Univerzitet u Sarajevu Fakultet Političkih Nauka Kolegij Historija BiH
Četnički pokret u Bosni i Hercegovini 1941-45.god. Seminarski rad
Sarajevo, 11.2008.god.
Sadržaj • • • •
Uvod............................................................. .....3 str. Elaborat........................................................ .....4-20 str. Zaključak...................................................... .....21 str. Literatura...................................................... .....22 str.
2
Uvod ˝Srpska država koja je već srećno počela, no koja se rasprostirati i ojačati mora, ima svoj osnov i temelj tvrdi u carstvu srpskom 13-ga i 14-ga stoljetija i u bogatoj i slavnoj srpskoj istoriji. Po istoriji ovoj zna se da su srpski carevi počeli bili grčkom carstvu mah otimati i skoro bi mu konac učinili.....Dolazak Turaka prekinuo je ovu promenu i preprečio je ovaj posao za dugo vreme, no sad, pošto je sila turska slomljena i uništena tako reći, treba da počne isti onaj duh dejstvovati, prava svoja na novo tražiti, i prekinuti posao na novo nastaviti........U kratko da reknem: Srbija mora nastojavati da od zdanija turske države samo kamen po kamen ocepljuje i prima kako bi od ovog dobrog materijala na starom i dobrom temelju starog carstva srbskog, opet veliku novu srbsku državu sagraditi i podignuti mogla....Iz ovih osnovopoloženija sleduje, da, ako bi se pre ovog opšteg sojedinjenja Srbstva što osobito u Bosni preobražavati počelo, da se to preobraženje tako čini kako bi ono samo služilo kao priugotovlenije za ono opšte sojedinjenje sviju Srba i provincija ujedno...˝ Ovako je pisao Ilija Garašanin 1844. godine, tada je srpski narod počeo da sanja ˝opšte sojedinjenje sviju Srba i provincija ujedno˝ počeo da sanja i nije prestajao. Nije sve ostalo samo na snu i crtanju karata, srpski nacionalisti su ubrzo pošli da svoj nacionalni san ostvare u ratovima koji su kasnije vođeni. Posebno mjesto u pokušajima realizacije Garašaninove zamisli imaju četnici.
3
Elaboracija Historija četništva Riječ četnik dolazi od riječi četa (mno. čete), družina vojnika ili grupa ljudi angažiranih u gerilskom ratu i naprosto znači gerilski borac. Zapovijednik čete zove se vojvoda i prema nepisanim četničkim zakonima ima apsolutnu vlast nad svojim ljudima i na svom području. Hajdukovanje ima dugu tradiciju u južnoslavenskim zemljama, posebice u Srbiji, Makedoniji, Crnoj Gori i Bosni, zbog činjenice da su te zemlje bile pod vjekovnom otomanskom vlašću. Hajdukovanje je bilo jedini način kome se lokalno stanovništvo moglo suprostaviti stranoj sili kakva je bila Otomanska imperija. Hajdučke vođe su u narodu uživale ogromno poštovanje i mnogi od njih su opjevani u narodnim pjesmama. I prvi srpski ustanak 1804.god. počeo je akcijama hajdučkih četa, a pod vođstvom Đorđa Petrovića pobuna je poprimila karakter opštenarodnog ustanka. 1848. godine u tadašnjoj Kneževini Srbiji objavljena su pravila o četničkom ratovanju. Tu su obrađena sljedeća pitanja: opšte karakteristike četničkog ratovanja, način organiziranja četničkih četa, propisi o četničkoj uniformi, naoružanju, disciplini, o taktici djelovanja četničkih četa i na kraju neka opšta razmatranja o pravilima djelovanja četničkih četa. Svaki narod može da vodi četnički rat, to je osnovna premisa ovoga pravilnika. Tu se još kaže da su četničke čete ili sastavni dio regularne vojske ili kao specijalne jedinice. U nastvaku se kaže da se četa treba formirati na svakih 5000 stanovnika i da ta četa treba da broji od 120-150 boraca. Pravila propisuju da je četnik ˝trezven, otresit i smeo…˝ U opisu četničke uniforma stoji da je ona u stvari domaće, narodno odijelo sa širokim gaćama u kojima se četnik može brzo i lako kretati, četnik na nogama ima opanke, a na glavi šubaru sa kokardom koja se može lako skinuti. Zatim stoji da četnik treba da je naoružan jednom velikom puškom, dvjema malim, nožem i sabljom. U pravilniku također stoji da četnici treba da napadaju samo onda kada su dvostruko jači od protivnika i kada je to za njega najnezgodnije. Osnovna funkcija četničkog ratovanja, prema Pravilniku, je da razvijaju diverzantske akcije i da na taj način pomognu i borbu regularnih jedinica, prema tome djelatnost četnika ne tretira se kao oblik otpora organizovanog naroda tuđinskoj vladavini, već su ti odredi zamišljeni kao svojevrsna gerila koja će biti pod kontrolom reg. vojske. U 19. stoljeću četovanje je za srpski narod predstavljalo značajan vid otpora tuđinskoj vladavini. Međutim potkraj 19 i početkom 20 stoljeća, kada su se balkanske države nalazile u svom procesu konsolidacije, i to u toj mjeri da su ispoljile ambicije i sposobnost da pod devizom oslobađanja porobljene braće postave program proširenja svojih granica, četovanje će se staviti u službu državne politike i najneposrednije se boriti za ostvarenje njenih ciljeva. Makedonija je bila teren za ispitivanje novog načina ratovanja i efikasnosti četničkih jedinica. Krajem 19. i početkom 20. stoljeća oko teritorija Makedonije vodile su se međusobne borbe balkanskih država Srbije, Bugarske i Grčke, a sve pod parolom nacionalnog oslobođenja dok istovremeno gore makednonska sela i strada njen nevini narod. Srbija se borila za ujedinjenje srpstva, Bugarska za obnovu sanstefanske Bugarske,
4
a Grčka za ujedinjenu Heladu, u suštini to su bili nacionalistički programi buržoazije navedenih država. U to vrijeme srpska propaganda je stalno podvlačila da je Makedonija stara srpska zemlja, da je ona bila centar Dušanove Srbije i samim tim kolijevka srpske državnosti. Oružana četnička akcija Srbije u Makedoniji uslijedila je nakon ugušenog ilindanskog ustanka. Istaknutu ulogu u okupljanju četnika i stvaranju prvih četničkih oružanih grupa u Makedoniji imali su: Milorad Gođevac, Luka Ćelović, Ljuba Davidović, Nikola Spasić, Ljubo Kovačević i dr. njihovom zaslugom u maju 1904. godine upućena je prva četnička jednica iz Srbije u Makedoniju, međutim ta četa je ubrzo nakon što je prešla granicu likvidirana. Već s pojavom srpske četničke oružane akcije u Makedoniji, nastaju vidne promjene u fenomenu četništva. Sve do tada za pojam četništva vezivala se pozitivna tradicija iz borbe srpskog naroda za svoje nacionalno oslobođenje. Iako se i nešto ranije četništvo počelo da stavlja u službu srpske buržoazije za ostvarivanje njenih praktično-političkih ciljeva, ipak ono doživljava radikalne promjene u svom biću organizovanjem oružane akcije u Makedoniji. Akcije četnika u Makedoniji 1905. godine zvanično preuzima Ministarstvo vanjskih poslova, što je čvrst dokaz da je iza četničkog pokreta stajala srpska Vlada. Četništvo se i u balkanskim ratovima i u I svj. ratu nije predstavilo kao nezavisan pokret, već je bilo u službi srpske Vlade i Vrhovne komande. Ono je u razdoblju od 1904-1918 djelovalo kao oruđe srpskog nacionalističkog pokreta kontrolirano i dirigirano od nosilaca vlasti. Obavezno se stavljalo u pogon kada je trebalo primjenjivati nelegalna i stoga nepopularna sredstva borbe. Bilo je i ostalo rezerva buržoaske policije i žandarmerije Osnovni rukovodeći kadar u četničkim jedinicama predstavljala su aktivna vojna lica, oficiri, podoficiri i vojnici., oni su se dobrovoljno javljali u četničku akciju. U početku su veliku većinu četnika činili ljudi iz Srbije, nešto kasnije, otprilike oko 1908 godine u četničke jedinice stižu i Srbi izvan Srbije, prvenstveno iz Bosne i Hercegovine. Obuka o četničkom ratovanju obavljala se u posebnim školama. Prva takva škola otvorena je Ćupriji a nešto kasnije i u Prokuplju. U periodu 1918.