Jugoslavenski Radnicki Pokret i Nacionalno pitanje u BiH - Enver Redzic

Odgovorni urednik dr MURIS IDRIZOVIĆ

E N V E R R ED Ž IĆ

JUGOSLAVENSKI RADNIČKI POKRET I NACIONALNO PITANJE U BOSNI I HERCEGOVINI (1918

—

1941)

»SVJETLOST«, OOUR IZDAVAČKA DJELATNOST, SARAJEVO 1983.

Recenzenti: dr NEDIM ŠARAC dr DUŠAN LUKAČ

Redakcioni odbor: Prof, dr JELENA BERBEROVIC, prof, dr MUSTAFA IMAMOVIĆ, prof, dr DUŠAN KECMANOVIC, prof, dr ZDENKO LESIC, prof, dr VLADIMIR SULTANOVIC.

SADRŽAJ

I JUGOSLAVENSKI RADNIČKI POKRET OD UJEDINJENJA DO RASCJEPA (1918—1921) str. PREDGOVOR Socijalistički pokret u Bosni i Hercegovini i stvaranje jugoslavenske države Idejno-političko opredjeljenje i nacionalna argumentacija SDS BiH za je­ dinstvenu jugoslavensku radničku partiju marksističke orijentacije . . . »Jedinstvo jugoslavenske radničke klase — osnova nacionalnog jedinstva Jugoslavena« — Proleterski karakter jugoslavenstva bosanskohercegovačkih kom un ista...................................................

11 17 25 41

Protiv kontrarevolucionarne intervencije u Rusiji i Mađarskoj — Bauk revolucije kruži Jugoslavijom— Razlike među bosanskohercegovačkim ko­ munistima u gledištu o mogućnosti proleterske revolucije u kapitalistički nerazvijenim z e m lja m a ...........................................................................................................51 Komunisti Bosne i Hercegovine protiv pretvaranja jedinstvene jugoslaven­ ske države u »konglomerat« nekoliko državica; za jedinstvenu sovjetsku republiku J u g o s la v iju ........................................................................................................... 58 Izbori za Ustavotvornu skupštinu — Uspjeh KPJ u izborima — Široka podrška ideji narodnog jedinstva — Klasni, proleterski, revolucionarni smisao opredjeljenja KPJ za c e n t r a l i z a m .................................................................................60 Štrajkovi rudara u Bosni i Hercegovini tokom decembra 1920 — »Husinska buna« —»Obznana«— Interpelacije komunističkih poslanika u Ustavotvornoj skupštini — Zbunjenost u rukovodstvu K P J ................................................................... 72 Rascjep u radničkom pokretu — Sama protiv sviju, svi protiv KPJ — Po­ java crvenog terora bosanskohercegovačke komunističke omladine . . . 78 Usvajanje Ustava 28. juna 1921. godine — Atentati na regenta Aleksandra i ministra unutrašnjih poslova Milorada Draškovića — Donošenje zakona o zaštiti javne bezbjednosti i poretka u državi — Kraj legalnog djelovanja KPJ — Aktivnost bosanskohercegovačkih socijalista i stvaranje Socijalističke partije J u g o s la v ije .................................................................................................... 85 II POLITIČKO KONSTITUISANJE ILEGALNOG I LEGALNOG RADNIČKOG POKRETA I NJIHOVO RAZILAŽENJE U DEFINISANJU NACIONALNOG KARAKTERA JUGOSLAVIJE (1921-1925) Privredno zaostajanje Bosne i Hercegovine u prvim godinama sistema držav­ nog c e n tr a liz m a ....................................................................................................

?2

5

str Pocijepani radnički pokret jedinstven u opredjeljenju za nacionalno jedinst­ vo. Razlike između socijalista i komunista u kritici državnog centralizma — kongresi intelektualaca u Sarajevu i Z a g r e b u ...................................................... 97 Prijevremeni izbori za Narodnu skupštinu (18.3.1923) — SPJ i KPJ u izbornoj kampanji — Porast suprotnosti i stepena konfrontacije između socijalista i komunista u Bosni i H e rc e g o v in i...........................................................................105 Polemika o nacionalnom pitanju u KPJ 1923. g o d i n e .........................................114 Treća zemaljska konferencija NRPJ (1—4—I—1924) donosi marksističku Rezo­ luciju o nacionalnom pitanju u J u g o s la v iji...................................................... 130 Stvaranje Opozicionog bloka početkom 1924 — Aktiviranje sindikata u borbi za odbranu i zaštitu ekonomskog položaja radnika — Zabrana NRPJ i Nezavisnih sindikata Jugoslavije — Pojava lijeve i desne frakcije u KPJ . 133 Bosanski socijalisti kritikuju ukidanje pokrajinskih uprava sa stanovišta nacionalnog i državnog jedinstva — Komunisti Bosne i Hercegovine zalažu se za stavove III zemaljske konferencije o nacionalnom pitanju, ali nemaju sposobnosti da analiziraju nacionalne odnose u Bosni i Hercegovini i polo­ žaj Bosne i Hercegovine — Socijalisti i komunisti u februarskim parlamen­ tarnim izborima 1925. godine — Izborni poraz snaga centralizma u Bosni i H e rc e g o v in i............................................................................................... 137 III PRODUBLJIVANJE RASCJEPA RADNIČKOG POKRETA U BOSNI I HERCEGOVINI (1925 — 1928) Sporazum Radić-Pašić — Socijalisti odobravaju, a komunisti kritikuju Spora­ zum — Ispoljavanje razlika između socijalista i komunista u Bosni i Herce­ govini—Rezolucija V kongresa Kl o jugoslavenskom pitanju—Staljinova inter­ vencija u jugoslavenskoj komisiji IK Kl 1925 — Ambicije KPJ da preuzme vodstvo u borbi potlačenih nacija — Specifična težina problema Bosne i Her­ cegovine izvan horizonta K P J ........................................................................................ 145 Pojava komunističkih listova u Bosni i Hercegovini SMOTRE i GLASNIKA ISTINE—III kongres KPJ o zadacima komunista u Bosni i Hercegovini — Razlike između socijalista u izborima za Narodnu skupštinu 11. septembra 1927........................... .......................................................................... . 153 Režim utire put »dvorsko-generalskoj« diktaturi—Nepostojanost bosanskohercegovačkih socijalista u uslovima političke krize — Pojačana aktivnost komunista Bosne i Hercegovine u završnoj etapi krize parlamentarnog si­ stema ...................................................................................................... 166 Pokrajinska konferencija KPJ za Bosnu i Hercegovinu 10. 9. 1928 — Raskorak između htijenja KPJ i spremnosti radničke klase da ih slijedi—Radničko-seljački republikanski savez Bosne i Hercegovine u kampanji za opštinske izbore—Komunistička ocjena saradnje bosanskih radikala i JMO . . 173 IV kongres KPJ u Drezdenu oktobra 1928. o rušenju »imperijalističke tvore­ vine« jugoslavenske države kao uslovu oslobođenja potlačenih nacija — Zaobilaženje Bosne i Hercegovine u kongresnim dokumentima — »Demo­ kratski« rasplet državne krize uspostavljanjem vojno-monarhističke dikta­ ture — Razlike između SPJ i KPJ u ocjeni šestojanuarske diktature . . . 180 IV RAZDOBLJE VOJNO-MONARHISTIČKE DIKTATURE (1929—1931) Udari ekonomske krize u Bosni i Hercegovini—Diktatura preduzima mjere da uništi KPJ — CK KPJ i PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu pozivaju radnike, seljake i ugnjetene nacije na oružani ustanak protiv diktature hegomonistič ke. velikosrpske buržoazije, za revolucionarnu diktaturu radnika i seljaka— Nastojanje režima diktature da potpuno uništi KPJ — ...........................i .

6

188

Rukovodstvo KPJ revidira kurs na oružani ustanak—Greške KPJ u tretiranju srpskog naroda kao vladajuće ugnjetačke velikosrpske nacije i socijalne demokratije kao socijalfašističke organizacije — KPJ sama doprinosi izola­ ciji od masa radničke klase—Dosljednost doktrini Kl o vođenju klasne borbe i r e v o lu c ije ................................................................................................... 201 Prve inicijative da se obnovi rad organizacije KPJ i SKOJ-a u Bosni i Hercegovini u drugoj polovini 1930. godine—»Teze za 6 januar« — Teške po­ sljedice ekonomske krize i radnički štrajkovi—Buržoasko-demokratska opo­ zicija za uklanjanje diktature pritiskom stranačkih vrhova na kralja — Oktroisani ustav od 2. septembra 1931. godine — Izbori za Narodnu skupšti­ nu 8. novembra 1931. godine — KPJ se opredjeljuje za »aktivan bojkot« izbora — Obrazovanje režimske stranke Jugoslavenske radikalno-seljačke demokratije (JRSD) 15. 12. 1931. g o d i n e .................................................................. 210 V KRIZA VOJNOMONARHISTIČKE DIKTATURE I AKTIVIRANJE RADNIČKOG POKRETA POD VODSTVOM KPJ (1932—1935) Opozicioni beogradski i zagrebački krugovi bez jedinstvene platforme u po­ gledu unutrašnje državne reforme — Studentske demonstracije od oktobra 1931—do aprila 1932. godine — Pokreti i nemiri u Bosni i Hercegovini—JMO, nepouzdan elemenat građanske opozicije — Organizacije KPJ u Bosni i Hercegovini ističu parolu oružanog ustanka i tokom 1932. godine—Pokretanje lista KOMUNIST u Sarajevu (juni 1932) — Pokrajinska konferencija KPJ za Bosnu i Hercegovinu (oktobar 1932. g o d in e )............................................................ 221 Projekti stranaka građanske opozicije o preuređenju države — (1932/1933) — Teze CK KPJ o radu među ugnjetenim narodima i pomoći nacionalno-revolucionamom pokretu (1932) — ......................................................................... 226 KPJ slijedi parolu Kl »klasa protiv klase« — Osnovanost i promašaji komu­ nističke kritike »punktacija« opozicionih građanskih stranaka—Po ocjeni KPJ autonomija Bosne i Hercegovine odgovara samo interesima musliman­ skih kapitalista i feudalaca — KPJ teži aktivnijem učešću u revolucionar­ nim nacionalnim pokretima i hegemoniji proletarijata u njima . 231 KPJ između stava o razbijanju Jugoslavije i otpora ustaškom separatizmu. Pojava ideje o stvaranju nacionalnih komunističkih partija u okviru jedin­ stvene KPJ—Komunistička kritika JMO—Obrazovanje režimskog sindikata Jugoslavenskog nacionalnog radničkog sindikata (JNRS)—Parola KPJ o hege­ moniji radničke klase u revolucionarnim nacionalnim pokretima . . . . 238 Razlike između SDPJ i KPJ u odnosu prema ustavnim promjenama — Kon­ gres SDPJ u Beogradu 3. i 4. februara 1934—Opredjeljenje socijalista za državno preuređenje u kome Bosna i Hercegovina dobiva mjesto »prelazne« teritorijalno-političke jedinice — nedefinisan položaj Bosne i Hercegovine u koncepciji KPJ o radničko-seljačkim republikama — Pripremanje IV ze­ maljske konferencije KPJ — Atentat na kralja Aleksandra — IV zemaljska konferencija donosi odluku o obrazovanju KP Hrvatske, KP Slovenije i KP Makedonije u okviru KPJ — Organizacije KPJ u Bosni i Hercegovini poveza­ ne sa četiri pokrajinska centra — Specifični zadaci komunista u Hrvatskoj i Srbiji na planu borbe za rješavanje nacionalnog p i t a n j a ........................... 248 VI SLABLJENJE SISTEMA HEGEMONIJE — OPREDJELJENJE KPJ ZA AUTONOMNI POLOŽAJ BOSNE I HERCEGOVINE U JUGOSLAVENSKOJ FEDERACIJI (1935—1939) Kontroverzno tumačenje odluke IV zemaljske konferencije KPJ o osnivanju nacionalnih komunističkih partija — Raspisivanje izbora za Narodnu skup­ štinu 5. maja 1935 — Razlike u stavovima onemogućile izborni sporazum socijalista i komunista — Splitski plenum CK KPJ za rješenje nacinalnog

7

pitanja u okviru Jugoslavije — Unutarpartijska diskusija povodom VII kongresa Komunističke intemacionale — Dalje slabljenje diktature — SDPJ x KPJ različito ocjenjuju Stojadinovićevu vladu . . . . . . . . Aktiviranje komunista u Bosni i Hercegovini — Federativni status Bosne i Hercegovine u koncepcijama Svetozara Pribićevića i Ljube Davidovića — Uticaj VII kongresa Kl na liniju KPJ — Socijalističke interpretacije uni­ tarističkog jugoslavenstva ................................................................................. . Vlada Stojadinović—Korošec—Spaho odugovlači sa rješavanjem hrvatskog pitanja i uvođenjem demokratskih normi u politički život—Maček ne pri­ hvata da Bosna i Hercegovina dobije status četvrte jedinice — Prodiranje KPJ među industrijske radnike u Bosni i Hercegovini 1936—Neuspjeh reži­ ma u pokušaju da osnuje antikomunističke k o m i te t e ......................................... Proučavanje nacionalnog pitanja na robiji—Plenum CK KPJ u Pragu i Beču aprila 1936. prihvata oblik federacije kombinovan sa oblikom pokrajinskih autonomija — PROLETER—izlaže ideju o autonomiji nacionalno mješovitih »historijskih pokrajina«—Proces osamostaljivanja KPJ od Kl u definisanju linije na području nacionalnog pitanja išao je k r a j u ......................................... Jugoslavenska federacija u koncepciji člana Politbiroa CK KPJ Josipa Broza Tita krajem 1936 — Režim stvara »nacionalni« program antikomunističke propagande—Orijentacija Mačeka i Stojadinovića na aktiviranje HRS-a i JUGORAS-a — Nacionalni sindikati u igri oko Bosne i Hercegovine — Borba KPJ za jedinstvo radničke klase i nacionalnu ravn op ravn ost........................... Antifašističke demonstracije i manifestacije u martu i aprilu 1937—Bosna i Hercegovina poprište podvajanja i borbe za jedinstvo radničke klase— Mijenjanje odnosa CK KPJ prema Bosni i Hercegovini—Značajna uloga ko­ munista iz mlade generacije u aktiviranju organizacija KPJ u Bosni i Herce­ govini — Isticanje nacionalnog principa u stvaranju Narodnog fronta Jugo­ slavije .................................................................................. . . . • • • • • Političko-publicistička aktivnost bosanskohercegovačkih socijalističkih prva­ ka— Bosanskohercegovački socijalisti protiv autonomnog statusa Bosne i: Hercegovine — Opštejugoslavenski značaj osnivačkih kongresa KP Slove­ nije u KP Hrvatske .................................................................... ...... . . . . Sporazum SDK i UO 8. 10. 1937 — Sporazum zaobilazi makedonsko i crno­ gorsko pitanje kao i nacionalno — političku specifičnost istorijskih pokrajina Bosne i Hercegovine i Vojvodine — Otpor hegemonističkih krugova Sporazu­ mu — SDPJ i KPJ pružaju podršku Sporazumu — Divergentna opredjeljenja građanskih stranaka Bosne i Hercegovine —narodni studenti nosioci revolucionarno-demokratskog pokreta u Bosni i Hercegovini—Rezolucija jugosla­ venskih demokratskih studenata traži federativno uređenje Jugoslavije na principu istorijskog individualiteta jugoslavenskih naroda i pokrajina . CK KPJ upućuje svoje »povjerenike« na partijski rad u Bosni i Hercegovini — Prvo otvoreno Pismo bosanskohercegovačke studentske omladine u de­ cembru 1937 — Slabljenje pozicija i uticaja vlade JRZ u Bosni i Hercego­ vini — Proglas CK KPJ povodom priključenja Austrije Trećem Rajhu—Poziv bosansko-hercegovačke studentske omladine za odbranu zemlje . Aktiviranje KPJ u Bosni i Hercegovini u znaku antifašističke linije CK KPJ — Teze bosanskohercegovačkih socijaldemokratskih prvaka: ne postoji opas­ nost od rata: Jugoslavija je »nacionalna država«; Omladina je politički pasiv­ na—HRS i JUGORAS produbljuju rascjep među radnicima u Bosni i Herce­ govini—IV pokrajinska konferencija KPJ za Bosnu i Hercegovinu, juli (avgust) 1938. - ................................................................................. Mačekovo laviranje između UO i kneza Pavla—Publicistička ofanziva hrvat­ skog nacionalizma ustaške varijante među Muslimanima u Bosni i Hercego­ vini — Stojadinović raspisuje izbore za Narodnu skupštinu 11.12.1938—Oštra izborna kampanja u Bosni i Hercegovini — Napredni muslimanski studenti pokreću političku borbu protiv šefa JMO dra Spahe — Izborna aktivnost i program komunista i socijalista u Bosni i Hercegovini

8

261

272

279

287

296

305

313

320

328

338

347

Decembarski izbori — politički poraz Stojadinovićevog režima—Pregovori iz­ među Mačeka i Cvetkovića—Aktivnost HRS-a i JUGORAS-a u znaku nacionalno-političkog podvajanja i konfrontacije radnika u Bosni i Hercegovini — KPJ ističe odgovornost svakog jugoslavenskog naroda za opstanak Jugoslavije 357 CK KPJ uočava političku aktuelnost nacionalnog pitanja u Bosni i Hercego­ vini — Publicističko — politička konfrontacija intelektualaca muslimanskih nacionalističkih krugova činilac zaoštravanja nacionalno-političkih odnosa u Bosni i Hercegovini i u J u g o s l a v i ji .................................................................. 366 VII . OD SPORAZUMA CVETKOVIĆ-MACEK DO APRILSKE KATASTROFE (1939—1941) Sporazum Cvetković-Maček i podjela Bosne i Hercegovine — Politički rat nacionalno konfrontiranih tabora na pitanju čija je Bosna i Hercegovina — Djelovanje nacionalnih sindikata u Bosni i Hercegovini na liniji nacionalnog šovinizma i antikomunizma — Različiti stavovi SDPJ i KPJ prema Sporazu­ mu C v etk o v ić-M aček .........................................................................................................374 Platforma i akcija naprednih studenata za autonomiju Bosne i Hercegovine — Saradnja policije i nacionalističkih studenata protiv potpisnika Trećeg otvorenog pisma bosanskohercegovačke studentske omladine — Mišljenje urednika PREGLEDA Kršića i Kruševca da se izbjegne cijepanje Bosne i Her­ cegovine .................................................................................................... 382 Oštra konfrontacija HRS-a i JUGORAS-a u Bosni i Hercegovini — Državni organi ističu ulogu nacionalnih sindikata u borbi protiv komunizma — Prob­ lem Bosne i Hercegovine jedan od uzroka razilaženja Cvetkovića i Mačeka u dovršenju preuređenja države—Odlaganje započetog državnog preuređenja na neodređeno vrijeme — Autonomistički pokret u Bosni i Hercegovini posta­ je politički program progresivnih snaga svih nacionalnih opredjeljenja 391 Socijalisti pozdravljaju Sporazum Cvetković-Maček kao kraj »plemenskim trzavicama« — Publicistička aktivnost Jove Jakšića, prvaka bosanskoherccgovačkih socijalista — Peta pokrajinska konferencija KPJ za Bosnu i Herce­ govinu traži narodnu autonomiju Bosne i H ercegovine.......................... 396 »Neutralnoj« spoljnoj politici vlade KPJ suprotstavlja liniju odbrane neza­ visnosti zemlje—Omladina u Bosni i Hercegovini glavna snaga pokreta za odbranu nezavisnosti Jugoslavije — V zemaljska konferencija KPJ određuje strategiju i taktiku KPJ u uslovima imperijalističkog rata, usvaja platformu federativnog uređenja države sa autonomnim položajem Bosne i Hercegovine u jugoslavenskoj federaciji—Uzajamna uslovljenost nacionalne nezavisnosti Jugoslavije i nacionalne ravnopravnosti jugoslavenskih naroda . . . . 408 Socijalistička ocjena o »usamljenosti« i »izolaciji« KPJ — Bosanskohercegovački socijalisti podržavaju »neutralnu« spoljnu politiku režima — Komu­ nisti u Bosni i Hercegovini na čelu pokreta za odbranu nezavisnosti zemlje — Nacionalni sindikati nastavljaju da produbljuju cijepanje radničkog pokreta u Bosni i Hercegovini — Zabrana URSSJ kao metod borbe protiv je­ dinstva radničke klase i slabljenja otporne snage zemlje u odbrani od fašis­ tičke a g r e s i j e .............................................................................................. 416 Građanska politika u Bosni i Hercegovini u znaku nacionalnog antagonizma i klasnog egoizma—Ideja narodne autonomije Bosne i Hercegovine izraz po­ litičkog jedinstva demokratskih snaga u jačanju pokreta za nacionalnu ravno­ pravnost u Bosni i Hercegovini i nezavisnost Jugoslavije—Vlada otvara vojne koncentracione logore da obezglavi pokret za odbranu zemlje—Građanske stranke u Bosni i Hercegovini produbljuju nacionalno-političku konfrontaciju 424 Namjesništvo i vlada pripremaju pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu—27. mart u Bosni i Hercegovini — Izvršni odbor SPJ u proglasu od 29. marta poziva radnike da ostanu izvan političke akcije—Proglas CK KPJ od 30 marta »Narodima Jugoslavije« i Proglas PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu od 1. aprila »Narodu Bosne i Hercegovine«. — Komunisti i antifašistička omladina u Bosni i Hercegovini potvrđuju spremnost za odbranu nezavis-

9

nosti Jugoslavije — Slavko Kvatemik proglašava 10. aprila osnivanje Ne­ zavisne Države Hrvatske—Bečki sastanak ministara spoljnih poslova Njemač­ ke i Italije 21. i 22. aprila odlučuje da Bosna i Hercegovina uđe u sastav NDH—Komunisti u Bosni i Hercegovini prikupljaju oružje za borbu protiv okupatora i ustaškog t e r o r a ........................................................................................ 434 VIII OPSTI POGLED Izvori i literatura Kratice . . . . Registar . . . .

10

462 473 475

PREDGOVOR

Monografija »JUGOSLAVENSKI RADNIČKI POKRET I NACIONALNO PITANJE U BOSNI I HERCEGOVINI (1918— 1941)« predstavlja obimniji dio ostvarenog projekta pod naslovom »Nacionalno pitanje u Bosni i Hercego­ vini u svjetlu istrijskog razvoja socijalističkog radničkog pokreta«. Raz­ matran i usvojen na sjednici Naučnog vijeća Instituta za istoriju u Sarajevu početkom 1973. godine, ovaj projekt našao se zatim u srednjoročnom nauč­ nom planu Instituta. Kako je obuhvatao razdoblje od formiranja organizovanog socijalistič­ kog pokreta u Bosni i Hercegovini do aprilske katastrofe jugoslavenske dr­ žave, u realizaciji projekta brilo je nužno da se obrade dva perioda kao određene istorijske cjeline. U prvom, tzv. »austrijskom« periodu, prikazan je odnos socijalističkog radničkog pokreta prema nacionalnom pitanju u Bosni i Hercegovini od njegovog osnivanja do stvaranja jugoslavenske drža­ ve, Kraljevine Srba, Hrvata ii Slovenaca, 1918. godine; u drugom, jugoslaven­ skom periodu djelovanja i razvoja socijalističkog pokreta, razmatraju se stavovi njegovih političkih i sindikalnih organizacija prema problematici nacionalnog pitanja u Bosni i Hercegovini od stvaranja jugoslavenske države do njenog raspada pod udarcima fašističkih sila osovine Berlin — Rim i njihovih satelitskih saveznika. S obzirom da je monografija u cjelini iznosila oko 75 autorskih tabaka, sm atrao sam da toliki obim može izazvati teškoće u vezi sa izdavanjem pa sam odlučio da izdavačkoj kući »Svjetlost« ponudim na štampanje drugi, veći dio, kao samostalnu monografiju. Za ovakvo rješenje opredijelio sam se i stoga, što sam u djelu »AUSTRO-MARKSIZAM I JUGOSLAVENSKO PITANJE« jednu veću glavu posvetio razmatranju stanovišta Socijaldem o­ kratske stranke Bosne i Hercegovine prema nacionalnom pitanju, sa poseb­ nim osvrtom na uticaj austro-marksističke teorije o nacionalnom pitanju, koji je došao do izražaja u pristupu bosansko-hercegovačke socijalne demokratije ovoj društveno-političkoj problematici. Izučavanje istorijske materije jugoslavenskog pitanja u svjetlu aiustro-marksističke teorije i politike na području nacionalnih odnosa učvrstilo me je u namjeri da pristupim istraživanju jugoslavenske socijalističke po­ litike u postavljanju i tretiranju nacionalnog pitanja u Bosni i Hercegovini. Tako sam nastavio da proučavam problematiku nacionalnog pitanja u kon­ kretnoj praksi socijalističkog pokreta na užem području, u okviru Bosne i Hercegovine, u novom istorijskom razdoblju, čije granice određuju dva

11

svjetska rata, prvi svojim krajem, a drugi svojim početkom na jugoslaven­ skom državnom tlu. Proces istraživanja pokazao je da u ovom razdoblju nije postojao samostalan bosanskohercegovački radnički pokret ni u komu­ nističkom ni u socijalističkom obliku, je r su od stvaranja Socijalističke radničke partije Jugoslavije (komunista) na kongresu Ujedinjenja, odnosno od pojave Socijalističke partije Jugoslavije u Jugoslaviji jedna pored dru­ ge, pretežno jedna protiv druge, djelovale dvije posebne radničke partije, jedinstvene na cjelokupnom državnom području, Komunistička partija Ju­ goslavije i Socijalistička partija Jugoslavije. Stoga nije bilo mogućno, a ni naučno opravdano, posm atrati djelovanje ovih partija u Bosni i Hercegovini izolovamo od njihovog jugoslavenskog okvira, pa ni s obziirom na specifičnost nacionalnih odnosa i nacionalnog pitanja u Bosni i Hercegovini, koja je bila u središtu naše tematike. Ipak, višekratne teritorijalno-političke podjele ju­ goslavenskog državnog područja, kojima je ukinut pokrajinski status Bosne i Hercegovine, stvarale su ne male teškoće u nastojanju da se istraži i rekonstruiše politika K PJ i SK J u vezi sa nacionalnim pitanjem u Bosni i Herce­ govini. To je uvijek problem za istoričara kada pristupa izučavanju odre­ đene društvene fenomenologije u ovom i sto rijekom razdoblju na bilo kome nacionalno-političkom ili istorijsko-političkom teritoriju Jugoslavije. Ali, kao svaka druga nauka, ni istoriografija nema pravo da se ljuti na svoj pred­ met. Ona ga je sama izabrala, jer je u njemu našla motiv svoga traganja i šansu za provjeru svojih mogućnosti da odgovori zahtjevima sopstvenog raz­ vitka. Pitanja nacionalnih odnosa u Bosni i Hercegovini nalazila su se u samom središtu ideologije i prakse političkih pokreta i organizacija feudalne i građanske klase, kao i socijalističkog radničkog pokreta tokom više dece­ nija njihovog djelovanja. Nasuprot tome, istorijska nauka nije do sada pružila javnosti nijedno cjelovito djelo o ovoj složenoj istorijskoj proble­ matici, već je svoj interes zadovoljavala usputnim i perifernim dodirima i osvrtima. Pri tome je, nekada sasvim svjesno, i sama postajala instrument određenih političkih snaga, zaboravljajući da valjanost njenih analiza i su­ dova potiče iz njene autonomnosti prema politici, a ne iz identiteta sa njom. Tražeći argumentaciju za filozofiju političkog .pokreta, istoriografija se po­ litizirala u mjeri, u kojoj je prenebregavala zahtjeve sopstvene metodologije. Kroz ista ili slična iskušenja prolazi nacionalna istoriografija i u socija­ lističkom razdoblju u težnji da revalorizira ili otkrije vrijednosti i osobenosti svoje nacije, pa, s tim u vezi, pokušava da ostvarene tekovine narodno-oslobodilačke borbe i socijalističke revolucije — naročito afirmiranje no­ vih istorijskih, socijalističkih kvaliteta nacionalne svijesti dokazuje i izvodi iz naučno apsurdnih, antiistorijskih teza o »ravnomjernom« društveno-istorijskom razvoju jugoslavenskih nacija i njihovom »jednakom« ponašanju u revoluciji. Kao da je jugoslavenska revolucija bez istorijskih pretpostavki i razloga izazvala duboke istorijske promjene u životu i položaju jugoslaven­ skih naroda! I istorijska nauka čiji je predmet izučavanje jugoslavenskog socijalističkog pokreta bila je takođe više zaokupljena naučnim utemeljivanjem ocjena samog pokreta, nego što je pokazala spremnost da se kritičkim odnosom prema istorijskim izvorima u svome sudu približi istorijskoj vjero­ dostojnosti njegovih realnih mogućnosti da djeluje kao nosilac progresivnih društvenih promjena. 12

Nastao kao pokret radničke klase za njeno oslobođenje, socijalistički pokret je u svome istorijskom razvitku uopšte, pa i u Jugoslaviji, mogao da ostvaruje svoju ulogu autentičnog nosioca društvenog progresa samo ako se i ukoliko se okrenuo licem prema egzistencijalnim interesima nacije, ako je shvatio da radnička klasa može ostvariti svoje istorijske težnje samo u slobodnoj naciji, u nacionalno slobodnoj i nezavisnoj državi. Istoriografska monografija »JUGOSLAVENSKI RADNIČKI POKRET I NACIONALNO PITANJE U BOSNI I HERCEGOVINI (1918— 1941)« poka­ zuje razvoj protivrječnog procesa koji je vodio od mitova o versajskoj inauguraciji Jugoslavije i svjetskoj proleterskoj revoluciji do patriotskog antifašističkog pokreta kopanja rovova za odbranu nacionalne nezavisnosti i integriteta Jugoslavije; od afirmacije centralizma kao metoda i potvrde jedinstva Jugoslavije, do socijalističke koncepcije jugoslavenske federacije ravnopravnih naroda i u njoj ravnopravne autonomne istorijske pokrajine Bosne i Hercegovine. U procesu monografske obrade u projektu naznačene problematike sve jasnije se otkrivala stvarnost više nego skromnog stanja istorijske nauke i njenih rezultata o složenim pitanjima nacionalnih odnosa između dva rata u zemlji uopšte, a posebno o djelovanju i opredjeljenjima jugo­ slavenskog radničkog pokreta u vezi sa protivrječnom realnošću i tokovima nacionalnih odnosa u Bosni i Hercegovini i definisanjem njenog političkog položaja u državi. Veoma mali krug istoričara bavio se izučavanjem ove materije. Najvrednija je svakako studija dra Dušana Lukača »RADNIČKI POKRET U JUGOSLAVIJI I NACIONALNO PITANJE 1918— 1941« (Beograd, 1972). U međuvremenu objavljeno je nekoliko monografija o radničkom po­ kretu u Bosni i Hercegovini, odnosno u Jugoslaviji, u kojima se u određenoj mjeri, pretežno marginalno, razm atraju problemi nacionalnih odnosa u Bosni i Hercegovini sa stanovišta pojedinih sindikalnih organizacija, odnosno rad­ ničkih partija.* Pored ovih studija, izvjestan oslonac u radu mogao sam, takođe, naći u edicijama čiju sadržinu čine referati i saopštenja podneseni naučnim skupovima, koji su u okviru svojih glavnih tema dodirivali predmetnu pro­ blematiku moje monografije. U tom pogledu izdvajam naučne skupove: »Radnička klasa i Komunistička partija Jugoslavije u borbi za socijalizam u Bosni i Hercegovini« (povodom 50-godišnjice K PJ u organizaciji Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine i Instituta za istoriju radničkog pokreta; Sarajevo — 1969), »V Zemaljska konferencija KPJ« (povodom 30-godišnjice, u organizaciji Zajednice naučnih ustanova za izučavanje savremene istorije; Zagreb, 1970), »Drugi kongres KPJ« (povodom 50-godišnjice, u organizaciji Zajednice i Historijskog instituta Slavonije iz Slavonskog Broda; Vukovar, 1970), »Životno djelo Moše Pijade« (povodom 20-godišnjice smrti, u organizaciji Skupštine SFRJ i Instituta za savremenu istoriju; Beograd, 1977), »životno djelo Veselina Masleše« (povodom 70-godišnjice rođenja, u organizaciji Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine * Dr Ahmed Hadžirović — »Sindikalni pokret u Bosni i Hercegovini 1918—1941« — Beograd, 1978. Dr Ibrahim Karabegović — »Reformistički pravac u radničkom pokretu Bosne i Hercegovine 1919—1941« — Sarajevo, 1979. Dr Miroljub Vasić — »SKOJ 1929—1941« — Beograd, 1979.

13

i univerziteta u Sarajevu i Banjoj Luci; Banja Luka, 1977), »Četvrta i peta konferencija K PJ za Bosnu i Hercegovinu u istorijskom razvitku revolucio­ narnog pokreta 1938— 1941« (u organizaciji Instituta za istoriju i Komisije Predsjedništva CK SK BiH za istoriju; Mostar, 1978), »Stvaranje jugoslaven­ ske države 1918. godine« (povodom 60-godišnjice, u organizaciji Instituta za savremenu istoriju iz Beograda; Ilok, 1979). Međutim, najvažniji i najobimniji dio posla pripadao je istraživanju istorijskih izvora. Njihov manji dio bio je publikovan i mahom sadržavao dokumente o radu partijskih kongresa i konferencija. Najznačajnija građa nalazila se u arhivima — prvenstveno u Beogradu, Sarajevu i Zagrebu — na osnovu koje je bilo mogućno pratiti proces form iranja i formulisanja stavova političkih organizacija jugoslavenskog radničkog pokreta prema nacionalnom pitanju u zemlji uopšte i u tom okviru prem a nacionalnoj problematici unutar Bosne i Hercegovine posebno. Prim arna građa morala se dopunjavati podacima iz štampe i periodike, kao i sjećanjim a organizatora i aktivista radničkog pokreta, koja se čuvaju u određenim arhivskim usta­ novama. Objavljeni memoari istaknutih rukovodećih predstavnika i zasluž­ nih imena radničkog pokreta pružili su takođe korisne podatke i obavješte­ nja. Ukoliko su mi bili dostupni publikovani m aterijali kongresa Komunis­ tičke Intemacionale i Socijalističke Internacionale, u njima sam našao pod­ logu za utvrđivanje uticaja međunarodnih centara radničkog pokreta na tokove i procese u jugoslavenskom radničkom pokretu, uticaja koji je jače ili slabije dolazio do izražaja i u praktično-političkim opredjeljenjima jugo­ slavenskih radničkih partija u vezi sa nacionalnim pitanjem u Jugoslaviji uopšte, sa težištem na njegovoj problematici u Bosni i Hercegovini. Okončanje svakog posla, naročito istraživačkog, praćeno je zado­ voljstvom njegovog nosioca. Pogotovo, ako je put do rezultata trajao |više godina i ako su do njega morale da se savladavaju razne prepreke, koje nisu uvijek dolazile neposredno iz samog procesa naučnog rada. Utoli­ ko više želim da izrazim zahvalnost saradnicima i rukovodiocima arhivskih ustanova, instituta za istoriju, biblioteka, kao i pojedincima, koji su mi, uvijek, sa razumijevanjem i pažnjom, pružili pomoć, bilo da se ona izraža­ vala u osiguranju najboljih uslova, da bi se obavilo istraživanje istorijskih izvora, konzultovala neophodna literatura, sugerirale izvjesne studije ili perio­ dičke publikacije, ili da se ispoljavalo kao shvatanje teškoća u toku rada i činio pravi korak da se one uklone. Na pruženoj pomoći i saradnji, da bih završio preduzeti posao i sačinio ovu monografiju, zahvalan sam mru Milo­ vanu Bosiću, rukovodiocu Arhiva Predsjedništva CK SK J; dru Ubavki Vujošević, naučnom savjetniku u ovome arhivu; dru Ivanu Jeliću, naučnom savjet­ niku u Institutu za historiju radničkog pokreta Hrvatske u Zagrebu; Emiliji Jovanović, arhivskom savjetniku u Arhivu SRBiH; Seadi Hadžimehmedagić i Ristu BariČaninu, saradnicima u ovom Arhivu; Veselinu Mitraševiću, rukovo­ diocu Arhiva CK SK BiH; Željki Vrdoljak, bibliotekaru u Institutu za isto­ riju u Sarajevu; Katici Tadić, bibliotekaru u Arhivu SRBiH; Dušku Toholju, bibliotekaru u Narodnoj i univerzitetskoj biblioteci u Sarajevu; direktorima Instituta za istoriju u Sarajevu dru Zdravku Antoniću i dru lbrahimu Karabegoviću i profesoru dru Murisu Osmanagiću, sekretaru Samoupravne inte­ resne zajednice nauke u SR BiH. Isto tako zahvalan sam SIZ-u nauke i Insti­ tutu za istoriju u Sarajevu, koji su finansirali rashode istraživanja predvi­ đene u studijskom projektu, a posebno SIZ-u nauke i Upravnom odboru

14

fonda »Mićo Sokolović«, koji su svojim dotacijama olakšali izdavačkoj orga­ nizaciji »Svjetlost« da objavi ovu monografiju. Organizaciji udruženog rada izdavačka djelatnost »Svjetlost« pripada moja naročita zahvalnost i prizna­ nje što je ovo djelo uvrstila u izdavački plan biblioteke društvenih nauka za 1982. godinu i objavila ga u materijalnim uslovima, koji u ovom trenutku nisu skloni publikovanju naučnih studija. Predajući djelo javnosti, istoričaru je, kao i svakom drugom autoru, stalo da o njemu čuje mišljenje prvenstveno njenog naučnog dijela, da u njenim kritičkim razmatranjima i ocjenama provjeri sopstvene sudove i poglede. U Sarajevu, krajem avgusta 1982.

E. Redžić

15

1

JUG O SLAVEN SKI RADNIČKI PO K R ET OD U JE D IN JE N JA DO RASCJEPA (1918— 1921) Kao i u svim južnoslovenskim zemljama, koje su se tokom dugih istorijskih razdoblja nalazile pod vlašću i u sastavu Austrije, odnosno Austro­ ugarsk e Monarhije, i U Bosni i Hercegovini su, znatno prije okupacije 1878. godine, a pogotovo u periodu habsburške vladavine, razvijale se i djelovale političke snage i pokreti, čiji je smisao i ailj bio političko ujedi­ njenje Južnih Slovena u zajedničku, samostalnu, slobodnu i nezavisnu jugoslovensku državu. Ovi nacionalni pokreti došli su naročito do izražaja i ispoljili veliku snagu u završnim mjesecima prvog svjetskog rata, kada su poraz i slom habsburške države postali neminovna realnost zahvaljujući posljednjoj ofanzivi arm ija sila Antante, u kojoj je značajna uloga pripala srpskoj vojsci probojem Solunskog fronta i konačnim slamanjem otpora vojnih snaga Centralnih sila na tlu Srbije. Tako su vojne pobjede Antante nad Centralnim silama . stvorile osnovne uslove za ujedinjenje Južnih Slo­ vena, koje su stoljećima sprečavale upravo pojedine učesnice bloka Cen­ tralnih sila. Nije bilo nikako slučajno što se Srbija u strategiji njemačko-austrijskog imperijalističkog plana »Drang nach Osten« našla prva na udaru vodećih država ovoga bloka, kao što je takođe sasvim u skladu s njego­ vom politikom, i kao autentični i suštinski izraz, već od izbijanja rata odmah otpočelo drastično proganjanje srpskog naroda i sa njim zajedno prota­ gonista i pripadnika jugoslovenskog pokreta u jugoslovenskim zemljama Habsburške Monarhije. To su bile dvije strane iste i jedinstvene antijugoslovenske politike germanskog imperijalizma (i njegovih balkanskih — turskih i bugarskih — saveznika), čijim su težnjama za dominacijom u svijetu na jugoistoku Evrope, nezavisna Srbija i sa njom povezani jugoslovenski pokreti unutar habsburške dualističke države, predstavljali branu koju je sama istorija uporno i strpljivo gradila i podigla. Zato su sa ishodom rata, koji je kao saveznica Antante, vodila Srbija, bile duboko, istorijski povezane antigermanske političke težnje i akcije predstavnika jugoslovenskog pokre­ ta u Dvojnoj Monarhiji kao i u emigraciji. Tako je njihova politička borba za ujedinjenje Južnih Slovena činila sa ratnim naporima Srbije jedinstveni istorijski program, koji je, kao i svako političko jedinstvo, nosio u sebi razlike tradicija, metoda, interesa i koncepcija. U istorijskoj nauci, a još više u političkoj publicistici određenih, često suprotnih opredjeljenja, ima gledišta da je do ujedinjenja Južnih Slovena u zajedničku državu 1918. godine došlo isključivo zahvaljujući ratnoj pobjedi imperijalističkog bloka Antante, pa se na osnovu toga tvrdi da je jugoslo-

17

venska država, nastala na završetku prvog svjetskog rata, isključivo proiz­ vod Versajskog imperijalističkog mirovnog ugovora, i kao takva, jedna od imperijalističkih tvorevina. Prema toj koncepciji, vijek jugoslovenske države određen je vijekom imperijalističkog bloka kojem je ona »dugovala« svoj nastanak i svoju egzistenciju. Očigledno je da se ne može osporavati istorijska činjenica da je postanak jugoslovenske države u najdubljoj vezi sa sve­ ukupnim rezultatom prvog svjetskog rata, da je od njega nedjeljiv i po svojim vojnim i po svojim političkim pretpostavkama i određenjima. Ipak, takvo stanovište ne može se naučno prihvatiti, je r ono pojavu jugoslovenske države vidi i objašnjava isključivo kao čin međunarodne političke konstelacije kakva je postojala na kraju prvog svjetskog rata, a zanemaruje i ignoriše dugotrajni is to r ijs k i p r o c e s izražen u težnjama Južnih Slovena da svoje na­ cionalno oslobođenje krunišu i osiguraju stvaranjem trajne političke zajed­ nice. Otuda, naučno istorijsko tumačenje pojave jugoslovenske države mora da uvažava sve relevantne islorijske činjenice, cjelokupno istorijsko kre­ tanje, sveukupne socijalno-klasne, nacionalno-političke i međunarodne opšte uslove u kojima se ovaj proces odvijao i u svome prvobitnom obliku dovršio. Zahvaljujući određenim društvenim i političkim odnosima u kojima su stoljećim a morali da žive Južni Sloveni, podijeljeni među nekoliko moćnih država, i njihove težnje da uklone ovu podijeljenost, ispunjenu razlikama u stepenu zavisnosti, izrabljivanja i podaništva, bile su različite u shvatanjima, intenzitetu, širini i uspjesima. Srbija i Crna Gora su poslije dugih borbi protiv osmanskih osvajača uspjele da stvore svoje nezavisne nacionalne države. Slovenija je bila raskomadana između Austrije i Italije. Hrvatska je u sklopu Ugarske uživala izvjesnu autonomiju definisanu nagodbom 1863. Vojvodina je predstavljala mađarsku, a Makedonija tursku političku teri­ toriju. Bosna i Hercegovina su poslije višestoljetnog turskog paša-luka od Berlinskog kongresa 1878. postale okupirana, a zatim anektirana pokrajina Austro-Ugarske Monarhije. Nacionalno-politički neprirodna, ova njihova raz­ dvojenost dobila je u prvom svjetskom ratu oblike ratne konfrontacije koju su determinirali i diktirali interesi zaraćenih blokova, nastojeći da postojeću političku pocijepanost Južnih Slovena pretvore u odnos njihovog trajnog neprijateljstva. Pokazalo se, međutim, da dubina vještačke konfron­ tacije, ma koliko da je istorijski dugo bila pripremana, građena, podržavana i pod »ticana, pri čemu uloga gornjih klasa južnoslovenskih naroda nije nikako bila beznačajna, nije mogla nadjačati prirodnu težnju i potrebu Južnih Slovena da stvore samostalnu i nezavisnu političku zajednicu. Sasvim je razumljivo što je Bosna i Hercegovina, već i usljed svoga centralnog položaja u jugoslovenskom prostoru predstavljala pokrajinu u kojoj je pokret za ujedinjenjem Južnih Slovena uhvatio relativno duboke korijene i što je u njoj, posebno u mladoj generaciji, jugoslovensko političko opredjeljenje dolazilo do sve jačeg izražaja, naročito u godinama koje su neposredno prethodile ratu. Bila je to izrazito protivrječna situacija. Početak rata u Bosni i Hercegovini bio je obilježen terorom i pogromima organa vlasti Austro-Ugarske Monarhije nad srpskim narodom S smišljenim progoni­ ma protagonista i pripadnika jugoslovenskog pokreta1 i, istovremeno, mobili1 Vidjeti: Vladimir ćorović — »Crna knjiga« — Patnje Srba Bosne i Herce­ govine za vreme Svetskog rata 1914— 1918.« — Izdanje I. Đ. Đurđevića — Beograd

18

zacijöm i formiranjem posebnih bosanskohercegovačkih vojnih jedinica u sklopu austrougarske armije za rat protiv Srbije, koju je trebalo uništiti kao državu i sa njom zajedno svaku nadu i šansu jugoslovenskog protivaustrougarskog pokreta. Sa veleizdajničkim procesima protiv predstavnika srpskog naroda i jugoslovenskog pokreta, Austro-Ugarska Monarhija je u ratu protiv Srbije nužno gubila moralno-političku bitku u Bosni i Hercegovini. Njenim ratnim ciljevima pružao je u Bosni i Hercegovini podršku samo tanki sloj vrhova klera, upravno-političke strukture, feudalne klase i ratni profiteri iz reda nacionalnih građanskih klasa. Svakodnevno, u najraznovrsnijim ob­ licima, manifestovalo se u narodima Bosne i Hercegovine protivaustrougarsko opredjeljenje, koje je tokom rata sve izrazitije postajalo protivratno, to jest opredjeljenje protiv ratnih ciljeva Austro-Ugarske Monarhije. Tako je ovaj negativni stav evoluirao u pozitivno, sve aktivnije opredjeljenje za jugoslovensku političku zajednicu, u afirmaciju ideje jugoslovenske države kao oblika istorijske negacije Austro-Ugarske Monarhije. U tom pogledu držanje naroda Bosne i Hercegovine pokazalo je na kraju rata' razlike, koje su bile uslovljene njihovim društvenim i političkim položajem u Austro-Ugarskoj Monarhiji od okupacije, a naročito tokom rata.2 Izložen iznimnim mjerama od početka rata, srpski narod u Bosni i Hercegovini, podnoseći najraznovrsnija stradanja, potvrđivao je odlučnost da ih izdrži do kraja, do sloma Habsburške Carevine, koji je za njega imao samo jedno značenje: početak nove epohe bez stega feudalnih odnosa, epohe nacionalne slobode. Zbog toga se on u trenutku konačnog poraza Centralnih sila, prije svega pod snažnim uticajem sjajnih završnih pobjeda srpske vojs­ ke, koji mu je veoma uspješno posredovala domaća građanska nacionalna po­ litika, osjećao kao istorijski pobjednik, kome svoju slobodu duguju i svi pripadnici drugih naroda u Bosni i Hercegovini.3 Sada je njihova želja bila da se što prije sjedine sa Srbijom i da sa Slovencima i Hrvatima, koji su takođe u porazu Austro-Ugarske Monarhije vidjeli svoje nacionalno oslobo­ đenje, tvore zajedničku jugoslovensku državu. — Sarajevo — 1920. »N apor B osne i H ercegovine za oslobođenje i ujedinjenje« — obradio Pero Slijepčević — Sarajevo 1929. (vidjeti prilog Pere Slijepčevića — »Bosna i Hercegovina u Svetskom ratu«: »Interniran je najviše srpski svet i na­ predniji muslimani« (str. 222) — »Po službenim podacima pomrlo je od gladi za vreme rata u Bosni i Hercegovini 100.986 dece ispod deset godina, što čini 200 procenata normalnog umiranja« (str. 233) — »naša Delegacija na Konferenciji Mira ocenila je pljačke i štete u Bosni i Hercegovini: 2,454.800.000 zlatnih franaka (što predstavlja iznos veći nego u svim drugim jugoslovenskim zemljama zajedno bez Srbije, čija je šteta procijenjena na 5.300.000.000 zlatnih franaka«) — (str. 242). Dr. Hamdija Kapidžić piše: »Ni jedna od jugoslovenskih pokrajina koje su bile u sklopu Austro-Ugarske nije pretrpjela veće gubitke u ljudstvu i materijalu u toku prvog svjetskog rata kao Bosna i Hercegovina. Jedno što je ona bila ve­ ćim dijelom ratno područje, a drugo, i najvažnije, što je Austro-Ugarska uzela na odgovornost gotovo cio srpski narod u Bosni i Hercegovini za sarajevski atentat. Posljedice toga shvatanja bile su ogromne žrtve koje je podnio srpski narod ove zemlje«. Dr Hamdija Kapidžić smatra da procjena odštetnog zahtjeva u iznosu od 3,000.000.000 kruna nije nikako pretjerana. (Dr Hamdija Kapidžić — y>Bosna i H ercegovina u v rijem e austro-ugarske vladavine« — Svjetlost — Sarajevo 1968. — str. 262—263.) 2 Vidjeti: Anto Babić — »Narodi Bosne i Hercegovine prema Komunističkoj Partiji Jugoslavije i Revoluciji« — ANUBiH — Posebna izdanja — knjiga XIII Odjeljenje društvenih nauka — knjiga 3 — Sarajevo — 1970. 3 Isto, str. 42.

19

Uživajući položaj naroda, u kome je austrougarska uprava u Bosni i Hercegovini tražila oslonac i podršku za svoju bosansku politiku, u kojoj je povremeno bilo m jesta i nade za priključenje istonackmalnoj Trojednici, Hrvati u Bosni i Hercegovini nisu ispoljili jednodušnost prema novoj držav­ noj zajednici. Oni nisu imali razloga da žale zbog propasti Austro-Ugarske Monarhije, ali ni motiva da se oduševe stvaranjem jugoslovenske države. Jedno stanje završilo se za njih sa osjećanjem rezignacije, drugo je započi­ njalo sa osjećanjem neizvjesnosti. Ipak, na ovom istorijskom raskršću među Hrvatima u Bosni i Hercegovini prvu riječ imala je građanska nacionalna grupacija u licu Hrvatske narodne zajednice (HNZ), koja je nacionalnu slogu sa Srbima i Muslimanima, izraženu u potrebi da se obrazuje zajednička jugoslovenska država, postavila u prvi plan svoje politike. Protivjugoslovenska orijentacija među Hrvatima u Bosni i Hercegovini gubila je teren u ovom prelaznom dobu.4 Razdoblje pod vlašću Austro-Ugarske Monarhije dovelo je Muslimane Bosne i Hercegovine u nova iskušenja. Od odlučnog protivnika odlukama Berlinskog kongresa, što su potvrdili otporom arm iji Austro-Ugarske Mo­ narhije prilikom provođenja okupacije Bosne i Hercegovine, muslimanska politika u Bosni i Hercegovini, koju su vodili predstavnici feudalne klase, odvijala se u fazama opozicije, koja nije nikada prelazila u oblike radikal­ ne konfrontacije i saradnje, koja je mahom nosila pečat pogađanja i kom­ promisa.5 U tom kretanju ona je jednom nalazila zajednički jezik sa srp­ skom građanskom politikom i sa njom obrazovala muslimansko-srpski pakt, drugi put se udruživala sa hrvatskom građanskom politikom u muslimansko-hrvatski pakt. Sa izuzecima jugoslovenskih revolucionera iz redova omladine, muslimanska politika tokom rata ostala je u okviru oficijelne politike austro­ ugarske uprave u Bosni i Hercegovini. Tek se u posljednjoj fazi rata oštrije izdiferencirala na dva krila: promađarsko i jugostovensko. Međutim, proaustrougarsko držanje muslimanskih političara tokom rata doprinijelo je da su se na kraju rala i u trenutku »prevrata« muslimanske mase našle u teškom položaju. Optuživani kao začetnici i sukrivci stradanja srpskog na­ roda, Muslimani su neposredno poslije ujedinjenja i stvaranja nove države 1918. godine bili izloženi osveti i raznovrsnim nasiljima, kojima su se srpski nacionalizam i njime zadojeno kmetsko seljaštvo željeli da »naplate« za sve nevolje i stradanja srpskog naroda od Kosova i prodora Osmanlija u Bosnu i Hercegovinu.6 Jugoslovenska po svojoj nacionalnoj orijentaciji, niskog teorijskog ni­ voa, oskudna u iskustvu revolucionarne klasne borbe proletarijata, Socijal-demokratska stranka Bosne i Hercegovine (SDSBiH) nije smogla snage i sposobnosti da pokrene radničku klasu u borbu protiv terora i nasilja nad srpskim narodom kojim su organi vlasti odgovorili na Principov atentat. 4 Bogdan Krizman — »Bosna i Hercegovina i jugoslovensko pitanje u 1918. godini« — »Prilozi« — br. 4. — Sarajevo 1968. str. 118—122. Dr. Hamdija Kapidžić, op. cit. — str. 236—238, 246—, 263—264. s Vidjeti: Veselin Masleša — »Djela« — II — Muslimansko pitanje, Sara­ jevo 1954 — str. 148—167. 6 Stenografske beleške Privremenog Narodnog Predstavništva Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca — od 21—40-og sastanka — II sveska — Zagreb 1920 — 24. redovni sastanak od 23. maja 1919. — str. 632, 633, 634, 635. — 29. redovni sastanak od 31. maja 1919 — str. 771—772. 20

Dok još nisu proglašene iznimne mjere, koje su učinile kraj svakoj njenoj političkoj aktivnosti, SDSBiH je u »Glasu Slobode« u seriji priloga obraz­ lagala svoje principijelno stanovište protiv atentata kao metoda političke borbe, u kojima je uspio da suzbije sumnju u ma kakve svoje veze sa na­ cionalnim pokretom kome su pripadali atentatori, ali je isto tako pokazala da je i politički i teorijski nemoćna za jednu temeljnu analizu društvenih i političkih odnosa, kao i za praktičnu političku akciju u smislu promjena stanja u Bosni i Hercegovini, koja je bila bremenita revolucionarnim mo­ gućnostima i energijama nacionalnooslobodilačkog pokreta. Tek u posljed­ njoj godini rata, kada je politički vrh Monarhije pod uticajem protivratnog raspoloženja u zemlji bio primoran da obnovi rad parlamenta i u političkom životu dozira skučene kontrolisane oblike demokratije, i SDSBiH je pristupi­ la okupljanju svojih razbijenih redova, izgrađivanju i saopštavanju svojih ocjena o stanju u međunarodnom radničkom pokretu i položaju radničkog pokreta u Bosni i Hercegovini. Sto se rat brže približavao svome kraju, i SDSBiH je smatrala da je njena primarna zadaća da odredi svoje stanovište prema nacionalno-političkoj budućnosti južnoslovenskih naroda. Ako nije bila spremna da zagazi u štrajkove i opredijeli se za revolucionarne meto­ de političke borbe, ona je svim srcem željela da izrazi svoje jugoslovensko nacionalno opredjeljenje. Pri tome je, bez rizika da je stigne odmazda poli­ tičke vlasti, naglašavala vjernost »Tivolskoj rezoluciji« iz 1909. godine, a misli­ la na njeno ostvarenje u novom državnom okviru, čija je pojava praktič­ no postala pitanje mjeseci, nedjelja, u kojima je nepovratno imalo da potone dotrajalo Habsburško Carstvo.7 Oktobra i novembra 1918. godine sve što je u južnoslovenskim zemlja­ ma Austro-Ugarske Monarhije politički mislilo — ukoliko nije bilo opredije­ ljeno da riterski vjerno, melodramski patetično podijeli sudbinu svojih gospo­ dara — djelovalo je jugoslovenski, to jest protivaustrougarski — jer se samo tako, u novoj državi, na ruševinama habsburške, moglo ostvariti nacionalno oslobođenje i ujedinjenje Jugoslovena. U znaku ideologije nacionalnog je­ dinstva Hrvata, Slovenaca i Srba, koju su oktobarskih dana, kao svoju, prihvatili čak i sljedbenici rodonačehuka hrvatskog pravaškog pokreta dra Ante Starčevića, hrvatski državni Sabor je 29. oktobra 1918. godine proglasio »suverenu državu Slovenaca, Hrvata i Srba na aijelom etnografskom pod­ ručju toga naroda«.** Time je krunisana aktivnost Narodnog vijeća Slovenaca, Hrvata i Srba, osnovanog u Zagrebu 6. oktobra, da kao političko predstav­ ništvo svih Slovenaca, Hrvata i Srba iz jugoslovenskih zemalja u sastavu Austro-Ugarske Monarhije pretvori u političku stvarnost ideju koju su naj­ napredniji umovi iz reda Hrvata, Slovenaca i Srba tokom mnogih decenija baštinili svome narodu. 7 Enver Redžić — »Austromarksizam i jugoslovensko pitanje« — Narodna knjiga — Institut za savremenu istoriju — Beograd — 1977 — str. 369. * Ferdo Sišić — »Dokumenti o postanku Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1914— 1919« — dokument 118, Proglašenje samostalne države Slovenaca, Hrvata i Srba, Zagreb 29. oktobra 1918. — Zagreb — 1920. — str. 196. Dr Dragoslav Janković — dr Bogdan Krizman — »Građa o stvaranju jugoslovenske države« (1. 1. — 20. 12. 1918 — tom II — Stenografski zapisnik sa 256-te sjednice Hrvatskog sabora — Beograd — 1964 — str. 405—406. 21

Nastojanja austrijskih i. mađarskih političara, .naročito od septembra 1918. godine, da velikohrvatskom trijalističkoni/odnosno mađarskom formulom zadrže Bosnu i Hercegovinu u okviru Austrije, odnosno Mađarske, zavr­ šila su se potpunim neuspjehom. Politički predstavnici Bosne i Hercegovine, okupljeni u Glavnom odboru Narodnog vijeća Srba, H rvata i Slovenaca za Bosnu i Hercegovinu, formirali su Narodnu vladu 1. novembra 1918. godine sa zadatkom da izvrši neophodne pripreme za stvaranje jedinstvene narodne države Srba, H rvata i Slovenaca. Od momenta kada je glavnokomandujući general i zemaljski poglavar baron Sarkotić predao vlast predstavnicima Narodnog vijeća Srba, H rvata i Slovenaca za Bosnu i Hercegovinu, na teri­ toriji Bosne i Hercegovine prestala je vladavina Austro-Ugarske Monarhije, koja je u Bosni i Hercegovini trajala pune četiri decenije. Bosna i H erce­ govina se našla u sastavu samostalne države Slovenaca, Hrvata i Srba, čiji je legitimni predstavnik bilo Predsjedništvo Središnjeg odbora Narodnog vijeća Slovenaca, H rvata i Srba sa sjedištem u Zagrebu. U vršenju svojih poslova bosansko-hercegovačka vlada, pod predsjedništvom Atanasija Sole, djelovala je autonomno kao i druge narodne vlade formirane u nacionalnim i istorijskim pokrajinama južnoslovenske etničke teritorije pod vlašću habs­ burške Dvojne Monarhije. Im a osnova gledište da je »Narodna vlada« Na­ rodnog vijeća SHS u Bosni i Hercegovini u toku svoga kratkog postojanja sadržavala u sebi svojstva »državne vlade«, odnosno »federalne vlade«.9 Odmah po svome obrazovanju, Narodno vijeće SHS i Narodna vlada Bosne i Hercegovine našli su se u situaciji da u društvu očuvaju red i mir, kako bi se u skladu sa »temeljnim zahtjevima« Središnjeg odbora Narodnog vijeća SHS u Zagrebu, na principima samoodređenja i demokrati je ostvarilo ujedinjenje svih Srba, H rvata i Slovenaca u zajedničku državu. S tim u vezi Glavni odbor Narodnog vijeća i Narodna vlada pristupili su u Bosni i Hercegovini osnivanju organizacija Narodnih vijeća, koja nikako nisu pred­ stavljala zamjenu za naslijeđene organe vlasti i preuzeti upravni aparat, već su, naprotiv, prem a uputstvu Glavnog odbora, bila usmjerena na saradnju sa postojećim organima uprave.10 U stvari, osnovna funkcija mjesnih odbora Narodnih vijeća sastojala se u tome da pružaju pomoć javnim organima u njihovom radu na osiguranju reda i mira. Uporedo sa mjesnim organizaci­ jama Narodnog vijeća, nova vlast (je preduzela korake da se mjesto starog, policijskog i žandarmerijskog aparata form iraju jedinice narodne garde sa zadatkom da obezbjeđuju društveni poredak i razoružavaju austrougarsku vojsku koja se raspadala. Glavni odbor Narodnog vijeća i Narodna vlada bili su sasvim svjesni da »prevrat« već kao takav ugrožava zatečeni red, mir i poredak, i da je njihova najpreča dužnost da »prevrat« održe pod čvrstom kontrolom i u smjeru koji diktiraju interesi njihove klase i njima podređeni nacionalni i politički interes. Uvjereni da ni mjesne organizacije Narodnog vijeća, mi Narodne garde neće biti u stanju da odgovore svome zadatku, 9 Kasim Isović — »Struktura i funkcionisanje organa državne uprave u Bosni i Hercegovini u vremenu od 1918. do 1924. godine« — »Glasnik arhiva i Društva iarhivista Bosne i Hercegovine« — god. U — Knjiga II — Sarajevo 1962 - str. 31, 49. 10 Dr Hamdija Kapidžić — »Rad Narodnog Vijeća SHS Bosne i Hercegovine u novembru i decembru 1918« — »Glasnik Arhiva i društva arhivista Bosne i Herce­ govine, knjiga III — 1963 — str. 150—151. 22

predstavnici Glavnog odbora Narodnog vijeća obratili su. se komandantu druge armije srpske vojske vojvodi Stepi Stepanoviću, da u Sarajevo što hitnije, uputi potreban broj vojnih jedinica. Njihov dolazak u glavni grad Bosne i Hercegovine i upućivanje u područja izložena nemirima i napadima pljačkaških grupa na muslimansko stanovništvo u istočnoj Hercegovini, is­ punjavalo je Glavni odbor i Narodnu vladu sa pouzdanjem da će društveni poredak biti osiguran i da će oni, pod zaštitom jedinica srpske vojske, moći da dovrše poslove koje su na sebe preuzeli, da bi se prelazno doba nove države SHS što prije okončalo njenim ujedinjenjem sa Kraljevinom Srbi­ jom u jedinstvenu državu svih Srba, Hrvata i Slovenaca. Ratne pobjede srpske vojske, a pogotovo prisustvo njenih jedinica na teritoriji Bosne i Hercegovine stvorilo je u znatnom broju mjesta među srpskim stanovništvom raspoloženje za priključenje Bosne i Hercegovine Srbiji. Aktivnost u tom smislu najsnažnije je došla do izražaja u Bosanskoj krajini, u kojoj su Narodna vijeća gotovo u svim mjestima banjalučkog i bihaćkog okruga posljednjih dana novembra 1918. godine izrazila svoje ne­ zadovoljstvo prema Narodnoj vladi i proglasila ujedinjenje Bosne i Hercegovi­ ne sa Srbijom. Primjer bosan^kokirajiških vijeća, koja su se postavila u izrazitu opoziciju prema politici Narodne vlade i Glavnog odbora Narodnog vijeća SHS za Bosnu i Hercegovinu, slijedila su i neka mjesta u srednjoj i istočnoj Bosni kao i u Hercegovini. Nespremna da se suprotstavi ovim zahtjevima, koji su imali podršku vojnih i političkih faktora Srbije, vlada Bosne i Herce­ govine obratila se Središnjem odboru Narodnog vijeća SHS u Zagrebu da u saradnji i sporazumu sa srpskom vladom u Beogradu potraži izlaz iz ove delikatne situacije. Međutim, pošto je ubrzo, prvog decembra 1918. go­ dine, u Beogradu proglašeno državno ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca, politička akcija za priključenje Bosne i Hercegovine Srbiji prekinuta je samim činom ujedinjenja." Ipak, u političkim odnosima u zemlji, a posebno u Bosni i Hercegovini, ona će imati značaja i dalje, u čitavom toku postojanja Kraljevine SHS, odnosno Jugoslavije, kao argument cjelokupne srpske gra­ đanske politike da je Bosna i Hercegovina po svome nacionalnom opredje­ ljenju i karakteru srpska zemlja. Dosljedne svome stanovištu da Srbi, Hrvati i Slovenci predstavljaju je­ dinstveni jugoslovenski narod, socijaldemokratske partije u jugoslovenskim zemljama Austro-Ugarske Monarhije u završnim mjesecima rata, kada se rapidno približavao krah bloka Centralnih sila, ojačale su aktivnost na planu obnavljanja svojih organizacija i razvijale sve življu propagandu svojih pog­ leda i taktike u vezi sa obrazovanjem nove države. Tačka u kojoj su ispoljavale saglasnost i jedinstvo bio je njihov pozitivan odnos i aktivna, bez­ rezervna opredijeljenost za jedinstvenu jugoslovensku državu, u kojoj treba da se nađu ujedinjeni svi Srbi, Hrvati i Slovenci. Neslaganje se, međutim, izrazilo u pitanju saradnje sa buržoaskim partijama. Za razliku od slovenačke i hrvatske socijalne demokratije, koje su bile odlučne pristalice tako­ zvane koncentracije sa buržoazijom, SDSBiH se suprotstavila saradnji sa buržoazijom u obrazovanju nove države, učešću u rukovođenju državnim poslovima i podjeli državne odgovornosti i opredijelila se za samostalno " Dr Hamdija Kapidžić — »Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine« — »Pokušaj ujedinjenja Bosne i Hercegovine sa Srbijom u novembru 1918«, Svjetlost — Sarajevo 1968 — str. 279.

23

političko istupanje i djelovanje u težnji da se, nasuprot koncentraciji buržo­ azije, izgradi jedinstvo i koncentracija jugoslovenskog proletarijata.11 Pošto se na jugoslovenskoj socijalističkoj konferenciji u Zagrebu 6. oktobra 1918. godine razišla sa slovenačkom i hrvatskom socijaldemokratijom, SDSBiH je nastavila da istupa samostalno i iznosi svoje stavove o suštinskim političkim pitanjima u procesu pripremanja jedinstvene jugoslovenske države, kao i poslije njenog proglašenja 1. decembra 1918. godine. Ona je bila uvjerena da će načelo samoopredjeljenja naroda, koje je istakla oktobarska socijalistička revolucija u Rusiji, biti potvrđeno i u ostvarenju istorijske težnje Jugoslovena za nacionalnim oslobođenjem i nezavisnošću i da će »jugoslovenski narod uskoro biti ujedinjen«.1213 Dosljedna zagrebačkom stanovištu s početka oktobra, SDSBiH nije imala iluzija u buržoaski karak­ ter države koja se rađala i sm atrala je naročito potrebnim da podvuče odre­ đene momente u političkoj praksi jugoslovenske buržoazije, kao što je raspi­ rivanje vjerske mržnje, šovinizma, povezivanje sa pobjedničkom imperija­ lističkom grupacijom, kao i druge negativne pojave koje ona osuđuje i u čemu vidi liniju razgraničenja klasno uslovljenih političkih shvatanja i opre­ djeljenja — buržoazije i proletarijata. Ono što im je, međutim, bilo zajed­ ničko — borba protiv njemačko-mađarskog imperijalizma — prestalo je da ih povezuje samim činom vojnog i političkog poraza imperijalističkog bloka Centralnih sila.14 Time je u političkom djelovanju SDSBiH postala nemoguća svaka dodirna tačka sa buržoazijom. Nacionalnim oslobođenjem i ujedinje­ njem Jugoslovena — vjerovala i uvjeravala je SDSBiH — na samom početku života jugoslovenske države bio je otvoren klasični front nepomirljive klasne borbe između jugoslovenske buržoazije i jugoslovenskog proletarijata. Poli­ tička doktrina socijalne demokratije protivrječila je konkretnoj političkoj stvarnosti. Realnosti političkog života jugoslavenskog društva nije bilo teško da joj se opire. Proglašenje jedinstvene države 1. decembra 1918. godine predstavljalo je, po ocjeni SDSBiH, »veliki preokret koji je značio znatan napredak našeg naroda. Izvršeno je njegovo nacionalno oslobođenje i ujedinjenje«.15 Tim činom bili su stvoreni ne samo uslovi već su i socijalistički interesi radničke klase nalagali samostalnim socijaldemokratskim partijam a, koje su nastale i djelovale u politički razdvojenim jugoslovenskim zemljama, da se ujedine u jedinstvenu socijalističku partiju sa zadatkom i ambicijom da se i jugo­ slovenski proletarijat priključi i svrsta u red začetnika epohe socijalističkih revolucija. Pozdravljajući stvaranje samostalne jugoslovenske države kao istorijsku tekovinu dugotrajne borbe Srba, H rvata i Slovenaca za nacionalno oslo­ 12 Arhiv Komunističke partije Bosne i Hercegovine — tom II — »Odluka 0 stanovištu socijal-dcmokratske stranke Bosne i Hercegovine prema aktuelnim političkim pitanjima« — Istorijsko odjeljenje Centralnog komiteta Komunističke partije Bosne i Hercegovine — Sarajevo 1951 — str. 299—300. 13 »Glas Slobode« — br. 82 od 19. oktobra 1918. godine — Proglas Glavnog odbora Socijaldemokratske stranke Bosne i Hercegovine: »Radnom narodu Bosne 1 Hercegovine«. 14 »Glas Slobode« — broj 83 od 23. oktobra 1918. godine — »Jugoslovensko pitanje i socijalna demokratija«. 15 Arhiv KPBiH — tom II — »Izvještaj Glavnog odbora Socijaldemokratske stranke Bosne i Hercegovine VI i zaključnom kongresu stranke 19. aprila 1919. godine« — str. 303.

24

bođenje i političke slobode, čime se uklanjaju »sve smetnje« za djelovanje partijskih organizacija, SDSBiH je istovremeno naglašavala da »veliki poli­ tički preokret« nije bio djelo »revolucionarne borbe narodnih masa«, već posljedica »ratova u Evropi i na Balkanu«. Kako se, pak, na taj način, jugoslovensko društvo našlo »u sladiju stvaranja nacionalne države«, pred jugoslovenski proletarijat se nužno postavio zadatak da najhitnije sprovede »potpuno ujedinjenje političke i sindikalne grane dosad samostalnih rad­ ničkih pokreta«. Socijalističko ujedinjenje jugoslavenskog proletarijata bilo je motivisano i diktirano dvojakim razlozima: spriječiti vladajućoj buržo­ aziji da uz pomoć buržoaske države konsoliduje i pojača eksploataciju i tlačenje radničke klase i radnih masa u oslobođenoj zemlji i ostvariti što veći uticaj proletarijata u procesu »stvaranja nacionalne države«, kao i u izgrađivanju njenog »međunarodnog položaja«.16 U tom smislu SDSBiH je prihvatila inicijativu Srpske socijaldemokratske partije (SSDP) i na tom planu sarađivala sa njom već od prvih dana poslije decembarskog državnog ujedinjenja. Savlađujući jače ili slabije otpore socijalističkog radničkog po­ kreta u Hrvatskoj i Sloveniji, ova akcija je uspješno završena na Kongresu Ujedinjenja u aprilu 1919. godine, formiranjem Socijalističke radničke par­ tije Jugoslavije (komunista) (SRPJk). Predstavnik SDSBiH Jovo Jakšić u referatu na VI zaključnom kongresu SDSBiH sasvim tačno je izrazio raspolo­ ženje partije izjavivši da »nikad niko nije radije napuštao svoju samostalnost nego što mi to sada činimo«, a zaključni kongres je u dokumentu »Rezolu­ cija o ujedinjenju« potvrdio uvjerenje svojih delegata da je i za jugoslovenski proletarijat otpočela epoha njegovih »uspješnih socijalno-političkih b orbi. . . koje otvaraju perspektive odlučnog i posljednjeg klasnog ra­ ta«.17*

Specifičan je to istorijski i politički fenomen da je Bosna i Hercegovi­ na, zahvaljujući svome »državno-političkom« statusu, nužno učestvovala u prvom svjetskom ratu na strani Austro-Ugarske Monarhije, a na kraju rata se svom jasnoćom pokazalo da su njeni narodi svoju trajnu budućnost vidje­ li u ujedinjenju u jedinstvenu jugoslovensku državu sa Srbijom i drugom braćom u južnoslovenskim zemljama Habsburške Carevine. Velikim strada­ njima i žrtvama koje je pretrpjela u ljudima i materijalnim dobrima Bosna i Hercegovina dala je znatan doprinos stvari državnog ujedinjenja jugoslovenskih naroda. U tom pogledu držanje SDSBiH nije se razlikovalo od opredjeljenja naroda Bosne i Hercegovine, štaviše, njeni vodeći ljudi voljeli su da istaknu da je ideja jugoslovenstva od samog osnivanja partije njen nacionalni credo11 i da će jugoslovenskom nacionalnom opredjeljenju ostati dosljedna pogotovu u novoj jedinstvenoj državi. 16 »Glas Slobode« — broj 96-a; 9. decembra 1918. god. »Jugoslovensko socija­ lističko ujedinjenje«. 17 »Glas Slobode« — broj 90. — 19. aprila 1919. godine — »Ujedinjenje jugoslovenskog radničkog pokreta« (referat održan na VI i zaključnom kongresu SDS BiH.) w »Glas Slobode« — broj 86 — 2. novembra 1918. godine — »Jugoslovensko balkansko pitanje i socijalna demokratija«.

25

Razvoj događaja u državi u cjelini, i u Bo9ni i Hercegovini, posebno, kao da je davao za pravo tezi SDSBiH da se završetkom rata i konstituisanjem nove države, u kojoj ona vidi veliki istorijski napredak, nepomirljivo konfrontiraju dva osnovna klasna tabora — buržoazije i proletarijata — i da će talas proleterske revolucije, koji je sa obala Neve stigao na obale Dunava d Izara, neminovno i veoma brzo provaliti u Jugoslaviju i uskoro, u revolucionarnoj plimi potopiti neizmjerno vlastoljubivu i nezasitu jugoslovensku buržoaziju. Određenu argumentaciju ovoj tezi pružalo je djelovanje i centralne i pokrajinskih vlada, naročito ove prve. Umjesto da odlučno pri­ stupi otklanjanju ratnih posljedica, koje su se prvenstveno ogledale u ra ­ zorenoj privredi i saobraćaju, od čega su najviše trpjele radnička klasa i siromašno seljaštvo, da efikasnijim m jeram a doprinese pokretanju proiz­ vodnje u industriji i rudarstvu, da osposobi saobraćaj i radikalnom agrar­ nom reformom mobiliše seljake za obnovu poljoprivredne proizvodnje, vladajuća buržoazija, u kojoj je njen velikosrpski dio prigrabio najuticajnije po­ zicije, brinula se prije svega o podjeli političke vlasti u državi i učvršće­ nju kapitalističkog društvenog sistema. Oslanjajući se na doprinos Srbije stvaranju jugoslovenske države, na snagu i moralno-politički ugled srpske vojske, buržoazija Srbije mogla je, iako ekonomski slabija, ali politički organizovanija i sa apsolutnim uticajem u vojsci, da svoju političku moć protegne na cijelu državnu teritoriju, čineći pri tome potrebne kompromise i taktične saveze sa političkim predstavnicima prečanske buržoazije.19 Tak­ vim savezima stvarala je ona privid homogene demokratske politike na­ cionalnog i državnog jedinstva, ali je u svakoj prilici, kada bi se postavilo pitanje njenog primata u državi, i sam privid odbacivala bez ikakvih skrupu­ la i demonstrirala velikosrpsku hegemoniju.20 Usljed okolnosti što je već u početku rata 1914. godine bila područje ratnih operacija, Bosna i Hercegovina je — poslije Srbije, koja je tokom rata izgubila četvrtinu svoga stanovništva (1247000)21 — među jugoslovenskim zemljama Habsburške Monarhije pretrpjela najveća m aterijalna razaranja i žrtve u ljudima. Procjenjuje se da je Bosna -i Hercegovima izgubila 360000 ljudi, što čini nešto iznad 19% cjelokupnog njenog stanovništva.22 U tom broju su na sm rt osuđeni politički »krivci«, u ratu poginuli, umrli i pogublje­ 19 Dr Dragoslav Janković — »Društveni i politički odnosi u Kraljevstvu Srba, Hrvata i Slovenaca uoči stvaranja Socijalističke radničke partije Jugosla­ vije (komunista)« Istorija X X veka — Zbornik radova — I — Institut društve­ nih nauka — Odelenje za istorijske nauke — Kultura — Beograd — 1959. g. (»20. decembra 1918. obrazovana je prva zajednička vlada na čelu sa Stojanom Protićem od 20 članova: 9 iz Srbije, 6 iz Hrvatske, 2 iz Slovenije, 2 iz Bosne i Hercegovine. 1 iz Crne Gore, po nacionalnom sastavu: 13 Srba, 4 Hrvata, 2 Slovenca, 1 Musli­ man«) — str. 100. 20 Sergije Dimitrijević — »Stvaranje revolucionarne partije radničke klase Jugoslavije (decembar 1918 — april 1919)« — »Pregled istorije Saveza komunista Jugoslavije« — Beograd 1963 — str. 34. 21 »Napor Bosne i Hercegovine za oslobođenje i ujedinjenje« — str. 242. 22 Milivoj Erić, Kemal Hrelja, Olga Kozomora — »Strukturalna kretanja i promjene u bosanskohercegovačkom društvu u posljednjih pedeset godina« — ANUBiH — Posebna izdanja — Knjiga XIII — Odjeljenje društvenih nauka — Knjiga 3 — Sarajevo — 1970 — str. 48.

26

ni u internaciji, pomrli od gladi, među kojima je bilo najviše djece ispod 10 godina (100936).23 U strukturi privrede Bosne i Hercegovine najveće štete imala je seljačka proizvodnja — poljoprivreda i stočarstvo, usljed nepre­ kidnih rekvizicija za ishranu vojske. Računa se da su ratom prouzrokovane štete bosanskohercegovačke poljoprivrede iznosile 675500000 franaka.24 Glad koja je u Bosni i Hercegovini dobila naročito široke razmjere u posljednjoj godini rata, produžila se i u prvim godinama novostvorene države. Među socijalno-ekonomskim problemima sada, u »prevratu«, ishrana i snabdijeva­ nje stanovništva postavili su se u veoma oštrim oblicima. »Trebalo je pro­ naći i u zemlju što pre dopremiti velike količine osnovnih životnih dobara, jer ni Ijednih ni drugih . . . nije bilo u zemlji ni za najnužnije potrebe«.25 Okrenute svome prvom zadatku da očuvaju mir i poredak, Narodna vlada Bosne i Hercegovine (do 7. 1. 1919), a zatim Zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu, kao i centralna vlada kraljevine SHS, djelomičnim i sporim rješavanjem životnih pitanja širokih narodnih slojeva, izazivali su nezado­ voljstvo u redovima radničke klase i seljaštva. Prva godina u novoj državi proticala je u Bosni i Hercegovini u znaku revolucionarnih akcija i pokreta u kojima su radnici i seljaci ugrožavali stabilizaciju buržoaskog društvenog po­ retka i državnog političkog sistema. Bauk ruskog Oktobra politički je ujedi­ njavao ekonomski, nacionalno i vjerski konfrontiranu buržoaziju. U ime »devet najuglednijih građana sarajevskih sviju v je ra . . . član Narodnog pred­ stavništva dr. Mehmed Spaho« izrazio je »Zemaljskoj vladi i srpskoj vojsci duboku blagodarnost na energičnom i uspješnom istupu protiv pripremljenog pokreta (prvomajskog radničkog štrajka — E.R.) za državnim i društvenim p rev ra to m . . . Građanstvo grada Sarajeva spremno je da se i ono organizuje protiv ovakvih pokreta i da — ne daj Bože — ako bi se slična opasnost ponovila, pomaže vlasti i srpsku vojsku u njihovim teškim zadaćama«.26 U socijalnoj strukturi bosanskohercegovačkog društva izrazito nerazvi­ jena i malobrojna27, radnička klasa Bosne i Hercegovine osjećala se u dru­ štvenom i političkom životu zemlje srazmjerno stepenu svoje političke i sindikalne organizovanosti i jasnoći svoje idejne orijentacije. Skučena soci­ jalna baza socijalističkog radničkog pokreta ne određuje, u pravilu, mjeru njegovog političkog značaja u društvu. S druge strane, određene objektivne 23 Kao pod 21./ — str. 233. 24 Dr Nikola Vučo — »Agrarna kriza u Jugoslaviji 1930—1934« — Prosveta — Beograd — 1968 — str. 23. 25 Todor Kruševac — »Razvojni put trgovine grada Sarajeva u periodu između ratova (1918—1941) « — »Glasnik Arhiva i Društva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine« — Godina XII — XIII — knjiga XII—XIII — Sarajevo — 1972—1973 — str. 123. 26 Kasim Isović — »Odjeci i uticaji Oktobarske revolucije na prilike u rad­ ničkom pokretu Bosne i Hercegovine (1917—1921)« — Dokument 140. — Sarajevo. 3. maj 1919 — »Glasnik Arhiva i Društva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine — Godina VII — Knjiga VII — Sarajevo — 1967 — str. 507. 27 Dr Ahmed Hadžirović — »Prilog proučavanju položaja radnika u Bosni i Hercegovini između dva rata« — »Prilozi« — Institut za istoriju — Sarajevo — 10/2—1974. — str. 236. (»Prema statistici 1. 1. 1921. godine, Bosna i Hercegovina je imala 1,889.929 stanovnika. Od ovog broja 86,37% živjelo je od poljoprivrede... Svega 13,63% stanovnika Bosne i Hercegovine 1921. živjelo je od zanimanja van poljoprivrede . . . 0,31% od rudarstva, 6,10% od industrije i rudarstva ...« — »1922. godine u svim granama industrije i rudarstva u Bosni i Hercegovini je bilo 64.713 najamnih radnika.«)

27

okolnosti izvan zemlje, mogu da doprinesu porastu i aktivnosti radničkog pokreta u zemlji, da u njemu razviju revolucionarno raspoloženje i podstaknu svijest o sopstvcnoj snazi. U centrim a industrije Sarajevu, Mostaru, Tuz­ li, Banjoj Luci, Zenici, Travniku, Bosanskom Brodu na poziv SDS BiH rad­ ništvo je, u organizaciji svojih sindikalnih saveza 21. II 1919. proglasilo petosatni protestni generalni štrajk sa zahtjevom da se garantuju političke slo­ bode, obustave svi oblici progona i obespravljivanja, ukine cenzura štampe i pisama, da se omogući da SDSBiH u ime radnika pošalje u Privremeno narodno predstavništvo odgovarajući broj zastupnika i da se prekine sa praksom nam etanja radničkih predstavnika u Državnom vijeću.28 Mogli bismo produžiti sa navođenjem brojnih štrajkova, u kojima je radnička klasa Bosne i Hercegovine, organizovana u socijalističkom radnič­ kom pokretu, izražavala svoj otpor buržoaskoj eksploataciji i političkim pritiscim a, potvrđujući da se na društvenoj i političkoj sceni mora sa njom računati, bez obzira što ona predstavlja skroman elemenat u bosanskoherccgovačkoj društvenoj strukturi. Zajedničko obilježje svim njenim istupanjima — u štrajkovim a i drugim oblicima klasne borbe — bilo je u ovo vrijeme njeno opredjeljenje za novo socijalističko društvo, kome je ona težila, no­ šena više snagom klasnog spontaniteta nego što je bila vođena naučnom spoznajom o istorijskim zakonima razvoja ljudskog društva. U toj činje­ nici, pored ostalog, nalazi se objašnjenje što je SDSBiH — u njenim poli­ tičkim i ekonomskim akcijam a i zahtjevima, slijedio samo najprogresivniji dio radničke klase, koji je istovremeno predstavljao i njen manji dio, dok se većina bosanskohercegovačkog radništva, pritisnuta religioznom sviješću, podložna političkom uticaju svoje nacionalne buržoazije, politički svrstavala i postrojavala u antagonističke vjerskonacionalne frontove. Tako je ona, vjerski i nacionalno pocijepana i suprotstavljana podupirala interese »svoje« buržoazije, i, konačno, svih nacionalnih buržoazija Bosne i Hercegovine zajedno, to jest interese buržoazije kao eksploatatorske i ugnjetačke klase protiv svojih sopstvenih, konkretnih i opštih, klasnih interesa. Doktrinarni zalet radničke partije u socijalizam doživio je tako, na samom početku, neus­ pjeh relativno trajnijeg značaja, jer se većina bosanskohercegovačke radnič­ ke klase nalazila izvan socijalističkog fronta i, u stvari, protiv njega, u vjersko-nacionalnim frontovima bosanskohercegovačke buržoazi je. Biče potrebne mno­ ge godine okršaja i bitaka protiv vladajuće buržoazije da radnička klasa u Bosni i Hercegovini postigne visok stepen akckmog političkog jedinstva na socijalističkim idejnim osnovama i tako izraste u samostalnu snagu sposobnu da utiče na tokove i pravac složenih društvenih kretanja. Teško je tvrditi šta je presudnije uticalo u procesu izgrađivanja njenog socija­ lističkog jedinstva — pobjede koje je bilježila u određenim ekonomskim i političkim akcijam a ili porazi koje je nerijetko trpjela u sukobima sa svojim klasnim protivnicima. U prvoj godini nacionalnog i državnog »prevrata« bosanskohercegovačko društvo bilo je izloženo veoma snažnim potresima na selu, koje je i posli­ je brojnih ustanaka, buna i »štrajkova« tokom X I X i početkom X X vijeka u novu, nacionalnu nezavisnu i samostalnu državu ušlo pritisnuto i sputano strukturom feudalnih društvenih odnosa. Seljaštvo, koje se nalazilo u polo28 Dr Ahmed Hadžirović — »Štrajkovi radnika u Bosni i Hercegovini 1919 —1920« — »Prilozi« — br. 8—1972 — str. 107/8.

