ISPITNA PITANJA IZ UVODA U SOCIJALNU POLITIKU 1. Šta je pojam, a šta termin? Pojam se nalazi u osnovi ljudskog mišljenja. U logici, to je misaona tvorevina koja verbalnim simbolima izražava suštinu neke klase predmeta, pojava ili odnosa. On je zamisao jednog predmeta ili vrste predmeta ili odredbi predmeta, apstraktna ili uopštena ideja zaključena ili izvedena iz karakterističnih, svojstvenih primjera. Pojam je cjelovita zamisao određenog predmeta pomoću zamišljanja njegovih bitnih odlika. Do pojma se dolazi aktivnim mišljenjem, namjernom pažnjom, voljnim naporom, apercepcijom, shvatanjem odnosa cjeline i dijela, opšteg i posebnog i naročito razlikovanjem pojavnih od suštinskih strana i odredaba predmeta saznanja. Pojam je osnovni element o nečemu, kao što je riječ osnovni element rečenice. On može biti predstavljen na svim jezicima, a bez gubljenja značenja. Jedna ili više ideja o nečemu, koja takođe može da ima jednu ili više interpretacija ili da bude složena struktura sastavljena od više pojmova koji čine jednu jedinstvenu ideju, odnosno nosioca značenja (šire značenje pojma). Pojmovi mogu da budu pojedinačni (izražavaju suštinu jednog pojedinačnog predmeta), opšti (odražavaju suštinska svojstva većih ili manjih grupa predmeta), kategorije (najopštiji pojmovi na području jedne određene nauke), jasni (kod njih smo u stanju da odredimo sve one pojedinačne predmete koji su obuhvaćeni njihovim obimom), nejasni (obim im je nedovoljno određen, tako da nismo u stanju da odredimo da li on obuhvata neki predmet ili ne). Pojmovi nisu statične, već dinamične kategorije. Jednom obrazovani pojmovi ne ostaju uvijek isti. Pojmovi se odnose na predmete razne složenosti, pa je njihov jezički izraz – riječ, simbol različite složenosti. On može biti jedna riječ ili sistem riječi. Riječ, simbol ili sistem riječi – simbola kada mu je pojmovno značenje određeno, u nauci se naziva termin. Svaki pojam povezan je sa drugim pojmovima, pa je veza, odnos i prelaz u druge pojmove. 2. Definicija pojma politika? Riječ „politika“ je starogrčkog porijekla koja je prvobitno označavala polis – grad, državu svedenu na grad sa bližom okolinom, a zatim i javne poslovne takve države (državne poslove). Kasnije se javila i u latinskom jeziku preko kojeg je postala internacionalna, sa drugačijim, širim, ali ne i jedinim značenjem, kako u svakodnevnom sporazumjevanju tako i u nauci. Politika je društvena djelatnost koja se sastoji u određivanju ciljeva društvene djelatnosti i sredstava za njeno ostvarivanje i postoji u svim sferama društvenog, pa i ličnog života individue. Politika je aktivnost okupljanja više ljudi radi zajedničkog ostvarivanja nekog cilja (bavi se stvaranjem i održavanjem ljudskih zajednica – putem vršenja državne vlasti). Politika podrazumijeva ostvarivanje ciljeva globalnog društva radi postizanja odgovarajućih zajedničkih, klasnih, grupnih i drugih interesa. Politika je društvena djelatnost kojom se rješavaju sukobi, protivrječnosti i konflikti u društvu – što je uzrok postojanja i održavanja države. Politika je regulisanje društvenih odnosa nezavisno od načina, odnosno izjednačava se sa normativističkom djelatnošću. Politika je vršenje vlasti u društvu – državne, porodične, crkvene.
1
3. Konstitutivni elementi pojma „politika“ i ostvarivanje politike u društvu? Politika je svjesna i slobodna društvena djelatnost usmjeravanja društva u određenom pravcu. Konstitutivni elementi su: politička djelatnost, politički subjekti, ljudska djelatnost, pravac – cilj usmjeravanja, sredstva kojima se usmjeravanje vrši (materijalne i duhovne prirode). Društvene aktivnosti usmjerene na upravljanje opštim društvenim poslovima. Socijalne korjene i faktore koje ove aktivnosti izazivaju. Svijest kojom se ove aktivnosti rukovode (i procesi stvaranja te svijesti), procesi integrisanja pojedinačnih volja u zajedničku volju. Organizacije i ustanove preko kojih se vrši društveno upravljanje i njihovo djelovanje. 4. Šta znači pojam socijalno? Pojam „socijalno“ potiče od latinske riječi socijalis, što znači društveni, koji se tiče društva (sociaetas – društvo). Riječ „socijalno“ ima u osnovi dvije konotacije: prva se odnosi na društvo kao cjelinu, njegovu strukturu, procese, integraciju i koheziju. Druga se odnosi na međuljudsku razmjenu, pomoć, velikodušnost i altruizam. Iz korjena riječi „socijalno“ nastali su termini kao što su: socijalne nauke (društvene), sociologija (nauka o društvu), socijalni razvoj (društveni), socijalna zrelost (društvena), socijalna sredina (društvena) – upotreba pojma „socijalno“ u širem smislu riječi. U užem smislu, „socijalno“ podrazumijeva kompleks pojava i okolnosti koje se odnose na životne i radne uslove pojedinaca, društvenih grupa i čitavog društva. U najužem značenju, termin „socijalno“ obuhvata samo pojave koje se odnose na životne teškoće ljudi prouzrokovane socijalnim slučajevima kao što su: materinstvo, rođenje djeteta, bolest, invalidnost, nezaposlenost, starost, smrt i slično, kojima se ugrožava zadovoljavanje egzistencijalnih životnih potreba, pa i sam opstanak ljudi. 5. Pojava prvih osmišljenih sistema socijalne politike kao praktične djelatnosti i pojava pojma „socijalna politika“? Prvi osmišljeni sistemi u antičkoj Grčkoj: zaštita vojnih invalida, ratnih veterana i zaštita siromašnih. Razvoj kroz različite epohe u skladu sa obilježjima, nivoom znanja, ideologijom, materijalnim mogućnostima, društvenim vrijednostima. Postojanje i rješavanje socijalnih problema prisutno je u svim organizovanim zajednicama od antičkog doba. Nije postojala teorija, ali su postojali mnogi sadržaji koji čine ono što se danas naziva socijalnom politikom. Pojam „socijalna politika“ prvi put je upotrebljen 1851. godine u djelu „Prirodna istorija naroda kao osnova njemačke socijalne politike“, Vilhelma Hajnriha Rila. 6. Pojam „socijalna politika“ i definicije socijalne politike? Pojam „socijalna politika“ prvi put je upotrebljen 1851. godine u djelu „Prirodna istorija naroda kao osnova njemačke socijalne politike“, Vilhelma Hajnriha Rila. Analiza problema i procesa izazvanih industrijalizacijom – koji su vezani za raspad tradicionalnih veza i odnosa u društvu. Zaustavljanje tih procesa moguće je odgovarajućom socijalnom politikom koja treba da se bavi cjelinom društvenih procesa i odnosa u ukupnoj društvenoj strukturi. Nakon Drugog svjetskog rata, socijalna politika kao praktična djelatnost postaje značajan činilac ukupnog društvenog razvoja, što dovodi šezdesetih godina XX vijeka, do zasnivanja posebne teorijske discipline – socijalne politike kao nauke. Predmet proučavanja: socijalna politika kao praktična djelatnost. Cilj proučavanja: kritička analiza prakse, njeno objašnjavanje, tumačenje i ukazivanje na puteve razrješavanja socijalnih protivrječnosti i obezbjeđivanja socijalnog razvoja. U razvijenim koncepcijama, ključni cilj socijalne politike je blagostanje i podizanje kvaliteta života ljudi. Razvojni tip socijalne politike usmjeren je prema socijalnim inovacijama, promjenama i usmjeravanju socijalnog razvoja. Za vijek i pol nije uspostavljena saglasnost o pojmovnom određenju i definisanju. Osnovne vrijednosti socijaldemokratije:
2
sloboda, društvena jednakost, pravednost i solidarnost. Ciljevi socijalne politike države blagostanja: eliminisanje siromaštva, smjanjivanje socijalnih nejednakosti, poboljšanje standarda svih građana, razvijanje sistema socijalne sigurnosti, podsticanje društvenog razvoja i aktiviranje svih ljudskih resursa, usklađivanje socijalnog i ekonomskog razvoja, humanizacija društvenih odnosa. 7. Modeli socijalne politike? U savremenom dobu postoje različite koncepcije i modeli socijalne politike i njihove naučne klasifikacije. U praksi se primjenjuju: neoliberalistički model, država blagostanja (socijalno – demokratski) – korporativistički model, kombinovani modeli (pragmatična rješenja). Socijalna politika je i nastavna disciplina na mnogim visokoškolskim institucijama i univerzitetima u Evropi i Americi skoro jedan vijek. 8. Predmet socijalne politike kao praktične i socijalne djelatnosti? Dio stvarnosti u kojoj se odvijaju slijedeći oblici socijalne prakse: Zaštita siromašnih i nesposobnih za privređivanje, Socijalna zaštita ugroženih višom silom, Sistem socijalne sigurnosti, Zadovoljavanje socijalnih potreba građana, Unapređenje životnih i radnih uslova, Smanjivanje socijalnih nejednakosti. Određeni dio stvarnosti u kome se odvija praksa socijalne politike kao jednog od aspekata globalne politike određenog društva (problemi koji se događaju u procesima i odnosima u konkretnoj socijalnoj praksi). Strategija izgrađivanja praktične socijalno – političke djelatnosti. Izbor ciljeva i vrijednosti i njihova analiza. Izbor odgovarajuće saznajne koncepcije. Tehnika i mehanizmi realizacije projektovane socijalne politike. 9. Socijalni razvoj? Pojam „socijalni razvoj“ pojavio se početkom pedesetih godina XX vijeka u UN-u. Značio je izražavanje novog shvatanja o potrebi i načinima bržeg ekonomskog i društvenog razvoja novooslobođenih, a privredno nedovoljno razvijenih zemalja, koje treba da saniraju nagomilane i teške socijalne probleme i obezbijede brži izlazak iz opšte nerazvijenosti. Postizanje promjena u uslovima života ukupnog stanovništva, a ne samo njegovih najugroženijih dijelova, cilj je i osnovna odrednica pojma „socijalni razvoj“. On je bitan segment ukupnog društvenog razvoja koji obuhvata kompleks ekonomskih, tehnoloških, obrazovnih i drugih procesa i odnosa. Teoretičari bivše SFRJ shvatali su pojam „socijalni razvoj“ u širem smislu i određivali su ga kao proces kvantitativnog rasta i kvalitativnih promjena koje se odvijaju u oblasti životnih, radnih i društvenih uslova ljudi. 10. Koncepcije socijalnog razvoja UN-a i vrijeme u kojem su nastajale, šta pokazuje geneza koncepcija i strategija socijalnog razvoja? Koncepcija balansiranog ekonomskog i socijalnog razvoja (nagalašavajući primat ekonomskog razvoja – investicije) – kraj pedesetih godina prošlog vijeka. Koncepcija integralnog, međuzavisnog i međuuslovljenog ekonomskog i socijalnog razvoja (ravnopravno tretira ekonomski i socijalni razvoj) – šezdesete godine. Prihvaćena je 1965., 1966. je usvojena u vidu Rezolucije, 1969. je formulisana u formi Deklaracije o socijalnom napretku i razvoju.
3
Koncepcija jedinstvenog ekonomskog i socijalnog razvoja (društveni – socijalni ciljevi razvoja imaju prioritet u odnosu na ekonomske ciljeve) – sedamdesete godine. Koncept bazičnih potreba (zadovoljavanje osnovnih potreba i suzbijanje siromaštva, obezbjeđivanje što ravnopravnije raspodjele raspoloživih resursa cjelokupnom stanovništvu). Koncept (strategija) endogenog razvoja (socijalni razvoj svake zemlje treba da bude zasnovan na interesima i specifičnostima svake zemlje u kojoj važnu ulogu imaju: tradicija, sistem vrijednosti, religija, autentična kultura, materijalni i ljudski potencijali i slično) – sedamdesete godine. Novi međunarodni ekonomski poredak (objektivna povezanost svijeta, komunikacije i saradnja među zemljama doveli su 1972. godine do ideje o globalnom svjetskom razvoju).
11. Socijalna sigurnost? Sigurnost je potreba svakog čovjeka, ali i društva. Potreba za sigurnošću je osnovna potreba i u hijerarhiji potreba je svrstana odmah iza fizioloških potreba. Socijalna sigurnost izražava potrebu čovjeka da radi i djeluje i da u interakciji sa drugim ljudima, u užoj i široj socijalnoj sredini, ostvaruje svoju slobodu, svoju generičku suštinu i svoju dostojanstvenu egzistenciju. Socijalna sigurnost je relativna kategorija i zavisi od razvijenosti proizvodnih snaga, odnosno nacionalnog dohotka date zemlje, ekonomskog i političkog sistema, strategije ekonomsko – socijalnog razvoja, odnosno socijalne politike date zemlje. Ona je mjera životnog standarda. Socijalno osiguranje: uže značenje od socijalne sigurnosti i socijalne zaštite - pravo na naknade i usluge na osnovu zaposlenosti i plaćanja doprinosa za određenje socijalne rizike. Socijalna sigurnost se zasniva na principima: solidarnosti, uzajamnosti, humanizma, tolerancije i odgovornosti. Elementi socijalne sigurnosti su: zaštita zdravlja, zaposlenost, zarada, zaštita na radu, pravo na obrazovanje, pravo na stan, osiguranje za slučaj bolesti, materinstva, invalidnosti, starosti, nezaposlenosti, smrti hranioca i socijalna zaštita porodice, djece, ostarjelih, invalidnih.. 12. Socijalna sigurnost u međunarodnim dokumentima? Univerzalna deklaracija o pravima čovjeka UN (pravo na socijalno osiguranje i privredna, društvena i kulturna prava neophodna za ljudsko dostojanstvo i slobodan razvoj sopstvene ličnosti, pravo na rad, zdravlje, pravednu naknadu, standard, obrazovanje, razonodu, odmor). Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima čovjeka (bezbjednost i higijenski uslovi rada, mogućnost unapređenja, stalno poboljšanje životnih uslova i pravo na socijalno obezbjeđenje i socijalno osiguranje). Deklaracija o socijalnom napretku i razvoju (cilj razvoja se određuje kao podizanje materijalnog i duhovnog standarda svih članova društva i socijalna zaštita nesposobnih za rad, a državama se utvrđuje obaveza da stvaraju ekonomske i druge uslove čiji je cilj unapređivanje životnih i radnih uslova, ublažavanje i smanjivanje nejednakosti). 13. Socijalne potrebe, pojam i karakteristike? Socijalne potrebe ili životni standard, kako ih često nazivaju, su određene potrebe pojedinaca kao jedinki koje su uslov njihove egzistencije kao ljudskih bića i potrebe koje pojedinac zadovoljava u zajednici, participirajući sa drugim ljudima. Potrebe su dinamična kategorija –
4
mijenjaju se i razvijaju, zavisno od civilizacijskog napretka i dostignutog nivoa kulture. One izražavaju prosjek potreba ljudi u jednom društvu koje se smatraju društveno nužnim potrebama i koje se zadovoljavaju na društveni način, preko odgovarajuće institucije. Zadovoljavanje socijalnih potreba zavisi od materijalne proizvodnje, socijalnih i ekonomskih ciljeva datog društva. Ernest Engel je zapazio da između visine dohotka i njegovog dijela koji se troši na ishranu postoje zakoniti odnosi - porastom porodičnih primanja izdaci za ishranu se apsolutno povećavaju, ali relativno opadaju. Smanjenje porodičnih prihoda pokazuje suprotnu tendenciju - izdaci za ishranu relativno rastu uz apsolutni pad. Do toga dolazi zbog toga što je ishrana egzistencijalna potreba i što njeno zadovoljavanje ima prioritet u odnosu na druge potrebe, kao i zbog ograničenosti ljudskog organizma da konzumira hranu. Na visokom nivou porodičnih prihoda, troškovi ishrane se stabilizuju u ukupnim troškovima života (Engelov zakon). 14. Šta je „socijalni slučaj“, koji su sinonimi za taj pojam i uzroci nastanka socijalnih slučajeva? Za pojam „socijalni slučaj“ neki teoretičari smatraju da je prevaziđen, da izražava određene karakteristike socijalnog osiguranja, da ne obuhvata sve društvene grupe i slojeve koji se nalaze u stanju socijalne potrebe i da ne izražava sve relevantne elemente socijalne situacije koja se može smatrati nepovoljnom i ugrožavajućom. Čovjek ne može biti socijalni slučaj. Čovjek može biti pogođen socijalnim slučajem - objektivnim događajem koji ugrožava socijalnu sigurnost čovjeka, a ponekad i sam život, koji ne zavisi od volje pojedinca i čije se posljedice ne mogu prevladati bez pomoći društvene zajednice. Čovjek pogođen socijalnim slučajem svoje životne potrebe može zadovoljiti uz širu ili užu međuljudsku i društvenu solidarnost. Ovaj pojam nije statičan, razvojem materijalne osnove i kulture društva širi se značenje ovog pojma. Sinonimi za ovaj pojam su socijalna nezgoda, socijalni rizik, socijalna neobezbjeđenost. Uzroci nastanka socijalnih slučajeva su: Fiziološki (materinstvo, bolest, starost i smrt), Porodični (teškoće oko njege, čuvanja i izdržavanja djece, teškoće zbog nepotpunih porodica, teškoće zbog poremećenih porodičnih odnosa), Profesionalni (profesionalne bolesti, povrede, invaliditet, smrt, gubitak posla), Društveni (ratovi, revolucije, eksploatacija), Geo – fizički (zemljotresi, poplave, lavine, cunami, toplotni udari). 15. Potrebe ljudi pogođenih socijalnim slučajem i načini njihovog rješavanja? Potrebe ljudi pogođenih socijalnim slučajem su materijalne, nematerijalne i kombinovane prirode. Načini rješavanja socijalnih slučajeva su: pravno pokriveni (u područjima socijalne politike) i ad hok rješenja. 16. Socijalni problemi - pojam i definicija? Nastanak pojma „socijalni problemi“ vezuje se za socijalnu medicinu i organicističko – pozitivističku sociologiju u okviru kojih je postao zajednički imenilac za one masovne organske ili društvene bolesti (alkoholizam, tuberkuloza, zarazne bolesti), čiji su uzroci u nepovoljnim društveno – ekonomskim i socijalnim uslovima života. Pod socijalnim problemom se podrazumijeva takva društvena pojava koja privlači pažnju znatnog dijela datog društva koje je svjesno da takva pojava nepovoljno djeluje po društvo i njegove članove i da je zbog nje potrebna izvjesna društvena akcija. Mnoštvo socijalnih slučajeva predstavlja socijalni problem. Uzroci nastanka socijalnih problema su: fiziološki, porodični, profesionalni, društveni i geofizički.
5
17. Shvatanje socijalnih problema u pojedinim naukama i pristupima? Socijalni problemi posmatraju se kao objektivni događaji i situacije koje nepovoljno djeluju na životne i radne uslove ljudi. Socijalni aktivizam: socijalni problemi se mogu preduprijediti, neki od njih i suzbiti, a u svakom slučaju organizovanom društvenom akcijom mogu se spriječavati nepovoljne posljedice koje nastaju njihovim dejstvom. U okviru socijalne patologije postoji više pristupa i varijacija. Neke teorije socijalne probleme ne uvrštavaju u predmet interesovanja i razmatranja socijalne patologije, nego ih smatraju različitim vidovima odstupajućih ponašanja, dok ih druge dovode u tijesnu vezu sa društvenim devijacijama i tako ih stavljaju u središte interesovanja socijalne patologije. Treće teorije pojam socijalnog problema posmatraju kao integrišući i krucijalan pojam i na taj način se približavaju humanističkim teorijama i integrativnom shvatanju socijalnih problema. 18. Socijalni problemi u BiH? Najveći socijalni problemi u BiH su: Siromaštvo (18,6 % ili 639.000 građana u BiH je siromašno), Nezaposlenost (stopa nezaposlenosti 41,6 % u junu 2009. godine), Starenje stanovništva (visok udio starih u ukupnoj populaciji), Kriminal, korupcija, Socijalne bolesti (bolesti ovisnosti, zarazne bolesti, polne bolesti), Nasilje u porodici, Trgovina ljudima. 19. Šta su socijalne prestacije, vrste i kriterijumi za određivanje socijalnih prestacija? Socijalne prestacije su davanja i činjenja onima koji se nalaze u stanju socijalne potrebe. Cilj socijalnih prestacija je da ljudima koji se nalaze u stanju socijalne potrebe obezbijede sredstva za egzistenciju, da smanje teškoće u kojima se nalaze i da im vrate šanse za napredovanje u životu. Socijalne prestacije mogu biti u obliku davanja (u novcu ili u naturi), činjenja (usluge javnih službi), kombinovane (davanje i činjenje). Visina socijalne prestacije je jedno od primarnih pitanja socijalnog prava. Visina socijalne prestacije zavisi od materijalnih mogućnosti društva, načina raspodjele nacionalnog dohotka, ciljeva socijalne politike, ukupne veličine materijalnih sredstava namjenjenih za socijalne prestacije. Kriterijumi za visinu socijalne prestacije su: prema prethodnoj zaradi (visina doprinosa za osiguranje u sistemu osiguranja), univerzalno, unaprijed poznat jednak iznos za svakog člana zajednice, odnosno korisnika socijalne prestacije, zavisno od nacionalnog dohotka zemlje. Socijalne prestacije prema vremenu trajanja mogu biti: trajne, povremene (bolest), privremene (dječji dodatak, invalidnina za slučaj privremene invalidnosti), jednokratne (pogođeni socijalnim slučajem čije se ponavljanje ne očekuje). Uslovi za sticanje prava na socijalne prestacije razlikuju se po osnovu: socijalne zaštite, socijalnog osiguranje i drugih sistema socijalne sigurnosti. 20. Socijalno pravo - pojam, definicija i karakteristike? Omogućavaju zadovoljavanje socijalnih potreba pojedinaca i grupa i održavanje određenog nivoa ili stila življenja, odnosno postojanje resursa za dostojan način života. Tvrda socijalna 6
prava: iz sistema socijalnog osiguranja – jasno zakonski formulisana i zaštićena. Meka socijalna prava: zavise o političkim i ekonomskim prilikama. Obuhvataju: socijalnu zaštitu, stanovanje, zaposlenost, zdravstvenu zaštitu i obrazovanje. Postoje sporovi oko određivanja pojma „socijalno pravo“ i oko njegovog priznavanja kao posebne grane prava. Socijalno pravo u objektivnom smislu je skup pravnih pravila i normi kojima se reguliše socijalno obezbjeđenje ljudi. Sastoji se iz zakona i drugih formalnih izvora. Socijalno pravo donosi država, ali i nedržavne institucije, a njegova sadržina je socijalno obezbjeđenje ljudi. Socijalno pravo u subjektivnom smislu je pravo koje fizičkom licu kao titularu prava daje ovlašćenja da od nadležnog organa zahtijeva da mu ovaj pruži određene socijalne prestacije kako bi otklonio ili ublažio socijalni slučaj. 21. Predmet socijalnog prava? Predmet socijalnog prava je poseban društveni odnos povodom socijalnog osiguranja, tj. socijalnog obezbjeđenja, odnosno socijalne zaštite. Socijalno – pravni odnos, koji je predmet regulisanja, je odnos između fizičkog lica kao korisnika prava (titulara prava) koji se nalazi u stanju socijalne potrebe i državnog organa (institucije). Subjekti socijalno – pravnog odnosa su: fizičko lice kao titular prava (to lice je uvijek određeno, konkretno) i društveni organ kao obavezna strana u odnosu, koji se određuje prema socijalnom domicilu titulara socijalnog prava. Titular prava ima pravo da po svojoj inicijativi od određenog državnog organa zahtijeva socijalnu prestaciju, a ovaj ima obavezu da fizičkom licu pruža socijalnu prestaciju. Obaveza izvršavanja je uvijek na strani državnog organa. Način izvršenja zavisi od prirode stanja socijalne potrebe titulara (davanja u novcu se obično izvršavaju mjesečno). Objekti socijalno – pravnog odnosa su socijalne prestacije (davanja i činjenja). Metod regulisanja socijalnog prava: inicijativa titulara socijalnog prava, obaveznost nadležnog društvenog organa da sprovede postupak, mogućnost sankcije. 22. Generacije ljudskih prava? Tri generacije ljudskih prava: 1) Građanska prava – 18. vijek, 2) Politička prava – 19. vijek, 3) Socijalna, ekonomska i kulturna prava – 20. vijek, 4) Nova generacija prava. Prava prve generacije: Građanska prava – zaštita prava pojedinaca, zaštita života, fizičkog, psihičkog i moralnog integriteta ljudske ličnosti, pravo na slobodu i ličnu sigurnost, pravna sigurnost, privatni i porodični život. Politička prava - sloboda misli, savjesti, religije, sloboda izražavanja i informisanja, pravo glasa i učestvovanja na izborima, sloboda udruživanja i okupljanja. Prava druge generacije: Ekonomska prava – štiti pravo na rad (pravo na rad, jednaku platu za jednak rad, pravo na odmor), sindikalna prava i slobode (osnivanje i učestvovanje u radu sindikata, pravo na štrajk i na zadovoljavajući životni standard), Socijalna prava – prava na socijalnu sigurnost (bolest, nezaposlenost, starost), Kulturna prava – poštovanje stvaralačkih sloboda i djelatnosti, zaštita moralnog i materijalnog interesa autora u oblasti nauke, književnosti, umjetnosti, pravo na učestvovanje u kulturnom životu.. Prava treće generacije:
7
Kolektivna prava (kasnije vremensko nastajanje, različita prava u odnosu na postojeća), Prava naroda (ljudska prava se priznaju i pojedincima i narodu kao kolektivitetu), Pravo na ravnopravnost naroda, pravo na samoopredjeljenje, pravo na slobodno upravljanje narodnim bogatstvom i prirodnim izvorima, pravo na ekonomski, socijalni i kulturni razvoj, pravo na mir, pravo na zaštitu okoline. 23. Socijalna prava u Evropi (nacionalni i međunarodni nivo)? Nacionalni nivo: socijalni razvoj definisan rastom stanja socijalne sigurnosti. Prvi stub: set programa u socijalnoj zaštiti i oporezivanju – osiguravaju prikupljanje sredstava, preraspodjelu sredstava i smanjene siromaštva, Drugi stub: mreža socijalnih službi u zdravstvu, obrazovanju, stanovanju, socijalnim uslugama, Treći stub: propisi u oblasti tržišta rada – uspostavljaju i štite određena prava u oblasti rada, uslova rada i mjere za aktivno traženje zaposlenja. Međunarodni nivo: norme i zakonski instrumenti ugrađeni u rezolucije i preporuke Vijeća Evrope, UN-a, EU (Evropska socijalna povelja, Evropska Konvencija o pravnom statusu radnika migranata, Evropska Konvencija o socijalnoj sigurnosti, Evropska Konvencija o socijalnoj i medicinskoj pomoći). 24. Socijalno obezbjeđenje - pojam i definicija? Socijalno obezbjeđenje predstavlja novi i viši nivo socijalnog osiguranja. Sisteme socijalnog obezbjeđenja razvijaju ekonomski bogate države. Demokratizacija, humanizacija, uvažavanje ljudskih prava i sloboda su uslovi razvoja sistema socijalnog obezbjeđenja. Principi: univerzalnost, sveobuhvatnost, pravednost i solidarnost. 25. Šta je socijalno obezbjeđenje prema MOR-u i koje uslove za socijalno osiguranje treba da ispuni država? U sistem socijalnog obezbjeđenja prema stavovima MOR-a, ulaze i porodični dodaci, javne pomoći i davanje žrtvama rata. Pod socijalnim obezbjeđenjem se smatra jedinstven sistem socijalnog osiguranja čitavog stanovništva jedne zemlje od svih glavnih socijalnih slučajeva i garantovanje socijalne sigurnosti. 26. Socijalno staranje? Socijalno staranje je istorijska, promjenljiva i konvencionalna kategorija. U savremeno doba pod pojmom socijalno staranje podrazumijeva se nerazvijen sistem socijalno – političkih mjera, sve više prevaziđen, kojim se u građanskim društvima obezbjeđivao socijalno – klasni mir, kao i reprodukcija radne snage. Socijalno staranje ne obuhvata cjelokupnu populaciju. Obuhvata samo najteže socijalne slučajeve. Mjere i oblici socijalne zaštite su siromašni po sadržaju i visini davanja. Socijalno – pravni položaj korisnika je nesiguran. Socijalnim staranjem obuhvaćeni su samo oni građani koji nemaju pravo na zaštitu po osnovu socijalnog osiguranja – socijalnog obezbjeđenja. Socijalnim staranjem obuhvataju se građani koji su materijalno neobezbjeđeni, za rad nesposobni i koji nemaju srodnika koji bi prema određenim propisima bili obavezni da se o njima staraju. 27. Socijalna zaštita - pojam i nastanak? Kao institucionalno – pravni sistem i osmišljena funkcija države, socijalne zaštita se prvi put javlja početkom XVII vijeka u Engleskoj, u vidu nerazvijenog socijalnog staranja o nemoćnim i siromašnim, u kome se sadržaji i oblici pomoći kombinuju sa socijalnom kontrolom i prinudnim radom u kućama i zaštitnim radionicama za siromašne.
