Savremeni ekološki problemi Predmet: “Ekološki menadžment“ FAKULTET ORGANIZACIONIH NAUKA, BEOGRAD
Uvod: Kratki spisak akcidenata Ukupan broj zagađivača i ekoloških havarija u Srbiji može se samo nagađati. Akcidenti koji su dobili veću medijsku pažnju mogu se pribeležiti na jednoj cedulji: - Ukradeni automobil ispred Instituta „Kirilo Savić" u Beogradu sa aparatom u kome je bio enkapsulirani iridijum u avgustu 2004. godine - Emisija sumpor-dioksida iznad dozvoljenih vrednosti u Rafineriji Pančevo u martu 2004. godine - Izlivanje benzina na mostu Gazela 2. juna 2004. godine - Izlivanje amonijaka iz železničkih cisterni na Dorćolu u julu 2002. godine - Izlivanje amonijaka iz železničkih cisterni na Topčideru u avgustu 2002. godine - Isticanje vinil-hlorida iz prevrnute cisterne u Beogradu u avgustu 2003. godine - Prevrtanje cisterne u Feketiću kod Bačke Topole u oktobru 2003. godine
Uprkos ažurnom izlasku inspekcija na teren i uprkos odlukama do kojih te inspekcije dođu, procedura zapinje kada dođe na red akcija izvršnih organa (milicije i suda), tako da problem opet tapka u mestu. Iako je sveprisutan i drugi problem (nedovoljno novca u gradskom budžetu), gradska vlast pokušava da sanira ekološke probleme i nerepresivnim metodama. Tako je prošle godine 20.000 stanova prikačeno na toplovod, to jest isključena su individualna ložišta i kotlarnice, čime je učinjen znatan pomak u smanjenju zagađenosti vazduha. Ima, međutim, sistema na koje grad ne može da utiče, što zbog novca, što zbog preplitanja nadležnosti sa Republikom. Jedan od takvih primera je zgrada tehničkih fakulteta, kojoj je grad do ložionice o svom trošku sproveo toplovod, iako su fakulteti republičke ustanove.
2
1. Društveni uzroci ekoloske krize
Prema jednom stanovistu, ekoloska kriza je kao simptom sveobuhvatne krize savremene zapadne civilizacije, posledica prakticnog odnosa coveka prema prirodi uspostavljenog na vrednosnim predpostavkama i kulturnoj paradigmi te civilizacije. Najranije formulacije tih predpostavki, kao sto je poznato, poticu od Dekarta i Bekona. Na pocetku procesa koji danasnjem coveku zapada, i ne samo njemu, ispoljava krajnje opasne ekoloske pretnje stoji Dekartova ideja coveka kao gospodara i vlasnika prirode.
Za ekološku samosvest
-
Budućnost
je
onakva
kakvom
je
pravimo
-
Industrijski način proizvodnje, tehnički progres, nove tehnologije te postindustrijski ciklus razvoja, u najrazvijenijim zemljama evropskog i američkog zapada, - doneo je znatan i neslućen prosperitet na planu opšteg razvoja čovečanstva, ali je u isto vreme prouzrokovao niz složenih procesa, negativnih promena prirodne sredine, koje ugrožavaju ili čak destruiraju život na Planeti Zemlji. Stanje je takvo da upućuje na uzbunu i pozornost od strane sveta nauke, u oblastima prirodnih i društvenih istraživanja, a i sveta politike. Nauka je bila jedinstvena u konstantaciji da je nastupilo stanje opasne i ozbiljne, zabrinjavajuće ekološke krize. To je vreme od 70-tih godina našeg veka pa zaključno sa našim vremenom. Ekološka kriza se tokom praćenja razvoja ekološke misli, pa i od nastanka ekologije kao samostalne naučne discipline, do danas, ispoljavala u svojim raznolikim oblicima, modalitetima. Tako se ekološka kriza objektivno pojavljuje paralelno sa nastankom i razvojem ljudske civilizacije
3
- u jednom obliku: zagađenja prirodne sredine. Naravno, to zagađenje prirodne sredine je bivalo srazmerno stepenu ukupnog razvoja ljudske civilizacije. Stoga je taj prvi oblik ekološke krize objektivno prisutan, sa manje-više neznatnim stepenom, tokom čitave istorije jedne (naše) civilizacije, i on se proteže sa različitim intenzitetom faktički sve do polovine XX veka. Ovaj oblik ekološke krize je po svom karakteru takav da omogućuje prirodnoj sredini moć samoreprodukcije, i njenu samobitnost. Teži oblik ekološke krize ispoljava se u modalitetu ugroženosti prirodne sredine. Ovaj oblik ekološke krize iskazuje nemoć prirode da sama izvrši procese samoreprodukcije te se imperativno pretpostavlja intervencija čoveka da se uspostavi ravnoteža prirodne sredine. Mada je uputnije da uloga čoveka bude preventivna, - tj. da čovek spreči, da ne dođe do ugrožavanja prirodne sredine. Najzad, najzaoštreniji oblik ekološke krize je destrukcija. Ovaj oblik ekološke krize izražava stanje propadanja prirodne sredine, u kojem su neki njeni delovi potpuno uništeni, i ne mogu se obnoviti, a da se neki delovi uz kvalifikovanu pomoć i napor čoveka, i same prirode, mogu obnoviti. Taj stadijum ekološke krize zabrinjava našu današnju civilizaciju i izraz je (ne)moći čoveka da "ruši delo i rad prirode koji je omogućio da se on pojavi na ovoj planeti". Savremeni rat i moderno naoružanje se uzimaju kao najveće zlo za ljudsku i prirodnu sredinu, jer uzrokuju zastrašujuće oblike destrukcije - te su neuporedivo najveća opasnost i pretnja za opstanak i ljudske vrste i prirode. Posledice lokalnih ratova u savremenom svetu, uključujući i ratno okruženje i sukobe u nas, na prostoru prethodne Jugoslavije, to nesumljivo potvrđuje zagađenost i destrukciju: tla, voda, vazduha. Stepen ugroženosti ljudske i prirodne sredine su takvi da bi država morala što hitnije da preduzima mere barem ublažavanja propadanja i ljudske vrste i prirode. Savremeni naš građanin mora formirati ekološku svest i ekološku kulturu u procesu rekonceptualizacije sveta. Ekološki problemi su brojni i objektivno teški za rešavanje. Odgovornost za to pada na čoveka, koji s obzirom na njegovu veliku naučnu i tehničku moć i ekološku svest, - može prirodu zaštititi, razoriti ili je dalje "stvarati" u stanju dinamičke ravnoteže. Naravno, to zavisi od karaktera usmerenosti i nove skale vrednosti, - u procesima industrijalizma, postindustrijalizma, urbanizacije i adekvatno projektovanje novih tehnologija. Jer, zaštita prirodne, životne sredine, ako se hoće prosperitet i sadašnjih i budućih generacija, mora postati organski deo ukupne projekcije razvoja. Naime, čovek sa tehničkim, tehnološkim rešenjima može razrešiti veliki broj ekoloških problema u zajednici sa ulogom drugih naučnih oblasti poput: ekonomskih, etičkih, političkih i dr. Jedan od ekoloških problema je zagađivanje i delom ugrožavanje zemljišta
4