28

žaju kmetova, kao i maše seljaštva koje sit se putem dobrovoljnog otkupa bile oslobodile feudalnih obaveza, a pri tome ostale i živjele na malom zemljišnom posjedu, poraz Austro-Ugarske Monarhije i nacionalno oslobo­ đenje i ujedinjenje u jugoslovensku državu shvatili su kao trenutak sopstvenog socijalnog oslobođenja, ukidanja i odbacivanja već davno preživjelih i dotrajalih feudalnih društvenih odnosa, koji su mogli da se još održavaju samo zahvaljujući bosanskoj politici habsburške države da nagomilane pro­ turječnosti bosanskohercegovačkog društva smišljeno ostavlja neriješene. Poučeno sopstvenim iskustvom da su od debata u Saboru kao i u političkim partijama kmetovi dobijali po koju mrvicu i podosta obećanja, sada je seljaštvo krenulo, ne čekajući na zakonsku proceduru i rješenje, da na svoj način i u svome ekonomskom i društvenom interesu razbije feudalne stege i zemlju, koju je tokom stoljeća obrađivalo, iz vlasništva feudalaca, revo­ lucionarnim postupkom, uzme u sopstvenu svojinu. Pri tome, ono se nije obaziralo na proglase Narodne vlade da je osnovna obaveza svih građana Bosne i Hercegovine očuvanje mira, reda i postojećeg poretka. Vaspitano u tradicijama antifeudalnih i nacionalnih buna, srpsko seljaštvo, koje je činilo osnovnu masu kmetova u Bosni i Hercegovini,29 smatralo je da se i u doba turske vlasti u Bosni i Hercegovini, kao i u periodu austrougarske uprave, nalazilo u najtežem ekonomskom i društvenom položaju, da je veoma dugo bilo primorano na život pod teško snošljivim oblicima eksploatacije i da sada, kada je dočekalo nacionalno oslobođenje, u »svojoj nacionalnoj državi« nema potrebe i neće da traži ni od koga odobrenje da od feudalaca uzme u svojinu zemlju, koju je svojom snagom stoljećima obrađivalo. 29 Prema popisu stanovništva od 1910. godine poljoprivredno stanovništvo u Bosni i Hercegovini pokazivalo je sljedeći klasni i vjersko-nacionalni sastav: 1. Zemljoposjednici sa kmetovima

Muslimani Srbi Hrvati Ostali

91, 5% 6,05% 2,55% 0,25%

2. Slobodni seljaci Muslimani Srbi Hrvati Ostali

56,65% 25,87% 16,74% 0,74%

3. Kmetovi Muslimani Srbi Hrvati Ostali

4,58% 73,92% 21,49% 0,01%

(»Rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 10. oktobra 1910; Sarajevo — 1912. — LXXXVI—UCXXVIII)«. 29

Ispunjeno mržnjom protiv feudalnih zemljoposjednika, aga i begova, koja je bila pojačana i vjerskim .razlikama, kmetovsko i zemljom oskudno slobodno seljaštvo našlo se, neposredno poslije decembarskog proglasa o ujedinjenju, u spontanom revolucionarnom agrarnom pokretu za konačno ukidanje svih oblika feudalne zavisnosti i potčinjenosti i pretvaranje u slo­ bodnog vlasnika zemlje koju obrađuje. U uslovima kada nova vlast još nije bila organizovana, naročito u nižim jedinicama, a u čijem su se drža­ nju miješali naklonost prem a pobunjenom seljaštvu i istovremeno zebnja da njegov antifeudalni pokret svojim tokom ne ugrozi sam buržoaski pore­ dak seljaci su, u nedostatku svoje političke organizacije sa definisanim agrar­ nim programom i taktikom, u procesu razvlašćivanja zemljoposjedničke feu­ dalne klase vršili razna nasilja, kao što su pljačkanja, uništavanja imovine feudalaca, paljevine begovskih kuća, silovanja, ubistva — pojave, koje česlo prate spontane revolucionarne akcije seljačkih masa. U tom pogledu, po obi­ mu i oblicima nasilja, izdvajao se ovaj pokret u okruzima Bosanske krajine, duž crnogorsko-hercegovačke granice, kao i u nekim dijelovima tuzlanskog i sarajevskog okruga. Da bi stala na kraj nasiljima, vlast je u izvjesnim mjestima proglasila prijeki sud, ali njegove odluke nisu uticale na seljake dovoljno autoritativno i efikasno.30 U ovakvom odnosu i ponašanju organa vlasti seljaci su vidjeli njihov negativan stav prema radikalnom rješavanju agrarnog pitanja. Tako su oni ocjenjivali i regentov Manifest od 6. januara 1919. godine o ukidanju kmetstva s pravičnom naknadom dosadašnjim vlasni­ cima zemlje, kao i Prethodne odredbe za pripremu agrarne reforme od 25. februara 1919. godine, na osnovu kojih je oko 100000 kmetskih porodica do­ bilo u svojinu oko 7000000 dunuma zemlje. Značajno je da je u toku borbe za rješavanje agrarnog pitanja formirana seljačka organizacija Bosne i Hercego­ vine, koja je činila napore da okupi seljake na klasnoj osnovi i tako agrarno pitanje rastereti vjerskih i nacionalnih primjesa. Težačka organizacija će se kasnije (7. VI 1920) pretvoriti u političku stranku Savez težaka Bosne i Hercegovine, koji će mahom okupljati srpsko seljaštvo i od svog osnivanja imati na čelu srpske građanske elemente. Zahvaljujući odnosu političkih snaga koje su imale odlučujući uticaj na rješavanje kapitalnih socijalnih i političkih pitanja, agrarna reforma nije izvršena u duhu radikalnih seljačkih zahtjeva, već kompromisom između Pašićeve vlade i Jugoslovenske musli­ manske organizacije (JMO) utvrđenim 15. III 1921. godine, na osnovu koga su veleposjednici za oduzetu zemlju primili 255000000 dinara, dok su beglučke zemlje imale da se od seljaka oduzmu i vrate posjednicima.31 Veliki društveni značaj agrarnog pitanja i načina njegovog rješavanja obavezivao je sve društvene klase kao i političke stranke u Bosni i Hercego­ vini da u tom pogledu odrede svoje stanovište. Seljaštvo i feudalna klasa imali su, sasvim prirodno, oprečne težnje i opredjeljenja. Nije slučajno Što je do pojave Težačke organizacije Bosne i Hercegovine došlo tokom žesto­ ke borbe seljaštva za radikalnu agrarnu reformu, ali je takođe nastanak JMO (14— 17. februara 1919) bio u najdubljoj povezanosti sa skupštinom 30 Opširnije o tome: Milan Gaković — »Agrarni nemiri u Bosni i Hercegovini poslije I svjetskog rata« — »Glasnik Arhiva i Društva arhivista Bosne i Hercegovi­ ne« — god. VI — knjiga VI — Sarajevo 1966. 31 Milan Gaković — »Rješavanje agrarnog pitanja u Bosni i Hercegovini 1918—1921« — »Prilozi« br. 6 — Sarajevo — 1970 — str. 31, 33, 61, 101, 109. 30

zemljoposjednika, održanom u Sarajevu 2. i 3. februara 1919. godine, na kojoj je, između ostalog, zaključeno da se zamoli dr Mehmed Spaho, budući prvak JMO da podnese ostavku u Vladi, u cilju da se spriječi donošenje Prethodnih odredaba za pripremu agrarne reforme, koje se nalazilo u zavri nom postupku.31 Logikom društvene realnosti pojava JMO bila je na liniji odbrane i žestokog otpora, koji je veleposjednička klasa pružala radikalnom ukidanju feudalnih društvenih odnosa.3233 Dosljedna stanovištu koje je zauzela poslije oktobarske socijalističke revolucije i dekreta sovjetske vlade o zem­ lji, i formulisala ga u Odluci o aktuelnim političkim pitanjima, da agrarno pitanje treba riješiti »u smislu potpune nacionalizacije velikih posjeda u korist cjelokupnog naroda«,34 SDSBiH se u toku borbe za agrarnu reformu postavila na siranu seljaštva i podržavala njegove radikalne zahtjeve.35 Je­ dan članak, objavljen u partijskom organu sredinom februara 1919. godi ne, veoma jasno izražava gledište SDSBiH » ... naše je mišljenje da je agrarni problem trebao sam narod riješiti u trenutku raspada austro-ugarske države. Tada je on imao mogućnosti, pa je i trebao, bez ikakve naknade, raz­ dijeliti i u svoje ruke uzeti zemlju koja mu pripada, onako isto kao što je lo učinio seljak u Sumadiji 1804. i 1815.«36 Međutim, mi antifeudalni agrarni pokret seljaštva ni podrška koju mu je pružala SDSBiH svojim jasnim opre­ djeljenjem za eksproprijaciju feudalnih posjeda u korist kmetova, nisu bili u stanju da nadjačaju takve društvene snage kakve su predstavljale vladajuća buržoazija i feudalna klasa u trenutku kada su ih njihovi klasni i politički interesi upucavali na saradnju i međusobna pogađanja. Protagonisti shvatanja da Srbi, Hrvati i Slovenci predstavljaju jedan narod, jugoslovensku naciju, socijaldemokrati Bosne i Hercegovine, zajedno sa socijalistima drugih jugoslavenskih zemalja u završnom procesu pripre­ manja nove države opredijelili su se odlučno za jedinstvenu državu. Pri tome, oni su se rukovodili načelom: jedan narod — jedna država, što je u praksi značilo da jedinstveni jugoslovenski narod treba da živi u jedinstvenoj državi. Postavljanje ovoga pitanja politički se neizbježno nametalo, jer se nova drža­ va obrazovala iz već postojećih samostalnih država i istorijskih pokrajina 32 Isto, str. 37. 33 U tumačenju stavova političkih partija prema agrarnoj reformi još i danas se održavaju da su bosanski feudalci u toku rješavanja agrarnog pitanja »Uspjeli... da nametnu (SIC!) Jugoslovenskoj Muslimanskoj organizaciji svoju klasnu politiku« (Kao da je prvobitno JMO u tome imala antifeudalno stanovište pa ga, pod »pritiskom« feudalaca, napustila; da zemljoposjednici mijenjaju parti­ je »prema ličnim (SIC!) interesima« a ne prema klasnim; da je JMO »u decembru 1921. uz ostale uslove za učešće u vladi postavio i zahtjev da se sprovede agrarna reform a! — (kurziv E.R.); da se »vjeran (kurziv E.R.) prikaz tadašnjih prilika na selu u Bosni i Hercegovini« nalazi u izvještaju načelnika travničkog okruga, u kome ovaj piše »da je težak u sv ojoj poh lep i za zem ljom p rešao gotovo sve granice prava vlasništva«!) — (kurziv E.R.) — vidjeti: Atif Purivatra — »Političke partije prema agrarnoj reformi u Bosni i Hercegovini neposredno poslije 1918. godine«. — »Prilozi« — br. 3 — Sarajevo — 1967, str. 98, 101, 102, 105. 34 Arhiv KPBiH — tom II — Odluka o stanovištu SDSBiH prema aktuelnim političkim pitanjima — str. 295. 35 Opširnije o tome: Nedim Šarac — »Socijal-demokratska stranka Bosne i Hercegovine i agrarno pitanje« Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine — Godina XI — Sarajevo 1961 — str. 55—86. 36 »Glas Slobode« br. 38 — 17. 2. 1919. — »Povodom rješenja agrarnog pitanja«. 31

različitog državno-pravnog statusa. Teza o nacionalnom jedinstvu Jugoslovćna bila je logična pretpostavka opredjeljenja za državno jedinstvo. Unutar državncnpolitičke strukture, SDSBiH se svrstala među izrazite centripetalne snage. Dijeleći s njima identične poglede o pitanju diržavnog uređenja, ona nije prestala da ističe proletersku klasnu platform u i dosljednost interesima radničke klase u borbi protiv buržoazije kao nosioca kapitalističke eksploa­ tacije i ugnjetavanja. S njenim gledištem o nacionalnom i državnom jedinst­ vu bilo je duboko povezano doktrinarno uvjerenje o stvorenim uslovima za vođenje »čiste klasne borbe«. Međutim, nacionalno i državno jedinstvo ne znači totalno jedinstvo. Naprotiv, unutar njega egzistiraju, rastu i zaoš­ travaju se društvene protivrječnosti, koje se iskazuju u postojanju nepo­ mirljivih klasnih trontova — buržoazije i proletarijata. Buržoasku državu radnička klasa će u procesu klasne borbe pobjedom nad buržoazijom za­ mijeniti svojom, proleterskom , socijalističkom državom, čije stvaranje ne dovodi u pitanje ni nacionalno, ni državno jedinstvo. Naprotiv, socijalistička država ih još više jača ii učvršćuje. U borbi za svoje klasne interese, buržoa­ zija svoju politiku zasniva na vjerskim, plemenskim i nacionalnim spurotnostima, usljed čega ona stvarno postaje razgraditelj i protivnik nacionalnog i državnog jedinstva. Proletarijat, međutim, razgolićuje vjerski i plemenski šovinizam buržoazije. Nasuprot vjerskoj i plemenskoj podvojenosti naroda, on se bori za jedinstvo potlačenih, obespravljenih i eksploatisanih i tako se potvrđuje kao neumorni graditelj i čuvar državnog i nacionalnog jedinstva.-7 Stvaranjem socijalističke države ukidaju se klasne pretpostavke i snage koje su to jedinstvo razarale i rušile. Jedinstvo jugoslovenskog proletarijata je temelj jugoslovenskog nacionalnog i državnog jedinstva. U tome se sastoji i na tome počiva nacionalni i državni credo jugoslovenskog socijalističkog radničkog pokreta uopšte, i u njemu SDSBiH, naročito. Ipak, identično stanovište o pitanju nacionalnog jedinstva i državnog uređenja nije smetalo vladajućim državnim faktorima da se već od samog početka nove države veoma grubo i surovo obračunavaju sa socijalističkim radničkim pokretom, koji je organizovao i preduzimao ekonomske i poli­ tičke akcije u cilju ostvarivanja demokratskih prava i naprednijeg društve­ nog položaja radničke klase. Tek što je pod zaštitom srpske vojske otpočela da vodi svoje poslove, Narodna vlada Bosne i Hercegovine optužila je 37 37 U našoj interpretaciji stavova SDSBiH o nacionalnom jedinstvu Jugoslo vena i njenog opredjeljenja za jedinstvenu, centralistički uređenu jugoslovensku državu polazimo od brojnih članaka objavljenih o tome u »Glasu Slobode«, naro­ čito u kratkom periodu postojanja države SHS i zatim prvih godina poslije prvodecembarskog državnog ujedinjenja i zatim od dokumenata koje je usvojio VI zaključni kongres SDSBiH u aprilu 1919. Osim toga, imali smo u vidu i istupanja zvaničnih predstavnika SDSBiH u vezi sa radom Privremenog narodnog predstavIništva, sa zahtjevima da se raspišu izbori za Konstituante istupanja u toku izborne kampanje za Ustavotvornu skupštinu kao i u proceduri usvajanja Ustava. U ovome razdoblju rijetke su bile radničke skupštine na kojima rukovodeći ljudi iz SDSBiH nisu iznosili njeno gledište o ovim pitanjima, kao što se, isto tako, piože nćyći veoma malo brojeva »Glasa Slobode«, u kojima bi izostali prilozi ove sadržine. Usljed obilja ovoga materijala, kao i usljed činjenice da su u rela­ tivno širokoj javnosti poznata ova opredjeljenja SDSBiH, smatrali smo da je dovoljno ako ih u sintetičnom obliku izložimo, a čitaoce koji žele da detaljnije upoznaju gledišta SDSBiH o ovdje razmatranim problemima upućujemo na na­ prijed navedene izvore. 32

SDSBiH da u njoj preoviađuju opasne boljševičke tendencije i zaprijetila da će se »brahijalnom silom« suprotstaviti njenim »destruktivnim nastoja­ njima«.34 Pošto je 7. januara 1919. godine kraljevim ukazom imenovana,**39 Zemalj­ ska vlada za Bosnu i Hercegovinu sa naročitom pažnjom pratila je političko raspoloženje »vjerski i plemenski« izdijeljenog stanovništva, posebno njegov odnos prema temeljnim principima na kojima počiva nova država — nacio­ nalnom i državnom jedinstvu. Na osnovu izvještaja koje je primala od svojih potčinjenih političkih organa, Vlada je ocjenjivala da »ne napreduje proces sporazumijevanja među pojedinim vjeroispovijestima . . . Pravoslavni dio na­ roda, nakon ostvarenja svojih stogodišnjih želja i ideala . . . u svojim mani­ festacijama radosti i zadovoljstva često puta prekoračuje granice oportuniteta, te se katolici i muslimani češće nađu uvrijeđeni u svojim osjećanjima. Muslimani opet neće da uvide da rješavanju agrarnog pitanja nijesu krivi pravoslavni, već da ukinuće kmetstva odgovara zahtjevima duha vre­ mena, a ne proističe iz neprijaznog raspoloženja prema muslimanima. Katolici opet — rekli bi najslabije orijentiram — kolebaju između obih ekstrema, čas su crveni republikanci, čas opet uvjerene pristalice di­ nastije i centralizma . . . takovi politički odnošaji podražavaju nesložno ras­ položenje među raznih vjeroispovjesti, zaprečuju izražavanje jed in stv a na­ rodn og o s je ć a n ja (kurziv E .R .). . . ovom konstatacijom dobro se k o ris te s o ci­ ja ld e m o k r a ti — (kurziv E .R .). . . Broj pristaša dnevno im r a s te . . . I seljački živalj pristaje pogdje-gdje uz njihovu organizaciju . . . mjestimice se primje­ ćuje socijalističkog i republikanskog duha i kod pojedinih vojničkih ili ćak časničkih lica, te da po gdje-gdje već i niže činovništvo miriše po socija­ lizmu . . .«40 Navedeni izvještaj pokazuje da se usljed sporog »procesa sporazumije­ vanja među pojedinim vjeroispovjestima stanovništvo u Bosni i Hercegovini n e jed n a k o odnosi prema d in astiji, cen tralizm u i jed in stv en om narod n osn om o s je ć a n ju srpsko-pravoslavni su pristaše centralizacije, dočim muslimani i katolici, sa malim iznimkama, protiv centralizacije. . . za djelomičnu auto­ nomiju pojedinih pokrajina. Opaža se . . . manje-više nezadovoljstvo kod kato­ lika, a osobito muslimana, navodno radi toga što se srpsko-pravoslavni na­ rod ističe kao jedini za državu osobito pouzdani i povjerljivi elemenat, do­ čim se muslimani i katolici ćute zapostavljenim i usljed toga potištenim .. .«4I SDSBiH, odnosno organizacije SRPJ (k) predstavljali su neosporno glavnu političku snagu radničke klase Bosne i Hercegovine spremnu da bra­ ni njegove interese da se odlučno i organizovano suprotstavi nastojanjima buržoazije za bezobzirnom eksploatacijom najamnih radnika utoljava svoju glad za profitima. Pri tome, ona je smatrala da je njen uspjeh u borbi protu­ vjerskih i »plemenskih« razmirica neophodan uslov i pretpostavka svake po­ bjede radničke klase na njenom putu ka socijalističkom preobražaju. Isto34 Arhiv Bosne i Hercegovine (ABH) — Zemaljska vlada za Bosnu i Hercego­ vinu — Prez. br. 397/1919. 39 Kasim Isović: op. cit. — str. 45. 40 ABH — ZVBiH — br. 3647/1919 — (opća situacija sigurnosti u zemlji. Rezime mjesečnog izvještaja političke vlasti za mart 1919 — Sarajevo — 28. 4. 1919.) 41 ABH — ZVBiH — Prez. br. 4704/1919 — (Okružna oblast u Banjoj Luci — 17. maja 1919 — Izvještaj o političkoj situaciji za mjesec april 1919).

33

vfemeno) ona je bila Čvrsto ubijeđena da vladajuća buržoazija putem svojih političkih stranaka svjesno pribjegava produbljavanju vjerskog i »plemen­ skog« jaza u narodu Bosne i Hercegovine kako bi na taj način radničku klasu izdvojila i spasila od opasnog boljševičkog uticaja revolucionarne rad­ ničke partije. Stoga u političkoj strategiji SDSBiH, odnosno SRPJ(k) re­ form a nacionalnog i državnog jedinstva ima izrazito klasni antiburžoaski smisao i karakter. U nasrtajim a na radničku klasu, njena ekonomska i demokratska prava, koje preduzima režim buržoazije, otkriva se stvarno ponašanje buržoazije, koja je na riječim a za nacionalno i državno jedinstvo, a na djelu ga potkopava politikom vjerskog i »plemenskog« razdora. Optužena od vlade i njenih organa da je »antddržavna«, SRPJ (k) je na raznim skupšti­ nama u Bosni i Hercegovini prelazila u poziciju tužitelja buržoazije, progla­ šavajući je odgovornom zbog »samosvojnih progona p r o le ta r ija ta , b.öji je j e ­ d in i za p ra v o i is k r e n o u je d in je n je sva triju p lem e n a n ašega n a r o d a ...« * 2 (kurziv E.R.). Za razliku od buržoaskih političkih partija, koje su svoj nacionalizam dokazivale uporno, kopajući vjerski i' nacionalni jaz među stanovništvom Bosne i Hercegovine, SRPJ(k) u Bosni" i Hercegovini je tvrdo vjerovala da ga najuspješnije zatrpava propagiranjem "jedinstva jugoslovenskog naroda i centralistički uređene Jugoslavije. U tome uvjerenju miješa se čvrstina sa naivnošću, što je često karakteristično za revolucionarne proleterske partije u fazi njihove mladosti. U referatu koji je podnio skupštini socijalista — komunista u Zenici krajem 1919. godine, Mitar Trifunović— Učo posebno je niaglasio da su za »oslobođenje i ujedinjenje troimenog naroda« date ogrom­ ne žrtve, a narod i nakon godinu dana od ujedinjenja još »ne vidje slobode«. S druge strane, »vlastodršci, koji se kriju pod imenom velikih patriota, ve­ likih Srba, velikih Hrvata, i velikih Slovenaca nijesu ništa drugo nego nesa­ vjesni egoiste«. Trifunović je pozivao radnike da se ne daju zavesti pričama nacionalista, uvjeravao ih da ih »neće spasiti ni Srbi, ni Hrvati, ni Slovenci, ni pravoslavni, ni katolici, ni muslimani a ni je v re ji. . . jedini spas je u socijalizmu, koji ne zna ni za religije ni za narodnost«.*43 Istaknuti predstavnici socijalističkog radničkog pokreta Bosne i Hercegovine ovoga razdoblja smatrali su da je nacionalno oslobođenje i ujedinjenje Jugoslovena djelo borbe koju je sam narod vodio tokom svoje višestoljetne istorije, da jc, međutim, to djelo ostvareno pod vodstvom buržoazije i stoji u najdubljoj vezi sa građanskom revolucijom ali ga sada, pošto je svu vlast uzela u svoje ruke, upravo buržoazija ugrožava i ruši svojom politikom tc^ lerisanja i podržavanja vjerskih i šovinističkih strasti. »Ostvarenjem nacio­ nalnog oslobođenja i ujedinjenja, isticao je Sreten Jakšić, ostvareni su ide­ ali šumadijskih revolucionera iz početka prošlog vijeka, koji šu prvi digli revoluciju za slobodu i nacionalno ujedinjenje, ostvareni su i ideali naših pradjedova, djedova i otaca, koji su u Hercegovini prihvatili borbu protiv turskog političkog i ekonomskog ro p stv a . . . Ostvareni su ideali naših preda­ ka, čije sd ostvarenje pozdravile i nove generacije seljačkog i radničkog « ABH — ZVBiH — Prez. br. 7170/1919 — (Gradsko-kotarski ured u Mosta­ ru — 4/8 — 1919 — Zemaljskoj vladi u Sarajevo). 43 ABH — ZVBiH — Prez. br. .10916/1919 — (Sresko načelstvo u Zenici — 9. 12. 1919 — Javna skupština socijalista komunista u Zenici 7. 12. 1919 — Ze­ maljskoj vladi u Sarajevu). 34

stanovništva na$e zemlje . . . Ali koliko god ujedinjenje svih Jugoslovena, svih Srba, Hrvata i Slovenaca bio veliki istorijski čin, mi ipak vidimo besprimjernu nesposobnost. naše buržoaske građanske klase da svoju revo­ luciju izvede do k r a j a ,., nov.a vlada nije gotovo ništa učinila da nestane znakova prošlosti. Ona vlada po starim m eto d im a... postepeno ukida politič ke slobode, koje smo dobili u vrijeme prevrata, ona ne da ženama pravo glasa, ona nije revolucionarno riješila agrarno p ita n je ... ona nije proglasila osamsatni ,radni dan, ona. nije ništa učinila da kod nas nestane vjerskih i šovinističkih razmirica . . .«.* Sličnim , razmišljanjem obilježio je GLAS SLOBODE prvu godišnjicu oslobođenja i ujedinjenja. List optužuje buržoaziju da je radi svojih klasnih interesa »profanisala delo nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja. Ona misli da je dosta to što je ona oslobođena. Ali široke narodne mase traže oslobo­ đenje i za sebe. Oni šumadijski i hercegovački seljaci, koji su dizali revoluci­ ju za slobodu i protiv haka, Matija Gubec kada je dizao bunu protiv mađar­ skog plemstva. Zeka. buljubaša sa svojim golaćima kad se herojski borio, Svetozar Marković kad je. propovedao balkansku revoluciju, Vasa Pelagic kad je gonjen okovan u Malu Aziju, Gavrilo Princip kad je pucao na Ferdinanda, Dimitrije Tucović kad je žrtvovao svoju mladu i pametnu glavu kod Lazarevca, — nisu se oni- borili zato da njihovi potomci i d u ... gladni i obes­ pravljeni, a da šaka parazita i dembela. uživaju plodove borbe, u kojoj su milioni siromašnih seljaka i radnika žrtvovali svoje živote. Pa i oni dobro­ voljci što su sa oduševljenjem išli iz Amerike i drugih dalekih krajeva na Solunski front nisu zamišljali da će »oslobođenje« biti ovako, a još manje su mislili da će se iz oslobođene otadžbine vraćati natiag u američke rud­ nike kao što. se vraćaju sada«.445 Očigledno, svojom kritikom SDSBiH, odnosno pokrajinska organiza­ cija SRPJ(k), pogađala je vladajuću buržoaziju u ranjivu tačku njene »nacio­ nalne« politike, otkrivala da se buržoazija, motivirana svojim klasnim intere­ sima, preobražava u rušioca nacionalnog jedinstva, kome je i sama dopri­ nijela značajan sopstveni udio; to je pravi razlog što se ona, svom žestinom klasne netrpeljivosti, sebičnosti i mržnje, okomila na radničku klasu i njen socijalistički pokret, optužujući ga »u ime nacije« da ugrožava društveni i državni poredak i time potvrđivala da je nacionalno oslobođenje identifikovala svojim-, »pravom« da sopstvene klasne interese proglašava opštim in­ teresima cijelog naroda. Ko joj to »pravo« ospori, naći će se na udaru kao »neprijatelj nacionalnog i državnog jedinstva«. Zato je ona od samog po Četka nove države pokrenula čitav mehanizam vlasti protiv ujedinjenog soci­ jalističkog radničkog pokreta, optužujući ga, bez osnova, da priprema državni prevrat. Pokazalo se da saglas'nost relativne većine političkih partija antago­ nističkih, klasa u opredjeljenju za nacionalno i državno jedinstvo nije mog­ la da prikrije da ih u tome vode različiti motivi. Vladajuća buržoazija je smatrala da je nacionalno i državno jedinstvo postignuto samom činjeni­ com što se komandne pozicije vlasti nalaze u njenim rukama i pod njenom kontrolom, pa je, sada, njena osnovna zadaća da brani nacionalno i državno 44 »Glas siobode« — br. 28 — 5. februara 1919 — Velika socijalistička skup­ ština u Mostaru (govor Sretena Jakšića)r. »Glas ? Slobode« 'tj&aj: 215. .-Hv ,29. novembra 1919 — »prvi decembar« (uvodnik). ..................... '

35

jedinstvo, što će ona činiti utoliko uspješnije ukoliko spremnije i odlučnije bude čuvala osvojene pozicije vlasti. Na drugoj strani SDSBiH, odnosno pokrajinska organizacija SRPJ(k) je sudila da je buržoazija već dokazala svoju nesposobnost da učvršćuje nacionalno i državno jedinstvo i da ga upravo ona potkopava svojim sebičnim klasnim interesima i težnjama. Sto­ ga je proletarijat jedina društvena snaga koja je sposobna da ukine svaki oblik bespravlja i eksploatacije i na taj način položi nerazorivi temelj nacio­ nalnog jedinstva jugoslovenskog naroda i jedinstvene jugoslovenske države. Dok vladajuća jugoslovenska buržoazija najvišu m jeru nacionalnog i držav­ nog jedinstva identifikuje sa sopstvenom klasnom dominaoijom u društvu, proletarijat, predvođen svojom avangardom, preuzima ulogu nosioca nacio­ nalnog i državnog jedinstva, koju će on uspješno ispuniti svojom konačnom, istorijskom pobjedom nad buržoazijom. Po ocjeni partijskog organa, jugoslovenska država je već u prvoj godini svoga postojanja došla u ozbiljnu krizu, na prag rasula, koje se, po njemu, potvrđuje u shvatanjima pojedinih buržoaskih političara i stranaka da se izlaz iz krize nalazi u davanju »autonomije Hrvatskoj, Sloveniji, pa čak (!) i Bosni«, od čega je »do potpune samostalnosti i izdvojenosti tih pokrajina samo je­ dan korak«. Razvijajući svoju kritičku misao u tom pravcu, list ocjenjuje da »jugoslovenska buržoazija na takav način sabotira svoju sopstvenu drža­ vu« i zatim zaključuje da će »pitanje potpunog i svestranog nacionalnog jedinstva« biti riješeno u trenutku kada proletarijat u Jugoslaviji uzme vlast u svoje ruke.4* Uvjereni da u svome shvatanju nacionalnog jedinstva Jugoslovena i je dinstvene jugoslovenske države stoje na pravom putu, predstavnici socija­ lističkog radničkog pokreta sa dosta razloga su upućivali kritike vladajućoj buržoaziji u vezi sa njenom politikom nacionalnog i državnog jedinstva, u kojoj su oni otkrivali prim jere kolebanja i nedosljednosti. Istaknuti prvak komunističkog pokreta u Bosni i Hercegovini, Gojko Vuković sa ogorčenjem je na jednoj radničkoj skupštini u Mostaru početkom oktobra 1920. godine ustao protiv »kleveta« buržoazije da su komunisti »rušioci države« i tom prilikom, odbacujući buržoaske optužbe, tvrdio da su komunisti »baš pra­ ve pristaše narodnog jedinstva Jugoslavije«. Potpuno ostvarenje »narodnog jedinstva Jugoslavije« i Gojko Vuković je, poput drugih vodećih ljudi u Partiji, povezivao sa predstojećom socijalnom rev'olucijom i uspostavljanjem proleterske diktature u Jugoslaviji.4647 U kritici koju je upućivala buržoaskim partijam a, SDSBiH, odnosno SRPJ(k) u Bosni i Hercegovini naročito im je zam jerala i optuživala ih zbog njihovog »vjersko-plemenskog« opredjeljenja, zbog »separatističkih« tenden­ cija koje su dolazile do izražaja u njihovoj političkoj aktivnosti. U konfron­ taciji sa buržoaskim partijam a ona je izoštravala i učvršćivala svoje stano­ vište o jedinstvenom jugoslovenskom narodu i jugoslovenskom državnom cen­ tralizmu. Za poteškoće i krize koje su se javljale u političkim odnosima u zem­ lji ona je činila naročito odgovornim radikale, starčevićance, kleri'kalce i musli­ 46 »Glas Slobode« — br. 177 — 14. oktobra 1919 — »Nacionalno jedinstvo i buržoaske partije«. 47 ABH — ZVBiH — Prez. br. 9899/1920 — Gradsko-kotarski ured u Mosta­ ru — 3. 10. 1920 — Zemaljskoj vladi u Sarajevu (Protestna skupština radničkog sindikalnog vijeća).

36

manske političare, smatrajući da oni, kako kao posebne partije, tako i svi zajedno, najviše ometaju krčenje puta velikom istorijskom napretku u zna­ ku »razvijanja srpskog, hrvatskog i slovenačkog plemena jugoslovenskog na­ roda u jednu modemu ju gosloven sku naciju, (kurziv E.R.), i potpuno unište­ nje istorijskih i pokrajinskih granica u zemljama u kojima Jugosloveni ži­ ve«.4* Po ocjeni bosanskohercegovačkih komunista »Radikalna strank a. . . je najveći neprijatelj srpskog i ostalog jugoslovenskog naroda«. Od nekadaš­ njeg protivnika apsolutističke vladavine Obrenovića, ona je u Srbiji postala »Glavni predstavnik sviju reakcionarnih elemenata«. Radikalska vlada za­ držala je poslije oslobođenja u Srbiji sva orgraničenja političkih sloboda, koja su bila zavedena za vrijeme rata, a u pokrajinama bivše Austro-Ugarske Monarhije ukinula je politička prava ostvarena u razdoblju prevrata. Isto­ vremeno, u cijeloj zemlji je otpočela sa gonjenjem socijalista i ukidanjem demokratskih tekovina i prava radničke klase izvojevanih u njenim dugo­ trajnim borbama protiv buržoaske eksploatacije i političkog obespravljivanja. Stoga jedinstvena država, koja predstavlja osnovu radikalskog političkog programa, sa radikalima na čelu može biti samo reakcionarna tvorevina/9 Prema uvjerenju, izraženom u partijskom glasilu, »radikali nikad nijesu ima­ li smisla za pravo narodno jedinstvo Jugoslovena. Možda su za državno jedinstvo i imali smisla ali su svakako zamišljali da u toj državi srpska buržoazija mora imati hegemoniju i po mogućnosti Hrvate i Slovence pre­ topiti Hi Srbe. Još je u svježoj uspomeni sviju nas kad je prije nekoliko mjeseci g. P ašić pozdravio u Sarajevu »Srbe triju vjera«.*495051 Hrvatska građanska politika, smatraju pripadnici komunističkog pokre­ ta u Bosni i Hercegovini, takođe je, u suštini, reakcionarna i nema bitnih razlika u opredjeljenju starčevićanaca, koji djeluju u Banovini i Hrvatskoj narodnoj zajednici u Bosni i Hercegovini, kada se radi o osnovnom pitanju nacionalne i državne budućnosti. Razlike među njima pripadaju prošlosti u kojoj, do skoro, starčevićanci ne samo što su bili protivnici ujedinjenja Jugoslovena, nego čak nisu ni priznavali Srbe. Sada, okupljeni u Narodnom klubu, starčevićanci traže da Hrvatska dobije autonomiju, koja predstavlja instrument »plemenskog i istorijskog pokrajinskog cijepanja, koga smo se lek sa velikim žrtvama oslobodili«.31 Poput starčevićanaca i Hrvatska narod­ na zajednica u Bosni i Hercegovini stala je na stanovište »provincijalnih autonomija« i »plemenskog separatizma«, u čemu se manifestuje »najveća nesavremenost i reakcionarno stanovište Zajednice«. Time je ona potvrdila nesposobnost da izađe iz svoga konfesionalnog i plemensko-separatističkog pokreta i postane stranka koja odgovara potrebama i interesima moderne građanske klase i duhu novog vremena.52 Kao i mnoge druge građanske i malograđanske stranke, i Hrvatska narodna zajednica se opredjeljenjem za »provincijalne i plemenske autonomije« okreće prošlosti, pokazujući da nije ^ ** »Glas Slobode« — br. 134 — 21. avgusta 1919 — »Reakcionarni front«' II.

49 »Glas Slobode« — br. 135 — 22. avgusta 1919 — »Reakcionarni front« —

30 Kao pod 48. 51 Isto. 52 »Glas Slobode« — broj 36 — 14. februara 1919 — »Hrvatska građanska politika«. 37

dorasla zadacima novoga doba, da je -u -n je m u : hesavreineha f savnj)im u dubokom raskoraku. Na istoj liniji sa starčevićancim a stoje i slovenaöki klerikalci, koji se izjašnjavaju za autonomiju Slovenije. U njihovom zahtjevu za plemensko-pokrajinskom autonomijom bosanskohercegovački komunisti utvrđuju do­ sljednost Sušteršičevoj klerikalnoj politici, koja se, inspirisana iz B eča i Rima, uporno protivila nacionalnom ujedinjenju Jugoslovena.53 Tako su i u slovenačkom političkom životu, po ocjeni »Glasa Slobode«, prvu riječ vodile reakcionarne snage prošlosti, koje su težile da se struktura pokrajin­ skih autonomija Habsburške Monarhije produži i očuva i u novoj, jugoslovenskoj državi. U svakom protivljenju ideji nacionalnog i državnog je­ dinstva, koju su sm atrali revolucionarnom i svojom, predstavnici revolucio­ narnog socijalističkog pokreta Bosne i Hercegovine otkrivali su nosioce plemensko-šovinističkog separatizma i rušioce jugoslovenske državne cjeline. Nacionalno i državno jedinstvo bila je Uistinu revolucionarna dogma vodst­ va cjelokupnog jugoslovenskog socijalističkog radničkog pokreta. Muslimanska politika u Bosni i Hercegovini privlačila je takođe veo­ ma živu pažnju partijskih ljudi i socijalističke partijske štampe ü Bosni i Hercegovini. U traženju puta do muslimanskih masa, prije svega radnika, SDSBiH je sm atrala da je neophodno intenzivirati proces njihove opštedruštvene emancipacije, u čemu odbacivanje konfesionalnog principa poli­ tičkog okupljanja i organizovanja ima presudan značaj. Nastupilo je vrijeme koje ne podnosi da se u političkom životu zadržavaju stari metodi i obiici pogodni i potrebni u prošlosti i u njoj vladajucim društvenim snagama, kojima se ni u novom dobu ne silazi sa društvene pozornice. Iako već odav­ no pruža dokaze svoje društvene preživjelosti i izlišnosti, muslimanska feu­ dalna klasa, tokom stoljeća društveno veoma moćna, nastoji da među Musli­ manima Bosne i Hercegovine održi svoj uticajni vodeći položaj provjerenim metodom okupljanja muslimanskih masa na vjerskoj osnovi. Kategorički je zahtjev novog vremena da se konačno probije vjersko-feudalni krug, u kome se veoma dugo vrtjela muslimanska politika i tako otvori proces u kome okvire i oblike političkog života neće određivati vjerska pripadnost, već interesi društveno-istorijskih zajednica, klasa i slojeva) njihov položaj u društvu i državi. To je, sm atra bosanskohercegovačka socijalna demokratija, proces »nacionalizovanja« u kome će še »naši muslimani« osposobiti da »korak u korak napreduju sa ostalim dijelovima naroda«, proces u kome ćc se njihove radničke i sirotinjske mase osposobiti da »Usvoje načela socija­ lizma i da postanu njegovi sljedbenici«.54 Razumije se, da proces »nacionali­ zovanja« bosanskohercegovačkih Muslimana SDSBiH zamišlja u smislu nji­ hovog stapanja »sa ostalim d ije lo v im a (kurziv E.R .), naroda« u jedinstvenu jugoslovensku naciju, koja se ne podudara Sa monoieligijskdm zajednicom, već obuhvata pripadnike i hrišćanskih i islamske vjeroispovijesti. Kao naj­ teža prepreka na putu opštedruštvene emancipacije bosansko-hercegovačkih Muslimana stoji otvoreno agrarno pitanje, čijem se radikalnom rješavanju tvrdo opire feudalna klasa, koja nastoji da pitanje sopstvenog društveno-ekonomskog položaja predstavi širokim muslimanskim m asama kao opšte53 Kao pod 48. 54 »Glas Slobode« — br. 7 — Ili januara 1919 — »Političko grupisanje Muslimana«. 38

. muslimansko pitanje. Zahvaljujući vodećoj, ulozi feudalne klase, koja je uvijek pred očima imala svoje materijalne i političke interese i ciljeve, široki muslimanski slojevi dospjeli su do samog ruba propasti i čine u 'Bosni i Hercegovini »najzaostaliji dio našeg naroda«. »Oni su i danas anacionalni i takvi žive u Evropi u kojoj anacionalnih naroda nema i koja čak stoji na pragu najvećeg socijalnog preokreta svih vremena, na pragu zavođenja komunističkog društva«. Očekivanja da će »nacionalna revolucija u našoj zem lji. . . muslimanski dio našeg naroda u svakom pogledu ujedin iti sa ostalim n arodom « nisu se ispunila.55 Izlaz muslimanskog elementa iz teške društvene zaostalosti zavisi u najvećem stepenu od njegovog odnosa prema feudalnoj klasi, obliku i metodu rješenja agrarnog pitanja. Socijal­ na demokratija poziva Muslimane da otkažu podršku feudalnoj klasi, jer radikalno rješavanje agrarnog pitanja ne ugrožava interese muslimanskog stanovništva koje u Bosni i Hecregovini broji preko 600000, već isključivo interese malobrojne feudalne klase aga i begova, kojih nema ni desetak hiljada. Gledano iz tog ugla, Muslimanima je spas upravo u radikalnom rje­ šenju agrarnog pitanja,56 koje otvara široke mogućnosti nacionalnom raz­ voju i društvenom napretku. Glavnu snagu društvenog preobražaja i emanci­ pacije Muslimana predstavljaju muslimanski radnici, koji će, pod vodstvom partije, svojom borbom najviše doprinijeti »da široke mase muslimanskog naroda u Jugoslaviji dočekaju socijalno oslobođenje kada ga dočeka i ostali jugoslovenski proletarijat«.57 Ocjena je socijalne demokratije da je i musli­ manska građanska klasa pokazala da nije dorasla zadacima svoje istorijske .epohe i da je iznevjerila nade i težnje širokih slojeva muslimanskog stanov­ ništva. $to nije bila.sprem na da ostvari jugoslovenska buržoazija, preuzećc jugoslovenski proletarijat sa svojom partijom u svoj program borbe za pot­ punu slobodu naroda, za društvo u kome će biti ukinuti svako bespravlje i eksploatacija i trajno osigurana ekonomska i socijalna jednakost građana. Čvrsto uvjerena u poliitičku i teorijsku ispravnost svoga stanovišta o nacionalnom jedinstvu Srba, Hrvata i Slovenaca i jedinstvenoj jugoslovenskoj državi, SDS je odlučno pristupila akciji za stvaranje jedinstvene jugoslovenskc socijalističke partije komunističkog pravca. Načelo: jedan narod — jedna država, treba da se dopuni još jednim elementom: jedinstvenom so­ cijalističkom partijom radničke klase. Jedinstvo svega čime se ukidaju poli­ tičke podjele na konfesionalnim, istorijsko-pokrajinskim i sličnim osnovama — to je akciomatičko opredjeljenje SDSBiH, njena politička filozofija; koordinatni sistem n jene svekolike političke prakse. Prožeta ovim shvatanjem, ona je određivala svoj odnos prema najvažni­ jim buržoaskim partijama i nalazila da su u većini nazadne, konzervativne i reakcionarne, jer se oslanjaju na istorijski prevaziđena politička načela i metode, nisu spremne da prihvate i odgovore zahtjevima realnosti. Umjes­ to da djeluju pokretački progresivno, one žele da u sadašnjosti upravljaju i vladaju po zakonima prošlosti. Stoga je SDSBiH sa neskrivenim zadovoljst­ vom pozdravila inicijativu »za osnivanje jedne velike jugoslovenske buržoaske stranke, koja bi se prostirala na teritoriji cijele države, koja se ne bi ograničila na pojedina plemena i konfesije« jer bi njeno oživotvorenie 55 Isto. 56 »Glas Slobode« — br. 105 — 18. maja 1920 — »Begovske želje«. 57 Kao. pod 55. 39

»znatno doprinijelo raščišćavanju političkih prilika«, partijsko grupisanje bilo bi »postavljeno na zdravije osnove«, a to bi odgovaralo proletarijatu da »u čistim situacijam a la'kše može uočiti svoje klasne protivnike«. U Jugo­ slaviji je progresivan samo takav politički razvitak u kome će djelovati »jedan parlamenat, jedna vlada, jedinstvene sve centralne instance, a admini­ strativne autonomije i samouprave da budu uređene samo po okruzima, srezovima i naročito po opštinama«.58 Postavljajući se pozitivno prema ovoj inicijativi buržoaskih političa­ ra oko Svetozara Pribićevića, SDSBiH je svom snagom učestvovala u pri­ premama za ujedinjenje jugoslovenskih socijaldemokratskih partija u je­ dinstvenu jugoslovensku socijalističku partiju, pri čemu je insistirala samo na jednom uslovu; da se ujedinjenje izvrši na marksističkim osnovama, da nova partija bude m arksistička partija borbenog, revolucionarno-opredijeljenog jugoslovenskog proletarijata.59* To je značilo da, prema stanovištu SDSBiH, obrazovanje jedinstvene jugoslovenske socijalističke partije nije moglo biti formalno ujedinjenje, mehanički zbir već postojećih socijaldemo­ kratskih partija, koje su bile osnovane krajem X IX , odnosno početkom X X vijeka i djelovale u razjedinjenim jugoslovenskim zemljama. Radilo se o tome da jedinstvena jugoslovenska socijalistička partija bude nova radnička partija, koja će stajati na čelu klasne borbe cjelokupnog jugo­ slovenskog proletarijata, koja će se uporno boriti za jedinstvo radničke klase i njenog klasnog pokreta, partija koja će u svom programu i u borbi za njegovo ostvarenje odlučno odbaciti oportunizam, socijal-patriotizam i ministerijalizam II Intem acionale i svrstati se u front partija proleterske socijalističke revolucije, čija je epoha otpočela pobjedom oktobarske revo­ lucije ruskog proletarijata. U njenom program u treba da dođe do izražaja uvjerenje da se proletarijat nalazi na pragu svjetske revolucije, koju nago­ vještavaju postoktobarski potresi kao što su proleterski ustanci u Bavarskoj i Mađarskoj, revolucionarna spremnost i raspoloženje proletarijata u Jugo­ slaviji, Bugarskoj i drugim balkanskim zemljama. U pripremanju za osniva­ nje jugoslovenske socijalističke partije, da bi ona bila zaista n ov a partija, neophodno je savladati otpore koje joj u postojećim socijaldemokratskim strankama pružaju snage spremne na saradnju sa buržoazijom. U Bosni i Hercegovini su to tzv. »zvonaši«, koji djeluju izvan SDSBiH i na koje se oslanja buržoazija u nastojanjim a da što više razjedini i pocijepa radnički pokret. Zato je uspješna borba protiv »zvonaša« i protiv nam jera buržoazije da organizuje tzv. »nacionalne socijaliste« sastavni dio aktivnosti SDSBiH na planu socijalističkog ujedinjenja u okviru cijele zemlje.40 Borba protiv cijepanja raničkog pokreta uslov je njegovog jedinstva u Bosni i Hercegovi­ ni, kao i u Jugoslaviji u cjelini. SDSBiH je u tom pogledu posebno upozora­ vala na pokušaje srpske buržoazije u Bosni i Hercegovini da srpske radnike odvoji od socijalističkog pokreta i privuče u svoje političke organizacije. Partijski organ bosanskohercegovačke socijalne demokratije kritikovao 58 »Glas Slobode« — br. 37 — 15. II 1919 — »Povodom političkih konfe­ rencija u Sarajevu« (u članku se pozdravlja pokušaj Svetozara Pribićevića da se pripremi osnivanje Jugoslovenske demokratske stranke). 59 Arhiv KPBiH — tom II — »Jugoslovensko socijalističko ujedinjenje — str. 281. 40 »Glas Slobode« — br. 49 — 1. marta 1919 — »Jedinstvo radničkog pokreta«. 40

je i osuđivao shvatanje i propagandu srpske buržoazije da Srbi­ ma pripada najveća zasluga za nacionalno oslobođenje i ujedinjenje i pozivao srpske radnike u Bosni i Hercegovini da se ne daju uhvatiti u mrežu »njene šovinističke ideologije koja propovijeda da srpskom naroda, kao »oslobodiocu«, pripada uloga »vladajuće nacije« u državi. Suzbijajući buržoasku ideologiju o srpskoj »vladajućoj naciji«, bosanskohercegovački socijaldemokrati su se pri tome rukovodili prije svega interesima i potre­ bama jedinstva radničke klase i njenog socijalističkog pokreta. Srpska buržo­ azija želi, tvrdili su socijaldemokratski prvaci, da radnici Srbi u novoj drža­ vi ponove »onu žalosnu ulogu, kakvu su jedno kratko vrijeme igrali radnici Hrvati« pod vladavinom Austro-Ugarske Monarhije, ulogu cjepača jedinstva radničkog pokreta.6162 Istom odlučnošću kojom su se, pod austro-ugarskoin upravom, suprotstavljali frankovačkoj i Stadlerovoj politici odvajanja hrvat­ skih radnika kako bi vladajući organi među njima našli uporišta i podršku za svoju radničku politiku, socijaldemokrati su pokazali riješenost da rad­ ničku klasu u Bosni i Hercegovini, posebno njen srpski dio, mobilišu u borbi protiv šovinističke ideološke propagande srpske buržoazije o istorijskoj misiji srpskog naroda u nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju Jugoslovena i njegovom »pravu« na vladajuću ulogu u jugoslovenskoj državi. SDSBiH je bila neumorna objašnjavajući radničkoj klasi da se iza naciona­ lističkih i šovinističkih teza i poziva buržoazije kriju uvijek njeni konkretni klasni materijalni interesi, da svakim oblikom podrške ideologiji o vodećoj i vladajućoj ulozi srpskog naroda srpski radnici postaju plijen politike vlada­ juće srpske buržoazije i tako joj omogućavaju da nad pocijepanom radnič­ kom klasom provodi najgrublji sistem kapitalističke eksploatacije i politič­ ko bespravlje.

Jedno od značajnih obilježja svih socijaldemokratskih stranaka u jugo­ slavenskim zemljama na kraju prvog svjetskog rata, ideološki rascjep na­ stavio je da se produbljuje i u novoj državi. Dva krila u njima, lijevo i desno, oformljena na kraju rata na osnovnim strateškim pitanjima borbe za socijalizam, u uslovima nove, samostalne jugoslovenske države, politički su se uobličila u dva osnovna pravca u jugoslovenskom soci jalističkom pokretu — revolucionarni, sa uporištem u SSDP i SDSBiH i lijevim krilima u Soci­ jaldemokratskoj stranci Hrvatske u Slavoniji i jugoslovenske Socijademokratske stranke (u Sloveniji) i oportunističko-reformistički, sa bazom u socijalnoj demokrati ji Hrvatske i Slovenije i desnim krilima SSDP i SDS B iH .° Izraz realnih uslova u procesu razvoja jugoslovenskih socijaldemo­ kratskih stranaka, ideološki rascjep u njima i među njima predstavljao je teško opterećenje i kočnicu na putu ujedinjenja u jedinstvenu socijalističku partiju. Pri tome, nije se postavljalo pitanje da li treba ići na ujedinjenje 61 »Glas Slobode« — br. 66 — 21. marta 1919 — »Radnici, čuvajte jedinstvo svoga pokreta«. 62 O ideološkom rascjepu u jugoslovenskim socijaldemokratskim partijama iscrpno sam pisao u monografiji »Austromarksizam i jugoslovensko pitanje« — Glave: VII, VIII, IX, X i XI.

41

socijaldemokratskih partija, već kako i. na kome programu ga ostvariti., Da li novu partiju treba izgrađivati kao revolucionarnu avangardu radničke klase u njenoj borbi za socijalizam i u Jugoslaviji što prije uspostaviti so­ vjetski poredak ili je osposobiti da, u saradnji sa demokratskim buržoaskim partijam a, postepeno, reformam a, sredstvima zakona, poboljšava opšti polo­ žaj radničke klase, koja će, neizbježno u procesu razvoja materijalnih proiz­ vodnih snaga postati dominantni faktor u strukturi društva i tada bezbolno, de­ mokratski, parlamentarnim metodom pristupiti uspostavljanju socijalističkih društvenih odnosa. Nova, jedinstvena jugoslovenska socijalistička partija mogla se pojaviti samo kao rezultat pobjede jednog od ova dva pravca, konfrontirana u jugoslovenskom socijalističkom pokretu. SDSBiH je već od oktobarske zagrebačke konferencije jugoslovenskih socijaldemokratskih stranaka pokazala da odbija saradnju sa buržoaskim strankama i da uspjeh klasne borbe proletarijata povezuje i vidi u jasnom, revolucionarnom opredjeljenju proleterske partije. Zato je ona odmah, po izvršenom državnom ujedinjenju, počela da radi na ujedinjenju svih socijal­ demokratskih partija u jedinstvenu jugoslovensku socijalističku partiju. Već 20. januara 1919. godine ona je poslala svoga predstavnika u Beograd, da sa SSDP, koja je bila pokretač akcije ujedinjenja, ütvrdi osnove za stvaranje jedinstvene socijalističke partije Jugoslavije.63 Dosljedna u kritici oportunis­ tičkih, socijalpatriotskih, m inisten jalističkih i šovinističko-nacionalističkih tendencija i njihovih nosilaca u radničkoj klasi i radničkom pokretu, SDS BiH se zalagala za ujedinjenje radničkih partija na platformi nepomirljive klasne borbe proletarijata protiv eksploatatorske i ugnjetačke buržoazije. Istovremeno, polazeći od svoga stanovišta da ujedinjenje JugosTovena u za­ jedničku državu predstavlja epohalan događaj u njihovom isforijškom raz­ vitku i da jugoslovenskoj državi centralistički sistem sa lokalnim administra­ tivnim samoupravama pruža i osigurava neophodnu čvrstinu i jedinstvo, SDSBiH je sm atrala da i organizacija jedinstvene radničke socijalističke par­ tije treba da se prilagodi unutrašnjoj organizaciji države i da se nova partija izgrađuje kao jedinstvena socijalistička partija komunističke orijentacije, a ne kao savez partija sa različitim ideološkim shvatanjima. Principijelno opredjeljena za centralistički uređenu državu, SDSBiH je takođe insistirala na stvaranju centralizovane socijalističke partije. »Figmejske i kusaste« autonomne »teritorije stare Austro-Ugarslke Monarhije« cije­ pale su socijalističke snage Slovenskog Juga na »četiri fronta«, sprečava­ jući ih da »nastupaju u jednom frontu« rukovođene »sa jednog centralnog mje­ sta«.64 Sada, »po svršenom aktu nacionalnog oslobođenja«, kao najvažniji zada­ tak jugoslovenske socijalne demokratije, kao neodložni, kategorički imperativ, koji ona, slijedeći svoju ištorijsku ulogu, mora da ispuni/ nameće se stva­ ranje centralizovane socijalističke partije, koja će biti izraz jedinstvenog po­ kreta jUgoštovenskog proletarijata i organizator jedinstvene akcije revoiucionisanja širokih narodnih masa. SDSBiH je uvjerena da bi ovaj zadatak ostva­ rile same partijske mase, ukoliko bi u rukovodstvima’ preovladale tendencije protiv konstituisanja jedinstvenog socijalističkog pokreta. Jer, po njenoj 63 Istorijski arhiv KPJ — tom II, Kongresi i zemaljske konferencije KPJ 1919—1937 — Istorijsko odjeljenje CKKPJ — Beograd — 1950 — str. 105. 64 »Glas Slobode« br. 58 — 12. marta 1919 — »Ujedinjenje jugoslovenskog proletarijata«. 42

ocjeni, sastav bosanskohercegovačke socijalne demokratije, kao i široki redo­ vi radničke klase, svjesni su da »nacionalno oslobođenje ne znači i socijalno oslobođenje« i da »sa nacionalnim oslobođenjem nisu prestale klasne borbe«.65 Naprotiv, u novoj državi nacionalno oslobođenih i ujedinjenih Jugoslovena, u kojoj je buržoazija odlučna da učvrsti svoju punu vlast, front klasne borbe otvorio se na mnogim tačkama društvenog života, naročito na pod­ ručju materijalne proizvodnje, gdje eksploatacija rada dobija široke raz­ mjere i veoma oštre oblike. U tom pogledu buržoazija koristi državne orga­ ne, koji štite njene klasne interese i pretvaraju se u značajnu polugu eko­ nomskog života zemlje. SDSBiH je sasvim tačno zapažala da »buržoaska dr­ žava sve otvorenije istupa kao zaštitnica interesa kapitalističke klase«,66 da »modema država, pa i najmanje državice zaostalih naroda, sve više postaje privredna organizacija i da ć e . . . još više na sebe preuzimati privredne funkcije«.67 Zbog toga revolucionarna proleterska partija treba da izgradi takav tip svoje organizacije koji će odgovarati novoj prirodi i tendencijama razvitka klasne borbe, potrebama i zahtjevima »proleterske oslobodilačke borbe u njenoj zadnjoj, odlučujućoj fazi«.68 S obzirom na novu ulogu države, »proletarijat mora ozbiljnije i odlučnije istupiti za njeno osvajanje«.69 Na svoj VI, završni kongres, kao i na kongres Ujedinjenja SDSBiH je pošla sa uvjerenjem da jugoslovenski kapitalistički brod neće odoljeti ras­ tućim talasima revolucije i da će kapitalistički društveni poredak ubrzo poto­ nuti u »velikom socijalističkom revolucionarnom moru«.70 »Podloga Ujedi­ njenja« usvojena na kongresu Ujedinjenja u Beogradu u apnilu 1919. godine imala je da posluži komunistima Jugoslavije uopšte, pa i komunistima Bosne i Hercegovine kao pouzdan kompas koji će jugoslovenski proletarijat pro­ vesti do njegovog revolucionarnog cilja — socijalističkog društva u nacional­ no jedinstvenoj jugoslovenskoj državi. Socijalističko ujedinjenje jugosloven­ skog proletarijata predstavljalo je za SDPJ(k) u Bosni i Hercegovini doga­ đaj od epohalnog značaja, krunu decenijskih nastojanja i napora bosansko­ hercegovačke i socijalne demokratije da se temelji nacionalnog i državnog jedinstva trajno učvrste socijalističkim jedinstvom cjelokupnog revolucio­ narnog jugoslovenskog proletarijata. Opredijeljena za stanovište, koje je pri­ hvaćeno u marksističkim partijama Evrope, da nacionalna država predstav­ lja najpogodniji oblik države u savremenim kapitalističkim uslovima, od svo­ ga postanka vaspitana u shvatanju da Jugosloveni čine jedan narod, socijal­ na demokratija Bosne i Hercegovine je u stvaranju jedinstvene države Srba, Hrvata i Slovenaca vidjela rezultat dugotrajnog istorijskog procesa i spleta međunarodnih okolnosti i istovremeno mogućnost i obavezu da se cjelokup­ na teritorija jugoslovenske nacionalne države obuhvati revolucionarnom ak­ cijom jedinstvene socijalističke avangarde jugoslovenskog proletarijata. Otu­ da je sasvim razumljivo što su se na kongresu Ujedinjenja delegati SDSBiH, zajedno sa delegatima socijalne demokratije iz drugih jugoslovehskih pokräw 151U.

66 »Glas Slobode« — br. 85, — 14. aprila 1919 — »Povodom Kongresa Ujedi­ njenja« — 2. Forma organizacije i program. 67 »Glas Slobode« — broj 87 — 16. aprila 1919 — »Povodom Kongresa Ujedinjanja« — 3. Akcioni program. 68 Kao pod 66. 69 Kao pod 67. 70 »Glas Slobode« — br. 13 — 18. januara 1919 — »Prvi talas«. 43

jina, bez kolebanja, u Praktičnom akcionom programu, izjasnili za »jednu nacionalnu državu sa najširom samoupravom oblasti, okruga i opštine«.71 Jugoslovensko nacionalno opredjeljenje, koje su komunisti iz Bosne i Hercegovine potvrdili i u partijskom programu, nije, međutim, predstavlja­ lo smetnju buržoaskim strankama, koje su u svojoj političkoj aktivnosti takođe zastupale jugoslovensku nacionalnu ideju, da revolucionarnom radnič­ kom pokretu ne samo odreknu jugoslovensku nacionalnu orijentaciju, već i da ga optuže zbog anacionalnog postavljanja u minuloj prošlosti. Progla­ šavajući nacionalno oslobođenje i ujedinjenje Jugoslovena nacionalnom revo­ lucijom koju je ona izvela, buržoazija je, u fazi nacionalno-
za radikalnim rješenjem agrarnog pitanja imalo podršku revolucionarnog radničkog pokreta, kao što je takođe izvjesno da je organima vlasti bilo dobro poznato da »komunisti nisu dozvoljavali debatu o pitanju ujedinje­ nja«,75 jer je to pitanje za njih bilo riješeno decembarskom proklamacijom 1918. godine. Da bi onemogućila savez revolucionarno raspoložene radničke klase i politički radikalizovanog seljaštva, buržoazija je provocirala sumnju »nacionalnog seljaštva« u komunistički proletarijat, koji, u težnji da usposta­ vi svoju diktaturu, ne mari za njegovu nacionalnu državu. Dok je srpska buržoazija optuživala socijaldemokrate da su protivnici ujedinjenja i da žale za habsburškom državom, hrvatski građanski političari iz kruga Hrvatske pučke stranke (HPS) nastojali su da među radnicima Hrvatima izazovu nepovjerenje u internacionalističko opredjeljenje Komunis­ tičke partije tvrdeći da ona »ide za istrebljenjem hrvatstva i kršćanstva«, da »Komunističku stranku u Bosni sačinjavaju gotovo isključivo radnici Hrvati — katolici, a vodstvo ove «tränke da je u rukama S r b a ... Srbin u vodstvu Komunističke stranke ostao je Srbin pravoslavni, a Hrvat katolik, koji je bio članom te stranke, morao je da postane anacionalan i bezvjerac« 76 Smisao ovih insinuacija bio je sasvim jasan: produbiti među radnicima vjerske i nacionalne suprotnosti, sprečavati «proces izgradnje jedinstva rad­ ničke klase i njenog socijalističkog pokreta, u čemu je SRPJ(k) od osniva­ nja vidjela svoj glavni zadatak. HPS je realno procjenjivala da su društve­ noj svijesti širokih slojeva katoličkog, hrvatskog radništva u Bosni i Herce­ govini bliže njene protivpravoslavme i srbofobske zamke i krilatice, nego komplikovane ideje Komunističke partije o internacionalizmu i jćdinstvu radničke klase, socijalističkoj revoluciji, diktaturi proletarijata i sovjetskoj republici. Protivnici socijalističkog pokreta bili su u neuporedivo boljem položaju: imali su u rukama vlast, koju su uvijek mogli da upotrijebe za sprečavanje i gušenje radničkih akcija, raspolagali su i uspješno rukovali provjerenim oblicima i metodima ideološke propagande, kojima je zaostalo radništvo moglo da se relativno lako drži na okupu u vjersko-nacionalnim zajednicama pod političkim uticajem i kontrolom buržoazije. Izložen kombinovanim udarima srpske i hrvatske buržoazije, koje su ga optuživale kao protivnika nacionalnog jedinstva i rušioca države, mladi socijalistički pokret, koji se nalazio tek na pragu druge decenije svoga postojanja, nije bio sklon da se sa buržoaskim političkim predstavnicima upušta u debatu o sopstvenom jugoslovenskom opredjeljenju. Njegovo stano­ vište o jugoslovenskom nacionalnom i državnom jedinstvu bilo je nepokoleb­ ljivo. U borbi protiv buržoazije to je bila njegova ideološka platforma, nacio­ nalna konstanta, temelj na kome je gradio svoja politička opredjeljenja i sta­ vove. Teško bi bilo utvrditi ko je prvi počeo sa optužbama zbog suprotstav­ ljanja ujedinjenju Jugoslovena — buržoazija sa svojom političkom struktu­ rom ili socijalistički radnički pokret. Međutim, za istorijsku nauku to nema ni značaja, je r se tu radi o jednom vidu klasne borbe između buržoazije i radničke klase u Bosni i Hercegovini, čiji pokretači, učesnici i nosioci mogu i moraju biti same te klase. Smatrajući da je sasvim nevažno ispitivati ko je 75 ABH — ZVBiH — Prez. br. 12493/1920 — Sresko načelstvo u Travniku — 2 1 ... 11. 1920 — Okružnoj oblasti u Travniku. 76 ABH — ZVBiH — Prez. br. 13544/1920 — letak Hrvatske pučke stranke: »Hrvatski radnici!« 45

prvi počeo sa »neprijateljstvima«, možemo konstatovati da se socijalistički radnički pokret u Bosni i Hercegovini u pitanju odnosa prema ujedinjenju Jugoslovena nije osjećao kao optuženi, koji treba da se brani zbog navodnog antijugoslovenskog držanja, već se, od svoga političkog organizovanja, po­ našao kao tužilac koji pred društvom okrivljuje buržoaziju — pri čemu je uvijek zamišlja kao jedinstvenu jugoslovensku buržoaziju — zbog stvaranja vjerskog i plemenskog razdora među nacionalnom jugoslovenskom braćom, kao i zbog saradnje sa političkim predstavnicima i organima austrougarske uprave. Oktobarskih dana 1918, kada se u Bosni i Hercegovini — »kao i u drugim jugoslovenskim zemljama unutar Austro-Ügarske Monarhije« — go­ tovo sve što je politički mislilo izjašnjavalo za jugoslovenstvo, partijski organ SDSBiH je sm atrao da ona ima primat na jugoslovensku ideju. »Na­ ša stranka je p rv a u Bosni, a prije rata i jed in a stranka, koja je bila za jedinstvo Srba, Hrvata i Slovenaca . . . Ona se borila za ujedinjenje Jugoslo­ vena . . . i onda kada su mnogi današnji »ratni Jugosloveni« bili neprijatelji ujedinjenja, kad su bili frankovci, klerikalci, šoviniste jedne ili druge vrste, veliki Austrijanci itd«.77 za razliku od buržoaskih partija, koje su jugosloven skom idejom prikrivale svoje nacionalističke i klasne težnje, nesposobne i nespremne da djelom potvrđuju riječi, SDSBiH je u svome shvatanju i inter­ pretaciji jugoslovenstva podvlačila nužnost bratstva »između članova jednog naroda, između Srba, H rvata i Slovenaca«. Ona se zalagala za takvo jedinst­ vo Jugoslovena koje će onemogućiti da se vodi »vjerska borba između hrišćana, pravoslavnih i katolika, s jedne, i muslimana s druge strane«, u kome nema m jesta za »oslobodilačke« i »neprijateljske« nacije, koje stoji iznad suprotnih političkih opredjeljenja za monarhiju ili republiku.78 Jedinstvu Jugoslovena temelj je u jedinstvu jugoslovenske radničke klase. Poslije prvodecembarskog državnog ujedinjenja i ubrzo zatim kongresa socijalističkog partijskog ujedinjenja, socijalistički radnički pokret u Bosni i Hercegovini još jače je naglašavao jugoslovensku ideju kao nacionalnu ideju vodilju, koja ne protivrječi form iranju jedinstvenog klasnog fronta proletari­ jata, već ga, upravo, pretpostavlja. Za bosanskohercegovačke komuniste jugoslovenstvo je imalo ne samo antiaustrijski pečat, već, u novim uslovima, i antiburžoaski, klasno proleterski, antirežimski karakter. Jugoslovenstvo so­ cijalističkog proletarijata i jugoslovenstvo nacionalističke vladajuće buržo­ azije, identični po formi, suštinski su se razlikovali po klasnom sadržaju i određenju. Dok je režimska buržoazija manifestovala jugoslovensku nacio­ nalnu misao mahom da bi njome prikrivala svoje klasne interese da se pu­ 77 Arhiv KPBiH — tom II — »Naša stranka i Narodno vijeće« — str. 265. 78 Isto — »Radnici«! — Proglas Glavnog odbora Socijaldemokratske partije za Bosnu i Hercegovinu objavljen u »Glasu Slobode« — 4. novembra 1918. godine. — str. 272. U uzajamnim optužbama SDSBiH i bosanskohercegovačke srpske buržoazije zbog proaustrijskog držanja i saradnje sa organima austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini ima dosta pretjerivanja na objema stranama. Istina se i ovdje nalazi između krajnosti. Ni jedna ni druga strana u svome političkom djelovanju nije bila orijentirana proaustrijski iako su i u jednoj i u drugoj sredini činjeni oportunistički politički potezi, koji su im poslije 1918. godine pružali dokaze za tvrdnje o antijugoslovenskom djelovanju. Tako je tužilac uvijek sebe predstavljao kao čistog i nepokolebljivog borca za ujedinjenje Jugoslovena, dok je tuženi re­ dovno prikazivan. kao pristalica austrougarskog »cmo-žutog režima« u Bosni i Hercegovini.

46

tem vlasti Sto prije i što više obogati, socijalistički radnički pokret nijeimao potrebe da jugoslovenskim opredjeljenjem zakriva interese radničke klase. Naprotiv, socijalistički proletarijat i crpi svoju snagu otvorenim postav­ ljanjem svojih klasnih zahtjeva, koji nisu dolazili u protivrječje sa njegovim jügoslovenstvom, kao što, istovremeno njegovo jugoslovenstvo nije protivrječilo klasnoj borbi koju je vodio protiv cjelokupne jugoslovenske buržoa­ zije uopšte, a posebno protiv vladajuće velikosrpske buržoazije. Za razliku od jugoslovenstva nacionalističke buržoazije, koje je, klasnom logikom, bilo ugnjetačko, jugoslovensko opredjeljenje socijalističkog proletarijata nije ni­ kome prijetilo oduzimanjem slobode, već se, u procesu klasne borbe proleta­ rijata, slivalo u njegove sveukupne težnje za autentičnim i punim narodnim slobodama. Sa gnjevom i ogorčenjem protestovao je komunistički GLAS. SLOBODE što i poslije raspada Austro-Ugarske Monarhije »u ujedinjenoj državi troimenog naroda SHS, a specijalno u Bosni i Hercegovini vlada crno-žuti režim«, koji progoni i sudi »socijalističkom proletarijatu, tom neu­ strašivom borcu protiv crno-žutog režima« na osnovu, zakona iz doba aus-: trijske vladavine.79 Ako je tuđinska vladajuća birokratija mogla da narode i radničku klasu Bosne i Hercegovine tokom četiri decenije drži u pokornosti pomoću zakona koje su donosili parlamenti u Beču i Pešti, da im dozira toliko političkih i ekonomskih sloboda koliko je to odgovaralo bosanskoj politici vrhova Austro-Ugarske Monarhije, sada je nacionalistička buržoazija u Bosni i Hercegovini, u oslobođenoj i ujedinjenoj državi »troimenog naro­ da«, uspostavljala i učvršćivala svoju vlast na istim zakonima »crnoputog režima« i u punom obimu ih koristila za gušenje otpora, akcija i borbe radničke klase. Tako su se elementi »crno-žutog režima« produžili u poli­ tičkoj vladavini nacionalističke buržoazije. S tim uporedo, produžila se i kapitalistička eksploatacija radničke klase i njen društveni položaj. Imao je pravo socijaldemokratski list kada je pisao da sa nacionalnim oslobođe­ njem nisu prestale klasne borbe i da nacionalno oslobođenje ne znači i soci­ jalno oslobođenje; Kao što je takođe zasluga komunističkog GLASA SLOBO­ DE, što je imao oko da vidi i otkrije »crno-žuti režim« u izdanju nacionalis­ tičke buržoazije i zanosu »ujedinjenja troimenog naroda«. Značajno je da se neposredno poslije kongresa Ujedinjenja i stvaranja SRPJ(k) u krugu vladajuće buržoazije javlja ideja o grupisanju radnika »a neku nacionalnu klasnu organizaciju«.80 Integralno jugoslovenstvo, nacionalni oblik konstrukcije »troimenog naroda«, koje je sa njom dijelio socijalistički radnički pokret, pa na pitanju nacionalnog opredjeljenja među njima nije ni bilo razlika, nije predstavljalo smetnju režimskoj nacionalističkoj buržo­ aziji da u ideji nacionalnih klasnih organizacija traži metod razbijanja je­ dinstva socijalističkog pokreta uspostavljenog na kongresu socijalističkog ujedinjenja jugoslovenskog proletarijata u Beogradu 20—23. aprila 1919. godine. Jedinstvo cjelokupnog »troimenog naroda« Srba, Hrvata i Slovenaca na koncepciji nacionalnog i državnog jedinstva, izraženoj u političkom pro­ gramu; jedan narod — jedinstvena država, za vladajuću nacionalističku srpsku i jugoslovensku buržoaziju nije imalo alternative, niti je za nju ova 79 »Glas Slobode« — Organ Socijalističke radničke partije Jugoslavije (ko­ munisti) — broj 120 — 19. jula 1919 — »Dole sa cmo-žutim režimom!« :. . . » ABH — ZVBiH — Prez. br. 4778/1919 — Okružna oblast u Travniku — 18, maja 1919 — Politička situacija za april 1919. 47

koncepcija trpjela bilo kakvu alternativu. Ipak, vladajućoj buržoaziji nije padalo na pamet da stvara režimsku klasnu radničku organizaciju na plat­ formi jugoslovenske nacionalne ideologije. Pored SRPJ(k), koja prihvata ideju jugoslovenskog nacionalnog i državnog jedinstva, koja, štaviše, sm atra da je ona njen autentični nosilac i branitelj, čak i od jugoslovenstvujušće buržoazije, nije mogla da uporedo postoji još jedna nacionalno jugoslovenski orijentirana politička organizacija jugoslovenskog proletarijata, koja bi svo­ je prisustvo na političkoj sceni opravdavala podrškom režimu, koja bi jugo­ slovenski proletarijat imala da učini osloncem zvanične politike u državi. Takva, nacionalno-jugoslovenska radnička organizacija, kao organski elemenat u strukturi vladaj uče politike, u konkretnim političkim uslovima i odno­ sima u prvim godinama nove države kada se cjelokupna politička struktura u zemlji još nalazila u procesu svoga uobličavanja, bila je nespojiva sa po­ litičkim metodom, razmišljanjem i praktičnim političkim ponašanjem buržo­ azije. Ma koliko da je proklamovala, odnosno podržavala jugoslovenstvo kao nacionalnu ideologiju, svaka buržoaska partija, ma kako se zvala — radi­ kalna, demokratska, jugoslovenska, zemljoradnička, seljačka, pučka, republi­ kanska — tražila je i računala prije svega na podršku svoga »plemena« i u njemu »svojih« radnika, pa nije ni pomišljala da bi mogla ostvariti neki ozbiljniji politički uticaj među radnicim a koji pripadaju »drugom plemenu« i u kome prvu riječ vode u njemu organizovane političke stranke. Sa jugoslovenskom idejom mogla se ostvariti vlast na širem području koje prelazi granice »svoga plemena«, čak i na cijeloj državnoj teritoriji, što, u stvari, znači da se sa njom mogao zahvatiti višak vrijednosti stvoren i izvan sopstvene, »plemenske« i vjerske zajednice. U tom smislu nacionalističkoj srpskoj buržoaziji lakše je bilo praviti režimske kombinacije sa pojedinim »plemen­ skim« i vjerskim strankam a i uz njihovu pom oć dobijati podršku raidnika iz nji­ hove »plemenske« i vjerske sredine, nego ići na organizovanje jugoslovenske rad­ ničke partije. Jer, ako se »jugoslovenska« politika mogla praviti i provoditi u saradnji sa »plemenski« i vjerski organizovanim strankama, jugoslovenska radnička partija, kao sastavni dio režimske politike, kao njen oblik, bila je vladajućoj buržoaziji nepotrebna, njenoj političkoj metodologiji i praksi ne­ podobna i neadekvatna.81 Utoliko prije što su se režimi i režimske stranačke kombinacije često mijenjali i smjenjivali. Jugoslovenska buržoazija još nije bila ni sposobna ni spremna da stvara svoju jedinstvenu jugoslovensku rad­ ničku partiju. Staviše, ona je bila zadovoljna, i zato imala dobre razloge, da radnička klasa ostane politički pocijepana na »plemenskim« i vjerskim osno­ vama i da tako razjedinjena služi kao oslonac njenoj jugosdovenskoj unita­ rističkoj politici. Neosporno, jedinstvo jugoslovenske radničke klase nikako nije bio njen politički cilj. Naprotiv, u »plemensko-vjerskoj« nacionalno-političkoj razjedinjenosti jugoslovenskog proletarijata vladajuća nacionali­ stička buržoazija mogla je da uspješno ostvaruje svoje jugoslavenske poli­ 81 Od stvaranja Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca na čelu mnogih vla­ da, Narodna radikalna stranka odbacivala je ideju jugoslovenstva, videći u njoj oblik negacije srpstva, koje je bilo alfa i omega njene cjelokupne nacionalne i državne politike. U tom smislu naročito su se isticali radikali u Bosni i Hercego­ vini, kojima je jugoslovenska nacionalna ideja bila isto toliko tuđa i neprihvatljiva koliko i ljudima iz radikalske partijske centrale. O tome iscrpno i dokumentovano piše Tomo Kraljačić — »Narodna radikalna stranka u Bosni i Hercegovini na izbo­ rima za Ustavotvornu skupštinu« — »Prilozi« — br. 5 — Sarajevo 1969. 48

tičke težnje. U tome su se izražavali realnost i realizam njene političke li­ nije: oblik njenog jugoslovenstva, njen jugoslovenski unitarizam, nije protivrječio realnoj političkoj svijesti »plemensko-vjerski« podijeljene radničke klase Jugoslavije. Nigdje u Jugoslaviji nije postojala stvarna potreba režim­ ske političke strukture za uspostavljanjem radničkih nacionalnih klasnih organizacija kao u Bosni i Hercegovini, u kojoj je političko jedinstvo jugoslovenskog proletarijata, proklamovano na kongresu Ujedinjenja formiranjem SRPJ(k), predstavljalo realnu prijetnju heterogenoj i izrazito labavoj jugoslovenskoj političkoj strukturi. Zato se iz njene baze, neposredno poslije aprilskog kongresa socijalističkog ujedinjenja, javlja inicijativa i ocjenjuje da je upravo sada »zgodan čas« da se i radnička klasa politički organizuje u »plemensko-vjerskim« okvirima, u kojima se u Bosni i Hercegovini, sa izuzet­ kom socijalističkog radničkog pokreta, odvija cjelokupan politički život. Po­ litičke pouke iz »crno-žute« prošlosti mogle su da se pokažu vladajućoj buržo­ aziji upotrebljive i korisne i u trikolornoj sadašnjosti. Ali je i iskustvo bosanskohercegovačkog socijalističkog pokreta sa pokušajima buržoazije u raz­ doblju austrougarske uprave da politički okuplja radničku klasu u nacio­ nalnim okvirima zračilo snagom otpora obnavljanju takvih buržoaskih ten­ dencija u novoj, jugoslovenskoj državi. Inicijativa režima, ponikla u Bosni i Hercegovini, da se jedinstvo revolucionarnog socijalističkog pokreta ugrozi i razbije formiranjem nacionalnih radničkih organizacija, nije imala pozitiv­ nog odjeka u ovom trenutku među buržoaskim političkim strankama. One su nastavile da među radnicima djeluju dotadašnjim načinom i da traže nji­ hovu podršku svojim — »jedino ispravnim« — pogledima o državnom uređe­ nju i društvenom sistemu, a radnička klasa i socijalistički pokret išli su kroz svakodnevne akcije i borbe u susret novim događajima. Kada je na svom posljednjem, VI kongresu pravila bilans o radu, ko­ jim je ispunila šestogodišnje razdoblje od V kongresa, održanog, tako reći, uoči prvog svjetskog rata, SDSBiH je mogla da u izvještaju konstatuje da se u njenim redovima nalazi više od 6000 članova.®2 S obzirom na opštu neraz­ vijenost i strukturu radničke klase, na čijoj se fizionomiji jasno isticao pečat njenog seljačkog porijekla, na uslove u kojima je pod tuđinskom vladavi­ nom morala da djeluje, SDSBiH nije ni mogla tokom tek jedne decenije svoga postojanja da postane masovna radnička partija. Uostalom, istorija borbe proletarijata za socijalizam pokazuje da brojnost članstva socijalis­ tičke radničke partije ima relativnu vrijednost. Njena sposobnost u borbi za socijalističke ciljeve radničke klase ne iskazuje se i ne mjeri brojem članstva, već njenom povezanošću sa širokim masama radničke klase i njihovom spremnošću da je slijede, pa se tako, u njihovoj uzajamnoj poveza­ nosti izražava i potvrđuje njihovo revolucionarno jedinstvo, u kome se je­ dinstvo ideja afirm ira praksom, a praksa osmišljava jedinstvom ideja. SDS BiH je voljela i u periodu austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini, i u kratkom razdoblju od nastanka jugoslovenske države do kongresa Ujedi­ njenja, a zatim kao pokrajinska organizacija jedinstvene SRPJ(k) da naro­ čito podvlači dva svoja opredjeljenja. Prvo, da je socijalistička partija rad­ ničke klase koja se opire svakoj potčinjenosti i tutorstvu buržoazije, sa ko-82 82 Arhiv KPBiH — tom II — VI i zaključni kongres Socijaldemokratske stranke Bosne i Hercegovine održan 17. aprila 1919. — str. 309.

49

jom nije moguća nikakva saradnja,83 već je neminovna i neophodna klasna borba do konačne pobjede, i drugo, da Srbi, Hrvati i Slovenci čine tri pleme­ na jedinstvenog jugoslovenskog naroda, pa se ona, čvrsto uvjerena u isprav­ nost ovoga stanovišta, izjašnjava i zalaže za nacionalno i državno jedinstvo Jugoslovena u skladu sa načelom: jedan jugoslovenski narod — jedinstvena jugoslovenska država. Ako ova njena dva značajna opredjeljenja posm atramo iz ugla koliko su doprinosila njenom povezivanju i uticaju na široke mase radničke klase u njihovoj političkoj aktivnosti i borbi za temeljno m ijenjanje društvenog položaja na putu ka uspostavljanju socijalističkog društva, doći ćemo do zaključka da su o tome svome značaju ona bila različita i nejednaka. Pri tome je potrebno da se ima u vidu činjenica da je njen politički uticaj na radničku klasu bio ograničen stepenom i oblicima njene organizovanosti — sindikatima, kulturnim, omladinskim, sportskim i sličnim društvima. Izvan tih okvira uticaj socijalističke partije na radničke mase bio je pretežno neizvjestan i sporadičan. Djelujući u ovim radničkim orga­ nizacijama i društvima, čije je osnivanje najčešće ona inicirala da bi podigla i unaprijedila organizovanost radničke klase, Socijalistička partija je naj­ veći uspjeh imala u pokretanju i organizovanju radnika u borbi za pobolj­ šanje njihovog materijalnog i društvenog položaja, u razvijanju svijesti rad­ ničke klase da samo sopstvenim snagama i borbom može učvršćivati svoj položaj u društvu.84 U takvim akcijam a radnika, kao njihov pokretač i orga­ nizator, socijalistička partija sticala je povjerenje radničke klase i podizala svoj ugled u njenim redovima. U najznačajnijim svojim dijelovima radnička klasa se odazivala njenim pozivima i inicijativama je r je u njima nalazila i razumijevala svoje težnje i potrebe i zato se borila, uporno i odlučno, za njihovo ostvarivanje.85 Drukčije, međutim, stoje stvari sa jugoslovenskom 83 Još početkom oktobra 1918. godine, na zagrebačkoj konferenciji jugoslovenskih socijaldemokratskih partija Socijaldemokratska stranka Bosne i Hercegovine ustala je protiv tzv. »Ministerijalizma«, za koji su se tada bile izjasnile Socijal­ demokratska stranka Hrvatske i Slavonije i Slovenačka jugoslovenska socijaldemo­ kratska stranka. Po uvjerenju SDSBiH ministerijalizam je predstavljao oblik sarädnje sa jugoslovenskom buržoazijom, odricanje i napuštanje socijalističke poli­ tike i političku kapitulaciju pred jugoslovenskom buržoazijom. Iako je pozdrav­ ljala stvaranje jugoslovenske države, SDSBiH je zastupala stanovište da socija­ listička partija uvijek mora da vodi politiku socijalističkog proletarijata, da je buržoazija bila i ostaje trajno neprijatelj radničke klase, pa otuda svaka podrška buržoazije znači izdajstvo interesa proletarijata. 84 U raznim prilikama, poslije formiranja jugoslovenske države SDSBiH je podvlačila da nacionalno oslobođenje, ostvareno pod vodstvom buržoazije, ni­ je donijelo i socijalno oslobođenje, koje može postignuti samo proletarijat u otvorenoj, »čistoj« klasnoj borbi protiv buržoazije. Istorijski značaj nacionalnog oslobođenja po SDSBiH je i u tome što je ono stvorilo uslove za početak epohe »čiste« klasne borbe proletarijata za socijalno oslobođenje svih eksploatisanih i ugnjetenih. “ Arhiv KPBiH — tom II — Izvještaj Glavnog odbora SDSBiH VI i za­ ključnom kongresu SDSBiH. Glavni odbor SDSBiH ovdje iznosi da je prvacima građanskih stranaka izražavao spremnost da socijalna demokratija i Glavni radnički savez organizuju generalni štrajk u Bosni i Hercegovini u oktobru 1918. u cilju pritiska na Sarkotićevu vladu da preda vlast političkim predstavnicima naroda Bosne i Hercegovine još prije kapitulacije Austro-Ugarske Monarhije.

50

nacionalnom idejom, koju je propagirala socijalistička partija, uvjerena da je upravo radnička klasa. istorijski pozvana da oživotvori njen integralni nacionalno-politički program. Radničke mase nisu mnogo marile za njeno nacionalno jugoslovenstvo, za njenu teorijskopolitičku tezu da Srbi, Hrvati i Slovenci predstavljaju tri plemena jedinstvenog jugoslovenskog naroda, jer je njihovom pravoslavnom, katoličkom i muslimanskom korijenu mnogo bliži i shvatljiviji bio nacionalni »separatizam« buržoaskih srpskih, hrvatskih i muslimanskih političkih stranaka. Prihvatajući klasno jedinstvo kao pra­ vilan i u praksi provjeren metod u borbi za socijalno oslobođenje, izdijeljeni na tri »plemena« i vjere, radnici nisu imali razumijevanja za stanovište socija­ lističke partije o jugoslovenskom nacionalnom jedinstvu »troplemenog na­ roda« Srba, Hrvata i Slovenaca. Zato su se socijalisti često žalili, pa i optuživali radnike, što su prilikom raznih izbora svoje glasove većinom davali buržoaskim »šovinističkim i separatističkim« partijama, onemoguća­ vajući na taj način da socijalisti dođu u opštinska i druga vijeća i u njima rade na usvajanju odluka kojima bi se poboljšavali životni uslovi radničke klase. Praktična kada se radi o njenom konkretnom klasnom interesu, rad­ nička klasa znala je da u politici svoje socijalističke partije razlikuje real­ nost njenih socijalnih ciljeva i programa, od iluzija i iracionalnosti njenog jugoslovenskog nacionalnog uvjerenja. Zato ona s njom ide u okršaje i bitke protiv buržoazije, čiju eksploataciju neposredno osjeća na svojim leđima, dok istovremeno svoje glasove daje buržoaskim strankama, u čijem nacio­ nalizmu još ne otkriva polugu koja joj ne da da izgradi i učvrsti svoje klas­ no jedinstvo. U masama radničke klase sporo je prodirala svijest o temelj­ nom, oslobodilačkom značaju njenog klasnog jedinstva. U Bosni i Hercegovini bili su složeni putevi borbe radničke klase, višestruko izdijeljene i razjedi­ njene, često konfrontirane, koje je ona morala prelaziti i empirijski upoznati u procesu sticanja svijesti o klasnom jedinstvu kao neophodnom, bitnom, nezamjenjivom faktoru sopstvenog oslobođenja. A imala je napretek predra­ suda i iluzija, duboko ukorijenjenih u njenoj društvenoj svijesti, čije je savlađivanje predstavljalo pravu dramu njenog ideološkog preobražaja i osvještavanja.

Za razumijevanje opšteg političkog položaja i orijentacije SRPJ(k) u cjelini, kao i njenog dijela u Bosni i Hercegovini, kampanja i podrška koju je pružala sovjetskoj Rusiji ima poseban značaj. U njoj je ona glasno i otvoreno izrazila svoje opredjeljenje za socijalističku revoluciju kao metod uspostavljanja vlasti proletarijata i socijalističkog društvenog poretka. Ona je optuživala vladajuću jugoslovensku buržoaziju da po diktatu pobjedničkih Poslije oslobođenja, tokom 1919. i 1920. SDSBiH je organizovala veliki broj radničkih štrajkova u kojima su radnici isticali svoje zahtjeve za kraće radno vrijeme, veće nadnice, bolje uslove rada i života. — O tome iscrpno: Dr Ahmed Hadžirović — »Štrajkovi radnika u Bosni i Hercegovini 1919—1920« — »Prilozi« br. 8 — Sarajevo — 1972«. 51

Sila Antante pripremä rat protiv sovjetske Rusije u cilju svrgavanja vlašti radnika i seljaka i restauracije buržoaskog sistem a i carizma.8687 Dvadesetog jula 1919. godine u Jugoslaviji je održan generalni štrajk protiv intervencije u Rusiji i Mađarskoj. U Sarajevu je na velikom protestnom zboru SRPJ(k) toga dana osuđena reakcionarna, kontrarevolucionarna uloga jugoslovenske buržoazije koja dolazi do izražaja u pripremanju vojne intervencije Jugosla­ vije protiv sovjetske Rusije i sovjetske Mađarske.*7 Tokom 1919. i 1920. go­ dine SDSBiH, odnosno SRPJ(k) u Bosni i Hercegovini razvijala je veoma živo propagandu uspjeha sovjetske vlasti i isticala značaj oktobarske revo­ lucije za afirm aciju načela samoopredjeljenja naroda, posebno malih naro­ da,** objašnjavala da je boljševizam, u stvari »konsekventni socijalizam«, da »kao nosilac oslobodilačke misli radničke klase teži da istu oslobodi svake eksploatacije, posredne i neposredne«,89 uvjeravala da je »pobjeda komuniz­ ma neizbježna«, i da je »Treća internacionala za malo mjeseci odnijela čitav niz sjajnih pobjeda«.90 Kampanja koju je revolucionarni socijalistički pokret vodio protiv antisovjetske politike jugoslovenske vlade i njenih planova vojne intervencije u sovjetskoj Rusiji i Mađarskoj imala je karakter izrazito revolucionarnog klasnog suprotstavljanja proletarijata vladajućoj buržoaziji. Propaganda ide­ ja i rezultata ruske revolucije, aktivna podrška njenoj međunarodnoj afir­ maciji, izražavanje spremnosti i odlučnosti radničke partije i klase da se spriječi kontrarevolucionarna jugoslovenska vojna intervencija bili su snažan elemenat revolucionisanja političke situacije i podizanja zapaljive političke temperature u zemlji. Oktobarska revolucija inspirisala je socijalističke sna­ ge u Jugoslaviji za revolucionarne akcije. Stvarao se utisak da se zemlja nalazi pred provalom proleterske revolucije. Međutim, tom e su doprinosila oba konfrontirana tabora. Buržoazija je antiboljševičkim kursom i interven­ cionističkim planovima proizvodila u političkom raspoloženju javnosti dva različita efekta. Ako je u agresivnom, antikomunističkom dijelu javnosti podizala uvjerenje u skorašnji slom i kraj boljševizma, u redovima malograđana sijala je paniku i strah od mogućnosti da se boljševizam dočepa vlasti u samoj Jugoslaviji. Na drugoj strani, prosovjetska boljševička propaganda socijalističkog pokreta, nošena bujnom revolucionarnom maš­ tom i bojnom frazom proizvodila je u sopstvenim redovima iluziju da se kapitalizam u Jugoslaviji, i ne samo u njoj, nalazi pred neminovnim, skorašnjim padom. Pitanje »ko će koga« nije se postavljalo ni jednoj ni drugoj antagonističkoj strani. Svaka je vidjela kao pobjednika jedino — sebe. 86 Vuk Vinaver piše o tome iscrpno u radovima: 1. »Jugoslovensko-sovjetski odnosi 1919 — 1929« — Istorija X X veka — Zbornik radova — Institut društvenih nauka — Odelenje za istorijske nauke — Beograd — 1965. 2. »Komunistička partija Jugoslavije i Mala Antanta (1920—1938«) — Istorijski časopis Istorijskog instituta u Beogradu — knj. XVIII — 1971. »Glas Slobode« — br. 174— 16. avgusta 1920 — »Antanta i Jugoslavija«. 87 »Glas Slobode« — broj 121 — 21. jula 1919. — »Velika protestna akcija proletarijata. 88 »Glas Slobode« — broj 19 — 25. januara 1919. — »Sovjetska Rusija«. 89 »Glas Slobode« — broj 28. 5. februara 1919. — »Boljševizam i boljševici« — 8. Boljševizam i Balkan«. 90 »Glas Slobode«, br. 5. — 10. januara 1920. — »Lenjinova poruka«.