8
Djelatnost od opšteg interesa za RS kojom se pruža pomoć licima kada se nađu u stanju socijalne potrebe i preduzimaju potrebne mjere radi spriječavanja nastajanja i otklanjanja posljedica takvog stanja. Stanje socijalne potrebe je stanje u kojem je licu neophodna pomoć u cilju savladavanja socijalnih i drugih teškoća u stvaranju uslova za zadovoljavanje osnovnih životnih potreba, a ukoliko se te potrebe ne mogu zadovoljiti u drugim sistemima socijalne sigurnosti. Djelatnost socijalne zaštite obuhvata mjere i aktivnosti na stvaranju uslova za ostvarivanje zaštitne funkcije porodice, uslova za samostalan život i rad lica koja se nalaze u stanju socijalne potrebe ili za njihovo aktiviranje u skladu sa sposobnostima, obezbjeđivanje sredstava za život materijalno neobezbjeđenim i za rad nesposobnim građanima i drugim građanima koji su u stanju socijalne potrebe, kao i za obezbjeđivanje drugih oblika socijalne zaštite. 28. Šta je socijalna zaštita u savremenim uslovima i koji su najčešći nosioci socijalnih djelatnosti? U savremenim društvima socijalna zaštita je značajan dio socijalne politike i predstavlja organizovan sistem socijalne sigurnosti pojedinaca i porodica koji nisu u stanju da sopstvenim radom obezbjede ni minimum životnih uslova. Najčešći nosioci ovih djelatnosti su država i lokalne vlasti. Socijalna zaštita je organizovan sistem raznovrsnih usluga pojedincima i porodicama koji imaju teškoće u svakodnevnom životu i ne mogu ih prevazilaziti bez organizovane pomoći privatnih, javnih, državnih i drugih službi i institucija, odnosno dobrovoljnih i humanitarnih udruženja, organizacija i samoorganizovanja građana i lokalnih zajednica. 29. Korisnici i prava u socijalnoj zaštiti u RS? 1) Dijete: Bez roditeljskog staranja, Sa smetnjama u razvoju, Čiji je razvoj ometen porodičnim prilikama, Žrtva nasilja, Žrtva trgovine djecom, Sa društveno neprihvatljivim ponašanjem, Izloženo socijalno rizičnim ponašanjima, Kome je zbog posebnih okolnosti potrebna socijalna zaštita. 2) Punoljetno lice: Materijalno neobezbjeđeno i za rad nesposobno lice, Sa invaliditetom, Starije bez porodičnog staranja, Sa društveno negativnim ponašanjem, Žrtva zloupotrebe psihoaktivnih sredstava, Žrtva porodičnog nasilja, Žrtva trgovine ljudima, Kome je zbog posebnih okolnosti potrebna socijalna zaštita. Osnovna prava u socijalnoj zaštiti RS: Novčana pomoć, Dodatak za pomoć i njegu drugog lica, Podrška u osposobljavanju djece i omladine sa smetnjama u razvoju, Smještaj u ustanovu, 9
Zbrinjavanja u hraniteljsku porodicu, Pomoć i njega u kući, Dnevno zbrinjavanje, Jednokratne novčane pomoći, Savjetovanje, Zdravstveno osiguranje, Usluge socijalnog rada.
30. Socijalno osiguranje - preteče, pojam, nastanak i karakteristike? Socijalno osiguranje se smatra najvećom tekovinom socijalne politike sa kraja XIX i čitavog XX vijeka i najvažniji dio socijalne sigurnosti. Njime su na odgovarajući način riješeni svi glavni socijalni rizici – bolest, nezaposlenost, starost, invalidnost i smrt. Njegovo osnivanje se vezuje za Oto fon Bizmarka, odnosno tzv. Bizmarkove socijalne reforme u Njemačkoj, gdje je 1881. godine donijet prvi Opšti zakon o socijalnom osiguranju. Na osnovu ovog zakona, donijeti su i posebni zakoni, a to su: 1883. godine Zakon o obaveznom osiguranju industrijskih radnika za slučaj bolesti, 1884. godine za slučaj nesreće na radu, 1889. godine o obaveznom osiguranju radnika za slučaj invalidnosti i starosti. Socijalno osiguranje je dio socijalnog prava koji ima za cilj zaštitu osiguranih lica od socijalnih rizika kada nastupi osigurani slučaj. Korisnici sistema socijalnog osiguranja su osiguranici – zaposleni i članovi njihovih porodica. Osiguranici osiguravaju sebe i članove svojih porodica od određenih socijalnih slučajeva, plaćanjem doprinosa za svoje osiguranje. Socijalno osiguranje se ustanovljava i sprovodi za unaprijed predviđene socijalne slučajeve – bolest, invalidnost, starost, smrt i nezaposlenost. Sadržaj socijalnog osiguranja čine materijalno obezbjeđenje i pravo na zaštitu zdravlja na teret fondova osiguranja. Osnovna načela socijalnog osiguranja su obaveznost, solidarnost i uzajamnost. Sadržaj socijalnog osiguranja: zdravstveno osiguranje, penzijsko osiguranje, invalidsko osiguranje, osiguranje za slučaj nezaposlenosti. Cilj socijalnog osiguranja je obezbjeđivanje socijalne sigurnosti zaposlenih i njihovih porodica za očuvanje i unapređenje zdravlja, kao osnovne pretpostavke za obnavljanje života, za rad i za obezbjeđivanje određenih materijalnih sredstava kada su zaposleni privremeno ili trajno spriječeni da rade. 31. Vrste socijalnog osiguranja i načini njihovog stvaranja? Slučajevi, uslovi, način ostvarivanja socijalne sigurnosti po osnovu socijalnog osiguranja uređuju se zakonima i drugim propisima. Socijalno osiguranje može biti obavezno i dobrovoljno. Sa stanovišta obima razlikuje se potpuno, nepotpuno i prošireno osiguranje. Potpuno i nepotpuno osiguranje obuhvata lica koja su prema zakonskim propisima obavezno osigurana. 32. Socijalna država, pojam, nastanak, razvoj i paradigma „treći put“? Socijalna država je tip države sa razvijenim pravno – institucionalizovanim okvirom za djelovanje na socijalnom polju. To je ona država koja je na sebe preuzela odgovornost za osiguranje osnovnih egzistencijalnih potreba svojih građana. Socijalna država štiti građane od određenih rizika, od kojih su najznačajniji starost, siromaštvo, invalidnost, nesreća na radu, nezaposlenost i bolest. Moderna zapadna država je stvorena u vremenu između 14. i 18. vijeka. Feudalna prirodna država: podaništvo kmetova feudalcima i paternalizam/zaštitništvo feudalaca nad kmetovima, te vazalstvo feudalaca kralju. Država zaštitnica: sigurnosna zaštita pojedinaca od strane države od vanjskih i unutrašnjih prijetnji: štiti se pravo na život i pravo vlasništva; zaštita od 10
skitnica i prosjaka kao unutrašnjeg remetilačkog fakotra. Socijalna država kao ekspanzija države zaštitnice u 19. vijeku kada se pojavilo industrijsko društvo i umnožili socijalni problemi. Vrijeme nastnaka moderne socijalne države - države blagostanja je poslije 1950. godine, poslije krupnih istorijskih događaja (1. i 2. svjetskog rata, Oktobarske revolucije, svjetske ekonomske krize..). Zlatno doba države blagostanja (period 1950.-1970., uvećanje izdvajanja iz BDP za socijalne troškove, širenje socijalnog osiguranja, poboljšanje životnog standarda stanovništva – posebno društvenih manjina, šeme pomoći nezaposlenim i sa neodgovarajućim zaradama, programi prekvalifikacije i dokvalifikacije, subvencije za zapošljavanje..). Kriza države blagostanja (naftna kriza 1973.godine, nepovoljna ekonomska kretanja, zaostajanje V. Britanije u realnim troškovima za sistem socijalne sigurnosti, podizanje nivoa odgovornosti pojedinca za sopstveno blagostanje, smanjenje uloge države, prodiranje liberalizma i neoliberalizma, globalizam, izmjena u funkcijama države, posebno u sistemima socijalne sigurnosti). Paradigme „treći put“ (prevazilaženje socijaldemokratije i neoliberalizma 20. vijeka, usklađivanje socijaldemokratskih vrijednosti sa liberalizmom, ideje visoke stope zaposlenosti, aktiviranje nezaposlenih i otvaranje radnih mjesta, održavanje minimalnih standarda, redukovanje siromaštva, podsticanje inicijativa i spremnosti korisnika da se suoče sa novim izazovima, učenje tokom čitavog života, pravičnost i socijalna pravda, sloboda i jednakost prilika, solidarnost i odgovornost prema drugima, socijalno – politički ciljevi: adekvatne javne službe i jednakost prilika, nediskriminacija, balansiranje prava i odgovornosti, prepoznavanje značaja tržišta). 33. Socijalna kohezija i socijalni dijalog? Socijalna kohezija podrazumijeva povezivanje i integraciju pojedinaca i grupa unutar društva kao cjeline. Indicira sposobnost društva da osigura određeni nivo dobrobiti svim svojim članovima, da smanji socijalne razlike i izbjegne polarizacije. Ovaj termin je u upotrebi od osamdesetih godina 20. vijeka. Nastao je kao reakcija na proces globalizacije i intenzivnih društvenih promjena koje su segmentirale društvo i doveli u pitanje klasične oblike socijalne integracije. Na samitu u Strazburgu 1997. godine socijalna kohezija je istaknuta kao jedan od prioritetnih zadataka i nužni komplement prava čovjeka i ljudskog dostojanstva. Socijalni dijalog: nastojanje da se problemi između radnika, poslodavaca i vlade riješe uz pomoć dvojnih ili trojnih veza ili uređenja. Odnosi se na sve oblike pregovaranja, konsultacije i razmjene informacija između socijalnih partnera, te socijalnih partnera i predstavnika vlade o pitanjima od zajedničkog interesa u području ekonomske i socijalne politike. Potrebno ga je shvatiti sa slijedećim pojmovima: socijalno partnerstvo, trostrane veze, prilagođavanje politika, pregovaračka demokratija, socijalni korporativizam. Da bi se ostvario socijalni dijalog, potrebni su država, demokratija, ekonomija i institucionaliziranje strana. Postoji u državama koje su usvojile demokratski politički režim. 34. Socijalni kapital, civilno društvo? Socijalni kapital datira iz 18. vijeka. To je sistem normi i mreža unutar zajednice/društva koje olakšavaju kolektivnu akciju. Može se posmatrati kao pojam koji se u sociologiji koristi da opišemo ljudsko ponašanje, ili kao moderniju normativnu predstavu koja se tiče dobrog upravljanja državom i demokratskog ponašanja, i to kako na lokalnom tako i na širem društvenom nivou, uzimajući u obzir njegov značaj za razvoj jedne zajednice. Koncept socijalnog kapitala objedinjuje u jedan okvir ekonomiju, političku nauku, razvojne teorije i sociologiju. Građansko društvo je pojam koji se odnosi na totalitet dobrovoljnih građanskih i socijalnih organizacija ili institucija koje formiraju osnovu funkcionisanja društva, kao suprotnost
11
državno ustanovljenim strukturama, pravilima tržišta ili familijarnim interesnim grupama. Civilno društvo jesu građani koji se aktivno i slobodno upliću u sve sfere društvenog djelovanja. To je autonomna sfera javne i privatne djelatnosti koju ne nadzire država. Civilno društvo je agregatni pojam kojim se označava specifičan skup društvenih komunikacija i socijalnih veza, socijalnih institucija i društvenih vrijednosti, čija je polazna tačka i glavni akter ličnost kao građanin. Razvojem civilnog društva došlo je do formiranja velikog broja nevladinih organizacija. 35. Socijalna isključenost i socijalna uključenost? Socijalna isključenost je proces koji određene grupe stavlja u podređen i nepovoljan položaj, jer se diskriminišu po osnovu njihove nacionalne pripadnosti, rase, vjerske pripadnosti, seksualne orjentacije, kaste, porijekla.. To je proces kojim se određeni pojedinci odguraju na rub društva te ih se, zbog njihovog siromaštva, neposjedovanja osnovnih vještina i znanja, te nemogućnosti cjeloživotnog učenja, ili zbog diskriminacije, spriječava da u cjelosti učestvuju. 50% stanovništva je socijalno isključeno u BiH. Isključene su stare osobe, mladi, osobe sa invaliditetom, siromašni, nezaposleni, povratnici, nacionalne manjine. Socijalna uključenost je proces kojim se osigurava da oni koji su u riziku od siromaštva i socijalne isključenosti dobijaju mogućnost i resurse potrebne kako bi u cjelosti učestvovali u ekonomskom, društvenom i kulturnom životu i uživali životni standard i blagostanje koji se smatraju normalnim u društvu u kojem žive. Njime se osigurava da potpunije učestvuju u procesu donošenja odluka koje se direktno tiču njihovih života i pristupa osnovnim pravima. 36. Izvori saznanja o istorijskom razvoju socijalne politike? Za period do Novog vijeka, termin socijalna politika može se upotrebiti uslovno, jer se bitno mijenjala u pojedinim etapama društvenog razvoja. U sadašnjem značenju nastaje tek u razvijenoj fazi kapitalizma kad država preduzima niz socijalno – zaštitnih mjera i ta djelatnost postaje posebna grana državne politike. Djelatnost se sadržinski bitno mijenjala tokom istorijskog razvoja ljudskog društva. Djelatnost je po svojoj prirodi izvjesno staranje o pojedincima: mjere obezbjeđenja uslova za minimalnu životnu egzistenciju onih koji ne mogu da se staraju sami o sebi. U izvjesnim periodima staranje se odnosilo na čitave društvene grupe. Socijalna politika sve do 19. vijeka bavila se socijalnom zaštitom sirotinje, što je samo jedan dio socijalne politike. Velike razlike u misli socijalne politike: od problema egzistencije ljudi do savremene misli kada teži da bude samostalna i razvijena disciplina društvenih nauka. Do 20. vijeka misli socijalne politike kao dio opštih misaonih cjelina, nedovoljno je razvijena i neizdeferencirana. I kao takva imala je svjestan uticaj na praksu i svijest. Istorija se proučava da bi se bolje shvatila savremena socijalna politika. Prošlost se izučava da bi se prevazilazilo ono što je u njoj negativno. 37. Periodizacija i socijalno - zaštitne funkcije prvobitne zajednice? Periodizacija se najčešće vrši prema dva kriterijuma: Prema glavnim materijalima kojima se čovjek služio za pravljenje oruđa i oružja, Prema stepenu razvitka ljudskog društva i njegovoj organizaciji. Periodizacija prema materijalu za oruđe: Kameno doba: - staro kameno doba – paleolit, - srednje kameno doba – meozolit, - novo kameno doba – neolit. Metalno doba: 12
- bakarno doba, - gvozdeno doba. Periodizacija prema organizaciji i razvoju ljudskog društva: Divljaštvo – niži, srednji i viši stupanja divljaštva, Varvarstvo – niži, srednji i viši stupanj varvarstva. Vremenski se podudaraju – kameno doba i divljaštvo i metalno doba i varvarstvo. Razvitak ljudskog društva od prije oko 600.000 godina, kada je čovjek postao, tekao je vrlo neujednačeno: period kamenog doba, odnosno divljaštva trajao je najduže (oko 590.000 godina), tek pri kraju ovog doba – prije 15-20.000 godina završena je biološka evolucija čovjeka, od tada čovjek se isključivo društveno razvija – tek u toj fazi nastao je homo sapiens. U staro kameno doba čovjek je živio u hordama – grupama od desetak ljudi poput krda životinja i bavio se sakupljanjem plodova i primitivnim lovom. Međusobni odnosi su bili promiskuitetni, zasnovani na nagonima samoodržanja, roditeljstva i produžetka vrste, uz malo prisustvo svijesti. Na početku srednjeg stupnja divljaštva, pojavom stočarstva i zemljoradnje, nastaje prva ljudska zajednica – rod (gens). Pojava gensa ima značaj za prve socijalno – zaštitne funkcije prvobitne zajednice. Rod se starao o svojim za rad nesposobnim članovima, ali kada nije bilo hrane, stari su prvo bili uništavani. Socijalna zaštita prvobitne zajednice bila je svjesna i organizovana, a ne samo nagonska, promjenljiva po svojoj prirodi, karakteru i razmjerama i uglavnom uslovljena materijalnim dobrima. Prvobitna zajednica svoju ekonomsku i socijalno – zaštitnu funkciju ostvaruje od pojave ljudske zajednice. Socijalno – zaštitna funkcija je dio kulture i pravila ponašanja. Pojavom monogamne porodice na višem stupnju varvarstva smanjuje se ovaj vid zaštite. Ovu funkciju preuzima porodica paralelno sa ekonomskom funkcijom zasnovanom na privatnim sredstvima za proizvodnju. 38. Unutrašnja organizacija roda i rodovsko - plemenska solidarnost? Rod je sastavljen od nekoliko desetina ili stotina članova koji imaju zajedničko porijeklo. Više rodova udružuje se u pleme, a više plemena u plemenski savez. Rod ima jednog pretka (žene) – matrilokalni sistem. Muškarci nisu imali tu ulogu jer su izlazili iz roda i odlazili u druge. Rod ima ekonomsku funkciju: zajednička proizvodnja materijalnih dobara (lov, stočarstvo, zemljoradnja) i zajednička potrošnja materijalnih dobara. Na čelu roda se nalazi demokratski izabran starješina na osnovu ugleda i sposobnosti – on organizuje podjelu rada i druge aktivnosti i odnose u zajednici. Unutrašnja organizacija roda: svi se dobro poznaju, djelatnost svih zasniva se na tradiciji koja postaje običaj. Članom roda se postaje rođenjem. Grupa je u međusobnim polnim odnosima, a isključeni su polni odnosi između roditelja i djece. U početku vlada grupni brak (jedno pleme na Havajima). Monogamni brak se javlja pri kraju prvobitne zajednice – jedan muškarac živi sa jednom ženom, ali javlja se i poliandrija gdje jedna žena živi sa više muškaraca. U prvoj fazi rodovskog društva vlada matrijarhat. Žena je birala muža, dovodila ga sebi, vodila domaćinstvo a on se bavio lovom. Pojavom privatne svojine, nastupa patrijarhat. To je bronzano dobar, nastaje klasna diferencijacija, pojavljuje se podjela rada na fizički i umni, javlja se pismenost, nastaje klasno društvo i država. Izražena je solidarnost i uzajamnost među članovima roda koja je uslovljena homogenošću roda i sudbinskom povezanošću njegovih članova. U odnosima su vladali jednakost, sloboda i puna uzajamnost. 39. Nastanak i opšte karakteristike robovlasničkog društva? Nastanak rodovsko – plemenske aristokratije i početak bavljenja upravljačkim i vojnim poslovima na osnovu trgovine i vojnih uloga. Bogaćenje: veća stada stoke, bolji komad zemlje, veći dio ratnog plijena. Ratni zarobljenici postaju robovi bogatih, a kasnije nastaje i dužničko ropstvo. Društvo se dijeli na dvije velike klase: robovlasnike i robove, uz postojanje 13
međuklasa, odnosno međuslojeva: slobodni, seljaci i drugi. Privilegovana društvena klasa osniva novu društvenu instituciju (da bi zaštitila svoje interese) – robovlasničku državu. Velike su razlike među robovlasničkim državama što je uslovljeno ekonomskom i društvenom razvijenošću. Robovlasnička klasa je jedinstvena u odbrani svojih osnovnih klasnih interesa i u suprotstavljanju klasi robova, a unutar nje postoji borba oko vlasti i bogatstva. Obaveza države je da pruža socijalnu zaštitu slobodnim građanima kada se nađu u nevolji i da preduzima socijalno političke mjere. Vladajući društveni moral, transformisan jednim dijelom u pravo, propovijedao je human odnos prema slobodnom čovjeku, prema robu je imao sasvim negativan stav. „ Rob je oruđe koje govori“ , pripada svom gospodaru i ne uživa privilegije slobodnog čovjeka. Otuda se socijalno – politička misao i praksa nisu odnosile niti primjenjivale na robove. Vladajuća ideologija je svijet shvatala i tumačila onako kako je odgovaralo interesima vladajuće klase. Ropstvo je objašnjavano prirodnom razlikom između slobodnog čovjeka i roba (Aristotel), ali su se u politiku unosila i shvatanja pravde, pravičnosti i pravedne države (Platon, Aristotel..). U mnogim robovlasničkim državama (antičkoj Grčkoj i Rimu), država je preduzimala šire socijalno – političke mjere, u cilju suzbijanja velikih socijalnih nejednakosti i siromaštva među slobodnim građanima. Porodica je dužna da ostvaruje socijalno – zaštitnu funkciju, a ako porodice nije bilo, tu ulogu je preuzimala država, crkva i sugrađani. 40. Stara Jevrejska država i njena socijalno - politička misao i praksa? Od 20. vijeka p.n.e. pa do prvog vijeka nove ere, kada je uništena jevrejska država, istorija jevrejskog naroda se dijeli u sedam perioda: Nomadski period (od 20. do 11. vijeka p.n.e.), Period samostalnosti i jedinstvene države (od 1030. do 586. god. p.n.e.), Period vavilonskog ropstva (od 586.-537. god. p.n.e.), Period persijske dominacije (537.-332. god. p.n.e.), Period helenizma (332.-140. god. p.n.e.), Period izvjesne samostalnosti nad okriljem Rima pa do razaranja Jerusalima (140. god. p.n.e. pa do 70. god. n.e.), Od pada Judeje i rasula kulturnih centara u Palestini i Vaviloniji, od kada jevrejski narod živi u „dijasporama“. Prema Bibliji jevrejski narod nastaje kada se Praotac Jevreja, patrijarh Abraham oko 2000. god. p.n.e. seli iz Mesopotamije u Kanon, ali njegovi potomci ostavljaju zemlju i zbog gladi odlaze u Egipat, oko delte Nila. Socijalno – politička misao javlja se pri kraju nomadskog perioda i perioda samostalnosti i jedinstvene državnosti (1200.-930. god. p.n.e.). Uslovila su je četiri osnovna faktora: 1) spora klasna diferencijacija starog jevrejskog društva, uslovljena privrednom nerazvijenošću, nepovoljnim klimatskim i prirodnim uslovima. Po povratku iz Egipta klasna diferencijacija je intenzivnija (držanje robova i više zemlje). Slobodni građani su ravnopravni. Starješine uživaju moralnu superiornost i čuvari su tradicije. Usljed spore klasne diferencijacije i stalne ugroženosti izražen osjećaj solidarnosti i uzajamnosti. 2) ustanova ropstva nije imala razmjere tipične za robovlasničko društvo, doživjeli su ga u Egiptu. Ropstvo kod Jevreja nema razmjere i okrupnost tipičnih robovlasničkih društava. Prepreke ropstvu: sporiji ekonomski razvoj, malobrojnost stanovništva, kratak period državne nezavisnosti. 3) permanentna ugroženost od spoljnih neprijatelja, uticaj na jačanje solidarnosti i uzajamnosti. Prinudno raseljavanje i raspršavanje. Velike dijaspore u Donjem Eufratu
14
u Vavilonu. Dijaspore u doba Aleksandra Velikog i kasnije po čitavom Sredozemlju. Čvrsta solidarnost u kolonijama u dijaspori. 4) religija starih Jevreja, najneposrednije utiče na društvenu i državnu organizaciju i filozofiju iz koje proističe socijalno – politička misao. Između pravnih i vjerskih normi nema razlika. 41. Socijalno - politička koncepcija Mojsijevog zakonodavstva? Mojsijev zakonik: Mojsijevih 10 zapovijesti – kodifikacija običnih normi iz doba patrijarhalno plemenskog – rodovskog uređenja starih Jevreja. Zakonik je moralni kodeks i zbirka vjerskih obaveza u pogledu na svijet. Osnova je Starog zavjeta. Stari zavjet – sveta knjiga starih Jevreja, opisuje savez Boga sa Izraelom – Izrael se obavezuje Bogu da će se držati zapovjesti koje je Bog objavio preko Mojsija i drugih proroka, zbog čega je Bog izabrao Izraela za svoj izabrani narod. Sastoji se iz tri dijela: Tora (zakon, upustvo), Mojsijevo petoknjižje – postanak, izlazak, leviti, brojevi i ponovljeni zakoni. Nevim (tumačenja proroka) i Ketubim (zbirka religioznih pjesama i molitve - psalme). Drugi osnovni izvor jevrejske religije je Talmud (Mišna i Gemala) – u Tori, odnosno u Pentatkama je izražena filozofija jevrejske religije. 1) Načela humanizma i solidarnosti u Mojsijevom zakonodavstvu: - demokratsko – humanistički koncept socijalne politike starih Jevreja, odredbe o dužnostima, čovječnosti i pravičnosti: ne ubij, ne kradi, budi drugom brat, pruži drugom pomoć u nevolji, odnosi se čovječno prema robu, izražavaju etiku humanizma koje nema kod drugih naroda u to doba, - pokušaj da se u procesu klasne diferencijacije zadrže međuljudski i društveni odnosi zasnovani na načelima humanizma i solidarnosti. 2) Odnos prema ropstvu i robovima – postojali su strani robovi i dužničko ropstvo: - gospodar je bio dužan da se prema robu odnosi čovječno, ako ubije roba biće kažnjen, ako mu nanese povredu mora ga osloboditi, - svi robovi mogli su ostati u tom statusu šest godina, a sedme su oslobođeni, - sistem ropstva zbog duga je bio posebno olakšan i privremen, - postojala je obaveza gospodara da daruje svog roba koji se otpušta. 42. Robovlasnički Egipat i njegova socijalno - politička misao i praksa (uslovljenost, činioci, odnos prema robovima, zaštita siromašnih)? Istorija egipatske države počinje oko 2.880 god. p.n.e. kada je došlo do ujedinjenja gornjoegipatskih i donjeegipatskih država u jedinstvenu državu. Istorija ove zemlje može se podijeliti na četiri krupna perioda: Period Stare države (do 2.190 god. p.n.e), Period Srednje države (od 1.99 do 1.978 god. p.n.e), Period Nove države (od 1.779 do 1.085 god. p.n.e), Period narušene politike samostalnosti i državnosti i opadanje ekonomske i političke moći (do pada Rima). Činioci: - zemljoradnja zasnovana na velikom irigacionom sistemu, - veoma izdiferencirana klasna struktura društva, - jaka centralna vlast na čelu sa faraonom, - relativna stabilnost društvenog sistema i državna nezavisnost, - velika uloga religije i društvena moć crkve i sveštenstva. Robovi su regrutovani iz reda stranaca, od ratnih zarobljenika, a položaj im je zavisno od toga da li su bili privatni ili državni. Privatni robovi: robovi faraona, položaj im je bolji od državnih. Državni robovi: rade na izgradnji grandioznih objekata. Položaj robova je težak – 15