-1941. četnički pokret razvijao se uglavnom unutar svojih udruženja. Prva četnička organizacija nastala je 1921.god. i nosila je naziv Udruženje četnika za slobodu i čast otadžbine. Rukovodstvo udruženja činili su isključivo stari četnici, učesnici u četničkoj akciji u Makedoniji i u ratovima od 1912-1918. Međutim četnički pokret se razvijao i van okvira Udruženja, prvenstveno u organizacijama Narodna odbrana, Organizacija jugoslovenskih nacionalista i Organizacija srpske nacionalne omladine. U nizu pitanja ove su organizacije imale identične poglede sa Udruženjem četnika za slobodu i čast otadžbine. U toku 1924.god organizuju se još dva četnička udruženja to su: Udruženje srpskih četnika za Kralja i otadžbinu i Udruženje srpskih četnika ˝Petar Mrkonjić˝. Struktura četničkih udruženja bila je određena pravilima tih organizacija. Ustrojstvo je bilo centralističko, na čelu je bio Glavni odbor koji je rukovodio svim organizacijama u zemlji. Sjedište Udruženja bilo je u Beogradu. Udruženje četnika za slobodu i čast otadžbine imalo je mrežu svojih mjesnih organizacija na cijelom području tadašnje države. Ti Mjesni odbori bili su obavezni podnositi izvještaje i dostavljati polovinu svojih prihoda prikupljenih od članarine ili dobrovoljnih priloga. Pravila ovoga udruženja propisivala su više kategorija članstva u četničkim organizacijama. Postojali su: redovni članovi (mogli su biti samo oni koji su učestvovali u četničkoj akciji 1904 i svi oni koji su u sastavu četničkih odreda učestvovali u ratovima do 1918), članovi utemeljivači (svi oni koji su
5
priložili određeni novčani ulog), počasni članovi (izglasavani su na redovnoj godišnjoj četničkoj Skupštini, a na prijedlog Glavnog odbora zbog izvanrednih zasluga). Prema ovakvoj strukturi članstva četnička udruženja okupljala su samo veterane, međutim to se promijenilo 1922.god. kada su donijeta izmijenjena pravila. Tada je Udruženje otvorilo mogućnost da svi građani koji su zainteresovani postanu njihovi članovi. Zastava Udruženja četnika za slobodu i čast otadžbine bila je crna, na sredini se nalazila mrtvačka glava, a na koplju bijeli orao sa natpisom-˝Za slobodu i čast otadžbine˝. Zastava Udruženja srpskih četnika bila je plavo-bijela-crvena. Na obje strane nalazio se grb Udruženja. S jedne strane nalazio se natpis-˝Sa verom u Boga˝ a ispod grba-˝Za Kralja i Otadžbinu˝. Udruženje četnika za slobodu i čast otadžbine je organizovalo svoje pododbore u Sloveniji, Hrvatskoj, Makedoniji, Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini. Ovi pododbori su uglavnom osnivani u onim dijelovima gdje su živjeli Srbi. Četnici su govorili da im je jedan od ciljeva da se obračunaju sa ˝separatizmom˝ Hrvata i ˝jugoslovenstvom˝ JMO. Srpska nacionalna omladina i Udruženje Srpskih četnika ˝Petar Mrkonjić˝ u periodu od 1923-1925.god. su najaktivniji u razvijanju mreže pododbora u Bosni i Hercegovini. Prema nekim podacima Srpska nacionalna omladina u Bosni i Hercegovini imala je oko 80 mjesnih organizacija. Prema tim podacima u BiH su postojala 3 oblasna odbora ove organizacije i to u Banja Luci, Sarajevu i Mostaru i nekoliko mjesnih odbora. Samo na području Sarajeva pored oblasnog odbora djelovalo je još i 17 mjesnih organizacija. Registrovano je i postojanje ćelija ove organizacije i u Tuzli, Bijeljini, Prijedoru, Bosanskom Novom, Bosanskoj Gradišci, Ljubiji, Kozarcu, Derventi, Bihaću, Bosanskoj Kostajnici, Zavidovićima, Goraždu, Rogatici i dr. U četničke čete prijavljivali su se ljudi iz najrazličitijih socijalnih sredina, bilo je tu i ljudi bez završene osnovne škole, zanatlija, studenata, bivših činovnika..ipak većinu su predstavljali seljaci. U toku 1925.god počela je akcija Srpske nacionalne omladine da u svoje redove privuče i Bošnjake-muslimane. Međutim ova akcije nije polučila neke značajnije rezultate, istina, tada su se osnovale organizacije pod kontrolom Srpske nacionalne omladine sastavljene od Bošnjaka u Kozarcu i Sarajevu pod nazivom ˝Osman Đikić˝ Glavni cilj ovih i ovakvih organizacija bio je koncentrisanje aktivnosti u smislu razvijanja kod muslimana srpsku nacionalnu svijest.Tako je u SRNAO-vskoj propagandi paralelno sa mišljenjem o muslimanima kao anacionalnom i tuđinskom elementu, po potrebi egzistiralo i drugo mišljenje prema kome su oni Srbi sa najčistijim rasnim osobinama. Pokušaj okupljanja Bošnjaka pod okrilje SRNAO (Srpska nacionalna omladina) imao je jedan praktičnopolitički cilj, a to je bio da se upravo sa Bošnjacima vodi borba protiv najjače bošnjačke stranke, JMO. Upravo su aktivisti SRNAO i njene produžene ruke u vidu organizacije ˝Osman Đikić˝ i izvršili atentat na predsjednika Jugoslovenske muslimanske organizacije na jednom političkom skupu pristalica JMO na Vratniku 3.10. 1927. godine. Spaho je tada bio ministar i zalagao se za zabranu djelovanja SRNAO-vskih Muslimana. To se i desilo 1929. neposredno poslije uspostave šestojanuarske diktature. Udruženje srpskih četnika su svoje odbore u BIH počeli stvarati u 1924. godine, iste one godine kada se obrazuju srpska četnička udruženja. U julu 1924. u Sarajevu se osniva srpska četnička organizacija ˝Petar Mrkonjić˝. Naredne godine u Sarajevu se osniva Odbor Srpskog četničkog udruženja za kralja i otadžbinu (Račićevi četnici). U toku 1924-1925. godine osnovani su odbori srpskih četničkih udruženja u mnogim gradovima BiH
6
(Bijeljini, Rogatici, Goraždu, Zvorniku, Bos. Gradišci i B. Luci). Odbori su osnivani uz inicijativu četničkih funkcionera i aktivista iz BG, a uz blagonaklonost lokalnih vlasti. Udruženje četnika za slobodu i čast otadžbine počelo je da stvara gustu mrežu svojih organizacija na cijelom području države tek poslije šestojanuarske diktature, tačnije od 1932. Tada je na čelo udruženja došao Kosta Pećanac koji je poveo akciju omasovljenja četničkog pokreta u razdoblju 1932-36 godine, a narodu je kao dodatni podstrek poslužio i atentat na kralja Aleksandra Karađorđevića 1934. godine u Marseju. Glavni odbor je iskoristio atentat da omasovljava četničke organizacije i da formira četničke organizacije na selu u formi seoskih četa. Tada na širem području Sarajeva niču nove četničke organizacije, a posebno je zapaženo učlanjenje seljaka. Samo u posljednja 2 mjeseca 1934. godine u sarajevskim naseljima i mjestima oko Sarajeva (Semizovac, Alipašin most, Pale, Trnovo, Sokolac..) oformila su se četnička udruženja. Trend porasta broja četničkih organizacija nastavljen je i tokom 1935. god. A i same vlasti su ovaj porast dovodile u vezu sa atentatom na kralja. Te 1935. ostaje zabilježeno da je Udruženje četnika za slobodu i čast otadžbine imalo 430 pododbora i 213 210 članovaa tri godine kasnije Udruženje je izvjestilo da se broj pododbora popeo na 1000 i da broje 500 000 članova. Ti će članovi biti dobar temelj formiranju ratnih četničkih četa nakon izbijanja rata i okupacije Jugoslavije. Što se tiče nacionalnog sastava četničkih udruženja tu su najzastupljeniji bili Srbi, jer je četništvo i nastalo kao nacionalni pokret srpskog naroda, a drugi razlog je taj što je četništvo cijeli svoj nacionalni program gradilo na srpskoj državnoj i političkoj tradiciji i na idejama pravoslavlja. Hrvata i Bošnjaka u četničkim organizacijama skoro pa i nema, posebno u seoskim pododredima, na njih nailazimo u gradskim poodredima i to u vrlo malom broju. Oni su uglavnom bili niži službenici ili privatne zanatlije, a četnicima su pristupili kako bi pokazali lojalnost režimu i na taj način su pokušavali da ostvare neke svoje lične interese, jer teško je povjerovati da su se u četničko udruženje učlanili radi ideoloških pobuda.
