Studija isplativosti tržišta vune
Studiju pripremio: Saša Slijepčevid
Sadržaj Sadržaj ............................................................................................................................................................. 2 Svrha ................................................................................................................................................................ 3 Metoda ............................................................................................................................................................ 4 1.
Sažetak .................................................................................................................................................... 4
2.
Uvod ........................................................................................................................................................ 5 2.1.
Sadašnja situacija .................................................................................................................................. 6
2.2. Historijat ................................................................................................................................................ 6 2.2.1. Podsektor ovčarstva ...................................................................................................................... 6 2.2.2. Karakteristike ovčarskih farmi ...................................................................................................... 7 2.2.3. Svojstva domade pasmine ............................................................................................................. 7 2.2.4. Proizvodni potencijali.................................................................................................................... 9 2.2.5. Ograničenja sektora ...................................................................................................................... 9 2.3. Vuna..................................................................................................................................................... 10 2.3.1. Dio historijata.............................................................................................................................. 10 2.3.2. Svjetska proizvodnja vune .......................................................................................................... 10 2.3.3. Svojstva vune .............................................................................................................................. 10 2.3.4. Prerada vune ............................................................................................................................... 11 3.
Nalazi ..................................................................................................................................................... 12 3.1.
Analize segmenata tržišta ................................................................................................................... 12
3.2.
Tržište sirove vune ............................................................................................................................... 14
3.3. Podaci o prerađenoj vuni ..................................................................................................................... 15 3.3.1. Oprana vuna i vlačana vuna ........................................................................................................ 16 3.3.2. Proizvodnja vunenog prediva ..................................................................................................... 16 3.3.3. Proizvodnja finalnih proizvoda.................................................................................................... 17 3.3.4. Kudne potrepštine i odjevni predmeti ........................................................................................ 18 3.3.5. Građevina i građevinska industrija ............................................................................................. 18 3.3.6. Proizvodnja lanolina .................................................................................................................... 18 3.4. Analiza ključnih prednosti i aktivnosti koje donose dodatnu vrijednost .............................................. 19 3.4.1. Korištenje raspoloživih proizvodnih kapaciteta .......................................................................... 19 3.4.2. Mogudnosti zapošljavanja ........................................................................................................... 19 3.4.3. Pregled inkrementalnog prihoda stvorenog za ruralna područja i siromašne ............................ 21 3.4.4. Uticaj na okoliš ............................................................................................................................ 21 3.5. Pregled komplementarnih proizvoda................................................................................................... 22 3.5.1. Sakupljanje komposta ................................................................................................................. 22 3.5.2. Sakupljanje mlijeka i proizvodnja sira ......................................................................................... 23 3.5.3. Proizvodnja ovčijeg mesa ............................................................................................................ 26 3.6.
Uključenost muškaraca i žena u predloženom projektu ...................................................................... 28
3.7.
Potreba za obukom i praktična podrška .............................................................................................. 28
2
3.8.
Analiza kapaciteta tehničkih i finansijskih resursa .............................................................................. 29
4.
Zaključci ................................................................................................................................................. 31
5.
Preporuke .............................................................................................................................................. 32
6.
Lista ključnih kontakata ......................................................................................................................... 34
7.
DODACI .................................................................................................................................................. 35 DODATAK 1 Brojno stanje stoke (izvor: Agencija za statistiku BH) ................................................................. 35 DODATAK 2. Brojke za sektor ovčarstva (izvor: Agencija za statistiku BH) .................................................... 35 DODATAK 3. Klasifikacija vune prema Lehmannu .......................................................................................... 35 DODATAK 4 Kompanije iz ovog sektora ........................................................................................................... 37 7.4.1. MEKOM .............................................................................................................................................. 37 7.4.2. Vuna Promet Bugojno ........................................................................................................................ 38 7.4.3. Alteks .................................................................................................................................................. 38 7.4.4. Fabrika tepiha Fates ........................................................................................................................... 39 7.4.5. Pogon za pranje i proizvodnju prediva Kalinovik ................................................................................ 40 7.4.6. Pogon za pranje i proizvodnju prediva Rogatica ................................................................................ 41 7.4.7. Stilla Sarajevo ..................................................................................................................................... 43 7.4.8. BH CRAFTS Sarajevo ................................................................................................................... 43 7.4.9. SZR Milan Pilipović Prijedor .............................................................................................................. 45
Svrha Svrha studije isplativosti tržišta vune je da se ocijene uvjeti i tržišne mogudnosti koje bi se mogle iskoristiti kroz bolje povezivanje uzgajivača ovaca i proizvođača vune i da se prikažu ključna pitanja i 3
faktori uspjeha koji de se morati uzeti u razmatranje u okviru cjelokupnog projekta. Studijom de se ocijeniti i predstaviti nalazi postojedeg lanca snabdijevanja vunom i kvalitet sirovina i pritom procijeniti potencijal u BiH za proširenje tog lanca snabdijevanja i proizvodnju kvalitetnije vune i vunenih proizvoda. Na osnovu rezultata i ključnih nalaza u studiji de se dati detaljne preporuke i koraci u realizaciji, u cilju stvaranja organiziranog i koordiniranog lanca kupovine/proizvodnje s definiranim vezama i pristupom na tržište.
Metoda Materijal za ovu studiju prikupljen je kroz kontakte, sastanke i anketna istraživanja. U njenoj izradi su korišteni relevantni zvanični izvori, publikacije, udžbenici, kao i lično iskustvo, baza podataka i dokumentacija.
1. Sažetak Kada bismo jednom riječju trebali opisati tržište vune u BiH, to bi sigurno bila riječ „haos“. Tržište vune u BiH je uveliko usitnjeno. Nedostaje jedan segment tržišta, a to je organizirano prikupljanje vune. U svakom segmentu tržišta nedostaju informacije od drugih komplementarnih segmenata, što dodatno pogoršava situaciju. Farmeri ne znaju gdje mogu prodati vunu. Trgovcima vune nedostaju znatne količine vune. Dok farmeri diljem zemlje govore da u stajama drže ogromne količine uskladištene neprodane vune od zadnje dvije ili tri godine, najvedi trgovac vunom planira iz Hrvatske uvesti 800 tona vune i dalje je plasirati na tržište Turske. Neki prerađivači vune se žale da ne mogu pronadi farmere koji proizvode vunu finije kvalitete. Sektor izrade rukotvorina se žali da ima problema u pronalaženju prediva napravljenog od vune finije kvalitete. Najvedi dio domade vune je niske kvalitete u smislu prikladnosti za proizvodnju tkanina za upotrebu u tekstilnoj industriji. Stoga je nabavna cijena vune niska. Ključno pitanje: Tekstilni sektor u BiH, koji je bio najvedi korisnik domade vune, gotovo je u cijelosti nestao. Tekstilne fabrike, čija je infrastruktura devastirana, danas jedva da izlaze nakraj sa jeftinim industrijskim proizvodima od sintetičkih vlakana iz Kine koji su preplavili bh. tržište. Postojede tekstilne fabrike se žale na nedostatak vune finije kvalitete koje koriste u svojoj proizvodnji. Neki manji kapaciteti za preradu vune i proizvodnju poluproizvoda (oprana vuna, vlačana vuna, predivo) pojavili su se nakon rata kao rezultat zajedničkih aktivnosti međunarodnih agencija i nadležnih ministarstava kako bi podržali primarne proizvođače i riješili problem vune. Nekoliko malih, u novije vrijeme osnovanih kompanija, prepoznalo je potencijal sektora proizvodnje tradicionalnih proizvoda od vune, kao što su tepisi, odjevni predmeti, prekrivači, krevetnine itd. Tehnike koje ta preduzeda koriste su ručne, radno intenzivne operacije u kojima su angažirane
4
uglavnom žene. Iako ta preduzeda koriste poluproizvode od vune, kao što je predivo, žale se na činjenicu da domada prediva jedva mogu zadovoljiti zahtjeve ove industrije. U ovoj studiji demo pokušati odgovoriti na neka pitanja koja su se javila nakon prvog uvida u tržište vune u BiH. Bide identificirani glavni segmenti tržišta vune u BiH, zatim opisana ograničenja svakog sektora i na kraju demo predložiti održive preporuke. Posebna pažnja se daje povezivanju farmera sa potencijalnim kanalima tržišta vune, pri čemu demo identificirati mogudnosti prodaje, dok de otvaranje mogudnosti zapošljavanja siromašnih biti razmatrano u okviru identificiranog lanca vrijednosti za vunu. Proizvodnja vune je dio sektora ovčarstva. Dio ove studije bide posveden preporuci za osiguranje dodatnih prihoda i radnih mjesta za farmere kroz uvođenje novih proizvoda, kao što su mlijeko, sir i vermikompost, što bi na kraju dovelo do povedanja produktivnosti i profitabilnosti ovčarskih farmi.
2. Uvod Proizvodnja i prikupljanje vune, kao primarni dio tržišta vune, u BiH su prije rata bili dobro organizirani. Zadruge u sklopu poljoprivrednih kombinata su prikupljale i na tržište plasirale sve viškove vune koju su otkupljivale od privatnih farmera i državnih repro centara. Postojala su tri takva osnovna „kombinata“ u BiH koja su obezbjeđivala cjelokupne količine prehrambenih i poljoprivrednih proizvoda: HEPOK na jugu BiH, UPI u središnjem i istočnom dijelu BIH i AIPK Krajina u zapadnom dijelu BiH. Svako društvo je imalo zatvorene proizvodne cikluse: primarna proizvodnja, prerada, pakiranje i distributivna mreža. Njihovi regionalni ogranci su pokrivali svaki teritorijalni segment određenog tržišta i, kao što je to slučaj s bilo kojom drugom robom, svi viškovi vune su prikupljeni i prosljeđivani duž tržišnog lanca. Domada vuna je korištena u sektoru tekstilne industrije koji je obuhvatao nekoliko velikih fabrika i društava. Tekstilno tržište bivše Jugoslavije je bilo stabilan ekonomski sektor. Jedno veliko tekstilno preduzede za proizvodnju vunenih tepiha (na šta je otpadao najvedi dio proizvodnje) i drugih komplementarnih proizvoda koristilo je cjelokupnu godišnju proizvodnju vune u bivšoj Jugoslaviji. To preduzede je u jednom trenutku izvozilo preko 50% svoje proizvodnje. Glavna komponenta svih proizvoda tog preduzeda bila je vuna. Osim toga, svaka fabrika imala je program vojne proizvodnje i na tu komponentu ponekad je otpadalo preko 40% svih godišnjih narudžbi za određene proizvode. Također, vedina vojnih programa je uveliko koristila vunu kao glavnu komponentu svojih finalnih proizvoda. Domada ponuda vune prije rata nije mogla zadovoljiti potražnju tekstilne industrije. Na nju je otpadalo svega 15% cjelokupne potrošnje vune. Ostatak vune se uvozio iz Australije i sa Novog Zelanda. Domada vuna nije bila prikladna za korištenje u tekstilnoj industriji. Morala se miješati sa merino vunom ili vunom pasmina ovaca koje se križaju s merino ovcama. Vuna križanih pasmina je bila prikladna za industriju tepiha. 5
Kvalitet vune i njena prikladnost za tekstilnu industriju se, među ostalim faktorima, procjenjuje na osnovu finode, tj., na osnovu promjera vlakna vune i mjeri se u µm. Što se tiče vlakna merino vune, promjer je 18 µm, a promjer vlakna pramenke je 35 do 40 µm (vidi Dodatak 3). Populacija ovaca u BiH je prije rata imala približno 1,3 miliona grla (vidi Dodatak 1). Preko 80% populacije ovaca činila je domada pasmina pramenka uz neke varijacije unutar pasmine, dok je 20% otpadalo na pasmine križane s produktivnijim pasminama, uglavnom sa virtemberškom (Württemberg) ili merinolandšaf (Merinolandschaf) pasminom ovaca. Ova pasmina je uvedena kroz državni program uzgoja ovaca za priplod sa 13.000 grla u 7 repro centara, kako bi se povedala produktivnost domadih ovaca i smanjila ovisnost o uvozu vune. Privatni uzgajatelji ovaca su kupovali ovnove s tih repro centara.
2.1.
Sadašnja situacija
Sistem zadruga nije obnovljen. Prikupljanje vune u nekim regijama uopde ne postoji. Postojedi oblici organizacije nemaju kapacitet za izvršenje uloge koja im pripada. Gotovo kompletan bh. tekstilni sektor je nestao. Nekad snažan privredni segment koji je zapošljavao na hiljade radnika doživio je kolaps u toku i nakon rata. Svega nekoliko preduzeda je preživjelo, s tim da jedva izlaze nakraj sa jeftinom kineskom i indijskom industrijskom proizvodnjom tekstilnih vlakana. Proizvođači vune su izgubili pouzdanog partnera. Sektor ovčarstva se obnavlja. Postojede procjene pokazuju da je dostigao 75% od prijeratne populacije ovaca sa preko 1,000,000 grla (vidi Dodatak 1). Ona daje oko 1.400 tona vune godišnje (vidi Dodatak 2). Ključna napomena: Dok se ogromne količine vune bacaju u rijeke i po šumama regija u kojima ovčarstvo dominira, najvedi trgovac vunom priprema uvoz 800 tona vune iz Hrvatske i njen plasman na tržište Turske. Veze unutar prerađivačkog sektora i njegovih komplementarnih segmenata su slabe ili u nekim slučajevima uopde ne postoje.
2.2.
Historijat
2.2.1. Podsektor ovčarstva Uzgoj ovaca je važna i tradicionalna djelatnost u Bosni i Hercegovini (BiH), posebno u brdskoplaninskim predjelima zemlje u kojima postoji nekoliko alternativnih oblika proizvodnje ili mogudnosti stvaranja dohotka. Međutim, ved više od dvadeset godina je broj grla na farmama u konstantnom opadanju.
6
Opadanje je ubrzano u toku nedavnog rata, što je dovelo do smanjenja nivoa od prije 1991. od oko 1,3 miliona grla do sadašnjeg nivoa od oko 1,030.000 grla, ili 76% od prijeratne populacije. Neke procjene sugeriraju da je tokom rata ukupan broj domadih životinja držanih na farmama više nego prepolovljen. Tabela 1. Populacija ovaca, izvor: Ured za veterinarstvo Bosne i Hercegovine
Godina
1990.
1996.
2007.
Populacija ovaca
1 318 673
787 759
1 030 654
Indeks
100%
59,7%
75,9%
2.2.2. Karakteristike ovčarskih farmi
Do 1991. godine su farmeri pojedinačno u privatnom vlasništvu imali devedeset posto poljoprivrednog zemljišta. Prosječna veličina farme je bila oko 2,5 ha. Migracije tokom ratnog sukoba su bile visoke. Mnogi vlasnici se još uvijek nisu vratili na svoje zemljište, zbog čega se visok postotak obradivog zemljišta i oplemenjenih pašnjaka i livada još uvijek ne obrađuje. Osim toga, s obzirom da ne postoji tržište zemljišta na kojem bi se zemljište prodavalo i/ili davalo u zakup, veličina farmi se nije mijenjala niti se očekuje da de se znatno mijenjati u bliskoj bududnosti. Tradicionalni sistem proizvodnje ovaca prije i nakon ratnog sukoba podrazumijevao je mala stada držana na malim mješovitim farmama. Na proizvodnju ovaca se gledalo, i još uvijek se gleda, kao na minornu stočarsku djelatnost koja se preduzima za vlastite potrebe domadinstva (uz svega mali višak koji se plasira na tržište). Procjenjuje se da vedina (95%) profesionalnih uzgajivača ovaca u BiH danas posjeduje stada od 20 do 50 priplodnih ovaca. Procjenjuje se da svega 3% uzgajatelja ovaca drži stada s 50 do 100 priplodnih ovaca i 2% drži stada od 200 ili priplodnih ovaca. U nekim dijelovima BiH farmeri drže stada na višim brdsko-planinskim predjelima u toku ljeta (maj – septembar) i na padinama dolina u jesen (oktobar-novembar). Do 1991. godine su bile uobičajene zimske seobe, posebno iz središnje Bosne, na hranilišta u nižim sjevernim predjelima.