(tla) i brojnih prirodnih resursa. Modernizacija u poljoprivredi ne bi smela da upropašćuje zemljište i smanjuje njegovu plodnost. Pogotovu kada se zna da se danas obrađuje svega 10% kopnene zemljine površine. Istraživanja i statistički podaci upozoravaju na alarmantnost ugroženosti prirodne sredine, zemljišta napose. Tako, oko jedne trećine zemljišnih oblasti na Zemlji (pustinje, popločani gradovi) održava malu biološku aktivnost, jedna trećina su šume i savane, a jedna trećina usevi i pašnjaci. Pašnjačke oblasti sveta se smanjuju od sredine sedamdesetih godina kako ih preterana ispaša pretvara u pustinju; čak i udeo obradivih zemljišta opada zbog degradacije ili korišćenja u nepoljoprivredne svrhe (putevi, gradovi, aerodromi itd). Najvažnije od svega je činjenica da su tropske šume sečene brže nego ikada. Procenjeno je da je 1980. godine godišnja stopa uništavanja šuma u tropima oko 11.4 miliona hektara; a jedna procena koja mnogo više uznemiruje (a možda je nerealno visoka) podiže ukupan broj na 20.4 miliona hektara tropskih šuma godišnje - što je jednako veličini Paname. Nestajanje tropskih šuma (posebno u Latinskoj Americi, koja sadrži 60% tropskih šuma u svetu) brine ekologe, iz nekoliko razloga. Prvi je uništavanje načina života mnogih nedužnih plemena. Takođe je tačno i to da ove šume sadrže daleko najveće svetske zalihe biljnih i životinjskih vrsta (sama Panama ima isto toliko biljnih vrsta kao cela Evropa), i da bi uništavanje ovog fantastičnog skupa zadalo težak udarac stalnoj potrebi ljudske vrste da održi obnavljanje (i poboljšanje) useva otpornih na štetočine, a produktivnih. Pritisak stanovništva koji vodi ka uništavanju šuma bi tako ograničio sposobnost globalne poljoprivrede da se obnavlja - i da snadbeva dodatne milijarde potrošača. To bi takođe bio udarac plodnosti i divoti samog života. A sve se to dešava tako brzo. Prema jednom apelu koji je u julu 1991. godine latinoameričkim predsednicima poslao Gabrijel Garsija Markes i ostali ugledni potpisnici, do 2000. godine tri četvtine američkih tropskih šuma može biti oboreno, a 50% njihovih vrsta biljaka i životinja zauvek izgubljeno. Ono što je Priroda stvorila tokom miliona godina biće od nas uništeno za malo više od 40 godina." (P. Kennedy). Voda je kao što se zna značajan ili nezamenljiv prirodni resurs za održavanje života na zemlji, zato se ona mora sačuvati u zdravim prirodnim uslovima. Ukupne količine vode na zemlji, izraženo statistički, pokrivaju 97% morskom vodom, 0.58% u zemljinoj kori, 0.02% jezera i reke, te 0.001% u atmosferi. Preostali deo od 2.01% pokriva polarni led. Međutim dobrim delom "prljavi", poljoprivredni i industrijski razvoj takođe pogađa kvantitet i kvalitet vodenih zaliha Zemlje. Još jednom je glavni uzrok povećanje stanovništva u svetu tokom ovog veka od 1.6 milijardi na više od 5 milijardi, čija je posledica rast potražnje za vodom. U bukvalno svakom velegradu sveta u razvoju, kombinacija prenaseljenosti, nesmotrenog koraka u industrijalizaciji, i skoro potpuni nedostatak kanalizacije i postrojenja za prečišćavanje, uništila je ono što su nekad bile čiste vode. Porast svetskog stanovništva je takođe ohrabrio masovno ulaganje u navodnjavanje. Svake
5
godine, ogromne količine vode, - procenjene kao 6 puta većeg protoka vode Misisipija, - vadi se iz zemaljskih reka, potoka i podzemnih rezervoara da bi se navodnjavali usevi. Vremenom, ovo vodi do natopljenih i zaslanjenih zemljišta, sve oskudnijih i zagađenih podzemnih rezervoara, jezera i unutrašnjih mora koja se smanjuju, kao i do uništavanja divljih životinja i ribljih boravišta. (P. Kennedy).
Zagađivanje vazduha je takođe jedan od ozbiljno prisutnih narastajućih ekoloških problema koji pokazuju iz decenije u deceniju, parametre povećanog zagađivanja i ugrožavanja prirodne sredine, osobito po čoveka. Opširnije o tome P. Kennedy upozorava: "Dim koji se vije nad današnjim kineskim gradovima i loše zdravlje radne snage slični su uslovima u Mančesteru sredinom XIX veka. Nedavno, 1952. godine, ozloglašeni londonski smog je oduzeo 4000 života i ostavio desetina hiljada bolesnih - da bi konačno bio donesen britanski Zakon o čistom vazduhu dve godine kasnije; napori razvijenih država da kontrolišu izduvne gasove iz automobila su još skorijeg datuma. Čak i danas, čitavih 150 miliona ljudi u SAD dišu vazduh koji Agencija za zaštitu prirodne sredine smatra nezdravim. Javne građevine, od spomenika Građanskog rata u SAD do Akropolja, stalno su nagrizane. Zagađivači kao kisela kiša prenose se vetrom iz Britanije i Nemačke u Skandinaviju, ili sa Srednjeg zapada SAD u Kanadu, gde je desetine hiljada jezera zakiseljeno. Istovremeno, naučnici su takođe zabrinuti da je ozonski sloj, koji štiti zemlju i njene stanovnike od štetnog sunčevog zračenja, ozbiljno istrošen isparenjima hemikalija kao što je hloro-florougljenik. Što je šira ozonska rupa, bilo da je iznad Antartika ili Nove Engleske, ljudska bića su ranjivija, kažu, prema raku kože", itd. Van sumnje je da dolazi do ugrožavanja vitalnih atmosferskih gasova sa kojima je zemlja obmotana, i koji omogućuju život, jer veštačke hemikalije permanentno truju danas atmosferu, jer je evidentno i enormno povećanje ugljen-monoksida godišnje, te koncentracija atmosferskog ugljen-dioksida, koji krajem ovog veka prema predviđanjima futurologa, ekologa i dr., će iznositi oko 350 milionitih delova te metana i dr., upućuje na zaključak - da nam je biosfera ugrožena. U razaranje prirodne, životne sredine bez sumlje se ubraja i demografska eksplozija stanovništva, jer se ljudsko stanovništvo sada udvostručuje svakih 30 godina. Statistika koju vode stručnjaci UN pokazuje da je ljudsko stanovništvo pre 8000 godina bilo 5 miliona, 1850. godine jednu milijardu, 1970. godine 3.7 milijardi, a prognoze predviđaju da će 2000. godine brojati oko 6 milijardi, te 2025. godine oko 8.5 milijardi. Neki proračuni koje vode stručnjaci Svetske Banke došli su do standarda da se svetsko stanovništvo može stabilizovati na 10 ili 11 milijardi ljudi u drugoj polovini XXI veka.
6
Tako enormno povećanje stanovništva na Zemlji najpre povećava gustinu naseljenosti stanovništva, koja po svojoj prirodi više zagađuje u celini prirodnu, životnu sredinu; drugo, tako veliki porast stanovništva prirodno vrši u velikim razmerama pritisak na povećanje poljoprivredne proizvodnje za neuporedivo većom proizvodnjom životnih namirnica, te izgradnje stanova, škola, bolnica i osposobljenost raznovrsnih kadrova koji će se starati o tom stanovništvu i dr.
Predhodno je pitanje da li tako visok eksponencijalni rast stanovništva može opskrbiti današnji napredak tehnike i proizvodnje, te obim rezervi prirodnih resursa (povećanje potreba za žitaricama najmanje 200 puta, za vodom, iscrpljenost sirovina).