7
Drugi svjetski rat, četnici i Draža Mihailović Sa italijanskom okupacijom Albanije postalo je jasno da se Jugoslavija ne može sačuvati od poptunog uvlačenja u rat. Njen geografski položaj u središtu strateški važnog Balkanskog poluotoka činio ju je mjestom vjerovatnog sukoba i predmetom teritorijalnih pretenzija stranih sila. Dok su se odvijale akcije usmjerene na ostale zemlje jugoistočne Evrope, Hitler je primjenjivao diplomatski i politički pritisak na jugoslovensku Vladu. Zaplašena tim pritiskom Vlada 7.12.1940. godine obavještava njemačkog poslanika u Beogradu da je voljna razgovarati o potpisivanju pakta o nenapadanju sa Njemačkom i Italijom. Knez Pavle i njegovi savjetnici bili su protiv otpora Njemačkoj jer su ga smatrali uzaludnim i beskorisnim. Na odugovlačenje jugoslovenske strane oko potpisivanja sporazuma Njemačka je reagirala tako što je uputila ultimatum Jugoslaviji da se izjasni i svrsta na jednu od zaraćenih strana do ponoći 23. marta. Vlada je popustila pod tim pritiskom i kasno uveče obavijestila je Berlin da će poslati svoje predstavnike na potpisivanje sporazuma. Ovu ideju nisu podražale srpske opozicione stranke i patrijarh SPC Gavrilo, za razliku od vojnog vrha koji je bio saglasan da se taj sporazum potpiše. Do potpisivanja sporazuma o članstvu u Trojni pakt došlo je 25. marta u Beču. U ime Jugoslavije taj sporazum su potpisali Cvetković i Cincar-Marković. Bio je to čin predaje. U noći 26. na 27. mart grupa oficira vazduhoplovstva i vojske uspješno je zbacila režim kneza Pavla i predsjednika Vlade Cvetkovića. Planer i izvođač ovog puča bila je grupa prozapadno orijentisanih oficira iz Komande avijacije u Zemunu te iz redova jedinica kraljeve garde u Zemunu. Kada su svrgnuli Namjesničko vijeće na čijem je čelu bio knez Pavle pučisti su tada kralja Petra, koji je tada bio maloljetan, proglasili punopravnim vladarom. General Simović je preuzeo mjesto predsjednika Vlade. Na vijest o vojnom puču u Beogradu Hitler je pobjesnio i odbacio svaku moguću deklaraciju o lojalnosti nove jugoslovenske Vlade. Odlučio je da Jugoslaviju vojno potčini. Operacija napada i osvajanja Jugoslavije nazvana je Barbarossa. U napadu su učestvovale 52 divizije sa oko 2200 aviona. Napad je počeo 6. aprila, a četiri dana kasnije Beograd je pao bez otpora, a 15. aprila u blizini Sarajeva Nijemci su zarobili jugoslovensku Vrhovnu komandu. Vojna kampanja Osovine protiv Jugoslavije može se podijeliti u dvije faze: najprije odlučni napad u trajanju od 6 do 10. aprila, a zatim druga faza od 11-17. aprila koja uključuje zauzimanje vitalnog prostora i završava predajom jugoslovenske vojske. 10. aprila prije nego što su njemački tenkovi ušli u Zagreb hrvatske ustaše su proglasile Nezavisnu državu Hrvatsku 14. aprila kralj i njegova uža kolona bježe iz zemlje sa aerodroma u Nikšiću, a 15. aprila takav korak pravi i Vlada. Drugog dana nakon što su Nijemci u okolini Sarajeva zarobili generala Kalafatovića i štab Vrhovne komande potpisana je kapitulacija (17. aprila). Prema Hitlerovoj odluci 12.aprila Jugoslavija je podijeljena između osovinskih partnera i njihovih pomagača Mađarske, Bugarske i Albanije te novostvorene NDH. U sastav
8
marionetske NDH ušla je i Bosna i Hercegovina. Ustaše Ante Pavelića su bosanske muslimane proglasile ˝najčistijim Hrvatima˝ i ˝hrvatskim cvijećem˝. Na čelu srpske marionetske vlade Nijemci su postavili Milana Nedića, komandanta Treće grupe Armija. 29. augusta Nedić je organizovao tzv. Vladu nardonog spasa. Takođe osnovao je i Srpsku državnu stražu, a neko vrijeme imao je pod svojom jurisdikcijom i Srpske dobrovoljačke odrede koje je organizirao Dimitrije Ljotić. Ljotićevi četnici su bili stranačka vojska koja se uglavnom sastojala od mladih profašističkih dobrovoljaca, a do januara 1942. godine njihov broj je iznosio 3700. Nediću i Nijemcima su već od augusta prišle i jedinice Koste Pećanca, sljedeće jeseni to su uradili i četnici Draže Mihailovića. Brojnost ova dva četnička pokreta u maju 1942. godine iznosila je 13 400 četnika. Jugoslovenska vlada u aprilu 1940. godine ustanovila je četničku komandu koja je onda organizovala 6 potpunih i jedan ne potpuni bataljon i regrutirala ih na dobrovoljnoj bazi iz redovne vojske. Tih 6 bataljona pridodavani su po jedan svakoj armijskoj komandi (bilo je 7 armija i smješteni su bili u Novom Sadu, Sarajevu, Skoplju, Karlovcu, Nišu i Mostaru) Jezgra koja je kasnije prerasla u četnički pokret sastojala se od male grupe oficira, podoficira i vojnika jugoslovenske vojske, skoro isključivo od Srba koji su odbili da se predaju na svojim položajima u blizini Doboja u vrijeme sloma jugoslovenske vojske sredinom aprila 1941. godine. Pod vodstvom generalštabnog pukovnika Dragoljuba-Draže Mihailovića, koji je za vrijeme sloma bio zamjenik načelnika štaba jug Druge armije, ti su se ljudi povukli u brda. Njihov je cilj bio da se povuku u planinsku unutrašnjost Srbije gdje su se nadali da će pronaći druge dijelove jugoslovenske vojske kojima bi se pridružili i nastavili borbu. Kada je Dražina grupa došla do Ravne gore brojala je samo 7 oficira i 24 podoficira i vojnika. Oni su na Ravnoj gori osnovali svoj štab, otuda i ime Ravnogorski pokret. Jedan bivši četnički komandant navodi razloge zboge čega su izabrali baš Ravnu goru za svoje središte: ˝Homogenost stanovništva i njegov jasan i demokratski stav…. … ispresecanost i zaklonjenost terena….relativna blizina važnijim centrima naročito prestolnici…manje više središnji položaj u odnosu na državnu celinu, odlično poznavanje terena…˝. Znatan broj drugih profesionalnih i rezervnih oficira u Srbiji takođe je odbio predaju. Neki od njih pridružili su se Kosti Pećancu, a mnogo veći broj se opredjelio za Dražu Mihailovića. Među njima bilo je mnogo njih koji su kasnije postali važni četnički komandanti ili članovi mihailovićevog štaba, kao što su npr. Radoslav Đurić, Boško Todorević, Zvonimir Vučković, Duško Todorević, Sima Uzelac, Aleksandar Mišić, Neško Nedić, Miloš Nišić, Dragoslav Pavlović, Vučko Ignjatović, Siniša Ocokoljić-Pazarac, Ljubomir Jovanović-Patak, Dragutin Keserović, Nikola Kalabić, Predrag Raković, Ivan Fregl i Rudolf Perhinek. Nakon što su oformili štab na Ravnoj gori Mihailović i njegovi ljudi su se prozvali ˝Četnički odredi jugoslovenske vojske˝. Od sredine maja do augusta 1941. godine glavna se aktivnost Dražinih četnika sastojala u vrbovanju novog ljudstva, skupljanju municije i pravljenju skloništa, nabavku opreme za vezu te planiranju strategije otpora. Mihailović je u augustu 1941. organizovao Centralni nacionalni komitet, sastavljen od ljudi koji su imali ugleda u političkom i kulturnom životu. Tri najvažnija člana tog komiteta bili su Dragiša Vasić, bivši potpresjednik Srpskog kulturnog kluba, dr. Stevan Moljević, advokat iz Bosne i dr. Mladen Žujović, takođe advokat.