2.2.3. Svojstva domade pasmine Gotovo cjelokupna populacija ovaca u Bosni i Hercegovini pripada pasmini ovce pramenka. Postoje procjene koje ukazuju da preko 80% ovaca u BiH pripada domadoj pasmini pramenka, uz različite regionalne varijante. Preostalih 20% su ovce nastale križanjem domade ovce pramenke i merino ovce, uz manji broj drugih križanih pasmina. Unutar pasmine pramenka postoji nekoliko podpasmina koje se nalaze u posebnim predjelima. Merino i druge križane pasmine se najčešde nalaze u istočnim i južnim dijelovima BiH, u blizini repro centara u državnom vlasništvu. Pramenku uzgajaju i drže mali farmeri za proizvodnju mesa, mlijeka i vune. Glavno svojstvo ove pasmine je trup pravokutnog oblika.
7
Postoji veliki broj lokalnih sojeva, koji se razlikuju po visini (od 55 do 67 cm), težini (ovce od 25 do 60 kg, ovnovi od 40 do >100 kg), proizvodnji mlijeka (od 40 do 110 litara – jedna tredina te količine otpada na dojenje janjadi) i po runu (0,750 do 3 kg). Boja runa pramenke je bijela, osim runa na glavi i nogama, koje može biti crne boje. Boja runa kod nekih sojeva može biti i čisto crna. Ovnovi imaju jake rogove, ovce su obično bez rogova. Pramenka završava rast sa 3-4 godine starosti. Kao što je ved spomenuto, 80 posto prihoda od proizvodnje ovaca dolazi od prodaje mesa. 50% tjelesne mase ovce otpada na jestivo meso. Tjelesna masa tek ojanjene janjadi je 2-4 kg i 20-40 kg do klanja. Meso je specifično po svom okusu i cijenjeno među kupcima. Svi sojevi su obdareni s odličnom mogudnošdu preživljavanja i reprodukcije pod teškim klimatskim uvjetima i na siromašnim pašnjacima. Neki sojevi su posebno razvijeni za transhumantne sisteme proizvodnje. Sojevi pramenke se uglavnom razlikuju po lokaciji uzgoja, a manje prema svojoj morfologiji i svojstvima. Najvažniji sojevi pramenke u BiH su dubska (vlašidka), privorska, kupreška, podveleška (planinska hercegovačka), stolačka i sjenička. U toku ljeta i jeseni ovce se hrane samo po pašnjacima, a tokom zime sijenom. Sjenički soj pramenke je tradicionalno uzgajan u istočnom dijelu zemlje, kao višenamjenska pasmina. Zbog svoje sposobnosti usklađivanja i prilagođavanja raznim geografskim predjelima zemlje, ovaj soj je postao idealna osnova za razvoj uzgoja zbog mesa, što je prikladno za vedi dio zemlje. Što se tiče proizvodnje mlijeka, dubski i privorski sojevi su od posebne važnosti. Farmeri ih uzgajaju za proizvodnju mlijeka u nomadskom sistemu. Dubske ovce se uglavnom čuvaju u području planine Vlašid gdje je, prema podacima iz 1991. godine, bilo oko 140,000 grla. Privorske ovce se smatraju najboljom vrstom pramenke po proizvodnji mlijeka. Čista pasmina se može nadi oko Gornjeg Vakufa ili u blizini ili na samoj planini Vranica. Kupreška ovca je nešto veda od drugih sojeva pasmine pramenka. Proizvodnja vune od ovog soja je slaba, ali zato je za ovaj soj vrlo specifična proizvodnja mlijeka. Podveleška i stolačka ovca su autohtoni sojevi jugoistočnih dijelova BiH gdje su pašnjaci vrlo čisti, tako da su ove ovce manje od drugih sojeva. Uglavnom se drže zbog mlijeka. U prošlosti je bilo puno projekata za poboljšanje proizvodnje mesa, mlijeka i vune. Neki su se bazirali na odabiru unutar datog soja pramenke (naprimjer, razvoj dubskog, sjeničkog soja), a neki na uvezenim pasminama koje su se koristile za poboljšanje nekih svojstava proizvodnje. Najkompletniji program pod nazivom „Merinizacija“, čiji je cilj bio poboljšati proizvodnju vune, provodio se u periodu 1947-1950. Domadi i uvozni sojevi merino ovnova su korišteni za umjetnu oplodnju domadih ovaca (u bivšoj Jugoslaviji je oko 800,000 ovaca na taj način oplođeno u periodu od godinu dana). Prva generacija je proizvela 25-50 posto više vune nego domade ovce, ali su ovce imale manju tjelesnu težinu, bile su manje i podložnije parazitskim i zaraznim bolestima. Osim toga, farmeri nisu prihvatili program koji je proveden bez njihovog konsenzusa i učešda. Najuspješniji uzgojni programi, koji su istovremeno i najviše obedavali, a kojima se nastojalo povedati proizvodnju mesa, bili su oni koji su se bazirali na sjeničkom soju pramenke. 8
2.2.4. Proizvodni potencijali Proizvodnja se preduzima radi i mesa i mlijeka. Proizvodnja janjadi za ražanj ima dugu tradiciju u BiH i još uvijek se smatra najvažnijim tržištem za proizvođače (uz izuzetak nekih specifičnih predjela, kao što je Travnik, gdje je ovčiji sir glavni fokus proizvodnje). Prosječna težina ovaca se krede između 40 i 60 kg i ovnova od 60 do 100 kg više. Prosječna proizvodnja mlijeka se krede između 60 i 70 litara po laktaciji (osim mlijeka koje se proizvodi za dojenje janjadi). Prema procjenama, preko 60% janjadi se godišnje proda za ražanj. Proizvodnja mesa se krede oko 45% od težine trupa ovaca i 50% od težine janjadi nakon randmana. Indeks jagnjenja se, prema procjenama, krede oko 90%. Indeks odgojene janjadi se, prema procjenama, krede oko 80%. Proizvodnja mlijeka se u prosjeku krede između 60 i 70 litara po laktaciji (osim mlijeka koje se proizvodi za dojenje janjadi). Prosječno stado od 100 ovaca muzara bi proizvelo mlijeko u količini dovoljnoj za 2200 kg sira koji se prodaje na domadim i inozemnim tržištima. Promjer niti bijelog runa pramenke se u prosjeku krede između 35 µm i 40 µm. Procječna dužina pramena je od 12 do 20 centimetara. Nastrig vune po ovci iznosi 1,7 kg. Randman vune je procjenjuje na 50-70%. Generalno se procjenjuje da je genetski produktivni potencijal pasmine danas uveliko neiskorišten (oko 60% do 70%). Ovo je povezano s problemima loše ishrane i smještaja ovaca, što dovodi do niskog prinosa i mlijeka i mesa. Poboljšani proizvodni uvjeti na nekim farmama sugeriraju na mogudnost povedanja prinosa mesa i mlijeka za 30-40%.
2.2.5. Ograničenja sektora Sektorom ovčarstva tradicionalno dominiraju sistemi malog uzgoja ovaca i proizvodnje. Farmerima nedostaje tehničko znanje, što dovodi do niske produktivnosti i profitabilnosti farmi. Razvojne strategije za pojedinačne poljoprivredne sektore se ne provode. Nema specijaliziranih institucija za uzgoj niti profesionalnog osoblja koje bi podržavalo sektor ovčarstva. Broj pedigriranih stada čistokrvne pramenke visokog genetskog potencijala je nizak i ne može zadovoljiti sve vedu potražnju na tržištu. Podrška postojedih savjetodavnih službi (uglavnom na regionalnom nivou) nije dovoljna kao potpora proizvođačima i u smislu ponude dragocjenih savjeta i informacija. Za uzgajivače ovaca ne postoji mogudnost stalne edukacije niti postoje pokazni objekti. Udruženja ili zadruge u podsektoru ovčarstva su još uvijek rijetke i farmeri ih ne vide kao mogudnost jačanja svoje pozicije na tržištu. Farmeri obično na tržištu djeluju pojedinačno, čime se izlažu tržišnim rizicima. Tržište i distributivni kanali su slabi i u nekim segmentima su blokirani (posebno za vunu); ruralna podrška plasmanu na tržište (npr. komercijalni trgovci stočnom hranom i distributeri, agrobiznis, klaonice, prerađivači poljoprivrednih sirovina itd.) je slaba. Ne postoje usluge pružanja informacija o tržištu.
9
2.3.
Vuna
2.3.1. Dio historijata Hiljadama godina su ovce u stanju prilagođavati se čak i najsurovijim sredinama, s obzirom da ih njihovo runo štiti od vrelih, hladnih, vlažnih i suhih vremenskih uvjeta. Isto toliko i čovjek koristi vunu zbog njenog zaštitnog svojstva, kao i zbog mnogih drugih prednosti koje taj materijal nudi. Zbog svoje valovitosti, kada su vunena vlakna čvrsto upredena, stvaraju se milioni sitnih zračnih međuprostora u kojima se zadržava zrak te tako u toku zime čuvaju toplinu, a ljeti odvode vrudinu koja dolazi izvana. Vuna je vjerovatno prvo životinjsko vlakno koje je pretočeno u tkaninu. Umjetnost predenja vune se razvila oko 4000. godine prije nove ere i potaknula je razvoj trgovine među zemljama u regiji Mediteranskog mora. Prvu fabriku vune u Engleskoj osnovali su Rimljani 50. godine nove ere u Winchesteru, godine 1797. Britanci su donijeli 13 merino ovaca u Australiju i u toj zemlji započeli uzgoj merino ovaca.
2.3.2. Svjetska proizvodnja vune Na svijetu postoji 40 pasmina ovaca koje proizvode, prema grubim procjenama, 200 vrsta vune različitih standarda. Vodede zemlje u proizvodnji vune tradicionalno su: 1) Australija; 2) Novi Zeland; 3) Kina; 4) bivši Sovjetski Savez; i 5) Urugvaj. Na ovih pet zemalja otpada oko dvije tredine cjelokupnog svjetskog godišnjeg izvoza vune. Trenutno se svjetska proizvodnja čiste vune krede oko 1,42 milijarde tona, ili nešto više od 0,33 kg po osobi.
Oko 80% svjetske proizvodnje čini konfekcijska vuna koja se koristi za proizvodnju odjede i sličnih tkanina; naziva se češljanom, francuskom češljanom ili konfekcijskom vunom. Ostalo je vuna za tepihe koja se koristi u izradi podnih prostirki i obloga i u izradi sličnih materijala. 2.3.3. Svojstva vune Svojstva vune su rezultat njenog hemijskog sastava i vrlo kompleksne proteinske strukture. Tabela 2. Procječan hemijski sastav vune (Krajinovid)
%
ugljik 50
vodik 7
kisik 22-25
dušik 16-17
sumpor 3-4
Svaka nit vune ima vanjski masni sloj, to jeste, delije poput ljuske koje se preklapaju kao pločice pokrivene tankom membranom. To se zove epiderma. Ta membrana odbija kišu, s tim da je vodena para može probiti. Proteinske delije u središtu vlakna apsorbiraju vlagu koja može probiti membranu. To se zove korteks. Ovo svojstvo omogudava vodotopljivom pigmentu da reagira s proteinima tako da boja postaje sastavni dio vlakna. Jedna vunena nit može biti od 18 do 41 >µm debljine i duga od 4 cm do 14 cm i više. Obilježja vune obuhvataju finodu, dužinu, valovitost, boju, jakost, jedinstvenost i kod masne vune postotak stranog materijala.
10
Finoda se smatra najbitnijim obilježjem. Finoda je bitna zato što omogudava predenje finijeg prediva, gušde tkanje i proizvodnju laganijih tkanina i odjevnih predmeta. Vuna je elastična. Vlakna vune se mogu rastegnuti 30% od svoje dužine ili zgužvati u daleko manji volumen, nakon čega se brzo vradaju u prirodni oblik. Ovo svojstvo postaje prirodna karakteristika tkanine koja u svom sastavu ima visok postotak vune. Može se gužvati, prelamati i razvlačiti, ali de se ispružiti ako visi tokom nodi. Vuna je valovita. Ovaj prirodni valovit izgled dodaje njenoj djelotvornoj elastičnosti, ali i daje druge prednosti. Valovi sprečavaju nabijenost vlakana u tkanini. Time se proizvodi efekat zamašnosti s ogromnom izolacijskom vrijednošdu. Ovisno o teksturi i finodi vlakna, od 60% do 80% volumena vunene tkanine može biti zrak. Vuna je jaka. Često se kaže da je jedno vuneno vlakno jače od čelika istog prečnika. Jedinstvena prednost vune je njena „dišljivost“. Drugim riječima, njena sposobnost da apsorbira i ispušta vlagu iz okolnog zraka, što ne ide nauštrb njenoj termalnoj efikasnosti. Kada vunena vlakna apsorbiraju vlagu, ona stvaraju male količine topline. Vanjski sloj vunenog vlakna je hidrofoban (otporan na vodu), njen unutarnji sloj, njen korteks, je hidrofiličan (privlači vodu). Korteks može apsorbirati vlagu u količini od oko jedne tredine svoje težine bez da se osjeti vlažnost.
Vuna je prirodan, obnovljiv i održiv materijal Ne izaziva iritaciju očiju, kože i pluda i vunena vlakna ne predstavljaju nikakvu opasnost po ljudsko zdravlje Vunena vlakna su dišljiva, što znači da mogu upiti i otpustiti vlagu bez smanjenja termalne funkcije, za razliku od proizvoda od staklene vune, što ih čini savršenim izolacijskim materijalom. Vuna ne podržava sagorijevanje i plamen se na vuni gasi. Runo ovce je otporno na statičko opteredenje. Vuna pokazuje vrlo malu tendenciju sakupljanja statičkog elektriciteta zato što prirodno apsorbira vlagu iz zraka. Vuna apsorbira i buku i smanjuje nivoe buke. Vuna je otporna na prljavštinu. Sposobnost vune da apsorbira vlagu, te stoga njen nizak nivo nakupljanja statičkog elektriciteta, znači da vuna ne privlači dlačice i prašinu iz zraka. Valovi vlakna i ljuspice s vanjske strane vlakna onemogudavaju nečistodi da prodre u tkaninu.
2.3.4. Prerada vune Prerada vune obuhvata četiri glavna koraka. Prvo dolazi striža, nakon toga sortiranje i klasiranje, izrada prediva i na kraju, izrada tkanine. Ovce se strižu jednom godišnje, u rano proljede ili ljeto. Najbolja vuna nalazi se na pledkama i s obje strane vanjske strane trupa. Nakon striže dolazi klasiranje i sortiranje, kada radnici uklanjaju uprljanu, oštedenu ili vunu lošeg kvaliteta iz svakog runa i sortiraju je prema kvaliteti vlakana. Vunena vlakna se ocjenjuju ne samo na osnovu njihove jakosti, nego i na osnovu finode (promjera), dužine, valovitosti i boje. Vuna se pere kako bi se odstranile nečistode, pijesak i prašina. Nakon što se osuši, vuna se vlača. Proces vlačenja obuhvata provlačenje vune kroz valjke sa tankim željeznim šiljcima. Šiljci razmrsavaju vlakna i slažu ih u ravan koja se naziva mreža. 11
Nakon vlačenja, procesi koji se koriste za izradu prediva donekle variraju, ovisno o dužini vlakana. Vunena pređa se opdenito pravi od kradih i debljih vlakana koja mogu ležati u svim pravcima, za proizvodnju debljih, grubljih tkanina, kao što je tvid. Češljano vuneno predivo se izrađuje od dužih, finijih vlakana, tako da je tkanina laganija i ima čvršdi i glatkiji završetak. Proizvođači vune pletu ili predu predivo u razne tkanine. Vuna se također može i bojiti u raznim fazama proizvodnog procesa i prolazi kroz procese finalne obrade kako bi dobila željeni izgled i opip.
