Velika Istočna kriza

273

Velika Istočna kriza 1875 –  1878  1878 Istorijski smisao Velike Istočne krize 1875 – 1878 –  1878 je odreĎenim mjestom u prcesu ujedinjavanja  jugoslovenskih naroda u zajedničku drţavu. Ona je jedan od prijelomnih dogaĎaja u tom procesu, kakvih su bili Srpska revolucija 1804, revolucija 1848 i pokret u vrijeme rata 1914. Počela je kao

agrarni revolt srpskog seljaštva na turskom teritoriju, imala u sebi podlogu socijalne revolucije i  prerasla u nacionalni rat Srbije i Crne Gore za ujedinjenje u jedninstvenu srpsku drţavu. Socijalni i politički motivi ovog dogaĎaja bili su istorijski produţetak Srpske revolucije od 1804. Time je osnova za jugoslovensko drţavno ujedinjenje, političkim angaţovanjem svih slojeva i političkih  pokreta, bila znatno ojačana. Osnovni sadrţaj ove istorije je napor za ujedinjenje srpskog naroda iz turskih pokrajina sa Srbijom i CG.

Ako se ovaj dogaĎaj posmatra u okviru opšte istorije nacionalizma na jugolovenskom prostoru, onda njegov profil odreĎuje rascijep u svijesti i ponašanju seljaštva koje štamparska mašina nije odgojila, i svijesti srednje klase koja pokušava da mu odreĎuje političke ciljeve. Ovo je još uvijek vrijeme alitnog tipa nacionalizma, dok „masovno političko trţište“ nije bilo stvoreno. Politički ciljevi koje odreĎuje srpska nacionalna inteligencija u ovom razvoju, nisu u skladu sa zahtjevima za riješenje agrarnog pitanja na revolucionaran način,, kako bi u ustancima htjelo seljaštvo. Ova  je pukotina bila jedan od osnovnih razloga da se Velika istočna kriza 1878. završila  jugoslovenskim porazom.

Prije nego se odlučila da okupira BiH, habzburška vlada je izučavala opasnosti koje za to dolaze od srpskog i jugoslovenskog nacionalnog pokreta. Početkom 1876. granični oficir Alfred Boić je dobio zadatak da obiĎe cijelu granicu pobunjenih pokra jina,  jina, prostudira stanje u Srbiji i ocijeni mogućnosti okupacije. U nekoliko izvještaja je napisao da ju u srpskom narodu nacionalno svijest visoko razvijena, ali da nije podjednako odan ideji da se ujedini u jednu drţavu pod donastijom Obrenovića. Vidio je kako Beograd postaje veliki grad, da ga smatraju čak središtem buduće  jugoslovenske – sljedeća  – sljedeća stranica

drţave. On zaključuje da se na juţnim granicama Monarhije, oko srpskog jezgra, formira jedan novi nacionalni Pijemont koji moţe da igra onu ulogu kakvu je kakvu je Habzburška Monarhija u ranijim decenijama vidjela na italijanskom području.

274

Ipak postoji mogućnost –  kaţe Boić –  da se ovaj nacionalni pokret kanalizira u habzburškom smislu. Jugoslovenska ideja nije svugdje jednaka. Uticaj zagrebačke štampe osjeća se do Slavonskog Broda, „ali je odatle dalje i kod katolika i kod istočnjaka mjerodavna srpska ideja. Dok se u Banskoj ili Graničnoj regimenti obrazovani slojevi naroda opredjeljuju po religiji sa srpske ili hrvatske simpatije, počevši od Broda dalje, svi se ujedinjavaju u ubjeĎenju da je srpski elemenat pozvan da jedanput ujedini sve Slovene. Srpski pokret ima daleko više uticaja nego hrvatski. Iz toga je jasno da i turski i austrijski Sloveni grčkoistočne vjeroispovijesti pocjeduju nacionalnu samosvjest, ţilavost i snagu karaktera u daleko većoj mjeri nego njihova katolička  plemenska braća. Simpatije bosanskih izbjeglica koji su iz reda grčkoistočne vjere pripadaju isključivo srpstvu. O hrvatskoj i hrvatstvu imaju sasvim malo, ili nikakvog pojma. Ovdje moram  primjetiti da kada je o simpatijama za Srbiju riječ, to bezuslovno ne znači Kneţevina Kneţ evina Srbija, nego nacionalna srpska zajednička pripadnost. Na bezbroj primjera sam se mogao osvjedočiti kakvu rţavnu zahvalnost i naklonosto pokazuju bjegunci prema našoj drţavi,  pa bi se sa izvjesnošću moglo prihvatiti da bi oni bili vijerni i odani podanicima našega uzvišenog monarha i postali  privlačna točka za Slovene koji graniče sa Bosnom“. Isti je povjerenik u ranijim izvještajima zabiljeţio da je uticaj Srbije moralne prirode. Ovi podaci točno rekonstruiraju profil nacionalnog pokreta u vrijeme izbijanja ustanka 1875. Postoji svijest da će ujedinjeni srpski narod biti osnova jugoslovenske zajednice oko Beograda, krioatizacija Slavonije je nerazvijena, nacionalni rascijep na turskoj strani sa Hrvatima još se

istorijski nije pojavio, a srpska nacionalna svijest seljaštva još nije došla do ultimativne točke zahtjevanja samo svoje nacionalne drţave. Ovo je stanje elitnog nacionalizma kako je u njemačkim pokrajinama postojalo prije revolucije 1848. Doba 1875  –  1878.   1878. ispunjeno je vjerskim ratovima i pokoljima. Kao i uvijek kad se radi o ovoj

 pojavi, zločini vršeni u ime vjere ne ostavljaju iza sebe trag kolektivnog, ili individualnog grijeha.

274

Ipak postoji mogućnost –  kaţe Boić –  da se ovaj nacionalni pokret kanalizira u habzburškom smislu. Jugoslovenska ideja nije svugdje jednaka. Uticaj zagrebačke štampe osjeća se do Slavonskog Broda, „ali je odatle dalje i kod katolika i kod istočnjaka mjerodavna srpska ideja. Dok se u Banskoj ili Graničnoj regimenti obrazovani slojevi naroda opredjeljuju po religiji sa srpske ili hrvatske simpatije, počevši od Broda dalje, svi se ujedinjavaju u ubjeĎenju da je srpski elemenat pozvan da jedanput ujedini sve Slovene. Srpski pokret ima daleko više uticaja nego hrvatski. Iz toga je jasno da i turski i austrijski Sloveni grčkoistočne vjeroispovijesti pocjeduju nacionalnu samosvjest, ţilavost i snagu karaktera u daleko većoj mjeri nego njihova katolička  plemenska braća. Simpatije bosanskih izbjeglica koji su iz reda grčkoistočne vjere pripadaju isključivo srpstvu. O hrvatskoj i hrvatstvu imaju sasvim malo, ili nikakvog pojma. Ovdje moram  primjetiti da kada je o simpatijama za Srbiju riječ, to bezuslovno ne znači Kneţevina Kneţ evina Srbija, nego nacionalna srpska zajednička pripadnost. Na bezbroj primjera sam se mogao osvjedočiti kakvu rţavnu zahvalnost i naklonosto pokazuju bjegunci prema našoj drţavi,  pa bi se sa izvjesnošću moglo prihvatiti da bi oni bili vijerni i odani podanicima našega uzvišenog monarha i postali  privlačna točka za Slovene koji graniče sa Bosnom“. Isti je povjerenik u ranijim izvještajima zabiljeţio da je uticaj Srbije moralne prirode. Ovi podaci točno rekonstruiraju profil nacionalnog pokreta u vrijeme izbijanja ustanka 1875. Postoji svijest da će ujedinjeni srpski narod biti osnova jugoslovenske zajednice oko Beograda, krioatizacija Slavonije je nerazvijena, nacionalni rascijep na turskoj strani sa Hrvatima još se

istorijski nije pojavio, a srpska nacionalna svijest seljaštva još nije došla do ultimativne točke zahtjevanja samo svoje nacionalne drţave. Ovo je stanje elitnog nacionalizma kako je u njemačkim pokrajinama postojalo prije revolucije 1848. Doba 1875  –  1878.   1878. ispunjeno je vjerskim ratovima i pokoljima. Kao i uvijek kad se radi o ovoj

 pojavi, zločini vršeni u ime vjere ne ostavljaju iza sebe trag kolektivnog, ili individualnog grijeha.

275

Veliki ustaci 1875 –  1876.  1876.

 Naziv Velika istočna kriza je došao iz riječnika diplomatije prošloga vijeka i prvobitno se odnosio samo na sukobe velikih sila od izbijanja rata Srbije i CG protiv Turske 1876., do mira na Berlinskom kongresu 1878. Istorijska nauka ipak je sklona da u to uključi i seljačke ustanke u

turskim pokrajinama, od sredine 1875, pa je cijela istorija krize omeĎena početkom ustanka u Hercegovini 9. srpnja 1875. i konačnim mirom na Kongresu velikih sila 13. srpnja 1878. Pored dva ustanka i dva rata, u ovaj dogaĎaj spada i rat Rusije protiv Turske, od početa travnja 1877. do  privremenog primirja krajem veljače 1878, kao i još nekoliko ustanaka na makedonskom,  bugarskom i kosovskom prostoru. Agrarni ustanci u turskim pokrajinama su izbili u najgore vrijeme za one snage koje su radile na

srpskom i jugoslovenskom ujedinjenju. Spoljnopolitička doktrina svih srpskih vlada od kneza Mihaila na dalje bila je da se nacionalna revolucija za ujedinjenje moţe otpočeti samo u vrijeme  potpune nezainteresiranosti velikih sila. Upravo supr otno otno od toga, agrarna revolucija je počela u

vrijeme najviĎeg stepena zainteresiranosti velikih sila za sudbinu turske drţavne baštine. Do 1971. je na zapadu završena borba oko njemačkog i italijankog nacionalnog ujedinjenja, a jeka  poraţene revolucije 1848 i Pariške komune 1971. se u drugim zemljama još osjećala. Jedan filozof moderne evropske istorije veli da su sve vlade nakon revolucije ţeljele „ da vladaju napolju“ . Od domaćih nevolja se okreću spoljnjim svanturama, da lovorikama postignutim vani  potk upe upe javna mišljenja unutra. „U takvim se vremenima neizbjeţno javlja istočno pitanje. Ono

dolazi onda kada Europa provjerava“. Stvarno je to značilo da je istočno pitanje ptvarano samo onda dok nekim veliki proces u zapadnim društvima nije bio u neposrednom toku. Nauka je u cjelini sloţna da se krize na zapadu i istoku nikada ne dešavaju istovremeno. S druge strane, Pontskom konferencijom u Londonu 1971., velike sile su se sloţile da ponište odredbe Pariškog mira iz 1856., kojim je bila propisana neutralizacija oblasti Crnog Mora. Nakon 1871. Francuska,

kao jedan od glavnih zaštitnika Otomanskog Carstva, bila je poraţena, a Rusija kao najviše zainteresirana za njegovu dezintegraciju, opet je postala odlučujući faktor u rješavanju svih  balkanskih pitanja. Habzburški dvor se pomirio sa gubitkom vodećeg značaja u njemačkim

stvarima u Italiji, i podlijegao maĎarskoj doktrini da sa riješavanjem Istočnog pitanja ojačava i čuva raniji meĎunarodni status.

276

Europske sile su se pripremile za izbijanje ustanka Juţnih Slavena protiv Turske znatno ranije nego što je do njega došlo. Očekivale su ga kao povod za novo razgraničenje svojih interesa. Uglavnom se radi o sporazumijevanju Rusije, Austrije i Njemačke oko sklapanja Trojecarskog saveza do 1873. Izgledalo je kao da se obnavlja prijateljstvo tri sjeverna dvora na istim temeljjima na kojima je bila uspostavljena Sveta alijansa iza 1815. U rujnu 1872. sastali su se u

Berlinu ruski, austrijski i njemački car i postigli preliminarsni sporazum o novom diplomatskom savezu. On je formalno potpisan u Šenbrunu 6. lipnja 1873. To je bila politička osnova Velike

istočne krize iza 1875. Istorijaska nauka nije dovoljno obavještena o razlozima za stvaranje ovog saveza. Vjeruje se da zvanično opravdanje za sklapanje saveza, koje je dato u samom tekstu sporazuma, nije točno. U  preliminarnom berlinskom dogovoru 1872. bilo je rečeno, da se stvara taj savez kao „demonstracija protiv revolucije“, a u konačnom tekstu iz lipnja 1873. se veli da je cilj ugovora „da se protivno odrţi europski mir protiv svakog potresa“. Obično istoričari dijele mišljenje da je to zvanično opravdanje bilo samo smokvin list i prazno opravdanje, jer se inače carevi ni o čemu drugome nisu mogli sloţiti.

Iako ovo shvatanje nije neuvjerljivo, treba sumnjati da je o pasnost od moguće revolucije bila

 potpuno izmišljena. Takva opasnost, nakon ugušenja Pariske komune 1871. zapadna Europa ne  poznaje. Trebaće cijela jedna decenija da se obnovi francuski socijalizam, a svuda u svijetu socijalističke organizacije daju znake da se odriču revolucije kao sredstva. Balkan je ostalo jedino  područje na kome je opasnost široke narodne revolucije, protiv turskog feudalizma, zaista u to vrijeme postojala. U prosincu 1871. austrougarska obaviještajna sluţba otkrila je da su u Rumuniji i Srbiji vršene pripreme bugarskih i srpskih revolucionarada se zajednički naporima  pokrene revolucija na turskoj strani. Oni su vjerovali da je porazom Francuske 1870. prestao da da

 postoji glavni čuvar otomanskog drţavnog integriteta i da su stvorene okolno oko lnosti za slobodniji rad na pripremanju ustanka.

Tajna organizacija „Bugarski revolucionari komitet“ je bila stvorena 1868. i trajala je do početka rata za osloboĎenje Bugarske 1877. Nazivaju je obično „Stranka mladih“ koju je predstavljao

277

Ljuben Karavelov i Vasil Levski. Oni su imali dublje veze sa Ujedninjenom omladinom srpskom,

kao i jednim srpskim revolucionarnim krilom koji se tada počeo nazivati „Druţina za ujedinjenje i osloboĎenje srpsko“. Već krajem lipnja 1871. je bio skovan plan da se dogne narodna revolucija u Bosni, Hercegovini, Bugarskoj i Albaniji. I srpska i bugarska strana su tada bile povezane sa europskim socijalizmom, posebno sa ruskim revolucionarnim pokretom toga vremena. Gonjenom

od srpske vlade, Svetozaru Markoviću ce na ovom poslu ubrzalo zdravstveno pogoršanje koje ga tri godine kasnije odvesti na drugi svijet. Ostalo je puno stvari nejasno u ovoj balkanskoj hrabrosti, da jedini od svih sovijalista u svijetu

 još sanjaju o narodnoj revoluciji. Postoji mogućnost da je neka drţavna organizacija stajala iza ovih priprema, a da sami socijalisti o tome nisu bili obaviješteni. Raniji voĎa ustanka u

Hercegovini, Luka Vukalović, iz ruskog egzila 1872. šalje poruke u svoju domovinu da se  pokrene nova buna. Sumljalo se da ih je pisao Petar Uzelac. U tom pogledu je značajno putovanje

crnogorskog serdara Pera Matanovića, koji je zbog hrabrosti u ranijim hercegovačkim pobunama od crnogorskog knjaza zasluţno medalju.

Ruska mu je vlada dala zemlje u Rusiji, ali se na njima ckrasio samo nepunu godinu.

Tajanstveno je putovao Balkanom, bio u Beogradu i Novom Sadu, „zbliţio se sa Omladinom srpskom“. Putovao je i u bosanske klanine, a austrijska policija je saznala da je u Zagrebu  pregovarao sa voĎama Narodne stranke, gdje se „dogovarao o načinu dijelovanja“. Brat Svetozara Markovića. Jevrem, je u ovo bio uključen. On je od 1866. sa Ljubibratićem bio član Garašaninovih organizacija. Vukalović je u svojim proklamacijama pozivao sve tri vjere u Hercegovini da se odmetnu od sultana. Tim povodom je ruski konzul u Mostaru zabiljeţio da ne postoji slaganje Srbije i CG i da

 postoji stvarna mogućnost saradnje stanovnika tri vjere. Za razliku od Bosne, gdje su muslimani  pod uticajem mnogih derviša, u Hercegovini „u pitanju narodnih stvari muslimani često staju na stranu hrišćana – razumije se u onim slučajevima, kada se ne dovode u pitanje njihovi sopstveni,

muslimanski interesi. Uopće, veći dio muslimana Srba nedruţeljubivo se odnosi prema Turcima Osmanlijama i protive se mjerama koje preduzimaju turske vlasti. Katoli čki fratri su se podijelili

278

na stranu koja se drţi pape i zapadnih drţava i grupu koja ţeli da se spoji sa Srbima.“ Postoji  blagi nagovještaj da su ove pripreme (Matanović) bile u vezi sa slavjanofilskim „Golosom“. Socijalisti nisu bili izvan ovog poduhvata. Barem bi se to moglo zaključiti po dplasku u Hercegovinu Jove Dreče, Jove Ljepave i Jove Pičete, trojice pristalica ideja Svetozara Markovića.

Rusko Ministarstvo spoljnih poslova nije podrţavalo ove pripreme, onemogućavajući odlazak iz Rusije Luke Vukalovića i vjeruje da je cijeli poduhvat zamišljen u srpskoj vladi. Imalo je obaviještenja da se na pripremama ovog ustanka radi i u „juţnoj Dalmaciji“. Taj podatak  pokazuje samo toliko da je neka druga ruska ruka stajala iza ovih priprema, a ne zvanična

diplomatija. Iako su carski ljudi bili ljuti protivnici socijalista i revolucionara, očigledno je da nekim od njih nisu imali ništa protiv da im se dozvoli da na turskoj strani oprobaju vještinu dizanja masovnih pobuna. Slavjanofilski „Golos“ će zaista iza 1875. postati jedno od središta uticaja na ustanak.