52

Propagandom SRPJ(k) o neuništivosti sovjetske Rusije, jer iza nje stoji i brani je cjelokupan svjetski proletarijat, stvarala se u redovima socija­ lističkog radničkog pokreta predstava o njegovoj snazi dovoljnoj da ugrozi kapitalistički poredak u Jugoslaviji, a organi vlasti istovremeno su ocjenjiva­ li da vojni uspjesi Crvene armije podižu samosvijest komunista i da zahvaljujući njihovom djelovanju i uticaju rastu kod inteligencije simpatije prema komunističkoj Rusiji.91 Zanimljivo je da se i u SRPJ(k) i u organima buržoaske vlasti porast komunističkog uticaja u zemlji povezivao sa politič­ kim i vojnim uspjesima sovjetske Rusije i na taj način plima revolucionarnog radničkog pokreta u Jugoslaviji objašnjavala djelovanjem spoljnog, vanjugoslovenskog faktora. Takav način razmišljanja u krugovima revolucionarnog proletarijata i vladajuće buržoazije upućivao ih je da pobjedu u klasnoj konfrontaciji unutar zemlje povezuju sa pobjedom, odnosno gušenjem svjet­ skog centra socijalističke revolucije. Socijalistički proletarijat Jugoslavije svoju pobjedu nad jugoslovenskom buržoazijom vidio je u trijumfu svjetske proleterske revolucije, a vladajuća buržoazija pripremala je i slom unutraš­ njeg komunističkog fronta i istovremeno učestvovala u međunarodnoj kontrarevolucionarnoj intervenciji protiv sovjetske Rusije. Proletarijatu je bila potrebna pobjeda svjetske revolucije da bi uspostavio svoju diktaturu u Jugoslaviji. Jugoslovenskoj buržoaziji bilo je potrebno obaranje sovjetske vlasti i restauracija kapitalizma u Rusiji, da bi osigurala i učvrstila svoju vladavinu u zemlji. Tek što je izišao iz rata, svijet je bio izložen jakim udarima talasa revolucije, koja je izbila u Rusiji godinu dana prije njegovog završetka. Najvećem dijelu čovječanstva, onome koji je morao da podnosi izrabljivanje i ugnjetavanje, otvarala se nada u oslobođenje. Vladajućim klasama prije­ tila je realna opasnost da budu zbačene. Takva raspoloženja i slutnje dijelili su takođe proletarijat i buržoazija u Jugoslaviji. Bauk revolucije ponovo je kru­ žio svijetom. Dvije društvene klase, u pokretu jedna protiv druge, činilo se da u njemu traže i nalaze saveznika, pa kao da im je stalo da bauk sve više raste i sve opasnije prijeti. Baukom revolucije jugoslovenska buržoazija motivisala je i opravdavala antisovjetsku intervenciju. Baukom svjetske pro­ leterske revolucije jugoslovenski socijalistički radnički pokret sugerisao je radničkoj klasi da raspolaže snagom za pobjedu u »posljednjem« revolucio­ narnom boju. Vladajuća buržoaska struktura plašila je njime sopstvenu klasu i njene saveznike i pozivala ih da prema »neprijatelju države, naroda i cije­ log ljudskog roda« budu čvrsti i nemilosrdni. Komunistička partija hrabrila je njime radničku klasu i uvjeravala je u njenu premoć i neminovni poraz »jedne šake kapitalista«. Pokazalo se da socijalističkom proletarijatu nije nedostajalo hrabrosti, ni buržoaziji nemilosrdnosti. Od stvaranja SRPJ(k) u njenim redovima u Bosni i Hercegovini, i ne samo u Bosni i Hercegovini, vladalo je shvatanje da je pad kapitalizma ne­ minovan, što se potvrđuje, prije svega, u svim protivradničkim i kontrarevolucionamim potezima i akcijama vladajuće buržoazije.92 Iz tog shvatanja, njegovom logičkom evolucijom, nastalo je uvjerenje da će neizbježno pla­ 91 ABH — ZVBiH — Prez. br. 8006/1920 — Sresko načelstvo u Zenici — 15. avgusta 1920 — Gospodinu načelniku okruga travničkog u Travniku. 92 »Glas Slobode« — br. 145 — 5. septembra 1919 — »Napad na Sovjetsku Rusiju.« S3

nuti svjetska socijalistička revolucija, da je ona već počela, da kuca na vrata jugoslovenske države, da je jugošlOvenški proletarijat spreman d a ' jc dočeka i da je izvede. »Bili smo Uvjereni da će üskorö izbiti revolucija.. . da je naša Partija za nju sp rem n a. . . Mi smo s napregnutom pažnjom pra­ tili šta se događa u R u siji,. . . sve više je dolazila do izražaja volja komu­ nista da se s oružjem u ruci sruši buržoaski poredak i zasnuje vlast radnika i seljaka, sovjetska republika«.93 U tom uvjerenju dolazilo je do izražaja revolucionarno raspoloženje proletarijata u mnogim zemljama, ali i potreba i interes sovjetske Rusije za odbranom od međunarodne buržoaske interven­ cije. Povezivanje odbrane sovjetske Rusije i propagande svjetske proleterske revolucije predstavljali su značajan elemenat u strategiji Komunističke Internacionale od njenog osnivanja u m artu 1919. godine. Dokumenti njenog prvog kongresa zrače »optimizmom u nastupajuću skoru svjetsku revoluciju,94 ko­ ji je podizao revolucionarni elan jugoslovenske Komunističke partije i raz­ buktavao revolucionarne mogućnosti i energije jugoslovenskog socijalistič­ kog proletarijata. Pod uticajem revolucionarnog optimizma, koji nije bio praćen izučavanjem i utvrđivanjem realnih tendencija i odnosa u jugoslovenskom društvu, u redovima K PJ vladalo je mišljenje da su »društveni uslovi zreli za socijalnu revoluciju«.95 Za ostvarenje ove istorijske zadaće jugoslovenski proletarijat imao je mnogo više elana i volje nego snage i spo­ sobnosti, mnogo više raspoloženja da pođe u revoluciju nego znanja da je vodi i uspješno završi. Na revolucionarnom optimizmu, a ne na marksistič­ koj analizi objektivne jugoslovenske društvene stvarnosti, počivala je revo­ lucionarna strategija KPJ, koja, opčinjena sopstvenom vizijom pobjede revo­ lucije, nije mogla da vidi što protiv nje u neposrednoj stvarnosti priprema vladajuća buržoazija. Dok je komunistički pokret plovio i lebdio u sferama revolucionarnog idealizma, vladajuća buržoazija čvrsto se držala realnosti jugoslovenskog tla i pouzdano se oslanjala na dva glavna stuba društvenog i političkog sistema; policiju i vojsku. Pri tome nije bila od presudnog zna­ čaja struktura partijske koalicije režima. Presudno je bilo samo njeno opre­ djeljenje za nacionalno i državno jedinstvo sa velikosrpskom buržoazijom na čelu. Shvatajući ozbiljno komunističku opasnost po državni i društveni po­ redak, vladajuća buržoazija pažljivo je pratila aktivnost Komunističke par­ tije i došla do ocjene da je komunistički uticaj na radničku klasu u razdob­ lju između prvog i drugog partijskog kongresa bio u stalnom porastu i da je takva tendencija postala naročito izrazita u drugoj polovini 1920. godine. Čvrsto riješena da očuva vlast, ona nije dozvolila da je zbog toga zahvati panika. Realizam u političkoj praksi odgovarao je njenom antikomunističkom opredjeljenju. Realnost njene antikomunističke politike bila je potvrda real­ nosti njenih klasnih interesa. Početkom januara 1920. godine okružna oblast u Banjaluci izvještava Zemaljsku vladu za Bosnu i Hercegovinu da radništvo na ovom području 93 Rodoljub Čolaković — »Kazivanje o jednom pokoljenju« I — »Naprijed« — Zagreb — 1964. str. 81. 94 Gordana Vlajčić — »Komintema i »jugoslovensko pitanje« 1919 — 1921.« — Zbornik »Drugi kongres KPJ« — Simpozij 22. i 23. VI 1970 — Istorijski institut Slavonije — Slavonski Brod — 1972 — str. 384. 95 Dr Slavoljub Cvetković — »O Vukovarskom programu KPJ« — Zbornik — II kongres KPJ str. 42.

54

»pripada skoro u cijelosti komunističkoj partiji«. Po njenoj ocjeni to je posljedica okolnosti »što nema jakih intelektualaca koji bi pripadali nacionalno-socijalističkoj organizaciji«, zatim što su i vlada i građanstvo »po­ pustljivi« prema komunistima. Okružna oblast upoznaje Vladu kako »komu­ nisti pokušavaju svoju organizaciju protegnuti i na seljake«, da u narodu vlada »potištenost« zbog »silnih varijacija cijena«, pa izvještaj. zaključuje upozorenjem: »Kad se jedanput prelije čaša strpljivosti, a mase se zalelujaju, niko ih neće biti kadar ustaviti. Čaša strpljivosti izgleda da je već blizu pri vrhu«.96 Situacija je svakako povoljnija tamo gdje radništvo nije jedinstveno, već podijeljeno u dvije suprotne struje: nacionalističkosocijalističku i internacionalističko-komunističku. Ove struje obično se slažu u zahtjevima za poboljšanje materijalnog položaja radnika, ali u svim drugim pitanjima ispoljavaju međusobnu netrpeljivost veoma velikih razmjera. Za razliku od ovih, suprotnosti i »međusobni napadaji između pravoslavnih i katolika, te pravoslavnih i m uslim ana... prouzrokuju nepouzdanje u našu državu«, pa se sugerira državnim organima unutrašnje politike da preduzimaju i admini­ strativne mjere da bi se u javnom životu onemogućile pojave koje ruše povjerenje u državu i njen autoritet u narodu.97* Uvijek budnog oka kada se radi o aktivnosti i previranjima u radničkom pokretu, organi političke vlasti ocijenili su da inteligencija privlači i izaziva njene simpatije prema sovjetskoj Rusiji, okolnost što, pod uticajem komunističke propagande, u njoj vidi pravog pobornika principa nacionaliteta«. Na taj način Komunističkoj partiji polazi za rukom da »za sebe pridobije inteligenciju . . . jednim tako reći zao­ bilaznim putem, koji vodi preko Rusije, a postizava to jedinom metodom koja kod nas upaljuje — zalaganjem za princip nacionaliteta. Za taj princip zagazio je naš narod u svjetski rat, pa, osvjedoči li se da mu ni taj nije donio ispunjenja njegovih težnija, mogao bi da se prikloni onomu, gdje će da ga nađe«. Najbolji način da se odbije »val komunizma« koji prijeti »da zapljusne 'i obale naše kraljevine« jeste da se »utvrde naši obalni nasipi što bržim rješenjem sviju pitanja našeg unutraš­ njeg uređenja« i tako stvori »zadovoljstvo u svim našim društvenim sloje­ vima .. .«’* Organi vlasti često su zabranjivali radničke zborove i skupštine, koje je organizovala Komunistička partija, u namjeri da ograniče i suzbiju propagandu njenih političkih ideja i stavova u radničkim masama >\ jačanje komunističkog uticaja u bazi radničke klase. Ako su, međutim, procijenili da bi zabrana mogla biti štetna za politiku koju su provodile, vlasti se nisu ustručavale da takvu zabranu povuku. Mudrije je bilo, na primjer, dozvo­ liti Mitru Trifunoviću i Bogoljubu ćuriću da održe u Zenici radnički zbor nego izazvati zenički proletarijat da stupi u štrajk, kome je uvijek bilo teško utvrditi kraj. Povlačenje zabrane bilo je oblik taktike vlasti u borbi protiv komunističkog pokreta, koji je vladajuća buržoazija riješila da slomi i ugušii. Jedan od najvećih centara koncentracije proletarijata, »Zenica je 96 ABH — ZVBiH — Prez. br. 404/1920. Okružna oblast u Banja Luci — 5. I 1920. Mjesečni izvještaj o političkoj situaciji za decembar 1919. godine. 97 ABH ZVBiH — Prez. br. 5391/1920. Okružna oblast u Travniku — 6. juna 1920. Gospodinu Ministru unutrašnjih dela u Beogradu. * Kao pod 91.

vulkan koji bi mogao neobična zla da počini, ne uguši li mu še plamen već u prvoj vam ici«." Povlačenje zabrana komunističkih skupština, mada rijetka praksa organa vlasti, nikako nije značilo odustajanje vladajuće buržoazije od obračuna sa komunističkim pokretom kao izrazitim, najopasnijim neprija­ teljem države. Buržoaske partije, prije svega režimske, sm atrale su da će u širokim »patriotskim« narodnim m asam a najuspješnije kompromitovati K PJ optužba­ m a da je ona po svom suštinskom opredjeljenju antidržavna partija i da je stoga cjelokupna njena politička aktivnost usmjerena na rušenje države, za čije je stvaranje na svim ratištim a za nacionalno oslobođenje »narod Srba, H rvata i Slovenaca« dao ogromne žrtve, u prvom redu njegov »srpski dio«. Zajedno sa jugoslovenskim, na ove optužbe bosanskohercegovački ko­ munisti odgovarali su izjavom, koja nikako nije bila deklarativna, da oni »nisu protivnici ove države«, da su »najradosnije pozdravili nacionalno i državno jedinstvo Jugoslovena« i da će ga oni »jedini održati i očuvati«. Međutim, oni su »protivnici nepravednog uređenja ove države, u kojoj bo­ gati blaguju, a siromašni gladuju«, a to znači da su oni protivnici socijalnog poretka u njoj, a ne njenog političkog sistema. Zato oni i ističu da će »rad­ nici Srbi, Hrvati i Slovenci boriti se za uništenje buržoaskog poretka u Jugoslaviji« i da će svoje socijalističke ideale »ostvariti na ovome nacional­ nom temelju«.*100 Njihovo je čvrsto uvjerenje da su »danas jugoslovenski komunisti najjača zaloga našeg nacionalnog i državnog jedinstva i centra­ lističkog uređenja«, da je proletarijat duboko zainteresovan i odlučan »da čuva naše nacionalno ujedinjenje«, pa je njegov istorijski cilj da na stvore­ nom »nacionalnom temelju« stvori svoju »Socijalističku Sovjetsku Jugosla­ viju«.101 Za razliku od buržoaske jugoslavenske države, koja je stvorena »ne revolucionarnom borbom siromašnih masa, v e ć . . . kao rezultat velikih rato­ va u Evropi i na Balkanu«,102 nova »Socijalistička Sovjetska Jugoslavija« nastaće kao rezultat pobjede revolucije jugoslovenskog socijalističkog prole­ tarijata. Tek u socijalističkoj Jugoslaviji nacionalno i državno jedinstvo će moći da se trajno učvrsti, jer u njoj neće biti buržoazije i njenih vjersko-plemenskih organizovanih stranaka da ga potkopavaju i podrivaju. Istina, u izvođenju socijalističke revolucije, čiji je smisao u uspostavljanju socija­ lističkog društva i socijalističke centralizovane države, proletarijat ne može da računa na podršku širih seoskih masa, je r je »seljak dobio zemlju pod buržoaskim režimom«, uslied čega se on pretvara u »reakcionarnog sitnog sopstvenika, koga će buržoazija u nedogledno vrijeme politički i ekonomski eksploatisati«. Time se objašnjava što »o savezu širokih seoskih masa sa varoŠkim proletarijatom u borbi za socijalnu revoluciju ne može danas biti ni riječi. Sreća će biti ako se našim radom na se lu . . . uspi je da se seljaci ne mogu u najbrutalnijoj formi upotrijebiti protiv radničkog pokreta«.103 » ABH — ZVBiH — Prez. br. 10257/1920. Sresko načelstvo u Zenici — 14. oktobra 1920 — Komunistička skupština u Zenici. Predsjedničkom uredu Zemaljske vlade u Sarajevu. 100 »Glas Slobode« — br. 94 — 4. maja 1920. — »Prvomajska demonstracija«. 101 »Glas Slobode« broj 111 — 27. maja 1920. — »Naša država i komunisti«. 102 Istorijski arhiv KPJ — tom II — »Podloga Ujedinjenja« — str. 12. 103 »Glas Slobode« — br. 119 — 8. juna 1920 — »Vratimo se kongresu Ujedi­ njenja« — piše Sreten Jakšić.

56

Izvjestan uticaj Partije na seljake »preko proletarizovanih seljaka« od ma­ log je značaja za socijalističku revoluciju, koju će jugoslovenski proletarijat ostvariti »u savezu sa revolucionarnim proletarijatom cijelog svijeta«. Pri samom kraju diskusije, koju su vodili bosanskohercegovački komunisti u pripremama za II partijski kongres, razmatrano je zanimljivo pitanje — gdje je lakše izvesti socijalističku revoluciju, u nerazvijenim ili u razvijenim zem­ ljama. Za razliku od shvatanja dominantnih u partijama Druge socijalističke intemacionale, da u nerazvijenim zemljama, kao što je Rusija, nema uslova za pobjedu socijalističke revolucije, to jest za izgradnju socijalističkih društ­ venih odnosa u njiima, već da se pretpostavke socijalističke transformacije društva nalaze u zemljama razvijenog kapitalizma na Zapadu, jedan od prva­ ka SRPJ(k) u Bosni i Hercegovini, Jovo Jakšić, smatrao je da je teorija prema kojoj je »socijalističku revoluciju lakše izvesti u nerazvijenim no u razvijenim zemljama relativne vrijednosti i ona je gotovo jedino, iz poznatih razloga, vrijedila za Rusiju«.104 S obzirom da je riječ o programu Socijalistič­ ke partije koja djeluje u drugom geografskom prostoru — na području balkansko-podunavskih zemalja, Jakšić tvrdi da ona za njih vrijedi i za to svoje stanovište nalazi dva razloga. Prvi je taj što je buržoazija u ovim zemljama »u istorijskom smislu, bar toliko sposobna koliko i proletarijat«, a drugi »što ovim zemljama apsolutno ovladava individualistička, nacionalno-buržoaska ideologija, koja, čak šta više, kao što se možemo uveriti na svakom koraku i kao što ćemo se sve više uveravati u to, duboko prodire u redove radničkog pokreta«.105 Logičan zaključak — Jakšić je bio ubijeđen da je marksistički zasnovan i obrazložen — iz ovako postavljenih premisa sugerira opredjeljenje da u Jugoslaviji, kao balkanskopodunavskoj zemlji, ne postoje realni uslovi za socijalističku revoluciju. A ne postoje zato jer su snage buržoazije i proletarijata izjednačene, kao i za to jer objektivno, u jugoslovenskom društvu, ne egzistira snaga koja je kadra i sposobna da bude njen nosilac, jer proletarijat ne prihvata socijalističku ideologiju, već usvaja i podržava ideologiju buržoazije — nacionalizam. To, u stvari, znači da odnos snaga između buržoazije i proletarijata nije izjednačen, već je, napro­ tiv, u ideološkom pogledu buržoazija toliko superiorna da je svojim glavnim oružjem, nacionalizmom, politički potčinila proletarijat. I nije to karakte­ ristično samo za trenutak uoči Drugog kongresa SRPJ(k) već će buržoaski nacionalizam i ubuduće »duboko prodirati u redove radničkog pokreta«. Razmatranja Jove Jakšića, u kojima on varira i valorizira teoriju o uslovima i pretpostavkama za uspjeh socijalističke revolucije i negira njiihovo posto­ janje u balkansko-podunavskoj Jugoslaviji, nisu dobila mjesto u Programu SRPJ(k), odnosno KPJ. Naprotiv, usvajanjem Programa, drugi kongres je protekao u znaku uvjerenja da je otpočela epoha svjetske proleterske revolu­ cije i da je neposredna zadaća jugoslovenskog komunističkog pokreta da se slije u njene tokove. 104 »Glas Slobode« — br. 127 — 17. juna 1920. — »Akcioni program naše Partije«. 105 Isto. 57

Za razliku od Praktičnog akoionog program a, usvojenog na Prvom kongresu, koji se u pogledu nacionalne politike SRPJ(k) zadovoljio sa dva poznata stava o zaštiti i ravnopravnosti nacionalnih manjina i opredjeljenju za jednu nacionalnu državu sa najširom samoupravom oblasti, okruga i opštine,106 drugi, Vukovarski kongres (20— 25. juna 1920.) posvetio je više pažnje problemima državnog uređenja i nacionalnog karaktera zemlje. Pro­ tekla godina između dva partijska kongresa, ispunjena žestokim klasnim sukobima u zemlji, velikim klasnim bitkama i usponom međunarodnog re­ volucionarnog socijalističkog pokreta, predstavljala je snažnu afirmaciju jugoslovenskog komunističkog pokreta i u njemu uticaja i autoriteta Komunistič­ ke internacionale uopšte i sovjetske Rusije. Stoga je, sasvim razumljivo, što su osnovna opredjeljenja strategije i taktike Komunističke Internacionale našla svoje mjesto u programu kao i u drugim značajnim dokumentima kon­ gresa. Uvjereni da sovjetska republika osigurava podizanje novog društvenog poretka 'i vlast radnog naroda, jugoslovenski komunisti programski su utvrdili da je neposredni cilj njihove političke borbe uspostavljanje Sovjetske Re­ publike Jugoslavije. Kada bude ostvarena, »Sovjetska Republika Jugoslavija treba da stupi u bratski savez sa svima susednim narodima radi vaspostavIjanja sovjetske federacije balkansko-podunavskih zemalja, koja će biti sa­ stavni deo međunarodne federacije sovjetskih republika«.107 U skladu sa stanovištem o nacionalnom i državnom jedinstvu i shvatanjem načela na­ cionalnog, a ne plemenskog samoopredjeljenja, koje su sa velikom dosljednošću zastupali prvaci SRPJ('k) u Bosni i Hercegovini Sovjetska Republika Jugoslavija u Program u K PJ predstavlja jedinstvenu nacionalnu državu, ko­ ja kao takva stupa u Sovjetsku federaciju balkansko-podunavskih zemalja. Ovo naše tum ačenje, međutim, zasniva se i proizilazi iz cjeline kongresnih dokumenata, a ne iz samog Program a. Naime, dok među ciljevima za čije ostvarenje će se boriti K PJ Program na prvo m jesto postavlja Sovjetsku Jugoslovensku Republiku, on uopšte ne tretira stanovište i zadatke K PJ u oblasti njene nacionalne politike. Time se, i to paragrafski kratko, gotovo u nešto razvijenijoj formulaciji parole, bavi kongresni dokument koji razmat­ ra i ocjenjuje političku situaciju, međunarodnu i unutrašnju, pa na osnovu u njemu date analize i ocjene određuje zadatke KPJ. U glavi III, pod tačkom 9. kaže se: »KPJ će ostati i dalje na braniku ideje nacionalnog jedinstva i ravnopravnosti sviju nacionalnosti u zemlji. Ona će sve sile uložiti da spreči uništavanje političkih i građanskih prava stranim nacionalnostima koje su sastavni deo jugoslovenske države«.108 U ovim stavovima KPJ ističe svoje jugoslovensko nacionalno opredjeljenje i svoj internacionalizam. U prvome utvrđuje dosljednost ideji nacionalnog jugoslovenskog jedinstva, a u dru­ gom svoju internacionalističku obavezu, da se kao proleterska partija bori 106 Istorijski arhiv KPJ — tom II — Praktični akcioni program — str. 4. 107 Istorijski arhiv KPJ — tom II — Program Komunističke partije Jugo­ slavije — VI — str. 35. 108 Istorijski arhiv KPJ — tom II — Politička situacija i zadaci Komums tičke partije Jugoslavije — str. 42. 58

za jednaka politička i građanska prava pripadnika svih nejugoslovenskih nacionalnosti, to jest nacionalnih manjina koje žive u Jugoslaviji. Pada u oči da za nacionalne manjine Program ne traž/i primjenu načela o pravu nacija na samoopredjeljenje u obliku njihovog priključenja matičnim nacio­ nalnim državama, od kojih su nasilno, imperijalističkim mirovnim ugovo­ rom, kako se to često naglašavalo u partijskoj štampi, otrgnute i uključene u sastav njima tuđe, jugoslovenske države. Formulacijom da će KPJ »i dalje ostati na bran iku ideje nacionalnog jedinstva« Vukovarski kongres želi da na tom plamu potencira aktivističku ulogu KPJ i podvuče kako se u tome nalazi njen izuzetno značajan borbeni zadatak. Potrebu za takvom »aktivističkom« formulom nametali su komunističkom kongresu politički odnosi u zemlji koji su, po njenoj ocjeni, vodili sve dubljoj državnoj krizi, razaranju njenog »temelja«, nacionalnog jedinstva, zbog čega je ona činila odgovornom vladajuću buržoaziju i buržoaske partije, smatrajući ih, gotovo bez izu­ zetka, nosiocem vjerskih i »plemenskih« sukoba, »plemenskog separatizma« i šovinizma. Ocjenjujući da se uzroci separatističkih tendencija i njihovog porasta u državi nalaze u politici vladajuće buržoazije jednako kao i u politič­ kom ponašanju buržoaske opozicije, KPJ zaključuje da jedino ona u zemlji predstavlja političku snagu koja je u stanju da se suprotstavi buržoaskoj politici miniranja nacionalnog i državnog jedinstva, motivisanoj njenim neiz­ mjernim klasnim egoizmom i vlastoljubljem. Dok buržoazija interes nacio­ nalnog i državnog jedinstva podređuje svojim klasnim interesima, a svoje klasne interese nastoji da nametne cijelom društvu kao njegove opšte, nacio­ nalne i državne interese, Komunistička Partija nema ni razloga, ni potrebe da interese proletarijata konfrontira ideji nacionalnog i državnog jedinstva. Sovjetska Republika Jugoslavija osigurava socijalistički društveni poredak .sa vodećom ulogom radničke klase i istovremeno omogućava i pruža najbolje uslove za puno ostvarenje jugoslovenskog nacionalnog i državnog jedinstva. Svrgavanjem s vlasti buržoazije uklanja se klasni izvor i nosilac separatizma, glavni elemenat koji razara nacionalno i državno jedinstvo jugoslavije. »Osta­ ti na braniku ideje nacionalnog jedinstva« kada nad njom vrši izdajstvo vodeća snaga u državi — buržoazija, za KPJ je značilo da proletarijat mo­ ra do kraja istrajati u borbi protiv buržoazije na revolucionarnom putu ka svome velikom, istorijskom cilju — stvaranju Sovjetske Republike Jugosla­ vije. Iluzije revolucionarnih pokreta nerijetko imaju iracionalnu snagu uto­ pije, koja često nadmašuje racionalnu moć autentičnog uvjerenja. Jugoslovenski komunistički pokret, pod uticajem Vukovarskog kongresa, podigao je dva svoja opredjeljenja na nivo dogme. To su: neminovnost neposredne svjetske proleterske revolucije i trajnost nacionalnog i državnog jedinstva Jugoslavije. K PJ je, tako je mislila, njihov arhitekta, a jugoslovenski proleta­ rijat njihov neumitni istorijski izvršdlac i nosilac. Odlukom II kongresa KPJ je pristupila Trećoj internacionali.109 Time je i organizaciono potvrđena i provedena težnja jugosloveskog komunističkog pokreta, izražena na kongresu Ujedinjenja, za jedinstvom međunarodnog proletarijata u duhu i na platformi Komunističke internacionale. Sa novom, jugosloveskom sekcijom, Komunistička internacionala je postala teorijski i praktično prisutna na još jednom značajnom prostoru. Duhom sovjetske 109 Istorijski arhiv KPJ — tom II — Proglas kongresa »Proletarijatu Jugo­ slavije« — str. 56.

59

svjetske revolucije ona je prožimala revolucionarne inicijative i praksu KPJ. Činilo se da je u neposrednom postvukovarskom razdoblju proleterska revolucija bila na samom pragu Jugoslavije. Pokretanjem i uspješno vođenim ekonomskim i političkim akcijam a, komunistički pokret zadobijao je sve širu podršku radničke klase. Radnički štrajkovi poprimali su sve izrazitiji politički karakter. U njima su postavljani ne samo ekonomski zahtjevi, već istovremeno i politički. Radnici su se borili za radikalno bolji položaj i novo m jesto u društvu. Pored 8-satnog radnog dana, većih nadnica i drugih zahtje­ va za popravljanje materijalnog položaja radničke klase, sve češće se vode akcije protiv političkog obespravljivamja i potiskivanja proletarijata, traže poli­ tičke slobode, zahtijevaju izbori za K onstituante i uopšte demokratizacija poli­ tičkog života u zemlji. Sa radničkih zborova i skupština upućuju se protesti vladi što u praksi sve više odbacuje demokratske zakone Srbije, a zadržava reakcionarne zakone d odredbe poražene habsburške države. »U koži jugoslovenske buržoazije«, ističu bosanskohercegovački komunisti, javlja se »povam­ pirena i povukodlačena Austrija«.110 Teži se da se opštenarodna m ržnja protiv vjekovnog krotitelja, Habsburške Monarhije, prenese na vladajuću jugoslovensku buržoaziju. Da se tradicija mržnje i borbe protiv tuđina i tuđinske ugnjetačke vlasti produži u novim uslovima, sa novim političkim i klasnim sadržajim a i oblicama. Da se nacionalna borba i mržnja protiv Austro-Ugarske preobrati u klasnu borbu i mržnju proletarijata protiv buržo­ azije i da se, kao prva nacionalnim ova kruniše socijalnim oslobođenjem. To je put da se revolucionarni socijalistički pokret uspješno suprotstavi buržoaziji u njenoj politici pretvaranja jedinstvene jugoslovenske države u »konglomerat nekoliko državica«, u »šest pokrajina«, u kojima bi se vladalo na osnovu »šest različitih zakonodavstava«.111 Da bi »lakše mogla doći do ca­ ra«, buržoazija je, po uvjerenju bosanskohercegovačkih komunista, spremna čak da u Jugoslaviji uvede sistem sa »deset vlada i deset parlamenata«, ali ona pri tome zaboravlja da je svoje nacionalno i državno jedinstvo jugoslovenski narod platio skupom cijenom — stotinama hiljada grobova svojih sinova.112 Pozivanje na živu tradiciju nacionalne borbe protiv Austrije sa že­ ljom da ona postane realni oblik klasne borbe jugosloveskog proletarijata protiv sopstvene buržoazije, bilo je nesumnjivo i prevashodno spontani izraz potrebe, a ne iskaz svijesti komunističkog pokreta, da moćnu slobodarsku i revolucionarnu tradiciju nacije učini životvornom praksom socijalističke revo­ lucije radničke klase.

Dok su komunisti govorili da je buržoazija postala »izbezumljena«113 zahvaljujući revolucionisanju radničke klase, njenoj riješenosti da ulazi u 110 ABH — ZVBiH — Prez. br. 7490/1920. Sresko načelstvo u Zenici — 20. jula 1920. Zemaljskoj vladi za Bosnu i Hercegovinu u Sarajevu. 111 Kao pod 109 — str. 55. 112 ABH — ZV BiH — Prez. br. 12493/1920. Sresko načelstvo u Travniku — 21. 11. 1920. Okružnoj oblasti u Travniku. 1U Kao pod 108 — str. 39. 60

Sve ožbiljnije ekonomske i političke akcije, koje vode cilju proklamovanom na Vukovarskom kongresu, čime je radnička klasa potvrđivala da je nije obeshrabrio poraz generalnog štrajka željezničara, režim je preduzimao mje­ re da suzbije rastući uticaj KPJ u radničkoj klasi. Pri tome on se služio pro­ vjerenim metodima svih vlada u odnosu prema protivniku: cenzurom partij­ ske štampe, zabranom radničkih skupština, gušenjem radničkih štrajkova, hapšenjem partijskih i sindikalnih rukovodilaca itd. Predstojeća izborna kampanja za Ustavotvornu skupštinu bila je prilika da se utvrdi u kojoj je mjeri komunistički pokret opasan za buržoas'ki poredak jugoslovenskog društva i da li je vladajuća buržoazija bila »izbezumljena« pod uticajem sve složenijih političkih i društvenih kretanja i protivrječnosti u zemlji. Isto­ vremeno, ova izborna kampanja, već po prirodi svoga zadatka, tražila je od svih političkih partija, koje su istakle svoje poslaničke kandidate za Ustavo­ tvornu skupštinu da pred narod izađu sa svojim pogledima na pitanje držav­ nog uređenja zemlje. Zbog toga je ovo pitanje činilo okosnicu izborne kam­ panje, u kojoj su političke stranke iznosile i branile svoje projekte ustavnog sistema. Treba odmah reći da su u izbornu kampanju političke partije ušle sa već formiranim stavovima i da su njihove ustavne koncepcije bile sadržane u njihovim programima. Tako su se još do raspisivanja izbora za Ustavo­ tvornu skupštinu bila iskristalizirala tri gledišta. Po jednom, jugoslovenska država treba da bude jedinstvena, centralizovana država monarhijskog ob­ lika sa dinastijom Karađorđevića na čelu, prema drugom, to treba da bude federativno uređena republika, dok po trećem jugoslovenska država treba da dobije oblik centralizovano uređene sovjetske socijalističke republike. Između ova tri principijelno različita gledišta postojalo je još nekoliko varijanti, koje su, u stvari, predstavljale nijanse prva dva stanovišta, koja prihvataju Jugoslaviju kao buržoasku državu, bez alternative.114 Ipak, među svim stavovima dva opredjeljenja bila su najoštrije konfrontirana i od bit­ nog značaja za državni poredak: jedno se zalagalo za princip centralizma, drugo za princip federacije. U suprotstavljanju ovih principa pitanje oblika monarhije ili republike bilo je veoma značajno, u stavovima nekih partija ulazilo čak u samu strukturu principa, kao na primjer od Narodne radikalne stranke i Hrvatske republikanske seljačke stranke (HRSS), ali, posmatrano integralno, nije imalo primaran, suštinski karakter. Ishodišna tačka u opre­ djeljivanju za centralizam ili federaciju bilo je shvatanje o nacionalnom ka­ rakteru Jugoslovena, da li su oni jedan narod koji čine tri njegova »plemena«, pa otuda i naziv »troimeni narod« Srba, Hrvata i Slovenaca, ili oni predstav­ ljaju tri posebna naroda — srpski, hrvatski i slovenački. Razmatranja o drugim jugoslovenskim narodima tada nisu bila prisutna, ili su potisnuta od 114 Vidjeti: Nedim Šarac — »Bosna i Hercegovina u koncepcijama Ustava jugoslovenske države 1920 — 1921.« — »Prilozi« — br. 4. — Sarajevo 1968. Tomislav Išek — »Hrvatska republikanska seljačka stranka prema Bosni i Hercegovini i orijentacija Hrvata Bosne i Hercegovine do 1923. godine« — »Pri­ lozi« — br. 2. — Sarajevo 1966. Tomo Kraljačić — »Narodna radikalna stranka ü Bosni i Hercegovini na izborima za Ustavotvornu skupštinu« — »Prilozi« — br. 5 — Sarajevo — 1969. Dr Ljubica Kandić — »Koncepcije političkih partija u Kraljevini Srba, Hrva­ ta i Slovenaca o nacionalnom pitanju 1918 — 1921« — Zbornik Historijskog insti­ tuta Slavonije« »Drugi kongres KPJ« 61

režima, bila sasvim sporadična i bez uticaja na borbu između dva osnovna pravca u izboru i odlučivanju o ustavnom sistemu. Tokom izborne kampanje komunisti Bosne i Hercegovine dosljedno su propagirali ideju Sovjetske Republike Jugoslavije, kao što su to činili komu­ nisti i u drugim krajevima Jugoslavije. Pri tome, oni su rado isticali kako je još socijalna demokratija Bosne i Hercegovine od svoga form iranja di­ jelila i izražavala uvjerenje da Jugosloveni predstavljaju jedinstven narod, pa je za njega, u državnom sklopu Austro-Ugarske Monarhije, tražila poseb­ nu jugoslovensku autonomnu jedinicu, a ostvarenje nacionalnog i političkog ujedinjenja cjelokupnog jugoslovenskog naroda vidjela u posebnoj jugoslovenskoj republici u sklopu federacije balkanskih republika. Ideji federacije balkanskih republika ona je ostala dosljedna i poslije form iranja jugoslovenske države i sa njom došla na kongres Ujedinjenja. Na uvjerenju da Jugo­ sloveni čine jedinstven narod, odnosno da će to u novoj, zajedničkoj državi neizbježno postati, bosanskohcrcegovački socijalisti izgradili su svoje opre­ djeljenje za jedinstvenu jugoslovensku državu. Pri tome, od prvih dana nove države, nastojali su da očuvaju čistotu svojih klasnih i političkih sta­ vova, da na njih ne padne sjena oportunizma i socijal-patriotske saradnje sa klasnim protivnikom. Kao što su se svojevremeno socijaldemokrati Bosne i Hercegovine odlučno suprotstavili »zvonaškim« nacionalističkim tendenci­ jam a, tako su sada ustali protiv politike socijaldemokratskog ministerijalizma i odbili da u Državnom vijeću učestvuju zajedno sa tzv. »nacionalnim socijalistim a«."5 Opredjeljenje za Sovjetsku Republiku Jugoslaviju bilo je lo­ gičan izraz i rezultat procesa ideološkog razvoja i jačanja komunističke orijentacije u radničkom pokretu Bosne i Hercegovine. Tokom izborne kampanje K PJ se u cijeloj zemlji, pa i u Bosni i Hercegovini, nalazila u neravnopravnom položaju prem a drugim političkim strankama. Režim je najčešće zabranjivao njene zborove, hapsio njene agita­ tore i najstrožoj cenzuri podvrgavao njene partijske listove. Jugoslovenski nacionalni unitarizam, koji je takođe predstavljao nacionalnu ideologiju srp­ skih partija režimske koalicije, nije bio razlog organima vlasti da odustanu od raznih m jera i oblika pritiska na KPJ. U stvari, režim je produžio i još više pooštrio mjere pritiska tokom izborne kampanje protiv KPJ, koje je protiv nje primjenjivao i u prethodnom razdoblju. Policijski izvještaj Ze­ maljske vlade tokom oktobra i novembra 1920. godine, kada je zahvaljujući izbornoj kampanji politička situacija u zemlji pokazivala najvišu temperaturu, obiluju podacima o raspuštanju i zabranjivanju komunističkih izbornih skup­ ština. Za to je bilo dovoljno da učesnici zbora odobre izlaganje go­ vornika klicanjem revolucionarnih parola, a kada ni toga nije bilo, razlog za sprečavanje i rasturanje komunističkih izbornih skupova bilo je samo uvjerenje vlasti da su komunisti »rušioci« države i da je, prema tome, svaka* 1,5 Arhiv KPBiH — Tom II — Rezolucija Velike protestne skupštine SDSĐiH — 21. februara 1919 — str. 306. Stanovište SDSBiH da ne učestvuje u Državnom vijeću zajedno sa »na­ cionalnim socijalistima« razlikuje se od stava »Rezolucije o državnom veću«, ko­ ju je donio kongres Ujedinjenja. U Rezoluciji se ističe da »Prvi kongres Ujedinje­ ne SRPJ(k) zahteva: da se ovo Privremeno narodno predstavništvo bojkotuje i odmah raspusti. . . i da se raspišu novi izbori za Ustavotvornu skupštinu...« Arhiv CKSKJ — MG/1919. Jovo Jakšić — »Sećanja na pripreme i tok kongresa Ujedinjenja«. 62

antikomunistička mjera inspirüsana i opravdana »državnim« razlozima i in -. teresima. KPJ ne bi bila komunistička organizacija ako vladajućoj buržo­ aziji ne bi cjelokupnom svojom političkom aktivnosti pružala dovoljno činje­ nica i motiva za njene protivkomunističke mjere i ponašanje. Sam Program, kao i drugi dokumenti Vukovarskog kongresa, nije nikako ostavljao u di­ lemi režim u vezi sa revolucionarnim težnjama KPJ. Stoga on tokom izborne kampanje nije birao način da je što dalje potisne sa političke scene, kada još ne može da je sasvim ukloni. Načelni protivnik parlamentarizma »kao sredstva svoje klasne vladavine«,116 KPJ ne samo što je uporno zahtijevala raspisivanje izbora za Ustavotvornu skupštinu, kako bi se u jedinstvenoj državi prestalo upravljati na osnovu »šest različitih zakonodavstava«, već je u zemlji postavila svoje kandidatske liste, riješena da »u fazi klasnih borbi u kojoj se danas nalazi jugoslovenski proletarijat. . . iskoristi i izbornu bor­ bu i parlamenat i samoupravna tela«.117 U izbornom proglasu koji je uputila radničkoj klasi,118 KPJ je istakla najvažnije socijalne i političke zahtjeve u duhu Vukovarskog kongresa za poboljšanje opšteg društvenog položaja radnog naroda. U tom smislu ona je tražila novo radničko zakonodavstvo koje će zaštititi pravo radnika na štrajk, osmosatni radni dan, onemogućiti bezobzirnu eksploataciju radne sna­ ge koju vrši buržoazija u trci za profitom. Ona je, takođe, postavila zahtjev za neodložnim rješenjem agrarnog pitanja u duhu načela: sva zemlja, bez ikakvih otkupa, onima koji je obrađuju. U proglasu KPJ je pozvala radni narod u borbu protiv skupoće, protiv novih poreskih tereta, za političke slobode i demokratska prava građana, osudila kontrarevolucionarnu poli­ tiku režima protiv sovjetske Rusije i zahtijevala da se odmah zaključi mir sa sovjetskom državom. Iako se u stvaranju partijskih organizacija nije orijentirala na selo, pod uticajem shvatanja da u borbi za socijalizam radnič­ ka klasa ne može imati pouzdanog saveznika u seljaštvu,119 KPJ se u jeku izborne kampanje obraća posebnim proglasom bosanskohercegovačkim se­ ljacima da glasaju za »komunističku stranku, za stranku zastupnika rad­ nika i seljaka«, jer samo tako glasaju »za se, za svoje interese...« Istvoremeno, KPJ tu ukazuje na protivseljački karakter politike »bogataških stra­ naka«, koje »stalno zavađaju među se i siju mržnju među težacima Srbima protiv težaka Muslimana i katolika, ovi opet protiv Srba itd«, pa zatim ističe da »ni jedan siromašan težak, bilo koje vjere, nije niti smije biti neprijatelj siromašnom i srednjem težaku druge vjere«.120 Radikalno rješavanje agrarnog pitanja i suzbijanje vjerskog i »plemenskog« razdora među bosanskohercego­ vačkim seljaštvom predstavljali su dva primarna zadatka seljačke politike KPJ u Bosni i Hercegovini. Međutim, ona se zadovoljavala svojim političkim 116 Istorijski arhiv KPJ — tom II — Program KPJ — VII — str. 36. 117 Istorijski arhiv KPJ — tom II — Politička situacija i zadaci KPJ — III — str. 41. 118 »Glas Slobode« — br. 220 — 12. oktobra 1920 — »Radnom narodu varo­ ši i sela«. 119 Neposredno poslije Drugog kongresa KPJ Jovo Jakšić je pisao da je »Savez radničke klase sa seljacima nemoguć« (»Glas Slobode« — br. 153 — 22. jula 1920. — »Izveštaj sa kongresa SRPJ (k) održanog 20—25. juna 1920. godine u Vukovaru«). 120 »Glas Slobode« — br. 246 — 12. novembra 1920 — »Težacima Bosne i Hercegovine«. 63

stavovima, pa se tako njena seljačka politika iscrpljivala u deklaracijama i proklam acijam a, ideološki onemogućena da se razvije u revolucionarnu poli­ tičku praksu. Tu nedosljednost i unutrašnju protivrječnost komunističke politike prema selu seljaštvo je osjećalo više svojim socijalnim instinktom nego što je racionalno razumjelo ovaj raskorak i zato je u ovim «izborima dalo najveću podršku kandidatima svoje težačke partije,121 koji mu nisu, po­ put radikala, nudili ideju Velike Srbije u zamjenu za kompromis sa begovi­ ma, niti, kao komunisti, ideju Jugoslovenske Sovjetske Republike u balkansko-podunavskoj federaciji, koja je zamagljivala njihov realni položaj, već izra­ žavali njihove prijeke životne potrebe da postanu slobodni vlasnici zemlje. Ipak, seljaci su se odazivali pozivima K PJ, dolazili na njene izborne skupo­ ve, masovnije nego što su predviđali organi vlasti i brojne »seljačke« parti­ je i potvrđivali da na njima nisu bili samo pasivni učesnici. Poneka misao komunističkih govornika zarežala bi se dublje u njihovoj svijesti. U radničkim sredinama izborna aktivnost K PJ bila je najuspješnija. Za­ hvaljujući u prvom redu njenim odlučnim i konkretnim zahtjevima za uspostavljanje i osiguranje stabilnog položaja radničke klase u društvu, na čemu su, svuda gdje su postojale i osnivane, sa više ili manje uspjeha, veoma živo radile mjesne partijske organizacije, partijska povjereništva i sekcije. Sm atrajući da se u industrijskom radništvu nalazi njena politička baza, Komu­ nistička partija je nastojala da upravo tu što bolje iskoristi izbornu kam­ panju za svoju revolucionarnu propagandu, da organizuje i pokrene radnike u borbu za ostvarenje zadataka koje je postavljala i određivala tekuća faza klasne borbe jugoslovenskog proletarijata. U toj fazi Komunistička partija je obraćala značajnu pažnju pitanju jedinstva radničke klase, naročito u Bos­ ni i Hercegovini, kome su na putu stajali ne samo teško istorijsko nasljeđe u obliku vjerske i »plemenske« podvojenosti, već i tekuća politička aktivnost buržoaskih stranaka, koje su još više produbljivale ove razlike i išle do apsurda u njihovom konfrontiranju. Smanjivati korito ove struje nije bio lak posao. Pogotovu kada ga je preduzimala politička partija skromne sna­ ge i izrazito uske društvene baze. I uz to još partija koja se žilavo opirala tradicionalističkoj istorijskoj svijesti, sa ambicijom da u novoj istorijskoj epohi, u znaku proletarijata, gradi novu svijest. Sve što je u zemlji bilo politički organizovano d politički djelovalo, bilo je u izbornoj kampanji okrenuto protiv Komunističke partije. Dok su organi vlasti u atmosferi komunističkih skupština d oko njih tražili razloge i oprav­ danja za njihova rasturanja i zabrane, buržoaske stranke su politički pri­ premale teren za takvo ponašanje vlasti prem a legalnoj Komunističkoj par­ tiji. Dva prim jera uzeta iz izbornog propagandnog arsenala Narodne radikal­ ne stranke i Hrvatske pučke stranke u punoj m jeri osvjetljavaju držanje buržoaskih stranaka prem a K PJ. Izrazito antikomunistička, Narodna radi­ kalna partija istakla je krstaški militantnu parolu »Svi protiv komunista«, ni Od 63 poslanika koliko je birano u Bosni i Hercegovini, Narodna radi­ kalna stranka, čija je vlada provodila izbore, dobila je svega 11 mandata, što je neosporno predstavljalo njen veliki neuspjeh, dok je Savez težaka Bosne i Herce­ govine, koji se formirao kao politička stranka tek 7. juna 1920. kao izraz nezado­ voljstva srpskog seljaštva prema Sporazumu radikala i JMO o rješavanju agrarnog pitanja dobio 12 mandata, tj. za njega je glasalo oko polovine srpskih seljaka u Bosni i Hercegovini. Vidjeti: Milan Gaković — »Rješavanje agrarnog pitanja u Bosni i Hercegovini 1918 — 1921« — »Prilozi« — br. 6, Sarajevo — 1970. 64

smatrajući da odvajanje sela od grada, radnika od trgovca predstavlja na­ cionalno izdajstvo, a »cepanje narodnih snaga. . . na staleške razlike. . . znači podići ruku na ideju srpstva«.122 Dok su radikali u komunističkoj ideo­ logiji klasne borbe vidjeli neprijatelja »ideje srpstva« i tako u izbornoj kam­ panji nagovještavali da će protiv KPJ povesti borbu za njeno uništenje, klerikalna Hrvatska pučka stranka pozivala je radnike Hrvate da ne daju svoje glasove komunističkim kandidatima, jer se vodstvo KPJ nalazi u srps­ kim rukama, pa oni, kao kršćani i Hrvati, ne treba da osiguravaju mandate komunistima — Srbima. Politička pouka i poruka koju HPS upućuje radnici­ ma Hrvatima je jasna. Jednako je antikomunistička kao i protusrpska. »Glasajte onako kako vam Vaša savjest, Vaše hrvatstvo i Vaše kršćansko uvjerenje nalaže .. .«123 Za razliku od buržoaskih partija, koje su u ime nacio­ nalnog, odnosno vjerskog jedinstva odbacivale klasno podvajanje kao faktor političkog razjedinjavanja naroda, koji su željele da predstavljaju, KPJ je u jedinstvu radničke klase svih vjera i svih jugoslovenskih »plemena« tra­ žila uporište i izvor svoje političke snage. Stoga je njena kritika vodećih buržoaskih stranaka uperena ne samo protiv njihovog djelovanja na štetu radnog naroda, a u korist kapitalističke klase, već jednako i protiv njihove političke prakse da »dijelove istog naroda« međusobno suprotstavljaju. Uvje­ rena da njeni izborni zahtjevi odgovaraju interesima radničke klase kao i se­ ljaštva, da je radni narod Bosne i Hercegovine ne samo nezadovoljan sa politikom vladajuće buržoazije, već i spreman da to svoje nezadovoljstvo potvrdi u izborima za Ustavotvornu skupštinu, Komunistička partija je ra­ čunala da će u Bosni i Hercegovini njena izborna kampanja biti krunisana ozbiljnim uspjehom. Istina, njeni predstavnici nisu imali iluzija da će u Ustavotvornoj skupštini imati odlučujući uticaj u rješavanju njenog glavnog zadatka, niti se zanosili da će parlamenat donositi zakone kakve bi oni že­ ljeli, ali su očekivali, i u to bili uvjereni, da će komunistička parlamentarna grupacija moći da ostvari »jaku kontrolu buržoaske vlade«.124 Očigledno, KPJ se nadala da će u izborima zabilježiti značajan politički rezultat. Kao da su takvo mišljenje dijelili i organi vlasti, koji su u izvještajima Zemalj­ skoj vladi o političkom raspoloženju u narodu i njegovim pojedinim »ple­ menima« u toku izborne stranačke borbe iznosili svoje ocjene da je KPJ “ * Tomislav Kraljačić — »Narodna radikalna stranka u Bosni i Hercegovini u izborima za Ustavotvornu skupštinu« (»Prilozi« — br. 5 — Sarajevo — 1969 — str. 207. 209 — Citat je iz »Srpske riječi«, — br. 197 od 4. 10. 1920). m ABH — ZVBiH — Prez. br. 13544/1920 — Izborni letak HPS . Poput radikala, HPS i drugih buržoaskih stranaka i JMO je u tendencijama klasnog — političkog diferenciranja i konfrontiranja u muslimanskim redovima takođe vidjela atak na muslimansko jedinstvo. Parole: »Islam je u opasnosti«, »Muslimani na okup« i si. imale su, između ostalog svoj smisao i u tome da se zakoči prilaženje muslimanskih radnika socijalističkom radničkom pokretu i zadrže pod političkim vodstvom i uticajem JMO. Iako se sa njim operisalo politički »muslimansko jedinstvo« imalo je u interpretaciji vođa JMO isključivo vjerski smisao. Međutim, antisocijalističko opredjeljenje prisutno je u JMO od njenog osnivanja, a veoma jasno ga je izrazio sam dr Mehmed Spaho još u vezi sa pri­ premanjem prvomajskih radničkih demonstracija 1919. Tokom izborne kampanje u jesen 1920. godine antisocijalističko stanovište JMO bilo je takođe jak elemenat u propagandi muslimanskog jedinstva. m ABH — ZVBiH — Prez. br. 12636/1920. Gradski kotarski ured u Mostaru — Izvještaj o zboru KPJ, održanom 21. 11.1920 u Mostaru.

65

veoma dobro organizovana i da su komunisti najintenzivniji rad razvili u industrijskim centrim a.125 Međutim, predstavnici vlasti nisu krili zadovoljstvo kada su mogli da konstatuju pojave i tendencije sukobljavanja, neslaganja kao i znake cijepanja unutar radničkog pokreta. Od osnivanja SRPJ(k) desni socijalisti oko lista »Zvono«, u kampanji protiv komunističkog pokreta u Bos­ ni i Hercegovini nisu zaostajali za reakcionarnim buržoaskim strankama, odo­ bravali su progone naprednih radnika okupljenih oko SRPJ(k), odnosno KPJ, optuživali K PJ da teži državnom prevratu, povratku austrijske uprave u Bos­ ni i Hercegovini, nazivali komuniste izdajnicima naroda koji hoće da ruše Jugoslaviju za račun »čivutskih stranaca i njemačkih prohtjeva«. Tokom iz­ borne kampanje »zvonaši« su prisno sarađivali sa buržoaskom reakcijom i političkim organima vlasti u njihovim akcijam a i m jeram a protiv izborne aktivnosti K P J.126 Iako su »nacionalni socijalisti« oko »Zvona« imali podršku režima, oni nisu za vladajuću partijsku grupaciju imali značaj uticajnijeg i ozbiljnijeg političkog faktora u okviru radničkog pokreta. Naime, nacionalis­ tičku, antikomunističku liniju, koju je zastupalo »Zvono«, ograničeno na krajnje uzak krug pristalica među radnicima, uspješnije od njega primjenji­ vale su među radništvom buržoaske političke stranke. Stoga je sa stanovišta buržoa9kog režima u postojećoj partijskoj strukturi, kao i u njegovom druk­ čijem stranačkom sastavu, neuporedivo veći značaj mogla da ima pojava ideološki različitih tendencija unutar komunističkog pokreta, pogotovu ako bi njihovo zaoštravanje izazvalo cijepanje KPJ. I stvarno, uporedo sa poras­ tom režimskog pritiska na Komunističku partiju, u njoj je počela da se izdvaja grupacija koja se orijentirala desno, izražavajući rezerve u pogledu revolucionarne orijentacije Vukovarskog partijskog programa. U završnoj fazi izborne kampanje vlasti su mogle da konstatuju da se zapažaju pojave slabljenja komunističke aktivnosti, čiji je nosilac »desničarska grupa« koju sačinjavaju braća Jakšići, Glumac i Raušer. Oni imaju »dosta pristaša« za razliku od »zvonaša«, koji »žestoko agituju ali nemaju mnogo pristaša«.127 Vladajuća buržoazija imala je razloga da se raduje otvaranju pukotine u komunističkom pokretu. Da je počeo rascjep, potvrdila je pojava Manifesta opozicije u oktobru 1920. godine.128 125 ABH — ZVBiH — Prez. br. 11278/1920. Okružna oblast u Travniku — Politička situacija u mjesecu oktobru 1920. 126 Nusret Sehić — Četništvo u Bosni i Hercegovini (1918—1941)« — ANUBiH — Sarajevo — 1971 — str. 139—140. Toma Milenković — »Socijalistička grupacija u Bosni i Hercegovini Zvonaši (1919—1921. godine)« — »Istorija X X veka« — Zbornik radova — VII — Beograd 1965 — str. 441 — 447. 127 ABH — ZVBiH — Prez. br. 11547/1920. Policijska direkcija za Bosnu i Hercegovinu — 14. novembar 1920. — Ze­ maljskoj vladi za Bosnu i Hercegovinu — Sarajevo. m Dr Branislav Gligorijević smatra da su se znaci rascjepa u KPJ javili još prije Vukovarskog kongresa. U referatu podnesenom na simpozijumu povodom 50-godišnjice II kongresa KPJ on o tome piše »Uoči kongresa u režimskim krugo­ vima izražavalo se očekivanje da će doći do rascepa« (Istorijski institut Slavo­ nije — Drugi kongres KPJ — Simpozij 22. i 23. VI 1970 — Dr Branislav Gligorije­ vić — Režim prema Vukovarskom kongresu i Programu« — str. 117). Mišljenja smo da se nagovještaji rascjepa nalaze i u članku Jove Jakšića »Akcioni program naše partije«, objavljenom tri dana prije početka Drugog kongresa u »Glasu Slo­ bode« — br. 127 — 17. juna 1920. Kako smo već ovdje pisali, on u tom članku 66

. Izbori za Ustavotvornu skupštinu Kraljevine SHS održani su 28. novem­ bra 1920. godine. S ozbirom da su to bili prvi parlamentarni izbori održani u novoj, jugoslovenskoj državi da bi se Ustavom utvrdio njen državni oblik, realno je bilo očekivati široko učešće birača. Pogotovo poslije veoma žive izborne kampanje, u kojoj su političke stranke izložile svoje poglede o ustav­ nom uređenju zemlje. Međutim, izborni rezultat nije bio u skladu sa očeki­ vanjem. U prvom redu, posmatrano u cjelini, odziv birača bio je relativno slab. U njemu nije bilo ni traga od oduševljenja naroda zbog završetka rata, u kome je poražen vjekovni neprijatelj oslobođenjem i ujedinjenjem Jugoslovena, zbog ostvarenja njihovih vjekovnih težnji — osnivanja samostalne, slobodne i nezavisne jugoslovenske države. Na izborima za Ustavotvornu skup­ štinu glasalo je svega 64.95% birača. Porazna po režim bila je činjenica da je procenat apstinencije bio znatno veći u Srbiji nego u Hrvatskoj i Slove­ niji, u kojima su birači dali povjerenje opozicionim, protivrežimskim stran­ kama.129130Posebno iznenađenje za režim, kao i za vanrežimske političke stran­ ke, predstavljao je uspjeh koji je u izborima postigla KPJ i dobila 58 man­ data. Iznenađenje je bilo u toliko veće što je KPJ svoj najveći uspjeh zabilje­ žila u Makedoniji, Crnoj Gori i na Kosmetu.uu Za kandidate KPJ glasalo je 198376 birača.131 U Ustavotvornoj skupštini KPJ je bila treća stranka po broju poslanika. Ispred nje su stajale Demokratska stranka sa 91 i Narodna radikalna sa 90 poslaničkih mjesta.132 U Bosni i Hercegovini KPJ je, među­ tim, dobila svega 4 mandata od 63, koliko se u njoj biralo poslanika. Posla nici KPJ iz Bosne i Hercegovine postali su Jakov Lastrić, izabran u banja­ lučkom izbornom okrugu, Danko Madunić, izabran u travničkom okrugu, Miitar Trifunović u tuzlanskom i Đuro Đaković u sarajevskom izbornom okru­ gu.133 Iako četiri komunistička mandata u Bosni i Hercegovini čine nešto više od 6% svih poslanika biranih u Bosni i Hercegovini, to nikako nije za KPJ u Bosni i Hercegovini predstavljalo neuspjeh. Prije bi se, i sa dobrim razlozima, moglo govoriti o njenom značajnom političkom uspjehu, jer je ostvaren u veoma složenim, objektivno teškim političkim uslovima u znaku vjerskih i nacionalnih suprotnosti, kao i u uslovima pritiska žestoke anti­ razvija misao da je radnička klasa u Jugoslaviji široko otvorena ideologiji buržoaskog nacionalizma, što treba razumjeti da ona u većini nije spremna da slijedi liniju i opredjeljenje KPJ za proletersku socijalističku revoluciju. 129 Dr Branislav Gligorijević — »Demokratska stranka i politički odnosi u Kraljevini SHS« — Beograd — 1970 — str. 192. 130 Isto, str. 193. 131 Vitomir Korać — »Povijest radničkog pokreta u Hrvatskoj i Slavoniji«, knjiga prva — Zagreb — 1929 — str. 282. 132 Statistički pregled izbora narodnih poslanika za Ustavotvornu skupštinu Kraljevine SHS izvršenih na dan 28. novembra 1920 — Izdanje Ustavotvorne skup­ štine — Beograd — 1921. 133 »Glas Slobode« — br. 270—13. 12. 1920. Ibrahim Ibrišagić — »O nekim događajima iz razvitka radničkog pokreta u Banjoj Luci u periodu 1918—1921« — »Glasnik arhiva i Društva arhivista Bosne i Hercegovine — knjiga IV—V — Sarajevo — 1965 — str. 255. Relativno mali broj izabranih komunističkih poslanika u Bosni i Hercego­ vini objašnjava se rezervisanim držanjem centrumaša tokom izborne kampanje u Bosni i Hercegovini. Takvo njihovo ponašanje bilo je posljedica činjenice što se na izbornim kandidatskim listama KPJ nisu našli i njihovi predstavnici. Vid­ jeti; Ibrahim Karabegović — .»Vukovarski kongres i pitanje izgradnje Partije u Bosni i Hercegovini« — Zbornik »Vukovarski kongres« — str. 200. 67

komunističke kampanje svih buržoaiskih partija. Pa, i pod tako nepovoljnim okolnostima, (izbori za Konstituantu omogućili su Komunističkoj partiji u Bosni i Hercegovini da razvije propagandu svoga izbornog program a, u kome ■ su primarno m jesto imali određeni socijalno-klasni zahtjevi i interesi prole­ tarijata, radikalna agrarna reform a, opredjeljenje za Sovjetsku Jugoslovensku Republiku i afirm acija ideje nacionalnog jedinstva. Tako je u njenom izbor­ nom program u bilo ne samo opredjeljenja izrazito suprotnih većini politič­ kih stranaka, kao što su socijalno-ekonomski zahtjevi za poboljšanje opšteg društvenog položaja radničke klase i borba za uspostavljanje Jugoslovenske Sovjetske Republike da bi se uključila u sovjetsku federaciju balkansko-podunavskih zemalja, već i dodirnih taćaka, -kao što pokazuje njeno stano­ vište za radikalnim rješavanjem agrarnog pitanja, koje je bilo identično stanovištu Saveza težaka Bosne i Hercegovine, a naročito njeno opredjelje­ nje za ideju narodnog jedinstva, koju je zastupao znatan broj političkih stranaka. Ako se rezultat izbora u Bosni i Hercegovini za Ustavotvornu skup­ štinu posm atra sa stanovišta odnosa političkih partija prem a ideji narodnog jedinstva, čiji je veoma aktivni propagator i protagonist bila KPJ, može se konstatovati da je u ukupnom broju poslanika izabranih u Bosni i Herce­ govini bilo daleko najviše predstavnika političkih stranaka, kod kojih je ideja narodnog jedinstva predstavljala veoma značajno sredstvo i imala istak­ nuto m jesto u njihovoj izbornoj propagandi. Polazeći od izbornih rezultata, mogao bi se postaviti zaključak da je ideja narodnog jedinstva u Bosni i Hercegovini dobila ubjedljivu i nedvo­ smislenu podršku birača. Od 63 poslanika 53 su pripadala strankama koje su ideju narodnog jedinstva postavile među sama načela svog političkog progra­ ma. Ipak, u njihovom shvatanju narodnog jedinstva bile su prisutne i dola­ zile do izražaja ozbiljne razlike. Pod idejom narodnog jedinstva one nisu podrazumijevale isto, a pogotovu nisu težile istom cilju. U koncepciji i poli­ tičkoj praksi Narodne radikalne i Demokratske stranke ideja narodnog je ­ dinstva Srba, H rvata i Slovenaca podrazumijevala je primat srpske nacije; bitan elemenat u tom spoju, kičmu narodnog jedinstva predstavljao je srp­ ski narod. Radikalna i Demokratska stranka bile su njena funkcija, čiji je osnovni smisao da se u realizovanju narodnog jedinstva osigura prvenstvo srpske nacije. To je na jeziku političke stvarnosti značilo da Velika Srbija čini osovinu Jugoslavije, a hegemonija velikosrpske buržoazije predstavlja prirodan izraz i potvrdu te stvarnosti.134 Demokratsku, seljačku varijantu veli­ kosrpske koncepcije narodnog jedinstva zastupao je Savez težaka Bosne i Hercegovine, koji se snažno suprotstavio radikalsko-begovskom paktu sklop­ ljenom u cilju provođenja agrarne reforme pogodne za muslimansku feudal­ nu klasu i radi usvajanja Ustava u interesu hegemonije velikosrpske buržoa­ zije, ali je istovremeno pružio podršku srpskih seljačkih masa Bosne i Herce­ govine ideji narodnog jedinstva u znaku primata srpskog elementa. U svome opredjeljenju za ideju narodnog jedinstva JMO, nasuprot radikalsko-demokratskoj koncepciji i njenoj težačkoj varijanti, u tome vidi uspostavljanje ravnoteže između srpskog i hrvatskog elementa u Bosni i Hercegovini, 134 O tome opširnije u navedenim studijama Tomislava Kraljačića — »Narod­ na radikalna stranka u Bosni i Hercegovini na izborima za Ustavotvornu skupšti­ nu« i dr Branislava Gligorijevića — »Demokratska stranka i politički odnosi u Kraljevini SHS«. 68

pa u duhu takve koncepcije narodnog jedinstva, ova stranka na pitanje čija je Bosna, srpska ili hrvatska, odgovara svojom platformom: »Bosna je jugoslovenska, jer je i srpska i hrvatska«,135 pa je kao takva Bosna i Hercego­ vina »najnužnija jugoslovenskog nacionalizma«, koji je za JMO samo drugo ime i formula narodnog jedinstva. Staviše, i JMO nosi pečat ravnoteže srpskog i hrvatskog elementa, 'koja se -izražava u činjenici što u njoj ima funkcionera i srpskog i hrvatskog opredjeljenja, pa je tako ona, saglasno svojoj vjerskoj osnovi muslimanska, a prema svome shvatanju i usvajanju ideje narodnog jedinstva — jugoslovenska, jer je »jugoslovenstvo . . . ime bu­ dućnosti«.136 U pogledu narodnog jedinstva shvatanje KPJ razlikuje se i od prvog i od drugog. Ono je daleko od svakog primata ili hegemonije bilo kojeg ele­ menta »troimenog naroda«, kao što mu je tuđe gledište da po svome suštin­ skom opredjeljenju znači ravnotežu njegovih spoljnih elemenata. Prema shva­ tanju KPJ — naslijeđenom od socijalističkih partija iz čijeg je ujedinjenja nastala — Srbi, Hrvati i Slovenci predstavljaju jedan jugoslovenski narod, koji je veoma dugo živio politički razdvojen, a u čijim se težnjama za na­ cionalnim oslobođenjem i ujedinjenjem iskazuje potvrda da predstavlja je­ dinstvenu jugoslovensku naciju u postajanju. Etnička bliskost jugoslovenskih »plemena« Srba, Hrvata i Slovenaca u uslovima zajedničkog života u jedin­ stvenoj jugoslovenskoj državi ima sve uslove da se razvije u jugoslovensko nacionalno jedinstvo. U KPJ tada je vladalo uvjerenje da će sc na tim osno­ vama Jugosioveni neminovno razviti i konstituisati u jedinstvenu jugosloven­ sku naciju. Istina, unutar jugoslovenske nacije i dalje će ostati vjerske razli­ ke, na kojima su veoma dugo počivale »plemenske« razlike Jugoslovena, ali sa konstituisanjem moderne jugoslovenske nacije one će se neminovno isto­ piti pod uticajem modernih uslova društvenog razvitka, a vjerske razlike će takođe izgubiti nekadašnju moć da presudno utiču na kulturni i politički razvoj Jugoslovena. Osnovnu branu vjerskim i »plemenskim« razlikama i suprotnostima predstavlja jugoslovenski proletarijat, koji jedinstvom svojih klasnih interesa onemogućava buržoaskim partijama da Jugoslovenc vrate u prošlost vjerskih razmirica i »plemenskih« razdora. Otuda KPJ stoji čvrsto na stanovištu da proletarijat predstavlja jedinu klasu u jugoslovenskom društ­ vu koja se u političkoj i ekonomskoj borbi u težnjii za ostvarivanjem svojih ekonomskih i političkih interesa i ciljeva uzdiže iznad vjerskih i »plemenskih« razlika, jedinu klasu koja u vjerskim i »plemenskim« suprotnostima osjeća i spoznaje kočnicu sopstvenog progresa, pa je stoga jugoslovenski proletarijat jedina klasa u jugoslovenskom društvu koja iskreno teži jugoslovenskom na­ cionalnom jedinstvu. Istovremeno, sa porastom društvene uloge i uticaja pro­ letarijata na tok opšteg razvoja jugoslovenskog društva i njegova uloga u formiranju jugoslovenskog nacionalnog jedinstva će biti sve veća i značaj­ 135 U radu »Bosna i Hercegovina u koncepcijama Ustava jugoslovenske drža­ ve 1920 — 1921. godine« (Prilozi — br. A— 1968 — str. 143) Nedim Šarac citira članak poslanika JMO Huseina Alića — »Muslimani i jugoslovenstvo« (»Pravda« — br. 5 — 15. januara 1921), u kome ovaj prvak JMO objašnjava smisao jugo­ slovenskog opredjeljenja svoje stranke. 136 Stenografske beleške Ustavotvorne skupštine Kraljevine SHS — knjiga I J— XX redovni sastanak — 21. aprila 1921 — Istupanje predstavnika JMO Sakiba Korkuta — str. 26—27. 69

nija. Ovo uvjerenje K PJ dobilo je, po njenoj ocjeni> još jednu , potvrdu ‘u rezultatu koji je ona zabilježila u izborima za Ustavotvornu skupštinu. Ukazujući na razlike među političkim strankama u njihovom shvatanju narodnog jedinstva, potrebno je utvrditi da su birači u ogromnoj većini — iz raznih, a ne samo iz jedne »plemenske« strukture u cijeloj zemlji, ne samo u Bosni i Hercegovini, dali svoju podršku toj ideji, shvatajući je i prihvatajući često kao svoju, pa nisu uvijek svojim glasovima za poslaničke kandidate pojedinih partija podržavali i njihovo stanovište i tumačenje ideje narodnog jedinstva. Jer, kako god se interesi seljaštva nisu podudarali sa in­ teresima buržoazije, što je, na prim jer, srpski seljak u Bosni demonstrirao stvaranjem Saveza težaka Bosne i Hercegovine da bi se suprotstavio srpskoj nacionalističkoj Narodnoj radikalnoj stranci,137 tako ni njihova shvatanja na­ rodnog jedinstva nisu bila identična ni svojom društvenom sadržinom, niti političkim motivima u njima prisutnim. Ne kazuje se ništa novo tvrdnjom da su i shvatanja narodnog jedinstva jugoslovenskih političkih partija, nastala u određenim etapam a njihovog razvoja, nosila klasno obilježje i bila istorijski i klasno uslovljena i određena. U jugoslovenskoj političkoj strukturi bilo je političkih stranaka koje su i načelno i u konkretnoj praksi ideju narodnog jedinstva uvijek povezivale sa idejom državnog jedinstva, kao da su tim povezivanjem htjele da kažu da ova dva oblika jedinstva u suštini predstavljaju ukupnost, totalnost jedinstva naroda i države, dvije neophodne strane njegove, da nema narodnog jedinstva bez državnog jedinstva, ni jedinstvene države bez jedinstvenog naroda, da jedno drugo uslovljava, pretpostavlja, da se jedno u drugom ostvaruje. Imalo je to gledište i svoju demokratsku doktrinu: narod je država, a država je narod; time se htjelo tvrditi da je narod stvarni tvorac države, a država pra­ vi zaštitnik naroda. Jugoslovenske političke stranke koje su stajale na stano­ vištu narodnog i državnog jedinstva uspjele su da u izbornoj kampanji osi­ guraju ovoj platformi jaku podršku birača. Najveći broj stranaka koje su usvajale ideju narodnog jedinstva zastupale su takođe i ideju državnog jedinstva. To je razlog što su u strukturi Ustavotvorne skupštine značajno preovlađivale partije koje su se u svome izbornom programu deklarisale za jugoslovensko nacionalno jedinstvo i državni centralizam kao njegov adekvatni oblik i autentični izraz. Od 419 poslanika u Ustavotvornoj skupštini preko 300 pripadalo je partijam a opredijeljenim u smislu narodnog i držav­ nog jedinstva. Pri tome nameće se zapažanje da je u Ustavotvornoj skupšti­ ni bilo predstavnika političkih partija koje su usvajale ideju narodnog je­ dinstva, a nisu prihvatale centralizam kao oblik državnog uređenja, čime se u praksi potvrđuje da je u stanovištu »jedan narod — jedinstvena država« u jugoslovenskom primjeru prisutna pukotina, koja samom stanovištu oduzi­ ma kvalitet načela. Na primjeru odnosa nekih političkih stranaka prema ideji narodnog i državnog jedinstva pokazalo se da se jugoslovenski nacionalni unitarizam i državni centralizam nisu obavezno podudarali. Dok je, kako smo vidjeli, od ukupno 63 poslanika u Ustavotvornoj skupštini iz Bosne i Hercegovine njih 84% usvajalo ideju narodnog jedinstva, ispoljavajući u shvatanju narodnog jedinstva određene razlike, više od 50% (34) poslaničkih kandidata u Bosni 137 Vidjeti: Milan Gaković — »Rješavanje agrarnog pitanja u Bosni i Herce­ govini 1918 — 1921« — »Prolozi« — br. 6 — Sarajevo — 1970 — str. 57—88. 70

i Hercegovini dobilo je mandate za Ustavotvornu skupštinu na osnovu iz­ bornog programa njihovih stranaka koje nisu prihvatale državni centrali­ zam,13® iako su neke, poput JMO, istovremeno zastupale ideju narodnog je­ dinstva. Razdvajanje ideje narodnog i državnog jedinstva imalo je sasvim praktične političke razloge i smisao: idejom narodnog jedinstva pripadati na­ rodnoj cjelini, a pokrajinskom autonomijom čuvati politički uticaj stranke u njenom okviru, pošto nema snage da pređe granice pokrajine. Ako je provincijalizam konstanta (idejama) male buržoaske politike, njen anticentralizam je kratkotrajni, prolazni, prometni momenat njene od danas do sutra politike. S druge strane, povezivanje ideje narodnog i državnog jedinstva, u kome se protivdržavno redovno kvalifikuje kao protivnarodno, takođe je imalo sasvim praktičan značaj: uticaj svoje stranke protegnuti znatno preko njene zavičajne međe, po mogućnosti na područje cijele zemlje, a u svakom slučaju dokle dopire njena »plemenska« grana. Ako vlast dolazi iz naroda, njen autoritet je toliko veći ukoliko je njegova baza šira. Centralizam je imao potrebe i tražio široku bazu, ali mu je funkcija prvenstveno bila u tome da vođenje državnih poslova bude u »pravim« ruka­ ma, tj. pod punom kontrolom buržoaskih partija koje su spremne da bez kolebanja provode u život načelo narodnog i državnog jedinstva. U njihovoj koncepciji nacionalni unitarizam je politička osnova državnog centralizma, a državni centralizam egzistencijelni princip nacionalnog unitarizma. Cjelo­ kupna politička ideologija i praksa, strategija i taktika velikosrpske buržoazi­ je vezana je za tu osnovu i stoji u znaku tog principa. U odnosu prema ideji narodnog i državnog jedinstva, prema jugoslovenskom nacionalnom unitarizmu i državnom centralizmu formalno saglasna sa gledištem velikosrpskih buržoaskih, kao i nekih drugih srpskih stranaka, opredjeljenje KPJ za državni centralizam imalo je sasvim druge, pomenutim partijama sasvim suprotne, mortive -i smisao. U strateškoj koncepciji KPJ državni centralizam ne svodi se primamo na doktrinu: jedan narod — jedna država, iako je u njoj sadržana, već ima izrazito klasno-proleterski revolucio­ narni značaj. U Vukovarskom programu KPJ je utvrdila da je njen istorijski zadatak borba za obaran je kapitalističkog društvenog poretka i uspostavlja­ nje Sovjetske Republike Jugoslavije, za čije ostvarenje je neophodno da se potpuno slomi buržoaski državni aparat i zamijeni proleterskim državnim aparatom, diktaturom proletarijata. Prvi korak koji preduzima proleterska vlast jeste eksproprijacija buržoazije, uspostavljanje zajedničke, državne svo­ jine nad sredstvima proizvodnje, čija je centralizacija neophodna da bi se moglo ostvariti upravljanje proizvodnjom po jedinstvenom privrednom pla­ nu.138139 Diktatura proletarijata predstavlja revolucionarni oblik vlasti pobjedo­ nosnog proletarijata, a centralizam je metod koji on primjenjuje u upravlja­ nju svim državnim i privrednim poslovima u Sovjetskoj Jugoslovenskoj Re­ publici. Tako u opredjeljenju K PJ centralizam ima bitno klasni, proleterski, revolucionarni smisao, za razliku od državnog centralizma buržoaskih stra­ naka, koji je izrazito reakcionaran. U politici KPJ smisao centralizma ogleda se u učvršćivanju pobjede proleterske revolucije, u jačanju diktature prole­ tarijata da spriječi i uguši pokušaje restauracije kapitalističkog društvenog 138 Nedim Šarac — »Bosna i Hercegovina u koncepcijama ustava jugoslovenske države 1920—1921. godine« — »Prilozi« br. 4 — Sarajevo 1968 — str. 143. 139 Istorijski arhiv KPJ — tom II — Program KPJ — Glave: III, V, VI; Po­ litička situacija i zadaci KPJ — Glava III — str. 32—35, 41. 71

sistema, u stvaranju uslova za napredak soćijalističke transform acije društva. Opredjeljenje partija velikosrpske buržoazije za državni centralizam bilo je motivirano osiguravanjem njene hegemonije u državi, koja je imala dva konstantna i nerazlučiva pravca: eksploataciju radničke klase i drugih radnih slojeva u društvu i nacionalno ugnjetavanje, čime se ideja narodnog jedinstva u praksi svodila na primat u državi »naroda-oslobodioca«. U stvari, na pri­ m at njegove buržoazije.

Ponesena izbornim uspjehom, K PJ se nadala da će u Ustavotvornoj skupštini moći da efikasno kontroliše vladu i na taj način potvrđivala da se njeno respektovanje parlam enta i parlam entarne vlade više temeljilo na predstvam a iz prošlosti nego na realnom tlu i stvarnim nam jeram a vladajuće buržoazije. Bijesna zbog uspjeha K PJ u izborima za Ustavotvornu skupštinu, vlada je nestrpljivo pripremala obračun sa komunističkim pokre­ tom , u kome je vidjela prvog neprijatelja države. Tako je kraljevskoj jugoslovenskoj vladi, koja je pripremala i donijela prvi ustav u jugoslovenskoj državi, pripalo neslavno ime jednog od začetnika diktature na Balkanu izme­ đu dva svjetska rata.14014Vlada nije m orala da dugo čeka na priliku da svoj gnjev sruči na radničku klasu i njeno komunističko vodstvo, uprkos činjenici da je i jedna i druga strana prihvatala ideju narodnog i državnog jedinstva. Sada se, međutim, u svoj jasnoći moglo spoznati da su to dvije koncepcije, izgrađene na klasno oprečnim pozicijama, na različitim osnovama i na suprot­ nim motivima. Jedva što je prošlo m jesec dana poslije izbora za Ustavotvor­ nu skupštinu, najprije u Sloveniji, a zatim u Bosni krenuo je talas štrajkova rudara u organizaciji Saveza rudarskih radnika, kome je na čelu stajao dugogodišnji radnički borac i organizator socijalističkog radničkog pokreta, a sada komunistički poslanik Mitar Trifunović Učo.M1 Kao da je komunistički pokret svoj uspjeh u izborima za Ustavotvornu skupštinu htio da potvrdi snagom radničke klase u njenoj ekonomskoj borbi protiv buržoaske eksploa­ tacije. Započeo u Tuzli 22. 12. 1920., štrajk rudara ubrzo se proširio na rud­ nike u Brezi, Kaknju, Zenici, Mostaru, Banja Luci, Lješljanima i Ljubiji, da bi kulminirao u poznatoj »husinskoj buni«, koju je vlada intervencijom poli­ cije i vojske brutalno ugušila.142 Radikalska SRPSKA R IJE Č »otkrivala« je 140 Milorad Ekmečić — »Osnove građanske diktature u Evropi između dva svjetska rata« — Sarajevo — 1967 — str. 17. 141 Rafael Brčić — »Štrajk rudara u Bosni i Hercegovini 1920« — »Prilozi* br. 1 — Sarajevo 1965 — str. 35. 142 Isto, str. 46—48. Iscrpno o štrajku bosanskih rudara, Jovo Vujatović — »Husinska buna« — Sarajevo — 1955. O štrajku, njegovom toku, kao i o suđenju rudarima i Juri Keroševiću Moša Pijade objavio je više priloga u raznim listovima i časopisima, kao npr.: »Gdje je Bosna« — »Slobodna reč« — Beograd — br. 11 — 15. 1. 1922. »Policajsocijalisti o sebi« — »Slobodna reč« — Beograd — br. 18— 5. 3. 1922. »Položaj radnika u Jugoslaviji i štrajk rudara u Bosni 1920« — Nova Evro­ pa« — br. 10 — 1. 12. 1922. »Akcija za spašavanje Jure Keroševića« — »Nova Evropa« — br. 10. 1. 12. 1922. 72

u štrajku rudara protivsrpske motive, štrajkače proglašavala »zakletim ne­ prijateljima srpskog naroda«, a okružni načelnik u Tuzli pristupio je osnivanju »narodne garde« isključivo srpskog sastava sa zadatkom da dovrši posao vojs­ ke i policije u smirivanju pobunjenih hrvatskih i muslimanskih rudara. Srškićev radikaJski list, ponesen šovinističkom i antikomunističkom histe­ rijom, pisao je da je štrajk zajedničko djelo komunista i »karlista«, a vlasti su, takođe, kao i SRPSKA RIJEČ prikazivale štrajk kao »komunističko — karlističku« akciju i predstavljale pobunjene rudare, zato što su mahom poticali iz naselja sa pretežno hrvatskim stanovništvom kao pristalice ekscara Karla Habsburškog i komunističke neprijatelje države.143 Gušeći štrajk bosanskih rudara Vlada je pokazala na djelu svoje shvatanje ideje narodnog jedinstva. Jedna od prvih mjera koje je preduzela protiv štrajka bilo je protjerivanje iz rudnika svih »stranaca«, među kojima je najviše bilo Slovenaca, kao i izvjestan broj Hrvata, pa čak i Srba iz Srbije. Vladajuće partije utisnule su ideji narodnog jedinstva duboko žig svoje klase i sve što nije bilo spremno da ponese taj žig proglašavale su »zakletim neprijateljem srpskog naroda« i »komunističkim neprijateljem dr­ žave«. Hapšenjem komunističkog poslanika Đure Đakovića, pod optužbom da je bio aktivan u organizaciji štrajka, vlada je nagovještavala svoj plan borbe protiv K PJ.144 Štrajk rudara Bosne i Hercegovine u decembru 1920. godine, okončan krvoprolićem u Husinu, predstavljao je »jednu od najpoz­ natijih i najvećih klasnih bitaka u staroj Jugoslaviji«.145 Revolucionarni rad­ nički pokret u Bosni i Hercegovini postao je zaista poligon, koji je odredila vladajuća buržoazija za svoj obračun sa jugoslovenskim komunističkim po­ kretom. Pri tome, ona je postupila koliko brutalno, toliko i lukavo. Iako su štrajkovi rudara tekli gotovo uporedo u Sloveniji i Bosni, bili motivirani istim razlozima i imali iste ciljeve, vlada se prema njima postavila različito. Štrajk slovenačkih rudara ocijenila je kao ekonomski oblik borbe radnika i u znatnom obimu prihvatila postavljene zahtjeve, a štrajk bosanskih ru­ dara, u kome je učestvovalo 4800 radnika, okvalifikovala je kao političku borbu komunističkog pokreta uperenu protiv države i društvenog poretka.14'’ Različito postavljanje vlade prema rudarskim štrajkovima u Sloveniji i Bos­ ni i Hercegovini bilo je izraz njene taktike da protiv komunističkog pokreta, koji je riješila da slomi i uništi, ne istupa na širokom frontu, već da se orijentira na »ograničenje bitke na uži front«.147 Lukavo smišljena, ova taktika imala je smisao u razaranju jedinstva i izazivanju, odnosno produb­ ljivanju rascjepa u revolucionarnom radničkom pokretu. Kao da je saopštavala: društvenom i državnom poretku nije prijetila opasnost od radničkog pokreta i rudarskih štrajkova u Sloveniji, koji su bili organizovani radi po143 Rafael Brčić — op. cit. — str. 49. Moša Pijade — »Izabrani spisi« — I tom — 2. knjiga — »Položaj radnika u Jugoslaviji i štrajk rudara u Bosni 1920« — Beograd — 1964 — str. 549. Jovo Vujatović — op. cit. — str. 37. 144 »Glas Slobode« — br. 280 — 27. decembra 1920 — »Nasilja bosanske vlade«. 145 Rodoljub Colaković — »Kazivanje o jednom pokoljenju« I — Naprijed — Zagreb — 1964. str. 137. 146 Rafael Brčić — op. cit. str. 33, 52. 147 Moša Pijade — »Izabrani spisi« — I tom — 5. knjiga — »Govor na svečanoj akademiji povodom proslave 75-godišnjice rudnika Kreke« — str. 1049. 73

boljšamja ekonomskih uslova rada i života radničke klase, protiv čega vla­ da ne može imati ništa, već je, naprotiv, spremna da, zajedno sa radničkim predstavnicima, traži i pronalazi rješenja i postavljenim zahtjevima izlazi u susret u zavisnosti od realnih mogućnosti. Međutim, dok za ekonomske akcije i zahtjeve radnika im a razumijevanja, vlada je riješena da se u svakom momen­ tu, svim raspoloživim sredstvima odlučno suprotstavi komunističkim progra­ mom inspirisanim radničkim štrajkovim a, čiji je cilj izrazito politički, prevrat­ nički, da bi se oborio postojeći društveni i državni poredak. Štrajk bosanskih ru­ dara vlada je ocijenila kao pobunu političkog karaktera i odlučila da borbu pro­ tiv jugoslovenskog komunističkog pokreta u cilju njegovog uništenja povede na »užem«, bosanskom frontu, na kome je, po sasvim tačnoj procjeni, put do uspjeha bio lakši i sigurniji nego u nekoj drugoj jugoslovenskoj pokrajini. Istina, i u Bosni i Hercegovini komunistički pokret nalazio se u usponu, ali je, istovremeno, i njegovo antikomunističko okruženje neosporno bilo veoma čvrsto. Uz to, nigdje kao u Bosni i Hercegovini šovinističke strasti nisu bile tako lako zapaljive, sa čime je antikomunizam mogao da računa kao sa svojim najubojitijim elementom. U obračunu sa jugoslovenskim komunis­ tičkim pokretom na bosanskom tlu vlada je mogla računati sa činjenicom da je komunistički pokret u Bosni i Hercegovini još organizaciono nerazvijen i ideološki neučvršćen, da u njegovoj strukturi djeluje desna struja sklona reformističkom metodu u socijalističkoj političkoj praksi; zatim, da je cjelo­ kupna građanska ili malograđanska politička struktura u Bosni i Hercego­ vini komplikovana heterogenim nacionalnim i vjerskim faktorima, po svome ideološkom opredjeljenju antikomunistička, a da zastavu antikomunizma u toj strukturi nosi militantni srpski nacionalizam, koji do usijanja raspaljuje bosanska grupacija Radikalne stranke, najpouzdaniji oslonac i saveznik re ­ žima u Bosni i Hercegovini. U ovom obračunu sa K PJ za vladu je bila takođe povoljna okolnost što se centar rudarskog štrajka nalazio u hrvatskom području bosanskog rudarskog bazena. Na kraju, zvanična politika narod­ nog državnog jedinstva imala je u Bosni i Hercegovini snažno uporište i podršku, što je moglo presudno uticati na uspjeh u slamanju jugoslovenskog komunističkog pokreta na tlu Bosne i Hercegovine. U opozicionoj Sloveniji takva podrška vladi sigurno bi izostala, pa bi protiv K PJ vlada morala da dje­ luje pretežno sa klasnih pozicija, što bi moglo da u cijeloj zemlji pokrene talas komunističkih, kao i demokratskih, nacionalnih, antirežimskih protesta i akcija. Koncentrisana na Bosnu i Hercegovinu, i u njoj na rudarski bazen naseljen znatno hrvatskim stanovništvom, takvo reagiranje na vladinu anti­ komunističku krstašku akciju nije bilo realno da se predviđa i očekuje. Pokazalo se da je takva procjena bila tačna. Osim radnika, uglavnom rudara, koji su stupili u štrajk, u toku brutalnog obračuna u kome je protiv štrajkača vlada pokrenula policiju, vojsku,148 antikomunističku šovinističku srpsku »na­ 148 Ahmed Hadžirović — »Štrajkovi radnika u Bosni i Hercegovini 1919— 1920« ^ »Prilozi« br. 8 — 1972 — str. 154. (Vlada M. Vesnića donijela je 24. 12. 1920 Uredbu o militarizaciji rudarskih radnika, na osnovu koje se rudarski radnici, u slučaju štrajka, pozivaju na vojnu vježbu. Tom uredbom štrajk rudara bio je praktično zabranjen. Uredba je objavljena u »Službenim novinama« br. 291/1920). Na dan proglašenja Uredbe »Glas Slobode« br. 279 od 24. 12. 1920. donio je uvodnik pod naslovom: »Vlada preti da štrajk rudara silom uguši«.

74

rodnu gardu«,M Bosni i Hercegovini niko se nije ni pomakao da bi rudarima pružio ma kakvu podršku. Pošto je u Bosni i Hercegovini izostala svaka ozbiljna politička akcija solidarnosti i pomoći rudarima, štrajk je mogao biti ugušen za kratko vrijeme, a njegovo slamanje završeno je pravom kaznenom ekspedicijom policije, vojske i tzv. narodne garde protiv rudara i njihovih porodica, pri čemu je na husinsko hrvatsko stanovništvo sručena prava stihi­ ja neobuzdane stihije radikalskog srpskog šovinizma. Slom štrajka bosanskih rudara bio je uvod u opšti progon KPJ u ci­ jeloj zemlji. Nad uspjehom u izborima za Ustavotvornu skupštinu, koju je KPJ mislila da pretvori u poprište borbe protiv vladajuće buržoazije i njenih režima, nadnio se Damaklov mač vladine odlučnosti da poraz rudara u Bosni i Hercegovim pretvori u opšti poraz jugoslovenskog komunističkog pokreta. Hapšenjem Đure Đakovića Srškićeva bosanska vlada pokazala se kao prethod­ nica jugoslovenskog antikomunističkog režima.149 Ipak, ove i slične mjere, uperene protiv KPJ, nisu u njenim redovima mogle potisnuti samouvjere­ nost u revolucionarne mogućnosti i šanse komunističkog pokreta, potvrđene, uprkos pritiscima i blokadi buržoaskih stranaka, blistavim izbornim rezulta­ tom. Otvaranje konstituante značilo je za KPJ početak nove etape klasne borbe jugoslovenskog proletarijata, u kojoj parlamentarni oblik nije nikako za potcjenjivanje. Kao da je u buržoaskoj ustavotvornoj skupštini već vidio predvorje jugoslovenskog Sovjeta deputata radnika, seljaka i vojnika, ko­ munistički organ u Bosni i Hercegovini pisao je; » ... naši komunistički posla­ nici su nosili svi preko grudi crvene trake na kojima je pisalo: Živela Sovjetska Jugoslavija«.150 Dok se u KPJ gledalo na klasni sukob koji se odigravao između rudara i vladinih organa kao i na mnoge klasne okršaje koji su prethodili ovome, a u militarizaciji rudarskih radnika vidjelo samo prosto obnavljanje vladinog postupka u slamanju generalnog štrajka jugoslovenskih željezničkih radnika koji ima privremeni i prolazni značaj i u če­ mu se, po njenoj ocjeni, samo izražava slabost vlade i vladajuće buržoazije, pa se na osnovu takvog procjenjivanja situacije glavna bitka protiv režima iz rudarskog kruga prenosila u Ustavotvornu skupštinu i odlagala za njenu narednu sjednicu, vlada nije gubila vrijeme u sličnim razmišljanjima, već se, poslije poraza rudara, odlučila na hitnu akciju, kao što je već prethodno bila riješila da izvede i već bila izvršila udar protiv revolucionarnog proleta­ rijata na njegovom terenu, u okršaju sa rudarskim štrajkaoima. Dok su ko­ munistički poslanici sastavljali interpelacije, da bi ih na zasjedanju Ustavo­ tvorne skupštine uputili vladi, čineći je u njima odgovornom za krvoproliće nad husinjskim rudarima, vlada je već objavila Obznanu 30. 12. 1920., kojom se zabranjuje aktivnost Komunističke partije Jugoslavije. Za razliku od takvog ponašanja partijskog vodstva, opterećenog iluzijom u šanse uspjeha parla­ mentarne bitke protiv vlade, u partijskoj bazi gajile su se nade u spremnost proletarijata krupnih industrijskih centara da krene u nove štrajkove i na taj način vlada, snagom radničke klase, primora na odstupanje. U strahu od novih poraza ako bi radnička klasa sada pošla u akciju, da to ne bi učinila, od vrha K PJ dolazila je direktiva: »ne dajmo se provocirati«.151 Gore iluzije 149 Rafael Brčić, op. cit. — str. 36. 150 »Glas Slobode« br. 270 — 13. decembra 1920 — »Otvaranje Konstituante«. 151 Rodoljub Colaković, op. cit. str. 143.