česti su bili ustanci, ali u poređenju sa Rimom, ropstvo u Egiptu nije imalo takve razmjere. Pravni položaj je bio povoljniji, rob je smatran čovjekom, zadržao je bračna i roditeljaska prava, a ubistvo roba se kažnjavalo. Život je objašnjavan djelovanjem nadzemaljskih sila. Egipćani su vjerovali u Panteon od osam bogova među kojima je postojala podjela nadležnosti. Vjerovanje u zagrobni život. Svi ljudi treba da imaju jednake mogućnosti, nastaju jednaki, a kasnije postaju nejednaki zato što se krši božja volja. Zastupa se gledište o jednakosti ljudi i o dužnosti vjernika prema Bogu koji su radi vlastite koristi bili dužni da čine dobročinstva. Stav o zaštiti siromašnih i nejakih proizilazi iz dužnosti ljudi kao vjernika da vrše dobra djela prema drugima kako bi ublažili nejednakosti među ljudima. To je pomaganje siromašnih i nezaštićenih. Praksa je u raskoraku između onog što se propovjedalo i onog što se stvarno činilo: ublažavanje, a zatim izbjegavanje vjerskih i etičkih obaveza činjenja dobrih dijela. 43. Mesopotamija: socijalno - politička praksa? U Mesopotamiji – Vavilonu i Asiru, nije postojala vjerska niti moralna dužnost vjernika, odnosno građana da pružaju pomoć siromašnima i neobezbjeđenima. Dužnosti vjernika bile su isključivo prema bogovima, a ne prema ljudima. Ni vladari se nisu trudili da čine dobra dijela, bili su poznati po okrutnosti, naročito prema zarobljenicima i porobljenim narodima. Država organizuje zapošljavanje siromašnih slobodnih ljudi. Hamurabijev zakonik: posebna kodifikacija vavilonskog prava i dragocjen izvor o privrednim i socijalnim prilikama drevnih civilizacija antičkog istoka. Zakonik je pisan klinastim pismom akadskog jezika i obuhvata propise stvarnog, obaveznog, porodičnog, bračnog i kaznenog prava. Odredbe koje se odnose na socijalne mjere: radni odnosi između šegrta i zanatskog majstora, propisivanje minimalnih zarada, omogućavanje udruživanja zanatlija, propisivanje odgovornosti za slučaj nesreće na radu. Država socijalne probleme rješava pružanjem mogućnosti za rad, a ne socijalnim davanjima. Nejasno ko se brinuo o nesposobnim i bez porodice. Razvijena medicinska služba i vještine. 44. Antička Grčka: uslovljenost socijalno - političke misli i prakse? Periodizacija antičke Grčke: - od 1900.-1000. godine p.n.e. – period Mikenske kulture, - od 1000.-800. godine p.n.e. – prelazni period, - od 800.-480. godine p.n.e. – Ahajsko doba, - od 480.-336. godine p.n.e. – Klasično doba, - od 336.-146. godine p.n.e. – Jelinističko doba, - od 146. godine p.n.e. do 529. godine n.e. – Rimsko doba. U okviru filozofskog učenja razne socijalno političke misli. Izviru iz političke sociologije i etike i na njima se zasnivaju, a ne na religiji. Socijalna davanja obezbjeđuje javna vlast (država). Milosrđe građana je uzgredno i simbolično u vidu prinosa žrtava božanstvima. Misao se bavi etičkim shvatanjima čovječnosti, pravde, pravičnosti, socijalne jednakosti, zaštitom siromašnih i onih koji se ne mogu o sebi starati, javnim zdravljem. Povoljne ekonomske i političke prilike za razvoj stvaralaštva. Političke slobode građana i učešće u upravljanju. O socijalnim problemima stari Grci su razmišljali uporedo sa formiranjem države, nastankom literarnog stvaralaštva, filozofije i političke misli. Formirale su se i vrijednosti – pravednost, politička jednakost, sloboda i demokratija, odgovornost, solidarnost, uzajamno pomaganje, zaštita siromašnih i slično. 45. Dvije koncepcije socijalne politike Grčke: odlike, predstavnici, njihova shvatanja? Socijalno – politička misao i praksa po svojoj vrijednosnoj orijentaciji bila je:
16
-
humanističko – demokratska koncepcija – zalagala se za socijalno političke mjere radi istinskog dobra čovjeka, a svoje izvorište je crpila u etici čovječnosti, pravde i pravičnosti (Hesiod, Solon, Demokrit, Sokrat). - utilitaristička socijalno – politička koncepcija – bila je protiv socijalnih davanja države, ali ih je preporučivala zbog interesa onih koji daju (bogati, država) – Aristotel. Koncepcije su se dodirivale, preplitale, smjenjivale, što je bilo uslovljeno političkim prilikama, odnosom političkih snaga, trenutnim interesima. 46. Korisnici socijalne zaštite u antičkoj Grčkoj, odnos prema robovima, siromašnim, nezaštićenim i Solonove reforme u antičkoj Grčkoj? Korisnici socijalne zaštite: - djeca poginulih ratnika, - ratni veterani, - siromašni i po pravilu nesposobni za rad, - kćeri siromašnih građana dospjele za udaju, - pobjednici na olimpijskim igrama koji su bili materijalno neobezbjeđeni, - žrtve ratova. Zaštita siromašnih – imala različite forme i sadržaje (materijalna pomoć, preduzimanje organizovanih aktivnosti itd.). Sprovodile su se i odgovarajuće reforme: preraspodjela zemljišnih posjeda, brisanje dugova, otkup od strane države onih koji su zapali u dužničko ropstvo, organizovanje javnih radova. U slučaju prenaseljenosti vršena je kolonizacija u susjedne oblasti. Briga o djeci bez roditelja, naročito o onoj čiji su očevi poginuli u ratu (do odrastanja djece). Država se brinula da ima zdrav podmladak, pa su u sadržaje obrazovanja i vaspitanja bile uključenje fizičke vježbe. Država je plaćala ljekare da bi liječili siromašne građane. Socijalna zaštita u Staroj Grčkoj, naročito u Atini, bila je relativno razvijena, bila je sastavni dio globalne politike države. 47. Robovlasnički Rim: uslovljenost socijalno - političke misli i prakse (uslovljenost, činioci, odnos prema robovima, zaštita siromašnih)? Smatra se da istorija Rima počinje 753. godine p.n.e., kad je osnovan kao grad – država ujedinjavanjem naselja na Kvirinalu. Istorija Rima može se podijeliti na 4 krupna vremenska perioda: - Legendarno doba – od 753. do 450. godine p.n.e., - Period teritorijalnog širenje Rimske države - od 450. do 146. godine p.n.e., - Doba svjetske imperije – od 146. godine p.n.e. do 325. godine n.e., - Period opadanja političke i ekonomske moći – od 325. do 420. godine n.e. Faktori socijalno – političke misli: proizvodnja materijalnih dobara robovskim radom. Veliki broj robova i njihov rad vrlo jeftin. Dobijaju samo za goli život i za održavanje sposobnosti za rad. Specifičan društveni i ekonomski položaj plebsa (pokoreni i naknadno doseljeni). Podjela plebsa na bogate i siromašne. Bogati plebejci su se borili za politiku ravnopravnosti sa patricijima (starosjedioci) u čemu su i uspjeli. Siromašni plebs nije imao sredstava za rad niti robove, živio je od državne pomoći. Fizički rad je bio nedostojan slobodnog čovjeka. Slobodni su živjeli od imovine koju su obrađivali robovi i naknade za državnu službu. Veliki broj slobodnih građana koji nisu radili i bez imovine uslovio je razvijenu socijalnu zaštitu, odnosno jednu vrstu socijalnog obezbjeđenja siromašnih plebejaca. Rimska država imala je više robova nego bilo koja imperija. Rob je mogao postati zarobljavanjem u ratu ili otmicom stanovnika iz okruženja, slobodan Rimljanin koji je dozvolio da ga gospodar proda kao roba, osuđeni na teške kazne, Rimljanka koja održava seksualne odnose sa tuđim robom, siromašni koje bijeda nagoni da dobrovoljno odlaze u
17
ropstvo, kad starješina porodice proda dijete drugom Rimljaninu. Robovi su stvar koja govori, svojina gospodara koji ima neograničena prava. Oni nisu bili subjekt zakona, nisu mogli da zasnivaju porodicu. Država je imala trajnu obavezu da obezbjeđuje hranu i zabavu za gradsku sirotinju koja je uvijek bila spremna za pobunu: hljeb, karte za cirkuske predstave, meso, vino.. Socijalna zaštita plebsa bila je izgrađen i pravno regulisan sistem. Za nju su se vršili otkupi viškova žita, dovod iz prekomorskih posjeda, osnivani specijalni magacini. Privatna pomoć je bila slaba. Rimsko robovlasničko društvo je bilo ispod nivoa koji je dosegla Stara Grčka. U vrijeme krize dolazi do anarhije u seksualnim odnosima i raspada porodice, što nije bio slučaj u grčkom društvu. 48. Socijalno - politička misao i praksa i konstruktivne socijalno - političke mjere u robovlasničkom Rimu? Osnovni faktor proizvodnje je bio robovski rad. Vladalo je uvjerenje da je sramota da se slobodni građani bave fizičkim radom i zanatima. U selima, poljoprivrednom proizvodnjom su se bavili slobodno i poluslobodni seljaci, ali oni su se smatrali ljudima nižeg reda. Socijalni odnosi unutar grupacije slobodnih građana bili su zakonom uređeni, ali su se pojedine odredbe mijenjale tokom postojanja rimske imperije. Reforme braće Graha – Tiberije Grah je izabran 133. godine p.n.e. za narodnog tribuna, izdejstvovao je da lafundisti povrate državnu zemlju za jednu porodicu koji je iznosio 250 hektara. Oduzeta zemlja trebalo je da se podijeli siromašnim seljacima u vidu malih posjeda. 123. godine, Gaj Grah, kao narodni tribun, izdejstvovao je donošenje Zakona o žitu, prema kome je sirotinja dobijala žito po niskim cijenama iz narodnih magacina. Cezar je državnim novcem kupovao zemlju i dijelio je bezemljašima koji su imali veći broj djece. U prvom vijeku nove ere, za vrijeme Cezara, država je kupovala zemlju i dijelila je seljacima koji su imali djecu, a bili bez posjeda. Sanitarnim i zdravstvenim mjerama posvećivana je značajna pažnja, zbog jačanja vlastite vojne moći. Na učenje Galena, najvećeg rimskog medicinara, medicina se oslanjala 15. vijekova. Imali su sanitarnu inspekciju koja se starala o higijenskim prilikama. Donosili su zdravstvene zakone, gradili su prava i čuvena javna kupatila, vodovode, kanalizaciju, popločavali ulice i trgove. 49. Nastanak feudalizma i njegova periodizacija? Feudalno društvo: period dug oko 1.300 godina. Promjena stanja i odnosa u toku perioda. Promjena prakse i socijalno – političkih koncepcija u riješavanju socijalnih problema. Uloga hrišćanske religije, posebno crkve i njena naglašena socijalna funkcija. Uticaj crkve na svjetovnu vlast, društvene odnose, kulturu i socijalni život društva. Kao vrijeme nastanka feudalnog društva uzima se 410. godina, odnosno pad Rima, kada je i formalni i faktički srušeno Zapadno rimsko robovlasničko castvo. Istočno rimsko carstvo (Vizantija) bilo je sačuvano, ali se brzo transformisalo u feudalni sistem. Smatra se da je feudalizam u Evropi i na Mediteranu počeo u V vijeku i da se razvijao u okviru tri političko – kulturna centra: Vizantiji, Zapadnom carstvu sa sjedištem u Rimu i Arabiji, a kasnije su se razvili novi političko – kulturni centri u Zapadnoj i Istočnoj Evropi. Većina smatra da feudalizam traje do XVIII vijeka, do Francuske buržoaske revolucije, 1789. godine. Prvobitna zajednica trajala je oko 600 vijekova. Robovlasničko društvo je trajalo oko 34 vijeka. Feudalizam je trajao 13 vijekova. - Rani feudalizam od V do XII vijeka, - Razvijeni feudalizam od XII do XV vijeka, - Kasni ili opadajući feudalizam od XV do XVIII vijeka. 50. Rani feudalizam, karakteristike perioda i socijalno - politička misao i praksa? Početak feudalizma obilježen je velikim migracijama naroda – posljedice: neki dotadašnji narodi su propali (Huni, određene grupe Mongola), a neki izrasli u velike i moćne (Germani).
18
Slovenska plemena su u VI vijeku zaposjela teritorije na kojima se i danas nalaze. U VII vijeku dolazi do velikih kretanja na Arabijskom poluostrvu – grupa arapsko – semitskih plemena, koja su do tada živjela u rodovsko – plemenskom sistemu, osvojila je čitavo Arabijsko poluostrvo, a zatim se kretala prema Indiji, Španiji i srednjoj Evropi. Plemensko – rodovska aristokratija prisvaja velike površine zemlje i angažuje seljake da rade uz obavezu vezanosti za zemlju. Proces ekonomske, političke i kulturne stabilizacije počinje od Karla Velikog i praćen je narastanjem ugleda i moći hrišćanske crkve. U Vizantiji se feudalni odnosi brzo razvijaju. Karakteristike ranog razvoja feudalizma: - nastala je nova vladajuća društvena klasa feudalaca, - nastala je nova eksploatisana društvena klasa, klasa seljaka – kmetova vezanih za zemlju i feudalnog gospodara, - crkva je zadobila veliku političku i ekonomsku moć u društvu, - 1054. pojela hrišćanstva, - hrišćanska crkva i feudalna svjetovna vlast tijesno sarađuju: crkva daje blagoslov vladarima za vladanje, feudalne odnose predstavlja vjernicima kao božju volju i svaki pokret i pobunu protiv vlasti proglašava najvećim grijehom, - socijalna bijeda je masovna pojava, velika razaranja kulturnih dobara, masovno se umire od gladi i od zaraznih bolesti koje se prenose i šire zbog velikih migracionih kretanja, - prosječan životni vijek iznosi svega 15 godina. 51. Razvijeni feudalizam: karakteristike perioda i socijalno - politička misao i praksa? Krstaški ratovi (sedam ratova – 100 godina, XII-XIII vijek, oko četiri miliona ljudskih žrtava), omogućili su do tada primitivnim narodima zapadne Evrope susret sa višom materijalnom i duhovnom kulturom Arabljana i Vizantijanaca, što je povoljno uticalo na opštu kulturu i kulturu rada. Pored poljoprivrede, razvija se zanatstvo i trgovina. Društvo dobija staleški karakter: svjetovno plemstvo, duhovno plemstvo (sveštenstvo), zanatlije i trgovci, kmetovi i malobrojni slobodni seljaci žive u teškim uslovima i zadovoljavaju samo elementarne biološke potrebe. Svjetovno i duhovno plemstvo drži cjelokupnu ekonomsku, političku i duhovnu moć u društvu. Svjetovno plemstvo se ne bavi fizičkim radom, jer je to nedostojno njihovog položaja, ono se bavi političkim poslovima, zabavom i malo kulturno prosvjetnom djelatnošću. Nastaju srednjovjekovne komune koje predstavljaju naseobine zanatlija i trgovaca u ekonomsko razvijenim i politički stabilizovanim područjima Evrope. Gradovi imaju svoju samoupravu (građani biraju upravu demokratskim putem). Država ne preduzima mjere socijalne zaštite i skromna i nedovoljna socijalna i zdravstvena zaštita su pod okriljem crkve. Esnafi i gilde: korporacije zanatlija nazivaju se esnafi, a trgovaca gilde. Organizuju se po strukama radi ostvarenja četiri cilja: uzajamne podrške članova u borbi protiv feudalaca, sticanja i održavanja privilegija, regulisanja osnovnih pitanja proizvodnje, tržišta, cijena, kvaliteta usluga, regulisanja odnosa na načelima solidarnosti, kao i u slučaju težih socijalnih rizika. Osnivaju kase za uzajamno pomaganje u slučaju bolesti, smrti.. Socijalni problemi: masovna socijalna bijeda kmetova, slobodnih seljaka i sitnih zanatlija, skitnje i prosjačenje. Poseban status uživali su asketi – siromašni po izboru, koji su slijedili biblijske uzore i život svetaca odričući se ovozemaljskih materijalnih užitaka i približavajući se tako uzorima svetaca. Nastale su prve institucije za smještaj i zbrinjavanje bijednih i siromašnih, koje su imale javna obilježja, a njima je upravljala crkva – nazivale su se milosnice, božje kuće, bolnice, hoteli, azili. 52. Kasni feudalizam: karakteristike i socijalno - politička misao i praksa?
19
Od XV do XVIII vijeka dolazi do krupnih ekonomskih, političkih i kulturnih promjena u Evropi, Arabiji i Maloj Aziji. Osnivanje mnogih novih država. Doba jačanja Turske, početak i završetak njenih velikih osvajanja, pod čijim je naletom pala i Vizantija. U Zapadnoj Evropi već od 15., a naročito 16. vijeka iz zanatsko – esnafskih radionica izrastaju velike zanatske radionice koje zapošljavaju po nekoliko stotina ljudi i razvijaju podjelu rada (manufakturna proizvodnja). Nova geografska otkrića dovela su do promjene strukture poljoprivrede, iz Amerike su prenijeti kukuruz i krompir što je do tada bilo nepoznato u Evropi. Nastanak manufakture dovodi do nastanka sloja radnika, koje za najamninu zapošljava vlasnik manufakture. Ovaj sloj se povećava i u mašinskoj industriji postaje osnovna proizvodna snaga i prerasta u osnovnu društvenu klasu. Skitničenje seljaka sa sela jer je zemlja sa koje su prognani pretvorena u pašnjake za ovce i pojava kriminala (prvobitna akumulacija kapitala). Od 14. vijeka, u Italiji i drugim zemljama Zapadne Evrope dolazi do velikog preporoda u idejama, do novog načina poimanja svijeta poznatog pod nazivom humanizam i renesansa. Humanistički pokret je značio racionalan način mišljenja, što je pretpostavka naučnom mišljenju i saznanju. Dolazi do preporoda filozofske i političke misli. Dolazi do velikih naučnih otkrića, od 16. do 18. vijeka, koja su omogućila prelazak na mašinsku industrijsku porizvodnju. 53. Prvobitna akumulacija kapitala i nastali socijalni problemi? Nastanak manufakture dovodi do nastanka sloja radnika, koje za najamninu zapošljava vlasnik manufakture. Ovaj sloj se povećava i u mašinskoj industriji postaje osnovna proizvodna snaga i prerasta u osnovnu društvenu klasu. Skitničenje seljaka sa sela jer je zemlja sa koje su prognani pretvorena u pašnjake za ovce i pojava kriminala (prvobitna akumulacija kapitala). Socijalni problemi: - nasilno oduzimanje zemlje od seljaka, - eksproprijacija sredstava za proizvodnju od seljaka i zanatlija nasilno i surovo, njihovo pretvaranje u radničku klasu i opstanak bez zaposlenja koji je nekvalifikovan za fabrike, - pauperizam i proletarizacija masa, - zelenaštvo (zelenaške kamate), - bijeda je masovna pojava, - masovne bolesti (u 14. vijeku, 1350. godine, kuga je u zemljama Zapadne Evrope odnijela oko 25 miliona ljudi, a 1351. godine zahvatila je i Rusiju), - u Evropi 7 zala: kuga, rat, porezi, razbojništvo, loša uprava, buna i raskol u crkvi, - zbog smanjenja broja stanovnika dolazi do nestašice radne snage, porasta cijena, nadnica, na što vladari reaguju represivnim mjerama blokiranja plata i represijom nad prosjacima i skitnicama koji postaju javni neprijatelji, - u 16. vijeku dolazi do promjene socijalne pomoći za siromašne potiskivanjem milosrđa i intervencijom države zbog nestašice radne snage i masovne sirotinje, - ratovi su odnosili živote velikog broja ljudi, - od 16. vijeka davanje milostinje je nepoželjna pojava, - siromašni se dijele na dostojne (nesposobni za rad) i nedostojne siromašne (mogu raditi ali su se odali skitnji i besposličenju, zato su lijeni i pokvareni i njima pomoć ne treba), - siromah svojom situacijom i ponašanjem treba zaslužiti pomoć, - prosjak se moli za svog dobročinitelja, - država nije rješavala socijalne probleme socijalno – političkim mjerama, nego je pribjegavala represivnim mjerama.
20
54. Socijalno - politička misao ranog hrišćanstva i u doba jedinstvene crkve? Faze razvoja hrišćanstva: rano hrišćanstvo, hrišćanstvo kao državna religija u doba jedinstva crkve, katolička crkva, pravoslavna crkva, protestanska crkva. Rano hrišćanstvo: u početku je bilo religija siromašnih, ugnjetenih i obespravljenih koji su izgubili svaku nadu u bolji život. Vjera u onozemaljski život privlačila je pristalice. Kako su bili proganjani i kažnjavani od države, hrišćani su zbijali svoje redove u okviru hrišćanskih opština, izgrađujući odnose solidarnosti i uzajamnosti. Zastupanje međusobne jednakosti ljudi. Zalaganje za zajedničku potrošnju i unošenje svih svojih dobara u zajednički fond hrišćanske opštine odakle su se podmirivale zajedničke potrebe. U periodu poslije 381. godine, kada je hrišćanstvo postalo državna religija, zakonom ustanovljena i obavezna, na njegov razvoj utiču neki činioci koji mijenjaju i njegovu socijalno – političku misao i praksu. Crkva postaje bogata i moćna institucija, birokratizovana. Interesi sveštenstva se poklapaju sa interesima bogatih. Crkva se miri sa ropstvom i nastajanjem kmetstva, a na riječima propovijeda jednakost. Svaka vlast je data od Boga. Priznata je privatna svojina i nejednakost. Tokom čitavog srednjeg vijeka hrišćanstvo je vršilo funkciju socijalne zaštite siromašnih i ubogih, a njeni nosioci bili su manastiri, samostani i njihovi kaluđeri. 1054. godine dolazi do cjepanja hrišćanske crkve, na katoličku i pravoslavnu, zbog razilaženja u vjerskim tumačenjima, ali i u zaštiti siromašnih. 55. Katolička crkva i socijalna politika? Katolička crkva je sprovodila socijalno – političku aktivnost, sve do kraja 19. vijeka i ona je bila uslovljena njenim pretenzijama na svjetovnu vlast, koju je željela, pored već posjedovane duhovne vlasti. Katolička crkva je izvela teoriju da onaj ko pruža zaštitu stanovništvu ima pravo i na političku vlast. Krajem 19. vijeka odustajanje od shvatanja da je socijalna zaštita, zaštita siromašnih, ubogih i slabih jedino u nadležnosti crkve. - 1891. godina, Enciklika Rerum Novorum – papa Lav XIII – socijalnom zaštitom treba da se bavi država. - 1931. godine, Enciklika Četrdeseta godišnjica – papa Pia XI, ponavlja stav iz 1891. godine, opravdava privatno vlasništvo, poziva radnike da se uzdržavaju od udruživanja na klasnoj osnovi, kritikuje liberalizam, da bi osudila socijalizam koga naziva kugom. - 1961. godine, Enciklika Majka i učiteljica – papa Ivan XXIII, naprednija od ranijih, kritikuje gramzivost kapitalizma, zalažući se za državnu intervenciju u vidu nacionalizacije. - 1968. godine, Enciklika Napredak naroda – papa Pavao VI, još jače naglašava stavove iz prethodne enciklike. - 1981. godine, Enciklika Radeći, nije više prihvatljiva ni podnošljiva pozicija krutog kapitalizma koji brani pravo na privatnu svojinu, propagira suvlasništvo proizvodnih sredstava, uključujući i participaciju radnika u upravljanju i profitu preduzeća. 56. Pravoslavna crkva i socijalna politika? Pravoslavna crkva je smatrala da socijalnu politiku treba da vodi država. „ Caru carevo, a bogu božje. „ Vjernici treba da čine akte milosrđa. Ovi stavovi su jedan od razloga za sukob i podjelu hrišćanstva. 57. Protestanska crkva i socijalna politika? Protestantska crkva (1517.), nastojanja da se crkva reformiše, oslobodi od korupcije i raskalašenosti i moralne degradacije koja potiče sa papskog dvora, a u cilju vraćanja biblijskom učenju o spasu duše zaslugom, a ne putem crkve. Zahtijevala je „jeftinu crkvu“, i da država vodi socijalnu politiku, a da je pravo i dužnost crkve da podstiče vjernike na milosrđe i da bude samo jedan od nosilaca socijalnih akcija.