Milioni stanovnika umire od gladi, u raznim delovima sveta, na desetine miliona samo u zemljama EU je nezaposlenih itd. Razrešenje demografske ekspanzije je, generalno uzev, u smanjenju populacionog priraštaja, tj. u kontroli reprodukcije čoveka. Ekološki problemi koje analiziramo su najveći izazovi koje već konfrontiraju naše društvo i zahtevaju globalnu planetarnu novu alternativu civilizacije, - a to dalje znači, moramo se opredeliti za ideje koje će izraziti rekonceptualizaciju sveta i koje će objektivno biti efektivni uzročnici novih promena. Tu se kao najbitniji izvor promena nameće i vidi u tehnologiji, jer ona objektivno stvara nove mogućnosti usavršavanja prirode i transformisanja resursa, nezavisno od tipa i razvijenosti društva ponaosob. Takav pristup pretpostavlja napuštanje stihijnosti u razvoju. Moraju se stvarati nove institucije za ekološke probleme koje bi permanentno radile na programskim alternativama, i naravno, nužno je organizovano izdvajati finansijska sredstva u okviru svakog društva ponaosob, za zaštitu i očuvanje prirodne, životne sredine. Poznato je da u poslednjoj deceniji našeg veka većina zemalja izdvaja ta sredstva u iznosu od 0.5% - do 2.5% nacionalnog bruto proizvoda. Ekološki problemi savremenog čoveka su toliko obimni i intenzivni da prevazilaze moć efektivne intervencije bilo koje pojedinačne zemlje, organizacije, struke, nauke i discipline. Samo zajednički saznajno-praktični napori svih zemalja, mogu da ublaže zastrašujuće posledice ekološke katastrofe. Taj projekat pripada nacrtu jednog drugačijeg shvatanja sveta, društva, politike, ekonomije, privrede, industrije, kulture i naravno socijalne etike. Čovečanstvo mora da angažuje sve saznajne resurse naše civilizacije, kako bi pokrenulo globalnu borbu protiv posledica koje je samo proizvelo. Taj proces ekološkog senzibilizovanja ljudi mora da bude permanentan, i
7
dugoročan, mora da se odvija na svim nivoima podjednako, kako na globalnom tako i na lokalnom planu. To učenje nove ekološke kulture mora da krene od svetske zajednice, od njenih zakona, načela, principa i konvencija, koje će obavezivati sve zemlje sveta. Dalje, svaka država mora da organizuje specifične institucije, ustanove i organizacije koje će na lokalnom planu da razvijaju ekološku svest, ekološku kulturu, standarde, zakone i norme. To jest, svako civilno društvo mora da razvija poseban vid ekološke samosvesti građana. Tu brigu za prirodu, mogu da preuzmu brojne nevladine organizacije, pacifistički i ekeološki pokreti, poput recimo, Zelenih partija na Zapadu. I na kraju, svaki pojedinac bi morao da razvije privatnu etiku odgovornosti prema prirodi, i sredini u kojoj živi i radi. Danas je sazrela teorijska i politička svest da je pitanje budućnosti čoveka neraskidivo povezano sa pitanjem budućnosti prirode. Ugrožena budućnost prirode i čoveka traži jednu novu etiku solidarnosti sa organskim svetom čiji smo mi neraskidivi deo. U pitanju više nije princip nade, već princip odgovornosti prema prirodi shvaćen kao ljudska samoodgovornost. Budućnost čovečanstva je prva obaveza čovekovog kolektivnog ponašanja u doba negativnog ishoda tehničke civilizacije, koja je postala svemoćna. U ovom je sadržana i budućnost prirode , cele biosfere. Interes čoveka u najsublimiranijem smislu poklapa se s interesom ostalog života koji je njegova svetska domovina. Dostojanstvo čoveka je nemoguće izgraditi bez dostojanstva prirode. To dostojanstvo prirode nam nalaže da konačno prestanemo da svetsku okolinu tretiramo na egoističan, utilitarističkopragmatičan način. 2. Ekoloske krize savremenog zapadnog sveta Ima misljenja da je upravo racionalisticki nacin ostvarenja programa izvor svekolike pa i ekoloske krize savremenog zapadnog sveta. Ta kriza je samo jedno od ispoljenja temeljne krize civilizacije zasnovane na kulturnom obrascu koji, za razliku, na primer, od kulture americkih Indijanaca, ne podrazumeva koegzistenciju sa prirodom, vec njeno savladavanje i podredjivanje covekovim ne uvek racionalnim potrebama. Postoji jos jedan stav koji je srodan upravo skiciranom stanovistu posto i on ekolosku krizu vezuje za isti deo savremenog sveta, za Zapad. Ali dok je u prethodnom slucaju naglasak na Zapadnoj civilizaciji i domasaju njenih vrednosti, ovaj drugi stav je utoliko ideoloski zaostren sto za izvornu i jedinu zivotnu sredinu ekoloske krize uzima kapitalisticko drustvo. Prema ovom gledistu, ekoloske bolesti se ne javljaju kao posledica razvoja nauke i tehnologije, nego na takav nacin zavise od prirode drustvenog poretka da napadaju samo kapitalisticka drustva. Ono, naravno bez ikakvog pokrica u samoj stvarnosti, podrazumeva ako ne prirodni imunitet socialistickih drustava u odnosu na ekoloske probleme onda, svakako, njihovu - samim poretkom utemeljenu - sposobnost efikasnog savladavanja tih problema.