75

u parlam entarne mogućnosti, dolje nade da će proleterski div pokazati svoju snagu buržoaziji, u stvarnosti odsustvo svake konkretne revolucio nam e inicijative; sve zajedno moglo je jedino da proizvede zbunjenost pro­ letarijata. U izborima je dao glasove, u štrajkovim a je dao krv, sada se našao u položaju da zajedno sa vladinim prijetnjam a sluša međusobna optuživanja komunista i socijalista o odgovornosti za poraz. Vitomir K orać nije krio zluradost, pišući; »Komunisti, koji su dotle obijesno prijetili vladi, niti ne pokušaše dati kakvoga otpora, već se zadovoljiše legalnim protestim a«.152 Kao da je u porazu rudara nalazio potvrdu za mišljenje koje su socijaldemo­ krati stekli o komunistima da su avanturisti, jer su neki još na kongresu Ujedinjenja, poneseni pobjedom komunističkog opredjeljenja kongresa, izjav­ ljivali da će revolucija izbiti najkasnije za dva m jeseca.153 Za razliku od K orača, koji je više likovao zbog neuspjeha komunističke strategije, nego što je bio spreman da optuži vladu zbog nasrtaja na radničku klasu i njena elementarna prava, pošto svakako nije bio spreman da sa svojom Socijal­ demokratskom strankom stane na stranu proletarijata i ustane u odbranu njegovih vitalnih interesa, Moša Pijade je uporedo sa optužbom Vesnićeve vlade zbog varvarstva počinjenog nad bosanskim rudarima istovremeno sma­ trao nužnim da uputi riječi kritike vodstvu KPJ, čineći ga odgovornim što je u situaciji poraza štrajka izostala akcija »od strane političkog i ekonom­ skog dijela radničkog pokreta«, a takvo njeno držanje objašnjavao socijal­ demokratskim nasljeđem koje se ispoljavalo u prenaglašavanju parlamen­ tarnog oblika klasne borbe.154 Zemaljska vlada Bosne i Hercegovine, pod predsjedništvom rad'ikalskog prvaka dra Milana Srškića,155 već 30. 12. 1920. hitno se obratila okružnim načelnicima u Bosni i Hercegovini sa nalogom: »izdajte odmah naređenja da se komunističke organizacije rasture i da se njihovo funkcionisanje zabrani«.156 Na sam dan objave »Obznane«, predstavnici Izvršnog odbora Central­ nog partijskog vijeća, komunistički poslanici dr Sima Marković i Pavle Pavlović, dosljedni stavu da se ne dozvoli režimu da »isprovocira« Partiju, preduzimaju korak koji se može sresti u melodramskim komadima sa dob­ rom dozom crnog hum ora: komunistički poslanici zahtijevali su da ih primi m inistar unutrašnjih poslova Milorad Drašković, autor Obznane, i u pisme­ nom obliku tražili od ministra da ih zatvori i preda sudu, kako bi »na sudu i pred najširom javnošću« mogli da odbiju »sve infamije koje se dovode u 152 Vitomir Korać: »Povijest radničkog pokreta u Hrvatskoj i Slavoniji« — knjiga I — Zagreb — 1929 — str. 282. 153 Arhiv Predsjedništva CKSKJ — Zbirka Vitomira Korača — 106. 154 Moša Pijade — »Izabrani spisi« — 2. knjiga — »Položaj radnika u Jugo­ slaviji i štrajk rudara u Bosni 1920« — str. 540. 155 U svojim »Političkim zapisima« dr Ivan Ribar je zabilježio: »Za Srški­ ć a . . . se znalo da je, povodom ubistva austrijskog predstolonaslednika 1914... izvukao na javnom trgu sablju. . . zaklinjući se da će osvetiti njegovu smrt poko­ ljem Srbijanaca« — (»Politički zapisi« — knjiga I — Prosveta — Beograd — 1943 — str. 127). 156 ABH — ZVBiH — Prez. br. 13596/1920. Zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu — Sarajevo 30. 12 1920 — Okruž­ nom načelniku. . . 76

vezi sa (komunističkim) pokretom«.157 Linija »Nedajmo se isprovocirati« bila je, u stvari, izraz opredjeljenja rukovodstva da putem parlamentarne tribine, pred radničkom klasom i najširom javnošću, kompromitira reakcio­ narnu, antidemokratsku odluku vlade, da pred narodom prikaže i optuži vladu kao rušioca njegovog suvereniteta, koji ukida u zemlji demokratiju i političke slobode, a nad radničkom klasom uspostavlja specijalni režim pritiska i prinude. Istovremeno, ova taktika sadržavala je priznanje da je narušena povezanost između rukovodstva KPJ, partijske baze i radničke kla­ se, da je strah od represalija režima nad partijom i revolucionarnim radnič­ kim pokretom nadjačao i snažno potisnuo uvjerenje Centralnog partijskog vijeća da je revolucija u Jugoslaviji ante portas. Izjave koje su dolazile iz KPJ da je Obznana izraz slabosti vladajuće buržoazije158 imale su smisao da prikriju slabost sopstvene politike, poraz strategije revolucije. Orijentacija na parlamentarno poprište bila je rječit, neosporan dokaz da se KPJ po­ vukla sa prve linije fronta klasne borbe, jer je prije tog povlačenja doživjela desetkovanje svojih redova. Imaginarna revolucija, koja je bila često lite­ rarno — estetska komponenta u Marksovoj i Engelsovoj političkoj publicisti­ ci, naročito u Engelsovoj, postala je duhovna baština revolucionarnog rad­ ničkog pokreta, koju su, ponajviše nemaštovito, oživljavali njihovi politički sljedbenici u trenucima revolucionarne plime. Kao da se htjelo snagom imagi­ nacije nadoknaditi nedostatak realnih mogućnosti snaga revolucije. Iako nesumnjivo moćna uticajem, politička literatura nije mogla postati efikasno oruđe kojim se pobjeđuje klasni protivnik. Bilo je sasvim logično što se nastupom oseke parlamenat javljao kao pouzdana obala. Poslije prolaznog, privremenog zadržavanja na kopnu, toliko da se pregledaju pogonski stroje­ vi, odmori ljudstvo i obave poslovi oko snabdijevanja, brod revolucije će se ponovo otisnuti na pučinu. Tako se razmišljalo u rukovodstvu KPJ poslije Obznane. Međutim, kratkotrajni period naglog uspona jugoslovenskog revo­ lucionarnog socijalističkog pokreta stvarno se bio završio. Patosom kojim se u ime budućnosti obraćao svome vremenu, zanosom kojim je ispunio radničke juriše, komunistički pokret ponio je obilježje istorijskog prologa velike drame jugoslovenskog proletarijata. Sa literarno-političkom propagandom revolucije nisu mogli da se savla­ daju nasipi i otpori vladajuće, na kontrarevolucionarne akcije i udare sprem­ ne buržoazije. Nekad moćne, u visine uznosljive, revolucionarne iluzije počele su da se tope i propadaju u oštrom sudaru sa tvrdom realnošću. Pošto im ministar Drašković nije pružio šansu da na sudskoj — buržoaskoj tribini optuže režim za počinjeni politički zločin — misleći naivno da će se u borbi protiv proletarijata klasni protivnik odreći metoda i sredstava koja mu stoje na raspolaganju, dok Partija sprema proletarijat na revoluciju da 157 Miroslav Nikolić — »Stav rukovodstva KPJ prema Obznani« — Jugoslovenski istorijski časopis (JIC) — br. 3—4 — 1970 — str. 52. (Izjavu komu­ nističkih vođa autor citira prema časopisu »Republika« — br. 1 — 1. januara 1921). 158 I dr Branislav Gligorijević se saglašava sa takvom ocjenom. On piše: »Zabranjujući rad KPJ u prvom redu zbog toga što je na Vukovarskom kongresu prihvatila svoj revolucionarni program i radila na njegovom ostvarenju, retim je pokazao sam o svoju slabosU (dr B.G1. — »Režim prema Vukovarskom kongresu i programu KPJ« Zbornik — Vukovarski kongres — str. 119).

77

uništi buržoaziju — komunistički poslanici morali su da sačekaju početak rada Ustavotvorne skupštine, pa da u njoj pozovu na odgovornost vladu zbog izvršenog terora nad bosanskim rudarima i udara na demokratiju, koju je odlučila da zaštiti od komunističkog pokreta i tako položi »demokratske« osnove i principe Ustava, čije je usvajanje pripremala. Politički sekretar Izvršnog odbora Centralnog vijeća KPJ i komunis­ tički poslanik dr Sima Marković 30. januara 1921. godine uputio je inter­ pelaciju na predsjednika Ministarskog savjeta Nikolu Pašića u kojoj Obznanu Vesnićeve vlade od 30. 12. 1920. protiv K PJ kvalifikuje kao državni udar, pa ponavlja zahtjev komunističkih poslanika upućen Vesnićevoj vladi da se objave sva »dokumenta« na osnovu kojih je izvršeno »suspendovanje« KPJ U zaključku interpelacije dr Sima Marković zahtijeva od predsjednika vlade da odgovori: »Zašto vlada nije publikovala ta »dokumenta« na osnovu kojih je putem Obznane izvršila državni udar« i da li je »Vlada voljna učiniti kraj režimu Obznane i radničkoj klasi povratiti sva ustavna i zakonima ove zemlje zagarantovana prava«.159 31. januara 1921. grupa komunističkih poslanika iz Bosne i Hercegovine i Slovenije (Jakov Lastrić, Danko Madunić, Miha Koren, Valentin Mlakar, Mitar Trifunović, Đuro Đaković) uputila je interpelaciju na m inistra šuma i ruda i ministra unutrašnjih djela u kojoj se prikazuju nasilja policijske vlasti i vojske nad seljacima u rudarskim naseljima i zatim kaže da je »preko stotinu najboljih i najspremnijih rudara Slovenaca, proterano u Slovenačku, nekoliko Čeha u Češku i masa drugih naših državljana u svoja mesta rođenja«. Pošto su naveli konkretne primjere nasilja i terora nad rudarima, seljacima i njihovim porodicama, interpelanti su postavili za­ htjev »da se odmah odredi skupštinska anketa koja će prikupiti sav mate­ rijal i izneti ga pred Ustavotvornu skupštinu«.160

Dok je Pašićeva vlada ignorisala zahtjeve komunističkih poslanika i time pokazala da nastavlja antikomunistički kurs i liniju svoje prethodnice, vlade Milenka Vesnića, K PJ je čitavim svojim držanjem ispoljavala nerazu­ mijevanje pravog smisla Obznane, kojom režim nije uspostavljao samo bra­ nu napredovanju komunističkog pokreta, već pristupio uništenju njegove glavne poluge — Komunističke partije Jugoslavije. U vrhu K PJ bili su rijet­ ki pojedinci, koji su, poput Triše Kaclerovića, osuđivali Centralno partijsko vijeće i izražavali uvjerenje da je »neprihvatanje borbe u tadašnjoj situaciji bilo čak gore od poraza«.161 U stvari, u izostanku akcije revolucionarnog radničkog pokreta poslije Obznane ispoljavala se zbunjenost i nepripremlje­ nost Partije da djeluje u situaciji stvorenoj činom udara. Drukčije ponašanje K PJ nije ni moglo da se manifestuje u ovom momentu, koji ona nije ni predviđala ni očekivala. Za akciju bilo je neophodno jedinstvo partije, a njega p ije bilo, jer se već znatno prije štrajka rudara u Sloveniji i Bosni i 159 Stenografske beleške Ustavotvorne skupštine Kraljevine SHS — I — Xf redovni sastanak — 14. marta 1921. godine — Beograd 1921 — str. 10. Takođe: Miroslav Nikolić, op. cit. — str. 54. *#> Isto. Takođe: Miroslav Nikolić, op. cit — str. 55. 161 Miroslav Nikolić, op.cit. — str. 61.

78

Hercegovini, prije Vukovarskog kongresa tiho, a poslije Kongresa sa jasnim znacima, otvorio proces rascjepa u KPJ. Da odmah konstatujemo, do rascje­ pa u KPJ na većinu i desnu grupaciju nije došlo na pitanju odnosa prema ideji narodnog i državnog jedinstva, jugoslovenskom nacionalnom jedinstvu i državnom centralizmu — u tome je u KPJ vladala puna saglasnost — već na pitanju puta u socijalizam, svrgavanja buržoazije s vlasti revolucijom, ili ići postupno, reformama, evolucijom do cilja — socijalističkog društva. Opredje­ ljenje za revolucionarni put podrazumijevalo je i polazilo od gledišta da je jugoslovensko društvo zrelo za proletersku revoluciju, a međunarodni uslovi za njen uspjeh veoma povoljni, dok je reformni, evolutivni put proizla­ zio iz stanovišta da još predstoji dugo razdoblje kapitalističkog razvoja jugoslovenskog društva da bi se na dnevni red radničke socijalističke partije postavilo pitanje njegove socijalističke transformacije. Radnička klasa, ko­ joj su se obraćale i komunistička većina i reformistička desnica, morala je da sluša njihovo uzajamno okrivljavanje i optuživanje, argumentiranjem nji­ hovih oprečnih, međusobno isključivih stavova, pa joj, nezadovoljnoj zbog takvog ponašanja njenog političkog vodstva, nije preostalo ništa drugo nego da svoje razočarenje potvrđuje apatijom prema sukobljenim socijalističkim pravcima, a svoju klasnu mržnju prema buržoazija stezanjem vilica, u sebi salmoj i pred sobom načistu da poraz ne znači i njenu predaju. iNavikla na težak život, ona je u borbi protiv kapitalističke eksploatacije stekla izdržlji­ vost, na koju je mogla da se osloni u uvjerenju da joj predstoji još poraza, ali da će sigurno biti i pobjeda. Vukovarski kongres označio je zenitnu tačku koju je od svoga ujedinjenja dostigao jugoslovenski revolucionarni rad­ nički pokret. On mu je dao komunistički pravac, povezao ga sa svjetskim komunističkim pokretom, uveo ga u Komunističku internacionalu. Ali, kao što poslije osvajanja vrha neminovno slijedi njegovo napuštanje, tako je i Vukovarski kongres istovremeno predstavljao najviši domet jugoslovenskog komunističkog pokreta i početak njegovog pada. Obznana je došla kao uda­ rac spolja, od klasnog protivnika, koji je prouzrokovao poraz. U stvari, pad je počeo na samom kongresu, na kome, zahvaljujući opoziciji centrumaša, nije moglo biti uspostavljeno jedinstvo KPJ. Tako je rascjep došao znatno prije Obznane, što je vladinoj antikomunističkoj akciji, bez sumnje, olakšalo posao. Potvrdio ga je »Manifest opozicije«, koji su objavili pred­ stavnici kongresne manjine, a odmah se sa njim solidarisali i podržali ga centrumaši u Bosni i Hercegovini. U jeku štrajka rudara iz KPJ su isklju­ čeni centrumaši braća Jakšići, Franjo Raušer i Savo Kapor.162 Otvoren na Vukovarskom kongresu, ubrzan Obznanom, rascjep u revo­ lucionarnom socijalističkom radničkom pokretu morao je da se potvrdi i adekvatnim oblicima političke organizacije. Komunisti su se našli pred za­ datkom da dokazuju dosljednost Vukovarskom programu u novim, izmije­ njenim uslovima, a centrumaši su sve jasnije ispoljavali težnju da se vrate u mimo i udobno socijaldemokratsko korito i u njemu razrađuju ideološku platformu reformističkog socijalizma. Dok su komunisti živjeli u ubjeđenju da su za obračun sa Obznanom dovoljni parlamentarni i novinarsko-propagandni oblici borbe, centrumaši su u vladinoj antikomunističkoj ofanzivi vidjeli svoju šansu da se radničkoj klasi predstave kao socijalistička partija 162 Ibrahim Karabegović — »Vukovarski kongres i pitanje daljnje izgradnje Partije u Bosni i Hercegovini« — Zbornik »Vukovarski kongres« — str. 200. 79

njenih realnih mogućnosti i interesa. Istovremeno, organi vlasti sprovodili su m jere Obznane policijski strogo i činovnički odgovorno. Pokrajinska upra­ va za Bosnu i Hercegovinu primala je izvještaje o zatvaranju radničkih ko­ munističkih domova, zam iranju komunističke agitacije i aktivnosti »patriot­ skih« namještenika u »suzbijanju komunizma i svakog pokreta uperenog protiv države«.“3 Lokalni organi vlasti saopštavali su da veći dio industrij­ skog radništva ostaje izvan organizacija,163164 što je svakako bio izraz slabog uticaja raznih političkih pravaca socijalističkog pokreta na radničke mase. U nekim m jestim a opadanje aktivnosti komunističkog pokreta bilo je pra­ ćeno pristupanjem njegovih pripadnika Socijaldemokratskoj partiji »Zvo­ no«,165 nacionalističkoj struji, u kojoj je država mogla da nađe nejak poli­ tički oslonac. U radničkom pokretu zaoštravali su se sukobi na pitanju izbora puta u kretanju ka socijalizmu, Što je u prvom redu koristilo vladajućoj buržoaziji. Ako je Obznana predstavljala sredstvo i oblik prinude protiv KPJ, unutrašnje razaranje radničkog pokreta, intenzivirano Obznanom, značilo je njenu pravu političku pobjedu. S druge strane, prividno, kompro­ misno, manifestantno jedinstvo radničkog pokreta, proklamovano na Vukovarskom kongresu, u radničkom pokretu niko više nije želio. Sada je svaki pojedini pravac u radničkom pokretu činio odgovornim i optuživao sve druge pravce zbog poraza i izgubljenog jedinstva. Žestokom udaru bila je, međutim, najviše izložena K PJ. Ali, u odbijanju optužbi i ona se služila napadima i optužbama. »Centrumaši — socijalisti. . . su izdajnici radničke klase, pisao je života Milojković, koje buržoazija koristi u svom strem lje­ nju da razbije i osudi radnički pokret«.166 Pripadnici reformističke orijen­ tacije socijalističkog radničkog pokreta u Bosni i Hercegovini slavodobitno su izjavljivali da se »iz ruševina jugoslovenskog radničkog p o k r e ta ... digla najprije Socijalistička radnička p artija Jugoslavije«, u koju su se 27. m arta 1921. godine »ponovo ujedinile stare socijal-demokratske partije Srbije i Bos­ 163 ABH — Pokrajinska uprava za Bosnu i Hercegovinu — Prez. br. 922/1921. Kotarski ured u Žepču — 22. 1. 1921. — Zatvaranje radničkih komunistič­ kih domova — Okružnom načelstvu u Travniku. 364 ABH — V.2.S.O. — pov. br. 2486/1925. Kotarski ured u Tešnju — 26. 1. 1921. — Zatvaranje komunističkih domova. Zemaljskoj vladi za BiH — Sarajevo. (U izvještaju kotarskog ureda Tešanj Zemaljskoj vladi o zatvaranju komu­ nističkih domova i zapljeni arhive kaže se između ostalog: »Da se komunizam u Tesliću nije življe razvio kao po drugim industrijalnim mjestima valja tražiti uzrok u jakoj akciji socijalista grupe oko »Zvona«, koji imadu tamo dosta svojih pristaša koli među radništvom toli među građanstvom, a zatim u ve­ likom broju domaćeg radništva kojemu je rad u fabrici nuzgrednom zaslugom, a uglavnom se kod svoje kuće bavi poljodjelstvom te nije pristupačan komunistič­ kim utopijama«). 165 ABH — ZVBiH — Prez. br. 2155/1921. Okružno načelstvo Banja Luka — 5. marta 1921. Izvještaj o političkoj situaciji za mesec februar 1921. Predsedniku Zemaljske Vlade BiH — Sarajevo. 166 A — CKSKJ — Kl — 1921/8 — Života Milojković: »Politička situacija u Jugoslaviji« (»Oslobođenje«, Beč — br. 3 — 1. maj 1921). »Aprilski plenum 1921. odredio je stav KPJ prema centrumašima kao izdaj­ nicima radničke klase kojima je Obznana išla na ruku« (Uroš Nedimović — »Rad­ nički pokret u Bosni i Hercegovini u prvoj polovini 1921 godine.« — »Prilozi« — br. 1 — Sarajevo — 1965 — str. 87. 80

n e . .. Mi počinjemo raditi onde gde smo o Vukovarskom kongresu stali<. Reformisti smatraju da razdoblje od Vukovarskog kongresa do Obznane predstavlja »mračnu stranicu u istoriji jugoslovenskog radničkog pokreta, jer se u to doba razjedinjavao i uništavao naš pokret«. Odvajanje od komu­ nista oni su, kažu, izvršili u interesu radničke klase, čime su se našli u procesu koji se odvija u cijelom radničkom pokretu u svijetu. Takav rascjep, po mišljenju formista, predstavlja napredak u međunarodnom socijalistič­ kom pokretu, o čemu, po njima, svjedoči i formiranje internacionalne rad­ ne zajednice socijalističkih partija u Beču 22. 2. 1921., koju su inicirali »najpoznatiji socijalisti — marksisti celog sveta«.167 Tako su, po jednima, za rascjep ne samo bili odgovorni drugi, već su u rascjepu svi nalazili put ka jedinstvu po koncepciji pravca kome su pripadali. Istovremeno, dok su se međusobno okrivljavaili i proglašavali razbijačima radničkog pokreta, di­ jelili su isto mišljenje o narodnom jedinstvu Jugoslovena. Komunisti su tvrdili da jugoslovenska buržoazija »nema snage da reši bar jedno od svojih socijalno-političkih pitanja.- Ona nije. u stanju da ispuni svoj glavni zadatak koji se sastoji u ostvarivanju ideje nacionalnog jedinstva. Plemenski raz­ dori u Jugoslaviji, a naročito sudbonosni sukob između srpske buržoazije, sa jedne, i hrvatske, i slovenačke, sa druge strane, danas se zaoštrio više nego ikada p r e .. ,«168169 U tome sasvim saglasni sa komunistima, bosanskohercegovački socijalisti su izražavali svoje jugoslovensko nacionalno opredjeljenje naglašavajući da je »socijalistička partija na Slovenskom Jugu, od svoga postanka još pre trideset godina, uvek bila protiv separatizma i za nacionalno i državno jedinstvo Jugoslovena. Od toga rev olu cion arn og g led išta nju ne može da odvoji ni činjenica što su pojedina jugoslovenska plemena u svom dobrom delu, stojeći pod duhovnim i političkim uticajem prošlosti i reakcio­ narnih klasa i partija, protiv nacionalnog državnog jedinstva.«165 Ipak, identič­ no stanovište komunista i socijalista o narodnom i državnom jedinstvu nije moglo spriječiti i zaustaviti njihov razvoj u pitanju metoda borbe za socija­ lizam, njihovo konfrontiranje na pitanju strategije, niti je moglo da postane motiv pozitivnog ponašanja vladajuće buržoazije prema sukobljenim pravci­ ma socijalističkog radničkog pokreta. Zahvaljujući njihovom jugoslovenskom nacionalnom opredjeljenju vladajuća velikosrpska buržoazija mogla je da računa da za svoju politiku narodnog i državnog jedinstva ima podršku i radničke klase, što joj je samo davalo političke snage u obračunu sa tzv. antidržavnim elementima i protivnicima. KPJ je za nju glavni neprijatelj društvenog i državnog poretka; stoga nju treba uništiti, dok se sa socija­ listima, deklarisanim protivnicima revolucionarnog metoda borbe za socija­ lizam, može plodno sarađivati i tolerisati njihov uticaj u kontrolisanim rad­ ničkim organizacijama i ustanovama. Staviše, vlada je s razlogom cijenila da je sa Obznanom socijalistički pokret u cjelini doživio poraz. Izvještaji or­ gana vla9ti govorili su da K PJ gubi pristalice među radnicima u rejonima gdje je imala veliki uticaj,170 pa je vlada imala osnova da bude zadovoljna 167 »Glas Slobode« br. 1 — 14. maja 1921 — »Radnicima i radnicama Bosne i Hercegovine«. *« Kao pod 166. 169 »Glas Slobode« br. 2. — 19. maja 1921. — »Ustav Jugoslavije«. 170 ABH — ZVBiH — Pov. br. 443 — Mačelstvo okruga Tuzlanskog 4. 5. 1921.. Predsjedništvu Zemaljske vlade za BiH — Sarajevo.

81

ne samo zbog udarnosti Obznane i njenog punog političkog efekta i rezultata, već i zbog iluzija koje su postojale u K PJ da Obznana ima značaj »samo privremenog stanja«.171 Relativno široke razm jere političkog uspjeha Obzna­ ne nisu se potvrđivale samo onemogućavanjem komunističke političke aktiv­ nosti, već i političkim kompromitovarijem socijalističkih prvaka. »Jaikšići su«, stoji u jednom izvještaju Zemaljskoj vladi, »bili svojevremeno najžešći ko munisti, ali su se kao i ostali današnji »centrumaši«, kao na prim jer dr. Zon i drugi, povukli, jer su izgubili ugled kod radništva i sada hoće prividno da simpatišu vlad i. . .«172 Iako su se u državnom aparatu, prvenstveno u njegovim nižim instancam a, pojavljivala shvatanja da između komunista i centrum aša nema bitnih razlika, je r im je cilj jedan, a razlike se ispoljavaju u načinu njegovog ostvarivanja, organi vlasti nisu nikako stajali pod uticajem takvih shvatanja u provođenju m jera Obznane. One su bile uperene i is­ ključivo su pogađale organizacije i institucije KPJ. Pokrajinska vlada za Bosnu i Hercegovinu u svom revnosnom izvršavanju zadataka Obznane izla­ zila je iz okvira njenih strogih odredaba, pa je tako naredila Direkciji željeznica u Sarajevu da iz državne službe otpusti sve državne činovnike i namještenike za koje se utvrdi da su po svojim shvatanjima komunisti, pri čemu je uopšte bilo irelevantno da li se stvarnim podacima može dokazati njihovo komunističko djelovanje.173 Kako je antikomunizam veoma pogodan za ispoljavanje nacionalizma, među otpuštenim željezničarima našlo se više Hrvata, a to je u hrvatskim građanskim sredinama takođe stvaralo klimu za nacionalističke proteste i šovinističke reakcije.174 Dok su nacionalisti uzimali 171 ABH — ZVBiH — Pov. br. 575/1921. Ministarstvo unutrašnjih dela — 11. 6. 1921. Zemaljskoj vladi za Bosnu i Hercegovinu — Sarajevo. 172 ABH — V.Ž.S.O. — Pov. br. 2486/1925 — str. 215—220. (Zapisnik o saslu­ šanju Josipa Baje, elektromehaničara u Komandi mjesta Sarajevo, sastavljen kod policijske direkcije u Sarajevu 30. i 31. jula 1921. Saslušanje izvršio Josip B. Radić). Na zahtjev Zemaljske vlade za BiH Policijska direkcija za BiH šalje 18. 6. 1921. ,,izvještaj Zemaljskoj vladi za Bosnu i Hercegovinu. U izvještaju Između ostalog stoji: »Nastaje doba raskola tj. od Vukovarskog kongresa prelazi »Glas Slobode« u ruke komunista, koji Jakšića i njegove prijatelje isključuju iz partije. Nakon Obznane, »kao i nakon zabrane izdavanja »Glasa Slobode« pojavljuje se Sreten Jakšić sa drugovima i pokreće centrumašku socijalnu partiju. U septembru U920 pisali su on i njegove pristaše tzv. »Manifest opozicije«. Od prilikje pre mesec dana održana je skupština njegovih pristaša u svrhu ponovnog pokretanja »Glasa Slobode« kao organa njihove partije, s tendencijom da pođe onim putem i smerom koji je bio prekinut i osujećen Vukovarskim kongresom. Jakšić je u politici zastupnik onog smera koji se u Srbiji manifestira pod vodstvom Dragiše Lapčevića, a veoma je blizak i Koraću. Protivnik je neposredne revolucije, jer stoji na stanovištu da jugoslovenske prilike nisu još zrele da prave skokove, nego polazeći sa posve ispravnog stanovišta »natura non facit saltus« Traži rešenje socijalnog problema putem evolucije. Pristaša je marksističkog socijalizma. Geslo njegove partije je nepomirljiva klasna borba. Revolucija se ne apstrahira posve. . . Komunisti ga smatraju izdajnikom ideje, odmetnikom socijalizma predbacujući mu potajne veze sa buržoaskom vladom...« Polic. direktor: Žegarac (ABH — ZVBiH — br. 6118/1921). 173 ABH — ZVBiH — Pov. br. 569. Ministarstvo unutrašnjih dela u Beogradu 10. 6. 1921. Zemaljskoj vladi za Bosnu i Hercegovinu — Sarajevo. 174 ABH — Pokrajinska uprava za BiH — br. 192700/1921. (Rezolucija hrvat­ skog građanstva u Mostaru 20. 12. 1921. povodom opetovanog otpuštanja Hrvata — željezničara, radnika i namještenika). 82

u zaštitu radnike i namještenike svoje nacije, a režimu ostavljali slobodne ruke da Obznanu primjenjuje protiv radnika drugih nacionalnih opredjelje­ nja, komunisti su pozvali radnike da zahtijevaju ukidanje Obznane, jer je zabranjeno djelovanje KPJ, u stvari, ugrožavalo elementarna demokratska prava cjelokupne radničke klase Jugoslavije.175 Obznana nije mogla da uguši otpor i glas komunista, ali je radničku klasu i radnički pokret za dugi niz godina lišila demokratskih uslova, u kojima bi mogla da se organizovano priprema i osposobljava za borbu pro­ tiv društvenog sistema zasnovanog na kapitalističkoj eksploataciji njenog rada. Takav položaj radničke klase objašnjava se ne samo snagom vladajuće buržoazije, već i slabošću rukovodstva KPJ, koje je bilo opterećeno iluzijom demokratije u zemlji i proleterske revolucije u svijetu, pa je u sudaru sa brutalnom realnošću svoje iluzije morala da plati visokom cijenom razoča­ renja i teške apatije radničke klase, za čiju su dušu, poslije Obznane, kre­ nule da se bore mnogobrojne legitimne klase i nacionalne političke organi­ zacije. Sama protiv sviju, svi protiv KPJ — to je bio položaj u kome se KPJ našla poslije Obznane. Ipak, još se nije bila otresla iluzija, koje je više baštinila iz istorije evropskog socijalizma i svoje pretkomunističke, socija­ lističke epohe, nego što su bile njena vlastita svijest, ali je, takođe uporedo sa gledištem da Obznana predstavlja kratkotrajno, prolazno, privremeno sta­ nje, u svijesti komunista prodiralo saznanje da će novi uslovi za borbu koju vodi potrajati duže i biti veoma teški pa im se KPJ mora prilagoditi, ako želi da istraje na svome programskom cilju i opredjeljenju. Između iluzija i svijesti o novom položaju komunisti su se okretali postepeno životnim pita­ njima radničke klase, osuđivali vladinu protivradničku politiku bezobzirnog izrabljivanja i od vlade zahtijevali konkretne mjere zakonske zaštite i osigu­ ranja radničke klase.176 Novi položaj je sve manje motivirao KPJ da se bavi razmatranjem i političkom afirmacijom ideje narodnog i državnog jedinstva optužujući isto­ vremeno jugoslovensku buržoaziju za okretanje leđa svome istorijskom po­ zivu i zadatku, a sve više od nje tražio da sagleda stvarne uslove svoga djelovanja i života radničke klase da realno ocijeni svoje mogućnosti i sprem­ nosti klase da pod rukovodstvom Partije vodi borbu za promjenu i po­ boljšanje svoga materijalnog društvenog i političkog položaja, za rješavanje konkretnih pitanja i zahtjeva na putu ka socijalističkom društvenom ure­ đenju. Dok se u rukovodstvu KPJ izrazito sporo probijalo saznanje da se vlaidajuća ^buržoazija ne šali, jer joj je bila strana i sama pomisao tna kratkotrajnost mjera Obznane (kojom je iskazivala svoje antikomunističko, klasno opredjeljenje), između radničke klase, spremne za borbu, i KPJ, orijentirane da sredstvima političke propagande i parlamentarnim metoda­ ma pritiska izvrši na vladu uticaj da povuče Obznanu, labavile su veze i stvarao odnos u kome je sve manje bilo uslova za uzajamni revolucionarni susret i jedinstvo akcije. KPJ se našla u položaju neželjenog odvajanja od 175 Isto — (Komunista Rade Bitanga, tipograf kod Pahera i Kisića u Mos­ taru, na ovoj skupštini je tražio da se u rezoluciji zahtijeva ukidanje Obznane i Zakona o zaštiti države. 176 ABH — Pokrajinska uprava za BiH — Sarajevo — Pov. br. 707/1921 — str. 10. (Rezolucija akcionog odbora beogradskih metalskih radnika upućena pod­ odboru metalskih radnika u Mostar da se usvoji na zboru radnika).

83

klase, a radnička klasa u stanju političko-psihološke deprimiranosti, ali ne zbog poraza — nije joj bio ni prvii, a ni posljednji — već zbog osjećanja da žrtve koje je dala nisu bile ni nužne ni opravdane. Otuda u redovima klase potištenost, a u bazi Partije, prije svega u njenom omladinskom sastavu, gnjev i nezadovoljstvo zbog prom ašaja i ponašanja rukovodstva. Iz te psiho­ loške situacije, ispunjene razočarenjem i istovremeno potrebom da se klasnom protivniku prkosno dem onstrira da su klasa i Partija neuništivi, da nije povlačenje već juriš njihovo trajno svojstvo i opredjeljenje, rodila se ideja crvenog terora protiv predstavnika i nosilaca režima buržoazije, da se metodom revolucionarnog individualnog terora vlada prim ora na kapitu­ laciju pred radničkom klasom i njenom Partijom i povuče protivradničku, antikomunističku Obznanu.177 Proizvod »nenormalnih« društvenih i političkih uslova, individualni revo­ lucionarni teror se i ranije u jugoslovenskim zemljama javljao kao izraz otpora obespravljivanju, tlačenju i ugnjetavanju naroda. Prirodno je da su omladinci bili njegovi propagatori i nosioci. Ako su donijeli zaključak, oni su ga i izvršili. Za ideju morao se dati život. Riječi i djela išli su zajedno. Bosna i Hercegovina postala je u svijetu čuvena po atentatima jugoslovenskih omladinskih nacionalnih revolucionera Žerajića, Principa, ćabrinovića, Ilića, Mehmedbašića kada su narodu Bosne i Hercegovine austrougarski upravljači stezali omču oko vrata i postavili ga pred apsurdan izbor: ili trajno ropstvo ili nemilosrdno istrebljenje i uništenje. Mladobosanci su svojim životima branili čast svoga naroda i njegovo pravo na život u slobodi. Kao da se istorija sada ponovila, ali sa novim rasporedom suprotstavljenih i sukobljenih društvenih i političkih polova i frontova. U krilu KPJ, iz bunta protiv taktike oklijevanja i povlačenja koju je provodilo partijsko ruko­ vodstvo, rodila se i na borbenoj areni pojavila nevelika zavjerenička grupa komunističkih omladinaca, odlučna da na bijeli teror protiv radničke klase odgovori crvenim terorom protiv predstavnika vladajuće buržoazije. Njen zavičaj bio je tamo gdje su mržnja protiv režima buržoazije i nezadovoljstvo zbog mlakog držanja vodstva K PJ bili najdublji. Rođena iz dvostrukog pro­ testa, bosanska grupa komunističkih terorista preuzela je na sebe ulogu izvršioca crvene pravde. Alijagić, Lopandić, Colaković djelovali su po nare­ đenju sopstvene komunističke svijesti. Vjerovali su, poneseni mitom revo­ lucionarne žrtve, da će sm rt vinovnika Obznane, ministra unutrašnjih poslova Milorada Draškovića, zaplašiti buržoaziju, a prodrmati i na revolucionarnu borbu pokrenuti K PJ, da će kaznom nad neprijateljem povratiti radničkoj klasi samopuzdanje i dignuti je na noge u posljednji boj. Nisu ni pomišljali ovi atentatori komunističkog uvjerenja i pobuda da će njihov čin biti novi povod vladi za još žešći i beskrupulozniji obračun sa K PJ i revolucionarnim radničkim pokretom. 177 Rodoljub Čolaković »Kazivanje o jednom pokolenju« — »Crvena pravda« — Naprijed — Zagreb — 1964 — str. 129—199. Slavoljub Cvetković — »Pojava individualnog terora kod mladih jugoslovenskih komunista — 1921 godine« — Istorija X X veka — Zbornik radova — VII — Beograd — 1965 — str. 453^192. Uroš Nedimović — »Komparacija između akcija Mlade Bosne (1914) i Crvene pravde 1921.« — Pregled — br. 7—8 — juli — avgust — Sarajevo 1974 — str. 741 — 748. Pregled istorije Saveza komunista Jugoslavije Beograd — 1963 — str. 77.

84

Dok su komunistički omladinci kovali svoj plan osvete, režim je tra­ žio u Ustavotvornoj skupštini većinu koja će izglasati ustav u njegovoj re­ dakciji. Ustavotvorni odbor i Ustavotvorna skupština bili su prilika i za poslanike KPJ da iznesu svoju koncepciju državnog uređenja i uporedo iz­ vrše pritisak na vladu i potraže podršku demokratske javnosti za suspendovanje Obznane. Dok je vladi bilo potpuno jasno šta će komunistički poslanici poduzeti u parlamentu za ukidanje Obznane i kakva će shvatanja zastupati u ustavnoj debati o uređenju države, komunističkim predstavnicima postale su potpuno nepoznate nove mjere koje je vlada spremala protiv KPJ. Ima u tom položaju KPJ izvjesne doze cinizma — njeni poslanici izlažu u parla­ mentu komunistički program, kritikuju stav buržoaske države i prijete vladi pokretom »ogromne većine naroda«, dok im ministri iz vladinih klupa prave ironične upadice i čekaju završni čin, koji je vlada do detalja izrežirala. Izlaganje sekretara Centralnog vijeća KPJ, narodnog poslanika dra Sime Markovića u aprilskoj sesiji Ustavotvorne skupštine, retorički pone­ seno i sračunato na političko-propagandni efekat širokog javnog radijusa, nije pružilo vladi razloga za zabrinutost. Uvjeren da »ideja ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca u jednu državu nije bila dovoljno pripremljena ni kod Srba, ni kod Hrvata ni kod Slovenaca«, Sima Marković je tvrdio da je jugoslovenska država »u stvari samo jedan od produkata svjetskog rata«, ali je pri tome naglašavao da Jugosloveni svoje »nacionalno ujedinjenje« du­ guju »pored američkih, engleskih i francuskih topova, još i ruskoj revolu­ ciji, bar u istoj mjeri«. Međutim, iako ideja nacionalnog ujedinjenja nije bila pripremljena kod Srba, Hrvata i Slovenaca, »sam akt ujedinjenja u jednu državu pozdravio je naš narod i u Srbiji i u Hrvatskoj i u Sloveniji :sa velikim oduševljenjem. I mi komunisti smo delo narodnog ujedinjenja sa istim oduševljenjem pozdravili kao i svi ostali, jer i mi komunisti smatramo da je ujedinjenje naroda jedan od bitnih, jedan od osnovnih uslova za njegov pravilan ekonomski i kulturni razvitak«. Marković optužuje režim što je svojom »antinarodnom i antidržavnom politikom« stvar »narodnog jedinst­ va« vratio nazad, naročito u Hrvatskoj, gdje ne samo Stjepan Radić, već čitav »hrvatski deo našeg naroda« ispoljava mišljenje i osjećanje da Jugosloveni ne predstavljaju jedan narod sa tri plemena i da Hrvati čine pose­ ban narodni individualitet — hrvatski. Po Markoviću to je posljedica »vlada­ vine prema hrvatskom delu našeg naroda«, jer, »Hrvati, hrvatski deo našeg naroda, iako je sa oduševljenjem p riša o n a šo j n acion aln oj državi (kurziv E.R.) nije od te nacionalne države video na kraju krajeva nikakvog dobra«. Ali, protivnarodna i protivdržavna politika režima nije urodila negativnim poslje­ dicama samo u Hrvatskoj. »Mi u Srbiji, koji smo po predratnom našem Ustavu uživali zaista relativno velika prava i velike slobode, aktom ujedi­ njenja izgubili smo, gospodo, sve to . . . Vi niste ništa dobili, a mi smo izgubiii. Eto, to je bilans našeg ujedinjenja«.178 Tako prvi jugoslovenski komu­ nista čini odgovornom vladu za razaranje narodnog jedinstva, za proces 178 Stenografske beleške Ustavotvorne skupštine Kraljevine SHS — I knjiga — Beograd — 1921 — XVII redovni sastanak — 18. aprila 1921 — str. 8—11.

85

rastvaranja jedinstvenog naroda u tri plemena, dok istovremeno nacionalno ujedinjenje vidi u prilaženju H rvata i Slovenaca srpskoj nacionalnoj državi, da bi, zatim izjavio kako su u jugoslovenskoj državi, poslije dvije i po go­ dine zajedničkog života, doživjeli razočarenje svi — i Srbi i Hrvati i Sloven­ ci. Očigledno, režim je Obznanom izvršio ne samo antikomunistički i antidržavni udar, već je u vrhu K PJ proizveo pravu idejnu konfuziju i pesimizam, u čemu je jedan od najznačajnijih uspjeha njegove antikomunističke lini­ je. To je bio veoma efikasan metod odvajanja Partije od radničke klase, jer, razočarana, pesimizmom pritisnuta, K PJ nije bila sposobna da sa kla­ som uspostavi akcione političke veze, da radničkoj klasi i obespravljenim otvori vidike u budućnost. Gdje vlada pesimizam, poznato je, tamo se gubi perspektiva, tamo su porazi neizbježni. Komunističke oratorske optužbe režima mogle su da djeluju još samo kao sredstvo političke estetike da se poraz predstavi kao herojska tragika. Ne može se poreći da su u njemu ovi elementi bili prisutni. Budući sekretar CKKPJ, veoma značajno ime jugoslovenskog komu­ nističkog pokreta, Filip Filipović je u ustavnoj raspravi rezignirano tvrdio da je »KP bila prva i jedina koja je još prije dvije i po godine tražila da se ustavno pitanje reši«, a sada joj se, »u momentu kad se to pitanje rešava, oduzima mogućnost da utiče na njegovo rešavanje. Poslanicima KP ne daje se mogućnost čak ni svoje poslaničke dužnosti da vrše«. Zahvalju­ jući takvom ponašanju vlade i »pod takvim okolnostima, naš dalji opsta­ nak i rad u Ustavotvornoj skupštini postao je nemoguć«, izjavio je Filip Filipović u ime Kluba komunističkih poslanika. Izlazeći iz Ustavotvorne skupštine komunistički poslanici riješili su da pođu »u mase radnog naro­ da! da ga o svim nedelima Vlade i njene takozvane većine »obavijeste i pripreme« za trenutak koji nije tako daleko, kada će, vođen Komunističkom partijom i oslonjen na svoju snagu, uspeti da obori sadanji brutalni, nasilnič­ ki i krvavi režim«.179 Vlada nije imala razloga da se srdi što u završnoj de­ bati o Ustavu neće učestvovati poslanici K PJ u Ustavotvornoj skupštini, koju je gotovo cjelokupna jugoslovenska buržoazija sm atrala glavnim neprijate­ ljem države i društvenog sistema, kao ni osnova da vjeruje u komunističke izjave o snazi i spremnosti komunističkog pokreta da obori režim. U veoma okrnjenom sastavu, uz bojkot poslanika Hrvatske republikanske seljačke stranke i K PJ, Ustavotvorna skupština usvojila je Ustav 28. juna 1921. go­ dine. »Ustav je prihvaćen sa 223 glasa, a 196 poslanika glasalo je protiv ili je bilo odsutno. Ostvarena većina postignuta je glasovima poslanika Jugoslovenske Muslimanske Organizacije, koji su kupljeni davanjem velike od­ štete agama i begovima za zemlju oduzetu agrarnom reformom. Vidovdanski Ustav je ozakonio monarhiju i centralističko uređenje i osigurao hegemo­ niju velikosrpske buržoazije«.180 Sljedećeg dana, 29. juna, pripadnik beogradske terorističke grupe, molerski radnik Spasoje Stejić, pokušao je da izvrši atentat na regenta Alek­ sandra, prema sopstvenoj izjavi, u znak protesta »protiv onih koji treba da 179 Stenografske beleške... XLIII. redovni sastanak — 31. maja i 1. juna 1921 — str. 4—5. i»o Pregled istorije SKJ — str. 77. 86

štite zakon, a oni ga gaze; protiv protekcije, protiv batina«.181 Policijski iznuđeno priznanje atentatora Stejića da je za atentat dobio naređenje od komunističkih poslanika Filipa Filipovića, Vladimira ćopića i Nikole Kovačevića, ministar pravde upotrijebio je kao razlog da od Skupštine zahtijeva izručenje sudu spomenutih komunističkih poslanika. Istupajući u skupštini u ime komunističkog poslaničkog kluba protiv ovog zahtjeva, Košta Novaković je u skupštinskom prihvatanju ovog zahtjeva prvog dana poslije dono­ šenja Ustava vidio zloslutnu simboliku i kobne auspicije, u čijem znamenju počinje rad Narodna skupština prvog saziva u jugoslovenskoj državi.182183 Pos­ lije izvršenog glasanja poslanika, predsjednik Skupštine dr Ivan Ribar saopštio je »zaključak Skupštine da se poslanici Filip Filipović, Vladimir ćopić i Nikola Kovačević imaju izručiti sudu«.10 Antikomunistički i hegemonistički kurs režima velikosrpske buržoazije, koja će tokom dvije decenije mijenjati svoje koalicione partnere, ali ih uvijek nalaziti i osiguravati u buržoaskim strankama jugoslovenskih nacija, bio je sankcionisan prvim Ustavom jugoslovenske države. Sada je predstojalo samo njegovo adekvatno zakonsko dorađivanje, njegova politička, ekonomska i opštedruštvena kodifikacija. Politička je zahtijevala hitnost. Ubrzo za neuspjelim Stejićevim, uslijedio je 21. jula 1921. Alijagićev atentat. Nastojanja rukovodećih ljudi u KPJ da atentat spriječe nisu uspje­ la.184 Ako je štrajk bosanskih rudara bio motiv za donošenje Obznane, atentat bosanskog stolarskog radnika na inicijatora Obznane a i progona ko­ munista, ministra Milorada Draškovića, postao je novi razlog da se Obznana učvrsti Zakonom o zaštiti javne bezbjednosti i poretka u državi. Narodna skupština donijela ga je 1. avgusta 1921. godine pošto je prethodno vlada Nikole Pašića za njegovo usvajanje u javnosti izvršila političke pripreme, u kojima je organizacija Jugoslovenske napredne nacionalističke omladine (JNNO), prethodnice ORJUNE, imala istaknutu ulogu.185 Poslije izglasava­ nja Zakona o zaštiti države Narodna skupština je poništila mandate 58 komunističkih poslanika i predala ih u ruke policije. Time je kratkotrajno razdoblje legalnog djelovanja KPJ bilo završeno. Vlada je sada imala Ustav kakav je željela, Skupštinu, koja joj je bila poslušna, i Zakon o zaštiti države, koji joj je bio neophodan za obračun i uništenje KPJ. U takvoj po­ ziciji vladajuća buržoazija mogla je da preduzme kampanju sistematskog, organizovanog nasilja nad revolucionarnim radničkim pokretom. I krenula je twn putem, uvjerena da će bez teškoća lomiti otpore svuda gdje joj se pojave. Za razliku od KPJ, u aktivnosti bosanskih socijalista pitanju Ustava nije posvećena veća pažnja. Oni su se uglavnom ograničili na konstatacije da Ustav ima »sva obeležja osnovnog Zakona za jednu kapitalističku državu«, da u njemu »interesi radničke klase nisu nimalo zaštićeni« i da su socijal­ demokrati i komunisti zbog toga glasali protiv Ustava. Istovremeno, bosan181 Slavoljub Cvetković — »Pojava individualnog terora kod mladih jugo­ slovenskih komunista 1921« — str. 478—479. 182 Stenografske beleške... XLVII redovni sastanak — 1. jula 1921. godine —str. 12. 183 Isto, str. 14. 184 Rodoljub Colaković — »Kazivanje o jednom pokoljenju« — 1964. — str. 195. 185 Slavoljub Cvetković, op. cit. — str. 481—487. 87

skohercegovački socijalisti su smatrali da se. Ustavu »sa gledišta nacionalnog jedinstva ne mogu činiti takve zamerke«.1®6 U to vrijeme u vodećim krugovi­ ma socijalista odvijala se veoma živa aktivnost da bi se stvorila što jača jedinstvena jugoslovenska socijalistička partija. Pri tome se računalo sa blagonaklonošću režima i teškim stanjem u K PJ poslije Obznane. U tom pogledu bosanski socijalisti uporno su nastojali da u m asama radničke klase optuže i učine odgovornim komuniste za sve protivradničke mjere re­ žima, da za svoju reformističku liniju pridobiju komuniste koji su napuštali redove K PJ i da u uslovima razočarenja i dezorijentacije radničke klase osvoje naklonost i podršku što većeg broja radnika. U svakom potezu KPJ reform isti su nalazili dokaz za svoju tvrdnju da se K PJ nalazi u procesu raspada, u koji je dospjela zahvaljujući svojoj »avanturističkoj strategiji kojom je proletarijatu nanijela više štete nego svi njegovi protivnici«.186187189 U napuštanju Konstituante od strane komunističkih poslanika reformisti su vidjeli »bankrot politike neproleterske partije«,1*® u osudi Stejićevog atentata na regenta Aleksandra glavno im je bilo da K PJ konfrontiraju i izoluju od radničke klase,1®9 a Alijagićev atentat na m inistra Draškovića iskoristili su za optužbu komunista da svakim svojim postupkom, bilo da »razbijaju rad­ nički pokret ili da vrše individualne a k c ije . . . postižu jedan i isti rezultat — jačanje buržoazije i slabljenje proletarijata«.190 Okrenuti idejno i strateški frontalno protiv KPJ, kada je režim brutal­ nim metodama i sredstvima koristio silu vlasti da je uništi, socijalisti su svojom antikomunističkom kampanjom u ime »pravog marksizma« mislili da svome uticaju šire put u radničkoj klasi, a u stvari su u njenim redovima doživljavali sopstvenu kompromitaciju. To su sasvim tačno zapazili organi vlasti, koji su redovno pratili kretanja među radnicima poslije antikomu­ nističkih m jera i zakona i bili uvjereni da će i u njihovoj antikomunističkoj aktivnosti kompromitovani socijalisti u ulozi lojalne opozicije biti veoma ko­ risni saveznici. Zato su reformisti mogli samo da »principijelnom kritikom« proprate donošenje zakona o zaštiti države, čime su, s jedne strane, »do­ kazali« svoje suprotstavljanje proturadničkoj politici režima, i, s druge stra­ ne, ostavili mogućnost za kontaktiranje sa njim.191 Cjelokupna ova aktivnost socijalista, agresivna prem a progonjenoj K PJ, obazriva prema režimu, bila je usm jerena na okupljanje heterogenih socijalističkih grupacija u zemlji u jedinstvenu socijalističku partiju. Udio koji su u tom pogledu dali bosan­ ski socijalisti bio je veoma značajan. Öd otpora i izjava da »ne može biti govora o ujedinjavanju sa desnim ekstremistima«, Šmitranovom naciona­ lističkom grupom »Zvonaša«192 nije ostale) ništa. Borba »za marksističku orijentaciju proleterske partije«193 bila je samo jedna od banalnih parola, 186 »Glas Slobode« br. 2 — 19. maja 1921. — »Ustav Jugoslavije«. 187 »Glas Slobode« — br. 6 — 16. juna 1921. — »Patnje i lutanja naše rad­ ničke klase«. 188 Isto. 189 »Glas Slobode« — br. 9, 7. jula 1921. — »Povodom atentata«. 190 »Glas Slobode« — br. 12 — 28. jula 1921. — »Atentati i radnička klasa«. 191 »Glas Slobode« br. 13—4. avgusta 1921 — »Zakon o zaštiti države«. 192 »Glas Slobode« — br. 14 — 11. avgusta 1921. — »Pitanje ujedinjenja socijalističkih partija«. 193 »Glas Slobode« — br. 18 — 8. septembra 1921. — »Sarajevski socijalisti i pitanje ujedinjenja«.

88

kojima je obilovala reformistička socijalistička propaganda, da bi se pred radnicima koliko-toliko očuvao »proleterski obraz« i našla platforma za ujedinjenje antikomunističkih socijalističkih grupacija. Na sastanku delegata glavnih odbora Jugoslovenske socijaldemokratske stranke Slovenije, Socijalde­ mokratske stranke Jugoslavije i Socijalističke radničke partije Jugoslavije 1. i 2. avgusta 1921. (na sam dan objavljivanja zakona o zaštiti države) formirana je Socijalistička zajednica Jugoslavije sa zadatkom da izvrši pri­ preme za ujedinjenje pomenutih partija u jedinstvenu socijalističku parti­ ju.194 »Kao god što se centrumaški pokret počeo organizaciono konstituisati pod režimom Obznane, tako je Socijalistička zajednica Jugoslavije stvorena baš u vrijeme donošenja zloglasnog antikomunističkog Zakona o zaštiti dr­ žave«.195 U decembru 1921. godine »marksistička orijentacija« bosanskih i drugih jugoslovenskih reformista dobila je svoj finale obrazovanjem Socija­ lističke partije Jugoslavije.196 Prvak bosanskih »marksističkih« reformista i jedan od istaknutih funkcionera tek stvorene SPJ, Jovo Jakšić, uvjeren da će iza SPJ stati većina jugoslovenske radničke klase, mogao je tim povodom da izjavi da je »ujedinjenje radničke klase važnije od najboljih programa i da je njena pocepanost u izvesnim prilikama, gora od najgorih programa i orijentacija«.197 SPJ je usvojila program koji je po sadržaju i duhu predstavljao »osavremenjenu i modernizovanu kompilaciju Erfurtskog programa« u ko­ me je svoje mjesto dobio minimalni program sa stavovima Socijalističke partije u pogledu nacionalnog jedinstva i političkog uređenja države.198 Neskriveno antikomunistička, nova SPJ proklaimovala je reformizam kao metod u borbi za socijalističko društvo, jugoslovenstvo kao nacionalnu ideju, republiku kao oblik države, a lokalne samouprave kao oblik administrativ­ nog uređenja zemlje. Sa takvom klasnom strategijom i nacionalnom ideolo­ gijom ona nije mogla doći u sukob sa režimom, ali ni uhvatiti dubljeg korije­ na u radničkoj klasi. Sada je, neometana od vlade, mogla da pristupi radu na liniji usvojenog programa, štaviše, ona se sa vladom našla na istoj po­ ziciji, kada je iz opozicionih građanskih stranaka pokrenuto pitanje za izmje­ nom u nedavno prihvaćenom i proglašenom Ustavu. U redovima socijalista bilo je ocijenjeno da »pokret jednog dela jugoslovenske buržoazije za revi­ zijom Ustava nije pokret za poboljšanje, već za pogoršanje sadašnjeg Ustava. Taj pokret za pogoršanjem Ustava želi da koči i sprečava prirodnu evolu­ ciju državnog i nacionalnog jedinstva Jugoslovena .. ,«199 Antikomunistički zakoni izazvali su velika pomjeranja i polarizaciju u opštejugoslovenskom radničkom pokretu, pa, sasvim prirodno, i u njegovom bosanskohercegovačkom dijelu. KPJ bila je primorana da ode u ilegalnost 194 Ibro Karabegović — »Konstituisanje reformističkog radničkog pokreta u Jugoslaviji koncem 1921. i početkom 1922« — Prilozi — br. 10/2 — Sarajevo — 1972 — str. 295. 195 Dr Toma Milenković — »Socijalistička partija Jugoslavije (1921—1929)« — ISI — Beograd — 1974. — str. 52. 196 Dr Toma Milenković, op. cit. — str. 73. 197 »Glas Slobode« — br. 34 — 29. decembra 1921 — Jovo Jakšić: Ujedinjenje socijalističkih partija«. 198 Dr Toma Milenković — op. cit. — str. 76—77. Ibro Karabegović, op. cit. — str. 304. 199 »Glas Slobode« — br. 26. — 3. novembra 1921. — »Odluke odbora Ujedi­ njenja Socijalističke Zajednice Jugoslavije«. 89

i da djeluje iz ilegalnog položaja, čime je pokazala da režim buržoazije nije mogao da je uništi. Reformistička struja unutar KPJ, koja se protivila nje­ nom revolucionarnom kursu sm atrajući ga avanturističkim i po radničku klasu opasnim, postala je, poslije isključenja, centar oko koga su se oku­ pile razne socijalističke organizacije i, u uslovima terora i pritiska buržoa­ zije na radničku klasu, formirale jedinstvenu SPJ. Nastala u procesu krize komunističkog pokreta kao izraz otpora opo­ zicionih elemenata opredijeljenih za put reformi i evolucije, a protiv metoda revolucionarnog obaranja kapitalističkog društvenog poretka, SPJ se našla između antikomunističkog režima, riješenog da slomi revolucionarni radnički pokret, i proletarijata, spremnog da vodi borbu protiv sistema kapitalističke eksploatacije. Ako se s pravom može tvrditi da je socijalistički radnički po­ kret Bosne i Hercegovine odigrao značajnu ulogu i imao neosporno velike zasluge za ujedinjenje jugoslovenskih socijaldemokratskih partija na komu­ nističkoj platformi u jedinstvenu SRPJ(k,), mora se s razlogom takođe konstatovati da su bosanskohercegovački centrumaši unutar KPJ predstavljali snaž­ nu polugu reformističke opozicije i dali nesumnjivo visok doprinos razbijanju komunističkog pokreta Jugoslavije. Rascjepom revolucionarnog radničkog pokreta na komunistički, revolucio­ narni pravac i evolutivni, reformistički pravac počinje nova etapa jugoslovenskog socijalističkog pokreta. SPJ će ostati u položaju lojalne opozicije vladi, čvrsta na platformi jugoslovenskog nacionalnog jedinstva, zadovoljna kada u pregovorima sa predstavnicima vlasti i kapitalista postigne izvjesna po­ boljšanja materijalnih uslova života radničke klase. Izložena stalnim progonima, ilegalna K PJ biće dosljedna svome pro­ gramskom opredjeljenju i istrajno ga potvrđivati borbom protiv kapitalistič­ kog društva, kao što će i u pogledu ideje nacionalnog jedinstva Jugoslovena i dalje još ostati na stanovištu kongresa Ujedinjenja i Vukovarskog kongresa, saglasna u tom e sa SPJ i svim buržoaskim partijam a jugoslovenske nacional­ ne orijentacije. U osnovnim pitanjima strategije sasvim na liniji Komunistič­ ke internacionale, čiji je član od svoga osnivanja, K PJ nije dijelila njeno stanovište da su Srbi, Hrvati i Slovenci posebni narodi. Komunistička internacionala je, međutim, sm atrala da nacionalne suprotnosti i sukobi u bal­ kanskim zemljama predstavljaju veoma značajno pitanje u borbi balkanskih komunističkih partija. U proglasu proletarijata balkansko-podunavskih ze­ malja, upućenom prije Vukovarskog kongresa KPJ, Izvršni komitet Komu­ nističke internacionale naglašava da »protiv hegemonističkih težnji birokratsko-kapitalističke oligarhije iz Srbije ustaju podjednako makedonski Bu­ gari,200 Albanci, Hrvati, Crnogorci i Slovenci. . . Prilike diktiraju Komunistič­ koj partiji da na Balkanskom poluostrvu mora imati veću ulogu nego što je to slučaj u čisto nacionalnim kapitalističkim državama, gde nacionalno 200 Početkom dvadesetih godina u Komunističkoj internacionali se Make­ donci u jugoslovenskoj državi smatraju »Makedonskim Bugarima«. Ovo gledište o Makedoncima zadržaće se relativno dugo u Kl zahvaljujući činjenici što je u organima Kl radio dosta veliki broj istaknutih bugarskih komunista i što je u Kl vladalo shvatanje da je bugarska KP najjača Komunistička partija na Bal­ kanu. 90

pitanje ne postoji. Svi napori balkanskih komunističkih partija moraju biti usmereni ka razumevanju ove velike uloge komunizma na Balkanu«.20120 Iako je KPJ, zajedno sa koalicionim partijama režima, kao i izvjesnim drugim buržoaskim partijama, zastupala ideju nacionalnog jedinstva Srba, Hrvata i Slovenaca (oficijelno državno, ustavno stanovište) i u tom pogledu razilazila se sa Komunističkom internacionalom, donošenje Obznane, a za­ tim i Zakon o zaštiti države režim je obrazlagao antidržavnim karakterom i opredjeljenjem KPJ, koja prijeti svjetskom proleterskom revolucijom. Pro­ ricanje KPJ da će Vidovdanski ustav »sagoreti u plamenu ustavne borbe«, ko ja će se »rasplamsati odmah poslije njegovog usvajanja«’"" potvrdilo se kao iracionalni zanos koji se u sudaru sa realnošću procesualnim tokom pretva­ rao u racionalno iskustvo i saznanje da se klasna borba protiv vladajuće buržoazije ne vodi uspješno prijetećim govorima i himerama budućnosti, već upornim, svjesnim, organizovanim akcijama radničke klase, spremne da podnosi poraze i u njima iznova stiče snagu i nove spoznaje na putu ka svome cilju — društvu pravde, socijalističkom društvu. Stanovište buržoaske vlade bilo je jasno: revolucija je nezakonita. Zak­ ljučak koji se nametao iz toga stanovišta mogao je za jugoslovensku buržoa­ ziju u cjelini biti samo jedan: KPJ, koja sprema revoluciju, mora se proglasiti nezakonitom i zabraniti. Poslije zakona o zaštiti države ona je imala da bira: ili prihvatiti status nametnute ilegalnosti i prilagoditi se novom položaju, ili propasti. KPJ nije birala, za nju nije moglo biti dileme, jer revolucionarna partija u istoriji uvijek ima samo jedan put — put borbe. Legalni kao i ilegalni uslovi samo su spoljni okvir njene istorijske egzistencije, njenog potvrđivanja u procesu protivrječnog kretanja društva. Opredjeljenje da nastavi borbu u neravnopravnim uslovima predstavljalo je njenu veliku od­ luku, dokaz da je radnička klasa neuništiva, da se ne predaje klasnom protiv­ niku i kada su odnosi snaga na njenu štetu. I Obznana i Zakon o zaštiti države priznali su legalitet reformističkog puta u socijalizam. Reformistički socijalistički pokret nastojao je da iskori­ sti svoju šansu, da svojim stavovima i taktici osigura podršku radničke klase. Rascjep na dvije struje, dva puta u socijalizam morao je među njima neminovno otvorili pukotine i razlike i u odnosu prema ideji narodnog i državnog jedinstva i pokrenuti proces u kome je jedinstveno opredjeljenje za narodno i državno jedinstvo moralo da se rastvori i izrazi u različitim pravcima i shvatanjima.

201 Citirano prema knjizi Janka Pleterskog: »Komunistička partija Jugosla­ vije i nacionalno pitanje 1919 — 1941« — Komunist — Beograd — 1971 — str. 10—11. Vidjeti takođe: Dr Dušan Lukač — »Radnički pokret u Jugoslaviji i nacionalno pitanje 1918 — 1941« — Institut za savremenu istoriju — Beograd — 1972 — str. 202 Stenografske beieške Ustavotvorne skupštine kraljevine SHS — XVII redovni sastanak — 18. aprila 1921 — govor dr Sime Markovića — str. 15. 91

II

POLITIČKO KONSTITUISANJE ILEGALNOG I LEGALNOG RADNIČKOG POKRETA I NJIHOVO RAZILAŽENJE U DEFINISANJU NACIONALNOG KARAKTERA JUGOSLAVIJE (1921— 1925) U razdoblju 1918— 1921, u kome se konsolidovao režim velikosrpske buržoazije u koaliciji sa građanskim strankama slovenačkih klerikala i bosan­ skih Muslimana, ispoljile su se u ekonomskom životu položaju Bosne i Hercegovine sve teške posljedice rata, kao i uticaj ekonomske politike re­ žima u privrednom razvoju Bosne i Hercegovine. O takvim posljedicama u privredi Bosne i Hercegovine ovdje smo već rekli najnužnije. U proteklom razdoblju one su bile uklonjene u svojim najizrazitijim oblicima (umrtvljena industrija, nestašica roba široke potrošnje, hrane, građevinskog materijala, visok stepen nezaposlenosti, slab autoritet vlasti itđ.)., ali, zahvaljujući eko­ nomskoj politici režima, kao i Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu, priv­ reda Bosne i Hercegovine, sa kojom je ušla u novu državu, neće zadugo biti u mogućnosti da prevlada tendencije zaostajanja, koje će se potvrditi kao njena hronična karakteristika. Istina, krenuće se naprijed, ali to kretanje odvijaće se izrazito sporim -tempom, ušlo vij eno i pritisnuto naslijeđenom ekonomskom strukturom , koja je lišena sopstvenih unutrašnjih snaga da ostvari napredniju transform aciju, a političkim, kao i ekonomskim faktorima izvan njenog okvira, to jest izvan Bosne i Hercegovine, odgovaralo je da se nasljeđe produži kao tendencija, da se ne prekine ekonomsko zaostajanje Bosne i Hercegovine. Ukidanje feudalnih društvenih odnosa unijelo je u Bosni i Hercegovini značajne promjene u socijalnoj strukturi njenog stanov­ ništva, ali je poljoprivredna proizvodnja i dalje ostala njegovo glavno zani­ manje i u društvenoj proizvodnji preovlađujuća grana. To je bio osnovni faktor nezavidnog ekonomskog položaja Bosne i Hercegovine. Dok su »preko tri četvrtine svih kućanstava (75,9%) u Jugoslaviji živjele 1921. godine od poljoprivrede, stočarstva, šumarstva i ribolova«,201 u Bosni i Hercegovini je u prvim godinama poslije rata od poljoprivrede živjelo 86,37% njenog stanovništva, a svega 13,63 bavilo se vanpoljoprivrednim zanimanjima.*04 Ako se imaju u vidu niska produktivnost u obradi zemlje u Bosni i Hercego-*204 205 Mijo Mirković — »Ekonomska historija Jugoslavije« — »Ekonomski preg­ led« — Zagreb — 1958 — str. 333. 204 Dr Ahmed Hadžirović. »Prilog proučavanju položaja radnika u Bosni i Hercegovini između dva rata« — »Prilozi« — Sarajevo 10/II 1974 — str. 236. 92

vini i primitivna sredstva rada, predstava zaostajanja Bosne i Hercegovine postaće realnija i potpunija. U tom smislu djelovala je i stopa prirasta stanovništva koja je u Bosni i Hercegovini prelazila 20% ,205 a najviša je bila svakako u strukturi poljoprivrednog stanovništva. U navedenom procentu vanpoljoprivrednog stanovništva 0,31% živjelo je od rudarstva, 6,10% od industrije i zanatstva, 1,269% od trgovine i novčarstva, 0,79% od saobraćaja, 1,64% od javnih službi, 0,23% od slobodnih zanimanja, 1,95% od rada kao posluga i 0,92% od ostalih zanimanja.206 Stvaranjem jugoslovenske države sve zemlje koje su se ujedinile i ušle u njen sklop našle su se u ekonom­ skom pogledu u novim uslovima. »Od 1918. postoji prvi put u povijesti jugoslovenskih naroda zajedničko, isto, jedinstveno jugoslovensko tržište, bez unutrašnjih carina, bez ograničenja u kretanju ljudi, posebno unutrašnje jugoslovensko tržište odvojeno od drugih. Zajedničko tržište bilo je neopho­ dan preduvjet za veliku podjelu rada, za racionalan razmještaj proizvodnih snaga i pređuzeća, za industrijalizaciju, za učvršćenje poslovnih veza između pojedinih jugoslovenskih ekonomskih područja u jednu narođno-ekonomsku cjelinu. To je jedinstveno tržište izvršilo velik pozitivan ulicaj na razvoj proizvodnih snaga u Jugoslaviji od 1918 do 1941, iako u prvim neposrednim ko­ ristima nisu u jednakoj mjeri sudjelovali ni svi narodi Jugoslavije ni sva njena područja«.207 Bosna i Hercegovina dolazi svakako u red onih jugoslovenskih područja u kojima prednosti jedinstvenog tržišta nisu došle do punog izra­ žaja, zahvaljujući u prvom redu uticaju vanekonomskih činilaca. Ipak, i u privrednom životu Bosne i Hercegovine bili su prisutni procesi karakteris­ tični za cijelu zemlju. Već 1919. započeta koncentracija kapitala, čiji je nosi­ lac Srpska centralna banka d.d., nastavila se življe idućih godina i pokazala respektabilne rezultate. Iako je u procesu koncentracije kapitala bilo pojava zanemarivanja njegovog nacionalnog karaktera, pa je, istina rijetko, dolazilo do stapanja nacionalno različitih banaka, ipak je taj proces pretežno nosio nacionalni žig. Banke u Bosni i Hercegovini su i dalje imale više mononacionalno nego mješovito nacionalno obilježje.20* Važilo je pravilo: svaka nacija u Bosni i Hercegovini politički je jaka toliko koliko je jak njen kapi­ tal. Međutim, koncentracija kapitala ni u nacionalno mješovitom, ni u na­ cionalno jednostranom smjeru nije davala efekat koji bi bio dovoljan da snažnije utiče na razvoj proizvodnih snaga. A kapital, koji se koncentrisao iz­ van Bosne i Hercegovine, nije pokazivao interes za investiranjem u Bosni i Hercegovini, štaviše, Narodna banka, čiji su upravni odbor sačinjavali pre­ težno predstavnici krupnog srbijanskog kapitala, u pogledu kreditne politike provodila je »veliku diskrim inaciju. . . prema Bosni i Hercegovini kojoj je “ Mijo Mirković — op. cit. — str. 334. 206 Dr Ahmed Hadžirović — op. cit. str. 236. 207 Mijo Mirković — op. cit. — str. 339. 208 »Broj i stanje novčanih zavoda sa sedištem na teritoriji Bosne i Hercego­ vine (bez stranih filijala) na dan 31. XII 1923---- vistalo se ovako. kapital u hiljadama dinara: Banke: 37 sipskih 11 muslimanskih 9 hrvatskih 19^097. 2 jevrejska 266,578« — (Marko Marković — 35 ostalih »Bankarstvo Bosne i Hercegovine« — članak u knjizi: »Bosna i Hercegovina kao privredno područje« — Sarajevo — 1938 — str. 380. 93

od 1920 do 1925. dodjeljivano nekoliko puta manje kredita nego Sloveniji ili Hrvatskoj«,209 iako je ratna šteta u Bosni i Hercegovini procijenjena na 675500000 franaka,210 a Bosna i Hercegovina u ratu izgubila preko 19% svoga stanovništva.211 Bosna i Hercegovina su »srpske zemlje«, ali krupni kapitalisti Srbije nisu to gledište potvrđivali ulaganjem svoga kapitala u priv­ redni razvoj Bosne i Hercegovine. Na djelu su se ponašali kapitalistički, a na riječima »patriotski srpski«. »Patriotizam« kapitala dokazuje se profitom, za koji nisu bili sigurni kapitalisti iz najvećih finansijskih centara da ga mogu povući iz Bosne i Hercegovine. Privatni kapital izvan Bosne i Hercego­ vine nije ispoljio interes ni za eksploataciju rudnog bogatstva Bosne i Herce­ govine, koje je bilo jedan od jakih motiva Austro-Ugarske Monarhije da oku­ pira Bosnu i Hercegovinu 1878. godine. Svako investiranje koje nije donosilo siguran profit bilo je skopčano sa rizikom, pa stoga, umjesto privatnog kapi­ tala neka u rizik ulazi država. Tako je, poslije ujedinjenja, »preuzimanjem Vareša i Z en ice. . . država postala vlasnik najvećeg dijela naše teške proiz­ vođačke industrije. Usljed pomanjkanja privatnog domaćeg kapitala, a dije­ lom i usljed njegove nezainteresovanosti za tešku industriju, vodstvo i inici­ jativu u rješavanju problema teške industrije gvožđa morala je silom p r ilik a (kurziv E.R .), da preuzme sama država«.212 U stvari, pravi razlog nije bio prvenstveno u pomanjkanju privatnog domaćeg kapitala, već u činjenici da je obrt kapitala u teškoj industriji neuporedivo sporiji nego u prera­ đivačkoj industriji roba široke potrošnje, koja brzo vraća investirani kapi­ tal i uz to oplođen i uvećan obilnim profitima. Zato domaći, privatni »nacio­ nalni« kapital i nema takvih svojstava kao što su patriotske i nacionalne njež­ nosti. Niti je industrija mogla da uposli višak radne snage koji se naročito stvarao na selu, u kome je porast agrarnog stanovništva u zemlji bio 5 i po puta veći od porasta stalno zaposlenih,213 niti je poljoprivredna proizvodnja u Bosni i Hercegovini bila u stanju da osigura ishranu svoga stanovništva.214 U prvim godinama jugoslovenske države, Bosna i Hercegovina pokazuje izra­ zito sporo kretanje i u industriji i u poljoprivredi. Dok je do konca prvog svjetskog rata u Bosni i Hercegovini bilo podignuto 170 industrijskih preduzeća, u prvih pet godina u Bosni i Hercegovini je pokrenuto svega 50 novih industrijskih preduzeća.215 U istom razdoblju prosječna proizvodnja žita u Bosni i Hercegovini nije još bila dostigla ni nivo iz 1914. godine.216 Žetveni prinos ostvaren u Bosni i Hercegovini 1923. godine iznosio je svega 8,56% ukupnog žetvenog prinosa u zemlji.217 Oslonjena na nejaku industrijsku i poljoprivrednu proizvodnju, ma koliko da je bila slobodna, trgovina nije mogla da osigura snabdijevanje stanovništva potrebnim industrijskim i po­ 209 Dr Nikola Vučo — »Agrarna kriza u Jugoslaviji 1930—1934« — »Prosveta« — Beograd — 1968 — 31. 210 Isto — str. 2. 211 Kao pod 22. 212 Ing. Uroš Lazović — »Metalurgijska industrija« — članak u knjizi: »Bosna i Hercegovina kao privredno područje« — str. 314. 2.3 Mijo Mirković — op. cit. — str. 357. 2.4 Đorđo Krstić — »Agrarna politika Bosne i Hercegovine« — članak u knjizi: »Bosna i Hercegovina kao privredno područje« — str. 98. 2.5 Dr Kemal Hrelja — »Industrija i saobraćaj u Bosni i Hercegovini od 1929. do 1941. godine. — »Prilozi« — br. 2 — Sarajevo — 1966 — str. 126—127. 216 Đorđo Krstić — op. cit. — str. 96. 217 Mijo Mirković — op. cit — str. 345. 94

ljoprivrednim proizvodima. Pouzdani platežno sposobni potrošač, koji se. u prvom redu nalazio u krugu državnog činovništva, oficira, podoficira i vojnika, u mjestima vojnih garnizona, nije mogao da postane dovoljno mo­ ćan oslonac za življi razvoj trgovine.218 U takvim uslovima trgovina nije mogla da akumulira kapital kojim teži da bude investiran u rentabilne grane proizvodnje. »Udešavan dijelom po strateškim potrebama, a dijelom po nagodbi i raspodjeli interesnih sfera industrijske ekspanzije Austrije i Mađarske«,219 nerazvijeni saobraćaj u Bosni i Hercegovini tokom niza go­ dina poslije ujedinjenja predstavljao je jednu od glavnih kočnica njenog privrednog razvoja. Posmatrano u cjelini sa stanovišta privrednih kretanja, u prvim godi­ nama poslije stvaranja jugoslovenske države, naročito u razdoblju 1921 — 1925, može se govoriti o procesu prosperiteta kapitalizma i ekonomske sta­ bilizacije,220 o povoljnoj konjunkturi u kapitalističkoj privredi u državi uopšte, pa i u Bosni i Hercegovini, iako u znatno skromnijim razmjerama. Na toj osnovi »stvara se iluzija da se kapitalizam u agrarnim zemljama nalazi u povoljnijem položaju nego u industrijskim zemljama, jer se tu do­ lazi do visokih profita s malim troškovima, jer postoji obilje agrarnih siro­ vina, drvela i ruda, obilje i jeftinoća radne snage i jer je kapital rijedak i zato svemoćan«.221 Međutim, proces stabilizacije i konjunkture nije bio pra­ ćen učvršćenjem ekonomskog položaja radničke klase i širokih slojeva po­ ljoprivrednih proizvođača. Naprotiv, podaci pokazuju da se stabilizacija ka­ pitalističke privrede ostvarivala na račun osnovnih kategorija neposrednih proizvođača, da su prosperitet i konjunktura počivali na negativnim tenden­ cijama i posljedicama u ekonomskom položaju seljaštva i industrijskog rad­ ništva. U tim godinama cijene poljoprivrednih proizvoda ispoljavale su jaku tendenciju pada,222 a istovremeno cijena radne snage u industriji, najam­ nina, uz skroman nacionalni porast od 5% do 30% u periodu 1921— 1926. pokazivala je nesrazmjerno velik realni pad, jer su »cijene sredstava za život u istom periodu porasle za 100% do 350%«.223 Bosna i Hercegovina se u tom pogledu nalazila u vrhu ljestvice, što je značilo da je životni standard radnika u Bosni i Hercegovini bio na njenom dnu. Otuda je sasvim razumlji­ vo da su ekonomski interesi radnika u Bosni i Hercegovini određivali glav­ nu sadržinu njihove političke borbe. Istovremeno, opravdano se može tvrditi da je konsolidacija režima velikosrpske hegemonije u Bosni i Hercegovini imala izrazito slabu ekonomsku osnovu. Utoliko su, međutim, elementi po­ litičkog pritiska morali jače dolaziti do izražaja. I dolazili su. Režim je sigurno učinio veliki ustupak Spahi kada je u Vidovdanskom ustavu, da bi bio izglasan glasovima poslanika JMO, prihvatio za Bosnu i 218 Dr Mehmed Zildžić — »Trgovina na području Bosne i Hercegovine« — članak u knjizi: »Bosna i Hercegovina kao privredno područje — str. 355. Uroš Krulj — »Gradska privreda« — članak u knjizi: »Napor Bosne i Hercegovine za oslobođenje i ujedinjenje« — 1929 — str. 339. 219 Abo Koen — »Privreda Bosne i Hercegovine u istorijskom presjeku« — članak u knjizi: »Bosna i Hercegovina kao privredno područje« — str. 428. 220 Dr Ahmed Hadžirović — kao pod 204 / str. 247. 221 Mijo Mirković — op. cit. — str. 359. 222 Đ. Perm — »Ekonomski razvitak sela od 1878 do 1928« — članak u knjizi. »Napor Bosne i Hercegovine za oslobođenje i ujedinjenje« — str. 301. Todor Kruševac — op. cit. — str. 159. 20 Dr Ahmed Hadžirović — op. cit. — str. 249. 95

Hercegovinu status posebne administrativne pokrajine, pa je ostavio u nje­ nim istorijskim granicama. Ustavno osiguranje statusa Bosne i Hercegovine kao administrativne pokrajine neosporno je slabilo pretenzije i aspiracije velikosrpske buržoazije na Bosnu i Hercegovinu kao »srpsku zemlju«. Me­ đutim, prihvatanjem ovog statusa Bosne i Hercegovine, velikosrpska buržo­ azija ni za trenutak se nije odrekla težnje da Bosnu i Hercegovinu tretira kao »srpsku zemlju«, niti jei takođe hrvatska buržoazija mislila i bila sprem­ na da odustane od »istorijskog prava« po kome Bosna i Hercegovina od davni­ na predstavljaju hrvatsku državnu teritoriju, pa u skladu sa »hrvatskim državnim pravom« treba da se nađu u jedinstvenom političkom okviru Hrvat­ ske. U tom pogledu obje su imale političku podršku nacionalnih buržoazija — srpske i hrvatske — u Bosni i Hercegovini. Velikosrpska buržoazija nala­ zila se svakako u boljem položaju. Ona je držala u svojim rukama vlast u Jugoslaviji, a istovremeno i komandne pozicije u istorijskoj pokrajini Bosni i Hercegovini. Na čelu izvršnih političkih organa Bosne i Hercegovine na­ lazili su se bosanskohercegovački eksponenti političke linije velikosrpske buržoazije o srpskom karakteru i pripadnosti Bosne i Hercegovine. Na čelu Narodne vlade, obrazovane 1. X I 1918, zatim Zemaljske vlade za Bosnu i 'Hercegovinu, form irane 7. I 1919, kao i na čelu Pokrajinske uprave u funkciji pokrajinskog namjesnika nalazili su se istaknuti predstavnici režima velikosrpske hegemonije Atanasije Sola, dr Milan Srškić, dr Nikola Đurđević i Ljubom ir Vulović. Početkom m arta 1924. godine ukinuta je pokrajinska uprava, a Bosna i Hercegovina u istorijskim granicama podijeljena je na šest oblasti, na čelu sa velikim županima,224 koji su odano provodili politiku »narodnog i državnog jedinstva«. Tako je vlada u Beogradu postepeno, korak po korak, Likvidirala instituciju pokrajinskih autonomija oličenih u zemaljskim vladama i pokrajinskim upravama, i, ne dirajući u istorijske gra­ nice pokrajina, učvršćivala sistem državnog centralizma. Pokrajine su tako postojale još samo kao istorijske tradicije i geografske teritorije, lišene sva­ kog elementa autonomne vlasti. Ukidanje pokrajinskih granica postavljalo se stvarno samo kao pitanje izbora političkog momenta, je r su se snage koje su branile autonomiju istorijskih pokrajina, naročito u Bosni i Herce­ govini, stojeći na raskršću između državnog i pokrajinskog centra — čas bliže jednom, a čas drugom — sve više rastvarale i topile pod pritiskom nabujalog, ofanzivnog centralizma. Ali, u sinkretizmu narodnog i državnog jedinstva sve jače se osjećao činilac državnog, a sve slabije narodnog, to jest nacionalnog jedinstva. Sto je moćniji bio državni centralizam, sve je neizvjesniji bio nacionalni unitarizam. Hegemonija velikosrpske buržoazije mogla je da živi od ideološkog spoja teorijski mogućnih, a stvarno razno­ rodnih kategorija državnog i narodnog jedinstva, ali narodno i državno jedinstvo nije moglo da se drži na stubovima hegemonije. Konstrukcija iden­ titeta državnog i narodnog jedinstva imala je sve slabiju podlogu u stvarnosti odnosa između centralizovane države i »jedinstvenog« naroda. Sve teže se dalo prikrivati da su u živoj stvarnosti jaki elementi opozicije i državnom i narodnom jedinstvu. Država »troimenog« naroda već od svoga nastanka raz­ ličito se ponašala prem a raznim plemenima »istog« naroda. Konstrukcija »troimenog« naroda raspadala se pod udarcima sopstvenih tvoraca. Država Srba, H rvata i Slovenaca postala je instrument nacionalnog ugnjetavanja u 224 Kasim Isović — op. cit. str. 42, 59, 60, 61, 65. 96

interesu vladajuće velikosrpske buržoazije. Otpor nacionalnom ugnjetavanju došao je najprije iz sredine najrazvijenijih, konkurentskih nacionalnih buržo­ azija. Hrvatska i slovenačka buržoazija, od srpske ekonomski jače, našle su se na čelu nacionalnih pokreta u Hrvatskoj i Sloveniji, koji su postavili zahtjev za preuređenjem države na načelu nacionalne ravnopravnosti. Umjes­ to državnog jedinstva, nacionalni pokreti tražili su federaciju i autonomiju. Smatrali su da je inkompatibilan i u praksi neodrživ centralizam u državi koju ne sačinjava jedan, već više njenih naroda. Režim hegemonije i nacio­ nalnog ugnjetavanja nalazio je najsigurnije utočište u ideji nacionalnog i državnog jedinstva, ističući je kao štit protiv razbijanja države i restaura­ cije istorijski preživjelih feudalnih državica u tuđinskoj državi. Ukoliko je društvena baza nacionalnih pokreta bila šira, a oni u svojim zahtjevima argumentovaniji i uporniji, utoliko je režim hegemonije bio bezobzirniji u metodima pritiska i gušenju nacionalnih pokreta. Socijalno-ekonomska eksploatacija išla je uporedo sa nacionalnim ugnjetavanjem. U stvari, na­ cionalno ugnjetavanje još više je zaoštravalo i pojačavalo sistem ekonomske eksploatacije pokrajina, u kojima se razvijao nacionalni pokret. Bosna i Hercegovina je teško trpjela pod režimom hegemonije velikosrpske buržo­ azije, koja je u beskompromisnom suprotstavljanju aspiracijama hrvatske politike na Bosnu i Hercegovinu i suzbijanju autonomističkog pokreta bosanskohercegovačkih Muslimana »dokazivala« da su Bosna i Hercegovina »srpske zemlje«. Cjelokupan objektivni politički položaj u Jugoslaviji upu­ ćivao je komunistički radnički pokret na povezivanje sa nacionalnim pokre­ tima u zemlji.