Moglo bi se zaključiti da sklapanje Trojecarskog saveza, pod opravdanjem da mu je cilj da onemogući neku neku revoluciju, nije bilo slučajno. U pitanju je samo ko je stojao iza te revolucije. Otkriće ovih priprema je više obradovalo nego uplašilo austrijsku diplomatiju. Njen je cilj bio da obaveţe Rusiju da neće sama podrţavati borbu za stvaranje jedne jače slovenske drţave na juţnim granicama Habzbzrškog Carstva. Buduća naučna istraţivanja će pokazati da li  je stvaranje Trojecarskog saveza, pod opravdanjem straha od socijalne recolucije, bio konačan trijumf ovih austrougarskih teţnji. Srpski socijalisti se neće odreći planova za organiziranje bune na turskoj strani. Pelagić u 1874. šalje kliktavu proklamaciju svojim ugnjetenim sunarodnicima. Na proljeće 1875. ugarska je  policija ušla u trag jednoj grupi pripadnika bivše Ujedinjene omladine iz Vojvodine i socijalista iz Srbije, da na području Vojne Granice zametnu mreţu tajne organizacije. Tada optuţuju Dragišu Stanojevića i Jovana Radovanovića da su spremali revoluciju, pa ih članovima srpske  Narodne skupštine, urednikom jednog pančevačkog lista,

voĎama Ujedinjene omladine i

 povjerenike u znatnijim graničnim mjestima. Ta organizacija djeluje nekoliko mjeseci prije nego što su se hercegovački seljaci odvaţili da dignu bunu 1875. U veljači 1875. Ljubibratić priprema ljude za ustanak.

279

 Ništa ne bi bilo lakše nego zaključiti iz ovih podataka da je ustanak te godine bio organizovan, da nema zlatnog pravila istorije seljačkih ustanaka do tada da su oni podilazili samo onda kada nisu  pripremani. Moglo bi se lako dokazati da sve ove pripreme za ustanak i rad na njegovom organiziranju nisu proizveli pobunu, nego su i sami bili plod seljačkih nemira na drugoj osnovi.

Ovo je vrijeme kad se pogoršava financijsko stanje u sultanovoj drţavi. Dtrani zajmovi su već  počeli da guše organizam. Računalo se da je ukupni turski drţavni dug bio dvjesto miliona funti ster linga, godišnja otplata turske vlade petnaest miliona, a ukupan drţavni prihod iz koga se ra

otplata izdvajala svega osamnaest miliona. Ostajala su samo tri miliona za pokriće ostalih troškova. ovo pogoršanje je izazvala i meĎunarodna agrarna kriza 1873. U garancije za otplatu duga spočetka je uračunat i tribut Srbije. Nauka je sloţna u ubjeĎenju da je ustanak 1875. plod  jednog lanca od tri faktora: strani dugovi izazivaju potrebu povećanja poreza, poresko opterećenje izaziva seljačko nezadovoljstvo, zbog drţavnog pritiska da se iz poreza iscijedi više izbija revolucija u hercegovačkim i bosanskim selima. U vrijeme kad se priprema drţavni financijski brodolom i rasulo agrarnog društva, svi koji su sanjali o revoluciji i sami se time bude. Od dva velika poreza koje moraju da plaćaju hrišćanski kmetovi plemstvu i otomanskoj drţavi,

gori je bio ovaj posljednji. Plemstvu je trebalo izdvajati trećinu seljačkih prihoda. Ona se ne moţe  povećavati, kao drţavni porez desetina iz kojeg se podmiruju sve glavne financijske obaveze zapadnim  bankama. Taj porez naglo raste za nekoliko godina prije izbijanja seljačkih ustanaka.

To povećanje ne moţe da prati zvanično zakonodavstvo. Ono je 1872. proglasilo „desetinsku četvrtinu“, za koliko je nominalno vrijednost desetine porasla, a ona je stvarn o pred bunu u Bosni od seljaka oduzimala 60 % njegovih prihoda. Postoji sistem zakupa ovog poreza, po kome se on

obavlja na četiri stepenice: jermenski i grčki trgovci u turskoj prestolnici, njihovi pokrajinski saradnici, zatim oni na nivou sreza i konačno grupe malih grabljivaca koji moraju da uz pomoć turske policije cijele sela. Drţava je nastojala da zakonski onemogući malverzacije koje se  javljaju oko ovog poreza  –  ne dozvoljava da se on ubire više puta, zabranjuje drţavnim

činovnicima da ga kupuju, omogućavaju samim seljacima da otkupe taj porez i oslobode se nezajaţljive pohlepe malih trgovaca, čije su poreske torbe bez dna. To nije pomoglo, pa obaveza da se vraća redovna godišnja rata zapadnim bankama 1874. i 1875, izvodi turske okruţne i sreske načelnike da zaĎu po selima i direktno se pobrinu da se taj novac utjera. CijeĎenje naraslih seljačkih poreza preko zakupa dvostruko je pomoglo nacionalni pokret. Uzbunilo je seljaka, a s

280

druge strane je taj novac socijalno potkoţio srpskog lokalnog trgovca, koji će se u vrijeme cune iza 1875. nametnuti za njenog voĎu. Stalno povećanje desetine je dovelo dotle da već 1874. seljaci nisu cili u stanju da je plaćaju. Već na proljeće sledeće godine primjećuje se da oni koji su bili bliţe uz granicu bjeţe preko nje. Austrijske pogranične vlasti saslušavaju ove bjegunce i tu zapisnici sačinjavaju lijepu, ali  potresnu, zbirku tuţnih dokumenata. Ako ne svi bez izuzetka, onda ogromna većina se ţalila da ih je na bjeţanje natjerao zakup desetine za tu godinu. Jedan se ţalio da mu je taj porez „više iznosio nego cijeli pokretni i nepokretni imetak“. Drugi je diktirao u pero da je prije pet godina za taj porez morao da plati 80 dukata, a 1875. na istom posijedu i dohotku je morao da za njega naĎe 240 dukata. Ovo je ceo socijalni poredak dovelo do rastrojstva. Postojalo je 85 000 kmetovskih porodica

 pravoslavnih i katoličkih seljaka. Većina je bila pravoslavnih. Od 77 000 slobodnih seljačkih  porodica samo 5 % se nije odnosilo na muslimanske seljake. Na jednu kmetovsku porodicu u  prosijeku dolazi najmanje trinaest kmetovskih. Vrlo je rijetko veliko muslimansko plemstvo, sa gizdavim dvorovima i brojnom poslugom. Kad je 1857. jedan hrvatski pisac posjetio neku

 begovsku kuću u Travniku, vidjelo je europski namještaj, uru, ogledala, fotelje i učinilo mu se „kao da sam došao u pohode kojemu bogatomu plemiću hervatskomu od prošastih vremenah“. To su ipak rijetke porodice. Većina je plemića osirotjela. Nije rijedak slučaj da ţive od iskorištavanja samo jedne kmetovske porodice. Istorijski najgori slučaj socijalne eksploatacije, gdje kao na crteţima seljačkih kalendara jedan čovjek jaše na leĎima drugoga. MeĎu velikim plemićima koji ţive u gradu ima umnih ljudi. Od njih dolazi glas protesta  sultanu da Bosna srlja u propast, da će je naše pretvoriti u pustinju, kao što je Anadolija. Ali taj se glas  jedva čuje, i prije je došao do ušiju potonjih istoričara nego tadanjeg vezira. Većina plemića, „kao i njihovi sinovi samo su se vjeţbali u jahanju konja, nošenju oruţja, nišanjenju i lovu“. Ni jednog  jedinog vjetropira koji bi se oduševio parnom mašinom. Zabiljeţeno je da su oni koji su putovali  preko granice stekli ubjeĎenje da je bolje da se ţeljeznice ne podiţu. U 1871. se bune što oni koji crtaju buduće ţeljezničke linije ne zaobilaze stara groblja. U novembru 1874. godine zbog sukoba u selu Zovi Do pobunilo se 6 sela oko Nevesinja ,,zbog  pretjeranih zahtjeva zakupnika desetine''. U aprilu 1875. 140 ljudi je prebjeglo u Crnu G. Jedan

281

 broj je tada prešao na austrijsku stranu preko sjeverne  bosanske granice. Zbog malog klanja muslimanskih i crnogorskih trgovaca na pijaci u Podgorici 17.10.1874. (Podgorička afera) velike sile moraju intervenisati za smirivanje. Već ta afera 1874. Pokreće u svijetu srpsko nacionalno  pitanje. Nije trebalo čekati da sredinom 1875. ustanak dobije masovne razmjere, jer i ove male  pobune pokreću mehanizam odnosa meĎu velikim silama i otvaraju krizu. 1875. svi su sloţni oko toga da se ne smije rizikovati neutralan stav prema ustanku u BIH, jer bi završio stvaranjem ja ke srpske drţave na granicama Monarhije. Tu opasnost su svi imali u vidu i odbacivali ideju da se dopusti stvaranje takve drţave. Vojska je zahtjevala cijeli prostor,sa treritorije izmeĎu Srbije i Crne Gore.U odreĎivanju ove granice,odlučujuće je mjerilo bilo odnos slovenskog i neslovenskog stanovništva u Monarhiji.Definitivna granica tada još nije bila odreĎena,jer „ne moţe se koţa prodavati prije nego što se medvjed ubije“.Vojska je smatrala da je ovo trenutak da se okupira Bosna i Hercegovina,kao i podr učje oko rijeke Lima.U takvim okolnostima je austrijski car preduzeo

 putovanje kroz Dalmaciju na proljeće 1875.Neposredno prije toga,svijet se poceo pitati odjekuje li to sviranje hrvatske koračnice,na dočeku ruskog velikog kneza u Beču,u turskim  pokrajinama.Na cijelom dalmatinskom putovanju pred cara su izlazili ljudi iz susjednih turskih

oblasti,ponegdje sa pismenim peticijama da im se pruţi bolja zaštita od turskog bezakonja.Carev  je cilj bio da se u Kotoru sastane sa crnogorskim knezom.Dva suverena nisu  bila baš sasvim

ravna.Kasnije se pričala šala da je,na poklonjeno jagnje,car upitao kneza gdje je uspio da ga ukrade.Na sastanak sa carem u Kotoru,crnogorski knez je poveo i opjevanog hercegovačkog  junaka Novicu Cerovića,“kojega je Vaš MaĎuranić znamenitom pjesmom obesmrtio“.U ovako  junačkom prisustvu ne treba se dvoumiti o čemu su dva vladar razgovarala.Ne zna se tačno da li  je tom prilikom bilo riječi o izgledima za izbijanje ustanka i posljedicama.Bećke diplomate su kasnije saznale da je ipak preliminar no usaglašavana mogućnost teritorijalnog proširenja Crne Gore.Neposredno poslije carevog primorskog putovanja,crnogorski knez je 22. maja(ili po

 jednom

datumu

1.

juna)

uputio

opširan

memorandum

vladama

Trojecarskog

saveza,Bizmarku,Andrašiju i Gorćakovu.Knez je porućivao da je riješio da u zemlji prekine historiju ratnićkog zanata i da „odlučno inauguriše eru rada i civilizacije za sav narod“.Vlada je shvatila da „ako se nacionalni zavjet Srba mora ostvariti neće biti moguće da se to postigne drukčije nego zahvaljujući izuzetno sretnoj kombinaciji dogaĎaja“.Poloţaj hrišćanskog naroda u Turskoj postao je „nepodnošljiv,a krajnje teţak za nas“.Ovaj memorandum je u Beč odnio

282

 predsjednik crnogorskog Senata,da to i usmeno obrazloţi.Knez je zahtijevao proširenje crnogorske granice i trgovačke olakšice,kao i bolji izlaz na morsku obalu.Diplomate su cijenili

ovu kneţevu istorijsku riješenost da nauči svoje zemljake da se mane sablje i prionu na posao i rade,ali zahtjev za proširenje granice nisu ozbiljno shvatili.Austr ijski ministar se bojao da je to došlo u nezgodno vrijeme,kad se podiţe duh Hrvata i Srba.U sijaseg vijesti o lokalnim pobunama kroz 1874. i prvu polovicu 1875,teško je tačno odrediti gdje je i kada ustanak počeo.To je kao kad bi nad starim panjom,iz koga izbija puno novih klica,pokušavali da odgonetnemo koja će se

od njih razviti u novo stablo.Nauka obićno uzima da je masovna buna,sa trajanjem bez prekida od  početka do kraja,buknula 9. jula 1875,pošto je četiri dana prije toga došlo do napada na jedan turski karavan na mjestu Četna Poljana(Cvijetna Poljana) pred Nevesinjem.Savremenici su joj po

tome odredili i naziv Nevesinjska Puška.Postoji podatak da su prije toga ruski konzul,pravoslavni mostarski vladika i srpska crkvena opština

iz Mostara poslali poruku da se otpoćne sa

napadima.Ustanaka je,meĎutim,bilo i prije.Krajem juna 1875. pobunilo se katoličko stanovništvo u Popovom Polju,što je moglo uticati na razvoj nevesinjske bune.Turske vlasti su ocjenjivale da  je ustanak izbio oko Nevesinja,i kada 4. jula mostarski mutesarif kreće sa trupama,on veli da

tamo „još uvijek traje jedna značajna pobuna“.Crnogrski knez je 6. jula obavijestio dalmatinskog guvernera da je ustanak izbio u Popovu,Stocu i Nevesinju.Postoji vijest da je u dolini Neretve ustanak izbio jos 2. jula,a da je i u Nevesinju tada bio u toku.Moglo bi se sumnjati u nevinost crnogorskih i austrougarskih vlasti oko izbijanja ove pobune.Knez je zahtijevao obnovu saveza sa

Srbijom u smislu voĎenja nacionalnog rata protiv Turske.Nakon prvih vijesti da se narod buni u Hercegovini,poslao je tamo vojvodu Peka Pavlovića da ga smiruje.Pitanje je samo da li je drugom rukom davao podsticaje da vatra bukne još više.Crnogorski senator koji je nosio u Beč kraljev memorandum,u povjerenju je saopštio da je on prethodno raspravljen u susretu cara i kneza

u

Kotoru.Austrougarska

politika

je

rascjepljena

pitanju

okupacije

Bosne

i

Hercegovine.Najzagrijanija je katolička crkva,na taj vjerski faktor sluţi dvoru da primiri opoziciju koja se javlja,naročito u maĎarskom javnom mišljenju.Car je davao izjave da ţeli da oslobodi narod Bosne i Hercegovine,a pokazalo se da je precjenjivao brojčanu snagu te zajednice u susjednim turskim pokrajinama.Za dvor bi najneprijatniji otpor mogao da doĎe od samih katolika iz Bosne i Hercegovine.Bilo je indikativan sukob fratara iz tih oblasti sa bećkim dvorom

i Rimskom kurijom 1875.Taj sukob je tinjao dosta dugo prije početka ustanka,mahom oko školovanja franjevačkog podmilatka u Đakovu.U neposrednoj blizini jugoslovenski raspoloţenog

283

 biskupa Štrosmajera,oni nisu bili najbolji predstavnici koje su crkva i vlada ţeljele da imaju na

turskoj strani.Kada im je nareĎeno da se povinuju papskoj naredbi da se iz Đakova prebace u Ostrogon,bosanski fratri su odbili da to izvrše.General franjevačkog reda je o njima napisao vrlo neprijatnu „knjigu“.Oni fratri koji se je čitali,uplašili su se da papa moţe ukinuti njihovu  provinciju:“Bogu fala kad je i na ovome završilo te nismo propali u temelj,kako se je uvrijedio Petar pored naše neposlušnosti“.Pitali su se da li će uopšte ponovo moći dobiti papsku milost,“ako nebudemo mogli naći dobri odgovor za našu retardaciju u poslušnosti prema Rimu i  NJ.V.Cesaru“.Bogoslovima koji su bili u Đakovu,a nisu htjeli da preĎu u Ostrogon,vlada je obustavila stipendije i oni su se jedva izdrţavali pozajmnicama.Postojao je strah da će se ti mladi

ljudi,“na proljeće u svojoj domovini prihvatiti za oruţje“.U takvim okolnostima je generalni konzul u Sarajevu,na zahtjev Ministarstva spoljnog iz Beča,saopštilo vodstvu franjevaca da im se obustavlja novčana subvencija koju je vlada davala za njihove crkve i škole:“Po čemu je austrougarskom Praviteljstvu do znanja došlo,da prićasni red braće franciskana u Bosni svoje klerike iz Đakova u Ostrogon ne šalje,niti šiljati namjerava,imam čast po nalogu i u ime toga visokog  praviteljstva na posljedice takvog postupka opazim Vas učiniti i saopštiti da će se dosadašnja austro-ugarska subvencija za sveštenstvo,za crkve u bosanskoj Provinciji dotle suspendirati,dok

se prićasni red braće Franciskana naredbi Svete Stolice po ţelji njegovcg carskog i kraljevskog Veličanstva bezuslovno pokorio ne bi.Bez obzira kakvi su bili povodi ovog sukoba,on je u 1875. dobio izrazito političko značenje.Veliki dvor je uspio da ušutka franjevce,ali je bilo jasno da je time i počeo dugovijeki narod crkve da taj red istorijski likvidira.Bojali su se da,zajedno s njihovim patronom Štrosmajerom,rade za Srbe oko jugoslovenskog ujedničenja.Kad izbija ustanak,austrougarske vlasti su se prema njemu formalno drţale neutralno.Ministar spoljnih  poslova,koji po svom poloţaju uvijek mora da bude miroljubiv,davao je izjave da su mu zazorne dalmatinske granice vlasti zbog mješanja u početak ustanka.Zapovjednik Vojne Granice u Zagrebu je traţio da se ne prebacuju ustanićke čete na tursku stranu,ali je napominjao da treba zaţmuriti ako bi se to radilo bez mnogo buke.Znalo se da u dolini Neretve katolički ustanci nose austrijske zastave.Jedan katolički sveštenik je izvijestio da je ustanak izbio zbog pretjerano naraslog zakupa poreza i zlodjela turskih zaptija na putevima,ali je pobunjenicima „prije deset

dana došao neki mladić,neki kaţu iz Splita,a neki iz Zadra da ima bude njihov vojvoda“.Sami ustanici nisu pred turskim vlastima poricali da ih vode ljudi koji su došli preko granice,ali su izjavljivali da su to“naša izbjegla braća“,koja su ranije zbog nasilja utekla na austrijsku stranu.Po