3. Nalazi 3.1.
Analize segmenata tržišta
Identificirano je 5 segmenata tržišta vune u BiH:
Proizvodnja Prikupljanje Veleprodaja Prerada i Proizvodnja finalnih proizvoda
Proizvodnja se organizira na farmama i procjene ukazuju da se godišnje ostriže oko 1400 tona vune. Striža je sezonski posao koji se obavlja od aprila do juna, ovisno o regiji. Striža u BiH se obavlja uglavnom ručno i cijena vune je niska. Osim što najvedi dio vune proizvedene u BiH nije prikladan za industrijsku upotrebu, trgovac vunom i obrađivači vune se također žale i na previše prljavštine, čička i iglica. Proizvođači trebaju nastojati da spriječe prljanje runa. Trebaju se koristiti hranilice s kojih sijeno i mekinje nede padati po leđima ovaca. Sijeno se ne smije nositi niti bacati preko ovaca. Žito se ne smije sipati preko njihovih glava. Piljevina ili strugotine se ne smiju koristiti kao jedina vrsta stelje ili prostirke. Sa pašnjaka se trebaju ukloniti biljke sa kojih spadaju iglice i čičak. Nakon striže, vuna se treba prikupiti, s tim da je ovaj segment vrlo slab i u nekim regijama uopde ne postoji. Stoga, znatne količine vune ostaju izvan tržišnih kanala. Prema nekim procjenama glavnih trgovaca vunom, prošle godine je oko 400 tona ostalo neprikupljeno. Prikupljanje vune treba biti posao udruženja, zadruga i grupa farmera. Trenutno prikupljanje vune obavljaju dva veletrgovca i 3 prerađivača. Oni desto nemaju informacije o količini raspoložive vune; farmeri često izvrše pogrešnu procjenu količine vune i sakupljačima stoga daju pogrešne informacije. Sakupljači vune nisu u stanju pokriti cijelu teritoriju BiH. Veletrgovci i prerađivači bi više voljeli organizirani način prikupljanja vune koji bi u potpunosti proveo neko drugi. Sakupljači vune dovode u pitanje kvalitet vune u smislu čistode, umotavanja i pakiranja. Pakiranje predstavlja poseban problem za najvede trgovce vunom koji vunu izvoze u Tursku kao masno runo. Runo se treba čuvati u jednom komadu, ali usljed neadekvatne striže to često nije slučaj. Nakon prikupljanja, vuna odlazi u dva kanala: 12
Izvoz masnog runa u Tursku, i Preradu vune.
Kao što je to navedeno u gornjem tekstu, 2 firme u BiH se bave izvozom masnog runa i prema njihovoj evidenciji, prošle godine su izvezle oko 600 tona vune. Šest kompanija se bavi preradom vune. U pet pogona je mogud proces pranja, vlačenja i predenja, a jedna kompanija ima mogudnost samo pranja i vlačenja. Pet kompanija može proizvesti finalne proizvode. Od tih pet kompanija koje proizvode finalne proizvode, dvije se bave proizvodnjom ručnih proizvoda. Industrijski proizvodi su tepisi, jastuci, krevetnina, madraci, prekrivači itd. Ručni radovi obuhvataju razne odjevne predmete, rukavice, kape, dekorativne predmete, igračke, podne prostirače itd. Veze između prerađivača i proizvođača finalnih proizvoda su slabe. Dva proizvođača rukotvorina se žale da predivo koje kupuju u zemlji ne ispunjava zahtjeve ovog sektora. Proizvođači prediva trebaju podesiti svoju tehnologiju i usaglasiti kvalitet prediva koji je potreban njihovim partnerima.
Kanali tržišta vune 2 trgovca izvoze vunu u Tursku i Indiju
Veleprodaja Farmeri proizvode oko 1400 tona vune
Vuna Promet, Mekom
Preko 600 tona (podaci iz prošle godine)
Veleprodaja
6 prerađivača vune Altex, Fates, SZR, Prijedor, Milidi, Kalinovik, Rogatica
440 tona (podaci iz prošle godine)
13
5 kompanija proizvodi finalne proizvode Altex, Fates, SZR, Prijedor, Milidi, Stilla, BHCRAFTS
Lanac vrijednosti Cijena sirove vune je uvijek bila niska i vuna za farmere nije nikad bila značajan izvor prihoda. Na nju otpada manje od 1% njihovog bruto prihoda. Cijena masnog runa ili grube vune (35 µm do 40 µm) je 0,3 do 0,6 KM za 1 kg. Cijena vune vede finode (28 µm do 32 µm) se krede od 0.8 do 1 KM za 1 kg. Radi usporedbe, cijena merino vune na međunarodnom tržištu se krede oko 8 USA dolara. Cijena 1 kg oprane vune se krede od 2,2 do 2,5 KM. Cijena vlačane vune je 3,5 KM po 1 kg. Cijena 1 kg vune u finalnim industrijskim proizvodima varira od 32 do 35 KM. Ti proizvodi su industrijski tepisi, prekrivači, prostirači, madraci, jastuci i slične stvari. Međutim, cijena 1 kg vune može dostidi nekoliko stotina KM ako se radi o ručnim radovima, kapama, tepisima itd. Potrebno je napomenuti da visokoj cijeni krajnjih proizvoda, osim dizajna i kvaliteta, također doprinosi i snažna marketinška komponenta. Naime, BHCRAFTS (vidi Dodatak 4, 7.4.8), izvozno orijentirana kompanija, vodi profesionalnu i dobro organiziranju marketinšku kampanju kojom se dodaje vrijednosti njihovim proizvodima. To je odličan primjer koliko je marketing važan u modernim poslovnim praksama.
3.2.
Tržište sirove vune
Količine proizvoda od vune u BiH dostižu do otprilike 1400 tona godišnje. Procjenjuje se da 80% populacije ovaca u BiH pripada pasmini pramenka, a ostatak pripada virtemberškoj križanoj ovci (Württemberg). Mogude je zaključiti da je 77% vune ili oko 1150 tona gruba vuna, a ostatak od oko 23% ili 350 tona je vuna vede finode (Slika 1). Slika 1
Promjer vlakna vune pramenke je od 35 µm do 40 µm, što je čini neprikladnom za upotrebu u tekstilnoj industriji. Naziva se grubom vunom. Predivo koje se dobiva od ove vrste vune može se koristiti za pletenje i tkanje.
Najvede količine grube vune na tržištu otkupljuju trgovci vunom kao masno runo (sirovu vunu). Prema podacima dva najveda trgovca Makom i Vuna Promet (vidi Dodatak 4), oko 600 tona ove vrste vune je prošle godine otkupljeno i izvezeno u Tursku i Indiju. Također su naveli da im je prošle godine nedostajalo oko 400 do 500 tona vune. Otkupna cijena varira od 0,35 KM do 0,60 KM za 1 kg vune. Prvi trgovac je naveo mogudnost izvoza preko 1000 tona ove vrste vune godišnje na tursko tržište, uz dodatnih 800 tona od drugog trgovca, odvojeno prodanih na istom tržištu. Najvedi problem na koji trgovci vunom nailaze odnosi se na puno prljavštine u runu, na tehnike striže (trebaju se koristiti mašine za strižu umjesto makaza), vanjske parazite (šuga) i neodgovarajude umotavanje i vezivanje runa. Naime, takvo runo ima posebnu svrhu (to je vrsta miraza u Turskoj) i 14
treba se čuvati u jednom komadu. Često se dešava da se runo dostavlja u nekoliko komada, čime se smanjuje cijena vune i biva neprikladna za tu svrhu.
3.3.
Podaci o prerađenoj vuni Slika 2
Najvedi dio ostrigane vune u Bosni i Hercegovini ili 69% prodaje se kao masno runo (Slika 2). Ranije je spomenuto da se takva vuna izvozi u Tursku i Indiju. Oko 440 tona vune ili 31% od cjelokupnih količina ostrigane vune prerađuje se u 6 pogona (Slika 3).
Slika 3
Alteks prikuplja oko 210 tona masnog runa ili 48% od cjelokupnih količina vune otkupljene za preradu. Fates otkupljuje 150 tona ili 34%, Kalinovik prikuplja 50 tona vune ili 11%, Rogatica 10 tona ili 2% Prijedor otkupljuje 15 tona ili 4% i Milidi svega 3 tone ili 1% od cjelokupne količine vune otkupljene za preradu. Kalinovik i Rogatica prikupljaju vedinu vune od farmera i obavljaju pranje vune za farmere (vidi Dodatak 4).
Prerađena vuna je uglavnom finije kvalitete i potiče od virtemberške križane ovce (vuna vede finode) s promjerom vlakna od 24 µm do 30 µm (klasa A i B). Prečnik vlakna vune virtemberške križane ovce se krede od 28 µm do 32 µm (klasa B i viša C klasa) i prikladna je za upotrebu u industriji (vidi Dodatak 4). Ovu vunu najviše koristi jedina fabrika tepiha na Sokocu. Prema procjenama, oko 350 tona ove vrste vune se može prikupiti u BiH, uglavnom u široj romanijskoj regiji, u Rogatici, Han Pijesku i u nekim područjima u istočnoj Hercegovini. Otkupna cijena ove vrste vune se krede oko 0,8 KM i u nekim slučajevima, ako je vuna čišda, čak i do 1 KM po kilogramu. 15
Prije nego što se utka u finalne proizvode, vuna se mora oprati, vlačati i preraditi u predivo. Vlačana vuna se koristi za proizvodnju madraca, prekrivača i drugih proizvoda sa vunenim punilima. Predivo se koristi za pletenje i tkanje. Proizvodi obuhvataju industrijski proizvedene tepihe, prostirke, vunene pokrivače, krevetninu, tekstilnu odjedu, itd. Cijena vlačane vune iznosi 3,5 KM po 1 kg. Cijena prediva se krede od 12 do 14 KM po 1 kg. Svi prerađivači prediva s kojima smo razgovarali žale se na nedostatak vune vede finode, kao što je vune virtemberške rase ovaca. Također su rekli da vuna generalno ima puno prljavštine i čička (Arctium lappa) koji se zakači za vlakno vune na pašnjacima te dodatno povedava postotke randmana vune (manje vune za predivo).
3.3.1. Oprana vuna i vlačana vuna Oko 60 tona ili 14% od cjelokupnih količina prerađene vune završi kao oprana vuna u 2 pogona za preradu u Kalinoviku i Rogatici (Slika 3). Ova operacija se obavlja kao usluga za ovčare koji je koriste u domade svrhe. Preostalih 380 tona vune ili 86% se dalje prerađuje u vlačanu vunu i vuneno predivo. Dva prerađivača, Vunovlačara u Milidima i SZR Prijedor, proizvode 5 tona vlačane vune i koriste je u vlastitoj proizvodnji (vidi Dodatak 4). Slika 3
3.3.2. Proizvodnja vunenog prediva Ukupna proizvodnja vunenog prediva u 4 pogona se krede oko 178 tona. Najvedi proizvođači su Alteks Breza sa 110 tona i Fabrika tepiha Fates Sokolac sa 60 tona godišnje (Slika 4). Oni proizvode 96% od sveukupne količine prediva proizvedenog u BiH. Alteks proizvodi predivo preko ugovorene narudžbenice i izvozi preko 100 tona prediva u Srbiju ili preko 56% od cjelokupne proizvodnje prediva u BiH. Također predivo prodaje i BHCRAFTS-u.
16
Slika 4
Fates koristi predivo za proizvodnju tepiha i drugih proizvoda od vune. Druga 2 prerađivača, pogon u Kalinoviku i SZR Prijedor, proizvode 8 tona prediva ili svega 4% od cjelokupne proizvodnje prediva. SZR Prijedor koristi predivo u vlastitoj proizvodnji, dok Kalinovik prodaje cjelokupnu količinu prediva (vidi Dodatak 4).
3.3.3. Proizvodnja finalnih proizvoda Izrada finalnih proizvoda se organizira u 5 kompanija. Ukupna godišnja proizvodnja finalnih proizvoda u kojima vuna čini najmanje 80% od težine finalnog proizvoda se krede oko 75 tona godišnje. Slika 5
Fabrika tepiha Fates proizvodi oko 58 tona finalnog proizvoda ili 77% od ukupne proizvodnje finalnih proizvoda od vune. Najvedi dio proizvodnje ili 50 tona otpada na mašinske tkane tepihe i oko 8 tona su drugi proizvodi, kao što su krevetnine, vuneni prekrivači, podne prostirke.
Alteks Breza proizvodi oko 8 tona finalnih proizvoda, što je 11% od ukupne godišnje proizvodnje. Proizvodi, kao što su madraci, jastuci i deke, dominiraju Alteksovom proizvodnjom. Na pogon u Milidima i SZR Prijedor otpada 4% tržišta finalnih proizvoda od vune. Svaki od ova dva pogona proizvodi 3 tone finalnih proizvoda, kao što su deke, madraci, vrede za spavanje i jastuci. BHCRAFTS proizvodi 2 tone finalnih proizvoda, što predstavlja 3% od ukupne proizvodnje finalnih proizvoda od vune. Najvedi dio njegove proizvodnje otpada na ručno izrađene tekstilne odjevne predmete, prekrivače, dekorativne predmete, igračke, poklone itd. Umjetnička radionica Stilla proizvodi manje od 1 tone finalnih proizvoda, što je 1% od ukupne proizvodnje finalnih proizvoda. Proizvodi tradicionalne tepihe, prostirače za pod, pokrivače i razne pletene predmete (vidi Dodatak 4).
17
3.3.4. Kudne potrepštine i odjevni predmeti Na cjelokupnu godišnju proizvodnju baziranu na vuni (finalni proizvodi) otpada oko 75 tona kudnih potrepština, kao što su tepisi, krevetnine, deke, jastuci, prekrivači itd. Od te te količine, 97% ili 73 tona pripada kategoriji proizvoda namijenjenih za kudnu upotrebu, kao što su tepisi, jastuci, pokrivači itd. Pet proizvođača doprinose ovoj vrsti proizvodnje. Tri kompanije, BHCRAFTS, Milidi i umjetnička radionica Stila, proizvode odjevne predmete, kao što su jakne, puloveri, džemperi, čarape, kape, rukavice, u količini od oko 2 ili 3% od cjelokupne proizvodnje (vidi Dodatak 4).
Slika 6
3.3.5. Građevina i građevinska industrija Zbog svojih prirodnih atributa i posebno svoje termalne efikasnosti, vuna je odličan izolacioni materijal. Zemlje poput Engleske, Irske, Austrije i Novog Zelanda razvile su odgovarajudu tehnologiju za proizvodnju vunenih izolacijskih rola. S obzirom da je napravljena od prirodno proizvedenog vlakna, izolacija od ovčije vune zahtijeva manje od 15% energije potrebne za proizvodnju, u odnosu na izolaciju od staklene vune. Ona može apsorbirati i rastvoriti zagađivače u zraku u zatvorenom prostoru, kao što su formaldehid, dušikov dioksid i sumpor dioksid. Vuna je održiv i obnovljiv izvor, čiji je potencijal slabljenja ozonskog omotača nula, a na kraju njenog korisnog vijeka trajanja moguda je prerada ili biorazgradnja vune. Izolacija od ovčije vune je sigurna i lagana za rukovanje i njeno postavljanje ne zahtijeva nikakvu zaštitnu odjedu niti posebne aparate za disanje. U nastojanju da riješi problem vune u BiH i da razvije održivo poslovanje povezano sa sve vedom građevinskom industrijom i njenim zahtjevima, Udruženje poslodavaca iz Travnika je u januaru 2007. godine postavilo opremu za proizvodnju izolacionih rola od vune. Partneri na projektu su bili američka NVO CHF, Međunarodna finansijska korporacija (IFC) i Svjetska banka. Udruženje je obezbijedilo zgradu za smještaj opreme i drugi partneri su donirali 148,000 KM. Prvobitno je planirana proizvodnja oko 6 tona rola i zaposlenje 6 radnika. Međutim, projekat je ubrzo nakon toga zatvoren zbog kvara na opremi.
3.3.6. Proizvodnja lanolina Lanolin, vuneni vosak, vunena masnoda ili mast ovčijeg runa, je masna žuta supstanca koju izlučuju lojne žlijezde ovaca. Lanolin se koristi u komercijalne svrhe kao sastavni dio mnogih proizvoda, od zaštitnih premaza protiv hrđe do kozmetičkih preparata i maziva. Međutim, niti jedna kompanija u bivšoj Jugoslaviji nije proizvodila lanolin. 18
3.4.
