał się, że go przeciągną za łeb na terytorium polskie (miał rozmawiać z ziemi niemieckiej, podczas gdy nasi oficerowie mieli mówić przez okno z budki eksterytorialnej polskiej). Wobec tego postanowiono przy następnym widzeniu ukryć żołnierzy Straży Granicznej już od rana, aby Niemców, którzy mogliby patrolować wcześniej teren, nie płoszyć. Widzenie odbyć się miało 24 maja 1930 r. Uprzedniej nocy młoda, niedawno poślubiona żona komisarza Biedrzyńskiego śniła jakiś sen przerażający, w którym dominowały szare kazamaty. Prosiła męża, by nie wychodził z domu. Ucałował ją serdecznie i obiecał wrócić na dwunastą. Obaj oficerowie byli podnieceni. W karczmie w Rakowcu wypili po parę kieliszków, ale piło się im niesporo. Zapadła ciemna noc. W łodzi przez Wisłę jechali w towarzystwie sześciu uzbrojonych w karabiny strażników. Tamci inni strażnicy już od południa zapadli w przygranicznym terenie i mają na oku budkę paszportową — miejsce spotkania. Na lewo po niemieckiej stronie błysnęło światło. „Dają nam znaki” — szepnął Liśkiewicz. Ale była to latarnia na kursującym tu promie. Dawny most został przez nas zabrany do Torunia. Sterczały po nim kesony w oćmie nocnej. Sprężona woda leciała między nie z hukiem. Przeciągał ziąb, chociaż to niby był maj. Łódź cicho uderzyła o brzeg. Ukazał się ciemny kontur wiślanego wału. Wał jeszcze był na terytorium polskim. Oficerowie posuwali się cicho, mając za sobą żołnierzy na odległość czterdziestu metrów. Jeszcze jeden wał. Na nim, na tle nieba, czernieje sylweta starego wagonu, w którym odbywały się polskie odprawy celne. Za wałem nasyp, po którym biegnie szosa, to już Niemcy. Spod nasypu odrywa się sylweta ludzka. Oficerowie kładą ręce na rewolwerach. Ale to nasza czujka. Melduje szeptem, że Niemiec jest i czeka. Niemca trudno rozeznać w ciemnościach. Jest krępego wzrostu. Wita się lewą ręką, prawą trzymając w kieszeni. — Ma pan materiały? — Mam w budce paszportowej. Pójdziemy tam, to je panowie spokojnie rozpatrzą. — Miał je pan nam dać tutaj. — Nie chciałem ryzykować. Zbyt cenne są te materiały. Czego się panowie wahają? Skoro mam klucz od lokalu urzędowego, znaczy jestem urzędnikiem, a więc osobą godną zaufania. Istotnie — przecież urzędnicy niemieccy nie pójdą na prowokację, w której jawnie będzie widać udział urzędników. A przy tym taka fluktuacja organów nadgranicznych, które odwiedzały się wzajemnie w budkach celnych i paszportowych, była wówczas praktykowana. Komisarz Biedrzyński odchodzi na stronę i szeptem pyta żołnierzy, zaczajonych od południa, czy teren jest czysty. Raz tylko przesunął się Landjäger, poza tym nie widzieli nic. Mają więc teraz trzymać pod lufami rysującą się sylwetę budki.

Nie ma co — trzeba iść. Dwaj Polacy i Niemiec wspinają się na nasyp i przekraczają szlaban graniczny. Niemiec istotnie otwiera kluczem drzwi budki paszportowej i kiedy Polacy wchodzą za nim na ciemny korytarzyk, zakręca taster. Mocny, krótki blask lampy, umieszczonej na zewnątrz, rozświetla noc. Niemiec natychmiast gasi, tłumacząc, że przez pomyłkę pokręcił niewłaściwy taster. Ale Polacy rozumieją, że to znak; kciuki bezszelestnie przesuwają w kieszeniach bezpiecznik. Niemiec też zrozumiał, że został zdemaskowany. Wchodzą teraz wszyscy do pokoju, w którym Niemiec szuka tasteru. Robi to długo, bo mu ręce drżą. — Jesteśmy bezpieczni — mówi głuchym głosem — bo na oknach są zamknięte szczelne okiennice. — Materiał!... — warknął komisarz Biedrzyński. Siedzi on na jedynym krześle. Za nim stoi podkomisarz Liśkiewicz. Siedzą tak, że mają ścianę za sobą i obserwują drzwi, zarówno jak i Niemca. Teraz widać jego twarz. Jest to typowa twarz mazurska, chłopska. Trzęsie się ze strachu. Kładzie na stół drukowany rocznik ze spisem posterunków żandarmerii itd. — To jest bez wartości — mówi Biedrzyński. — Nie masz pan nic więcej? Niemiec wykłada maskę gazową, dodając, że jest to model, który dopiero zostanie wprowadzony. Cała ta maska — to kpiny. Jest już jasne, że trzeba wynosić skórę, póki cała. — To, co pan daje, to szmonces. Ale fachowcy u nas rozpatrzą i jeśli to co warte, to otrzyma pan przyzwoitą nagrodę. Na razie dajemy panu sto pięćdziesiąt złotych jako zadatek. Niemiec liczy szeleszczące dwudziestozłotówki. Dlaczego liczy tak skrupulatnie i tak długo? Twarz jego jest zielona ze strachu. Najwidoczniej odwleka moment wyjścia. Komisarz Biedrzyński, upewniony przez czujki, że nikt nie wchodził do budki, przypuszcza, że ten sygnał lampą zewnętrzną ściąga Niemców z jakiejś odległości dalszej i pragnie, nim będzie za późno, połączyć się ze swymi żołnierzami. — Wychodzimy — nakazuje Niemcowi. Ów idzie do drzwi, ujmuje klamkę, ale już wie: Polacy zrozumieli, że jest prowokatorem. Jeży się, kurczy się w sobie. Podkomisarz Liśkiewicz idzie za nim, trzymając maskę w lewej ręce. Prawa tkwi w kieszeni. Niemiec rozszerzonymi oczami patrzy na tę prawą rękę. Ujmuje klamkę, po omacku macając za sobą. Stoi teraz tyłem do drzwi, do których doszedł cofając się tyłem. Drzwi otwierają się na korytarz. Nagle szarpnięte, otwierają się drzwi na całą szerokość. Szarpnięty prowokator leci na podłogę. I mimo wszystkiego, co się równocześnie dzieje, wraża się w oficerów pamięć jego oszalałych ze strachu oczu. Tak patrzy szczur, dobijany kijem od szczotki. Na korytarzu równocześnie rozlega się ryk: • Hände hoch! Kriminalpolizei!... Znać, że korytarz jest pełen ludzi. Ale do pokoju wpada Niemiec olbrzymiego wzrostu. Liśkiewicz cofa się o krok i strzela. Równocześnie strzela Biedrzyński, chcąc sparować strzał

z rewolweru olbrzyma, który mierzy do Liśkiewicza. Olbrzym ma obie ręce wzniesione na wysokość głowy. W prawej rewolwer. Lewa daje znak: Hände hoch! Tym się tłumaczy, że kula Biedrzyńskiego przechodzi olbrzymowi między palcami lewej ręki i drugi jego strzał również pudłuje. Z okrzykiem ich blute (krwawię) olbrzym wybiega z pokoju. Nikt nie atakuje. Za to z zewnątrz słychać strzelaninę. Oficerowie wpadają do bokówki ślepej przy pokoju, służącej za skład węgla. Słychać, jak kule mlaskają po futrynie drzwi. Nie ma mowy o wydostaniu się. Liśkiewicz miał ręczny granat, ale zapalnik mu się potoczył i nie może go znaleźć. Nic nie ma do zrobienia. Wycie na korytarzu ponawia się. — Poddajemy się — decyduje komisarz Biedrzyński. Obaj chowają rewolwery, wychodzą z powrotem do pokoju i głośno krzyczą, że się poddają. Do pokoju ponownie wpada ten sam olbrzym. Obaj nasi oficerowie stoją z rękoma opuszczonymi wzdłuż ciała. Olbrzym składa się przez chwilę, która trwa wieczność. Pada strzał. Z jękiem osuwa się Liśkiewicz na ziemię. Teraz dopiero bohaterowie, obsypujący pokój z ciemnego korytarza bezcelowymi strzałami, wpadają do pokoju i jeden z nich przystawia rewolwer do czoła Biedrzyńskicmu. Spada iglica, ale piston nie spala. Potwierdziła to późniejsza analiza na procesie. Ponieważ strzelanina na zewnątrz nie ustaje, olbrzym wybija okiennice okna, wychodzącego na przeciwną stronę budki. Robiąc to, osuwa się i mdleje. Okazuje się, że poza postrzałem od Biedrzyńskiego w palec, od swoich dostał postrzał w rękę i w bok. Teraz Biedrzyńskiego windują przez okno. Stojący z zewnątrz Niemcy chwytają go i zakładają na ręce kajdanki. Po czym prowadzą do urzędu celnego niemieckiego. Wnoszą tam też rannego wielkoluda, który, jak się okazało, nazywa się Sender. Jedyny dzielny chłop wśród gromady tchórzów. Kierujący operacją komisarz Hartman dopiero teraz poczyna się rozporządzać. Biedrzyński chce pomóc Senderowi. W tym celu zdejmują mu kajdanki. I kiedy go bandażuje, wchodzi żona urzędnika celnego., ze wzburzeniem żądając, żeby nie dano temu drugiemu Polakowi, przywleczonemu pod próg, konać na dworze jak psu. Ale próśb jej nie uwzględnia nikt. Jak również prośby Biedrzyńskiego, który chce uścisnąć rękę umierającego kolegi i wysłuchać jego ostatniej woli.

Liśkiewicz

Biedrzyński

Samochód sanitarny zabrał najprzód Sendera, potem Liśkiewicza. Był on trafiony w brzuch i w kręgosłup i tegoż dnia zmarł. Komisarza Biedrzyńskiego czterech ludzi wiezie do aresztu policyjnego. Po badaniach wstępnych przewożą go do więzienia sądowego, gdzie go bada wysoki, kościsty Amtsgerichtsrat Kanter, potomek Kantera, który za Fryca był redaktorem gazety, wydawanej przez rząd pruski w Białymstoku. Swoi to wszystko ludzie. Znamy się nie od dziś. Na trzeci dzień czterech Schupo prowadzi komisarza Biedrzyńskiego do kancelarii więziennej. To Rzeczpospolita pyta o niego. Siedzi tam sędzia polski do spraw szczególnej wagi, Luksemburg, i starosta z Gniewa, Weiss. Niemców reprezentuje prezydent regencji. Śledztwo stwierdza, że urzędnik niemiecki zapraszał naszych oficerów Straży Granicznej do przekroczenia granicy, że mówił, Bittee, kommen sie mit, że miał klucz od budynku urzędowego. A potem osiem dni siedzi komisarz Biedrzyński w Elblągu, a potem trzy miesiące w Królewcu. Tam sprawę jego bada sędzia do spraw szczególnej wagi, Lueben. Jest to Saksończyk, któremu bynajmniej nie w smak idą tradycyjne wschodnio-pruskie metody. Nie posiada się z oburzenia na bezprzykładną prowokację ludzi, zajmujących niemieckie stanowiska urzędowe. I na to, że strzelano do bezbronnego i poddającego się Liśkiewicza. Pan Lueben, siostrzeniec prezesa Sądu Rzeszy w Lipsku, Blumkego, jest cały czas najlepszym przyjacielem uwięzionego Polaka. Czyż nie przypominają się wzdragania komisji badającej Kalksteina? Po trzech miesiącach wysłano Biedrzyńskiego wodą (przez Pomorze nie ryzykowano) do Niemiec. Mignął półwysep Hel jak daleki sen. Niebawem zamknęły się za więźniem podwoje lipskiego więzienia. Ale z procesem ociągano się. W Polsce aresztowano tego drania Fudę i Niemcy ciekawi byli, ile mu Polacy wsypią. Wreszcie ciekawość ich została zaspokojona. Wsypali mu jedenaście lat. Wtedy rozpoczął się proces monstre, podciągnięty terminem pod wybory na Śląsku.

Oskarżał prokurator generalny dr Werner, ten sam, który był oskarżycielem w sprawie podpalenia Reichstagu. Dr Werner wściekał się na Luebena, który przeforsował, że pytano go jako świadka. — Niech policja okaże nam protokół pierwszy, spisany z Fudą. Zaginął. A właśnie z niego byśmy widzieli, że to ze strony naszych władz zorganizowano prowokację, mającą na celu ściągnąć w swe ręce nienawistne komisarza Biedrzyńskiego... Mam też grube zastrzeżenia co do zachowania się komisarza Hartmana... — Unerhört — szepce zgorszona publiczność. Widać sąd podziela jej zdanie, bo każe na dalsze rozprawy zamknąć drzwi. Zastępca dr Wernera, wiceprokurator Neuman, woła z patosem: — Biedrzyński to symbol, to awangarda polskiego ataku. To nie drobne zajście graniczne. To fragment walki o odzyskanie Prus Wschodnich. Wreszcie drugiego stycznia 1932 r. zapada wyrok: za przekroczenie granicy bez przepustki 9 miesięcy, za przekroczenie z bronią 14 miesięcy, za usiłowanie zastrzelenia urzędnika — pięć lat, za szpiegostwo sześć lat, razem dwanaście lat, a po kumulacji dziesięć. A w motywach — owe jedenaście lat Fudy. Skutego kajdanami w pasie i do ręki, wyprawiono komisarza Biedrzyńskiego do ciężkiego więzienia w Luckau na Łużycach. Aliści 18 maja 1932 r., w cztery i pół miesiąca po wyroku pośpiesznie mu kazano zejść do kancelarii więziennej. Ogolili, nader uprzejmie odświeżyli i odprasowali ubranie, a tak się śpieszyli, że jeden Niemiec mu sznurował jeden, a drugi drugi but — bo nie można było na pociąg się spóźnić. Cóż się stało? A właśnie piszę całe to opowiadanie, aby odwet wziąć sobie na słabej Polsce epoki Kalksteina. Nasi chłopcy poczęli pilnować Niemców. Na pierwszy ogień poszedł Fuda. Machnięto mu 11 lat. Potem Herr Oberkriminalsekretär Preiss przypadkowo wlazł za polską granicę. Zamiast wypić z nim po dawnemu, ze słowiańską dobrodusznością, kufel piwa, wsadzono go do aresztu i zasądzono na 6 lat. Następnie zdjęto z wagonu tranzytowego konwojenta Kopenatsaka, który był funkcjonariuszem niemieckiej policji tajnej. Zasądzono go na siedem lat. Wreszcie kapitan Notzny z Schutzpolizei źle się o Polsce, będąc w knajpie na jej terytorium, wyraził. Temu... Ale najprzód powiedzmy, że komisarz Biedrzyński w dniu osiemnastego maja wjeżdżał na stację w Zbąszyniu. Witali go starzy koledzy, a córeczka naczelnika stacji podawała kwiaty. Równocześnie z tegoż peronu wydawano Niemcom Fudę i tych innych połapańców. I tegoż dnia przed sądem odbywała się rozprawa przeciw kapitanowi Notznemu. Pan kapitan trzymał się pewnie i bezczelnie:

— Wiem, o co wam chodzi — mówił — chcecie mieć zakładnika za Biedrzyńskiego. No, to żwawo, wiele mnie nie obchodzi, ile otrzymam z tego dętego wyroku. W świetnym był humorze pan kapitan. Bo to i dodatki, i nimb za te tam parę miesięcy polskiej ciupy. Sąd zawyrokował osiem lat. Równocześnie ktoś wszedł do sali. Po chwili już wszyscy wiedzieli, że Biedrzyński został wydany. Pan kapitan zbladł... Sądzę, że nasi pogranicznicy znów mogą się odwiedzać. Bo Polska obecna nie jest Polską z epoki Kalksteina. Nauczyła się chodzić tropem Smętkowym i może się przyjaźnić... na realnych podstawach. DO BOLESŁAWA CHROBREGO, PIERWSZEGO KRÓLA POLSKIEGO, POTEM POSŁALI, ŻE BOGA IEGO ZABILI Y ZATOPILI, NIE ROZUMIEJĄC, SPROŚNE POGAŃSTWO, ŻE Ś. MĄŻ NIE ZDOBYWAŁ SIĘ NA BÓSTWO OBYCZAJEM ICH BOGÓW, KTÓRZY TO IMIĘ SOBIE KRADLI. Aleksander Guagninus „Kronika Sarmacyej Europskyej”, Kraków, 1611

IM VOLKE GEBOREN ERSTAND UNS EIN FÜHRER GAB GLAUBE UND HOFFNUNG AN DEUTSCHLAND UNS WIEDER. (Ze wschodnio-pruskiego śpiewnika hitlerowskiego) ŚWIĘTY WOJCIECH „GESPERRT” Śmigły samochód stoi pod gazem. Czas szerokim lukiem zatoczyć koło po tej ziemi. Oderwać się od cierpliwej biedy mazurskiej, supłającej koronki pogwarek po zapieckach, od mgieł nadjeziornych, w których domowym sposobem pełnią się diabelstwa na pół staropruskie, na pół słowiańskie. Pojechać traktami szerokimi, traktami bitymi na północ, gdzie łęgi zielone poprzecinane są taśmami białych, wysadzanych dróg, a po łęgach pstrzą się pstrokate holendry. I gdzie w czworokąty stawiane, niby obozy warowne, czerwienią się surową cegłą domeny junkrów. Czas jechać w głąb tej ziemi, kędy już nie ma i nigdy nie było śladu polskości, spojrzeć w trop Smętkowy, uciekający w pomrokę dziejów. Jedziemy z Olsztyna na Dobre Miasto, Ornetę, Młynary — do Elbląga. Kraj robi się coraz mniej polski, a rychło już nie ma wśród mieszkańców ani jednego Polaka. A przecież to wciąż katolicka Warmia, Warmia przez trzysta lat należąca do Korony Polskiej. Mury starych kościołów modlą się żarliwie pod kołpakami z oksydowanej miedzi. Niesłychana elegancja, wdzięk ceglanych piruetów wypiętrzony ku niebu, zdradza pochodzenie od tej samej ręki świetnych architektów włoskich, którzy nam zbudowali Kraków, Wilno i całą Polskę.

Orneta

Elbląg

Elbląg — „przedrozbiorowa Gdynia”, szachująca Gdańsk i w wiecznej z nim wobec majestatu Rzeczypospolitej rywalizacji, Elbląg, który w 1521 r. odparł Albrechta, a w 1577 r. Gdańszczan, wojujących z Polską, Elbląg patrycjuszowski i dostojny, nie został pokonany ani przez okropny bezstylowy ratusz, ani przez ciężki pomnik Wilhelma I, ani przez olbrzymie zakłady metalurgiczne i stocznie Schichaua.

Schodząc po śliskim pomoście, bierzemy zieloną ze starości łódź i jedziemy tłustą wodą, na którą zbiegły się budowle starego Elbląga. Co jest w tej wodzie i w tych murach, że zdają się do nich przylepione strzępy polskości? Ściszamy mimo woli glosy. Wydaje nam się, że wszystko dokoła rozumie po polsku. Potem z Elbląga jedziemy do Tolkmicka. Przywilej W. Mistrza z 1351 r. wspomina o nim jako o osadzie polsko-pruskiej. Ale to było zbyt dawno. Obecnie Tolkmicko przywarło do niebieskiej wody zalewu Wiślanego gamą szyldów niemieckich i reklam. Mit Opekta ist ihre Marmolade billiger! Jedziemy dalej z górki na górkę, wśród wesołych gajów, otwierających raz po raz widok na morze. Frauenburg! Frombork, w którym mieszkał wytworny biskup Warmii, poeta, epikurejczyk, przyjaciel króla Stasia i przyjaciel króla pruskiego, rządzący Warmią, kiedy w niej w pełnym blasku stała jeszcze polskość; Frauenburg — siedlisko najbardziej szowinistycznej kapituły. Błąkamy się cichymi zakątkami tej starej siedziby, gdzie pod aplikacją aż czarno-zielonych kasztanów stoją białe domki kleryckiej nauki. Stajemy przed starą katedrą, przed basztą, w której ongiś gorzało w niestrudzone noce światło z okna Kopernikowej pracowni.

Frombork

W ciemnej klatce schodowej, łączącej tę pracownię z katedrą, znajdujemy, zepchnięte tutaj, ślady polskości. Po zakamarkach klatki schodowej po dziś dzień odprawują się polskie procesje... na obrazach wiszących wzdłuż schodów. Idą grube szlachcice w kontuszach, dołem obrazów malowane są polskie herby, a w całkiem ciemnym załomie wisi ryty w miedzi portret Władysława IV. Schodzimy do katedry. Tłumy niemieckich turystów stoją przed wieloskrzydłym złocistym ołtarzem, zamykającym się stopniowo w miarę posuwania się Wielkiego Tygodnia. • Ach so! Das ist Himmelfahrt... Idę ku przeciwległej ścianie. Tam w stallach siedzi niemiecki ksiądz, próbuje nowej klawiatury elektrycznych organów i szybko o czymś po niemiecku rozmawia z majstrem. I kiedy stajemy bezradni pośrodku wielkiego tumu, do Tiliisi mową tajemną z flizów posadzki przemówiła płyta piaskowca... — Patrz, tatusiu, nagrobek jakiegoś polskiego biskupa...

Teraz posuwamy się sobie wiadomymi, po omacku wyszukiwanymi ścieżkami. W kutych drzwiach, dziele całego życia ambitnego majstra-artysty, znajdujemy herb Szembeków. Zbliża się nowy tabun wycieczkowiczów. Co też powie im o tym herbie oprowadzający zakrystian? •

Meine Herren und Damen — powiada — es ist ein altes Wappen, welches man dwie kozy i drei rozy nennt. A kiedy uchodzimy przez boczne drzwi od tej wschodnio-pruskiej niemczyzny, w tych czarnych drzwiach, niby ryngraf tkwi kolorowy herb polski „Ostoja”. Od Fromborka, który na kształt guzika przypina do zalewu Wiślanego ostry kąt warmijskiego trójkąta, na Bruniewo (Braunsberg), jedziemy do Bałgi, starego ponurego zamczyska, położonego wciąż jeszcze nad tymże zalewem. Jedziemy ziemiami starej Natangii, która była terenem głównych walk Prusaków z Niemcami. Tu, pod Bałgą, zostali pobici Prusacy w 1238 r., tu w rok potem wrócili z przeważającymi siłami i obsadzili garnizon. Po dwuletniej walce o Warmię — Prusowie zostają pobici.

W 1242 r. wybucha pierwsze powstanie pruskie i trwa pięć lat. Zdławione bezlitośnie.

Bałga

W 1260 wybucha drugie powstanie pruskie. W dniu 20 września zapalają się stosy po wzgórzach Natangii, Warmii, Pogezanii, Sambii, Bartonii. Krzyżacy zostają odrzuceni na zachód. Na próżno błagają o pomoc Cesarstwo Niemieckie. Niemcy są zaabsorbowani napadami Tatarów. Czternaście lat borykają się Krzyżacy z tym drugim powstaniem. Prusaków prowadzą synowie pruscy, kształceni w szkołach krzyżackich. Pomagają im Jadźwingowie, których wódz, Skumand, zapędza się daleko na zachód. Wreszcie pada oblężona przez Krzyżaków starożytna Honeda tzn. Bałga, pod której ponurą basztą właśnie stoimy. Chytrością i podstępem, waśniąc i przekupując wodzów upadającego powstania, odzyskują Krzyżacy swe posiadłości. Wreszcie krzyżacki wójt tych ziem, Volrad Mirabilis, zaprasza co przedniejszych Prusaków na przyjacielską ucztę i truje. O, może to z tych ambrazur sześćset sześćdziesiąt lat temu zrzucano do fosy psom na pożarcie ciała niebacznych biesiadników. Do Królewca jedziemy drogą, na której coraz większy ruch panuje. Bardzo licznie natykamy się raz po raz na zmotoryzowane oddziały Reichswehry. Wszystkie, nawet osobowe, samochody malowane prawem mimikry w łaciate plamy. Siedzą w nich wyprostowani oficerowie, którzy snadź uważają za niedopuszczalne opierać się o siedzenia. Sprawiają wrażenie jakichś robotów, jakiejś armii monterów. Spotykamy na szosach oddziały ,,zmotoryzowanej kawalerii” — armatki na dętych oponach samochodowych, jadące z szybkością najmniej sześćdziesięciu kilometrów na godzinę.

I przed wiekami drogami tymi szły różne wojska na Królewiec, starożytną Regiomontanum, oblegane niejednokrotnie i z lądu, i z morza. Wszak to w 1454 r. Kneiphof, jedno z trzech miast, z których zrósł się Królewiec, wspomagany okrętami, nadesłanymi przez Gdańsk, broni się przez czternaście tygodni wojskom krzyżackim, wyczekując pomocy polskiej... na próżno. Donosząc Gdańszczanom, że już dłużej nie może się bronić i dziękując im za wierną pomoc, żali się burmistrz Kneiphofu, dass der Herr König Land und Städte uns jammerlich verlassen haben. Haffstrom! Niemal u wrót Królewca, o siedem kilometrów od niego odległy. Tutaj w 1520 r. doszedł ze swymi wojskami Hetman Wielki Koronny, Firlej Mikołaj, vir paritus, sławny wojownik, z Bukowiny towarzysz Olbrachtowy, pogromca Moskwicina Glińskiego, poseł do Bajazeta, który tu w tej wojnie z ostatnim mistrzem krzyżackim wprowadził po raz pierwszy, nie znany dotąd w strategii, toczący się obóz. Słyszałem, że Niemcy tablicę tu gdzieś ku upamiętnieniu tego zdarzenia postawili. Wysiadamy z auta i idziemy pod kościół, na cmentarz, pod plebanię, do pojedynczych grup zarośli po polach, ale nie znajdujemy tablicy. Pytani ludzie też o niej nie wiedzą. Za to spostrzegamy ogromny odwłok cementowego schronu. Jesteśmy u zachodniej nasady półwyspu Sambii, który jak pięść wisi nad Prusami Wschodnimi, rozdzielając zalew Fryzki i Kuroński. Na tym półwyspie podobno skoncentrowane są potężne wypadowe bazy lotnicze, z których samoloty w pół godziny mogą znaleźć się nad Warszawa. Te bazy są strzeżone bagnami i szeregiem umocnień, idących od zalewu do zalewu. Ta szara masa cementowa to zapewne początek łańcucha. Lepiej nie przyglądać się „temu” zbyt długo. „Tego” wszak nie ma. Mieszkaniec, pytany o tablicę historyczną i dający uprzejme odpowiedzi, gdym go zapytał, co to tam na skraju pola, nagle i zaniewidział i zaniemówił.