Rascjep u K PJ stvorio je složenu i originalnu situaciju. Reformistička SPJ, koja je uživala blagonaklonost režima, ostala je čvrsto na pozicijama zvanične politike nacionalnog i državnog jedinstva. Progonjena i u ilegalnost otjerana, KPJ svoje jugoslovensko nacionalno opredjeljenje smatrala je bit­ nim elementom revolucionarnog vukovarskog programa. Ona još nije vidjela da su nacionalni pokreti proširivali svoju društvenu bazu ne samo seljačkim, već i radničkim masama, da su nacionalni pokreti izazivali eroziju unutar radničkog pokreta. Međutim, stabilizacija režima hegemonije nije bila toliko snažna da bi mogla ugušiti otpore nacionalnom tlačenju. Naprotiv, nacionalni pokreti, naročito hrvatski, nalazili su se u fazi širenja i jačanja. Njihove političke deklaracije i parole išle su od zahtjeva za ukidanjem i promjenom ustava, plebiscitarnog izjašnjavanja za oblik državnog uređenja i teritorijalno razgra­ ničenje političkih jedinica, do otcjepljenja i izdvajanja iz Jugoslavije. Sas­ vim je razumljivo što ovakvi zahtjevi, koji su zadirali u same osnove državnog uređenja, nisu mogli ostati bez odjeka u radničkom pokretu. Bosanskohercegovački socijalisti su svom odlučnošću odbijali sve pokušaje cijepanja Jugoslavije i razdvajanja Jugoslovena i izjednačavali ih sa »pokušajima jugoslovenske kontrarevolucije«. Takvih nastojanja, smatrali su oni, ne bi bilo »kada bi borci za održanje narodnog jedinstva bili nacionalno Jugosloveni«. Kao članovi ŠPJ, socijalisti, Bosne i Hercegovine dijele shvatanje da su »Jugosloveni jedan narod, koji se razvija u modernu jugoslovensku naciju« 97

i, polazeći sa takvog stanovišta u kome se izražava njihovo dugogodišnje, nepromjenljivo uvjerenje, osuđuju »one radnike koji učestvuju u plemen­ skim borbam a«225 i naglašavaju da svojom podrškom »reakcionarima koji teže razdrobljenju Ju g o s la v ije ... ti radnici vrše izdajstvo svoje klase«. Pa ipak, nad ovako proklamovanim jugoslovenstvom bosanskohercegovačkih socijalista nadnijela se sjena retorički formulisane izjave kojom oni traže »apsolutnu ravnopravnost kako za sve Slovence, Hrvate i Srbe, tako i za nejugoslovenske narodnosti: Nemce, Mađare, Rumune, Arnaute, itd.«226 Ova­ kvo nabrajanje jugoslovenskih naroda u vezi sa njihovim političkim polo­ žajem i zahtjev da se osigura njihova »apsolutna ravnopravnost« u državi dovodilo je u pitanje samu socijalističku tezu da Jugosloveni čine jedan narod koji se nalazi u procesu konstituisanja u »modernu jugoslovensku naciju«. Bosanskohercegovački socijalisti svakako nisu željeli, a ni htjeli, da se odreknu svoga jugoslovenskog nacionalnog opredjeljenja i uvjerenja, ali su ipak, ma koliko to protivurječilo njihovom gledištu, na svojevrstan način priznali realnost nacionalnih odnosa u zemlji, koja je značila negaciju jugoslovenskog nacionalnog unitarizma. Retorička propaganda integralnog jugoslovenstva pokazala se ovdje kao antipropaganda i nenotice je bacila malo svjetla na neravnopravan položaj »jugoslovenskih naroda i nejugoslovenskih narodnosti«. Dok su u težnjama za uspostavljanjem nacionalne ravnopravnosti uvi­ jek vidjeli pokušaje razaranja Jugoslavije, pa nacionalne pokrete proglašavali »jugoslovenskom kontrarevolucijom«, socijalisti Bosne i Hercegovine su ocje­ njivali da je za politički život u zemlji »veliki dobitak što se komunistički pokret raspao«. Takođe je veliki dobitak što se sada »čepa JMO, kao što će biti dobitak kada se Radićev pokret počne raspadati.«227 Pošto HSS-i i JMO-i predstoji perspektiva raspada, na političkoj pozornici u Bosni i Hercegovini ostaće socijalisti, radikali i Savez zemljoradnika, provjerene centralističkounitarističke partije. Njihova borba za politički uticaj u Bosni i Hercegovini biće opredijeljena isključivo socijalno-ekonomskim motivima »čisto klasnim interesima«, sasvim po formuli doktrine koju je prihvatila i zastupala SPJ. Tako su bosanskohercegovački socijalisti na papiru uklanja li sve svoje protivnike, koji su imali jak oslonac u narodu, a u inicijativi 225 Zbog činjenice da radnička klasa nije pružala Socijalističkoj partiji Jugo­ slavije jaču podršku njenoj nacionalnoj, kao i ekonomskoj i socijalnoj politici, bosanskohercegovački, kao i jugoslovenski, socijalisti često su okrivljavali samu radničku klasu, optuživali je da podržava buržoaske partije i njihovu »plemensku« opredijeljenost, umjesto da slijedi njenu internacionalističku liniju. Jedva da se može naći neki primjer da su razloge svoga neuspjeha socijalisti tražili u svojim nacionalnim i drugim opredjeljenjima i stavovima. 226 Svi ovdje dati navodi uzeti su iz članka: »Radnici i plemenske borbe« — GLAS SLOBODE — br. 10—9. marta 1922. 227 GLAS SLOBODE — br. 25—22. juna 1922. — »Rascep muslimana« — / »Rascepom« se označava sukob između grupe JMO / Maglajlić, dr Karamehmedović / koja se izjašnjavala za centralističko uređenje države i grupe koja je, predvođena drom Mehmedom Spahom, tražila autonomiju Bosne i Hercegovine. Simpatije bosanskohercegovačkih socijalista pripadale su centralistima, ali se pokazalo da je upravo Spahina »autonomistička« grupa pružila najjaču podršku učvršćenju centralizma i režima hegemonije velikosrpske buržoazije. 98

komunista da se stvori jedinstveni front radničke klase vidjeli isključivo »trenutnu potrebu k om u n ističkog pokreta i sovjetske vlade«.2“ Odlučno negativnog opredjeljenja prema svim snagama koje su težile dubljim promje­ nama u društvu i državnom uređenju, bosanskohercegovački socijalisti su na riječima odbacivali postojeći državni i društveni sistem, a na djelu, u političkoj praksi, prihvatali ga. »Mi smo, kažu, odlučne pristalice stvorenog državnog stanja na Slovenskom ju gu . . . Mi smo protivnici Vidovdanskog us­ tava, u prvom redu zbog toga što je s njim sankcionisan društveni kapita­ listički sistem i monarhistički oblik vladavine. . . Pa ipak mi smo protiv revizije ustava . . . Mi smo još veći protivnici sadašnjeg režima, no ustava. . . Sadašnji vladajući režim u Jugoslaviji svoju glavnu snagu ne crpi iz bajoneta, kojima se on brutalno služi. . . nego iz idiotizm a i kontrarev olu cion arn osti ogrom nog dela o p o zic ije k o ja traži istorijski, internacionalno i nacionalno nem ogu će s tv a r i.. .«2 2829 Tako, borbom na dva fronta, protiv komunista na djelu, a protiv reži­ ma na riječi, socijalisti stvarno stoje na raskršću, pa ne mogu da krenu ni lijevo ni desno, a misle da drže nezavisnu kritičku poziciju i prema komu­ nističkom pokretu i prema režimu. U stvari, njihova »kritička« pozicija bila je nedvojbeno antikomunistička, dok je prema režimu postala lojalno opo­ ziciona u duhu svoje dugogodišnje tradicije. Rezultat takvog opredjeljenja morao je biti samo jedan: socijalisti su imali blagonaklonost režima, sa ko­ jim su se slagali u stavu protiv revizije centralističko-unitarističkog ustava, ali su zbog toga izgubili oslonac u radničkoj klasi.230 Svoju blagonaklonost režim im je poklanjao prvenstveno radi njihovog antikomunističkog opredje­ ljenja. Pred radnicima socijalisti su i dalje činili komuniste odgovornim zbog rascjepa, pripisivali sebi u zaslugu što su oni bili tada protiv rascjepa, a naglašavali kako su sada za ujedinjenje,231 ali ujedinjenje u kome prva riječ ima da pripadne njima, dok bi komunisti morali da prime na sebe odgo­ vornost za poraz radničkog pokreta i da se odreknu svojih revolucionarnih zahtjeva i metoda. Kada ističu da su bili protiv rascjepa, a da su sada za ujedinjenje radničkog pokreta, socijalisti samo ostaju na svome stanovištu da su komunisti bili vinovnici rascjepa i da su protivnici ujedinjenja, da su, u oba slučaja, u službi sovjetske vlade i Komunističke internacionale. Zbog toga su socijalisti imali »otvorenu podršku vlasti«,232 koja je s razlogom

228 GLAS SLOBODE — br. 23 — 8. juna 1922 — Jovo Jakšić — »Jedinstveni front i Ujedinjenje«. 229 GLAS SLOBODE — br. 39 — 28. septembra 1922. — »Naše gledište«. 230 Dr Toma Milenković — »Socijalistička Partija Jugoslavije« — (»Sredinom juna 1922. godine organizacija SPJ u Dubici imala je 54 člana« — str. 104 — »Sredi­ nom 1922. mjesna organizacija KPJ u Sarajevu imala je 150 članova, to jest 50 manje nego početkom godine« — str. 105 — »detaljnom rekonstrukcijom organi­ zacionog stanja SPJ u prvoj polovini 1922. godine dolazi se do cifre od 11.000 članova. — Srbija sa Makedonijom, Bosna i Hrvatska, oko 1.500 članova, Vojvo­ dina 6.000, Slovenija 3.600 članova« — str. 123 —) 231 GLAS SLOBODE — br. 50 — 14. decembra 1922 — »Stari uzrok« 232. 232 Dr Ibrahim Karabegović — »Konstituisanje reformističkog radničkog pokreta u Jugoslaviji koncem 1921. i početkom 1922. godine« »Prilozi« — br. 10/2 — Sarajevo — 1974 — str. 307. 99

više cijenila protivkomunističke stavove ove radničke partije nego građanskih stranaka, očekujući da će pod uticajem SPJ radnici prestati da se zanose komunističko-sovjetskim »utopijama« i prihvatiti realnost društvenog i dr­ žavnog poretka. Za razliku od socijalista, komunisti su morali da prolaze kroz iskušenja svakojakih progona i da u ilegalnim uslovima dokazuju sposobnost opstojanja, kada je svaku njihovu akciju režim dočekivao žestokim udarcima, a socijalisti bili neumorni da ih u radničkoj 'klasi diskredituju i izoliraju. Primorani takođe da vode borbu na dva fronta — protiv režima i protiv socijalista, kojima nisu mogli da oproste što su poslije Obznane i Zakona o zaštiti države, uz podršku vlasti, uzurpirali radničke ekonomske i kulturne institucije — komunisti su se nalazili u izuzetno teškom položaju. Otuda je sasvim razumljivo što se oni više okreću ekonomskim pitanjima radničke klase nego njenim političkim interesima, više nastoje na obnavljanju i dje­ lovanju u sindikalnim organizacijam a nego na organizacionom sređivanju Partije.233 Bili su uvjereni da im nezadovoljstvo radnika zbog teškog eko­ nomskog položaja pruža dobru mogućnost da se uspješno aktiviraju u rad­ ničkom pokretu. Težinu njihovog položaja posebno je komplikovala okolnost što je znatan broj rukovodećih kadrova bio hapšen i često osuđivan ili je otišao u emigraciju, pa je K PJ morala da trpi i usljed nepovezanosti svojih organizacija. U ovim uslovima KPJ će morati da djeluje dugi niz godina. Otpočelo je razdoblje odvojenosti rukovodstva od patrijske baze, njegovog prinudnog izbjeglištva skopčanog sa mnogim negativnim posljedicama za rad Partije u zemlji. Odvojenost od partijskih organizacija bila je praćena sve prisnijim i čvršćim povezivanjem rukovodstva KPJ sa Komunističkom internacionalom. To su koristili i režim i SPJ da optužuju K PJ da je postala agentura inostranih antijugoslovenskih faktora, da za njihov račun izdaje nacionalne interese zemlje, da se nalazi u službi Komunističke internacionale, koja svoje djelovanje podređuje interesima sovjetske vlade. U ovim optužbama bilo je u izvjesnom smislu i tačnih elemenata, jer su jugoslovenski komunisti, zajedno sa komunističkim partijam a u svijetu, jednim od svojih osnovnih zadataka sm atrali odbranu Sovjetske Rusije od imperija­ lističke kontrarevolucionarne intervencije, blokade i izolacije, kao baze i centra svjetske proleterske revolucije. Međutim, takvo njihovo u suštini internacionalističko opredjeljenje režim, buržoaske partije i socijalisti progla­ šavali su izdajstvom nacionalnih i državnih interesa. Vlada u Beogradu oba­ vještavala je Pokrajinsku upravu za Bosnu i Hercegovinu u Sarajevu da su komunističke organizacije na strani postale aktivnije, »da je svaka nji­ hova akcija uperena direktno protiv naše države« i da iza cjelokupne ove aktivnosti kao organizatori stoje moskovski boljševici. »Vlasti me obavješta­ vaju«, saopštava m inistar unutrašnjih djela Pokrajinskoj upravi za Bosnu i Hercegovinu, »da se među bivšim eksponentima komunističke politike u poslednje vreme opaža jače i življe k retan je. . . Direktive i instrukcije za ceo rad primaju naši komunisti sa strane i to specijalno iz B e č a . . . Moskva je uverena da je naša država najzgodnija za izvođenje revolucije i »zrela« 233 ABH — Pokrajinska uprava za Bosnu i Hercegovinu — Prez. br. 3138/1922. Sresko načelstvo u Zenici — 2. III 1922 — Politička situacija u februaru — Ministarstvu unutrašnjih dela — Beograd — Predsjedničkom uredu Pokrajin­ ske uprave u Sarajevu. 100

za uspostavljanje sovjetskog režima . . . Vlasti moraju biti bezuslovno ubeđ e n e ... da se jedino njihovom zajedničkom i energičnom kontraakcijom može svaka antidržavna i komunistička akcija — ma kako ona bila prikri­ vena — sprečiti i ugušiti«.234 Za sprovođenje Obznane i Zakona o zaštiti drža­ ve nije bila dovoljna činovnička poslušnost policijskih organa; bilo je neop­ hodno u v jeren je vlasti da se m ože spriječiti svaka akcija KPJ. Tretirana kao antidržavna partija, kao pravno definisani krivac, za ko­ ga postoje zakoni samo da ga progone i da mu odmjeravaju i izriču kazne zatvora i tamnice, KPJ je u takvom položaju počela da pokazuje više razu­ mijevanja za položaj »dijelova« »jedinstvenog naroda«, prema kojima je re­ žim ispoljavao odnos netrpeljivosti i pritiska. I na ovom pitanju javljale su se razlike u pogledima i ocjenama između komunista i socijalista, koji su u Radićevoj HRSS i hrvatskom pokretu vidjeli samo faktor razaranja držav­ nog jedinstva. Za razliku od socijalista, komunisti su smatrali da je »hegemonistički centralistički ustav srpskih kapitalista i turskih begova, u čijem donošenju nije sudjelovao hrvatski i većina slovenskog dela našeg naroda, otvorio hrv a tsk o p itan je, za koje je današnji režim savršeno nesposoban da ga reši i kojega on nikada neće rešiti«.235* Iako još stoje na stanovištu da »jedinstveni« jugoslovenski narod čine njegovi »delovi«, odnosno »plemena«, komunisti naziru da je otvaranje hrvatskog pitanja proizvod hegemonije i centralizma, čiji je stub srpska kapitalistička klasa koja ima podršku »turs­ kih« begova. Ipak, saznanje da u zemlji vlada režim hegemonije srpskih kapitalista, nije unijelo poremećaj u odnos KPJ prema ideji narodnog je­ dinstva. Naprotiv, ona je i dalje čvrsto uvjerena u nacionalno jedinstvo Jugoslovena. I još više, ona u radničkoj klasi Jugoslavije vidi njenog glavnog nosioca, a u hegemonističkoj srpskoj buržoaziji njegovog stvarnog razgraditelja. Prema dubokom ubjeđenju u KPJ, »režim je zadao jedan od najtežih udaraca ideji narodnog jedinstva, ideji na kojoj se gradila ova država, baš time što je stavio van zakona radničku klasu, koja je ideju bratstva, jednakosti i slobode Jugoslovena stavila na svoj barjak i od početka svoga političkog rada kroz svoje organizaci je u državi je provela u d jelo.. .«336 Tako, potkopavajući ideju narodnog jedinstva, hegemonistička srpska buržo­ azija potkopava samu državu, a radnička klasa u njoj vidi ideju bratstva, jednakosti i slobode, koju je velika francuska revolucija ispisala na svojoj zastavi prije više od 130 godina. Suprotno vladajućoj buržoaziji, koja u ime ideje narodnog jedinstva uspostavlja svoju hegemoniju nad »dijelovima je­ dinstvenog naroda«, KPJ u ideji narodnog jedinstva podrazumijeva bratstv o među jugoslovenskim »plemenima«, njihovu jed n a k o s t i slob od u . Gdje na­ rod spajaju veze bratstva i jednakosti, gdje se njegovo jedinstvo izražava i potvrđuje slobodom, nema uslova za hegemoniju ni klase, ni »plemena*. KPJ je prihvatila centralizam u državi kao politički sistem u kome se osigu­ ravaju uslovi za razvoj i produbljenje narodnog jedinstva, ali je odlučno od 234 ABH — Pokrajinska uprava za Bosnu i Hercegovinu — Prez. br. 4242/1922 Ministarstvo unutrašnjih dela — Beograd — 24. III 1922 — Pokrajinskoj upravi za Bosnu i Hercegovinu — Sarajevo. 235 BORBA — Nezavisan politički i društveni list — Zagreb — 19. februara 1922 — »Propast zemlje ili promena režima« — str. 1. 234 Isto.

101

bacivala hegemoniju srpskih kapitalista, svjesna da predstavlja razarajući faktor i centralizma i narodnog jedinstva. Teške posljedice hegemonije i centralizma, izražene u pojavi hrvatskog pitanja, podsticale su i zaoštravale zahtjeve političkih stranaka za njihovim uklanjanjem, za izmjenama, revizijom i ukidanjem Vidovdanskog centralis­ tičkog ustava. U diskusiju o ovim pitanjima K PJ je ušla sa svojim poz­ natim stavovima. Međutim, sada su se u njima mogli da osjete novi tonovi, istin? ne sa jakim odjekom, ali dovoljno čujni. Ideja narodnog jedinstva i državni centralizam nisu više u stanovištu K PJ činili jedinstveno opredjelje­ nje. Otpočelo je njihovo razdvajanje. K PJ je i dalje nepokolebljiva kada se radi o narodnom jedinstvu, ali, pod uticajem konkretne političke realnosti, prakse, prem a centralizmu zauzima kritički stav. U politici konkretnog ostva­ rivanja centralističkog ustava ona nalazi objašnjenje za široko rasprostranje­ ne pojave raspirivanja »plemenskog šovinizma«, ali istovremeno utvrđuje i vezu između prakse centralističkog sistema i političkog obespravljivanja rad­ ničke klase. »Proletarijat Jugoslavije, koji je od početka svoga političkog rada isticao ideju n a ro d n o g jed in s tv a ne može, podvlači komunistički list, a da ne vodi najodlučniju borbu protiv centralističkog Vidovdanskog ustava, koji je zadao jedan od najtežih udaraca ideji narodnog jedinstva ne samo time što je raspirio plemenske šovinizme nego i time što je radničkoj klasi oduzeo njena politička prava. I kao pristalica narodnog jedinstva, proletari­ jat mora da vodi borbu protiv nasilnog parcelisanja Jugoslavije na oblasti. Nasuprot hegemonizma i batinaškog centralizma, proletarijat m ora isticati princip s a m o o p r e d je lje n ja n a r o d a kao najbolji osnov za rješenje svih nacio­ nalnih i plemenskih sporova«.237 Kao što se vidi, K PJ ne ustaje protiv centra­ lizma prinoipijelno, in abstracto, već protiv centralizima in concreto, pro­ tiv V id o v d a n s k o g centralističkog sistema, u tome se ispoljava njen kritički, negativni stav prem a konkretizaciji centralističkog ustava, što je uvijek u politici koja je form ira u procesu prakse, m ijenjanja i prevazilaženja datih odnosa početak i izraz kritike sopstvenog opredjeljenja, spoznaja da načel­ no, principijelno stanovište m ora da se temelji na objektivnoj, konkretnoj stvarnosti političkih odnosa, da se princip izvodi iz realnih odnosa, a ne obratno, da se realni odnosi kroje i podešavaju prem a apriorističkom stano­ vištu. prema unaprijed prihvaćenom načelu koje protivrječi postojećoj stvar­ nosti. Od kritike konkretnog ostvarivanja centralističkog sistema put je nemi­ novno vodio usvajanju principa samoopredjeljenja naroda, iako se K PJ još uvijek, više po zakonu inercije nego po osnovi uvjerenja, više teorijski i logički nego praktično-politički izjašnjavala i opredjeljivala protiv nasil­ nog parcelisanja države na oblasti i protiv batinaškog centralizma. U stvari, K PJ se našla na kraju razdoblja, kada je u njenim redovima počelo da se oblikuje novo gledište o drukčijem uređenju države, kada se formirala spoz­ naja da centralizam u Jugoslaviji ne može ni opstajati drukčije nego kao b a tin a šk i, a unutrašnja državna organizacija, ako se hoće da bude trajna, nikako ne može da počiva na nasilnoj, već demokratskoj podjeli saglasnoj principu s a m o o p r e d je lje n ja n arod a. Ipak, na osnovu ovih stavova, bilo bi pogrešno i preuranjeno zaključivati da je K PJ napustila gledište o jedinstve­ nom jugoslovenskom narodu, o postojanju realnih pretpostavki za konsti237 BORBA — br. 9 — 7. X II 1922 — »Proletarijat i revizija Ustava« — str. 1. 102

tuisanje jugoslovenske nacije. Istovremeno, ne smije se gubiti iz vida činje­ nica da se KPJ nalazi u posebnom položaju, prisilno onemogućena da javno djeluje u svojoj socijalnoj bazi, radničkoj klasi, i da se ovaj proces odvija u njenom vrhu, koji nema uslova da unutar partije razvije široku disku­ siju i razmjenu mišljenja o tako značajnim pitanjima partijske politike kao što su pitanja državnog uređenja, nacionalnog, odnosno višenacionalnog karaktera države itd. Međutim, ma koliko da je bio težak, ilegalni status partije nije postao razlog da, jedanput otvoren, proces ne pokaže tendencije daljeg razvoja. Pet godina postojanja jugoslovenske države pružilo je dovoljno moguć­ nosti da na površinu izbiju protivrječnosti narasle u njenom političkom i društvenom životu, da se .provjeri ustavni sistem, utvrde odnosi političkih snaga u zemlji, koje presudno određuju njenu unutrašnju situaciju i njen razvojni pravac. Centralizam, koji je od samog početka imao jaku opoziciju, ali koji takođe nije bio lišen ni relativno jake političke podrške, na kraju petogodišnjeg razdoblja ispoljavao je sve otvorenije znake krize, koja se izražavala u oštroj konfrontaciji centralističkih i anticentralističkih snaga.233* Prve su raspolagale snagom vlasti, koja nije bila bez izvjesnog političkog oslonca u društvu, a druge svojim političkim uticajem nisu mogle da primo­ raju prve na odstupanje. Oštrina ovih odnosa ispoljila se i na političkim sku­ povima jugoslovenskih intelektualaca u Sarajevu 29. VI 1922. i Zagrebu 10. IX 1922. U stvari, ovi skupovi su i bili motivirani potrebom prevazilaženja državne krize. Bilo se nakupilo dosta događaja, koji su prijetili samoj egzi­ stenciji države, čiji međunarodni položaj takođe nije bio pouzdano čvrst. Raspojasani nacionalizmi imali su svoje militantne odrede, SRNAO, HNO, ORJUNU, koji su već pokazali da se ne ustručavaju akcija praćcnih krvo­ prolićem.239 Sarajevski kongres intelektualaca bio je prva snažnija manifes­ tacija da je u samoj režimskoj stranačkoj koaliciji, koja je osigurala izglasa­ vanje Vidovdanskog ustava, došlo do kritike, opozicije ili otpora centralizmu, ali njegov sastav nije obuhvatio sve demokratske anticentralističke snage u zemlji. Uz učešće »članova nekadašnje Jugoslovenske lige«, pristalica politike Jugoslovenskog odbora«, većeg broja pristalica Demokratske stranke, Jugoslo­ venske muslimanske organizacije kongres je donio rezoluciju u kojoj odgovor­ nost za nastalu situaciju »plemenskog nepovjerenja« baca na vladu i hrvatsku opoziciju, traži reviziju Ustava u smislu decentralizacije da bi se razvila »svijest o jugosloverrskom državnom i narodnom jedinstvu«.210 Stavovi rezolu­ cije pokazuju da je u kritici centralizma kongres zauzeo izrazito pomirljivo stanovište. Za nastale odnose i »plemenske« sukobe u zemlji on je činio jednako odgovornim i vladu, koja je bila nosilac centralizma, i Radićem HRSS, koja je centralizmu pružala najjači otpor. Nedosljednost se ogleda 233 Centralizam nije uspio od početka da osigura stabilnu podršku parlamen­ ta. Parlamentarna većina na koju su se oslanjale vlade bila je promjenljivog sastava i nepouzdana. Usljed toga dolazi do formiranja različitih stranačkih koa­ licija koje ne nalaze mogućnosti u parlamentu da obezbijede režimu čvrstu i sigurnu podršku. Kao izraz te nestabilnosti je i prijevremeno raspuštanje parla­ menta i pokušaj da se putem izbora 18. III 1923. centralizmu osigura postojana parlamentarna većina. — (iscrpnije o tome: dr Nedim Šarac — »Uspostavljanje šestojanuarskog režima« — str. 79—84). 2,9 Ferdo Culinović — op. cit. — (I) — str. 388—389. Isto - str. 398.

103

i u zahtjevu revizije Ustava, koja bi imala dä pruži osnovu za provođenje m jera decentralizacije, a istovremeno pozitivno djelovala u smislu »jugoslovenskog narodnog i državnog jedinstva«. Pošto je izbjegao da u svome radu okupi predstavnike hrvatske anticentralističke opozicije Kongres in­ telektualaca u Sarajevu nije imao snage da naznači put i odredi metođ prevazilaženja nagomilanih unutrašnjih političkih protivrječnosti. Ipak, sa­ mo njegovo održavanje bilo je znak i elemenat progresivnih, demokratskih tendencija u razvoju unutrašnjih političkih odnosa. Značaj mu se prije sve­ ga izražava u činjenici da se front protivnika centralizma širio, da nije bio ograničen samo na hrvatsku opoziciju, već je obuhvatio i političke snage iz Srbije i Bosne i Hercegovine, na koje je centralizam računao kao na svo­ je pouzdano uporište. Za razliku od Kongresa intelektualaca u Sarajevu, koji je u svome radu okupio svega 23 učesnika,241 Kongresu javnih radnika, održanom u Zagrebu 10. septembra 1922, prisustvovalo je oko 2000 učesnika, većinom članova Demokratske stranke i njenih disidenata.242 Sazvan iz istih razloga i pobuda kao i sarajevski, Kongres javnih radnika u Zagrebu »imao je obi­ lježje anticentralističke manifestacije i potrebe revizije Vidovdanskog ustava«. U usvojenoj rezoluciji, kongres je tražio da se država, umjesto po »troimenom narodu«, nazove jugoslovenskim imenom »u kome se izražava narodno jedinstvo i jednostavnost države i ujedno isključuje svaka plemenska supre­ macija«. Smisao jugoslovenskog naziva države bio je prvenstveno u tome da se u »narodu vijekovima razdvojenom, razvije svijest državnog jedinstva i nacionalne solidarnosti, koja će nas potpuno dovesti do potpunog nacional­ nog i kulturnog slivanja«.243 Očigledno, ni Zagrebački kongres javnih radnika nije mogao da izađe iz okvira ideje državnog i narodnog jedinstva, iako je razlog svog održavanja nalazio u potrebi kritike centralizma i anticentralističkim motivima. Sasvim razumljivo, kao i sarajevski, ni Zagrebački kongres javnih radnika, unaprijed prikraćen za učešće predstavnika anticentralistič­ ke HRSS, nije mogao dati ozbiljniji prilog borbi protiv centralizma. Tra­ žena revizija Ustava, koja je podrazumijevala »jednostavnost države« u kojoj se više proklamuje nepostojanje nego što se onemogućava »supremacija jed­ nog plemena nad drugim«, nije mogla postati platforma jednog širokog de­ mokratskog pokreta sposobnog da se uhvati ukoštac sa veoma žilavim i organizovanim centralizmom. Razvijati jugoslovenski nacionalni unitarizam sa smanjenom dozom centralizma — takva linija mogla je da odgovara tre­ nutnoj političkoj potrebi jedne građanske partije koja ne želi da izgubi pozicije u državnoj vlasti, ali ne i demokratskom pokretu. Ipak, od Demo­ kratske stranke, koja je bila inicijator Zagrebačkog kongresa nije se moglo ni tražiti ni očekivati više. Slabljenje centralizma u takvoj unitarističko-centralističkoj stranci, kakva je bila Demokratska stranka, predstavljalo je svakako određen napredak u smislu demokratizacije političkih odnosa i života u zemlji. 241 Dr Nedim Šarac — op. cit. — str. 118. 242 Dr Branislav Gligorijević — op. cit. — str. 279. 243 Ferdo Culinović — op. cit — str. 400 104

Od donošenja, 28. juna 1921. godine, Vidovdanski ustav bio je u krugo­ vima opozicionih stranaka, naročito HRSS, predmet stalne kritike, koja je išla do zahtjeva za njegovom revizijom, suspenzijom i zamjenom novim ustavom. Sto je pritisak centralizma bio jači, otpor anticentralističkih snaga postajao je takođe širi i intenzivniji. Izbori za Narodnu skupštinu, raspisani ta 18. III 1923. godine, poslije tek nepune dvije i po godine od početka njenog mandata, trebalo je da pokažu odnos snaga opredijeljenih za Ustav i za njegovu reviziju. Režimska koalicija, koja je mršavom parlamentarnom većinom donijela Ustav još prije raspisivanja izbora, ispoljavala je znake rasturanja. Demokratska stranka nastojala je da uspostavi kontakte i pro­ nađe oblike saradnje sa HRSS244 JMO je takođe napustila vladu i obnovila svoje autonomističke zahtjeve.245 KPJ je iz ilegalnosti razvijala borbu protiv centralističkog sistema. Zahtjevi za revizijom nedemokratski donesenog Us­ tava dolazili su iz mnogih pravaca i raznih političkih i nacionalnih sredina. Činilo se da njihov pritisak neće izdržati snage centralizma, čiji je glavni stub među političkim strankama predstavljala Narodna radikalna stranka. Na ovim izborima KPJ nije mogla uzeti učešća, a Nezavisna radnička partija Jugoslavije (NRPJ)246247, koja je trebalo da bude njena legalna zamjena, objektivno nije mogla računati sa uspjehom koji su na novembarskim izbo­ rima 1920. godine postigli komunisti. Uoči ovih drugih izbora za Narodnu skupštinu Centralni odbor NRPJ uputio je Proglas »Radnom narodu varoši i sela — Drugovima u Bosni i Hercegovini«, u kome saopštava da »NRPJ, sprečena nezapamćenom reakcijom, nije mogla istaći svoje izborne liste u mnogim mestima«, pa, s tim u vezi, svojim pristalicama izdaje uputstvo: » ... tamo, gdje ne postoje liste NRPJ vi ne možete, vi ne smijete glasati. Jer glasajući za buržoaske partije i njene pomagače socijal-demokratc, socija­ liste, centrumaše, vi bi glasali protiv svojih sopstvenih interesa.. ,«241 Dva dana prije izbora sarajevski list RADNIČKO JEDINSTVO objavljuje «prog­ las pod naslovom: »Drugovi! Radnici! Namještenici! Sitni sopstvenici! Si­ romašni seljaci! Sirotinjo sviju delova naroda jugoslovenskog«. U njemu se naglašava: »Vaših, radničkih, borbenih lista i kutija u ovim izborima u Bosni i Hercegovini nema. Teror udružene srpsko-hrvatske i begovsko-muslimanske buržoazije bezobzirnim progonima radničkog pokreta koji se je­ dini borio za sve potištene i obespravljene onemogućio je isticanje istinskih lista radnog naroda. U ovim izborima postoje u Bosni i Hercegovini samo liste kapitalizma, bankarstva, begovata i raznih prevaranata. . . Prepustite 244 Dr Branislav Gligorijević — op. cit. — str. 297. 20 Dr Vladimir ćorović — »Političke prilike u Bosni i Hercegovini« — Beograd 1939 — str. 64. Dr Atif Purivatra — op. cit. — str. 187. 246 Nezavisna Radnička Partija Jugoslavije (NRPJ) osnovana je na konfe­ renciji održanoj 13. i 14. januara 1923. godine, pošto je Komunistička intemacionala prethodno dala saglasnost za njeno formiranje. — (»Pregled istorije Saveza Komunista Jugoslavije« — str. 106). 247 RADNIČKO JEDINSTVO — Organ Centralnog Radničkog Sindikalnog Odbora Jugoslavije — br. 3 — Sarajevo — 8. marta 1923. — str. 1. 105

buržoaziji neka obračuna sa sobom, neka izmiri međusobne ra ču n e . . . U međusobnoj borbi oko podele vlasti i pljačke, ona će pokazati pravu boju. U ovim izborima m oraju sve partije skinuti m ask u . . . Ne idite na birališta! Ostanite kod kuća! . . . Dole reakcija i beli teror! Dole pljačkaška buržoa­ zija sviju vera i plemena!«248 Za razliku od K PJ, odnosno N RPJ, čije je djelovanje bilo strogo kontrolisano i ograničavano antikomunističkim m jeram a režima, SPJ je s te strane imala povoljne mogućnosti za razvijanje svoje političke aktivnosti. Bosanskohercegovački socijalisti nisu prestajali sa naglašavanjem da oni predstavljaju u zemlji jedinu stranku koja je dosljedno opredijeljena za je­ dinstvo države i naroda na osnovama što potpunije samouprave. Time su oni izražavali opoziciju radikalima i dem okratim a kao nosiocima »policij­ skog centralizma«, slovenačkim i hrvatskim klerikalcima i Muslimanima zbog njihovog zahtjeva autonomije, a strankama Hrvatskog bloka zbog tra­ ženja, »podjele države na plemenskoj podlozi«.24’ Istovremeno, okrivljavali su komuniste što radnici »usljed njihove nerealne politike traže spasa u buržoaskim partijam a«.250 Uoči samih izbora Sreten Jakšić je sm atrao po­ trebnim da podvuče da se socijalisti oštro distanciraju od »Radićevog programa u celosti«, koji, po njemu, vodi »u plemenski i verski građanski rat«. Povlačeći liniju razgraničenja prem a Radićevom bloku, on polazi od gledišta da su »Jugosloveni jedan narod i da su sve te autonomističke, federalističke, plemenske, verske, i pokrajinske te ž n je . . . pokušaji da se n aš n arod n i ra zv itak v ra ti nazad«?51 Sa izbornim rezultatima N RPJ nije bila zadovoljna ni u cjelini, ni s obzirom na glasove koje je sam a dobila. Ona je javno priznala svoj izborni neuspjeh, a ukupne rezultate izbora sm atrala je »logičnom i neminovnom posledicom jedne nemoguće, nezdrave, vratolomne i protunarodne politike Jugoslovenske buržoazije iz oba tabora«. Po njenoj ocjeni, izbori su imali »značaj plemenskog, upravo v e r s k o g p leb is cita , šovinizam, protkan verskim fanatizmom zauzeo je . . . upravo fantastične dim enzije. . . Na platformi plemenskog razraču navanja. . . zadobili su radikali ogromnu većinu glasova kod pravoslavnih birača, Radić od katolika, Spaho od Muslimana, a Korošec u Sloveniji od klerikalno i verski fanatizovane gomile«. Posm atrajući politič­ ke odnose u zemlji iz toga ugla, NRPJ je zaključivala da je »puna pobeda separatističkih, plemenskih i konfesionalnih elemenata u izborima prvi izra­ zit vesnik žalosne budućnosti ovoga naroda«.252 Po ocjeni socijalista, izbori su pokazali »jačanje konzervativnih i ple­ menskih partija, što znači jedan korak nazad«.253 Činjenica da su izabrana četiri socijalista i nijedan komunista predstavlja »strašan, gotovo nečuven 248 RADNIČKO JEDINSTVO — br. 4 — 16. marta 1923 — »Drugovi! Radnici! Nameštenici! Sitni sopstvenici! Siromašni seljaci!« str. 1. 249 GLAS SLOBODE — br. 5 — 1. februara 1923. — »Drugovi, Radnici, So cijaliste!« 250 GLAS SLOBODE — br. 9 — 1. marta 1923 — »Da se objasnimo«. 251 GLAS SLOBODE — br. 11 — 15. marta 1923 — Sreten Jakšić. »Socijalis­ tička reč uoči izbora«. 282 RADNIČKO JEDINSTVO — br. 5 — 24. marta 1923. — »Logične poslcdicc nemoguće politike« — str. 1. 253 GLAS SLOBODE — br. 12 — 22. marta 1923. — »Rezultat izbora«. 106

poraz radničke k lase. . ,«25425 Međutim, dublji značaj izbornih rezultata ogleda se, po ocjeni Sretena Jakšića, u potiskivanju jugöslovenskbg imena i afirma­ ciji individualnosti Srba, Hrvata i Slovenaca. On smatra da je »plemenska psihoza zahvatila sve radnike, osim onih koji pripadaju Socijalističkoj par­ tiji (koja je u Bosni i Hercegovini dobila svega 1843 glasa — nap. E.R.), da su tome doprinijeli i komunisti, odnosno NRPJ svojim zalaganjem za »samoopredjeljenje plemena u Jugoslaviji«. Ipak, »uprkos faktima iz teške i tužne sadašnjice«, socijalisti su čvrsto uvjereni da »razvoj mora ići u prav­ cu stvaranja jedinstvene moderne ju g o slo v en ske n a c ije« i da je takvo njiho­ vo gledište »uistinu progresivno, revolucionarno, so cija lističk o « .355 U Bosni i Hercegovini glasove birača podijelili su JMO, NRS, Zemljo­ radnici, HRSS i Demokratska stranka. »Muslimani i radikali su znatno po­ rasli. Prvi su dobili 32% , a drugi 24,4% — Zemljoradnici su zadržali 15,4%, a demokrate su pale na 3,6% . Hrvati su na izbore. . . išli kompaktni. . . i do­ bili su 17,9% glasova«.256 Ako se izborni rezultati posmatraju u okviru cijele države, nameće se zaključak da se apsolutna većina birača izjasnila u korist radikala, HRSS, SLS i JMO, što pokazuje »da su u ove vrijeme gubile privlačnost stranke sa ideologijom integralnog jugoslovenstva, kao i one čiji su programi više isticali socijalne momente«,257 a napredak iskazale političke stranke sa naglašenim nacionalnim i nacionalističkim stavovima. U stvari, ove iste stranke su i na novembarskim izborima za Ustavotvornu skupštinu 1920. godine dobile najveći procenat glasova biračkog tijela, samo su se tada u izbornoj kampanji, osim HRSS, sve izjašnjavale i zalagale za ideju narodnog i državnog jedinstva, za jugoslovenski nacionalni unitarizam i državni centralizam, dok su u martovskim izborima 1923. godine u njihovoj izbornoj propagandi dominirali nacionalni zahtjevi, tačnije buržoaski interesi nacija kojima su one pripadale, u njima djelovale i u čije ime su istupale i govorile. Na osnovu činjenice da su spomenute stranke u izborima 1923. godine istupale sa nacionalnim i nacionalističkim parolama pogrešno bi bi­ lo izvlačiti zaključak da su one stoga postale manje unitarističke, odnosno anticentralističke, ili da su unitarizam i centralizam definitivno odbacile. NRS će kao partija velikosrpske buržoazije, kao nosilac velikosrpske ideologije, ostati do kraja na pozicijama integralnog jugoslovenstva, a SLS i JMO će često spašavati centralizam kada se nađe ugrožen. Međutim, ono Što se može sm atrati objektivnim rezultatom izbora 1923. godine, to je stvarni, neosporni napredak u saznanju da se poslije nepunih pet godina vladavine velikosrpske buržoazije u znaku ideje narodnog i državnog jedinstva, jugoslovenskog unitarizma i centralizma, nacionalno ugnjetavanje u državi ne može dalje prikrivati idejom narodnog i državnog jedinstva, da integralno jugoslovenstvo ne može biti zamjena za nacionalnu ravnopravnost. Okuplja­ nje i svrstavanje birača iza nacionalnih, međusobno konfrontiranih stranaka, otkrivalo je da se uzroci državne krize nalaze u otvorenom i neriješenom nacionalnom pitanju, u praktičnom odbacivanju i ignorisanju revolucionar­ nog, demokratskog načela samoodređenja naroda sa svim pravima koja iz njega proizlaze. 254 GLAS SLOBODE — isti broj — »Zločin i kazna«. 255 GLAS SLOBODE — br. 17 — 28. aprila 1923. — Sreten Jakšić: »Plemenske borbe i radnička klasa«. 256 Dr Vladimir ćorović — »Političke prilike u Bosni i Hercegovini — str. 65. 257 Dr Nedim Šarac — op. cit. — str. 83. 107

Poslije m atrovskih izbora vlada je ostala u rukam a centralističke Radi­ kalne stranke, iako se većina biračkog tijela u zemlji opredijelila protiv centralizm a, za oblike decentralizacije, od autonomije do federalizma. Odnos snaga bio je izraz stanja kada anticentralističke snage nisu bile dovoljno ja­ ke da obore centralizam , koji je bio dovoljno moćan da se drži na vlasti i dovoljno lukav da koristi pukotine u anticentralističkom bloku. Sporazum Federalističkog bloka (HRSS, SLS, JMO) i NRS, sadržan u tzv. Markovom protokolu, pokazao je da centralizam dalje ne može vladati po starom , jer je ostao bez parlamentarne većine, ali da mu manevrisanje sa izvjesnim ustup­ cim a protivnicima omogućava da se održava.258 Ipak, ograničen samo na jednu značajnu stranku, NRS, centralizam je neosporno ispoljio znake slab­ ljenja. Parlamentarni oblik sve više mu je sužavao prostor potreban da se stabilizuje. Porast anticentralističkih snaga, najavljen martovskim izborima 1923. godine, izražavao je i neuspjeh politike integralnog jugoslovenstva. Kritika »plemenskog i vjerskog separatizma«, praktikovana i prisutna u radničkim partijam a, nije bila metod otkrivanja i utvrđivanja stvarnih političkih i nacionalnih odnosa u zemlji. Uspješna socijalistička politika mogla se razvi­ jati sam o pod pretpostavkom ako polazi od realnih političkih odnosa u zemlji, ako ih tačno sagledava i ocjenjuje. Prenebregavanje složenosti otvo­ renog nacionalnog pitanja kao osnovnog faktora državne krize, značilo je gubljenje realnog tla pod nogama. Ali, ni radikalni zaokret od uvjerenja da Jugosloveni čine jedinstveni narod ne bi bio potez trajnijeg značaja i vrijed­ nosti. Prom jene u shvatanjima, koje pretenduju na relativnu trajnost, ne poznaju nagle obrte, već dolaze kao rezultat procesa, u kome se valjanost ideja provjerava istorijskom praksom, objektivnim stanjem i odnosima. Iako je stvarnost političkih odnosa tokom petogodišnjeg postojanja dr­ žave SHS, a naročito poslije izbora za Narodnu skupštinu u 1923. godini obilovala dokazima da »plemenski« i vjerski odnosi ne određuju i ne izraža­ vaju suštinu političke i državne krize, da državna i politička kriza nije posljedica »plemenskih i vjerskih separatističkih tendencija« i »nedosljed­ nosti jugoslovenske buržoazije ideji narodnog i državnog jedinstva«, socija­ listi su sm atrali da ostaju na pravom putu kada izražavaju uvjerenje da Ju­ gosloveni u stvarnosti predstavljaju jedan narod koji će se razviti u mo­ dernu jugoslovensku naciju. Osnovu njihovog uvjerenja čini shvatanje da je »jezik glavno obilježje nacije i glavni uslov da se ona stvori«, a kada se pri tome uzme u obzir činjenica da Srbi, Hrvati i Slovenci žive izmiješani u jednoj državnoj zajednici, onda se time stiču uslovi i za »stvaranje jedne nacije od njih«.259 Stvarnost nacionalne neravnopravnosti i ugnjetavanja uni­ jela je izvjesne promjene u gledište socijalista. Oni sada ne tvrde apodiktički da Jugosloveni predstavljaju formiranu jedinstvenu naciju, već smatraju da se, »kad je reč o Srbima, Hrvatima i Slovencima, ne radi o plemenima bez ikakve samostalne nacionalne kulture i tradicije, koja se silom mogu, kao nekim hemijskim procesom, za kratko vreme stopiti u jedno. . . Doga­ đaji su pokazali da smo mi u o s n o v n o j liniji naše nacionalne politike imali 258 Tomislav Išek — »Markov protokol« i politika »sporazuma« HRSS s osvrtom na Bosnu i Hercegovinu« — »Godišnjak društva istoričara Bosne i Herce­ govine« — godina XVII — 1966 — 1967 — Sarajevo — 1969 — str. 240—253. 259 GLAS SLOBODE — br. 34 — 23. avgusta 1923 — »Ustavno pitanje«. 108

pravo, ali da smo se U njenom praktičnom sprovođenju u više pravaca pre* naglili. Tu se moramo korigirati. To je nama u toliko lakše što nam je vremc uglavnom da lo za pravo«.260 Iako u ovakvom tumačenju nesumnjivo ima nedosljednosti i protivurječnosti, u kojima će se i dalje kretati gledište socijalista o nacionalnom biću Jugoslovena, značajno je da se ovdje utvrdi da je u njihovom shvatanju došlo do relevantne promjene, koja se ogleda u priznanju da Srbi, Hrvati i Slovenci nisu plemena jedinstvenog jugoslovenskog naroda, već posebne nacije, u čije stapanje oni i dalje čvrsto vjeruju, ali pri tome naglašavaju da se radi o istorijskom procesu, da je to stvar ne više tako bliske budućnosti. I unutar KPJ izbori su izazvali izvjesne promjene u ocjeni unutraš­ njih političkih odnosa u zemlji, koje nagovještavaju drukčiji prilaz tzv. »plemenskom« faktoru. Održana u Beču dva mjeseca poslije martovskih iz­ bora za Narodnu skupštinu, Druga zemaljska konferencija KPJ analizirala je situaciju stvorenu poslije izbora i utvrdila nove pojave u odnosima iz­ među snaga vladajuće velikosrpske buržoazije i buržoaske opozicije drugih jugoslovenskih nacija. U Rezoluciji konferencije s tim u vezi kaže se: »Na­ cionalno i plemenski grupisane mase predstavljaju jednu jaku otpornu sna­ gu protiv režima belog terora, ali su te mase pod uticajem svoje nacionalne buržoazije, koja neće biti dosledna u borbi protiv srpske buržoazije zbog isprepletenosti njihovih ekonomskih interesa, teškog međunarodnog položaja i opasnosti cepanja države. Sve to će uticati na nesrpsku buržoaziju da pribegne popuštanju i kompromisu, kao što i »nepomirljiva« srpska buržo­ azija pokazuje spremnost na popuštanje«.261 Kao što se vidi, u Rezoluciji se govori drugim rječnikom, što upućuje na zaključak da se u KPJ formiraju nova shvatanja o odnosima među jugoslovenskim narodima. Narodne mase nisu više grupisane isključivo »plemenski«, nego »nacionalno i plemenski«, a vode ih njihove nacionalne, a ne »plemenske« buržoazije. Predvođene svojim nacionalnim buržoazijama, »nacionalno i plemenski grupisane ma­ se« čine »jaku otpornu snagu protiv režima belog terora«, koji nad njima sprovodi vladajuća srpska buržoazija. Izbori su pokazali da se između vladajuće srpske i opozicionih nesrpskih buržoazija uspostavlja novi odnos, koji nosi obilježje međusobnih ustupaka kompromisa. Nesrpske buržoazije se ne proglašavaju i ne optužuju zbog separatizma, nego se predviđa da će one, i pored pobjede anticentralističke linije, ići na sporazum sa vladajućom srpskom buržoazijom. Razvoj događaja će ubrzo potvrditi da je ova ocjena KPJ bila realno zasnovana, da je proizlazila iz tačnog zapažanja objektivnih, razvoj­ nih tendencija u položaju i odnosima nacionalnih buržoazija u Jugoslaviji. U nacionalnom gledištu u politici KPJ otpočeo je proces napuštanja ideje nacionalnog i državnog jedinstva, jugoslovenskog nacionalnog unitarizma i državnog centralizma, proces nastajanja novog shvatanja i razumijevanja složenosti jugoslovenskih nacionalnih odnosa. Pokazalo se da se nacionalno biće Jugoslovena ne formira prema uvjerenju KPJ, već ona, ako hoće da dje­ luje progresivno i revolucionarno, mora u svojoj nacionalnoj politici da se okrene objektivnoj stvarnosti nacionalne situacije u zemlji i na njoj gradi i formuliše svoj nacionalni program, i s njim u skladu svoj koncept državnog 1SIU.

261 Julijana Vrčinac — »Rad i zaključci Prve, Druge i Treće konferencije KPJ« — »Istorija X X veka — Zbornik radova — I — Institut društvenih nauka — Odelenje za istorijske nauke« — Kultura — Beograd — 1959 — str. 258 — 259.

109

uređenja. Još prije Druge zemaljske konferencije, na završetku izborne kam­ panje, unutar K PJ prodiralo je saznanje da se centralizam nalazi u funkciji hegemonije velikosrpske buržoazije i da izaziva nezadovoljstvo ne samo u redovima H rvata, Slovenaca i Muslimana, već i širokih slojeva naroda u Srbiji. Komunistima postaje jasniji značaj i smisao konfrontacije centra­ lističkog, hegemonističkog, monarhijskog režima i većine hrvatskog naroda koji traži republiku, dok Slovendi i Muslimani zahtijevaju »najpunije auto­ nomije«. Politika hegemonije i centralizm a »upropaštava sve što je dobro u ovoj zemlji«, sa njom »nisu zadovoljne ni Hrvatska, ni Slovenija, ni Bosna, ni Crna Gora, ni Makedonija, ni Vojvodina. Sa takvom politikom nisu za­ dovoljne narodne mase ni u Srbiji«.242 Kao i svaki idejni proces, i ovaj se odvijao pod pritiskom starih i sa otporom novim pogledima, u nejednakim uslovima i neravnomjernim tokovi­ ma. Negdje je bio dublji i išao brže, negdje se samo nagovještavao Zagušen oštrim sukobom socijal-patriotskog i komunističkog pravca, radnički pokret u Bosni i Hercegovini je u tom pogledu očigledno zaostajao. Kako smo vid­ jeli, reformistički socijalistički pokret nije ni sm atrao da je njegova pro­ gramska nacionalna orijentacija principijelno pogrešna, a komunistički pra­ vac radničkog pokreta još nije osjećao potrebu za revizijom u tom pogledu. Karakterističan je s tim u vezi letak odgovornog urednika RADNIČKOG JEDINSTVA Danila Ponjarca i Đure Đakovića početkom izborne kampanje povodom »izbornog sporazuma«, koji su sa klerikalnom Hrvatskom pučkom strankom (HPS) sklopili bivši pripadnici komunističkog pokreta Milan Perić, Ivan K ralj, Božo Petrović i Jozo Matanović. U letku se naglašava da je HPS potpomagala donošenje zakona o zaštiti države, preko čega prelaze spomenuti bivši komunisti i svojim povezivanjem sa klerikalcima »odvlače radnički pokret u šovinističko-nacionalističke vode«. Osuđujući njihovo dr­ žanje Danilo Ponjarac i Đuro Đaković kažu: »Imati takvo gledište kao Perić i Petrović i glasati za hrvatske buržoaske partije znači u ovim izborima opredeliti se p lem e n s k i, znači biti i g lasa ti p ro tiv n a ro d n o g -je d in is tv a . Ni jedan svestan radnik ne srne da potpomogne akciju ovih otpadnika. . ,«263 Kao što se vidi, letak Ponjarca i Đakovića pokazuje kako su se istaknuti komunisti u Bosni i Hercegovini čvrsto držali ideje jugoslovenskog nacional­ nog jedinstva. Po njihovom uvjerenju svako ugrožavanje narodnog jedin­ stva Jugoslovena vodilo je razaranju jedinstva radničke klase i socijalistič­ kog radničkog pokreta. Stoga nije slučajno što oni »otpadnike« komunis­ tičkog pokreta, koji razbijaju jugoslovensko narodno jedinstvo istovremeno osuđuju i kao cjepače jedinstva radničkog pokreta. Zanimljivo je da se u ovo vrijeme među jugoslovenskim komunistima javlja ideja da se za oživljavanje rada K PJ, koji se, prema jednoj njihovoj ocjeni »završio potpunim neuspjehom«, iskoristi nezadovoljstvo Muslimana u Bosni i Hercegovini kao i nezadovoljstvo Turaka i Makedonaca u »novo prisajedinjenim krajevima«. U ruke M inistarstva unutrašnjih djela dospio 262 BORBA — br. 11 — 10. marta 1923 — »Nasilnički hegemonistički centra­ lizam«. 20 ABH — Pokrajinska uprava za Bosnu i Hercegovinu — Pov. broj 250/1923. »Radnom narodu varoši i sela Bosne i Hercegovine« — letak, koji su u ime RADNIČKOG JEDINSTVA 19. II 1923. uputili Danilo Ponjarac i Đuro Đaković.

no

je jedan opširan referat »boljševičkog agenta Rozenberga« o stanju komu­ nističkog pokreta u Bugarskoj i Jugoslaviji, koji je upućen Komunističkoj internacionali u Moskvi. Na osnovu ocjena i stavova u tom referatu, Mini­ starstvo unutrašnjih dela skreće pažnju Pokrajinskom namjesniku za Bosnu i Hercegovinu da komunisti »nameravaju u svome radu i propagandi iskoris­ titi Muslimane kao elemenat, koji je danas najnezadovoljniji u našoj Kralje­ vini i kod koga će se — kako se oni nadaju — najlakše i najsigurnije uspe­ ti« .. .2M Vlada u Beogradu očigledno se plašila da ne dođe do povezivanja ilegalne KPJ sa snagama i pokretima pojedinih naroda u Jugoslaviji koji su ispoljavali nezadovoljstvo zbog svoga neravnopravnog položaja u državi. Me­ đutim, proces povezivanja komunističkog pokreta i antihegemonističkih na­ cionalnih snaga i pokreta u Jugoslaviji u cjelini, a u Bosni i Hercegovini posebno, vrlo teško se otvarao. Antihegemonistički nacionalni pokreti ispo­ ljavali su netrpeljivost i nepovjerenje prema KPJ, plašeći se proleterske revo­ lucije i diktature po uzoru na Sovjetsku Rusiju, a ilegalna KPJ je, po inerciji svoje jugoslovenske nacionalne orijentacije, u nacionalnim pokretima vidjela antijugoslovenske partikularističke i separatističke snage, koje najviše i naj­ opasnije ugrožavaju jedinstvo radničke klase i njenog revolucionarnog so­ cijalističkog pokreta. Stoga se među komunistima u Bosni i Hercegovini iz­ borni uspjeh anticentralističkih i antihegemonističkih nacionalnih buržoaskih partija doživljava kao pobjeda partikularističkih snaga, prvenstveno srpskih i hrvatskih, koje teže da podijele Jugoslaviju na Veliku Srbiju i hrvatsku republiku. »Konkurentska borba kapitala, domaćeg i stranog, uzela je oblike plemenske borbe iako ona de facto to nije, a u najnovije vreme, u toku izborne borbe, nju se podiglo na visinu borbe dvaju n arod a, hrvatskog i srpskog, za opstanak i samostalnost, odnosno za hegemoniju i ravnoprav­ nost, iako su Srbi, Hrvati i Slovenci samo jed a n n arod u kojemu srpski k a p ita listički deo uzima dominantan položaj u unutrašnjoj i vanjskoj politici države . . . Vanjski i formalni oblici ove borbe su: »Velika Srbija« i »hrvatska republika«. Oko ovih fatamorgana okupljena je većina i Srba i Hrvata. To se ovog momenta ne može poricati. U plemenskim borbama učestvuju i ši­ roki slojevi radnog naroda varoši i sela«. Izborni rezultati pokazuju svu protivurječnost unutrašnjih političkih odnosa. Birači očekuju jednovremeno: »Hrvatsku mirotvornu republiku«, »Veliku Srbiju«, »bosanski pašaluk«, »au­ tonomiju Makedonije« i »federativnu samostalnost Slovenačke«, i to sve u jednoj državi i »jedn om n a r o d u « ... »u isto vreme, na istom prostoru i sa istim ljudima: i strog monarhistički centralizam i »mirotvornu republiku« i »široke autonomije«. Iz ove analize bosanskohercegovački komunisti izvode zaključak da se takav »pravni apsurdum u istoriji mogao manifestovati jedino u bivšoj Austro-Ugarskoj«. Oni su uvjereni da će »reakcionarne par tije zajedno sa »revolucionarnim« Radićem i Spaham a. . . umesto obećanih »republika« i »pašaluka«. . . »bratski da podele sa srpskom nasilničkom buržoazijom plodove radničkih žuljeva...« Neosporno, od imaginarnog na­ cionalnog jedinstva Jugoslovena i jugoslovenske radničke klase nisu se vidje­ le realne jugoslovenske nacije; stvarna pocijepanost radničke klase objaš­ njavala se kao posljedica politike »plemenskog« razdvajanja »jugoslovenske 2« ABH — V2SO — Pov. broj 571/1923. Ministarstvo unutrašnjih dela — 26. III 1923 — Pokrajinskom namesniku g. dr Vuloviću — Sarajevo.

111

nacije«. Konstatovanje »istorijskog apsurda« Austro-Ugarske Monarhije samo po sebi nije označavalo put za pravilno, istorijsko rasvjetljavanje unutrašnjih odnosa u Jugoslaviji. Kritika »Austrijskog apsurda« bila je samo formalno kritika jugoslovenskog »apsurda«. Vrteći se u krugu integralnog nacionalnog jugoslovenstva, nastalog u spoju baštinjenog socijal-demokratskog jugoslavizma sa idejom narodnog i državnog jedinstva, ova kritika je neminovno zatvarala sebi put do stvarnosti. Ipak, sam život se pobrinuo da se iz kruga traži izlaz. A kada se u K PJ jednom krenulo pravcem koji je označavao sam realni život, onda je već bilo lakše pronaći način da se jugoslovenski čvor razm rsi i m jesto jugoslovenskog »plemenskog« čvora u političkoj prak­ si otkriju, provjere i opredijele odgovarajući oblici jugoslovenskih nacional­ nih odnosa. Potpuno različit, u stvari obrnut položaj socijalista i komunista, omo­ gućavao je prvima da slobodno razvijaju svoju političku aktivnost i političku propagandu, dok su drugi morali da odolijevaju svakojakim pritiscima vlasti, koji su čak prelazili i okvire protiv njih donesenih zakona. Socijalisti su imali GLAS SLOBODE, na čijim su stranicam a imali široke mogućnosti da svoje pristalice, radnike i javnost obavještavaju o svojim stavovima i akcijama, a komunisti su poslije kratkotrajnog izlaženja sarajevskog RADNIČKOG J E ­ DINSTVA kao organa Nezavisnih radničkih sindikata 265 osnovno sredstvo propagiranja svojih inicijativa i pogleda imali u ilegalnim lecima i brošu­ rama. Pokazalo se da je, kao legalna opozicija, SPJ predstavljala sastavini dio (političkog poretka, pa se tako i njen rad nalazio pod zaštitom zakona o zaštiti države, koji je komuniste lišio svake mogućnosti legalnog djelova­ nja. Zato oni i poslije matrovskih izbora, u kojima su pokušali da preko NRPJ izađu pred radničku klasu i javnost sa svojim političkim i ekonom­ skim zahtjevima, svoju aktivnost u najvećem obimu prenose na sindikalni plan i nastoje da sa te tačke drže vezu sa radničkom klasom na njenim vital­ nim pitanjima i interesima. Ova njihova aktivnost je različita od mjesta do m jesta, jer su i konkretni uslovi za rad u pojedinim industrijskim centri­ ma različiti i nejednaki. U Jajcu mlađi radnici imaju inicijativu,266 u Tuzli i Drvaru aktivnost komunista u to vrijeme ispoljava znake slabljenja,267 u mos2* RADNIČKO JEDINSTVO izlazilo je u Sarajevu od 3. februara 1922. godine do 15. juna 1923. godine. Izlazilo je jedanput nedeljno. U 1922. godini štampa­ no je 45 brojeva, a u 1923. godini, kada je došlo do privremene zabrane koja je trajala tokom januara i februara štampano je svega 16 brojeva. Vidjeti Predgovor Veselina Mitraševića faksimilnom izdanju RADNIČKOG JEDINSTVA — Sarajevo — 1974. 266 ABA — Pokrajinska uprava za Bosnu i Hercegovinu — Prez. br. 4812/1923. Poglavar sreza jajačkog — 1. maja 1923 — Situaciono izvješće za april 1923. — Velikom županu Travničke oblasti. ABH — Pokrajinska uprava za Bosnu i Hercegovinu — Prez. br. 5598/1923. Poglavar sreza jajačkog — 1. juna 1923 — Situaciono izvješće za maj 1923 Velikom županu Travničke oblasti. 267 ABH — Pokrajinska uprava za Bosnu i Hercegovinu — Pov. broi 703/1923. Poglavar gradskog sreza tuzlanskog — 2. maja 1923. godine — pokrajinskoj upravi za Bosnu i Hercegovinu u Sarajevu. ABH — pokrajinska uprava za Bosnu i Hercegovinu — Pov. broj 703/1923. Veliki župan bihaćke oblasti — 23. juna 1923. — Pokrajinskoj upravi za Bosnu i Hercegovinu — Sarajevo. 112

tarskom rejonu javljaju se tendencije povezivanja sa Savezom zamljoradnika i seljaštvom,268 u Zenici uticaj komunista u sindikatima nalazi se u porastu,269 u Konjicu političari i poslanici JMO održavaju sa pojedinim rad­ nicima »pouzdaničke sastanke po sistemu Radićevu«.270 Pored Sindikata, NRPJ je, od osnivanja početkom 1923, pružala komunistima određene moguć­ nosti da se održavaju i djeluju u radničkom pokretu. Opšta situacija komunističkog pokreta u Bosni i Hercegovini u ovo vrijeme pretežno je u znaku borbe za ekonomske zahtjeve radničke klase, koja je izložena brutalnoj eksploataciji sa jasnom namjerom da se onemogu­ ći kao samostalan politički faktor i u svojim materijalnim zahtjevima do­ vede u položaj zavisnosti od dobre volje i blagonaklonosti kapitalista. Svako izlaženje u susret i rješavanje radničkih potreba i traženja predstavljalo se kao kapitalističko razumijevanje radničkog položaja u opštem interesu »na. cionalne zajednice«. Buržoaska, naročito režimska propaganda nastojala je da prikriva klasne suprotnosti buržoazije i proletarijata, da ove klase pri­ kazuje kao dva neophodna stuba društva, nacije, čiji napredak pretpostavlja njihovo uzajamno razumijavanje, uzajamno uvažavanje i njihovih posebnih interesa — buržoazije kao organizatora privređivanja, radnika kao osnovnog faktora proizvodnje. Sa stanovišta ove propagande napredak nacije dokaz je da se ostvaruje skladan razvoj i napredak svih strukturnih elemenata, prije svega kapitalista i radnika. Zabavljeni organizovanjem otpora i borbe protiv sve oštrijih oblika izrabljivanja radničke klase, komunisti u Bosni i Hercegovini ispoljavali su smanjenu pažnju prema opštedržavnim i opštenacionalnim problemima. Specifični položaj komunističkog pokreta u Bosni i Hercegovini, naročito s obzirom na stepe® opšteg razvoja radničke klase i na složene nacionalne, vjerske i političke odnose, došao je do izražaja i u činjenici da je u njemu, kasnije, došla na dnevni red problematika nacio­ nalnog pitanja nego u drugim, nerazvijenim sredinama revolucionarnog rad­ ničkog pokreta. Već je rezultat glasanja za Vidovdanski ustav271 pokazao da se sistemu nacionalne suprematije i ugnjetavanja opiru jaki nacionalni pokreti u zem­ lji, da se centralizmu i hegemoniji velikosrpske buržoazije ovi pokreti suprot­ stavljaju sa federalističkim i autonomističkim programom. Nacionalna ne­ ravnopravnost nije se dala prikriti idejom nacionalnog i državnog jedinstva. Odmah po donošenju Ustava opozicione partije, ne samo nacionalne, gra268 ABH — Veliki župan sarajevske oblasti — Pov. broj 292/1922. Ministarstvo unutrašnjih dela Beograd — 1. maja 1922 — Pokrajinskoj upravi za Bosnu i Hercegovinu — Sarajevo.. 269 ABH — Pokrajinska uprava za Bosnu i Hercegovinu — Prez. br. 8202/1923. Poglavar sreza zeničkog — 29. avgusta 1923 — Ministarstvu unutrašnjih de­ la — Beograd — Pokrajinskoj upravi za Bosnu i Hercegovinu u Sarajevu. 270 ABH — Pokrajinska uprava Bosne i Hercegovine — Prez. br. 8345/1923. Poglavar sreza konjičkog — 12. avgusta 1923 — Pokrajinskoj upravi (na ruke predsjednika) u Sarajevu. 271 Za Vidovdanski ustav glasali su poslanici Narodne radikalne stranke (91), Demokratske stranke (91), JMO (23), Slovenske kmetijske stranke (10), Turske stranke Džemijet (8). Za Ustav su glasala 223 poslanika. Protiv Ustava glasali su poslanici Zemljoradničke stranke, Socijaldemokratske stranke, Republikanske stran­ ke i dr Ante Trumbić, to jest 35 poslanika. Apstinirao je 161 poslanik (poslanici HRSS, KPJ i nekih manjih grupa). U svemu, od ukupno 419 poslanika protiv Ustava opredijelilo se 196 poslanika. (Ferdo čulinović — »Jugoslavija između dva rata« I) — Zagreb 1961 str. 351.

113

danske, već i radničke, razvile su aktivnost i istakle zahtjeve za njegovom revizijom. Pod uticajem pokreta protiv centralizma i hegemonije počelo je da prodire saznanje o potrebi njegove revizije i u Demokratskoj stranci, koja je bila jedan od glavnih stubova državnog centralizma i jugoslovenskog nacionalnog unitarizma. Izbori 1923. godine značili su pobjedu snaga koje su tražile ustavnu reviziju, to jest ukidanje sistema hegemonije i centraliz­ m a i poraz Narodne radikalne stranke, koja je bila načistu da bi ustavnom revizijom velikosrpska buržoazija izgubila hegemonističku poziciju u državi i vođenju državnih poslova. Međutim, u svojim zahtjevima da se izvrši revi­ zija Ustava sve opozicione stranke nisu bile jednako motivirane, a ni spremne da drže isti korak u kampanji za ustavne izmjene. S druge strane, identifikujući se sa sistemom koji je uspostavio Vidovdanski ustav, Narodna radi­ kalna stranka je u ulozi nepokolebljivog branioca Ustava vidjela ispunjenje svoje, istorijom opredijeljene, nacionalne i državne misije. Odbraniti i oču­ vati Ustav, čije je osnove ona položila, značilo je za nju biti štit državnih i narodnih interesa. Nije se varala da bi revizija Ustava neminovno predstav­ ljala njen pad. Da bi spriječio reviziju, kojoj je pružala određenu podršku i Demokratska stranka,272 Pašić je tražio i uspostavio kontakte sa glavnim protivnikom, vođom federalističke HRSS, Radićem. Sa »Markovim protoko­ lom« Pašić je oslabio pritisak anticentralističkog bloka, koji je reviziju Ustava činio gotovo izvjesnom, a spasio Vidovdanski ustav, koji je osigu­ ravao suprem atiju velikosrpske buržoazije i vladavinu radikala kao pobor­ nika njenih interesa. Rezolucija Druge zemaljske konferencije KPJ u maju 1923. sasvim tačno je procijenila i predvidjela mogućnost sporazuma konfrontiranih nacionalnih buržoazija.273 Kako se unutrašnji odnosi i poslije »spora­ zuma« nisu izmijenili, zahtjevi antihegemomstičkih snaga da se mijenja Ustav dobijali su jaku podršku ne samo hrvatskih, slovenačkih i musliman­ skih m asa, okupljenih na federalističkom i autonomističkom programu, već i demokratske opozicije u Srbiji i srpskom narodu u drugim pokrajinama.

Bilo je više nego dovoljno razloga i potrebe da se unutar K PJ kritički raz­ motri i ocijeni njena koncepcija i linija nacionalnog .i državnog jedinstva. K rajem juna 1923. godine NRPJ je otvorila anketu o nacionalnom pita­ nju u Jugoslaviji. Među prvima svoje mišljenje izložio je Pavle Pavlović, član CK K PJ. Po njemu, mogućno je »sa velikom formalnom sigurnošću tvrditi da u Jugoslaviji postoji nacionalni problem, kao što se može tvrditi i obratno, da ovi problemi ne p o sto je. . . Govoriti o nacionalnom problemu u Jugo­ slaviji kaže, znači govoriti o političkoj fatamorgani, koju mi namjerno vidi­ mo, ali koja u stvarnosti ne egzistira«. Pavlović je mišljenja da »jugoslo272 Dr Branislav Gligorijević — »Demokratska stranka i politički odnosi u kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca« — Beograd — 1970 — str. 353. 273 Julijana Vrčinac — »Rad i zaključci Prve, Druge i Treće konferencije Ko­ munističke Partije Jugoslavije« — Istorija X X veka — Zbornik radova — I —Institut društvenih nauka — odelenje za istorijske nauke — Kultura — Beograd str. 259. Dr Dušan Lukač — »Radnički pokret u Jugoslaviji i nacionalno pitanje 1918—1941« — II zemaljska konferencija KPJ i nacionalno pitanje — ISI (Institut za savremenu istoriju«) — Beograd — 1972 — str. HXJ—111. 114

venska plemena nisu imala sreću da ostvare svoje nacionalno ujedinjenje putem narodne revolucije, već im je jedinstvo nametnuto« ishodom imperija­ lističkog rata. To jedinstvo bez solidarnosti rodilo je kod Jugoslovena po­ grešne nacionalne razlike. Buržoazija — a ne narodne mase — kao ideološki reprezentant nacionalnih razlika, jedne već »degenerirane j ugoslovenske na­ cionalnosti«, konfrontirala se sa uzajamnim nepovjerenjem i divergentnim težnjama. Pretenzije hrvatske i slovenačke buržoazije na puno učešće u političkoj vlasti osnivale su se ne samo na visoko razvijenoj klasnoj svijesti, već i na uvjerenju da su ekonomski jače i sposobnije. Srpska buržoazija domogla se vlasti i pljačke i učvrstila svoju hegemoniju u Jugoslaviji najpri­ je političkom korupcijom, a zatim isključivošću. Od toga vremena ova konku­ rencija obilježena je kao nacionalna borba u Jugoslaviji. Toicom dvije go­ dine srpska buržoazija vršila je pljačku imovine stranaca, ratnog bogatstva, državnih finarisija, koristeći se pri tome komesarima u provincijama i opštinama. Ona je znala da se »svojom afričkom klasnom koncepcijom« na bar­ barski način posluži taktikom rekompenzacije najviših ekonomskih klasa u momentu kada je bila potrebna njihova politička neutralizacija, da bi se degradirala Konstituanta na rang običnog parlamenta i sproveo njen centra­ listički ustav. To je ona postigla Obznanom i Zakonom o zaštiti države, pri čemu je industrijalcima, u prvom redu slovenačkim i hrvatskim, i bankama, predala dnevni ekstraprofit od 10000000 dinara. Srpski hegemonistički držav­ nici nadali su se da će moći da u savezu sa circa 2000 industrijalaca, circa 1000 bankara, nekoliko hiljada novopečenih bogataša, korupcijom bosanskih feudalaca sa 300000000 dinara, korumpiranjem poslanika i štampe, odstra­ njenjem Radića i isključenjem komunista iz Parlamenta izvedu svoju »kasapsku kooperaciju« nad Konstituantom i dobiju Ustav. »Spašena« od klas­ nih i plemenskih borbi, oslobođena pritiska komunističkih zahtjeva za soci­ jalnim reformama, od Zemljoradničkog saveza i republikanskih injekcija, Jugoslavija poslije 18. m arta liči na srednjovjekovni legendarni Konstantinopol kojim prolaze starodrevni, plemenski karavani. Zahvaljujući ustavnoj »lega­ lizaciji« svoje ilegalne prevlasti, hegemonistička srpska buržoazija zadala je smrtni udarac ionako bolesnoj jugoslovenskoj ideji. Današnju politiku kri­ za i lomova vode ne nacije, već nacionalni rudimenti pritisnuti egoističnim profanim interesima svih plemenskih buržoazija. Parola političke autono­ mije, ako bi je Partija u momentima latentne nacionalne krize primijenila nevješto i nekritički, mogla bi da bude kontrarevolucionama kako s obzi­ rom na cilj, tako i po svojim posljedicama. Međutim, ona će biti revolucio­ narna kada se proletarijat i siromašni seljak nađe u situaciji osvajanja vlas­ ti. Danas je potrebno i korisno da se objasni masama da je revolucionarni princip samoodređenja naroda do otcjepljenja izvodljiv samo putem revo­ lucije i revolucionarnim metodima. Ovaj princip stoji u direktnoj suprotnosti prema principima građanskih klasa, koje u trci za svojim klasnim interesi­ ma radi osvajanja tržišta teže za potčinjavanjem drugih naroda. Sada se radi o tome kako da se pojača kampanja Partije u štampi i organizacijama, kako da se pooštri partijska kritika biiržoaskih političkih avantura, kako da se

učvrsti borbeni aparat Partije za trenutak kada nastupe ideoloSki plemenski lomovi«.274 Iz izloženog pregleda stavova Pavla Pavlovića o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji nije teško zaključiti da ne čine povezanu, konzistentnu cjelinu, da nose obilježje neodređenosti i nedosljednosti, da su u njima prisutna shvatanja, koja se kreću između relativističkih i dogmatiziranih pristupa.275* U drugoj polovini 1923. godine BORBA je na svojim stranicam a otvo­ rila diskusiju o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji. U prvim prilozima prisut­ na je tendencija da se prevaziđe unitarističko jugoslovensko gledište, ali se još ne može da izađe iz okvira jugoslovenske koncepcije. Usvaja se načelo samoodređenja i federativni princip kao oblik državnog uređenja Jugoslavije, ali se pri tome podrazumijeva ravnopravnost plemena i perspektiva njihovog razvitka u jedan narod. Prisutna je, takođe, potreba da se Partija u svom novom stanovištu distancira od stanovišta hrvatskog nacionalnog pokreta i istovremeno podvuče razlika između dotadašnjeg opredjeljenja KPJ za ideju nacionalnog i državnog jedinstva i režimske politike »nasilničkog centraliz­ ma« velikosrpske buržoazije. U BORBI se kaže: » . .. Samo federativno dr­ žavno uređenje zasigurat će plemensku ravnopravnost i tako stvoriti moguć­ nost plemenskog stapanja u jedan narod. Mi treba da smelo i odlučno povedemo borbu za ovo stanovište . . . (koje) odgovara našem principijelnom stanovištu i u pogledu narodnog jedinstva i prava samoodređenja naroda. Izjavljujući se za federalizam mi se ne identifikujemo sa hrvatskom buržo­ azijom, kao što se nismo identifikovali ni sa srpskom, kad smo se godine 1919. izjavili za centralizam ili 1909. za ujedinjenje Jugoslovena«.27511 Iz niza priloga koji su se pojavili u diskusiji o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji, opkrenutoj odlukom Druge zemaljske konferencije KPJ, u našem pregledu ove diskusije izdvajamo i zadržaćemo se još na pogledima Augusta Cesarca, Sime Markovića, Ante Cilige (pseudonim Mbt) i Đure Cvijića. U svome prilogu diskusiji o nacionalnom pitanju August C esa rec dao je analizu istorijskog razvoja društvenih i ekonomskih odnosa u kojima se javljaju nacionalni pokreti u Hrvatskoj i Srbiji, pri čemu nastoji da utvrdi njihove istorijski uslovljene razlike.274 Kada pristupa razmatranju konkretne situacije nacionalnih odnosa u zemlji, on postavlja tezu da Jugoslavija kao država znači progres, ali da progres ne predstavlja jugoslovcnska država kakva postoji; isto lako ujedinjenje naroda predstavlja progres, ali pro­ gres, ističe Cesarec, ne znači ujedinjenje kako se hoće da provodi. Srpska 274 Arhiv Predsjedništva CKSKJ — Kl — 1923/35. Pavle Pavlović »Das nationale Problem in Jugoslawien« — (Ersskienen im Zentralorgan der UAPJ vom 24. u. 28. Juni 1923., in der Enquette u: die nationale Frage in Jugoslawien) U našem tekstu su u konciznom obliku izloženi osnovni stavovi P. Pavlovića o nacionalnom pitanju, koje je on razradio i razvio kao svoj prilog pokrenutoj anketi o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji). 275 Slično mišljenje o Pavlovićevim stavovima u diskusiji o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji izložio je dr Dušan Lukač u svojoj monografiji — »Radnički pokret u Jugoslaviji i nacionalno pitanje 1918—1941« — str. 132. zKa BORBA — br. 30 — 16. avgusta 1923 — »Diskusija o nacionalnom pita­ nju — Samoodređenje naroda u Jugoslaviji.« 274 Vidjeti. Stanislava Koprivica — Oštrić — »Udio Augusta Cesarca u disku­ siji o nacionalnom pitanju u KPJ 1923. godinea — »Putovi revolucije« — Institut za historiju radničkog pokreta Hrvatske — Zagreb — 1966 — str. 109 — 119. Dr Dušan Lukač, op. cit. str. 144 — 150. 116

buržoazija je u vezi sa ujedinjenjem pošla reakcionarnim putem, putem diktature i centralizma, u ime ideje narodnog jedinstva odbacila je princip samoodređenja naroda i uspostavila sistem nacionalnog potlačivanja. Po miš­ ljenju Cesarca Jugosloveni su jedan narod, ali narodne mase subjektivno se tako ne osjećaju. Zbog toga Jugoslavija nije nacionalna, već višenacionalna (»nacionalitetna«) država. Zato što je ekonomski nerazvijenija, srpska buržo­ azija svoje interese zaštićuje hegemonističkom politikom. Iako ekonomski eksploatisano, srpsko seljaštvo podržava svoju buržoaziju radi zaštite svojih prolaznih objektivnih interesa. Otuda su Srbi, prema drugim narodima, gospodujuća nacija. S druge strane, hrvatska buržoazija, ekonomski na vi­ šem stupnju, sposobnija da vodi ekonomsko ujedinjenje, politički je potla­ čena. Zbog toga ona ne nastupa prema ostalim narodima kao politički i nacio­ nalni tlačilac, iako predstavlja društvenu snagu koja je nosilac ekonomske i klasne eksploatacije. Cio hrvatski narod, bez razlike klasa, osjeća se nacional­ no potlačen. Protiv gospodujuće nacije Srba poveli su borbu za samoodre­ đenje ne samo Hrvati već i Crnogorci, Slovenci i Makedonci. Kao proleterska demokratija, Komunistička partija je za autonomiju u svim slučajevima gdje to traže pojedini narodi, bilo unutar države kao Slovenci, bosanski Muslimani i Crnogorci, ili van nje .i tek u sklopu jedne Šire federacije kao Makedonci. Isto tako Partija je za federaciju ili konfederaciju, kao što traže Hrvali. Fede­ racija je, međutim, za Cesarca — koji se pri tome poziva na Lenjina — prelazna forma ka punom jedinstvu radnog naroda raznih nacija. Naš je za­ datak, ističe Cesarec, da se opredijelimo i podupremo tu prelaznu formu, koia će kao takva, to jest kao prelazna forma ostati i poslije -proleterske revolucije. Poslije ujedinjenja nacionalna revolucija provodi se tamo gdje se nije ranije ostvarila, kao u Srbijanaca. Završen proces nacionalne revolu­ cije, na čijoj strani se nalaze politički potlačene buržoazije, predstavlja eta­ pu na putu nacionalnog izmirenja, u kome Cesarec vidi pretpostavku centra­ lizma, koji je poslije iživlienoe nacionalizma, krajnji čili komunističkog pokreta u dalekoj budućnosti. U zaključku svojih razmatranja Cesarec podvlači da pod federalizmom podrazumijeva razne oblike — autonomiju, federaciju, konfederaciju — koje narodi Jugoslavije traže u borbi za ostvarenje nacio­ nalne ravnopravnosti.277 Okosnicu Cesarčeve analize čini razmatranje različitih istorijskih uslova u kojima je ostvarena nacionalna revolucija Srba i uslova u kojima se dovršava nacionalna revolucija Hrvata. Korijen sukoba između srpske i hr­ vatske buržoazije nalazi se u tim uslovima. Iako zadržava mišljenje da su Jugosloveni jedan narod. Cesarec prihvata realnost da se narodne mase u nacionalnom pogledu različito osjećaju. I stoga insistira na pravu samo­ određenja svih jugoslovenskih naroda, čime odbacuje stanovište Partije o pravu samoodređenja Jugoslovena, a ne jugoslovenskih »plemena«. Prihva­ ta jući stvarnost višenacionalnom sastava Jugoslavije. Cesarec smatra da KPT u svojoj nacionalnoj politici treba da se zalaže za one oblike državnog ure­ đenja koie traže sami narodi Juroslavije. To znači da KP.T treba da nođupire zahtjeve za autonomiju, federaciju, odnosno konfederaciju, koji odgovaraju 277 BORBA — br. 32 — 30. avgust 1923 — August Cesarec — »Nacionalno pitanje i naši zadaci« — III. Osnovni naš nacionalni stav: federalizam — BORBA — br. 33 — 6. septembra 1923 — August Cesarec — »Nacionalno pitanje i naši zadaci« — IV — Federacija kao etapa od nacionalne revolucije k proleterskoj.

117

težnjama potlačenih naroda u njihovoj borbi' iza nacionalnu ravnopravnost. Iako teorijski prihvata centralizam, Cesarec sm atra da praktično — poli­ tičko opredjeljenje KPJ za federalizam diktira sama! stvarnost nacionalnih odnosa u Jugoslaviji. Međutim, slijedeći Lenjinovo gledište, po kome je federalizam prelazna etapa ka centralizmu, on ga i posm atra kao prelaznu etapu, pri čemu je uvjeren ne samo u nužnost federativnog uređenja jugoslovenske države, nego i u njegovu relativnu dugotrajnost do daleke buduć­ nosti, čak i poslije proleterske revolucije. Neosporno, analiza Cesarčeva, iako nije sasvim oslobođena doktrinarnog pristupa, dala je veoma značajan prilog form iranju markističkog stanovišta K PJ o nacionalnom pitanju u Jugosla­ viji u anketi koja je prethodila III-oj zemaljskoj konferenciji K PJ i koja je činila osnovu njenog pripremanja. U toku veoma žive diskusije o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji poja­ vila se knjiga sekretara Centralnog partijskog vijeća K PJ d r S im e M a rkov ića: »NadonaLno pitanje u svetlosti marksizma«.278 Knjiga ima osam poglavlja, od kojih je posljednje posvećeno razm atranju nacionalnog pitanja u Jugo­ slaviji, dok u prethodnim poglavljima pisac daje pregled opštih uslova form iranja nacije, razvoja nacionalnih pokreta i borbi, načela u rješavanju nacionalnog pitanja sa posebnim osvrtom na rješavanje nacionalnog pita­ nja u ruskoj proleterskoj revoluciji i socijalizmu. Po Markovićevom uvjerenju, Jugoslavija predstavlja »jedan od rezultata svetskog rata«. U novoj državi našli su se zajedno Srbi, koji su se tokom X IX vijeka »potpuno uzdigli na stupanj moderne nacije«, Hrvati, koji šu se »krajem X I X veka u svakom pogledu uzdigli na visinu modeme nacije«, Slovenci, koje je kapitalizam »krajem X I X veka uveo u kolo istorijskih nacija«. Pri razm atranju uslova u kojima su se formirale pomeriute nacije, Sima Marković ističe da je uticaj religije imao veliki značaj, po njemu mnogo veći »kod rimokatoličkih H rvata i Slovenaca nego što je to slučaj kod istočnopravoslavnih Srba«. Istovremeno, on sm atra da religija može pred­ stavljati faktor »nacionalnog otuđenja«, što je slučaj kod bosanskohercegovačkih Muslimana. »Za njih je religija jedini kriterijum nacije. One (musli­ manske mase) sebe sm atraju Turcim a, iako ne znaju ni reči turske, niti imaju ma kakvih drugih veza sa Turcim a osim — vere. I to je najbolji do­ kaz velike istorijske zaostalosti Bosne i H e rcego vin e... Međutim, kapita­ lizam, taj veliki revolucionar, menjajući iz osnova stare uslove rada i života narodnih masa, stvara uslove i za promjenu njihove tradicionalne ideologije, pa i za oslobođenje iz lanca verskog ropstva. Interes je i dužnost proletari­ jata da taj proces ubrza«.279 Marković dijeli mišljenje mnogih prvaka socijalističkog radničkog po­ kreta da su »ujedinjenjem u jednu državu tri tako srodna naroda kao što su Srbi, Hrvati i Slovenci stvoreni svi potrebni uslovi da oni u toku istorijskog razvitka, u procesu asimilacije, postanu jedan narod, jedna nacija«. 278 Dr Sima Marković — »Nacionalno pitanje, u svetlosti marksizma«,. Izda­ nje Centralnog Odbora NRPJ — Beograd — 1923. Dr Dušan Lukač misli da se Markovićeva knjiga pojavila krajem septembra ili početkom oktobra 1923. godine (»op. cit. str. 157. — Ova pretpostavka može biti tačna, jer Ante Ciliga ulazi u diskusiju o nacionalnom pitanju svojim prilogom, koji je objavio u BORBI od 11. oktobra 1923. godine povodom ove knjige dr Sime Markovića. 279 Dr Sima Marković — op. cit. str. 103, 105, 107, 108. 118

Pri tome on podsjeća na Marksovu procjenu da je »proces asimilacije kojim je stvorena francuska nacija trajao oko 300 godina«. Iz prethodne analize Marković izvlači zaključak da »srpska teorija o narodnom jedinstvu Srba, Hrvata i Slovenaca ima svoju naročitu političku pozadinu«, ali da »nema nikakvu naučnu podlogu, nikakvog dstorijskog opravdanja. Teorija o »tri plemena jednog naroda« imala je da posluži interesima srpske buržoazije i njenom prvom cilju »da se kao klasa što pre ekonomski restaurira i uz­ digne bar na visinu svojih hrvatskih i slovenačkih konkurenata«. Ostvarenju toga cilja služila je državna vlast, koju je srpska buržoazija čvrsto držala u svojim rukama. U težnji da sredstvima političke prevlasti nadoknadi svoju ekonomsku zaostalost, hegemonistička srpska buržoazija forsira državni cen­ tralizam, koji je uspjela da ozakoni Vidovdanskim ustavom. Nasuprot cen­ tralistički opredijeljenoj srpskoj buržoaziji, »Hrvati i Slovenci traže pravo samoopredjeljenja u okviru današnje države«, na osnovu čega Marković ističe tezu da se »nacionalno pitanje u Jugoslaviji, za sad, postavlja kao ustavno pitanje«.2“ Polazeći od principijelnog, teorijskog stanovišta o pravu naroda na samoodređenje, Marković naglašava da »marksistički proletarijat priznaje i Hrvatima i Slovencima neograničeno pravo samoopredjeljenja, to jest pravo na samostalnu državnu egzistenciju«. Ali, uzimajući u obzir realnu političku situaciju da »Hrvati i Slovenci. . . ne žele, bar za sada, ocepljenje od današ­ nje države«, da »hrvatski i slovenački proletarijat, takođe, ne samo da nema nikakvog interesa da se odvaja od srpskog proletarijata, nego mu svi interesi nalažu da ostane s njim u najpunijem jedinstvu«, Marković zaklju­ čuje da se »rešenje nacionalnog pitanja svodi, u ovom slučaju, na pitanje unutrašnjeg uređenja države, na ustavno pitanje«. Odbacujući centralizam kao oblik koji služi nacionalnom ugnjetavanju, Marković se između federa­ cije i autonomije, kao oblika državnog uređenja, opredjeljuje za autonomis­ tički princip. Razloge opredjeljenju za autonomističko uređenje države on nalazi u tome što su se za autonomiju izjasnili Slovenci, JMO, krupna hrvat­ ska buržoazija, dio najnaprednije hrvatske inteligencije, a sa srpske strane »ideju širih pokrajinskih autonomija zastupa Stojan Protić, »jedan od naj­ dalekovidnijih srpskih državnika«. Osim toga, »klasno svesni proletarijat Jugoslavije« zalaže se za autonomije, »jer to rješenje u današnjoj konkretnoj situaciji najbolje odgovara interesima radničke klase ćele zem lje. . . Najviši interes radničke klase je da se nacionalne borbe još u okviru kapitalističkog društva svedu na m inim um . . . Takvim rešenjem ustavnog pitanja bili bi stvoreni svi potrebni uslovi za nacionalni mir u zem lji. . . klasna borba dobi­ la bi slobodno polje«.*281 Ovdje je potrebno konstatovati da Sima Marković tretira makedonsko pitanje kao teritorijabio-političko pitanje, a ne kao pitanje slobode make­ donskog n aroda, koga on i ne vidi u etnografskom šarenilu Makedonije. Marković piše: »U Makedoniji pored Srba ima još i Bugara, lu rak a, Amauta, Kucovlaha i Grka«, pa sm atra da se »pitanje Makedonije odnosno make­ ® l8t0f str. n i , 112,115, 116. 281 Isto; str. 118, 119, 120, 123. 119

donsko pitanje rešava u »Savezu Balkanskih naroda«* čiji bi ravnopravni član bila i autonomna Makedonija i u granicama koje bi se odredile plebi­ scitom«.2“ Iako je u svojoj analizi nacionalnog pitanja u Jugoslaviji dao niz odre­ đenih tačnih ocjena i zapažanja, Marković je istovremeno u svojim stavovima ispoljio nedosljednost iz koje nije mogao da izađe. Kada se opredjeljuje za autonomije, on uvažava zahtjeve buržoaskih političkih stranaka koje imaju jaku podršku narodnih masa, naročito u Sloveniji i Bosni i Hercegovini. U opredjeljenju tih stranaka za autonomije on nalazi razlog da i proletarijat prihvati autonomistički princip uređenja države. Međutim, kada govori o stanovištu proletarijata prem a pitanju egzistencije jugoslovenske države, on prenebregava činjenice da su jaki nacionalni pokreti opredijeljeni za na­ čelo samoodređenja u smislu prava na otcjepljenje od jugoslovenske države i stvaranja samostalne državne egzistencije. Zbog toga što su »svi interesi jugoslavenskog proletarijata, to jest hrvatskog, slovenačkog i srpskog« da ostane »u najpunijem jedinstvu«, Marković zanemaruje težnje nacionalnih pokreta u Jugoslaviji ne samo za otcjepljenjem i izdvajanjem iz jugoslovenske države i obrazovanjem posebnih nacionalnih država, već i za federativnim uređenjem Jugoslavije. Kada se radi o očuvanju jugoslovenske države, Mar­ ković daje primaran značaj interesima proletarijata a kada se opredje­ ljuje za rješavanje nacionalnog pitanja kao ustavnog pitanja u obliku širokih autonomija, primaran značaj dobijaju autonomistički stavovi građanskih stranaka. Kod Markovića nema ni pomena o Lenjinovom stanovištu, koje mu je poznato, da je prva dužnost proletarijata vladajuće nacije da potpoma­ že borbu potlačenih nacija sve do ostvarenja njihovog prava za otcjepljenje. Mjesto dosljednog marksističkog opredjeljenja, za pravo nacija na samo­ određenje do otcjepljenja, Marković govori p zajedničkom interesu hrvatskog i slovenačkog proletarijata da ostane u »najpunijem jedinstvu« sa srpskim proletarijatom . U stvari, to je značilo konfrontiranie hrvatskog i slovenačkog proletarijata sa hrvatskim i slovenačkim nacionalnim pokretima, u kojima su bile okupljene najšire mase hrvatskog i slovenačkog naroda. Teorijski aspekt interesa »marksističkog proletarijata« jugoslovenskih naroda ignorisao je realne zahtjeve revolucionarnih nacionalnih pokreta. Hegemonija veliko­ srpske buržoazije i njena politika nacionalnog ugnjetavanja nije se ukidala tezom o apstraktnom jedinstvu interesa proletarijata jugoslovenskih naroda, već realnom snagom antihegemonističkih nacionalnih pokreta u zemlji. Put ka rješenju nacionalnog pitanja u Jugoslaviji trasirao se povezivanjem KPJ sa progresivnim nacionalnim pokretima, aktivnom ulogom i učešćem KPJ i radničke klase u njima. Komunističkoj partiji Jugoslavije bio je neophodan njen vlastiti nacionalni program, koji je tražila u pokrenutoj anketi o nacio­ nalnom pitanju u Jugoslaviji. Ona nije smjela dozvoliti da se od nacionalnih pokreta izolira i da ih prepusti dominaciji buržoaske ideologije. Partijski organ NRPJ objavio je 23. septembra 1923. godine odluku Centralnog odbora, kojom se saziva Zemaljska konferencija NRPJ u Beo­ gradu za 18, 19. i 20. novembar 1923. godine, kao i Predlog rezolucije o nacionalnom pitanju, koji je sačinio Đ uro C v ijić.2M Podijeljen na devet glava,*283 2“ Isto; str. 121, 123. 283 RADNIK — DELAVEC — Centralni organ Nezavisne Radničke Partije Jugoslavije — br. 80 — Beograd, — 23. septembra 1923 — »Predlog rezolucije o nacionalnom pitanju — referent drug Đuro Cvijić.