8
Interesantno je da ne mali broj istrazivaca u ovoj oblasti, koji inace nisu skloni osnovnoj ideoloakoj predpostavci ovog stanovista, drzi centralni motiv kapitalisticke proizvodnje - profit - za glavni izvor mogucnosti ekoloskog sloma savremenog sveta. Sledece stanoviste, sa kog se sagledavaju dubinski drustveni uzroci skoro hronicne ekoloske krize modernog sveta, R. Rihta smatra pomodnim. Ono, po njemu, odgovornost za savremeno bedno stanje covekove prirodne okoline neopravdano prebacuje sa (kapitalistickih) drustvenih pritisaka na humanocentrizam. Inace, prema tom stanovistu, „mi smo humanocentricni jer ignorisemo cinjenicu da je covecanstvo u svim njegovim tako razlicitim i osobenim kulturnim ispoljenjima, ipak, samo jedan oblik zivota unutar planetarne ekosfere“. Otuda se ekoloska kriza smatra izrazom vremenom akumuliranih posledica humanocentricnog ponasanja ljudske vrste prema prirodi. Napokon, treba reci da u rivalskom odnosu prema navedenim stanovistima stoji misljenje po kome do prekidanja zivotnih ciklusa u ekosistemu, sto predstavlja ekolosku sustinu covekovog razaranja prirodne okoline, dolazi zbog nesrazmere „u ritmu evolucije prirodne okoline, kao celine, i ritmu evolucije ljudskog drustva, kao dela te celine“. Medjutim, nezavisno od razlicitosti sagledavanja dubinskih socijalnih izvora ekoloske krize, koja proizilaze iz pomenutih stanovista, sva ona dele uverenost u mogucnost potpune ekoloske katastrofe. Ipak, radi kakve-takve potpunosti treba napomenuti da ova uverenost nije opsta medju naucnicima. Nije mali broj onih koji su sacuvali stav ekoloskog optimizma uprkos cinjenicama koje, kako izgleda, pruzaju osnov jedino za strah i brigu. Ukratko, prema stavu ekoloskih optimista, savremena nauka preko tehnologije ne proizvodi samo probleme za ljude. Ona istovremeno predstavlja mocno sredstvo njihovog resavanja. Medjutim, izgleda da se za preterani ekoloski optimizam ne moze pribaviti mnogo razloga. Naravno, nadu bez daljega podgreva vec prilicno rasirena ekoloska svest i vec uveliko razgranata mreza institucija (sve do ekoloske policije) koje rade na osujecenju zle ekoloske sudbine. U tom pravcu su narocito delotvorni odgovarajuca zakonska regulativa i poreska politika kojima se onemogucava ili obeshrabruje ekoloski opasno ponasanje bilo koje vrste. Ipak, ekoloska kriza savremenog sveta nije tek himericni proizvod pesimizmom opterecenog duha. Prikupljeno je mnogo empirijskih dokaza o sumornoj stvarnosti ekoloskih problema. Uzgred receno, tu stvarnost u Srbiji dodatno opterecuje ne mali primitivizam koji cesto ume da se ispolji i na najdrasticniji nacin. Dubinski drustveni uzrocnik tih problema svakako treba traziti u ustrojstvu i kulturnim pretpostavkama savremenih drustava. Jagma za sto vise proizvoda koja je u tim drustvima podsticana sirenjem kruga prestiznih i potrosackih
9
potreba, planiranim zastarevanjem i, iznad svega, potrebama profita zahteva se sve vise sirovina, sto podrazumeva sve opseznije i intenzivnije zahvatanje u prirodu. Rezultat toga je sve vece obilje roba, ali i sve vece iscrpljivanje prirodnih resursa, cak i onih cije je ocuvanje pretpostavka opstanka zivota na Zemlji. A tu su i mnogi drugi negativni ucinci (na primer, otrovan ili radioaktivan otpad itd.). Medjutim, nije opravdano tehniku kao takvu smatrati odgovornom za njenu ekoloski opasnu upotrebu. Tehnika je, u stvari, kao lek. Njena kontrolisana i promisljena upotreba na razne nacine oslobadja coveka. Ali kao sto lek usled neodmerene upotrebe postaje otrov, tako i koriscenje tehnike nenormirano svescu o njegovim ekoloskim posledicama postaje pretnja smrcu celokupnom zivom svetu na zemlji. Do nesrecnih ishoda, dakle, ne dolazi zbog tehnici imanentnog zla, vec zbog zovekove mnogo puta potvrdjene sklonosti da prevrsi meru, da postupa protivno onom grckom: „najbolja je mera“. Raznorazne mogucnosti savremene tehnike proizilazi iz njene fantasticne efikasnosti. Ona do neslucenih granica povecava mogucnosti proizvodnje novih vestackih elemenata cesto neuklopivih u funkcionalnu ravnotezu ekosistema i unistavanja njegovih vitalno vaznih delova. Primer za prvo je proizvodnja sve veceg broja hemijskih preparata, a za drugo - unistavanje suma i iscrpljivanje sirovina. Takvom svojom efikasnoscu tehnika daje coveku moc geoloske sile. Ali ta okolnost je samo jedan akter u drami opstanka zivog sveta. Da bi se sagledali izgledi te drame da se zavrsi kao tragedija, treba jos zamisliti snagu ekonomskih interesa. Snagu interesa a i ekonomski niposto se ne razlikuju od drugih, najbolje je predvideo Lenjin. Kad bi, kaze on, geometrijski aksiomi zadirali u interese ljudi i oni bi morali biti promenjeni. Ne treba mnogo maste da bi se dokucila velicina opasnosti kojoj sprega pohlepnog ekonomskog interesa i konstatovane efikasnosti savremene tehnike, u odsustvu svesti o posledicama njene nekontrolisane upotrebe, izlaze zivi svet na zemlji. Jedno je izvesno, nepromisljeno koriscenje moderne tehnologije u ekosistemu proizvodi dejstva potpuno analogna onima koje rak izaziva u tkivu organizma. U svakom slucaju, ekoloska scena nase planete pruza uzbudljiv prizor. U kostac se drze Tanatos i Eros, sile razaranja i sile zivota. Na strani Tanatosa je sve a na strani Erosa - (eventualno) ekoloska svest i covekov nagon za samoodrzanjem. Ne bore se na zivot ili smrt neposredno, nego za ovladavanje tehnikom. Nacin njene upotrebe ce odluciti o zivotu ili smrti. Svakom coveku, za koga se ne postavlja ono hamletovsko biti ili ne biti zbog apriornog opredeljenja za biti, ostaje ne samo da se nada, vec i da, prema svojoj moci, doprinosi da dokazano nadmocni Tanatos ne odnese konacnu pobedu i ne odstrani zauvek sa Zemlje tu cudesnu „groznicu materije“ (sto na jeziku Duska Radovica znaci: zivot). Izgledi da se to predupredi nisu mali, jer za savremenu nauku sve ekoloske opasnosti, kojima je posredstvom tehnologije i sama kumovala, uglavnom su lako savladive. Medjutim, posto
10
ona, kao i tehnika, moze da sluzi razlicitim ciljevima, neophodno je da se ciljevi saobraze potrebama opstanka zivota na planeti, ako se taj opstanak, pa i ljudski, uopste zeli. A to bi se moglo zeleti, jer izgleda da se u ekoloskom kontekstu, ako nigde drugde, produzetak zivota moze staviti iznad svih drugih zivotnih ciljeva. Covecanstvo ce izbeci ekoloski slom planete, sto znaci i svoj sopstveni, ako se bude drzalo preporuke koju je Sokrat dao jednom svom savremeniku videvsi ga u bedi, naime da pozajmi od samog sebe na taj nacin sto ce smanjiti svoje obroke. Naravno, u slucaju savladavanja ekoloske nevolje ovo smanjenje odnosi se na luksuz (tamo gde ga ima). 3. Klimatske promene Prema Svetskoj meteorološkoj organizaciji globalne promene su promene u neorganskom i organskom svetu kao i u čovekovoj aktivnosti u društvu u celini, koje nastaju kao posledica delovanja klimatskih promena da bi se ili pojačavale ili slabile u zavisnosti od njihovog intenziteta. U novije vreme, naučna javnost u meteorologiji, fizici i hemiji, počinje da pomera fokus svog interesovanja ka programima vezanim za proizvodnju hrane, zaštitu životne sredine i ispitivanje klimatskih promena. Sasvim je sigurno da ova istraživanja mogu da se obave samo na interdisciplinarnom nivou. Ovo je razlog zbog čega vlade i specijalizovane agencije pojedinih država u svetu sistematski pomažu u organizovanju timova istraživača koji se, sada već intenzivno, bave istraživanjima u navedenim oblastima. Klima, zemljište i biljke predstavljaju osnovu poljoprivredne proizvodnje na koju se potom, nadovezuju društveno-ekonomski činioci. Prema Svetskoj meteorološkoj organizaciji globalne promene su promene u neorganskom i organskom svetu kao i u čovekovoj aktivnosti u društvu u celini, koje nastaju kao posledica delovanja klimatskih promena da bi se ili pojačavale ili slabile u zavisnosti od njihovog intenziteta. Svakako da klimatske promene značajno utiču na pojavu novih pristupa u poljoprivrednoj nauci i praksi. To je razlog zbog čega društvo treba da, preko svojih odgovarajućih institucija, posveti pažnju fundamentalnom proučavanju klimatskih promena i pratećih efekata (globalne i regionalne klimatske promene, proučavanje raznih klimatskih scenarija, promene u koncentraciji gasova “staklene bašte”, stanje ozonskog omotača, promene u intenzitetu ultraljubičastog zračenja, itd.). Rezultati ovih proučavanja, koji mogu da se odvijaju ili samostalno ili u saradnji s većim institucijama u svetu, treba da posluže za utvrdjivanje: • reakcije poljoprivrednih biljaka na klimatske promene i zemljišne uslove;