Analiza ključnih prednosti i aktivnosti koje donose dodatnu vrijednost
3.4.1. Korištenje raspoloživih proizvodnih kapaciteta Uslijed problema povezanog sa smanjenom potražnjom na tržištu i trenutnom ekonomskom recesijom, sva proizvodna preduzeda posluju na značajno nižem nivou od instaliranih kapaciteta. Firma Alteks iz Breze, koja se bavi proizvodnjom prediva, madraca, krevetnine, podnih prostirki i prekrivača, posluje na nivou od jedne četvrtine instaliranih kapaciteta. Firma otkupljuje oko 210 tona masnog runa i pretače ga u 110 tona vunenog prediva i dodatnih 8 tona drugih proizvoda od vune. Alteks godišnje izvozi oko 100 tona vune u Srbiju. Situacija je slična i u pogonu za preradu u Kalinoviku. Tamošnji instalirani kapaciteti dovoljni su za pranje 120 tona vune godišnje, dok je realno potraživanje za svega 50 tona. Kapaciteti za proizvodnju prediva su 30 tona, dok se proizvodi svega 1,5 do 2 tone godišnje. Instalirani kapaciteti u Rogatici su dovoljni za pranje 120 tona vune godišnje, dok je realna potražnja za svega 10 tona. Iako su kapaciteti za proizvodnju prediva dovoljni za 30 tona godišnje, predivo se uopde ne proizvodi. Stilla je smanjila svoju proizvodnju u zadnjih šest mjeseci. Godišnja potražnja se krede oko 0,5 tona prediva, koje se zatim koristi za izradu tepiha i ručno pletenih artikala visoke vrijednosti. Fabrika tepiha Fates ima zalihe neprodanih proizvoda. Stoga je smanjila proizvodnju na 70% od instaliranih kapaciteta. Fabrika otkupljuje 150 tona sirovog runa i pretače ga u 50 tona tepiha i još 8 tona raznih proizvoda. Izvozi 15% od cjelokupne proizvodnje, što je gotovo 9 tona godišnje. Vunovlačara u Milidima sa kapacitetom od preko 3 tone vlačane vune godišnje smanjila je proizvodnju za 15% za vlačanu vunu, i promijenila je izradu finalnih proizvoda, kao što su deke, prekrivači, jakne. BHCrafts koristi 1,4 tone prediva od vune vede finode koje se pretače u proizvode visoke vrijednosti koji sadrže najmanje 80% vune, i 0,12 tona grube vune. Prema podacima, i njihova proizvodnja je smanjena za preko 15%. SZR Milan Pilipovid otkupljuje 15 tona masnog runa i pretače ga u 6 tona prediva i 2 tone vlačane vune koja se potom koristi za izradu drugih proizvoda, kao što su madraci, deke i podne prostirke. Kompanija je smanjila svoju proizvodnju za 5% (vidi Dodatak 4).
3.4.2. Mogudnosti zapošljavanja Sadašnji lanac vune ili preduzeda koja se bave preradom vune obezbjeđuju 138 stalnih radnih mjesta, 4 radna mjesta na određeno vrijeme i oko 500 poslova pod ugovorom. Od tog broja, 14 stalnih radnih mjesta na neodređeno vrijeme obezbjeđuju dvije kompanije koje se bave preradom masnog runa u Brezi i Bugojnu. Svi zaposleni su muškarci. Direktor Vuna Prometa je izrazio potrebu za 5 novih radnika ako budu u stanju prikupiti preostalih 400 tona koje postoje u tržišnim kanalima. U sektoru prerade postoje 4 radna mjesta na određeno vrijeme i to u 2 pogona za pranje, vlačenje i proizvodnju prediva u Kalinoviku u Rogatici. U Fabrici tepiha na Sokocu postoji 75 stalnih radnih 19
mjesta na neodređeno vrijeme za žene i 5 stalnih radnih mjesta na neodređeno vrijeme za muškarce. U Milidima postoje 2 radna mjesta na neodređeno vrijeme za žene i 1 radno mjesto na neodređeno vrijeme. Stilla iz Sarajeva zapošljava 6 žena. U BHCRAFTS-u ima 10 radnih mjesta na neodređeno vrijeme, 2 za muškarce i 8 za žene. Osim toga, BHCRAFTS nudi poslove pod ugovorom za preko 500 žena u raznim dijelovima BiH (vidi Dodatak 4). Prikupljanje masnog runa može ponuditi nekoliko radnih mjesta, iako je to sezonski posao. Ovaj segment tržišta je slab i u nekim predjelima BiH i ne postoji. Prema procjenama, oko 400 tona vune se nalazi izvan lanca tržišta u BiH i u nekim istočnim krajevima vuna nije prikupljanja ved nekoliko godina. Prikupljanje, sortiranje i pakiranje vune predstavlja segment tržišta koji prirodno pripada udruženjima farmera, zadrugama ili grupama farmera. U idealnim uvjetima veletrgovci bi željeli predati organizaciju prikupljanja udruženjima farmera. Oni mogu uzeti dio dobiti za vođenje tih poslova. Time se može zaraditi 0,1 KM to 0,2 KM po kilogramu vune prikupljene za trgovce. Trgovci i jesu predložili takav scenario. Oni su spremni podržati uspostavljanje punktova za prikupljanje vune. Time bi se olakšao rad na prikupljanju (vidi Dodatak 4). Sadašnje procjene sektora prerade vune ukazuju na to da ovaj segment nije u stanju ponuditi nova radna mjesta. Sve kompanije bilježe pad proizvodnje. Sektor finalnih proizvoda jedva izlazi nakraj sa jeftinom industrijom umjetnih vlakana. Ipak, primjer BHCRAFTS-a, koji kombinira snažnu marketinšku komponentu, prirodna svojstva vune, savršen dizajn i kvalitet finalnih proizvoda, pokazuje da ovaj sektor ženama može ponuditi mogudnosti zapošljavanja. Direktorica BHCRAFTS-a je izjavila da su im potrebne dobre i produktivne pletilje i pozdravila je ideju proširenja poslovanja i na druge dijelove BiH. Udruženja žena iz cijele BiH trebaju biti povezane ili se priključiti Centru za transfer tradicionalnih vještina izrade rukotvorina. Međutim, s obzirom da je izvozno orijentirano društvo, BHCRAFTS ima vrlo striktna pravila i potražnju u smislu rokova, kvaliteta i standarda svojih proizvoda. Direktorica ove firme je izjavila da imaju problema u pronalaženju žena koje bi mogle ispuniti zahtjeve ove vrste posla. Stoga trebaju organizirati obuku kako bi obuhvatili vedi broj pletilja u ovoj djelatnosti. Osim toga, BHCRAFTS ulazi na skandinavsko tržište i bide mu potrebno više obučenih ljudi kako bi zadovoljio potražnju tamošnjeg tržišta. S obzirom da je vuna prirodan i obnovljiv materijal, ona ima mnoge prednosti u odnosu na konkurente koji se bave izradom vještačkih vlakana. To je potrebno ispitati. Naprimjer, vuna upija zračenje iz kompjutera, televizora i drugih električnih aparata. Proizvodnja vunenih artikala koji bi se stavili pored tih aparata mogla bi biti ideja za nove proizvode od vune. Vrijedi pokušati ostvariti kontakt sa sve vedim sektorom informacionih tehnologija i pronadi partnera za realizaciju ove ideje. Udruživanje malih preduzeda, kao što su Vunovlačara u Milidima i SZR Prijedor ili BHCRAFTS, moglo bi uroditi nekim idejama. Direktor u Milidima je počeo s proizvodnjom odjede za novorođenčad, igrajudi na kartu prirodnih svojstava, kao što su dišljivost, dobra izolacija itd. Veze sa turizmom također mogu biti opcija. Vuna može biti i organski proizvod. Postoji širok pokret u razvijenim zemljama koji popularizira prirodne organske proizvode. Ova veza bi mogla biti korisna. Marketing je kompleksna i skupa aktivnost. Međutim, strateški i dugoročni marketinški pristup kojim bi se kombinirali moderan dizajn, svojstva vune i kvalitet proizvoda, treba biti recept. Druge proizvodnje unutar sektora ovčarstva, međutim, mogu sigurno stvoriti nove prihode i radna mjesta. Naprimjer, sektor proizvodnje ovčijeg mlijeka i mliječnih proizvoda nije iskorišten na vedini 20
ovčarskih farmi u BiH. Proizvodnja sira može ponuditi nova radna mjesta članovima porodice. Muža ovaca i proizvodnja sira je nova proizvodna linija koja zahtijeva otprilike 4 do 5 radnih sati dnevno na prosječnoj ovčarskoj farmi od 100 ovaca. Proizvodnja komposta je nova proizvodnja koja se može organizirati na ovčarskoj farmi. To nije radno zahtjevna djelatnost, ne zahtijeva previše vremena, ali može stvoriti dodatni prihod za farmere. Druga mogudnost se odnosi na organiziranje specijaliziranih farmi sa proizvodnju komposta i specijaliziranih vrsta komposta, što zahtijeva drugačiju tehnologiju.
3.4.3. Pregled inkrementalnog prihoda stvorenog za ruralna područja i siromašne Vuna predstavlja manje od 1% od bruto dohotka ovčarske farme i ne može biti značajan izvor prihoda za farmere. Međutim, drugi segmenti ovčarstva mogu biti značajan izvor prihoda. Primjenom raznih finansijski pristupačnih, jednostavnih i djelotvornih tehnika mogude je znatno povedati proizvodnju mesa. Pouzdane procjene ukazuju da se proizvodnja mesa u prosječnom stadu u BiH može povedati za 30 do 40%. To bi podrazumijevalo poboljšan obrazac ishrane ovaca, ciljano upravljanje stadima, odabir i posebne tehnike. Osim toga, ubrzani sistem janjenja s 3 janjenja u 2 godine umjesto 2 janjenja u 2 godine mogao bi dovesti do povedanja broja janjadi po sezoni janjenja za 50%. Proizvodnja mlijeka i mliječnih proizvoda može biti drugi značajan izvor prihoda. Stado od 100 ovaca može dati oko 6000 l mlijeka u toku jedne sezone, od čega se može napraviti 1500 kg sira. Cijena sira može varirati od 10 do 14 KM. Saradnja između Slow Food, italijanske fondacije za zaštitu tradicionalne hrane, i Udruženja poljoprivrednih potrošača iz Nevesinja rezultirala je izvozom mješinskog sira, jedinstvene vrste sira koja se proizvodi samo u hercegovačkoj regiji. Cijena 1 kg tog sira prelazi 15 KM. Ovo pokazuje da ova proizvodnja ima izvozni potencijal. Cijena 1 tone prvoklasnog komposta ove godine je dostizala 800 KM. Za 1 tonu komposta potrebne su 2 tone gnoja.
3.4.4. Uticaj na okoliš S obzirom da prikupljanje vune nije organizirano u mnogim dijelovima BiH, farmeri bacaju vunu u rijeke ili je pale na otvorenim mjestima. Organizirano prikupljanje vune bi riješilo ovo pitanje. Vermikompost se koristi u organskoj proizvodnji sa odličnim rezultatima. Vermikompost je koristan za tlo na više načina: on poboljšava fizičku strukturu tla. Poboljšava biološka svojstva tla (obogadivanje mikro-organizama, dodatak biljnih hormona, kao što su auksini i giberelinska kiselina, i dodatak enzima, kao što su fosfati, celuloza itd.). Privlači zemljane crve koji kopaju rupe duboko u zemlji i ved su prisutni u tlu. Poboljšava fizičku strukturu tla. Također poboljšava i kapacitet zadržavanja vode. Osim smanjenja primjene hemijskih gnojiva i pesticida koja je štetna po okoliš, također je potvrđeno da je potreba za vodom njihovih biljaka bila daleko manja uz upotrebu verminkomposta zbog njegovog kapaciteta zadržavanja vode. Neki rezultati su objavljeni u publikacijama na svim kontinentima. Crvi mogu pretvoriti gotovo svaki organski otpad u kompost. Stoga se može koristiti u eliminaciji bio-otpada. 21
3.5.
Pregled komplementarnih proizvoda
3.5.1. Sakupljanje komposta Proces proizvodnje vermikomposta se naziva verm-kompostiranje. Vermi-kompostiranje je jednostavan biotehnološki proces kompostiranja u kojem se koriste određene vrste zemljanih crva za jačanje procesa konverzije otpada i za proizvodnju boljeg krajnjeg produkta. Vermi-kompostiranje se razlikuje od kompostiranja na nekoliko načina. Radi se o procesu koji koristi mikroorganizme i zemljane crve koji su aktivni na 10–32°C (ne ambijentalna temperatura, nego temperatura unutar gomile vlažnog organskog materijala). Proces je brži od kompostiranja; s obzirom da materijal prolazi kroz crijeva zemljanih crva, dešava se značajna, ali još uvijek nedovoljno shvadena transformacija, te je stoga rezultirajudi crvljivi izmet (crvljiva gnoj) bogat u smislu mikrobne aktivnosti i regulatora rasta biljaka i pojačan je također i sa atributima odbijanja štetočina. Ukratko, zemljani crvi, putem određene vrste biološke alhemije, u stanju sa transformirati gnoj i druge vrste organskog otpada u najbolje prirodno gnojivo. S obzirom da sadrži nutrijente koji su rastvorljivi u vodi, vermikompost je odlično organsko gnojivo bogato nutrijentima, kao i kondicioner tla u širokoj upotrebi u organskom uzgoju. Vermikompost je koristan za tlo na više načina: on poboljšava fizičku strukturu tla. Poboljšava biološka svojstva tla (obogadivanje mikro-organizama, dodatak biljnih hormona, kao što su auksini i giberelinska kiselina, i dodatak enzima, kao što su fosfati, celuloza itd.). Privlači zemljane crve koji kopaju rupe duboko u zemlji, koji su ved prisutni u tlu. Poboljšava fizičku strukturu tla. Također poboljšava i kapacitet zadržavanja vode Također je važan i za rast bilja s obzirom da potiče klijanje, rast bilja i prinos usjeva i također potiče rast korijena i strukturu. Osim toga, u mnogim studijama je zabilježen viši sadržaj suhe tvari, proteina i biljnih karbohidrata, kao i bolji okus. Crvi mogu pretvoriti gotovo svaki organski otpad u kompost. Stoga se može koristiti za eliminaciju bio-otpada. Stoga je na lokalnom nivou mogude otvoriti radna mjesta za radnike s niskim kvalifikacijama. Usljed niskih kapitalnih ulaganja i relativno jednostavnih tehnologija, vermi-kompostiranje se može praktično koristiti u manje razvijenim poljoprivrednim područjima. U svijetu vermi-kompostiranja osnovno pravilo je da jedna tona inputa donosi 0,5 tona komposta. Drugim riječima, 50% mase se izgubi, uglavnom u vidu vlage ili CO2. Svakako, konačna težina i volumen proizvoda varira s originalnim sirovinama, sredstvima za povedavanje volumena koja su korištena itd., ali je gore navedeno osnovno pravilo lak način da se brzo izračuna rezulat (output). Ekonomija proizvodnje vermikomposta i njegova upotreba u poljoprivredi je dobro dokumentirana. Primjenjuje se u svakoj poljoprivrednoj proizvodnji. U svim studijama su zabilježeni povedani prinosi i vedi kvalitet proizvoda. Također je zaključeno da je upotreba vermikomposta visoko profitabilna i da donosi vedi neto prihod korisnicima nego onima koji ga ne koriste. Osim što je smanjena primjena hemijskih gnojiva i pesticida koji su štetni po okoliš, također je potvrđeno da su potrebe bilja za vodom bile puno manje kada se koristio vermikompost zbog njegovog kapaciteta zadržavanja vlage. 22
Osim za proizvodnju komposta, crvi se mogu koristiti i u akvakulturi. Naime, višak crva koji imaju visoku reproduktivnu stopu može se koristiti kao odlična proteinska komponenta hrane za ribe (to je uvijek najskuplja komponenta svake hrane za životinje). Jedna firma iz Sarajeva planira razviti i primjenjivati takvu tehnologiju na jednom ribnjaku u području Mostara. U nekim restoranima na hrvatskoj obali poslužuju se crvi kao specijalitet po visokim cijenama po porciji. Proces proizvodnje komposta nije kompliciran, ali zahtijeva posebnu tehnologiju, znanje, dovoljno hrane za crve (gnoj i drugi organski otpad), nešto vode i svijest da to može biti način da poljodjelsko gospodarstvo postane profitabilnije. Tehnologija vermi-kompostiranja nede ovdje biti elaborirana. Umjesto toga, spomenut demo ukratko ekonomiju produktivnosti i njene efekte na produktivnost i profitabilnost ovčarstva u BiH. Kao što je vede rečeno, proizvodnja vermikomposta je niska kapitalna investicija i relativno jednostavan tehnološki postupak. Za jedan litar (1 kg crva) crva potrebna su 2 m2 prostora i jedna tona gnoja i drugog otpada za hranu koju de crvi pretvoriti u 0,5 tone vermikomposta. S obzirom da crvi imaju vrlo dobru reprodukcijsku stopu, jedan litar crva pod povoljnim uvjetima (dovoljno hrane, vode i ambijentalna temperatura preko 10° C) može proizvesti još dva litra u jednom proizvodnom ciklusu. Jedan proizvodni ciklus traje 12 mjeseci. Jedan kg crva košta oko 200 KM. Kompost se kupi jednom godišnje, obično početkom proljeda. Crvi mogu živjeti do 15 godina. Prosječna komercijalna ovčarska farma sa stotinu grla može proizvesti oko 50 tona gnoja. Ta količina se može pretvoriti u 25 tona komposta. Dio komposta se mora ostaviti za crve kao stanište. Sadašnja cijena jedne tone prvoklasnog komposta se krede od 600 do 800 KM. Dio komposta se može koristiti za poljoprivrednu proizvodnju, dok se ostatak može prodati na tržištu. Vermikompost se može lako organizirati na ovčarskoj ili stočnoj farmi. UDRDP je organizirao proizvodnju vermikomposta na 25 demonstracionih farmi 2009. godine u regiji Gornje Podrinje. Svaki farmer je dobio po 10 litara crva; savjetodavne usluge i monitoring su obavljeni na svakoj farmi. I proizvođači i veletrgovac (Sark iz Sarajeva) su izvijestili o otkupu prve tone komposta u martu ove godine. Tržišna potražnja, prema izjavi direktora kompanije Sark iz Sarajeva, iznosila je 1000 tona prvoklasnog vermikomposta samo za izvoz. Značajne količine komposta se mogu prodati u BiH, posebno za plasteničku proizvodnju i proizvodnju voda.