284

ovom hercegovačkom primjeru je ustanak izbio u Bosni,18. augusta 1875.Gomile seljaka sa  porodicama i stokom nagrnule su preko granice i vrlo brzo popunile ova sela na austrijskoj

strani.Na osnovu prvih ispitivanja,pogranični su organi dobili utisak da su ustanak organizovali srpski emisari.Dobar dio naučne literature dijeli ovo mišljenje.Jedan od glavnih organizatora ovog pokreta,trgovac Vaso Vidović,sa svojim ljudima je bio skovao plan da digne ustanak svuda  po Bosni i da time natjera Srbiju da stupi u rat.Sam je Vidović putovao u Beograd,gdje je već djelovao Odbor za pomoć ustanku u Hercegovini.To nije nelogićno i jedino nije u skladu sa kazivanjem samog Vidovića,u pismu austrijskom graničnom zapovjedniku,neposredno poslije

 početka ustanka,da je narod bosanski“bacio najprije svoje suzno oko na sjajni austrijski  prijestol,u nadi da će blaga i pravedna ona uprava,koju rukovodi Preuzvišenost Vaša u susjednoj  pokrajini,protegnuti s i na njegov zavičaj;da će pod tom blagom upravom postati dionikom civilizacije,postati čovjekom.Kao i uvijek pred izbijanja velikih seljačkih ljudi koji mašu zastavama.Daleko od toga da bi im se smio umanjiti politički značaj iak o uvijek ostaje na snazi  pravilo da su i oni sami proizvod bune,a njeni tvorci.Seljački ustanci nisu dekor tajnih političkih organizacija,nego obratno.Oni počinju na dubokoj socijalnoj logici i proizvod su sukoba oko  pravnog priznanja na zemljišno vlasništvo.Za razliku od agrarnih pobuna do 1862. ustanci iza 1875. imali su za povod pretjerano narasli zakup poreza i udarali su najprije na drţavu,a ne na muslimanskog feudalca.Povodom ovoga je u literaturi prećutio prihvaćeno stanovište da seljački ustanak bez političke pripreme nema nacionalni karakter.Da je to netačno svjedoči izvještaj

austrijskog uhode spočetka 1876,da na pobunjenoj turskoj strani katolik ne moţe da postane voĎa ustanićke čete.Seljak je svoje nacionalno osjecanje sveo na vjersku isključivost.Kad izbija masovni ustanak ,muslimansko stanovništvo“uzima zakon u svoje ruke“ i stvara dobrovoljačke  jedinice za njegovo gušenje.Pominju se i odbori javne bezbjednosti u svim znatnijim varošima na  pobunjenom području.Akcije tih na brzu ruku stvorenih jedinica nisu politička odmazda,nego  početak vjerskog rata do istrebljenja.sam bosanski valija se odricao jednog proglasa iz vremena  bune da je duţnost svakog pravovjernog muslimana da dovede pred njega svako osumnječeno lice.Već u prvim mjesecima pobune na austrijsku stranu je prebjeglo 220.000 bosanskih i hercegovačkih seljaka,a na srpsku i crnogorsku oko 70.000.To je gotovo solidna četvrtina cjelokupnog stanovništva u dvije pokrajine,a više od polovin srpskog naroda.Veći dio srpskog stanovništva je uzeo učešća u ustanku i jedino su područja središnje Bosne oko Sarajeva bila  pošteĎena stalne trogodišnje gerilske akcije.Iz Bosne,gdje je zahvatio Bosansku krajinu,velike

285

 planine Kozaru i Grmeč,ustanak se proširio i na istočnu Bosnu,SanĎak,Vasojeviće i prijetio da zapali cijeli juţnoslovenski prostor na turskoj strani.Najdinamičnije se odbijao u Hercegovini.I  bez crnogorske pomoći,stanovništvo se po tradiciji ranijih buna organizovalo u sistem zbegova i isturenih vojnih odreda koji su se na njih oslanjali.Zbeg je bio vojna i ekonomska baza

ustanka.Već u prvom jurišu „narod hercegovački i njihovi glavari uzeli su mah i slobodu i  prijenuli za jednu.Čini im se da nema ţiva Turčina.Zatvorili su Turke,presjekli puteve njihove,zatvorili ih u kasabe i u voltice.Turčin nepomiče nikud,koji je bio u selo utekao je u kasabe.Hercegovcima se čini da Turčin više ne smije nego ovako.Iako broj aktivnih gerilaca u  jednom trenutku ne prelazi preko 5.000 u Hercegovini je već u 1875.bilo organizovano 16 ustaničkih bataljona,a do kraja borbe sredinom 1878. taj će se broj povećati na 53.Bili su  podijeljeni u 326 raznih četa, sa još 6 raznih vojnih jedinica.Nauka je rekonstruisala i cijeli komandni sastav ove vojske.Po „Pravilima za ustaše“ iz 1876. naloţeno je starješinama da u vojni spisak upišu „svakog Hercegovca,koji je sposoban za ratovanje.Slavi kao npr. kao sakati i

odveć stari,u vojnički spisak nesmiju se uvrstiti“.U Bosni se,pored zbegova u svim znatnijim  planinama,ustanak oslanjao na nekoliko ušančenih ustaničnih baza neposredno uz granicu.Odatle su napadali u unutrašnjost zemlje,a sa malo smetnji na granici su dobivali znatnu pomoć iz Srbije i juţnoslovenskih pokrajina Habsburškog Carstva.Na čelu je Glavni odbor Bosanskog ustanka za osloboĎenje,pod vodstvom Vase Vidovića i socijaliste Koste Ugrinića.Iz Srbije dolaze Vasa Pelagić,Petar Pecija,Golub Babić i lanac drugif prebjeglica iz vremena ranijih ustanaka.Sa jednim malim odredom pojavio se i pretekdent na srpski prijesto Petar KaraĎorĎević.On je jedini bio školovani oficir,a neko vrijeme je sluţio i u Francuskoj armiji.U ovom gerilskom ratu mu je iskustvo velike evropske vojske više štetilo nego pomoglo.U SanĎaku je ustanak organizovano  pripremljen i izbio je 27. augusta 1875.Organizuje ga grupa starješina na saboru u Banji.Proglasima su pozvali narod svih vjera da se dignu i osvete Kosovo.Svakome je

garantovano imovina i lična bezbjednost.Crnogorski knez je u Hercegovinu poslao Peka Pavlovića,Petra Vukogića na Grahovo,vojvodu Miljana u Vasojeviće da ih bune i prodiru što dublje,a u Drobnjak serdara Jolu Piletića.Pored ustanka po selima,u istočnu Bosnu pristiţu i

dobrovoljci ubaćeni preko srpske granice.Radilo se o starim bjeguncima,sa starješinama iz ranijih  buna.Izbijanje ovih ustanaka je imalo ogroman odjek u cijelom svijetu.Prvi put u juţnoslovenskoj

historiji su reporteri stranih listova sa lica mjesta slali izvještaje.MeĎu njima je i značajnih  putopisaca koji će iza sbe ostaviti trajnija historijska svjedočanstva.Ustanak u Hercegovini i

286

Bosni postao je izuzetan evropski dogaĎaj.Financijska zainteresovanost za sudbinu Turskog

Carstva nije dozvolila da se demokratske drţave Zapadne Evrope odnose drukčije od despotskih drţava u pitanjima političke baštine koju je Carstvo iza sebe moglo da ostavi.U tom pogledu je  pravo srpskog i  juţnoslovenskih naroda najviše podrţavalo demokratsko mišljenje Italije.Rusko

 javno mišljenje je bilo rascjepljeno.Postojala je grupa ruskih revolucionara koji dolaze kao dobrovoljci u ustanak.Slavjanofilski krugovi i listovi su dali široku podršku cijelom ovom  pokretu,slali pomoć i dobrovoljce,ali je bilo upadljivo da se iz toga kruga javlja vrlo malo  političkih ideja koje bi se razlikovale od stanovišta sluţbenog Ministarsvta spoljnih poslova.Glas  protiv vršenja političkih ustanaka austrougarskim planovima za teritorijalno proširenje razvio se tek iza 1878.U početku nemira,slavjanofilsko vodstvo je sumnjičilo ustanke da primaju novčanu  pomoć iz tajnih izvora preko Praga,a ruska zvanična vlada je vodila politiku obazrivog sporazumijevanja s Austro-Ugarskom,pri čemu se jedino za Bugarsku definitivno odlučila da je

smatra svojim područjem interesa.Ruski poslanik u Beču Novikov jasno je formulisao da zadatak Rusije nije Juţne Slovene pomaţe da se nacionalno osamostale,nego da čeka vrijeme da ih rusifikuje.Sud bina pobunjenih pokrajina je najviše zavisila od politike Austro-Ugarske.Zapravo se tu

više nije radilo o politici,nego o traţenju načina kako da se okupacija pobunjenih oblasti izvrši u legitimnoj formi.Ona je od 1848. povremeno predviĎala mogućnost da za posjedanjem ovih turskih zemalja onemogući srpski nacionalni pokret da stvori jezgro za buduću jugoslovensku drţavu.Strah od stvaranja veće slovenske drţave na njenim juţnim granicama bio je osnovni motiv u ponašanju habsburške politike ovoga vremena.Njen ministar spoljni je kasnije objasnio da bi dopuštanjem stvaranja jugoslovenskog jezgra,preko ujedničenja Bosne i Srbije,“bili svjesno izloţeni opasnosti da naši srpsko-hrvatski elementi budu stalno uznemiravani privlačnom snagom ove nove tvorevine koja bi  po tradiciji i interesima bila upućena na proširenje na osnovu

 plemenske srodnosti“.Formalno se austrougarska diplomatija drţala obaveza neutralnosti i nemješanja.Andraši je obilato razglašavanim notama sugerisao sultanu uvoĎenje reformi i smirivanje ustanka.Neka obaveza u tom pogledu je nametana tradicionalnim pravom da je

intervencija mogla doći u obzir samo u slučaju otvorenog progonjena katolika.Pošto je propao  pokušaj posredovanja od strane same turske vlade,ministri spoljnih poslova Trojecarskog saveza dali su inicijativu da evropske drţave upute na ustaničko područje svoje konzule,kao posrednike u nacifikaciji.Ova je konzulska misija ispunila diplomatsku hroniku onoga vremena i digla dosta

 buke,ali je promašila u svemu,sem u namjerama Andrašijada obaveţe sve velike sile da ne

287

 preduzimaju na svoju ruku ništa što ne bi vodila njegova kancelarija.Teţnja Austro-Ugarske je  bila da ne dozvoli nijedno rješenje izvan okupacije Bosne i Hercegovie,ili slučajnog očuvanja sultanove vlasti u njima do naredne prilike.Nije se dozvoljavala ni mogućnost stvaranja

autonomne uprave u B i H,jer je Andraši procjenjivao da bi opet bilo brzo došlo do socijalne revolucije“bezvlasnika

protiv

muslimanskih

vlasnika“

i

ujedničenja

sa

srpskom

kneţevinom.Postoji obrazloţenje da je samog Andrašija,bivšeg revolucionara iz vremena 1848.,vodila i misao da je Bosna i Hercegovina eksperimentalno područje na kome bi austrougarska administracija trebala da svijetu dokaţe mogućnost jednog društva u kome bi u harmoničnom miru ţivjeli muslimanski feudalci i krišćani.U stvari je branio društveni poredak Ugarske u kojoj je poslije revolucije vladao socijalni mir pod vodstvom plemstva.Više je glavobolja bećkom dvoru zadavao hrvatski nego srpski nacionalni pokret.posljednji je bio  protivnik za koga se predviĎala vojna sila i oruţje.Hrvatski nacionalni pokret je bio legitiman u Monarhiji i formalno imao pravo da sam objavljuje svoje ciljeve.Nakon izbijanja ustanka,taj je

 pokret razbijen.Za ideju austrougarske okupacije je zagrijana katolička crkva,sem dieceze  biskupa Štrosmajera u Slavoniji,dio društva vezan za drţavnu upravu i vojsku i hrvatski  pravaši.Narodna stranka,kao glavna politička stranka u narodu,ne podrţava okupaciju,bez obzira što je i za nju samu ustanak 1875. bio probni kamen na kome će se politički razbiti njen  jugoslovenski ideal.Hrvatskom je saboru carski dvor telegramom poslao ultimatum da će biti rastjeran ukoliko bude raspravljao o pitanju ustanka u Bosni i hercegovini.Grupa poslanika u Saboru,pod vodstvom Milana Makanca,zahtjevala  je da vlada odredi novčanu pomoć za

ustanak.Hrvatske stranke su bile nemoćne da bilo šta mjenjaju u pravcu habsburške drţavne  politike,a i saborska opozicija je bila potpuno nepripremljena da iskoristi svoj istorijski trenutak.Tu se pokazala mjera zavisnosti od dvora.Vodstvo Narodne stranke je prihvatilo ideju

srpske vlade o podjeli Bosne po rijeci Vrbasu.Radi toga je srpski političar Milutin Garašanin,sa oficirom Antonijem Oreškovićem,dolazio u Zagreb.Traţili su posredovanje biskupa Štrosmajera u obom sporazumu o podjeli Bosne.Nejasno je da li pod ovim sporazumom podrazumjeva

 podjela Bosne i Hercegovine izmeĎu Srbije i Hrvatske,ili sporazum sa austrougarskom drţavom.Carski dvor je odbio bilo kakve pregovore u obom smislu i odmah naredio policijsko gonjenje svih sumnjivih pojedinaca koji djeluju da ustanak okrenu u srpsku korist.Ocjenjivano je

da je ustanak,odmah po izbijanju,bio samo „borba hrišćana protiv muhamedanizma“,ali da je sve više dobiva izrazito srpski karakter.Bilo je nareĎeno da se gone ljudi Stratimirovića i Miletića,a

288

na prvom mjestu je pomenut Antonije Orešković,upravo lice koje je u Zagrebu pokušavalo da se  postigne neki sporazum.Očigledno je carski dvor ocjenio da bi sporazum bio podjela bosanskog teritorija izmaĎu Srba i Hrvata,kao razgraničenje u okviru jedne buduće jugoslovenske ideje.Ocjenjivani su da je duh nacionalnog osloboĎenja bio zahvati „Banat,Vojvodinu,Hrvatsku i Slavoniju“.I srpska je vlada u noti od 6. decembra 1875. izjavila da je ustanak „umjesto da ostane  jedan lokalni dogaĎaj dobio značaj jedne jugoslovenske konflagracije“.Štrosmajer je u Rimu 1875. pokušao kontakte sa Garibaldijem.U svim jugoslovenskim zemljama,kao i u nekim evropskim,stvarali su se odbori za pomaganje ustanku.U tom pogledu su odbori u Beogradu,Zagrebu,Dubrovniku i cetinju bili najznačajniji,a pored pomoči vršili su i političke

usluge ustanicima.Beogradski Odbor za pomoć ustanku bio je nedreĎen Glavnom odboru,koji je sa sjeverne bosanske granice upravljao djelovanjem na turskoj strani.Bio je u rukama one  političke struje u Srbiji koja je teţila da doĎe do opšteg nacionalnog rata protiv Turske i da se

srpska vlada u tome odlučnije opredjeli.U vojničkom pogledu,ustanak se oslanjao na nekoliko glavnih vojnih uporišta,ali nikad nije postao jedan homogeni rat protiv  turske vlasti.Pored glavnog voĎe,čiju ulogu je jedno vrijeme vršio raniji prebjeglica iz Bosne u Srbiju,Golub Babić,postoje lokalne starješine koje se teško savijaju u zajedničku radnju.Do pogibije na Gaštici,10. decembra 1875,najistaknutiji meĎu vojnim starješinama je bio Petar Petrović-Pecija.  bio napadnut od ljudi koji su dobili mig sa Cetinja i protjeran iz ustanka u Dubrovnik. U sukobu

različitih političkih doktrina, jača se pokaza crnogorska toljaga. Hercegovački ustanak je bio bolje organizovan od  bosanskog. Filozofija tog gerilskog rata je  jednostavna: „Momci što su za orušje neka ostanu tamo. Uredite ih na stotine, imenujte stotinaše,  pa desečare, učinite spisak sviju vojnika... Drţite dvoja vrata, jedna za napad, a druga za izmaći se, da vas Turci ne opkole, pa zarobe i kao robove pokolju. Jednu hiljadu rasturite svud po

Hercegovini, neka pale i čine sve što hoće zulumćarima, a glavnu vojsku drţite svu na jedno mjesto i to tako kako je Turci ne mogu ni od kuda opkoliti“. U takvim okolnostima uspje lo je ustanicima da odnesu vaţnu pobjedu nad turskom vojskom kod Mitrovice 11. novembra 1875, kao i u ponovljenoj bici kod istog mjesta 24. februara 1876. U drugoj bici je palo oko 800 turskih

glava, zarobljeno 1.300 pušaka i 2 turska topa. I ovdje je u ekonomiji ustanka noţ značajniji od kašike: obilje sitne stoke odrţava pobunu u toku od tri teške godine.

289

Ustaničke snage koje su prodirale u istočnu Bosnu i Sandţak pod komandom Jovana Panića, Riste Jeića i Ţarka Lješevića bile su razbijene. Jedan dio se dokopao planine Motajice, drugo krilo je napadalo Priboj i Novu Varoš u Sandţaku. U zapadnoj i sjevernoj Bosni ustanak se  proširio do Livna, pokrio dio zemljišta naseljen katoličkim stanovništvom i zapalio cijelu Bosansku krajinu i dio Posavine. Turske karaule su bile zauzete uz pomoć drvenih grudobrana

koje bi ustanici gurali ispred sebe, a najveći dio je osvojen „direktnim naskokom“ na tursku vojsku.

Poraz Ljubibratića u ustanku nije bio poraz jednog ustaničkog voĎe. Više je to bila katastrofa  političke dok trine da se ustanak vodi kao samostalna srpska narodna revolucija po jedinstvenim  planovima i sa zajedničkim ciljevima. Pobjeda crnogorskog knjaza i njegovih hrabrih ljudi u Hercegovini bio je trijumf lokalnog prava nad opštim, prava da se na izdvojenoj osnovi sudbina velikog ustanka podredi pregovorima dva srpska kneza sa Rusijom i Austro-Ugarskom, o

dobitima koje bi se mogle postići ispravljanjem nepravične turske granice nekoliko kilometara u nacionalnu korist.