Królewiec - spichrze

Królewiec wita nas już zapalonymi latarniami. Rozglądam się po jego asfaltowanych jezdniach, po neonach i lampionach przed rozrywkowymi lokalami i myślę sobie, że ten splendor i blask to łupy sztucznie ściągane z Rzeszy, to subwencje, to kanał 40-kilometrowy, łączący z morzem, przeprowadzony przed samą wojną kosztem 20 milionów marek, to silosolbrzym na pięćdziesiąt tysięcy ton zboża, to największa w Europie fabryka celulozy, to olbrzymie spichrze, postawione po wojnie, to po wojnie wystawione rządowym kredytem czterech milionów marek wielkie zakłady przetworów mięsnych, to specjalne taryfy, to... jednym słowem ta rzeka pieniędzy, którą niepowstrzymanym pędem wlewa Rzesza w to miasto, umierające bez polskiego zaplecza, miasto, które w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat przesunęło się w liczbie miast pruskich, mających ponad sto tysięcy, z piątego na czternaste miejsce pod względem liczebności. Królewiec, oddalony od Odessy o 1150 km, a więc niemal tyleż co od Saarbrücken (1090 km), który mógłby stanowić najkrótszą drogę pomiędzy Morzem Czarnym i Bałtyckim (w czasie traktatu brzeskiego Izba Handlowa Królewiecka zażądała uregulowania Niemna do Grodna, Wilii do Wilna, przebudowy kanału Oginskiego, trasy przez Augustów do Grodna itd), stałby się wschodnio-pruskim Brugge, mimo Ostmessy i wysiłki, gdyby nie sztuczne zastrzyki. W Brugge mieszkało się w cichym hoteliku nad brzegiem zaciągniętego rzęsą kanału. Tu, zaprowadzeni przez uprzejmych autochtonów, siedzimy w starej stylowej knajpie na drewnianych zydlach. I podczas kiedy „pomocnik” w skórzanym fartuchu pieczołowicie otwiera butelczynę dosyć dziwnie nazywającego się wina Nackt Arsch, przez okno, wychodzące na kanał, widzę las masztów. Nazwa wina (nawiasem mówiąc, mającego doskonały bukiet) wywołuje, przeróżne asocjacje u moich współbiesiadników. Jeden z nich nuci: Ohne „i“ hat gross und klein

Mit „i“ möchte jeder sein. Wszelkie kraje dyktatorskie są najwdzięczniejszym polem dla kawałów. Pytają poborowego, jaki jest jego zawód. — Ich bin Gespannführer — odpowiada z dumą. — Führer może być tylko Hitler — monitują go. • Also ich bin Gauleiter. Hitler kazał swemu fryzjerowi, by mu zaradził coś na ciągle obsuwający się na czoło lok. — Niech pan zajrzy tylko do tego, co się robi w pańskiej partii, to zaraz panu włosy dęba staną. Do skrzynki pocztowej (skrzynki dawniej były niebieskie, obecnie zaś są czerwone) wygłosił pewien urżnięty robociarz taką przemowę: — Dawniej ty byłaś niebieska, a ja byłem czerwony. Teraz ty jesteś czerwona, a ja jestem całkiem na niebiesko (gam blau — urżnięty). Ty masz dwie klapy i możesz je otwierać, a ja, bidula, mam jedną i tę muszę trzymać dobrze zamkniętą. Uważam, że ta metoda Berlitza zbyt jest może szybka jak na wiek Tirliporka, idziemy więc do hotelu spać. Parc Hotel przypomina najbardziej luksusowe hotele wielkich stolic. W jego salach gra jazzband i wszystkie stoliki są zajęte. U wejścia wisi napis: „Żydzi w hotelu są niepożądani”. Mit „i“ möchte jeder sein... W nocy nawiedza mnie oryginalny sen. Śni mi się, że mam zluzować pewnego naszego korespondenta na posterunku berlińskim. Mój polski kolega udaje się ze mną do urzędu kanclerskiego, gdzie ma mnie akredytować. Tymczasem naznaczona godzina przeciąga się i daje się zauważyć jakieś zamieszanie. Przebiegają do gabinetu Hitlera Göring i Gobbels. Göring na pętelkach orderowych munduru ma tylko dwie litery: S. K. — Co znaczą te dwie litery? — pytam bladego młodzieńca, który pełni w tej sali funkcje sekretarza. — Siehe Katalog — odpowiada sekretarz — panowie wybaczą, że oczekiwanie ich się przeciąga; pójdę sprawdzić. Po chwili wraca silnie wzburzony. — Panowie! Urząd Statystyczny wykrył, że w Rzeszy Murzyni stanowią dwanaście, koma, sześć dziesiątych procentu ludności. Führer zwołał nadzwyczajne posiedzenie Rady Ministrów. Ważą się dwie koncepcje... W tym miejscu rozlega się dzwonek telefonu. Właściciel samochodu dzwoni, że czas wstawać. Szybko mijamy koszarowe miasto, koszarowe pomniki niesamowicie fechtującego się w stroju koronacyjnym Wilhelma I i Bismarcka, z napisem: Wir Deutsche fürchten Gott, sont nichts auf der Welt, miasta, w którym chluba królewieckiej nauki, Kant, ma pomnik schowany w krzaki, a na uniwersyteckim gmachu panoszy się jedenastometrowej wysokości pomnik Fryderyka Wilhelma III na koniu i w wieńcu. Jeszcze głębiej niż pomnik Kanta schowane są księgi uniwersytetu; w najstarszej z nich, przed wszystkimi profesorami, na pierwszym miejscu, wpisany jest Stanislaw Rapajłowicz (Rapagelanus), herbu Rogala, który wykładał wszelakimi językami, głównie po polsku i po łacinie, incluswe po litewsku, z wyłączeniem wszakże niemieckiego, którego nie znał. Jest w tejże księdze Abraham Kulwieć,

herbu Łabędź, mój współpowietnik z powiatu kowieńskiego, srodze z biskupem Pawłem Algimuntem w Wilnie o nowinki wyznaniowe wojujący, wykładający tu na tej Alma Matris Regiomontanum. Wiemy wszak dobrze, że to niepowrotna przeszłość, nic tu nie mamy do roboty w tym sztywnym, zimnym mieście, mieście, w którym nie uświadczysz ani lajkonika, ani rękawków krakowskich, ani lwowskiego św. Mikołaja, ani wileńskich kolędników, w mieście, które między tradycję tego kraju i swoje życie rzuciło morze krwi i nieprzebaczenia. Pilno nam na te zielone pola, kędy owa krew się lała, na miejsca bohaterskich zmagań. To tu, na tych polach, gdzie flegmatyczne holendry podnoszą obojętne przeżuwające pyski, w mlecznym zapachu i dosytnim, to tu w krąg, wypryszczone czerwonym trądem bez miary i bez końca wznoszonych z Osthilfe domków osadniczych — ciągną się pola Rudawy. Aż przyszła wielka bitwa na polach Rudawy, W której dwadzieścia tysięcy młodzi litewskiej poległo. „Tam Schynkol, Groph z Bytenu, mężnie przebijając uffy nieprzyjacielskie, z wielkością rycerstwa niemieckiej szlachty poległ i więźniów niemało poganie nabrali. A iż mieli łotrowski obyczay po zwycieztwie na ofiarę Bogom swym więźnia co nayzacnieyszego palić: Syraka, szlachcica Magdeburskiego, na ten czas więźnia, przez miotanie losów na te ofiarę wybrali. A gdy był od znajomych pogan po dwakroć uproszony, trzeci raz gdy nań los padł, sam się w to dobrowolnie podał. I tak Syrkas, zacny Rycerz we zbroi y z koniem, na którym siedział, żywo iest spalon”. (Aleksander Guagninus, Kronika Sarmacyej Europskyej, Kraków 1611). To był rok 1375. Ostatnia tu odbyła się próba zmożenia Krzyżaków pierś w pierś, bez polskiej pomocy. Wojska litewskie pod wodzą Kiejstuta zmogły na razie Krzyżaków. Legł ich wódz, rycerz von Schindekopf. Ale karta się odwróciła. Siedząc na głazach pomnika rycerza Schindekopfa, rozpamiętywujemy te zdarzenia niedoszłego Grunwaldu. Nierychliwy jest Pan Bóg i losami narodów gospodaruje sobie zwolna i nie śpiesząc się. Po wiejsku. Dnia tego zwiedziłem zabytek, który swoją przeszłością, urządzeniem i sposobem oprowadzania daje charakterystyczne wejrzenie w ducha niemieckiego, rządzącego tym krajem, w dziwaczne pomieszanie żołdackiej surowości, mnisiego mistycyzmu, wykrętnego zakłamania i naiwnej megalomanii. Każdy kult ma miejsca oficjalne, zwiedzane przez obcych, uznane, w których każdy cud musi być zweryfikowany, każde wyjaśnienie jako tako na historii oparte. I każdy kult ma miejsce po zakątkach głuchych rzucone, w których bujnie rozrasta się, nie strzyżona ręką poprawiaczy i weryfikatorów, legenda. Malbork to taki reprezentacyjny punkt kultu krzyżackiego. Do tej Mekki ściągają nie tylko wierni, ale i turyści. Lochstädt, w którym tego dnia znaleźliśmy się, jest położony za światem. Jeśli półwysep sambijski jest najbardziej wyizolowanym punktem Prus Wschodnich, otoczonym z trzech stron morzem, a z czwartej od reszty kraju odciętym bagnami (i obecnie — umocnieniami żelbetowymi), to od tego półwyspu biegnie wąska mierzeja, w której czubku tkwi oko piławskiej fortecy, Kudaku Prus Wschodnich, i baczy na wąską przerwę w mierzei, którą z zatoki polskiej można się dostać na Królewiecki kanał.

Jeśli ta mierzeja, biegnąca od przylądka, jest za światem, to najbardziej za światem w niej jest Lochstadt, pobudowany po stronie wewnętrznej, a więc we wnęce zalewu. Do tego to starego krzyżackiego zamku pielgrzymuje tylko niemiecki turysta. Tutaj swobodnie rośnie wielka legenda krzyżacka, tutaj, w miejscu zesłania najbardziej typowego Krzyżaka, dumają o losach tej ziemi zastępy wędrującej młodzieży. Piękne i prymitywne, mistyczne i surowe jest to miejsce zesłania Wielkiego Mistrza Henryka von Plauen. Po refektarzach braci zakonnych i po ścianach kaplicy biegną kunsztowne arabeski w cegle, glazury cudnie kolorami wypalane. Diabła wizerunek raz po raz w nie wpleciony, przypominający diabelskie sprawy, które mieli mieć zawsze przed oczami rycerze Marii, tkwiący w ponocnych modłach, w walce ze zbytkiem, śpiący w twardych ceglanych niszach rycerskich dortuarów. Tu ta kołatka wzywała ich na jutrznie. Tu tymi wirydarzami szli, majacząc sylwetkami kapturów. Przy tych stołach pożywali surowe trapezy w milczeniu absolutnym. Komtur, zwierzchnik zamku, jadał sam — jak to obecnie przepisy nakazują dowódcy bojowego okrętu. W sklepionych podziemiach spoczywały najtajniejsze tajemnice zamku — sprzęt przeciwszturmowy. Głazy, kotły ze smołą, kotły na ukrop, naręcze żagwi. Pod surową pieczęcią tajemnicy, aby zaś wróg, widząc, ile jest punktów obrony, nie przygotował większej ilości drabin oblężniczych. Istotnie, ten zamek to był okręt bojowy wśród wzburzonych fal Sambii. Żadnych śladów rycerskiego patosu. Przeciwnie. Na jednym ze starych fresków widzimy scenę ze świętym Jerzym, potraktowaną dziwnie: godzi on włócznią w paszczękę bezzębnego smoka w obronie jakiejś jawnie klempowatej Dulcynei. Przewodnik nam objaśnia, że temat był potraktowany celowo humorystycznie — miał być skutecznym antidotum dla braci na omamienia legendami błędnego rycerstwa, dla tych braci, którzy bynajmniej nie potrzebowali szukać przygód, lecz twardo dzierżyć miecz w służbie rzemieślniczej i żołdackiej na wschodzie. Żadnych rozczuleń — na to mogli sobie pozwolić bogaci paniczykowie, minnesingerujący po zachodzie. Dies ist kein stechen an dem Bodensee Ist kein Turnier, auf fränkscher Minneburg Ein Kampf ist’s um dies Land, um unser Land Mit einem Feind, topfer und stark — wie wir! Tak poucza W. Mistrz gości z zachodu w poemacie Agnes Miegel. Żadnych indywidualności. Kto zbudował zamek, skrzętnie było zatarte. Pono groziła śmierć temu, kto by tę wieść podał. Nie jednostka — wszystko zbiorowe społeczeństwo mnichów. Res publica termitów! Z wykuszu w wieży spojrzałem poprzez zatokę ku zamglonemu południu, tam gdzie leżała ta całkiem różna moja Ojczyzna, tam, skąd przyszedł ze Słowem Bożym święty Wojciech, gdzie stawało się misterium Unii. Właśnie to przed tymi niewiadomymi mocami mojej Ojczyzny ugiął się najbardziej nieugięty z Wielkich Mistrzów, ten najdzielniejszy z dzielnych von Plauen, który po klęsce grunwaldzkiej w trzy tysiące luda Malbork obsadził, oblężenie Jagiełłowe zwycięsko przetrzymał, Mikołaja z Ryńska, zwolennika Polski, na gardle pokarał, zadźgać kazał

burmistrzów gdańskich Retzkaua i Hechta, i ciała ich pokłute nożami zbójów w kurz uliczny, przed oczy żony i córki wyrzucić. Szalał nieugięty von Plauen, bojownik niemieckiego programu, ogniem i żelazem wypalał zdradę, uczył krwawo wierności Zakonowi, zaciągał coraz to nowych soldnerów, zbroił chłopstwo, bił monetę, ściągał wszystkie bogactwa kraju w żarłoczną gardziel wojny, wielkim głosem przyzywał niemiecki zachód. A w tym kraju moim, na zamglonym południu, za borami, puszczami nieprzejdzionej Wildniss rozjarzał się blask rzeczy niepojętych. W 1413 r. stanęła Unia Horodelska:

„Wiadomo wszystkim, że nie dostąpi łaski zbawienia, kto nie będzie wspierany tajemnicą miłości, która nie działa opacznie, która promienieje własną dobrotą, zwaśnionych godzi, pokłóconych łączy, uśmierza gniewy i daje wszystkim pokarm pokoju, rozproszone zbiera, znękane krzepi, nierówne gładzi, krzywe prostuje, wszystkie cnoty wspomaga, a żadnej nie szkodzi, miłuje wszystkie i jeśli kto pod jej skrzydła się schroni, znajdzie bezpieczeństwo i nie będzie nigdy obawiał się znikąd napadu. Przez nią prawa się tworzą. Królestwa rządzą, miasta porządkują i stan Rzeczypospolitej do najlepszego końca dochodzi; ona się we wszystkich cnotach wybornie mieści, a kto nią pogardzi, ten wszystko utraci”’. I w tymże 1413 roku runął von Plauen. Przez braci zakonnych. którzy ulękli się wojny z Polską, zesłany do Lochstadtu, tutaj życie zakończył. Dopieroż nam współczesne Krzyżaki z pompą ciało jego przewiozły na malborski zamek. Trumnę jego w krypcie zdobią wciąż świeże kwiaty, wciąż nowe hackenkreutze, wciąż nowe wstęgi z wyrazami hołdu dla obrońcy niemieckiego wschodu. W Lochstadt... pozostało puste miejsce i niczym nie skrępowana legenda. Wciela się ona w młodym kustoszu zamku, jeśli się nie mylę, wykreowanym na tę godność z jakiegoś nauczyciela ludowego. Upadek W. Mistrza von Plauen tłumaczy on tym... że W. Mistrz zaczął wojnę z Polską bez siedmiomiesięcznego wypowiedzenia wojny, jak tego wymagał obyczaj rycerski. Wrażliwi na to bracia zmyli plamę ze swej rycerskiej czci, więżąc go dożywotnio w tym sambijskim odludziu. Malbork, według tego oryginalnego historyka (zapowiada nam niebawem przyjazd do Polski dla studiów archiwalnych celem rozwiązania niektórych dręczących go kwestyj historycznych), upadł na skutek tego, że Iwan Groźny, Żyd z pochodzenia, nie chciał płacić za bursztyn, otrzymywany z Prus Wschodnich, nie było więc czym płacić wojsk najemnych, które wydały zamek Polakom. To ostatnie zgadza się z prawdą, ale że Iwan Groźny był Żydem i Devisenverbrecher to już dorobek naukowy made in Lochstädt ad usum bieżącej chwili politycznej. Przewodnik jest zasugerowany pobożnością braci i dowodzi, że dzieje zanotowały tylko pięć wypadków nieskromnego zadawania się braci zakonnej z płcią piękną, tak jakby ich własny niemiecki kronikarz, mnich Simon Grunau, nie stwierdził, że Zakon hat dennoch vom babst und vom stull zu Rohm das privilegium, dass wir uns mogen mit Jungfrauen erlustigen, jakby polscy kronikarze ze zgrozą nie notowali wypadków 1439 r., kiedy Krzyżacy masowo topili mężów ładnych żon.

Zabawnie brzmi w ustach tego kustosza narzekanie na „haniebny” pokój toruński, jeśli się przypomni, że „haniebnym” nazywają Niemcy traktat wersalski, a okres między drugim pokojem toruńskim a rokiem 1525, kiedy Albrecht złożył hołd, był akurat tak samo pełniuśki jęku, tak samo jak i obecnie lamentu na odcięcie Prus Wschodnich od krajów niemieckich przez znajdujące się w rękach polskich Pomorze, takich samych domagań się w imię komunikacji krajów między Wisłą a Pomorzem Szczycieńskim, takich samych manifestów, jak np. manifest W. Mistrza z 1519 r. mówiący o abgefallene Unterthanen (teraz powiada się o geraubte Gebiete). Przejeżdżamy przez wąską mierzeję na brzeg, ku pełnemu morzu podany. Wysiadamy z auta i idziemy drogą piaszczystą w sosnowy las. Na wyniesionej lasu tego polanie stoi wielki prosty krzyż, kuty z żelaza. W tym miejscu, w Tenkitach, padł pod ciosami pogan, w czasie odprawiania mszy pod dębem, pierwszy męczennik słowiański, z czeskiej krwi królewskiej, z polskiej matki Strzeżysławy, Chrobrego druh serdeczny i planów wielkich powiernik, święty Wojciech, Adalbertus. W małej książeczce, „Dwudziestu czterech obrazkach”, która pierwsza mnie o Polsce uczyła, pamiętam, waga była wymalowana. Na desce wielkiej, na konopnych sznurach umocowanej, spoczywało ciało Świętego, na drugiej desce piętrzyły się złote dzbany i przeróżne kosztowności, a ciała przeważyć nie mogły, a uboga kobieta położyła grosz i waga poszła w górę, aż wąsate Prusaki, dzierżące srogie włócznie o płaskich i szerokich ostrzach, ulękły się w Panu. Te obrazki tkwiły we wspomnieniu i tkwią dotychczas jak kolorowe kołki, do których przychodziło życie i przeciągało misterną sieć asocjacyj w przeszłość, na sąsiednie zdarzenia i wypadki, w teraźniejszość, w przyszłość. Kiedy stanąłem nad brudną wodą Elstery, nie zastałem już Księcia Józefa, skaczącego w rozwianej huzarce w jej nurty; przyszedł moim wspomnieniom w całonocnej męce w pałacyku „Pod Blachą” po powrocie z Moskwy, kiedy rozpacz kazała mu chwytać za pistolety i kiedy targował się z Bogiem o honor Polaków. Nad brzegiem Czarnego Morza zsiadł już z konia złocisty Warneńczyk; byłem myślą z nim w wawelskiej komnacie, na cichych szeptach z nuncjuszem. Nad Prutem między Cecorą i Mohylewem nie zwidział mi się hetman, podtrzymywany pod ręce, jak na siwą jego głowę spada błyskawica zakrzywionych jataganów, ale pani Żółkiewska, przetapiająca srebrne łyżki na potrzebę, której nie umiała zaopatrzyć Rzeczpospolita. I nie białą sukmanę Naczelnika widziałem na polach maciejowickich, jedno tak jak mi w oczach została Solura — w której cichy „ostrowidz” nie dał się zwieść „uwodzącym wieściom”. O świętym Wojciechu niewiele wiedziałem. I dlatego, kiedy patrzyłem na krzyż jego pamięci dźwignięty, myślałem o powtarzającym się polskim micie Habdanków, micie Ossolińskich, o micie złota, które niedbale zostaje upuszczane na bruki rzymskie, do skrzyni niemieckiego cesarza, o micie biednej wdowy, której pieniądz zaważył, bo symbolizował miłość.

Aż kiedy na południu, w Polsce, pękło przepełnione uczuciami serce narodu w powstaniu 1831 r., emigrantka, margrabina Wielopolska, dźwignęła krzyż. Krzyż podmyło morze. Był wysoki, z drzewa, jak nasze poleskie krzyże, jak litewskie „smutkialisy”. Znowuż nie było nic. Aż przyszedł rok 1897, dżiewięćsetletnia rocznica męczeństwa. Ponieważ więc tak wypadało z historycznego rozkładu jazdy, z kolejki „Jubileumsów”, przyszły pastory i ufundował Zbór Ewangelicki jeszcze jeden Denkmal z lanego żelaza, uczciwie u jego nasady pisząc, że krzyż odlała Giesserei zu Königsberg in Preussen, a pierwotnie go ufundowała Wielopolska. Heilige Adalbertus więc jest uczczony lanym krzyżem z żelaza, zakatalogowany i mianowany patronem Prus Wschodnich. Daje to złudne gwarancje, że się ukoi żar jego niespokojnego ducha, który przepala dzieje tej krainy, żar tej miłości ludzi, stworzenia wszelkiego i Boga, który obejmuje wszystko. Że te wspominki da się temperować, że tą miłością, ślepą, nierozumną, szaloną — da się popędzać turbiny w młynach, w których się miele Smętkowe ziarno. Idziemy ku brzegowi morskiemu. Spada przed nami stroma ściana brzegu, odwieczna ściana bursztynowego wybrzeża, po której chodzi wiatr otwartego morza. Morze to, połyskliwe i błękitne, ściele się w bezkres. Chcemy zejść wykąpać się. Widzimy na morzu dwa holowniki i wielką barkę, którą na brzeg na grubych linach ciągnie kilkudziesięciu ludzi. Brzeg i całą tę operację otacza łańcuch cywilów, trzymających rowery. Na widok nasz podchodzi jeden z nich, zapewne zwierzchnik, i pyta, czego tu szukamy i skąd jesteśmy. — Chcemy się wykąpać, jesteśmy z Warszawy. — Aus Warschau!... — ręka odwija klapę marynarki, ukazując znaczek tajnej policji. Przyglądam się temu stróżowi miejsc podwójnie świętych: bo u podnóża niejako krzyża patrona Prus Wschodnich i u podnóża Pilawy, wielkiej twierdzy morskiej, która jest tuż i której gwoli pełnią się tu na tym morzu jakieś wyładowania czy załadowania, czy umocnienia, czy inne diabelskie sprawki. „Jest w kwiecie lat męskich, wysmukły. Twarz mocno opalona, prawie ciemna. Na policzkach i na brodzie, na dolnej i górnej wardze widać przy jaskrawym świetle smugi, mimo starannego ogolenia twarzy. Ciemne jego źrenice świeciły pod daszkiem nasuniętym na oczy. Paląc, wypuszczał spomiędzy kłów kłęby niebieskiego dymu”. Tak opisał Smętka nowoczesny brat Iwo, tropiciel jego zawzięty — Żeromski. • Strand ist gesperrt. Zurück... I kiedy wracamy ścieżką w las popod pomnik Świętego, wyrasta tuż przy nas figura rowerzysty. Bez ceremonii depcze nam po piętach. A gdy wychodzimy z lasku, okalającego wzgórze męczeństwa, już na wszystkich wylotach, na wszystkich wzgórzach zeń wiodących — stoją pikiety z rowerami. Święty Wojciech, zrabowany świętokradczo patron, jest gesperrt.

ŁAPIEMY JUŻ TRZYLETNIE DZIECI. SKORO TYLKO DZIECKO ZACZYNA MYŚLEĆ, WCISKA MU SIĘ W RĄCZKĘ CHORĄGIEWKĄ, POTEM PRZYCHODZI SZKOŁA, „HITLERJUGEND”. PARTIA, SŁUŻBA WOJSKOWA. NIE ODSTĘPUJEMY CZŁOWIEKA ANI NA CHWILĘ, A SKORO JUŻ TO WSZYSTKO MA ZA SOBĄ, PRZYCHODZI SŁUŻBA PRACY („ARBEITSFRONT”) I PONOWNIE BIERZE CZŁOWIEKA W SWE TRYBY I NIE POPUSZCZA GO AŻ DO GROBU, CZY CHCE, CZY NIE CHCE. Dr Ley, kierownik „Arbeitsfrontu”

TWIERDZE NIEMCZYZNY SIEDZI JESIOTR W GANKU W LELUJOWYM WIANKU, A MY JEGO JESIOTRZĘTA MUSIM SKAKAĆ, NIEBOŻĘTA, OBKOŁO NIEGO... (Mazurska piosenka ludowa) Kiedy się jedzie dołem, dołem tych spraw tego ludu, tej organizacji — wyczuwa się głucho rytm krwi, jaką pompują gdzieś tam po centrach działające potężne tłoki. To bije — serce niemieckie. To jakieś muskularne, brązowe ręce tłoczą ten smar ideowy w ziemię ospałą i bezwolną, ziemię związaną i sparaliżowaną, ziemię położoną na operacyjnym stole. Jest taka powieść Wellsa — w której niesamowity uczony eksperymentator, osiadłszy na izolowanej wyspie (Ostpreussische Insel!), drogą bolesnych operacyj, łącząc żywe członki zwierząt trawożernych i mięsożernych, wytwarza okropne potwory. Napatrzyłem się tych okaleczałych ludzi dosyć — chciałem zobaczyć stół operacyjny. Jest pod Szczytnem miejscowość Jabłonka — siedziba niemieckiego uniwersytetu ludowego. Pojechałem tam niewiele myśląc. Był to krok nieroztropny i beznadziejny. Jabłonkowski uniwersytet jest kuźnią germanizacji. Cóż może być za rozmowa z polskim dziennikarzem? Ale jeśli Angriff mógł mi proponować artykuły na temat Ein Pole erlebt Ostpreussen, to ja mogę dyrektorowi tego zakładu zaproponować wywiad. Jak przyjaźń, to przyjaźń. Nieprawda? Auto podwiozło mnie pod stary ziemiański dwór. Po śmierci dawnego właściciela — ziemię przejął rząd, ów zaś właściciel tuła się po okolicy jako Doppelgänger (widmo), jak mnie z przestrachem w głosie informowała następnie ludność. Wszedłem do obszernego hallu, który przerobiono w starogermańskim stylu: wielki komin, dużo dębu, rogów, tarcz. W domu było cicho, aż w uszach dzwoniło. Zajrzałem do przyległych pokoi: jeden z nich był pokojem stołowym, drugi biblioteką. Wróciłem do hallu i rzucił mi się wystawiony w ramce spis uczni tej kuźni germanizacyjnej. Czytałem: Ericha Szczech, Lifa Mrówka, Lydia Malinka, Olga Krassowski, Hedwig Brodowski, Olga Zimek, Herta Czepieluch, Erna Wentzek, Lotta Wieczorek, Lena Wielgosz, Erna Brzeska, Luise Kaletka, Ruth Pyko. Rozumiem, że czasem irytuje Niemców ta stuprocentowa polskość nazwisk. Np. Abend pt. Pani Nazi in Preussen podaje na liście kandydatów hitlerowskich do pruskiego landtagu nazwiska: Adamczyk, Adamek, Czarnowski, Grzegórzek, Jobski, Kiliński, Krzyżok, Opałka, Respondek, Rusek, Słowik, Sojka, Sosna, Trzeciak...