3.5.2. Sakupljanje mlijeka i proizvodnja sira Iako ovce proizvode daleko manju količinu sira od krava, ovčiji sir je bogatiji masnodama, suhim tvarima i mineralima. Ovčije mlijeko je visoko hranljivo i bogatije vitamonim A, B i E, kalcijumom, fosforom, kalijumom i magnezijumom nego kravlje mlijeko. Sadrži vedi dio kratko i srednje lančanih masnih kiselina, koje imaju prepoznate zdravstvene prednosti. Naprimjer, kratko lančane masne kiseline imaju mali uticaj na holesterol kod ljudi i čine mlijeko lakše probavljivim. Hemijski sastav ovčijeg mlijeka ga čini idealnim za proces pravljenja sira. 23
Tabela 3 Hemijski sastav ovčijeg i kravljeg mlijeka (Đorđevid ) Sadržaj (%) Voda Čvrste tvari Masnode Ukupno proteina Kazein Mliječni albumin globulin Laktoza Pepeo
i
mliječni
Ovce 81.50 18.50 7.20 5.70 4.50 0.98
Krave 87.25 12.75 3.80 3.50 2.80 0.60
4.30 0.90
4.80 0.65
Podaci britanskog udruženja za ovčije mljekarstvo (British Sheep Dairying Association) pokazuju da iako neobrano ovčije mlijeko ima više masnog sadržaja nego kravlje mlijeko (6,7 do 2,5 posto), riboflavin B2 iznosi od 4,3mg/l do 2,2mg/l, tiamin od 1,2mg/l do 0,5mg/l, niacin B1 od 5,4mg/l do 1,0mg/l, pantotenska kiselina od 5,3mg/l do 3,4mg/l, B6 od 0,7mg/l do 0,5mg/l, B12 od 0,09mg/l do 0,03mg/l i biotin od 5,0mg/l do 1,7mg/l. Sadržaj folata u oba mlijeka iznosi 0,5mg/l. Sadržaj kalcijuma u ovčijem mlijeku se krede od 162 do 259mg/100g u poređenju sa 110mg/100g u kravljem mlijeku. Nivoi fosfora, natrijuma, magnezijuma, cinka i željeza su također viši. Prosječan sastav ovčijeg, kozijeg, kravljeg i humanog mlijeka je sveobuhvatno dokumentiran i upoređen sa nutritivnom vrijednošdu humanog mlijeka i sa preporučenim dnevnim dozama u ljudskoj ishrani. Detaljno su razmotreni jedinstvena obogadenost kratko i srednje lančanim masnim kiselinama ovčijeg mlijeka, ovčijeg sira, ovčijeg putera (do sada komercijalno uveliko zanemaren) i njihove posebne vrijednosti po ljudsko zdravlje i liječenje mnogih bolesti. Ovo može dovesti do razvoja ovčijeg mljekarstva paralelno s kravljim mljekarstvom kao jedinstvene i opravdane proizvodne niše na tržištu, uz znatan potencijal rasta. Iako se u savremenoj kulturi ne konzumira naveliko, ovčije mlijeko se uobičajeno koristi za proizvodnju fermentiranih mliječnih proizvoda. Dobro poznati sirevi od ovčijeg mlijeka su grčki Feta sir, francuski Roguefort, španski Manchego, Pecorino Romano (italijanska riječ za ovcu je pecore) i italijanska Ricotta. Naši sirevi su travnički, koji se pravi od ovčijeg mlijeka, livanjski sa 80% ovčijeg i 20% kravljeg mlijeka , Mješinski sir (mješina se pravi od janjede kože u koju se sir pakira) koji se pravi od ovčijeg mlijeka ili mješavine kravljeg mlijeka sa raznim udjelima u različitim krajevima BiH. Ovaj sir se proizvodi u Hercegovini. Jogurti, posebno neki oblici čvrstog jogurta, mogu se napraviti i od ovčijeg mlijeka. Tehnologija gore spomenutih sireva nede biti razmatrana u ovoj Studiji. Umjesto toga, nastavljamo s opisom ekonomije prerade mlijeka i njegovih efekata na produktivnost i profitabilnost ovčarstva u BiH. Opis u daljem tekstu je fokusiran na travnički sir. Kapacitet proizvodnje mlijeka domade pramenke varira od 40 do 110 litara mlijeka u periodu laktacije od 5 do 6 mjeseci po ovci. Jedna tredina proizvedenog mlijeka odlazi na prehranu janjadi. Međutim, proizvodnja mlijeka kao ekonomska značajka ima nisku heritabilnost (nasljednost). To znači da je ova 24
značajka pod jakim uticajem negenetskih faktora, kao što su prehrana, dob, faza laktacije, upravljanje stadom itd. Drugim riječima, količina mlijeka, to jeste, produktivnost može se povedati poboljšanjem obrazaca prehrane, boljim smještajem itd. Randman, ili količina sira koja se proizvede iz 100 l mlijeka, ovisi o nekoliko faktora. Najvažniji među drugim faktorima su faza laktacije koja ima snažne efekte na sadržaj suhe tvari u mlijeku. Prema profesorici Dozetu, randman ovog sira proizvedenog u julu iznosio je 30,3% (ili 3,3 l mlijeka za jedan kg sira), u septembru 41,6% (2,4 l mlijeka za 1 kg sira). Također, profesor Dozet, prilikom pregleda randmana vlašidkog sira, utvrdio je da randman varira od 27,60% u martu do 38,15% u septembru. Međutim, može se zaključiti da u prosjeku 100 l mlijeka može dati 25 kg sira. Proizvodnja sira zahtijeva tehnologiju, znanje, opremu, i iznad svega, svijest proizvođača da to može biti dodatna proizvodna linija u njihovoj proizvodnji, koja može u znatnoj mjeri povedati profitabilnost i produktivnost njihove farme. Također može osigurati i dodatna radna mjesta za članove porodica farmera ili njihove susjede. Proizvodnja sira zahtijeva ulaganja. Objekti za proizvodnju sira i relevantna oprema, svakako, ovise o vrsti sira, predviđenom kapacitetu, načinu na koji de se mlijeko sakupljati. Međutim, na današnjem tržištu postoji certificirana i cjenovnoi pristupačna oprema za proizvodnju sira. Cijena tako specijalizirane opreme kapaciteta 200 do 500 l mlijeka/po smjeni i više krede se od 25 000 KM do 40 000 KM. To obuhvata kompletnu opremu potrebnu za preradu. Tu ne spadaju građevinski troškovi, s tim da se spomenuta oprema može smjestiti u objekat površine ne vede od 40 m2. Imajudi na umu gore spomenute činjenice, može se zaključiti da proizvodnja sira može generirati dodatni prihod u znatnom iznosu za ovčare. To može biti profitabilna proizvodna grana u sektoru ovčarstva. Realne procjene u primjeru proizvodnje vlašidkog sira pokazuju da prosječno stado od 100 ovaca može proizvesti količinu mlijeka dovoljnu za 1500 kg specijalnog sira, koji se prodaje na domadim i stranim tržištima. Veleprodajna cijena 1 kg zrelog sira se krede između 10 i 12 KM. U ovom slučaju to bi značilo da farma godišnje može zaraditi od 16 000 do 20 000 KM ili više, ovisno o cijeni. Vedina farmera zanemaruje ovu činjenicu. Saradnja između Slow Food, italijanske fondacije za zaštitu tradicionalne hrane, i Udruženja poljoprivrednih proizvođača iz Nevesinja rezultirala je izvozom mješinskog sira, jedinstvene vrste sira koja se proizvodi samo u hercegovačkoj regiji. Cijena 1 kg ovog sira prelazi 15 KM. Ovo pokazuje da ova proizvodnja ima izvozni potencijal. Ovčije mljekarstvo i proizvodnja sira se mogu razvijati kao jedinstvena i opravdana proizvodna niša sa značajnim potencijalom rasta. Marketing sira i drugih vrsta proizvoda od ovčijeg mlijeka zahtijeva i posebnu strategiju. Primjer proizvodnje vlašidkog sira, sa pet ili šest specijaliziranih zadruga prije rata, pokazuje potrebu za stvaranjem sličnih poslovnih veza i u drugim dijelovima BiH. Ovo je također važno za bilo koji aspekt ovčarstva, a ne samo za ovčije mljekarstvo. Time bi se osigurala bolja tržišna pozicija za proizvođače, što bi im dalo bolji uvid u tržišnu potražnju, zahtjeve, standarde i zahtjeve u pogledu kvaliteta njihovih proizvoda, te na kraju, povedalo bi njihove prihode. Mora se napomenuti važnost ekspertize i tehničkog znanja specijaliziranih institucija, kao što su fakulteti, razvojne agencije, savjetodavne službe. Bez njihovog učešda i pravilne strategije, čak i slučaj vlašidkog sira s dokumentiranom tradicijom od preko 150 godina, ne bi bio uspješna priča. Šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog vijeka je osoblje Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Sarajevu, predvođeno prof. Natalijom Dozet, preduzelo sveobuhvatno istraživanje kako bi proučili 25
tehnologiju izrade ovog sira. To je rezultiralo standardiziranom proizvodnjom, vedim kvalitetom, boljim pakiranjem, boljim marketingom, razvojem distributivne mreže i na kraju vedom profitabilnošdu farmi. Proizvođači su obučeni u svim aspektima proizvodnje sira. Rezultati istraživanja su objavljeni. To je značajan period ovčarske proizvodnje u tom dijelu BiH. To također dokazuje da primarna proizvodnja ima potrebu za prerađivačkom industrijom (proizvodi s dodatnom vrijednošdu) kako bi razvila svoj puni kapacitet. Generalno, sektor ovčijeg mljekarstva je u ogromnoj mjeri neiskorišten i zanemaren. Osim vlašidke regije i nekih područja oko Livna i drugdje u Hercegovini, proizvodnja sira je rijetka. U području Gornjeg Podrinja, sa preko 700 proizvodjaca u 6 opdina, niti jedan farmer ne proizvodi sir. UDRDP službenik za savjetodavne usluge je počeo populizirati proizvodnju sira pružajudi osnovnu obuku. To je rezultiralo povedanim interesovanjem farmera za ovu vrstu proizvodnje. Ona se treba popularizirati među proizvođačima i potrebno je predstaviti finansijske beneficije. Mnogi farmeri sa kojima je obavljen intervju kažu da bi muža značila dodatnu radnu obavezu. To je, naravno, istina. Također je istina da se radi o profitabilnom poslu koji stvara dodatni prihod, nudi mogudnosti zapošljavanja i također povedava profitabilnost. Dvije obučene osobe mogu pomusti 200 ovaca za 40 minuta. Postoji mašina za mužu koja je posebno konstruirana za mužu ovaca. Ovce se trebaju naviknuti na mužu ili upotrebu mašine. To je mogude. Kada su životinje istrenirane, muža ide bez problema. Postoje različite vrste kaveza za mužu ovaca. Farmeri se također trebaju savjetovati da životnje slijede određene obrasce ponašanja, što se može iskoristiti u operacijama muže ovaca. Naprimjer, hranjenje ovaca žitaricama ili koncentratima ili dodavanje minerala u izmuzište u toku muže može olakšati ovu operaciju, pritom opuštajudi životinje i činedi ovu operaciju za njih ugodnijom. Proizvodnja sira se može organizirati na pojedinačnim farmama koristedi samo mlijeko sa date farme. Drugi način je da jedan specijalizirani farmer sakuplja mlijeko sa susjednih farmi i da ga prerađuje. Dobit se u tom slučaju dijeli među svim partnerima.
3.5.3. Proizvodnja ovčijeg mesa Najvedi dio svježeg mesa se konzumira kao janjede meso (janjetina). Prema nekim procjenama, preko 60% janjetine u BiH se koristi za ražanj. Meso zrelih ovaca se obično koristi u prerađivačkoj industriji kao sušeno, dimljeno i konzervirano meso. Tabela 4. Procječan hemijski sastav svježeg mesa (Krajinovid) Komponenta %
Voda 63
Proteini 18.5
Masnode 16
Pepeo 0.9
Ovčije meso je visoko vrijedan nutritivni proizvod, bogat izvor visoko kvalitetnog proteina i vrlo bogat izvor kompleksa vitamina B. Ima odlična prehrambena svojstva i njegova probavljivost se krede od 85 do 90%.