120

Predlog rezolucije sadrži neke poznate stavove KPJ, ali analizom nacionalnih odnosa dolazi do sasvim novog opredjeljenja. Tu se kaže da je stvaranje države SHS jedan od rezultata svjetskog rata i da je ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca u jednu državu značilo stvaranje objektivnih uslova za proces formiranja jednog naroda iz tri naroda. Poput Sime Markovića i Cvijić smatra da ujedinjenje nije bilo istorijski pripremljeno, da o njemu nisu odlučivale narodne mase, već je izvršeno sporazumom između hrvatske i slovenačke buržoazije s jedne i pobjedničke srpske buržoazije i milita­ rističke srpske monarhije, s druge strane. Hrvatska i slovenačka buržoazija i srpska buržoazija zajedno sprovode diktaturu nad cjelokupnim radnim na­ rodom Jugoslavije. Međutim, srpska buržoazija nastoji da živi na račun hrvatske i slovenačke buržoazije, koje su se u ratu znatno obogatile. Tako je na početku zaustavljen proces nacionalnog ujedinjavanja. Svoju hegemo­ niju nad hrvatskim i slovenačkim narodom srpska buržoazija sprovodi kroz centralistički ustav, držeći u svojim rukama cijeli državni i vojni aparat. Rezultat srpske hegemonije predstavlja nacionalno grupisanje hrvatskog i slovenačkog naroda i nacionalnih manjina, kao i jačanje pokreta za autono­ mije Makedonije, Crne Gore i Bosne. Hrvatska i slovenačka buržoazija su industrijski razvijenije, zainteresovane su za cjelokupno privredno područje države i stoga nisu separatističke. NRPJ ustaje protiv svakog nasilnog ujedi­ njavanja naroda u jednu državu, ističe pravo samoopredjel jen ja naroda, pra­ vo na slobodno otcjepljenje i obrazovanje svoje posebne države. Istovremeno, NRPJ ne tvrdi da je otcjepljenje uvijek i cjelishodmo. Ona će se boriti da se putem slobodnog opredjeljivanja svakog pojedinog naroda stvori njihovo dobrovoljno federativno državno uređenje. Ponovni buržoaski sporazum ne može riješiti nacionalno pitanje. Zbližavanjem radnog naroda raznih nacija u zajedničkoj borbi protiv kapitalizma stvoriće se preduslovi za obrazovanje federacije radničko-seljačkih republika na Balkanu i u Podunavlju. Formi­ ranjem radničko-seljačkih vlada lako će se riješiti nacionalno pitanje u Ju goslaviji i stvoriti preduslovi za dobrovoljni savez, Balkansko-Podunavsku federaciju radničko-seljačkih republika. U borbi za rješavanje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji NRPJ će čuvati svoju samostalnost, isticati svoj prin­ cipijelan stav i zastupati posebne interese radničke klase i cijelog izrablji vanog nadnog naroda. Svojom naročitom zadaćom NRPJ smatra da ugnjetenim narodima prikazuje klasni karakter parola samoopredjeljenja, federacije i autonomije u djelovanju opozicione buržoazije, koja pod tim parolama ra­ zumije samo svoj monopol nad izrabljivanjem radnog naroda vlastite nacije.2*4 U Cvijićevom Predlogu rezolucije o nacionalnom pitanju prisutni su izvjesni kontradiktorni stavovi koji se međusobno isključuju. Ne može se prihvatiti gledište da srpska buržoazija zajedno sa hrvatskom i slovenačkom buržoazijom sprovodi diktaturu nad cjelokupnim radnim narodom Jugosla­ vije i istovremeno stanovište da srpska buržoazija ekonomski i politički podvlašćuje razvijenije i u ratu obogaćene hrvatsku i slovenačku buržoaziju. Ne gubeći iz vida ove i slične slabosti Cvijićevog Predloga (kao što je, na primjer, teza da su ujedinjenjem u zajedničku državu 1918. godine stvoreni objektivni uslovi za formiranje jednog — jugoslovenskog — naroda iz tri naroda, zatim doktrinama formula o balkansko-podunavskoj federaciji),* ** Isto, str. 2, 3. 121

vrijednost njegova je nesumnjivo u postavljanju nacionalnog pitanja u Jugo­ slaviji i njegovom rješavanju u duhu načela samoodređenja naroda, koje podrazumijeva pravo na dobrovoljno ujedinjenje, kao i pravo naroda na izdvajanje i otcjepljenje od jugoslovenske države i obrazovanje vlastite, samostalne države. Za razliku od Sime Markovića, koji se opredjeljuje za autonomistički princip, Đ. Cvijić nalazi u federativnom uređenju jugosloven­ ske države najbolji oblik rješenja nacionalnog pitanja.“5 Ubrzo po objavljivanju, Cvijićev Predlog rezolucije o nacionalnom pi­ tanju, kao i Markovićeva studija »Nacionalno pitanje u svetlosti marksizma«, podstakli su polemiku i kritiku izvjesnih stavova i rješenja koji su sadržani u njima. Pod pseudonimom M bt, Ante Ciliga objavio je svoj prilog diskusiji o na­ cionalnom pitanju, u čijem prvom dijelu kritikuje i odbacuje stavove Sime Markovića, a u drugom polemizira sa gledištem Đure Cvijića. Ciliga pozdrav­ lja pojavu Markovićeve studije i Cvijićevog Predloga, jer u njima vidi »znak kretanja na b o lje . . . početak shvatanja o sudbonosnoj važnosti nacionalnog pitanja«. Pristupajući razm atranju Markovićevih pogleda, Ciliga nalazi da je u njima prisutan uticaj nacionalnog nihilizma Rože Luksemburg, pa kaže da je Marković teorijski na Lenjinovom stanovištu, a praktično uz Luksemburgovu i na istom terenu sa buržujem Protićem. Osnovna Ciligina kritička zam jerka Markoviću jeste njegovo shvatanje da je »hegemonistička politika srpske buržoazije izraz njene ekonomske zaostalosti, uslov njene brže klasne restauracije i neophodna potreba njenog afirm iranja u konkurentskoj borbi sa naprednijom hrvatskom i slovenačkom buržoazijom«. U ovom Markovićevom stanovištu Ciliga vidi »marksističko-ekonomsku o b ran u srpske hegemonije«, jer sm atra da ova teorija »nosi reformistički karakter, da vodi srpskom socijal-imperijalizmu« i da, kao takva, zatvara put revolucionarnim rješenjim a. Odbacujući Markovićeve stavove, Ciliga se opredjeljuje za federalističko uređenje države, koje bi moglo da zaštiti Srbiju od eksploatacije kapitalistički razvijenijih prečanskih krajeva. Ne centralizam i hegemonija, već federacija ravnopravnih naroda Jugoslavije osigurava obnovu i razvitak Srbije, koja je u svjetskom ratu pretrpjela velika razaranja svoje nacionalne privrede. Federacija predstavlja najbolji oblik za rješavanje »srpsko-hrvatskog spora«, je r Hrvati ne žele da se odvoje od Srbije, oni su svjesni da nije moguće sprovesti razgraničenje zbog uzajam­ ne izmiješanosti Srba i H rvata u Bosni, Slavoniji i Vojvodini. Srpska buržo­ azija čvrsto drži vlast u rukama i neće pristati na ravnopravnost sa Hrva­ tima i Slovencima. S druge strane, hrvatska i slovenačka buržoazija spremne su da prihvate autonomističko uređenje države, jer se plaše revolucije. Komu­ nisti, međutim, ne mogu pristati na monarhističko-autonomistički sporazum, sa kojim se zadovoljavaju Radić, Korošec, Spaho i Protić, jer bi takvo opre­ djeljenje značilo pravu propast njihove revolucionarne borbe.“6 U Cvijićevom Predlogu rezolucije o nacionalnom pitanju Ciliga takođe2856 285 Vidjeti: dr Dušan Lukač — op. cit. str. 152—155. 286 BORBA br. 37 — 11. oktobar 1923. — Mbt (Ante Ciliga): »Za jasnoću i od lučnost u nacionalnom pitanju« — I — Povodom knjige druga Sime Markovića: »Nacionalno pitanje u svetlosti marksizma« — Dr Dušan Lukač — op. cit. str. 164— 165.

122

nailazi cijeli niz neprihvatljivih stavova. Za razliku od Cvijića, koji zastupa gledište da su i prije stvaranja zajedničke države postojali objektivni uslovi za jedinstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, da je kapitalizam spajao srpskohrvatsku buržoaziju, Ciliga je uvjerenja da su hrvatske i slovanačke mase oče­ kivale Jugoslaviju prečanskih krajeva, neku vrstu Velike Hrvatske, kao što su i srpske mase očekivale Veliku Srbiju. On čak tvrdi da su hrvatske se­ ljačke mase 1918. godine više bile sklone ratu protiv ujedinjenja sa Srbijom negoli ratu za ravnopravno ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca. Istovreme­ no, Ciliga smatra da hrvatsko radništvo tada nije bilo zrelo za socijalnu revoluciju i da je, podrškom Koraću, stvarno pomagalo srpsku hegemoniju. Poput Cvijića, i Ciliga je mišljenja da istorijski razvoj vodi stapanju Srba i Hrvata, ali, da bi se taj proces uspješno razvijao, za to je neophodna ravno­ pravnost pod svaku cijenu, a ne metafizičke spekulacije da li je otcjepljenje svrsishodno ili nije. Ravnopravnost, federalizam, antimilitarizam i republikanstvo idu zajedno, naglašava Ciliga, pa zamjera Cvijiću što u svom Predlogu rezolucije ostavlja utisak da su federalizam i radničko-seljačka vlada mogući i u monarhiji SHS. U zaključku Ciliga podvlači da opredjeljenje za nacionalne federalističke države podrazumijeva j zahtjev za uspostavljanjem nacionalne vojske u njima, što znači da svaka federativna teritorija treba da ima svoju vojsku i da srbijanska vojska treba da se sa svih teritorija povuče u Srbiju.287 U svojim polemikama sa Simom Markovićem i Đurom Cvijićem Ciliga nacionalno pitanje u Jugoslaviji svodi na srpsko-hrvatski spor, na sukob između srpske (nerazvijene, monarhističke, centralističke i hegemonističke) i hrvatske (razvijenije, republikanske i federalističke) buržoazije i pri tome zanemaruje činjenicu da je nacionalno pitanje u Jugoslaviji znatno šire i slo­ ženije. Po njemu, Hrvati nisu za otcjepljenje zbog izmiješanosti Srba i Hrva­ ta u Bosni, Slavoniji i Vojvodini. U stvari, dvije od ovih pokrajina, Bosna i Vojvodina, do ujedinjenja nisu bile ni u sastavu Srbije ni Hrvatske, a treća, Slavonija, činila je sastavni dio Kraljevine Hrvatske i Slavonije. U ovome njegovom objašnjenju prisutno je gledište hrvatske buržoazije da nacio­ nalno pitanje u Jugoslaviji čini, u stvari, spor između Hrvata i Srba i da se taj spor ispoljava prije svega u sukobu Hrvata i Srba oko leritorijalno-političke pripadnosti Slavonije, Bosne i Vojvodine. Usljed toga njegovo opredje­ ljenje za federalizam nosi u osnovi deklarativan pečat, jer poslije njegove kritike Markovićevih i Cvijićevih stavova ostaje nejasno kako bi u njegovoj koncepciji bila organizovana jugoslovenska federacija ravnopravnih naroda. Osim toga, apsurdna je Ciligina tvrdnja da istorijski razvoj vodi stapanju Srba i Hrvata, da su hrvatske narodne mase 1918. godine bile spremne da uđu u rat protiv ujedinjenja ša Srbijom, kao i da Hrvati nisu za otcjepljenje od Srbije. Navedeni stavovi toliko se međusobno isključuju da sigurno nisu doprinosili jasnoći u nacionalnom pitanju, što je bio motiv Ciliginog -učešća u partijskoj diskusiji o nacionalnom pitanju. A. Ciliga nije dugo čekao odgovor na svoju kritiku Markovićevih i Cvijićevih gledišta. Prvi mu je odgovorio Đuro Cvijić. On odbija ocjene! 287 BORBA — br. 38 — 18. oktobra 1923 — Mbt — »Za jasnoću i odlučnost u nacionalnom pitanju« — II — Povodom Predloga rezolucije o nacionalnom pi­ tanju druga Đure Cvijića. Dr Dušan Lukač — op. cit. str. 165—166.

123

Cilige da su greške K PJ u nacionalnom pitanju osnovni uzročnik poraza 1921 godine. Njegovi uzroci, sm atra Cvijić, nalaze se u objektivnim prilikama i subjektivnom sastavu komunističkog pokreta. Ofanziva kapitala imala je za cilj uvođenje političke i socijalne reakcije. Snpska buržoazija nastojala je da paraliziranjem akcije K PJ uplaši HRSS i nasilnim uspostavljanjem reakcio­ narnog centralističkog sistema sankcioniše svoju hegemoniju. Poraz KPJ 1921. godine bio je rezultat tih objektivnih prilika, š to se tiče grešaka KPJ u nacionalnom pitanju, Cvijić stoji na stanovištu da poslije sloma Austro­ u g arsk e komunisti nisu razumjeli da promjena objektivnih uslova zahtijeva i mijenjanje stavova u nacionalnom pitanju. U akutnoj borbi između svjet­ ske revolucije i kontrarevolucije težište svoje akcije komunisti su položili na klasni momenat, pa su, dosljedno takvom opredjeljenju, težili da ujedi­ njenoj srpsko-hrvatskoj buržoaziji suprotstave ujedinjeni revolucionarni pro­ letarijat. Na toj liniji K PJ je jedinstvo revolucionarnog pokreta identifikovala sa jedinstvom nacionalne jugoslovenske države. Poslije izbora za Ustavo­ tvornu skupštinu K PJ nije jasnije precizirala svoje stanovište prema nacio­ nalnom pitanju, niti je sačinila vlastiti projekat Ustava. Pošto se KPJ našla u ilegalnom položaju, nacionalne buržoazije iskoristile su nacionalno i socijal­ no nezadovoljstvo potlačenih naroda za svoje konkurentske interese. Nije KPJ, naglašava Cvijić, zbog svoje »pasivnosti prepustila mase potlačenih naroda nacionalnim buržoazijama«, već je K PJ antikomunističkim zakonima bila lišena svih mogućnosti da legalno vodi borbu za odbranu životnih inte­ resa radničke klase. Ali, već sa obnavljanjem partijske štampe, KPJ počinje da vodi borbu protiv hegemonije srpske buržoazije, za reviziju Ustava, za samoodređenje naroda i balkansku federativnu republiku. Ipak, stoji činje­ nica da K PJ nije imala jasno stanovište u nacionalnom pitanju i stoga se pred partijsku konferenciju postavlja zadatak da odredi liniju Partije u ob­ lasti nacionalnog pitanja.28® Predlog rezolucije koji je izradio Cvijić naglašava slobodu samoopredje­ ljenja i u tom e vidi slabljenje separatizm a i osiguranje nacionalne ravno­ pravnosti u državi. On pruža mogućnost otcjepljenja, ako nacionalno ugnje tavanje onemogućava razvoj ugnjetavane nacije. Rješenje nacionalnog pi­ tanja, sm atra Cvijić, ostvaruje se sprovođenjem u praksi načela samoodre­ đenja naroda, što najpunije obezbjeđuje federacija radničko-seljačkih repub­ lika. Razvoj politike K PJ na području nacionalnog pitanja Cvijić posmatra u svjetlu hegelovske dijalektičke trijade: Prvobitno je K PJ težila ujedinjenju (teza), usljed konkretne situacije ona se zalaže za razjedinjavanje (antiteza), da bi u radikalno izmijenjenim odnosima podstakla i obnovila proces ujedi­ njavanja. (sinteza). Cvijić, međutim, postupa metafizički kada prelaz pro­ leterske revolucije u »fazu socijalističke revolucije« uslovljava dovršava­ njem buržoasko-demokratske revolucije, (ukidanje feudalnih odnosa i likvi­ diranje politike nacionalnog ugnjetavanja). Odbacujući Ciligino mišljenje da bi hrvatske seljačke mase 1918. godine prihvatile poziv buržoazije da pođu u »revolucionarni rat« protiv srpske hegemonije, Cvijić tvrdi da se hrvatska i slovenačka buržoazija stavila u zaštitu srpske militarističke monarhije u strahu od nezadovoljstva naroda grada i sela. Cvijić takođe ne prihvata28 288 BORBA — br. 40 — 2. novembra 1923 — Đuro Cvijić: »Protiv nejasnoće i zabune u nacionalnom pitanju« Dr Dušan Lukač — op. cit. str. 171—172. 124

Ciligino gledište, prema kome federalizam, sam po sebi, znači ravnopravnost naroda, a postiže se samo revolucionarnom borbom. Na taj način apstraktni pojam federalizma lišava se klasne sadržine i klasnih snaga koje ga zastu­ paju i ostvaruju. Svoj polemički odgovor Cvijić zaključuje tvrdnjom da Ciligina shvatanja stvaraju zbrku o nacionalnom pitanju i da su veoma daleko od političke jasnoće i teorijske promišljenosti.289 Određen da podnese referat na III zemaljskoj konferenciji o nacional­ nom pitanju u Jugoslaviji, Đuro Cvijić je poslije polemike sa Ciligom ušao u kritičku diskusiju sa Simom Markovićem, koji je u međuvremenu objavio svoju studiju o nacionalnom pitanju. Već na početku kritičke rasprave Cvijić ističe da je Markovićevo gledište dijametralno suprotno Predlogu rezolucije, kao i gledištima koja su u diskusiji o nacionalnom pitanju zastu­ pali August Cesarec, Triša Kaclerović, Košta Novaković, Rajko Jovanović i Moša Pijade. Na pitanje u čemu je suština spora, Đuro Cvijić kaže da se to izražava u sljedećim momentima: 1) Za razliku od Markovića, koji stoji na stanovištu da režim pune demokratije osigurava nacionalni mir i ubrzava klasnu diferencijaciju, Đuro Cvijić razvija gledište da KP polazi od ocjene da se buržoaska demokratija nalazi u punom raspadanju i da se nacionalne suprotnosti u Jugoslaviji sve više komplikuju. — 2) Dok Marković misli da pitanje da li su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod, ili posebni narodi nema značaja za rješenje nacionalnog pitanja putem revizije Ustava, Cvijić isti­ če da Predlog rezolucije izražava stanovište marksističke partije da država SHS predstavlja nacionalitetnu, to jest više nacionalnu državu. — 3) Suprot­ no S. Markoviću, koji predlaže autonomističku reviziju Ustava, je r nacional­ no pitanje svodi na ustavno pitanje, Cvijić zastupa i brani stanovište da se nacionalno pitanje u Jugoslaviji ne postavlja kao pitanje ustavne revizije, jer nikakva revizija ustava, bilo autonomistička ili federalislička, ne može biti zadatak KPJ. Predlog rezolucije opredjeljuje se za federaciju, koja će počivati na dobrovoljnom sporazumu suverenih nacija. To je put da se »uniš­ te separatizmi i stvore uslovi za dovršenje procesa formiranja jedne na­ cije iz triju srodnih nacija«.290 Predlog rezolucije programatski se zalaže za princip dobrovoljnog opredjeljenja svake nacije prema državnoj cjelini, a sporedno je da li se određena nacija izjašnjava za autonomiju, federaciju ili neki određeni oblik sporazuma sa državnom cjelinom. Predlog priznaje sva­ koj naciji suverenost da slobodnom voljom naroda odredi svoj teritorij i svoj odnos prema državi. — 4) Dok S. Marković sm atra da najpunija demo­ kratija, to jest izmirenje srpske, hrvatske i slovenačke opozicione liberalne nacionalne buržoazije, stvara uslove za rješenje nacionalnog pitanja, Cvijić naglašava da Predlog rezolucije povezuje borbu za nacionalno sa borbom za socijalno oslobođenje, za radničko-seljačke republike. U borbi za rješavanje 289 BORBA — br. 41 — 7. novembra 1923 — Đuro Cvijić: »Protiv nejasnoće i zabune u nacionalnom pitanju« Dr Dušan Lukač — op. cit. str. 172. 290 I u završnim pripremama za III zemaljsku konferenciju NRPJ, koja će u posebnoj rezoluciji postaviti marksističku platformu za rješenje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji na osnovu principa o samoodređenju naroda i opredijeliti se za njegovo dosljedno sprovođenje u praksi, vodeći jugoslovenski komunisti ne napuštaju ideju o mogućnosti formiranja jedne — jugoslovenske nacije iz tri srodne nacije — Srba, Hrvata i Slovenaca. Osim ove tri, u njihovom teorijsko-političkom horizontu tada još nisu bile prisutne ostale jugoslovenske nacije. 125

nacionalnog pitanja Partija se ne oslanja na opozicionu liberalnu buržoaziju, već se suštinski smisao njene akcije ispoljava u odvajanju seljaštva i sred­ njih slojeva od uticaja nacionalnih buržoazija. Form iranje jedinstvenog fron­ ta radnika, seljaka i srednjih slojeva je put do vlade radnika i seljaka na teritoriji svake nacije u Jugoslaviji i za njihovu federaciju.291 Odmah poslije Đure Cvijića, Ciligi je odgovorio i Sima Marković. U Ciliginoj kritici njegovih stavova on nalazi prim jer »ordinarnog falsifikovanja«, kao kada Cildga tvrdi da Marković u hegemoniji srpske buržoazije vidi »istorijski napredak srpskog naroda«. »Napredak Srbije, koji se osigu­ rava hegemonijom srpske buržoazije, predstavlja, po Markovićevom mišlje­ nju, »napredak reakcionarne buržoazije koji se vrši isključivo na račun rad­ ničke klase«. Odbijajući Ciligine napore, Marković ponavlja svoje stanovište izneseno u knjizi »Nacionalno pitanje u svetlosti marksizma« da »hegemonistička vladavina srpske buržoazije otežava klasnu borbu, ometa razvoj revolucionarnih snaga i zato m arksistička radnička klasa mora svim snagama ustati protiv te vladavine«. Marković se takođe suprotstavlja Ciliginom stano­ vištu da su autonomije za koje se on zalaže u svojoj knjizi o nacionalnom pitanju identične autonomijama u koncepcijama Protića, Spahe i Korošca. S tim u vezi on tvrdi da »na jednoj tako maloj teritoriji kao što je Jugosla­ vija i sa takvim nacionalnim sastavom — političke autonomije na podlozi najpunije demokratije, daju danas najbolje rješenje ustavnog pitanja jer one garantu ju svima nacijam a i nacionalnim manjinama apsolutnu ravno­ pravnost i najpuniji nacionalni ekonomski, politički i kulturni napredak, otvarajući slobodno polje za razvitak najpunije klasne borbe«. Dosljedan ovom stanovištu, Marković izražava uvjerenje da »federacija sa konfedera­ cijom može biti, u našem sluča/ju, samo parola separatističkog, buržoaskog nacionalizma, protiv kojega danas marksistička radnička klasa m ora se isto tako odlučno boriti kao i protiv srpskog centralističkog imperijalizma«. Po mišljenju Sime Markovića federacija nije »čarobna palica«, a pogotovo on ne prihvata Ciliginu težnju da federalizam predstavlja »jedino rješenje što samo on omogućava ravnotežu među buržoazijom SHS, a time i ravno­ pravnost naroda«, jer »ravnoteža među buržoazijom SHS, nikako ne može da znači što i »ravnopravnost naroda«. Marković je svakako u pravu kada, kao i Cvijić, tvrdi da federalizam sam po sebi ne osigurava ravnopravnost naroda, ali i njegovo uporno zalaganje za autonomije i odbijanje federa­ lizma, koji, po njemu, odgovara separatističkim snagama,292 nije moglo da pruži Partiji pouzdanu orijentaciju u njenom traženju adekvatnog političkog oblika za rješavanje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji. Sima Marković je još jedanput opširnije uzeo učešća u diskusiji o nacionalnom pitanju, tako reći na njenom kraju.293 Ovom prilikom on je nešto potpunije razjasnio svoje stanovište izneseno u studiji »Nacionalno pitanje u svetlosti marksizma«. Kako je najviše prigovora i kritike pretrp­ 291 BORBA — br. 42 — 15. novembra 1923 — Đuro Cvijić: »U čemu je suština spora«. Dr Dušan Lukač, op. cit. str. 183. 292 BORBA — br. 43 — 22. novembar 1923 — Simo Marković: »Protiv kon fuzije u nacionalnom pitanju«. Dr Dušan LukaČ, op. cit. str. 182. 293 Sima Marković — »Ustavno pitanje i radnička klasa Jugoslavije« — Bei> grad — 1923. 126

jela njegova teza prema kojoj se nacionalno pitanje svodi na ustavno pitanje, on je smatrao potrebnim da ovo svoje stanovište preciznije obrazloži. S tim u vezi on naglašava da se nacionalno pitanje ne može uopšte identifikovali sa ustavnim pitanjem, jer su to dva pitanja, ali da u konkretnim odno­ sima nacionalno pitanje može da ima oblik i značaj ustavnog pitanja. To je, kaže, bio slučaj u Jugoslaviji, jer su svi njeni narodi bili pozitivno postav­ ljeni prema zajedničkoj državi i bili za njeno održanje. Ne samo to, već, ističe Marković, dok je trajala akutna revolucionarna situacija neposredno poslije rata, ni hrvatskoj ni slovenačkoj buržoaziji nije ni na pamet padalo da pokreću pitanja o svojim posebnim nacionalnim interesima. Kada je revo­ lucionarna situacija minula, »teoriju o nacionalnom jedinstvu Srba, Hrvata i Slovenaca, koja je dominirala u medenim mesecima Jugoslavije, zadržala je samo vladajuća srpska buržoazija«. S obzirom da sve nacije žele da se Jugoslavija očuva, radnička klasa zahtijeva da se, prije svega, zagarantuje apsolutna ravnopravnost svih nacija kao i nacionalnih manjina. Marković ponovo naglašava da pokrajinske autonomije daju najbolje rješenje nacio­ nalnog pitanja. Pri tome on posebno ističe da se marksistički proletarijat u jednoj mnogunacionaLnoj državi, dosljedan načelu samoodređenja, izjaš­ njava za pravo svake nacije na otcjepljenje, ali ne radi samog otcjepljenja, već radi stvaranja neophodnog uslova dobrovoljne saradnje i slobodnog saveza među nacijama u takvoj državi. Inače, Marković je stvarno protiv otcjepljenja, »jer se nacionalno rasparčavanje protivi duhu marksističkog shvatanja društvenog razvitka«. U ovom njegovom shvatanju osjeća se još uvijek prisustvo stanovišta o nacionalnom jedinstvu Jugoslavena, ono se na­ slućuje u principijelnom odbacivanju »nacionalnog rasparčavanja«, koje se dopušta kada se radi o višenacionalnim državama, ali koje ne dolazi u ob­ zir u slučaju nacionalno homogene države. Tako, Sima Marković teorijski prihvata pravo na otcjepljenje, ali ga odbacuje na primjeru Jugoslavije, iako tvrdi da je mnogonacionalna država. U pogledu Makedonije on sm atra da makedonsko pitanje nije, poput hrvatskog i slovenačkog, jugoslovensko, već balkansko pitanje. Kao takvo, ono se rješava formiranjem Saveza bal­ kanskih naroda, a unutar Jugoslavije jugoslovenski dio Makedonije treba da dobije status autonomne pokrajine, u kojoj bi sve njene nacije imale najpuniju nacionalnu slobodu. Očigledno je da Makedoniji kao autonomnoj po­ krajini Marković ne daje makedonski nacionalni karakter, što znači da u Makedoncima ne vidi posebnu naciju, nacionalnu individualnost, već stanov­ ništvo mješovite nacionalne pripadnosti. Značajno je da se, po njegovom miš­ ljenju, rješenje nacionalnog pitanja ne smije odlagati do obrazovanja radničko-seljačkih vlada u Jugoslaviji, i da se nacionalno pitanje u Jugoslaviji može riješiti u okviru buržoaske države, zbog čega se on deklariše za rje­ šavanje nacionalnog pitanja »još danas«. Iz takvog opredjeljenja proizilazi njegovo negativno stanovište da se dan as u rješavanju nacionalnog pitanja ističe parola radničko-seljačke vlade, je r bi to značilo oživljavati staru tezu o »samoopredjeljenju radnog naroda«. Ponavljajući gledište da autonomističko uređenje Jugoslavije predstavlja u konkretnim jugoslovenskim uslovima najbolji oblik za rješenje nacionalnog pitanja, Marković postavlja tezu da razlika između federativnog i autonomističkog uređenja »nije esencijalna, nego graduelna«, pa se, tako, »federativno uređenje može sm atrati kao auto-

nomističko sa centrifugalnom tendencijom, dok :se autonomističko uređenje može sm atrati kao federativno sa centripetalnom tendencijom«.294 Iako se vremenski pojavio nešto prije posljednjih polemika, prilog M oše P ija d e ‘i ma neosporan značaj u kristaliziran ju partijskog gledišta o nacionalnom pitanju. Koliko zbog otvorenosti u kritici socijaldem okratskog nasljeđa ideje narodnog jedinstva Jugoslovena, koje je KPJ nekritički preu­ zela, toliko i zbog jasnoće u analizi istupanja i opredjeljenja partijskih pred­ stavnika u tom smislu u trenucima značajnim za borbu i položaj Partije u prvim godinama nove države. Iz toga priloga saznajemo da su Moša Pijade i Živko Jovanović još u februaru 1921. godine, podstaknuti Rezolucijom II kongresa Komunističke intcrnacionale izradili i predali partijskom ruko­ vodstvu Rezoluciju o nacionalnom pitanju sa zahtjevom da se iznese na javnu diskusiju u Partiji. Konstatujući da su RADNIČKE NOVINE u njego­ vom prevodu objavile Rezoluciju Komunističke internacionale o nacionalnom pitanju 31. jula i 1. avgusta u broju 181— 182, Moša Pijade obavještava da se tada nije u Partiji pokrenula diskusija ni o Rezoluciji Komunističke in­ ternacionale, ni o Rezoluciji Pijade-Jovanović. Ne upuštajući se u razm atra­ nje i utvrđivanje motiva takvog držanja Centralnog partijskog vijeća, Mo­ ša Pijade zaključuje da je rukovodstvo Partije »izb eg a v a lo da se o tom pitanju donese određeno partijsko gledište«.295 U kontekstu svoje kritike par­ tijske linije nacionalnog jedinstva i državnog centralizma, M. Pijade ukazuje na činjenicu da je Izvršni odbor Komunističke internacionale još u maju 1920. godine uputio Proglas partijam a u Bugarskoj, Rumuniji, Jugoslaviji, Grčkoj i Turskoj, u kome se kaže da »novo nacionalno grupisanje, izvršeno posle pada Austro-Ugarske i propasti Bugarske i Turske, komplikuje nacio­ nalni problem na Balkanskom Poluostrvu još više nego pre rata. Politika nacionalnog ugnjetavanja, militarizma sa prirodnom težnjom ugnjetenih ka oslobođenju, ne samo da nije prestala, nego uzim a sv e šir e r a z m e r e . . . K o ­ m u n is tič k a p a r tija po z v an a j e o k o ln o s tim a , d a na B a lk a n s k o m P oluostrvu igra j o š širu ulogu n eg o u č is to n acion aln im k a p ita lis tič k im z em lja m a , g d je ne p o s to ji n a cio n a ln o p ita n je« 296 Vukovarski kongres KPJ, održan nepun m jesec dana poslije objavljivanja ovoga Proglasa Komunističke internacio­ nale prošao je mukom pored njegovih ocjena i direktiva. Ističući da je svo­ jim opredjeljenjem za nacionalno i državno jedinstvo K PJ nesvjesno po­ mogla srpskoj buržoaziji, srpskoj hegemoniji i ugnjetavanju drugih nacija u Jugoslaviji, Moša Pijade upozorava da bi Partija, prihvatanjem stava autono­ mista, načinila drugu kobnu pogrešku je r bi time pripremila teren za izmi­ renje svih nacionalnih buržoazija na račun širokih narodnih masa, proleta­ rijata i potlačenih naroda, za čije je interese ona pozvana da se bori na putu ostvarenja svoje istorijske uloge. Zaključujući ovaj pregled diskusije o nacionalnom pitanju koju je organizovalo rukovodstvo NRPJ i koja je trajala više od pola godine, da bi 294 Sima Marković — op. cit. str. 53—54. 295 Moša Pijade »Izabrani spisi« — Tom I — 2 knjiga — »Malo partijske istorije i nacionalnog pitanja« — 1 prilog za diskusiju — (RADNIK — Beograd br. 90 — 11. novembar 1923.) Beograd — 1964 — str. 697. 296 Moša Pijade — op. cit. — str. 696 — (RADNIČKE NOVINE — Beograd br. 130 — 29. maja 1920.) Dr Dušan Lukač — op. cit. str. 177—178. 128

$e završila krajem 1923. godine, možemo konstatovati da je diskusija potvrdi­ la suštinski značaj nacionalnog pitanja u revolucionarnoj strategiji KPJ i svojim rezultatima pružila III zemaljskoj konferenciji neophodne elemente da postavi dobre osnove za svoj nacionalni program u neposrednoj buduć­ nosti. U tom pogledu čini nam se da bi na ovom mjestu imao opravdanja kratak osvrt na izloženu diskusiju. On bi sadržavao sljedeće momente. Još je Moša Pijade konstatovao da je zahtjev za promjenu linije u nacionalnom pitanju došao od komunista sa terena, prije svega iz partijskih organizacija u Hrvatskoj i Sloveniji, koje su upozoravale da u svome radu nailaze na teškoće zbog pogrešnog stava u nacionalnom pitanju.297298 Tako u KPJ diskusija o potrebi nove linije u oblasti nacionalnog pitanja nije po­ krenuta na podsticaj spolja, od Komunističke internacionale,29" već je inicija­ tiva u tom smislu došla iz same njene baze. U toku diskusije svi njeni učesnici potpuno su odbacili shvatanje da Srbi, Hrvati i Slovenci predstavljaju je dinstveni »troimeni narod«, usvojili stanovište da oni čine posebne narode sa velikim stepenom srodnosti, usljed čega Jugoslavija takođe nije jedinstve­ na nacionalna, već mnogonacionalna država. Stoga svi učesnici u diskusiji zahtijevaju da se u višenacionalnoj jugoslovenskoj državi osigura puna ravnopravnost svih njenih nacija i nacionalnih manjina. Iako rijetko, javljala su se i mišljenja da su Srbi, Hrvati i Slovenci nacija u procesu postajanja, da KPJ treba da pomaže proces njihovog stapanja u jedan narod. Razlike među učesnicima javljaju se pretežno kada se razmatraju i traže oblici držav­ nog uređenja. Jedni su (većina) za federativni princip, a drugi (izrazita ma njina) za autonomistički princip uređenja jugoslovenske države. Rješenje nacionalnog pitanja većina povezuje sa borbom za stvaranje radničko-seljačkih vlada i radničko-seljačkih republika, prvenstveno u okviru Balkana i Podunavlja. Borba za rješenje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji podrazumi­ jeva, po mišljenju većine učesnika u diskusiji, kako borbu protiv hegemoni­ je i centralizma, čiji je nosilac srpska buržoazija, tako i borbu protiv separa­ tizma, koji propagiraju pojedini elementi iz reda nacionalnih buržoazija ugnjetenih nacija. Iako je diskusija tekla u znaku slobodnog i kritičkog pri­ stupa specifičnoj i složenoj materiji nacionalnog pitanja u Jugoslaviji, ona nije bila lišena elemenata doktrinarnog prilaza i tumačenja koje se najčešće ispoljavalo u tezi da nacionalni pokreti u Jugoslaviji ne predstavljaju dovr­ šetak buržoasko-demokratskih revolucija, kao i u antitezi da se u njima dovršavaju buržoasko-demokratske revolucije. Iako je cjelokupna diskusija u pogledu teorijsko-političkog nivoa bila različita i nejednaka, kao što je 297 Moša Pijade — Izabrani spisi knjiga 5 — »Osnivanje Nezavisne Radničko Partije Jugoslavije« — str. 840. Janko Pleterski — »Komunistička partija Jugoslavije i nacionalno pitanje 1919 — 1941« — »Komunist« — Beograd 1971 — str. 13. Dr Dušan Lukač — op. cit. str. 136—137. 298 Stavovi organa Komunističke internacionale o nacionalnom pitanju na Balkanu bili su u to vrijeme suprotni platformi KPJ, jer su se temeljili na načelu samoopredjeljenja naroda. Za razliku od KPJ, u kojoj je vladalo shvatanje o na cionalnom jedinstvu »troplemenog naroda«, pa se »plemenima« odricalo pravo na samoodređenje, a priznavalo »jedinstvenom narodu« Srba, Hrvata i Slovenaca, pa i njena balkanska federacija priznavali su pravo samoopredjeljenja makedonskim Bugarima, Albancima, Hrvatima, Crnogorcima i Slovencima. — Vidjeti dr Janko Pleterski — »Komunistička partija Jugoslavije i nacionalno pitanje 1919—1941«. str. 10. — Takođe: Dr Dušan Lukač — op. cit. — str. 38.

129

i u pogledu rješenja bila neujednačena i disonantna, sa najvećim brojem učesnika iz Srbije i Hrvatske, s a znatno manjim brojem iz Slovenije, dok je u drugim pokrajinam a, s obzirom na njihov položaj, na stanje i stepen razvijenosti revolucionarnog socijalističkg .pokreta u njima, učešće u disku­ siji o nacionalnom pitanju pred III zemaljsku konferenciju, sa rijetkim izuzecima, gotovo izostalo, diskusija u cjelini pružila je jasnu sliku shvatanja među komunistima o značaju koji ima nacionalno pitanje u revolucinarooj borbi K PJ. Na taj način ona je omogućila III zemaljskoj konferenciji da donese svoju Rezoluciju o nacionalnom pitanju, koja će tokom duge ilegal­ nosti K PJ predstavljati osnovu njene linije u oblasti nacionalnog pitanja u Jugoslaviji.

Zahvaljujući slobodnoj i plodnoj raspravi, Cvijićev predlog rezolucije mogao je biti ne samo dopunjen već u nekim stavovima izmijenjen i kori­ giran mišljenjima koja su tokom diskusije dobila u Partiji širu podršku. Poslije dobro obavljenih, demokratskih priprema, III zemaljska konfrencija N RPJ, održana u Beogradu od 1. do 4. januara 1924. godine,299 usvojila je, pored drugih zaključaka, Rezoluciju o nacionalnom pitanju, koja u razvoju Partije, kao i njenoj borbi za rješavanje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji ima značaj dokumenta velike istorijske vrijednosti. Sadržajno raspoređena u 11 poglavlja, Rezolucija ističe da se u kapitalističkom društvu stvara i sve više mrsi čvor nacionalnih suprotnosti i neprijateljstava, dok u taboru socija­ lističkih radničko-seljačkih republika nestaje nacionalne mržnje, a uspo­ stavljaju se odnosi međusobnog povjerenja i bratske saradnje. Tu se kaže da obrazovanje države SHS predstavlja jedan od rezultata svjetskog rata, da je ono izvršeno po diktatu imperijalističke politike Antante i srpske vladajuće klase. Ujedinjenje triju jugoslovenskih nacija u jednu državu značilo je stvaranje objektivnih uslova za proces formiranja jedne nacije iz tri naroda. Klasni interesi cjelokupne buržoazije uticali su da je ovaj proces obrazova­ nja jedinstvene jugoslovenske nacije hio zaustavljen već na samom početku zajedničkog državnog života Srba, H rvata i Slovenaca. Kao izraz otpora hegemoniji srpske buržoazije, razvijaju se pokreti za autonomiju Crne Gore, Bosne i Vojvodine i borba za nezavisnost Makedonije. Istovremeno, hrvat­ ska i slovenačka buržoazija, kao privredno jače razvijene, teže za izgradnjom državne zajednice na bazi jednakopravnosti, u čemu ih vodi njihov eko­ nomski interes za većim privrednim područjem. U borbi protiv srpske hege­ monije, cio hrvatski i slovenački narod, kao i narodi Makedonije našli sa se u pokretu za svoje narodno samoopredjeljenje. Rukovodeći se interesima 299 Ovaj datum održavanja III zemaljske konferencije NRPJ naveden je prema citiranom djelu dr Dušana Lukača (str. 185) — U Pregledu istorije SKJ stoji da je konferencija održana početkom januara 1924 (str. 113). U ranije sporne nutom prilogu Julijane Vrčinac »Rad i zaključci Prve, Druge i Treće konferen­ cije KPJ« kaže se da je Treća Zemaljska konferencija održana u decembru 1923. godine (str. 280). Ovaj termin nalazimo i u »Istorijskora arhivu KPJ« — tom II — Kongresi i zemaljske konferencije KPJ 1919 — 1937 — (str. 59). — Mogućno je da ove razlike potiču otuda što se jedni autori pridržavaju novog, a drugi starog kalendara.

130

istorijskog progresa, NRPJ će nastojati da se ujedinjavanjem radnog naroda svih nacija u zajedničkoj borbi protiv kapitalizma stvore preduslovi za obra­ zovanje federativne radničko-seljačke republike u Jugoslaviji, na Balkanu i u Podunavlju. Zajednička država mora se zasnivali na bazi dobrovoljnosti saveza i pune ravnopravnosti svih dijelova. S tim u vezi NRPJ zastupa stano­ vište da je pravo svakog naroda u državi da suvereno, na osnovu nacionalne jednakosti, bez o b zira na p o k ra jin sk e granice (kurziv E.R.J, odredi svoj odnos prema ostalim dijelovima i državnoj cjelini. Obrazovanje radničko-seljačkih vlada i njihovo dobrovoljno ujedinjenje u Savez radničko-seljačkih republi­ ka jedini je oblik vladavine koji će definitivno riješiti nacionalno pitanje. Značajno je da je Rezolucija, za razliku od Cvijićevog Predloga, posvetila posebnu glavu pitanju Makedonije. Međutim, u njoj se nigdje ne govori o makedonskom narodu, već o makedonskom stanovništvu, koje se sastoji od Turaka, Arnauta, Bugara i Kucovlaha. NRPJ će, tu se kaže, voditi borbu za stvaranje radničko-seljačke vlade u Nezavisnoj Makedoniji, koja treba da stupi u federaciju nezavisnih balkanskih republika. Bitan preduslov za rje­ šavanje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji predstavlja puno jedinstvo radnog naroda ugnjetavajućeg i ugnjetavanih nacija. Djelujući u tom smislu, NRPJ ima naročitu zadaću da među s rp sk im n arod om ističe kako ne može biti slobodan narod koji guši slobodu drugih naroda i, s druge strane, da među ugnjetavanim narodima stalno prikazuje klasni karakter parola o samoodre­ đenju, federaciji i autonomiji u propagandi opozioionih nacionalnih buržoa­ zija, koje pod tim zahtjevom stvarno shvataju samo monopol u izrabljivanju radnog naroda svoje nacije.300 Rezimirajući glavne stavove Rezolucije možemo konstatovati da ona sadrži izvjesne, ponekad značajne, razlike u poređenju sa Predlogom Rezo­ lucije. Već smo spomenuli da ona ima posebnu glavu posvećenu pitanju Makedonije i rješenju toga pitanja, iako se i u nekim drugim glavama govori o ovom problemu. Bez namjere da ukažemo na sve razlike između Rezolucije i Predloga, ovdje ćemo istaknuti neke od njih. Tako se u Rezo­ luciji kaže da je ujedinjenje SHS u zajedničku državu izvršeno po diktatu imperijalista Antante i srpske vladajuće buržoazije, dok se u Predlogu rezolucije zastupa teza da je ujedinjenje Srba Hrvata i Slovenaca rezultat sporazuma dviju buržoazija dz Austro-Ugarske, Hrvatske i Slovenačke, sa po­ bjedničkom srpskom buržoazijom i njenom militarističkom monarhijom. Za razliku od Predloga, Rezolucija ne kaže da su se hrvatska i slovenačka buržoazija u ratu znatno obogatile, što im je davalo prednost u vođenju ekonomske politike u državi u poređenju sa srpskom buržoazijom, čija je ekonomska snaga, usljed ratnog stradanja srpskog naroda, bila veoma oslab­ ljena i umanjena. Zanimljivo je da Rezolucija u stavu o suverenom pravu nacija da odrede svoj odnos prema državnoj cjelini i njenim dijelovima zane­ maruje pokrajinske granice, što upućuje na pretpostavku da sc u formiranju nacionalnih federativnih radničko-seljačkih republika u jugoslovenskoj fede­ raciji dopušta njihovo cijepanje u skladu sa slobodnom voljom i načelom samoopredjeljenja naroda. Ovoga stava takođe nema u Predlogu rezolucije. Od posebnog je značaja što Rezolucija predviđa, i to na prvom mjestu, obrazovanje federacije radničko-seljačkih republika u Jugoslaviji, čega nema 300 Isforijski arhiv KPJ — tom II — III zemaljska konferencija KPJ »BeO' grad — decembra 1923 / — »Rezolucija o nacionalnom pitanju« — str. 67—73. 131

u Predlogu rezolucije, u kome se odmah ide na federaciju radničko-seljačkih republika na Balkanu i Podunavlju. Rezolucija zatim određeno go vori o zadacima NRPJ da među srpskim narodom, kao vladajućom nacijom, razvija svijest da ne može biti slobodan narod koji guši slobodu drugih na­ roda, a među ugnjetenim narodima da otkriva klasne motive parola koje ističu nacionalne buržoazije u otporu i borbi protiv hegemonije srpske buržoazije. To je put izgradnje punog jedinstva radnog naroda ugnjetavajuće i ugnjetenih nacija, u čemu je sadržana epohalna zadaća NRPJ u borbi za rješavanjem nacionalnog pitanja u Jugoslaviji. Zakazana za 18, 19, i 20. novembar 1923. godine,®' III zemaljska konfe­ rencija, usljed zabrane, bila je pomjerena na početak januara 1924. Režim je, očigledno, u aktivnosti NRPJ vidio organizovano prisustvo ilegalne KPJ u političkom životu zemlje, u njenom radničkom pokretu. Pogotovo nije se mirio sa novom koncepcijom i linijom u oblasti nacionalnih odnosa i nacio­ nalnog pitanja, čije je osnovno određenje proizlazilo iz načela samoopredje­ ljenja naroda. Hegemonistička velikosrpska buržoazija dobro je razumjela da je ova linija vodila praktičnom povezivanju revolucionarnog radničkog pokreta sa pokretima potlačenih nacija, što je za njen centralistički sistem predstavljalo najveću realnu opasnost. Jer, dok se u NRPJ vodila kritička diskusija o partijskoj politici nacionalnog i državnog jedinstva i formiralo saznanje o jugoslovenskoj državi kao višenacionalnoj zajednici, u okviru građanskih partija, u cijeloj zemlji širio se pokret za revizijom Vidovdanskog ustava, programski diferenciran, sa različitim zahtjevima, koji su išli od ublažavanja centralističkog sistema do autonomističkog i federalističkog uređenja države, ukidanja Monarhije, uspostavljanja republike, pri čemu je bilo i težnji za izdvajanjem iz postojećeg državnog sklopa. Oko radikalske vlade, koja je ostala nepopustljiva u stavu da velikosrpskoj buržoaziji, čije je političke i ekonomske interese dosljedno zastupala, osigura političku do­ m inaciju u zemlji, podizala se blokada brojnih građanskih političkih stra­ naka svih naoionalniih opredjeljenja, koje je upravo sistem nacionalnog ugnje­ tavanja silio da, uprkos kontroverznom držanju u bliskoj, »vidovdanskoj« prošlosti i divergentnim ustavnim gledištima, traže i nalaze oblike među­ sobnih dodira i saradnje u nastojanju da formulišu opozicionu platformu sistemu državnog centralizma i na njemu zasnovanoj politici nacionalnog obespravljivanja, diskriminicije i ugnjetavanja. Osnovni politički tokovi obi­ lježeni centralističkim i anticentralističkim konceptom državnog uređenja, neminovno su se ukrštali i određivali odnosom političkih snaga prema Vidovdanskom ustavu. Ukoliko se anticentralistički blok više partijsko-politički i nacionalno širio, što uporedo nije bilo praćeno njegovom unutrašnjom po­ litičkom kohezijom, ali mu je svakako davalo prostranu masovnu bazu, utoliko se centralistički blok sve više sužavao i svodio na Radikalnu partiju i monarhiju, što ga je neizbježno činilo politički monolitnijim, a u praksi militantnijim. Međutim, monolitizam često nije ni prednost, ni izraz superior­ nosti u političkim odnosima, pogotovu kada proizlazi iz potrebe da brani poziciju dominacije i potčinjavanja. Tada je on potvrda i metod pritiska, tlačenja, instrument i oblik antidemokratije.301 301 RADNIK — Centralni organ Nezavisne Radničke Partije Jugoslavije — Beograd — broj 80 — 23. decembra 1923 — »Zemaljska konferencija NRPJ«.

132

Odlukom vlade u martu 1924. godine u Bosni i Hercegovini, kao i u drugim »austrijskim« jugoslovenskim zemljama, bili su likvidirani ostaci pokrajinske autonomije, koje su više simbolično nego realno predstavljale pokrajinske uprave uspostavljene mjesto zemaljskih vlada u istorijskim pokrajinama.3® Time je, u duhu Vidovdanskog ustava, još više bio raščišćen put državnom centralizmu i zakonodavnim mjerama poboljšani uslovi za ja­ čanje centra moći hegemonističke srpske buržoazije i kralja Aleksandra. Ali, ukidanje »simbola« imalo je svakako izvjesnog uticaja u smislu mije­ njanja političkih odnosa. Pred centralizmom i hegemonizmom nije stajao otvoren i ravan put. U taboru vidovdanskih političkih partija stvarala se opozicija Vidovdanskom ustavu, koja je, logikom političkih kretanja, u Radićevoj HRSS našla spremnog anticentralističkog i antihegemonističkog part­ nera. Početkom 1924. godine, u samoj skupštini, obrazovan je Opozicioni blok, koji su sačinjavali Demokrati, Zemljoradnici, Slovenska ljudska stranka i JMO.*303 Stvoren na akcionom političkom programu, Opozicioni blok preduzeo je korake u cilju rušenja centralističkog režima radikalske vlade. Samo se po sebi razumije da su unutar ovakvog sastava Opozicionog bloka, uporedo sa saglasnošću u pogledu primarnog političkog cilja, postojale razlike među njegovim partijama u njihovim širim motivima i interesima. »Početkom mar­ ta 1924. godine bio je potpisan sporazum o programu Opozicionog b lo k a ... Prva je ratifikovala sporazum JMO 23. II 1924.«304 Predstavnici SLS i JMO stupili su u pregovore sa HRSS i izrazili spremnost da u slučaju neuspjeha njihovog antirežimskog plana, iza koga je stajala nova skupštinska većina, poslanici njihovih stranaka napuste skupštinu.305 šef Demokratske stranke Ljuba Davidović 27. jula 1924. godine sastavio je vladu iz tri glavne grupe Opozicionog bloka — DS, SLS i JMO — i radikalsko-disidentske grupe Stojana Protića.306 Heterogenog političkog sastava, Davidovićeva vlada je tražila oblike saradnje sa glavnom hrvatskom političkom strankom, federalističkom HRSS koja neće ugroziti osnove političkog sistema, radovala se »evoluciji« Radića i njegovom odnosu prema monarhiji i državnom integritetu, ali je u klasnom opredjeljenju, kao i prethodna Pašićeva vlada, bila izrazito antisocijalistdčka. Odnos prema revolucionarnom radničkom pokretu bio je granica njenog shvatanja i provođenja demokratije. Jednakom odlučnošću ona je zabranila rad NRPJ i SROJ (Savez radničke omladine Jugoslavije) 15. sep tembra 1924. godine, kao što je Obznanom i Zakonom o zaštiti države radikalska vlada zabranila KPJ. Ni predsjednik vlade Davidović, ni predstavnici SLS i JMO u njegovoj vladi nisu uspjeli da nađu tačke akcione saradnje sa Radićevom HRSS. Staviše, poslije napada žandara na glavnog sekretara HRSS Augusta Košutića, razvoj odnosa opozicionih stranaka u tom pravcu Kasim Isović — op. cit. — str. 63 — 65. 303 Vladimir ćorović — op. cit. str. 65. 304 Dr Branislav Gligorijcvić — »Demokratska stranka i politički odnosi u kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca« — Beograd — 1970 — str. 357. 305 Isto, str. 359. 305 Isto, str. 386.

133

zapao je u nove teškoće. Međutim, pad Davidovićeve vlade, do koga je došlo pod kraljevim pritiskom 15. X 1924. godine, stvorio je uslove za bliže pove­ zivanje stranaka Opozicionog bloka sa HRSS. Da bi se onemogućio takav tok političkog razvoja, nova vlada krajem 1924. proširila je režim Obznane i na HRSS.307 Za ovu m jeru vlada je našla povod i opravdanje u pristupanju HRSS »boljševičkoj« Seljačkoj intem acionali i u Radićevom govoru, u kome je on definisao Balkansku federaciju kao državni savez koji u svome sklopu treba da obuhvati Srbiju, južnu Bugarsku i Makedoniju. »To je Balkan. Mi Hrvati nismo Balkan. Ni geografski, ni politički, ni kulturno. Mi smo jadransko područje, dok je geografski Bosna Balkan, ali mi smo je debalkanizirali i ona više nije Balkan«.308 Protiv primjene Obznane na HRSS ustao je Opozicioni blok svojim saopštenjem 8. I 1925. godine, u kome ovaj antidemokratski akt vlade kvalifikuje kao »brutalnu zloupotrebu zakona o zaš­ titi države«.309 Kao da Zakon o zaštiti države može da ima dva oblika primje­ njivanja — demokratski, koji je »zakonski«, i brutalni, koji je antidemokratski, protivzakonski. Demokratski je, ako se primjenjuje protiv K PJ i revo­ lucionarnog radničkog pokreta, a dobija brutalan karakter, ako se pod nje­ govim udarom nađe neka građanska opoziciona partija. Ovim saopštenjem Opozicioni blok, koji se sm atrao demokratskom grupacijom, potvrdio je da pod demokratijom podrazumijeva praksu građanskih političkih stranaka da štite položaj i interese društvenih klasa i snaga, koje zastupaju i zastupajući ih nastoje da njihove konkretne interese predstave kao opštedržavne i opštenarodne potrebe. U prvim godinama poslije 3. zemaljske konferencije NRPJ, na kojoj su nacionalno i sindikalno pitanje bile osnovne teme, radnički pokret u zem­ lji uopšte, i unutar Bosne i Hercegovine, nastavio je da se kreće po dva glav­ na kolosijeka: reformističko-socijalističkom, koji je režim tolerisao kao bezo­ pasan, lojalan, štaviše kao neophodan elemenat u društvenom i državnom uređenju, i revolucionarno-socijalističkom, koji je težio da se probije iz ilegalnog položaja i potvrđuje kao snaga prisutna u protivrječnim političkim strujanjim a i tokovima. Iako sa istorijske tačke gledišta veoma značajna kao teorijska marksistička orijentacija i platform a u njenoj političkoj aktivnosti, Rezolucija III zemaljske konferencije N RPJ o nacionalnom pitanju morala je da prevali relativno dug put do partijske baze, a pogotovu do širokih ma­ sa radničkog socijalističkog pokreta, da bi u njihovoj borbi za socijalizam postala neophodan, sastavni dio program a i stabilan, trajan elemenat strate­ gije. Iako je u pripremi III zemaljske konferencije dominirala problematika nacionalnog pitanja, u svome teorijsko-političkom aspektu ona je ostala vezana za uži ideološki uzdignutiji krug komunista, prije svega komunista intelektualaca. Međutim, poslije održanja III konferencije u prvi plan par­ tijske aktivnosti došli su zadaci istaknuti u Rezoluciji o sindikalnom pokre­ tu. Objašnjenje za to nalazi se u samom položaju radničke klase, koja je poslije antikomunističkih zakona, politički nezaštićena, bila izložena naj­ raznovrsnijim oblicima izrabljivanja. Pred socijalističkim radničkim pokre­ 307 Ferdo Čulinović — »Jugoslavija između dva rata« — I — Izdanje JAZU — Zagreb — 1961 — str. 441 — 443. 308 Isto; str. 440. J. Horvat — »Politička povjest Hrvatske« — str. 345, 348. w Istorijski arhiv KPJ — tom II — III Zemaljska konferencija KPJ •»Rezolucija o sindikalnom pokretu« — str. 85—89. 134

tom primaran zadatak . bio je da se organizovano suprotstavi nezajažljivim apetitima jugoslovenske buržoazije, u prvom redu velikosrpske, koja je težila da eksploatacijom radničke klase uvećava svoju ekonomsku i politič­ ku moć. Stoga se politička aktivnost radničkog pokreta ogleda prvenstveno u njegovoj borbi za odbranu i zaštitu ekonomskog položaja radnika. Zato je bilo nužno pokrenuti i obnoviti rad sindikata, koji su u svojim strukovnim savezima okupljali aktivniji i napredniji dio radničke klase. Međutim, ni pred sindikatima koji su tretirani kao nepolitička, ekonomska organizacija radnika, nije se otvarao ravan put. Nad težnjama i zahtjevima radnika, kao Damoklov mač, nadnosila se prijetnja režima paragrafima Obznane i Zako­ na o zaštiti države. Ipak, socijalistički pokret nije se dao uništiti. Kapitalisti su težili za prisvajanjem što veće mase viška vrijednosti, radnici su morali nastojati da je smanjuju ako su htjeli da se ne nađu ispod granične linije minimuma egzistencije. U toj konfrontaciji protivrječnih klasnih interesa, u nejednakom i neravnopravnom odnosu snaga, sindi­ kalni pokret morao je da savlađuje takve objektivne teškoće, kao što je nerazvijenost radničke klase i izrazito nizak stepen njene organizovanosti. Utoliko su bili značajniji tzv. sitni i mali rezultati, koji su tih godina mogli da zabilježe radnički sindikati. Prihvaćeni od režima, sa njegovom određenom podrškom, najprije su centrumaši mogli da pristupe obnavljanju sindikalnih organizacija. U Glavnom radničkom savezu (GRS) i Opštem radničkom savezu (ORS) krajem 1924. i početkom 1925. godine bilo je u Bosni i Hercegovini okupljeno 2875 radnika,3,6 dok se sm atra da se tada broj zaposlenih radnika kretao između 65000 i 85000.310311 Ideološka i politička pocijepanost radničkog pokreta uslovila je i njegovu sindikalnu podvojenost. Osnovani na inicijativu Oblasnog rukovodstva KPJ za Bosnu i Hercegovinu, Nezavisni sindikati u Bosni i Hercegovini okupljali su sredinom 1922. godine oko 1000 radnika,312 ispoljavajući tendenciju šireg obuhvatanja radnika na cijelom području Bos­ ne i Hercegovine. Podstaknut odlukom III zemaljske konferencije, ovakav razvojni pravac organizacije Nezavisnih sindikata u Bosni i Hercegovini pre­ kinula je Policijska direkcija u Sarajevu zabranom njihovog rada sredinom 1924. godine.313 Nepun mjesec dana poslije toga vlada Pašić-Pribićević za­ branila je istovremeno NRPJ i Nezavisne sindikate Jugoslavije.314 Ove zabrane značile su udar jugoslovenskom sindikalnom pokretu u cjelini, ali nisu mogle spriječiti radnike da nastave borbu za odbranu svojih ekonomskih interesa, koju su ovih godina vodili za sklapanje kolektivnih ugovora. B roj­ ne tarifne i štrajkačke akcije radnika u Bosni i Hercegovini tokom 1924. i 1925. godine bile su pokrenute da bi se kolektivnim regulisanjem radnih odnosa spriječili poslodavci da obaraju nadnice i produžavaju radno vrijeme radnika. Tamo gdje su radnici bili dobro organizovani, gdje su zahtjevima i akcijama radničkih sindikata pružale svoju podršku radničke komore i druge radničke instituoije, sklapanje kolektivnih ugovora izražavalo je uspjeh 310 Dr Ahmed Hadžirović — »Sindikalni pokret u Bosni i Hercegovini 1918— —1941«. — Sindikati u Bosni i Hercegovini i njihove organizacije (1919—1941) — »Rad« — Beograd — 1978. — str. 123. 311 Isto — B. — Položaj radnika — str. 58. 312 Isto — str. 131. 313 Isto - str. 133. 3'4 Isto — str. 134.

135

radničkog pokreta.315 Prim jeri uspješnih kolektivnih ugovora potvrđivali su veliki značaj ekonomske i političke organizovanosti radničke klase. Ipak, iako se ne može osporiti, uticaj radničkog pokreta, pogotovo nje­ govog revolucionarnog sm jera, na političke odnose i tokove u zemlji bio je relativno slab, pa nije ni mogao da doprinese hitnijem mijenjanju i pobolj­ šavanju položaja radničke klase u društvu, ča k se može tvrditi da ni u redovima radničke klase nije bio činilac koji presudno djeluje na njeno političko ponašanje. Ali, uz ove konstatacije, nesumnjivo stoji činjenica da je radnički pokret, uprkos svojoj podvojenosti i pocijepanosti, koja će to­ kom mnogih godina biti njegovo značajno obilježje u cijeloj zemlji, pa i u Bosni i Hercegovini, predstavljao realnu potencijalnu demokratsku, progre­ sivnu snagu, koja se nije dala prigušiti i koja će rasti srazm jem o jačanju svoga unutrašnjeg idejnog i političkog jedinstva, zavisno od sposobnosti da određuje prave zadatke u raznim etapama borbe za socijalističke ciljeve radničke klase. Zabranom NRPJ i NSJ režim je, u stvari, potvrdio da upravo ta potencijalna snaga socijalističkog radničkog pokreta nije nikako bila za potcjenjivanje. Iako je donijela dokumente značajne u idejnom razvoju KPJ, III ze­ maljska konferencija nije time otvorila razdoblje -sređenog unutrašnjeg sta­ nja i stabilizacije. Zauzimanjem marksističkog stanovišta prema nacional­ nom pitanju u zemlji, K PJ je bila još daleko od idejnog jedinstva. Ono, me­ đutim, nije moglo biti rezultat doktrinam o usvojenih teorijsko-političkih gle­ dišta, već je moralo da se uspostavlja u kontinuiranoj, konkretnoj praksi klasne borbe, samostalnim utvrđivanjem i odbacivanjem pogrešnih strateško-taktičkih opredjeljenja, usvajanjem novih i njihovim provjeravanjem u ne­ posrednoj političkoj praksi. Stavile, ni poslije III zemaljske konferencije nije prestalo sporenje u Partiji oko -nacionalnog pitanja. U stvari, idejne razlike nužno su otvorile u Partiji diskusiju i sporove o značajnim pitanjima strategije i taktike. Ako je socijalistički radnički pokret kao cjelina bio poci­ jepan na dva oštro izdiferencirana i suprotstavljena pravca, unutar KPJ otvorila su se dva idejna fronta, vodila borba između lijeve i desne frakcije, koja je često izlazila iz principijelnih okvira, ispoljavajući se kao borba za osvajanje rukovodećih partijskih pozicija. Organi Komunističke internationa­ le nalazili su u takvoj situaciji razloge i opravdanje za česte intervencije i arbitriranje u K PJ, a režim hegemonije nije morao da troši veću snagu u borbi protiv radničkog socijalističkog pokreta. Njegova pocijepanost -na dva pravca u stalnom sukobu i frakcijske borbe unutar ilegalne KPJ objektivno su pogodovali političkom manevrisanju režima. Najradikalnija opozicija vla­ davini socijalnog izrabljivanja i nacionalnog ugnjetavanja, komunistički po kret nije imao snage da se ozbiljnije suprotstavi takvoj politici. U ovakvom stanju radničkog pokreta i njegovom izrazito skromnom prisustvu na političkoj sceni u zemlji nalazi se, po našem mišljenju, objaš­ njenje oštrih i žestokih konfrontacija buržoaskih nacionalističkih frontova, u koje su bili povučeni i relativno široki slojevi radnika. Polove ovih fron-

-2 7 8 . 136

3,5 Isto — Tarifno — štrajkačke akcije od 1921. do 1934. godine — str. 251

tovä činili su radikale, kao nosioci centralizma i hegemonije velikosrpske buržoazije i HRSS, kao glavna poluga anticentralističke i antihegemonističke opozicije. Pašićeva vlada priznala je nesumnjivo slabost Vidovdanskog siste­ ma kada je Obznanu protegla i na Radićevu HRSS. Računala je da će eliminisanjem HRSS lakše ostvariti uspjeh na izborima za Narodnu skupšti­ nu, koje je raspisala za 8. februar 1925. godine.316 Tim svojim nedemokratskim postupkom, u kome je dominirao protuhrvatski odnos, radikali su podstakli okupljanje nacionalnih demokratskih opozicionih buržoaskih stranaka.

Ako je konfrontacija unutar građanskih političkih snaga počivala na nacionalnoj osnovi i bila motivirana interesima nacionalnih buržoazija u vođenju i upravljanju državnim poslovima, podjelu među partijama unutar radničkog pokreta diktirala su i produbljivala njihova strateško-taktička opredjeljenja. Bosanski socijalisti, kao i pripadnici SPJ u drugim pokrajina­ ma, nisu nalazili razloga i podsticaja u nacionalno-političkoj stvarnosti zem­ lje da mijenjaju svoju nacionalnu koncepciju i na njoj formiranu nacionalnu politiku. Ukidanju pokrajinskih samouprava, koje je nesumnjivo predstav­ ljalo elemenat jačanja državnog centralizma, oni su se suprotstavili kritikom što je sprovedeno nedosljedno, što je izvršeno unutar granica istorijskih pokrajina, čime je spriječeno ekonomsko i saobraćajno povezivanje granič­ nih područja sa susjednim vambosanskim područjima.317*319 Rukovođeni šablonskim stanovištem, oni su u vladinom administrativnom potezu, kojim se ukidaju pokrajinske uprave, a ostavljaju istorijske pokrajine, nalazili osnovu da radikalsku vladu optuže da »vodi pokrajinsku politiku«.31® Cak ni radikalska vlada, stub državnog centralizma, po osjećanju i ocjeni bosanskih socija­ lista, nije bila dovoljno centralistička. Kao da im je bilo malo centralizma u trenutku kada su počele da mu okreću leđa i one političke snage koje su tražile i podržale njegovu ustavnu inauguraciju. U ovakvom ponašanju i držanju socijalista ispoljava se, u stvari, njihovo nerazumijevanje konkretnih političkih i nacionalnih odnosa u državi, izvorne državne politike radikalskih vlada i autentičnog, suštinskog karaktera jugoslovenskog ustavnog poretka. Poput malograđanskih političkih stranaka, koje se ne smatraju obavezne prema sopstvenom programu, socijalisti istupaju sa izjavom da »radikalska diktatura ima karakter verskog i nacionalnog tlačenja«3,9 pa se usljed toga izjašnjavaju za izvjesnu reviziju Ustava, da bi zatim naglasili da su »protiv­ nici revizije nacionalnog i državnog jedinstva«.320 Konfuzija je tu očigledna i potpuna. Kao da je »‘nacionalno jedinstvo« politička 'taktika, koja se ipo ocjeni i volji političkih stranaka određuje prema potrebi, a kada se utvrdi da je taktika pogrešna, onda odlukom Partije može da se »revidira«. Navedenim konfuznim izjavama socijalisti su, u stvari, potvrđivali da nisu spremni da 316 Ferdo Culinović — op. cit / I — str. 454. 317 GLAS SLOBODE — br. 1 — 4. januara 1924 — »Ukidanje pokrajinske vlade«. 3,8 GLAS SLOBODE — br. 3 — 17. januara 1924 — »Politički položaj. 319 GLAS SLOBODE — br. 29 — 24. jula 1924 — »Kobna sličnost«. 320 GLAS SLOBODE — br. 30 — 31. iula 1924 — »Nova vlada«. 137

revidiraju s v o je sftv a ta n je 'nacionalnog jedinstva Srba,. H rvata i Slovenaca. Iz redova bosanskih socijalista dolazile su tvrdnje da je »Bosna jugoslovenska Špamija, klasično zemljište vjerskih i plemenskih borbi«, koju iz toga ponora može izvući samo jugoslovenska radnička klasa, koja će »vraćanjem socija­ lizmu« obilježiti »početak novog doba ujedinjene Jugoslavije«.321 U vode­ ćim krugovima bosanskih socijalista nalazile su se najtvrđe pristalice držav­ nog centralizma. Izjavi dra Živka Topalovića, jednog od prvaka SPJ, u pri­ log autonomističkog uređenja države odlučan otpor pružio je Jovo Jakšić, istaknuti predstavnik SPJ u Bosni i Hercegovini, naglasivši da Socijalistička partija ima svoje stanovište o unutrašnjem uređenju države i da su njeni članovi dužni da ga javno zastupaju i brane.322 Za razliku od socijalista, 'koji nisu mijenjali svoju nacionalnu orijenta­ ciju, komunisti u Bosni i Hercegovini poslije III zemaljske konferencije 'aktivno su se zalagali za nove stavove o rješenju nacionalnog pitanja u žemlji. Iako iz Bosne i Hercegovine nije bilo učesnika u diskusiji prije Konferencije, izuzev Sime Miljuša,323 koji je u to vrijeme djelovao u Zagre­ bu, bosanski komunisti prihvatili su i propagirali stavove Rezolucije o nacio­ nalnom pitanju i u svojoj političkoj aktivnosti, u ograničenim mogućnostima, koje su dopuštali ilegalni uslovi i malobrojne i male partijske organizacije razvijali svijest kod radnika o nužnosti borbe protiv režimske politike na­ cionalnog ugnjetavanja, za osiguranje ravnopravnog položaia naroda Jugosla­ vije.324 Međutim, u propagiranju platforme i zaključaka III zemaljske konfe­ rencije o nacionalnom pitanju komunisti Bosne i Hercegovine ne ispoljavaju inicijativu u smislu razrađivanja linije Rezolucije na konkretnoj stvarnosti političkih i nacionalnih odnosa u Bosni i Hercegovini. Oni nemaju snage za analiziranje pojava i problema koje je u Bosni i Hercegovini otvorila poli­ tika nacionalnog ugnjetavanja, već se zadovoljavaju ponavljanjem osnovnih zahtjeva formulisanih u Rezoluciji III zemaljske konferencije, kao što su zahtjevi za form iranjem federacije radničko-seljačkih republika, sa obrazo­ vanjem radničko-seljačke vlade itd. Propagandni pristup Rezoluciji nije bio praćen potrebom da se u svjetlu njenih stavova sagleda specifičnost polo­ žaja Bosne i Hercegovine i potraži njegovo rješenje u proklamovanoj fede­ raciji. Ovakav odnos prem a Rezoluciji o nacionalnom pitanju, koji karakteriše disciplinovami prilaz u propagandi partijske linije na području nacional nog pitanja, to jest odsustvo napora da se u analizi konkretne problematike traže konkretni oblici rješenja nacionalnog pitanja u jugoslovenskim nacional­ nim i istorijskim pokrajinama, nije bio samo obilježje djelovanja komu­ nista u Bosni i Hercegovini, već djelovanja komunista i u drugim krajevima zemlje. U stvari, malobrojni bosanski komunisti činili su na tom planu onoliko i onako koliko i kako su mogli, a njihove mogućnosti ža revolucio 321 GLAS SLOBODE — br. 48 — 4. decembra 1924 — »Bösriä ü izborima«. GLAS SLOBODE — br. 50 — 18. decembra 1924 — »Političko šamoubistvo«. 323 Dr Dušan Lukač — op. cit. — str. 150—151. Pod naslovom »Nacionalno pitanje u Jugoslaviji« Simo Miljuš objavio ie dva priloga diskusiji o nacionalnom pitanju u listu RADNIK — DELAVEC u broje­ vima od 2. i 5. septembra 1923. 324 ABH — VŽSO — Pov. br. 1121/1924. Proglas Zemaljskog veća NRPJ — Beograd — 24. aprila 1924. »Organizacija­ ma i članovima NRPJ i radnom narodu varoši i sela«. 138

narno djelovanje u radničkim masama potvrđivale su se s vremena na vri­ jeme i u veoma skučenim okvirima. Ipak, i na taj način, komunisti u Bosni i Hercegovini pružali su dokaze da se na političkoj sceni održavaju uprkos antikomunističkim zakonima i njihovom strogom primjenjivanju. Prvomajskom zboru u Sarajevu 1924, godine prisustvovalo je oko 700 radnika, kojima je govorio predstavnik Cent­ ralnog odbora NRPJ Vaso Srzentić. Njegovo izlaganje sadržavalo je pre­ težno kritiku II intemacionale i misao o neophodnosti da se u svojoj borbi jugoslovenska radnička klasa mora da oslanja na vlastite snage i u toj bor­ bi udružuje «a masama eksploatisanog seljaštva.325 Bio je to izraz pomoći partijskog rukovodstva slaboj partijskoj organizaciji u Bosni i Hercegovini, ali istovremeno i potvrda da su joj nedostajali vlastiti kadrovi, izrasli u njenoj sredini. Izostavljanje problematike nacionalne neravnopravnosti i potćinjavanja na prvom radničkom prvomajskom zboru u Sarajevu poslije Obz­ nane pokazuje da su vodeći komunisti veći značaj pridavali optužbama pro­ tiv socijalista, koje su nastojali da kompromituju među radnicima kao izdaj­ nike proletarijata i njegove klasne borbe, nego što su bili sposobni i spremni da u praksi izgrađuju savez radnika i nacionalno potlačenih i obespravljenih naroda. Istovremeno, dok su komunisti držali svoj prvomajski zbor, međuna­ rodni praznik rada obilježili su u Sarajevu i socijalisti, koji su tom prili­ kom mogli da u svojoj sredini pozdrave sekretara Amsterdamske imternacionale Sasenbaha. Istaknuto mjesto u svome govoru Sreten Jakšić dao je opštoj aktivnosti Intemacionale, kojoj je pripadala SPJ, ali isto tako i raz­ matranju i afirmaciji »dela nacionalnog i državnog ujedinjenja«, koje, po njemu, »u smislu radničke ideologije« predstavlja »jedan veliki uspeh«. Polazeći od antiratnog opredjeljenja Amsterdamske intemacionale, koja kod svojih članova »učvršćuje jedno opšte čovječansko osjećanje« i socijalistič­ ke koncepcije nacionalnog i državnog jedinstva, Sreten Jakšić je pledirao za »ujedinjenje radničke klase u celoj državi«, koje je neophodno da bi, kao laburisti u Engleskoj, radnička klasa demokratskim putem došla na vlast u Jugoslaviji.326 Međutim, put do jedinstva radničke klase nije se podizao retoričkim dočaravanjem laburističke perspektive u Jugoslaviji, kao ni deklaracijama u nacionalnom i državnom jedinstvu, koje su duboko protivrječile stvarnosti nacionalnog ugnjetavanja i neravnopravnosti u zemlji. Najmanje se mogao podizati uzajamnim optužbama Socijalističke i Komunističke partije o izdaj­ stvu interesa radničke klase. Ideološka i politička konfrontacija radničkih partija, više nego ma šta drugo, gurala je radnike pod krov buržoaskih nacionalističkih stranaka, u njihove nacionalno-političke frontove. Zahtjevi za uspostavljanjem jedinstva radničkog pokreta na različitim, militantno suprotstavljenim platformama, potvrđivali su, u stvari, visok stepen izola­ cije radničkih partija od radničke klase. Nije samo malobrojnost partijskog članstva svjedočila o njihovom nejakom uticaju na političku aktivnost rad­ 325 ABH — VŽSO — Pov. br. 1134/1924. Policijska direkcija za Bosnu i Hercegovinu 1. maja 1924. Izveštaj sa zbora Nezavisne radničke partije Jugoslavije u Sarajevu. 326 ABH — VŽSO — Pov. br. 1123/1924. Policijska direkcija za Bosnu i Hercegovinu — Izvještaj sa zbora SRP Partije 1. maja 1924 — Velikom županu sarajevske oblasti. 139

ništva, već u činjenici nerazvijene partijske baze treba tražiti objašnjenje indiferentnog odnosa radničke klase prem a ideološki i politički zavađenim radničkim partijam a. Radničke mase očigledno nisu imale razumijevanja i bile su neosjetljive za međusobne obračune i osude socijalista i komunista. Utoliko je nacionalistički opredijeljenim i postrojenim buržoaskim partijama lakše polazilo za rukom, naročito u Bosni i Hercegovini, da »svoje« nacio­ nalno radništvo okupljaju i drže u svojim političkim taborima. Vrata buržoaskih partija otvarala su radnicima rukovodstva njihovih vlastitih partija. Politički odnosi bili su pritisnuti komplikovano protivrječnim interesima. Svi su na riječim a tražili jedinstvo i svi su ga na djelu podrivali i razarali. U partijskim proglasima činilo se da je do jedinstva potreban samo mali korak. U stvarnom političkom životu sve je ključalo od razlika i suprot­ nosti. Izbori za Narodnu skupštinu otvarali su pred svima nadu da se probije krug, u kome su se osjećali zarobljeni, pošto su ga same, svojim vlasti­ tim radom, obrazovale izrazito divergentne političke snage. Prijevremenim raspisivanjem izbora Pašićevi radikali i Pribićevićevi samostalni demokrati očekivali su da će osigurati podršku biračkog tijela državnom centralizmu i nacionalnom militarizmu, to jest produženju vlada­ vine velikosrpske buržoazije. Stranke unutar Opozicionog bloka — Demo­ kratska stranka, Slovenska ljudska stranka, Jugoslovenska muslimanska or­ ganizacija i HRSS, na koju je vlada već bila protegla odredbe Obznane — vidjele su u izborima šansu da uklone režim velikosrpske hegemonije, afir­ miraju parlamentarizam i oduzmu dvoru mogućnosti da se miješa »u slo­ bodno narodno odlučivanje«.327 Iako je SPJ uzela učešće u izborima, bosanski socijalisti su odlučili da ne postavljaju kandidatske liste s obrazloženjem da uspješna izborna borba ne može da se vodi bez «partijskih organizacija.32* Bilo je to, u stvari, priznanje da je SPJ u Bosni i Hercegovini postala stranka bez članstva i partijskih organizacija, ograničena na sastav Oblasnog sekre­ tarijata i uski krug agitatora, koji bi se aktivirali od prilike do prilike, u m jestima gdje je stranka imala izvjesna uporišta. Bez mogućnosti neposred­ nog angažovanja za svoje kandidate, oni su ipak vodili svojevrsnu izbornu kampanju, u kojoj su nastojali da osiguraju izvjesnu podršku radnika svojim političkim stavovima. Na udaru njihove kritike nisu bile u prvom planu stranke režima, već K PJ i HRSS, koje su optuživali ikao nosioce »razjedinjavanja Jugoslovena«.329 Zavisni više od uslova koje im je pružao njihov oportunizam prem a organima vlasti nego od podrške koju su mogli da dobiju u radničkim krugovima, socijalisti su dospjeli u politički mrtvi ugao, iz koga je teško bilo naći izlaz. Zbog toga ne iznenađuje konfuznost njihovih gledišta kada, na primjer, tvrde da je »Jugoslavija u o g r o m n o j v ećin i nacio­ nalna država«, dok istovremeno pišu da je Jugoslavija kao nacionalna država »bemislica« usljed »držanja Hrvata«, koji »čine trećinu države«.330 Nesposob­ 327 Dr Branislav Gligorijević — op. cit. str. 444. 328 GLAS SLOBODE — br. 1 — 1. januara 1925 — »Radnicima u Bosni i Hercegovini« — Uoči izbora za Narodnu skupštinu — Proglas Oblasnog odbora SPJ za Bosnu i Hercegovinu. Dr Tomo Milenković — »Socijalistička Partija Jugoslavije — 1921—1929« - str. 240—241. 329 GLAS SLOBODE — br. 2—10. januara 1925 — »Lice i naličje«. 330 GLAS SLOBODE — br. 3 — 15. januara 1925 — »Drugo izdanje«. 140

ni da vide promašaj svojih sopstvenih idejnih i političkih koncepcija i opredjeljenja, prvaci SPJ u Bosni i Hercegovini okrivljavali su radnike što u izborima ostaju »bez radničke kutije«.“1 Za razliku od socijalista, koji su u Bosni i Hercegovini apstinirali, ko­ munisti su ušli u izbore pod firmom Radničko-republikanskog bloka. Me­ đutim, neke povoljnije izglede na izborni uspjeh komunistima su umanjiva­ li kako njihovo ranije stanovište o nacionalnom i državnom jedinstvu, tako i hipoteka spora između ljevice i desnice o značajnim pitanjima u revolucio­ narnoj borbi KPJ, među kojima ponovo i o nacionalnom pitanju.“ 2 Spor je završio pobjedom ljevice, koja je u skladu sa svojim gledištima odredila taktiku i neposredne zadatke Partije. Sada su u njihovom izbornom progra­ mu pored konkretnih ekonomskih i socijalnih zahtjeva značajno mjesto do­ bila nova shvatanja i opredjeljenja o nacionalnom pitanju. U predizbomom proglasu komunisti se zalažu za »korjenitu izmjenu U9tava i puno pravo samoodređenja naroda. Ne samo ekonomsku, nego i kulturnu i političku slobodu narodnim manjinama . . . Stvaranje federacije balkanskih socijalis­ tičkih republika«. Raznim mjerama pritiska, zabranom izbornih skupova, hapšenjem komunističkih agitatora, organi vlasti ograničavali su i onemogu­ ćavali i onako sputane mogućnosti političkog djelovanja komunista.3“ Međutim, kao i u ranijim proglasima radničkoj klasi i svome članstvu, ni ovaj put NRPJ nije konkretnije formulisala svoju ideju federacije socija­ lističkih republika Balkana, pa je, razumije se, izostalo i svako posebno postavljanje pitanja o položaju Bosne i Hercegovine. Opredjeljujući se za načelo samoodređenja naroda Jugoslavije, za stanovište da Jugoslavija pred­ stavlja višenacionalnu državu, u kojoj velikosrpska buržoazija sprovodi na­ cionalno ugnjetavanje, komunisti su rješenje nacionalnog pitanja tražili u formuli balkanske socijalističke federacije, koju treba da obrazuju nacio­ nalne federativne jedinice, a ne i nacionalno mješovite istorijske pokrajine. Dok su sve građanske partije, kao i Socijalistička partija, u svojim nacio­ nalnim političkim programima imale određeno rješenje za Bosnu i Hercego­ vinu, u nacionalnoj politici K PJ pitanje Bosne i Hercegovine bilo je otvo­ reno. U stvari, nije se ni postavljalo. K PJ nije se izjašnjavala za autonomiju Bosne i Hercegovine, niti se deklarisala za njenu integraciju u sastav Srbije i Hrvatske, kao ni za njenu podjelu između Srbije i Hrvatske. Ideja bal­ kanske socijalističke federacije mogla je u svijesti komunista Bosne i Herce­ govine da se održava kao maglovita koncepcija koja pripada dalekoj i ne­ izvjesnoj budućnosti. Utoliko manje moglo se očekivati da će radnička klasa u Jugoslaviji u cjelini, odnosno u Bosni i Hercegovini posebno, u februarskim skupštinskim izborima dati podršku jednoj ideji koja joj nije bila jasna i “ « GLAS SLOBODE — br. 4 — 22. januara 1925 — »Bez radničke kutije«. — (»Prošli put su mnogi radnici išli na biralište sa izgovorom da glasaju za socijaliste, a glasali su: Srbi za radikale, Hrvati za Radića, muslimani za Spahu. . . U Bosni i Hercegovini će se, dakle izbori provesti bez radničke kutije. Zato mnogi krive Oblasni Odbor Socijalističke Partije, ali u stvari za ovo su krivi sam o radnici*). “2 Istorijski arhiv KPJ — tom II — Vidjeti. Dokumenti NRPJ i materijali o sporu u Partiji — str. 310 — 343. 30 Nusret Sehić — »Prilog proučavanju februarskih izbora u Bosni 1925.« — »Glasnik Arhiva i Društva arhivskih radnika u Bosni i Hercegovini« — god. VII — knjiga VII — Sarajevo — 1967 — str. 232 — 234. 141

bliska. Pa i poboljšanje svoga socijalno-ekonomskog položaja ona je, sasvim razumljivo, više povezivala za izborni uspjeh nacionalno jakih i uticajnih. stranaka nego što je bila spremna da ga očekuje od zalaganja i mogućnosti svojih sopstvenih, suparništvom oslabljenih i onesposobljenih partija. Ideja nacionalne ravnopravnosti, za čije ostvarenje su poveli borbu komunisti, poslije III zemaljske konferencije, sporo je prodirala u svijest širokih slo­ jeva radničke klase. Nacionalno izdijeljena i konfrontirana, ona je lakše shvatala i slijedila parole buržoaskih nacionalističkih stranaka, nego što je imala sposobnosti za razumijevanje internacionalističkih opredjeljenja KPJ i njenih zahtjeva za rješavanje nacionalnog pitanja. Ova rješenja bila su nje­ noj svijesti utoliko dalja, jer su bila vezana za daleki, imaginarni balkanski a ne za bliži, realni jugoslovenski oblik. Socijalisti svakako nisu bili u pravu kada su činili odgovornim radnike što svojim glasovima podržavaju šovinističke buržoaske partije — pri čemu kao da su se držali narodne izreke: kako radite, tako ćete i proći — jer je padanje radnika u političke mreže nacionalističkih stranaka imalo svoje mnogo dublje i složenije uzroke nego što ga je ispoljeno razočarenje i neza­ dovoljstvo socijalista moglo da objasni. Podrška radnika socijalističkom pok­ retu, pa i njegovom nacionalnom programu, morala je biti rezultat njihovog vlastitog iskustva i saznanja da političko svrstavanje iza nacionalistički zavađenih buržoaskih partija neizbježno znači podupiranje nacionalnog obespravljivanja i ugnjetavanja, koje je neodvojivo od socijalno-ekonomske eks­ ploatacije radničke klase, kao i da ukidanje društvenog sistema eksploata­ cije radničke klase nije mogućno bez ukidanja političkog poretka nacionalnog ugnjetavanja. Iako su održani u uslovima otvorenog pritiska policijskih organa i te­ rora prorežimskih organizacija SRNAO i četnika nad antirežimskim parti­ jam a i njihovim kandidatima, naročito nad komunistima, izbori su pokazali da su anticentralističke snage dobile jaku podršku širokih narodnih slojeva, da je ideja nacionalnog i državnog jedinstva kao izraz i instrument veliko­ srpske politike nacionalnog ugnjetavanja pretrpjela poraz ne samo u redo­ vima potlačenih naroda, već ni u srpskom narodu. PaŠić — Pribićevićev re­ žim nacionalnog obespravljivanja nesrpskih naroda nije dobio očekivanu podršku. Za vladine kandidatske liste, koje su dobile 163 mandata glasalo je svega 33,4% birača,334 a ostale kandidatske liste dobile su 152 poslanika, iako su imale 361000 glasova više od vladinih stranaka Narodne radikalne i Samostalne demokratske stranke.335 Radničke partije, međutim, nisu postig­ le ni jedan mandat, iako je u to vrijeme u Jugoslaviji bilo oko 1 000 000 na­ jamnih radnika.336 Na ovim izborima SPJ uspjela je da prikupi 23 469, a Radničko-republikanski blok, odnosno NRPJ svega 17 383 glasa.337 Očigledno, ovakvi izborni rezultati radničkih partija pokazuju veliki pad u poređenju 334 Ferdo Culinović — »Jugoslavija između dva rata« (I— str. 454). 335 Dr Nedim Šarac — »Uspostavljanje šestojanuarskog režima« — str. 94, 130 (Napomena: 175.). 336 Dr Toma Milenković — »Socijalistička Partija Jugoslavije (1921—1929)« — str. 263. do 264. 337 Dr Nedim Šarac — op. cit. — str. 94, 130 (Napomena: 178). Nusret Sehić — »Prilog proučavanju februarskih izbora 1925. u Bosni i Herce­ govini« — str. 233. 142

sa izborima 1923. godine, a pogotovo ša izborima za Ustavotvornu skupštinu u novembru 1920. godine, kada je KPJ dobila 198 376 glasova i 58 poslanika. Od posebnog značaja svakako je činjenica da su snage centralizma, koje je predstavljala i predvodila velikosrpska buržoazija, doživjele poraz na februarskim izborima 1925. godine u Bosni i Hercegovini. Jer, ideologija Velike Srbije potvrđivala je svoju snagu naročito uticajem u Bosni i Herce­ govini, o koju se borila sa velikohrvatskom buržoazijom, elementima, koji­ ma je dokazivala da Bosna po svojoj nacionalno-istorijskoj pripadnosti či­ ni dio istorijsko-političke građevine Velike Srbije. Uprkos pritisku, koji je u izbornoj kampanji morala da izdrži, opozicija je u Bosni i Hercegovini dobila preko 50 000 glasova više od stranaka režimske koalicije.338 Bio je'to jasan glas da narod u Bosni i Hercegovini ne prihvata za Bosnu i Hercegovinu položaj koji mu je namijenio centralizam inaugurisan Vidovdanskim usta­ vom. Istovremeno, bilo je tragično što taj glas nisu izvorno shvatile opozicio­ ne anticentralisličke snage, što su u otporu anticentralizmu vidjele prije svega podršku svojim partijsko političkim projektima, u kojima je Bosna i HLMcegovina figurirala kao zemlja vječitog sporenja i rivalstva, bez autentit nog istorijskog lika. Iako su u odnosu prema centralizmu bile suprotno opredijeljene — SPJ ga je podržavala, a NRPJ mu se suprotstavljala i odbacivala ga kao sis­ tem nasilja i ugnjetavanja — obje radničke partije morale su priznati da svojim učešćem u izborima nisu uticale ni na njihov ishod, kao ni na poli­ tičke tokove poslije izbora. Vodstvo NRPJ tumačilo je izborni neuspjeh raznim objektivnim mome­ ntima, prije svega ilegalnim položajem Partije, organizacionim slabostima uslovljenim tim položajem, izolovanjem Partije od radničkih i seljačkih ma­ sa, višegodišnjim pogrešnim stanovištem Partije prema nacionalnom pita­ nju itd.339 Prema pisanju BORBE neposredno poslije izbora, KPJ nije ni smatrala da će izborni rezultati omogućiti rješavanje gorućih socijalnih, ekonomskih i drugih državnih problema, kao što je npr. nacionalno pitanje. Ona je u izborima vidjela samo mogućnost da razvije propagandu svojih političkih stavova o društveno-ekonomskim i političkim prilikama u zemlji. Koliko je mogla da se u izbornoj kampanji aktivira, ona je borbu protiv klasne eksploatacije povezivala sa borbom protiv nacionalnog ugnjetavanja, tražila ukidanje monarhije da bi se izvojevalo oslobođenje ugnjetenih na­ cija. Njeno uvjerenje je bilo da se ono može ostvariti samo uspostavljanjem radničko-seljačkih republika, pri čemu je K PJ prvenstveno imala u vidu republike Makedoniju, Hrvatsku i Sloveniju.380 Ako je jugoslovenski komunistički pokret po formuli Komunističke in­ ternationale, uporno projektovao socijalistički uokvirenu budućnost federa­ cije balkanskih republika, po kojoj nije bio sasvim definisan položaj njenih nacionalnih i istorijskih sustavnih jedinica, SPJ bila je neumorna u prizi­ 338 Nusret Sehić — Isto — str. 240. 339 Dr Branislav Gligorijević — op. cit. str. 450. 380 RADNIČKA BORBA — br. 9 — 27. II 1925 — »Hoće li se povratiti 1918. godinalc. 143

vanju parlamentarnog demokratskog sistema, u kome bi ona zauzela priželj­ kivano m jesto buržoaziji lojalne opozicije i tako pružila proleterske dokaze da ni na jugoslovenskom prostoru nema alternative demokratiji, da je buržoaska dem okrat ija, institucionalizovana pobjedom velike francuske revolucije na kraju X V III vijeka, conditio sine qua non i istorijsko predvorje socijalne demokrati je.