Moţda greška ne dolazi iz ustanka, nego onih koraka prije njega. Već memorandum crnogorskog knjaza kancelarima sila Trojecarskog sporazuma, od 1. jula (ili 22,maja) 1875, bio je istorijski

 primjer diplomatske nepismenosti. Donio je više štete Crnoj Gori, srpskom i jugoslavenskom  pokretu u cjelini, nego bilo koji diplomatski akt tih godina. Diplomatske kancelarije su ţvakale tu

slamu vrlo kratko vrijeme i već 21. jula je definitivno skinule sa dnevnog reda. Knjaz je na lijep način utješen i s austrijske i s ruske strane da će voditi računa o njegovim interesima, a svi su stvarni zahtjevi odbijeni. Vrlo značajan razlog za odbijanje našao je Andraši u „odreĎenom uzbuĎenju meĎu slovenskim duhovima“: putovanje srpskog kneza je izazvalo narodno oduševljenje u nekim srpskim gradovima, a zabrinjavao je i „pr ijedlog jedne koterije u hrvatskom saboru za pripojenje Dalmacije“. Štaviše, crnogorski senator koji je memorandum donio u Beč izjavljivao je da je uvod u njega napravljen u razgovoru austrijskog cara i crnogorskog knjaza u Kotoru. Kad je memorandum definitivno stavljen ad acta 21. jula, on je ostao samo jedna značajna

crnogorska deklaracija o ciljevima koje ţeli postići. Glavni zahtjev u memorandumu je bilo teritorijalno uvećanje Crne Gore do njenih „prirodnih granica“. One bi se u albanskom pravcu kretale tokom rijeke Morače, a na zapadu lancem planina koje bi obuhvatile i Nikšić. Ta će

290

deklaracija, sa ovako teritorijalno ograničenim ciljem, posluţiti kao politički najidealniji minimum koji je Austro-Ugarska, u sporazumu s velikim silama, htjela da dadne. Kad ustanak

već u prvom mjesecu pokušava da odbaci svoju porodiljsku opnu u kojoj je došao na svijet i da od poreskog revolta formuliše šire srpske ciljeve, ovaj crnogorski minimum mu je bio istorijski kamen o vratu s kojim je potonuo. Nikada više krvi ni je proliveno za manji teritorijalni dobitak. Ako se smije vjerovati crnogorskom senatoru da je ovaj memorandum nestao poslije uvodnih

razgovora cara i knjaza, onda bi ga u udţbenicima istorije diplomatije trebalo uzimati kao tuţan  primjer političke nevještine: jedan brdski knjaz, koji bolje misli jataganom nego glavom, naveden  je da se istrči i unaprijed nacrta poklon koji ţeli da dobije i time zatvori mogućnosti bilo kakvog šireg zahtijevanja. Kao dijete koje su utješili lizalicom da ode na spavanje, prije  nego stariji  počnu gozbu. „Prirodne granice“ su bile nešto malo više nego je dobacivao knjaţev livor. Politički rascjep ustanka, na uţi crnogorski i širi nacionalni okvir, se još više osjećao u odnosu  prema katolicima. Postojao je jedan odbor u Zadru koji je pokušavao da katoličko stanovništvo

na turskoj strani podstakne na ustanak, u smislu zahtjeva za priključenje Austriji. Ne treba sumnjati u postojanje takvog odbora, ali treba dovesti u pitanje jasnoću ciljeva koje je on htio da  postigne. U literaturi se misli da iza toga stoje namjere političkog okupljanja oko hrvatske

nacionalne ideje. Austrijski ministar spoljnih poslova je u tome vidio pretjerivanja „ultra slovenske politike“ dalmatinskog guvernera Rodića. Glavna formacija katoličkih ustanika u donjoj Hercegovini je bila u Popovom Polju, pod komandom katoličkog sveštenika Ivana Musića. Pominjalo se u literaturi da je on učestvovao i u njegovim pripremama znatno prije izbijanja. Ne mora da je i zasluţena ta medalja koja se olako dodjeljivala svim istaknutijim vojvodama u poznija vremena. Neki misle da su ga, na carevom

dočeku u Dubrovniku, vidjeli na čelu i „jedne uskočke deputacije“. Kad ustanak izbija, on zaista  postaje vojvoda cijelog tog područja, a pokušavao je da granice svog carstva proširi i kr oz cijeli katolički teritorij preko rijeke Neretve. Ta se pobuna razlikuje od one na pravoslavnom teritoriju samo po povremenim izjavama da će se boriti sve „dok ne izvojujemo skinuće turske ruke sa sebe i dok ih ćesareva ruka ne primi poda se“. U tom smislu su pobunjeni seoski knezovi sa tog  područja u julu 1875. poslali i predstavku caru da ih „Austrija braniteljica kršćanluka i prosvjete zaštiti“. U svemu ostalom su bili samo dio opšte pobune.

291

U javnoj djelatnosti, Musić je bio jedan od pobunjeničkih vojvoda, dolazio na zajedničke skupove i odlazio na poklon crnogorskom knjazu. Tajno je vodio prepisku sa dubrovačkim  biskupom. Formalno se izjasnio za austrougarsku okupaciju tek od sredine 1876. Do tada je

Musić bio starješina dijela opšteg narodnog ustanka, pa čak i naslov ustaničkog vojvode je dobio od crnogorskog knjaza. Hercegovački su fratri tada bili rascijepljeni na grupu koja se okretala Crnoj Gori i protivnike koji su spasenje očekivali od habsburškog dvora. Na ovom dijelu  područja koje je bilo osloboĎeno, Musić je stajao na čelu ustaničke uprave i sudova. Istorijski smisao ovog potajnog katoličkog izdvajanja u ustanku je u njegovom pretvaranju u treću političku grupaciju. Nakon prvog talasa, ustanak je bio jedinstven samo u onome za šta su svi znali da neće. Ujedinjavao ih je otpor turskom socijalnom i poreskom poretku, koji ih je i

gurnuo na pobunu. U onom trenutku kad ova seljačka revolucija prestaje da biva samo agrarni revolt, kad dobija neslućeno široke meĎunarodne okvire i karakter borbe za stvaranje jedne nove  balkanske drţave, ustanak se cijepa na dva izdvojena tabora. Po istoj osnovi po kojoj je cijeli srpski nacionalni pokret bio razbijen na dio koji se grupiše oko Beograda i dio koji se drţi crnogorskog knjaza, ustanak se razbio na dva dijela. Istjerivanjem Ljubibratića iz Hercegovine, ta

 je podjela pomirena i po geografskom ključu. Beogradskim ljudima je ostavljeno na volju da se  prebace u Bosnu i tamo rade na sjedinjenju sa Srbijom, dok je cijela Hercegovina ostavljena kao crnogorski zabran. Iz te podjele polako su se počeli izdvajati katolici. Spočetka, oni ne  postavljaju zahtjev ujedinjenja s Austro-Ugarskom, ali je to očigledno plod saznanja na granici da

 bi se sa takvim ciljevima u javnosti moralo malo pričekati. Od sredine 1876. svuda se osjećalo da katolici staju na stranu Austro-Ugarske.

Dok je još bio u ustanku, Ljubibratić se dopisivao sa Đuzepom Garibaldijem. Italijanski nacionalni pokret je tada htio da iskoristi Istočno pitanje, kako bi bio u stanju da preko jedne  balkanske krize lakše postavi pitanje prisjedinjenja italijanskih pokrajina u Habsburškom

Carstvu. Tada se udaraju temelji iredentističkom pokretu. Na jednom skupu u Napulju 1876.  pušten je korijen prvim iredentističkim organizacijama. Za razliku od kasnijeg iredentizma, koji  je bio nacionalistički orijentisan, ovaj prvi iredentizam je još u svojim ciljevima nosio tragove ranijih revolucionarnih ideja. Garibaldinac Marko Antonio Kanini je u Italiji bio organizovao

 jednu „Lega per la liberazione e l'affratellamento della peninsola Slavo-Ellenica“. Cilj ove lige za osloboĎenje i pobratimstvo balkanskih naroda je bio da pomogne stvaranje federacije slobodnih

292

 balkanskih naroda.Garibaldinski pokret je vrlo podsticajan za ove ustanke i za cijeli napor za ujedinjenje srpskog naroda 1875-1878. Najmanje je tu značajno da su italijanski dobrovoljci u

Beogradu 1876. obnovili masonsku loţu. Italijanski revolucionari su izdvajali srpski i  juţnoslovenski pokret ispod vječnog ruskog pokroviteljstva gdje je izbor uvijek čamio izmeĎu Bakun jina i ruskog svetog sinoda, i otvarali su mogućnost da uĎe na evropska vrata.

Izgonom Ljubibratića iz Hercegovine nije učinjen kraj ovim pokušajima, ali su oni od početka dobili malo izgleda na uspjeh. Crnogorski knjaz, sa paukovom mreţom tajnih veza sa r uskom zvaničnom politikom i austrijskim dvorom, koje savremenici nisu vidjeli, a kasniji historičari nisu u stanju da razmrse, vraćao je cijeli oslobodilački pokret u tradicionalnu kolotečinu  pogaĎanja velikih sila oko diobe Balkana. Na kraju ovog prolivan ja krvi, od njih je dobio onoliko koliko je traţio u memorandumu 1875.  Na putu iz Hercegovine u Bosnu, austrijska je policija na granici presrela Ljubibratićevu pratnju i internirala ga u Linc. U pribliţno isto vrijeme je bio onemogućen Svetozar Miletić u Vojvodini, a Hrvatski sabor i jugoslovenski orijentisani krugovi u njemu ućutkani. Time je smanjena mogućnost da se jedna agrarna revolucija pretvori u značajan nacionalni pokret. On se iz samog vrha razbio na tri politička pravca, bez mogućnosti da se ponovo konstituiše u jednu cjelinu. Do izbijanja ratova Srbije i Crne Gore protiv Turske, ustanak je postigao lijepe rezultate. Znatan

dio istočne Hercegovine i sjeverne Bosne bio je pod ustaničkom kontrolom. Turski društveni mehanizam u Bosni i Hercegovini je bio razbijen. „Čete hrišćana i muhamedanaca prolaze

zemljom, jedne kao ustanici a druge kao njihovi goniči. I jedni i drugi udaraju namete svojoj strani, a robe, ubijaju i pale u selima protivnika“. Strategija gerilskog ratovanja „dvoja vrata  jedna za na pad, a druga za izmaći se“, pokazala se vrlo plodonosnom. Za razliku od habsburške

vojske, koja u Krivošijskom ustanku 1868. nije našla odgovor za gerilsku superiornost u vatrenoj moći za pedeset puta, turska vojska ga je našla. Isto kao 1867, kad se spremao srpski narodni ustanak, odgovor za nacionalnu revoluciju je angaţovanje vjerskog fanatizma. Odgovor na  balkanski gerilski rat nisu pokretljivije vojne jedinice, lakše naorušanje i brzi pokreti malih formacija. Jedini plodonosan odgovor je –  susjed druge vjere.

SRPSKI NACIONALNI RATOVI 1876 –  1878.

293

Prekretnica ujedinjenja srpskih zemalja u jednu drţavu pokazala se kad su Srbija i Crna Gora ušle u rat protiv Turske, prva 30. juna 1876, a Crna Gora za njom, iako je ratnu objavu označila ranijim datumom. U to ime je srpska vlada poslala na Cetinje drţavnog savjetnika Filipa Hristića

da pregovara o sklapanju saveza i vojne konvencije. Dvije strane su se sloţile o ratnom savezu  bez ujedinjavanja. Teritorij od Niša, preko Kačanika, do jadranske obale kod Bara oslobodio bi se od Turske i podijelio meĎu dvije srpske drţave. Crna Gora je dobivala prostor od Neum Kleka na morskoj obali, tokom rijeke Neretve do Konjica, odatle na Foču, zatim tokom rijeka Lim i Drim do mora.  Neformalno je sklapanje tog ugovora bilo u sjenci tajnog sporazumijevanja velikih sila. U tom

smislu je Njemačka imala računa da ohrabrenjem srpskog nacionalnog rata protiv Turske  postigne diobu turskog teritorija, u korist Austro-Ugarske i Rusije. Bizmark je mislio da je stara

ţelja austrijskog cara da dobije katoličke dijelove Bosne. U novembru 1875. Andraši i ruski  poslanik razmijenili su mišljenje i o vojničkoj okupaciji Bosne i Hercegovine i o diobi teritorija. Bizmark je podsticao da „Srbija i Crna Gora uĎu u borilište“, nastojao da naĎe neku racionalnu „demarkacionu liniju“ izmeĎu Rusije i Austro-Ugarske, a za sebe ostavljao ulogu da u tom  pogledu pridobije prećutnu saglasnost Engleske. Sama Njemačka je bila potpuno nezainteresovana za balkanska pitanja, a u njenom Ministarstvu spoljnom su ţalili što se u Srbiji često mijenjaju vlade, jer su teško pamtili imena srpskih ministara. Još od ljeta 1875. crnogorski knjaz je podsticao savez sa Srbijom i ulazak u rat. Pregovori o ratnom savezu izmeĎu dvije srpske drţave su obnovljeni prilikom misije generala Ranka Alimpića na Cetinju u februaru 1876. Tada je na Cetinje došao i dalmatinski guverner general Rodić. Konačno je taj ugovor o savezu i tajnoj vojnoj konvenciji sklopljen u Veneciji 15. juna 1876. Ruski car je formalno davao izjave protiv takvog ratnog saveza, ali njegove diplomate su

radili potpuno suprotno. Poslanik u Carigradu, N. P. Ignjatijev, najznačajnije ime u svjetskoj diplomatiji onog vremena, poručivao je da je careva tajna ţelja da Srbija objavi rat Turskoj: „Šta  bi htjeli, da vam gospodar otvoreno kaţe svoju tajnu ţelju? Razumije se da on to ne moţe. A ja

vam ponavljam: čim objavite rat, Rusija će odmah za vama.“  Način kako je ugovor o nacionalnom savezu nastao ostavio je na njemu karakter privremenosti. Dvije srpske kneţevine su se sloţile o voĎenju rata, bile zazorne da trupe jedne strane stvaraju drţavnu administraciju na području predviĎenom da uĎe u sastav druge kneţevine. U tom

294

 pogledu bilo je karakteristično da je glavni cilj crnogorskog knjaza da dobije istočnu Hercegovinu i izlaz na more, a Srbiji ostavlja veći teritorij, na kome je ţivjelo pola miliona

muslimana, radi čega je bilo slabih izgleda da se osvoji. Ulaskom Srbije i Crne Gore u rat krajem juna 1876. cijeli nacionalni pokret dobiva drugi smisao, kao i druge ciljeve. Formalno, time prestaje narodni ustanak, a ustaničke jedinice ulaze u vojne

formacije zaraćenih strana. Ni jedna od kneţevina nije bila spremna u vojničkom pogledu. Crna Gora je računala na 17 do 20 hiljada vojnika, podijeljenih na 24 bataljona. Neki od njih su imali  po nekoliko stotina vojnika, neki i preko hiljadu, a podizani su na plemenskoj i bratstveničkoj osnovi. Srbija je imala silne muke da usaglasi prazne drţavne kase sa ovako golemim finansijskim obavezama. Od Rusije je dobila ratni zajam od pet miliona dinara, a njen ukupni ratni dug je iznosio dvadeset sedam miliona. Za rat je podigla svoju narodnu miliciju u snazi od

220.000 ljudi i 325 oficira. Početna mobilizacija je prikupila svega 124.000 vojnika. U to vrijeme  je Turska imala vojsku od 494.000 ljudi, od toga u Bugarskoj 186.000 i 107.000 u Bosni i

Hercegovini, te ostatak u sjevernoj Albaniji. Većina tih snaga je predviĎena za rat sa Rusijom na  bugarskom području, a najmanji dio je bio angaţovan na hercegovačkom frontu protiv Crne Gore. Pored toga, tursku vojsku prate neredovne trupe i gomile dobrovoljaca. U principu je i

tursko vojno naoruţanje bilo bolje, a starješinski sastav obrazovaniji i daleko spremniji. Razumije se, te prednosti su dolazile do izraţaja u ratu sa Srbijom, dok bi bile zanemarljive sa nekim jačim. Kao lijek za ove srpske slabosti, posluţili su ruski dobrovoljci. Ne zna se njihov ukupan broj, ali  je vlada u oktobru 1876. procjenjivala da je bilo 2.400 vojnika i 600 oficira. Rusi su sami brojali da ih je u toku operacija bilo 2.844, od čega 644 oficira.

Za glavnog komandanta srpske vojske postavljen je ruski general M. G. Černjajev. Iako je bio vojnik od karijere, daleko je značajnija njegova uloga u političkoj djelatnosti ruskih slavjanofila. Proslavio se osvajanjem dijelova Centralne Azije, a pred dolazak u Srbiju bio je urednik jednog slavjanofilskog lista. Kao administrator u osvojenim muslimanskim oblastima Centralne Azije

običavao je da upravlja bez pismenih statuta, uputstava i finansijskih računa. Ovaj „vitez lutalica“  je po dolasku u Srbiju najprije dobio azil, pa pravo graĎanstva i na kraju drţavnu sluţbu u činu generala – sve za jedan dan. Kad je već stajao na čelu 40.000 srpskih vojnika, ruski car je poslao

depešu da se ne slaţe sa njegovim odlaskom. To ne znači da on nije znao šta se radi, nego je  jednostavno skidao sa sebe odgovornost za bilo kakve samostalne srpske planove. To jest, htio je

295

da Srbe uvjeri da od njega ne zahtijevaju nagradu, nego da sami uzmu Bosnu. U ruskim

vladajućim krugovima je postojala jedna „partija dejstvija“, koja je teţila da na ovaj način uvuče samu Rusiju u rat protiv Turske. Slavjanofili su mislili da odašiljanjem dobrovoljaca i materijala rusko „društvo vodi rat bez odobrenja svoje vlade i bez ikakve drţavne organizacije u tuĎoj zemlji“. Ratni cilj srpske vojske, pod ruskom komandom, je bio da glavnim udarom prema Sofiji izazove

novi bugarski nacionalni ustanak na tom području. Od četiri srpska fronta, dva su bila defanzivna, a dva ofanzivna. Prema Sofiji („moravska vojska“) je bio prvi napadni pravac, a „ibarska vojska“  je sačinjavala drugi. Defanzivni pravci su bili na Timoku i Drini. Cilj je bio da se u naletu zauzme Niš, pa nakon odlučujuće pobjede u ratu („bez sumnje oko Kosova“), proglasi ujedinjenje Bosne i Hercegovine sa Srbijom i drţava proglasi kraljevinom. Od aprila 1876. u

sjevernim bugarskim oblastima je postojao nacionalni ustanak, ali su ga turske vlasti nečuvenim terorom brzo umirile. Ta im se laka pobjeda osvetila jer je cijeli svijet digao glas protiv „turskih strahota“. Bugarski aprilski ustanak je plaćen skupom cijenom, 80 sela je bilo spaljeno, 200 opljačkano, a oko 30.000 ljudi poginulo i ubijeno u turskim pokoljima. Turske represalije na vjerskoj osnovi zaista su smirile to područje, ali se računalo da će tamo ponovo  planuti buna kad srpska vojska krene u tom pravcu.