21
58. Socijalno - politička koncepcija Islama i oblici staranja o siromašnima u islamskoj religiji? Islamska religija nastaje u Arabiji u 7. vijeku u fazi raspadanja rodovsko – plemenskog društva. Osnivač je Muhamed, koji je živjeći u Meki i Medini (Arabija), propovijedao novu vjeru objavljujući svoja „otkrovenja“ – Mojsijeve zapovjesti, Hristove propovjedi i dr. Vjerovanje u jednog Boga – Alaha i u njegove anđele, njegove knjige, poslanike i sudnji dan. Vjerovanje u strašni sud i sudnji dan. Postojanje pakla i raja. Opšta obaveza milosrđa, dobročinstva i pomaganja. Zabrana bestidnih dijela, nevaljalštine i mržnje. Kuran, kao sveta knjiga, sadrži: vjerske dogme (vjera u jednog Boga Alaha, njegove anđele, knjige, poslanike, sudnji dan), moralne norme (obaveze o ponašanju vjernika da bi njihova djela dovela do uzvišenih ideala), uputstva vjernicima da razmišljaju o svijetu, opomene, zastrašivanja i prijetnje vjernicima, odredbe praktične prirode o međusobnim odnosima ljudi. U Kuranu su izložena socijalno – politička učenja zasnovana na pogledima na svijet islamske filozofije. Alah naređuje pravednost, dobročinstvo, materijalno pomaganje, a zabranjuje bestidna djela i mržnju. Postoji više oblika staranja o siromašnim: zaket (posebna vrsta poreza namijenjena za izdržavanje siromašnih, obveznici zaketa su svi punoljetni, duševno zdravi imućni muslimani, daje se od viška koji porodici ostaje preko godine, 2.5 % od viška, namjenjen je sirotinji – onima koji su prelaskom u islamsku vjeru izgubili svoju imovinu, službenicima koji su se bavili skupljanjem zaketa zbog čega nisu mogli obezbjediti sebi sredstva za život, robovima da otkupe slobodu, sami utvrđuju visinu zaketa), obavezni bajramsko – ramazanski doprinos (sadaki – fitr, davanje propisanih količina životnih namirnica ili njihove novčane protivvrijednosti siromašnim muslimanima prvi dan ili krajem ramazana), sadak (milostinja, dobrovoljno davanje imućnih muslimana siromašnim ljudima, svaka pomoć u kom vidu ona bila koju može učiniti čovjek čovjeku), klanje kurbana (vjersko imovinska obaveza imućnih muslimana, a sastoji se u klanju stoke za vrijeme jedne vjerske svetkovine, meso se dijeli na tri dijela: za vlastite potrebe, za komšije i prijatelje i za siromašne), otkup – fiđa (otkup grijeha muslimana nastalog zbog prekršaja vjerskih dužnosti, a sastoji se u činjenju milosrdnih dijela: oslobađanje iznemoglog i ostarjelog muslimana od posla). Dobra dijela trajnog, odnosno trajnijeg značaja su: vakufi (zadužbine), karavansaraji (prenoćišta za putnike) i imareti (kuhinje za siromašne). 59. Socijalno - politička djelatnost esnafa, gildi i srednjovjekovnih komuna? 60. Mutualizam: izvorišta, sastav, funkcije, odnos države? Mutualistička udruženja ili organizacije uzajamne pomoći mogu se definisati kao dobrovoljno konstituisane asocijacije čiji je cilj da svojim članovima daju finansijsku ili drugu pomoć u slučaju potrebe. Osnivaju ih razne kategorije radnika i građana. Prvi oblici bili su vezani za nastanak bolesti i smrt. Njihovo polazište bilo je religiozno – karitativno, kao u slučaju bratovština, ekonomsko (gilde i cehovi) ili socijalno (razna udruženja). Prva industrijska revolucija, koju prati nagli razvoj gradova, dovela je do poleta mutualizma pošto se stari sistem zaštite raspao, a država nije preuzela socijalno – zaštitnu funkciju. Članovi prvih mutualističkih udruženja bili su radnici istih profesija i oni su se poznavali. Zadatak im je bio smanjenje materijalnih rizika isplatama onim članovima koji su bili pogođeni nekom nesrećom, ili nepovoljnim razvojem događaja. Glavni izvor prihoda: pristupni ulozi, članarine, pokloni i subvencije. Neutrošeni dio novca se dijelio svim članovima uoči praznika. Prednosti: demokratska struktura i međusobno poznavanje, što je omogućilo socijalnu kontrolu. Nedostaci: udruživali su se radnici iste struke, pa su bili izloženi istim rizicima. Starost članova je drugi nedostatak. Loše upravljanje udruženjima. Nedostatak prostorija, neobezbjeđenost novca, nekorektno ponašanje blagajnika.
22
Država i mutualizam: odnos je u početku bio ambivalentan, a kasnije aktivan (može biti negirajući – Jakobinska diktatura koja je raspustila mutualistička udruženja, podražavajući ili integrirajući) ili pasivan (posredan nadzor nad aktivnostima udruženja). Nastanak državnog osiguranja je potisnuo mutualizam. Svjetski ratovi su doprinjeli ustanovljavanju državnog osiguranja.
61. Liberalizam: uslovljenost socijalne politike liberalnog kapitalizma? Na socijalno – političku misao i praksu djeluje niz faktora: Proizvodne snage: - mašinska industrijska proizvodnja omogućena manufakturnom proizvodnjom, akumulacijom kapitala i novim tehničkim pronalascima, - industrijska revolucija, - masovna i jeftina proizvodnja, - povećanje poljoprivredne proizvodnje, - velika naučna otkrića (novi tkački stroj, šivaća mašina, topljenje rude pomoću koksa, visoka peć za livenje ruda, parna mašina, lokomotiva, parobrod, pronalasci u elektronici, atomska energija..). Promjena u produkcionim odnosima: - nadvladana i prevaziđena klasna struktura feudalnog društva, - nastanak novih društvenih klasa (radnička klasa na čijem se radu zasniva proizvodnja i buržoaska klasa koja je vlasnik sredstava za proizvodnju – kapitala koja ima ekonomsku i političku moć), - buržoaska klasa stalno zainteresovana za povećanje proizvodnje i razvoj proizvodnih snaga i odgovara joj sloboda tržišta, privatne inicijative, slobodna konkurencija..., - eksploatacija i težak ekonomski i socijalni položaj radničke klase izaziva klasnu borbu, - masovni socijalni problemi, - razvijanje klasne svijesti kod radničke klase, organizovanje, borba protiv buržoaskih društvenih odnosa od odlučujućeg značaja za razvoj socijalne politike, - ekonomska kriza kao zakonita pojava kapitalističkog društva. Demografske promjene: - krajem 18. vijeka nastaje demografska statistika, - unutrašnja i spoljna migracija, porast stanovništva, - migracije siromašnog stanovništva sa sela u grad u potrazi za poslom i iz nerazvijenih u razvijene krajeve, - smirivanje migracija krajem 19. vijeka, - proces ubrzane urbanizacije i nastanak velikih gradova, - veliki socijalni problemi doseljenog stanovništva, - velike međunarodne migracije iz ekonomskih razloga, - povećanje priraštaja stanovništva (povećanje poljoprivredne proizvodnje, napretka higijene i medicine., - povećanje socijalnih i ekonomskih razlika između najbogatijih i najsiromašnijih. Ekonomski i politički sistemi: - zasnovanost na privatnoj svojini, slobodi i formalnoj ravnopravnosti građana, - individualizam – čovjek je po prirodi slobodan i i tvorac svojih ustanova, čovjek je cilj i smisao ljudskog života, utiče na prirodu i preobražava je svojim potrebama... 23
62. Osnovni socijalni problemi u doba liberalnog kapitalizma? Teški životni i radni uslovi radničke klase: - posebno teški u prvoj fazi liberalnog kapitalizma, - nezaposlenost, nesigurnost posla, smanjenje najamnina, - pogoršanje stanja za vrijeme kriza. Socijalna bijeda: - nastaje u doba prvobitne akumulacije kapitala, - masovna pojava i dalje uz povremena ublažavanja, - nemogućnost ljudi da zadovoljavaju osnovne životne potrebe, - položaj ljudi u stanju bijede je bio očajan. 63. Socijalno - političke koncepcije liberalnog kapitalizma? Socijalno – politička koncepcija radničkog pokreta (socijalutopista): - prve kritike u doba prvobitne akumulacije kapitala zbog masovne bijede, - predstavnici: Tomas Mor, Sen Simon, Robert Oven, - zalaganje za ukidanje privatne svojine kao najvećeg izvora svih društvenih zala, potpunu zaštitu djece, oboljelih, ostarjelih..., - nerealno uvjerenje da se kapitalistički sistem može popraviti mirnim putem (reformama) tako da postane napredan i pravičan, - organizovani radnički pokreti, - nastajanje društvene svijesti radničke klase popraćeno osnivanjem radničkih sindikalnih i političkih organizacija, - nastanak socijalističkih radničkih partija sa političkim programima u kojima značajno mjesto zauzimaju socijalna prava radnika. Građanska socijalno – politička misao: - ugovaranje između radnika i kapitalista je privatna stvar i odvija se po slobodnoj volji ugovaračkih strana, - socijalna zaštita je funkcija porodice i stvar svakog pojedinca, - solidarnost i uzajamnost među ljudima sazniva se hrišćanskom milosrđu, - država „noćni čuvar“ i socijalnom politikom se bavi radi očuvanja socijalnog mira. Očekuje se da ublaži težak položaj sirotinje, preduzme mjere radi spriječavanja i ublažavanja zaraznih bolesti i da obezbjedi školovanje građana da bi oni mogli da obavljaju ekonomske i druge funkcije, - čovjekovo ostvarenje je u sferi etike, ideje, a ne u društvenim odnosima i uslovima, - predstavnici: Emil Dirkem, Maks Veber, Herbert Spenser, - vladajuće doktrine: spontanizam, harmonizam, solidarizam. 64. Socijalno - politička praksa liberalnog kapitalizma: djelovanje države? Na socijalno – političku praksu djeluju slijedeći faktori: ekonomski i politički sistem, vladajuća ideologija, političke doktrine, građanska filozofija, sociologija i vladajuće socijalno – političke doktrine. Socijalna politika je rezultanta protivrječnog djelovanja svih ovih faktora, a posebno borbe radničke klase za poboljšanje svojih životnih i radnih uslova i socijalnih prava. Država je glavni nosilac socijalno – političke funkcije. Pojava socijalne politike i upotreba termina polovinom 19. vijeka. 65. Njemačke socijalne reforme i francuske socijalne reforme? Njemačka i Bizmarkove reforme: - zakon o opštem socijalnom osiguranju 1881., - zakon o obaveznom osiguranju industrijskih radnika za slučaj bolesti 1883., 24
-
zakon o obaveznom osiguranju za slučaj nesreće 1884., zakon o obaveznom osiguranju za slučaj starosti i invalidnosti 1889., kodifikacija zakona 1911., prvi put su radnici stekli izvjesna socijalna prava kojima im je bila zagarantovana izvjesna socijalna sigurnost, - prije ovih zakona samoorganizovanje i samozaštita radnika putem kasa sindikata po uzoru na esnafe i gilde. Bizmarkovi zakoni su protiv demokratije, jer imaju jake političke konotacije. Represivne mjere protiv demokratije upotpunjuju se obaveznim mjerama socijalne zaštite najugroženijih kategorija radnika koji se dovode u položaj ovisnosti o državi. 1927. godine uvedeno je osiguranje nezaposlenih radnika i time je upotpunjen sistem socijalnog osiguranja u Njemačkoj. 1933. godine nacionalisti dolaze na vlast i oni donose Zakon o ukidanju bijede naroda i države, ukidaju parlamentarnu demokratiju i sistem stečenih liberalnih i socijalnih prava, ukidaju sindikate, pravo na štrajk, te ovlašćuju vladu da donosi zakone. Osnivanje Njemačkog fronta rada i Carske radne zajednice slobodne brige Njemačke koji su pod vlašću nacista, mijenja se socijalna politika koja ima uspjeha u zapošljavanju, izgradnji infrastrukture i kontroli cijena. Reforme u Francuskoj: - javna pomoć siromašnima od francuske revolucije čiji su korjeni iz srednjeg vijeka, - 1793. godine je formirana Centralna institucija za javnu pomoć koja je brzo likvidirana, - bolnice i dobrotvorne kancelarije prepušteni su lokalnim vlastima, - država se povukla iz socijalnih akcija, a opštinske vlasti su prihode namicale lokalnim porezima, donacijama i pomoći crkve za marginalne socijalne skupine, - 1889. godine u Parizu Prvi međunarodni kongres javne pomoći: republikanci manifestuju volju za snažnijom državnom intervencijom u domenu socijalne pomoći, - Prvi svjetski rat mijenja situaciju i 1921. prvi prijedlog Zakona o socijalnom osiguranju koji je usvojen 1930. godine: osigurani rizici bolest, materinstvo, starost, invalidnost i smrt. 66. Skandinavske socijalne reforme? Skandinavija: solidarizam i socijaldemokratske reforme Skandinavska socijalna država interveniše u prilog svih građana, ima razvijene usluge, socijalna davanja su relativno izdašna i u polazištu svima jednaka, izvor finansiranja je iz poreza. Danska: - Dansko seljaštvo naprednije je od gradskog i okrenuto je prema tržištu, relativno obrazovano i stručno osposobljeno, otvorenost prema vanjskom tržištu, osjetljivost na nove proizvodne troškove koji vode povećanju cijena i slabljenju konkurentske moći. - Socijalna pomoć na opštinskom nivou. U reformi socijalne pomoći traže se subvencije države i olakšanje postojećih fiskalnih nameta, a ne dizanje cijena. - Rješenje: uvođenje poreza na pivo koji se koristi za pomoć siromašnima, a zatim pretvaranje u penzije starim siromašnim ljudima. - 1891. god. uvođenje starosnih penzija. - Na podržavanje osiguranje za slučaj nesreće na poslu i osiguranje radnika u sektoru krupnog biznisa. Švedska: - Birokratija razvijenija i otpornija nego u Danskoj i bliža njemačkoj carskoj administraciji, te se favorizuje osiguranje bizmarksovskog tipa.
25
-
Švedski seljaci nisu bili jedinstveni i pretežno su se oslanjali na gradske konzervativce. - Savez čelika i raži: bogatiji farmeri kao i industrijalci mogu prihvatiti nove doprinose. - 30 godina su se vodile rasprave koja vrsta osiguranja je dobra, i 1913. godine je usvojen Zakon o narodnim penzijama koje se nisu u potpunosti finansirale iz poreza, nego je predviđeno prikupljanje i manjim dijelom doprinosa. - Podjela na tri penzijske klase, penzije obuhvataju sve švedsku populaciju, obavezne su za sve stare ljude. - Seljaci nosioci reforme. Učešće socijaldemokratskih partija koje u početku imaju rezervu prema univerzalizmu, ali ga kasnije prihvataju i zalažu se za njega. - 1932. godine švedska socijaldemokratija dolazi na vlast i vlada do 1975. godine. Ona napušta marksističku i neoklasičnu ekonomsku politiku u korist kejnzijanizma. - Postignut kompromis između rada i kapitala. Kapitalu se osigurava ekonomska sloboda i otklanja prijetnja nacionalizacije, a socijaldemokratska vlast u ime širokih slojeva stanovništva ostvaruje dominantan uticaj na državnu politiku i redistribuira nacionalni dohodak u korist siromašnih. Tri ideološka elementa koja definišu polazište švedske dobrobiti: - narodna kuća: dobro društvo funkcioniše kao dobra kuća. Karakteriše ga jednakost, obzirnost, saradnja i pomoć. - Ideja solidarnosti znači ograničenje nejednakosti. Puna zaposlenost i kontrola tržišta rada. - Izgradnja socijalne države koja održava punu zaposlenost i osigurava bogate socijalne usluge (školstvo, zdravstvo, stanovanje), univerzalna davanja i zaštitu od glavnih socijalnih rizika:starost, bolest, nezaposlenost, siromaštvo i nesreća na poslu. Socijaldemokratski model: finansiranje iz poreza, raspodjela socijalnih davanja svim ugroženim, prevencija siromaštva, podrška porodici i visok nivo opšteg socijalnog blagostanja. Švedska populaciona i porodična politika: - vanbračna djeca izjednačena sa bračnom 1917. godine, liberalizacija razvoda 1920. godine, pobačaj slobodan, - između dva rata najniži fertilitet u Evropi i uspostavljanje populacione politike: svako dijete mora biti željeno dijete, - besplatna porodiljska njega, - posebni stambeni aranžmani za brojne porodice, - najamnine prema veličini porodice, - dječiji dodaci, - ženidbene potpore, - potpore samohranim majkama, - zaštita zaposlenosti za majke, - 1948. godine su uvedena univerzalna dječija davanja umjesto diferenciranih dječijih dodataka. 67. Britanske i američke socijalne reforme? Velika Britanija je prva zemlja u svijetu gdje država organizuje sistemsku politiku prema siromašnima – srednji vijek: zaštita prosjaka i skitnica. U 17. i 18. vijeku ima više Zakona o siromašnima kojim se reguliše njihov status, razvrstavaju se u kategorije, određivan im je domicil i kretanje, propisivane su vrste i način pomoći i obaveza rada. Početkom 20. vijeka usvojeni su prvi britanski zakoni o socijalnom osiguranju za neke kategorije. Uspostavljanje načela univerzalnosti poslije II svjetskog rata. U 16. i 17. vijeku V.B. se konstituiše kao država – nacija. Elizabeta I iz straha od prosjaka i skitnica oktroiše prvi zakon bojeći se
26
nemira. Stari način zbrinjavanja sirotinje putem milostinje crkve nije zadovoljavao potrebe. Protestantska reformacija i kalvinistički puritanizam koji promovišu etiku rada i preduzetništva (rad je dobar za pojedinca i naciju, a nerad i lijenost su štetni i nedopustivi). Ovaj zakon sadrži kategorije siromašnih i način kako sa njima postupati: - nemoćni i siromašni: stari, hronično bolesni, slijepi, umobolni i siromašna djeca dok ne odrastu i postanu sposobna za rad – za njih je pomoć u ubožnicama. - radno sposobni prosjaci i skitnice: oni su obavezni raditi slobodno izvan institucija, a ako to ne uspije slati su u radne domove, ako pobjegnu idu u popravne domove gdje je režim strog. Zakon o domicilu iz 1662. godine: zabranjeno oslobađanje siromašnih sa teritorija parohija, Gilberts akt 1782. god. ublažio kontrolu, omogućio da se u radne domove primaju djeca i invalidi, 1795. god. Zakon kojim se priznaje pravo na egzistencijalni minimum onim siromašnim koji radom nisu bili u mogućnosti ostvariti sredstva za život, Novi Zakon o siromašnima iz 1834. godine, ukinuo načelo obaveznog teritorijalnog domicila (omogućena pokretljivost radne snage), opredjeljenje da se siromašni prisile da sami traže posao i da zarađuju za život, omogućeno stvaranje tržišta rada i pokretnog proletarijata koji svoj rad prodaje za nisku naknadu. Fabijansko društvo: brz privredni napredak u 19. vijeku, povećanje broja stanovnika, povećanje gradskog i industrijskog stanovništva i pojava masovne bijede, raste svijest o teškom položaju radnika, 1883. godine se osniva Fabijansko društvo (intelektualna grupa čiji je cilj postepeno, bez revolucionarnih metoda preobrazovati kapitalističko društvo u socijalističko), 1906. godine je osnovana Laburistička partija koja se bori za poboljšanje životnih uslova britanskih radnika. Burski rat: masovna regrutacija vojnika koja otkriva bolesti, nepismenost, siromaštvo širokih slojeva stanovništva. Lojdove socijalne reforme: Veb 1909. god. objavljuje Minoriti Report u kome se zalaže za preventivnu socijalnu politiku: mora postojati uzajamna obaveza između pojedinca i zajednice tako organizovana da minimalno održava minimum civilizacijskog života koji treba biti predmet solidarne odgovornosti društva. - 1908. godine donešen Zakon o zdravstvenom osiguranju i osiguranju od nezaposlenosti kojim su osigurani svi radnici koji su zarađivali manje od 320 funti godišnje. Doprinos su plaćali poslodavci, radnici i država, - 1906. god. ishrana školske djece, - 1907. god. medicinska kontrola školske djece, - 1909. god. propis o minimalnim platama u selekcioniranim industrijama. Nakon I svjetskog rata dopunjeni su propisi o pomoći nezaposlenima i 1925. god. je ustanovljen sistem penzija za udovice i siročad. Laburističke socijalne reforme: - Lord Beveridž koji je bio koautor Minoriti Reporta je izabran kao liberalni poslanik u Donji dom, na čelu komisije koja je trebala pripremiti prijedlog reforme britanskog sistema socijalne sigurnosti, - 1942. godine objavljen izvještaj (750 hiljada primjeraka) koji je postao osnov kasnijeg britanskog sistema socijalne sigurnosti, - Povećana socijalna solidarnost zbog opasnosti od spoljnog neprijatelja, - Izvještaj identifikuje 5 najvećih zala britanskog društva: prljavština, bolesti, neznanje, besposlica i siromaštvo, - Raskid sa socijalnim osiguranjem i uvođenje socijalnog obezbjeđenja, - Sistem socijalne sigurnosti ima za cilj da jamči sigurnost prihoda u slučaju rizika, 27
-
Globalan i koherentan koncept sa 4 načela: Načelo univerzalizma (sistemom socijalne sigurnosti obuhvaćena je cjelokupna populacija), Načelo jednostavnosti i jedinstvenosti (jednim doprinosom pokrivaju se svi socijalni rizici), Načelo uniformnosti (socijalna davanja su svima jednaka bez obzira na socijalni status i zarade korisnika), Načelo centralizacije (stvaranje jedinstvenih javnih službi). Država pomaže porodice sa djecom putem porodičnih dodataka, poboljšanje javnog zdravlja putem osnivanja Nacionalne zdravstvene službe, organizovan pristup zapošljavanju (puna zaposlenost je ključna politika i država treba da štiti radnike od nezaposlenosti), reforme su poboljšale socijalnu sigurnost i zajamčile osnovna socijalna prava, nije se mijenjala osnovna filozofija britanskog društva koja izvorište ima u liberalizmu. SAD: liberalizam, filantropija i Ruzveltove socijalne reforme: - sistem socijalne sigurnosti se razlikuje od evropskih zemalja, - manja intervencija države u socijalnoj sferi, - doseljenici donose praksu Starog zakona o siromašnima i ističe se potreba da svi moraju raditi, - socijalni darvinizam u 19. vijeku – socijalni napredak odvija se kroz bespoštednu konkurenciju u kojoj preživljavaju najsposobniji, štetnost organizovanog državnog pomaganja sirotinje, - od 1820. god. se razvijaju specijalizovane institucije za djecu, mentalno retardirane, slijepe, gluhe.., - bogati trebaju pomagati siromašne na dobrovoljnoj filantropskoj osnovi, a ne putem obaveze koju je nametnula država, - američki trejdunionizam: cilj je zaštita interesa kvalifikovanih radnika. Ruzveltove socijalne reforme: - 1908. god. početni oblici za državne službenike u pojedinim državama, - Ruzvelt kao odgovor na veliku krizu uvodi Nev Deal i druge socijalne reforme, okružio se intelektualcima koji osmišljavaju reforme, - prestaju filantropske donacije i postaje nemoguće izdržavati sirotinju i druge socijalne institucije, - javno zapošljavanje je nedovoljno za preovladavanje nagomilanih problema, savjetnici predlažu reforme, - 1936. god. je donešen zakon o socijalnoj sigurnosti: starosne penzije koje su male i vezane za iznos plata i finansiranje iz poreza koje su plaćali zaposleni i poslodavci, iz penzija isključeni poljoprivrednici, samozaposleni.., - reforme ne regulišu zdravstveno osiguranje i porodične dodatke. 68. Zlatno doba socijalne države? - Uticaj na ekspanziju: neočekivani brzi ekonomski rast, trošenje novostvorenog nacionalnog dohotka na javne potrebe, poboljšanje životnog standarda širokih socijalnih potreba, - Širenje socijalnih programa, - Podizanje visine socijalnih prava, - Raznovrsnija i izdašnija socijalna prava, - Izdaci za starosno osiguranje i zdravstvenu zaštitu, - Narasla uloga države u distribuciji nacionalnog dohotka i povećala se njena intervencija u socijalnim područjima, - Modernizacija i širenje društva masovne potrošnje, 28
-
Povećanje snage radničke klase, organizovana u sindikate i radničke partije, Masovna proizvodnja, potrošnja, stabilnost socijalnih statusa, velike organizacije koje učestvuju u raspodjeli društvene moći, Socijalna sigurnost na visokom nivou, Značaj obrazovaja i zdravstvene zaštite, Socijalna davanja transformišu se u socijalna prava, Puna zaposlenost stanovništva.