11
• značaja globalnih klimatskih promena i zemljišnih uslova za poljoprivredne ekosisteme i prilagodljivost poljoprivrednih biljaka na te promene; • reakcije tropskih agrosistema na klimatske promene i zemljišne uslove; • značaja globalnih promena klime i zemljišta, programa stvaranja sorti i hibrida za uslove izmenjene klime i zemljišta; • stepena uticaja atmosferskog ozona i ultraljubičastog zračenja na različite biljne vrste i • uticaja klimatskih promena i zemljišta na biodiverzitet, pojavu korova, insekata i pojave biljnih bolesti itd. Globalne promene ne uključuju samo fizičke već i biohemijske procese. Ovi procesi su u većoj meri uslovljeni jedni s drugim što smo bliži tlu gde se energija sunčevog zračenja: 1) pretvara u organsku materiju putem fotosinteze, 2) troši na isparavanje sa vode, golog zemljišta i biljaka, 3) troši na zagrevanje vazduha, i 4) pretvara u dugotalasno zračenje. U ovim transformacijama energije, zemljište sa svojim fizičkim, vodnim, hemijskim i mikrobiološkim karakteristikama u znatnoj meri određuje toplotni i vodni bilans sistema zemljšte-biljka-atmosfera. Bilo kakvo narušavanje osetljive ravnoteže ovog sistema vodi ka promenama u toplotnom i vodnom bilansu, što je svojevrsni odgovor zemljišta na bilo koju vrstu čovekovog nekontrolisanog ponašanja. Međutim, izmena toplotnog i vodnog bilansa zemljišta može da se odvija i kontrolisano, npr. podizanjem šumskih pojasa, navodnjavanjem ili izmenom karaktera podloge putem nekih od agrotehničkih mera. U tom pogledu, ilustrativan je podatak da je podizanjem poljozaštitnog šumskog pojasa, u oblastima gde zemljište teško zadržava vlagu, moguće da se isparavanje smanji i za 20%, čime se značajno čuvaju zalihe vode. Navodnjavanjem njive, moguće je da se ovi bilansi izmene do stepena kada dolazi do pojave lokalne cirkulacije vazduha između nje i okolnih njiva koje nisu navodnjavane. Svakako da do izmena navedenih bilansa zemljišta može da dođe na regionalnom pa i globalnom nivou. U kolikoj meri do tih izmena može da dođe, svakako da ponajviše interesuje poljoprivrednu nauku i praksu da bi pravovremeno mogli da reaguju.
4.
Zagađenost
u
Crnoj
Gori
Kvalitet životne sredine u Crnoj Gori je, ukupno ocenjujući, na izuzetno visokom nivou. Na teritoriji Crne Gore ne postoji nijedna hemijska ili farmaceutska industrija, ili rafinerija nafte, ali iako je najveći deo Crne Gore praktično 12
nezagađen, postoje određene crne tačke koje odstupaju od takvog kvaliteta. Tamo gje je dolazilo do ekoloških incidenata uzrok je uglavnom bio nemar, a ne tehnologija. Označiti neki deo kao "crnu tačku” ne znači da je na tom prostoru ugrožen život stanovništva, već da stepen zagađenja prelazi dozvoljene granične vrednosti. Opasnost predstavlja činjenica da bazeni crvenog mulja i dalje cure i time ugrožavaju podzemne vode, odnosno dovode do povećanja njihove alkalnosti. Zabeležena je i povećana koncentracija fluorida u vazduhu, koja prelazi normu za pet do 20 puta u odnosu na propisanu, ali mora se naglasiti da je naša dozvoljena norma 30 puta stroža nego bilo koja u svetu, tako da nađene koncentracije jesu veće u odnosu na pravilnik, ali nisu opasne po zdravlje. Jedna od dodatnih zagađujućih materija je i emisija policikličnih aromata iz fabrike anoda koji imaju moguća kancerogena svojstva. Iste te materije nalaze se u povećanim koncentracijama i u svakom naseljenom mestu u Crnoj Gori. Uzrok takvog zagađivanja su motorna vozila, odnosno stari automobili i neadekvatno gorivo čiji se kvalitet ne kontroliše.
5. Štetnost mobilnih telefona Mobilni telefoni zasnovani su na mreži repetitorskih stanica (tzv. ćelija, odatle i naziv 'cell phone' – ćelijski telefon) koje pokrivaju manje područje, a sve zajedno čine mrežu koja obuhvata veća područja ili državu. Kada se korisnik udaljava ka periferiji jedne ćelije, signal sa stanice slabi i telefon preuzima druga ćelija, a da korisnik to i ne primjeti. Mjerenjima je ustanovljeno da je nivo štetnih zračenja antena repetitorskih stanica, kojima se i ostvaruje ćelijska veza, zanemarljiv za pješake u blizini stubova. Mobilna telefonija u razvijenim zemljama ima mnogo gušći raspored repetitora u urbanim sredinama, tako da su nivoi zračenja mobilnih aparata daleko niži nego kod nas. Kada se završi razgovor, telefon prelazi u prazan hod, tzv. 'stand-by', pri čemu povremenim ili stalnim signalom održava vezu sa baznom stanicom. Sačekajte pre nego što prinesete mobilni uvetu. I predajnici repetitorskih uređaja i mobilni telefoni imaju automatsku regulaciju pojačanja i za vrlo kratko vrijeme od početka uspostavljanja veze počinju da rade na minimalnoj snazi, koja je dovoljna za kvalitetnu komunikaciju. Zato se preporučuje, u cilju smanjenja štetnog zračenja, da kada pozivamo i kada smo pozvani - sačekamo 2-3 sekunde da se uređaji podese kako bi radili sa minimalnom snagom za kvalitetnu komunikaciju (pa tek onda prinosimo telefon uvetu).
13
Švedski stručnjaci na Karolinska institutu su 2004. saopštili da posle desetogodišnjeg korišćenja mobilih telefona raste opasnost od tumora u uhu. Na strani na kojoj se obično koristi mobilni telefon 3,9 puta se češće javlja akustički neurinom (benigni tumor) nego što je slučaj na drugoj strani. Konstatovan je i slučaj kancera na desnoj strani mozga u obliku loptice kao posljedica velike upotrebe mobilnog telefona. Preuzeto sa web-a: Dušan Janjić, dipl. inž. el. UV zračenje 10 % sunčevog spektra otpada na ultraljubičasto (UV) zračenje koje je biološki najaktivnije. Izlaganje suncu pored pozitivnih uticaja (kao što su pravilan rast i razvoj kostiju) ima i mnoštvo štetnih uticaja na čovjeka. Tako prekomjerno izlaganje suncu bez zaštitnih sredstava može prouzrokovati opekotine, alergije, oštećenja očiju, te razne degenerativne i maligne bolesti kože. Razlozi za sve veći broj oboljenja kože su promjene u ozonskom omotaču zemlje, ali i sve popularniji solarijumi, za koje mnogi misle da su najbrži i siguran način za postizanje preplanulog tena. Kako nije moguće živjeti bez povremenog izlaganja suncu, potreban je oprez prilikom boravka na suncu. Uticaj sunca na ljudski organizam je kumulativan pa se štetne posljedice prekomjernog sunčanja u djetinjstvu i mladosti odražavaju tek u starijoj dobi. Zato je posebno djecu i mlađu populaciju potrebno pravilno zaštiti, a malu djecu do 6 mjeseci starosti ne bi trebalo uopste izlagati suncu. Opasnost od UV zračenja je različita kroz godinu i tokom dana. Najvažniji uticaj na intenzitet sunčevih zraka na površinu Zemlje ima visina Sunca (godišnje doba), nadmorska visina, oblaci, refleksija na zemlju te atmosferski ozon. UV zračenje jače je kad je nebo vedro, bez oblaka. Većina prirodnih površina, trava, zemlja i voda, reflektuju manje od 10 % pristiglog zračenja, dok snijeg može reflektovati i do 80 % zračenja. UV zrake prodiru i u vodu pa se na dubini od 1 metra javlja oko 40 % zračenja s površine, zbog čega plivači moraju biti oprezni. Što je UV zračenje? Sunčev spektar zračenja sastoji se od toplinskih (infracrvenih) zraka, vidljivog svjetla, te ultraljubičastog (UV) zračenja. Na vidljivi dio sunčevog spektra otpada 50 %, na infracrveni 40 %, a samo 10 % otpada na UV zračenje.