 Nakon izbijanja rata, ustanici u Bosni su na četiri mjesta proglasili drţavno ujedinjenje sa Srbijom. Te narodne skupštine pod otvorenim nebom se dešavaju od 30. juna do 2. jula 1876. Na sva četiri mjesta je proglas bio istovjetan: kao jedini „zakoniti predstavnici srpske zemlje Bosne,  poslije toliko čekanja i bez nade na ikakvu pomoć rješavamo –  da od danas pa za na vijek kidamo sa nehrišćanskom vladom carigradskom i ţeleći sa braćom našom Srbima dijeliti sudbinu, pa ma kakva ona bila“. U Hercegovini su ustanici proglasili ujedinjenje sa Crnom Gorom. U Bosni je za zapovjednika ustaničkih vojnih jedinica bio postavljen pukovnik Mileta Despotović, Srbin porijeklom, ranije inače aktivni oficir u ruskoj carskoj gardi. Formalno je bio i naimenovan da bude namjesnik srpskog kneza u Bosni. Hercegovački ustanici su odmah bili uključeni u crnogorske vojne formacije, a sam je knjaz prihvatio sva ranija starija naimenovanja. Iako je vojna konvencija predviĎala uzajamna sadejstva prema Sandţaku, do njih stvarno nikad nije došlo. Uz srpsku ibarsku vojsku su bili i odredi dobrovoljaca, pod komandom Nićifora Dučića. Oni su pokušavali neke ofanzivne prodore prema Sjenici i Novoj Varoši, ali nešto

296

vojnička nespremnost, a nešto gluhoća crnogorskog knjaza da svoje jedinice usmjeri u tom  pravcu, imali su za posljedicu da je zaredao poraz za porazom. Bilo je više nego očigledno da knjaz Nikola očekuje političko rješenje rata u skladu sa zahtjevima u svom memorandumu trojici kancelara, još prije izbijanja ustanka u Hercegovini. Upravo je tada grof Andraši predviĎao

mogućnost da se ponovo uzme u razmatranje ovaj crnogorski memorandum. Izbijanje rata podgrijalo je nade srpskog naroda na turskoj strani. Jedan je svjedok kasnije opisao

stanje naroda na Kosovu u vrijeme objave srpskog rata: „Glas munjevito prostruji u duhove  podiţe novom nadom. Trgovci su počeli da naplaćuju dugove, iako nije bilo vrijeme za to. U vazduhu se osjećao da je ovo početak velikog rata koji će srušiti Tursku carevinu i donijeti slobodu raji na Kosovu.“ Politički smušen, general Černjajev nije uspio ni vojnički da poboljša stanje u srpskoj vojsci. Pod stalnim ţalbama da srpska seljačka milicija nije kadra da vodi ofanzivan rat protiv nadmoćnije turske vojske, on se zanosio da će dolaskom nekoliko stotina ruskih oficira i ljekara u srpskoj

vojsci biti „sve puno kao oko. Ja se nadam u ime Boga da stvorim jedan primjer koji do danas u svijetu nije ni čuven ni viĎen bio. Sa srpskim seljacima ja ću u prah i pepeo da sm rvim trulu tursku carevinu, onu istu carevinu, koja je nekada zadavala strah i trepet cijeloj Evropi.“ Imao je štab od oko 60 ljudi u kome je bilo najviše 8 Srba. U slovenskoj gardi u kitnjastim narodnim nošnjama slovenskih naroda, našao se i jedan Albanac. General Černjajev je bio više nego glavni zapovjednik srpske vojske u ratu. Historičari ga nazivaju „privremenim diktatorom Srbije.“ Pored sve trapavosti i nesposobnosti, ipak je bio spremniji od svih ostalih srpskih i ruskih oficira u ratu. Glavni napa dni pravac prema Nišu bio je

razdijeljen u četiri kolone. Divizije prestrojene u korpuse, a cijeli front rastegnut na 100 kilometara. Vojna sila „ne ulazi u akciju kao jedna organska cjelina.“ Turci su iskoristili ove slabosti srpske vojske i značajnom pobjedom kod Velikog Izvora uskoro zauzeli Zaječar i Knjaţevac. Nakon primirja od petnaest dana, promijenili su pravac napada na Aleksinac. Srpska  pobjeda kod Šumatovca je privremeno ulila neko povjerenje u sposobnosti te vojske. Ipak, to nije iskorišteno za protivudar. Pokazalo se da bolesnik sa Bosfora ima poletniju armiju nego Srbija, za koju se vjerovalo da puca od zdravlja i samopouzdanja. Nakon poraza, srpska vlada je isposlovala da velike sile ugovore primirje sa turskom vladom, 15. septembra 1876.

297

Kao  po nekom ranijem dogovoru, Černjajev je na znak miješanja velikih sila oko proglašenja

 primirja proglasio srpskog kneza kraljem, a novopečeni kralj to odmah odbio. Izgledalo je kao da  je pad morala zahvatio cijelu zemlju, od kneţevskog vrha do posljednjeg seljaka. Posebno je turska artiljerija, sa topovima najboljih njemačkih modela, izazivala opštu paniku i rasipanje cijelih bataljona. nakon pobjede na Šiljegovcu 19. oktobra 1876, Turci su deset dana poslije toga napali na Đunis i brzo ga zauzeli. Ruski dobrovoljci su dali ţestok otpor na tom utvrĎenom mjestu, ali nisu uspjeli da zadrţe srpske vojnike od bjeţanja.  Ni na drugim frontovima nije bilo više sreće, ali nije bilo ni više Turaka da ovo stanje iskoriste.  Na Timoku je odrţavan front drugorazrednog značaja. Na Drini je general Alimpić preduzeo  prodor u Bosnu. Ţalio se da „nema povjerenja u svoje vojnike“, pa se i sam povukao. Sa srpskom vojskom je u neposrednom udaru prema Bijeljini učestvovao i odred italijanskih garibaldinaca.  Napad u pravcu Sjenice je zaustavljen, pa je i tu prijetila opasnost rasula. Bez sumnje, jedna od glavnih krivica za neuspjeh u ovom srpskom nacionalnom ratu je dolazila

od vojničke nespremnosti. Ni sam štab generala Černjajeva nije djelovao kao jedna skladna cjelina: „Jedno je ţelio glavnokomandujući, drugo je nalago šef glavnog štaba, treće razne  prišiĎeldije“. Srpsko naoruţanje je bilo inferiorno u odnosu na tursko, posebno u konjičkim i artiljerijskim formacijama. Srbija nema nijednog spremnog oficira. Tada je počela da naimenuje svoje prve generale, ali prvi u tom redu, Franjo Zah, bio je više teoretski stručnjak koji nije oprobao vještine u praktičnom voĎenju rata. Na frontu su sve jedinice morale danonoćno vjeţbati da seljaci savladaju osnovnu vojnu obuku, koju nisu poznavali.

Ipak je ova vojna nespremnost bila slabija strana meĎu uzrocima poraza na frontu. Glavni razlog  je da Srpske nacionalne zastave ne lepršaju prkosno u ovom ratu. Vojska se vuče na poloţaje, nema razvijenog nacionalnog morala i kod prvog fijukanja tursk ih topovskih granata počinje da

 bjeţi. Čak i kod ustanika u Hercegovini, ruski dobrovoljac Kravčinski vidi da se borba sa obje strane vodi „bez ljubavi i mrţnje“. Viši moral ima turska vojska. Na niškom frontu joj se  pridruţio i odred jevrejskih dobrovoljaca iz Niša, a meĎu kasnije zarobljenim turskim vojnicima naĎeno je i 20 srpskih imena. Najgori efekat izaziva saznaje da se ni srpski ni bugarski narod ne diţe na oruţje pred srpskim frontom. Korijen nacionalnog neuspjeha je u pogrešnoj procjeni da Srbi mogu da vode nacionalni rat. U stanju elitnog tipa nacionalizma, čak se ni cijela srpska

298

inteligencija ne osjeća kao jedna integrisana društvena snaga. Još nacija nije bila odgojena u duhu  jedinstva. Ovo nisu bile stvari koje je rat morao da otkrije. Za njih se znalo i prije, ali se vjerovalo da će

 prve srpske ratne akcije uvući u rat Rusiju, pa će na taj način rasterećenje fronta ostaviti mogućnosti srpskoj miliciji da pokriva onoliko prostora i onoliko turskih vojnih snaga koliko je  bila historijski dorasla da nosi. Ovdje je politička strategija zakazala. Rusija je bila velika

nepoznanica. MeĎu dobrovoljcima koji su išli u Srbiju bilo je slovenskih idealista koji su isukanim sabljama i u bijelim bluzama jurišali na turske šančeve. Bilo je i ljudi koji su doš li tamo na osnovu olakog pristajanja uz slavjanofilska obećanja. Bilo je protivnika carske vlade, socijalista i ljudi koji su mislili da će ovo srpsko ratno vrijeme iskoristiti kao neophodno iskustvo za buduću revoluciju protiv carizma.  Najveća zagonetka je bio uski krug oko ruskog cara. karakteristično je da su svi njegovi savjeti i nareĎenja, u toku srpskog rata, dolazili sa zakašnjenjem. Tek nakon formiranja ruskog štaba u srpskoj vojsci dolazi vijest da se on s time ne slaţe. Nijedan potez u srpskoj voj sci nije preduzet, a da nije postojalo ubjeĎenje prije početka da se on s time slaţe. Tek naknadno, a pogotovo  poslije neuspjeha, dolaze glasi da se on protivi. Samo jedan je zaključak nametljiv bez dvoumljenja  –   srpski nacionalni rat protiv Turske je carskom dvoru sluţio kao političko

opravdanje. Podjednako je nalazio da su i pobjede i porazi dobrodošli. Prije pogaĎanja s Austrijom, htio je da Bosnu veţe za Srbiju, a Bugarsku i Makedoniju za sebe. Pod pritiskom velikih sila, Turci su pristali na dvomjesečno primirje 31. oktobra 1876. I kad je ono isteklo, nikom se nije ţurilo da obnovi ratne operacije, pa se srpsko primirje oteglo sve do zaključenja mira 28. februara 1877, pod uslovom status quo ante bellum. Oblast Moldavije, kao jedne meĎu tada podeljenim oblastima Rumunije. Sa ovim preliminarsnim mirom nije se slagala nijedna učesnica na Berlinskom kongresu, uključujući tu i neke ljude ruske vlade. Oni su već u maju 1878. potpisali sa britanskim  predstavnicima jednu konvenciju u kojoj su pristajali na reviziju Sanstefanskog preliminarnog

mira. Njegov tvorac Ignjatijev je i sam poţurio u Beč, da austrougarskom ministru spoljnih  poslova ponudi dogovor o ustupanju Bosne i Hercegovine, za Veliku Bugarsku. Time je otkrio

razloge radi čega se nije pridrţavao odredaba tajnog sporazuma u Rajhštatu i Budimpešti ranije -

299

hteo je da autonomnim statusom za Bosnu i Hercegovinu iznudi pristanak austrougarski, za  pogodbu oko njegovih nacrta bugarskih granica.

Već od početka Rusko-turskog rata 1877. iz Beča su slali upozoren je srpskoj vladi da se mora  javno odreći Bosne i Hercegovine. Iako teška srca, srpska vlda je takav ustupak strateški učinilila. Ili bolje reći, njen ministar spoljnih poslova Jovan Ristić je tada smatrao da treba voditi politiku  povlaĎujući u svim velikim stvarima Rusiji i odstupajući od njene arbitraţe samo u malim  pitanjima granične deobe. Srpska vlada se povinovala austrougarskim zahtevima, ali je nastojala da to ne budu nikakva jasna obećanja.. iz kojih bi se izgledalo, kao da se Srbija odriče Bosne, ili da je ustupa''.

Sanstefanski preliminarni mir je pribliţio srpsku politiku austrijskim planovima, u smislu traţenja nekog realističkog rješenja koji bi se prilagodio interesima velikih sila. Na putu za Berlin, srpski  predstavnik Jovan Ristić se zadrţao u Beču gde je pristao na jedan trgovački i ţeleznički ugovor. U stvari je Ristić 8. jula potpisao dve konvencije: trgovačku, sa vrlo nepovoljnom perspektivom stvaranja carinske unije, i ţelezničku, koja je odreĎivala modalitet vezivanja srpskih ţeleznica u  budućnosti za habsburšku ţelezničku mreţu. Rusi su i sami u Berlinu zahtevali od srpskog  predstavnika da se sporazume ,, na svaki način'', iako su kasnije u pitanjima razgraničenja delovali na srpsku štetu. U stvari, bilo im je unapred jasno da je Srbija ostavljena pod nadzorom austrougarske balkanske politike. Slično je stanovište i Crne Gore. Manje glavobolje je izazivalo  povlačenje novih crnogorskih granica od načina kako da se trgovina i plovidba preko Bara na  jadranskoj obali podredi austrijskog kontroli. Ruski predstavnik na Kongresu je uspeo da tu ,,

crnu tačku'' povoljno reši. Radilo se o modalitetima zahteva koje je crnogorski knjaz postavio u momorandumu pre izbijanja krize 1875. Ustanici u Hercegovini i Bosni i sami su bili podreeni ovoj agoniji koju izaziva sporazum velikih

sila o prepuštanju tog teritorija budućoj okupaciji Austro-Ugarske. U Rusko-turskom ratu se nastojalo da se ciljevi ustanaka podrede njegovom očekivanom ishodu. Nakon srpskog poraza u ratu 1876, srpska vlada je digla ruke od ustanka u Bosni i on je sve više potpadao pod direktan

uticaj ruskih slavjanofila. Bilo je rešeno da pukovnik Despotović ostane na čelu ustanka, ovoga  puta ne kao regent srpskog kneza, nego kao Bosanac. Srpska je vlada zazirala od ovog ruskog rada, pa onemogućava pripreme raznih komiteta za prebacivanje dobrovoljaca u Bosnu. General

Alimpić je u aprilu 1877. sa Drine upozoravao da rad ruskih komiteta i ,,njegovih namera'' vidi

300

mi se sumnjiva za našu politiku, šta više, ona mi izgleda da sa računom uzima kara kter odvratan  prema nama. Jovan Ristić je u načelu bio protiv daljih ustanaka, jer oni ,,već nemaju dalje nikakve celji politične, pošto su se dogaĎaju već toliko razvili, da se sudbina Bosne neće rešiti ustancima pa ma kakve razmere oni imali.'' To bi bilo potpuno ispravo stanovište, u vreme kad je austro-ugarski ministar spoljnih poslova već zahtevao da se Srbija javno odriče ujedinjenja sa  pobunjenom Bosnom. Ustanak je postao goli dodatak rusko-turskom ratovanju kao političko opravdanje slavjanofilskog vodstva u Moskvi.

U tom smislu su oni zaista pomagali ustanak, slali novčanu pomoć i nastojali da on dobije sveţije vodstvo i bolju potporu preko srpske granice. Jedna ustanička misija u Rusiju, sa znanjem srpske vlade, bila je zuastavljena u Beču od tamošnjeg ruskog poslanika. Kad je ona, zaobilaznim putem  preko Bukurešta, ipak uspela da ruskom caru preda peticiju, odgovoreno joj je da se car brine za sudbinu bosanskon naroda, ,, no kad je Evropa primila stvar u svoje ruke, on neće da se od nje odvoji, no neće ni da napusti ono što je Evropa kao minimum za Slavene našla''. Više

slavenofilskih starešina su otvoreno nagovarali ovu ustaničku misiju da ustanici prihvate austrougarsku okupaciju. Srpskih predstavnik u Rusiji Protić je vapio da ,, slovenofili... iz petnih ţila upeli se dokazivati našim poslanicima da je neobhodimo nuţdno, da Austrija posedne Bosnu, da  bi Rusija mogla Bugarsku posednuti i da se tome ne samo ne protive, već i da mole da se to udjejstvuje. On ide čak tako daleko, da se i Srbija austrijskom vojskom posedne, samo da moţe Rusija Bugarsku posednuti. Ovakvih podlaca kao što su naši slavenofili obelodanili se, nema na svetu. Celo Srbstvo ţrtvuju Austriji samo da uhvate Balkan i da srpsko pleme ne prevagne na Balkanu. Primećivalo se meĎu ustaničkim starešinama da neki unapred savijaju koleno pred austrougarskim konzulatima.

Turska vojska je uspela da potuče bosanske ustanike pod Despotovićevom komandom u bici na Crnim Potocima 4. avgusta 1877. Oko pet hiljada redovne turske vojske, pod komandom Ismet-

 paš, pošlo je od Livna, paleći ,, sve što je goreti moglo''. Jedan njihov odred je zaobišao ustaničke utvrĎene poloţaje preko austrougarske granice i izazvao rasulo u njihovim redovima. Nakon dva sata ţestokog okršaja- ,, svršilo se, sve se dalo u begstvo''. Turska vojska je čak nastavila  pljačkanje na austrijskog strani. Despotović je i sam prešao granicu i predao se austrougarskim vlastima.