26
Tabela 5. Udio mišida, masnog tkiva i kostiju u ovčijem truplu (Krajinovid) Tkivo %
Mišidi 60 -70
Masno tkivo 5-25
Kosti 15-25
Gore navedeni udjeli zavise o dobi, pasmini, spolu, tjelesnom statusu, obrascu prehrane itd. Neki faktori koji se procjenjuju prilikom određivanja kvaliteta ovčijeg mesa za jelo su: intenzitet, miris, mekoda, ukus i aroma. Prehrana životinje uveliko utiče na ukus njenog mesa. Zbog obrasca prehrane u BiH, ovce se uglavnom čuvaju na planinskim pašnjacima i u kraškim predjelima, a zimi se hrane sijenom. Ovčije meso u BIH ima poseban okus koji potrošači prepoznaju i vole. Stope janjenja su prema procjenama oko 90%, što znači da stotinu ovaca daje devedeset janjadi. Potencijal za ovu značajku se krede između 110 i 130%, ovisno o sorti pramenke. Indeks odgojene janjadi se procjenjuje na oko 80%, što znači da stotinu ovaca odgoji osamdeset ovaca. To su reproduktivne značajke i kao takve nalaze se pod jakim uticajem negenetskog faktora. Tako loše performanse se odnose na slabe prakse ishrane i smještaja, što rezultira niskim prinosom i mlijeka i mesa. Ovo se može znatno promijeniti kroz poboljšanju ishranu, uvodedi više proteina u porcije, redovno davajudi minerale itd.. Postoje jeftine i finansijski pristupačne tehnike kojima je mogude povedati proizvodnju mesa po ovci. Ulaganje u poboljšanu ishranu u specifičnim fazama proizvodnje (flushing metoda) de se isplatiti i proizvođači ne bi smjeli na ovo gledati kao na nepotreban trošak, nego kao na investiviju sa visokim povratom. Indukcija i sinhronizacija estrualnog ciklusa se može koristiti u ubrzanom sistemu janjenja i tako dobiti 3 janjenja u 2 godine. Prema nekim procjenama, potencijal proizvodnje mesa je uveliko neiskorišten i postojedi potencijali i nivo proizvodnje se mogu povedati za preko 40%. Tim za poljoprivredu UDRDP-a koji je radio u šest opdina i pružao savjetodavne usluge za 86 ovčara orijentiranih samo na proizvodnju mesa, primjenjivao je razne tehnike u cilju povedanja produktivnosti i profitabilnosti. Rezultati su pokazali da je bruto dohodak povedan između 18% i 42% na postojedem nivou proizvodnje (veličina stada je ostala nepromijenjena). Ova varijacija je ovisila o prirodi intervencije i metodama koje su korištene na raznim farmama. Ovo dokazuje da postoje velike rezerve unutar ovog sektora koje se mogu iskoristiti. Janjad se kolje u dobi od tri do šest mjeseci, kada teže između 25 i 40 kg ili više od toga. Ovisi o regiji zemlje (naprimjer, potrošači u zapadnoj Hercegovini više vole laganiju janjad težine od 25 do 30 kg žive vage u rano proljede). Proizvodnja mesa se krede oko 45% težine trupla odraslih i 50% za janjad nakon randmana. Potrošnja ovčijeg mesa u BIH dostiže svoj vrhunac u vrijeme vjerskih praznika: Božida, Uskrsa i Bajrama i Nove godine i cijene su najviše u vrijeme tih praznika. Dostiže 6 KM, a pada na 4,5 do 5 KM u preostalom dijelu godine. Period od februara do maja je u osnovi period kada je snabdijevanje na najnižem nivou i cijene žive vage mogu dostidi do 8 i 9 KM. Farmeri ne koriste ovu priliku. Razne tehnike upravljanja stadom omogudavaju farmerima da imaju janjad komercijalne težine u to doba godine. Priroda i struktura proizvodnje ovaca ima značajan uticaj na marketinški obrazac ove industrije. Kao i svaka druga proizvodnja stoke, proizvodnja ovaca se sastoji od nekoliko operacija koje
27
podrazumijevaju priplod, odgoj janjadi i njihovu prehranu do tržišne težine. Obično, sve te operacije se obavljaju na jednoj farmi, što čini tržišne lance relativno kratkim. Osim toga, postoji dovoljno klaoničkih kapaciteta u BiH u svim regijama u kojima dominira ovčarstvo. Međutim, jače veze među ta dva segmenta nedostaju. Organizacija proizvođača ovaca kroz udruženja uzgajivača ovaca ili zadruga još nije prepoznata među farmerima kao način na koji se može osnažiti pregovaračka pozicija na tržištu. Obično na tržištu nastupaju pojedinačno. Često se dešava da farmeri ne razumiju zahtjeve tržišta. Njihova janjad varira prema dobi težini, postotku randmana itd. dok tržište zahtijeva više jedinstvenosti, određenu živu vagu u određenom periodu godine u određenim regijama. Stoga proizvođači dobivaju niže cijene. Iako su farmeri svjesni fluktuacije cijena u toku cijele godine uslijed nesklada između ponude i potražnje, oni ne koriste mogudnost proizvodnje više janjadi kada je ponuda niska niti mogudnost vede zarade. Svega mali broj individualnih proizvođača je uspjelo osigurati tržišnu poziciju i prodati svoju janjad kada su je željeli prodati po povoljnoj cijeni. Razlog je taj što razumiju činjenicu da trebaju pratiti tržište i prilagođavati se tržišnim zahtjevima. Razvoj industrije ovčarstva nije ograničeno potražnjom. Uvezeno ovčije meso ne može konkurirati po kvaliteti s mesom proizvedenim u BiH. Industrija ovčarstva predstavlja najvažniji model za efikasnu dodjelu resursa, posebno planinskih pašnjaka, i može postati sredstvo koje de privudi ljude u dijelovima BiH sa niskom gustodom naseljenosti. Međutim, potrošnja ovčijeg mesa daleko zaostaje za potrošnjom mesa drugih životinja i krede se tek nešto iznad 2 kg po glavi stanovnika (izvor: Agencija za statistiku BiH).
3.6.
Uključenost muškaraca i žena u predloženom projektu
Strižu ovaca mogu obavljati i žene i muškarci. Rad u prerađivačkim pogonima, kao što su pranje, vlačenje i predenje, obavljaju žene. Proizvodnja sira je druga djelatnost u kojoj dominiraju žene. Sve druge poslove koji se odnose na implementaciju projekta mogu obavljati i žene i muškarci.
3.7.
Potreba za obukom i praktična podrška
Da bi se zadovoljili zahtjevi tržišta vune, farmeri trebaju savjete u pogledu sprečavanja onečišdenja runa, tehnike striže, vezanja vune u snopove i stavljanje u bale. Da bi se ojačao segment ponude vune, bilo bi potrebno sakupljati vunu na organiziran način. Farmeri trebaju biti informirani o kampanji striže vune. Udruženja i zadruge trebaju preuzeti funkciju organiziranja informativnih kampanja i sakupljanja vune. Ako nema udruženja ni zadruga, to se može organizirati preko grupa farmera. Funkcija grupe je da ponudi vedu količinu vune i da osigura da vuna ispunjava tržišne zahtjeve (da nema previše prljavštine, da je pravilno ostrigana i umotana). Također, jedna od opcija je da se organizira striža na jednom javnom mjestu ili na oglednoj farmi za više proizvođača iz jedne grupe. Mjesto striže također može biti i sabirni centar s potrebnom infrastrukturom, kao što je ograda za ovce ili platforme za strižu ili se jednostavno može organizirati u štali u kojoj ima dovoljno prostora, svjetla i ventilacija. Svaki farmer može strigati svoje stado ovaca ili jedan obučeni farmer može strigati sva druga stada i za to dobiti naknadu. 28
S obzirom da je vuna kabasta, sabirni centar treba imati dovoljno prostora za nekoliko tona vune. Sabirni centri trebaju biti opremljena vagama i potrebno je da imaju omoguden pristup vozilima. Sva udruženja, zadruge i grupe farmera de dobiti imena i kontakt detalje trgovaca vunom i obratno. Prve sastanke bi mogao organizirati UNDP i biti im domadin. Sektor rukotvorina može ponuditi bolje mogudnosti zapošljavanja žena. Da bi se uključio vedi broj žena u izradu rukotvorina, potrebno je povezati udruženja žena iz cijele zemlje sa BHCRAFTS-om. On je spreman ponuditi obuku ženama koje su zainteresirane za ovu vrstu posla. Ranije je opisano da se istraživanjem proizvodnje ovčijeg mlijeka i mliječnih proizvoda, povedanjem proizvodnje mesa i vermi komposta može znatno povedati produktivnost i profitabilnost ovčijih farmi. Potrebno je utvrditi program obuke za svaku aktivnost. Savjetodavne službe s tim u vezi su najdjelotvorniji način provođenja tih aktivnosti.
3.8.
Analiza kapaciteta tehničkih i finansijskih resursa
Velika vedina vune se otkupljuje i prodaje kao masno runo. Sakupljanje vune je najslabija karika u lancu vune ili uopde ne postoji. Organiziranje sabirnih centara ne zahtijeva velike investicije. Postojeda infrastruktura udruženja, zadruga ili vedih farmi bi se mogla iskoristiti ili bi se demonstracione farme mogle uspostaviti preko UNDP projekata. Sabirni centri trebaju imati prostor za smještaj i čuvanje vune do predaje. Sabirni centri moraju imati pristup za kamione. Jedno od rješenja moglo bi biti postojanje jednog centra za strižu i sakupljanje vune na javnom mjestu gdje bi farmeri mogli dovesti stada na strižu i vunu odmah nakon strže predati. Farmerima bi se mogle obezbijediti mašine za strižu i mogli bi biti obučeni u odgovarajudoj tehnici striže. Trgovci vunom su zainteresirani da podrže organiziranje aktivnosti u sabirnim centrima. Oni mogu savjetovati farmere i one koji organiziraju sakupljanje oko tržišnih zahtjeva u smislu kvaliteta runa. Trgovcima trebaju balirke za kompresiju vune i pripremu za transport i viljuškar za utovar bala vune. Time bi se ubrzale operacije i zaposlilo više ljudi tokom sezone striže. Informacije o aktivnostima na sakupljanju vune se mogu prosljeđivati preko MZ vijeda, udruženja zadruga i grupa farmera. Organiziranje i logistika prvih sastanaka između trgovaca vunom, farmera, udruženja i zadruga bi moglo biti korisna aktivnost. Procjene troškova Mašina za strižu košta od 900 KM (za 100 do 200 ovaca dnevno) do 1500 i 1900 KM za strižu preko 500 ovaca dnevno. Cijene mogu biti niže ako se istovremeno naruči više mašina. Jedna balirka košta 30 000 KM, a viljuškar od 25000 do 30 000 KM. Raspodjela troškova obuke u iznosu od 100 KM po jednom danu obuke za lokalne trenere. Drugi segmenti tržišta vune zahtijevaju drugačiji pristup. Komplementarni segmenti lanca vune imaju slabe ili nepostojede veze. Proizvođači finalnih proizvoda, kao što su Stilla i BHCRAFTS posebno, u potrazi su za predivom od vune vede finode. SZR Milan Pilipovid ili Fabrike tepiha na Sokocu proizvode ovu vrstu prediva, ali ne znaju da Still ili BHCRAFT postoje. Ove veze bi se trebale ojačati. SZR Milan Pilipovid ima problema u pronalaženju dovoljne količine finije vune. Njemu su potrebne adrese 29
proizvođača iz romanijske regije, farmi iz Han Pijeska i Rogatice na kojima se uzgaja ova vrsta ovce. Fabrika tepiha koja proizvodi odlične vunene artikle treba istražiti strano tržište, ali ne shvata da marketing mora biti snažan element poslovanja koji može dodati vrijednost finalnom proizvodu. Sigurno da može dobiti neke dragocjene savjete od direktorice BHCRAFTS-a. Direktor pogona u Milidima brže uči u potrazi za savjetima od iskusnih kolega. Bio bi presretan da se sastane sa radnicama BHCRAFTS-a ili s nekim iz fabrike na Sokocu ili iz umjetničke radionice Still-a. Pogon za preradu u Kalinoviku i Alteks iz Breze trebaju prilagoditi tehnologiju da bi proizvodili tanje i manje zamršeno predivo. Procjena troškova Sektor izrade rukotvorina može donekle ponuditi mogudnosti zapošljavanja žena. Da bi se uključilo više žena u proizvodnju, potrebno je obučiti one žene koje su zainteresirane za ovu djelatnost. BHCRAFTS i njegovo tehničko osoblje mogu ponuditi ovu vrstu obuke, odabrati odgovarajude kandidatkinje i ponuditi im ugovore. Ta dvadesetosatna obuka košta 12,000 KM za grupu od 20 žena. Procjena troškova Proizvodnja sira zahtijeva ulaganja. Objekti za proizvodnju sira i relevantna oprema ovise o vrsti sira, kapacitetu, načinu na koji de se mlijeko skupljati. Međutim, na današnjem tržištu postoji certificirana i finansijski pristupačna oprema za proizvodnju sira. Cijena takve specijalizirane opreme kapaciteta od 200 do 500 l mlijeka/po smjeni kreže se od 25,000 KM do 40,000 KM. Taj iznos obuhvata kompletnu opremu koja je potrebna za preradu. Ne obuhvata troškove gradnje, s tim da bi spomenuta oprema mogla biti smještena u objektu površine do 40 m2. Povedanje prinosa mesa po grlu i cjelokupna proizvodnja mesa u stadu pitanje je tehnika upravljanja stadom, kao što su flushing metoda, indukcija i sinhronizacija estrusa, odabir itd. U tu svrhu se razvijaju specifične, finansijski pristupačne i jednostavne tehnike. Naprimjer, cijena sinhronizacije i indukcije estrusa košta oko 15 KM po ovci plus troškovi hrane koji ne prelaze 20 KM po ovci. Ova metoda se koristi u ubrzanom sistemu janjenja, to jeste, 3 janjenja u 2 godine. Time se može povedati broj janjadi za 50% u jednoj proizvodnoj godini, u poređenju sa konvencijalnoj metodi. Vermi-kompost je aktivnost niskih ulaganja. Farma sa 100 ovaca treba 10 litara crva, koji koštaju 2000 KM.