14
UV zračenje je dio spektra sunčevog zračenja koji ne možemo zapaziti našim osjecajima, za razliku od svjetlosnog (vidljivog) i toplinskog (infracrvenog) zračenja koje čovjek može zapaziti svojim osjecajima (svjetlost – očima, a toplinu – kožom). Iako je u ukupnom sunčevom zračenju udio UV zraka mali, problemi koje može izazvati su znatni ako mu se izlažemo prekomjerno i bez zaštite. Na temelju talasne daljine zraka, sposobnosti stvaranja eritema (crvenila) i pigmentacije (tamnjenja) kože, UV zračenje se dijeli na tri vrste ultraljubičastog zračenja: UVA, UVB i UVC zračenje. UVA: štetno djeluje na oči UVB: predstavlja najveću opasnost za ljude uzrokujući degenerativna i maligna oštećenja kože UVC:
ne
dopire
do
zemlje
jer
ga
apsorbuje
ozonski
omotač
Negativni tragovi UV zračenja se akumuliraju, odnosno zbrajaju u ljudskom organizmu. Što smo duže izloženi UV zračenju, to je veća mogućnost njegovog štetnog djelovanja. Zračenje je najjače između 12 – 14 sati, kada sunčevi zraci padaju okomito na zemlju te po ljeti, kad svijetliji i tanji oblaci propuštaju više ultraljubičastog zračenja. Što je UV indeks? UV indeks pokazuje stepen opasnosti od UV zračenja. Izražava se brojčano od 0 (niska opasnost) do 10 (vrlo velika opasnost), a standardizovan je od Svjetske zdravstvene organizacije, Svjetske meteorološke organizacije, međunarodne komisije za neionizirajuće zračenje i od Programa Ujedinjenih nacija za brigu o okolini. UV indeks je mjera količine UV zračenja koja odgovara njegovom djelovanju na ljudsku kožu. Stepen opasnosti od UV zračenja za sredinu ljeta, za vedar dan je: VELIKA opasnost od UV zračenja (UV index veći od 9.0) 12 – 14 sati, VISOKA opasnost od UV zračenja (UV index od 7.0 do 8.9) 10–12 sati ujutro i od 14-16 sati poslije podne, UMJERENA opasnost od UV zračenja (UV index od 4.0 do 6.9) 8-10 sati ujutro i 16-18 sati poslije podne i MALA opasnost od UV zračenja (UV index manji od 4.0) rano ujutro i kasno poslije podne ne postoji gotovo nikakva opasnost. Kako
se
zaštiti
od
sunca?
Izbjegavajte duže izlaganje suncu od 10 do 16 sati – pazite da niste na suncu u
15
vrijeme najjače insolacije duze od 15 min. bez zaštite, a malu djecu (do 6 mjeseci) uopste ne izlagati suncu. Odaberite laganu i prozirnu odjeću koja pokriva veće površine tijela (duge rukave i duge nogavice) i od prirodnih je materijala (pamuka, lan). Glavu zaštitite kapom. Oči zaštitite sunčanim naočarima. Koristite sredstva za zaštitu – kreme sa zaštitnim faktorom zavisno od vašeg tipa kože i to na svim otkrivenim dijelovima tijela... Rentgensko snimanje Svaka vrsta zracenje nosi sa sobom odredenu dozu opasnosti po živu celiju. Da bi se opasnost od rentgen zracenja otklonila, to jest svela na minimum, postoje mjere zaštite koje se sprovode prilikom snimanja. One podrazumijevaju: • • •
zaštitu pacijenta, zaštitu stručnog lica i zaštitu okoline od rentgenskog zračenja.
Kako se sprovodi zaštita od rentgen zračenja Zaštita od rentgen zračenja se sprovodi na sljedeći način: • • • • • • •
stavljanjem olovne zaštitne prečage na gonade pacijenta; stavljanjem olovne zaštitne prečage na grudnu kost i štitnu žlijezdu pacijenta; korišćenjem visoko osjetljivih filmova (kada se upotrebljava visoko osjetljivi film doze zraćenja se smanjuju na minimum); korišćenjem visoko osjetljivih folija; suženjem blende tj. širine izvora zračenja; redovna kontrola rentgen aparata i osoblja; zaštitna kecelja za stručno lice;
Važno: ukoliko je pacijentkinja trudna ili postoji mogućnost da je trudna u tom slućaju se rentgenska snimanja ne smiju raditi! Važno: svi pacijenti do 45-e godine života su obavezni da u toku snimanja nose zaštitu od zračenja koju mu daje ovlašćeno lice u zdravstvenoj ustanovi u kojoj se vrši snimanje. Dr. Mladen Filipović, radiolog Ultrazvučna dijagnostika
16
Ultrazvuk (UZV, ultrasonografija, ehosonografija) metoda je oslikavanja unutrasnjih organa koja se temelji na principu refleksije zvučnih talasa. Ultrazvuk je mehanička vibracija vrlo visoke frekvencije, koja prelazi prag čujnosti ljudskog uha, a iznosi više od 20.000 titraja u sekundi (iznad 20 kHz). U medicinskoj dijagnostici koristi se ultrazvuk frekvencije između 2 - 12 MHz. Kao dijagnostička tehnika, ultrazvuk je u svakodnevnoj upotrebi već 25 godina, a njegova neškodljivost odavno je dokazana. Moderni ultrazvučni aparati vrlo su složeni. Uređaji se sastoje od pretvarača (sonde) i kućišta aparata s monitorom i perifernim jedinicama (npr. pisač, CD). Sonda je najosjetljiviji i najskuplji dio ultrazvučnog uređaja, sadrži piezoelektrične elemente-kristale koji emituju i primaju natrag odbijene valove zvuka. Na taj način ultrazvučne sonde funkcionisu kao piezoelektrični pretvarači (odašilju i prihvaćaju ultrazvučne talase). Ultrazvučni izvori emituju ultrazvučne talase određene frekvencije, koji se reflektuju od tkiva i potom primaju putem detektora. U svakodnevnom radu najčešće se koriste sektorske, konveksne (zakrivljene) i linearne sonde. Sonda je dio aparata koji se postavlja na kožu pacijenta iznad organa koji želimo pregledati, kako bi se na ekranu prikazala odgovarajuća slika. Na kožu je potrebno nanijeti gel koji istiskuje mjehure zraka između kože i sonde. U poredjenju sa CT i MR, ultrazvuk je znatno jeftiniji i dostupan svakoj zdravstvenoj ustanovi. Nema ionizirajućeg zračenja pa se pretraga može ponavljati više puta. Prema dosadašnjim istraživanjima, ultrazvuk nije pokazao nikakve štetne biološke ili mehaničke efekte za ljudski organizam i u dijagnostičkim dozama pokazao se potpuno sigurnim. Preuzeto sa web-a: Marzena Renata i Mazur Grbac, dr. med. Angiografija Angiološki pregledi predstavljaju kontrastne invazivne dijagnostičke radiološke metode pregleda srca i krvnih žila. Područje primjene angioloških pregleda posljednjih se godina stalno proširuje zahvaljujući novoj tehnologiji, digitalnoj suptrakcijskoj angiografiji (DSA). Indikacije za te preglede predstavljaju bolesti kardiovaskularnog aparata, centralnog živčanog sistema, sredoprsja i pluća, trbušnih organa i urogenitalnih organa. Oni su postali nezamjenjive u dijagnostici kongenitalnih vaskularnih malformacija, ateromatoze, tromboze i embolije te u dijagnostici tumora i oboljenja parenhimnih organa. Može se reći da je arteriografija znatno pridonijela napretku medicine uopste.