Kiedy dojechałem do litery „P”, przerwało mi zbożną czynność jakieś żeńskie indywiduum, któremu wręczyłem bilet, legitymację i list Angriffu. W tejże chwili zaroiły się schody, prowadzące z piętra, młodzieżą. Było tego kilkadziesiąt osób. Twarze przeważnie mazurskie, poczciwe brachocefale o kurnosych rysach. Stało to bractwo pod dębową tarczą, na której było wypisane (w Niemczech od ręcznika do pomnika wszystko opływa w sentencje): Und handeln sollst du so, als hinge Von dir und deinem Tun allein Das Schicksal ab der dcutschen Dinge Und die Verantvortung var Dein. Teraz przyszła pani dyrektorowa, młoda Niemeczka o dzielnej ideowej twarzy, i przeprosiła, że mąż jest tak straszliwie zajęty z powodu Altschülertagung (zjazd starych uczni), że nie może mi literalnie ani chwili poświęcić. Użyłem wobec tego chwytu, któregom się nie uczył wprawdzie, jak pan Wołodyjowski, u białogrodzkich Tatarów, ale u naszej starej kucharki Litwinki. Na wszystkie wywody uprzejmie się zgadza, potakuje, kiwa potwierdzająco głową, po czym mówi: „Tak, to tak, alia...” I wiadomo, że choćbyś nie wiem jak chciał, człeku, zamówić chłodnik, będziesz jadł ostatecznie kapuśniak. W pierwszym starciu ta metoda litewska zwyciężyła. Pani uległa i poszła po męża. Czułem się jak Kiejstut pod Rudawą w pierwszej fazie bitwy. Przyszedł pan dyrektor, młody hitlerowiec w mundurze, równie sympatyczny jak i jego żona. Bardzo przeprasza, ale zupełnie czasu nie ma z powodu zjazdu. — Wystarczy mi dziesięć minut... Bardzo żałuje, ale nawet dziesięciu, nawet pięciu minut czasu nie ma do mojej dyspozycji. Może będę łaskaw pofatygować się innym razem... Odprowadza mnie do auta. Przed domem stoją grupy młodzieży. Spostrzegam dwie panienki w barwnych kostiumach, w których poznaję stroje tzw. „Szwabów”, Niemców z

Banatu. Kiedym się włóczył po Banacie, dosyć mi się Rumuni nauskarżali na komitywę miejscowych Węgrów i Niemców. A więc uniwersytet w Jabłonce ściąga również obcokrajową niemczyznę. Pytam, czy mogę sfotografować budynek. Dyrektor bardzo żałuje, ale nie uważa tego za możliwe. Szuka jakiejś grzecznościowej formułki, jakiegoś pozoru tego zakazu, ale nie umie go znaleźć. Więc, po prostu, krzyżujemy ze sobą spojrzenia, które nie są w stanie nic już maskować. Auto rusza. Z ganku patrzy za nim w milczeniu grupa młodzieży, wśród której tkwi jakiś majestatyczny grubas. — Kto to jest? — pytam szofera. — Miejscowy, szczycieński starosta. Po obiedzie w Szczytnie, kiedy oglądam obozowisko zmotoryzowanych Cyganów, podchodzi do mnie jakaś utleniona Gretchen, z kaczym zresztą noskiem, ale ubrana nadzwyczaj starannie i z wyzywającą i wiele wróżącą elegancją. Zaczyna rozmawiać o Cyganach. Interesuje mnie ta jejmość, której profesji w małym Szczytnie nie umiem sobie umiejscowić, więc idziemy na kawę, która się zmienia w butelczynę zamrożonego wina Pissporter Goldtröpfchen. Dama niesłychanie i niezdarnie interesuje się moją skromna osobą. A co robię, a gdzie jadę, a u kogo w Olsztynie mieszkam, a z kim w Szczytnie przestaję, a na jakiej ulicy w Warszawie mieszkam. Mówię, że na Szczebrzeszyńskiej i mam rzetelną uciechę, widząc, jak Niemeczka mocuje się z tym piekielnym słowem, jak stara się zapamiętać, jak pyta, co to znaczy po polsku. — No, cóż znaczy? Miasto tak się nazywa — Szczebrzeszyn... Na Niemeczkę poty biją. Widać ma instrukcję, aby wybadać mnie niepostrzeżenie. — A może to leży koło jakiegoś innego miasta — Pyta mdlejącym głosem. — Naturalnie — oświadczam z miłą gotowością — w Polsce miasta są gęsto rozsiane. Szczebrzeszyn leży między Brzmichrząszczem, Trzypstreprzepiem i Pietrzewieprzepieprzem. Jestem stary koń. A takiej uciechy nie miałem nawet wtedy, kiedyśmy łacinnikowi posypali tabakę i stary straszliwie krzyczał i raz po raz kichał. Niemeczka widać zrezygnowała z subtelności wszelkich i na papierowej serwetce zapisuje: Schtschepscheschynnstrasse 3. I znowu sytuacja jest jasna. I znowu nasz wzrok się krzyżuje. — Muszę iść, mamusia niepokoić się będzie. Ach ty, wydro! Widziałem dziś tę twoją mamusię z wąsami, z brzuszkiem i w cwikierze na tarasie uniwersytetu jabłonkowskiego.

Innym razem jechaliśmy z puszczy Rominckiej, puszczy, w której Wilhelm II postawił zameczek myśliwski z drzewa w stylu skandynawskim, a obecnie poluje Göring. Był wieczór, gdyśmy przejeżdżali przez jakąś mazurską wieś. Auto nasze, posuwając się wiejską drogą, wśród rżysk, wyłaniało w słupie reflektorów kopce zżętego zboża. Poza kręgiem światła stała ciemń. Z nagła wysuwały się z niej czarne, uśpione wsie. W jednej z nich z chałupy buchnęła nagle fala oślepiającego światła. Od stojącego przed domem auta był przeciągnięty do wnętrza domu kabel. Jupitery! Ani chybi ekspedycja filmowa, o której słyszałem, że uwija się po Mazurach i nakręca film. Zatrzymuję auto, idziemy pod chałupę. Wspinamy się do okna (to wówczas Sancho Pansa osunął się, zawisł na nosie i na resztę podróży zwał się Kartoffelnase). Widzimy wnętrze izby, oświetlone jupiterami. Przy stole nad miskami siedzi rodzina chłopska mazurska, a między nią aktorka filmowa, przebrana za chłopkę. Posyłam bilet. Chcę mówić z kierownictwem. Wychodzi panienka w ciemnym sweterku. Nic w niej nie ma z „branży filmowej”, za to sto procent „wydry społecznej”’. Mówię, że jestem dziennikarzem, że piszę książkę o Mazurach, że chciałbym nabyć fotosy tego filmu, że będzie to nawet dla filmu pożądana „forreklama”. — Skąd pan jest? — Z Warszawy. — Ach!... Nie, to jest niemożliwe. Nie daję za wygraną. — Niech pani da adres wytwórni, to się z nią skoresponduję. Wychodzi spomiędzy jupiterów pan z podwiniętymi rękawami: — Proszę pana, my panu sprzedać fotosów nie możemy, bo nimi dysponuje całkowicie ten, kto nam powierzył zdjęcia. •

Kto mianowicie?

• Bund Deutsladien Osten. Ta pani jest jego sekretarką. Piękny ukłon. Odjazd.

W ciemnej ulicy mija nas miarowym krokiem oddział umundurowanych dziewcząt. To Bund Deutscher Mädel idzie statystować. Obraz będzie się nazywał: „Co Bóg połączył...” I kiedy już jesteśmy za wsią, uderza nasz słuch chóralny śpiew. Za nami okna jaskrawo świecą jupiterami. Odkryliśmy jeszcze jedną twierdzę Niemczyzny. Ziemia ta obfituje w liczne twierdze, które na niej stały dawnymi czasy i pełniły rolę obronną. Ziemia ta obecnie ma takie duchowe twierdze. Oto jakie organizacje brały udział w zjeździe Bund Ostdeutscher Vereine:

1. Vereinigte Verbände heimattreuer Oberschlesier 2. Bund heimattreuer Ostpreusser 3. Reichsverband der heimattreuen Ost- und Westpreusser 4. Memellandbund 5. Reichsbund der Posener 6. Deutscher Ostmarkenverein 7. Reichsverband heimatliebender Hultschiner 8. Heimatdienst Allenstein, Marienwerder, Tilsit itd. 9. Arbeitsring ostdeittscher Sludentenverbände 10. Deutscher Frauenverein für die Ostmarken 11. Reichsverband der Danziger 12. Grenzmarkdienst Posen-Westpreussen 13. Notgemeinschaft der mittelschlesischen Ostgrenzenkreise. Organizacje te krzewią się na gruncie niemieckiego poczucia organizacji i stadności. Te cechy na razie ujmują przybysza z zachodu. Jest przyjęte u nas narzekać na brak kontaktu, jaki w Polsce zawiera osobnik z masą. Ulica polska, na której coś się wydarzy w obecności dwustu osób, prezentuje nam dwustu oddzielnych gapiów. Na zachodzie łączą się oni w tłum. Tam rozmawiają oni ze sobą łatwo, są dla siebie uprzejmi, koleżeńscy, pomocni. Mają wspólne oburzenia i zachwyty, wspólny śmiech. Jednostka przestaje się czuć tak nieznośnie samotnie. Jest wkoło niej setki Volksgenossen. My, ludzie wschodu, asymilujemy się chętnie do tego łatwiejszego stylu życia. Pewien polski literat, nazwijmy go Iksowski, jechał do Brazylii. Na transatlantyku miał towarzysza, Niemca, przy stole. Siadając do stołu, Niemiec powiedział Mahlzeit! (smacznego!...) Literat, nie umiejący po niemiecku, grzecznie odpowiedział „Iksowski”. Scena się powtarzała przy każdym posiłku, aż Polak począł się burzyć i pytać innych towarzyszy podróży, co znaczy to przedstawianie się pana Mahlzeita przy każdym posiłku. Wyjaśniono mu, co znaczy to słowo, więc przy najbliższym posiłku ubiegł sąsiada i pierwszy grzecznie go pozdrowił: — Mahlzeit!... — Iksowski — zrewanżował się Niemiec, uważając, że życzy dobrego apetytu w polskim języku. Toteż przy dłuższym pobycie ta ciągła „wspólna komunia” przestaje zachwycać. Człowiek z przestrachem patrzy na tłumy, wylewające się z miejsc publicznych, tłumy, zaopatrzone w klapach wielkimi plakietami, oznaczającymi przynależność do Vereinów, tłumy, cechowane w ten sposób w hodowli ludzkiej, noszące niby końskie paszporty. Człowiek musi bez ustanku podnosić rękę w hitlerowskim powitaniu, mówić Heil, mówić Mahlzeit, człowiek bez ustanku czuje na sobie kłujący wzrok otoczenia, nakazujący w tym

momencie mówić prosit, w innym krzyczeć hoch!, człowiek ani na chwilę nie może, nie ma prawa być samotny. My, biedne, wschodnie dzikusy w zabawny nieraz sposób bronimy się przeciw inflacji tej hiperkultury. Koledzy, którzy studiowali w Heidelbergu, opowiadali mi o koledze, Rosjaninie, który, mimo że otrzymywał bardzo szczupłe dotacje z domu, co pierwszego szedł pod gmach dyrekcji policji, załatwiał publicznie pod uroczystym gmachem funkcje, dla wykonania których we Włoszech na domach wmurowane są marmurowe deseczki, wołał uroczyście Zahlen, płacił karę i szedł uspokojony, wyładowawszy kompleks wschodniego człowieka. Te tu resztki zgermanizowanej polszczyzny czasem w zabawny sposób, najczęściej pod wpływem alkoholu, wyładowują swój protest. Na Warmii przed paru laty poczęli Niemcy robić awanturę kilku Polakom, że nie odpowiadają podniesieniem ręki na ich pozdrowienie hitlerowskie. — Ba — odpowiedział jeden z Polaków — teraz to wy podnosicie jedną, ale wkrótce będziecie podnosić obie ręce. — Kiedy? — Jak polskie wojska przyjdą. Nie dodał wprawdzie Zahlen, ale i tak otrzymał trzy miesiące paki. Pewna Mazurka przyszła do urzędu, rozdającego bezpłatnie węgiel najbiedniejszej ludności, i prosi o dwadzieścia kilo. — A co jest z niemieckim pozdrowieniem? — pyta po niemiecku urzędnik, zgorszony, że go starowinka przywitała jakąś „pochwalonką”. — A to proszę tego też dać dwadzieścia kilo — odpowiada skwapliwie babina. W Prusach Wschodnich cechy niemieckie przełamują się w specyficzny sposób. „Wschodnio-Prusacy — pisze Karl Fischer (Das Ostpreussische Problem) — otrzymują już w kolebce na drogę życiową trzy wskazania, a mianowicie niedowierzanie drugim, całkowite sobkostwo i poziomość myśli tak zupełną, że nie-Prusaka przepędzą one za dziesiątą górę (in die Flucht schlägt)”. Ten duch wschodnio-pruski, wzięty na warsztat hitlerowskiej edukacji, daje efekty zgoła nieznośne. Ten duch potęguje świadoma tresura. W czasie mego pobytu rozpoczynał się nad morzem obóz poetów, malarzy i pisarzy, aby, jak pisały dzienniki, „nie wynosili się ponad innych tym, że są utalentowani, nie stali ponad narodem, nie kroczyli odosobnioną ścieżką, tylko — aby maszerowali porówno w jednym zastępie i szeregu (in Reih und Glied)”. Nie, gdyby nawet nie było specjalnego terroru, nie jest dla Polaka łatwy żywot w tej atmosferze. Cóż, jeśli do tego dodać system zorganizowanego nacisku. Wypowiadanie mieszkań, dzierżaw, koncesyj podejrzanym o polskie sympatie, zabranianie studni, paszy, wypowiadanie pracy, żądania od urzędników i podoficerów zrywania zaręczyn z Polkami, urągowiska, bicia — mało, na to wszystko wpływa zmieniona polityka dalekiego Berlina. W czasie mego pobytu np. pewien młynarz straszył jednego z Warmiaków, że naraża się, posyłając dziecko do szkoły polskiej. — Przecież obecnie jest przyjaźń Niemiec z Polską — odpowiedział zaczepiony. — To jest tylko przejściowa przyjaźń — odpowiedział młynarz — jak tylko załatwimy sprawę austriacką, postawimy ludzi, pracujących dla polskości, pod ścianą.

Nie mogę cytować długiego szeregu faktów, zupełnie kubek w kubek podobnych. Te nazwiska mam. Przeciętny szary Wschodnio-Prusak ma nie zmienioną formułkę w sprawie paktu polsko-niemieckiego: Dem wird aber bald Halt geboten und die Sache wird wieder aufhören. Czy tylko szary człowiek? Pewnego dnia przeczytałem kolejno dwie gazety:

Polska „Gazeta Olsztyńska” grubymi czcionkami podawała ustęp z przemówienia Hitlera, który głosił: „Nie jest naszym życzeniem ani zamiarem odbieranie obcym narodom ich narodowości, języka lub kultury, aby im narzucić obce, niemieckie. Nie dajemy żadnych poleceń niemczenia nieniemieckich nazw, przeciwnie: nie życzymy sobie tego”. A miejscowe pismo niemieckie z tegoż dnia donosiło: „Na mocy rozporządzenia Pruskiego Ministerium Państwowego z dnia 14. I. 1935 r. zmieniono nazwę gminy «Lipinsken» parafii Klaussen (Kłusy) na «Seebrücken». Zmiany te wchodzą w życie z dniem ogłoszenia. Prezydent Regencji”. Ponieważ historia się powtarza, więc i tu powtarza się bajeczka o dobrym królu i złych generałach. Przecież to i dawniej, tu, w Prusach Wschodnich, potrafił Fryderyk Wilhelm IV perorować do witającej go ludności mazurskiej: Sie sind nicht vom gemischten Blute, sondern rein ungemischte Sarmaten und Slawen (Nie jesteście mieszańcami, a czystej krwi Sarmaci i Słowianie!). Sarmaten und Slawen przychodzą do siebie, poczerpując polskiego powietrza. Oto list chłopaka mazurskiego, jadącego po raz pierwszy do Polski:

„Gdym się z Wami odwitał i się kurjer ruszył pod Polskę, nie myślałem więcej o Niemcach, tylko byłem ciekawy, co mnie w Polsce spotka i jak mi się spodoba. Gdym sobie tak rozmyślał, znajdowałem się już naraz na ostatniej stacji w Niemczech. Stąd opanowali kurjer polskie kolejarze i po chwili znajdowałem się już w Polsce. Pierwszy mój wzrok na Polskę zrobił mi miłe i przyjemne wrażenie, gdziem się czuł zadowolony. Podczas biegu w kurjerze przysłuchiwałem się tej ładnej polskiej mowie. Wtem spoglądałem także i na okolicę i zauważyłem, że zbliżam się ku Toruniu, gdzie się spotkam z największą rzeką polską Wisłą, której nie mogłem się naprzyglądać. W tem położeniu przypomniała mi się tam ładna pieśń o Wiśle, którąm im zaśpiewał z całego serca. Gdym ją prześpiewał, wzruszyło mię tak, żem wyjął chusteczkę z kieszeni i otarłem kilka łez z oczów. Wtedy zrobiłem jeszcze kilka wzroków na Wisłę. Gdym tak dalej jechał, opanował mię apetyt, który mi przypomniał kuraka, którego mi państwo na podróż ofiarowali, brałem go w potrzebę, który mi bardzo apetycznie smakował i gładko szedł do brzucha”. Ale za tę pokusę „rzucenia kilku wzroków na Wisłę” ciężko się płaci. Na rodziców, deklarujących swoje dzieci na wyjazd na kolonie letnie do Polski (w drodze wzajemnej polsko-niemieckiej umowy), koncentruje się zbiorowy, nieubłagany atak. Jeszcze większym przestępstwem jest oddanie dziecka do polskiej szkoły początkowej, a już kształcenie w polskiej szkole średniej jest zbrodnią, która rozpętuje szał nienawiści. Oto sprawa, która rozegrała się w czasie mego pobytu.

We wsi Zasraje, a jeśli komu wola, w Anhaltsberg, mieszka chłop Pałasz, w aktach sprawy przypominający Pallas-Atenę (Pallasch). Syna swego Oskara wysłał do polskiego gimnazjum w Bytomiu. Zwaliła się na Pałasza lawina nieprawdopodobnych szykan. Stanął wobec widma nędzy razem z licznymi dziećmi. Z drugiej strony przyszły obietnice wyższego, bezpłatnego kształcenia jego dzieci łącznie z utrzymaniem w zakładach niemieckich, byle zeznał, że syn jego został gwałtem uprowadzony przez funkcjonariuszy Związku Polaków. Pałaszowa zapłakiwała się, że Pałasz zgubił dziecko i zgubi całą rodzinę. Sterroryzowany Mazur podpisał, że mu dziecko porwano. O tyle miał ułatwioną skargę, że chłopak odjechał motocyklem na dworzec razem z przedstawicielem Związku Polaków *. •

Z listu matki do syna, „porwanego” do gimnazjum w Bytomiu: „Ty nie wiesz wcale, że my Ciebie jak najprędzej do domu żądamy. Mieliśmy wielkie przykrości. Mówili, że sprzedaliśmy Ciebie Polakom i otrzymaliśmy wiele pieniędzy. Teraz jesteśmy zniszczeni zupełnie, ojciec już nie jest posługaczem gminnym, odebrali nam dzierżawiony grunt. Wszystko przez Ciebie. Ja płaczę i płaczę, i tych łez już nie mam. Musisz wracać. Ojciec mówi, że już do gbura nie pójdziesz, bo ja chora i muszę do szpitala, ale ja chcę w domu umierać”. (List tłumaczę z niemieckiego, tak jak był pisany, więc nie w gwarze). Otrzymawszy takie zlecenie ojca, policja na zasadzie artykułu 1631 kodeksu niemieckiego zażądała zwrotu dziecka. Zwrot nastąpił. I teraz nastąpiło najciekawsze zakończenie sprawy. Prokurator wytoczył oskarżenie Pałaszowi o fałszywe oskarżenie przedstawicieli Związku Polaków. Na próżno ci ostatni dowodzili, że bynajmniej nie czują się pokrzywdzeni i niczego na Pałaszu nie chcą dochodzić. Pałasz został skazany z publicznego oskarżenia na trzy miesiące. Tak uczy się moresu, tak zgina się do ziemi niepokornych Mazurów. MAZURI, OJCZYZNO MOJA, PŁAKAJĄCY KWIATUSKU, DUSI CIĘ ŚMIERTELNO TRWOGA, DUSI CIE BEZ PRZESTAŃKU (Pieśń śpiewana na posiedzeniach Związku Mazurskiego)

PO OMACKU KU POLSCE

GLAUBEN, SPRACHE KONNTET IHR MIR NEHMEN, DOCH MEIN HERZ NICHT AUS DEM BUSEN REISSEN, UND MEIN HERZ BLIEB IMMER, IMMER POLNISCH! * W. Kętrzyński: „Aus dem Liederbuch eines Germanisierten“

•

Możecie mi zabrać język i wiarę, ale serca mi z piersi nie wyrwiecie, serce moje wiecznie, wiecznie pozostanie polskie. W. Kętrzyński ,,Ze śpiewnika poniemczeńca”.