9
Draža Mihailović nije ni po čemu bio briljantan, pa čak ni dovoljno dobar vojni rukovodilac, ali su u njega obični Srbi polagali svoje nade u oslobođenje. Kao i hiljade drugih Srba koji su bili oficiri ili državni službenici u međuratnoj Jugoslaviji i Draža je pripadao drugoj generaciji urbanizovanih seljaka. Rodio se 27. aprila 1893. godine u Ivanjici. A 1910.god. upisao je Srpsku vojnu akademiju. U balkanskim ratovima (19121913) učestvovao je kao pitomac, a 1913 postao je potporučnik. Odlikovan je više puta na Solunskom frontu nakon što je sa srpskom vojskom izbjegao preko Albanije 1915. Od 1927-1935 bio je prvi zamjenik načelnika, a zatim je i postao načelnik Štaba komandanata kraljeve garde. U junu 1935 imenovan je za vojnog atašea u Sofiji, nakon što je unaprijeđen u čin pukovnika. Od maja 1937. godine pa do aprila 1941.god. Mihailović je zauzimao nekoliko različitih položaja u jugoslovenskoj vojsci, od načelnika štaba Dravske divizijske oblasti do komandanta 39. pješadijskog puka u Celju. Zalagao se za formiranje nacionalno čistih jedinica unutar vojske, zbog čega je bio i kažnjen zatvorskom kaznom. Njegov lični vojni dosje opusije ga kao istrajnog radnika i odličnog oficira. Nekoliko mjeseci prije invazije Mihailović je postao zamjenik načelnika štaba Šeste armijske oblasti u Mostaru. Početkom jula u zapadnoj Srbiji izbio je ustanak pod vodstvom KPJ. Ustanak se brzo širio pa je 13. jula izbio u Crnoj Gori, 22. jula u Sloveniji, 27 jula u Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini. Primjetivši značajan uspjeh ustanka, te sve širu i veću podršku naroda četnici su shvatili da ako ništa ne poduzmu ubrzo će simpatije i podrška srpskog naroda sa njih preći na komuniste. Neki četnički odredi su nešto kasnije tog mjeseca počeli borbu protiv Nijemaca, na svoju ruku ili u koordinaciji sa partizanima, ali činjenica je da su partizani prvi započeli borbu protiv okupatora dok je Mihailović oklijevao i izbjegavao konfrontaciju sa silama Osovine koliko god i gdje god je to bilo moguće. Kada je Britancima postalo jasno da su četnici i partizani dvije odvojene grupe koje nemaju skoro ništa zajedničko, stali su na četničku stranu. Oni su htjeli da se te dvije vojske ujedine ali da se partizani podrede Mihailoviću. Dok su partizani bili odlučni u nastavak borbe protiv sila Osovine, Draža se kolebao i tražio način da od tog sukoba odustane i da svu snagu svog odreda usmjeri na uništenje partizana. To se najbolje vidjelo napadom koji su četnici izvršili nad partizanima u Užicu. Nakon toga njihovo neprijateljstvo je išlo samo uzlaznom putanjom. Draža je planirao da nakon rata preuzme dio vlasti i nije imao namjeru da je dijeli sa partizanima i komunistima. 14. septembra se Mihailović prvi put javio jugoslovenskoj vladi u Londonu. Nakon toga Britanci obećavaju pomoć Mihailoviću, šalju kapetana Hudsona iz Kaira da se pobliže upozna sa Dražom i njegovom vojskom i odlučuju priznati Dražu Mihailovića kao jedinog legitimnog komandanta snaga otpora u Jugoslaviji. Od tog časa četnici su bili organ jugoslovenske vlade u izbjeglištvu. Jugoslovenska i britanska propaganda su od njega napravile heroja rata u Jugoslaviji. Prva reakcija izbjegličke vlade na vijest o ustanku u Jugoslaviji bila je negativna, prvenstveno zbog toga što ustanak nisu vodili četnički komandanti. Glavna briga Mihailovića i Vlade bila je da izgrade nadmoćnu vojnu silu i održe je tokom rata. Kad okupacione vojske budu izbačene iz zemlje i kvislinški četnici bi tada bili najjači pretendenti za vlast u poslijeratnoj Jugoslaviji. Polazeći i od pretpostavke da osovina mora
10
izgubiti rat četnici su odlučili da svoje ljudstvo i energiju ne troše na daleko moćnijeg protivnika, već da svoje snage upotrijebe u borbi protiv domaćih protivnika, prvenstveno partizana. Od januara 1942. godine kada je Mihailović postao ministar vojske, mornarice i vazduhoplovstva službeni naziv njegove vojske glasio je Jugoslovenska vojska u otadžbini. Četnici su stupili u kolaboraciju sa Italijanima u Crnoj Gori i italijanskim dijelovima NDH, zatim s nekim Paveličevim snagama u Bosni, a nakon sloma Italijana sa Nijemcima neposredno. Sve ove vojske povezivao je zajednički interes-uništenje partizana. Sile Osovine i kvislinški režimi nisu imali iluzija o osnovnom prozapadnom stavu i shvatali su da bi četnici vrlo vjerovatno u nekom povoljnom trenutku okrenuli svoje oružje protiv njih. Četnici su jednako dobro raazumjeli da bi se nakon uništenja partizana Osovina mogla okrenuti protiv njih i uništiti ih, jer joj više ne bio bila potrebna njihova pomoć. Četnici su istovremeno pokušavali očuvati svoje dobre odnose sa Saveznicima angažirajući se tu i tamo protov kvislinških snaga i Nijemaca kako bi zadržali privid aktivnog otpora. Nijemci su uvijek bili oprezni i sumnjičavi kada je u pitanju saradnja sa četnicima. Nijemci su se bojali da će u slučaju iskrcavanja Saveznika na jadranskoj obali ili grčkoj četnici okrenuti oružje protiv njih. Nakon Savezničkog iskrcavanja na Siciliju i italijanske kapitulacije bojazan od takvog scenarija kod Nijemaca je slabio i Nijemci su ih prihvatili kao kolaboracioniste. Nakon četničkih poraza u Hercegovini, jugoistočnoj Bosni i Crnoj Gori do kojih je došlo u proljeće 1943.god. četnički komandant Nikola Kalabić tražio je sklapanje neke nagodbe sa Nijemcima. Od sredine novembra pa do kraja decembra 1943. godine zaključena su 4 ugovora između četnika i Nijemaca. Prvi zaključen 13. novembra između vojnog zapovjednika jugoistočne Evrope i majora Vojislava Lukačevića, načelnika četničkog štaba. Drugi sporazum od 26. novembra sklopljen između vojnog zapovijednika jugoistočne Evrope i i majora Nikole Kalabića i pukovnika Jevrema Vukovića. Treći od 14. decembra između Nijemaca i kapetana Mihaila Čačića. Četnički sporazum zaključen je od 23.-25. decembra između potpukovnika Ljube Jovanovića Patka, komandanta četničkih snaga za istočnu Srbiju i njemačkog majora Mullera. S izuzetkom komandanta Čačića četnički komandanti koji su sklapali ove sporazume bili su među petoricom ili šestoricom najviših Mihailovićevih operativnih komandanata u Srbiji. Potpisivanje ovih sporazuma bilo je na više načina korisno četnicima. Sada su bili sigurni od Nijemaca za vrijeme borbe partizana, bila im je zagarantovana izvjesna količina municije, sanitetska oprema kao i liječenje njihovih ranjenika u njemačkim vojnim bolnicama.. Kapitulacija Italije 8. septembra i odlazak njihovih jednica bila je još jedna od loših vijesti za četnike. Time su oni izgubili vlast nad velikim dijelom seoskih područja u Crnoj Gori, Hercegovini, sjevernoj Dalmaciji, zapadnoj Bosni i Lici gdje su oko godinu i po četnici vladali uz italijanski pristanak. Neuspijeh osovinskih, ustaških i četničkih snaga da u toku operacije Weiss 1943. godine unište partizane označio je početak opadanja četničkog pokreta u Jugoslaviji. Partizani su četnike u bitci na Neretvi porazili i potisnuli ih u Sandžak i Crnu Goru. Nakon toga Nijemci pokreću operaciju Schwarz koja je za cilj imala razoružanje četnika, hvatanje Mihailovića i njegovog štaba te uništanje partizanskih trupa. Četnici su još prije početka
11
ofanzive pretrpjeli veliki udarac kada je jedan od najsposobnijih Dražinih komandanata, major Pavle Đurišić, zarobljen sa svojim ljudima na području Kolašina. Nakon toga Draža sa oko 2000 četnika bježi iz Crne Gore prema Srbiji. Sredinom aprila Mihailović kreće desnom stranom Save prema ušću Vrbasa, ali su ga napale ustaške jedinice. Skreće na jug prema Travniku i Zenici, a zatim prema Konjicu uz stalne borbe sa partizanima, s namjerom da se preko Drine prebaci u Srbiju. Partizani su ih opkolili na području Sutjeske. U borbama između 8. i 13. maja četnici su skoro u potunosti uništeni. Pobijeno je oko 7000 četnika, a spasilo ih se samo oko 400. S manjom grupom Mihailović uspijeva pobjeći. Nakon završetka rata Draža se skrivao u istočnoj Bosni i za razliku od drugih četničkih vođa nije pobjegao na zapad. Uz pomoć Mihailovićevog odang saradnika Nikole Kalabiće, agenti Ozne hvataju Dražu Mihailovića 12. marta 1946. godine na planini Zlatibor. Optužen je za izdaju i ratne zločine. Suđenje je održano od 10. juna do 15 jula 1946. godine. Mihailović je osuđen na smrt i pogubljen je 17. jula te godine.