69. Kriza socijalne države? Globalizacija kao vanjski faktor: - međunarodna ekonomska integracija postoji od ranije: globalna trgovina najveća je u vrijeme rasta socijalne države, migracije stanovništva sa kraja 19. i početka 20. vijeka, kretanje kapitala, - dovodi do slabljenja suvereniteta država, porasta uticaja nadnacionalnih organizacija, nadnacionalne regulacije, kao i transformacije svih segmenata ekonomskog i društvenog života. Posljedice globalizacije: - ubrzanje tokova svjetskog kapitala koji nekoliko puta nadmašuje klasičnu međunarodnu razmjenu dobara i usluga. Kapital je u stalnom pokretu, reorganizovanju i u potrazi za profitom, a državne granice su mu sve manji problem, - Rast i djelovanje multinacionalnih kompanija koje su u stalnoj potrazi za povoljnijim uslovima za nove investicije i eksploataciju sirovina. Društvene promjene: - starenje stanovništva (na starenje djeluje opadanje stopa fertiliteta, pa je manje mladih u ukupnom stanovništvu, porast očekivanog trajanja života i osjetni porast starijih od 65 godina što ima za posljedicu krizu penzijskih fondova, porast zdravstvenih troškova, rast socijalnih usluga), - promjene u porodici (porodica se smanjuje, sve više samačkih domaćinstava, jednoroditeljskih porodica, vanbračne djece i neformalnih veza, izražen proces individualizacije što slabi porodicu, obaveza socijalne politike da posveti pažnju porodičnim problemima koji prestaju biti skriveni, povećana zaposlenost žena), - nova struktura rada (posljedica su tehnoloških promjena, tercijarizacije i globalizacije ekonomije, smanjena zaposlenost u proizvodnim a povećana u neproizvodnim djelatnostima, novi raspored radne snage gdje se na jednoj strani diferencira stabilna, visokoobrazovana i dobro plaćena, a na drugoj strani slabo kvalifikovana i nisko plaćena radna snaga – to za posljedicu ima povećanje razlika u platama i socijalnim statusima među zaposlenima, povećanje socijalnih nejednakosti, porast siromaštva), - kriza modernizma i nastupanje postmodernizma (moderni svijet počivao je na racionalnosti i nauci, na ekonomiji modernog kapitalizma, moralnom redu i državi, slobodno tržište masovno proizvodi isključene i siromašne, država je instrument represije a njen aparat zanemaruje potrebe građana, inzistiranje na socijalnoj koheziji kao načinu prevazilaženja i približavanja različitih socijalnih interesa). Kriza socijalne države: - usporen ekonomski rast (socijalna država troši prevelik dio nacionalnog dohotka), - niska proizvodnost socijalne države posebno velikih javnih socijalnih servisa, - pretjerana regulacija i birokratizovanost socijalne države, - država je postala skupa pa je postala opasnost za individualnu ekonomsku sigurnost i neproduktivna zastupajući visoke standarde socijalnih usluga, - prvi trend: privatizacija (povećano učešće privatnog osiguranja), - prenos odgovornosti za socijalne rizike sa države na pojedinca, 29
-
povećana ovisnost o tržištu, povećana individualna odgovornost i smanjena državna socijalna redistribucija.
70. Aktuelni trendovi socijalne politike? - Personalizacija: u osnovi svih javnih usluga. Obuhvata veći broj zahtjeva, a prije svega da usluge postanu fleksibilnije, adekvatno reagovanje na izbore korisnika usluga kao i njihove potrebe, promovisanje njihove samostalnosti i socijalne integracije, kao i nastojanje da im se omogući da imaju više kontrole. - Participacija je glavni aspekat personalizacije, koja podrazumijeva veće uključivanje osoba – korisnika javnih usluga u proces odlučivanja o uslugama koje će dobiti, te kada i kako će ih dobiti. - Prevencija: suština se ogleda u tome da se poboljšaju opšte usluge kako bi se spriječila pojava problema i da se usmjere usluge rane intervencije kako bi se spriječila eskalacija problema. - Privatizacija obuhvata sve veću ulogu privatnog sektora u pružanju usluga socijalne zaštite, npr. privatna preduzeća koja pružaju usluge kućne njege i usluge smještaja za stariju populaciju. - Partnerski rad je od značaja za postizanje prevencije, i ključni je dio personalizacije i participacije. Cilj je uklanjanje svih prepreka u radu, promovisanje zajedničkog planiranja i težnja da se obezbijede „zajednička rješenja za zajedničke probleme“. - Rights (prava) su od značaja u novim pristupima socijalnoj politici i socijalnim uslugama. Predstavljaju osnovu pojmova personalizacije i partnerstva, ali mogu da stvore nove izazove. Sa jedne strane ljudima daju snažnu mogućnost da traže svoje usluge, a sa druge strane ograničavaju moć države dajući temelj ljudima na osnovu kojeg mogu da se odupiru intervencijama koje ne žele. - Odgovornost: očekuje se da se pojedinci, porodice i zajednice ponašaju odgovorno i smatraju se odgovornim za svoj napredak. Očekuje se da pozitivno reaguju na bilo kakav oblik ponuđene pomoći. - Rizik: podrazumijeva se identifikovanje rizika, kakva vrsta podrške bi mogla uticati na njihovo smanjenje i koji stepen rizika je prihvatljiv. Ne postoji opcija koja je potpuno bez rizika, ali političke, javne i medijske reakcije mogu dovesti do toga da je veoma rizično živjeti sa rizikom. - Resursi u organizacijama socijalne zaštite su najčešće veoma ograničeni, a zahtjevi su izuzetno visoki, tako da socijalni radnici moraju donositi teške odluke o tome da li ljudi zadovoljavaju kriterijume prihvatljivosti, pri čemu nastupaju kao „čuvari izlaza“, za sredstva i usluge. - Regulativa je jedna od dominantnih tema za javne usluge, kao i privatne. Postoji veliki i složen skup regulatornih agencija i zahtjeva – zakonodavstvo, procedure, registracija, inspekcije, revizija, savezi, pokazatelji rada.. kontrola sredstava je još jedan od načina na koji centralna vlada može da reguliše rad lokalnih agencija. 71. Socijalna politika Jugoslavije između dva rata? Faktori koji su uticali na socijalnu politiku: Ekonomska osnova – nepovoljna, privreda nerazvijena, nacionalni dohodak mali, ekstezivna poljoprivreda koja je bila dominantna i sa njom se bavilo 75 % stanovnika, industrija nerazvijena, veliki spoljni dugovi, nizak životni standard, jaka porodična solidarnost u patrijarhalnoj porodici koja ostvaruje socijalno zaštitne funkcije, socijalna politika je bila rezidualna jer se bavila socijalnom zaštitom siromašnih i minimalnim poboljšanjem uslova života rada i života radnika.
30
Demografija – visok natalitet, visoka smrtnost odojčadi i djece, visok udio socijalnih bolesti u ukupnom morbiditetu, nepismenost, niska kvalifikaciona struktura, visok udio seoskog stanovništva, malobrojnost radničke klase, masovno siromaštvo. Društveno uređenje – liberalno kapitalistička zemlja, ekonomski sistem zasnovan na privatnoj svojini sredstava za proizvodnju i slobodnom tržištu kapitala, roba i rada, političko uređenje: buržoaska demokratija, višestranačko političko organizovanje, parlamentarizam, država koja se ne miješa u privredu. Nauka – zalaganje za osnivanje socijalno – istraživačkih institucija, najvažniji mislioci: Božidar Adžija, Andrija Štampar, Dragoljub Jovanović, Ilija Perić, Ivan Vujošević, Slobodan Vidaković.. Običaj i moral – nalagali su osjećanja i dužnosti solidarnosti prema srodniku, sugrađaninu i čovjeku uopšte u slučajevima nevolje, patrijarhalni moral koji je prerastao u običaj i tradiciju, porodične zadruge na selu i povezanost sa porodicom i shvatanje o moralnoj dužnosti srodnika da se staraju o djeci, starima i nesposobnima, shvatanje o dužnosti uzajamnog pomaganja unutar sela. Religija – dominantne religije: hrišćanstvo i islam, snažan uticaj na socijalno – političku misao i praksu zemlje, bavljenje socijalnom akcijom. Nosioci socijalne politike: Država – glavni nosilac od ujedinjenja, a do tada crkva, humanitarne organizacije i lokalne zajednice, - u 19. vijeku država nalaže izvjesne obaveze lokalnim vlastima, - neke države nalažu crkvama da se staraju o siromašnim, srpska srednjovjekovna država pomaže manastire radi osnivanja i izdržavanja bolnica i azila, - Srbija se više stara o ratnim vojnim invalidima i njihovim porodicama, - Zakon o pomoći nevoljnima u ratu 1914. god. u Srbiji za izbjeglice iz Austro-Ugarske, - Začeci socijalnog osiguranja prvo u Hrvatskoj i Sloveniji (1853.), - U BiH devedesetih godina 19. vijeka izvjesno neobavezno socijalno osiguranje za određene kategorije radnika, - U Srbiji 1910. godine obavezno osiguranje radnika za slučaj nesreće na poslu i bolesti, a fakultativno za slučajeve iznemoglosti, starosti i smrti. Teritorijalna samouprava – opština pa banovina predstavljaju decentralizaciju i lokalnu upravu i imaju funkciju socijalne zaštite, unija za zaštitu djece 1933. god. objedinjavala je djelatnost 187 društvenih činilaca koje su se bavile socijalnom i zdravstvenom zaštitom djece. Funkcionalna samouprava – - samouprava socijalnog osiguranja: samoupravni položaj nad nadzorom državnih organa, - posebna služba Središnji ured za socijalno osiguranje radnika vrhovni organ i jedini nosilac obaveznog radničkog osiguranja, - samoupravna posredovanja rada: službe za zapošljavanje radnika. Socijalno zakonodavstvo – radničko zakonodavstvo – pravne norme i pravna pravila o radnim odnosima i socijalnom osiguranju, - socijalno osiguranje: za slučaj bolesti, iznemoglosti, starosti i smrti, nesreće na poslu i nezaposlenosti, - zakonodavstvo o socijalnom staranju: državno staranje o žrtvama rata, djeci, siromašnima i starima (javna pomoć) sa kojom se bavi državna uprava i javni organi vlasti (ustanove). 72. Socijalna poltika SFRJugoslavije? 31
-
Integracija ekonomske i socijalne politike – ekonomskog i socijalnog razvoja što se obezbjeđuje društvenim vlasništvom nad sredstvima za proizvodnju i odlučivanjem u sistemu udruženog rada. - Osnovni cilj socijalne politike: sve veće i bolje zadovoljavanje ljudskih potreba u sistemu samoupravnog socijalizma, socijalna politika je dio društvene djelatnosti u funkciji ostvarivanja strateškog cilja – izgradnje samoupravnog socijalizma. - Raspodjela dohotka se vrši prema radu. - Prihvatanje UN koncepcija o socijalnom razvoju koji se određuje kao cjelokupni razvoj u oblasti radnih, životnih i društvenih uslova ljudi. Nosioci socijalne politike: - Savez komunista Jugoslavije – usmjeravao je ukupne društvene odnose i društveni razvoj, poslije 1958. god. se ozbiljnije bavi socijalnom politikom, briga o čovjeku je osnovna svrha ekonomske politike i privređivanja, ubrzana transformacija porodice iz tradicionalnih u patrijarhalnu, raspodjela prema radu je osnovni princip raspodjele dohotka i zadovoljavanja ljudskih potreba. - Društveno političke zajednice – do 1953. godine centralna vlast je glavni nosilac socijalne politike, federalne jedinice su u ulozi saradnika savezne vlasti, 1953. god. je izvršena decentralizacija upravljanja i republike dobijaju ovlaštenja, republike i pokrajine postaju nosioci socijalne politike, opštine odlučuju o pitanjima značajnim za životne i radne uslove i utvrđuju konkretne mjere. - Socijalne funkcije udruženog rada – obrazovanje, zaštita zdravlja, ishrana, stanovanje, odmor i rekreacija, zaštita djece, prevoz radnika, lični i porodični odnosi radnika, sve je to u neposrednoj funkciji proizvodnje i dohotka. - Samoupravne interesne zajednice – udruživanje sredstava radi zadovoljavanje potreba, obrazovanje, zapošljavanje, stanovanje, zaštita zdravlja, socijalna i dječija zaštita. - Drugi nosioci: društveno – političke organizacije: Socijalistički savez radnog naroda, sindikat, humanitarne organizacije (Crveni krst). Ekonomska i društvena kriza i socijalna politika: - osamdesetih godina 20-og vijeka događa se politička, ekonomska i društvena kriza koja je zaoštrila postojeće i izazvala nove socijalne probleme, a 90-ih godina je dobila drastične razmjere do raspada zemlje i građanskog rata, - stagnacija privrednog razvoja, smanjenje stope nacionalnog dohotka, pad produktivnosti i efikasnosti privređivanja, visoka inflacija.., - pad životnog standarda izazvan smanjenjem, stagnacijom i opadanjem društvenog proizvoda i izmjenjenom strukturom raspodjele, - siromaštvo je postalo masovna pojava, - nezaposlenost. Programi socijalne politike: - 1983. god. Dugoročni program ekonomske stabilizacije čiji je cilj stabilizacija privrednih tokova i oživljavanje privrednog razvoja, - Program socijalne politike: zakonima ustanovljena zaštita radnika koji ostaju bez posla i zaštita socijalno ugroženog stanovništva, - Socijalni minimum – utvrđivanje minimuma egzistencije koji se pod određenim uslovima garantuje svim građanima, - Formiranje fondova u okviru društvenih službi i socijalnog obezbjeđenja i ukidanje samoupravnih interesnih zajednica 1990. godine, - Sindikat se ranije bavio funkcionisanjem ekonomsko – političkog sistema, u procesu reforme se vraća svojoj osnovnoj funkciji: zastupanje interesa radnika pred poslodavcem i državom i socijalno – zaštitne funkcije; kolektivni ugovori o radu.
32
73. Nauka o socijalnoj politici: predmet socijalne politike kao nauke? U najopštijem smislu, nauka je sistemsko i metodološki izvedeno znanje s ciljem utvrđivanja istine o stvarnosti. Predmet nauke je problematika čovjekovog odnosa prema svijetu uopšte. Predmet posebnih nauka je parcijalno područje stvarnosti, odnosno problemi za čovjeka koji su u vezi sa procesima u stvarnosti. Nauka mora imati predmet svog proučavanja, teorijsko mišljenje, metode empirijskog istraživanja, analizu podataka, logičku procjenu činjenica, jezik (simbole i kategorije), hipoteze, zakone, norme, mjesto određene nauke u sistemu nauka i svrhu nauke u životu čovjeka. Predmet proučavanja socijalne politike kao nauke je socijalna politika kao praktična djelatnost koju čine životni i radni uslovi ljudi i društvenih grupa, svestrane i raznovrsne ljudske potrebe, socijalni slučajevi, socijalna sigurnost i socijalni problemi. U okviru svog premet proučavanja, socijalna politika fokusira svoju pažnju posebno na: - Uzroke koji dovode do određenih životnih i radnih uslova ljudi i društvenih grupa; - Potrebe ljudi koje treba zadovoljiti društvenom djelatnošću; - Uslovljenost društvene djelatnosti u zadovoljavanju ljudskih potreba; - Ciljeve koje treba postići; - Načine za postizanje određenih ciljeva. U proučavanju svog predmeta, nauka o socijalnoj politici koristi metode i metodske postupke drugih društvenih nauka – opštefilozofski metod, opšte naučne metode i metodske postupke ili tehnike istraživanja. Razvojne karakteristike misli o socijalnoj politici su: dugo je egzistirala u okviru drugih nauka, prije svega filozofije; imala je naujednačen tok u pogledu stepena razvijenosti sadržine i koncepcije kao i sadržaja, i nije imala kontinuiran razvoj. Zbog toga je i danas nerazvijena i zaostaje za društvenom praksom socijalne politike. Predmet proučavanja nauke o socijalnoj politici je složen zbog toga što ga uzrokuju brojni faktori (ekonomska osnova, ideologija, politika, istorijsko naslijeđe, moral, običaji, religija, spoljašnji uticaji itd.) i što pojave koje proučava povratno utiču na svoje uzročnike. Predmet nauke o socijalnoj politici izučava se i u okviru drugih naučnih disciplina – sociologije, ekonomije, politike, medicine itd, što je za nju respektabilno, pomažuće, ali i složeno zbog distinkcije u načinu proučavanja i primjeni metodologije saznavanja. Takođe, nauka o socijalnoj politici zalazi u jedno naglašeno politički i etički osjetljivo područje društvene djelatnosti, ona proizvodi implikacije na društvenu praksu i istovremeno trpi uticaj te prakse i društvene kulture. 74. Odnos socijalne politike i filozofije? U okviru filozofije, koja je obuhvatala ontološka, gnoseološka i akseološka pitanja, između ostalih, nastala je i razvijala se socijalno-politička misao. U krilu filozofije zanosvana su polazišta socijalno-političke misli, prije svega u domenu dužnosti, obaveza, pravde i pravičnosti i socijalno-političke prakse u pogledu učenja o nužnosti socijalne akcije radi ublažavanja velikih socijalnih razlika, socijalne nejednakosti i siromaštva. Filozofska učenja zadržavaju se, između ostalog, i na utvrđivanju subjekata i njihovoj odgovornosti za razvoj društva, a u tome na dužnost porodice za staranje o svojim članovima, te u tom pogledu supsidijarne uloge države, crkve i građanina. Prve razvijenije socijalno-političke misli nalazimo u učenjima antičkih filozofa: Hesioda, Platona, Aristotela, Solona, Likofrona, Zenona i dr. Iako su i filozofska učenja odraz svog vremena i kao takva prevladavaju se i mijenjaju, njihov uticaj se ne gubi i ona predstavljaju dio svekolike čovjekove baštine, bitno usmjeravajući i misao i praksu u vremenu i prostoru. Pored filozofije kao najopštije nauke koja samo poima sebe, a potom razumijeva druge nauke i teorije, razvijena je i filozofija religije, posebno hrišćanske i islamske, kao oblik društvene svijesti, koja je presudno uticala na socijalno-političku misao i koja je zasnivala relativno
33
bogatu socijalno-političku praksu koristeći je kao sredstvo uticaja i vladanja. Kao i racionalistička filozofija, i filozofija religije prolazila je kroz niz faza i evoluirala je u svom tumačenju i shvatanju svijeta. Tako je mijenjala i shvatanja i tumačenja o pitanjima od značaja za socijalnu politiku: svojina, bogatstvo, siromaštvo, jednakost, nejednakost, obaveza pomaganja. I danas socijalna pitanja zauzimaju značajno mjesto u interesovanju filozofije religije i praktične aktivnosti crkve. Socijalna politika kao teorija se zasniva na određenom filozofskom stanovištu o svijetu, društvu i čovjeku – zato što je usmjerena na ovu vrstu djelatnosti koja kao dio društvene stvarnosti zahtijeva izbor između više mogućnosti. Socijalna politika ne može, a da u korpus svojih saznanja ne inkorporira filozofsko poimanje vrijednosti (aksiološke pretpostavke), ontološke pretpostavke sadržane u traženju opštijeg od pojavnosti i epistemološke, sadržane u mogućnosti čovjeka da racionalno procjenjuje o svijetu, drugim ljudima i samom sebi, da saznanjem dolazi do adekvatne slike stvarnosti, nezavisno od ideja i želja onog ko stvarnost posmatra. 75. Odnos socijalne politike i sociologije? Sociologija proučava društvene pojave, procese i zakonitosti u razvoju društva, pa i one koji se tiču životnih i radnih uslove ljudi i njihove zaštite od teškoća izazvanih socijalnim slučajevima. Sociološka analiza pojava i procesa u društvu predstavlja odnovni saznajni okvir u kome se razvija socijalna politika, a posebno socijalno-politička djelatnost u obezbjeđivanju socijalne sigurnosti pojedinca i društva. Sociologija i socijalna politika međusobno su povezane, na principu opšteg i posebnog i međusobno se oslanjaju dopunjuju jer se sociologija bavi proučavanjem opštih društvenih pojava i zakonitosti što koristi socijalna politika, a saznanja do kojih dolazi socijalna politika o ljudskim potrebama i socijalnim sistemima koristi i sociologija. Sociologija je najopštija nauka o društvu sa veoma obimnim predmetom što je uslovilo razvoj velikog broja posebnih socioloških disciplina čija su saznanja dragocjena za socijalnu politiku: sociologija religije, sociologija kulture, sociologija rada, sociologija porodice, socijalna patologija, socijalna pedagogija, socijalna ekologija... Proces nastanka i formiranja posebnih socioloških disciplina je u toku s čim se upotpunjuje fond naučnih saznanja uopšte, a time i socijalne politike. 76. Odnos socijalne politike i politikološke nauke? Politikološke nauke proučavaju opšte karakteristike odnosa, procesa i sistema i njihove zakonitosti. Politička nauka proučava političke pojave kao što su: porijeklo političkih pojava, stvaranje, mijenjanje i propadanje političkih zajednica, forme organizacije političkih zajednica, pravila i postupke pomoću kojih ljudi razrješavaju sukobe i donose odluke, izborne sisteme, političke partije, interesne grupe, političko ponašanje, političku kulturu, društvene pokrete i ideologije itd. Za socijalnu politiku značaj političke nauke je u tome što politiku proučava kao djelatnost usmjeravanja drugih djelatnosti. Politička teorija razmatra pojedine aspekte socijalnih problema, uticaj na državno jedinstvo i snagu, kao i nestabilnost države. I neophodnost socijalne akcije države kako bi se država uspješno razvijala. Savremena politikološka teorija i teorija države razvija više disciplina o mjestu i ulozi države, o njenim funkcijama, naročito u oblasti socijalnoekonomskih prava i sloboda građana. Za socijalnu politiku posebno su značajne sljedeće politikološke discipline: obrazovna politika, stambena politika, politika zapošljavanja i dr. zbog toga što svojim teorijskim razmatranjima
34
omogućavaju socijalnoj politici da dođe do adekvatnijih saznanja o protivrječnostima u društvu, odnosima i procesima koji se tiču socijalne problematike. 77. Odnos socijalne politike i političke ekonomije? Politička ekonomija je, u najširem smislu riječi, nauka koja se bavi zakonima koji vladaju proizvodnjom i razmjenom materijalnih sredstava za život. Ni osnivači ekonomske nauke, Adam Smit i David Rikardo, nisu mogli da zaobiđu neke socijalne aspekte proizvodnje kao što su položaj proizvođača, reprodukcija radne snage proizvođača, pitanje potrošnje stanovništva i sl. Čovjek je uvijek bio i ostao najbitniji činilac procesa rada, odnosno proizvodnih snaga, ali ekonomska nauka je imala promjenljiv stav. Imala je i negativan stav, posebno politička ekonomija koja se bavi zakonima koji vladaju proizvodnjom razmjenom materijalnih sredstava za život, smatrajući da je čovjek trošak proizvodnje. Zbog toga se i suprotstavlja sadržajnim i konstruktivnim socijalno-političkim mjerama. Politička ekonomija u građanskom društvu je socijalnu politiku shvatala kao društvenu praksu podređenu ekonomskoj politici, kao stvar porodice, dok su se potrebe za postojanjem šire solidarnosti tumačile kao hrišćansko milosrđe. Savremena politička ekonomija prevazišla je ova shvatanja, uočavajući da je za povećanje produktivnosti rada neophodno efikasnije korišćenje ljudskih resursa što opet podrazumijeva stalno sticanje sve više specijalizovanih znanja, kvalitetnije zadovoljavanje ljudskih potreba, veći stepen socijalni sigurnosti itd, što su u stvari osnovna pitanja socijalne politike. Danas se politička ekonomija i socijalna politika nalaze u odnosu međusobne uslovljenosti i determinisanosti pošto je uspješan ekonomski razvoj bitan preduslov uspješnog ekonomskog razvoja. 78. Odnos socijalne politike i prava? Za socijalno pravo se smatra da je jedno od sredstava socijalne politike kojim se ostvaruju njeni ciljevi, naročito u dijelu koji se neposredno odnosi na socijalnu sigurnost i socijalno osiguranje. Koristeći pravo kao sredstvo za ostvarivanje svojih ciljeva, socijalna politika određuje i sadržinu prava, kao i njegove opšte karakteristike i smisao. Takav odnos prava i socijalne politike govori o njihovom međusobnom povratnom uticaju. Bez prava socijalna politika bi bila neracionalna i nesređena. Regulisana pravom, ona je racionalizovana, usmjerena, sređena, stabilizovana, uspješna i efikasna, a njeni rezultati se mogu predviđati. Pravne norme o socijalnim pravima ljudi neposredno su određene socijalnom politikom, i to su tzv. konstitutivne pravne norme, dok su pravne norme o organizaciji i postupku određene mehanizmima samog sistema prava. Sadržaji koji obuhvataju životne uslove ljudi, društvenih grupa i pojedinaca definišu se najširim pravnim aktom jedne zemlje – ustavom. Ustav izražava ciljeve socijalne politike jedne zemlje, ali i one koji su postali univerzalna vrijednost u svijetu, verifikovana odgovarajućim dokumentima međunarodnih organizacija. Socijalna politika se izražava i utvrđuje i drugim granama prava – socijalno pravo, porodično i radno pravo. 79. Odnos socijalne politike i socijalnog rada? Socijalni rad je profesionalna djelatnost koju obavljaju visoko obrazovani stručnjaci rukovodeći se opštim i specifičnim znanjima o socijalnim pojavama i problemima, a posebno znanjima iz teorije socijalnog rada kao naučne discipline koja sintetizuje i objašnjava prirodu i mogućnosti socijalnog rada kao i prirodu pojava kojima se socijalni rad bavi. David How socijalni rad definiše na sljedeći način:
35
„Djelić svijeta za koji su socijalni radnici zainteresovani jesu ljudi – ljudi koji su u nevolji ili ljudi koji su povod nevolje.“ S obzirom da je socijalni rad sastavni dio socijalne politike, odnosno praktična djelatnost koja se odvija radom s pojedincem, radom sa grupom i radom u društvenoj zajednici i u osnovi znači sprovođenje koncepta i principa socijalne politike, proizilazi da je odnos socijalne politike i socijalnog rada osnod opšteg, odnosno cjeline, prema posebnom, odnosno prema jednom svom sastavnom dijelu. Sa stanovišta odnosa i uticaja, to znači da su socijalna politika i socijalni rad veoma povezani, d se dodiruju i prepliću, da su međuuslovljeni i međuzavisni. 80. Metode istraživanja socijalne politike: metod, dimenzije metoda koje se primjenjuju? Riječ „metod“ potiče od grčke riječi „methodos“ i znači istraživanje, ispitivanje, put i način ispitivanja. Metod je način ispitivanja, način mišljenja i način rada. Svaka nauka određena je svojim predmetom proučavanja i načinom na koji proučava predmet kojim se bavi, odnosno svojim metodom. Metod izučavanja sastoji se iz tri dimenzije, odnosno ima tri aspekta koji su međusobno nerazdvojno povezani i uslovljeni. Te dimenzije su teorijska, logička i tehnička dimenzija. Teorijska dimenzija ili pristup (aspekt) podrazumijeva prethodno znanje o predmetu (pojavama) kojeg treba dalje i dublje istraživati i koje omogućava da se postupak saznavanja u što većem stepenu prilagodi predmetu, kako bi ovaj bio što potpunije spoznat. Teorijski pristup utiče na način istraživanja najneposrednije preko izbora hipoteza kojima svako naučno istraživanje počinje. Logička dimenzija znači primjenu pravila istinitog mišljenja i zaključivanja, logike kao filozofske discipline, koja upućuje na redosljed radnji koje u istraživanju treba preduzeti da bi se došlo do istine o predmetu proučavanja. Logička dimenzija u istraživanju je put od poznatog kao nepoznatom, koje treba spoznati, odnosno porovjeriti i dokazati postavljene hipoteze kao istinite ili netačne. Tehnička dimenzija ili tehnika istraživanja znači praktične radnje – postupke koji se primjenjuju u procesu istraživanja, naročito empirijskih, i koji omogućavaju racionalno dolaženje do saznanja o predmetu proučavanja. Postoje različite tehnike za prikupljanje, klasifikovanje, prikazivanje i tumačenje prikupljene građe i one se ponekad nazivaju i „metode u užem smislu“. Socijalna politika kao nauka proučava jedno široko, osjetljivo i složeno područje društvene djelatnosti – radne i životne uslove ljudi i društvenih grupa i u tome primjenjuje osnovne metode društvenih nauka, opšte naučne metode i postupke. Osnovni naučni metodi su: - Pozitivizam, - Metod razumijevanja, - Kritičko-dijalektički metodi, - Metodološki strukturalizam i funkcionalizam, - Komparativni metod. 81. Pozitivizam kao metod istraživanja socijalne politike? Pozitivizam polazi od toga da je istinito samo ono saznanje koje se zasniva isključivo na činjenicama, iskustvu i strogim zakonima. Osnivač ovog metoda je Ogist Kont koji je, pod snažnim uticajem prirodnih nauka (fizike i biologije), razvio osnovne principe ovog naučnog metoda: - Predmet svih empirijskih nauka su empirijske činjenice, one koje se mogu opažati i na njima izvoditi sudovi o činjenicama, pa se siguriše posmatranje društvenih činjenica na isti način kako se posmatraju i stvari;
36
-
Subjekti saznanja konstatuju empirijske činjenice u sudovima opažanja; Empirijske činjenice shvataju se u smislu empirijskih stvari što znači da se i društvene nauke zasnivaju na osnovama prirodno-naučnog saznanja i na jeziku fizike kao jedinstvenom i preciznom jeziku svih učenja i saznanja. Za Konta je analitčko-didaktička metoda najopštija i najvažnija metoda od koje treba poći u svakom istraživanju. Sociološko saznanje mora biti zasnovano na direktnim posmatranjima fenomena koji se izučavaju. Priznaju se činjenice tj. samo oni podaci koji se mogu čulima doznati, opipati i vidjeti. Ova orijentacija dobila je naročito ekstreman oblik u tzv. operacionalizmu, koji društvene pojave svodi samo na ono što se mjeri konkretnom istraživačkom operacijom (inteligencija – testom, moral – pitanjima iz upitnika, klase – onim što istraživač mjeri svojim pokazateljima). Isključena je svaka teorijska koncepcija, vrednosni sud, pa i pojam uzročnosti. Posljedica ovakvog poimanja istraživanja društene stvarnosti bila je radikalna orijentacija na faktografiju, sabiranje ogromno broja atomiziranih detalja i njihovo opisivanje, u uvjerenju da će se iz te gomile činjeničnog materijala doprijeti do istine, odnosno naučnog saznanja. Pozitivizam kao metod karakterišu i određeni racionalni elementi: nastao je kao protest protiv spekulacija i apstrakcija koje se nikako ne mogu provjeriti, a koje su dominirale u filozofiji toga doba; insistiranje na činjenicama koje su dostupne posmatranju; zahtjev za preciznošću iskaza i definicija; razvijanje tehnike posmatranja, prikupljanja činjenica i postupaka za njihovu klasifikaciju i analizu. Socijalna politika kao nauka ne može se zasnivati na pozitivističkom metodu, jer saznajni proces nije samo rezultat saznavanja pozitivnih činjenica, nego logičko-empirijskog saznanja o socijalno-političkim sadržajima i njihovih kombinacija u široj, teorijskoj ravni shvatanja i tumačenja kompleksnih pojava, djelatnosti i odnosa. Ako se teži kvantifikaciji svih pojava, i onih koje su izrazito kvalitativne, ako kvantitativne skale skrivaju kvalitativno različite stvari i pojave, ako se to ne prevodi na jezik društvenih odnosa, rezultat može biti udaljavanje umjesto približavanju objašnjena društvenih pojava. Pozitivistički metod i njegove principe moguće je samo djelimično primjenjivati u socijalnopolitičkim istraživanjima. 82. Metod razumijevanja? Metod razumijevanja u sociologiju je uveo Maks Veber. Ovaj metod se zasniva na filozofiji vrijednosti. Njegovo polazište je da predmet društvenih nauka čine ljudske svjesne, duhovne aktivnosti koje su vrijednosnog i smisaonog karaktera. Sastoji se u otkrivanju i razumijevanju stvarnih psihičkih doživljaja, odnosno unutrašnjih motiva koji čine smisaoni osnov djelovanja. Razumijevanje pretpostavlja istovjetnost subjekta i objekta saznanja, a od drugih saznanja razlikuje se po tome što ima najviši stepen jasnosti i izvjesnosti. Razumijevanje je metod saznanja koji je svojstven samo društvenim naukama. Nema samostalnu ulogu, već predstavlja sredstvo pomoću kog se mogu postaviti naučne hipoteze, dok osnovni princip naučnog objašnjenja ostaje ipak princip izročnosti. Metod razumijevanja je primjenljiv u nauci o socijalnoj politici zbog toga što su sadržaji socijalne politike smisaonog i vrijednosnog karaktera. 83. Kritičko - dijalektički metod? Polazište dijalektičkog metoda je shvatanje da su sve pojave međusobno povezane i uzajamno uslovljene. Dijalektički metod izučava pojave kao proces preobražaja, razvitka i unutrašnjih protivrječnosti. Ovaj metod je osnovni u modernim društvenim naukama, podrazumijevajući pri tome korišćenje i primjenu i ostalih metoda i primijenjene metodologije.