Plebiscyt 1920 r. — to jedno z ogniw dziejowego procesu, który na ziemiach wschodniopruskich powtarza się z regularnością wahadła. I jeśli jesteśmy wynikiem plebiscytu zgnębieni, to nie zapominajmy, że niejednokrotnie już sprawa polska w tym kraju przeżywała czarne chwile. I za każdym razem Polska łatwo uznawała, że wszystko jest przegrane, i za każdym razem nie wiadome, nie nazwane soki tej ziemi dawały jej ponownie odrębność i za każdym razem ludzie tej ziemi przypominali Rzeczypospolitej jej obowiązki. „W roku 1661 — czytałem w starej książce, którą wymyszkowałem na jednej z plebanii (Handbuch. der Geschichte und Erdbeschreibung Preussens — Leipzig. Im Verlag der Buchhandlung der Gelehrten. 1784) — Stany oświadczyły, że Polska nie ma żadnego prawa ich się zrzekać”. To było po traktacie welawsko-bydgoskim, który był taką samą klęską dla polskości jak plebiscyt 1920 r. Aczkolwiek następował bezpośrednio po pogromie Hohenzollernów, jak i plebiscyt 1920 r. Czy i po plebiscycie znaleźli się ludzie, którzy, nie wspomagani znikąd, po ciemku niejako, po omacku, w próżnię wznosili ku Polsce szukające dłonie? Zanim odpowiemy na to, stwierdźmy, że świadomość głosu tej ziemi mieli i zwycięzcy na danym odcinku dziejowym, Niemcy. „Powinno być zupełnie jasne dla każdego wyrobionego

politycznie człowieka — pisał bezpośrednio po druzgocącym zwycięstwie plebiscytowym Worgitzky, wódz akcji niemieckiej — że autonomia, nawet w ramach państwowości niemieckiej, oznacza dla naszego kraju niechybną polonizację”. Odprawieczna recepta dwóch programów: wolność powoduje polonizację, niewola — niemczy. „Zapominają o tym, jak przodkowie w tej ziemi rządzili, i mniemają, że jesteśmy niewolnikami ich mieczem zdobytymi” — burzył się zjazd szlachty w Chełmie w 1439 r. Na skutek tych nastrojów Polska ostatecznie wygrywa walkę trzynastoletnią, a właściwie wygrywają ją dla niej Stany. Pokój toruński 1466 r. daje królom polskim tytuł „Pana Prus”, odbiera dla Rzplitej Warmię i ziemię Malborską, z reszty ziem tworzy polskie lenno. Odtąd lennik ten targa się na uwięzi Rzeczypospolitej. Przy najmniejszym jej potknięciu się usiłuje zerwać więzy. Już w 1499 r. przedostatni Wielki Mistrz wykorzystuje klęskę Jana Olbrachta i odmawia hołdu. Krzyżactwo, ukorzone, podnosi znów głowę w buncie Albrechta Brandenburczyka, zakończonym hołdem pruskim w 1525 r. Polska tworzy orła pruskiego na wzór orła polskiego, pokój krakowski nakazuje paradować temu orłowi czarnemu z polską koroną królewską na szyi i z literą „S” (Sigismundus) na piersiach. Na żądanie komisarzy króla Zygmunta Augusta sąd królewiecki ściął trzech doradców, którzy zmusili Stany do przysięgi margrabiemu brandenburskiemu, nim ci przysięgli królowi polskiemu. W ryzach te zapędy kurfüurstów trzyma nie wojsko Rzeczypospolitej, nie jej hetmani. To czujna wiecznie, nieufna względem swoich władców, baczność Stanów Pruskich; która sprawia, że, jak pisze historyk niemiecki Schumacher (1925), der Kurfürst war zum willenlosen Statthalter Polens degradiert. Póki więc baczeniem Stanów i Polski zostaje jedność dróg, ceł i w ogóle ustroju gospodarczego; ciągną Prusy Wschodnie z zaplecza polskiego soki, staje szereg miast na „bursztynowych szlakach” z południa, z Polski wiodących. Kiedy Europa jest pogrążona w biedzie i targana zamieszkami, w Królewcu, jak podają źródła np. z 1601 r., stać było ludek na takie oto igraszki: „kiełbasa, którą ofiarowywał na Nowy Rok cech rzeźniczy cechowi piekarskiemu, była długości 1005 łokci, ważyła 805 funtów i niosło ją przez miasto przy dźwiękach orkiestry 103 czeladników rzeźnickich”. I kiedy w 1618 r. wybuchła wojna trzydziestoletnia, zażywały Prusy Wschodnie nadal niezmąconego dobrobytu. Elektorzy brandenburscy jednak ani na chwilę nie przestawali swojej kreciej polityki, mającej jako wytyczne uniezależnienie się od Polski i absolutyzm względem poddanych. Tej konsekwentnej pracy bynajmniej nie jest przeciwstawiana konsekwentna polityka polska. Burzy się czasem szlachta, jak ów kasztelan rawski, który, dojedzony do żywego szacherkami elektora ze Szwedami, wykrzykiwał na sejmie 1626 r., że „ma wieżę gotową w Rawie i ma nadzieję w Panu Bogu, że tam jeszcze (Hohenzollern) będzie siedział”. Rządzi w Królewcu Ossoliński jako gubernator polski. Ale władza elektorska krok za krokiem, drobnymi posunięciami i wielkimi zdradami, przybiera coraz bardziej na sile. Polska coraz bardziej sprowadza swoja politykę zagraniczną do drobnych rozgrywek, do doraźnych korzyści, nic nieraz nie mających wspólnego z racją stanu. Układ welawsko-bydgoski, którym Polska się zrzeka zwierzchnictwa nad Prusami Wschodnimi, ostatnio te Prusy zupełnie rozbiwszy, po tym, co elektor, ugodziwszy się ze Szwedami o kompletny rozbiór Polski, uczynił — jest do pojęcia, jeśli się zważy, że Maria Ludwika pochodzi, wraz z żoną elektora, z tegoż domu panującego w Palatynacie, że zabiega razem ze swoim małżonkiem o wyznaczenie za życia następcy, do czego ma pomóc elektor,

że już w momencie współzawodnictwa z bratem Karolem o tron Polski powziął Jan Kazimierz w zamian za poparcie elektora — obietnicę zwolnienia go z lenna. Nie jest do pojęcia ani Zygmunt Stary po rozgromieniu siostrzeńca Albrechta dający mu pełnię rządów w Prusach Wschodnich, ani Zygmunt August, marnujący okazję, kiedy w 1568 r. lenno przechodzi na umysłowo chorego syna Albrechta, ani Zygmunt III Waza, kiedy, uwikłany w dynastyczną politykę proaustriacką, pozwala, gdy wygasa lenno, przenieść je w 1618 na inną linię Hohenzollernów — ani Michał Korybut, dający sobie porwać spod boku z Warszawy Kalksteina, ani Jan III, biernie obserwujący w 1690 przysięgę Stanów, błagających go wszak o pomoc, na wierność Fryderykowi i „ewentualnie” Polsce, ani August II, gratulujący elektorom, którzy od 1701 poczynają koronować się w Królewcu, ani nasi posłowie w Sejmie Pruskim, którzy odcinają się od sprawy polskiej w Prusach Wschodnich, ani my wreszcie, w 1936 r. pozwalający, by z głodu umierała Linkowa, by, na śmietnisko omal wyrzucony, dogorywał żywot poety mazurskiego Kajki, by wdowa po Lancu pozostawała w nędzy, by działacze plebiscytowi, tułający się w biedzie nieprzytulnymi szlakami polskimi, nie byli wydawani władzom pruskim przez naszych pogranicznych starostów, aby Mazurzy działdowscy nie byli traktowani przez naszą administrację jak Niemcy. Nie, to nie polska polityka stoi na straży polskości i autorytetu imienia polskiego w tym kraju. To sam ten kraj pielęgnuje w instynktach swej duszy polski sentyment. To tego kraju dzieci, zrozpaczone układem welawsko-bydgoskim, demonstrują za Polską po ulicach Królewca, a wódz jego ludności Schoepenmeister Roth, tłumaczy na zebraniach ludowych, że wszelkie dyplomy Jana Kazimierza, zwalniające od przysięgi na wierność Rzeczypospolitej, nie mają znaczenia, ponieważ król nie ma prawa rozdawać mieszkańców „jak gruszki lub jabłka”. Ludność iluminuje miasto na wieść, że Polska nie odda elektorowi Elbląga, duchowni luterscy spiskują wraz z jezuitami przeciw kalwinom i elektorowi, a za Polską — Sejm Stanów zaś, zebrany w 1661, bez ceremonii protestuje przeciw układowi welawsko-bydgoskiemu i do oczu skacze księciu Bogusławowi Radziwiłłowi, namiestnikowi siedzącego w Berlinie elektora. Mieszczanie Królewca składają się na 10 000 talarów i wysyłają brata Rotha do Warszawy z tym, aby przekupił Polaków, prowadzących układy o wydanie Elbląga elektorowi (na ubezpieczenie długu), aby to miasto zostało przy Polsce definitywnie. Lepiej wówczas nieco sytuacja zewnętrzna układa się dla Polski niż w plebiscycie 1920 r., bo gdy w czasie plebiscytu zachwiały duchem tej ziemi porażki polskie, to wtedy przybiegły wieści o świetnych zwycięstwach Czarnieckiego i Sapiehy nad Moskalami. Tłumy szaleją, szukając ciągłych swad z rezydującymi w Królewcu żołdakami brandenburskimi. Stany odmawiają elektorowi wydania Finckego z Łuczan, Kalksteina, Rotha... Syn tego ostatniego przywozi od króla z Warszawy pismo do ludności, zagrzewające do oporu, pismo obiecujące pomoc. Aby wzmocnić tę decyzję króla, o którym wszak wiadomo było, że się przy swym kandydowaniu do tronu elektorowi zaprzedał, ofiarowują Stany Marii Ludwice 200 000 zł, o ile elektor zostanie przepędzony. Maria Ludwika intryguje, aby wojska skonfederowane zajęły Prusy Wschodnie rzekomo bez wiedzy króla. W ten sposób jej się należy palma tego pomysłu przed Yorkiem *, Żeligowskim, d’Annunziem i Japończykami z Mandżukuo. •

Który w 1813 r. wszczął w Prusach Wschodnich powstanie przeciw Napoleonowi rzekomo bez wiedzy Króla Pruskiego.

Ale Jan Kazimierz, pod naciskiem Berlina, wyrzeka się swego pisma, którym niebacznie tyle wzbudził nadziei. Elektor wyładowuje w Pilawie z wojskiem, wkracza do Królewca na

czele 8 000 ludzi i z zapalonymi lontami wysyła Rotha na dożywotnie więzienie, gdzie też szef ławników królewieckich umiera, rozwiązuje chorągwie mieszczańskie i zapełnia więzienia rebeliantami. Stany już teraz tylko o to walczą, aby przysięgały na wierność w obecności komisarzy polskich. Są to Jan Leszczyński i biskup warmijski, Wydżga, który po łacinie zawarował prawa Polski: ,,Król Polski zachowuje przyrodzone i pisane swe prawa do Księstwa Pruskiego w ten sposób, że zawsze mu będzie jakoby przytomna myśl: własność ta moja nie jest moją, ale będzie moją”. Słaba pociecha, nikła rekompensata za cierpienia ludności, żadna gwarancja!... Jak duże pozostało poczucie odrębności Prus Wschodnich, świadczą już powojenne dzieje. Nie wszyscy zdajemy sobie może sprawę, że ludność w czasie plebiscytu została wezwana nie do wybierania pomiędzy Polską a Niemcami, a pomiędzy Polską i Prusami Wschodnimi. Tak były drukowane kartki plebiscytowe. Uparty pieniacz, który by się upierał, że do Polski ponownie wróciły prawa do Prus Wschodnich na mocy klauzuli traktatu welawsko-bydgoskiego, zastrzegającego powrót naszej suwerenności na wypadek odejścia od rządów Hohenzollernów, miałby tu jeszcze jeden wdzięczny atut: ludności obiecywano szeroką autonomię, ludność tę wezwano do głosowania za przynależnością do Prus Wschodnich, które jednak mogłyby w rozmaity sposób przesądzić swój los przez powołane przedstawicielstwo (dużo wówczas mówiło się o ustroju kantonalnym, o mandacie angielskim, szwajcarskim, albo zgoła Ligi Narodów itd.). Tymczasem potem nie spytano przedstawicielstwa tej ziemi o zdanie, przyłączono ją do Rzeszy — bezprawnie. Nie jestem skłonny do podnoszenia tych papierowych rewindykacji. Ale za to za bardzo charakterystyczny uważam fakt, że niemieccy aranżerowie plebiscytu do tego stopnia liczyli się z pokutującym w tej ziemi separatyzmem, że woleli nie osłabiać swoich szans przez wzywanie do głosowania bezpośrednio na Rzeszę. Ciekawe, że w tym separatyzmie trzymali prym ludzie, pochodzący ze sfer junkierskich. W 1919 planuje von Batocki, obszarnik wschodnio-pruski, stworzenie niezależnego od Rzeszy państewka. W grudniu 1928 grozi, jak już wspomniałem, pisząc o Osthilfe, poseł wschodniopruski, v. Plehve, oderwaniem Prus Wschodnich od Rzeszy. W marcu 1931 oświadczył Otto v. Bartenstein, że ideałem jego jest stworzenie niezależnego państwa wschodnio-pruskiego, a w 1931 popiera tę myśl reprezentant Prus Wschodnich w Radzie Rzeszy i późniejszy minister baron Gayl-Gailius, wywodzący się z wytępionych Prusaków, który proponuje niepodległość Prus Wschodnich, wchodzących w ścisłe związki z Litwą i Łotwą (listopadowy numer Revue de nationalités et de minorités nationales). Oczywista, że ci panowie są zapewne najlepszymi Niemcami i że na dnie ich koncepcyj kryją się jakieś wielko-niemieckie federalistyczno-wschodnie rozwiązania. Sam fakt jednak, że się tych rozwiązań szuka, wskazuje na to, że ziemia wschodnia nie jest taka kerndeutsch, jak to się przy innych okazjach podnosi. Znaleźć tę nutę odrębności, nie spekulowanej wielkomocarstwowymi planami niemieckiej polityki wschodniej, nie szantażującej z Rzeszy subwencje bez końca, ale drgającej w duszach ludzi — to było dla piszącego o tej ziemi niezmiernie ponętne, niezmiernie ważne zadanie.

Przejawy nawrotów ku Polsce lub ku polskości, gęsto rozsiane w przekroju wieków, podeszły aż pod próg Niepodległej Polski. Bo wszak w 1918 r. umarł uparty rewindykator polskości — Wojciech Kętrzyński. Wojciech Kętrzyński! — wielki pełny dźwięk dla sprawy polskości w Prusach Wschodnich. Uparty odkrywca dawnych polskich nazw miejscowości, odczyściciel z germańskiego nalotu wielu polskich nazwisk. Jako uczeń i jako wojskowy jeszcze — nie zna wcale polskiego języka — młody Winkler, syn wschodnio-pruskiego żandarma, wyśpiewuje Ich bin ein Preusse, kennt Ihr meine Farben. Spędzając pierwsze lata dzieciństwa w Łuczanach, w Loetzen, w którym poza Muzeum nie znalazłem żadnych okruchów polskości, słyszy co rano okrzyki rybaków „Do ryb, do ryb!...” Opowiadają mu, że dziadek jego chodził zawsze w kontuszu. Ale oto i wszystko. Matka jest „twardą Niemką” a ojciec — żandarm „noszący baczki a la Fryderyk Wilhelm III”. Po śmierci ojca oddany do domu sierot po wojskowych w Poczdamie, wychowywany jest w tradycjach pruskich i nic nie ma przeciw temu, aby go zapisano jako ewangelika, chociaż ojciec jego był katolikiem. Ma nr 402 w III kompanii domu sierot. Pisze patriotyczne wiersze pruskie. Zdawałoby się — dalsza życiowa droga jest predestynowana z całą wyrazistością. Ale i z duszami ludzkimi zdarzają się cuda, jak z tą pszenicą z grobu faraona, która po 6 000 lat miała puścić pędy. Jako osiemnastoletni chłopak otrzymuje od młodszej o dwa lata siostry list, w którym ta pisze: „Miałam niedawno w rękach papiery po ojcu i przekonałam się, że ojciec był Polakiem, że mamy polskie nazwisko, że więc i my nie jesteśmy Niemcami, lecz Polakami”. Ten list robi przewrót w umyśle osiemnastoletniego chłopca. Doszukuje się właściwego swego nazwiska — Kętrzyński. Gdzież szukać po omacku tej Polski w krainie Czarnego Krzyża? Kętrzyński zna kilkadziesiąt słów polskich i umie liczyć po polsku do 20.

Wojciech Kętrzyński

Więc swoje uczucia uzewnętrznia na razie — w wierszach niemieckich:

Raubtet ihr gleich unscre Freiheit, unser Mut bleibt unbesiegt *, Polens Kraft ist nicht gebrochen, wenn es auch in Fessein liegt. •

Zrabowaliście wolność, lecz nie złamaliście ducha, Moc polska nie jest starta, chociaż w kajdany zakuta.

Spora powstała ilość tych poezji. Ukazały się one w następstwie w Galicji w zbiorku Aus dem Liederbuch eines Germanisierten. Na skutek interwencji władz pruskich, policja austriacka wyłapała ten tomik, o 86 stronicach małej oktawy, tak dokładnie, że jedyny egzemplarz zachował się u autora, teraz wcielony do rękopisów Ossolineum pod numerem 5 195. Jeszcze długo, już polski uczony, używa mowy niemieckiej dla oddania skomplikowanych stanów uczuciowych. Po zgonie najmłodszego dziecka pisze wiersz niemiecki, lecz drżącą ręką dopisuje nagłówek polski: „Śmierć Władziunia”. Ale dla Polski pracuje od dawna, od tego pierwszego objawienia, które nań przyszło z listem siostry. Bierze udział w powstaniu 1863 r., za co odsiaduje rok twierdzy w Kłocku. Opuszczając ją, cieszy się: „Otrzymałem zatem i rządowy patent na Polaka”. Nęcony katedrą uniwersytecką za cenę zaparcia się polskości, odrzuca ofertę, tuła się po guwernerkach, bieduje na swojej drodze ku Polsce. Umierając, przyjmuje katolicyzm, mówiąc do spowiednika: „Dotąd byłem złączony z Ojczyzną tylko węzłem narodowości. Teraz jam z nią spojony także węzłem wiary”. Plon, który po nim został — 245 tytułów, w czym liczne dzieła fundamentalne — jest niczym nie zastąpiony.

Im bardziej poznawałem ten żywot człowieka, wyrąbującego się ku Polsce, tym bardziej myślałem o tym, czy w chwili obecnej znajdę i czy wyczuję, czy rozeznam prawdę dusz ludzkich, rosnących ku Polsce jak ku światłu. Traf mi dopomógł. W jednym z pism znalazłem ciekawy artykuł o Prusach Wschodnich. Autor, podpisany pseudonimem, pisał o Prusach Wschodnich, używając zwrotu „mój kraj”, pisał o Prusach Wschodnich ani razu nie zdradzając się, że przymierza ich losy do polskiej racji stanu. Pisał o czarnych lasach, przeglądających się w jeziorach tego kraju, o duszach ludzkich, duszach ludzi północnych, tak odrębnych od tego wszystkiego, co im przynosi daleka zachodnia Rzesza.

Dr Kurt Obitz

Ton artykułu był tak swoisty, tak odrębny, że napisałem do redakcji z prośbą, żeby mi podała nazwisko autora. Pismo przez ten czas istnieć przestało, ludzie, którzy go wydawali, ongiś mieli obiekcje, czy mogą zdradzać nazwisko autora, ale dopiąłem wreszcie, że gościłem go u siebie, za swoim stołem. Autorem, który mnie tak pociągał, okazał się młody Wschodnio-Prusak, dr Kurt Obitz, w chwili obecnej mający asystenturę przy uniwersytecie warszawskim. Dr Kurt Obitz mówi polszczyzną już omal prawidłową, ale z silnym akcentem germańskim. Mówiąc o rzeczach polskich, dobiera słów jak koń, który z delikatna próbuje gruntu i obchodzi przeszkody. Z okien mego domu widać szarą Wisełkę, tu zaś siedział przede mną „Balticus” — inny gatunek człowieka.

Było mi tak na duszy, jakbym gościł sławetnego Rotha, gorączkę Kalksteina, alboli, z po mgły wieków sięgając, samego Baseina Bażeńskiego, duszę Związku Jaszczurczego. Albo jakby Wojciech Kętrzyński zasiadł przy stole. Przeszliśmy do biblioteki. Na kominie, lepionym z surowej cegły, buzował ogień, a na stole stała butelka wina. Ciężkie kotary odcięły nas od widoku na Wisłę i na rzeczywistość, ogarnęły mnie skrzydłem wspomnień lata moje dziecinne, żmudzko-litewskie. Dr Obitz począł mówić. Urodził się jeszcze bardziej na północ niż Kętrzyński, nad olbrzymim jeziorem Mamry, pod Węgoborkiem, tam gdzie nikt po polsku nie mówi. Nie mówił też po polsku ani ojciec Obitza, ani jego matka, wywodząca się z rodziny litewskiej. Aż po lata uniwersyteckie nie mówił po polsku jak Jan Sieklucki z Siekluk, ów po wieki sławny Seklucjan, promotor języka polskiego, wydawca polskich kancjonałów, jak nie rozumiał syn żandarma Winklera. Dr Kurt Obitz nie wywodzi siebie z polskiego pnia. Tak jak i Roth. Tak jak i Kalkstein, który choć wziął przydomek Stoliński, przecież krzty słowiańskiej kropli w sobie nie miał. Dr Kurt Obitz nie może sobie wytłumaczyć, dlaczego tak obco się czuje w niemieckiej kulturze. Próbuje siebie wywodzić od potomków tych Czechów, którzy z Ottokarem w XIII w. przywędrowali i wznieśli Królewiec. Jedno wie — że kocha swój kraj, ziemię, na której wyrósł, miłością jakąś odrębną, że z duszami ludzi na tej tu ziemi łączą go jakieś tajemne, nie nazwane, a mocne nici. Ten niepokój, to nieumiejscowienie miota nim już na ławie szkolnej. Idzie na razie w kierunku staropruskości, której przebudzenie na tej ziemi przeczuwał, kiedy Kłajpeda została przez Litwinów zajęta. Zdaje maturę. Po polsku w dalszym ciągu nie rozumie. Kończy akademię weterynaryjną. Otrzymuje asystenturę w Berlinie. I wtedy dotacza się do niego fala poplebiscytowa, fala mętna. Niemcy, chcąc zapewnić sobie jak najwięcej atutów, kierując się wskazaniami Worgitzky’ego, który uprzedzał, że głosami wyłącznie niemieckimi plebiscyt rozegrać się nie da, nie tylko postarali się, by ludność głosowała na „Prusy Wschodnie”, ale powołali do życia Masurenbund, partię mazurską, ludzi „tutejszych”, że posłużę się naszą terminologią kresową, którzy mieli maszerować pod hasłem Masovia fara da se..., do czasu. Do tego swoistego mazurskiego związku kazano pozapisywać się pochodzącym z Mazurów policjantom, karczmarzom, wójtom, nauczycielom i pastorom, i bez żenady deklamowano o kraju mazurskim, o jego autonomii, śpiewano O Heimatland Masurenstrand... Kiedy wygrano plebiscyt, powiedziano im, jak mówił mi jeden z działaczy tego byłego Masurenbundu, że heute können wir gehen, denn wir haben unsere Schuldigkeit getan. Ale okazało się, że w miniaturze powtórzyła się tu Goethe’owska historia o wywołanych duchach, które nie dały się odwołać. Bo u niektórych z tych Strohmanów mazurskich pobudziły się uśpione instynkty. Zawiedziono ich nadzieje. Poczęli protestować. Wówczas frondujących urzędników poprzenoszono do Rzeszy, do Berlina, w którym mieszkał właśnie Obitz, i tak to właśnie dotoczyła się do niego owa mętna fala niezadowolenia, zawiedzionych ambicyj i innych niehumorów.

Na tym tle poczyna wydawać dr Obitz świstek hektografowany, który idzie z rąk do rąk i jest widać zawzięcie kolportowany w Prusach Wschodnich, skoro pismo jest wydawane przez pięć lat, w regularnych odstępach czasu i ostatnio już tłoczone na maszynie drukarskiej. Przewertowalem te roczniki z prawdziwym wzruszeniem, nie jest bowiem często dane socjologowi albo publicyście przesunąć przed oczami tak au ralenti film rozwijającej się i dojrzewającej duszy ludzkiej. Powstawszy z mętnej fali ideologicznej, redagowany przez człowieka, którego rozpierało poczucie odrębności, ale który żadnego języka prócz niemieckiego nie znał, jest i to pismo mętne w swoich początkowych wypowiedziach. Pismo nazywa się „Cech”. Dr Obitz tłumaczy genezę tytułu mętnie. Myślę, że musiały tam się zabłąkać jakieś echa wolnomularstwa, choć w ideologii swej „Cech” przypomina raczej organy socjalistyczne. „Cech” poczyna raczej od użalania się na cofnięte niemieckie obiecanki plebiscytowe, ale i dla Polaków bynajmniej nie ma słów słodkich. „Związek Polaków tak samo nadużywał związku mazurskiego jak Heimatdienst” — pisze pismo w listopadzie 1928 r. Naturalnie, że do Niemców, jako trzymających klucz sytuacji w ręku, skierowuje swe główne pretensje. „Naszą lojalność chciano obrócić na nasze wynarodowienie”. I dalej — jeszcze nie uleczone, gizewiuszowskie, mrongowiuszowskie złudzenia: „Wiemy, że nie zawsze Berlin (wynarodowienie) popierał, ale wola Berlina tu nie dochodzi”. Zwolna dorabia się „Cech” własnego oblicza, ale jeszcze po dwóch latach napadają nań nawroty ostrej polonofobii; polemizując np. w czerwcu 1930 r. z Neuköllnische Zeitung pisze: „Ponieważ jako związek mazurski czujemy czysto i niezawiśle po mazursku, to oni przezywają nas Polakami. Jest to stara prawda, że kto ubliża, ten nie ma racji”. Jednak „Cech” sam sobie poczyna „ubliżać” coraz bardziej, bo w jego tekście niemieckim raz po raz poczynają pojawiać się felietony pisane w gwarze mazurskiej i drukowane szwabachą. Felietony owe na razie są traktowane jako Übungen — wstydliwie. Widać jednak w tym szyldzie au ralenti, jak raz zatlona polskość szerzyć się poczyna pożarem. I jak ogień na zewnątrz dopiero wówczas spostrzec się daje, gdy pod strop tryśnie i nad kalenicę wyskoczy, tak i pod tytułem „Cechu” wyskakuje napis gotykiem „Wiara nasa, trzymaicie się!” Napis ten zabawnie zwisa nad wstępnymi artykułami, drukowanymi w dalszym ciągu w języku niemieckim. Ogień nad kalenicą spostrzegają i Niemcy, i zabierają się do gaszenia — po swojemu... Za następną swoją wizytą dr Obitz pokazuje mi list, który otrzymał od miłych kolegów: Adres: „Bezwstydna polska hołota. Śmierdzące, brudne, świńskie łajno. Kupa gnoju jest nam milsza niż ty — polska gnojówko”.

Treść: „Polski wieprzu, idź do polskiego chlewu, gdzie jest miejsce tylko dla wszy i pluskiew. Kalasz tylko Niemcy, bezwstydny draniu (Lump). Nie życzymy sobie w naszej uczelni takich włóczęgów. Zdrajco kraju! — powinieneś być postawiony pod ścianą. Musisz się, zbrodniarzu, wynosić z Niemiec. Niemieccy studenci Wyższej Szkoły Weterynaryjnej”

Ale widać te piękne epistoły na upartych Mazurów wywierają wprost przeciwny skutek, bo „Cech” z numeru na numer poczyna się polonizować, a jego współpracownicy przemyśliwać o obronie przed wiszącą nad nimi niemiecką przemocą. „Do tego jest ale i insy sposób — piszą w czerwcu 1931 r. — w którym by można było im gemby zatknonć. Ejta, w obcych krajach zyje dość Niemców. Kiedy i oni tam bendo od Landesverräter przezywane, to tedy się i ich rodaki u nas do pośladka po rozum wróco. Prendzej nigdy!” „Wir sind Masuren — pisze po niemiecku «Cech» — to znaczy, że jesteśmy pośród niemieckiej narodowości państwowej (innerhalb des deutschen Staatsvolkes) odrębnym narodem z odrębnymi cechami, odziedziczonymi po odwiecznych polskich przodkach. Wewnętrzny głos woła w nas i woła bezustannie, niby glos żywcem pogrzebanego”. Widzimy, że, aczkolwiek polskie artykuły zabierają coraz więcej miejsca w „Cechu””, ci ludzie, ilekroć zaboli ich coś do żywego, muszą jeszcze wypowiadać się po niemiecku. Tym bardziej, jeśli chcą się posiłkować mową wiązaną. W którymś z numerów zamieścili wiersz, zawierający m. in. taki ustęp:

Im Osten erwacht ja die Sonne * Ans schimmernden Morgenrot ...velleicht erveckt Dich, Masuren, Auch einst des Schöpfers Gebot. •

Na wschodzie budzi się słońce z świetlistej jutrzenki.... może i ciebie, Mazowsze, kiedyś zbudzi rozkaz Stwórcy (owo słońce ze wschodu, to znaczy z Polski, stało się kamieniem obrazy). Za ten wiersz strzęsła się „krzykwa” nad głową Obitza. Wzburzeni studenci urządzili wiec

w laboratorium, na którym powitano wchodzącego Obitza okrzykami „Pfuj”! Władze jednak akademickie zwlekały z wydaleniem znienawidzonego asystenta. Nie była to bynajmniej tolerancja ani wzgląd na jego naukowe zasługi. Dr Obitz wręczył mi niezmiernie ciekawy dokument, który pozwolił opublikować. Jest to list Heimatdienstu do rektora, który Obitz miał sposobność niepostrzeżenie odpisać. OSTDEUTSCHER HEIMATDIENST ALLENSTEIN 620/27 Olsztyn 4/1 1927 r. polecony! Do Jego Magnificencji Pana Rektora Wyższej Szkoły Weterynaryjnej Prof. Dr Schottlera. Berlin N. W. 6 Luisenstrasse 56. Wasza Magnificencjo!