12
Četnička zvjerstva Genocid podrazumjeva onu vrstu zločinačke aktivnosti koja je usmjerena na djelimično ili potpuno uništenje neke nacije, vjerske zajednice, rasne ili etničke grupe putem fizičke likvidacije ekonomskog iznurivanja, prisilnog preseljavanja ili prevođenja iz jedne u drugu socijalnu grupu (pokrštavanje i sl.) Budući da je Četnički pokret, odnosno Jugoslovenska vojska u otadžbini, pod komandom kralja Petra i neposrednim rukovođenjem Draže Mihailovića koristili u cilju likvidacije Bošnjaka sva sredstva, primjenjujući sva 4 pomenuta zločinačka postupka, to je taj pokret tokom drugog svjetskog rata na području BiH i Sandžaka počinio i organizovao zločine genocida. U osnovi strategije četničkog pokreta kao oružane sile Kraljevine Jugoslavije na okupiranoj jugoslavenskoj teritoriji, u njegovoj osnovnoj političkoj orjentaciji nalazi se uništenje Bošnjaka. Ideološka i politička osnova zločina četnika nad Bošnjacima u drugom svjetskom ratu razrađivana je intenzivno u oči rata u Srpskom kulturnom klubu, čiji su članovi posebno insistirali na zajedničkoj državi svuda gdje žive pripadnici srpske nacije. U vidokrugu zagovornika životnog prostora za Srbe nije bilo Bošnjaka, jer su ih velikosrpski ideolozi smatrali ˝nenacionalnim elementom˝. Normativnoj razradi teorijskih postavki o rješavanju ˝muslimanskog pitanja˝ u Jugoslaviji četnički ideolozi prišli su odmah po okupaciji. Već 30.juna 1941. godine jedan od vodećih četničkih stratega Stevan Moljević ponidio je projekata homogene Srbije. U obnovljenoj Jugoslaviji poslije II svjetskog rata homogena Srbija bi obuhvatala ˝celo etničko područje na kome Srbi žive˝, a na njenom prostoru za razliku od pripadnika rimokatoličke vjere ne bi bilo mjesta za pripadnike Islama. Program ˝Homogena Srbija˝ ili ˝Velika Srbija˝ od Vidina do Gospića u kojoj ne bi bilo mjesta za Bošnjake Mihailović i Moljević su zapravo reafirmisali ideje Ilije Garašanina, autora ˝Načartanije˝ iz pete decenije pretprošlog vijeka o stvaranju velike države za spas naroda, bez ˝Turaka˝ i nacionalnih manjina. 20.12.1941 Draža Mihailović je uputio posebnu instrukciju komandantu četničkog odreda u Crnoj Gori i komandantu Limsko-četniičkih odreda i komandantima odreda Đorđiju Lašiću i kapetanu Pavlu Đurišiću. U tom dokumentu naglašavaju se ovi zadatci četničkog pokreta: ˝2)stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj Veliku Srbiju, etnički čistu u granicama Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Srema, Banata, i Bačke. 3) Borba za uključenje u naš državni život i svih još neoslobođenih teritorija pod Italijanima i Nemcima (Trst-Gorica-Istra i Koruška) kao i Bugarske, severne Albanije sa Skadrom. 4) Čišćenje državne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih elemenata. 5) stvoriti neposredne zajedničke granice između Srbije i Crne Gore, kao i Srbije i slovenačke čišćenjem Sandžaka od muslimanskog življa, a Bosne od muslimanskog i hrvatskog življa. 8) U krajevima očišćenih od narodnih manjina i nacionalnih elemenata naseliti Crnogorce..˝ Te instrukcije Draže Mihailovića bile su osnovni orjentir u djelovanju četničkih rukovodstava i četničkih jedinica tokom čitavog rata.
13
Prilikom stvaranja same organizacije političke strukture i oružanih snaga Jugoslovenske vojske u otadžbini vodilo se računa o ˝glavom zadatku˝ četničkog pokreta. Prednost su u lokalnim, regionalnim rukovodstvima dobijali zagriženi šovinisti. U jedinicama komande su povjeravane ˝nacionalno svesnim borcima koji se razumeju u nacionalnu stvar˝ i koji ˝pravilno gledaju˝ na politiku pokreta Draže Mihailovića prema ˝nenacionalnim elementima, posebno muslimanima. Na propagandnim skupovima, pred terorističke četničke poduhvate u područjima naseljenim Bošnjacima ukazivano je kako je kucnuo ˝pravi čas˝ da se ˝jednom zauvek otrebi guba iz torine…osvete kosovski junaci i reši problem životnog prostora za Srbe˝. U BiH su četnički zločini počeli vrlo rano, uporedo sa zločinima ustaša nad srpskim življem. U ukupnom gubitku muslimanskog stanovništva tokom četiri ratne godine, od oko 150 000 lica, 2/3 je izgubilo život od četnika. Rat je Bošnjacima odnio 8.1% populacije. Četnicima je naruku išlo odsustvo bilo kakve organizacije u samom muslimanskom narodu. Stare bošnjačke građanske stranke su se nakon okupacije zemlje uglavnom rasturile, poput vladajućih struktura u kraljevini, za koje su bile čvrsto vezane. Stoga su Bošnjaci najnespremniji dočekali okupaciju. U hercegovačkom srezu Ljubinje već početkom juna 1941. godine velikosrpski elementi napadaju na Bošnjake. Tada je nekoliko desetina lica bačeno u jamu, a ostali su protjerani. Nešto kasnije oko 700 Bošnjaka bilećkog sreza četnici su pobili i bacili u jamu Čavkarka. U Kulen-Vakufu četnici su izvršili pokolj nad oko 1100 Bošnjaka. Nažalost ovo je bila samo uvertira u još masovnije četničke zločine. Iako je teroristička aktivnost trajala tokom čitavog rata, ističu se četiri operacije četničke Vrhovne komande, u čijim su pripremama učestvovali najznačajniji četnički komandanti kao i sam Draža Mihailović. Prvu masovniju genocidnu operaciju protiv bošnjačkog življa realizovali su četnici u jesen 1941. godine i u proljeće 1942. godine u istočnoj Bosni i u zapadnom Sandžaku. Drugu veliku operaciju protiv Bošnjaka organizovali su Draža Mihailović i Vrhovna komanda Jugoslovenske vojske u otadžbini augusta 1941. godine na području fočanskog sreza. Cilj tog poduhvata bio je da se nakon odlaska partizana i likvidiranja tzv. Fočanske partizanske republike nastavi sa stvaranjem čiste etničke teritorije u gornjem Podrinju. Treći ujedno i najopsežniji poduhvat protiv Bošnjaka u drugom svjetskom ratu četničko vodstvo je izvelo u decembru 1942.god. i tokom januara i februara 1943 godine. Osvaren je po ˝tačno utvrđenom planu˝ na području zapadnog Sandžaka te Foče, Čajniča te Rudog u Bosni.Ova akcija je imala za rezultat da je na prostranom području od 6000km2 gdje su Bošnjaci prije rata bili ubjedljiva većina stvorena etnički potpuno čista površina. Četvrtu veliku operaciju u koju su stradali Bošnjaci realizirali su četnici početkom oktobra 1943. godine u višegradskom i rogatičkom srezu. U toku ovih i drugih operacija na području Bosne i Sandžaka četnici su primjenjivali uglavnom četiri metode genocida: 1. masovna ubistva civilnog stanovništva, 2. progonstvo sa njihovih ognjišta, 3. uništavanje imovine kako bi se onemogućio opstanak i preživljavanje, 4. pokrštavanje Bošnjaka. U gatačkim selima četnici provode svoj krvavi pir. Posebno se ističe zločin u gatačkom selu Avtovac gdje su 28. juna 1941.godine na Vidovdan, četnici zaklali 27 Bošnjaka. Nakon ovih zločina Bošnjaci se u gatačkim selima Kula i Gračanica organiziraju u snažne
14