144

Ill

PRODUBLJIVANJE RASCJEPA RADNIČKOG POKRETA U BOSNI I HERCEGOVINI (1925— 1928) Podrška koju im je pružio narod na izborima uticala je na HRSS i stranke opozicije da se akciono čvršće povežu na zajedničkoj političkoj plat formi, pa su krajem 1925. godine formirale »Blok narodnog sporazuma i seljačke demokracije«.341 činilo se da će pod pritiskom snaga okupljenih u Bloku proces slabljenja pozicija centralističko-unitarističkog režima krenuti brže i intenzivnije. Međutim, razlike unutar Bloka prouzrokovale su njegovu političku neefikasnost već na samom početku. Radikali su znali da ih isko­ riste utoliko uspješnije, pošto im nije ostalo skriveno da je po Radićevom mišljenju sporazum između Srba i Hrvata, odnosno između srpske i hrvatske buržoazije mogućan i ostvarljiv prije svega u neposrednim kontaktima i pre­ govorima između glavnih političkih stranaka u Srbiji i Hrvatskoj. Narodne radikalne stranke i HRSS. U tom pogledu presudan značaj imala je izjava Pavla Radića, koju je u ime HRSS i njenog predsjednika Stjepana Radića dao u Narodnoj skupštini, 27. III 1925. godine. HRSS je tada priznala ustavni državni poredak, monarhijski oblik države i dinastiju Karađorđevića, odba­ cila nacionalni unitarizam, ali se izjasnila za državno jedinstvo i podvukla etničko jedinstvo naroda kraljevine SHS.342 Iako poraženi na izborima, radikali su ovim zaokretom HRSS postali stvarni politički pobjednici. Istovremeno, uprkos činjenici što se našla pod udarom Obznane, HRSS je dokazala da se u Hrvatskoj samo s njom može pregovarati ako se želi sporazum sa hrvatskim narodom. Sada više nije ništa stajalo na putu da se povuče režim Obznane nad HRSS i da se njeni prvaci iz zatvora presele u Pašić-Pribićevićevu vladu »Narodnog Sporazu­ ma«.343 Bio je to pokušaj da se nagodbom vodećih stranaka Srbije i Hrvat­ ske stvore pretpostavke za nominalno funkcionisanje sistema parlamentarne demokratije. Problemi položaja Bosne i Hercegovine ostali su izvan okvira ovog sporazuma, što znači da su i dalje ostali otvoreni. 341 Ferdo Culinović — op. cit. — str. 459. Dr Branislav Gligorijević — op. cit. str. 453. 342 Ferdo Culinović — op. cit. — str. 474. 343 Ferdo Culinović — op. cit. — str. 478. Dr Nedim Šarac — op. cit. str. 96. Nusret Sehić — op. cit. — str. 241. 145

Radničke partije postavile su se različito prema novoj situaciji i novoj vladi. Komunisti su još 1923. godine predviđali da će vodstvo HRSS kapitu­ lirati pred velikosrpskom buržoazijom.344 Zato su poslije sporazuma Radić-Pašić mogli da podignu optužbu protiv vođa HRSS da prodaju radikalima »hrvatske savjesti«, da je HRSS »postala igračka u rukama bankara, gene­ rala i dvorske kamarile«,345 da osude »dvorskog pjesnika« Stjepana Radića, koji »blati uspomenu Matije Gupca« i vrši »sramnu prodaju hrvatskih se­ ljaka režimu srpske gospode i dvorske kamarile«.346 Za razliku od komunista, koji su u »kapitulaciji HRSS-a « vidjeli pobjedu režima velikosrpske hege­ monije, jačanje snaga centralizma, sistem a socijalne eksploatacije i nacional­ nog ugnjetavanja, socijalisti su sm atrali da sporazum između Radićeve HRSS i radikalske vlade predstavlja »veliki politički napredak u svim granama jav­ nog života«, da se sporazumom stvara politička situacija u Jugoslaviji pogodna za »likvidiranje plemenskih i vjerskih b o rb i. . . za obnovu radničkog pokre­ ta, za razvijanje klasnih borbi umesto plemenskih«.347348 Bosanski socijalisti31* bili su uvjereni da obrazovanjem Pašić-Radićeve vlade nastaje »normalnija parlamentarna i politička situacija«, koju karakteriše »normalnije partijsko grupisanje« i »sređivanje opštih prilika« u znaku »stišavanja nacionalnih strasti«. Sa takvim ocjenama novih političkih odnosa i razvojnih tendencija u političkom životu zemlje oni su očekivali da će od predviđenog sređivanja »radnici imati velike koristi«.349 Iako nisu ispoljavali bezrezervno povjerenje prema Radić-Pašićevom sporazumu, bosanski socijalisti su isticali da je na temelju toga sporazuma došlo do obrazovanja »jedne uistinu srpsko-hrvatske vlade, koja znači početak nove epohe« i ima »istorijski značaj«.350 Sporazum sa Narodnom radikalnom strankom HRSS je platila visokom cijenom — odricanjem od svoga najvažnijeg opredjeljenja — federalizma. Tako je, ugrožen izbornim rezultatom, centralizam, zahvaljujući, pored osta­ log, političkoj vještini Nikole Pašića, uspio da se održi i stabilizuje upravo podrškom svoga najvećeg i najuticajnijeg protivnika — hrvatskog nacionalnog pokreta. Socijalisti u Bosni i Hercegovini, kao i u Jugoslaviji, nalazili su da Radić — Pašićev sporazum u suštini potvrđuje njihovo stanovište o držav­ nom i narodnom jedinstvu. Komunisti su, međutim, optuživali Radića i vod344 Dr Branislav Gligorijević — op. cit. — str. 462. August Cesarec: »Stjepan Radić likvidator Stjepana Radića« — »Književna republika« — 1924 — 1925 — I I / str. 305. 345 RADNIČKA BORBA — br. 13 — Zagreb — 9. aprila 1925 — »Kako je došlo do kapitulacije HRSS-a?«. 346 RADNIČKA BORBA — br. 30 — 26. avgusta 1925 — »Seljačka buna i Stjepan Radić«. 347 GLAS SLOBODE — br. 15 — 9. aprila 1925 — »Jedna politička laž m a n je « .

348 Dr Toma Milenković smatra da su bosanski socijalisti već duži period bili samo formalno vezani za SPJ i da su u stvari vodili nezavisnu politiku — (op. cit. — str. 327). 349 GLAS SLOBODE — br. 28 — 16. jula 1925 — »Početak sređivanja«. U članku »Početak svršetka«, napisanom povodom izjave Pavla Radića da HSS »priznaje državno i nacionalno jedinstvo, monarhiju i današnju dinastiju«, organ SPJ RADNIČKE NOVINE u broju 18 od 1. aprila 1929. godine tvrdile su: »Skida­ njem sa dnevnog reda plemenskog spora otvaraju se širom vrata klasnoj borbi proletarijata protiv cjelokupne buržoazije«. 350 GLAS SLOBODE — br. 29 — 23. jula 1925 — »Nova situacija«. 146

stvo HRSS da su napustili borbu protiv nacionalnog ugnjetavanja i izdali interese hrvatskog naroda za račun hrvatske buržoazije. Duboke razlike iz­ među socijalista i komunista u njihovom gledištu o nacionalnom pitanju djelovale su nesumnjivo veoma snažno protiv jedinstva radničkog pokreta. Sasvim je razumljivo da se jedinstvo nije moglo graditi na različitim ideo­ loškim platformama, na strategiji i taktici koje su bile suprotne. Zahtjevi u ime jedinstva radničkog pokreta formulisani su, prije svega, u duhu i skla­ du sa osnovnom strategijom jedne ili druge partije, pa se stoga, neminovno, nije vodilo dovoljno računa o realnim mogućnostima ostvarivanja samog je­ dinstva. Kako, usljed toga, do jedinstva nije dolazilo, krivac je uvijek bila druga partija. Razlike među socijalistima i komunistima bile su svakako uslovljene njihovim položajem u jugoslovenskom društvu, kao i njihovim odnosom prema društvu i državi. One su veoma jasno izražene u izboru puta kojim treba ići do postizanja glavnog cilja — socijalističkog društva. Socija­ listi su se opredijelili za reformistički put, koji podrazumijeva razvoj i izrastanje radničke klase u najrazvijeniju strukturu jugoslovenskog društva i demokratsko parlamentarno osvajanje vlasti.351 KPJ odlučila se na osvaja­ nje vlasti revolucionarnim obaranjem buržoazije i uspostavljanjem dikta­ ture proletarijata. Opredjeljenje za reformistički put omogućavalo je Socija­ lističkoj partiji da se prema vladajućoj buržoaziji postavi u položaj demokrat­ ske, lojalne opozicije, dok je KPJ, koja se orijentirala na proletersku revolu­ ciju, morala da prihvati ilegalni položaj. Osim toga, riješenost KPJ da istrajno vodi borbu protiv nacionalnog ugnjetavanja, za nacionalnu ravnoprav­ nost, za pravo naroda na samoodređenje do otcjepljenja, i na toj osnovi za formiranje federativnih nacionalnih republika u okviru Jugoslavije i Balkana, pooštravala je ionako veliki pritisak režima protiv KPJ. Međutim, lojalno ponašanje SPJ nije doprinijelo proširenju njenog uticaja u radničkoj klasi, u kojoj je ona uspjela tek da vegetira sa nerazvijenim i malobrojnim orga­ nizacijama,352, kao što, s druge strane, KPJ, svojim opredjeljenjem za revo-. lucionarno rušenje buržoaskog društvenog i državnog poretka, socijalne eksploatacije i nacionalnog ugnjetavanja, nije mogla da privuče široke mase radničke klase. U stvari, radnička klasa nije bila spremna da slijedi liniju SPJ zbog njenog izrazitog klasnog i političkog oportunizma, a liniju KPJ nije mogla da podržava, jer su njeni zahtjevi išli mnogo ispred njenih političkih saznanja i mogućnosti. Ako je politički »realizam« SPJ-e sputavao radničku klasu da se aktivira na njenoj platformi, strategija i program KPJ činili su se radničkoj klasi suviše nerealnim da bi se iza njih postrojila. U to vrijeme KPJ ü Bosni i Hercegovini nalazila se u psihološko-politički kriznoj situaciji. Njena rasuđivanja o objektivnim društveno-ekonomskim uzrocima te krize i načinu izlaza iz nje bila su u raskoraku sa objektivnim položajem radničke klase i njenim subjektivnim raspoloženjem. Bosansko351 Dr Toma Milenković piše da »U Bosni i Hercegovini u toku 1925. godi­ ne nije registrovan nikakav organizoyan rad« SPJ — (op. cit. str. 275) — i da je »u avgustu SPJ imala 4.000 članova, odnosno od 1923. do 1925. izgubila je oko 6.000 članova« — (isto — str. 289). — »Glavna briga bosanskih socijalista bila je da očuvaju GLAS SLOBODE« (Isto; str. 299). 352 Dr Ibrahim. Karabegović — »O osnovnim pretpostavkama razvitka rad­ ničkog pokreta u Bosni i Hercegovini između dva svjetska rata s posebnim osvr­ tom na reformistički pravac« — PRILOZI — br. 11 — 12 — Sarajevo — 1975/76. — str. 131. 147

-hercegovački komunisti govorili su o deSperaterstvu radnika i izražavali mi­ šljenje da je radnička klasa u Bosni i Hercegovini postala žrtva i plijen buržoaske patriotsko-nacionalističke odbrane, izgubila samopouzdanje i naš. la se u položaju »objekta za eksploatisanje i m rcvarenje«. Po njihovoj ocjeni socijalna dem okratija je ne samo vinovnik pocijepanosti radničkog pokre­ ta, već i nepopravljivi protivnik svake inicijative u smislu građenja politič­ kog jedinstva radničke klase u njenoj borbi protiv eksploatacije. Smatrali su da je njihov veliki zadatak u naporima da se sumorna raspoloženja radničke klase ne prenesu u redove Partije. Zahvaljujući svome revolucionarnom opti­ mizmu, nalazili su snage za uvjerenje da će radnička klasa ponovo naći sebe i borbom vratiti poljuljano samopouzdanje.35* Razlike u položaju SPJ i K PJ ispoljavale su se na poseban način u Bosni i Hercegovini. Naime, problemi Bosne i Hercegovine nisu bili jednako prisutni u njihovim preokupacijam a i aktivnosti. Ako se prije Treće zemaljske konferencije NRPJ problematika Bosne i Hercegovine osjećala veoma slabo u praksi K PJ, što se donekle može objašnjavati njenim izjašnjavanjem za nacionalno i državno jedinstvo, neposredno poslije III zemaljske konferen­ cije u tom pogledu stanje se nije izmijenilo. Ilegalni položaj K PJ bio je sva­ kako objektivna zapreka da se ona približi radničkoj klasi i narodnim masa­ ma Bosne i Hercegovine i uoči njoj specifične političke odnose i probleme. Ali, i strogo centralističko rukovođenje umanjivalo je u tom pogledu moguć­ nosti komunista u Bosni i Hercegovini. Za razliku od komunista, socijalisti u Bosni i Hercegovini uspjeli su da u svojoj sredini djeluju gotovo kao samo­ stalna partija. U njihovim redovima često su se javljala mišljenja koja su se razlikovala od gledišta u vodstvu SPJ ili su im bila konfrontirana. S vre­ mena na vrijeme dolazilo je i do polemika između socijalističkih prvaka u Bosni i Hercegovini i rukovodilaca SPJ. Usljed toga u političkoj aktivnosti bosanskih socijalista više su dolazili do izražaja problemi Bosne i Hercego­ vine. U referatu koji je podnio učesnicima protestnog radničkog zbora održa­ nog u Sarajevu u organizaciji GRS protiv sve većeg širenja nezaposlenosti početkom decembra 1925. godine, Jovo Jakšić je tvrdio da privredna kriza najteže pogađa Bosnu i Hercegovinu i iskorištavanjem vjerske podjele nje­ nog stanovništva da bi u njoj osiguravala svoje političke pozicije. Zbor je usvojio Rezoluciju, u kojoj Jakšićeve ocjene čine osnovu njenih stavova. »Sto je privredna kriza naročito jaka u jugozapadnom delu države u čijem se središtu nalazi Sarajevo, veliki deo krivice leži na vladi, koja je u po­ gledu razvijanja saobraćaja i državnih privrednih preduzeća ove krajeve pot­ puno zanemarila«.35354 Kao što se vidi, izlaganje Jove Jakšića i Rezolucija protestnog radničkog zbora upućuju na zaključak da je ekonomsko zaosta­ janje Bosne i Hercegovine bilo posljedica vladine politike podržavanja i produbljivanja vjerskog antagonizma (u stvari nacionalnog), koji su novoj 353 RADNIČKA BORBA — br. 15 — 16. aprila 1925 — »Iz bosanskog pašaluka — Bijedna slika radničkog pokreta u Sarajevu« — (dopis iz Sarajeva) ( * . .. došlo je dotle da je u širim masama vlastiti pokret stran, a klasna borba kao da ih se i ne tič e . . . I u ovom teškom momentu mi smo čvrsto uvjereni da će radnička klasa naći u sebi snage i da će je raspad i kriza kapitalističke privredne i politič­ ke anarhije na to podstreknuti da savlada sve prepreke koje stoje na putu...«). 354 ABH — VŽSO — Pov. br. 2792/25. , Policijska direkcija za Bosnu i Hercegovinu — Sarajevo — 4. XII 1925 — Velikom županu Sarajevske oblasti. 148

državi ostavili u nasljeđe prethodni, vjerski signirani veliki državni organizmi, u čijem se sklopu decenijama i stoljećima nalazila Bosna i Hercegovina. Očigledno, bosanski socijalisti su zapažali vezu između vladine politike iskoriš­ tavanja vjerske podjele, u stvari nacionalnog antagoniziranja bosanskohercegovačkog stanovništva i njene politike zanemarivanja ekonomskog razvoja Bosne i Hercegovine. Tako su se oni približili stanovištu da se politika na­ cionalne neravnopravnosti u državi ispoljava na ekonomskom planu u produbljavanju neravnomjernosti i nejednakosti u njenom ekonomskom razvo­ ju, da napredak jednih njenih dijelova nužno prati izrazito zaostajanje drugih. Međutim, usvajanju ovog stanovišta stajala je na putu doktrina so­ cijalista o nacionalnom jedinstvu Jugoslovena, kojoj su oni ostajali privrženi uprkos činjenici što je stvarnost obilno pružala suprotne dokaze. U ovom periodu unutar KPJ vodila se borba između desne i lijeve frak­ cije. Na dnevnom redu našla su se najvažnija pitanja strategije i taktike Partije, među kojima je nacionalno pitanje imalo istaknuto mjesto. Kada se činilo da se spor između desnice i ljevice završio definitivnom pobjedom posljednje,’55 diskusija o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji i stavovima KPJ prenijela se izvan KPJ, u organe Komunističke intemacionale. Kao među­ narodni forum svjetskog komunističkog pokreta, Izvršni komitet Komunis­ tičke intemacionale (IKKI) se smatrao obaveznim da svojim stavovima utiče na uklanjanje sporova u sekcijama Komunističke intemacionale. Još je V kongres Komunističke intemacionale u julu 1924. godine donio posebnu Rezoluciju o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji.55* U Rezoluciji se kaže da Ju­ goslavija predstavlja višenacionalnu državu, da su Srbi, Hrvati i Slovenci tri posebna naroda i da teorija o jedinstvenom troimenom narodu služi samo ostvarivanju hegemonističkih težnji srpske buržoazije. Otuda je zadatak KPJ da vodi borbu protiv nacionalnog ugnjetavanja koje sprovodi hegemonistička velikosrpska buržoazija, da borbu za nacionalno samoopredjeljenje do otcjepljenja povezuje sa borbom za radničko-seljačku vlast, jer samo ona može da konačno riješi nacionalno pitanje. U zaključnom stavu Rezolucije podvlači se da se načelo samoopredjeljenja »mora izraziti u formi izdvajanja Hrvat­ ske, Slovenije i Makedonije iz sastava Jugoslavije i stvaranja od njih ne­ zavisnih republika«.55657 U poređenju sa Rezolucijom III zemaljske konferencije NRPJ o nacionalnom pitanju, ova rezolucija nije, po našem mišljenju, pred­ stavljala pomoć Komunističkoj partiji Jugoslavije u njenoj nacionalnoj poli­ tici. Prije bi se moglo tvrditi da je doprinosila pometnji u radu KPJ. Naime, iako obje rezolucije polaze od ocjene da Jugoslavija ne predstavlja nacio­ nalno jedinstvenu, već višenacionalnu državu, u kojoj velikosrpska buržoazija sprovodi hegemoniju i nacionalno ugnjetavanje, pa se odlučno izjašnjavaju za načelo nacionalnog opredjeljenja s pravom na otcjepljenje, ove rezolucije 555 Istorijski arhiv KPJ — tom II — »Rezultat o sporu u NRPJ — str. 343. 556 Istorijski arhiv KPJ — tom II — Rezolucija V kongresa Komunističke intemacionale o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji — str. 420. 557 Isto., — str. 421. Zanimljivo je da je, suprotno Komunističkoj intemacionali. Sovjetska vlada tada izjavljivala da se zalaže za teritorijalni integritet Jugoslavije. Vidjeti: Vuk Vinaver — »Jugoslovensko-Sovjetski odnosi 1919 — 1929« — Istorija X X veka — Zbornik radova — VII — Beograd — 1965 — str. 133. (Prema: Rubinštejn — »Vnešnaja politika« — sli. 486).

149

razlikuju se u stavovima prem a pravu naroda n ao tcjep ljen je i formiranje samostalnih nacionalnih država. Dok se u Rezoluciji III zemaljske konferen­ cije kaže da priznanje prava na otcjepljenje ne znači da je ono uvijek i svrsishodno, Rezolucija V kongresa Komunističke internacionale izričito na­ laže Komunističkoj partiji Jugoslavije da vodi borbu za rasturanje jugoslovenske države, da načelo samoopredjeljenja »mora« sprovesti realizovanjem prava na otcjepljenje. Tako se postojećim razlikama u stanovištu prema nacionalnom pitanju, koje su unutar K PJ izazvale oštre sporove i konfrontacije, pridružilo i gle­ dište Komunističke internacionale, koje je samo uvećalo neslaganja i dopri­ nosilo konfuznosti situacije. Sada su u K PJ bila prisutna tri međusobno du­ boko oprečna shvatanja o rješenju nacionalnog pitanja u Jugoslaviji, III zemaljske konferencije NRPJ, Sime Markovića i Komunističke internacionale. U takvim okolnostima javio se Staljin svojim govorom u jugoslovenskoj ko­ misiji IK K I, u kome se suprotstavio stanovištu Sime Markovića da se na­ cionalno pitanje u Jugoslaviji postavlja kao pitanje ustava i kao takvo rješa­ va ustavnom revizijom. U kritici teza Sime Markovića Staljin polazi od svoga gledišta da je nacionalno pitanje u suštini seljačko pitanje, jer »seljaštvo predstavlja glavnu vojsku nacionalnog pokreta«, da »polazna tačka nacional­ nog program a K PJ mora biti postavka o sovjetskoj revoluciji u Jugoslaviji«, jer »bez obaranja buržoazije i pobede revolucije nacionalno pitanje ne može biti rešeno na iole zadovoljavajući način«. Staljin, dalje, insistira na pravu nacija na samoopredjeljenje s pravom na otcjepljenje, pri čemu naglašava da pravo na otcjepljenje ne treba shvatiti i kao dužnost otcjepljenja.358 U od­ govoru na Staljinovu kritiku Sima Marković je izrazio svoju saglasnost sa Staljinovim stavovima izjavljujući da »čitava polemika druga Staljina sa njegovim shvatanjem nacionalnog pitanja« počiva na nesporazumima koji su nastali na osnovu njegovog govora u jugoslovenskoj komisiji, koji je Sta­ ljinu »preveden nepotpuno«. Marković kaže da je, istupajući u v ije k za pravo samoopredjeljenja do otcjepljenja u konkretnoj jugoslovenskoj situaciji pro­ tiv parole »otcjepljenja pod svaku cijenu«. Njegov »ustavni« prilaz nacional­ nom pitanju, ističe, nema ništa zajedničkog sa reformističkim shvatanjem ustavnog rješenja nacionalnog pitanja. On je mišljenja da ustavna borba potresa temelje jugoslovenske države, da upravo nacionalno pitanje onemo­ gućava rješenje ustavnog pitanja i da je nacionalno pitanje na taj način, u konkretnoj situaciji Jugoslavije, povezano sa ustavnim pitanjem. Marković izjavljuje da prihvata Staljinovu »boljševičku teoriju nacije kao najjasniju i najbolju«, kao i Staljinovo gledište da nacionalno pitanje predstavlja u osnovi seljačko pitanje. S tim u vezi on tvrdi da nacionalni pokreti u Jugo­ slaviji nemaju agrarni karakter. U zaključku svoga »odgovora« Marković izražava »zadovoljstvo što je drug Staljin u pozitiv n om dijelu svoga govora kao glavne tačke našeg programa u nacionalnom pitanju formulisao upravo one zahtjeve, koje je on (Š.M.) već ranije postavio. Kao što formulisanje, tako i motiviranje druga Staljina odgovara potpuno mome shvatanju, koje, 358 Istorijski arhiv KPJ — tom II — O nacionalnom pitanju u Jugoslaviji — govor druga Staljina u jugoslovenskoj komisiji IKKI 30. marta 1925. godine — str. 424. Dr Dušan Lukač — op. cit. (Jugoslovenska komisija pri Komunističkoj Intemacionali o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji) — str. 221 — 227. 150

....ji&M

razumije se samo po sebi, u legaln oj jugoslovenskoj štampi nije moglo biti razvijeno do kraja, to jc dalo povoda za izvjesna nepravilna tumačenja«**9 Marković je vjerovatno mislio da je svojim odgovorom zadovoljio Staljina i da je ova »polemika« time zaključena. Pošto je pročitao ovaj »članak« Sime Markovića, Staljin je, međutim, uzeo ponovo riječ. Pri tome svoju novu polemiku sa Markovićem on je ponovo zasnivao na njegovom istupanju u jugoslovenskoj komisiji IKKI od 30. marta 1925. godine, a ne na »odgovoru«, koji je objavio povodom Staljinovog govora na istoj sjednici. Očigledno, Staljin je smatrao da je Marković sa njegovom kritikom samo formalno saglasan, a da i dalje ostaje kod svojih stavova. Zato u ponovljenoj polemici sa Markovićem još jače akcentira svoje kritičke prigovore izložene u prvom istupanju. Po njegovom uvjerenju Markovićeve teorijsko-političke pogreške ogledaju se u tome što nacionalno pitanje odvaja od opšteg pitanja prole­ terske revolucije, što socijalni smisao nacionalnog pokreta vidi u konku­ rentskoj borbi nacionalnih buržoazija, a ne smatra da je nacionalno pitanje u suštini seljačko pitanje, na kraju, što pravo na samoopredjeljenje naroda Jugoslavije tretira kao akademsko, a ne kao aktuelno pitanje i tako potvrđu­ je da nacionalno pitanje odvaja od opšte međunarodne situacije.359360 Odbacu­ jući shvatanja Sime Markovića, Staljin se u ovoj ponovnoj intervenciji u više mahova pozivao na stavove i ocjene iznesene u materijalima V kongresa Komunističke intemacionale, koji se odnose na nacionalno pitanje u Jugo­ slaviji, kao i na Markovićeva gledišta.361 Pri tome on nije smatrao za potrebno da izrazi svoje neslaganje sa stavom Rezolucije ovog kongresa prema kome je zadatak KPJ bio da vodi borbu za rasturanje jugoslovenske države i obrazovanje posebnih nezavisnih republika, iako je sam zastupao drukčije stanovište, to jest u pravu na otcjepljenje nije gledao i obaveznost otcjepljenja. Pojava Staljina na jugoslovenskoj komunističkoj sceni bila je u znaku njegove težnje da u svjetskom komunističkom pokretu, dokle je dopirao uticaj Komunističke intemacionale, ostvaruje pozicije i ulogu arbitra. U vri­ jeme kada je vođena, njegova polemika protiv Markovićevih shvatanja mog­ la je da ima određenog značaja za formuli san je partijske linije u oblasti nacionalnog pitanja, što je bila zadaća rukovodstva Partije, a u bazi K PJ i dijela radničkog pokreta koji se nalazio pod njenim uticajem ova Staljinova intervencija imala je veoma ograničen odjek. U prvom redu zbog toga što je i sama partijska baza u to vrijeme bila veoma uska i što je morala da podnosi čvrstu blokadu, koju joj je bio namebnuo reakcionarni, antikomu­ nistički režim. Ubrzo poslije Staljinove kritike Markovićevih pogleda o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji u jugoslovenskoj komisiji IKKI, održan je prošireni plenum IKKI posvećen razmatranju jugoslovenskog pitanja. U Rezoluciji ovoga plenuma kaže se da situacija u Jugoslaviji zahtijeva od komunista da 359 Arhiv Predsjedništva CKSKJ — Sima Marković — »Zur nationalen Frage in Jugoslawien (Anlässlich der Rede des Genossen Stalin, abgedruckt in »Bol­ schewik« — nr. 7). 360 Istorijski arhiv KPJ — tom II — »Još jedanput o nacionalnom pitanju« — Povodom Šemićevog članka (1925. g.) — str. 424—429. 361 Isto. — Vidjeti Staljinove navode kritike Markovićevih pogleda koju daje Manuilski u referatu na V kongresu Kl, kao i Zinovjev na sjednici jugoslo­ venske komisije IKKI — str. 426, 428, 429. 151

putem taktike radničko-seljačkog bloka ubrzaju rad u pravcu proleterske revolucije. U tom pogledu neophodno je da komunisti prevaziđu potcjenjivanje značaja nacionalnih pokreta i razviju revolucionarnu energiju pokreta ugnjetenih nacija. Osnovna parola K PJ u borbi za rješavanje nacionalnog pi­ tanja treba da bude zahtjev za federacijom radničko-seljačkih republika na Balkanu, jer nacionalni pokreti u Jugoslaviji, prvenstveno hrvatski i make­ donski, kao i slovenački i crnogorski, ispoljavaju težnju da se raskine namet­ nuti okvir jugoslovenske države. U tom zahtjevu najpotpunije se potvrđuje načelo nacionalnog samoopredjeljenja do otcjepljenja, kao i stanovište da uzrok i jezgro nacionalnog pitanja ne predstavlja kapitalistička konkuren­ cija, već seljačko pitanje, jer seljački pokreti čine glavnu osnovu nacional­ nih pokreta u Jugoslaviji. Zadatak je K PJ da povede samostalnu nacionalnu politiku, koja odbacuje stanovište o nacionalnom pitanju kao ustavnom pitanju i odlučno se opredjeljuje za revolucionarnu orijentaciju u njegovom rješavanju. U toj borbi komunisti Jugoslavije treba da se zalažu i za reviziju jugoslovenskog Ustava, ali ne sa ciljem da se Ustav popravlja i poboljšava, već da se potlačene nacije oslobode naturenog ustava i obrazuju svoje samo­ stalne, nacionalno nezavisne države.342 Tako je Rezolucija Plenuma IK K I sačinjena na temelju Staljinovih stavova i ocjena iznesen ih u polemici sa Simom Markovićem, ali je u kon­ tekstu Rezolucije zadržavano i stanovište V kongresa Komunističke intemacionale (koga nema kod Staljina) o potrebi raskidanja okvira jugoslovenske države, jer to predstavlja unutrašnju težnju hrvatskih, makedonskih, slovenačkih i crnogorskih seljaka. Jugoslovensko pitanje okupiralo je pažnju svih organa K l. Ipak, stavovi i opredjeljenja K l, u čijem su formiranju i formulisanju učestvovali i jugoslovenski partijski rukovodioci, a CKKPJ ih uzimao kao osnovu svoje linije u nacionalnom pitanju, sporo su dolazili do izražaja u afirm aciji K PJ u oslobodilačkim težnjama nacionalnih pokre­ ta. Prisustvo i neosporni uticaj buržoazije ugnjetenih nacija u njihovim nacionalnim pokretima odbijali su radničku klasu da uzme aktivnije i ši­ re učešće u njima. Protivrječnost klasne strukture nacionalnih pokreta pred­ stavljala je objektivnu branu radničkoj klasi da uspješnije uspostavlja sa­ vez sa seljačkim pokretima. Drugim riječima, ukoliko je odnos radnika prema buržoaziji ugnjetene nacije bio tako reći prirodno negativan, njihov odnos prema seljačkim pokretima teško je postajao pozitivan. K PJ je stajala pred veoma složenim zadatkom da antagoniziranje nacio­ nalnih odnosa, u kome su, pod vodstvom nacionalnih buržoazija, nejedna­ kom snagom i u različitom omjeru učestvovale sve strukture jugoslovenskog društva, ne isključujući i samu radničku klasu, prevazilazi pokretanjem i aktiviranjem radničke klase u borbu protiv nacionalnog ugnjetavanja, za nacionalnu ravnopravnost u duhu načela nacionalnog samoopredjeljenja. Slo­ ženost ovoga zadatka potvrđivala se njegovim procesualnim karakterom, jer to nije bio zadatak koji se rješava u određenoj akciji, već u društveno-političkom kretanju, koje ima svoje razvojne stupnjeve, svoje faze, u kojima se napredovanje u političkoj svijesti radničke klase iskazuje masovnošću njenog angažovanja u borbi za nacionalnu ravnopravnost, za pretvaranje ideje na­

m

Istorijski arhiv KPJ — tom II — Rezolucija V Proširenog plenuma Izvršnog komiteta Komunističke internacionale o Jugoslovenskom pitanju (april 1925) — str. 430 — 436. 152

cionalnog samoopredjeljenja u samu materijalnu snagu komunističkog po kreta. Formulišući svoj nacionalni program, KPJ je išla ispred svijesti rad­ ničke klase, ali je pri tome sama bila svjesna da od spremnosti radničke klase zavisi njegovo ostvarivanje. Ako je KPJ čvrsto stajala iza načela na­ cionalne ravnopravnosti i samoodređenja, radnička klasa — nacionalno pod­ vojena, politički višestruko pocijepana — svojim značajnim dijelom svrsta­ vala se iza nacionalnih programa različitih političkih stranaka i organiza­ cija. Stoga je KPJ morala ulagati velike napore i dosljednost u zastupanju i sprovođenju stavova svoje nacionalne politike, ako je htjela da njen osnovni princip — pravo svakog naroda na samoopredjeljenje — prodire u svijest širokih redova radničke klase. Od prvorazrednog značaja bilo je takođe saznanje u KPJ da borba za nacionalno samoopredjeljenje ima ne samo svoj opštejugoslovenski okvir nego i svoje konkretne istorijske aspekte i speci­ fičnosti. Nalaziti zajedničko u posebnostima, a posebnosti razvijati i uvažavati u okviru zajedničkog, jedinstvenog, opštejugoslovenskog stanovišta — to je bio nivo političke dijalektike koji je KPJ u cjelini, kao i u svojim pokrajin­ skim dijelovima morala da dosegne u naporu i težnji da njena koncepcija rješavanja nacionalnog pitanja u Jugoslaviji postane nacionalno-politički pro­ gram jugoslovenske radničke klase i naroda Jugoslavije. Poslije III zemaljske konferencije u KPJ še sve jače ispoljavala ambicija da ona stane na čelo i preuzme vodstvo u borbi ugnjetenih nacija za nacionalnu ravnopravnost i slobodu, koja je političkim strankama nacionalnih buržoazija značila prije svega način i sredstvo da osigura što povoljniju participaciju u određivanju i vođenju opštedržavne politike u svim njenim domenima. Međutim, ako je ova ambicija KPJ nastala iz spoznaje njene društveno-istorijske uloge i soci­ jalističke perspektive, njeno potvrđivanje u konkretnim akcijama masa za­ htijevalo je da se savladavaju veoma složeni odnosi i okolnosti u stvarnosti. U tom pogledu situacija u zemlji razlikovala se od pokrajine do pokrajine. Stanje u Bosni i Hercegovini bilo je u znaku problema specifične težine. Samo su Bosnu i Hercegovinu opterećivale trostruke vjerske i nacionalne raz­ like, koje su, metamorfozirane u jednom ili drugom obliku, često izražavane jedinstveno, prijetile da se pretvore u trajne antagonističke vjerske i nacio­ nalne, odnosno vjersko-nacionalne sukobe njenih naroda. Ambicije KPJ bile su u velikom raskoraku sa realnim mogućnostima kako s obzirom na njene subjektivne snage, tako i na objektivne opšte političke i društvene odnose. Niti je KPJ u Bosni i Hercegovini imala u radničkoj klasi dovoljno organizovanih uporišta, niti su narodi Bosne i Hercegovine iskazivali potrebu da se politički svrstaju izvan nacionalnih političkih formi, koje su konstituisale i gradile njihove građanske klase.

Početkom 1926. godine inicijativom progresivne, lijeve inteligencije po­ krenut je u Sarajevu list SMOTRA, koji su organi vlasti odmah proglasili tribinom komunističke propagande.30 Tek što je objavio 10 brojeva, list je *» ABH — V2SO — Pov. br. 722/1926. Policijska direkcija za Bosnu i Hercegovinu — Sarajevo — 27. III 1926. 153

došao pod udar Zakona o štampi zbog »komunističkih« članaka o prosvjetnim ustanovama u Sovjetskoj Rusiji.*364 Uz podršku sarajevske organizacije KPJ u m artu 1926. godine pokrenut je polulegalni list GLASNIK ISTINE, koji je uspio da objavi samo pet brojeva i već u mjesecu maju da prekine sa izlaženjem.365 Pojava ovih listova predstavlja dva neosporna svjedočanstva da se komunistički pokret u Bosni i Hercegovini nije dao uništiti, ali, takođe, ni najuspješnije snaći u složenim društvenim, nacionalnim i političkim odnosima. Dok se SMOTRA pretežno bavila društvenim aspektima i problemi­ ma kulturnog života svoje sredine, GLASNIK ISTIN E donosio je na svojim stranicam a mahom priloge o položaju radničke klase i političkog stanja u zemlji. Uredništva ovih listova zanemarivala su ili gubila iz vida pitanja koja su se ticala položaja ugnjetenih nacija, pa je otuda u njima izostajala kritika vladine politike nacionalnog obespravljivanja kao i propagiranje linije i sta­ vova K PJ o nacionalnom pitanju u zemlji, načinu i obliku njegovog rješa­ vanja. Od posebnog značaja jeste činjenica da pomenuti listovi nisu uopšte razm atrali položaj Bosne i Hercegovine u Jugoslaviji, kao i problematiku zaoštrenih nacionalnih odnosa u samoj Bosni i Hercegovini. Nije to, razumije se, izraz nekog principijelnog stanovišta i uvjerenja bosanskohercegovačkih komunista da je sa položajem Bosne i Hercegovine sve u redu i da nacionalni sukobi i konfrontacije u njoj nemaju značaja za borbu koju vode organizacije K PJ u Bosni i Hercegovini, da kompleksna problematika nacionalnih odnosa nije okupirala njihovu pažnju. Objašnjenje ove pojave treba, po našem mišljenju, tražiti u činjenici da stavovi Rezolu­ cije III zemaljske konferencije o nacionalnom pitanju u zemlji nisu u bazi K PJ mogli radikalno, odjednom da prerastu u praksu njenog opredjeljenja u svakodnevnoj političkoj aktivnosti. Stoga zaostajanje organizacija K PJ u Bosni i Hercegovini (i ne samo u Bosni i Hercegovini) u praktičnom sprovođenju u život linije III zemaljske konferencije o nacionalnom pitanju poka­ zuje da se radi o jednom dugotrajnom procesu usvajanja novog stanovišta. Istorija ideja uči da se stare nikako ne odbacuju lako, kao i da se nove List SMOTRA — širenje komunističke propagande — Velikom županu sara­ jevske oblasti — Sarajevo. (» ... u listu SMOTRA sarađuju: 1. Dr Stjepan Tomić, profesor, 2. Franjo Tomić, svršeni filozof, 3. Lujo Dvomiković, profesor, 4. Hamid Efendić, profesor, 5. Anton Babić, profesor, 6. Pero Pešut, činovnik gradske štedionice, 7. Dr Ljubo Živković, asistent-lekar u državnoj bolnici, 8. Dr Marcel Šnajder, profesor, 9. Andrija Aždajić, učitelj u Vukovićima i 10. Fejzo Pašanović. cipelar.) List SMOTRA se štampa u 2.000 primjeraka, a finansira ga Glavni i odgo­ vorni urednik Stjepan Tomić.« 364 ABH — VŽSO — Pov. br. 722/1926. Državni odvjetnik — Sarajevo — 29. avgüsta 1926 — Velikom županu sara­ jevske oblasti. (» ... list SMOTRA prestao je izlaziti polovinom marta o.c.) List je izlazio nedjeljno. Prvi broj štampan je 16. I 1926, a posljednji, 10 broj izašao je 27. marta 1926. U broju 2. od 23. januara u redakcijskom prilogu pod naslovom »Najprije pročitajte ovo« kaže se da je zadatak lista: »znanstveno i u popularnoj formi prikazivati sav život, kulturno stanje savremenog društva. . . prosvjetno, kulturno i privredno-političko stanje svih država i kritički osvijetliti pravo stanje našeg doba«. 365 GRAĐA o djelatnosti Komunističke partije Jugoslavije u Bosni i Hercego­ vini 1921—1941 — Veselin Mitraševič: »Bilješka o GLASNIKU ISTINE« — str. 19. 154

ne prihvataju brzo. Jer, usvajanje novih gledišta pretpostavlja proces nji­ hovog sazrijevanja i dokazivanja praksom, što znači da je to nespojivo sa metodom komande i odluka, koje moraju da se izvršavaju neposredno pošto su donesene. I ukoliko je staro shvatanje bilo ukorijenjeno dublje, utoliko se novo probijalo i učvršćivalo sporije. Da bi u nacionalno i vjerski podije­ ljenoj i često u sukobljene frontove postrojenoj radničkoj klasi Bosne i Her­ cegovine pobijedila svijest nacionalne ravnopravnosti trebalo je računati ne sa kratkim rokovima, već sa dugotrajnim razdobljem. U stvari, u toj promje­ ni sadrži se i izražava prava smjena epoha — koja je uvijek i smjena ideja — ispunjena dramatičnim dijalektičkim negacijama sukoba stare i nove svijesti, vjersko-nacionalne netolerancije i nacionalne ravnopravnosti. Ova drama se zbiva u svakom pripadniku radničke klase, kao i u svakom pripad­ niku nacionalne zajednice. Put do svijesti o nacionalnoj ravnopravnosti vodio je preko priznanja i uvažavanja dostojanstva i slobode nacije, prema kojoj se ispoljavao odnos mržnje i netrpeljivosti. Radničkoj klasi Bosne i Hercego­ vine taj put nije bio ni ravan ali ni neprelazan. Na njemu je ona posrtala, pa se uspravljala. Samo tako radnička klasa mogla je da shvati i prihvati ideju nacional­ ne ravnopravnosti kao jedan od bitnih, suštinskih ciljeva svoga socijalističkog programa. To je bio proces njene emancipacije od uticaja politike i ideo­ logije buržoaskih partija, veoma složen proces koji se iskazivao i mjerio njenim sporim, postepenim, ali utoliko čvršćim i odlučnijim angažovanjem za nacionalnu ravnopravnost i slobodu u pokretu, čije je neposredne zadatke i perspektivu određivala njena komunistička avangarda. U stvari, pred rad­ ničkom klasom bilo je i previše otvorenih pitanja njenog klasnog društvenog položaja, da bi smogla snage da se hvata ukoštac sa režimom i zbog toga što odbija da dijeli vlast sa suparničkim, konkurentskim partijama nacional­ nih buržoazija. U njenoj svijesti sve te nacionalne buržoaske partije — one na vlasti, kao i one u opoziciji — bile su iste i jednako protivradničke. Podržavati one iz svoje nacije značilo je samo produžavati u neizvjesnost sta­ nje sopstvene eksploatacije. Stoga radničkoj klasi nije bilo nimalo lako da se oslobodi shvatanja za koje je nalazila dokaze u svakodnevnom životu i na svakom koraku. Politički realizam i pragmatizam usporavali su proces for­ miranja svijesti da se vidi dalje od sutrašnjeg dana, da se bori za buduć­ nost bez klasne eksploatacije i nacionalnog ugnjetavanja. Iz toga realističko-pragmatističkog okvira nisu lako izlazile ni same radničke partije. Socijalistička, jer je pragmatizam postao politička filozo­ fija njene prakse, Komunistička, jer je teška realnost socijalnog položaja radničke klase suviše pritiskivala njenu misao, da bi mogla koliko je to htjela da se okrene i usmjeri ka budućnosti. U tom pogledu nedostatak sopstvenih stvaralačkih mogućnosti i snaga ona je nadoknađivala propagira­ njem predstava budućnosti koje je gradio i razvijao svjetski centar komu­ nističkog pokreta. Dvadesetgodišnjica generalnog štrajka radničke klase Bosne i Herce­ govine u uslovima austrougarske okupacije bila je prilika da se učini osvrt na pređeni put njene klasne borbe, sagledaju klasni problemi i definišu ne­ posredni i dalji zadaci. Na razočarenje radničke klase i na zadovoljstvo buržo­ azije, socijalisti i komunisti govorili su o tome različitim jezikom. Podsje­ ćajući na istorijski značaj i uspjeh generalnog štrajka u maju 1906. godine, 155

Sreten Jakšić je u ime Socijalističke partije pozivao na jedinstvo radničkog pokreta pod vodstvom socijalista, pri čemu je ponovo optuživao komuniste kao vinovnike rascjepa i dozvolio da pristalice K PJ budu uklonjene sa prvo­ majskog radničkog zbora na kome je govorio.“6 Obilježavajući dvadesetogo dišnji jubilej generalnog štrajka, socijalisti su tokom m aja i juna 1926. go­ dine u GLASU SLOBODE naročito podvlačili da je radnički pokret svojim doprinosom borbi za nacionalno oslobođenje uklonio smetnje koje su sta­ jale na putu borbi za »konačno oslobođenje radničke klase«. U toj borbi radnička klasa će izgraditi snažan radnički pokret, čiji je veliki cilj ostvare­ nje socijalizma. Nacionalnim oslobođenjem i ujedinjenjem, isticali su socija­ listi, stvoreni su uslovi za napredak i razvitak naroda, dok će radničku kla­ su osloboditi sam o socijalizam, jer on znači uništenje svih klasnih razlika i eksploatacije svake vrste. U koncepciji komunista bitan uslov za uspostavljanje jedinstva rad­ ničkog pokreta predstavjalo je uklanjanje svih smetnji koje mu stoje na putu, u prvom redu odstranjivanje iz radničkog pokreta »slugu buržoazije«, koje su iz svoga »koterijskog računa« pomogle buržoaziji da razbije revolucio­ narni pokret radničke klase.36367 Nije bilo nikakve sumnje da se »slugama bur­ žoazije« proglašavaju i nazivaju socijalisti. U znaku takvog rasuđivanja ko­ munisti su pozivali radnike da se pripremaju za proslavu jubileja, »najvećeg i najsvjetlijeg djela radničke klase Bosne i Hercegovine«,368 da se u bliskoj budućnosti uspostavi »jedinstveni front nepomirljive klasne borbe proleta­ rijata Bosne i Hercegovine čitave radničke klase Jugoslavije«.369 Zaslužuje pažnju podatak da je GLASNIK ISTIN E u nekoliko nastava­ ka objavio članak o crnogorskom pitanju, u kome njegov autor zastupa mišljenje da ono predstavlja »deo balkanskog pitanja« i kao takvo svoje rje­ šenje nalazi »u slobodnom (federativnom) savezu svih nacija na Balkanu, pa i Crne Gore kao istorijski zasebno postale jedinice u političkom, ekonom­ skom i kulturnom smislu.«370 Ovaj podatak otkriva da je uredništvo lista, 366 ABH — VŽSO — Pov. br. 1194/1926. Policijska direkcija za Bosnu i Hercegovinu — Sarajevo — 2. maja 1926 — Prvomajska proslava — Izvještaj Velikom županu sarajevske oblasti. 367 GRAĐA o djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1921—1941. — GLASNIK ISTINE — Glasilo radničko-seljačkog javnog mišljenja — br. 5, Sarajevo — 1. maja 1926 — Nikola Pupavac. »Crveni praznik rada«, str. 82. 368 GRAĐA o djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1921—1941 — GLASNIK ISTINE — br. 2 — Sarajevo — 15. marta 1926 — »Dvadesetgodišnjica našeg buđe­ nja« — str. 38—39. 369 BORBA — Radničko-seljačke novine — br. 15—22. maja 1926 — »Dva­ desetgodišnjica generalnog štrajka u Bosni i Hercegovini«. 370 Kao pod 368 / — GLASNIK ISTINE — br. 4 — Sarajevo — 15. aprila 1926. — Gojko Samardžić: »O Crnogorskom pitanju« — str. 69. (GLASNIK ISTINE počeo je u broju 2 (5. mart) da objavljuje Samardžićev članak »O Crnogorskom pitanju« nastavio u broju 3. (1. april) i završio u broju 4). U ovom članku Gojko Samardžić daje pregled događaja u kojima je Crna Gora izgubila svoju državnu nezavisnost odlukom Podgoričke Narodne skupštine (1918), koja je »predala Crnu Goru pod vlast srbijanskog imperijalizma«. Samardžić se kritički osvrće na stano­ vište crnogorskih federalista, koji svoju aktivnost ne povezuju sa borbom ostalih potčinjenih nacija u Jugoslaviji, ostaju izolovani, pa time objektivno pomažu ugnjetavanje Crne Gore. Trajno rješenje crnogorskog pitanja, smatra Samardžić, osigurava se nacionalnom politikom KPJ u sklopu ujedinjenog i nezavisnog Bal­ kana. 156

bliskog sarajevskoj partijskoj organizaciji, smatralo da je problematika na­ cionalnog pitanja u zemlji politički veoma značajna, ali u redovima komu­ nista nije nalazilo autora koji bi mogao da znalački i aktuelno-politički, u du­ hu Rezolucije III zemaljske konferencije, razmotri i osvijetli kompleks na­ cionalnih odnosa u Bosni i Hercegovini. Time se može objasniti činjenica da ovaj list komunističke orijentacije, koji je izlazio u Bosni i Hercegovini i zbog radničke klase d radničkog pokreta Bosne i Hercegovine, nije objavio nijedan prilog o položaju Bosne i Hercegovine i nacionalno-složenoj i kon­ fliktnoj situaciji u njoj. Osim toga, jedan od razloga ovoj pojavi treba tra­ žiti i u samoj Rezoluciji III zemaljske konferencije o nacionalnom pitanju, kao i u potonjim partijskim dokumentima posvećenim borbi KPJ za marksis­ tičko postavljanje i rješavanje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji. Naime, svi ovi dokumenti prelaze sasvim preko pitanja političkog položaja Bosne i Herce­ govine u jugoslovenskoj državi, kao i preko problema nacionalnih odnosa u Bosni i Hercegovini, u čijem antagoniziranju se kretala i njime motivirala cjelokupna bosanskohercegovačka građanska politika. Očigledno, ova pitanja još nisu bila ušla ni u diskusiju, da bi mogla ozbiljno da se razmatraju i analiziraju. U ideji Saveza balkanskih republika, tradicionalnoj formuli so­ cijalističkog Balkana, nije bilo mjesta za Bosnu i Hercegovinu, kao ni u koncepciji jugoslovenske federacije. III kongres KPJ, održan u Beču juna 1926. godine, donio je takođe posebnu Rezoluciju o nacionalnom pitanju, koja je u osnovi prihvatila i potvrdila stavove Rezolucije III zemaljske konferencije. U kongresnoj rezo­ luciji insistira se na dosljednoj borbi »za neograničeno pravo samoopredje­ ljenja, kao otcjepljenja od današnje države«, ali, za razliku od Rezolucije V kongresa Komunističke internacionale o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji (juli 1924), ne postavlja se zahtjev obaveznog izdvajanja iz Jugoslavije i obrazovanje nezavisnih republika Hrvatske, Slovenije i Makedonije. Rezolu­ cija III kongresa KPJ ističe federaciju radničko-seljačkih republika na Bal­ kanu kao stvarnom rješenju nacionalnog pitanja u Jugoslaviji.” 1 Međutim, u njoj se ne imenuju posebne republike, ali se može zaključiti da se misli na jugoslovenske pokrajine Hrvatsku, Sloveniju, Makedoniju, Vojvodinu i Crnu Goru u kojima je nacionalno ugnjetavanje dobilo najoštrije oblike. Položaj Bosne i Hercegovine ostao je i u ovoj rezoluciji izvan pažnje KPJ, u kojoj, neosporno, još nije sagledana njegova specifičnost. Iako se u Rezoluciji ta­ kođe ne govori posebno ni o Srbiji, realno je pretpostaviti da ona u Savezu radničkih i seljačkih republika Balkana ima status ravnopravne federativne jedinice. Ipak, jedan kongresni dokument obratio je pažnju radu KPJ u Bosni i Hercegovini. To je »Rezolucija po izvještaju CK«. Njena VII tačka sadrži zadatke KPJ u Bosni i Hercegovini. Tu se kaže: »Ta pokrajina bila je do sada od partijskog vodstva najviše zanemarena i u njoj se naš pokret umrt­ vio, što je škodilo i celoj Partiji, a naročito borbi za sindikalno jedinstvo. Naši su zadaci: 1. sistematski rad za obnovu našeg pokreta, 2. konkretizacija partijskog stava u nacionalnom i agrarnom pitanju u 371 Istorijski arhiv KPJ — tom II — Rezolucija III kongresa KPJ o nacio­ nalnom pitanju — str. 112. 157

Bosni i poklanjanje naročite pažnje radu među pauperizovanim muslimanskim m asama; 3. konkretizacija našeg stava prem a URSS-u u Bosni, koji usled naše slabe aktivnosti za sindikalno jedinstvo razvija veliku akciju; jačanje levice u IJRSS-u; 4. rad na selu takođe preko levice u postojećim seljačkim partijam a«.1” Dva stava ove rezolucije zaslužuju posebnu pažnju. Prvo, u Rezoluciji kongres konstatuje da je rukovodstvo Partije izrazito zanemarivalo radnički pokret u Bosni i Hercegovini, usljed čega je proces njegovog slabljenja doveo do kritičke tačke, kada radničkoj klasi prijeti neposredna opasnost idejno-političke dezorijentacije. Ne raspolažemo direkt­ nim izvornim podacima kojima bi se moglo objasniti ovakvo ponašanje par­ tijskog rukovodstva prema radničkim organizacijama u Bosni i Hercegovini. Stoga smo upućeni da u tumačenju ove pojave tražimo oslonac u određe­ nim opštim prilikama jugoslovenskog radničkog pokreta i položaju KPJ. Poslije antikomunističkih zakona KPJ se stvarno našla u položaju povlače nja. To se naročito ispoljilo u Bosni i Hercegovini, gdje je radnički pokret zahvaljujući objektivnim društveno-ekonomskim odnosima bio relativno ne­ razvijen i gdje su reformisti činili sve da antikomunistički udar režima što više iskoriste i u cilju potiskivanja komunista iz vodećih organa i institucija radničkog pokreta. Tako su se organizacije radničkog pokreta u Bosni i Herce­ govini znatnim dijelom našle pod kontrolom socijalista. Međutim, politički uticaj socijalista u njima bio je izrazito slab, je r su se oni pred radnicima prilično kompromitovali svojom saradnjom sa organima vlasti. Nacionalne buržoaske partije iskoristile su ovu situaciju i uspjele da naj­ veći dio radništva svoje nacionalne pripadnosti vežu za svoje političke pro­ grame. Desetkovana poslije Obznane i Zakona o zaštiti države, KPJ se čvršće držala većih industrijskih i političkih centara, a rukovodstvo, rastrzano unu­ trašnjim borbam a, nije imalo snage da svojom neposrednom aktivnošću do­ prinese oživljavanju komunističkog pokreta u Bosni i Hercegovini. Drugo, uočavanje potrebe da generalna linija K PJ u nacionalnom pita­ nju zahtijeva u Bosni i Hercegovini odgovarajuću k o n k re tiz a c ija , koja, nuž­ no, pretpostavlja razumijevanje nacionalnih odnosa u Bosni i Hercegovini, kao i specifičnog položaja Bosne i Hercegovine u Jugoslaviji, znači pozitivan nagovještaj u razvoju partijske linije u oblasti nacionalnog pitanja. S tim u vezi pred K PJ u Bosni i Hercegovini postavljao se naročito aktuelan i važan zadatak da razvije svoju aktivnost među »pauperizovanim m u slim a n sk im (kurziv E.R.) m asama«. Ističući ovu potrebu, KPJ se približavala shvatanju da se nacionalno pitanje u Bosni i Hercegovini ispoljava na drukčiji (njoj još nerazjašnjen) način, nego na prim jer u Sloveniji, Hrvatskoj, Makedoniji i Crnoj Gori, tj. u zemljama za koje je ona tražila položaj radničko-seljačkih republika. Na III kongresu K PJ je osjetila potrebu konkretizacije partijskog stanovišta o nacionalnom pitanju na području Bosne i Hercegovine, ali tada nije imala odgovora kako treba da se sama konkretizacija postavi. Praksa njene borbe za marksističko rješavanje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji uopšte bila je još suviše nedovoljna da bi u njoj mogla da otkrije oblik u kome bi se ono konkretno primijenilo u Bosni i Hercegovini. Tvorcima kon372 Istorijski arhiv KPJ — tom II — Rezolucija po izvještaju CK — str. 99. 158

grešne Rezolucije bilo je sasvim jasno da bi konkretizacija linije KPJ u nacionalnom pitanju na području Bosne i Hercegovine otvarala put oživljava­ nju opšte partijske aktivnosti u radničkom pokretu Bosne i Hercegovine, gdje je ona »skoro umrtvljena«. U najdubljoj vezi sa ovim saznanjem stoji ocjena KPJ da ona mora obratiti posebnu pažnju radu među eksploatisanim muslimanskim masama. U stvari, to je značilo da konkretizacija nacionalne politike KPJ u Bosni i Hercegovini podrazumijeva i zahtijeva njenu aktivnost među svim eksploatisanim masama Bosne i Hercegovine bez obzira na njiho­ vu nacionalnu i vjersku pripadnost. Bez takve aktivnosti, koja jednako obuhvata mase Bosne i Hercegovine svih nacionalnih opredjeljenja nema konkretizacije, kao što je istovremeno konkretizacija predstavljala uslov uspješnog pokretanja i okupljanja radničke klase i narodnih masa u Bosni i Hercegovini na pitanjima i zadacima koje je postavljala i lormulisala KPJ u borbi za socijalno i nacionalno oslobođenje. III kongres KPJ je dobro uočio uzroke slabog položaja KPJ u Bosni i Hercegovini, ali KPJ ni poslije kongresa nije imala snage da ozbiljnije ojača svoje pozicije u radničkom pokretu Bosne i Hercegovine. U njenoj aktivnosti izostali su željeni napori u smislu konkretizacije partijske linije u nacionalnom pitanju u Bosni i Hercegovini. Prvenstveno stoga što su volja i mogućnosti da se ona ostvari bili u izrazitom raskoraku. Radilo se, ne­ sumnjivo, o složenom procesu, čiji ritam bitno određuju objektivni društve­ ni uslovi, da bi u njima intenzivno pokretački mogao da djeluje subjektivni činilac — politička svijest. Bosanskohercegovački socijalisti držali su se svoje doktrine da su Bosna i Hercegovina naseljene »narodom jedne krvi i jezika« i iz toga ugla ocjenjivali političke pojave i kretanja u svojoj sredini. Po njima, čitav poli­ tički život u zemlji u cjelini, kao i u Bosni i Hercegovini, nosi »plemenski« karakter, glavne političke partije u državi takođe su »čisto plemenske parti­ je«, izuzimajući JMO, čije jugoslovensko opredjeljenje protivrječi njenom vjerskom muslimanskom političkom karakteru. U jugoslovenstvu JMO soci­ jalisti vide »viši oblik nacionalne svijesti«, sa čime je duboko povezano nji­ hovo uvjerenje da će ova partija u bliskoj budućnosti potonuti kao vjerska muslimanska politička organizacija. To je, tvrde socijalisti, motiv približa­ vanja JMO Demokratskoj stranci.373 Plemenski organizovane, glavne političke partije — radikali, HSS, demokrati — naročito se sukobljavaju u Bosni, jer je ona za jedne »čisto srpska zemlja«, a za druge »staro hrvatsko kra­ ljevstvo«. U toj borbi njihova je glavna briga da jaku, »anacionalnu«, musli­ mansku sredinu, koja nije »ni srpska, ni hrvatska«, pridobiju za sebe i tako »dokažu« određenu »plemensku« opredijeljenost Bosne.374 Socijalistički jugoslovenski nacionalni unitarizam osuđivao je agresivnost »plemenske« politike na Bosnu i Hercegovinu, suprotstavljao se njenoj podjeli, da hi je u njenom punom teritorijalnom integritetu sačuvao za ideju »državnog i narodnog jedinstva«, u ime koje su militantno nastupali režimi velikosrpske hegemo­ nije. Nisu vidjeli kako se ideja »državnog i -narodnog jedinstva« lako preo­ bražava u »plemensku« politiku i kako se ova kao u svoju maticu ulijeva u politiku »državnog i narodnog jedinstva«. U stvari, ove političke metamor­ foze zamračivalo je socijalistima njihovo dogmatsko shvatanje o nacionalnom 373 GLAS SLOBODE — br. 26 — 8. jula 1926. — »Bosanska većina«. 374 GLAS SLOBODE — isti broj — »Čija je Bosna?«. 159

jedinstvu »troimenog naroda«. Umjesto nacija, politička optika socijalista raspoznavala je plemena, pa su oni tako, opirući se (poput komunista do III zemaljske konferencije), »plemenskoj« razdrobljenosti objektivno usta­ jali protiv velikog načela demokratije — načela samoopredjeljenja naroda. Ipak, iako je polazila sa platforme nacionalnog jugoslovenstva, socijalistička kritika »plemenske« igre oko Bosne i Hercegovine, da bi se osvojila za svoje »pleme« i »dokazalo« na taj način da se njen »plemenski« karakter određuje karakterom jednog plemena, objektivno se okretala protiv glavnog cilja te igre, ali, takođe, i protiv negiranja istorijski formiranog teritorijalno-političkog integriteta Bosne i Hercegovine, koje je uporno i sa strašću propagirala upravo organizacija Socijalističke partije u Bosni i Hercegovini. Odbaciva­ njem teza »plemenskih« stranaka da je Bosna i Hercegovina »čisto srpska zemlja«, odnosno »staro hrvatsko kraljevstvo«, organizacija Socijalističke partije Bosne i Hercegovine, suprotno svojim integralno-jugoslovenskim mo­ tivima, objektivno je djelovala u smislu afirm acije istorijski formiranog po­ sebnog političkog položaja Bosne i Hercegovine. Na odnosu prema Bosni i Hercegovini potvrđivao se karakter i smisao politike jugoslovenskih strana­ ka, provjeravao njihov odnos prema načelu nacionalnog samoopredjeljenja. Zanimljivo je da su se i komunisti i socijalisti gotovo istovremeno, jedni od drugih nezavisno, različitim pristupom i iz različitih pobuda, okrenu­ li kompleksnom političkom problemu Bosne i Hercegovine, pri čemu su se neizbježno sreli sa njenim muslimanskim fenomenom. Komunistima je u prvom redu bilo stalo da obnove svoju aktivnost u Bosni i Hercegovini, koju su tokom niza godina zanemarivali,375 naročito u ilegalnom razdoblju svoje djelatnosti i da u obnavljanju svoga partijsko-političkog rada po­ sebnu pažnju obrate siromašnim muslimanskim masama, dok su socijalisti u skladu sa svojom jugoslovenskom nacionalnom platformom razvili kritiku »plemenskih« sukoba oko Bosne, koje raspiruju »glavne plemenske partije«, pri čemu im je naročito stalo do podrške i »plemenskog« opredjeljivanja »jake anacionalne muslimanske sredine«. Dok su komunisti isticali potrebu intenziviranja partijskog rada u Bosni i Hercegovini uopšte, a posebno među muslimanskim radnim masama, pri čemu nisu imali razrađeno stano­ vište o Bosni i Hercegovini u duhu principa nacionalnog samoodređenja, so­ cijalisti su vjerovali da će samo vrijeme razriješiti bosanski »plemensko-vjerski politički« kompleks u njihovom jugoslovenskom nacionalnom kru­ gu-

Sporazum radikala i Radićeve HSS nije djelovao kao činilac stabili­ zacije političkih odnosa u zemlji. Naime, ni jedna ni druga strana nisu bile spremne da se odreknu svojih političkih ciljeva — radikali da drže zado bijeni primat u upravljanju državom, Radić da Hrvatskoj osigura stabilan autonomni položaj. Tako su se ove dvije politike međusohno isključivale, vijek »Sporazuma« mogao je da traje do trenutka, koji će jedna od njego­ 375 Arhiv Predsjedništva CK SKJ — Fond Kl — 1926/96. (»Pošto se ni poslije III Kongresa KPJ, koji je pre CKKPJ postavio zadatak da pristupi obnavljanju partijskih organizacija u Bosni i Hercegovini, stanje nije mijenjalo, Oblasni komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu obratio se za pomoć Politbirou CKKPJ dopisom 11. septembra 1926. godine. U ovom dopisu Oblasni komitet traži od Politbiroa da uputi na rad u Bosnu i Hercegovinu jednog partij­ skog radnika, koji bi pomagao Oblasnom Komitetu da pripremi i održi Oblasnu partijsku konferenciju«.) 160

vih potpisnica odabrati da ga raskine. Pokazalo se da je Sporazum pojačao uticaj dvora na pravac razvoja političkih odnosa u državi, a oslabio pozi­ cije njegovih tvoraca, Pašićevih radikala i Radićeve HSS. Uporedo, u najve­ ćim političkim strankama odvijao se proces unutar partijskog i međupartijskog pregrupisavanja, podstaknut više potrebama i procjenama njihovih vrhova nego partijskih baza. Vodstva Demokratske stranke i JMO, svako iz svojih motiva, vode kurs međupartijskog približavanja i povezivanja, što se najprije manifestovalo ujedinjenjem poslaničkih krugova JMO i Demokratske stranke u Narodnoj skupštini, da bi zatim došlo do stvaranja Demokratske zajednice, koja je predstavljala parlamentarni blok Demokratske stranke i JMO.376 Bosanski socijalisti su u ovoj pojavi vidjeli »dokaz« da je »vjerski i autonomistički karakter« JMO »iz korijena iščupan« i istovremeno ocijenili da partijsko udruživanje Demokratske stranke i JMO znači putokaz za osta­ le »glavne stranke« da se postepeno rasterete skučenog »plemenskog« obi lježja.377378 Sa ojačanim pozicijama dvorski krug je nastojao da u vrhovima NRS i DS stvori svoja politička krila, kao da i u HSS formira grupaciju koja bi imala karakter Radićeve unutarpartijske opozicije.37« Kralj je preduzimao sve da Pašić — Radićev režim učini što nestabilnijim i da čestim izazivanjem i »rješavanjem« vladinih kriza kompromituje i sam parlamentar­ ni sistem, kao i Ustav na kome je zasnovan. Izraz toga strateškog cilja dvora bilo je raspuštanje skupštine 11. juna 1927. godine, koja se nalazila tek u sredini svoga mandata i raspisivanje izbora za novi sastav Narodne skupštine za 11. septembar 1927. godine. Na iznenađenje političke javnosti, mandat za sprovođenje izbora dobila je vlada Velje Vukičevića, koju su sačinjavali predstavnici »dvorskih krila« NRS i DS sa vođom JMO drom M. Spahoin. Prisustvo Spahino u ovoj vladi nije moglo da ospori i oslabi njen veliko­ srpski karakter. Naprotiv, upravo mu je ono davalo podršku relativno ši­ roke političke baze, na koju se u Bosni i Hercegovini oslanjala JMO. Za razliku od izbora, koji su održani 1925. godine, sada su obje rad­ ničke partije, i SPJ i KPJ, odlučile da učestvuju u izbornoj kampanji i postave svoje kandidatske liste u cijeloj zemlji. SPJ je to učinila bez smetnji kao legalna politička partija, a KPJ, prisiljena da djeluje u ilegalnosti, morala je da traži legalnu formu da bi mogla da organizuje i razvije svoju izbornu aktivnost. Na politički život i opredjeljivanje radničke klase u Bosni i Hercego­ vini, nisu, međutim, uticale samo ove dvije radničke partije. Moglo bi se, štaviše, reći da je samo manji procenat radnika podržavao njihove akcione zahtjeve i neposredne ciljeve. To ih je, zapravo, i najviše gonilo da se bore 376 Dr Branislav Gligorijević — op. cit. str. 468—469. (pri stvaranju Demokratske zajednice njeni stranački osnivači, konstatuje B. G., rukovodili su se svojim posebnim partijskim interesima. Demokratska stran­ ka da proširi svoj uticaj u Bosni i Hercegovini, JMO da se u saradnji sa Demo­ kratskom strankom što prije vrati u vladu. Ni jedna, međutim, nije bila spremna da se odrekne svojih samostalnih partijskih organizacija, iako je Demokratska stranka u tom smislu deklarativno izražavala svoju spremnost.). 377 GLAS SLOBODE — br. 36 — 16. septembra 1926 — »Poslednja tačka«. 378 Dr Todor Stojkov — »Opozicija u vreme šestojanuarske diktature 1929— —1935« — »Prosveta« — Beograd — 1969 — str. 15. Dr Branislav Gligorijević, op. cit. — str. 474. Dr Nedim Šarac — op. cit. str. 98. 161

za emancipaciju radnika od ulicaja »plemenskih« i nacionalnih buržoaskih stranaka, koje su vješto koristile opštu relativnu zaostalost radničkih masa. S druge strane, »plemenske« i nacionalne buržoaske partije upravo su u toj zaostalosti nalazile pogodan teren da politički djeluju među »svojim« rad­ ništvom. U tom smislu veoma dobra forma bio je Savez hrvatskih radnika, koji je okupljao hrvatsko radništvo na nacionalnom programu hrvatske gra­ đanske politike i na taj način povećavao ionako veliku idejno-političku razdrobljenost i pocijepanost radničke klase u Bosni i Hercegovini. Predstavnici HSS-e nastojali su da među hrvatskim radnicima u Bosni i Hercegovini razviju svijest da su težnje Saveza identične sa težnjama čitavog hrvatskog naroda, da je borba protiv izrabljivanja hrvatskog radništva prva dužnost Sa­ veza hrvatskih radnika.3793801 Bio je to veoma efikasan metod zatvaranja radni­ ka u nacionalni okvir, političkog ujedinjavanja nacionalnog rada sa nacio­ nalnim kapitalom, pokrivanja klasnih protivurječnosti integritetom i jedin­ stvom nacije. Ukoliko je nacionalnim radničkim savezima bilo lakše da svoje rad­ ništvo okupljaju na političkom programu jedinstva nacije, utoliko se teže izgrađivalo jedinstvo radničke klase u Bosni i Hercegovini, kao i u Jugosla­ viji u njenoj revolucionarnoj borbi za socijalizam. Na tom putu moralo je da se uklanjaju neke samo »plemenske« i nacionalne prepreke3*0 već i nasipi koje su među radničkom klasom jedna prem a drugoj podizale radničke partije, čiji je cilj bio isti — socijalizam, a metodi borbe različiti, evolu­ cija, odnosno revolucija. Svi ovi momenti nužno su dolazili do izražaja u periodu izborne aktivnosti radničkih partija tokom ljeta 1927. godine. Na izbornim konferencijama, koje su bile izrazito slabo posjećene, socijalistima je, kako su isticali njihovi govornici, bilo prvenstveno stalo da razvijanjem propagande prošire i ojačaju socijalistički pokret, naročito prem a komunističkom pokretu. Oni su posebno nastojali da se približe si­ romašnim muslimanskim masama i odvoje ih od JMO, kritikujući njene prvake da zavode muslimanski svijet parolom »vjera je u opasnosti«.3*1 Ko­ liko su imali mogućnosti, socijalistički agitatori iz Sarajeva stizali su i u m anja m jesta u kojima je bilo nešto industrije d radništva. Obraćajući se učesnicima izbornih skupova, oni su težište u svojim istupanjima postavljali na kritiku glavnih »plemenskih« partija, prvenstveno na kritiku njihove poli­ tike »plemenskog« okupljanja i podvajanja radnika, apelujući na radnike da svoje povjerenje izraze ljudima koji su spremni i koji će znati da brane njihove ekonomske interese. Karakteristično je, međutim, da se radnicima 379 ABH — VŽSO — Pov. br. 811a/1927. Policijska direkcija za Bosnu i Hercegovinu — 1. maja 1927—Javni zbor Saveza hrvatskih radnika u Sarajevu — Izvještaj Velikom županu Sarajevske ob­ lasti. Dr Ahmed Hadžirović — »Sindikalni pokret u Bosni i Hercegovini 1918—1941« — Institut za istoriju — Sarajevo, izdavačka organizacija »Rad« — Beograd — 1978 — str. 153—155, 418. 380 ABH — VŽSO — Pov. br. 811/1927. Ispostava sreza visočkog u Varešu — 1. maja 1927 — Izvještaj o proslavi 1. maja u Varešu Velikom županu sarajevske oblasti — Sarajevo. 381 ABH — VŽSO — Pov. broj 1794/1927. Policijska direkcija za Bosnu i Hercegovinu — 10. septembra 1927 — Izbor­ na konferencija SPJ u Sarajevu — Velikom županu sarajevske oblasti.

pretežno obraćaju kao sirotinji, ističući da je upravo položaj sirotinje osnovni činilac koji povezuje radnike »bez obzira bili oni muslimani, pravoslavni ili katolici«.382 To sigurno nije bio način razvijanja klasne svijesti kod radnika, da bi se uspješnije borili protiv sistema kapitalističkog izrabljivanja, već politička kampanja sračunata na dobijanje »sirotinjskih«, radničkih gla­ sova, koja ne razotkriva strukturu kapitalističkog društva i metode eksploa­ tacije. Ipak, bosanskohercegovački socijalisti očekivali su da će njihova iz­ borna taktika uroditi plodom. »Nasušna potreba jugoslovenske radničke klase jeste da ona dođe do parlamentarnog zastupstva«.583 Tome cilju socija­ listi odavno teže, od usvajanja prvog partijskog programa, kome su definisali pozitivan odnos partije prema parlamentu. Preko parlamentarnih tribina mobilisati radničku klasu i osiguravati sve širu njenu podršku i napokon sa parlamentarnom većinom pripremiti prelaz u novo društvo — socijalizam. Skupštinski izbori sada su šansa da se Socijalistička partija kao radnička partija parlamentarne demokratije ponovo nađe u parlamentu, u kome je već imala svoje predstavnike kada se donosio Ustav 1921. godine. Ova šansa je utoliko realnija što se kod radnih masa, po ocjeni socijalista, ispoljava sve očiglednija tendencija »gubljenja interesa zai plemenska i državnopravna pitanja«, u čemu su oni vidjeli »veliki politički napredak«.384385Tako su socija­ listi Bosne i Hercegovine mislili i radili tokom izborne kampanje. Svaki održani govor socijalističkih agitatora i poslaničkih kandidata, svaki napis u socijalističkom listu protiv »plemenskih« partija i »plemenske« politike, sva­ ki i najbeznačajniji neplemenski taktički manevar i potez bilo koje građan­ ske stranke posvjedočavaii su da se ubrzano približava kraj »plemenskom« gledanju i »plemenskim« motivima u organizovanju političkog života i rje­ šavanju velikih državnih pitanja. Izbori za Oblasne skupštine krajem januara, obilježavanje međunarod­ nog praznika rada 1. maja i zatim izbori za Narodnu skupštinu u septembru 1927. godine bili su prilika da i KPJ u Bosni i Hercegovini pokaže svoje prisustvo u političkim kretanjima svoje sredine. Raspoloživi izvori upućuju na zaključak da se bosanskohercegovački komunisti i dalje postavljaju pre­ ma svim građanskim strankama frontalno i negativno kao prema kapitalistič­ kim strankama i da među njima ne prave razlike da Li su kao takve nosioci nacionalnog ugnjetavanja ili nosioci otpora nacionalnom ugnjetavan ju.383 BORBA je pisala da se u Bosni i Hercegovini ispoljavaju znaci podizanja radničkog pokreta, ali da uticaj KPJ u izvjesnim industrijski razvijenim centrima, kao što je, na primjer, Banja Luka, ne odgovara snazi radničke klase. List takođe uočava da u Bosni i Hercegovini seljaštvo masovnije od­ lazi od velikih nacionalnih buržoaskih stranaka, kao što je NRS, i prilazi svojim »klasnim« strankama, čime se za KPJ otvaraju šire mogućnosti da 382 ABH — VŽSO — Pov. br. 1659/1927. Poglavar sreza višegradskog — 31. VIII 1927. — Velikom županu sarajevske oblasti — Izvještaj o zboru SPJ. 383 GLAS SLOBODE — br. 26-30. juna 1927 — »Izborna borba«. 384 GLAS SLOBODE — br. 29—21. jula 1927 — »Bosanske stranke«. 385 GRAĐA o djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1921—1941 — Dokumenti, br. 12. (Radnom narodu grada i sela), br. 13 (Veliki zbor sarajevskog proletarijata), 14 (Radnici i radnice, drugovi i drugarice, Proleteri grada Sarajeva) — str. 403—407. 163

oyaj proces još više ubrza i usmjeri u pravcu političkog povezivanja se­ ljaštva sa radničkom klasom, pod vodstvom radničke klase i njene revolucio­ narne partije.386 U izborima za Narodnu skupštinu K PJ je odlučila da postavi kandidatsku listu ne iz uvjerenja da bi mogla dobiti koji mandat, već da izbornu kampanju iskoristi kao mogućnost razvijanja kritike režimskih i opozicionih buržoaskih partija, koje svojom politikom učvršćuju sistem kapitalističke eksploatacije radničke klase i seljaštva i omogućavaju velikosrpskoj buržo­ aziji da svakojakim reakcionarnim metodima sprovodi i pooštrava nacional­ no ugnjetavanje. U duhu opredjeljenja i zaključaka III kongresa, koji je pred K PJ postavio zadatak stvaranja saveza radnika, seljaka i ugnjetenih naroda u borbi protiv kapitalista i hegemonije velikosrpske buržoazije,'87 vodstvo K PJ je ocijenilo da Republikanski radničko-seljački blok predstav­ lja najpogodniji i odlukama III kongresa najadekvatniji oblik pod kojim ona može da uđe u izbornu kampanju i u njoj populariše svoje stavove o osnov­ nim pitanjima položaja radničke klase, eksploatisanog seljaštva i potlačenih naroda. Organima vlasti nije bilo teško prepoznati da iza Republikanskog radničko-seljačkog saveza (bloka) stoji ilegalna K PJ i stoga su, po posebnim nalozima vlade, preduzimali sve m jere da bi onemogućili postavljanje njenih kandidatskih lista i spriječili komunističke kandidate i agitatore da propagi­ raju gledišta i konkretne zahtjeve Partije u borbi protiv izrabljivanja rad­ nih masa i nacionalnog tlačenja.388 Ipak Republikanski radničko-seljački blok uspio je da u Bosni i Hercegovini istakne i dobije odobrenje za dvije liste, u Tuzli i Mostaru.389 Birači u Bosni i Hercegovini pokazali su na septem­ barskim izborima 1927. godine smanjeni interes u poređenju sa izborima na Narodnu skupštinu održanim u februaru 1925. godine. Podrška radničke klase nije se osvajala u povremenim, efemernim kampanjama, koje su pred­ stavljale suviše tijesan prostor da bi se razradila partijska gledišta o aktuelnim pitanjima socijalističke borbe. Za ostvarenje takvog cilja bila je neophod­ na politička aktivnost u kontinuitetu, stalan kontakt Partije sa radničkom klasom. Kao što su realno predviđali, socijalisti i komunisti (Republikanski radničko-seljački blok) nisu dobili mandate. Međutim, izborne rezultate tuma­ čili su izrazito oprečnim razlozima. Kao da su zaboravili šta su govorili i kako su ocjenjivali pojave poli­ tičkog pregrupisavanja unutar i između pojedinih građanskih stranaka, so­ cijalisti su za svoj izborni neuspjeh nalazili objašnjenje u konstantnom, standardnom razlogu, da je, kao i ranije, »plemenski i vjerski momenat« 386 BORBA — Radničko seljačke novine — br. 45 — 24 septembra 1927. — »Političke i ekonomske prilike u Bosanskoj Krajini«. 387 Istorijski arhiv KPJ — tom II — Rezolucija III kongresa o agrarnom i seljačkom pitanju. — str. 124 — 125. Proglas CKKPJ svim članovima Partije — str. 143—144. 388 ABH — VŽSO — Pov. br. 20—29./1927. Policijska direkcija za Bosnu i Hercegovinu — Velikom županu sarajevske oblasti — Sarajevo. Ferdo Culinović — op. cit.(I) — str. 499. Dr Nedim Šarac — op. cit. str. 106. 389 Nosilac kandidatske liste Republikanskog radničko-seljačkog bloka u mo­ starskom okrugu bio je Gojko Vuković, za koga je glasalo 5Ž8 birača (N. Šarac — »Gojko Vuković« Mostar — 1959 — str. 8.) 164

i na ovim izborima bio najvažniji faktor u opredjeljivanju birača prema stranačkim kandidatima.390 Ako su u pretežnom broju radnici svoje povjere­ nje i dalje poklanjali »plemenskim« građanskim partijama, onda oni — naglašavaju socijalisti — sami snose odgovornost za položaj u kome se na­ laze. Socijalisti su ih već odavno na to upozorili, ponavljali su predstavnici SPJ u Bosni i Hercegovini. Po ocjeni komunista septembarski izbori pokazali su da kriza parla­ mentarizma ide svojoj kulminacionoj tački, da vlada Velje Vukićevića, sa­ stavljena od dvorskih grupacija unutar Narodne radikalne i Demokratske stranke, sistematskim kompromitovanjem parlamentarnog sistema krči put zavođenju režima diktature.391 Konstantni pritisak organa vlasti i neprekidni progoni kojima je tokom izborne kampanje bila podvrgnuta utvrđivali su KPJ u uvjerenju da Republikanski radničko-seljački savez nije bio samo for­ ma njenog legalnog učešća u izborima, već stvaranje jedinstvenog fronta svih radničkih i seljačkih organizacija i djelovanje u njemu predstavlja tra­ jan zadatak komunista u borbi protiv režima kapitalističke eksploatacije i nacionalnog porobljavanja.392 U nastojanju da ispravi pogrešan odnos KPJ prema Bosni i Hercegovini, BORBA je češće pisala o društvenim, ekonom­ skim i političkim prilikama u Bosni i Hercegovini, o političkim kretanjima i procesima u građanskim i seljačkim partijama i ukazivala komunistima u Bosni i Hercegovini da se pred njima otvaraju povoljne mogućnosti u po­ gledu stvaranja jedinstvenog fronta radnika i seljaka. Ukoliko u toj akciji komunisti budu prisutniji, utoliko će se lakše savladavati otpor pojedinih rukovodstava Socijaldemokratske i seljačkih partija, kao što je Savez zemljoranika, da se radničke i seljačke mase okupe u jedinstvenom radničko-seljačkom savezu. Neumoljivi »bijeli teror« doveo je K PJ do saznanja da njen opstanak i uspon stoje u punoj zavisnosti od njene sposobnosti da probije blokadu svoga ilegalnog položaja i poveže se neposredno, djelotvorno i čvrsto da masama radničke klase i seljaštva, sa svima socijalno-eksploatisanim i nacionalno ugnjetenim. I dok je pseudoparlamentami režim utirao put dvorsko-generalskoj diktaturi, koja joj je pripremala završni udarac, K PJ je u jedinstvenom radničko-seljačkom savezu pronašla put svoga izlaska na otvo­ renu društveno-političku scenu borbe za revolucionarnu demokratiju. Među­ tim, put od spoznaje do prakse nije bio ni kratak, ni ravan. Pogotovo u Bosni i Hercegovini, koja ni tvrdom društvenom i političkom stvarnošću, ni vijekovima zaraćenim tradicijama nije bila sklona komunističkom pokretu. Ali, svoju socijalnu i političku vitalnost radnička klasa mogla je dokazati prije svega vitalnom sposobnošću KP da se u njoj, i sa njom u .narodu, postepeno širi i sve dublje korjenuje. Jedina radnička partija, koja je u borbi za interese radničke klase bila spremna na sve žrtve, bila je KPJ. 390 GLAS SLOBODE — br. 37 — 15. septembra 1927 — »Socijalističkim rad­ nicima u Bosni i Hercegovini«. Socijalisti u Bosni i Hercegovini dobili su 2.365 glasova na izborima u septembru 1927 (Dr Toma Milenković — op. cit. — str. 376). 391 BORBA — Radničko-seljačke novine — br. 49 — 22. oktobra 1927. — »Na putu k diktaturi« — 392 BORBA — Radničko-seljačke novine br. 2 — 5. januara 1928 — »Otvo­ reno pismo Republikanskog saveza radnika i seljaka«. BORBA — br. 3 — 12. januara 1928 — »U akciju protiv osiromašenja i gladi!« — »U Hercegovini hara glad«. 165

To radnička klasa nije uvijek imala pred očima, usljed. čega se istina KPJ sporo pretvarala u istinu radničke klase, ponekad zahvaljujući i promaša­ jim a K PJ. Ipak u svijesti radničke klase rastao je ugled K PJ, koji se morao sticati i zasluživati uvijek iznova neprekidnim akcijam a i borbama, uspjesi­ ma kao i porazima.