Na łaskawy list Jego Magnificencji z dnia 24 ub. m. mamy zaszczyt odpowiedzieć co następuje:

Obitz poczuwa się do polskiej narodowości. To mu wolno, bo tego samego wymagamy od naszych rodaków w Polsce i gdzie indziej po świecie. Ale, rzecz prosta, nie można mu pozwolić korzystać z pomocy materialnej jak obiady itd; które są utrzymywane ze środków niemieckich studentów. Obitz ma stosunki z kołami polskimi, jak np. „Gazeta Olsztyńska” i jej depedencja „Mazurski Przyjaciel Ludu”, które nie tylko służą polskim dążeniom, ale mają wyraźnie na oku irredentę. Jednak ani te jego stosunki. ani rola, jaką odegrał w stosunku do akademickiego Stowarzyszenia „Ostmark” nie dają powodu do jego relegowania. I aczkolwiek wiadomo, że „Gazeta Olsztyńska” ma w ostatecznym celu odpadnięcie Prus Wschodnich do Polski, oraz utrzymywana jest za pieniądze rządu polskiego, to jednakże dotychczas nie udało się jej dowieść zdrady stanu. Wystąpienie przeciw Obitzowi, którego domaga się ogół akademicki, nie jest pożądane. Zrobi to z niego męczennika, zostanie podchwycone przez prasą polską i spowoduje represje w stosunku do naszych rodaków w Polsce. Od dłuższego już czasu robią Polacy starania, aby z pomocą zakładania mazurskich stowarzyszeń i przez hasło „Mazury dla Mazurów” znęcić ludność mazurską w swe sieci. Te tendencje wymagają od nas nieustannej czujności, dzięki której już niejedno takie usiłowanie udaremniliśmy. Tego rodzaju osobnik, jak Obitz, może dać wielkie oparcie temu ruchowi, któremu dotąd brak jest zupełnie inteligencji kierowniczej. Zwłaszcza wówczas, gdy osiądzie jako weterynarz i wejdzie w ścisły kontakt z ludem. Dlatego jest dla nas ważne mieć jego osobę w stałej ewidencji, będziemy więc bardzo wdzięczni, otrzymując stałe informacje. Informacje te powinny również obejmować osoby i koła, z którymi ma styczność. Ale wywiad musi być prowadzony nieuchwytnie i tak, aby go Obitz nie zauważył. In hochachtungsvoller Ergebenheit gez. Dr.Marks Vorsitzender Taki to list, niestety, nie tylko „zauważony”, ale odpisany przez dr Obitza w kancelarii rektora, leżał od samego początku pojawienia się buntowniczego Mazura na gruncie Wyższej Szkoły Weterynaryjnej. Nic dziwnego, że Heimatdienst wytężał tak bacznie swoją uwagę w stronę tego przygotowującego się do swego zawodu inteligenta, kiedy od śmierci doktora Morawskiego w Sztumie — na całym Powiślu, na całej Warmii i na całych Mazurach, a więc na pół miliona polskiej ludności, nie było ani jednego inteligenta Polaka. Nic też dziwnego, że Senat Akademicki starał się, dopóki można, nie robić męczennika.

Ale polskość „Cechu”*, dojrzewająca w ciągu pięciu lat istnienia pisma, jak ziarno, które wreszcie znalazło się na właściwej glebie, teraz, właśnie jak roślina, dochodziła już do listowia, przeobrażała się z dnia na dzień, miała się ku kwitnieniu. •

19 marca 1933 r. odbywa się w Berlinie konferencja przywódców „Masurenbundu”, który liczy już 2 847 członków. Wobec wzmagającego się terroru (między innymi uwolnienia zabójców Potempy) postanowiono pismo zamknąć i działalność związku kontynuować w drodze rozsyłania okólników.

W 1933 r. już opowiada „Cech” swoim pięknym, coraz piękniejszym, coraz czystszym językiem, podbudowanym mazurszczyzną, jak to w 1863 r. żandarmeria w Prusach Wschodnich ujęła rannego powstańca, który przeszedł granicę. Wieziony przez żandarmów, wołał do ludności na postoju „Jeszcze Polska nie zginęła”, więc go żandarmi ciągnęli dalej. „Chłopi pozdejmowali czapki, a kobiety biegły z płaczem za wózkiem”. A powstaniec zerwał czapkę z głowy i wołał: „Wiara nasza, nie dajcie się”.

Opowiadano mi w redakcji „Gazety Olsztyńskiej”, że pewna kobieta napisała do redakcji list, donosząc, że pod jej wsią znajduje się grób powstańczego dowódcy, który schronił się poprzez granicę i skonał z ran. Zarządzono wyprawę. Kobieta, zalękniona, nie chciała nic mówić. Już biegł gruby żandarm, w biegu pośpiesznie dopinając pasa. Nie znaleziono mogiły. Może to i lepiej. Mogiłę poległego w plebiscycie Linki patriotyzm niemiecki stale zohydzał kałem. Ale na szpaltach „Cechu” ta mogiła wypłynęła z utęsknionej duszy ludzi, którzy po omacku i nieumiejętnie wyrąbywali się do Polski dalekiej. Wypłynęła w pełnym zapachu leśnych ziół, które po lasach, ich lasach mazurskich — kwitną. Bohaterowie Morcinka tak samo przez „wyrąbany chodnik” przerębywali się ku Polsce. Dookoła Ojczyzny zapala się niby kolisko ognia. To dusze ludzkie płoną miłością nienasyconą. A żem zobaczył w tym kręgu i ziemię Czarnego Krzyża, ziemię daleką, ląd — niby za pęknięciem świata, więc zamyśliłem się nad wymowną siłą mojej Ojczyzny, ku której ciągnęły w ciągu wieków dusze Baseinów, Hechtów, Retzkau’ów, Rothów, Kalksteinów i Obitzów. HISTORIA PRUS WSCHODNICH — TO WALKA. WALKA STWORZYŁA WSCHODNIO-PRUSAKÓW, UKSZTAŁTOWAŁA ICH DUCHOWOŚĆ, KTÓRA JEST RDZENIEM ISTOTNEJ PRUSKOŚCI. Nadprezydent prowincji Prus Wschodnich MEINE HEIMAT LAUSCHT, WENN DAS WETTER SAUST. MEINE HEIMAT GLUEHT, WENN DER WELTSTURM BRAUST. (Moja Ojczyzna nasłuchuje (czuwa), gdy ryczy burza. Moja Ojczyzna rozpłomienia się, gdy huczy huragan światowy.). Alfred Brust, poeta wschodnio-pruski

„WETTERWINKEL” Wetterwinkel — „kąt burz”; nazwa powszechna, nadawana przez Niemcy Prusom Wschodnim.

Z czego żyje ludność Prus Wschodnich? A zwłaszcza — z czego żyje ich 55% nierolniczej ludności? Jakie jest podstawowe źródło utrzymania tej ludności i jakie perspektywy gospodarczego rozwoju? Odpowiedzieć na te pytania, to przesądzić los tej ziemi, a co za tym idzie — rozwiązać i dziejowe polsko-wschodnio-pruskie równanie. Podstawa gospodarki tej prowincji — rolnictwo — jest mocno handicapowane w stosunku do Rzeszy. Gleba na ogół zła, klimat pozwala na 150 dni pracy w polu, gdy w Rzeszy około 200, maszyny rolnicze wskutek odległości kalkulują się o 885 mk na 10 000 kg drożej, niż choćby dla Brandenburgii, wapno i cement dwa razy drożej, a już wszystko zabija koszt transportu węgla.

Jeśli transport zabija rolnictwo, to tym bardziej konkurować z resztą Rzeszy nie może przemysł wschodnio-pruski. Potężnie rozinwestowane zakłady Niemiec zachodnich leżą bliżej węgla, dróg rzecznych, tańszych traktów morskich i zbytu. Przedwojenne zyski, oparte na pośrednictwie między Rzeszą i Rosją, urwały się. Prusy Wschodnie mogłyby wziąć na siebie rolę przetwórczą, ale na skutek złych stosunków z Polską, a obecnie z Litwą, nie ma zaplecza, które by mogło dostarczać surowiec. Toteż saldo towarowe stosunków z Rzeszą jest ujemne i sięga pięciu milionów; wywóz nie stanowi nawet ćwierci przywozu i różnica się pogłębia. Cyfr, obrazujących saldo pieniężne, nie mogłem otrzymać, ale musi być z nim jeszcze gorzej, jeśli się zważy, że Prusy Wschodnie sprowadzają fabrykaty w zamian za surowiec, półprodukty lub środki żywności. Przy rozpętanych zbrojeniach, fortyfikacjach i budowie dróg w Prusach Wschodnich musi saldo ujemne rosnąć w tempie niesłychanym. Jako rezultat tego winno by było nastąpić coraz większe pogłębianie się ubóstwa. Istotnie już przed wojną były Prusy Wschodnie ubogim krewnym Rzeszy. W 1914 r. 48,5% ludności Rzeszy rozporządzało dochodem 900—3 000 mk, gdy Prusy Wschodnie liczyły takich szczęśliwców 23, 35%; dochód przeciętny wynosił w Prusach Wschodnich 319 mk na głowę (a w mazurskiej Rejencji Olsztyńskiej 243 mk), gdy w Prusach brandenburskich 526 mk. Po wojnie dochód na głowę w Prusach Wschodnich w punkcie najlepszej koniunktury wzrósł do 585 mk, ale wydatki na głowę stanowiły 675 mk. Ten niedobór 90 mk na głowę można by ściąć, obniżając stopę życiową o 15%. Nie wydawałoby się to rzeczą trudną, jeśli zważymy, że przeciętny zarobek robotniczy był w owym czasie w Prusach Wschodnich 885 mk, gdy w Estonii 375, a w Finlandii 400. Ale jakże to można zrobić, skoro zarobki w Prusach Wschodnich i tak były mniejsze o 15% niż w Rzeszy i powodowały Drang nach Westen? Zniżać je jeszcze bardziej byłoby równoznaczne z powiększaniem odpływu ludności, i tak wynoszącym 20 000 ludzi rocznie. A więc — pchano subwencje, obliczane przez ekonomistów niemieckich na 200 milionów marek rocznie. Jedno byłoby pokojowe i logiczne wyjście z sytuacji: uzyskanie od Rzeszy samodzielności gospodarczo-cłowej, cła autonomiczne, kontakt z polskim zapleczem i zaciskanie pasa. „Prusy Wschodnie — pisał w roku szczytowym koniunktury, w 1929 r., ekonomista niemiecki v. Hippäl — stoją przed jasną niemożliwością czynienia wydatków, równych z resztą Niemiec. Że tej niemożliwości nie chce się widzieć, prowadzi do nieszczęścia, które teraz, po rolnictwie, powoduje również załamanie się przemysłu i handlu. Głupota ludzka może w polityce tak długo działać, jak długo znajduje wierzących, przeciwnie — prawa gospodarcze mają bezwzględność praw natury i one rozwiążą problemat wschodnio-pruski.” Zdawałoby się, że my, Polacy, możemy się nie troszczyć o sprawę wschodnio-pruską, gdyby się miała rozwiązywać wedle „praw natury”. Przewrót jednak hitlerowski, który nie tylko był, ale i jest przewrotem w permanencji, nakręca nie tylko koniunkturę, lecz i prawa natury. Stworzył dla Prus Wschodnich zawód, powołanie, fach — popłatny, a nawet lukratywny. Kazał temu krajowi żyć z wojny w czasie pokoju. Dlatego, pisząc ten rozdział, używałem stale czasu przeszłego: „dochód wynosił”, „saldo było”, „subwencja stanowiła” itd. Bo wraz z upadkiem Rzeczypospolitej Weimarskiej schowały się wszelkie cyfry. Ale działa i tanki, aeroplany i roboty fortyfikacyjne — nie

mogły schować się bez reszty. I tego, co widać, jest dosyć, aby się uśmiać z przedhitlerowskiego Michela, biadającego na weggeschmissene Milionen, na „głupie” 200 milionów rocznej subwencji. Teraz ta suma wydaje się dziecinną, a zachwycony Michel krzyczy: Heil! Dziecko widzi jedyny sposób, w jaki się to może skończyć. Ale dla pewności przypatrzmy się, jak wzbiera nam nad głową ta chmura, która musi kiedyś się oberwać, bo nie oberwać się nie może. Heinrich Hauser, obecnie współpracownik hitlerowskiego Angriffu, w swoich reportażach z Prus Wschodnich sprzed kilku lat pisał: „O obronie narodowej, będąc pod traktatem wersalskim, trudno jest mówić. Dla uważnego obserwatora ukazują się od czasu do czasu jej przebłyski. Czasem kiedy w czasie nocnej jazdy reflektory oświetlą marszową kolumnę ludzi, którzy już nie zdążyli skryć się w rowach przydrożnych i którzy znieruchomieli (co ich broni przed zobaczeniem) — ze spuszczonymi głowami przeczekują, aż auto przejdzie. Albo kiedy samotna leśniczówka przez swą wieżę strażniczą i system sygnalizacyjny narzuca się naszej uwadze jako punkt obserwacyjny dla lotnictwa. Albo kiedy, daleko od magistrali komunikacyjnych, natrafia się na kolumnę robotniczą, ryjącą w ziemi. Silna, opalona młodzież w drelichach, pokryta potem, na zapytanie, co robią, odpowiada demonstracyjnym milczeniem, które ma znaczyć: «Pilnuj lepiej swoich spraw, przyjacielu!» Tak, wówczas się rozumie, o jaki rodzaj melioracyj tu chodzi”.

Kraj, w którym owe, obecnie zresztą wcale nie ukrywane przygotowania się odbywają, ongiś dostępny od Polski tylko w tęgą zimę, dziś obsechł, odwodnił się, a zresztą odmieniły się i sposoby wojowania, i środki komunikacji. Teraz kraj ten — „ongiś historyczna kolebka rozbiorów, a dziś jeszcze opancerzona fortami pięść, wisząca nad stolicą naszego państwa” — jak pisze Plutyński — wisi nad Polską możliwością wojny w każdej godzinie dnia i nocy, każdej pory roku, na każdym kilometrze swojej długiej, przedługiej 607 kilometrowej granicy. „Typowa Angriffgrenze”” — wykrzykuje geopolityk niemiecki, Karl Haushofer. Na każdy kilometr tej swojej granicy mają Prusy Wschodnie zaledwie 35 kilometrów kwadratowych kraju, ale też na każdym z tych kilometrów zagęszczone są środki ataku i obrony. Z dawien dawna szły przez kraj ten wojny. Prusackie, jadźwingowe, litewskie, polskie, krzyżackie, szwedzkie, tatarskie, moskiewskie, francuskie. To ten kraj wyniszczała trzynastoletnia wojna 1453—1466, wszczęta przez Związek Jaszczurczy, w czasie której w perzynę kraj zniszczyły najemne zaciągi Czechów i Morawian. To w tym kraju ostatni Wielki Mistrz, Albrecht von Hohenzollern, przez kilka lat zbrojnie się potyka z wujem swym, Zygmuntem Starym, to tu, na polach pod Trzcianą w 1629 r. wiktorią nielicznych sił polskich (300 husarii, l 200 kozaków, 2 000 jazdy) nad Gustawem Adolfem, wiodącym 5 000 jazdy i 8 000 piechoty, opromienia swe czoło hetman Koniecpolski. To tego kraju ludność zmniejszają o 14°/o walki z Rosjanami w czasie wojny

siedmioletniej 1756—1763. To tu mają miejsce bitwy napoleońskie pod Pruską Iławą, pod Frydlandem, walki w 1812 r. naszej siódmej dywizji piechoty i szwoleżerów Jerzmanowskiego pod Mielewkami, Labiewem, Zgorzelicami, Młynarami, Elblągiem. Walki Grunwaldu, Rudawy, Prostek, Tannenbergu — opisałem w innych rozdziałach. Z dawien dawna kraj ten budował się, żył, mieszkał i trwał obronnie. Zamki podotąd stoją na wszystkich przejściach i przelotach tej ziemi. Po mieścinach wznoszą się tępołbe baszty, kościoły-twierdze, wymurowane i zamurowane aż po czubki, po girlandy małych okienekstrzelnic. Wsie nawet, w zieloność pól i lasów wtopione, i te wsie mają typowy dla starego krajobrazu wschodnio-pruskiego (który nadżarła komasacja) kształt obronnej owalnicy. W kraju tym — pokolenie za pokoleniem — stawały coraz przemyślniejsze umocnienia. Przejeżdżając przez Orzysz — zwróciłem uwagę na czerwone rzędy wielkich, murowanych domów. Wstrzymałem auto — przepytałem: to koszary, całe miasto zbudowane w końcu zeszłego stulecia. Sto dziesięć wielkich domów. Przylega do Orzysza plac ćwiczeń, liczący dwadzieścia pięć kilometrów kw. Na przesmyku łuczańskim (Loetzen), między obszarami Mamrów i Śniardw, zaległa twierdza Boyen, bezskutecznie szturmowana przez Rosjan w czasie wielkiej wojny. Od niej idzie szereg silnych obwarowań w okolicach stacji Korschen, Bisztynka i Licbarka.

Na półwyspie sambijskim, jak pięść ponad zalewem Wiślanym wzniesionym, odgrodzonym od stałego lądu Prus Wschodnich łańcuchem bagien, przeplatanych cementowymi schronami, rozpostarła się wielka baza lotnicza, z trzech pozostałych stron strzeżona przez morze i baterie Pilawy. Z tego nadmorskiego gniazda miotacze bomb w pół godziny mogą się znaleźć nad Polską, w godzinę nad Warszawą.

Zresztą Prusy Wschodnie posiadają w chwili obecnej siedem kompletnie urządzonych lotnisk. Jakże to się stało? Jak stało się to po traktacie wersalskim? Traktat ten, ze względu na sąsiedztwo Rosji i niepewność położenia na wschodzie, pozwolił na „konserwowanie dawnych urządzeń obronnych w Prusach Wschodnich”. Konserwowano je tak gorliwie, że inspekcja Międzysojuszniczej Komisji Kontrolnej stwierdziła powstanie 53 nowych schronów na południowym przedpolu Królewca i 15 w systemie obronnym Łuczan. Zrobił się gwałt. Niemiecki generał Pawels w Paryżu, przy akompaniamencie walczącej pour le roi de Prusse prasy zagranicznej, wygrywał śpiewkę o niebezpieczeństwie bolszewickim (u nas mu wtórował gen. Michaelis w „Rzeczypospolitej”), ale Niemcy musiały się zobowiązać zburzyć trzydzieści cztery nowe schrony, wybudowane po 1920 roku. Te zobowiązania jednak pozostały tylko na papierze. Pierwszego lutego 1927 r. Komisja Międzysojusznicza istnieć przestała. A w 1935 r. Niemcy jawnie i oficjalnie odrzucili wszelkie ograniczanie swych zbrojeń. Na najeżonym fortyfikacjami terenie mieszkają ludzie, kształceni w kulcie wojny, hodowani dla celów wojny, potomkowie Krzyżaków, po których została radosna i ponura pieśń: Lasset uns alle fröhlich sein * Die Heiden sind in grosser Pein. • „Pozwólcie nam się cieszyć, poganie są w wielkiej męce”. Czyż nie podobnie brzmią pieśni wschodnio-pruskiego poety, Waltera E. Medema, który na wieść o trudnościach powojennej Polski pisał: Lasst wieder Schwarzweisse Fahnen wehen und nehmt das zerbrochene Schwert in die Fäuste, es muss auch mit dem Stumpfe gehen*. •

„Pozwólcie powiewać znów sztandarom czarno-białym, chwyćcie prawicą przełamany miecz”.

Zdawałoby się, że w dobie tych trudności świat germański oszalał z radości. Es jauchzt das deutsche Herz, pisała prasa wschodnio-pruska. Zapał miłych sąsiadów do zbrojnej interwencji rósł. Prezydent, dr Siehr, zapragnął być drugim generałem Yorkiem (który w 1813 r. bez woli króla pruskiego wzniecił powstanie przeciw Napoleonowi) i rozplakatował wezwanie „do wszystkich zdolnych do noszenia broni Wschodnio-Prusaków”, aby tworzyli zbrojne oddziały, które by „mocno tkwiły w ręku rządu”. Na razie musiało się skończyć na apetycie. Ale nastrój ten trwa i nic go takie czy inne nastawienie góry nie zmieniło. „Korytarz musi być nasz” — to mówi każdy Niemiec w Prusach Wschodnich. Prawda, że wielu z nich naiwnie wierzy, że nastąpi to bez wojny... ale dlatego, że Polska zgodzi się dobrowolnie. Czyli, jak niejako za wszystkich wypowiada się kulturalny, nie szowinistyczny i nawet do pewnego stopnia propolski pan Hauser: ,,Starcie o Gdańsk i Pomorze jest nieuniknione. Przyjdzie niebawem — za zielonym stołem lub na zielonym polu”.

I, dziwna rzecz, Wschodnio-Prusacy, którzy, zdawałoby się, przez lat siedemset powinni by poznać swego polskiego sąsiada, imputują nam ten sam wojenny niepokój, który ich przepala, mimo świadectw ich własnych uczonych, którzy, jak nacjonalistycznie zresztą nastrojony prof. Schafer, stwierdzają, że „Prusy nie mogły sobie życzyć bardziej pokojowego sąsiada niż Polska”. Jak tej „zaborczej” Polsce trzeba było tłumaczyć konieczność zagarnięcia Prus Wschodnich (czego wreszcie nie zrobiła), wskazuje przemówienie reprezentanta ludności tego kraju, wymownego Jana Baisena-Bażeńskiego, do Kazimierza Jagiellończyka. Jest to czas po Grunwaldzie, kiedy zakon krzyżacki robi bokami, kasy jego świecą pustkami, najemne wojska buntują się i przechodzą do Polski. Polska, wzmocniona Unią Horodelską, osiąga najwyższy wyraz swej potęgi. Stany wschodnio-pruskie, ludność cała, wyglądają nadejścia jej rządów. Splugawiony, bezsilny, pohańbiony zakon krzyżacki, potępiony przez sobór konstancki, leży u jej stóp. Jakichże trzeba uzasadnień, by sięgnąć po tę ziemię niczyją? A oto jak musi argumentować Bażeński:

„Nie będzie też można powiedzieć, że Wasza Królewska Mość pragniesz zabierać kraje obcych panów i wydzierać komuś, co się Jej nie należy, gdyż kraje te powracają do Waszej Królewskiej Mości, jako do dziedzicznego Pana swego, któremu częścią podstępem, częścią gwałtem zabrane zostały. Odkąd zaś znowu siłą i prawem wojny przez nas, a nie przez Waszą Królewską Mość odebrane zostały, teraz zaś oddają się dobrowolnie Waszej Królewskiej Mości, masz Wasza Królewska Mość obowiązek wziąć je słusznie i sprawiedliwie w swą opiekę, bronić ich odtąd i chronić a zawiadywać jako Pan dziedziczny własnem mieniem”. Ten ton dziejowy sprzed łat pięciuset, to przekonanie o Polsce jako „Panu dziedzicznym” tuła się po duszach ludzi w Prusach Wschodnich. Od czasu do czasu zrywają się fale paniki, w pierwszych zwłaszcza latach tak silne, że inteligenci wstrzymywali się „na wszelki wypadek” ze sprowadzaniem ruchomości z Rzeszy, a prosta ludność wdrapywała się na góry, wyglądać, czy na skraju horyzontu nie ukazują się wkraczające wojska polskie. Pisma z tych czasów notują sprawy sądowe, w których oskarżone są babiny, oprymowane przez leśników o karty na jagody, że odgrażały się rychłym przyjściem Polaków. Jakiś nauczyciel, Willibard Rudy (niedawno zresztą, bo w 1934) we wsi Purdze tłumaczył, że Polacy to są nowocześni Hunowie. Zresztą, cóż mówić o maluczkich, kiedy pan Oertzen, długoletni korespondent niemiecki w Warszawie, pisał: „Nie należy przypuszczać, by Polacy wszczęli wojnę oficjalnie. Tak otwarcie nie postępuje się w obecnych czasach. Znaleziono w tym kierunku świetnego mistrza w Japonii. Pierwsze lepsze zajście, samorzutne lub sprowokowane, co łatwo może mieć miejsce w naelektryzowanej atmosferze, da powód Polsce dla przedsiębrania w obronie swych zakordonowych rodaków pewnych zarządzeń militarnych. Nie będzie to zwykłą aneksją; natomiast nie mogłaby mieć Polska nic przeciw temu, aby w Prusach Wschodnich powstała prowizoryczna Rada Ludowa, która proklamuje oderwanie się od Rzeszy i uda się pod opiekę

Polski. Państwo Polskie w pierwszych chwilach energicznie zaprzeczy, jakoby miało coś wspólnego z tymi zdarzeniami, tak jak to zrobiło w stosunku do wyprawy wileńskiej gen. Żeligowskiego”. Inny pisarz, Hans Nitram (pseudonim pracującego w niemieckim wywiadzie oficera Martina), w książce pod tytułem „Hallo! Tu radio wschodnio-pruskie: Polskie wojska dzisiejszej nocy przekroczyły wschodnio-pruską granicę!” — daje opis spodziewanej wojny przyszłości, w której świetnie zmotoryzowane polskie wojska zgniatają nad wyraz bohaterskich, ale rozbrojonych przez traktat wersalski Niemców. Ten Polenfieber jest w dużej mierze robiony w celach doraźnych, ale na dnie jego spoczywa świadomość, że nie odwróciła się ostatnia karta na polsko-niemieckim wschodzie, oraz świadomość, że na tym wschodzie wrócił znów do głosu dziejowy, ważki czynnik w postaci Państwa Polskiego. „Jest to bezmyślność — pisze dr Paul Fechter — patrzyć na Polskę jako na wytwór Polnische Wirtschaft, które samo się załamie. Należy Polskę traktować poważnie i zwalczać wszelkimi środkami, jakie mamy do rozporządzenia”. „Nie docenialiśmy polskich zdolności organizacyjnych (konstruktiven Kräfte) — pisze Heinrich Hauser. — Polskie Państwo jest faktem. Z gorączkowym wysiłkiem umocniło swój byt. W dążeniu do bezpieczeństwa stawia na pierwszym planie troskę o rozbrojenie i o strategicznie pewne granice. Poczucie narodowe dąży do imperialistycznego zdobycia pola do życia i potęgi gospodarczej. Jest ono przepełnione niechęcią do Niemiec. Charakter jego jest wschodni, a «potęga» jest kluczem dla pojęcia polityki wschodniej. Musimy się z tym w Niemczech poważnie liczyć. Polski głód ziemi jest faktem, jak faktem jest małe zaludnienie Prus Wschodnich. A więc i niebezpieczeństwo polskie jest faktem”. Gdy tak ubezpieczają się przed niebezpieczeństwem polskim Niemcy, nie mogą wziąć za złe polskiemu publicyście, piszącemu dla swoich rodaków o Prusach Wschodnich, że zasygnalizuje stan umysłów, który napotkał, że wyrazi niepokój, szukając, jaki może być skutek inny niż wojna tych szaleńczych zbrojeń, szalonych inwestycyj, potwornych kredytów bez feniga przy duszy, a raczej z dwuprocentowym pokryciem w Banku Rzeszy, z wzrastającą drożyzną, z marką, która się stała pieniądzem równie relatywnym jak rubel sowiecki. I że, obliczając sobie termin upływu dziesięcioletniego paktu z Polską, wpadnie na dziwną koincydencję. W Niemczech rozpoczął się okres najgorszych roczników, bo do poboru stają lata wojenne. Rzesza mieć będzie poborowych: w 1935 ...... 576 678 1936 ..... 377 870 1937 ..... 331 187 1938 ..... 301 784 1939 ..... 622 113 W 1940 dojdzie więc Rzesza po raz pierwszy do pełnego kontyngentu rekruta, tzn. zetrą się całkowicie niedobory urodzeń lat wojny. Ten najwspanialszy kontyngent kształcić trzeba będzie dwa lata w rzemiośle wojennym. Będzie więc gotów na 1942 r., w którym to kończy się porozumienie polsko-niemieckie.