37
Dijalektički metodološki pravac ima svoje korijene u antičkoj filozofiji, a tokom razvoja dijalektičkog shvatanja svijeta i pristupa promišljanju i istraživanju društva razvile su se mnoge njegove varijante. Najznačajnije među njima su: dijalektita antičkog doba, idealistički dijalektički pravac i materijalistički dijalektički pravac. Dijalektikta antičkog doba Osnovne karakteristike dijalektike antičkog doba su neodređenost, apstraktnost i idealizam. Najznačajniji predstavnik antičke dijalektike je Heraklit. Njegovo osnovno stanovište je: „Biće je jedno, ono što je prvo; drugo jeste bitisanje.“ Dijalektiku shvata kao: a) spoljašnju, svestrano razmišljanje, bez raščlanjivanja duše same stvari; b) imanentna dijalektika predmeta, koja spada u subjektivno posmtranje; c) objektivitet koji samu dijalektiku shvata kao princip. Idealistički dijalektički pravac Idealistički dijalektički pravac, čiji je glavni predstavnik Georg Vilhelm Fridrih Hegel, otkriva protivrječnost kao bitno svojstvo svakog društvenog realiteta, prirodnog i društvenog proces ili pojave, mišljenja i zamisli, znanja i saznanja. Bitnim činiocima saznanja Hegel smatra pojam i ideju i formira trijadu o pojmu čiji su članovi subjektivnost, objektivnost i ideja. Najvažnije kategorije Hegelovog metoda, osim onih sadržanih u trijadama, su biće i nebiće, dijalektičko jedinstvo, promjena, prelaz, refleksija, razvoj, unutrašnja protivrječnost, suprotnost, prevazilaženje, pojam ideja, apsolutni duh i apsolutna ideja. Materijalistički dijalektički pravac Osnivači ovog pravca su Karl Marks i Fridrih Engels. Osnovna postavka ove metode je shvatanje da je osnova svega materija i da se ona javlja u svim kombinacijama. Karakteristike ovog metoda su: - Duboka analiza svake realnosti dolazi do protivrječnih elemenata (npr. pozitivno i negativno, proletarijat i buržoazija, biće i nebiće); - Insistira na realnosti do koje se dolazi analizom i koja se uspostavlja izlaganjem (sintetičkim) i uvijek je jedna realnost u kretanju; - Insistira na osobenosti (kvalitativnoj) svake vrste predmeta koji se proučavaju, pa čak i svakog predmeta – naučnik treba da dođe do vlastitok zakona tog predmeta: do njegovog razvoja. Prema shvatanju marksističke dijalektike u osnovi ukupnog razvoja i postojanja svijeta stoji materija, priroda i praktična ljudska djelatnost, uključujući i umne aktivnosti, mišljenja. I dalje, sve stvari u svijetu su unutar sebe povezane i uzajamno uslovljene: sadržajnomaterijalno; prostorno-vremenski; funkcionalno; kauzalno-genetički i razvojno. Kada su u pitanju društvene nauke, ovaj metod ima svojih specifičnosti koje su izražene u metodu istorijskog dijalektičkog materijalizma. Istorijski materijalizam zasniva se na principima: - Univerzalnog istorijskog determinizma, - Društveno biće ljudi određuje društvenu svijest, - Primarnog značaja i uloge društveno-ekonomske strukture u cjelokupnom životu društva, - Klasne borbe kao jednom od osnovnih činilaca i pokretačkih snaga istorije klasnog društva. Sve pojave socijalno-političkog sadržaja shvataju se kao međusobno povezane u sadžinskomaterijalnom, prostorno-vremenskom, funkcionalnom, kauzalnom i razvojnom pogledu.
38
Primjena posebnih principa istorijsko-materijalističkog metoda u izučavanju socijalne politike pretpostavlja sljedeće: - Predmet socijalne politike treba istorijski posmatrati u aktuelnim pojavama – u aktuelnim pojavama nalazi se i istorijsko naslijeđe, - Pojave koje izučava socijalna politika treba posmatrati kao dio društvenog univerzuma. Sve društvene pojave su međuuslovljene i međuzavisne, nalaze se u određenom odnosu podudarnosti i protivrječnosti u isto vrijeme, predstavljaju dijelove jedne cjeline. Sadržina socijalne politike može se diferencirano proučavati. - Socijalni problemi se relativno brzo mijenjaju. - Pojave koje čine predmet izučavanja socijalne politike treba da se izučavaju komparativno, - Izučavati i pojave koje su specifične, - Pri proučavanju pojedinih socijalnih problema, mjera socijalne politike i njenih rezultata, treba polaziti od cjeline. Opšti materijalističko-dijalektički, odnosno istorijsko-materijalistički metod podrazumijeva i primjenu posebnih naučnih metoda u izučavanju socijalno-političkih odnosa, procesa i pojava, i to: - Analiza sinteza, - Apstrakcija konkretizacija, - Dijalektička specifikacija, odnosno klasifikacija. 84. Metodološki strukturalizam i funkcionalizam? Iako se pojedini elementi strukturalno-funkcionalne metode, odnosno analize, nalaze u mnogim naukama od počekta njihove teorijske izgradnje, kao osnovna opšta metoda istraživanja društvenih pojava ona se razvila tek poslije Drugog svjetskog rata. Njeno polazište je shvatanje da se sve složene stvari i pojave sastoje od više prostih elemenata i da se naučno objašnjenje svake stvari i pojave sastoji iz otkrića njihovih sastavnih dijelova (prostih elemenata), odnosno strukture, a zatim u utvrđivanju funkcija svakog elementa i njihove međusobne povezanosti i odnosa. Sa stanovišta primjene ovog metoda na društvo, kao poseban dimanički sistem, u literaturi se navode sljedeći isnovni teorijsko-metodološki zadaci socioloških istraživanja: - Istražiti strukturu i sve činioce, dijelove i organe društva, - Stražiti funkciju svakog činioca, dijela i organa društva, kao i funkcionisanje društvenog sistema uopšte, - Izvršiti istraživanja nastanka i razvitka društvenih struktura. Po Robertu Mertonu paradigme strukturalno-funkcionalističke analize su sljedeće: - Detaljan opis strukture društvene pojave, naročito društvenih grupa, njihovih članova, njihovih društvenih pozicija i funkcija moraju se prezicirati i zabilježiti kao protokolarni stavovi istraživanja, - Izbor, analiza i opis ne samo tipičnih i standardnih nego naročito atipičnih i nestandardnih funkcija, odnosno ponašanja svakog člana društvene grupe. Naročito su važna zapažanja „alternativnih ponašanja“ jer se na osnovu njih može odrediti raznolikost jedne društvene pojave, koja se istražuje, a time i „dijapazon promjenljivosti“ te pojave, na primjer porodice ili radne grupe, ili grupe kriminalaca itd. - Utvrđivanje značaja funkcije pojedinaca iligrupe ili grupa u određenoj društvenoj zajednici, na osnovu kriterijuma vrijednosnih normi djelovanja i ponašanja koje važe u toj zajednici ili grupi. Ovo je momenat utvrđivanja ili određivanja vrijednosti, ranga, značaja funkcije koju obavlja ili ponašanja članova grupe.
39
-
Otkriće, utvrđivanje i unošenje u protokol istraživanja svih uočenih motiva, kako konformističkog tako, naročito, nekonformističkog i devijantnog ponašanja članove društvenih grupa. Uočavanje i izdvajanje opštih pravilnosti, odnosno zakonitosti određenih društvenih funkcija članova društva, posebno otkrivanje dejstva latentnih funkcija (Merton je uveo, pored pojma „funkcija“ i pojmove „disfunkcija“ i „latentna funkcija“).
Primjena strukturalističko-funkcionalne metode u socijalnoj politici nužno podrazumijeva: - Prethodno pojmovno određivanje predmeta, odnosno jedinice pojave koja se istražuje, - Određivanje osnovnih činilaca u kojima se javlja pojava koja se proučava putem postavljenih hipoteza, - Otkrivanje i utvrđivanje minimalnih strukturalnih uslova određenih funkcija proučavane društvene pojave. Kao postulati strukturalno-funkcionalne metode navode se: - Standardizovane proučavane društvene aktivnosti moraju biti funkcionalne za cijeli dati sistem, - Svi posmatrani vidovi društvenih pojava moraju vršiti određene društvene funkcije i uloge, - Takve društvene funkcije su neophodne za održavanje datog društvenog sistema. Ovi postulati primijenjuju se u analizi parcijalnih društvenih struktura, mikro i makro, kao i globalnih društvenih struktura. Osnovna kritika strukturalno-funkcionalne metode istraživanja ukazuje da se u njenoj primjeni smatra najvažnijim zadatkom istraživanje funkcionalne zavisnosti, odnosno uslovljenosti društvenih pojava, a da se najčešće zapostavlja ili izostavlja istraživanje uzročnih odnosa, prelaza i razvoja društvenih pojava. 85. Komparativni metod? Komparativni metod je jedan od najosnovnijih metoda saznavanja, kao što su to analiza i sinteza. Često se primijenjuje zbog toga što svako suočavanje sa nekom novom ili drugačijom pojavom neminovno uslovljava poređenje sa poznatom ili već istraženom pojavom. Uloga ovog metoda u procesima saznavanja sastoji se u tome što bez poređenja nije moguće utvrđivanje ni sličnosti ni istovjetnosti, a takođe ni razlika i suprotnosti svojstava pojava. Primjena komparativnog metoda moguća je u uslovima postojanja srodnih ili sličnih pojava raznih vrsta jednog roda pojava. On se može primijeniti i u istraživanju različitih rodova, odnosno različitih vrsta, mada se u takvim slučajevima ne postižu efekti kao kod poređenja sličnih pojava. Primjena ovog metoda pretpostavlja: - Utvrđivanje osnovnih sličnosti i istovjetnosti socijalno-političkih sadržaja, - Postavljanje osnovnih hipoteza, tako da nova pojava ima slična svojstva, sličnu strukturu, organizaciju, oblike, veze , procese, odnose i ponašanja, - Povezanost postavljene hipoteze, kao i pretpostavljene sličnosti, - Sistematsko i što potpunije upoređivanje svojstava od ranije poznatih pojava i pojave koja se istražuje, - Kladifikovanje nove pojave u okviru ili sistemu prošlog saznanja. Komparativni metod indirektno doprinosi generalizaciji, naučnom objašnjenju i naučnom predviđanju. Nedostaci ovog metoda su:
40
-
-
Njegovo pretjerano oslanjanje na evolucionističke teorije koje su doživjele opravdane kritike, dok se u društveno-istorijskim istraživanjima polazilo od unaprijed usvojenih evolucionističkih shema za koje se tražila potvrda u empirijskom materijalu, koji je često bio nepouzdan i nepotpun, Nedostatak „teorijske izdržljivosti“ u pravljenju generalizacija i postavljanje nedovoljno osnovanih zakona razvitka pojava koje se istražuju, Neosnovane i pretjerane nade da će se brojnim najnovijim istraživačkim postupcima (tehnikama) i bez opšteg i posebnih socioloških metoda biti u stanju da se prodre u suštinu izučavanih socijalnih fenomena i procesa.
Kao ograničenja navode se polaženje od, ili korišćenje, neadekvatnih, nepouzdanih i nedovoljnih empirijskih podataka o pojavama koje se upoređuju, potpuno ili djelomično pogrešno utvrđene polazne analogije, nedovoljno kritičko postavljanje i korišćenje hipoteza o sličnosti ili različitosti svojstava pojava koje se istražuju, izvođenje neosnovanih ili pretjeranih hipotetičkih generalizacija o analogijama pojava, a iz navedenih mogućih ograničenja moguće su i pogreške u klasifikacijama i sistematizaciji pojava. I pord navedenih nedostataka i mogućih ograničenja, komparativni metod ima široku primjenu u izučavanju uporednih sistema i sadržaja socijalne politike. 86. Posebne (tehničke) metode socijalne politike: posmatranje? Posmatranje je način prikupljanja podataka o aktuelnim pojavama i događajima koji se vrši putem čula vida i čula sluha, a moguće je i doživljajem, i tada je riječ o posmatranju sa učetvovanjem. Za uspješnu primjenu ovog metoda potrebna je izrada protokola posmatranja, čime se unaprijed definiše šta će se posmatrati, kako će se posmatrati i vrijeme posmatranja. Posmatranjem se dolazi do originalnih i autentičnih podataka koji obezbjeđuju visok stepen vjerodostojnosti i pouzdanosti. Ograničenja ovog metoda su: mogu se istraživati aktuelne pojave, a protekle samo na osnovu opažanja i sjećanja drugih koji su pojavu posmatrali u trenutku dešavanja; za određenje predmeta posmatranja mogućnosti su ogreničene; teškoće u sistematičnosti posmatranja, posebno kod masovnih, rasprostranjenih i dugotrajnih pojava. I pored ograničenja, metoda ima najrasprostranjeniju primjenu i pogodna je za prikupljanje podataka vezanih za manifestaciju socijalnih problema, funkcionisanja socijalnih institucija itd. 87. Posebne (tehničke) metode socijalne politike: analiza sadržaja? Među brojnim definicijama ovog metoda najčešće se navodi Berelsonova po kojoj je analiza sadržaja istraživačka tehnika za objektivno, sistematsko i kvantitativno opisivanje manifestvnog sadržaja komunikacije. Analiza sadržaja dokumenata je metod izučavanja posredstvom dokuentovanog iskaza autora o nekom proteklom događaju, procesu, društvenom kretanju, problemu, mjerama... Analiza sadržaja mora ispunjavati zahtjev objektivnosti, što znači da mora biti sprovedena na unaprijed utvrđen način, zatim zahtjev sistematičnosti – analiza se mora vršiti na cjelokupnom sadržaju ili na reprezentativno odabranom uzorku tog sadržaja, i, na kraju, mora se analizirati sadržaj koji je vidljiv. U društvenim naukama ovaj metod je visoko zastupljen, nezamjenljiv, neophodan, pouzdan kojim se izučavaju pored proteklih pojava i sadašnji događaji. Ovim metodom dolazimo do saznanja o razlozima i motivima preduzimanja socijalnopolitičkih mjera i akcija te uslovljenosti vođenja sadržajne socijalne politike. 88. Posebne (tehničke) metode socijalne politike: metod ispitivanja?
41
Ispitivanje je jedan od najstarijih i najčešće upotrebljavanih načina prikupljanja podataka. Ispitivanje metod prikupljanja podataka putem iskaza – verbalno i primjenom ankete – pismeno. I u jednom i u drugom slučaju do podataka se dolazi postavljanjem pitanja. Pismeni način postavljanja pitanja i odgovaranja naziva se upitnikom ili anketom, a usmeni intervjuom ili razgovorom. Pretpostavke za primjenu ovog metoda su: - Da je ispitanik voljan (motivisan) da saopštava podatke, - Da je u stanju (da je sposoban) da pruži relevantne informacije, - Da i istraživač (ispitivač) i ispitanik upotrebljavaju u komunikaciji simbole sa istim značenjem, tj. da je dobra komunikacija moguća. Ograničenosti metoda ispitivanja su: - Selektivnost, nepotpunost, netačnost, neoriginalnost i kod ispitanika i kod ispitivača, - Podaci su neobjektivna osnova za analitičara, odnosno do dolaska do validnih sudoa i zaključaka, - Određeno je vrijednosnim sistemom, moralnim normama, stanjem duha i informisanošću pojedinca, što bitno utiče na shvatanja o potrebi preduzimanja socijalno-političkih mjera. 89. Posebne (tehničke) metode socijalne politike: metod eksperimenta? Iako ovaj metod ima široku primjenu u prirodnim naukama, u socijalnoj politici mogućnosti za njegovu primjenu su ograničene. Humani i etički razlozi ograničavaju primjenu ovog metoda u dijelu kojim bi se eventualno pogoršali uslovi života, rada i socijalne sigurnosti u cjelini onih koji bi bili izloženi dejstvu eksperimenta. Moguće ga je primjenjivati u ispitivanju efikasnosti rada insituticija kao i dejstva određenih mjera u pojedinim područjima socijalne politike (sagledavanje, vrednovanje, i mjerenje njihove efikasnosti). Ograničenja su materijalne prirode i ideoloških shvatanja. 90. Posebne (tehničke) metode socijalne politike: statistički metod? Statističkim metodom se vrši ispitivanje karakteristika pojava u masi slučajeva. Statističkim metodom se postiže kvantitativno i kvalitativno praćenje i proučavanje pojava koje se javljaju u oblasti društvenog života. Na osnovu numeričkih podataka o karakteristikama (činjenicama), matematičkom obradom se izgrađuju pokazatelji koji služe kao kriterijum da se utvrdi kvantitativni, pa i kvalitativni značaj osobenosti pojava u masi. Utvrđene činjenice se sistematizuju i poređuju. Tako možemo uporediti pojave u prošlosti, sadašnjosti i mjeriti uticaj poznatih faktora na razvojni trend pojave. U primjeni statističke metode u literaturi se navodi pet relativno različitih, kompleksnih momenata i faza: - Prikupljanje, odabiranje, izbor i utvrđivanje statističke mase, - Statistička analiza kojom se mogu utvrditi: struktura masovnih pojava (procenti i proporcije), karakteristike masovnih pojava (srednje veličine), dinamika razvitka masovnih pojava (stope rasta, indeksni brojevi i trend) i uzajamne veze i uticaji među pojavama (koeficijenti), - Tabelarno i grafičko predstavljanje, - Ocjena ili sud o pravoj sredini cijele skupine, - Izbođenje opštih zaključaka. Statistički metod se široko primjenjuje u proučavanju životnog standarda – distugnutog nivoa i promjena.