17
Kontraindikacije za tu vrstu dijagnostike jesu opste loše stanje pacijenta, produženo vrijeme krvarenja, smanjen broj trombocita, kao i dokazana alergija na jod, koji je sastavni dio kontrastnog sredstva. U slučaju alergijske reakcije na jodno kontrastno sredstvo, radiološki tim spreman je adekvatno intervenisati. Rendgensko zračenje ima sposobnost ionizacije zbog čega ono može, putem niza fizikalnih i hemijskih učinaka, djelovati na živa tkiva. Te promjene koje zračenje izaziva na živim organizmima nazivamo biološkim djelovanjem zračenja pa je stoga potrebno provoditi mjere zaštite od zračenja, kako pacijenata, tako i profesionalnog osoblja. Zaštita pacijenta sastoji se od pravilne indikacije za izvođenje tražene pretrage, korektnog i brzog obavljanja pretrage te korištenja zaštitnih sredstava za nesnimane dijelove tijela, kao što su olovne pregače i štitnici. Zaštita profesionalnog osoblja sastoji se od zaštitnih naprava na rtg aparaturi, zaštitnih naprava u prostoriji gdje se obavlja pregled i licnih zaštitnih sredstava. Prof. dr. sc. Berislav Budiselić, dr.med. Kompjuterska tomografija Intenzivnim razvojem moderne medicine i tehnologije postignut je ogroman napredak u mogućnostima ranog otkrivanja i dijagnosticiranja bolesti. Upravo je rano otkrivanje bolesti jedan od ključnih elemenata u procesu liječenja bolesnika. U vremenu prije samo stotinjak godina, savremene metode dijagnosticiranja i pregleda bile su potpuno nezamislive. Zahvaljujući modernoj tehnologiji, danas je na poprilično jednostavan način (za pacijenta i ljekara) moguće stvoriti kompletan prikaz unutrašnjosti organizma i na temelju toga postaviti odgovarajuću dijagnozu. Jedan od uređaja koji to omogućava jest uređaj za kompjutersku tomografiju - CT. Apsolutnih kontraindikacija za pregled CT uređajem nema. Relativna je kontraindikacija trudnoća, što znači da se i trudnica može podvrgnuti CTpregledu, kao i ostalim radiološkim pregledima (uz odgovarajuće mjere zaštite), ako za to postoji vitalna indikacija. CT-dijagnostika, kao i ostale radiološke dijagnostičke metode, nosi sa sobom određen rizik zbog mogućih posljedica zračenja organizma malim dijagnostičkim dozama. Iako je rizik malen, zbog velikog broja radioloških pregleda koji se svakodnevno izvode treba o njemu voditi računa. Osnovna je prevencija postojanje opravdane medicinske potrebe za CT-pretragu. Opravdano izlaganje zračenju kod CT-pregleda bolesniku donosi veću korist nego što je opasnost od posljedica zračenja. Mr. sc. Melita Kukuljan, dr. med.
18
Magnetna rezonanca Magnetna rezonanca je pojava koja omogućava dobivanje kvalitetnih tomografskih presjeka ljudskoga tijela s velikom rezolucijom. Ideja se sastoji u tome da se pojedina meka tkiva u organizmu razlikuju prema količini vode, odnosno vodikovih atoma, što je jako povoljno za dobijanje velikih kontrasta slike, budući da vode u tijelu ima u izobilju. To je moguće jer vodikovi atomi imaju spin, što rezultuje njihovim specifičnim ponašanjem kada se nalaze u jakom magnetskom polju. Danas se za snimanje magnetnom rezonancom koristi termin MRI (Magnetic Resonance Imaging), umjesto starog termina NMR. Osnovni je dio svakog MRI sistema glavni magnet. Postoji nekoliko tipova magneta (permanentni, elektromagneti), a mi ističemo supravodljive magnete (većina modernih aparata), kod kojih se smanjivanjem otpora vodiča smanjuje i količina energije potrebna za održavanje magnetskoga polja. Otpor zavisi i o materijalu zavojnice te o njenoj dužini i presjeku. Nadalje, otpor zavisi i o temperaturi zavojnice koju je moguće kontrolisati. Jedan su od glavnih problema vezanih uz MRI zalutala magnetska polja, odnosno polja koja se šire izvan granica prostorije snimanja. Zbog toga su razvijene dvije vrste zaštite: pasivna i aktivna. Pasivna se postiže ugradnjom tzv. Faradeyeva kaveza u zidove sobe za snimanje i ne iziskuje velike troškove, ali ipak zadržava magnetno polje unutar granica. Skuplji je način aktivna zaštita kod koje se koriste dodatni solenoidni magneti izvan kriogene kupke, a koji ograničavaju magnetno polje unutar prihvatljive površine. Iako pregledi MR-uređajima ne pokazuju znake štetne za ljudsko zdravlje, utvrđeno je povećanje temperature tijela za 0,3 stepena C zbog primjene visokofrekventnih impulsa. Magnetno polje indukcije 1,5 T ne izaziva vidljive biološke znake. Međutim, pri korišcenju magnetnih polja indukcije 4 T ili više vidljiva je pojava vrtoglavice, svjetlosnih efekata pri pomicanju očiju i metalnog okusa u ustima. Ponekad je problem i klaustrofobija kod određenog broja pacijenata, a vezana uz uski otvor kućišta u kojem se nalaze tokom pregleda. Do sada nisu uočeni nikakvi biološki znaci na fetusima. Međutim, pretpostavlja se da su oni ipak mogući, posebno u toku organogeneze u prvom tromjesečju trudnoće. Zbog toga se trudnicama savjetuje odgadjanje pregleda do završetka prvog tromjesečja, a kasnije se zahtijeva pismeni pristanak bolesnice za pregled.
19
Posebno se treba osvrnuti na feromagnetske metalne predmete u blizini magnetnog polja. Oni predstavljaju ozbiljnu opasnost za bolesnika, osoblje, ali i sam MR-uređaj jer se pod uticajem magnetnog polja pretvaraju u projektile. Zbog toga je bitno upoznati bolesnike i osoblje s mogućim štetnim učincima MRI. Temeljem tih činjenica lako je zaključiti koje osobe ne smiju biti podvrgnute MRIpregledu: ljudi s raznim protezama, umjetnim srčanim zaliscima, pace-makerima, stranim metalnim tijelima (šrapneli, geleri, zrna). Kod toga apsolutnu kontraindikaciju predstavljaju pace-makeri i metalna strana tijela u oku ili mozgu, kao i metalni klisevi na operisanim intrakranijalnim krvnim žilama. Koštane endoproteze ne mogu se pomjeriti iz mjesta, ali čine velike artefakte na MR-slici i one predstavljaju relativnu kontraindikaciju. Naprimjer, možemo učiniti dobar MR-pregled mozga bolesniku s umjetnim kukom, dok će pregled zdjelice biti ometan artefaktima.