Czyli, mówiąc słowami Jana Zamojskiego — „póty ten nieprzyjaciel pokój dzierży, póki mu potrzeba”. Miejmy nadzieję, że porozumienie będzie przedłużone i że ta piękna cyfra poborowych zostanie tylko atutem w niemieckiej grze. Ale jeśli tak będzie — co daj, Boże — co pocznie ze swym życiem gospodarczym Wetterwinkel, który obecnie żyje z jedynego swego przemysłu — przygotowania do wojny? PRZYWRÓĆ OJCZYSTĄ MOWĘ NAM ISTĄ A MY GODNIE CHWALIĆ CIEBIE BĘDZIEM NA ZIEMI I W NIEBIE, MIEJ JĄ W OBRONIE — NIECH NIE UTONIE. Michał Kajka SAM WŚRÓD OBCEGO JĘZYKA, BEZ WSZELKICH OŻYWCZYCH ZACHĘTÓW, MOCĄ JEDYNIE MIŁOŚCI POWOŁANIA SWEGO... (Pismo Adama Mickiewicza do Mrongowiusza*)

KAJKA • Na starość, kiedy zabroniono nawet prywatnego nauczania języka polskiego, musiał Mrongowiusz patrzeć na zamieranie polskości przymierającymi oczami. I wówczas, na trzy lata przed śmiercią, otrzymał od Tow. Historycznego w Paryżu medal i list od Mickiewicza, z którego urywek dajemy jako motto tego opowiadania o stojącym nad grobem poecie mazurskim.

Kiedyśmy przemierzali Mazury wzdłuż i w poprzek i zstępowaliśmy do chat, z trudem wyłuskując spod warstw brudnych łachmanów stare kancjonały, a spod warstw kundlowatej, zepsutej niemczyzny szczere lśnienie słów starych, nie odszlifowanych niby diamenty i jak diamenty mocno siedzące w oprawach — jedno mieliśmy przed oczami i jednośmy miarkowali wciąż ujrzeć — Kajkę. Poetę Mazura, który słonecznym językiem pisze niewyszukane wiersze.

W pierwszy już dzień pobytu, jadąc do Ełku, jechaliśmy przez Kłusy. Wiedziałem, że tu mieszka. Alem nie ważył się wysiąść. Bałem się, że rozbiję u początku legendę tej ziemi. Cóż by mi zostało? I teraz, kiedy widzieliśmy już wszystko, co można było zobaczyć, i kiedy nadszedł ostatni dzień naszego pobytu w ziemi Czarnego Krzyża, dzień trzydziesty piąty, pojechaliśmy do Kłus. Poprzedniego dnia byliśmy w Rominckiej puszczy. Widzieliśmy zameczki myśliwskie Wilhelma II, zbudowane ku jego rozrywce, cały snobizm tych kasztelów w stylu norweskim, tych trofeów, fotografij, portretów ukoronowanego megalomana w coraz innych pozach, w coraz innych strojach. Wilgotnymi tunelami Rominckiej puszczy, otwierającej raz wraz oka śpiących w jej łonie jezior, polany, na których majaczą śmigłe sylwety saren — wpadliśmy na płaskowyż od jeziora Wysztynieckiego. Jechaliśmy tak na wypukłości tej ziemi, wyniesieni nad te kraje, a po lewej ręce migały nam na dalekim horyzoncie polskie strzechy — z tamtej strony granicy. Na te łąki płaskowyżowe wyniesieni, łąki o otwartym widoku, mknęliśmy niby przez kraj bajkowy, do którego czasami przyjeżdżają na Wielkie Łowy zaczarowani królewicze i piękne księżniczki. A tamte chałupy na horyzoncie to był jakiś daleki, zamglony, przeczuwany kraj, biedą zasnuty, który drgał na krańcach świadomości. Aż kiedy zjeżdżać poczęliśmy w dół ku Ełkowi, gdzie był nam nocleg, kiedy przelatywać poczęliśmy mazurskie wsie, pękła wizja. — Jedziemy jutro, córeczko, do Kajki. — Tak jest, tatusiu. Nie trzeba było więcej słów. Z dawna wiedzieliśmy, że Kajka — to będzie nasz ostatni pokłon tej ziemi. Nazajutrz jedziemy drogami polnymi. I jeszcze raz polnymi, najpełniejszymi, bo i te boczne drogi w naprawie. Szofer Niemiec klnie, autem rzuca po wertepach. Wjeżdżamy w koleiny w glinie, z prawieków w tunele wdrążone, trawy nam się polne ukazują nad głowami na brzegach tych wąskich jarów. Drogi te pokraczne, pokręcone staroleciem, wpełzają z nagła w takież pokraczne, poskręcane, pomurszałe wsie. Chałupy w nich słomą kryte, na zrąb budowane, szczytem, śparogami, okiennicami przypominające chałupy polskie. Ein solches Holzhaus nennen sie seltsam seemännisch: Chalouppe (taki drewniany dom nazywają oni często po marynarsku: szalupa) — pisze w swojej książce o Prusach Wschodnich Hauser. Ot, jeszcze jedno polsko-niemieckie zabawne nieporozumienie. Szofer również odwraca ku nam ironicznie uśmiechniętą twarz: — Echt masurisch!...

Ogródki — wieś, w której mieszka Kajka, toną w zieleni sadów i odbijają się w wodach jeziora. W taki zapewne czas stary Kajka pisał: Wdzięczna lata ozdobo, Przyjemna wszej osobie

Słyniesz życiem, swobodą Jak wdzięczny powab ku tobie...

Chałupa mazurska Dom Kajki ma ganeczek, ku ulicy zwrócony, ale całkiem zarosły dzikim winem. Ze schodkami. Na głucho. Od lat widać tędy nikt nie wchodzi. Idziemy od obejścia. Na zydelku, takim właśnie jak ów, który z nabożeństwem oglądają Niemcy w Muzeum Mazurskim, siedzi bardzo stara kobieta. Ma chustkę zawiązaną obyczajem mazurskim pod brodą i schyloną głowę pod blaskiem słonecznym, który się leje ze słońca, stojącego na sztorc. Widzimy więc na razie tylko ręce — niebywale przejrzyste, wąskie, wychudzone ręce. Kobieta obiera ryby. Spod noża pryskają łuski, migocąc w słońcu. Pod zydlem siedzi kot, czyhając na smaczne kęski. • Morgen — mówię — hier wohnt Herr Kajka? Zwolna podnosi się głowa starej kobiety. Spod okapu chusty ukazują się przede wszystkim oczy: wielkie, palące. Tkwią one w sinych torbielach na pergaminowej twarzy. Widzimy, że mamy przed sobą umierającą. Głos słaby, drżący głos, długo od swoich źródeł przebijający się na wargi; niby prąd w głośniku, nim się rozżarzą lampy. Mówi po polsku.

— Nima Kajki... — A wyście Kajkowa? — Toć... Ręka w śmiertelnym znużeniu opuszcza się wzdłuż fartucha. Milczymy. Jest wszystko tak jasne. Cienie od niskich obłoków łażą po obejściu niedbale, rozmamlane. W czymś w rodzaju żywopłotu uparty jakiś ptaszek poczyna rzucać jeden ostry, świdrujący dźwięk. Ten dźwięk wkręca się do mózgu, nieznośnie drażni. — A gdzie Kajka poszedł? — pytam, aby przerwać ten ptasi ćwirk. — A toć do Trembaka, do szwagra, chałupę mu pomaga stawiać. — A to u siebie nie ma dosyć roboty? — Bogać... Dyć to nie nasze... Synów... Starcza ręka pokazuje chałupę: lewa strona należy do starszego syna, prawa do młodszego. — A wy z mężem gdzie śpicie? Nieokreślony ruch ręką: ,,Ot — tak...”. — A ile szwagier płaci? — Co ma płacić. Wiadomo. Rodzina. Fala żalu przypływa do zwiotczałego mózgu:

— Czasem to się narobi cały tydzień; niedawno u siostry od poniedziałku do niedzieli wieprzaka rozbierał. Dobrze to umie. Napracował się. A na niedzielę wrócił, to żeby choć funt mięsa dali. Byłoby na niedzielę. Z chałupy wybiega dziesięcioletnia dziewczynka. — Grossmutti — woła i zatrzymuje się widząc obcych. — Wnuczka? — A dyć wnuczka... — Nie mówi do was po polsku? Starcze usta poruszać się zaczynają bezgłośnie. Niebawem dopiero dopływa głos z dna. Tak jak z radia — nim się nagrzeją lampy: — ...my umrzemy, to i gadki nie będzie... A przecie jak starszy syn młodszego huśtał, to Biblię po polsku czytał. A mąż mu przepowiadał: „Ucz się, Gustaw, po polsku!” Ale cóż... poszedł do rechtora, cejtunków mu ponadawał... Osłabiło ją mówienie. Milknie. — Jesteście na korcach?... — A no... jesteśmy na chlebie, ale go nam nie dają... — Ile macie lat? — Tylo, co i Kajka — osiemdziesiąt dwa. — A pisze jeszcze mąż wiersze? — Pisał, ale... — jakiś niewymowny gest ręki, opadającej z krańcowym znużeniem — ...syna Gustawa chcieli z roboty za te wiersze ojca zwolnić. To i przestał... Już dawno przestał... A ten listkorz... To on odmawiał od „Mazura”... A jak głosowanie przyszło. to ja mówię — „Co mi ta potem?” — A oni powiedają: — „Kajcyno, Kajcyno — własnego scęścia nie rozumita, o dzieci nie dbacie — głosować mata na Hitlera”. To ja mówię — „Jak już trzeba głosować, to będę na Hindenburga. On stary, ja stara...” Milknie i odpoczywa. — Do widzenia — mówimy. — Niech was Bóg prowadzi. — Znowu usta coś bezdźwięcznie szepczą. Pochylam się ku nim: — Czekam tylko tej godziny — mówi Kajkowa. Rozumiem przecież, jakiej godziny czeka. Ale trudno jest od razu złamać w sobie dystans, wysiadłszy z auta, mając na szyi aparat, który chwyta wyraz twarzy Kajkowej.

Więc płoszę się wobec tych słów o śmierci jak człowiek miasta i zadaję najgłupsze pytanie: — Jakiej godziny czekacie?

Ale znowuż ona mnie nie słyszy. Wie jednak, że otacza ją mowa polska i że ci ludzie zaraz znikną. Nie zobaczy ich nawet, jak się wtapiają w zajeziorną dal. Po prostu — zajdą za róg i już ich nie będzie. Podnosi na mnie oczy, czarne, żarzące, bijące blaskiem w tej martwej twarzy. Oczy podnoszą się wolno, idą od ziemi, czepiają się moich piersi, ust, twarzy. Są już w moich oczach i tkwią nieruchomo jak czarne morze, z naglą .zastygłe. A usta mówią: — Wszystko dokoła po niemiecku... Wnuczki... śmieją się... żyć mi niemiło... i czekam... tej... godziny. Ryba, skrwawiona, z przerżniętym gardłem, oskrobana, leżąca na dnie miednicy, uderzyła z nagła ogonem i znieruchomiała. Pracował Kajka we wsi, w trzeciej. — Gdzie Trembaka dom? — pytam wsiowych. • Türembach? Gemeindevorsteher? Na końcu wsi. Zajeżdżamy przed dom wójta. Wysokoście zajechali w paranteli, panie Kajko, mazurski poeto! Wójta macie za szwagra. Przed dom wychodzi drab, który robi skrajnie nieufną minę, gdy pytam o Kajkę. Może by go nie pokazał, ale oto sam Kajka ciągnie od budowy jakąś belkę. — Dzień dobry, panie Kajka!... Staje i po chwili mówi „dzień dobry”. Jest najwidoczniej załapany. Wyszła przygarść kobiet i mężczyzn przed próg i patrzą na Kajkę z dezaprobatą. Z jednej strony ten tłum, z drugiej ów stary człowiek z belką. Złożył ją, ręce opuścił i stoi jak na cenzurowanym, pod pręgierzem tych zażywnych gospodyń w kuchennych solidnych fartuchach.

Jak tu się odbić, odegrać, wobec niewątpliwego blasku tych niewątpliwie doskonałych fartuchów, z Kajki i z moją polszczyzną? Jak most przerzucić od naszych sportowych, samochodowych strojów do jego zmiętej kacabai, jak położyć kres temu cyrkowi bolesnemu, co zrobić, żeby móc go wziąć pod rękę i pójść spacerem wolnym, drogą w pole, mówiąc ważne słowa polskie, nie śpieszliwie, po gospodarski!. Ale na wszelkie propozycje odpowiada Kajka głucho, że nie można, że ma robotę, że musi ot, to — pokazuje na belkę, że budowa. Więc żegnamy go bardzo głośno po polsku, rozpychamy się dosyć po arogancku ku autu i odjeżdżamy. Był w drugim końcu tej ziemi poeta Warmiak, Samulowski, który pisał:

Ja nie ufam już nikomu, Ja nikomu już nie wierzę, Co się kryje w własnym domu... Jeszcze nawracamy ku Kłusom. Idziemy brzegiem jeziora. W miejscu pewnym, wiem to od ludzi świadomych, jest półwysep obły, wchodzący nieco w jezioro. Zowie się Pobożny Róg. A kiedyś jeszcze, kiedy o Krzyżakach ten kraj nie słyszał, stał na Pobożnym Rogu kościół chrześcijański. Jakiś amator łowi ryby. Zapewne jest ich dużo, skoro Kajka pisze:

Dają nama powab ryby, Casem po powierzchni skacą, Ze się ptacy nimi racą, Ale łowić ich to wara, Bowiem ceka za to kara. Amator jednak okazuje się emerytowanym dozorcą więziennym z Rawicza, więc zapewne ma jakieś przywileje. Obwozi mnie dokoła. Ale nie spostrzegam żadnych śladów budowli. Dozorca mówi, jak tu wszyscy, po polsku. Bardzo by chciał pomóc mi znaleźć ów Pobożny Róg. Nazywa się jakoś z polska. Bardzo by chciał znaleźć ten Róg i gruntuje włosiem dno. Ale na nic. Wicher liście niesie. Olchy piękne, na tym miejscu wyrosłe, szumią. Nie znaleźliśmy.

TANNENBERGDENKMAL U nas, na wschodnich kresach, niewiele wiedziano, kto zacz są Niemcy. Aż gdy skruszył się rosyjski front i nasunęła się ku nam potęga niewidziana i nieznana, kiedy i naszą Mińszczyznę ogarnęło ciężkie tchnienie Ober-Ostu, kiedy w błotne miasteczka Białejrusi wlewać się zaczął wolny a niepowstrzymany pochód żołnierzy w wielkich stalowych hełmach, nakrapianych wapnem (było to zimą) — przycupnął nasz ubogi słowiański wschód i rozkazujący skrzek jednego niemieckiego żołnierza zdolny był rozproszyć największe zbiegowisko. Zdało się, że nie masz na tę ślepą, straszliwie powolną, straszliwie zorganizowaną i niechybną potęgę — żadnej ludzkiej mocy. Sądzę, że podobnie przed wiekami myśleli ci nasi przodkowie, którym po raz pierwszy przychodziło zmierzyć się z Niemcem. Więc myśl o oporze to była kategoria bohaterstwa, nie zaś obrachowanej walki. A nie były to jeno czcze rozmyślania. Po upadku caratu to był nasz wróg. Gdy bolszewicy się wycofali, nasze formacje wschodnie znalazły się w obliczu konieczności zawarcia z Niemcami Freundschaft. Pilsudski już wówczas siedział w Magdeburgu. Nie wiedzieliśmy, co robić. Popełnialiśmy szereg rozpaczliwych odruchów. Na pociągu pancernym, w którym spędzałem noc, gdy Niemcy przyszli — ogromny Kępa, żołnierz stojący przy pociągu na warcie, wzburzył się, gdy pierwszego Niemca zobaczył, złapał go w ogromne łapska, uniósł w górę i trzasnął o peron, że trysnęła krew. Konającego Niemca wywieziono do szpitala. Komendant pociągu, poległy później por. Małagowski, wybiegł w szynelu, narzuconym na bieliznę, i bił szpicrutą przez pysk nie oddających mu honorów Niemców. Za porucznikiem szedł patrol z najeżonymi bagnetami. Stary maszynista Dreczkowski był innego zdania o najściu Niemców. Zdawałoby się, że jako Poznaniak powinien najbardziej się ich bać. Tymczasem pykał sobie flegmatycznie swoją faję i zapewniał, że „Niemiec jest zaś głupi”.

Teraz, jadąc na pola Grunwaldu-Tannenberga, patrząc na już z daleka wyłaniający się pomnik — mauzoleum niemieckiej chwały, przypomniałem sobie tę niewzruszoną pewność naszego poczciwego starego, pewność pokoleń, nawarstwioną wiekami. I myślałem, jak też te dwie siły przełamywały się na ogromnej przestrzeni wieków, od Grunwaldu po Tannenberg. Długo stał skromny kamień na pamiątkę Wiktorii grunwaldzkiej. Ale biło źródełko, z cudowną pono wodą. Woda straciła swe właściwości, gdy pewna pani przemyła nią oczy ślepego pieska. Tak chce podanie. A w pięćset lat po wiktorii pod Tannenbergiem strzelił w niebo masywny pean teutońskiej chwały. Wypiętrzyły się mury bastionów potężnych. Wisi chwała teutońska z daleka nad zielonymi lasami. Pomnik bitwy tannenberskiej znałem dotychczas z widzenia i nie lubiłem go. Ten sam duch, co w potężnym pomniku berlińskim na pamiątkę zwycięstwa 1870 r. Przyszła inna epoka i uprościła linie budowy, rzekomo nawracając do wzorów staro-germańskich. Duch pomnika pozostał ten sam: gorzej niż żołdacki, bo dorobkiewiczowski. Hohenzollernowski. Żaden Wittelsbach nie popełniłby czegoś podobnego. Do tych awersyj ogólnych przyłączyły się jeszcze powody specjalne, którymi były wspomnienia dzieciństwa. Mieliśmy ogromną książkę ilustrowaną pt. Les étrangleurs du Bengal, w której był rysunek hinduskich wież milczenia; na ich murach składano trupy, którymi żywiły się święte sępy. Bastiony tannenbergowskiego Denkmala dziwnie mi przypominały te wieże. A jednak, kiedy zobaczyłem pomnik po raz to już który, przekonałem się, że to, co z ducha danego narodu pochodzi, nigdy nie jest brzydkie, jak nigdy brzydka nie może być dusza żadnego narodu, jak piękną jest każda roślina, która swobodnie wyrosła z gruntu. Pomnik bitwy pod Tannenbergiem wyrósł z samej głębi niemieckiego ducha. Przed pomnikiem stoją liczne wycieczki młodzieży niemieckiej, karne, skupione, ze wzruszeniem na twarzy. Przyjechali lub przyszli tu setki kilometrów, od winnic nadreńskich poczynając, gdzie życie jest takie uśmiechnięte. Ale synowie tych krajów polegli w twardej walce. I młodzież ich pielgrzymuje sycić się chwałą Ojczyzny, sycić się świadomością jej wielkości. W ogromnych bastionach, wysoko, od dołu aż po ginący gdzieś strop, wiszą sztandary pułków, biorących udział w tych wielkich dniach. Wkoło idą tablice — brąz, marmur — fundowane przez związki byłych sławnych pułków — swoim kolegom. Na tablicach — cyfry strat, daty bohaterstw. 59 p. p. (Deutsch-Eylau) stracił w ataku 28 oficerów i l 300 żołnierzy... Niemy, zastygły pean bohaterskiej woli zwycięstwa. Poza murami pomnika, w polnej zieleni, równiutko i z pietyzmem ustawione krzyże drewniane, przekreślone ukośnie. Tu zostali złożeni żołnierze rosyjscy.

Jak wielka rzeka zbiera w siebie strumienie, tak ten pomnik grunwaldzki wchłonął to wszystko, co niosą, wyryte na tablicach z piaskowca, pomniki gminne. Wczytywałem się w nazwiska na nich — w większości polskie. W bitwach mazurskich brały udział przede wszystkim pułki mazurskie, pomorskie, poznańskie, śląskie, warmijskie.

„A o szaty Jego rzucali kości...” Rzucane o losy tej ziemi, kości polskie równiutko legły i pod tymi drewnianymi krzyżami, i tam... w Denkmalu. Historia potrząsa kubkiem do gry. Niemądry to sport śledzić wygrane rulety i znaczyć szpilką na tablicy numerków. Ale gra między narodami to nie jest ślepy hazard. Dlatego dzieje uczą. Jedźmy pod Sztymbark (Rudę), na pola Grunwaldu. I wracajmy potem tu. Spróbujmy — zrozumieć... „Krzyżacy przez lat trzydzieści formalnie zmuszali do wojny pokojowo usposobionego Jagiełłę”, pisze badacz niemiecki, Lotar Weber. Ale można by odwrócić to zdanie: to Jagiełło pośrednio zmuszał Krzyżaków do wojny. Od czasu zjazdu w Krewie narastało dzieło Unii. Program Leszka Białego, zawieruszony w walkach dzielnicowych, zatarty przez południowowschodnie zainteresowania Polski, nabierał sił i stawał się czymś tak potężnym na wschodzie Europy, że była ostatnia chwila przeciąć sytuację mieczem. Eksterminacyjna bowiem polityka krzyżacka nie mogła na drodze normalnego współzawodnictwa rokować sobie nadziei. Nigdy na tym wschodzie równorzędnie dwie koncepcje — polska i niemiecka — zmieścić się nie mogły. Materializm dziejowy nauczył nas doszukiwać się w każdym zdarzeniu historycznym pobudek natury materialnej. Niewątpliwie legły one w osnowie dzieła Unii. Ale przecież zdumiewa w tym surowym średniowieczu głęboki ton, jakim są przepojone akty państwowe polskie, ta prymitywna bezkompromisowość, jakże daleka od krzyżackiej świadomości, że słowa są dane po to, aby taić prawdę. Z jakimże to wzburzeniem, które nie mogło być sztuką szczwanego dyplomaty, zarzucał Paweł Włodkowic, przedstawiciel Polski, Krzyżakom, że są

oni gorsi od pogan; bo poganie grzeszą przeciw prawdzie, a Krzyżacy czynią najstraszliwszą rzecz — grzeszą przeciw miłości. Nie, to nie takie lub inne rozgrywki doraźne sprowadziły obie strony na pola Grunwaldu. Sprowadziła je, wciąż nierozstrzygnięta, sprawa dziejowa. Zbliżała się Unia, a z nią prawne roszczenia Rzplitej do ziem pruskich jako do litewskiego spadku. Wszak to na pięć lat przed objęciem przez Jagiełłę tronu polskiego rozegrała się wielka bitwa pod Rudawą — na skutek żądań litewskich, aby im oddać obecne Prusy Wschodnie aż po prawy brzeg Łyny, a więc niemal całe. Zbliżała się Unia, należało działać... Zakon rozpętał wielką akcję dyplomatyczną w Europie. Ruprecht, król rzymski, rozesłał heroldów, rozpraszających „potwarze”, rzucane na Zakon. Od dworu angielskiego, gdzie polscy wysłańcy prosili o niewspieranie Krzyżaków, nadeszła wiadomość, że Henryk IV chętnie by sam pośpieszył z pomocą Zakonowi, gdyby się nie uwikłał w zatargi z Francją. Przekupiony za 40 000 zł król Zygmunt Węgierski zawiera w grudniu 1409 r. z Krzyżakami przymierze, mocą którego zobowiązał się „tak sprawą pokierować, aby się przed Bogiem i całym światem miało prawną i słuszną przyczynę do wojny”. Książęta pomorscy otrzymali od Zakonu duże pożyczki. Wreszcie król Wacław czeski, powołany na sędziego polubownego, wziął od Krzyżaków 60 000 zł i wydał wyrok, na mocy którego Krzyżacy otrzymywali przypierającą do Grodna olbrzymią puszczę Sudawię, która, wchodząc klinem między Mazowsze i Litwę, rozsadzała granice państw, mających zawrzeć Unię. Polska zobowiązać się miała zawrzeć przymierze z Krzyżakami, mocą którego obie strony zobowiązały się nie dawać pomocy „poganom”. Miało to wydać Litwę na łup krzyżacki. Ten wyrok zapadł w lutym. Odtąd wiedziano, że będzie wojna. Zahuczało po dworach zachodnich. To już nie były te pierwsze wieki surowego i prawego średniowiecza. Po krucjatach krzyżowych buzowała się piana, nakipiała na pogrobowcach wypraw do Ziemi Świętej, na żądzy użycia dóbr i przepychu, któremu biedny kontynent europejski (wszak było to jeszcze przed odkryciem Ameryki i źródeł złota) skwapliwie otwierał drzwi, mniej jednak skwapliwie chudą kieszeń. „Tu z Niemiec przybywali wyrzutki i nicponie — pisze o Prusach Wschodnich rektor uniwersytetu w Królewcu, dr Erich Caspar — z którymi familie arystokratyczne w Niemczech nie wiedziały co zrobić, więc ich wyprawiały do Prus Wschodnich jak na sportowe wyprawy, na owe Litauerreisen, aby sobie reputację poprawili... W ten sposób rozpadłoby się Państwo Krzyżackie jak farsa i gdyby nie bitwa grunwaldzka, koniec Krzyżaków nie mógłby się udrapować w kostium tragedii”. Ale po stronie polskiej była świadomość tej wielkiej stawki, o którą idzie gra. Wtedy to, cytując za Długoszem, „porzuciwszy na Węgrzech wszystkie dobra i majątki od Króla Zygmunta uzyskane, wzgardziwszy jego łaskami i szczodrymi obietnicami, opuścili go i przybyli do Władysława, Króla Polskiego, rycerze tej miary co Skarbek z Gór, co Dobiesław PuchaŁa i Janusz Brzozogłowy, co Tomasz Kalski i Wojciech Malski, co wreszcie dwaj Sulimczycy, dziedzice Garbowa, Zawisza Czarny i Jan Farurej”. Otton Laskowski, historyk bitwy grunwaldzkiej, pisze, że Jan Sumik, sprawujący przez lat szesnaście dowództwo w służbie sułtana, teraz zadowalał się stanowiskiem jednego z przedchorągwianych. Siły sojusznicze jeszcze nie połączonej Unią Litwy szły z pomocą. Krzyżacy myśleli, że Litwini uderzą z dywersją, jak zwykle, od swojej strony. Tymczasem król Jagiełło, mądry to i szczwany był król, każe im iść wzdłuż całej południowej granicy Prus Wschodnich i dołączyć do wojsk polskich w Czerwińsku. Krzyżacy na ubezpieczenia Ragnety, Pisza i innych punktów zużyli z górą 15 000 wojska zamurowanego w garnizonach.