301

 Na narodnoj skupštini u Kravjaku, oktovra 1877, ustanici su pokušali da dignu glas protiv moguće austrougarske okupacije. U izjavi koju su posle toga obelodanili, rečeno je da ,,narod  bosanski niti je kad ţelio niti pak ţeli da postane sastavni dio ma koje druge drţave'', nego traţi ,, da se ujedini sa ostalim srpskim zemljama. Ako li pak to ujedinjenje, današnje političke okolnosti Evrope, po našoj ţelji dopustile, ne bi, onda narod bosanski ţeli imati svoju podpunu slobodu i samoupravu, a bez da se odrekne za ubuduće svojih teţnja i svoga historičkog i narodnog prava za ujedinjenje svoje sa ostalim srpskim zemljama u jednu drţavu, koja bi mogla biti od velike

koristi za opšte slovensko pitanje.'' Ljubibratić i puno drugih uglednih nacionalnih radnika, pokušavao je da u Sarajevu stvori neku osnovu za zajednički otpor okupaciji pravoslavnog i muslimanskog stanovništva. To je radio i Pelagić na bosanskoj granici. Socijalista se prisetio svoj arhimanditskog zvanja i stavljao ga uz  potpis. Od svih tih pokušaja dizanja glasa protiv austrougarske okupacije, najznačajniji se odnosi na biskupa J.J. Štrosmajera. Za celo vreme Istočne krize on se zalagao za ujedinjenje Bosne i Hercegovine sa Srbijom i Crnom Gorom. To je bio i redak trenutak u koje me političke ideje  Narodne stranke trebalo usaglasiti sa realnostima ţivota i izvesti iz one duhovne oblasti u kojoj su one imale više značaja kao graĎa budućim profesorima, koji će pisati udţbenike o istoriji

 političke ideologije.  Na vesti da austrijske uhode od 1876. obilaze franjevačke manastire po Bosni da od njih dobiju glas podršle za vojnu okupaciju, on osuĎuje one koji se povinuju ovim zahtevima. Za knjiţevnika Grgru Martića, koji je bio meĎu prvima da se priključi ovakvim pozovima, rekao je da je zasluţio vešala. Hrvatsko javno mišljenje je bilo podeljeno. Postoje odreĎene snage koje u habsburškoj  balnaskoj ekspanziji vide hrvatski nacionalni napredak. U tom pogledu je vrlo glasna pravaška

omladina na univerzitetu. Znatan deo javnog mišljenja ide za ubeĎenjem Franje Račkog iz marta 1877, da Hrvatska na Balkanu nikada nije vršila samostalnu i konstruktivnu misiju, nego bila oruţje u maĎarskim rukama da se onemogući bolja drţavna konsoldacija. Sam Štrosmajer je vodio prepisku sa bivšim ( do januara 1874) predstadnikom engleske vlade Gledstonom u oktobru 1876. Na ţalost, bio je usamljen, a i sam preterano verovao u ispravnost ruske politike na Balkanu. Vodstvo pravoslavne crkve u Srbiji se trudilo da ga opanjka kao

čoveka austrijskog dvora. Mitropolit Mihajlo je u dţepovima svoje mantije nosio pregršt papira kojima je hteo to da dokaţe. Nikada veći greh nije slabije kaţnjen od ovoga. Ni ruski konzuli nisu

302

verovali u ove podatke, jer su bolje znali stanje stvari. Srpski slavjanofili nisu imali ni toliko

taktičke gipkosti koliko njihovi bolje obrazovani moskovski prijatelji. U vreme oko sklapanja Sanstefanskog preliminarnog mira, Štrosmajer je i kod Rimske kurije

nastojao da deluje protiv austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine. Iz 1878. su preţţivele dve njegove predstavke papskoj kancelariji, u kojima je on osudio Austro-Ugarsku, kao carstvo

koje će istorija kazniti propašću i dodeliti mu istu sudbinu kao i Otomanskoj Imperiji. Štrosmajer  je uvek ostajao crkveni čovek, odan ideji reformi katoličke crkve, kako bi je osposobio da  postane novi temelj za ujedinjenje hrišćanstva. On je bio uveren da je habsburški dbor imao mogućnosti da pravično reši nacionalno pitanje i na taj način okupi i Juţne Slovene, ali je izgubio tu mogućnost oslanjajući se samo na dva povleštena naroda u Carstvu. U Štrosmajerovim spisima ima delova koji ga mogu predstaviti kao zagovornika crkvene unije, posebno ako se gubi iz vida da te njegove ideje treba meriti stalno prisutnim zahtevom da se rimska crkva mora izmeniti, decentralizovati, demokratizovati i uskladiti sa pravima slovenski naroda na slobodu. Berlinski kongres je zasedao od 13.juna do 13.jula 1878. Na dadeset sednica Kongresa

učestvovali su predstavnici sedam evropskih sila, po francuskom alfabetskom redu: Nemačka, Austro-Ugarska, Francurska, Velika Britanija, Italija, Rusija i Turska. Predstavnici malih zemalja

o čijoj se koţi rasporavljalo( Grčka, Rumunija, Perzija), dobili su pravo da izloţe svoje pogleda,  bez prava odlučivanja. Srpski predstavnik to pranij nije ni iskoristio, verujući da se sporazumevanjem iza kulisa moţe više postići. Moţda su Ristiću ruski prijatelji došapnuli kako da se ponaša. Predstavnicki bosanskih ustanika ( Despotović, Vidović) dobili su mogućnost da  pre jedne sednice provire u dvoranu za zasedanje i na stolove postave svoje pismene zahteve.

Sednice su se odrţavale popodne, u trajanju dva do tri časa, a ostatak je korišten za istvojena  pogaĎanja, po kojima je kongres dobio izuzetno efikasän rezultat. U dve komisije, za zavvršni akt i delimitaciju, rešavala su se teknička pitanja. Jedino Turska nije na Kongres poslala svoje najovlaštenije drţavnike. Berlinski kongres je izmenio ranija ruska rešenja i konačno odredio teritorijalni raspored

 balkanskih drţava- ranije zemlje koje su priznavale sultanov suverenitet ( Rumunija, Srbija i Crna Gora) dobile su status pune nezavisnosti. Velika Bugarska iz sanstefanskog nacrta je  podeljena u Kneţevinu Bugarsku i Istočnu Rumeliju, Bosna i Hercegovina je okupirana od Austro-Ugarske. Sluţba Berlinskog kongresa nije imala tačne podatke o površini koja se delila.

303

Srbija je dobila oko 11.100 km² novog teritorija, što je omogućilo da prema ranijih 37.300 km² ima nacionaln teritorij od 48.400 km². Kasnije se računalo da Srbija ima 54.000 km². Crna gora je od 4.700 km²,povećanjem za 3.900,dobila teirtorij od 8.600 km². Po konačnom računu je imala 9.475 km². U prvom slučaju je to bilo povećanje 29.76%, a u drugom za 82,98%, kako su verovali učesnici Kongresa. Okupacijom Bosne i Hercegovine, Austro Ugarska je dobila 51.000 km², Kneţevina Bugarskajesa kongresa izašla sa 63.200 km², Istočna Rumelija 35.900. najširi  balkanski razvoj je još uvjek drţala Turska(165.000 km²) i Rumunija ( 130.200 km²), iako je bila znatno umanjena prema istorijskom daru iz San-Stefana, Bugarska je ipak i u ovom krnjem

sastavu po poršini bila najveća slovenska drţava na Balkanu. Bez obzira što se nisu ostvarili ruski pla novi iz preliminarkog mira sa Turskom, na Berlinskom kongresu je Rusija ipak postigla streteški trijumf. Iako se svetska nauka ne slaţe u ocenama  prirode ruske politike na Balkanu, jedno je racionalno rešenje u tome ipak moguće. Verovatno je najbolju ocenu ove ruske politike dao ruski drţavnik, Sergej Vite 1888: stav Ruske prema

ustanicima u Bosni ne treba uzimati ozbiljno, ,, to se pitanje upotrebljava danas da poplaši Austriju, da bi ona u drugim pitanjima popustila, ali da u interesu ruske politike nikako nije da

 bosansko pitanje reši,nego, naprotiv da ga neprestano nerešeno odrţava, kako bi joj, kad god zatreba moglo posluţiti bilo u političkom šahu s Austro-Ugarskom,bilo u onome sa srpskim drţavama i sa celim juţnoslovenskim pokretom. Ta je formula najb olji prosek cele ruske  balkanske politike nakon 1856. pa sve do 1914. Ovaj sporazum na Berlinskom kongresu o deobi balkanskog teritorija je u kasnijem pravnom

razgraničenju samo delimično narušen. Ragraničenje Sribje je konačno bilo završeno tek do  početka septembra 1879. Do početka aprila 1880. zamenila je Crna Gora nemirne oblasti Plava i Gusinja, za Ulcinj. Austro-Ugarska je morala da u krvi uguši otpor u Bosni i Hercegovini njenim

turpama. Konzul u Sarajevu, a i sijaset političkih agenata nastojali su da obilatim podmićivanjem  pridobiju an svoju stranu što je moguće više uticajnih ličnosti. Crnogorski knjaz je dobio nekoliko hiljada guldena za lakše provoĎenje u delo pacifikacije Hercegovine. Austrougarske vlasti su uspele da nešto političkim uticajem, anešto podmićivanjem, umire celu gornju klasu u BiH. Samo se za neke pojedince iz niţih klasa nije moglo garantovati. Istorijska nauka nije sloţna u ocenama prirode otpora austrougarskoj okupaciji BiH i albanskoj, crnogorskoj i srpskoj. Postoji tendecija da se otpor predstavi kao bosanski i albanski nacionalni

304

revot protiv turske drţave, uspotavljanja lokalne vlade i otpor turskoj,srpskoj,crnogorskoj i austrougarskoj vlasti. Postoji stanovište da ovaj otpor ima samo jednu dimenziju protiv strane okupacije, a da ga je turska vlada podrţavala. Sve više u nauci preovlaĎuje ubeĎenje da je

Berlinski kongres bio prekretna tačka u organizovanju panislamskog pokreta i da se u tom okviru kristalizovao nezavisni albanski nacionalni program. Tendencija da se otpor u BiH postepeno

konstituiše kao srspki nacionalni pokret,konačno propada 1882. Sve su diplomatske sluţbe videle da turska vlada podrţava konzervativna islamska rešenja i da ne sme da ih otvoreno podrţava. Za sada je nauka obaveštena, da je u tome ruska diplomatija najdalje otišla i u pojedinostima znala ono što su druge videle samo okrajcima. Rusko poslanstvo u Carigradu je koristilo tajne usluge jednog povološkog Tatarina, koji je postao vodič muslimanskih hadţija iz Rusije u sveta mesta. Tek u novembru 1880. on će otkriti da se u Meki formira jedno središte organizovanog panislamizma. Trebalo je da on objedinjava različite grupe koje je posle rusko-turskog rata, ujedinjavala svet verske solidarnosti na pokrajinskoj i izvojenoj

osnovi.,, Ovo osećanje je verovatno uvek postojalo u masama,ali se pre poslednjeg rata nije nikada predstavilo u konačnom obliku. Plodove toga sada vidimo u različitim ligama, koje vaskrsavaju svuda gde je islamski svet ugroţen. Ali ova lokalna i izdvojena okupljanja više nisu dovoljna da umire, panislamske aspiracije. Ptoreban je jedan centar oslonca. Takva centar postoji, ili bolje, on je u toku da se uspostavi, ne u Carigradu, kako bi se moglo verovati, nego u svetom

gradu Meki. On ima tu prednost što unutar svojih zidova moţe da ujedini muslimane celog sveta. Iz ovog se podatka jasno vidi da se organizovano središte pansilamskog pokreta stvaralo 1880. u Meki, a da je do tada pansilamski pokret postojao na lokalnoj osnovi. Meka je izabrana zbog toga

što nije postojala opasnost da se velike sile udruţe i podele Osmansko Carstvo, pa je odatle izbegavan Carigra. Na čelu carigradskog panislamskog pokreta je bio Reuf - paša, maršal u turskoj vojsci i jedno od najuticajnijih lica u prestonici. Rusija i Austro-Ugarska su nastojale da ovaj  pokret pridobiju na svoju stranu. Andraši je još na Berlinskom kongresu nudio turskom delegatu

da potpiše konvenciju, po kojoj bi sultan pristajao na okupaciju BiH. Pregovori o tome su otezani, a i delegat je namerno izbegavao da dade definitivne odgovore. Andraši nije znao da turska strana te pregovore saopštava ruskoj diplomatiji. Tako je saopšteno da je Andraši, uz konvenciju, nudio i declaration secrete o savezu Austro-Ugarske i Turske u slučaju opasnosti

odslovenskog pokreta. Nisu ni Rusi stajali skrštenih ruku. Tek 1881. saznale su austougarske

305

vlasti da ruski predstavnici podstiču albanski otpor protiv Austro -Ugarske, pa se čak šuškalo da nameravaju da organizuju ustanak u Hrvatskoj. Na osnovu toga bi se smelo pretpostavljati da je

ista igra izmeĎu dve velike sile postojala i u vreme Berlinskog kongresa, još pre nego su dve drţave uspostavile neposredni teritorijalni kontakt. Pristanak turske vlade na davanje autonomije BiH na Sanstafanskom preliminarnom miru je obavezivalo lokalne vlasti u Sarajevu da odobravaju stvaranje i organa te autonomne pokrajinske

vlasti. To ima i svoje takitčno naličje: formiranje nove vlade u Sarajevu je značilo da se ne dozvoli ustanicima u Bosanskog krajini da je oni nametnu. Takav je pokušaj učinjen na narodnoj skupštini u kravjaku još u oktobru 1877. Ta je vlada u sneci čekala svoju priliku od ishoda rada Rusije protiv Turske. Kao odgovor na Sanstefanski preliminarni mir i njegove odluke o autonomnom statusu BiH, u Sarajevu su na jednom sastanku bosanskih prvaka, po pozivu turskog valije, formira Narodni

odbor. Od njegova 24 člana 20 su bili muslimani. Formiran je 5.juna,pošto je već 28.maja zvanično bilo objavljeno da je BiH dobila status autonomije. Prestonička štampa je podrţala otpor u BiH, uvoĎenju tuĎe vlasti, i formiranje ovog odbora u sastavu starog vilajetskoj medţlisa trebalo je da izigra odluke sanstefanskog ugovora o autonomiji. Od 23 raspoloţiva bataljona u Bosni, 19 su bili u sastavu domaćih regruta i zbog toga za ovaj cilji bili dovoljno pouzdani. Od 19 u Hercegovini, domaći sastav je popunjavao samo 6.

 Nakon odluka Berlinskok kongresa, kao i u njegovom toku, dok je Andraši pravio pritisak da sultan dobrovoljno preda BiH, vlada u Carigradu je stalno zasedala i razmatrala takvu mogućnost. Odbijali su da prihvate status okupacije, bez obzira na ponude o njegovoj privremenosti. Sultan

se pravdao da bi takva odluka ,, od naroda bila vrlo oštro kritikovana pri sadašnjem stanju duhova''. Ostavljeno je da o tome odluči Veliko veće Carstva, u kome su sedeli članovi postojeće vlade, svi članovi bivših vlada i bivši nosioci zvanja šeik -ul-islam, pod sultanovim  predsedništvom. To je veće odbilo da prihvati okupaciju, pod motivacijom da ne ţeli da snosi odgovornost za krvavi otpor koji se moţe pojaviti. To je bio ohrabrenje panislamskih krugova da se ne mire sa odlukama velikih sila o deobi

otomanskog područja. U Carigradu je postojao Centralni odbor za odbranu prava albanske nacionalnosti. Nakon potpisivanja Sanstefanskog preliminarnog mira, na celom teirtoriju koji je

306

 predviĎen da uĎe u sastav crnogorske drţave formiraju se komiteti od lokalnog muslimanskog stanovništva. Inicijativu daje Ali- beg(kasnije paša) gusinjski. Već početkom maja se govori o  jednoj ligi oko Gusinja, a slične organizacije se stvaraju sve do Bitolja. Stvaran je ovakvih muslimanskih organizacija ,, turska vlada, ne samo da nije onemougćavala nego ih je i ohrabrivala''. Posrednu podršku daju i austrougarski agitatori. Konzul u Skadru je još u junu 1877. predviĎao stvaranje jedne velike albanske drţave u koju bi ušle sve ove oblasti koje je sanstefanski ugovor predavao Crnoj Gori. U Carigradu je postojala ,,klika albansko-bosanska

svemoćna na sultanovom dvoru''. Ova je grupa podrţavala stvaranja vodstva oruţanog otpora pravima Srbije i Crne Gore, da zaposednu delove teritorija koje im je moĎunarodni ugovor bio obezbedio. U Prizren je bio poslat

Abdul Frašeri, koji će voditi glavnu reč na formiranju Prizrenske lige 10.juna 1878, u jednoj  prizrenskoj medresi. Na tom zborovanju učestvuju predstavnici iz svih albanskih  krajeva, najmanje iz juţnih albanskih oblasti. Bilo je prisutno i dosta muslimanskih veleposednika iz Bosne,Hercegovine i Novopazarskog Sandţala. Stvorena je albanska organizacija za odbranu, sa središtem u Prizrenu i područnim ispostavama u svim albanskim pokrajinama. Prvi zadatak je bio da se stvore vojne jedinice sa osloncem u Prizrenu, Peć, Kosovu i Novom Pazaru. Ova prizrenska liga je po svojoj orijentaciji u duhu islamska ustanova. Govorili su o albanskoj drţavi, ali su zadrţavali sultanov suverenitet. Odluke Berlinskog kongresa u Sarajevu su naišle na sličan odgovor. Turska je blada podrţavala ovaj otpor. Jedan je francuski diplomata, na putu od Carigrada do Sarajeva, vide na ţelezničkoj stanici u Mitrovici 32 vagona municije. Širenje austrijskih proklamacija u kojima se pozivao narod da ne daje otpor ulasku trupa, u BiH je bio razlog da se i u Sarajevu organizuje jedna  privremena vlada. I tako je za cel ovreme berlinskog zasedanja u Sarajevu vrelo kao u loncu. Privremena vlada, formirana nakon pobune 27.jula uputila je poziv nadoru da se oruţa- uglavnom je sačinjavaju

muslimanski fanatici. U isto vreme je slično telo bilo stvoreno i u Mostaru. U Sarajevu su zabranili da se nose evropska odela, a u Mostaru su proglasili uvoĎenje šerijetskog prava. I sr   psko stanovništvo se priključilo, barem prividno, ovom organizovanju bojničkog otpora. Pred

 jednim srpskim odredom je išao bimbaša Risto Bujak, ali je to hrišćansko oduševljenje trajalo do

307

 prvih kukuruza i boljih grmova, a zatim u njima ugasla za nave. U ovog privremenoj vladi je

GadţiLojo najčuvenije ime, ali nije voĎa. Austrougarske trupe su počele prelaziti granicu 29.jula 1878. General Filipović je komandovato 13.armijom, a general Joanović u Hercegovini 16.pešadijskom divizijom. Austrijanci su napdali u tri pravca. Sšočetka njiove snage iznose 72.000: brzo se penju na oko 160.000 ljudi, ali vremenom rastu na sastav od 268.000 vojnika. Sarajevo je zauzeto 19.avgusta, ali se dugo drţao lanac utvrĎenih mesta u Bosanskoj krajini. Bihać je pao 19.septembra,Jajce 29.septembra. tek 3.oktobra je car čestitao vojnicima uspeh slamanj vojnog otpora okupaciji. Izgubio je 5.020 vojnika i 178 oficira. Ovaj su otpor podrţavali muslimani iz drugih delova Carstva. Pljevaljski muftija Šemsekadić je odigrao u otporu značajnu ulogu. Znatno duţe je trajao otpor albanskog stanovništva protiv pokušaja crnogorske vojske da zaposedne Plav i Gusinje, koje im je Berlinski kongres bio dodelio. Iako se taj otpor vodi pod

albanskim vodstvom, muslimnsko stanovništvo je u tim oblastima slovenskog porekla. Zastava vodilja je i tu, kao i u BiH, islamska era i ideologija i pokušaj da se evropskim reformama u Carstvu učini kraj, ponovo uvede šerijat kao osnova zakonodavstva i društvenog ţivota. Tek krajem 1880. pristala je crnogorska vlada da se odrekne Plava i Gusinja i da u zamenu dobije Ulcinj, s primorskim pojasom do Bojane.