42
U izučavanju socijalne politike i njenih podsistema (obrazovanje, zdravstvo, socijalno obezbjeđenje) neophodna je istovremena primjena više metoda kako bi se izbjegla metodska jednostranost. Multiplikovana primjena metoda omogućava svestrano izučavanje pojava i to sa stanovišta: uzroka i posljedica (etimologija), oblika (morfologija) i pojava i veza između pojava (fenomenologija). 91. Socijalna politika kao istorijska kategorija? Savremene pravne i političke institucije, doktrine, principe i odnose koji predstavljaju osnove socijalno-političkih sistema u pojedinim zemljama bilo bi teško razumjeti ako ne bi bio poznat prethodni razvoj doktrina, institucija i odnosa u društvu. Potrebno je znati kako je tekao njihov razvoj i kako su krupne društveno-ekonomske promjene uticale na njih. Poznato je da se „istorija izučava da bi se prevazilazila“. Ona pomaže da se čovjek bolje snalazi u sadašnjosti i da predviđa budućnost. Za razvoj socijalne politike od izuzetnog značaja je kulturno naslijeđe koje je svjesno prenošenje stečenih iskustava i znanja. U razmatranju istorijskog aspekta socijalne politike polazi se od toga da su sve pojave uzajamno uslovljene, da se nalaze u stalnom kretanju (promjenama) i da posliježu postepenim kvantitativnim i skokovitim promjenama. Uzroci takvih kretanja mogu se naći u suprotnostima – protivrječnostima koje se nalaze u samim društvenim pojavama. Sa stanovišta izučavanja socijalne politike kroz istoriju, bitno je da se činjenice povezuju prema vremenskom redoslijedu, polazeći od prethodnog ka sljedećem. Istorijske činjenice u socijalnoj politici osvjetljavaju se uz pomoć podataka ekonomskog, političkog i kulturnog karaktera. Poseban značaj u proučavanju prošlosti ima sagledavanje države – njene organizacije i njenih funkcija, vršenje vlasti itd, zatim određeni domeni prava kao skupa pravila ponašanja u socijalnoj oblasti, značajno je pratiti i razvoj društvenih organizacija, udruženja, političkih partija, profesionalnih, vjerskih i drugih organizacija koje nastaju u krilu društva i koje stvaraju svoje organe i svoja pravila ponašanja što na različit način, direktno ili indirektno, utiče na razvoj socijalne politike. Socijalna politika savremenog doba formira se i pod dejstvom istorijskog naslijeđa. Istorijski razvoj socijalne politike bio je u skladu sa društveno-ekonomskim razvojem i u različitim zemljama odvijao se i pod dejstvom unutrašnjih i međunarodnih uslova. Od unutrašnjih uslova bitni su položaj, organizovanost i borba radničke klase, a kada se radi o spoljnim uslovima, najvažniji je međunarodni položaj konkretne zemlje (geografski položaj, kolonijalna osvajanja i bogatstvo stečeno eksploatacijom kolonija, blizina glavnih trgovačkih puteva i strateški vojni položaj). Kada je u pitanju Bosna i Hercegovina – Republika Srpska, treba imati u vidu različite političke sisteme koji su se tokom proteklog perioda formirali na njenoj teritoriji. 92. Socijalna politika kao klasna kategorija? U svakom globalnom društvu (izuzev najprostijih plemenskih zajednica), ljudi obavljaju različite funkcije u društvenoj podjeli rada, zauzimaju različite položaje na ljestvici društvene hijerarhije, u različitom stepenu učestvuju u raspodjeli društvene moći, materijalnih i drugih vrijednosti i ugleda. U nauci postoje različita tumačenja odnosa stratifikacijske (slojne) strukture i klasne strukture društva. Sva postojeća stanovišta mogu se razvrstati u tri sljedeće grupe: - Podjela na klase smatra se jedinom relevantnom društvenom podjelom; klase, klasna svijest i klasna borba su osnovne pokretačke snage društveno istorijskog razvitka. Klase predstavaljaju osnovnu analitičku kategoriju za analizu društvenog konflikta i razvoja. Podjela na klase smatra se glavnom podjelom, dok se podjela na slojeve
43
(stratume) smatra sporednom; u analizama se klasna i stratifikacijska struktura posmatraju odvojeno, a kao razlog tako koncipiranih posebnih analiza navodi se argument da jedan sloj može pripadati različitim klasama (npr. slov inteligencije). - Pojam stratifikacije je najviši pojam koji obuhvata podjelu društva na klase (kao poseban oblik stratifikacije) i sve druge stratifikacijske oblike (kaste, staleže, elite, profesionalne slojeve itd.). - Treći pristup heuristički je plodonosan, naročito za istraživanje savremenih postindustrijskih društava, u kojima više ne postoji stroga podjela na ekonomski, politički i kulturno čvrsto konstruisane klase. Marksova definicija klase glasi: „Ukoliko milioni porodica žive pod ekonomskim uslovima koji njihov način života, njihove interese i njihovo obrazovanje odvajaju od načina života, interesa i obrazovanja drugih klasa i u njima ih neprijateljski suprotstavljaju, utoliko oni čine klasu.“ U ovoj definiciji uočavaju se tri bitna elementa: - Antagonistički ekonomski uslovi života, - Način života, interesi i obrazovanje, koji zavise od ekonomskih uslova (u klasnom društvu ne može postojati jedan i jednak način za sve ljude), - Neprijateljska suprotstavljenost klasa koja vodi do neprekidne klasne borbe. U nedovršenom III tomu „Kapitala“, Marks govori o tri moderne klase: - Radnici – žive od najamnine, - Kapitalisti – žive od profita, - Zemljovlasnici – žive od rente. Kao klasno obilježje Marks ističe način raspodjele u društvu. U građanskoj sociologiji postoje mnoge teorije o klasnoj podjeli i pojmu klasa, koje obično uzimaju pojedine faktore i, pridajući im snagu odlučujućeg, nastoje da odrede kriterijume za klasnu podjelu kapitalističkog društva uopšte. Danas se govori o sljedećim klasama: - Viša klasa – bogati („stari“ i „novi“), - Srednja klasa – oni koji rade u mnogim i različitim profesijama i zanimanjima, - Radnička klasa – viša, koju čine KV radnici i niža, koju čine nekvalifikovani i polukvalifikovani radnici, - Najniža klasa, neprivilegovana manjina koja ima najniži životni standard u cjelokupnoj populaciji. U ovoj klasnoj strukturi promjene teku dalje i nastaju novi stratumi ili slojevi – profesionalci, menadžeri, administratori, bijeli okovratnici, plavi okovratnici, razlike u položaju prema polu, rasi, naciji itd. Takođe, država, pravo i političke organizacije su klasne kategorije, saglasno interesima društvenih slojeva koje zastupaju, a u zavisnosti od toga kako shvataju zakone nužnosti, one opredjeljuju karakter, sadržinu i pravce socijalne politike koju određuju. Oblici ideološke nadgradnje, tj. društvena svijest se često pojavljuju kao faktor, odnosno kao faktori koji razvijaju socijalno-političku misao. Nauka, kao najviši oblik nadgradnje, bez sumnje najsloženije opredjeljuje socijalnu politiku, koja je konstituisana kao posebna naučna disciplina. Socijalna politika zavisi od cjeline datog društva – ona je dio, element – ali i faktor te cjeline – dijeli sudbinu datog društva. Pripadnost socijane politike sveukupnosti takođe je različitog stepena, što zavisi od stepena ekonomskog i kulturnog razvoja datog društva i od njegovog karaktera. Što je razvijenost veća i socijalna politika je više integrisana u globalnu politiku i razvoj datog društva i obratno.
44
93. Socijalna politika kao civilizacijska kategorija? Promjene – mnoge, veoma brze i često neuočljive ili nekontrolisane, karakterišu savremeni trenutak civilizacije. Promjene u karakteru organizacije savremenih društava, institucija i društvenih odnosa, izražene, između ostalog, i kroz socijalne regorme, značajno mijenjaju uslove života i rada savremenog čovjeka. Globalni, univerzalni i civilizacijski procesi kao što su: - Naučno-tehnološka revolucija, - Industrijalizacija, - Urbanizacija, - Demografska eksplozija, - Rast granica i značaj ljudskog znanjana položaj i budućnost čovjeka značajni su i za socijalnu politiku. Ali, sve promjene nisu uvijek progresivne. Šta više, savremenu civilizaciju karakteriše zaoštravanje međunarodnih, globalnih, regionalnih i drugih vidova suprotnosti i postojanje višedimenzionalnih i dugotrajnih kriza. Neki civilizacijski procesi nose sa sobom i neke nepovoljne posljedice koje utiču na položaj čovjeka u društvu, na njegovu sigurnost i blagostanje. Zajedništvo potreba i problema ljudske civilizacije nameće potrebu udruživanja na svjetskom planu, a u uslovima navedenih promjena naglašena je obaveza i odgovornost savremenih globalnih društava u stvaranju pretpostavki socijalne sigurnosti i smanjenja rizika nepovoljnih posljedica promjena u odnosu na ljude i njihove primarne zajednice. Građansko društvo je pokrenulo mnoge civilizacijske procese i razvilo mnoge sisteme mjera i aktivnosti koje obezbjeđuju njegovo opstajanje, funkcionisanje, stabilnost i razvoj. Socijalna sigurnost građana i uvođenje socijalnog osiguranja je najznačajnije civilizacijsko dostignuće u oblasti socijalne politike, a svijest o sigurnosti čovjeka i potrebi poboljšanja životnih i radnih uslova ljudi je omogućila visoku razvijenu savremenu socijalnu politiku. 94. Univerzalna priroda socijalne politike? Sva savremena društva, bez obzira na karakter i osnove njihove društvane organizacije, upućena su, različitim motivima i razlozima, da se staraju o socijalnoj sigurnosti svojih građana, a posebno onih koji se pripremaju za stvaranje ili već stvaraju nove društvene vrijednosti. Mnogi izvori socijalne nesigurnosti i socijalnih problema imaju univerzalan ili sličan karakter, mada u odnosima savremenih društava prema tim problemima postoje očigledne razlike. One su uslovljene različitom materijalnom osnovom, političkim, kulturnim i drugim činiocima. Ono što socijalnoj politici daje karakter univerzalnosti, jeste dominantna svijest i shvatanje da bez kompleksne socijalne politike nema ni društvene stabilnosti. Univerzalizaciji socijalne politike značajan doprinos daju Ujedinjene nacije i njene agencije svojim dokumentima i svojim aktivnostima: - Univerzalna deklaracija o pravima čovjeka (1948) – pored drugih prava, ističe i pravo na socijalno osiguranje, standard života, prava žena, majki, djece. - Pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima čovjeka (1966) – socijalna prava se preciziraju i potenciraju te postoji obaveza sprovođenja od strane država. - Deklaracija Organizacije ujedinjenih nacija o socijalnom napretku i razvoju (1969), - Koncencija i pravila djeteta (1989), - Rezolucija 35/56 Generalne skupštine o međunarodnoj strategiji razvoja za treću dekadu Un za razvoj (1980), - Deklaracija za socijalni razvoj i Program akcije usvojeni na svjetskom samitu za socijalni razvoj održanom 1995. godine u Kopenhagenu,
45
-
Drugi Svjetski samit za socijalni razvoj održan u Ženevi 1999. godine, na kojem je izvršena evoluacija postignutih rezultata između dva samita itd. Veoma su značajne i neposredne akcije OUN-a i njenih agencija u ostvarivanju socijalne sigurnosti ljudi i socijalnog razvoja u zemljama u razvoju. U okviru Evropske unije, socijalna politika je značajno područje aktivnosti, a dokumenta na kojima se zasniva su: Bijela knjiga, Evropska socijalna povelja i Akcioni program. Za sprovođenje socijalne politike na nivou Unije i pružanje finansijske podrške formiran je Evropski socijalni fond. Univerzalizaciji socijalne politike svakako doprinosi tehnološki progres i razvoj koji uslovljavaju veliku pokretljivost radne snage, a posljedično – bilateralne i međunarodne ugovore u oblasi rada, i globalizacija kao svjetski proces, koji znači sve širu i sve dublju povezanost i međuzavisnost sve većeg broja društava, nove oblike organizacije, moći, uticaja, i hijerarhije. Nastaje novi svijet – postindustrijsko društvo koje donosi mnoge transformacije i koje će donijeti i promjene u sferi socijalne politike. 95. Opšti principi socijalne politike? Od karaktera konkretnog društvenog sistema i koncepcije socijalne politike zavise njeni opšti principi. Oni odražavaju konkretan vrijednosni sistem, što znači da su pod uticajem filozofskih shvatanja, morala, religije, ideologije. Iako u krajnjoj instanci predstavljaju interese i ciljeve vladajućih struktura, dio su civilizacijskih tekovina i univerzalne baštine čovječanstva. Opšti principi socijalne politike su: - Solidarnost, - Uzajamnost, - Humanizam, - Socijalna pravda. U različitim društvima ovi principi imaju različito značenje, karakter i funkciju. To je posljedica različitih ekonomskih, produkcionih, ideoloških, političkih, kulturnih, etičkih odnosa, istorijskih uslova, društvenih odnosa i stremljenja. Postoje i drugi principi socijalne politike: - Princip subsidijarnosti, - Princip lične slobode, - Princip lične odgovornosti, - Princip koherentnosti dijelova sistema socijalnog obezbjeđenja. 96. Princip solidarnosti? Čovjek je od najranijeg doba bio upućen na druge ljude, na uspostavljanje veza i odnosa koji znače davanje i primanje, oslanjanje i međusobno pomaganje. Na ranom stupnju razvitka, sve do pojave rada, ti međusobni odnosi oslanjanja i pomaganja bili su nagonskog karaktera, uslovljeni instinktom sopstvenog održanja i održanja vrste. Razvojem ljudskog društva i nastankom velike podjele rada na stočarstvo i zemljoradnju i vezivanjem čovjeka prevashodno za jedno mjesto, počinje i oblikovanje društvene organizacije rodovskog tipa, a u okviru nje javlja se i solidarnost unutar roda. Za rodovsku solidarnost se smatra da je bila mehanička i da se nije odnosila na pripadnike drugog roda. Širi prostor za razvoj solidarnosti otvoren je nastankom država i složenijih uslova koji su uticali i na oblikovanje solidarnosti, na razvoj različitih sadržaja solidarnosti, kao i na njen značaj i značenje. Termin „solidarnost“ je latinskog porijekla, a njegova pojava vezuje se za rimsko obligaciono pravo u kojem je izražavao međusobni odnos većeg broja dužnika prema povjeriocu. Članovi
46
grupe dužnika međusobno su u odnosu in solidum, što je značilo da su solidarno odgovarali za dug, odnosno među njima je važilo pravilo: „Jedan za sve – svi za jednog“. Termin „solidarnost“ ima više značenja: - Jednodušnost, zajedničko mišljenje, zajednička mišljenja, - Zajedničke obaveze, uzajamna odgovornost, svijest o potrebi uzajamne odgovornosti, - Osjećanje povezanosti među ljudima, - Stabilnost, čvrstina, postojanost, - Složenost i smisao za zajedništvo. 97. Oblici ispoljavanja solidarnosti? Oblici ispoljavanja i sastavni elementi solidarnosti: - sadržina solidarnosti, - intenzitet solidarnosti, - vrijednosni kriterijum, - stanovište društvenog sistema. Sadržina solidarnosti: - intelektualno – psihička (osjećanja, mišljenja, stavovi), - materijalna (materijalna davanja), - akcijska, - usluge (činjenja), - zaštita fizičkog i psihičkog integriteta, - spremnost za zajedničko snošenje izvjesnih posljedica. Intenzitet solidarnosti: - saosjećanje, - istovjetnost ili sličnost mišljenja, - moralna podrška, - verbalna podrška, - spremnot na odricanje, - strpljenje, - davanje, - izlaganje riziku, - žrtvovanje vlastitih vrijednosti. Vrijednosni kriterijum: - pozitivna ili negativna, - socijalna ili asocijalna. Stanovište društvenog sistema: - društveno sankcionisana i institucionalizovana, - formalno neobavezna. 98. Princip uzajamnosti? Princip uzajamnost se često upotrebljava uz pojam solidarnosti, a ponekad i kao sinonim. Označava odnos među ljudima, interakcije u zajednici. U pokušaju definisanja, daju mu se tri značenja: - poistovjećuje se sa pojmom solidarnost, - daje mu se šire značenje od solidarnosti, - daje mu se uže značenje od solidarnosti. Prema užem značenju, označava uzajamna – recipročna prava i dužnosti, naizmjeničan odnos. 99. Oblici ispoljavanja uzajamnosti?
47
Uzajamnost se ispoljava u porodici, u profesionalnom radu, u užim i širim društvenim zajednicama. U odnosima među ljudima, primjena ovog principa znači reciprocitet u pravima i obavezama što se zasniva na međusobnim interesima i međusobnoj povezanosti. Uzajamnost ima svoje društveno – ekonomske, idejno – vrijednosne, političke i pravne dimenzije: - ispoljava se i kao društvena svijest o potrebi obezbjeđivanja socijalne sigurnosti za sve članove zajednice, - kao osjećanje moralne dužnosti u pogledu potrebe uzajamnog pomaganja, - kao osjećaj zajedništva i saosjećanja sa onim članovima sopstvene ili neke druge zajednice koji su pogođeni nekim nepovoljnim okolnostima ili događajima i koji žive u nepovoljnim uslovima. Uzajamnost se ispoljava i kroz djelatnost različitih subjekata u okviru društvene organizacije, posebno u okviru sistema socijalnog osiguranja, i ima određene sadržaje, normativno sankcionisanje, sa jasno utvrđenim ciljevima. U socijalnoj politici kao praktičnoj djelatnosti, uzajamnost je nezaobilazni princip, posebno u sistemu socijalne sigurnosti. 100. Princip humanizma? Termin „humanizam“ potiče od latinske riječi humanitare što znači: počovječiti, dati oblik i prirodu kakvi ljudima dolikuju, načiniti čovječnim, uljuditi, uljuđivati.. Kao kulturni i filozofsko – etički pokret javlja se u XIV vijeku, u Italiji, u vrijeme kada je počeo nagovještaj nove društvene epohe – kapitalizma. Bio je to otpor na dogmatska učenja hrišćanske religije i gotovo opštu okrenutost bogu kao apstraktnom duhu, a ne čovjeku kao konkretnom bio – psihičkom biću. Sa pozivom na antičku i rimsku filozofiju i kulturu, humanizam je zajedno sa renesansom, otvorio novo poglavlje u istoriji ljudskog društva, prožimajući već više od šest vijekova i nauku i praksu čovjekovog življenja, neprekidno šireći i pomjerajući granice svog dometa. Razvijanju etičko – filozofske osnove humanizma, značajan doprinos dao je njemački filozof Emanuel Kant. Kantov kategorički imperativ: „ Radi tako da maksima tvoje volje može da važi kao princip opšteg zakonodavstva. “ „ Radi tako da čovječanstvo, kako u svojoj ličnosti tako i u ličnosti svakog drugog, uvijek uzimaš kao cilj, a nikad kao sredstvo. „ „ Idealno carstvo ciljeva. „ – predstavlja sintezu prava dva principa po kojima „ uzimanje čovječanstva u svojoj ličnosti i ličnosti drugog treba da važi kao opšte pravilo ponašanja svih ljudi. „ Značajan doprinos razvoju humanizma kao pokreta dali su Marks i Engels svojim učenjima o putevima i načinima za ostvarivanje stvarne humanizacije društva. Polazeći od čovjeka kao cilja i vrhovne vrijednosti u idejama, u filozofiji, etici, socijalno – političkim teorijama, umjetnosti i kulturi, oni su ukazali na potrebu izmjene produkcionih odnosa, ukidanje eksploatacije čovjeka nad čovjekom i otuđenja čovjeka od svoga rada, od sebe samog i od društva kao uslova za ostvarivanje humanističkog pokreta u stvarnosti. 101. Princip socijalne pravde? Izučavanjem pravde bavi se filozofija, sociologija, politikologija, pravo, ekonomija, psihologija.. Kao sinonim, upotrebljava se termin „pravednost“. Pravednost je izraz težnji pojedinca za samorealizacijom, samopotvrđivanjem, za dostojanstvom. Pravda se definiše, u nekim slučajevima i kao zahtjev da svako dobije ono što mu pripada. Socijalna pravda je temeljna društvena vrijednost, pravilo društvenog ponašanja i principa koji se tiče položaja čovjeka u društvu i načina na koji se vrši raspodjela u društvu i između pojedinaca. Kada je riječ o položaju čovjeka u društvu, princip socijalne pravde znači postojanje istih
48
sloboda i prava za sve građane, bez obzira na njihovu nacionalnost, rasnu, socijalnu, vjersku ili političku pripadnost i jednakost pred zakonom, bez obzira na to što se pojedinci međusobno razlikuju fizički i psihički, što imaju različite sposobnosti i talente, različite potrebe i aspiracije i što različito doprinose društvu. U raspodjeli, socijalna pravda ima za cilj sprječavanje krajnje nejednakosti među ljudima. Ostvarivanje tog cilja preuzima država – socijalna država koja garantuje osnovnu (egzistencijalnu) sigurnost svojih građana, putem socijalne politike kao praktične sastavne djelatnosti države. Socijalna pravda se ispoljava u tome da u raspodjeli društvenog proizvoda građani učestvuju prema sopstvenom doprinosu, ali svima mora biti obezbjeđen minimum za zadovoljavanje osnovnih potreba. Država blagostanja: polazna teza je postizanje opšteg blagostanja u društvu sa obzirom na dostignuti nivo materijalnog bogatstva i velike ekonomske mogućnosti. Suština koncepta je preraspodjela društvenog bogatstva, njegova pravednija raspodjela koja se postiže interventnom ulogom države. 102. Egzogeni (međunarodni) činioci socijalne politike? - globalizacija, - socijalna država, - uticaj OUN na socijalnu politiku, - međunarodna banka za razvoj, - međunarodni monetarni fond, - svjetska trgovinska organizacija, - multinacionalne kompanije i dr. Savremena kretanja koja dovode do djelovanja ovih faktora: - tehnički, tehnološki i naučni razvoj, - rastuća povezanost i uslovljenost rada nacionalnih privreda kao rezultat djelovanja svjetske trgovine, investicija i finansijskog kapitala, - napredak u oblasti saobraćaja, telekomunikacija i informatike. U građanskoj nauci navodi se pet osnovnih motiva koji uslovljavaju međunarodnu saradnju i uticaje u ovoj oblasti: konkurencija, socijalno – etički motiv (ideja socijalne pravde), produktivnost – zavisi od pozitivnih efekata socijalnih mjera, a značajan je činilac uspješnosti privređivanja, razvojno – politički motiv – zasniva se na potrebi brojnih novih država nastalih poslije Drugog svjetskog rata, kojima je potrebna međunarodna podrška, pomoć i saradnja, migracije, • Ekonomski razvoj nije više moguć bez ekonomske zavisnosti zemalja niti je moguć bez respektovanja socijalne sfere. Globalizacija donosi mnoge promjene u ekonomskom, socijalnom i kulturnom razvoju, u političkom organizovanju i upravljanu sistemima nacionalnih država. Socijalna politika je sve više pod uticajem globalizacionih promjena i procesa. 103. Endogeni (unutrašnji) činioci socijalne politike? 1. Politički faktor je izuzetno značajan za socijalnu politiku jer bitno određuje: - oblik svojine nad sredstvima za proizvodnju, - način i uslove njihovog korištenja. Razlikuju se dva osnovna tipa društveno – političkih režima: 1. demokratiski – ako postoji institucionalizovan oblik uticaja društva na aparat javne vlasti, na državu i državnu politiku, 49
2. autokratski – ako ne postoji kontrola društva nad aparatom državne vlasti i nad državnom politikom. Politički sistem predstavlja organizovanu cjelinu političkih djelatnosti i odnosa, političkih organizacija i institucija i političke kulture, a ukupnost djelovanja političkih činilaca predstavlja okvir u kome se odvija politički život globalnog društva, pa i njegova socijalna politika. Socijalna politika utiče na društveni sistem i nalazi se u odnosu interakcije, međuuslovljenosti i međuzavisnosti sa njim: socijalna politika je dio, ali i faktor društvenog sistema i sama nosi karakteristike datog sistema. 104. Politički faktor kao unutrašnji činilac socijalne politike? Stepen značajnosti političkog sistema za socijalnu politiku procjenjuje se u odnosu na to u kojoj mjeri omogućava građanima, kao nosiocima suvereniteta, vlasti i odlučivanja, da učestvuju u svim procesima društvenog odlučivanja koji su od sudbinskog značaja za sve ljude i budućnost društva. U savremeno doba za politiku su značajne tri ključne političke oblasti: 1. vladavina (politička moć), 2. interes (politička participacija), 3. javnost (slobodna politička komunikacija). Ako postoji ravnoteža između ove tri oblasti, one su onda prožete pravom, procedurama, nadležnostima i odgovornostima kao instrumentima koji obezbjeđuju funkcionisanje u smislu demokratije, a donošenje ključnih odluka postaje djelatnost javnog odlučivanja u društvenoj zajednici o svim poslovima koji se tiču njenog trajanja i razvoja. Socijalna politika kao dio globalne politike direktno zavisi od politike, odnosno ukupnog konteksta u kome se u savremenom trenutku nalazi politički faktor. Suštinsko pitanje politike kao činioca socijalne politike jeste stvarni i istinski razvoj demokratije. 105. Ekonomski činioci, procesi i sistemi kao faktor socijalne politike? Ekonomski sistem jednog društva čine proizvodne snage (materijalna sredstva za rad i ljudi kao proizvođači) i institucije i mehanizmi za donošenje i implementaciju odluka koje se odnose na proizvodnju, raspodjelu. Ekonomska osnova utiče na socijalnu politiku i posredno i neposredno. Posredan uticaj se izražava na taj način što proizvodne snage, u krajnjoj liniji, određuju razvitak društva, produkcione, političke i društvene odnose, dok politički odnosi najneposrednije opredjeljuju socijalnu politiku. Neposredan uticaj manifestuje se kroz zadovoljavanje potreba ljudi, unapređivanje njihovih radnih i životnih uslova, smanjivanje socijalnih nejednakosti i nivo socijalnog obezbjeđenja. U uspostavljanju neposrednih odnosa, u praktičnom životu neophodno je uspostaviti ravnotežu između materijalnih obaveza i potrošnje, skladan odnos koji neće stvarati probleme ako se troši više nego se stvara ili ako se na sferu potrošnje gleda samo kao na puku potrošnju, a ne kao na pretpostavku i uslov ekonomskog razvoja. Istorijski osvrt na razvoj misli i prakse socijalne politike pokazuje međuzavisnost, međuuslovljenost i komplementarnost ekonomske i socijalne politike, pa je nužno da se one neprekidno usklađuju. 106. Demografski procesi kao faktor socijalne politike? U predindustrijskom društvu stanovništvo nije imalo ni društveni ni naučni značaj kakav ima danas. Zbog nedovoljne razvijenosti proizvodnih snaga, zbog rijetke naseljenosti i zbog karakteristika samog stanovništva, proizvodna funkcija odvijala se u krugu porodice, pa su se i potrebe zadovoljavale unutar nje. Patrijarhalni način života – obavljanje najvažnijih funkcija porodice: ekonomske, vaspitne, obrazovne, zaštitne i reproduktivne bez pomoći šire zajednice.