Jagiełło tymczasem wynurza się pod Drwęcą, a widząc przeprawę pod Kurzętnikiem obsadzoną, zdążyli bowiem mu drogę Krzyżacy zabieżeć, nie myśli przejścia forsować, jeno się cofa, postanawiając obejść Drwęcę powyżej jej źródeł. A że nie chce dać się flankować Krzyżakom od lewego skrzydła, robi głęboki łuk na wschód, odrywa się od nieprzyjaciela, zdobywa po drodze Dąbrówno i wynurza się na zachód od jeziora Łubień. I właśnie wysiadamy na drodze Sztymbark—Ludwikowo, mając po lewej ręce owo jezioro. Droga, na której stoimy, wówczas również istniała. Teren, jak i obecnie, był nie zalesiony. Falistości konfiguracji terenu żaden kataklizm nie zmienił. Komuś, kto przedtem przestudiował plan bitwy, teren się ożywia, zaludnia. Tu właśnie następuje niezapomniana gra sprytnego Jagiełły. Krzyżacy już czekali, gdy nasze wojska dopiero się zbliżały. Wwiązać je w walkę, nim reszta dociągnie, było to osłabić szansę. Tymczasem sztuka wojowania w średniowieczu bardzo jeszcze przypominała chłopskie bitki. Skoro się bitwa wywiązała, nikt już komendy nie słuchał. Dlatego trudno było mówić o jakimkolwiek planie. W tej epoce pełno jeszcze było romantyzmu rycerskiego, wymagającego rzucania się na wroga, bez liczenia jego liczby. Nie darmo opiewano bohaterskie potyczki z czarodziejem Merlinem i ze smokami. Toteż mistrz Ulrik von Jungingen liczył bardzo na naszą gorączkę. Pięćset lat temu widać równie silnie nam chodziło o pokazanie się, że znamy obyczaje Europy. Tedy Mistrz Jungingen wysunął niechybnych angielczyków procarzy, przemieszanych z kopijnikami na schwał, którzy zatknęli drzewce w ziemię. O ten ostrokół miała się wykrwawić polska horda, udająca rycerzy, która natychmiast, rzecz prosta, wda się w bitwę, skoro tylko ujrzy wroga. Ale król Jagiełło, chytry król, nie zna się na rycerskich ekiwokach. On chce mieć wszystkie siły w garści. Nie wypada tego powiedzieć świetnym polskim rycerzom, którzy zapewne nieco imponowali temu kudłatemu Litwinowi; zakrzyknęliby, że wprowadza cierpliwe chłopskie sposoby wojaczki, czyli że, mówiąc językiem współczesnym, chce postąpić nie sportowo. Nie wypada tego powiedzieć, ale wypada się modlić i modlić się trzeba. Tego nikt nie może wzbronić, przeciwko temu nikt nie może szemrać. I oto po pierwszej mszy król rozpoczyna słuchanie mszy drugiej. Krzyżactwo zajęło pozycję przed drogą, parę stajań, tu właśnie gdzie idziemy, posuwając się ku Ludwikowiu; po prawej ręce myśmy mieli ciężkozbrojne glidy rycerstwa krzyżackiego, po lewej, już z tej polskiej strony drogi, kopijników i procarzy. Ci ostatni urągliwie krzyczą, natrząsając się z Polaków, rycerstwu z oburzenia ręce latać poczynają ku głowniom, a król... poczyna słuchania trzeciej mszy świętej. Wyskakuje niecierpliwy Witold z namiotu — dosyć mu już tych dewocyj — i pędzi ku swoim, ustawionym na prawym skrzydle. Król skończył słuchanie trzeciej mszy świętej, wyszedł przed namiot, rozejrzał się po okolicy, skonstatował, że nie wszystkie siły polskie jeszcze doszły... i przypomniał sobie, że przed bitwą warto jest dać pas rycerski nowym rycerzom. Pasuje ich tedy król, pasuje, aż i Krzyżaków poczynają brać diabli. Naciskają na Wielkiego Mistrza, by poczynać. Jest tam tych romantycznych zapaleńców do diabła i trochę — cała chorągiew św. Jerzego, złożona z rycerskich ochotników całego świata.

Próbuje więc Ulrik von Jungingen, wytrawny wódz, prowokacji: posyła dwa miecze Jagiellę, aby się zaś nie bał, bo widać ma oręża zbyt mało.

Oczy z wściekłości świcie królewskiej wyłażą, ale król nic — przyjmuje miecze w pokorze chrześcijańskiej. Widzi tedy Mistrz, że trzeba poczynać, ale ponieważ ustawił wojska w szyku defensywnym, więc cofa łuczników i kopijników za tylną linię (rzekomo ustępuje urągliwie Polakom dwa stajania). Ale na to czekał Jagiełło. Gdy się złamały krzyżackie szeregi przy przegrupowaniu — daje znak. Straszliwy cuneus polski, klin z chorągwią na czele, uderza. Straszne w swych skutkach musiało być to uderzenie, bo w żadnym z pozostałych dokumentów nie można znaleźć w dalszej akcji śladów tej piechoty. Zapewne zniesiono ją niemal doszczętnie. Bitwa zaczęta. O tu, gdzie stoimy właśnie, przewionęły z dzikim wrzaskiem lekkie litewskie oddziały. W puch je wzięły krzyżackie włócznie, ciężkie koncerze. Teraz walą przez drogę fryzyjskie ogiery, pędza Litwinów, jadą im na karkach aż za wody jeziora, które widać z daleka. Wracają zziajani, półżywi ciężko zbrojni rycerze z pościgu pojedynczo, grupami, jak Bóg da, i tu ich chwyta z boku straszliwe uderzenie polskiego odwodu, który stał, nie wwiązując się w walkę. O tu, polem, na północ, pod Tannenberg, idzie wyborowy odwód Wielkiego Mistrza w sile 10 000 świetnego rycerstwa. Łuk to zbyt wielki, Polacy zdołali się przegrupować, ale przez chwilę szala się ważyła. I byłby tu dzień wielkiej chwały widział Jagiełłę w trumnie, ...Bo się w tej kurzawie Był zadumał i stanął w modlącej postawie Głowę odkrywszy, prosząc o spędzenie mroku, A przypadł nam ogromny czarny Krzyżak z boku, Dypold z Kiekierzyc... z kopią już dobrze czerwoną Prosto w strzemieniu na łeb króla nasadzoną, któremu, gdy rażony przez Oleśnickiego legł na ziemi, wedle relacji współczesnej „król uderzeniem kopii własnoręcznie głowę otworzyć raczył”.

Ale co to? Na tyły odwodu ktoś uderza; to wracają rozgromieni Litwini. Krzyżacy otoczeni. O, tu! O, w tej kotlince, w tej! „Tam — pisze to kronikarz — kotlinka wypełniła się po brzeg poległymi i potrzaskanymi włóczniami”. Cofają się, cofają. Gdybyśmy tak stali wówczas, jak stoimy, rumaki bojowe wparłyby nas w rów przydrożny zadami. Obsiadają ich, obsiadają. Już nie patrzą, że na pancerzach relikwie. Pękają pod toporami pancerze. Jeno Wielki Mistrz, wszystkim to wiadomo, ma na pancerzu relikwiarz z drzewem Krzyża Świętego, więc każdy się cofa. Ale Litwa z boków wyje i rwie się jak rozjuszone ogary. Gdy luka koło Ulrika von Jungingen się robi, wlewa się w nią, Bogiem a prawdą powiedziawszy, pogańska jeszcze dzicz, i wódz krzyżacki osuwa się, rażony litewską sulicą. Siadamy w auto, robimy objazd. Wzgórek stoi, drzewami porosły. Kamień między drzewami. To tu. Zdejmujemy kapelusze.

Na kamieniu napis pełen niezwykłej, jak na Niemców, prostoty:

„Tu zmarł w walce o niemieckie istnienie i niemieckie prawo Wielki Mistrz Ulrich von Jungingen dn. 14 lipca 1410 r. śmiercią bohatera”. Powściągliwy tekst zawiera tylko jedno kłamstwo. Przecie nie o istnienie Niemiec toczyła się tu walka, ale o wolność Polski i Litwy. Minęło pięćset lat. Wiele się zmieniło od czasu bitwy grunwaldzkiej. Była ona nie tylko fizycznym, ale i moralnym zwycięstwem. Rozentuzjazmowany Jan Hus, rektor praskiego uniwersytetu, pisał: „Legli od tych mieczy, którymi usiłowali zastraszyć ludzi pokornych. Gdzie są miecze”? Tezy krakowskie zwyciężyły. To bowiem Kraków, który przez usta swoich uczonych sformułował program Polski na wschodzie, program miłości, to Kraków stał się niejako symbolem. Z okrzykiem „Kraków!” ruszało rycerstwo w bój pod Płowcami, z okrzykiem „Kraków!” rozpoczął się w 1361 r. bunt gdański przeciw Krzyżakom. Obecnie na soborze w Konstancji (1414—1418) święcił Kraków swoje zwycięstwo. Sobór przyjął tezę, że na pogaństwo wpływać należy drogą pokojową. Ale od tego czasu dużo się zmieniło. 23 sierpnia 1914 r. nad Malborkiem zachodziło słońce. Po pracy całego dnia, wydawszy ostateczne rozkazy okrążenia Rosjan, wyszedł naczelny wódz operacji, urodzony w Poznaniu von Hindenburg, na przechadzkę. Przez pontonowy most na Nogacie nieprzerwanym potokiem szła masa niemieckich wygnańców. Szeroko się rozlały wojska rosyjskie. Zniszczono trzynaście miast, pięćset siedemdziesiąt dwie wsie, pięćset trzydzieści sześć dworów, ogółem spalono lub rozwalono pociskami armatnimi czterdzieści cztery tysiące budynków, splądrowano pięćdziesiąt tysięcy mieszkań, zamordowano dwa tysiące, wygnano do Rosji dziesięć tysięcy ludzi. ...W sztabie generalnym w wielkich mapach ściennych tkwiły cierpliwie łebki różnokolorowych szpilek.

I wówczas (Hindenburg sam to stwierdził następnie) nad brzegiem Nogatu poprzysiągł sobie wódz naczelny Niemczyzny na wschodzie — wziąć na Słowiańszczyźnie odwet za Grunwald. Operacja, która się rozwinęła, rozwinęła się na szerokim froncie stu z górą kilometrów. A przecież zażądał Hindenburg, aby bitwę nazywano — bitwą pod Tannenbergiem, jak się u Niemców bitwa pod Grunwaldem nazywa. Z pola Grunwaldzkiego, od kamienia Ulrika von Jungingen, przejeżdżamy tuż na wzgórze pod wsią Frögenau, z którego Hindenburg prowadził operację tych pamiętnych dni końca sierpnia 1914 r.

Miasteczko Gierdawy po inwazji rosyjskiej

Krzyż tam stoi i mała ławeczka drewniana. Co rok w rocznicę bitwy przyjeżdżał pod krzyż starszy cywilny pan i siadał w zadumie na tej ławeczce. Nikt ze świty nie śmiał przerywać rozmyślań feldmarszałka von Hindenburg, Prezydenta Rzeszy Niemieckiej, junkra ziemi wschodnio-pruskiej. Następnie stary pan jechał do karczmy w Ostródzie, w której jadł ongiś Eisbeine w czasie decydujących przegrupowań, i zjadał taką samą porcję. Zanim podążymy w jego ślady, zanim wrócimy pod pomnik Tannenberga, w którego w jednym z bastionów spocznie ciało zwycięskiego feldmarszałka, i zanim obejrzymy plastycznie przebieg tych operacyj z 1914 r., zajrzyjmy jeszcze do oberży w Rudzie, gdzie w honorowym alkierzyku wymyszkował Giertych, autor bardzo dobrej książki o Prusach Wschodnich, napis:

Bei Tannenberg, bei Tannenberg Gross waren unsere Siege!

Tak to sobie bez ceremonii poczciwy oberżysta uprościł te dziejowe zmagania. Ale napisu już nie ma. Książka Giertycha została przetłumaczona na niemiecki i jako rękopis rozesłana komu należy. Co należy, dotarło widać i do Rudy, i polecono laurkę zdjąć. Warto więc, żebyśmy, sąsiedzi, wzajemnie o sobie pisywali. Teraz wracamy pod pomnik Tannenberga. Stoi tam oddzielny budynek, wzniesiony dla mapy plastycznej świetlnej, nad której wykonaniem pracował wynalazca pięć lat. Każde trzy tysiące Niemców zostaje oznaczone białą, każde trzy tysiące Rosjan czerwoną lampką. Za mapą znajduje się skomplikowana maszyneria oraz sieć sześćdziesięciu kilometrów kabla elektrycznego. Z przekręceniem tastra poczyna maszyneria działać. Ogromny zegar elektryczny, umieszczony w lewym górnym rogu mapy, wskazuje 27 sierpnia. W tej chwili zaczęła się operacja. Mapa-ściana zasiana lampkami białymi i czerwonymi. Czerwone się panoszą, białe zapalają się gdzieś daleko na zachodzie. Wskazówka zegara się posuwa. Odmierzają się godziny i dnie. Równomiernie w terenie zapalają się i gasną coraz nowe lampki. Przewodnik potem mi wyjaśniał, jakie to nieskończone tysiące żarówek użyto dla tej mapy. Z sali nie widać tego pogłowia lampek. Widać tylko te, które w danej chwili się żarzą. Przed nami biegną długie rzędy zasłon, pierwszych, drugich i trzecich linij ognia i rezerw. W kotle zamkniętym, o średnicy 40 km, mrowią się niby w przedśmiertnym paroksyzmie resztki trzech korpusów rosyjskich. Te świetlne linie skręcają się w paroksyzmach walki, obejmują się dookolnymi mackami i giną, gasną... To formacje, które wybito lub wzięto do niewoli. Coraz mniej czerwonych lampek. Coraz niklej. Czterdzieści tysięcy Rosjan poległo. Dziewięćdziesiąt dwa tysiące wzięto do niewoli. Ze strony niemieckiej poległo dwanaście tysięcy. O godzinie czwartej rano dnia 31 sierpnia 1914 r. gaśnie ostatnia lampka gdzieś w okolicy Wielbarku. To pobity Samsonow, przedzierając się przez gąszcze leśne z grupką kilku oficerów, bez sztabu, bez ordynansów, bez eskorty — strzela sobie w łeb. Dowódca XV, dowódca XIII korpusu — w niewoli! W niewoli 13 generałów. Koniec. Odbudowano zniszczone wschodnio-pruskie ziemie kosztem dwóch miliardów marek, przeważnie materiałami, które wzięto z Polski. Wrócili niemieccy wygnańcy. Wzięta została pomsta na Słowiańszczyźnie.

Bóg jednak, bardziej nieodgadniony monter dziejów niż twórca mapy o sześćdziesięciu kilometrach kabla, sprawił, iż z bitwy tannenberskiej wyrosła Polska Niepodległa. Czy myślał o tym stary feldmarszałek, siadując na ławeczce na wzgórzu Frogenau? Wychodzimy z budynku „mapy plastycznej” i znowu przed nami wyrasta dumny masyw nowokrzyżackiego pomnika. Był górą Hermann von Salza, a potem los przeważył szalę Łokietkowi. Był górą Winrych von Kniprode, a potem Bóg dal zwycięstwo Jagiellę. Był górą Wielki Kurfürst, gdy Polskę ze Szwedem zwojował, przecież hetman Gosiewski go starł. Był górą Hindenburg, a przecież jego zwycięstwo uwieńczyło wspaniałe zmartwychwstanie Polski. Był górą dla Niemców plebiscyt, są oni teraz górą w Prusach Wschodnich... Nie, pomnik Tannenberga, pomnik z tych mas cegły, marmuru, brązu, spiżu, stali, pomnik niemieckiego programu na wschodzie nie jest zwornikiem na zawsze i ostatecznie już zamykającym epopeję. Epopeja ta trwa. Siadłem na trawie, myśląc o swoim kraju, ja, człowiek mały pod cieniem tego olbrzymiego bastionu. Nikła trawa polna weszła mi łaskawym chłodem między palce. Ująłem ją tak, jak się wzięła w garść — razem ze wszystkimi zapachami tych ziół, które na niej kwitną. Podniosłem oczy na te masywy i roześmiałem się szczęśliwym, nietroskliwym śmiechem: wydały mi się kupą cegieł. Nie, bracie Dreczkowski, nie jest Niemiec głupi. To wielki naród. Jeno mu brak — serca do tej ziemi.

JESZCZE NA MNIE TE ZORZE DYSZĄ,

ZAPACH GROZY I OBCYCH ZIEM... O BOŻE, NAPEŁNIJ MIĘ CISZĄ, JAK POLA KWITNĄCYM LNEM. ...JESZCZE DUSI MIĘ NIE MOJA NIENAWIŚĆ, SMOCZY OPAR I WYZIEW TRUPI... O BOŻE, RACZ NAS WYBAWIĆ OD ZEMSTY — ŚLEPYCH I GŁUPICH. Kazimiera Iłłakowiczówna

ZJAZD Auto wyrzuca nas na ustronnej uliczce zarzecznej w Piszu. To tu przed kilku tygodniami dowiózł nas Pupilarski. Idziemy wąską ścieżyną do klubu, w którym pozostawiliśmy „Kuwakę” i bagaże. Jesteśmy obładowani wrażeniami jak trzmiele, kiedy wracają z dalekich pól.

W klubie jest cicho. Idę do szatni i otwieram przydzieloną sobie szafkę. Odskakują drzwiczki pod naporem bagaży. Wyskakuje na mnie duży, szary szczur, z tych, które na Litwie nazywamy „pacami”. Ale to nie szczur — to ów potworek ze straganu spod flag hitlerowskich, pokryty króliczą sierścią. Upadł na podłogę, zwierzęcym pyskiem w górę. Świecą zielono i czerwono malowane policzki, a czerwone łapy, porosłe futrem króliczym, zakończone czerwonymi drewienkami, sterczą w górę w bezsilnej wściekłości. Posyłam motorek na wszelki wypadek do obejrzenia do montera, choć wiem, że mu nic nie brak; całą drogę do Pisza działał bez zarzutu i „zaskakiwał” przy pierwszym pociągnięciu sznurka. Parę godzin pracujemy nad zmontowaniem bagaży. Kiedy się je spiętrzy przed rozkładaniem, widzi się, jaką to nieskończoną ilość różności wchłonąć może nasz „pancernik”. Przynoszą dwa baki z zapasami mieszanki. Trzeba wziąć dużo paliwa, bo przecież Pissą przez Nowogród, Narwią i Wisłą — jedziemy do samej Warszawy i nie wiadomo, jak tam będzie z materiałami pędnymi po drodze. Monter przynosi motorek. Sprawdził; nic mu nie brak. Pragnie zobaczyć, jak też działa, przysadzony do burty. Idziemy pomostem w dół. „Kuwaka” już jest spuszczona na wodę; maszt — obnażony z żagla; umocowują wanty; gafel i bom, owinięte żaglem, spoczywają na mosiężnych widełkach dziobu; cztery podburtne kieszenie są doskonale napięte i tworzą niby prostopadłą ścianę wzdłuż kajaka; Sancho Pansa wyrobił się na niezłego Jungę. Na maszcie, pod państwową flagą Polskiego Związku Kajakowego, buja się na sprężynowej spirali nasz potworek; przy każdym ruchu kajaka podrzuca go spirala w górę; wówczas, obejmując łapami maszt, podskakuje aż do sztandarku; wygląda, jakby go chciał zerwać. Monter zajmuje się umocowaniem motorku, a my z Sancho-Pansą idziemy do bufetu. Zlatuje na nas rój piskich podfruwajek. Dotykają nas ciekawie, niby jakie dziwa; znają poszczególne słowa mazurskie, które wymawiają ze śmiechem; w głowie im się nie mieści, że ludzie, mający tak wspaniale wyekwipowany kajak, mówią mową pariasów; oczy porcelanowych lal z trwogą patrzą w dół Pissy, ginącej w ciemni wieczoru; to tam zjadą ci dziwacy, za kordon, w niewiadomą Wildniss... Czujemy się jak bohaterowie, którzy niebawem dobrowolnie, w pełnej zbroi, wejdą na ofiarny stos; rój porcelanowych lal odfrunął, wezwany widać przez mamusie na posiłek wieczorny; za to zostało kilku chłopaków z Hitlerjugend, prostują się przy moim zbliżaniu się, każdą prośbę wypełniają służbiście jak rozkaz i oświadczają, że nie porzucą nas, aż wszystko będzie w porządku; kochane, miłe chłopaki, synowie dzielnego narodu. Mówię do jednego z nich, który nazywa się Kurt Meyer:

— Tacyście mili, a w razie czego, to mnie, grubego i starego, przestrzelicie, jak wam każą i jeśli będziemy wojować. Kurt, który niedawno wylazł z wody, a obecnie wdział się w swój mundur brunatny z czarną chustką, zestawia slużbiście nagie, opalone kolana: — Jak każą, to będę strzelać i postaram się trafić...

Zaglądam na pomost i znajduję zaaferowanego montera; przyładował motor, który nie chce „zaskakiwać”, choć w warsztacie działał świetnie. Polecam mu odjąć motor. Kiedy próbujemy go na pomoście, zaskakuje bez ochyby; kiedy przyładzamy do burty, nie możemy go uruchomić. Monter klnie i nie rozumie nic; z masztu ironicznie wykrzywia się podskakujący koczkodan swoją wymalowaną gębą. Monter decyduje się zabrać motorek raz jeszcze do warsztatu; jutro go odda; idę do córki polecić, by wydobywała koce, materace, poduszki i (tak, jestem nieubłagany) — szczoteczki do zębów; będziemy nocowali w pawilonie klubowym. Okazuje się, że młode towarzystwo się nie nudziło. Rozmawiali... w łacinie szkolnej. — Aha, a tybyś tak nie potrafił... — Przeciwnie, córeczko, nasz stary łacinnik już w trzeciej klasie uczył nas najpotrzebniejszych słów: Agricola amat puellam. Puella non amat agricolam. — I luscinia noctu cantat? — pyta Sancho Pansa z mądra miną. W dropiatym oku ma szelmostwo. Ja wiem, ze już przeszła w łacinie pierwszą deklinację. Ale życie nie jest tak pokratkowane jak szkoła. Nigdy nie wiadomo, kiedy i której deklinacji uczyć poczyna. A już nic się na tym nie rozumieją belfry, mamusie i tatusie. — Ja bym była chciała coś zjeść — powiada Tirliporek, zbudzony ostrymi promieniami słońca, które wpadają do naszego pawilonu. Wymagam od pewnego czasu, aby się do mnie zwracała w czasie zaprzeszłym. Uważam, że jest to forma uroczysta, jedynie stosowna w zwracaniu się do osoby ojca. Dzieciak mi się rozpuścił i trzeba go podfasonować, bo termin odbioru w ręce matki się zbliża. Wcinamy sobie na mieście porcję delikates Rindfleck, co ma być specjalnością wschodniopruską, a co jest tylko po prostu kiepsko przyrządzonymi flakami, pokrajanymi w drobną kostkę. Kiedy wracamy, widzimy dwa chorusy: jeden to montery, które zleciały się z całego Pisza oglądać motor zaczarowany, drugi to uczniaki, które przyszły gapić się na widowisko. Deleguję Sancho Pansę do tych pięknie umundurowanych skautów, a ponieważ zawsze czuwa we mnie wychowawca (Tirliporek nieraz mi surowo wytyka, że postąpiłem względem niej niepedagogicznie), więc jej przypominam tę mazurską śpiewkę: Głupia ta rybecka, co na wodę siada, Głupia ta dziewcyna, co z zołniezem gada... Idę do monterów, którzy rozkładają ręce: motor, przytroczony do łodzi, nie chce działać. Dysza — w porządku, świece — palą, karburator — w porządku, chłodnica, przewody — nie zatkane, powietrze — dochodzi... Kosmate bydlę, uwieszone na maszcie, podskakuje ze złośliwą uciechą. Wreszcie, koło trzeciej, jakoś motor ruszył. Siadamy i zjeżdżamy... kilometr w dół. Poczem motor się zaciął; wracamy na wiosłach. Rozpacz.

Znowu noc w Piszu. Na drugi dzień synhedryn monterski uruchamia motorek koło drugiej. Jedziemy. Mija kilometr, dwa, trzy, dziesięć. Motorek pracuje równiutko, jak przez całą wycieczkę. — Widzisz — mówię do Sanchy Pansy — mówiłaś, że motorek szedł na wycieczce, bo koczkodana nie było, któregośmy kupili dopiero w Piszu i zostawili w szafie. A ot, jak idzie... — Uwaga — woła Tirliporek, który w czasie jazdy wyobraża sobie, że siedzi na bocianim gnieździe — most! Całkiem jak owo dziecię z Norwida: Ojcze mój, twa łódź Wprost na most płynie, Maszt uderzy!... Wróć! Lub wszystko zginie.