jedinice koje pružaju žestok otpor četnicima. Takvo što neuspijeva što Bošnjacima sela Borča gdje je ubijeno oko 300 Bošnjaka, prvo od strane četnika a zatim od strane partizana. U drugoj polovini 1941. godine ustanici započinju teror i u trebinjskom srezu. Bošnjake su ubijali i kasapili a potom ih bacali u jame. Bilećki srez je na početku rata bio pozornica monstruoznog genocida nad Bošnjacima. Nakon ustaničkih zločina Bošnjaci nikada više nisu uspjeli povratiti prijeratne odnose u strukturi stanovništva. Sastavi četničkih i partizanskih jedinica, koji su se zajednički nazivali ustanici, u Bileći su klali, silovali i pljačkali civilno bošnjačko stanovništvo. 1.septembra.1941. 700 stanovnika tog kraja su bacili u jamu. Ubijeni su bez milosti i oni Bošnjaci koji su pomagali Srbima da se sklone od ustaškog noža. Ni Bošnjaci koji su bili u KPJ nisu bolje prolazili, nekoliko njih je i ubijeno. Partizani su u tom kraju ljeta i jeseni 1941.god. i nisu razlikovali od četnika. Zajedno su napadali muslimanska sela kod Kladnja, zajedno su izvršili pokolj u Kulen-Vakufu. Bio je to jedan od osnovnih razloga što se Bošnjaci u nekim područjima nisu opredjeljivali za NOP. Suočeno sa neizmjernim šovinizmom u redovima ustanika prema Bošnjacima partijsko rukovodstvo šalje u taj kraj Uglješu Danilovića. U njegovom izvještaju se ističe da je aktivnost Srba zapravo ˝pretvorena u krstaški rat protiv islama˝. Pred kraj augusta 1941.godine udružene partizansko-ćetničke snage uz pomoć crnogorske komite napadaju muslimansko selo Berkoviće. Za samo jedan dan zaklano je oko 300 žena i djece. Krajem augusta partizanski rukovodioci Miro popara i Savo Medak prikupljaju na jedno mjesto sve bošnjačke porodice sa područja Plane, u namjeri da ih isele u Stolac. Kolonu u pratnji 12 Srba presreće grupa ustanika pod komandom Radosava Vukovića i preuzima kontrolu nad kolonom. Tada Vukovićevi ljudi izbjegličku kolonu vraćaju u Berkoviće gdje počinju svoje divljanje. Djevojke i žene su silovali, djecu klali, a starce su mučili. U zoru su preživjele poveli u pravcu Nevesinja, zaustavili su se kod jame Čavkarice gdje je smrt našlo oko 700 Bošnjaka. Žene, djeca i starci su dovođeni pred ivicom ponora i udracima kolčevima su strmoglavljivani u jamu, dok su malo djecu hvatali za noge i udarali o kamenu liticu. Romanija je poznata kao veoma jako uporište četnika, koji su skoro čitavog rata istrajno uništavali bošnjački živalj. Zahvaljujući njihovoj aktivnosti u mnogim romanijskim mjestima Bošnjaci su desetkovani. Teror nad Bošnjacima Romanije započeo je u augustu 1941.godine kada na terenu nije postojala razlika između partizana i četnika, koje je narod zvao ustanici. Za Dražu Mihailovića Romanija je bila izuzetno značajna strategijska tačka. Ona je bila najkraća veza Srbije sa zapadnom Bosnom i Likom kao i odskočna daska za eventualni napad na Sarajevo. Zbog toga Draža Mihailović na ovo područje šalje najprobranije oficire Jezdimira Dangića, Boška Todorovića, Sergija Mihajlovića, Dragoslava Račića. Daje im zadatak da sa važne romanijske ˝spone˝ između ˝srpskih zemalja˝ prvenstveno likvidiraju Bošnjake. Već u augustu 1941.god. uslijedili su prvi zločini udruženih četničko-partizanskih snaga. Tada su se desili pokolji nad Bošnjacima Romanije u selima Kukavice, Varošište, Brčigovo, Borike, Sokocu itd. U selu Koraj je ubijeno oko 400 civila, uglavnom žena i djece. . Ovakvim se potezima vidi da je u to vrijeme komunističkim komandantima bila važnija saradnja sa četnicima od zaštite civilnog bošnjačkog stanovništva romanijskog kraja. A kada bi neki politički djelatnici ili vojna lica insistirali na suprostavljanju četnicima i na pružanju zaštite muslimanima tada bi čitavi bataljoni partizana prelazili u četnike. Tako da Bošnjaci tada nisu ni pravili neku
15
razliku između četnika i partizana, i jedni i drugi su ih bespoštedno ubijali a njihova imanja prisvajali. Početkom decembra 1941.godine italijanska komanda suočena sa partizanskim napadom na Pljevlja povlači svoje garnizone iz Višegrada. A 20.11.1941. god. četnici sa Italijnima sklapaju sporazum o preuzimanju vlasti u Višegradu, krajem novembra italijanski pukovnik Kastanjero sa četničkim komandantima Boškom Todorovićem i Sergijem Mihajlovićem dogovara i predaje vlast u četničke ruke u Goraždu, Foči i Čajniču. Sa povlačenjem italijanskih vojnika za Bošnjake Podrinja počinje teror. Četnici za nekoliko dana uništavaju višegradska sela Banju Kamenicu, Klašnik, Štitarevo, Drakanj i Strmicu. U njima ubijaju 580 stanovnika. U Dobrunu četnici vrše masovni pokolj, ljude su žive spalili u njihovim kućama, djevojke su prvo silovane pa zatim ubijane. U svim su se zločinima vrlo rado pridruživali i Srbi iz obližnjih sela, komšije ubijenih Bošnjaka, koji su vidjeli priliku da preko noći prošire svoja imanja. U Ustiprači četnička jedinica pod komandom Novice Džide, koji je rodom iz tog kraja vrši masakar nad Bošnjacima, 30.11.1941. godine grupa četnika je u Goraždu poklala a zatim bacila u Drinu 54 Bošnjaka. Prvo klanje zarobljenih Bošnjaka za primjer ostalima izvodili su četnički komandanti, 4 i 5. decembra 1941.god. otišli su i posljednji Italijani iz Foče i grad predali u ruke četnicima. Četnici su uz pucnje iz pušaka i topova slavodobitno ušli u grad, zvona na crkvi su zazvonila, a Srbi iz Foče i obližnjih zaseoka su na ulicama Foče napravili narodno veselje. Jezdimir Dangić komandant četničkih odreda istoče Bosne za glavnokomandujućeg četnika u Foči postavlja kapetana Sergija Mihajlovića. Već 6.decembra 1941.godine Mihajlović je sazvao zbor na gradskoj tržnici i najavio osvetu muslimanima, ustašama i komunistima. Bošnjacima je naređeno da odmah predaju oružje, a svim trgovcima nesrbima je naredio da predaju ključeve svojih radnji. Zatim je izvršio popis Bošnjaka starijih od 16 godina. Četničke starješine pop Vasilije Jović, Vlado Hadživuković, Milenko Kekić i Vladislav Hamović su prvo prišle likvidaciji Bošnjačkih izbjeglica koje su u Foču stigle iz Sandžaka, Višegrada i sa Romanije. U grupama su odvođene na desnu obalu Drine, na ušću Ćehotine u Drinu i tu su ih četnici klali. Nakon što su ˝završili˝ sa izbjeglicama na red su došli mještani. Mučenje žrtava je počinjalo u njihovim kućama, tu su im četnici prvo tražili zlato i druge vrijednosti. Nekima su govorili da mogu ˝otkupiti život˝ za određenu svotu dukata. Kada bi žrtva dala i posljednji novčić odvođena je na stratište. Ljudima su odsijecani uši, nosevi, ruke, vađenje su im oči sve kako bi žrtva priznala gdje skriva pare. Najmasovnije stratište u Foči bilo je ono na drinskom mostu gdje su najaktivniji koljači bili Stojan Popović iz Višegrada, Spasoje Drkić sa Čelebića i Boro Blagojević iz Foče. Postoje različiti podaci o tome koliko su četnici ubili Bošnjaka u Foči za vrijeme svoje vladavine (5.12. 1941.-20.1.1942). Prema nalazima komisije za ispitivanje ratnih zločina četnici su u tom vremenu ubili 2.123 stanovnika Foče, od čega 280-oro djece mlađe od 10 godina. Komisija El Hidaje je došla do podatka o 5137 ubijenih. Sergije Mihajlović, četnički komandant gornjeg Podrinja hvalio se kako je u Foči i Goraždu ubijeno 5000 muslimana. Za najveće pokolje određivani su vjerski praznici. U Foči su tako na Bajram 28. dec. 1941. godine četnici izvršili pokolj nad nekoliko stotina Bošnjaka govoreći da ˝prinose kurban Alahu˝. Fočanskog muderisa Muhameda ef. Bjelama četnici su u oči Kurban bajrama doveli na drinski most, natjerali ga da punim glasom prouči ezan, a potom ga poslije mučenja zaklali i bacili u Drinu. U povodu Božića 1942. godine Sergije Mihajlović izdao je naredbu pod nazivom ˝Božićna akcija˝, kojom je dat zadatak četnicima da ubiju što više
16