30
4. Zaključci 1. Postoji 5 segmenata tržišta vune u BiH. Proizvodnja, prikupljanje, veleprodaja, prerada i proizvodnja finalnih proizvoda. 2. Tržište vune je uveliko fragmentirano i neuređeno tržište. Ne postoji organizirano sakupljanje vune, koje predstavlja neophodan dio lanca tržišta vune. Velike količine sirove vune nalaze se izvan tržišnih kanala. To je ključni problem koji su prepoznali farmeri i veletrgovci. 3. Preko 77% vune je najnižeg kvaliteta (finoda od 38 µm do 40 µm) i ne ispunjava zahtjeve tekstilne industrije. Najvedi dio te vune se izvozi u Tursku kao masna vuna. 4. Prihodi od vune čine manje od 1% bruto dohotka ovčara. 5. Sadašnja ponuda masne vune je niža od potražnje. Organizirano tržište vune bi dovelo do vedih cijena masne vune. 6. Najvedi dio vune ne ispunjava osnovne zahtjeve (puno prljavštine, čička). Time se povedava postotak randmana i dodatno smanjuje ionako nisku cijenu vune. 7. Veletrgovci pokazuju interesovanje za pružanje podrške grupama i udruženjima farmera i zadrugama u organiziranju prikupljanja vune. Time bi se stvorio određeni prihod za farmere, udruženja i zadruge i olakšale bi se operacije za veletrgovce. 8. Svega oko 23% domade vune (28 µm do 32 µm) je vuna vede finode i koristi se u industrijske svrhe. 9. Veze unutar sektora prerade vune i njegovih komplementarnih segmenata su slabe. Kompanije iz ovog sektora trebaju ispuniti i definirati specifične potrebe svakog učesnika i usuglasiti način na koji de jedni drugima pomagati u korist svih. 10. Kvalitet prediva koje se proizvodi u BiH ne ispunjava standard i zahtjeve male privrede fokusirane na izradu rukotvorina. To se može poboljšati unutar postojede tehnologije pogona za preradu. 11. Mala privreda ima potencijal da otvori nekoliko radnih mjesta za žene. Postoje dobri primjeri dobro organizirane proizvodnje ručnih radova, orijentirane na izvoz koji to potvrđuju. 12. Proizvodnja mesa, sektor ovčijeg mljekarstva i proizvodnja komposta su uveliko neiskorišteni. Proizvođači se trebaju poticati i obučiti da koriste ove resurse. Ove proizvodne linije mogu generirati nove prihode i radna mjesta u sektoru ovčarstva. 13. Nedostatak organizacije, slabi marketinški segmenti, slaba veza sa prerađivačkom industrijom i drugim komplementarnim industrijama ograničenja su koja, između ostalog, imaju vrlo negativan uticaj na sektor poljoprivredne primarne proizvodnje. 31
5. Preporuke 1. Organizirano prikupljanje vune, kao i osnaženi tržišni kanali riješili bi haotično stanje na tržištu vune u BiH. 2. Sakupljanje bi trebalo biti posao grupa farmera, udruženja i zadruga. Njima bi se trebali dostaviti spiskovi sa kontakt detaljima trgovaca vunom. Prvi sastanci bi se mogli organizirati. Dnevni red sastanka treba biti predložen i dostavljen učesnicima te ažuriran prema njihovim sugestijama. Ažurirani dnevni red de se opet dostaviti svim učesnicima prije održavanja sastanka. Svi učesnici trebaju pripremiti i na sastanak dodi sa konkretnim prijedlozima i rješenjima. Rješenja nisu skupa. Po identificiranju potražnje tržišta, udruženja farmera i zadruge ili vede farme trebaju obavijestiti farmere o mogudnosti prodaje vune i objasniti im zahtjeve tržišta u smislu sortiranja, umotavanja i pakiranja. Dinamika prikupljanja se treba zajednički planirati i usuglasiti. 3. Postojeda infrastruktura udruženja, zadruga ili grupa farmera (svugdje gdje postoje) treba se koristiti kao sabirni centri. Obično su u vlasništvu nekoliko prostorija koje su adekvatne za tu namjenu. 4. Vuna je kabast materijal koji zauzima puno prostora. Imajudi na umu visoke troškove transporta i sve vede cijene goriva, potrebno je razmotriti mogudnost obezbjeđenja balirki za kompresiju vune, kako bi se lakše transportovala. Ovim bi se smanjili troškovi transporta. 5. Udruženja, zadruge trebaju imati udio u profitu kao naknadu za organiziranje sakupljanja vune. Veletrgovci kao najvedi trgovci na tržištu, spremni su dijeliti dobit. 6. Cjelokupno poboljšanje finode vune pramenke pitanje je strateškog planiranja i državnog uzgojnog programa. Povezan je sa ukrštanjem sa drugim pasminama finije vune i promjenom strukture genoma domade populacije ovaca. Efekti ovog programa su u prošlosti uveliko dovođeni u pitanje. 7. Pošto se događa da se vuna baca u rijeke ili da se spaljuje na otvorenim poljima (stvarajudi grozan smrad), to može predstavljati problem za okoliš. Stoga je potrebno uključiti nadležne organe u rješavanje problema tržišta vune. Naprimjer, ministarstva, prilikom dodjele subvencija ovčarima, mogu od farmera tražiti potvrdu da je sva proizvedena vuna prodana registriranim veletrgovcima ili na neki drugi način stavljena na legalno tržište kako bi se izbjeglo bacanje vune i time stvaranje ekološkog problema. 8. Važno je ojačati veze između tržišnog segmenta prerađivača. Potrebno je organizirati sastanke između proizvođača prediva i firmi koje proizvode rukotvorine. Potrebno je distribuirati spisak svih potencijalnih partnera u tom tržišnom kanalu. Prvi sastanci bi se mogli organizirati. Potrebno je predložiti dnevni red sastanka i prijedlog dostaviti svim učesnicima, te nakon toga dnevni red ažurirati prema sugestijama učesnika. Ažurirani dnevni red de se dostaviti svim učesnicima prije sastanka. Svi učesnici se trebaju pripremiti za sastanak i na njega dodi sa konkretnim prijedlozima i rješenjima. Potrebno je donijeti i predstaviti uzorke prediva i finalnih proizvoda. Proizvođači prediva trebaju uskladiti svoju opremu kako bi proizveli što je više mogude prediva za proizvode dodane vrijednosti. 32
9. Rješavanje problema tržišta vune treba biti dio šire strategije čiji je cilj poboljšanje ovčarstva. Stoga je potrebno izraditi sveobuhvatan plan koji de ponuditi dragocjena rješenja za ovaj sektor. Ogromne, neiskorištene rezerve leže u mljekarstvu i proizvodnji mesa i komposta. 10. Jedan paket intervencija bi se fokusirao na farmere pojedinačno. Najefikasniji način je da se pružaju savjetodavne usluge na farmi. To bi dovelo do poboljšanih poslovnih performansi, optimizirane postojede proizvodnje, uvođenja novih proizvodnih linija, poboljšanje produktivnosti i vede zarade. Bilo bi potrebno izraditi detaljan plan i program obuke za cijeli sektor, kao i za svaki segment proizvodnje posebno. 11. Drugi paket intervencija bi bio strateške prirode. To bi podrazumijevalo diversifikaciju primarne proizvodnje kao što su komercijalni uzgajivači, reproduktivni centri i demonstracione farme, specijalizirane mljekarske farme i farme za proizvodnju mesa. Osim toga, bilo bi potrebno raditi na osnivanju zadruga, opdih i specijaliziranih udruženja, udruženja uzgajivača, udruženja mljekara, zajedničke djelatnosti ili marketinških zadruga. 12. Imajudi na umu da je marketing slaba komponenta svake poljoprivredne djelatnosti u Bosni i Hercegovini, postoji potreba da se podrži sektor poljoprivredne proizvodnje u ovom segmentu. Veze sa sektorom prehrambene industrije mora biti ojačan. U Bosni i Hercegovini postoji obilje poljoprivrednih proizvoda najvišeg kvaliteta. Čak su mnogi proizvodi primarne proizvodnje prirodni i organski. O tome se treba glasno govoriti, građani BIH trebaju to znati. Situacija u drugim agro sektorima, uz rijetke izuzetke, slična je tržištu vune. Nedostatak organizacije i blagovremenih informacija, nedostatak standardizacije, loši marketinški kapaciteti itd. su razlog zbog čega mnogi odlični proizvodi primarne proizvodnje ostaju van tržišta i zbog kojeg proizvođači gube zaradu. Stoga se iskreno preporučuje sistem podrške razmjene informacija sa sektorom poljoprivrede, relevantnim sektorima i kapacitetima prehrambene industrije.
33
6. Lista ključnih kontakata 1. Mekom , kontakt osoba, Zijad Koljenovid, direktor,
[email protected],
[email protected], tel/fax 032 735 645 ili 733 645, 061 162 499. Visoko. Trgovac vunom. 2. Vuna Promet, kontakt osoba Eniz Muratspahid, direktor, www.vuna-promet.com, 030 258 566, 061 737 245. Bugojno. Trgovac vunom. 3. Alteks, Breza, kontakt osoba Izet Bajramovid, Breza, 061 795 285, Prerađivač 4. Fates, kontakt osoba Miodrag Dupljanin, direktor,
[email protected] 057 448 133, 448 324, fax 057 448 572, Fabrika tepiha Sokolac . Fabrika tepiha. 5. Pogon za pranje vune i proizvodnju prediva Kalinovik, kontakt osoba Željko Đogo,
[email protected] , 065 951 365, Kalinovik bb 6. Pogon za pranje vune i proizvodnju prediva Rogatica, kontakt osoba Snežana Konostrevac
[email protected] 7. Vunovlačara Milići, kontakt osoba Siniša Sekulid,
[email protected], 8. Stilla Sarajevo, kontakt osoba Amila Smajlovid, direktor, www.stilla.ba,
[email protected] tel: 033 214 060, 061 202 367. Umjetnička radionica. 9. BH CRAFTS Sarajevo, kontakt osoba Lejla Radončid, direktorica, www.bhcrafts.org,
[email protected], Izeta Sarajlida 5, 75 000 Tuzla , Tel/fax: + 387 35 314 460 / 314 461 Muhameda Hadžijahida 29, 71000 Sarajevo, +38733 551 535 / 551 536. 10. SZR Milan Pilipović Prijedor, 065 586 363, 052 237 200 11. Lalba, trgovac vunom u Srbiji, kontakt osoba Zoran,
[email protected], www.tekstilsrbija.com, 381 64 1159 939 12. Fata Aganović, Goražde, uzgajateljica ovaca, 062 317 103 13. Planina Han Pijesak, ovčarska farma, kontakt osoba Goran Obradovid, direktor, tel: 065 381 449, , 14. Selver Perjan, Goražde, ovčar, 061 462 975 15. Radenko Janjić, Foča, ovčar, 065 592 009 16. Udruga poljoprivrednih proizvođača Srednja Bosna, kontakt osoba Zlotrg Adem, 061 629 912,
[email protected], 0606101 6290 912061 629 912 17. Planinsko Dobro Gacko, ovčarska farma, kontakt osoba, Zdravko Zelenovid, direktor, tel: 065 528 726, 059 472 365 18. Agro information centre B.Luka, 051 435 830, fax 051 435 831,
[email protected] www.aic.ba. 19. Sark Sarajevo, trgovac vermikompostom, kontakt osoba Tatjana Vučkovid,
[email protected] 063 870 511. 20. Regionalni savjetodavni servis Sokolac,
[email protected], 057 448 708 21. Regionalni savjetodavni servis Goražde,
[email protected], 038 224 038 22. Regionalni savjetodavni servis Livno,
[email protected], 034 200 364 23. Regionalni savjetodavni servis Mostar,
[email protected], 036 312 173 24. Regionalni savjetodavni servis Travnik,
[email protected], 030 518 335 25. Regionalni savjetodavni servis Banja Luka,
[email protected], 051 317 989 34
7. DODACI
DODATAK 1 Brojno stanje stoke (izvor: Agencija za statistiku BH)
Proizvodnja
2007.
Ovce za priplod
781.173
743.872
252.091
286.642
Drugo
2008.
1.033.264 1.030.514
Ovce ukupno
Indeksi 2008/2007 95,2
113,7 99,7
DODATAK 2. Brojke za sektor ovčarstva (izvor: Agencija za statistiku BH)
Proizvodnja
2007.
2008.
Indeksi 2008/2007
Broj muženih ovaca
343.549
299.737
87,2
60
63
20.491
18.774
875.259
875.286
1,7
1,6
1.474
1.416
Litara po muženoj ovci Ovčije mlijeko (000 lit.) Broj ostriganih ovaca Kg po ovci Vune (tona)
105 91,6 100 96,1 96,1
DODATAK 3. Klasifikacija vune prema Lehmannu Klasa
Procječna debljina vlakna u µm 35
5A
18
4A
18-20
3A
20-22
2A
22-24
A
24-26
B1
26-28
B2
28-30
C
30-37
D
37-45
E
45-60
F
>60
36
DODATAK 4 Kompanije iz ovog sektora 7.4.1. MEKOM Kontakt osoba, Zijad Koljenovid, direktor
[email protected],
[email protected] tel/fax 032 735 645 ili 733 645, 061 162 499. Visoko Kompanija je u privatnom vlasništvu i radi od 2000. godine. Otkup vune je počeo 2001. godine. Trgovina tkaninama je osnovna djelatnost ove kompanije. Zapošljava 7 radnika. Kapaciteti Nedostatak sirove vune na domadem tržištu je primorao Mekom da se najviše bavi tkaninom umjesto masnom vunom. Međutim, uz stabilnu ponudu vune na domadem tržištu, kompanija bi bila u mogudnosti u Tursku godišnje prodati 1000 tona masne vune. Prema podacima kompanije za prošlu godinu, kompanija je izvezla 200 tona masne vune. Tržište i marketinška strategija Cijene vune, usljed lošeg kvaliteta, krede se od 0,35 do 0,50 KM po kilogramu. Međutim, cijene važe samo ako su ispunjeni minimalni uvjeti (vuna bez nečistoda). Direktor Mekoma je izjavio da cijena vune, ukoliko je vuna pravilno sortirana, može dostidi cijenu od 0,60 do 0,65 KM, čak 0,80 KM po kilogramu. Prema podacima, kompanija je uspjela distribuirati 80 tona masne vune na tursko tržište ove godine. On vjeruje da izvoz masne vune može dostidi do 1000 tona godišnje ako je sakupljanje vune organizirano. Mekom uglavnom sarađuje s dvije lokalne kompanije: KTK Visoko i Fates Sokolac. Ograničenja Neorganizirano sakupljanje vune, neadekvatna striža. Rješenje bi moglo biti adekvatna mreža sakupljanja vune i obuka farmera. Direktor kompanije je izrazio svoj interes za organiziranjem sabirnog centra i za obuku farmera na temu zahtjeva tržišta vune. Usljed visokih troškova transporta, trebalo bi mu barem 20 tona vune po sabirnom centru u dato vrijeme.
37
7.4.2. Vuna Promet Bugojno Kontakt osoba Eniz Muratspahid, direktor www.vuna-promet.com, 030 258 566, 061 737 245. Bugojno Kompanija je osnovana 2005. godine. Sedam radnika je u stalnom radnom odnosu i još 5 osoba su sezonski radnici. Osnovna djelatnost kompanije je trgovina masnim runom. Kompanija je najvedi trgovac masnom vunom u BiH. Tržište i marketinška strategija Glavna tržišta kompanije su Turska i Indija. Kompanija je zabilježila izvoz oko 400 tona masne vune prošle godine. Cijena po kojoj ova kompanija trenutno plada vunu je 0,6 KM po kilogramu. Ipak, prema direktoru Vune, bio bi spreman platiti 0,70 KM ako je runo propisno umotano i ako nema previše prljavštine. Prema knjigama kompanije, izvoz vune ove godine je dostigao preko 200 tona. Objasnio je da je danas potražnja na tržištu vune u Turskoj u područjima u koje njegova kompanija izvozi preko 40 tona sedmično. Direktor kompanije je spreman surađivati i podržavati udruženja farmera, grupe farmera i zadruge kako bi se poboljšao lanac ponude vune. Ograničenja Neorganizirano sakupljanje vune, nedostatak informacija o raspoloživosti vune u BiH. Iako postoje velike količine vune izvan tržišnog lanca u BiH, direktor ove kompanije je izjavio da bi uvezao čak 800 tona masne vune iz Hrvatske i izvezao je u Tursku.
7.4.3. Alteks Kontakt osoba, Izet Bajramovid, 061 795 285, Breza Breza Alteks je formiran 1971. godine i djelovao je kao jedan od glavnih prerađivača vune na Balkanu, sa kapacitetom od 12 tona vune dnevno. Infrastruktura kompanije je djelimično uništena u toku rata, zbog čega su smanjeni prerađivački kapaciteti od prije rata. Alteks je danas privatna kompanija koja djeluje u iznajmljenom prostoru predratne fabrike. Trenutno zapošljava 25 radnika. Proizvodni kapaciteti Kompanija otkupljuje 210 tona masne vune godišnje i pretvara je u preko 110 tona prediva i 8 tona drugih finalnih proizvoda. Kompanija se bavi otkupom sirove vune, kao i njenom preradom. Proizvodni asortiman obuhvata opranu vunu, razne sorte prediva, madrace, plahte i vunene prekrivače. Trenutna prerada se krede od 3 do 4 tone vune dnevno. Glavni proizvod kompanije, razne vrste prediva, prodaje se po cijeni od 12 do 14 KM po kilogramu. Cjelokupna proizvodnja se prodaje prema ugovorenom otkupu. 38
S obzirom da Alteks ima dobru distributivnu mrežu u regiji, pretpostavljaju da bi mogli preraditi cjelokupnu godišnju proizvodnju masne vune. Međutim, postoji niz problema sa kvalitetom vune u smislu prisutnosti nečistoda i sortiranja. Kompanija planira investiciju u vrijednosti od 8000 KM u poboljšanje opreme za pranje vune. Kompanija je spremna povedati cijenu vune do 1 KM ukoliko farmeri povedaju kvalitet. Tržište i marketinška strategija Direktor je uvjeren da de kupci preferirati prirodne tkanine više nego jeftine sintetičke proizvode i umjetne boje. Iako je tržišna potražnja za proizvodima od vune visoka, Alteks se suočava sa problemom nesigurne dostave vune. Direktor naglašava nedostatak organiziranog sakupljanja vune kao glavni problem osim prljave vune i problema vezanog za sortiranje. Drugi problem se odnosi na nedostatak vune vede finode na lokalnom tržištu. Stoga uvoze 12 do 15 tona vune finije kvalitete iz Srbije (Ilteks Niš). Prema direktoru Alteksa, imaju vrlo dobru saradnju sa fabrikom Simpo iz Vranja u Srbiji. Godišnji izvoz za Simpo se krede oko 100 tona raznih vrsta prediva. Alteks je planirao izvesti određenu količinu vunenih proizvoda u Tursku. Problem s kojim su se suočili odnosio se na pribavljanje raznih atesta i certifikata koje izdaju turska ministarstva. Na lokalnom tržištu sarađuju sa BH Krafts iz Sarajeva, kompanijom Stilla iz Sarajeva, sa Karadža Trejd iz Bugojna, Simpom iz Banja Luka i raznim nevladinim i humanitarnim organizacijama. Ograničenja Osnovni problem koji je istaknut odnosi se na neorganiziranu dostavu masne vune na BiH tržištu, kao i na kvalitet vune u smislu neadekvatne striže, sortiranja i na prisustvo previše nečistoda. Ovaj problem bi se mogao riješiti kroz organizirano sakupljanje i adekvatnu obuku farmera.