Ale owo dziecię zapewne nie kajakowało. Jest to most prowizoryczny, do przewożenia przez Pissę siana. Od brzegu ma jedno przęsło o tyle wyniesione, że o ile wysiądę, a Tirliporek położy się na dnie na płask, da się przeprowadzić. Zatrzymuję więc motor. Ale kiedy po przejechaniu pod mostem usiłuję go uruchomić, wysiłki moje pozostają bez rezultatu. Jest czternasty kilometr Pissy. Prąd jest bystry. Mowy nie ma o pchaniu się pod prąd. A zresztą mam już dosyć tego wszystkiego... Naprzód na wiosłach! — Widzisz — mówi Tirliporek — „on” umyślnie wyczekał czternaście kilometrów, bo jak się wczoraj bliżej zepsuł, tośmy wrócili. Nocujemy we wsi Gezy, odległej o sześć kilometrów od polskiej granicy. Zostawiamy motor u miejscowego montera z tym, aby go odesłał do fabryki. Jest mglisty ranek, kiedy ruszamy z Gez. Mży kapuśniaczek, więc zaciągamy fartuch i nakładamy kurty. Jednak przyjemnie jest jechać bez motorka, czując zwrotność kajaka pod wiosłem. Wiosłujemy miarowo. Wokoło leży jednostajna wilgotna zieloność. Prąd jest ostry. Pochłaniamy kilometry. Niesie nas do Polski, do ostatniej miejscowości Prus Wschodnich, Dłutowa, w którym został pochowany zmarły na cholerę Dybicz. A w dół od Dłutowa, dziesięć kilometrów na południe, leży już Kolno w ziemi Łomżyńskiej. Na brzegu ukazuje się dwu żandarmów. „Grencberejtry przyjechali, ci polskiej soli szukali”, jak mówi mazurska piosenka. Przybijamy i pytamy o miejsce odprawy celnej. Wiodą nas o kilometr od rzeki. Na twarzach celników odbija się zdumienie. Ulegamy dokładnej rewizji osobistej. Badają podeszwy butów. Każą mi się całkowicie rozebrać. Wywracają kieszenie. Jeden z nich chce

się koniecznie dostać do środka komórki fotoelektrycznej. Wołam, że to się nie otwiera i że popsuje. Niezdecydowanie obraca w ręku dziwny przedmiot z biegającą strzałką. Chcą mi zasekwestrować aparat. — Mater Dei! Co wyście — ludzi nie widzieli tu w tym Dłutowie? — Pan wybaczy — usprawiedliwiają się ze zmieszaniem — ale pan obrał solchen ungewöhnlichen Weg... Niezwykła droga!... Kajakiem z Prus Wschodnich do Polski... Celnicy są zdetonowani, przepraszają, ale widzę, jak jeden wąską szpilkę wsadza mi w tubkę z kalodontem. Nie wiemy, jakby to wszystko się skończyło, gdyby przy rewizji kajaka na miejscu na rzece, kiedy przeglądali portfel z odbitkami fotograficznymi, nie wpadła im w rękę fotografia z Kreisleiterem. Zrobiło to na nich wielkie wrażenie i puścili mnie z życiem. Płyniemy dalej i już nie wiadomo, czy to jeszcze Niemcy, czy już Polska. Ludzi po łąkach widać zbyt daleko, by ich pytać. Niemieckie słupki, stojące co dwieście metrów, przestają migać przed oczami. I Sancho mówi, że bociany mają jakieś polskie miny. Chyba więc Polska? Drobne kwiatuszki poczynają się po łąkach, które robią się bardziej kolorowe. Ziemia nam pachnąć poczyna. Zaczyna się dopiero wagabunda. Notatniki idą na samo dno bagażów (Król Jagiełło bił Krzyżaki i Pan Krupa chciał być taki, więc Sancho Pansa również nie rozstawał się z notatnikiem). Praca dokonana już jest za nami. — Panie, gdzież tu ta polska granica? — pytam jakiegoś autochtona, wędkującego na urwistym krecie. — A już z pięć kilometrów za państwem. I takeśmy niepostrzeżenie i pokojowo, zawiązawszy sznurowadła butów, zdejmowanych przez celników niemieckich, wjechali w Polskę z kraju „żelaznej baśni”. Na siódmym kilometrze zaczyna coś tam w oddali wyłaniać się nad rzeką. Wietrzę dwór. Będzie to frajda zajechać po tej wagabundzie wprost do dworu, obżerać się i łgać, łgać i obżerać się. Oddaję się różowym rojeniom i deklamuję do Sanchy: ...o, z daleka * Tam — nie widzisz, jak czasem coś jasnego pełga? Może to na nas z końmi jakiś hrabia czeka I z krągłych lamp karety padają światełka? • Kazimierz Wierzyński. Ale Sancho z bocianiego gniazda sygnalizuje, że nie widzi krągłych lamp, ale wiele białych pantalonów. Istotnie, biegnie wielu panów w tenisowych spodniach. A z nimi barwne panienki. Cóż za Biarritz? Pomagają przycumować do wcale grzecznej przystani. Mówię nazwisko — a jakże, a jakże... Sami znajomi. — Z kim okoliczność? — Bad-Kozioł. Kozioł-Zdrój. W sercu kurpiowskiej puszczy. Dwór-pensjonat. Kurczęta na codzień, cztery i pół złotego dziennie. Sześćdziesięciu letników. Regaty na Pissie. Polowanie

na kozły. Kurpiowskie jarmarki. Poszukiwanie bursztynu. Od kolei jakaś nieprawdopodobna ilość kilometrów. Należy z sobą z Warszawy przywozić kołdry i flirt. Ale jeśli kto zapomni, to mu dają na miejscu. Tirliporek uskrzydla się w jakieś fulary, wydobyte z mantelzaków i tańczy tango. Dla mnie podsuwają solidny półmich kurcząt z mizerią i nalewkę. Rozumiem, że już się skończyły moje podchody ze Smętkiem. A tymczasem... „zemsta, choć leniwa, nagnała cię w nasze sieci”... Na drugi dzień wypływamy o piątej rano. Jest strasznie wzburzona pogoda i sztormowy wiatr idzie z dołu rzeki. Pissa jest bystra, a przecież wydaje się, że jeśli przestaniemy wiosłować to nas „odniesie” w górę aż do Pisza. Mamy przed sobą niewielki przejazd, bo 36 km do Nowogrodu przy ujściu Pissy do Narwi. Ale w tych warunkach należy się uwijać. Cały czas pada deszcz. Korzystamy w południe z chwilowego przejaśnienia, by pod kopą siana na brzegu coś przegryźć. I znowu leje. Całe szczęście, że tak się człowiek umie opuzdrać (jeszcze mnie ścigają mazurskie słówka), że deszcz, by największy, szkody nie robi. Jedzie się suchutko jak w karecie. Jest druga po południu, kiedy mijamy Dobry Las. Do Nowogrodu zostaje dziesięć kilometrów. Mijamy most i kiedy wyjeżdżamy spod jego przęseł, w niedalekiej odległości spostrzegam młyn. Nim się mogłem zastanowić, czy nie lepiej będzie obnieść kajak, wartka woda przynosi mnie tuż. Wyciągam szyję, widzę, że zastawka odstawiona. Przez tę zastawkę dwumetrowej szerokości pędzi spieniona, ściśnięta rzeka. Wydaje mi się, że spadek nie wynosi więcej niż metr; skoczyć nie będzie trudno; przecież fartuch opięty i wkoło dętki. Sancho Pansa, ćwiczony już na takie okazje, wyciąga wiosło wprzód — aby zahamować siłę uderzenia, jeśli kajak uderzy o pale. Kajak niesie wściekłym pędem. Już teraz nie mam nic do wyboru — żadną siłą nie wyrwę go z prądu. Staram się dobrze skierować dziób. Wydaje mi się, że trafiam idealnie w sam środek przejścia. Okazało się, że na przejściu, na jakie pięć centymetrów pod wodą, były położone deski. Kajak uderza dnem, prąd wody rzuca go w lewo na pale, przypiera. Słychać trzask drewnianego szkieletu, na którym naciągnięta jest guma. Kajak całą prawą burtą przechyla się pod prąd, a jego dno, wysunięte z wody, przypiera do pali. We wnętrze wbuchają tony wody. Łbami na dół (nogi jakiś czas zatrzymuje odpinający się z zaszczemek fartuch) — lecimy. W takich chwilach ma się uczucie radości. Walka z żywiołem! Przygoda, która nie ma w sobie nic groźnego. Smutniej było wywalać się z kajaka dosyć daleko od lądu, kiedy nagły sirocco nadleciał od Sycylii i zwiał w morze. Chwyta mnie niepowstrzymana przemoc i grąży na dno. Czuję, jak przemożny żywioł mną włada i przejmuje mnie strach o dziecko. Zamiast wypływać, szukam ślepymi rękami w wodzie. To mnie gubi. Pozostaję w wirze, który mnie znowu chwyta, wynosi pod powierzchnię i znowu ciągnie na dno. Ręce i nogi latają jak bezwładne gałganki, kręcone potężną silą. Tchu mi brak. I straszna trwoga o dziecko. W pewnej chwili czuję, że mnie wir puścił. Wylazłem z niego na samym dnie wąskiego szpica. Wynosi mnie na spokojną wodę. Jestem jak oślepły. I kiedy czuję, że głowa mi się wynurza i poczynam płynąć, słyszę świeży, radosny głos mojej córeczki: — Tata, ja tu jestem...

Wtedy robi mi się zupełnie słabo. Woda mnie podrzuca pod brzeg. Wyczuwszy kolanami dno, klęczę po piersi w wodzie i jak mi potem mówił Sancho, jęczę. Czuję, że się dziecko zbliża, ale nic nie widzę. Czuję, że mnie obejmują jej mokre ramiona i że do mego policzka przytula się jej buzia. Okazało się, że dzieciak, który nie stracił ułamka sekundy, tak jak ja, na szukanie wkoło siebie, robił ruchy, usiłując płynąć, gdy go docisnęło do dna, do czubka leja, wyszedł z wiru łatwo, wypłynął, schwytał płynące wiosło w rękę, mój beret, który unosiły fale, w zęby i tak dopłynął jedną ręką do brzegu. Teraz posyłam ją po ludzi, a sam biegnę w dół rzeki łapać „Kuwakę”. Widzę, jak płynie środkiem koryta, świecąc czerwonym dnem. Kości w niej wszystkie pogruchotane, mimo to trzyma się dzielnie na powierzchni. Trzydzieści litrów powietrza w dętce i dwadzieścia w balonach, w dziobie i w rufie robią swoje. Wchodzę w wodę, płynę do kajaka i niebawem go holuję. Jest strasznie ciężki, bo oprócz bagaży pełen wody. Przybiegają ludzie, pomagają ciągnąć za cumę. I kiedy wciągamy kajak na brzeg, a potem przechylamy, by wylać wodę, na mętnej fali, która lunęła z komory dziobowej, pod nogi mi leci niby obrzydliwy szczur, rozmiękły, sponiewierany koczkodan — Smętkowy sługa.

Przy mijaniu mostu zdjęliśmy maszt, więc spoczął w dziobie. Teraz papier maché rozkleiło się, oderwał się od swej sprężynki i uciekał. I, proszę się nie śmiać... Zimno było przeraźliwe. Szedł ostry wiatr. Ciął deszcz. Przybiegł Sancho Pansa w pożyczonej „patykance” (spódnicy) wsiowskiej i naglił do ciepłej izby. Ja zaś flegmatycznie z bagażu wyjąłem pudełko aluminiowe i układałem w nim doczesne szczątki tego sprawcy wszystkich naszych nieszczęść. Bym miał osikowy kołek, przeszpiliłbym go jak stary Pełka mary w końskich warkoczykach. Zdało mi się, że się wyzwoli i do Prus wróci. Więc jeszcze obwiązałem pudełko mocno sznurkiem. Teraz poczęliśmy liczyć straty. Okazało się, że wszystkie rzeczy ocalały. Niechże to nam będzie zapisane na rachunek sprawności w pakowaniu. A zginęły lub wypowiedziały posłuszeństwo jedyne trzy przedmioty, które pochodziły z Niemiec: Motorek „Sachs”, wieczne pióro „Pelikan” i aparat „Rolleyflex”. To ten koczkodan je pobuntował. Wróciliśmy do Warszawy koleją. Kiedy czekaliśmy na peronie, Sancho Pansa biadolił: Oj cienzki zal, cienzki sercowi mojemu Jako keneniowi w sercu lezącemu. Jakże bo! Miał nas w Warszawie uroczyście witać na przystani cały klub. I wszystko przez tego koczkodana... — Tatusiu, ja bym była (plusquamperfectum!) go spaliła. — Ani mi się waż...

W domu matki nie zastaliśmy. Była w Konstantynopolu. Nim wróciła, minęło parę tygodni. „Pokraka”’ zeschnąć się musiał na wiór. A przecież, kiedy przynieśliśmy mamie do stołu go pokazać. wypuścił na bielutki obrus rudą, brudną plamę jakiejś cieczy. Mimo to nie pozwalałem zniszczyć więźnia. Ale czułem się coraz gorzej. Nic nie darzyło się w domu. Pewnego razu, siedząc w biurze, poczułem wstrząs. Zdrętwiała mi prawa strona, a potem nagle odeszło i w ciele nastąpiło uspokojenie. Po chwili otrzymałem telefon żony: — Wiesz, spaliłam tego „koczkodana”. Nie gniewaj się, ale tak lepiej będzie. Wróciwszy do domu, dowiedziałem się, że stawiał opór. Palono go na kominku. Żona, która wszak tylokrotnie poprawia drzewo na kominku, tym razem uderzyła się okropnie głową o jego brzeg. Nadto ze stojącego na kominku świecznika zleciała świeca woskowa i zrzuciła porcelanową figurkę marszałka Piłsudskiego. Tuż nad płytą piaskowca, o którą by się roztrzaskała, złapały ją czujne, kochające ręce. Smętkowy sługa płonął, skręcając się w ogniu. ŹRÓDŁA

Nie dawałem w tekście przypisków i nie powoływałem źródeł, nie chcąc książki pozować na dzieło naukowe. Ponieważ jednak, poza własnymi obserwacjami i rozmowami, korzystałem obficie z lektury, uważałem za konieczne poniżej podać źródła, z których czerpałem wiadomości. Barke Hugon: Skąd pochodzą Mazury? Barkę H. i Jaroszyk K.: Walka o Mazowsze Pruskie. Barszczewski X.: Geografia polskiej Warmii. Bernhardt Ludwik, prof.Uniw. Berl: Die Polenfrage. Berthold Jakub: Separatismus in Ostpreussen. Weltbühne 9. X. 28. Bielski Włodzimierz: Oto Prusy. Nakł. Zw. Obr. Kresów. 1933 r. str. 128. Bötticher: Die Bau- u. Kunstdenkmāler der Provinz Ostpreussen. Königsberg 1893—99. Braune Netz (das): Editions du Carretour. Paris 1935. Buchholtz H a n s Georg: Masuren. Gräfe und Unzer. Verl. Königsberg. Pr. Bukowiecki S t.: Polityka Polski Niepodległej. B u r g P a u l: Der Grosse Kurfürst. Buzek Józef Dr P r.: Historia polityki narodowościowej rządu pruskiego wobec Polaków. Lwów 1909. Caspar E.: Hermann v. Salza u. die Gründung des Deutschordenstaates in Preussen. 1924. Czapelski Tadeusz: Rewindykator polskości. Lwów 1927. Zakł. Nar. im. Ossolińskich. Feldman Józef Dr: Antagonizm polsko-niemiecki w dziejach. Wyd. Inst. Bałt. Toruń 1934. F i s a h n J.: Ostpreussen und Polen. Fischer Carl: Das Ostpreussische Problem. Berlin 1921. Frantz Walter Dr: Deutsches Grenzland Ostpreussen. Verl. Pilkallen.

Giertych J.: Za północnym kordonem. Glass Jakub: Mazurzy pruscy w Niemczech powojennych. Goerte: Vorgeschichte Ostpreussens. Gr a b s k i S t.: Uwagi o bieżącej chwili w Polsce. 1923 r. Gryficz Bol.: Plebiscyt Wschodniopruski i jego skutki. Guagninus AIexander: Kronika Sarmacyej Europskyej. Kraków 1611. Handbuch der Geschichte und Erdbeschreibung Preussens. Dessau und Leipzig. Im Verlage der Buchhandlung der Gelehrten 1784. Hauser Ernst: Wetter im Osten. Hein Max Dr: Ostpreussen 700 Jahre deutsches Land. 1930. Heiss Friedrich und A. Hillen Ziegfeid: Kampf um Preussenland. Berlin 1931. Hensel A.: Masuren (przewodnik). Królewiec 1911. Jarochowski Karol: Sprawa Kalksteina. Warszawa 1878. Jeżowa Kazimiera Dr. Die Bevölkerungs- und Wirtschaftsverhältnisse im Westlichen Polen. Danzig 1933. Kage: Sprawa nowych fortyfikacyj niemieckich na granicy polskiej. („Strażnica Zachodnia” 1927, Nr. 3). Kajka Michał: Pieśni Mazurskie. Kalicki B.: Bogusław Radziwiłł. Przegl. Polski. Kraków 1877. Kancjonał Mazurski. Wyd. Hartung w Królewcu. 1926 r. Kasiske Karl: Die Siedlungstätigkeit des Deutschen Ordens im Östlichen Preussen. Königsberg 1934. Kętrzyński W.: O powołaniu Krzyżaków przez Konrada Maz. (Rozp. A. U. XLV). — O narodowości polskiej w Prusiech Zachodnich za czasów krzyżackich. — O ludności polskiej w Prusach niegdyś królewskich. — O Mazurach. Poznań 1872. - Prusy Wschodnie. Kluge Alfred Dr: Der Teufel in Passenheim. Königsberger Volkszeitung, 28. VIII. 30. Kostrzewski Józef Dr, prof. Un. Pozn.: Zabytki przedhistoryczne Prus Wschodnich. Krause Max Dr.: Volkstum und Volksbräuche m Masuren. (Lötzener Zeitung 20. VII. 36). Kraushar Aleksander: Sprawa Kalksteina. Krotoski K. Dr: Bolesław Chrobry na tle polityki współczesnej. „Polska Zach.” 1926. Kurnatowski J.: Zagadnienie Prus Wschodnich 1925. Lange Emil Dr: Das Werk der ländlichen Siedlung in Deutschland und seine Bedeutung für unsere Zeit.

Laskowski Otton Mjr: Grunwald. Limanowski Bolesław: Mazowsze Pruskie. 1925. Lüdtke Franc. Dr und Thiele Ernst Otto Dr: Der Kampf um Deutsches Ostland. Fridr. Floeder Verl.

Łęga W. ks.: Ziemia Malborska. Wyd. Inst. Bałt. Toruń 1933. Łodyński M.: Gotfryd i biskup Chrystjan. Kwart. Hist. XXIV.

Łowmiański H.: Prusy Pogańskie. Wyd. Inst. Bałt. Toruń 1935. Lubińska Anna: Moje wspomnienia plebiscytowe. Warszawa 1932. Malerische Ostpreussen (das). Gräfe und Unzer. Verl. Königsberg. Małłek Karol: Jutrznia Mazurska na Gody. Martel René: Les frontières orientales de 1’Allemagne. Masuren Wasser-Wanderführer. Wyd. Verkehrsverband Allenstein. Masuren. Herausgegeben v. Dr Herman Gollub, Staatsarchivsrat in Breslau Gräfe und Unzer. Verl. Königsberg. Mazowsze Pruskie. Odbitka z „Nowej Reformy” 1898. Memoriał w sprawie niemieckich usiłowań fałszowania plebiscytu. Warszawa 1920. Nakł. M. S. Z. Miegel Agnes: Engelkes Busse. Mowa Z. Eugen. Lewandowskiego wypowiedziana na zebraniu Mazurskiej Partii Ludowej w Szczytnie na sali Deutsches Haus 9 Februara 1898 r. Skł. Gl. u G. Labuscha w Haarenbergu. Mrongowiusz Krzysztof Celestyn: 1764—1855. Ks. Pamiątki. Pod red. dra Wład. Pniewskiego. Gdańsk. Tow. Przyj. Nauki i Szt. 1933 r. Muennich A.: Osadnictwo niemieckie w Prusach Wschodnich. Wyd. Inst. Bałt. Toruń 1934. Nitram: Achtung! Ostmarkenrundfunk meldet: polnische Truppen heute Nacht. Noskowicz Mieczysław: Pamiątka z Gietrzwałdu. Poznań 1918. Oertzen J. W. von.: Polen an der Arbeit. München 1932. Orłowicz Mieczysław Dr: Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii. 1923 r. Pieńkowski Ad. Mjr.: Prusy Wschodnie. Szkic wojskowo-geograficzny statystyczny. Bellona 1930. Plebiscyt. Wyd. zbiór, w 10-lecie. Nakł. Zrzesz. Rodaków z Warmii, Mazur i z. Malborskiej. Toruń 1930. Pohorecki W.: Mazury w Prusach Wschodnich. „Sprawy Narodowościowe”. Roczn. VI. Pol Wincenty: Północny Wschód Europy. Lwów 1876, str. 451. Polkowska-Markowska W.: Dzieje Zakonu Dobrzyńskiego. Roczniki Hist. II. Przyjdź Królestwo Twoje...: Proroctwa pustelnika Michała Pieńkowskiego. Działdowo 1935. Prusy Wschodnie. Przeszłość i teraźniejszość. Książka zbiorowa pod red. M. Zawidzkiego. Poznań Z. O. K. Z. 1932 r. Prusy Wschodnie a Polska. Wyd. Z. O. K. Z. 1933 r. Prusy Wschodnie. Wyd. Z. O. K. Z. 1934 r. Prutenus: Problem Prus Wschodnich w świetle sił przyrody. 1928 r. Rajski Ogródeczek. Jan Arndt. Rathenau Fritz: Polonia Irredenta. Ravenstein: Karte der Provinz Ostpreussen. Roczniki „Ziemi Wschodniopruskiej”.

— „Strażnicy Zachodniej”. — „Cechu” 1928—1933. — „Spraw Narodowościowych”. — „Mazura”. Rogowski Jan: Mazurzy Pruscy. 1926 r. Romer E. Pr.: Polacy na kresach pomorskich i pojeziernych. 1919 r. Schatton R.: Die Finanzpolitik der polnischen Minderheit in Deutschland. Sembrzycki J.: O gwarze Mazurów Pruskich. Skowronneck: Das Masurenbuch. • Das Schleichende Gift. Sławski St.: Dostęp Polski do morza a interesy Prus Wschodnich. 1925 Skibbe Dr: Der Elbing-Oberländische Kanal. Allenstein. Sowa P.: Prusy Wschodnie, prowincja-bankrut. 1930. Srokowaki Stanisław: Z Krainy Czarnego Krzyża. 1925. — Jeziora i moczary Prus Wsch. 1930. — Prusy Wschodnie — kraj i ludzie. 1929. — Pamiątki polskie w Prusach Wschodnich. 1932. — Rozwój i znaczenie sieci drogowej Prus Wschodnich. Bellona 1930. — Enklawa Wschodniopruska. Strażnica Zach. 1925. — Granice Prus Wschodnich. Bellona 1933. — Indywidualność geograficzna Prus Wsch. — Lasy Wschodnio-Pruskie. Bellona. Steffen A.: Zbiór polskich pieśni ludowych w Warmii. Poznań 1931.

— Nasi poeci. 1935.

Stołyhwo Kazimierz: Zagadnienie rasy nordycznej w nauce i polityce. Wyd. Inst. Bałt. Toruń 1932. Student Mazur: Polska a Mazowsze Ewangelickie. Sukertowa Emilia: Mazury w Prusach Wschodnich 1927. — Legendy Mazurskie, 1923. — Polskość Mazowsza Pruskiego. 1921. — Na szlaku Jagiełłowym. — Zarys piśmiennictwa polsk. na Mazurach Pruskich. — Przywódcy duchowi Mazurów. — „Diabeł na Mazurach”. Działdowo 1936. Szymański Adolf: Dr: Mazurzy Prus Wschodnich przed zagładą. Poznań 1922. Turkowski T.: Żywioł polski w Prusach Wschodnich i Zachodnich. Warszawa 1915. Tyc T.: Pomorze Polskie a Krzyżacy (Roczniki Hist. III). Tymieniecki Kazimierz: Polityka krzyżacka do czasów Albrechta Brandenburskiego. Polska Zach. 1926. — Misja Polska w Prusiech i sprowadzenie Krzyżaków. Wyd. Inst. Bałt. Toruń 1935. Vetulani Adam: Lenno Pruskie.

Verteidigtes Preussen wieder der vermeinten und wiederrechtlichen Anspruch des Deutschen Ritter-Ordens. Mergentheim 1703. Wachowski Kazimierz: Norwegowie na Pomorzu za Mieszka I. Kwart. Hist. 1931. Weichsel Augustyn Ks.: Objawienia Matki Boskiej w Gietrzwałdzie. Brunsberga 1883. Weichsel-Zeitung z 28. VIII. 24. Wiechert Ernst: Heinrich von Plauen. 2 tomy. Carl Reissner. Dresden. 1929.

Wiechert Ernst: Östliche Landschaft. „Ostpreussen 700 Jahre deutsches Land“. Königsberg 1930. Wielhorski Wład.: Procesy Narodowościowe w Prusach Wsch. („Spr. Nar.”. Roczn. VI). Wieloch St.: Polska emigracja w Prusach Wschodnich. Kwart. Inst. Emigr. 1928-IV. Wojciechowski Zygmunt: Rozwój terytorialny Prus w stosunku do ziem macierzystych Polski. Wyd. Inst. Bałt. Toruń 1933. Worgitzky Max: Geschichte der Abstimmung in Ostpreussen. Leipzig 1912. Woroniecki Henryk Korybut: Plebiscyt w Prusach Wsch. „Pol. Zach”.1926. Zajączkowski Stan. Dr: Zarys Dziejów Zakonu Krzyżackiego. Wyd. Inst. Bałt. Toruń 1934. — Podbój Prus i ich kolonizacja przez Krzyżaków. Wyd. Inst. Bałt. Toruń 1935. Zawiliński: Z kresów Polszczyzny.

Ziegler Oberrath: Referat o kanale Mazurskim, wygł. w 1935 r. na zjeździe Twa „Hafenbautechnische Gesellschaft“. Zimmer Norbert Dr: Kampf um Ostpreussen. Zischka Antoine: „La Guerre secrète pour le pétrole”. Payot. Paris. Zweck Albert Dr.: Masuren. Landes- und Volkskunde. Stuttgart 1900. Zwolińskiego Mapa. l: 300 000. Nakład „Komitetu Mazurskiego”. Żywot Św. Wojciecha. Pam. IV Zjazdu Hist. w Pozn. 1925 r. Miejscowości, jeziora i rzeki mazurskie, lezące obecnie w granicach PRL i posiadające w wielu wypadkach zmienione nazwy, pozostawiamy w tekście w brzmieniu podanym przez Autora w wydaniu z roku 1936.