Bošnjaka. Tih božićnih dana organizovana je i jedna četnička predstava na kojoj je glavna tačka bila ˝masakriranje Turčina˝. Na bini je izveden svezan jedan mladić kome su četnici sa kamama počeli odsijecati dijelove tijela, a za to vrijeme publika je razdragano aplaudirala. Preživjeli očevici opisuju stanje među bošnjačkim stanovništvom opštom klonulošću. Ljude je zahvatio, strah, očaj i nevjerica da su izloženi masovnom uništavanju, često od prvih komšija sa kojima su ranije mirno živjeli. Niko nije nalazio snage da spas potraži u otporu. Izlaz je jedino vidio u bježanju ili mirnom odlasku pod četnički nož. Od tuda su i veoma česti slučajevi da su jedan ili samo dva četnika hvatala i ubijala i po nekoliko desetina lica bez ikakve bojazni za vlastiti život. Omiljeni vid četničkog terora bila su silovanja. U kuće četničkih komandanata dovođene su mlade djevojke radi zabave. Djevojke su često silovane na očigled očeva i majki. Sergiju Mihajloviću djevojke je podvodila njegova sestra Jelena. Ustikolina kod Foče našla se prva na udaru četničke strahovalde u fočanskom kraju. Idući cestom od Goražda prema Foči rogatički, zlatiborski i goraždanski četnici su ubijali i kasapili sve što je nosilo muslimansko ime. U samoj Ustikolini odmah po dolasku četnika pop Vasilije Jovičić je organizovao zbor i dao oprost svima koji budu učestvovali u pljačkanju i ubijanju muslimanskog stanovništva. Za svega nekoliko dana četnici su ubili 24 Bošnjaka. Ustikolina je tokom decembra 1941. i januara 1942. godine bila veliko stratište Bošnjaka. U njoj je djelovao četnički sud koji je sudio po nacionalnosti, a presuda za sve Bošnjake glasila je ˝pod nož˝. Ni Bošnjaci doline Sutjeske nisu bili pošteđeni. Četnicima u ostvarivanju svojih bolesnih fantazija na ovom prostoru pomagali su ustanici iz Crne Gore. Za svega nekoliko dana četnici i ustanici pod partizanskom komandom ubili su 412 osoba bošnjačke nacionalnosti. Desetine koljača takmičilo se u dolini Sutjeske u ubijanju muslimanskog stanovništva. Preživjeli se sjećaju najistaknutijih a to su bili Gilo Ćalasan, Gojko i Vlado Slijepčević i Rade Radović. Jedna grupa mještana Sutjeske se u strahu od četničkog noža odlučila na očajnički potez. 19. dec. 1941. godine kreću put Borača koji je bio pod kontrolom muslimanske milicije preko Zelengore. Nekoliko desetina njih se smrzlo na planini. Četnici su neke bošnjačke dječake uzimali kao robove, odvodili su ih na svoja imanja da im čuvaju stoku. Neki su u takvoj situaciji dočekali kraj rata kao npr. Šerif Vojo. Teror četnika nad Bošnjacima rukovodstvo NOR-a pokušavalo je prekinuti. U tom cilju Tito je u dva navrata tražio od komande crnogorskih partizana da intervenišu u Foči i Goraždu. Nažalost njegovo naređenje izvršeno je tek 20. januara 1942. godine kada je bataljon ˝Vojvoda Momčilo˝ ušao u Foču. O atmosferi koju su zatekli u gradu piše Kosta Nađ: ˝Ulaskom u Foču čovjek je naprosto bio zapanjen prisustvom smrti. Po svuda smo nailazili na jezive prizore četničkog zločina. Muslimansko stanovništvo dočekalo nas je kao spasioce˝. U čajničkom kraju u zimu 1941-1942. stradalo je oko 1000 muslimana. U jednoj depeši iz Vlasenice kaže se da su četnici masakrirali 2000-3000 Bošnjaka. Kriteriji da li nekog treba ubiti bio je dužina puške, svi koji su bili viši od puške likvidirani su. Zakon noža i puške vladao je tih decembarskih i januarskih dana 1941-42. Domaći četnici su se utrkivali ko će više ubiti muslimana. Podsticaj im je dalo i obećanje Jezdimira Dangića koji je prenio stav Draže Mihailovića da svi koji se istaknu u likvidaciji Bošnjaka mogu računati na njihova imanja.
17
Da se od četnika moglo i moralo braniti pokazuje i primjer sela Kunovo. To selo udaljeno 30-tak km od Foče uz granicu između BiH i Cg postalo je sinonim i uzor odbrane svoje zemlje. Kada su mještani ovog sela odbili da četnicima predaju oružje na njih su krenula dva četnička odreda pod komandom Kočevića i Hamovića. 5.januara1942. su u Kunovu zaklali u kući Smaja Zeca 80-oro djece, žena i staraca. Preživjeli njih 56 se sklonilo u kuću Alije Traka iz te kuće su počeli da pružaju otpor četnicima, od naoružanja su imali samo dvije puške. 38 dana trajao je otpor Kunovljana, četnici jednostavno nisu mogli zauzeti kuću Alije Traka. Nakon mjesec i po dana borbi mnogi branioci su bili ranjeni, neki su umirali od zadobijenih rana, nestašice hrane i zime. Otpor su pružali još jedino dva čovjeka Alija Delić i Sulejman Trako. 17. 2. 1942. godine četnike su sa tog područja rastjerali partizani, a branioci su napokon mogli izaći iz kuće. Otpor ovih hrabrih ljudi prešao je u legendu, danima su Podrinjem kružile priče o neosvojivoj trvđavi u Kunovu. Na podruučju Prozora i Rame četnici i Italijani pokreću zajedničku akciju Alfa. Nakon što su partizani bez borbe predali taj prostor četnici su počeli sa pljačkom i ubijanjem. Zločini su se desili i na području Imotskog i Ljubuškog. ˝. Izvještaji govore da su četnici na području Prozora ubili oko 700 lica. U istoj operaciji četnici su u jablaničkom kraju likvidirali 170. Porazi u bitkama protiv NOV-a, utisak stvoren u svijetu o četnicima kao saradnicims okupatorom, te saznanja van granica zemlje da ˝Kraljevska vojska u otadžbini˝ primjenjuje metode genocida nad Bošnjacima zabrinuli su Dražu Mihailovića 1943. U svjetskom javnom mnjenju uveliko je preovladavalo uvjerenje da je Titova vojska jedina prava oslobodilačka vojska na strani Saveznika u Jugoslaviji. Iz savezničkih komandi insistiralo se da se kraljeva vojska već jednom legitimira otvorenim obračunom sa okupatorskim snagama, to je bio uslov za dalje priznavanje Dražinih četnika od strane SAD i GB za savezničku vojsku. Sve ovo imao je u vidu Draža kada je 1943. godine donio odluku da izrežiranim napadom na slabe njemačke i ustaške snage u Višegradu pokaže svijetu, ali i srpskom narodu da su oni veliki neprijatelji sa njima. U to vrijeme Višegrad je bio pun bošnjačkih izbjeglica iz Rudog, Sandžaka i višegradskih sela. Tako je Draža računao da će od novog napada na Višegrad imati dvostruku korist: napadom na njemačke i ustaške vojnike vratiti povjerenje saveznika i još jednom ˝očistit˝ Višegrad od ˝anacionalnog elementa˝. Za ovu akciju Draža je angažovao sve raspoložive snage a za komandanta je odredio Zaharija Ostojića. Napad na Višegrad počeo je u zoru 5.10.1943. U Dražinoj pratnji pri nadgledanju napada bili su članovi britanske i američke misije pri četničkoj Vrhovnoj komandi. Ni velika nadmoć četnika u brojčanom smislu nije bila dovoljna da slomi otpor koji su im pružali njemački i ustaški vojnici. Zbog toga je Ostojić bio prisljen da im otvori put za bijeg. Nažalost to nije važilo za bošnjačko stanovništvo koje je ostalo u gradu nakon povlačenja Nijemaca i ustaša. Pohvatane ljude odvodili su u prostorije gradske klaonice gdje su se nad njima umobolni sadisti na najsvirepiji način iživljavali, a potom su ih odovdili do mosta Mehmed-paše Sokolovića gdje su ih klali i strijeljali. U periodu od 5-10. oktobra 1943. godine četnici su ubili više od 2000 muslimana. U 38 sela i samome Višegradu četnici su iskorijenili preko 300 bošnjačkih porodica. Nakon ˝Višegradske operacije˝ četnici do kraja 2. svj. Rata nisu izvodili masovnije akcije pokolja nad Bošnjacima zločini su se sveli na pojedinačna ubistva.