50
Prema procjenama demografa na početku naše ere na Zemlji je živjelo oko 250 miliona stanovnika. Krajam XVI vijeka taj broj se udvostručio i dostigao cifru od oko 500 miliona ljudi. Ponovno udvostručavanje je ostvareno za sto godina, odnosno do broja od milijardu stanovnika na Zemlji. Do sledećeg udvostručenja prošlo je samo 45 godina, što je početkom XX vijeka dovelo de demografske eksplozije. Demografska eksplozija: - 1930. godine na Zemlji je bilo dvije milijarde ljudi, - 1960. godine tri milijarde, - 1974. godine četiri milijarde, - 1987. godine broj ljudi na planeti je porastao na pet milijardi, - u julu 1999. godine premašen je broj od šest milijardi, - 2011. godine u svijetu je sedam milijardi a dalje.. Prema srednjoj demografskoj projekciji, stanovništvo planete dostići će osam milijardi 2025. godine. U nerazvijenim zemljama stanovništvo se brzo uvećava, a u razvijenim i zemljama u tranziciji prisutan je pad nivoa rađanja sa neizbježno niskom stopom fertiliteta, produženje ljudskog vijeka i progresivno povećanje udjela starijeg stanovništva u ukupnoj populaciji. Povećanje udjela starijih u ukupnoj strukturi stanovništva: povećanje izdržavanog stanovništva, povećanje izdataka za zadovoljavanje potreba starih koje rješava socijalna politika. Migracije stanovništva: najčešće od nerazvijenih prema razvijenim. Socijalna politika savremenog doba pod snažnim je uticajem demografskog faktora kojeg karakterišu sve nepovoljniji demografski procesi. 107. Ideologija kao faktor socijalne politike? Ideologija je specifičan oblik društvene svijesti, vizija društva i stvarnosti, koncept po kojem oni zadobiju vlast nastojeći da urede društvo i uspostave funkcije i odnose, ubijeđeni u ispravnost tog koncepta i angažovani na uvjerenju svih drugih u njegovu adekvatnost u zatečenim uslovima i datom vremenu. Ideološka svijest nastaje i formira se na dva načina: stihijno i organizovano. Osnovni nosioci organizovanog nastajanja ideologije su političke partije, koje, kad zadobiju vlast, sprovode akciju usmjeravanja društva ka određenom cilju, odnosno u skladu sa svojom ideologijom. U sociologiji se ističe višestrukost uloga ideologije, i to: integrativna uloga, uloga orijentacije, uloga prilagođavanja, prevratnička uloga, uloga identifikacije, uloga kontrole, ekspresivna uloga. Navodi se i da su društvene posljedice ideološkog načina mišljenja mnogobrojne i da imaju različito dejstvo na život društvene zajednice – racionalizacijom parcijalnih interesa oni se izvode na globalni nivo i obezbjeđuje se njihovo zadovoljavanje. Zato se u javnosti stvara podozrenje. U čovjeku ideologija proizvodi ograničenja, samokontrolu i sužava prostor za kreativno djelovanje. Ideologija nema u opciji pojedinca. Socijalna politika je nužno ideološki determinisana. 108. Sistem vrijednosti kao činilac socijalne politike: običaj? Vrijednostima se izražavaju težnje, namjere, poželjna stanja itd. U određivanju ciljeva društva, polazi se od vrijednosti. Vrijednostima se usmjeravaju ljudi da realizuju određenu društvenu praksu, a istovremeno vrijednosti služe kao kriterijum za ocjenu valjanosti određene prakse. Neke od vrijednosti imaju značaj paradigme i bez njih nije moguće graditi socijalnu politiku kao teorijsku disciplinu, a ni kao praktičnu djelatnost. Od koncepcije određene socijalne politike zavisi i stanovište o tome što se smatra vrijednostima socijalne politike, odnosno koje su to aksiološke kategorije paradigmatske za socijalnu politiku, a naročito šta se u sadržajnom pogledu podrazumijeva pod određenom vrijednosnom kategorijom.
51
Aksiološke pretpostavke socijalne politike na temelju kojih je moguće graditi paradigmu su, sa jedne strane potrebe, i sa druge strane određeni broj vrijednosti. Vrijednosti se izražavaju pisanim (normativni poredak) i nepisanim pravilima ponašanja, postupanja i uspostavljanja odnosa. Neke vrijednosti imaju trajan status jer su prisutne od nastanka civilizovanih društava, a neke određene jer su nastale u različitim etapama društvenog razvitka. Običaj je nepisana norma, dugotrajni, ustaljeni način ponašanja u određenim situacijama, koji se ostvaruje u jednom formalno neinstitucionalizovanom i neorganizovanom kolektivitetu i za čije se nepridržavanje snose neinstitucionalizovane sankcije raznih vrsta – moralne, mistične, satirične, pa i fizičke, koje primjenjuje društvena grupa, pa je pojedincu teško da se od njih zaštiti. Običaj je izrazit tradicijski obrazac, mada je tradicija širi pojam od običaja i obuhvata i druga pravila, vjerovanja i znanja. Društva u kojima je ponašanje regulisano pretežno tradicijom, nazivaju se tradicionalna društva, a tradicionalizam kao vrijednosna orijentacija postoji i u modernim društvima. Običaju i tradicije pomažu održavanju društvenog i duhovnog kontinuiteta, pa i kulturnog identiteta. Postoji više vrsta običaja: - običaji uz poslove – moba, prelo, posijelo itd. - medicinski običaji - namjenjeni očuvanju zdravlja i liječenju od raznih bolesti spravljanjem tzv. Narodnih lijekova ili bajanjem, nošenjem amajlija itd - vjerski običaji – obraćanje svetim bićima u raznim prilikama, a naročito povodom važnih događanja (slave, svadbe, krštenja, sahrane i dr.). - društveni običaji – namijenjeni regulisanju odnosa unutar i između društvenih grupa i pojedinaca (zborovi, sabori, posjete, gostoprimstvo, kumstvo itd.). - pravni običaji – namijenjeni očuvanju ustanovljenog tradicionalnog poretka. Običaji se razvijaju i mjenjaju. 109. Sistem vrijednosti kao činilac socijalne politike: moral? Moral je aktivno čovjekovo oblikovanje i ocjenjivanje sebe i drugih ljudi kao dobrih i zlih. U procesu razvoja ličnosti u određenoj društveno – kulturnoj sredini, pojedinac interiorizuje određene moralne norme i vrijednosti tako da moral djeluje iznutra na svijest čovjeka i bez obzira na sankcije postaje usvojen način ponašanja. Moral čine tri osnovne komponente: - moralna norma – sadrži iskaz poželjnog ponašanja u datoj situaciji, - moralni sud – sadrži procjenu ponašanja pojedinaca ili društvenih grupa, - moralna sankcija – primjenjuje se prema pojedincu i društvenoj grupi kao bojkot, prekor i sl. Običaji i moral utiču na solidarnost među ljudima i na njihov međusobni odnos povodom životnih teškoća, što se naročito izražava u odnosima i djelatnostima povodom socijalne sigurnosti ljudi. 110. Religija kao činilac socijalne politike? Religija je društveni fenomen, viši oblik pogleda na svijet i društvene svijesti koju karakteriše raznolikost uvjerenja i organizacija, što prouzrokuje vjerovanje da „pored“ i „iznad“ stvarnog svijeta prirode postoje i neka „natprirodna“, „onostrana“ bića, koja upravljaju svijetom i koja su ga stvorila, iako je nauka utvrdila da se materija i priroda ne mogu stvoriti ni uništiti, već da mijenjaju svoje oblike. Religija sadrži četiri osnovna međusobno povezana elementa: - saznajni (dogmatski) koji obuhvata sistem vjerovanja o postojanju natprirodnih bića, - osjećajni (emocionalni) koji znači postojanje osjećanja zavisnosti, straha i divljenja,
52
-
praktični (ritualni) kojima se pridobija naklonost „višeg bića“ (vjerski obredi, molitve, žrtve i sl.), institucionalni (crkva) kao posebna organizacija koja se brine o vjerovanju (teologija) i izvođenju njegovih rituala.
Razvojne faze religije: - animizam – vjerovanje da u svijetu postoje duhovi i da oni upravljaju pojedinim stvarima i događajima, - totemizam – vjerovanje da duh umrlih predaka boravi u određenim predmetima, biljkama i životinjama (totem – simbol u vidu određenih predmeta, biljaka i životinja), - teizam – vjerovanje da pojedini duhovi upravljaju čitavim grupama srodnih stvari ili događanja, ali ne više u samim stvarima, već na posebnim mjestima (na planinama, na nebu). Ovako zamišljeni duhovi nazvani su bogovima. Razvio se u dva pravca: politeizam – vjerovanje u više bogova i monoteizam – vjerovanje u jednog boga. Monoteizam se poklapa sa nastankom robovlasničkih imperija. Najpoznatije monoteističke religije su: hrišćanstvo, islam, budizam, jevrejstvo, hinduizam, taoizam, konfučijanizam. Funkcija religije je višestruka: - snažan faktor socijalne integracije, kako na ličnom, tako i na grupnom ili globalnom nivou, - dezintegrativna funkcija, - saznajna, kompenzatorska, komunikacijska, regulativna, emotivna, profetska, legitimacijska i funkcija identifikacije. Religija ima uticaj na socijalnu politiku, a stepen tog uticaja zavisi od mogućnosti društva da preko svjetovnih institucija rješava najvažnija socijalna pitanja i obezbjeđuje zadovoljavanje primarnih potreba ljudi. Uticaj na socijalnu politiku vrši i preko svog sistema vrijednosti iz koga se izvode određeni modeli praktičnih djelatnosti kao i određeni obrasci ponašanja u cilju očuvanja datog društva i njegovog poretka. Socijalno – politička misao i praksa hrišćanstva: - vrijeme (krajem stare ere) i mjesto nastanka (Bliski istok), - Isus Hristos, - Rim: pojavilo se krajem prvog vijeka n.e., - Bilo zabranjeno do 313. godine, - Prihvaćeno 381. godine, - 1054. godine dolazi do cijepanja hrišćanske crkve na katoličku i pravoslavnu, - 1517. godine u Njemačkoj dolazi do reformacije, odnosno protestantizma. U doba razvijenog feudalizma, hrišćansko učenje postaje metodološki vrlo razrađeno, ali bez oslanjanja na empiriju, pa se dokazivanje vršilo verbalnim dogmama koje su formalno logične i razumljive, čime su prikrivale odsustvo veze sa stvarnošću. Takav način i sistem mišljenja poznat je kao sholastika. U različitim fazama svog razvitka, hrišćanstvo je mijenjalo svoju socijalno – političku misao i praksu: Rano hrišćanstvo, Hrišćanstvo kao državna religija u doba jedinstvene crkve, Katolička crkva, Pravoslavna crkva, Protestantska crkva, Islam.
53
Rano hrišćanstvo: - hrišćanstvo je nudilo vjeru u onozemaljski život, spas duše koja je važnija od tijela, nagradu na onom svijetu za patnje na ovom svijetu i gledište o jednakosti ljudi. - misionari hrišćanstva bili su protiv privatne svojine, zagovarali su zajedničku potrošnju – da svi vjernici unose sva svoja materijalna dobra u zajednički fond hrišćanske opštine iz kojeg bi se podmirivale zajedničke potrebe. - propovjedana je skromnost u materijalnim prohtjevima, opravdavana stavom da što je neko siromašniji na zemlji, to mu je sigurnije obezbijeđeno carstvo božije. - tokom čitavog srednjeg vijeka hrišćanstvo je vršilo funkciju socijalne zaštite siromašnih i ubogih, a njeni nosioci bili su manastiri, samostani i njihovi kaluđeri. Crkva je za tu funkciju obezbjeđivala sredstva od svojih imanja, od priloga vjernika, a bilo je i slučajeva kada je uvodila i obavezan porez na imovinu vjernika. Hrišćanstvo kao državna religija i jedinstvena crkva: - promjena stavova o zaštiti siromašnih, - crkva više nije protiv privatne svojine, - dobra stečena radom priznata su od boga, pa su tako priznata i privatna svojina i nejednakost, - opravdava instituciju ropstva, - umjesto jednakosti propovjeda milosrđe, - ne preduzima mjere konstruktivne socijalne zaštite, tj. Mjere da ljudi ne postaju siromašni, - pruža socijalnu pomoć, u prvom redu hrišćanima. Katolička crkva: - razlozi cijepanja hrišćanske crkve: vjerska tumačenja i socijalna politika, - do kraja 19. vijeka, socijalno – politička aktivnost katoličke crkve prevashodno je uslovljena njenim pretenzijama na svjetovnu vlast koju je željela pored već posjedovane duhovne vlasti, - reorganizaciju crkve ugrozila je vlast njemačko – rimskih careva, a to je prouzrokovalo dugotrajnu i tešku borbu između carstva i papstva. Katolička crkva je sprovodila socijalnu politiku, odnosno socijalnu zaštitu, izvodeći iz te činjenice teoriju da onaj ko pruža zaštitu stanovništvu ima pravo i na političku vlast. Krajem XIX vijeka rimokatolička crkva odustaje od socijalne zaštite siromašnih. Promjenu svojih socijalno – političkih stavova zvanično je objavila enciklikom pape Lava XIII RE-RUM NOVORUM (o novim stvarima), 1891. godine, u kojoj je istakla da država, a ne crkva, treba da ostvaruje socijalnu zaštitu građana. Potencirala je zaštitu radnika, računajući na svoj prestiž kod njih. Pravoslavna crkva: - zastupala je stanovište da je država ta koja treba da obezbjeđuje socijalnu zaštitu svojih građana, da vjernici treba da čine akte milosrđa, a da je i crkva dužna da pokreće i realizuje neke socijalne akcije, - razvila je princip milosrđa, na osnovu kojeg je tokom vijekova svog postojanja, a naročito u vremenima dubokih društvenih kriza, ostvarivala značajnu socijalno – zaštitnu praksu. Protestantska crkva: - nastala je iz potrebe da se katolička crkva reformiše, - do odvajanja je došlo 1517. godine, objavljivanjem Luterovog protivljenja dotadašnjim doktrinarnom učenju rimokatoličke crkve o indulgencijama (trgovina „oproštajima grijeha“),
54
-
izraz protivljenja bio je upućen i na korupciju, raskalašnost i degradaciju, zahtijevala se jeftinija crkva i vraćanje izvornom učenju o spasu duše zaslugom, a ne putem crkve (otkupom grijehova), promjena se zahtijevala i u socijalnoj politici – da država vodi socijalnu politiku i da brine o socijalnoj zaštiti ugroženih, ističući da je to njena dužnost, a da je pravo i dužnost crkve da podstiče milosrđe vjernika i da bude samo jedan od nosilaca socijalnih akcija.
Islam: - osnivačem se smatra Muhamed, koji je živjeći u Meki i Medini – Arabija, propovjedao novu vjeru objavljujući svoja otkrovenja – Mojsijeve zapovjesti, Hristove propovjedi i dr. - Vrijeme pojave ove nove vjere poklapa se sa raspadom rodovsko – plemenskog društva u tom dijelu svijeta iz čije je tradicije Muhamed crpio svoja otkrovenja. - Otkrovenja su zapisana u Kuranu, svetoj knjizi, koja je zbirka učenja islamske religije. - Hadise – zbirka izjava i prećutanih odobrenja Muhameda zasnovanih na islamskoj tradiciji. Suštinu islamske religije čini: - vjerovanje u jednog boga – Alaha i u njegove anđele, njegove knjige, poslanike i sudnji dan, - vjerovanje u strašni sud i sudnji dan, - vjerovanje da ugnjetene i pokorene čeka blaženstvo na drugom svijetu, - opšta obaveza milosrđa, dobročinstva i pomaganja, - zabrana bestidnih dijela, nevaljalštine i mržnje. Kuran, kao sveta knjiga, sadrži: - vjerske dogme, - moralne norme, - uputstva vjernicima da razmišljaju o svijetu, - opomene, zastrašivanja i prijetnje vjernicima, - odredbe praktične prirode o međusobnim odnosima ljudi. Šerijatsko pravo (koje sadrži propise porodičnog, nasljednog, krivičnog i radnog prava) sastoji se još i iz: - suneta – zbirke Muhamedovih izreka i pogleda, - idžma ulmeta – saglasnih gledišta islamskih pravnika – ulema o jednom vjerskom ili pravnom pitanju, - kijasa – rješenje islamskih pravnika izvedeno po analogiji. Kuran sadrži 5.500 moralno – vjerskih odredaba (ajeta), a svega 500 čisto pravnih. Milosrđe je osnova islamske religije, pa je i njegova socijalno – politička misao i praksa okrenuta pomaganju siromašnih. Oblici staranja o siromašnima su: 1. zaket – posebna vrsta poreza namjenjena za izdržavanje siromašnih. Sam termin znači čišćenje i oslobađanje čovjeka od ružnih svojstava, a po drugom shvatanju znači čišćenje imetka od tuđeg prava (haka), jer onaj ko je stekao veći imetak i postao obavezan da daje zaket ne može biti siguran da nešto nije stekao na neopravdan, nedozvoljen način (haram). Obveznici zaketa su svi punoljetni, duševno zdravi i imućni muslimani. Daje se od viška koji porodici ostaje preko godine, 2.5 % od viška. Namjenjen je sirotinji koja nema nikakve imovine pa je primorana da prosi, siromašnim muslimanima uopšte, onima koji
55
su prelaskom u islamsku vjeru izgubili svoju imovinu, službenicima koji su se bavili skupljanjem zaketa zbog čega nisu mogli obezbjediti sebi sredstva za život, robovima da otkupe slobodu. Obveznici zaketa sami utvrđuju njegovu visinu i vrše njegovu distribuciju korisnicima. 2. sadak – milostinja, dobrovoljno davanje imućnih muslimana siromašnim ljudima, 3. obavezni ramazansko bajramski doprinos (sadaki fitr) – davanje propisanih količina životnih namirnica ili njihove novčane protivvrijednosti siromašnim muslimanima prvi dan ili krajem ramazana. 4. klanje kurbana – žrtve – vjersko imovinska obaveza imućnih muslimana, a sastoji se u klanju stoke za vrijeme jedne vjerske svetkovine (kurbana). Meso se dijeli na tri dijela: za vlastite potrebe, za komšije i prijatelje i za siromašne. 5. otkup (fiđa) – otkup grijeha muslimana nastalog zbog prekršaja vjerskih dužnosti, a sastoji se u činjenju milosrdnih dijela. Čovjek može zaraditi božju nagradu (sevab) poslije svoje smrti u slučaju ako: - izuči nauku koja će koristiti muslimanima, - podigne česmu ili bunar, - zasadi voće, - podigne džamiju, - ostavi iza sebe dobro vaspitanu djecu, - podigne stanove za siromašne, - organizuje prenoćište za putnike, - organizuje kuhinje za siromašne. Dobra djela trajnog, odnosno trajnijeg značaja, gdje njihovi korisnici nisu unaprijed individualno određeni, jesu: - vakufi (zadužbine), - karavansaraji (prenoćišta za putnike), - imareti (kuhinje za siromašne). 111. Nauka kao faktor socijalne politike? Nauka u cjelini, a naročito naučna dostignuća u oblasti tehnike i prirodnih pojava, bitno utiču na cjelokupan društveni razvoj, na društvene odnose, pa i na socijalnu politiku. Nauka o socijalnoj politici ima snažan uticaj na socijalno – političku praksu, a istraživanja socijalnih pojava, problema i socijalno – političke prakse imaju naučni i društveni cilj. Savremena socijalna politika sve je više zasnovana na naučnim saznanjima. 112. Područja socijalne politike: socijalna sigurnost po osnovu rada? Rad i stabilnost radnog položaja su bitan i odlučujući uslov socijalne sigurnosti ljudi sposobnih za rad. Velike negativne posljedice ukoliko postoji nemogućnot rada: na socijalnu sigurnost, ukupni društveni položaj, stepen čovjekove društvenosti, učvršćivanja identiteta, izražavanje generičke suštine (siromaštvo, nejednakost). - pravo na rad, - sloboda rada i obaveza radno sposobnih građana da rade, - ravnopravnost u pogledu dostupnosti uslova za uključivanje u rad, - jednakost i ravnopravnost u pravima po osnovu rada, - pravo i obaveza napredovanja i usavršavanja u radu, - staranje o unapređivanju uslova rada. Prava radnika po osnovu rada: - pravo na pravednu zaradu, - pravo na organizovanje,
56
-
pravo na kolektivno pregovaranje, pravno na zdravstvenu zaštitu, pravo na penzijsko – invalidsko osiguranje, pravo na osiguranje za slučaj nezaposlenosti.
113. Područja socijalne politike: zdravstvena zaštita i zdravstveno osiguranje? Bolest je jedan od glavnih životnih i socijalnih rizika i posebno područje brige države koja se izražava u kompleksnim državno nadziranim sisitemima zdravstvenog osiguranja i državnoj brizi oko cjelokupne organizacije zdravstvene zaštite. Svjetska zdravstvena organizacija: zdravlje je stanje potpunog fizičkog, mentalnog socijalnog blagostanja, a ne samo odsustvo bolesti. Zdravstvena zaštita je djelatnost na očuvanju i unapređivanju zdravlja ljudi, na suzbijanju i ranom otkrivanju bolesti, povreda i drugih poremećaja, na liječenju i rehabilitaciji. Zdravstvena zaštita prema zakonu obuhvata: - medicinske mjere i postupke unapređivanja, sprječavanja, suzbijanja i ranog otkrivanja bolesti i drugih poremećaja zdravlja, - ljekarske preglede i druge vrste medicinske pomoći u cilju utvrđivanja, praćenja i provjeravanja zdravstvenog stanja, - liječenje oboljelih i povrijeđenih i druge vrste medicinske pomoći, - prevenciju i liječenje bolesti usta i zuba, - medicinsku rehabilitaciju u bolničkim i vanbolničkim uslovima, - proteze, ortopedska i druga pomagala, pomoćne i sanitarne sprave, stomatsko – protetsku pomoć i stomatološke materijale. Vid socijalnog osiguranja preko koga se po osnovu rada i solidarnosti, i u odnosima uzajamnih prava, obaveza i dužnosti, obezbjeđuje zdravstvena zaštita i socijalna sigurnost povodom bolesti, povreda i sličnih zdravstvenih stanja osiguranika i članova njihovih porodica. Prava i obaveze zdravstvenog osiguranja su: zdravstvena zaštita i naknada plate za vrijeme privremene spriječenosti za rad. 114. Područja socijalne politike: penzijsko - invalidsko osiguranje? Penzijsko osiguranje se definiše kao skup pravnih normi, administrativnih i finansijskih aranžmana kojima se reguliše osiguranje starosti, invaliditeta ili hranitelja. Na ovaj način se osiguravaju najrašireniji i najznačajniji socijalni rizici kojima su izloženi svi građani (starost, invalidnost i smrt). Funkcije penzija: - omogućavanje raspodjele potrošnje tokom cijelog životnog vijeka, - zasnovanost na međugeneracijskom sporazumu, - popunjavanje praznine u prihodima koja bi se kod velikog broja ljudi pojavila u starijoj životnoj dobi, - ključna kategorija pojedinačne i kolektivne štednje, - socijalno – integrativna funkcija penzija: vertikalna redistribucija dohotka od bogatijih prema siromašnijim i tako smanjenje nejednakosti, - horizontalna redistribucija koja se odvija u korist onih koji imaju dodatne potrebe i povećane troškove. Model osiguranja: penzije su vezane za plate, odnosno doprinose koje zaposleni plaćaju u toku radnog vijeka (uticaj ima dužina plaćanja doprinosa i visina uplaćenih sredstava), Austrija, Belgija, Francuska, Njemačka, Grčka, Italija.. Model univerzalnih penzija: penzijsko davanje starim ljudima (na osnovu građanskog statusa) iznad određene starosne dobi (finansiranje iz poreza), V. Britanijea, Švedska, Danska..
57
Reforme penzijskog sistema: podizanje dobi odlaska u penziju, redukcija penzijskih izdataka, transfer sredstava za penzije iz budžeta, različiti sistemi obračuna, uvođenje privatnih penzija.
115. Područja socijalne politike: osiguranje za slučaj nezaposlenosti? Nezaposlen je onaj čovjek koji je bez plaćenog rada, koji je spreman raditi i koji se nastoji zaposliti unutar određenog referentnog vremenskog razdoblja. Karakteristike ovog sistema: - izdašnost – visina naknade sa obzirom na prethodnu platu osiguranika i dužina plaćene naknade (procenat od plate i određeni broj mjeseci ili sedmica), - kontrola – definisanje uslova primanja naknade (dužina uplaćivanja doprinosa, radna sposobnost, prijava službi zapošljavanja, spremnost prihvatanja ponuđenog posla, napor učinjen u traženju posla), - uticaj države – određen je tipom države, kao i načinom finansiranja sistema osiguranja (poslodavci, osiguranici, kombinovano). Vertikalna redistribucija – na koji se način prikupljeni doprinosi kroz naknade raspodjeljuju osiguranicima, sa obzirom na njihov socijalni status, odnosno platu koju su kao zaposleni primali. Aktivna politika prema nezaposlenima: - različite akcije i mjere usmjerene na uključivanje nezaposlenih u svijet rada, - pooštravanje uslova sticanja određenih prava, - smanjivanje broja korisnika pojedinih programa, - smanjivanje visine socijalnih davanja, - skraćivanje trajanja naknada i vezivanje za traženje posla, - obrazovni tečajevi i učenje, prekvalifikacija, - dobrovoljni rad. 116. Područja socijalne politike: društvena zaštita porodice i djece? - zasnovanost na principima solidarnosti i uzajamnosti, - društveno istorijski je determinisana, javno regulisana, garantovana, - finansiranje od strane države i lokalnih zajednica, - namijenjena porodicama sa djecom u cilju obezbjeđivanja socijalne sigurnosti, zadovoljavanja razvojnih potreba djece, ujednačavanje uslova za njihov razvoj i radi sprovođenja određene populacione politike, - ostvaruje se kroz materijalna davanja i organizovanu djelatnost u okviru specijalizovanih institucija. Ciljevi: - predškolsko vaspitanje i obrazovanje, - dnevni boravak, - preventivna zdravstvena zaštita, - ishrana, odmor, rekreacija, - kulturne, sportske i stvaralačke aktivnosti djece, - odgovarajući program za djecu iz vulnaribilnih grupa, - materijalna davanja: dodatak na djecu, jednokratne pomoći, različita davanja, - programi podrške višečlanim porodicama i druge populacione mjere, - naknada plate za vrijeme porodiljskog odsustva.
58
117. Područja socijalne politike: socijalna zaštita? To je organizovan, zakonom uređen, garantovan i iz javnih prihoda finansiran sistem pružanja materijalne pomoći i usluga ljudima koji se nalaze u stanju socijalne potrebe do preovladavanja rizika i osposobljavanja za samostalan život i rad. Sadržaji: - materijalno obezbjeđenje ili socijalna pomoć, - dodatak za pomoć i njegu drugog lica, - pomoć za osposobljavanje za rad djece i omladine sa smetanjama u razvoju, - pomoć u kući, - smještaj u ustanove i hraniteljske porodice, - dnevno zbrinjavanje, - usluge socijalnog rada. 118. Područja socijalne politike: zaštita veterana i žrtava rata? Posebno područje socijalne politike koje iskazuje odnos države prema ljudima koji su imali poseban doprinos u ratu i vojnim operacijama. Osnovni korisnici: bivši borci, ratni vojni i civilni invalidi, porodice poginulih boraca, druge žrtve rata. Prava različita: materijalna davanja, privilegije, povlastice.. Zaštita izbjeglica: prava koja obezbjeđuju minimum sigurnosti: smještaj, zdravstvena zašita. 119. Područja socijalne politike: socijalno politički aspekti obrazovanja? Savremeno doba: obrazovanje je najveći kapital, a nikako potrošnja. Socijalna politika: stvaranje uslova za dalju humanizaciju i univerzalizaciju prava na obrazovanje, bez kojeg ne može biti prava na rad, na sigurnost i dostojanstven život svih ljudi. 120. Područja socijalne politike: socijalno politički aspekti stambene politike? - različiti oblici državne intervencije u stambenoj potrošnji, - gradnja socijalnih stanova za određene ciljne grupe, - subvencija za stanovanje, - propisi kojima se uređuje tržište stanova i stambena politika.
59