OZON Letnje temperature su tu, reklame sa raznoraznim čudotvornim zaštitama od UV zračenja počinju da "zagađuju" etar a kozmetičke kompanije trljaju ruke sve podgrevajući priču o [nespornoj] štetnosti ultraljubičastih zraka i objašnjavajući da baš njihov preparat omogućava sunčanje kao da nema apsolutno nikakve opasnosti. Hmm... Predlažem Vam dozu zdravog razuma i umereno do nikakvo sunčanje [radi sunčanja]. Neke činjenice Ozon je gas, alotropska varijanta kiseonika sa tri atoma. Prepoznatljivog je mirisa koji se javlja posle grmljavine ili oko električnih uređaja koji varniče. Otkriven je u bllizini električnih mašina 1785, a njegova hemijska konstitucija utvrđena je 1872. U većim količinama, ozon je otrovan bledoplav gas veoma neprijatnog mirisa i prilično reaktivne prirode. Najveća koncentracija ozona u prirodi nalazi se na 10 - 50 km iznad površine zemlje, u stratosferi. Kada je 1985. godine postalo jasno da se ozonski omotač stanjuje iznad Zemljinih polova, naučnici su jednoglasno označili industrijsko zagađenje kao glavnog krivca. Hemikalije koje najviše ugrožavaju ozonski omotač su hlorofluorokarboni (CFC, gas korišćen u raspršivačima) i haloni. Najveći zagađivači, tj. proizvođači ovih supstanci su, logično, najrazvijenije zemlje sveta međutim njihova reakcija biva prilično brza ako uzmemo u obzir da je bilo reč o potpuno novim otkrićima koje je bilo neophodno detaljno proveriti. Protokol o supstancama koje uništavaju ozonski omotač potpisan u Montralu 1987 godine uz pomoć Programa za zaštitu okoline UN (United Nations Environment Programme) drastično smanjuje proizvodnju hlorofluorokarbona. Ipak, protokol nije ograničio proizvodnju svih bromida (u koje spadaju i haloni).
20
Šta dalje? Kako se istanjeni ozonski omotač koji sada svakodnevno prate nekoliko satelita i veliki broj meteroloških balona, nije značajno popravio od uvođenja ovih pravila, naučnici su počeli da proširuju listu susptanci koje nepovoljno utiču na ozonski omotač. Sledeći na spisku onih koje bi trebalo ograničiti su: - heksahlorobutadien, rastvarač, takođe i nusprodukt hlorisanja u hemijskoj proizvodnji; - n-propil bromid, rastvarač i sirovina u petrohemijskoj industriji. Na konferenciji na kojoj je potpisan Montrealski protokol procenjeno je da trenutna godišnja potrošnja iznosi 5000 do 10000 tona kao i da je realno očekivati da do 2010 godine dostigne 20000 do 60000 tona godišnje; - 6-bromo-2-metoksil-naftalin, koji se koristi za dobijanje metil bromida, supstance koja se koristi u raspršivačima [dezodoransima i sl.] i čija je proizvodnja ograničena Protokolom; - halon-1202, 1301, izuzetno efikasan u gašenju požara izazvanih električnom energijom. Korišćenje ovih supstanci je manje štetno po ozonski omotač od CFC jedinjenja ali prema rečima Dr Joe Farman-a, jednog od naučnika koji je otkrio ozonski "rupu" 1985. godine "problem sa ovim supstancama nije tragičan i nema razloga za paniku. Ipak, ovaj problem stoji i kao pokazatelj pogrešnog načina razmišljanja sa kojim se pristupilo ovom slučaju. Kada za recimo 50 godina budemo vratili sloj ozona u stratosferi na normalan nivo i kada prepolovimo sadašnju proizvodnju hlorina onda ćemo sebi moći da dozvolimo takvu vrstu luksuza da ne kontrolišemo bromide. Sada međutim mi jednostavno nemamo takav luksuz." Verovatno već i sami znate da sloj ozona štiti celokupan život na zemlji od štetnog ultraljubičastog zračenja. Ozonska rupa je zapravo neodgovarajući termin pošto je reč o istanjenju ovog omotača na polovima a ne na potpunom nestanku ozonskog sloja. U poslednjih nekoliko godina NASA i ESA (Evropska svemirska agencija), kao i još neke institucije, sarađuju u zajedničkom poduhvatu potpunog objašnjavanja svih procesa koji se odvijaju u višim slojevima atmosfere, kao i fizičkih i hemijskih faktora koji utiču na te procese.
21
Šta su Dobsonove jedinice? Uprošćeno govoreći, zamislite zapreminu vazduha iznad Evrope koja se nalazi u prostoru veličine 10 stepeni geografske širine puta 5 stepeni geografske dužine i koji se prostire od površine Zemlje do maksimalne visine iznad površine dokle se prostire atmosfera. Nešto kao veoma visoki kvadar. Kada bi sav ozon u toj zapremini kompresovali na temperaturi od 0 stepeni Celzijusa pod pritiskom od jedne atmosfere a zatim tu količinu ozona raširili preko već pomenute površine 10 x 5 stepeni geografske širine i dužine dobili bi sloj debljine oko 3.5 mm što odgovara vrednosti od 350 Dobsonovih jedinica za sloj ozona iznad Evrope. Prema podacima koje je prezentovala NASA u aprilu ove godine, količina, vreme i pozicija istanjenog sloja ozona se stalno menjaju. Ozonsko istanjenje je intenzivnije iznad Južnog pola zbog nižih temperatura nego iznad Severnog pola. Veću istanjenost na Južnom polu uzrokuju isključivo meteorološke pojave. Visoke planine i dugačke obalne regije severne hemisfere su u interakciji sa pokretima vetrova i tako kreiraju ogromne atmosferske vrtloge koji pomeraju vazdušne mase u svom kretanju oko Zemlje. Ovi vrtložni talasi se formiraju u troposferi (najnižem sloju atmosfere), gde proizvode zimske oluje i dižu se u visinu prebacujući svoju energiju u stratosferu. Energija iz ovakvih talasa zagreva stratosferu sprečavajući formiranje polarnih stratosferskih oblaka koji su uslov za uništavanje ozonskog sloja pošto u sebi nose "neprijateljske " supstance. levo: prilično sumoran prizor stanja ozonskog omotača iznad Australije iz 1998 godine Gubitak ozona iznad Arktika je bio najveći tokom godina kada su ti talasi bili neuobičajeno slabi [1993, 1996]. Zaključak NASA-e posle izvesnog broja godina tokom kojih su vršenja neprekidna merenja i osmatranja viših slojeva atmosfere je da zapravo najveći uticaj na gubitak ozona imaju meteorološke pojave odnosno stabilnost zagrejanosti vazduha iznad polova. još uvek se ne može sa sigurnošću reći da li je glavni uzrok prirodna varijabilnost ili promena klime. Smanjenje ozonskog omotača iznad Arktika iz osamdesetih godina prošlog veka je pratilo i povećanje količine nivoa hlorina tako da je uzrok najverovatnije bio hemijske prirode. Devedesetih se istanjivanje nastavilo ali nije bilo povezano sa ovim supstancama već sa meteorološkim pojavama. Procene NASA-inih stručnjaka se poklapaju sa prognozama Dr Farman-a da će Montrealski protokol najverovatnije dovesti do normalizacije ozonskom omotača do polovine ovog veka.
22