Posledice Velike istočne krize 1875-1878. bile su mnogostruke. Srpski nocionalni pokret je doţiveo dugoročan istorijski poraz. Umesto njega, na srpskom području Turskog Carstva i  bugarskom na bugarskoj strani, velike sile će preuzeti kontrolu istorijskog razvoja i društvene modernizacije. Ojačan je značaj velikih sila na Balkanu. Vrlo se brzo pokazalo da ruska ekonomija nije u stanju da odrţava ekonomsku utakmicu, ne samo sa nemačkom, nego ni sa austrougarskom na ovom području. U podeli intersnih sfera je Austro-Ugarska uspela da zadrţi bolje delove. Pristankom sultana da

konačno potpiše Novolazarsku konvenciju, 21.aprila 1879, ona je dobila pravo da privremeno drţi vojna uporišta na tom području, a odatle strateški da kontroliše razvoj prilika na Kosovu i u Makedoniji. Ipak će se vrlo brzo pokazati da okupaciona vlast u BiH ne moţe da rešava osnovno  pitanje zbog kojga je tamo došla: opasnost pobede srpskog nacionalnog  pokreta i stvaranje  jedinstvene srpske drţave, kao osnovice buduće jugoslovenske zajednice. Rimska kurija je već u

308

avgustu 1878, dok je još muslimanski otpor trajao, nastojala da nova vlast ojača poloţaj katoličke vere u pokrajinama i dopusti delovanje katoličkih misionara. Ubrzana kroatizacija koja je usledila

nema snage da išta postigne, sem otpora. NareĎenje da se svi akti vode hrvatskom jezičkom varijatnom, ostavilo je samo ruţan trag u kulturnoj istoriji naroda. Okupacione jedinice slovenačkog sastava 1878. ispoljavaju solidarnost sa domaćim katolicima i u Glamoču obnavljaju crkvu.

Islamski pokret je bio poraţen. Pokušaj da se otporu okupaciji dade neki nacionalni smisao je imao za posledicu da sam sultan, kao verski poglavar muslimana, tome okreće leĎa. Albanska liga se cepa na muslimansko i nacionalno krilo. Sve dotle dok ih ne ujedinjuje zajednički  protivnik i dok više znaju šta neće nego šta hoće, oni idu zajedno. Ne treba sumnjati u ţelje albanskih muslimana da stvore albansku naciju. Ipak će trebati vremena da se odreknu koncepta  jedne bliskoistočne muslimanske nacije i prihvate zajednički koncept evropske. Rezlika je izmeĎu ta dva modela ogromna. Šerijetsko pravo, kao osnova novog društva ne moţe biti osnova ncije. I u muslimanskom nacionalizmu štamparska mašina igra glavnu ulogu. Šerijet je zastava  privermenog okupljanja za otpor strancima. Sam je sultan vrlo brzo odustao od podrške albanskom i bosanskom pokretu, a protiv albanskog se čak odlučio da i vojnički deluje. Imao je  poverenja da će Austro-Ugarska na tom prostoru čuvati njegova prava bolje od njegovih sljedbenika.

Balkansko trţište je bilo razbijeno. BiH je postala habsburški arinski zabran. Ubrzana izgradnja ţeleznica je provoĎena po zamislma da se transportne linije Bliskog istoka veţu za centralnu Evropu. Onemogućena je prirodna intergacija balkanskog prostora u smislu ujedinjavanja veće  juţnoslovenske drţave. Ustanci,pokolko i ratovi izazvali su odreĎene demografske promene. Deo muslimanskog stanovništva je beţao sa područja hrišćanskih drţava. Berlinski kongres je od 1878. meĎunarodnim pravnim merama zaštitio muslimansku i jevrejsku manjinu u grišćanskim drţavama. Ipak se deo muslimanskog stanovništva raĎe selio na turski prostor. Muslimani iz  jugoistočne Srbije, nešto i pod tajnim pritiskom da se nagnaju na odlazak, sele na Kosovo, gde izazivaju istorijsko pogoršavanje poloţaja srpskog naroda tamo. Samo BiH je izgubila oko 150.000 stanovnika u ovoj krizi od 1875. do 1878. Ne bi bilo preterano ako bi se tvrdilo da je dva miliona ljudi bilo prisiljeno da u uţim i širim balkanskim migracijama, menja mesto boravka.

309

Polovica od toga pripada hrišćanima, a druga polovica muslimanima. U velikom klanju ljudi su stradali kao ovce-nisu čestito ni prebrojali mrtve. Berlinski kongres je izazvao promene političkih ideologija kod Juţnih Slovena. Duh

 jugoslovenskog ujedinjavanja je doţivio zastoj, ojačan proces kroatizacije na celom katoličkom srpskohrvatskom govornom području, ojačana politička ideologija katoličke crkve uopšte, a srpsko poverenje u slavjanofilske namere se jedva drţalo do poraza ustanka u Hercegovini 1882.

Srpski nacionalni poraz je visoka cena plaćena za ideološku solidarnost sa ruskim slavjanofilima iza 1860. Slično kao i neuspeh u revoluciji 1848-1849, i u ovoj Velikoj istočnoj krizi je poraz znatno podstakao proces prerastanja lingvističkog tipa nacionalizma u sektarijanski. Okupacija je imala veliki značaj za austrijsku unutrašnju politiku. Njene partije su bile podeljene u dva suprotna bloka. Priključenje BiH su zagovarale konzervativne partije, katolički klerikalci,  juţnoslovenski poslanici u Carevinskom vijeću( iz slovenačkih pokrajina, Dalmacije i Istre) i seljačka udruţenja. Ovi posljednji su se nadali da će u okupiranim pokrajinama naći plodne zemlje za stvaranje nemačkih kolonija. Ekonomska kriza 1875. naterala je oko 10.000 seljačkih domaćinstava na bankrotstvo, a prezaduţenost seljaka je bila velika. Nauka nije dovoljno istraţila razloge interesa katoličke crkve za okupaciju, kao i vreme od kada taj interes aktivno postoji u habsburškoj spoljnoj politici. Bio je vidljiva sila koja austrijske poluge pokreće na istok 1875. Primirja koja je Srbija morala da prihvati, nakon vojničkih poraza njene vojske, nisu obavezivala Crnu Goru. Ona je, doduše, imala manji vojnički zadatak u ovom ratu, a više pouzdanja u svoju municiju. Strategija koju slijedi crnogorski knjaz je odreĎena zahtjevima u memorandumu koje je  podnio kancelarima velikih sila prije izbijanja ustanka: ispravka granice rijekom Moračom na istoku, izlaz na more i dobivanje znatnog dijela Hercegovine Nikšićom. Taj je zahtjev povećan  jedino u kasnijem sporazumijevanju sa Srbijom o savezu i vojnoj konvenciji, po kojoj je

 predviĎeno da zapadna „prirodna granica“ Crne Gore bude rijeka Neretva do Konjica, a na ostalim dijelovima rijeke Lim i Drim. U skladu s time veći dio, od ukupno 23 000 mobilisanih

vojnika, upravljen je na Hercegovinu. Ustanak na tom području je i tako bio ključ cijele političke strategije u ovom nacionalnom ratu, a na toj se strani zahtijevalo i glavno teritorijalno uvećanje.

Crna Gora je imala na svojoj strani ruskog cara. I kad se nije zahtijevala njegova arbitraţa, on je odlučivao o svim glavnim srpskim pitanjima. Godinama ranije je podrţavao crnogorskog knjaza

310

u njegovom otporu da srpski agenti djeluju na hercegovačkom zemljištu. U svim ovakvim

sporovima prije Velike krize 1875.g Rusija je uspijevala da upozori srpsku vladu da ne računa na Hercegovinu. Ne izgleda uvjerljivo da bi razgraničenje izmeĎu Srbije i Crne Gore po rijekama  Neretva i Lim 1875.g bilo sačinjeno bez uzimanja u obzir ovog ruskog mišljenja. U cijeloj ovoj

krizi, ruska vlada zna da samo ţeli stvaranje Velike Bugarske i Velike Crne Gore, a za ostala  pitanja je smatrala da podlijeţu pod upitnike koje su stvarali pregovori velikih sila. Nameće se zaključak bez izričitog dokaza, da su podrškom ustanku u Bosni htjeli da suze austrijski interes na nju, da Beč stave pred svršen čin. U Hercegovini su crnogorskoj vojsci od znatne pomoći bili i hercegovački ustanici. Samo mali odred je ostavljen u pravcu pre Baru i Gusinju, a sve ostalo je upravljeno na Nevesinje. Turskom vojskom je komandovao Muktar- paša. Do odlučne je bitke došlo na Vučjem Dolu 28 jula 1879.g

kad je turska vojska bila do nogu potučena. Crnogorci su dešifrovali poruku trubom da  turske  jedinice nemaju municije, pa su komandom „na Jatagan“ rastrojili cijeli front. Zarobili su jednog od trojice paša, kao i preko 3000 oficira i običnih vojnika. U silnom plijenu naĎeno je na ratištu oko 500 muslimanskih svetih knjiga. Ovu pobjedu knjaz nije iskoristio u smislu osvajanja ostatka

Hercegovine, nego se vojnički okrenuo prema Podgorici. Pobjedom kod Fundine 14 avgusta 1876.g, kao i u nekoliko narednih bojeva kod Spuţa i Podgorice, Crna Gora je stekla neviĎen ugled u cijelom svijetu. Nedostatak teške artiljerije bio je razlog da nisu mogli da savladaju

odbranu Nikšića i zauzmu to tursko uporište. U svim drugim pravcima njihov rat je bio izuzetno  plodan.

Za cijelo ovo vrijeme ustanak u Bosni nije prešao granice koje je ranije postigao. Pukovnik Despotović je više cijenio politička od vojničkih sredstava borbe. Pored sve širine u obrazovanju, on je bio oličenje političke kratkovidosti ruskih slavjanofila. Samo je zahtjev istorijske nauke –  da se svaki zaključak mora nametnuti iz izvora- razlog da se ne smije davati veći značaj utisku da  je zbog političkih, a ne vojničkih razloga bio poslan u Bosnu. Slijepo je vjerovao u istorijsku misiju Rusije da oslobodi slavenski svijet. Svoje političko mišljenje je formulisao u jednom  pismu koje u prepisu šalje ruskom poslaniku u Beogradu i predsjedniku srpske vlade, odmah nakon proglasa ujedinjenja Bosne i Srbije 30.juna 1876.g Rusi i Srbi, „oba ta naroda svezana su  političkim interesima i ţele da se veliko i dostojno slovensko pleme oslobodi tako da moţe

311

svojom silom zapovijedati cijeloj Evropi. U nastojeće vrijeme ne samo podrţavati no ... i utvrditi

 je na vjek, meĎu obojim nacijam.“ Politička ubjeĎenja vodstva srpskog nacionalnog pokreta 1876-1878 su izgleda pale u ruke ljudi koji su dijelili osnovna  politička ubjeĎenja moskovskih slavjanofila. Despotović u Bosni je bio

samo odjek onoga što je u samoj Srbiji ispovijedao general Černjajev. U memorandumu iz novembra 1876.g on optuţuje Srbiju da dekadenciju koju je u njenom društvu izazvao jakog  prvenca parlamentarne demokratije u cijelom slovenskom svijetu, nalazio je samo riječi osude,

kao za proizvod zapadne trulosti. Prijetio je da će uništiti taj zapadni uticaj i Srbiju pretvoriti u rusku provinciju. Ova su ubjeĎenja izazvala glasna odobravanja samo meĎu Crnogorcima i u krugu njihovog knjaza. Ovo slavjanofilsko preuzimanje zastava i vodstva cijelog srpskog

nacionalnog rata, kao i ustanika u BiH, podrezalo je sve ţivotne sokove u njemu. Ideje političkog despotizma koje slavjanofili unose u pokret odozgo, bile su slatki otrov koji je usmrtio srpski

nacionalizam, a na prvom mjestu inteligenciju kao njegovo mlijeko što ga je istorijski podigao iz kolijevke. Elitni tip nacionalizma nije 1875.g napredovao, nego pod vodstvom ruskih slavjanofila

 počeo istorijsk i nazadovati. Srpska inteligencija ne učestvuje u ovom nacionalnom ratu, na koji je decenijama prije toga  potrošila svu svoju energiju. Govorilo se da je samo pet srpskih intelektualaca bilo na frontu  protiv Turske. Od njega su se otuĎili Zmaj Jova i Đura Jakšić. Po Beogradu je puno ljudi koji ne smatraju da se Srbija treba ujediniti s Bosnom, a jedan je francuski emisar optuţivao čak i trupe oficira u srpskoj armiji 1877.g da priţeljkuju da Srbija naĎe mjesto u Habsburškoj Monarhiji. Svi su nacionalni planovi srpskih tajnih organizacija za podizanje ustanka na turskoj strani bili

zasićeni strateškim pretpostavkama da je prvi i glavni zadatak da se u ustanak privuku muslimani, a na prvom mjestu njihovi feudalni zemljoposjednici. To je došlo do izraţaja i u početku ustanka 1875.g a nakon objave rata Srbije i Crne gore Turskoj., to je još pogoršano. Jedan seljački ustanak koji počinje kao agrarna revolucija, iz samog korijena je bio osporen, a tim klasnim rascjepom istorijske mogućnosti elitnog nacionalizma znatno umanjene. U ratnom proglasu srpskog kneza na Deligradu 30 juna 1876.g bili su pozvani i muslimani.

Izričito je rečeno da cio ovaj srpski pokret da nije revolucija, nego čisto narodni. Ljubibratić je smatrao da je njegov istorijski zadatak da u okviru narodnog ustanka pomiri pravoslavne i

muslimane. Kada se vraća iz austrijske internacije 1877, on pridaje naročiti značaj ovom

312

 pomirenju. U jedan proglas unosi da je ujemčenje begovskih interesa najteţi zadatak, ali moramo u tome raditi i ovaj put biti popustljivi – u nijednoj drţavi nije se moglo izvesti potpuno uništenje

spahijskih prava. Naše će spahije bez sumnje brzo osiromašiti i rasprodati svoja imanja, čim otimanjem ne budu mogli naknaĎivati svoja raskoštva. Trebalo bi da se davanje gospodarima zemalja svede na stalnu svotu koju će teţaci davati drţavi, a drţava gospodarima. Tako bi se

izbjegao sam dodir izmeĎu begova i teţaka. U pregovorima na Cetinju za stvaranje ratnog saveza izmeĎu Srbije i Crne Gore 1876.g govorilo se i o mogućnosti trajnog ujedinjenja dvije srpske drţave, pod uslovom spajanja svije dinastije. Tada se iznosi mogućnost da bi u slučaju da nijedna od dinastija ne bude imala pravog nasljednika, jedan muslimanski feudalac mogao postati srpski nacionalni vladar. Jedino su muslimani imali plemstvo. VoĎa bosanskog ustanka iza proglasa ujedinjenja sa Srbijom, Mileta

Despotović, smatrao je svojom glavnom političkom zadaćom da naĎe mogućnost pregovora sa muslimanima. Zbog toga je u svom štabu u Crnim Potocima stalno drţao jednog muslimanskog hodţu. Ustanak je po svojoj prirodi bio agrarna, seljačka revolucija. Sve ovakve ideje o davanju prava zemljoposjednicima, pa da će u zajedničkoj nacionalnoj drţavi očuvati svoja imanja jedino su imale za posljedicu da se rascjep vodstva i naroda produbljivao. Turski socijalni sistem je doţivio

rasulo. Dok nije postignuo primirje na srpskom frontu, Despotović je pokušao da zauzme Petrovac, Odţak i Glamoč. U Kozari se odrţava nekoliko ţilavih ustaničkih četa. Sredinom septembra 1876.g buktala je pobuna na Bosanskom Grahovu i Livanjskom Polju. Finansijska

kriza u turskoj drţavi izaziva sumrak ekonomije na bosanskim varošima. Papirni novac koji sultan počinje obilato da štampa privrednu nestabilnost još i povećava. Putnici, koji su o sebi ostavljali nekog pismenog traga, stalno nailaze na grupe bjegunaca pod oruţjem. Nakon

 proglašenja primirja pred Nišom, pokušavaju da to urade i u pobunjenim bosanskim krajevima. Despotović vjeruje da i turske vlasti znaju da je on srpski regent, vilinski princ sa rezidencijom u Crnim potocima, koju na kartama niko ne moţe da identifikuje. Njegov prijedlog za primirje je odbijen i ostavljeno da vlada u Carigradu odgovori na to. Ona je i ranije revnosno odbijala da  prihvati prijedloge da se bosanskim ustanicima prizna status zar aćene strane.