7.4.4. Fabrika tepiha Fates
Kontakt osoba, Miodrag Dupljanin, direktor
[email protected] , 057 448 133, 448 324, fax 057 448 572 Sokolac Fates Sokolac je osnovan 1975. godine i trenutno zapošljava 80 radnika (od toga 75 žena). Proizvodni kapaciteti Glavni proizvod Fatesa su mašinski tkani tepisi, sa godišnjom proizvodnjom od 46 hiljada kvadratnih metara. Također proizvode ručno rađene tepihe, prekrivače, jastuke i posteljinu. Godine 2007. su investirali u poboljšanje tehnologije i diversifikaciju proizvodnje. Ova investicija je otvorila nova radna mjesta i pozitivne finansijske efekte. 39
Kompanija prerađuje oko 150 tona sirove vune koju nabavljaju uglavnom iz regije Sokolac, Han Pijesak i Rudo. Fates otkupljuje samo vunu virtemberške pasmine (Württemberg) (vuna vede finode) po cijeni od 0,80 KM po kilogramu masne vune. Žale se na prisustvo nečistoda u vuni. Ponudili bi 1 KM po kilogramu masne vune da je vuna čista. Proizvode 50 tona tepiha i 8 tona drugih finalnih proizvoda. U proizvodnji tepiha koriste 1,058 grama vune za 1 m2 tepiha i određene količine pamuka i jute. Maloprodajna cijena tepiha je 35 KM po m2. Tržište i marketinška strategija Prema riječima direktora, osnovni preduvjet za uspješnu borbu sa konkurencijom i prodorom na nova tržišta je kvalitet proizvoda. Kompanija uglavnom izvozi na tržišta Srbije, Makedonije i Crne Gore. Kompanija je ostvarila odlične poslovne rezultate 2007. i 2008. godine. Svjetska ekonomska kriza je smanjila potražnju na tržištu. Stoga, kompanija trenutno ima zalihe robe u vrijednosti od oko jedan milion KM. Najvažniji partner kompanije je Viteks Visoko. Ova firma obavlja usluge pranja i pripremanja sirove vune za mašinsku obradu. Kompanija je u vlasništvu nekoliko maloprodajnih trgovinama Sokocu, s tim da 95% prodaje odlazi u organizirani lanac veleprodajne opskrbe. Udio izvoza u godišnjoj prodaji kompanije je 15%, što je nedovoljno za subvenciju od strane Ministarstva privrede. Prema zakonu, udio izvoza treba biti minimalno 30% od godišnje prodaje. Kompanija trenutno koristi 25% instaliranih kapaciteta. Ograničenja Osnovni problem kompanije je nedostatak marketinške strategije i neispladeni dugovi kupaca. Drugi problem je izvozna politika i s tim u vezi subvencije u podršci kompanijama sa udjelom izvoza preko 30% godišnje.
7.4.5. Pogon za pranje i proizvodnju prediva Kalinovik Kontakt osoba Zeljko Đogo ,
[email protected], 065 951 365, Kalinovik bb Pogon je osnovan 2005. godine pri programu Ministarstva poljoprivrede RS-a za podršku ruralnom razvoju. Sve poslovne operacije vodi Udruženje poljoprivrednih proizvođača Kalinovik. Trenutno pogon nudi 2 honorarna radna mjesta. Proizvodni kapaciteti Pogon može ponuditi usluge pranja, grebenanja i proizvodnje prediva. Proizvodni kapacitet je 0,5 tona oprane vune dnevno (u jednoj smjeni) i 0,1 tonu grebenane vune i 0,1 tonu prediva u jednoj smjeni. Ukoliko je potrebno, ove količine se mogu povedati za 50%. 40
U pogonu se opere 50 tona vune godišnje i proizvede 2 tone prediva. Kada pogon djeluje u punom kapacitetu, potrebno mu je 6 radnika i jedan mehaničar na poslovima održavanja. Operacije se mogu organizirati u dvije smjene, u kojem slučaju im treba 12 radnika, uglavnom žena. Pogon posjeduje jednu balirku za kompresiju vune, u svrhu lakšeg rukovanja i transporta. Predsjednik Udruženja je izjavio da im je potreban početni kapital da bi organizirali i započeli kontinuiranu proizvodnju. Tržište i marketinška strategija Prodaju svoje proizvode lokalno i u susjedne opdine. Dio proizvodnje prediva odlazi u Alteks iz Breze. Fabrika tepiha Sokolac i Vunovlačara Milidi izrazili su interesovanje za međusobnom saradnjom. Lokalno tržište može preuzeti 50 tona oprane vune godišnje. Kapacitet praonice vune je 120 tona. Mogu sakupiti do 10 tona vune od lokalnih farmera. Otkupna cijena masne vune je 0,5 KM po kilogramu i 2 KM po kilogramu oprane vune. Cijena grebenane vune je 3,5 KM i cijena prediva je 12 do 14 KM za 1 kilogram. Proizvodnja prediva je organizirana samo po narudžbi. Udruženje planira unaprijediti proizvodnju sa finalnim proizvodima kao što su madraci, deke i jastuci. Smatraju da ova vrsta proizvoda može nadi put do kupaca. Partneri su Alteks iz Breze, Fabrika tepiha Fates Sokolac. Udruženje ima grupu od pet žena koje su vrlo kvalitetne pletilje i neke od njih mogu obučiti druge, ukoliko je to potrebno. Ograničenja Predsjednik Udruženja je izjavio da je najvedi problem za kontinuiranu proizvodnju nedostatak početnog kapitala, bolje poznavanje potreba tržišta i slabe veze sa drugim sličnim i komplementarnim proizvođačima.
7.4.6. Pogon za pranje i proizvodnju prediva Rogatica Kontakt osoba, Snežana Konostrevac,
[email protected] Rogatica
Pogon je osnovan 2005. godine pri programu Ministarstva poljoprivrede za podršku ruralnom razvoju. Sve poslovne operacije vodi Udruženje poljoprivrednih proizvođača Rogatica. Ima jednog zaposlenog na pola radnog vremena. Proizvodni kapaciteti
41
Pogon može ponuditi usluge pranja, grebenanja i predenja. Proizvodni kapacitet je 0,5 tona oprane vune dnevno (jedna smjena) i 0,1 tona grebenane vune i 0,1 tona prediva u jednoj smjeni. Ukoliko je potrebno, ove količine se mogu povedati za 50%. U pogonu se opere 10 tona masne vune godišnje. Kada pogon djeluje u svom punom kapacitetu, tada mu je potrebno 6 radnika i jedan mehaničar za održavanje. Operacije se mogu organizirati u dvije smjene, u kojem slučaju bi im trebalo 12 radnika, uglavnom žena. Predsjednica Udruženja je izjavila da im je potreban početni kapital da bi organizirali i započeli kontinuiranu proizvodnju. Tržište i marketinška strategija Trenutno pogon nudi samo usluge pranja. Otkupna cijena masne vune je 0,8 KM po kilogramu i 2,5 KM po kilogramu oprane vune. Proizvodnja prediva se organizira samo po narudžbi. Ograničenja Predsjednica Udruženja je izjavila da je nedostatak početnog kapitala najvedi problem za kontinuiranu proizvodnju.
7.4.7. Vunovlačara Milići Kontakt osoba Siniša Sekulovid,
[email protected], Milidi Vunovlačara Milidi je osnovana 2003. godine pri programu UNDP-a Srebrenica i zapošljava 3 radnika. Program UNDP-a Srebrenica je donirao grebenalo. Proizvodni kapaciteti Od 2003. godine pa do sredine 2009. kompanija je pružala usluge vlačenja i prodavala vlačanu vunu. U početku je kompanija sarađivala sa Alteksom iz Breze. Od 2004. sarađuje sa SZR Milan Pilipovid. Kompanija proizvodi deke, jastuke, prekrivače, vunene madrace, vrede za spavanje, jakne punjene vunom. Proizvodni proces zahtijeva vunu vede finode. Mjesečni proizvodni kapaciteti su od 03, do 0,5 tona vlačane vune mjesečno, dok su instalirani kapaciteti 0,8 tona mjesečno. Godišnja količina obrađene vune dostiže 3 tone. Međutim, kompanija bilježi pad od 15% u segmentu otkupa vlačane vune usljed manjeg interesovanja mlađe generacije za pletenjem. Prodaja vlačane vune varira od 0,7 do 1 tone. Cijena usluge vlačenja je 3,5 KM po 1 kg. Godine 2009. kompanija je počela s proizvodnjom jorgana punjenih vlačanom vunom. Cijela proizvodnja je bazirana na prirodnim materijalima, kao što su vuna i pamuk. Kompaniji treba pogon za pranje vune da bi imala zaokružen kompletan proizvodni ciklus. 42
Tržište i marketinška strategija Direktor kompanije je izjavio da je od samog početka orijentiran na razvoj proizvoda od prirodnih materijala. On to vidi kao dugoročnu uspješnu marketinšku strategiju. Po njegovom mišljenju, više ljudi danas spoznaje vrijednost prirodnih materijala. Ipak, smatra da bi njegova i slične kompanije trebale udružiti svoja marketinška nastojanja i popularizirati vrijednost svojih proizvoda. Ograničenja Glavne prepreke su nedostatak početnog kapitala, slabe veze među sličnim preduzedima.
7.4.7. Stilla Sarajevo Kontakt osoba Amila Smajlovid, direktorica www.stilla.ba,
[email protected] 033 214 060, 061 202 367 Vlakovo 131, Sarajevo Osnovana je u maju 2006. godine i trenutno zapošljava 6 žena. To je privatna umjetnička radionica koja proizvodi tradicionalne bosanske dilime, prekrivače, jastuke, dekorativne predmete kao što su stoličarke, tapiserije. Svi proizvodi su napravljeni od prirodnih materijala, kao što su vuna, pamuk i koža. Također se bave i revitalizacijom starih mustri koje su se radile starim tehnikama tkanja – klečanje. Pletenje je druga vrsta operacije ove firme. Proizvodni kapaciteti Kompanija koristi 0,3 do 0,5 tona prediva godišnje i pretače ga u istu količinu finalnih proizvoda. Iako je kompanija u vlasništvu objekta površine 2000 m2, koristi svega 100 m2. Obim operacije je smanjen u zadnjih 6 mjeseci. Tržište i marketinška strategija Imajudi na umu prirodu i kulturnu i tradicionalnu vrijednost svojih proizvoda, direktorica kompanije smatra da bi nadležni organi trebali pronadi interes u podršci ove proizvodnje. Predlaže da postane partner Ministarstvu vanjskih poslova koje može koristiti proizvode Stille kao poklone u diplomatskim protokolima. Rekla je da bi država trebala registrirati marku bosanskih vunenih proizvoda. Partneri kompanije su SZR Pilipovid Milan iz Prijedora i Alteks iz Breze. Ograničenja Postoje dva najveda ograničenja koja je vlasnica identificirala. Prvo se odnosi na nedostatak interesovanja države da podrži ovu djelatnost. Drugi problem se odnosi na kvalitet prediva koje se može nadi u BiH. Navela je da joj je potrebno tanje predivo. Direktorica kompanije smatra da bi država trebala uraditi više na zaštiti starih zanata, kao što su klečanje i tkanje.
7.4.8. BH CRAFTS Sarajevo 43
Kontakt osoba Lejla Radončid, direktorica www.bhcrafts.org,
[email protected] Izeta Sarajlida 5, 75 000 Tuzla , Tel/fax: + 387 35 314 460 / 314 461 Muhameda Hadžijahida 29, 71000 Sarajevo, +38733 551 535 / 551 536 To je projekat za ručnu izradu odjevnih i dekorativnih predmeta, igračaka, tepiha, na kojem rade žene iz Bosne i Hercegovine. U stalnom radnom odnosu je 10 žena i osiguran je prihod za do 500 zanatlija u Bosni i Hercegovini svake godine. Nevladina humanitarna organizacija Norwegian People's Aid je započela ovaj projekat 1995. godine. Na početku je projekat imao humanitarni karakter, a danas se razvio u uspješno preduzede orijentirano na izvoz, koje se još uvijek uspješno razvija. Rezultat tog razvoja je preduzede BHCRAFTS, koje je zaduženo za promoviranje i prodaju bosanskih ručnih radova u zemlji i inostranstvu. Proizvodni kapacitet BHCrafts ima potrebu za 1,5 tona prediva od vune vede finode i oko 0,12 tona prediva od grube vune za izradu tepiha. Također je to krovna organizacija za sva udruženja žena koje se bave tradicionalnim zanatima preko Centra za transfer tradicionalnih vještina izrade rukotvorina. Cilj je da se žene obuče u tradicionalnim vještinama, tkanju i drugim tradicionalnim tehnikama i učiniti ih komercijalnom, održivom i profitabilnom djelatnošdu i za kompaniju i za polaznike. Kao što je navela direktorica BHCrafts-a, iako su otvoreni za nove članice, postoje striktna pravila i kriteriji koji se moraju ispuniti da bi postale dio BHCrafts mreže. BHCrafts bilježi pad prodaje od 15% što je posljedica svjetske recesije ove godine. Tržište i marketinška strategija Proizvodi CRAFTS-a su mješavina tradicionalnog i modernog dizajna, izrađenog od hemijski netretirane vune i pamuka, u procesu koji je u skladu sa striktnim ekološkim standardima. Puno ulažu u marketinške aktivnosti, uključujudi i istraživanje tržišta, prisustvovanje na međunarodnim sajmovima trgovine, održavanje i širenje mreža zastupnika prodaje, razvoj maloprodajnih trgovina u zemlji itd. Aktivnosti na promoviranju, kao što su izrada web stranice, brošura i razglednica; razvoj novih proizvoda i obuka dodatnih proizvođača. BHCrafts uspješno sarađuje sa kompanijama iz Francuske, SAD-a, Italije, Japana i Njemačke uz trend širenja na regionalna tržišta u Sloveniji, Hrvatskoj i Srbiji. Vedina lokalne prodaje dolazi od lokalnog tržišta (83% od maloprodajnih outleta, 5% od programa korporativnih poklona i 12% od programa veleprodaje). Od ukupne izvozne prodaje, američko tržište je na vrhu liste sa 56%, nakon njega francusko sa 30%, japansko sa 10% i njemačko sa 3%.
Ograničenja Uprkos činjenici da BHCRAFTS obezbjeđuje preko 500 radnih mjesta za žene i da izvozi najvedi dio svoje proizvodnje, država ne prepoznaje potencijal ove djelatnosti i ne podržava je ni na koji način. 44
7.4.9. SZR Milan Pilipović Prijedor Kontakt osoba Milan Pilipovid 065 586 363 Prijedor Umjetnička radionica je osnovana 1986. godine kao privatna firma. Trenutno zapošljava 5 osoba. Proizvodni kapaciteti Godišnja potrošnja vune iznosi 15 tona masne vune. Proizvode oko 6 tona prediva i 2 tone grebenane vune. Godišnja proizvodnja finalnih proizvoda je 3 tone. Kapaciteti za pranje vune su preko 100 tona. Operu preko 30 tona vune godišnje. Oprema koju koriste zahtijeva vunu finije kvalitete. Nedostatak takve vune na tržištu stvara probleme. Direktor radionice je rekao da gubi vrijeme i resurse na iznalaženju odgovarajude vune. Cijena koju plada za vunu se krede od 0,9 do 1 KM. Spreman je platiti više ako bi imao stabilno snabdijevanje.
Tržište i marketinška strategija Kompanija pere vunu, prerađuje je u grebenanu vunu i vuneno predivo. Također proizvodi deke, prekrivače, madrace, tepihe. Koristi samo prirodne materijale. Direktor kompanije vjeruje da prirodne materijale, posebno vunu, kupci sve više prepoznaju kao zdravije proizvode. To bi trebala biti osnova za marketinški pristup kompanije poput ove. Razvila je distributivnu mrežu i u stanju je prodati sve svoje proizvode. Predivo se prodaje firmi Stilla iz Sarajeva i količina ispod 1 tone nekim udruženjima žena. Ograničenja Nedostatak vune finije kvalitete i slabe veze sa sličnim kompanijama.
45