18
Muslimani u četničkom pokretu Tokom čitavog rata je Vrhovna komanda JVO u odnosu na muslimansku populaciju vodila politiku na dva kolosijeka: prvo shodno osnovnom zadatku iz plana ˝Velika Srbija˝, nastojala je kad god su joj to mogućnosti dozvoljavale, uništiti što više pripadnika bošnjačke nacionalnosti kao ˝Turaka˝ ili ˝anacionalnih elemenata˝. Drugo u nastojanju da cilj postigne sa što manje gubitaka, jer je ˝svaki Srbin dragocjen˝, VK JVO se kontinuirano angažovala na vezivanju za sebe kvislinških elemenata u samom bošnjačkom narodu. Velikosrpski stratezi su tu ideju izgleda ˝prepisali˝ od ustaša i NDH koji su Bošnjake proglasiili Hrvatima islamske vjeroispovijesti i angažovala među njima vojnike kako bi preko njihovih leđa ostvarila projekat Velika Hrvatska i kako bi se obračunala sa Srbima na području pod njihovom kontrolom. U svojoj propagandi četnici su se pozivali na tzv. Srbe muslimane, tvrdeći da su vijernici islama samo jedna grana velikog srpskog stabla, koja je izrasala u vremenu turske okupacije. U ostvarivanju te svoje politike četničko vodstvo je nastojalo tokom čitavog rata da sa što manje gubitaka riješi ˝muslimansko pitanje˝. Tamo gdje četničke snage nisu bile sigurne u uspijeh u domenu fizičke likvidacije civilnog stanovništva, i gdje se očekivao kakav-takav otpor, Vrhovna komanda JVO zagovarala je jedinstvo ˝srpskomuslimanskih˝ interesa, ukazivala je na historijsku povezanost i upućenost jednih na druge. Insistirala je na tezi da se radi o jednoj naciji sa dvije vjere za koje je saradnja jedini izlaz. Dok su vršeni gnusni pokolji nad bošnjačkim civilima, u okviru četničke organizacije su ispostavljeni kontakti sa prosrpski orjentisanim Bošnjacima, sa ciljem da se bošnjačke mase dezorjentišu kako ne bi predstavljale bilo kakvu snagu otpora u ostvarivanju četničkog programa. U jesen i zimu 1941 i 1942 za vrijeme četničkih pokolja Bošnjaka Podrinja, u Mostaru i Konjicu četnička organizacija preko nekih pripadnika islamske vjeroispovijesti koji su se nacionalno deklarisali kao Srbi, nastoji obezbijediti svoj uticaj u muslimanskom narodu. U centralnoj Hercegovini se na tom planu posebno angažuju Ismet Popovac i Mustafa Pašić, a u Konjicu Mustajbeg Hadžihuseinović. Jedan od najvećih zagovornika saradnje sa četnicima, dr. Ismet Popovac, dolazi u ljeto 1942. na područje Nevesinja gdje su vlast vršili Italijani i četnici. U ovom mjestu on pravi plan stvaranja bošnjačkih četničkih jedinica. Popovac, Pašić a kasnije i Musakadić bili su predstavnici onog dijela Bošnjaka koja je procijenjivala da su šanse JVO za pobjedu visoke, pa bi se svrstavanjem na pobjedničku stranu imali šansu da uđu u raspodjelu poratne vlasti.Odredi koje je osnovao Popovac u Konjicu, Glavatičevu, Blagaju, Stocu i Aladinićima su bili slabo naoružani, pa je Ismet Popovac tražio od Draže Mihailovića da ih naoruža. Mihailović to odbija u strahu da se to oružje ne okrene protiv Srba četnika. Popovac se takođe žalio na nedostatak muslimanskih oficira, na tom polju je nešto i urađeno, iz Sarajeva je stigao u Kalinovik žandarmerijski major Fehim Musakadić. Prva četnička akcija u kojoj su učestvovali i novi Dražini borci Srbi muslimani desila se na području Stoca, gdje su četnici Srbi i četnici muslimani napali Hrvate. Početkom 1943 godine na području Kalinovika se oformila ˝Muslimanska nacionalna vojnočetnička organizacija˝. Zaharije Ostojić konstituiše i Glavni štab te organizacije, a za njegovog komandanta postavlja majora Fehima Musikadića. Štab su činili još i Hamdija Čengić, Jusuf Uzunović, a političke stratege organizacije predsatvaljali su doktor Ismet
19
Popovac i Mujo Pašić. Pred kraj februara major Musikadić komanduje sa oko 700 Bošnjaka. Pripadnici MNVO učestvovali su i u bitci na Neretvi, naravno na strani četnika, ali se nisu posebno istakli u borbi, brzo su se razbježali u sudaru sa partizanima. Nakon ovoga poraza brzo su likvidirani vođe MNVO. U julu 1943. je kod Kalinovika Deseta hercegovačka partizanska brigada uhvatila majora Fehima Musakadića zajedno sa nekolicinom drugih četničkih starješina. Osudili su ga na smrt i strijeljali. Nešto kasnije kod Trebinja poginuo je i Ismet Popovac.
Pokrštavanje Bošnjaka U martu 1943. četnici pored ubijanja i progona Bošnjaka radi ostvarivanja svojih bolesnih nacionalnih ciljeva počinju primjenjivati i pokrštavanje muslimana, a na prijedlog pravoslavnih sveštenika. Pritome su isticali 2 ˝dobre˝ strane ovoga postupka: pošto su bili suočeni sa činjenicom da ipak ne mogu pobiti sve Bošnjake, a pokrštavanje nije bio tako ogarničen metod, a druga ˝pozitivna˝ strana jeste da se onim četnicima i običnom srpskom narodu koji se protivio masovnim egzekucijama Bošnjaka pokaže ˝humanost˝ četničkog pokreta. Pokrštavanje Bošnjaka od strane četnika nije nešto što se prvi put desilo u 2. svj. ratu. 1807. godine za vrijeme prvog srpskog ustanka u tada većinski muslimanskom Beogradu se vršilo prislino pokrštavanje muslimana, pored ubistava i mučenja. Na to su se iskustvo pozivale i četničke vođe i ideolozi 1943. Akcija prislnog pokršatavanja nije dala rezultate koju su njeni pokretači očekivali. U nekoliko sela fočanskog sreza prisilno je na pravoslavlje prevedeno oko 250 lica. Prvo pokrštavanje Bošnjaka u 2. svjetskom ratu obavio je pop Novak Stanojević u selu Potpeća 8. marta 1943. uz pomoć drinskog korpusa.
20
Zaključak Četnički pokret kako smo imali priliku da vidimo bio je genocidan, sastavljen od tri profila ljudi, oni koji su pokretu pristupili iz nacionalističkih pobuda i ideala, zbog toga što su mislili da trijebljenjem jednog naroda rade dobru stavar za Srbiju, za svoju djecu kao i za srpstvo samo, koji su rasli u mitovima o ˝Velikoj, Nebeskoj Srbiji˝, o poturčenim Srbima koji su gori od Turaka itd. Druga grupa ljudi su oni koji su u svemu tome gledali svoju korist, klasični pljačkaši, većinom su to bili komšije ubijenih Bošnjaka koji su nakon izvršenog pokolja uzimali njihovu zemlju, njihovu stoku….Treća grupa ljudi su oni koji su bili i koljači i pljačkaši. Na veliku žalost mnogi od ovih zločinaca prošli su nekažnjeno, neke nije imao ko da optuži i da posvjedoči o njihovoj sramnoj ulozi za vrijeme rata, a neki su se ˝iskupili˝ pristupajući partizanima krajem rata. Ono što je zbilja zastrašujuće je to da se popriličan broj Srba nije još uvijek distancirao od četnika i četništva i njihove uloge u 2. svjetskom ratu. Za veliki broj seljaka, slabo obrazovanih ljudi kojih u srpskom narodu ima pozamašan broj, četnici na čelu sa Mihailovićem su simbol srpskog otpora, najčasniji borci koje je Srbija imala nakon Solunskog fronta, bravi Srbi kojima je uvijek draže poginuti nego živjeti pod tuđinskom vlašću itd. Bizarno je to što se u nama susjednoj zemlji položaj četnika i partizana izjednačava ne samo na ulici već i u državnim institucijama. U Srbiji su četnici i partizani zakonom izjednačeni kao antifašisti i borci za oslobođenje. Preživjeli i jedne i druge grupe primaju državnu penziju. Ova nam činjenica dovoljno govori pod čijom komandom su četničke horde bile. Takođe nam govori da je četništvo u srpskom narodu još uvijek živo, i čeka trenutak da na mig iz vrha krene u nove pohode, kao što je to bilo za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu.
21
Literatura - Garašanin Ilija, NAČARTANIJE, 1844. godine - Muftić Faruk, FOČA PONOVLJENI ZLOČIN, ˝DESS˝ Sarajevo, 2001. - Pašić Ibrahim, OD HAJDUKA DO ČETNIKA, Bemust, Sarajevo 2000.god. - Šehić Nusret, ČETNIŠTVO U BOSNI I HERCEGOVINI (1918-1941.), Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1971.god. - Tomašević Jozo, ČETNICI U DRUGOM SVJETSKOM RATU, Zagreb, 1979. godine - Tucaković Šemso, SRPSKI ZLOČINI NAD BOŠNJACIMAMUSLIMANIMA 1941.-1945., Rijaset Islamske zajednice u R BiH, Izdavačka djelatnost – El Kalem i ˝OKO˝ d.d. Sarajevo, Sarajevo, 1995.god.
22