Sve su se ustaničke starješine u Bosni, jednako kao i oni na frontu u istočnoj Srbiji, ţalili da pred sobom nailaze na fanatizovano mislimansko stanovništvo. Ta provala vjerskog bijesa ne

313

dozvoljava da turska drţava propadne. Svi vide da Otomansko Carstvo nije samo sultan. U kojoj se mjeri ovaj vjerski fanatizam sluţbeno podrţava i njeguje, kao strateški odgovor na narodnu revoluciju hrišćanskog stanovništva nije moguće ustanoviti. Svi su sumnjičeni da ga podrţavaju. U julu 1876.g svečano je u Sarajevo bio donešen pokrivač sa groba proroka Muhameda, koji je trebalo da podigne borbeno raspoloţenje u vjernika. Muslimanski fanatizam ima dvije strane –  satire ispred sebe nezaštićena hrišćanska naselja, pokoljem svega ţivog što se uhvati, a zatim sve vjernika pretvara u vojsku. Duh postaje sila. U Solunu su ubijeni konzuli zapadnih drţava, a u Bugarskoj se biljeţe zlodjela po selima, koja su prvi put i britansko javno mišljenje podigla protiv Turske. Takva nasilja postoje i po Bosni. Mobilizacija je imala veliki odjek i obuhvatila

muslimansko stanovništvo od 17 do 70 godina. U Livnu su pod zastavu otišli i dječaci od 12 godina. Bilo je pokušaja da se u Travniku formira latinski legion od katolika. Carigradska konferencija predstavnika velikih sila, kr ajem 1876.g i početkom 1877, raspravlja o

ovim turskim zlodjelima nad seoskim stanovništvom. Bugarske grozote su tada potresale evropski svijet koji čita novine. Za tu priliku su i bosanski ustanici poslali dokumente sa  popisima zlodjela po bosanskim selima. Britanski konzul iz Sarajeva je umanjivao vrijednost tih

 podataka, a i Rusi su puštali da više govore dokumenti. Ovo je bio razlog da podaci o bosanskim grozotama ne dopiru do ušiju britanskog javnog mišljenja. Ruska vlada je uvodila pooštrenu cenzuru za listove koji bi se odveć razmahali vijestima o razvoju Istočnog pitanja, da ne bi njeno

 javno mišljenje obavezivalo vladu da mijenja ponašanje. U junu 1876.g zabranjen je list zbog članka „Ratovali ili ne“. Štrosmajer je bio jedini koji je u nekoliko pisama našao puta do ušiju vodećih britanskih političara. Naveo je svjedočanstvo o nabijanju na kolac ţene u drugom stanju. On govori o alpskom teretu koji leţi na leĎima hrišćanskog svijeta i u tim trenucima svjedočenja velikih zločina na bosanskim selima, on nema lijepih riječi o islamskoj vjeri koja to dopušta.  Naučnik Artur Evans je u izvještajima iz zapadne Bosne, za „Mančester gardian“, potvrdio masovne zločine. Proračunao je da je oko 6000 samo staraca, ţena i djece bilo hladnokrvno ubijeno, 29 000 otjerano iz popaljenih sela, zapaljenje 81 crkve i prebjeglo na austrijsku stranu

oko 250 000 ljudi. Za Carigradsku konferenciju je zapovjednik ustaničke vojske, Mileta Despotović, posla listu zločina po krajiškim selima, od 10. 10. 1875 do 6. 10. 1876.g. povr emeno se 1876 i 1877 vrše pokolji i na Kosovu, u Peći 50 lica, u Gnjilanu 17. Nakon ulaska Srbije i CG u rat, po bosanskim selima se nemilice odvija uzajamna vjerska istraga. Kad pravovjerni jedne

vjere krenu na pravovjerne druge vjere, to je ono što se naziva jugoslavenskom istorijom. Iako

314

surov, ovo je bio jedini lijek protiv razbuktavanja gerilskog rata. Pred ovakvom osvetom, seljaci

masovno bjeţe preko granice i ne mare ni za kakve ciljeve. Austrijski su konzuli svojim izvještajima potvrĎivali ova velik a zlodjela, iako su imali obavezu da od toga ne prave javno pitanje. Za jednog krajiškog bega koga su u gornjoj listi ustanici optuţivali Carigradskoj konferenciji naveli su da je u jednom pohodu na ustaničko područje u Uništu pobio oko 300 nevinih ljudi. Nakon takvih pohoda bi se u Livno vraćali sa odsječenim glavama, pa se jednom i austrijski konzul ţalio da ih ostavljaju okačene na vratima pravoslavne crkve. Kad su ustanici kod Banjaluke zapalili jednu dţamiju i neke čardake planula je u gradu muslimansk a pobuna. Paljene su srpske kuće i katolička crkva. Turske vlasti su pohapsile pet

 podstrekača nereda i poslale ih u zatvor u Sarajevo. U februaru 1876 naročito se pazilo da se smiruju ovi vjerski napadi  –   uz ramazanski post je zapaljena pravoslavna crkva, a habsburška

diplomatija je zahtijevala da se zaštiti trapistički manastir kod Banjaluke. Biskup Štrosmajer je  bio jedina juţnoslavenska ličnost svetog ugleda koji je digao glas protiv ubijanja ovog nevinog naroda. Austrijski i britanski konzul u Sarajevu to nisu odobravali, pisali su mu protestna pisma i

on im je morao dokazivati svoje optuţbe. Vojnički poraz Srbije otkrio je puno trulih greda u temeljima ovog srpskog nacionalnog rata: razlike u poimanju juţnoslavenskog pitanja izmeĎu srpskog javnog mišljenja i ruskih slavjanofila. U Moskvi su bili opsjednuti sopstvenom predrasudom da Srbi izdaju slovensku stvar. To uzimaju kao opravdanje za poraz u ratu i namjere da se povuku iz njega. Ideolog slavjanofilskog pokreta, Ivan Askakov je u decembru 1876.g u Pismu iz Moskve u Beograd

ocjenjivao da se sav grijeh srpskog rata i sastojao u tome što je počeo za osloboĎenje Juţnih Sloven, ane jednostavno za svrgavanje turskog sizerenstva, za dobivanje Stare Srbije i Bosne,

 jednom rječju počeo je laţima i frazom. U isto vrijeme su slavjanofili odlučili da obustave dalju  pomoć Srbiji i cijelu svoju radnju upravljali na pomaganje Bugara, smatrajući da će tako biti korisnije i za Rusiju i za Juţne Slovene. U Beogradu je trebalo ostaviti samo jednog agenta, koji  bi tamo predstavljao rusku pismenost i rusku knjiţevnost.

Gore od moskovskih slavjanofila je o Srbima mislio sam ruski car i ruska zvanična politika. Ona  je od početka traţila način kako da srpski pokret iskoristi kao izgovor, onemogućavala planove za ujedinjenje Juţnih Slovena onda kada ih niko čestito ne stavlja na papir. Jos 1875.g Gorčakov veli da ruska vlada misli da je sporazum sa Austro-Ugarskom moguć, da je on sa obje strane

315

 poţeljan u opštem poloţaju Evrope, da je zbliţavanje dva kabineta povoljan slučaj, jer će to biti sporazum o pitanjima koja su ranije predstavljala osnovu njihovog razilaţenja. Zbog ovoga je car  bio odobrio tajan odlazak Černjajeva u Srbiju da namjerno provocira ustanak Bugara, ali ne i odlazak onim pljačkašima u Hercegovini. Kada je 1876 srpski knez traţio od ruskog cara da bude kršteni kum njegovom sinu, on je generala Sumarokova odreĎenog da obavi tu ceremoniju –  uprtio preko Beča. Tamo je Andrašiju trebalo da uzgred ponudi diobu Balkana, u kojoj Austriji dodjeljuje i cijelu kneţevinu svog srpskog kuma. Austro-Ugarska se bojala srpskog narodnog ustanka u BiH, zbog mogućnosti da postane pokretač

ujedinjenja u veću drţavu, čime bi se mi – kako kaţe Andraši – svjesno izloţili opasnosti da naši srpsko-hrvatski elementi budu stalno uznemiravani snagom ove nove tvorevine koja bi po

tradiciji i interesima bila upućena na proširenje na osnovu plemenske srodnosti. Uporedo sa nastojanjem da se sporazume sa ruskom diplomatijom o demarkacionoj liniji diobe interesa na Balkanu, austrougarska vlada je nastojala sa pridobije neke ustaničke starješine u BiH na svoju

stranu. Prvi sporazum o diobi je učinjen Rejhštatskim sporazumom izmeĎu dva cara po kome je odreĎeno da A-U zauzme dio BiH, uz uslov dopuštanja nekog teritorijalnog uvećanja Srbije i CG u tim oblastima. Ovaj sporazum je obavljen usmeno, bez pismenog zapisnika, pa različite verzije

koje su tom prilikom stavljane na papir ne dopuštaju da se tačno rekonstruiše kojom je linijom ova dioba predviĎena. Srbiji se dopuštao nejasan dio Bosne i Sandţaka do rijeke Lima, a CG dio istočne Hercegovine, područje do Lima i izlaz na more kod Splita. Ostatak BiH biće pripojen AU. Tek kasnije su Rusi smatrali da su u ovom sporazumu mislili samo na Tursku Hrvatsku do rijeke Vrbasa, kao A-U uvećanje, a nisu smatrali da bi se to odnosilo na Hercegovinu. Još je značajnije

šta je sama A-U htjela da uzme od ove turske baštine koju su dijelili. Njen opšti cilj je bio kontrola Dunava, BiH, Srbije i CG. Odatle će u vrijeme ove rajhštatske diobe njen predstavnik na Cetinju crnogorskom knjazu pokazati liniju Klobuk, Bileća, Gacko, Višegrad i tok rijeke Drine

do Rače. To je otprilike ona linija koju je sam knjaz traţio u memorandumu kancelarima triju sjevernih sila pred izbijanje ustanka. Krajem oktobra 1876.g Musić je prešao austrijsku granicu i  bio uhapšen od strane pogranične ţandarmerije, ali mu je kao po nekom prethodnom scenariju dopušteno da ode u Beč. U sastanku sa ministrom spoljnim Andrašijem on se obavezao da će interese svoje katoličke braće postaviti iznad svih političkih planova. Austrougarska vlada mu je

316

odobrila mjesečnu novčanu pomoć od 500 forinti, što je bilo dovoljno da odrţava u ţivotu svoj vojni odred. Ovim je u samom ustanku austrougarska vlada osigurala podršku protiv crnogorskih zahtjeva da joj se da cijela Hercegovina. Ovaj tajni sporazum nije bio objelodanjen. Musić je i dalje bio crnogorski vojvoda u ustanku, odgovoran crnogorskom knjazu od koga je dobio 16

zastava da pod njima vodi svoje vojnike. Drţao ih je savijene u hladu. Konačnu diobu su ruske i ugarske diplomate postigle Budimpeštanskim konvencijama od 15. 01. 1877.g. Tu je podjela napravljena: Rusija je smatrala Bugarsku svojim posjedom, a A-U BiH. Po

 jednoj instrukciji još iz vremena rajhštatskog sporazumijevanja, njena diplomatija je od tih  pokrajina bila spremna da ostavi CG i Srbiji samo ono što bi za nas bilo muka i teret.

 Na osnovu ovih sporazuma Rusija je ušla u rat protiv Turske 24.04.1877.g. S početka se nije računalo da bi i Srbija u ovom ratu trebala da vrši neke vojničke usluge, ali k ad je turska armija  pokazala neubičajenu ţilavost u dugoj odbrani opsjednute Plevne, pozvana je i srpska armija u  pomoć. Neposredno pre ulazak Srbije u rat, došlo je do pobune u srpskoj vojci na Stanovljanskoj  poljani kod Kragujevca. Vojnici jednog bataljona odbili su da poloţe zakletvu srpskom knezu i

 pobjegli u Topolu, gdje su se zatvorili u „KaraĎorĎev grad“. Zbog ove pobune je kaţnjeno nekoliko imena zbog zavjere, te su kaţnjavani zatvorom i streljanjem. Vlada je raspisala opštenarodni kuluk i KaraĎorĎevo zdanje sravnila sa zemljom. Ova je pobuna bila djelimično razlog da Srbija nije prije ušla u rat i uspjela da, prije okončanja borbi na tursko-ruskom ratištu, oslobodi Skoplje i iziĎe na Kosovo. U novom ratu Srbija je podigla vojsku od 82 000 vojnika. Ona je prošla kroz 22 manja i veća boja i izgubila 5410 ljudi, od čega 519 vojnih starješina. Brzo

su bili osloboĎeni Niš, Pirot, Branje. U januaru 1878.g čelne jedinice su se uputile od Pirota ka Sofijskoj dolini. Kod Slivnice se srpska konjica sastala sa ruskom vojskom. Primirje je postignuto

31.01.1878.g. Srbisu organizovali nišku, prokupačku, leskovačku, vranjsku, belopalanačku,  pirotsku i kulsku oblast, a Rusi su u sjevernoj Bugarskoj organizovali 8 gubernija. Na srpskoj strani su stanovnici dobili pravo srpskog graĎanstva, bili su ukinuti i turski feudalni odnosi. Mirovni pregovori koji su uslijedili, pokazali su da Rusija favorizuje stvaranje Velike Bugarske u

koju je računala cijelu Makedoniju i dijelove srpskog i albanskog teritorija. Njena diplomatija je uspjela da na Carigradskoj konferenciji predstavi bugarski etnički teritorij u najširem vidu, što će  postati jedan od oslonaca za sva kasnija pogaĎanja oko odreĎivanja bugarskih drţavnih granica. Još u vrijeme prvog rata srpski su vjesnici sa razočaranjem obavještavali svoju vladu da Rusija

317

neće ništa preduzimati za Srbiju. Mirovne pregovore sa Turskom poslije vojničke pobjede Rusije nad njom, trebalo je voditi po ranijim meĎunarodnim diplomatskim sporazumima. Po jednom članu Pariskog mira (1856) nije bilo dopušteno da Rusija moţe sama diktirati mirovni sporazum Turskoj. Bilo je predviĎeno da svakom mirovnom skupu prethodi vojno primirje zaraćenih strana, a svaki je sporazum na dvojnoj osnovi i bez meĎunarodne kontrole smatran samo  preliminarnim mirom.

Očekujući pritisak velikih sila, sve su se zainteresovane strane spremale da se prije početka mirovnih pregovora obezbijede za njihov konačni ishod. Ponavljala se procedura pregovora oko Carigradske konferencije, krajem 1876, kad je Turska usred zasjedanja gruvanjem topova

najavila uvoĎenje ustava u Monarhiji. To je bio prvi ustav u turskoj istoriji. Bio je sračunat kao sredstvo pridobivanja naklonosti zapadnih drţava Turskom Carstvu, a i potvrda da se ovako radikalnom reformom moţe izbjeći zahtjev pojedinih naroda da se odcijepe. Ustav je raĎen po modelu francuskih ustava, koji je predviĎao poreski cenzus koji je ograničio izborno tijelo na vrlo uzak broj bogatih ljudi, kao i stepenaste izbore. U njemu je potvrĎena osmanska nacionalnost kao zajednički identitet svih stanovnika. Ovo ustavno stanje je trajalo do 1879.g. Slično kao turska vlada ovim proglašenjem ustava, tako su i druge evropske vlade nastojale da se  prije početka mirovnog skupa sporazume sa sultanom o odreĎenim dobicima. Engleska je uspjela K onvencijom o defanzivnom savezu od 4 juna 1878.g da dobije Kipar, u slučaju da Rusi ne

napuste neke turske teritorije u Maloj Aziji. Andraši je pokušavao da takvu konvenciju napravi sa sultanom o dobrovoljnom ustupanju BiH, 28 marta 1878.g. beogradski konzul Benjamin Kalaj je

 putovao u Tursku. Ipak je sultan odbio da potpiše konvenciju. Sultanova vlada je proučavala  podatke o brojčanoj snazi muslimanskog stanovništva u BiH, te nisu ţeljeli da donesu rješenje koje će dovesti do okupacije jedne Evropske drţave. TakoĎer su se bojali da javno pokaţu ţelju za pruţanje otpora, kako ne bi nastupio savez svih evropskih sila protiv njih. Ruska vojska je došla do same granice carigradskih predgraĎa i njihovi topovi su mogli tući i središte grada. Postojala je opasnost da moţe izbiti muslimanska narodna pobuna i da ruska vojska radi toga legalno uĎe u prestolnicu. Bilo je jasno da Rusija sama moţe potpisati sa Turskom jedino preliminarni, a ne konačni mir. Tako je bilo riješeno na vojnom savjetovanju u Porodime 22.01.1878.

318

U ruskoj vladi postoje dvije struje koje nisu sasvim sloţne u pitanju koji ustupci da se zahtijevaju od Turske. Na jedno strani je bivši ambasador kod sultana Ignjatijev koji zahtjeva da se u miru unaprijed osigura stvaranje Velike Bugarske sa cijelom Makedonijom i dijelovima Srbije i

Albanije. On traţi da se sultanu postavi ultimatum za te ustupke, te mu je vlada dala uslovno odobrenje. On ima u vidu osiguranje boljeg poloţaja Rusije u budućem rješavanju Istočnog  pitanja. U ovom ratu 1877-78 Rusija nema za cilj dazauzme Carigrad i moreuze. Drugi razlog

Ignjatijevih nastojanja je ubjeĎenje da će time uvesti mir u pravoslavnoj crkvi. Proglašenje Bugarske eparhije 1870.g nije prihvaćeno u pravoslavnim crkvama pa je izgledalo da zbog  blizine ruskih bajoneta takva mogućnost stoji nadohvat ruke. Mislio je da preko prihvatanja

ovakve eparhije jednim velikim meĎunarodnim ugovorom, pomiri sve zaraćene strane na makedonskom prostoru.

 Na drugoj strani su ministar spoljnih poslova Gorčakov i njegov pomoćnih Šuvalov.  Prvi je izjavio da on nikad nije bio za San Stefanski ugovor, a drugi je vajkao da je to bila nesreća za Rusiju i velika glupost. Sanstefanskim mirom od 3.3. 1878.g Rusija je uspjela da privremeno

obaveţe Tursku na ustupanje svih teritorija u Evropi, sem dijela oko Carigrada i moreuza.  Nacrtane su granice Velike Bugarske i Velike CG. Prvoj su Rusi davali teritorij od 170 000 km²,

a drugoj 15 700 km². Srbija je dobila teritorijalno uvećanje. Na graničnom dijelu izmeĎu Srbije i Bugarske seljaci se radije opr edjeljuju za Srbiju, a dio graĎanstva i vladike pravoslavne crkve za

Bugarsku. Za BiH je ovaj mir predviĎao autonomiju kakvu su prije imale Srbija i CG. Dvije srpske drţave i Rumunija su postigle status nezavisnosti, jer je Rusija pokazala interes za juţnu Besarabiju. Ova oblast je pripala Rusiji 1812.g, ali je nakon poraza u Krimskom ratu 1856.g taj

 pojas je vraćen u matične oblasti Moldavije, kao jedne meĎu tada podijeljenim oblastima Rumunije.

Sa ovim preliminarnim mirom nije se slagala nijedna učesnica na Berlinskom kongresu. Oni su već u maju 1878 potpisali sa britanskim predstavnicima jednu konvenciju u kojoj su pristajali na reviziju Sanstefanskog mira. Njegov tvorac Ignjatijev je i sam poţurio u Beč da austrougarskom ministru spoljnih poslova ponudi dogovor o ustupanju BiH, za Veliku Bugarsku. Već od početka Rusko-turskog rata 1877.g iz Beča su slali upozorenja srpskoj vladi da se mora javno odreći BiH,

što je Srbija i uradila. Srpska vlada i ministar spoljnih poslova Jovan Ristić su se povinuli