Sistematsko podrivanje i rušenje parlamentarnog sistema najviše je pogađalo radničku klasu, ali ne zbog toga što je ona u njemu nalazila pouz­ dan štit da je brani od agresivne eksploatacije nezajažljiive skorojevićevske klase, već zbog sasvim tačnog uvjerenja cjelokupne jugoslovenske buržoa'zije, i svake nacionalne posebno, da je to jedina klasa čiji su društveni i istorijski interesi nepomirljivi sa kapitalističkim društvenim poretkom, u kome buržoazija nalazi mogućnosti svoje čvrste klasne vladavine. Stoga je rušenje parlamentarnog sistema u Jugoslaviji bilo najdublje povezano sa smišljenim ograničavanjem mogućnosti radničke klase i njenog pokreta da se sredstvima ekonomske i političke borbe suprotstavljaju obespravljivanju kome ih izlaže vlast buržoazije. Kao i u prvim godinama nove države, kada je pomoću parlamentarnog sistema jugoslovenska buržoazija učvršćivala svoje pozicije u društvu i državi, da bi u međusobnom sukobu hegemonija pripala velikosrpskoj buržoaziji — što je najvećom cijenom platila upravo radnička klasa, jer je hegemonija najprije došla do izražaja stavljanjem van zakona revolucionarnog, komunističkog pokreta — i u procesu likvidacije i odbacivanja parlamentarnog oblika vladavine, u kome je vodeću ulogu imala opet velikosrpska buržoazija — da bi očuvala i učvrstila hegemoniju — rad­ ničke partije različito su se ponašale, pa se njihovo držanje, sasvim prirodno, odrazilo u različitim motivima i argumentaciji njihove kritike antiparlamentarne prakse političkih vrhova u državi. Za SPJ je karakteristično da ne analizira unutrašnje komponente poli­ tičkih procesa i kretanja, već ih posm atra sa varljive površine događaja, s njihove pojavne strane, usljed čega su njene ocjene nestabilne, promjen­ ljive, povremene i privremene, kao što su i same pojave. Otuda je i njena politička aktivnost u kontinuitetu sva izlomljena, kratkog daha i malog koraka, parcijalna i fragmentarna, od danas do sutra, u očekivanju događaja, a ne u njihovom pripremanju. Pošto su odgovornost za neuspjeh u izborima od 11. septembra pripisali samim radnicima, jer su podršku pružili »plemen­ skim«, građanskim, a ne svojoj radničkoj, Socijalističkoj partiji, bosanski socijalisti su na prve vijesti o mogućnostima opštinskih izbora u Bosni i Hercegovini odmah skrenuli pažnju radničkoj klasi da počne sa izbornim pripremama, kako bi »bar u opštine poslala svoje zaštitnike«. Po njihovoj ocjeni održavanje opštinskih izbora u Bosni i Hercegovini predstavlja uspjeh »Spahinih Muslimana« i kraj »samovlade radikala i njihovih opštinskih ko­ mesarijata«. U Bosni i Hercegovini — sm atraju socijalisti — otvara se »novi kurs« u znaku podjele vlasti između JMO i NRS, autonomističke musliman ske (socijalisti su i protiv pokrajinskog i protiv vjerskog atributa ove stran­ ke) i centralističke velikosrpske partije (socijalisti se protive njenom »ple­ menskom« obilježju, a državni centalizam je i njihovo opredjeljenje). Socija­ listi su mišljenja da ovaj momenat međupartijske podjele vlasti, kojom se

166

ukida politički monopol jedne, a sprečava monopol druge, nema značaja, za radnike i da su oni prvenstveno zainteresovani za same opštinske izborie, ko­ ji, po njima, moraju da se održe krajem januara ili početkom februara 1928. godine.593 Brza smjenjivanja događaja u političkom životu djelovala su kao iznenađenja i pravi šokovi u redovima socijalista, a u njihovim komentarima političkih pojava ispoljavala se više zbunjenost i panika nego sposobnost objektivnog i odmjerenog razmatranja i ocjenjivanja prilika. Kao da je do samih događaja došlo iznenada, odjednom, izvan prethodnih zbivanja, toko­ va i kontinuiteta, u nekoj drugoj sredini, kojoj oni sami i ne pripadaju. Ta­ ko su predloži Pribićevića i Radića, koje su javno iznijeli povodom krize i ostavke Vukićevićevog kabineta u februaru 1928. godine,594 da se sastav vla­ de povjeri jednom generalu, za socijaliste imali značaj ne samo krize vlade, već krize samog parlamentarizma, koju oni vide tek 1928. godine, a ne od sa­ mog početka države, od kada su kraljevim dekretima održani izbori za četiri sastava Narodne skupštine, a tri puta parlament bio raspušten. Radićev i Pribićevićev prijedlog bio je, po mišljenju socijalista, potvrda »bankrotstva jugoslovenske buržoaske demokratije« i »krah svih buržoaskih stranaka.«393495 Ako je još prije nekoliko mjeseci u približavanju JMO i DS i obrazovanju Demokratske zajednice nalazila »argumentaciju« da se JMO oslobađa vjerskog obilježja i postaje moderna stranka, spremna čak da izađe i7 svoga pokra­ jinskog okvira, sada, pošto se izborila za održavanje opštinskih izbora u Bosni i Hercegovini, JMO je ponovo »isključivo v ersk a organizacija«, koja je, blagodareći kulturnoj zaostalosti svojih pristalica. . . uspela da bude jedini politički predstavnik i vođ muslimanskih masa«.396 Predsjednik vlade, koja je postala neodrživa i morala da padne, pojavio se kao mandator za sastav novog kabineta. Velja Vukićević je dobro vodio igru koja mu je sa državnog vrha bila povjerena. U novu Vukićevićevu vladu ušli su predstavnici radikala i demokrata, SLS i JMO,397 koja je 1921. godine pomogla snagama centraliz­ ma da se izglasa Vidovdanski ustav, a sada im, zajedno sa slovenačkim klerikalcima došla u pomoć da se spasi parlamentarizam, koji od Rađić-Pribićevićeve Samostalno-demokratske koalicije (SDK)398 i generala brani monarh — vrhovni čuvar Ustava. Logikom igre, izvan vlade, u opoziciji, našla se SDK, čiji su šefovi predlagali obrazovanje vlade pod predsjedništvom ge­ nerala kao izlaz iz hronične političke krize. Takvoj neparlamentarnoj vladi »usprotivio se« dvor sa kraljem na čelu, koji je, u stvari, režirao »otvaranje« i »rješavanje« vladinih kriza.399 Kraljevu igru nisu otkrili vođe SDK, koje su 393 GLAS SLOBODE — br. 42 — 20. oktobra 1927 — »Novi kurs u Bosni«. GLAS SLOBODE — br. 49 — 8. decembra 1927 — »Opštinski izbori?«. 394 Dr Branislav Gligorijević — op. cit. — str. 505. Dr Nedim Šarac — op. cit. — str. 108. 395 GLAS SLOBODE — br. 8 — 23. februara 1928 — »Generali u politici«. 396 GLAS SLOBODE — isti broj — »Pod žrvnjem napretka«. 397 Dr Nedim Šarac — op; cit. — str. 109. Seljačko-Demokratska Koalicija obrazovana je pod HSS i Samostalne Demo­ kratske stranke 10 novembra 1927. godine u Zagrebu. 398 Ferdo Culinović — op. cit. — (I) — str. 511. Dr Todor Stojkov — op. cit. — str. 11. 399 Dr Branislav Gligorijević — op. cit. str. 505—514. Dr Nedim Šarac — op. cit. i—str. 108—110. 167

stajale u središtu političkih događaja i kretanja i koje su rasplet krize na­ lazile u tome što će kralj biti primoran da se njima obrati da obrazuju vladu, niti su je, sasvim shvatljivo, prepoznali i razumjeli socijalisti, koji su se nalazili na samoj periferiji političkih zbivanja, iako su čvrsto vjerovali da iz svoje socijalističke političke optike državnog jedinstva i nacionalnog istorijskog jugoslovenstva sa nepogrešivom tačnošću vide integralnu držav­ nu i političku situaciju. U toj optici nova Vukićevićeva vlada bila je »pritešnjena sa svih strana« podvodnim i površinskim strujam a, pred kojiima je ona morala da popusti i koncesijama da spasava što se da spasiti. »Sve što je jugoslovenska socijalna i nacionalna revolucija (1. X II 1918) donijela, sve je stavljeno u pitanje, i agrarna reforma, i nacionalno jedinstvo i socijalni napredak. U pitanje nije stavljeno samo d ržav n o jedinstvo. . . k o je . . . je nacionalna revolucija donijela . . . Rat i njegov ishod u nas zatekli su prilike koje za nacionalno i državno jedinstvo još nisu bile dovoljno pripremljene (kao i dr Sima M arković!). . . nacionalna revolucija postepeno je pretvorena u užasan unutrašnji rat oko prestiža pojedinih plemena, konfesija, pokra­ jina i grad ova. . . Kroz naš cjelokupan socijalni i politički život. . . prolazi jaka struja kontrarevolucije. . . Međutim, ove ocjene, izrečene pod impresi­ jom teške stvarnosti, deklarativno potiskuje doktrinarno stanovište da će »iz proleterskog jedinstva« (o kome se verbalno mašta, a za koje se premalo radi), kao iz volšebnog čarobnog izvora magičnom silinom poteći »one ideje i one snage koje su potrebne ne samo proletarijatu kao društvenoj klasi, nego i svakom narodu koji hoće da bude civilizovam i da ide napred.«400 U ovo vrijeme socijalisti su koristili i izvjesne popularne »nepolitičke« oblike da bi se šire povezali sa radničkom klasom i afirmirali svoje jugoslovensko opredjeljenje. Tome cilju trebalo je da posluži organizovanje »Rad­ ničkog sleta« krajem m aja 1928. godine u Sarajevu, koji su njegovi organi­ zatori pretvorili u političku manifestaciju socijalističkog radničkog pokreta. Program i»sleta« imao je ne samo sportski već i kulturno-umjetnički sa­ držaj,401 a istupanje velikog broja govornika na akademiji iz mnogih jugoslovenskih centara iz krajeva (Slovenije, Srbije, Hrvatske, Vojvodine, Dalmacije), kao i iz većih industrijskih centara Bosne i Hercegovine imalo je smisao u tome da se bosanskohercegovački socijalistički radnički pokret predstavi radničkoj klasi i javnosti kao moćna poluga i živa snaga opštejugoslovenskog socijalističkog pokreta.402 Međutim, snaga socijalističkog pokreta mje­ rila se i potvrđivala prije svega njegovim stabilnim vezama sa masama rad­ ničke klase u njenoj borbi protiv izrabljivanja i svakojakog ugnjetavanja, a ne u akademijama, zabavnim programima i sportskim igrama, odvojenim od stvarnih interesa i zaht jeva radničke klase. Daleko od autentičnih izvora zvanične, kao i politike glavne opozicio­ ne snage, SDK, bosanski socijalisti u jeku unutrašnje političke krize reagi­ rali su svojim kritičkim komentarima na svakojaku kombinatoriku preure­ 400 GLAS SLOBODE — br. 16 — 28. aprila 1928 — »Restauracija« 401 ABH — VŽSO — Pov. broj 960/1928. 401 Policijska direkcija za Bosnu i Hercegovinu — Sarajevo — 28. maja 1928 — Izvještaj o otvorenju stadiona. ™ ABH — VŽSO — Pov. br. 959 — /1928. Policijska direkcija za Bosnu i Hercegovinu — Sarajevo — 27. maja 1928 —Izvještaj o svečanoj akademiji Radničkog sleta u Narodnom pozorištu. 168

đenja države koja je kružila u javnosti. U takvim komentarima otkrivala se, u stvari, nepostojanost njihovog u osnovi malograđanskog političkog načina mišljenja. Tobožnji Nacrt novog ustava SDK, prema kome je trebalo da se u Jugoslaviji stvore tri, odnosno četiri oblasti sa autonomnom izvršnom i zakonodavnom vlasti (Slovenija, Srbija sa Banatom; Hrvatska, Slavonija, Srem, Dalmacija, Bosna, Hercegovina i Crna Gora; četvrtu oblast, eventual­ no, sačinjavala bi južna Srbija), bosanskohercegovački socijalisti tretirali su i odbacivali kao oživljavanje ideje trijalizma i isticali apsurdnost stanovišta »da će pravoslavni i muslimanski jugozapad države pristati da se veže za zapadnjački i katolički Zagreb«.403 Tako su socijalisti u vjerskoj podvojenosti i netoleranciji (protiv koje su se stalno izjašnjavali kao izraza konzervativ­ ne društvene i političke svijesti) nalazili osnovni činilac od koga se mora poći u ustavnoj reformi države, pri čemu dopuštaju da se jugoslovenski državni prostor dijeli na katoličke i pravoslavno-muslimanske oblasti. Da bi mogla da se obrazuje neka autonomna oblast — ako to već mora da bude — socijalistički uslov je bio da ne bude katoličko-pravoslavna, katoličko-muslimanska i napokon katoličko-pravoslavno-muslimanska. Mješovitog vjerskog sastava može egzistirati samo ona oblast ako na njoj žive pravoslavni i mu­ slimani. Tako se sada razjašnjava socijalističko gledište da Bosna i Hercego­ vina, u kojoj, pored muslimana i pravoslavnih, žive i katolici, nema uslova da postane posebna autonomna oblast. Ovo tumačenje dovodi direktno u pitanje i samu socijalističku koncepciju jugoslovenskog državnog jedinstva, jer, ako se »pravoslavni i muslimanski jugozapad« opire političkoj zajednici sa »katoličkim zapadom« na užoj političkoj teritoriji, onda je pogotovu nemogućna njihova politička uzajamnost na cjelovitoj jugoslovenskoj državnoj teritoriji. Kako oni, ipak, moraju da žive u vjerski mješovitoj jugosloven­ skoj državi, izlaz treba da se traži — u skladu sa temeljnim opredjeljenjem SPJ za demokratiju — u realizaciji načela demokratije, u političkom siste­ mu u kome upravlja »demokratska« većina, odnosno pravoslavno-muslimanski jugozapad. To su teorijske i logične konsekvence socijalističke kritike navodnog Nacrta ustava SDK, koja u suštini obara ne samo socijalističku tezu o nužnosti jugoslovenskog državnog centralizma već istovremeno i sa­ mu socijalističku koncepciju nacionalnog jedinstva u obliku jugoslovenstva. Eklekticizam u političkoj teoriji i ideologiji otkrivao se kao antiteorija i ideo­ loška konfuzija, a u političkoj praksi kao loša, rđava politika, koja od nas ne vidi sutra, pa gubi tlo pod nogama još danas. Atentat u Narodnoj skupštini 20. juna na vođu i poslanike HSS bio je flagrantan dokaz da je velikosrpska buržoazija, u težnji da očuva hegemo­ niju, riješila da odbaci i ukine parlamentarni sistem. Osuđujući »djelo Puniše Račića«, socijalisti su u političkom zločinu radikalskog poslanika nalazili potvrdu za svoje gledište da je »žestoka borba oko ustava« izgubila »plemenski« karakter i pretvorila se u »borbu između pokrajina«. Podlogu tome gledištu davala je okolnost što se »većina prečanskih Srba našla na 403 GLAS SLOBODE — br. 24 — 14. juna 1928 — »Snaga bez očiju« Pisac monografije »Socijalistička Partija Jugoslavije 1921 — 1929« dr Toma Milenković ocjenjuje da je u Bosni i Hercegovini najveći broj članova SPJ poticao iz redo­ va Srba (str. 558), da je većina članstva dolazila iz redova zanatskih radnika, dok su manji dio činili industrijski radnici, činovnici i intelektualci« (str. 559), da je krajem 1928. u Bosni i Hercegovini bilo svega oko 150 članova SPJ (str. 456). 169

zajedničkoj liniji sa radićevcima«,404 čime $e Jugoslavija politički pocijepala na Srbiju i prečanske krajeve. Događaji su stalno primoravali socijaliste da svaki put traže druge objektivne razloge, pomoću kojih su ih objašnjavali. Ako državna kriza ne može da se objasni »plemenskim« sukobima, onda se tumači religijsko-civilizacijskim razlikama, a kada i ova tum ačenja m oraju da se odbace, uzroci krize traže se u pokrajinskim borbama. Socijalistička partija, koja je uporno insistirala na priznanju da je ona autentični predstavnik radničke klase u Jugoslaviji, u svojim analizama i interpretacijam a političkih kretanja i doga­ đaja u zemlji zanemarivala je klasne protivrječnosti i klasnu borbu i njihove konkretne oblike ispoljavanja. Dok se hvatala pojava i o njim a izjašnjava­ la, suština društvenih i političkih zbivanja joj je izmicala i ostajala s one strane njenih razm atranja i spoznaje. Tek što su odbacili ustavni nacrt SDK o podjeli države na tri auto­ nomne oblasti, bosanski socijalisti našli su se pred potrebom da ocjenjuju koncepciju ustavne reforme države — koja je »najvjerovatnije« poticala opet od SDK — na »četiri velike oblasti sa posebnim vladama i saborima«. Po toj koncepciji srpsku oblast činile bi Srbija, južna Srbija i Vojvodina, hrvatsku oblast Hrvatska, Slavonija i Dalmacija, slovensku oblast Slovenija; četvrtu, mješovitu oblast obrazovale bi Bosna, Hercegovina i Crna Gora. Pod pritiskom anticentralističkih snaga, imajući u vidu primjere Njemačke, Aus­ trije i Češke, u kojima decentralizacija državne uprave nije dovela u opasnost državnu cjelinu, socijalisti su bili skloni da prihvate reviziju Ustava, ali pod uslovom da se za nju »bezuslovno« izjasne »većine svih današnjih!!) plemena i pokrajina«.405 Povlačeći se tako pred snagama koje su tražile reviziju Ustava u smislu ukidanja državnog centralizma, socijalisti su isticali da »pobolj­ šanje političkih prilika u Jugoslaviji« može donijeti samo »obnovljena« i »ojačana«, »radnička, Socijalistička partija«.406 Kao da su htjeli uvjeriti sami sebe da, uprkos usvajanju razloga za »kompromisnom« revizijom Ustava, oni i dalje imaju d zadržavaju svoje socijalističko stanovište o uređenju dr­ žave, koje će, uvjereni su, u datom trenutku prihvatiti i podržati jugoslovenski proletarijat. Braneći godinama državni centralizam, SPJ se konačno i sama pridružila snagama koje su zahtijevale reviziju Ustava i državnu de centralizaciju i najavila da će partijski kongres formulisati stanovište o ure­ đenju države, u kome će doći do izražaja principijelni zahtjev proletarijata »za iskonskom demokratijom i ravnopravnošću cijelog!!) naroda«.407 Ipak, socijalisti su imali potrebe i razloga da izraze nezadovoljstvo zbog nerazvije­ ne klasne svijesti proletarijata. Tome doprinose i rezultati oktobarskih opštinskih izbora u Bosni i Hercegovini. »Pod elementarnom snagom i utica404 GLAS SLOBODE — br. 25 — 21. juna 1928 — »Socijalističko stanovište poslije atentata u Narodnoj Skupštini«. 405 GLAS SLOBODE — br. 26 — 27. juna 1928 — »Sta sad?«. O zahtjevima SDK za reviziju Ustava vidjeti: Ferdo Culinović — opr cit. (I) str. 535 — dr Todor Stojkov — op. cit. — str. 12—13. dr Ljubo Boban — »Sporazum Cvetković-Maček« — Beograd — str. 11 — dr Nedim Šarac — op. cit. — str. 149. 406 GLAS SLOBODE — isto. 407 GLAS SLOBODE — br. 42 — 18. oktobra 1928 — »Na mrtvoj tačci«. 170

jem plemenskih borbi stajali su i radnici i u ovim izborima. Oni su u svojoj velikoj većini glasali za buržoaske plemenske i vjerske partije«.40» Stoga, s obzirom na tako nepovoljnu situaciju, 13 vijećnika, koliko su na ovim izbo­ rima dobili, predstavlja, smatraju socijalisti, uspjeh skroman, ali »istovreme­ no i značajan. » ... Dok komunistima i nacionalistima pripada prošlost, nama pripada budućnost. . . Mi danas s ponosom možemo da reknemo da smo jed in i klasn i rad n ički p o k re t u B o sn i i H ercegovini i d a više kom u n is­ tičk o g k on ku ren ta nem am o«.408409 Pošto im više komunisti neće stajati na putu, socijalisti će moći da sve svoje snage posvete političkoj mobilizaciji i izgrad­ nji socijalističkog jedinstva radničke klase, koje takođe podrazumijeva i socijalističku emancipaciju radničke klase od »elementarne snage i u tica ja . . . buržoaskih plemenskih i vjerskih partija«. Nema sumnje da je Socijalistička partija iskreno željela da u radničkoj klasi potisne i savlada komunističke i buržoaske političke uticaje, naročito uticaje njihovih »plemenskih« shvata nja. Ali, u politici želje i mogućnosti da se ostvare izraz su svojevrsne p rotu­ rječnosti, pa se nekad jedne u drugima rastvaraju, a nekad uzajamno prevazilaze. Idući za događajima i nošeni njima, socijalisti su čas smatrali real­ nom mogućnost rješenja državne krize obrazovanjem generalske vlade, u kojoj je i Radić pred kraj života nalazio izlaz, čas su prihvatali kao realnu šansu da se kriza prevaziđe promjenom Ustava i stvaranjem »nekoliko širo­ kih samoupravnih, odnosno autonomnih jedinica«.410 Ukoliko se, međutim, kriza produbljavala, utoliko su socijalisti ispoljavali sve izrazitije oscilira­ nje između pomenutih mogućnosti i, stojeći tako na raskršću, bez snage da se opredijele, i sami su sve dublje padali u krizu. Neposredno prije nego što je kralj izvršio državni udar, koji su vladine stranke i SDK svojim držanjem i stavovima i same pripremale, i proglasio diktaturu, socijalisti su smatrali da kazuju i istoriji zavještavaju svoj sud o protekloj deceniji života jugoslovenske države time što će u tom trenutku kao omiljeni refren ponoviti programsku misao svoje političke filozofije. »Socijalistički proletarijat traži takav izlaz iz vječitih kriza, koji će onemogućiti plemenske, vjerske i državno-pravne borbe, a omogućiti klasne borbe i na političkom i na ekonomskom području narodnog i državnog života«.411 Ovoga dogmatskog stanovišta, koje nepremostivim zidom razdvaja klasne i nacionalne borbe, socijalisti nisu znali da se oslobode, jer nisu razumjeli da »plemenske, vjerske i državno-pravne borbe« imaju svoje unutrašnje socijalne, klasne sadržaje, suprotnosti i protivrječnosti, kao i da se klasne borbe ne mogu izdvojiti iz određenih 408 GLAS SLOBODE — br. 44 — 31. oktobra 1928 — »Opredjeljenje birača«. 409 GLAS SLOBODE — isti broj — »Sahrana jedne iluzije«. (Na opštinskim izborima u Bosni i Hercegovini u oktobru 1928. godine so­ cijalisti su, kako je pisao GLAS SLOBODE, dobili 2000 glasova i trinaest vijećnika, a komunisti 500 glasova i jednog vijećnika. Međutim, dr Toma Milenković je utvr­ dio da su na ovim izborima u Bosni i Hercegovini socijalisti dobili 1513 glasova) — dr Toma Milenković — op. cit. str. 416. 4,0 GLAS SLOBODE — br. 51 — 20. decembra 1928 — »Rasklimatana vlada«. GLAS SLOBODE — br. 52 — 27. decembra 1928 — »Strana intervencija«. 411 GLAS SLOBODE — br. 1 — 3. januara 1929 — »Kriza« . .. (Od ovog broja, pa do br. 12, od 4. aprila 1929, socijalistički list nije objavio ni jedan članak u vezi sa novim stanjem, uspostavljenim proglašenjem šestojanuarske vojno-monarhističke diktature. U članku »Program vlade«, objavljenom u broju od 4. aprila 1929. list pokazuje razumijevanje za vladine napore da se »olakša rješavanje glavnih pitanja«). 171

nacionalnih uslova, okvira i odnosa. Kada se iz političkih doktrina i teore­ ma poSmatra stvarnost u nastojanju d a se potvrdi njihova valjanost i ispravnost time što se hoće da stvarnost dovede u sklad sa teoremama, onda se neizbježno politika zatvara u teoreme i odvaja od stvarnosti. U težnji da se politički život potčini političkoj teoriji nalazi se razlaz političke teorije i političke prakse, od čega neminovno stradaju i propadaju i teorija i praksa. Socijalisti to nikako nisu željeli. Naprotiv, svim bićem htjeli su da se potvrde kao ,moćna i jedina prava partija radničke klase, kojoj su mrska i tuđa sva vjerska i »plemenska« ograničenja, čak su sami sebe uvjeravali da su to već postali. Stvarnost je, međutim, pokazivala i govorila drukčije. Kao izra­ zito mala partija, ograničena na dvije-tri organizacije u Bosni i Hercegovini, u kojima je u predvečerje diktature okupljala oko 150 članova, većinom srpske nacionalne pripadnosti, SPJ je imala potrebu da svoju nejaku speci­ fičnu društveno-političku težinu nadoknađuje imaginarnom velikom ideološko-političkom snagom. Zato je, slaba u sadašnjosti, radije govorila o svo­ joj presudnoj ulozi i osvajanju budućnosti. Prilike u Jugoslaviji u cjelini, kao i u Bosni i u Hercegovini, još nisu bile zrele za pojavu masovne radničke partije. Režimi partijskih koalicija koji su se smjenjivali poslije usvajanja Vidovdanskog ustava, kao i uticajne opozicione građanske stranke, znali su da politički pocijepaju radničku klasu i razbiju radnički pokret, u kome su se dvije partije svojom strate­ gijom međusobno konfrontirale i borile za prestiž i vodstvo. Pogotovu ma­ sovnim radničkim partijam a nije bilo sklono vrijeme ubrzanog raspada parla­ mentarnog sistema, kada su pred burom diktature i reprezentativne buržoaske nacionalne partije tražile skloništa u političkom miru i zatišju. Ali, ako je režim velikosrpske hegemonije uspio da se učvrsti na račun parla­ mentarne demokratije, komunistički pokret je takođe pokazao da nije mo­ gao biti uništen uprkos pritiscima i progonima u ilegalnom položaju i da je, naprotiv, u razdoblju sum raka pseudoparlamentarizma, kada je monarh, prvi čuvar Ustava, izigravao tzv. velike partije, čas ih uvodeći u vladu i tjerajući ih ubrzo zatim u opoziciju, ispoljavao neosporne znake i tendencije jačan ja i obnove. Komunistički pokret uspješno je završavao fazu »biti ili ne biti«. To su priznavali i specijalni politički organi vlasti, čiji je primarni zadatak bio gonjenje i gušenje komunističkog pokreta. K rajem septembra 1927. godine upravni organi u Bosni i Hercegovini ocjenjivali su da se u Sarajevu živo radi na obnavljanju aktivnosti KPJ, da su nosioci toga rada dr Vlado Jokanović, dr Ljubomir Živković i profesor Ognjen Priča, koga su sm atrali naročito opasnim i zahtijevali njegovo otpuštanje iz državne služ­ be.412 Intelektualni sastav ove grupe (advokat, ljekar, profesor) ukazivao je prije svega na ideološko-propagandni sadržaj i karakter njene aktivnosti, što je već samo po sebi svjedočilo da je komunistički pokret imao ne samo potrebe, već d snage da probije obruč nametnute ilegalnosti i da javno po­ tvrđuje svoje prisustvo u političkim tokovima i zbivanjima u zemlji. To je bio izraz sposobnosti i vitalnosti radničke osnove komunističkog pokreta, koja tada nigdje u Jugoslaviji, pa ni u Bosni i Hercegovini, nije bila široka, ali zato dovoljno čvrsta da odolijeva udarcima kapitalista i režima, kao i da 4« ABH VŽSO — Pov. broj 1857/1927. Policijska direkcija za Bosnu i Hercegovinu — 29. septembra 1927 — Veli­ kom županu sarajevske oblasti — Sarajevo. 172

se očuva i drži daleko od neprincipijelnih sporova, koji su godinama domi­ nirali u vodstvu KPJ, u njegovom »desnom«, »lijevom«, kao i »mješovitom« sastavu. Na tu bazu oslanjao se i pozivao Đuro Đaković, kada je na samom početku 1929. godine iznosio svoje mišljenje Komunističkoj intemacionali o prevazilaženju nezdravog i neodrživog stanja u rukovodećem krugu KPJ.4ii Na nju se takođe oslanjao Josip Broz, kada je u februaru 1928. godine u Mjesnom komitetu KPJ Zagreb ustao protiv frakcionaškog ponašanja u CKKPJ i kada se MK KPJ Zagreb izravno obratio Izvršnom komitetu Kl-e za pomoć u borbi protiv frakcionaštva u KPJ.413414*Na osnovu ovih obavještenja, potaknut prijedlogom člana CKKPJ Đure Đakovića i zahtjevom MK KPJ Zagreb, IKKI uputio je početkom maja 1928. godine »Otvoreno pismo člano­ vima KPJ«4JS izražavajući u njemu svoju spremnost da pomogne statutarno sazivanje kongresa KPJ, koji bi izabrao novi Centralni komitet sa povjere­ njem cijele KPJ, kao i svoje zadovoljstvo zbog otpora širokog partijskog sastava (»široke partijske periferije jugoslovenske Partije«) frakcionaškom cijepanju Partije. Otvorenom pismu IKKI-e prvo je pružio podršku CK SKOJ-a Rezolucijom koju je usvojio 8. maja 1928. godine.416417 Isto tako ovu intervenciju IKKI-e podržao je odmah i Oblasni sekretarijat KPJ Zagreb/17

Ocjene date u Đakovićevoj analizi frakcionaštva u partijskom vrhu, u Brozovom referatu na sjednici zagrebačkog MKKPJ, kao i u Otvorenom pismu IKKI-e, djelovale su u pravcu oživljavanja rada KPJ u cijeloj zemlji pa su imale živog odjeka i u malobrojnim organizacijama KPJ u Bosni i Hercegovini. Na zajedničkoj sjednici pokrajinskog i mjesnog partijskog ruko­ vodstva u Sarajevu donesena je Rezolucija Pokrajinskog sekretarijata u kojoj se podržava i pozdravlja »linija unutrašnjeg k u rsa. . . borbe protiv frakcionaštva« i poziva »partijska centrala da odlučno ustraje na njenom 413 Arhiv Predsjedništva CKSKJ — Fond Kl — 1928/105. (pismo Đure Đakovića nosi datum: 10. I 1928 — Moskva). Pod naslovom: »Obrazloženje spora u KP Jugoslavije«, Đuro Đaković sači­ nio je 10. I 1928. godine u Moskvi analizu frakcionaških odnosa u rukovodstvu KPJ, u njoj prikazao razvoj i stavove lijeve i desne frakcije, istakao potrebu vra­ ćanja rukovodstva u zemlju, koje bi trebalo da bude sastavljeno od novih ljudi izvan frakcija i preduzelo odlučne korake u pravcu ozdravljenja KPJ. Svoje ocjene stanja u vodstvu KPJ i prijedloge u smislu likvidacije frakcionaštva, izložene na sedam rukopisnih stfanica, Đuro Đaković je uputio Izvršnom Komitetu Komu nističke intemacionale. Dr Dušan Lukač — op. cit. — str. 240. 414 Arhiv Predsjedništva CKSKJ — Fond Kl — 1928/20. Dr Dušan Lukač — op. cit. — str. 241. 4,5 Istorijski arhiv KPJ — tom II — Otvoreno pismo Izvršnog komiteta Komunističke intemacionale članovima Komunističke partije Jugoslavije« — maj 1928 — str. 447—453. 416 Istorijski arhiv KPJ — tom II — »Rezolucija biroa CK SKOJ-a pa Otvorenom pismu Kominteme članovima KP i pismu IKKI (primljena 8. V 1928. sa četiri glasa protiv 2) — str. 454—455. 417 Istorijski arhiv KPJ — tom II — Rezolucija Oblasnog sekretarijata za Zagreb po Otvorenom pismu IKKI primljena jednoglasno na sjednici Oblasnog sekretarijata 12. V 1928) — str. 455—456. 173

sprovođenju.«418 Suprotstavljanje frakcionaštvu u vrhu Partije nije bilo samo sebi cilj i jednosm jerna aktivnost, već istovremeno i metod djelovanja i povezivanja sa eksploatisanim i ugnjetenim masama. Po ocjeni Partije, u to vrijeme nadnica u krupnim industrijskim preduzećima u Bosni i Herce­ govini iznosila je oko 50% predratne realne najamnine, a agrarnom refor­ mom seljak u Bosni i Hercegovini ne samo da nije dobio dovoljno zemlje za život nego je u nekim dijelovima Bosne i gotovo u cijeloj Hercegovini seosko stanovništvo bilo izloženo hronionoj gladi. Odgovornost za ovakvo stanje radničke klase i seljaštva, u Bosni i Hercegovini, snose, ističe se na pokrajinskoj konferenciji K PJ, u analizi ekonomskih i političkih prilika u Bosni i Hercegovini, one buržoaske partije koje su se izmjenjivale u vlada­ ma i koje su, u interesu svojih buržoazija, spekulisale sa nacionalnim osje­ ćanjima i vjerskim ubjeđenjima narodnih masa — radikali sa srpskim, radićevci sa hrvatskim nacionalizmom, a spahinovci sa vjerskom parolom »islam je u opasnosti«.419 Nova strujanja i potreba aktivnijeg prisustva organizacija K PJ u društ­ venom i političkom životu Bosne i Hercegovine zahtijevale su šire i cjelo­ vitije razm atranje i analize konkretnih uslova i definisanje neposrednih ak cionih partijskih opredjeljenja. Motivirana ovim razlozima, Pokrajinska kon­ ferencija KPJ za Bosnu i Hercegovinu konstatovala je da su frakcijske bor be u centralnom vodstvu Partije nanijele veliku štetu partijskim organizaci­ jam a u Bosni i Hercegovini i da se u frakcijskim odnosima unutar CKKPJ nalazi glavni razlog zanemarivanja Bosne i Hercegovine u opštoj aktivnosti KPJ. Centralno vodstvo Partije je, »pored sve važnosti Bosne i Hercegovine, ovu pokrajinu potpuno zanemarilo«.420 Sam po sebi nametao se zaključak da je borba protiv frakcionaštva istovremeno efikasan doprinos prevazilaženju dotadašnjeg negativnog odnosa partijskog rukovodstva prema organi­ zacijama K PJ u Bosni i Hercegovini. Pošto je ovu ocjenu dala u Rezoluciji o izvještaju Pokrajinskog komiteta K PJ za Bosnu i Hercegovinu, Pokrajinska konferencija formulisala je u tački 5. Rezolucije o agitaciji i propagandi sljedeći zadatak. »Istaći važnost i s p e c ifič a n (kurziv E.R.) položaj Bosne i Hercegovine i nastojati kod CK da se izda organ za Bosnu i Hercegovinu«, a u tački 13 »s obzirom na velik broj radnica, naročitu pažnju posvetiti radu među ženama, radnicama, a osobito među muslimanskim ženama, koje su još u gorem položaju i čija je borba teža usljed njihove zaostalosti, vjer­ ske i konzervativne sredine«.421 Inspirisana stavovima Otvorenog pisma IKK I, kao i potrebom da dje luje na tokove političkog života u svojoj sredini, Pokrajinska konferencija založila se za uklanjanje frakcionaštva u vodstvu K PJ, kritikovala CKKPJ što »pored sve važnosti« i »specifičnog položaja« Bosne i Hercegovine za­ nemaruje ovu pokrajinu i na liniji kritičkog prevazilaženja ove prakse ispoljila težnja za samostalnim radom, pa je u tom smislu tražila od CK KPJ odobrenje za izdavanjem posebnog partijskog organa za Bosnu i Hercegovinu. 4,8 Arhiv PredsjedništvaCK SKJ — fond Kl — 1928/15. 419 Arhiv PredsjedništvaCK SKJ — Fond Kl — 1928/76 — 1. (Pokrajinska konferencija KPJ za Bosnu i Hercegovinu održana je 10. IX 1928. godine). Dr Dušan Lukač — op. cit. — str. 214. 420 Arhiv PredsjedništvaCK SKJ — Fond Kl — 1928/76—2. 421 Arhiv PredsjedništvaCK SKJ — Fond Kl — 1928/76—3. 174

Ranije postavljeni zadatak da komunisti u Bosni i Hercegovini ojačaju aktiv­ nost među siromašnim muslimanskim masama, Pokrajinska konferencija do­ punila je zahtjevom da članovi KPJ u političkom radu među ženama — radnicama posebnu pažnju poklone političkom aktiviranju muslimanskih že­ na. Iako nedovoljno razvijena i nerazrađena, ova opredjeljenja Pokrajinske konferencije dopuštaju zaključak da su njeni učesnici imali sposobnosti da uoče neke od bitnih političkih problema Bosne i Hercegovine i zadataka orga­ nizacije KPJ u Bosni i Hercegovini, da su razumjeli da se osamostaljivanjem pokrajinskog rukovodstva ne saimo pruža efikasan otpor frakcionaštvu već, istovremeno, kreće putem otkrivanja, spoznavanja i definisanja »sve važ­ nosti Bosne i Hercegovine« i njenog »specifičnog položaja« kao bitnog preduslova uspješnog razvoja i djelovanja KPJ u Bosni i Hercegovini. Ali, trasi­ ranje ovakvog pravca i njegovo stabilizovanje u veoma složenim, izrazito specifičnim mnogim proturječnostim a nošenim političkim kretanjima u Bos­ ni i Hercegovini mogla je da izvede samo organizaciono razvijena na teme­ ljima naučnog socijalizma obrazovana i politički uticajna organizacija KPJ u radničkoj klasi i narodnim masama Bosne i Hercegovine. U ovom tre­ nutku ona to nikako nije bila. Bila je, međutim, riješena da to postane. Prostor između htjenja i njihovih oživotvorenja bosansko hercegovački komunisti ispunjavali su datim mogućnostima kako su znali i umjeli. Saču­ vani podaci o njihovoj političkoj angažovanosti u ovom vremenu potvrđuju da su bili licem okrenuti prema najaktuelnijim političkim pitanjima zemlje. Nije nimalo slučajno što u završnoj etapi krize parlamentarnog sistema, kada su zahtjevi za ustavnom revizijom davali osnovni ton političkim odnosima, a mnoštvom ustavnih projekata posvjedočavala neodrživost vldovdanskog us­ tavnog poretka, komunisti u Sarajevu organizuju predavanje »O biću ustava«, u kome se sa marksističkog stanovišta objašnjavaju klasno-politički motivi i karakter državnih ustava, da bi se analizom konkretnog političkog stanja pokazalo kako postojeći ustavni poredak u zemlji više ne odgovara socijalnim potrebama i klasnim odnosima jugoslovenskog društva.422 Atentat radikalskog poslanika Puniše Račića na poslanike HSS u Narod­ noj skupštini, izvršen 20. juna 1928. godine, bio je izraz činjenice da je po­ litika nacionalnog ugnjetavanja u znaku hegemonije velikosrpske buržoazije postala nespojiva sa pseudoparlamentamim sistemom, da je iscrpila sve njegove mogućnosti i da se neposredno postavljalo pitanje ili ukidanja siste­ ma nacionalnog obespravljivanja i vladavine velikosrpske buržoazije — jer su antihegemonističke snage nacionalno-demokratskih pokreta bile direktno ugrozile vlast hegemonističke velikosrpske buržoazije — ili opstanka sistema klasnog parlamentarizma, koji je kompromitovao demokratiju i pretvorio se u smetnju politici hegemonije. U stvari, pošto je pseudoparlamentarizam bio u funkciji sistema nacionalnog tlačenja, pitanje se još nije otvaralo u smislu ukidanja sistema nacionalnog obespravljivanja i ugnjetavanja, već u obliku njegovog neparlamentarnog održavanja i produženja. Očigledno, to je mogao biti samo neposredni, čisti oblik diktature onih snaga u čijem interesu se sprovodilo nacionalno ugnjetavanje u periodu parlamentarnog 422 ABH VŽSO — Pov. broj 1089/1928. Policijska direkcija za Bosnu i Hercegovinu — Sarajevo 13. juna 1928. predavanje dr Vladimira Jokanovića u Savezu grafičkih radnika u Sarajevu — Velikom županu sarajevske oblasti — Sarajevo. 175

p o k riv a la hegemonije. Kako su, međutim, snage hegemonije velikosrpske buržoazije bile još neosporno moćne, a politički veoma iskusne i vješte, izlaz iz krize pronađen je u vojno-monarhističkoj diktaturi, obliku koji je garantovao hegemoniju, činio je, štaviše, politički opravdanom i nužnom, je r ga je zagovarala i predlagala autoritativna partija najbrojnije ugnjetene nacije. Za razliku od SPJ, koja se, slijepa da uoči suštinu političkih odnosa i kretanja u zemlji, uljuljkivala u mogućnosti spašavanja iz krize — koja je stvarno već bila dokončana atentatom u parlamentu — putem »demokratskih« i »slobodnih« izbora,423 K PJ je pozvala radničku klasu, seljaštvo i ugnjetene narode u borbu za uspostavljanje radničko-seljačke vlade i radničko-seljačke republike, tražila da se u Zagrebu okupe hrvatski, slovenački i srpski posla­ nici prečanskih krajeva i donesu odluku »o narodnoj budućnosti«, a od vladinih poslanika zahtijevala da odmah polože svoje mandate i pruže »bratsku ruku radnicima i seljacima nesrpskih naroda«. Ispred Radničko-seljačkog republikanskog saveza Bosne ovaj proglas potpisao je član CK K PJ Gojko Vuković.424 Koliko je u ovome Proglasu bilo odlučnosti za borbu protiv veliko srpske buržoaiske diktature na pomolu, toliko su njegovi stavovi nosili pečat utopije i revolucionarnog idealizma, kojima se klasni neprijatelj nije mogao pobijediti, ali bez kojih se nije moglo ni poći u okršaje klasne borbe. U 'KPJ je bilo nesravnjeno više spremnosti za juriš nego u radničkoj klasi razumijevanja i prihvatanja njegove mogućnosti i realnosti. Još su bile pre­ tanke niti između revolucionarne riješenosti KPJ i razbuđenih, ali jedinstve­ nim političkim programom neoblikovanih težnji proleterske klase i masa ugnjetenih naroda. Da bi hegemoniji osigurali demokratski oslonac u Bosni i Hercegovini Srškićevi bosanski radikali obnovili su saradnju sa JMO. Znali su da je agrar njihov zajednički jezik, jer je Spaho političku podršku velikosrpskoj buržoaziji uvijek uslovljavao dodatnom cijenom za oduzete begovske po sjede, a radikali pokazivali spremnost da se o cijeni pogađaju. U novoj igri i dogovoru radikala i JMO oko uređenja agrarnih odnosa u Bosni i Herce­ govini K PJ je vidjela sporazumijevanje muslimanskih veleposjednika i srp­ skih bogataša na račun seljaka. Njen ilegalni položaj nije bio prepreka da seljaštvo upozori na opasnost koja mu prijeti od veleposjedničko-kapitalističkog fronta, da srpski, muslimanski i hrvatski seljaci Bosne i Hercegovine samo u jedinstvenom frontu svih seljaka i u savezu sa radnicima mogu da se odupru veleposjedničko-kapitalističkom savezu i ostvare svoj istorijski socijalni program da »sva zemlja pripadne radnom seljaštvu bez ikakve odštete«.425 «3 GLAS SLOBODE — br. 25 — 21. juna 1928 — »Socijalističko stanovište« (Poslije atentata u Narodnoj skupštini). RADNIČKE NOVINE — Centralni organ Socijalističke Partije Jugoslavije i Glavnog radničkog saveza Jugoslavije — broj 27 — 4. juli 1928 — »Povodom događaja u Narodnoj skupštini«. BORBA — broj 35 — 30. juna 1928. — »Socijalpatrioti opet u službi režima«. 424 b o r b a — broj 34 — 21. juna 1928 (vanredno izdanje) — »Radnicima, seljacima i siromašnim građanima svih naroda Jugoslavije!« — Proglas Radničko•seljačkog Republikanskog Saveza«. „ . . «J BORBA — br. 48 — 15. avgusta 1928 — »Agrarno pitanje u Bosm i Hercegovini«. 176

Upućena na skromne mogućnosti ilegalne partijske štampe, KPJ je saopš ta vala svoje poglede o opštem političkom položaju u zemlji i, za razliku od višegodišnje prakse, u sklopu svoje revolucionarne strategije aktuelizirala značajne društvene i političke probleme Bosne i Hercegovine. Jedan od bitnih elemenata u strategiji KPJ, borba za načelo samoopredjeljenja na­ roda suštinski je određivala njen kritički pristup u sagledavanju osnovih pravaca društveno-političkih kretanja u Bosni i Hercegovini. Pored agrarnog pitanja, u fokusu njenih analiza nalazi se pitanje opšteg položaja Bosne i Hercegovine u jugoslovenskoj državi. Pri tome, u njenim razmatranjima ima i pretjerivanja, kao što su, na primjer, tvrdnje o »takozvanom oslobođenju Bosne i Hercegovine«, o tome da Bosna i Hercegovina predstavlja »koloniju zadnje vrste«, ali i realnih ocjena i konstatacija da je Bosna i Hercegovina opterećena velikim porezima, da porez po glavi stanovnika u Bosni i Herce­ govini iznosi 694 dinara, a u Srbiji 559 dinara, da je velikosrpski režim pod plaštem »narodnog jedinstva« zaveo prevlast srbijanske buržoazije i u Bosni i Hercegovini, da »u ime državotvornog velikosrpstva« sprovodi nasilje i izrabljivanje radnika, seljaka i ugnjetenih naroda i si. Iznoseći ovu kritiku politike velikosrpske buržoazije prema Bosni i Hercegovini u trenutku du­ boke opštedržavne krize, KPJ je postavila zahtjev da se upita »i radni narod grada i sela u Bosni i Hercegovini šta misli o najvažnijim pitanjima naše unutrašnje politike«.426 Režim je osjetio pojačanu aktivnost KPJ, što je pretežno objašnjavao antijugoslovenskom zavjerom Kl, jer nije mogao da se pomiri sa činjenicom i prihvati kao realnost aktivno političko prisustvo KPJ, koja je bila ukinuta i zabranjena Obznanom i Zakonom o zaštiti države 1921. godine. Svoje gle­ dište da komunistički pokret protivurječi »nacionalnom biću« Jugoslovena, da stoga ne može da se razvija iz jugoslovenskog tla, već dolazi spolja, iz centra K l, i ubacuje se u zemlju ilegalno, posredstvom »agenata Kl«, tvorci i protagonisti vladajućeg političkog poretka učinili su ugaonim kamenom svoje antikomunističke politike. Predstavnici i nosioci režima više su voljeli da vjeruju u moć svoje antikomunističke fikcije nego u realnost komu­ nističkog pokreta u jugoslovenskom društvu. Uplašena aktiviranjem KPJ, pod pritiskom sopstvene odgovornosti zbog zatrovanih nacionalnih odnosa u državi, vlada obavještava podređene organe u oblastima da je »III inter nacionala na poslednjim svojim zasedanjima u Moskvi resila da pod svaku cenu obori sadanji ustavni poredak u našoj zemlji, a u cilju formiranja Sovjetskih republika na Balkanu, koristeći se zaoštrenim odnosima između Srba i Hrvata«. Navodeći dalje u ovom obavještenju kako u tom cilju »Kl šalje u Jugoslaviju sve jugoslovenske emigrante iz Moskve«, koji će »bez svake sumnje pojačati ilegalne komunističke partije«, vlada je, u stvari, priznavala da KPJ predstavlja tvrdog protivnika njenih priprema da se uvođe­ njem diktature nastavi politika nacionalnog ugnjetavanja i neravnoprav­ nosti. Predsjednik vlade dr Anton Korošec potvrdio je to svojim naredenjem velikim županima da u roku od 14 dana »zabrane svaki rad komu426 BORBA — br. 55 — 8. septembra 1928 — »Desetgodišnji bilans veliko­ srpskog režima u Bosni i Hercegovini«. 177

nističkini organizacijam a. . . ma pod kojim imenom one funkciondsale«.4*7 U to vrijem e K PJ je preko Radničko-seljačkog republikanskog saveza razvi­ jala živu aktivnost u smislu afirm acije načela samoopredjeljenja naroda u redovima radničke klase, seljaštva, pokreta ugnjetenih nacija i svih naroda Jugoslavije. U prem etačinam a radničkih domova, zatvaranju pojedinih organiza­ cija, napadima na štampu i hapšenjima radničkih funkcionera u velikim političkim i industrijskim centrim a K PJ je vidjela »prve korake« u završnoj etapi priprem anja »otvorene militarističko-fašističke diktature«. Pozivajući radnike i seljake da ubrzaju organizaciju radničke i seljačke odbrane, ona je isticala da je stvaranje odbora radničke i seljačke odrabne najaktuelniji i najvažniji zadatak, jer »vodstvo SDK pokazuje da nije ništa naučilo iz posljednjih događaja«.*428 U ovom pravcu neposredno je djelovao Radničko-seljački republikanski savez, a glavno težište njegove aktivnosti bilo je u Hrvatskoj i drugim prečanskim krajevima. Dva momenta u tom pogledu bila su od presudnog značaja. 1) Hrvatska i drugi prečanski krajevi bili su naj­ više izloženi nacionalnom ugnjetavanju; 2) vođe SDK, koja je ovdje bila najuticajnija politička snaga, ispoljavale su spremnost da se »opet spora­ zume sa srpskom buržoazijom«. Ove ocjene došle su do punog izražaja u proglasu CK SKOJ-a »Radničkoj i seljačkoj omladini sviju nacija Jugosla­ vije«. U njemu se podvlači pravo svakog naroda na samoopredjeljenje do otcjepljenja, pri čemu se posebno poziva radnička i seljačka omladina Hrvat­ ske da se uključi u borbu za Hrvatsku Republiku, omladina Makedonije da se bori za slobodnu radničko^seljačku Makedonsku Republiku, a mladi rad­ nici i seljaci Srbije da stanu na stranu radničke i seljačke omladine ugnje­ tenih nacija u njihovoj borbi protiv hegemonije velikosrpske buržoazije, za pravo na samoopredjeljenje do otcjepljenja.429* U ovo vrijeme aktivnost Radničko-seljačkog republikanskog saveza u Bosni i Hercegovini odvijala se pretežno u kampanji za opštinske izbore, u kojoj je veoma značajno m jesto dobila kritika hegemonije srbijanske buržo­ azije nad ostalim nacijam a i nacionalnim manjinama. Posebna meta ove kritike bio je šef JMO dr Mehmed Spaho koga su predstavnici Radničko-seljačkog republikanskog saveza optuživali da svojom saradnjom sa radikalima pomaže »krvavi režim protiv Hrvata i ostalih potlačenih naroda«.450 Osnovno opredjeljenje K PJ u Bosni i Hercegovini u ovoj izbornoj kampanji 422 ABH — VŽSO — Pov. broj 1644/1928. Ministarstvo unutrašnjih dela — Odelenje za Državnu zaštitu — pov. D. Z br. 12069/28. od 24. avgusta 1928 — u Beogradu. Velikom županu u Sarajevu — Predsjednik Ministarskog saveza — Ministar unutrašnjih dela — dr A. Korošec. 428 BORBA — br. 55 — 8. septembra 1928 — »Prvi udar reakcije je uslijedio«. 429 ABH — VŽSO — Pov. broj 1760/1928. »Radničkoj i seljačkoj omladini svih nacija Jugoslavije« — septembar 1928 — CK SKOJ-a. «o ABH — VŽSO — Pov. broj 1906/1928. Proletarijatu grada Sarajeva! (Letak Republikanskog radničko-seljačkog bloka). Dr Nedim Šarac — »Učešće Komunističke Partije Jugoslavije u opštinskim izborima u Bosni i Hercegovini 1928« — (»Glasnik Arhiva« — list Društva arhi­ vista Bosne i Hercegovine — knj. I — Sarajevo — 1961 — str. 259). GRAĐA o djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1921—1941 — str 408—411. 178

izraženo je u stanovištu da radnici treba da istupaju zajednički a ne da se vjerski opredjeljuju. Srpski kapitalisti guše srpskog radnika, hrvatski guše hrvatskog itd. To su okolnosti da radnici treba da se svrstaju u re­ dove Nezavisnih radnika i istupe sa listom pod imenom »Radničko-seljački blok«.431 Na agitaciono-izbornoj konferenciji Radničko-seljačkog bloka odr­ žanoj u malti — Dolac u Sarajevu Ognjen Priča zastupao je mišljenje da se, zahvaljujući uticaju buržoaskog vodstva, HSS pretvorila u čistu buržoasku stranku i složila sa radikalima, da su Spalio i Korošec pomogli srpskoj buržoaziji da očuva i nastavi svoju hegemoniju i da su hegemonisti za ove Spahine usluge dozvolili opštinske izbore u Bosni i Hercegovini. Na istoj konferenciji dr Vlado Jokanović kritikovao je predstavnike sarajevske orga­ nizacije HSS zbog njihovih izjava da Hrvati ne treba da glasaju za Ognjena Priču jer je Srbin, kao i srpske agitatore, koji su pozivali birače da u ime »Kosova i krvi naših otaca i djedova« ne dozvole da bude razrušeno ono što su Srbi tolikim žrtvama stvorili. »Srpska kao i hrvatska buržoazija jednake su . . . radnička klasa ima da se bori kako protiv jedne, tako i protiv dru­ ge«.432 Zahvaljujući višegodišnjoj saradnji JMO i NRS, Bosna i Hercegovina nije postala jako žarište masovnog otpora politici nacionalnog ugnjetavanja hegemonističke velikosrpske buržoazije, kao što su to postale druge pokraji­ ne, npr. Hrvatska i Makedonija. Pod uticajem vjerske i nacionalne konfron­ tacije većine političkih stranaka, Bosna i Hercegovina je bila pravo poprište nacionalnih i vjerskih sukoba i istovremeno značajno uporište velikosrpske buržoazije u sprovođenju njene hegemonije i nacionalne neravnopravnosti u državi. Tako, saradnja radikala i JMO, naročito u kriznim situacijama re­ žima, i politika raspirivanja nacionalnih i vjerskih suprotnosti objektivno su u Bosni i Hercegovini tupili otpor vladajućem sistemu nacionalnog ugnjetavanja. Otuda nije slučajno što predstavnici Republikanskog radničko-se­ ljačkog saveza tu poziciju Bosne i Hercegovine objašnjavaju prvenstveno podrškom koju JMO pruža radikalskim vladama. Istovremeno, oni su smatra­ li da je HSS takođe krenula linijom ustupaka i sporazumijevanja sa predstav­ nicima velikosrpske hegemonističke buržoazije. Duge godine ilegalnosti bile su teška zapreka Komunističkoj partiji da uspostavi akcione političke veze i kontakte sa nezadovoljnim narodnim masama. U trenutku kada je razu­ mjela da borba protiv režima velikosrpske buržoazije osim klasnog karaktera ima još i obilježje borbe protiv nacionalnog ugnjetavanja, ona se i dalje frontalno postavljala ne samo prema Radikalnoj stranci, već i prema JMO i HSS i tako, umjesto da se povezuje sa eksploatisanim i potlačenim masa­ ma, ona se od njih odvajala i izolovala. Njene optužbe protiv buržoaskog vodstva u pokretima potlačenih naroda, u prvom redu hrvatskog, da izdaje interese ugnjetenih nacija, nisu shvatale ni usvajale široke mase u tim pokre­ tima. Na taj način, objektivnim teškoćama koje su stajale na putu njenoj inicijativi stvaranja Radničko-seljačkog republikanskog saveza, sa odlučuju­ 431 ABH — VŽSO — Pov. broj 1762/1928. Policijska direkcija za Bosnu i Hercegovinu — Sarajevo — 25. IX 1928. — Velikom županu sarajevske oblasti — Sarajevo. 432 ABH — VŽSO — Pov. broj 1935/1928. Policijska direkcija za Bosnu i Hercegovinu — Sarajevo — 17. X 1928 — Velikom županu sarajevske oblasti. 179

ćim značajem u borbi za obaranje i ukidanje sistema nacionalnog ugnjeta­ vanja, K PJ je svojom praktičnom konfrontacijom nacionalnim, po svojoj strukturi demokratskim strankam a dodavala nove, negativne okolnosti. Dok je vladajuća buržoazija znala šta hoće, protivnički, antihegemonistički ta­ bor bio je razbijen i nalazio se u rasulu. K PJ je u ovom taboru znala šta hoće; mnogo bolje šta neće, ali je domašaj njenog uticaja bio izrazito kratak. Pogotovo u Bosni i Hercegovini, gdje su njene organizacije bile jako prorijeđene, lišene čvrstog i sposobnog rukovodstva, koje bi ih povezivalo i usmjeravalo.

U oktobru 1928. godine bio je sazvan IV kongres K PJ u Drezdenu. Pri prem e za njegovo održavanje tekle su u znaku borbe protiv frakcionaštva, koju su zahtijevali Đuro Đaković, radeći kao član CK KPJ u Moskvi i MK K PJ Zagreb pod rukovodstvom Josipa Broza, a IKKI prihvatio njihove sta­ vove i ugradio ih u »Otvoreno pismo članovima KPJ« u maju 1928. godine. Opredjeljujući se za dosljednu borbu protiv frakcija, Kongres je izrabrao novi CK KPJ, po sastavu 90% radničkih, sa sekretarom Đurom Đakovićem.433 Održan u momentu kada je, zahvaljujući razornom djelovanju hegemonije, unutrašnja kriza stigla do kulminacije, kongres je u usvojenim dokumentima odredio strategiju K PJ u borbi za obaranje hegemonističkog sistema veliko­ srpske buržoazije. Polazeći od ocjene da pokreti ugnjetenih nacija po svojoj »objektivnoj sadržini« predstavljaju »buržoasko-demokratsku revoluciju«, Kongres je usvojio stanovište da se »danas revolucija u Jugoslaviji razvija kao buržoasko-demokratska revolucija u pravcu uspostavljanja demokratske diktature radništva i seljaštva«. Međutim, pobjeda buržoasko-demokratske revolucije u Jugoslaviji mogućna je samo pod hegemonijom proletarijata i vodećom ulogom K PJ u pokretima ugnjetenih nacija. S tim u vezi zadatak je K PJ u Srbiji, »gdje je baza hegemonističkog režima«, da u redovima srp skog proletarijata osigurava pom oć i podršku ugnjetenim nacijama i zalaže se za njihovo pravo na otcjepljenje i oružani ustanak protiv nacionalnog ugnjetavanja. Istovremeno, u m asama ugnjetenih nacija KPJ treba da se bori za ostvarenje načela samoopredjeljenja do otcjepljenja u obliku nezavis­ nih država; Hrvatske, Crne Gore, Makedonije, Slovenije. Kongres u tome vidi realnu mogućnost da hegemonija nacionalnih buržoazija pređe na rad ničku klasu pod vodstvom K PJ.434 U proglasu članovima KPJ, IV kongres zahtijeva od Partije da u cilju obaranja gospodstva hegemonističke veliko­ srpske buržoazije organizuje i vodi borbu za rušenje »imperijalističke tvore­ vine« — jugoslovenske države,435 je r nema rušenja hegemonije velikosrpske 433 Istorijski arhiv KPJ — tom II — str. 145. 434 Arhiv Predsjedništva CK SKJ — Kl — 1928/82—6. »Rezolucija IV kongresa KPJ o političkom i ekonomskom položaju i o zada­ ćama KPJ« — str. 22, 23, 32, 33, 34, 35, 36. Istorijski arhiv KPJ — tom II — »Rezolucija IV kongresa KPJ o privred­ nom i .političkom položaju Jugoslavije i o zadacima KPJ« — str. 157, 158, 162, 163, 164. Dr Dušan Lukač — op. cit. — str. 245—247. 435 Istorijski arhiv KPJ — tom II — članovima Komunističke partije CK KPJ — str. 215. 180

buržoazije bez rušenja jugoslovenske države, odnosno samo rušenje jugoslovenske države označava kraj hegemonije velikosrpske buržoazije. Isto vremeno, ovaj zadatak predstavlja sastavni dio strategije Kl u odbrani SSSR-a od imperijalističke agresije i međunarodne kontrarevolucije s obzi rom da Jugoslavija, kao »jedna od najmilitarističkijih država na svijetu« u pripremama engleske i francuske imperijalističke buržoazije za rat pro­ tiv SSSR-a ima posebnu ulogu u izgradnji snažnog antisovjetskog fronta na Balkanu.436 Kako usljed teškoća tehničke prirode CKKPJ nije mogao da poslije održanog kongresa odmah preuzme dužnost i organizacijama uputi kongres­ ne rezolucije i druge dokumente, Privremeni Centralni Sekretarijat KPJ pos lao je sažetu informaciju o radu i zaključcima Kongresa »Svim Pokrajin­ skim, Oblasnim i Okružnim komitetima KPJ«. U vezi sa kongresnim stanoviš­ tem o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji u ovoj informaciji ističe se da KPJ »treba najodlučnije da potpomaže svaki pokret ugnjetenih naroda (hrvatski, makedonski, crnogorski, slovenski, albanski) da se bori za pravo na odcepljenje: za samostalne nacionalne države tih n aroda. . . da seljaštvo koje je osnovni nosilac nacionalno-oslobodilačkog pokreta može da pobedi samo u savezu sa radništvom, samo u borbi za radničko-seljačku vlast, za demo­ kratsku diktaturu radnika i seljaka na bazi Sovjeta. Tu borbu za radničkoseljačku vlast i punu državnu samostalnost danas ugnjetenih naroda, Partija ne srne da uslovljava prihvaćanjem ma kakvih drugih parola, kao što je napr. balkanska federacija radničko-seljačkih republika, jer se velike seljač­ ke mase tek u toku borbe, tek u praksi mogu ubediti, da mogu pobediti i tu pobedu održati samo u na'jtešnjem savezu sa radništvom i seljaštvom ostalih balkanskih zemalja.«437 Navedeni stavovi upućuju na zaključak da u revolucionarnoj strate­ giji KPJ, koju određuju osnovne kongresne rezolucije, prvi put dolazi jasnije do izražaja povezivanje klasnog i nacionalnog momenta. Naime, borba pro­ tiv velikosrpske buržoazije ima ne samo klasnu nego i nacionalnu sadržinu i karakter, jer velikosrpska buržoazija predstavlja glavnog neprijatelja cjelo­ kupne radničke klase Jugoslavije i istovremeno nosioca politike hegemonije i nacionalnog ugnjetavanja. Stoga u Jugoslaviji nije mogućno voditi borbu protiv kapitalističke eksploatacije proletarijata i radničkih masa, a ne vo­ diti jednovremeno borbu i protiv nacionalnog ugnjetavanja. To su dvije strane jedinstvene revolucionarne borbe za socijalno i nacionalno oslobođe­ nje. Jedinstvenom je čini, s jedne strane, glavni neprijatelj — velikosrpska buržoazija, koja je istovremeno nosilac eksploatacije radničke klase i nosi­ lac politike nacionalnog ugnjetavanja, a s druge — proletarijat kao glavna snaga u borbi protiv eksploatacije i sistema nacionalnog ugnjetavanja. Usljed toga, proletarijatu kao osnovnoj društvenoj snazi u borbi protiv kapitalistič­ ke eksploatacije od strane velikosrpske buržoazije pripada rukovodeća uloga, uloga hegemona i u borbi protiv nacionalnog ugnjetavanja koju sprovodi ista 436 Arhiv Predsjedništva CKSKJ — Fond — Kl — 1928/82—9. »O ratnoj opasnosti i našim zadacima u borbi protiv rata« — str. 5—6. Istorijski arhiv KPJ — tom II — »O ratnoj opasnosti i našim zadacima u borbi protiv rata« — str. 184. 437 Arhiv Predsjedništva CK SKJ — Fond Kl 1928/95. »Svim Pokrajinskim Oblasnim i Okružnim komitetima KPJ« Privremeni Centralni Sekretarijat KPJ — str. 6—7. 131

snaga — velikosrpska buržoazija. Hegemoniji velikosrpske buržoazije su­ protstavlja se hegemonija proletarijata u svim oblicima revolucionarne bor­ be koju on vodi. Hegemonija jedne — eksploatatorske i ugnjetačke — klase ruši se i ukida hegemonijom njenog klasnog protivnika. Ali, hegemoniju veli­ kosrpske buržoazije nije mogućno uništiti samo ukidanjem njenog hegemonističkog sistema, već ukidanjem totaliteta uslova u kojima se ona spro­ vodi, to jest ukidanjem cjelokupnog političkog okvira u kome je hegemoni­ ja nastala i u kome se ostvaruje, to jest rušenjem »imperijalističke tvorevine — Jugoslovenske države«. To su unutrašnje, nacionalne pretpostavke i motivi revolucionarne — klasne i nacionalne — strategije K PJ utvrđene na IV kon­ gresu u Drezdenu. Ona, međutim, kao i svaka revolucionarna strategija pro­ letarijata, ima i svoje međunarodne determinante i koordinate. One su veza­ ne za odbranu SSSR-a, jedine socijalističke države, od restauracionih agre­ sivnih planova imperijalističkih sila. Postavlja se pitanje da li su ovi motivi ravnomjerno sudjelovali u definisanju strategije IV kongresa K PJ na području rješavanja nacionalnog pi­ tanja u Jugoslaviji. U svakom slučaju, i jedni i drugi bili su neosporno uticajni i značajni. Unutrašnji, nacionalni motivi opredjeljenja K PJ za razbijanje jugoslovenske države i obrazovanje nekoliko nezavisnih nacionalnih država u obliku radničko-seljačkih republika upućuju na zaključak da nega­ tivno stanovište K PJ prema jugoslovenskoj državi, formulisano na IV kon­ gresu, označava određenu fazu u procesu form iranja politike K PJ u oblasti rješavanja nacionalnog pitanja u Jugoslaviji.438 Dok na I i II kongresu (1919. i 1920. godine) K PJ zastupa gledište o nacionalnom jedinstvu Jugoslovena, na III zemaljskoj konferenoiji (1923) i III kongresu (1926) odbacuje to gledište i tretira Jugoslaviju kao višenacionalnu državu, princip samoopre­ djeljenja do otcjepljenja postavlja u samu osnovu svoje politike na pod­ ručju nacionalnog pitanja, i to pravo priznaje svima narodima Jugoslavije, na IV kongresu K PJ čini zaokret, pa pravo na otcjepljenje ne fungira više kao mogućnost, već se preobraća u obavezu, u dužnost K PJ da se bori za rješenje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji obrazovanjem samostalnih i neza­ visnih nacionalnih država na ruševinama velikosrpske hegemonističke i cen­ tralističke jugoslovenske države. Dva momenta su, po našem mišljenju, pre­ sudno uticala na negativno opredjeljenje K PJ prema jugoslovenskoj državi. Prvi je u njenom uvjerenju da velikosrpska buržoazija nije spremna da se odrekne svoje hegemonije, a drugi, da je SDK postala sklona sporazumije­ vanju i nagodbi sa velikosrpskom buržoazijom, čime se nikako ne dovodi u pitanje njena hegemonija, već samo poboljšava položaj buržoazija ugnjetenih nacija u Jugoslaviji. To je ocjena njenog ubjeđenja, da pravo na samo­ opredjeljenje ugnjeteni narodi mogu da ostvare samo otcjepljenjem od Jugo­ slavije i konstituisanjem sopstvenih nacionalnih država. To je ne samo način da se definitivno slomi hegemonija, već, takođe, i put da se spriječi poga­ đanje vodstva SDK sa nosiocima hegemonije. Negativno opredjeljenje KPJ prema jugoslovenskoj državi formulisano u dokumentima IV kongresa bilo je izraz njenog uvjerenja da unutrašnja državna kriza neminovno vodi raspa438 Vidjeti: Edvard Kardelj — »Posle dvadeset pet godina« — »Četrdeset godina« knjiga II: 1929—1935 — Zbornik sjećanja aktivista jugoslovenskog revolu­ cionarnog radničkog pokreta — »Kultura« — Beograd — 1960 — str. 5—35. Takođe: Janko Pleterski — »Komunistička partija Jugoslavije i nacionalno pitanje 1919—1941« — »Komunist« — Beograd — 1971 — str. 24—27. 182

du jugoslovenske države, ali i izraz njene nepovezanosti sa pokretima ugnjetienih nacija, činjenice da na ove pokrete ona nije imala nikakvog uticaja, svojevrsni izraz njene nemoći da bude efikasno politički prisutna u tokovi­ ma antihegemonističkih nacionalnih pokreta. U tom smislu djelovale su i internacionalne determinante i motivi u određivanju njene revolucionarne strategije. Kao članici Kl, koja je svoju strategiju opredjeljivala i usklađivala sa interesima i potrebama SSSR-a, Komunističkoj partiji Jugoslavije bio je sasvim prirodan zadatak da se bori za rušenje jugoslovenske države, koju je, po njenoj ocjeni, vladajuća veliko­ srpska buržoazija nastojala da učini značajnim poligonom antisovjetskog fronta na Balkanu. U evoluciji linije KPJ u oblasti nacionalnog pitanja potrebno je ukazati na izvjesne momente u vezi sa tretiranjem Bosne i Hercegovine. Dok se u dokumentima IV kongresa, kao i u posebnoj Rezolu­ ciji o nacionalnom pitanju koju je donio III kongres uopšte ne dotiče pitanje Bosne i Hercegovine, referat o »Političkoj situaciji i neposrednim zadacima« podnesen na III zemaljskoj konfrenciji NRPJ postavlja ga u isti red sa pita­ njima drugih pokrajina. Tu se, naime, kaže da parolu o radničko-seljačkoj vladi treba isticati kao propagandnu i agitacionu parolu u Hrvatskoj, Slove­ niji, Dalmaciji, B osn i i Makedoniji i povezivati je »pre svega« sa »rešavanjem agrarnog i nacionalnog pitanja«.4” Parola o radničko-seljačkim vladama, kao i o radničko-seljačkim republikama i Balkanskoj federaciji radničko-seljačkih republika zadržala se poslije Treće zemaljske konferenci­ je i dalje u odlukama i rezolucijama partijskih kongresa kao izraz opredjeljenja KPJ u borbi za rješavanje nacionalnog pitanja, ali se u njima više ne spominje Bosna i Hercegovina. U ovim dokumentima postavlja se zahtjev za obrazovanjem radničko-seljačkih vlada u svim pokrajinama, u kojima su razvijeni nacionalni pokreti protiv hegemonije velikosrpske buržo­ azije. U tom pogledu situacija u Bosni i Hercegovini razlikovala se u poređenju sa drugim pokrajinama, koje su osjećale težak pritisak sistema nacio­ nalnog ugnjetavanja. Izuzev HSS, koja je i u bosansko-hercegovačkim hrvat­ skim masama bila neosporno uticajna. ali u pokrajinskim razmjerama nije dolazila u red moćnih političkih partija, u Bosni i Hercegovini nije bilo razvijenih antihegemonističkih nacionalnih pokreta, od kojih je polazila KPJ kada je postavljala svoje zahtjeve za obrazovanjem radničko-seljačkih vlada, odnosno radničko-seljačkih republika. Time se, po našem mišljenju, objaš­ njava činjenica što se u zahtjevima IV kongresa za obrazovanjem samo­ stalnih nezavisnih država kao radničko-seljačkih republika u sklopu Balkan­ ske federacije radničko-seljačkih republika ne spominje Bosna i Hercegovi­ na. Mogućno je samo pretpostavljati, u nedostatku relevantnih izvora, da neisticanje zahtjeva za posebnim položajem Bosne i Hercegovine podra­ zumijeva njenu teritorijalnu integraciju u okviru Srbije, odnosno podjelu između Srbije i Hrvatske. Na osnovu raspoloživih izvora može se tvrditi da pokrajinska organi­ zacija KPJ u Bosni i Hercegovini nije imala uticaja na formiranje stavova partijskih kongresa i partijskog rukovodstva o rješavanju nacionalnog pita­ nja. Naprotiv, izvjesno je da je partijska organizacija u Bosni i Hercegovini sa zakašnjenjem dobijala informacije i dokumente, koji su sadržavali ove439 439 Istorijski arhiv KPJ — tom II — III Zemaljska konferencija KPJ — »Politička situacija i neposredni zadaci« — str. 65. 183

stavove. Stanovište Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu, kao i Mjesnog komiteta K PJ Sarajevo prema proslavi 10-godišnjice stvaranja jugoslovenske države potvrđuje da pokrajinsko rukovodstvo do tada još nije bilo primilo informaciju o radu i zaključcima IV kongresa, koju je Privre­ meni centralni sekretarijat K PJ uputio svim pokrajinskim, oblasnim i okruž­ nim komitetima neposredno po održanom kongresu u oktobru 1928. godine. U Proglasu Pokrajinskog komiteta KPJ i Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za Bosnu i Hercegovinu od 1. decembra 1928. godine kaže se da su nacionalne m an jin e izložene ugnjetavanju, a za »nesrpske nacije« da su »unižene«; ne postavlja se kongresni zahtjev za razbijanjem jugoslovenske države i obra­ zovanjem nezavisnih nacionalnih država u obliku radničko-seljačkih repub­ lika, a umjesto kongresnog opredjeljenja za Balkansku federaciju radničko-seljačkih republika Proglas PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu ističe parolu Saveza balkanskih sovjetskih republika.4*0 štam pan takođe povodom 10-godišnjice osnivanja države pod naslovom »Žalosni krah desetgodišnjice oslo­ bođenja i ujedinjenja«, prvenstveno kao izraz protesta protiv te proslave, letak MKKPJ Sarajevo takođe ne stoji u znaku strategije IV kongresa. U njemu nema ni jednog od kongresnih zahtjeva koji čine novu liniju K PJ u vezi sa rješavanjem nacionalnog pitanja u Jugoslaviji. U letku se kaže da režim organizuje proslavu kako bi »uskrsnuo zamrli patriotizam naroda« radi nagodbe sa hegemonistima, dok se »spahinovci« optužuju da »direktno podržavaju krvavi režim« i obmanjuju »muslimansku sirotinju«. Na kraju let­ ka MKKPJ i MK SKOJ-a pozivaju radnike da se okupe oko K PJ kako bi se srušio »ovaj truli režim i sistem« i postavio »temelj boljeg i čovječanskog života«. Samo je KPJ, podvlači se, u stanju da povede radnike »u borbu za pravo oslobođenje«.44041 Ni jednim starvom, formulisanim u ovom letku povodom 10-godišnjice stvaranja jugoslovenske države, sarajevski MKKPJ i MK SK­ OJ-a, kao i PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu ne pokazuju da su im tada bili poznati zaključci IV kongresa, iako je to bila prilika da se razrade i popularišu njegovi stavovi o rješavanju nacionalnih pitanja. Nema izvora koji bi pokazali koliko je antijugoslovenski kurs IV kongresa K PJ bio prisutan u završnim pripremama za uvođenje vojno-monarhističke diktature. U svakom slučaju, IV kongres sa svojim jasnim opredje­ ljenjem za razbijanje jedinstvene jugoslovenske države na samostalne nacio­ nalne radničko seljačke države objektivno je pooštrio unutrašnju državnu krizu, doveo je do najviše tačke, je r je u nju unio elemenat negacije po­ stojećeg državnog oblika, koji nije bio nikako prisutan u zahtjevima glavne antihegemonističke i anticentralističke parlamentarne, demokratske snage — SDK. Tako se u strukturi antihegemonističkog fronta KPJ izdvojila svojim 440 GRAĐA o djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1921—1941« — »Proleteri svih zemalja ujedinite se« — Proglas Pokrajinskog komiteta KPJ i SKOJ-a za Bosnu i Hercegovinu — povodom 10-godišnjice stvaranja jugoslovenske države — Sarajevo 1. decembra 1928. godine — str. 415—417. (Original proglasa čuva se u Državnom arhivu Dubrovnik — Veliki Župan Dubrovačke Oblasti — Pov. br. 3348/1929). Posebno je zanimljivo stanovište u Proglasu da je »KPJ jedina u stanju osloboditi radni narod od pljačke i nasilja, nacionalne manjine od ugnjetavanja, sve gladne nahraniti, seljacima dati besplatno zemlju...« — str. 416. 441 Arhiv Predsjedništva CK SKJ — Fond Kl — 1928/91. »Proleteri svih zemalja ujedinite se« — Žalosni krah desetgodišnjice »oslobo đenja« i »ujedinjenja« — Letak MKKPJ i MK SKOJ-a u Sarajevu.

184

kritičkim, negativnim odnosom ne samo prema nosiocima hemegonije i na­ cionalnog ugnjetavanja, već i prema građansko-đemokratskom opozicionom bloku zbog njegove spremnosti da u kontaktima sa hegemonistima na svoju štetu pomjera granicu popuštanja i sporazuma. Kao da su politički tokovi potvrđivali ispravnost stanovišta KPJ. Dok su iza leđa javnosti dvor i vojni vrh bili tako reći pripremili cjelo­ kupnu organizaciju i programsku platformu diktature, čvrsto riješeni da pristupe njenom proglašenju, u javnosti se vodila igra u kojoj se »demokrat­ ski« pripremao izlaz iz državne krize obrazovanjem neutralne, nadstranačke vlade sa generalom na čelu, u čemu su predloži vođa SDK imali najveću specifičnu težinu. Tako diktatura nije formalno bila nametnuta, već se po­ javila na zahtjev parlamentarnih demokratskih stranaka, prije svega opozici­ one, prečanske, po nacionalnom sastavu mahom hrvatske SDK, pri čemu se nije škrtarilo u izjavama najvećeg povjerenja u kralja i narodnu dinastiju.442 Proglašenje diktature 6. I 1929. godine, koje je objavio kralj svojim već pri­ premljenim manifestom, bilo je očekivano, »demokratski« pripremljeno fi­ nale završnog čina spašavanja države od rasula, u čemu su bili saglasni svi ustavni legitimni politički faktori — kralj, vojska, vladine i opozicione par­ lamentarne stranke: slovenačke, hrvatske, srpske i muslimanske. U ovoj fazi krize parlamentarne stranke, a ne dvor i vojska, optuživale su i tere­ tile parlamentarizam da ugrožava opstanak države i tražile njegovo ukidanje. Ironija istorije rijetko zna da bude ovako putpuna, kao što se ispoljila u svome jugoslovenskom parlamentarnom medijumu. Kada je ovako duboka, ironija istorije javlja se kao izvanredan tumač istorijskih zbivanja. Opštejugoslovenskom »podrškom« diktaturi dokazivalo se da je napredovanje ide­ je nacionalnog jedinstva, jugoslovenske nacionalne svijesti prevazišlo »ple­ mensku« svijest i podvojenost Jugoslovena, usljed čega je posebnim za­ konom od 3. oktobra 1929. država SHS nazvana kraljevinom Jugoslavijom. Teoriju o jedinstvenoj državi troimenog i troplemenog naroda odbacili su sami njeni tvorci i protagonisti i usvojili teoriju o jedinstvenoj državi je­ dinstvenog naroda u kome nema »plemena«. »Demokratski« rasplet državne krize vojnomonarhističkom diktaturom obilježio je novu eru države bez stranačkih parlamentarnih kriza, eru »jedinstva naroda i države«, koje su zajedno uspostavili narod i kralj pod svim znamenjima imena Jugoslavija. Za KPJ to je imalo značaj nove Obznane i novog Zakona o zaštiti države. Ona je bila prva na udaru apsolutističkog režima, koji je odmah pristupio planu potpunog uništenja njenih organizacija i kadrova. Vlada jugoslovenske države po drugi put je objavila rat do istrebljenja jedinoj jugoslovenskoj partiji. Vojno-monarhistički režim činio je to iz sasvim tačnog uvjerenja da se u KPJ nalazi nepomirljivi i postojani protivnik, koji se održao već gotovo decenju uprkos antikomunističkom »bijelom teroru«. Iako je neposredno uoči proglašenja diktature u K PJ bilo pretpostavki o mogućnosti obrazovanja »neutralne« vlade i uvođenja »pripitomljenog ob­ lika autonomije« u režiji »mračnih sila«,443 proklamovanje diktature ona je odmah označila kao »uvođenje apsolutizma«, a Mačekovu izjavu o »raskop­ čanom lajbeku«, o »velikoj mudrosti Njegovog Veličanstva kralja«, o real­ 442 Dr Nedim Šarac — op. cit. — str. 158. 443 BORBA — br. 3 — 5. siječnja 1929 — »Mračne sile rješavaju krizu«. 185

nosti ideala hrvatskog naroda »da bude g o s p o d a r... u svojoj slobodnoj Hrvatskoj« partijski organ propratio je upozorenjem: »Ovo treba dobro da zapamte naročito radnici i seljaci«.444 Po ocjeni K PJ proklamovanje i uvođe­ nje »apsolutne diktature udružene krupne srbijanske, hrvatske i slovenačke buržoazije i veleposjednika pod vodstvom velikosrpskog kralja Aleksandra i bjelorukačke vojne organizacije. . . označava nemilosrdnu i grubu eksploa­ taciju radničke klase i seljaštva i još pooštrenije nacionalno ugnjetavanje potlačenih naroda«. Istovremeno, K PJ podvlači da je uspostavljanju re­ žima diktature otvorilo put »kontrarevolucionarno vodstvo SDK i HSS«, ko­ je je »izdalo revolucionarnu borbu hrvatskih seljaka« i kočilo je širenjem »iluzija i nada u kralja i narod«. K PJ zaključuje da novi režim po svome karakteru predstavlja »vojno-fašističku diktaturu«, pa na temelju integralne ocjene izvršenih prom jena u državnom uređenju i upravljanja u državi formuliše svoju revolucionarnu strategiju koja treba da se ostvaruje pridobijanjem najborbenijih elemenata za revolucionarni jedinstveni front, sistemat­ skom mobilizacijom širokih masa seljaštva i ugnjetenih nacija, poveziva­ njem njihove borbe sa borbom radničke klase i pripremanjem oružanog ustanka radnika, seljaka i ugnjetenih nacija protiv vojno-fašističke dikta­ ture«.445 U K PJ vlada uvjerenje da »vojno-fašistička« diktatura otvara per­ spektivu oružanog ustanka u Jugoslaviji, pa u toku njegovog pripremanja treba isticati parole. »Za samoopredjeljenje do otejepljenja«, »Za Balkansku federaciju radničko-seljačkih republika«, »Za vlast radnika i seljaka«.446 U drugoj radničkoj partiji, SPJ, uspostavljanje šestojanuarske diktature dobilo je drukčija, komunističkim sasvim suprotna tumačenja i ocjene. Kao da se dvorsko-generalskom udaru postavljala socijalistička paralela jugoslovenske nacionalne perspektive, u redovima SPJ smatralo se i tvrdilo, »Proces nacionalne revolucije Jugoslovena još nije sasvim završen. On je danas u periodu međusobne borbe jugoslovenskih plemena oko uređenja zajedničke nacionalne države«.447 U ovom shvatanju buduće uređenje države presudno je zavisilo od ishoda i međusobne borbe jugoslovenskih »plemena« Pitanje se, po SPJ, postavljalo u obliku »ko će koga«, tj. koje pleme će biti pobjed­ nik i određivati državno uređenje. »Jugoslovenska nacionalna revolucija« ni u socijalističkom konceptu nije mogla da se ostvari ako ne bi riješila pi­ tanje »plemenskog« prestiža. Ipak, uz sve nesumnjive razlike i izrazite suprotnosti u ocjeni nove političke situacije u državi u znaku vojnomonarhističke diktature, kao i u njihovim strateškim zadacima, uslovljenim stvarnim stanjem, mogućno je govoriti o izvjesnim zajedničkim elementima u postavljanju K PJ i SPJ prema političkoj realnosti koju obilježava uvođenje šestojanuarske diktatu­ re. Oni se nalaze prije svega u nerealnosti njihove strategije. Niti je stanje uvedeno diktaturom, uprkos zaoštravanju i produbljivanju društvenih, po­ litičkih i nacionalnih protivrječja i suprotnosti. pružalo realne uslove za oružani ustanak radnika, seljaka i ugnjetenih naroda, niti jc diktatura stvo­ 444 BORBA — br. 5 — 9. siječnja 1929 — »Diktatura«. 445 PROLETER — br. 1 — 1929 — »Vojno-fašistička diktatura i naši zadaci«. 446 KLASNA BORBA — marksistički časopis — organ KPJ (sekcije Kl) — broj 13/14 — »Vojno-fašistička diktatura«. 447 RADNIČKE NOVINE — br. 2 — 11. januara 1929 — »Povampireni socijalpatriotizam«. 186

rila mogućnosti za dovršavanje »procesa nacionalne revolucije Jugoslovena«. Neosporno, sadašnjost nije bila sklona ni komunističkoj, ni socijalističkoj strategiji; ni oružanom ustanku protiv sistema kapitalističke eksploatacije i nacionalnog ugnjetavanja, ni jugoslovenskoj nacionalnoj revoluciji koja će definitivno likvidirati »plemenske« sukobe. Međutim, u nerealnosti ovih per­ spektiva u postojećim uslovima, nalazile su se i sadržavale njihove različite realne mogućnosti. Jedne će tek doći sa is to rij skim razvitkom, dok su se druge okretale prošlosti i u njoj tražile pravo na budućnost.

l8 7

RAZDOBLJE VOJNO-MONARHISTIČKE DIKTATURE (1929— 1931) Građanska (a dijelom i radnička) politika u Bosni i Hercegovini predstavljala je jedan od pouzdanijih oslomaca režimima velikosrpske hege­ monije, koji su se smjenjivali u zemlji od kraja 1918. godine do uspostavlja­ nja šestoj amuarske diktature 1929. Iz toga bi se mogla izvući pretpostavka da su koalicione vlade vodile računa o toj podršci i svojom ekonomskom politikom pomagale Bosni i Hercegovini da savlada privrednu zaostalost i osposobi se za moderan razvoj svojih proizvodnih snaga i mogućnosti. Ova pretpostavka, međutim, ostala je u svome logičkom okviru. Oni, koji su u tom smislu razmišljali, nisu imali vlast, a oni koji su imali stvarnu vlast, nisu o tome ozbiljno ni mislili. U prirodi hegemonije, kao što je poznato, nije da pomaže slabijem, već da ih izrabljuje. Ako bi postupila drukčije, ne bi ni bila hegemonija. Političko podržavanje velikosrpske hegemonije iz Bosne i Hercegovine služilo je prvenstveno dokazivanju tvrdnje da su Bosnn i Hercegovina »srpske zemlje«, pri čemu su bosanskohercegovački predstav­ nici ove politike, slijepi i neosjetljivi prema njenim realnim posljedicama, prepuštali ekonomske arterije Bosne i Hercegovine procesu sušenja i suža­ vanja. Rezultati negativnog odnosa režima velikosrpske buržoazije prema zahtjevima i potrebama ekonomskog razvitka Bosne i Hercegovine više­ struko se potvrđuju statističkim podacima o stanju u vitalnim oblastima priv­ rede Bosne i Hercegovine. Jedna decenija svakako nije bila dovoljna da se relativno zaostala i nerazvijena privreda Bosne i Hercegovine preobrazi u razvijenu i naprednu privredu, ali je predstavljala sasvim dovoljno raz­ doblje da potvrdi prisutnost postojanih tendencija depresivnog ekonomskog kretanja. Od osnivanja jugoslavenske države do kraja 1928. godine u Bosni i Hercegovini podignuta su 84 nova preduzeća prerađivačke industrije sa po­ gonskom snagom od 6 098 Jcs, u kojima je dobilo zaposlenje 6 600 radnika. Međutim, zastupljenost pojedinih industrijskih grana nije se promijenila,445 što znači da je i dalje preovlađivala drvna industrija pretežno polufinalnog oblika proizvodnje. Bila su to preduzeća koja su zapošljavala prosječno 48 448 Dr Kemal Hrelja — »Industrija i saobraćaj u Bosni i Hercegovini od 1929—1941. godine« — PRILOZI — Institut za istoriju radničkog pokreta — br. 2.—Sarajevo—1966— str. 128. 188

80 radnika, dok su preduzeća podignuta do 1919. godine imala prosječno 138,4 radnih mjesta.449 U poređenju sa drugim jugoslavenskim pokrajinama industrijski razvitak u Bosni i Hercegovini bio je znatno slabiji. To je bila posljedica smanjivanja kapitalnih investicija u Bosni i Hercegovini poslije 1918.450 Poznato je da razvoj industrije ide uporedo sa razvojem sao­ braćaja. Oni se međusobno uslovljavaju. U Bosni i Hercegovini u tom pogle­ du slika je podjednako siva. U njoj se željeznički saobraćaj odvijao i dalje isključivo uskotračnim prugama, a kolski saobraćaj davno izgrađenim i dijelom na savremen način rekonstruisanim drumovima.451 Iako su potrebe zahtijevale da se prevoz na željeznicama poveća za 32%, stanje željeznica u Bosni i Hercegovini ostalo je nepromijenjeno u periodu 1918— 1928.452 Po socijalnoj strukturi svoga stanovništva izrazito seljačka zem lja/53 Bosna i Hercegovina imala je tipično zaostalu i nerazvijenu poljoprivredu. Bila je to u prvom redu posljedica vladine agrarne i poreske politike pre­ ma Bosni i Hercegovini. Država je sasvim zanemarila podizanje poljopri­ vredne proizvodnje u Bosni i Hercegovini i prepustila je da tavori pri­ mjenjujući primitivna oruđa za obradu zemlje. Istovremeno, tako zane­ marenu poljoprivredu izložila je jakom pritisku poreske politike, koji ona nije mogla da izdrži bez još težih posljedica po svoj razvitak. Dok je seljak u Savskoj banovini po jednom hektaru poljoprivredne površine plaćao 15,2 dinara poreza prema čistom katastarskom prihodu, seljak u Dunavskoj bano. vini 13 dinara, seljak u Moravskoj banovini 26,7 dinara, bosanskohercegovački seljak plaćao je po jednom hektaru 38,7 dinara poreza. »Ovakva poreska politika, koja se kroz 10 godina sprovodila na seoskom posjedu, imala je za posljedicu da je posjed Bosne i Hercegovine bio daleko više opterećen nego u drugim krajevima, da je ta politika išla neposredno na štetu bosanskih poljoprivrednika, a u prilog poljoprivrede drugih k rajeva. . . i da je .. . ostavila nepovoljno dejstvo na razvoj . . . cjelokupne bosanske privrede«.45445 Takvom stanju poljoprivrede u Bosni i Hercegovini doprinijela je i državna kreditna politika prema Bosni i Hercegovini, koja je bila lišena povoljnih poljoprivrednih kredita u uslovima kada su zemljoradničke kre­ ditne ustanove, usljed teške poljoprivredne i finansijske krize, gotovo na ci­ jelom području Bosne i Hercegovine, bile primorane da obustave rad.4-'5 Kao veoma osjetljiva grana privrede, bankarstvo u Bosni i Hercegovini pokazivalo je iste tendencije koje su se ispoljavale u poljoprivredi i indus­ triji. Broj novčanih zavoda u Bosni i Hercegovini 1927. godine opao je za 449 Milivoj Erić, Kemal Hrelja, Olga Kozomora—»Strukturalna kretanja i promjene u bosanskohercegovačkom društvu u posljednjih 50 godina« — ANUBilI — Posebna izdanja — KNJ— 13—str. 54. Dr Kemal Hrelja — op. cit. str. 131. 450 Dr Kemal Hrelja — op. cit. (»Na jedno preduzeće prije 1919. uloženo je prosječno 6.107,6 hiljada dinara, a na ona poslije 1919. godine 1.851,5 hiljada di­ nara« — str. 131). 451 Abo Koen — »Privreda Bosne i Hercegovine u istorijskom presjeku« (Članak u knjizi: »Bosna i Hercegovina kao privredno područje« — str. 428). 452 Dr Kemal Hrelja — op. cit. — str. 150. 453 Kao pod 449) — str. 48 (»Godine 1931 u Bosni i Hercegovini je bilo 81,190/o stanovništva vezanog za poljoprivredu, 6,7% za industriju...«). 454 Đorđo Krstić — »Agrarna politika Bosne i Hercegovine« — (Članak u knjizi: »Bosna i Hercegovina kao privredno područje« — str. 131). 455 Isto — str. 158—159. 189

iS, dok su se kapitali sa 268,944 smanjili na 235,306, a ulozi sa 519,574 na 415,026 dinara.-156 »Novčarstvo Bosne i Hercegovine danas je u teškom sta­ nju i u neizvjesnijem položaju nego što je bilo u samom početku pre 45 g o d in a ... Sama činjenica da već 10 godina na teritoriji Bosne i Hercegovine nije osnovan ni jedan novčani zavod akcionarskog tipa dovoljno ilustruje to nepovjerenje«.456457 Prateće pojave takvog kretanja u privredi Bosne i Herce­ govine ogledaju se, pored ostalog, u izrazito sporom razvoju gradova i veoma jakoj emigraciji radnog stanovništva. Rezultat slabe ekonomske aktivnosti, spori porast gradskog stanovništva uslovljavao je visok procenat neproduk­ tivnog stanovništva u gradovima Bosne i Hercegovine, dok je emigracija iz Bosne i Hercegovine bila naročito intenzivna u krajevima koji su imali naj­ veći prirast stanovništva u zemlji.458 Ovom skučenom prikazu društveno-ekonomskog stanja u Bosni i Hercegovini pripada podatak da je ova pokra­ jina krajem tridesetih godina imala 73% nepismenog stanovništva.459 Glas za prevazilaženje ovako teških ekonomskih prilika u Bosni i Hercegovini, koji je dolazio iz društvene baze, širokih slojeva seljaštva i radničke klase, iz glavnih privrednih grana — industrije, saobraćaja i poljoprivrede, iz seljačkih i radničkih partija, iz redova stručnjaka sa područja svih grana proizvodnje i prometa — ekonomista, finansijera, agronoma, šumara, metaturga, rudara, kom ercijalista i drugih stručnjaka, specijalista, nije nalazio odjeka u centrim a političke i ekonomske moći u državi. Poslije uspostavlja­ nja šestojanuarske diktature hegemonisti su pooštrenim sredstvima i mje­ ram a čuvali poredak »državnog i nacionalnog jedinstva«, a kapitalisti su se ubrzo našli u situaciji da se brane od razornih posljedica velike ekonomske krize koja je kucala na vrata Jugoslavije i u koju će ona provaliti snagom nezadržljive stihije. Zahvaljujući hegemonističkim težnjama velikosrpske buržoazije da se metodima i sredstvima političke vlasti ekonomski podigne i učvrsti na račun razvijenije prečanske, prvenstveno hrvatske i slovenačke buržoazije, jugo­ slavenska privreda bila je dovoljno ranjiva i nesposobna da se uspješnije odupre talasima svjetske privredne krize, koja je najavljena krahovima na njujorškoj berzi u oktobru 1929. godine. Udarima krize nisu mogle odoljeti ni pobjedničke, a još manje pobijeđene zemlje. Njene posljedice imale su višestruke izraze i oblike. Najprije je došlo do pada hartija od vrijednosti, pri čemu su najveće gubitke pretrpjeli milioni sitnih štediša u svijetu. Po­ čelo je veliko i naglo smanjivanje i obustavljanje proizvodnje u mnogim granama privrede, prije svega u industriji i poljoprivredi, praćeno padom radničkih nadnica, galopirajućim porastom nezaposlenosti, padom cijena industrijskih i poljoprivrednih proizvoda itd. Ugrožena unutrašnjom krizom političkih i nacionalnih odnosa, država nije bila u stanju da svojim mjerama ublaži negativne uticaje, kojima je bila izložena jugoslovenska privreda, niti sprem na da radničku klasu zaštiti od teških posljedica kojima je eko­ nomska kriza pogađala njene životne uslove. Dubina i razmjere krize u svijetu izražavaju se u podacima Sekretarijata Društva naroda, prema koji­ 456 Marko Marković — »Bankarstvo Bosne i Hercegovine« (Članak u knjizi: »Bosna i Hercegovina kao privredno područje« — str. 383). 457 Isto — str. 393. 458 Abo Koen — op. cit. — str, 429. 489 Milivoj Erić, Kemal Hrelja, Olga Kozomora — op, cit. str. 48. 190

ma je n& početku 1933. godine nezaposlenost dostigla maksimalnu cifrU od trideset miliona lica.440 U razdoblju krize broj nezaposlenih u Jugoslaviji kretao se između 500 i 600 hiljada.461*463 Istovremeno, u Bosni i Hercegovini tek svaki 41 hranilac porodice uspio je da osigura zaposlenje.442 Prema po­ dacima sarajevske Radničke komore u periodu 1930— 1933, uporedo su išli porast nezaposlenosti i padanje radničke nadnice. U poređenju sa 1930. godinom broj nezaposlenih povećava se 1933. godine gotovo za tri puta, a nominalna nadnica kvalifikovanih i nekvalifikovanih radnika u isto vrijeme opala je za 40°/o.443 Posljedice krize najteže su pogađale radništvo, sitno i srednje seljaštvo, male i srednje trgovce i zanatlije, one društvene klase i slojeve kojima je inače pripadao najmanji dio društvenog bogatstva, iako su ga oni stva­ rali svojim radom. Ali, ni kapitalistički stratum bosanskohercegovaćke privrede nije mogao da izađe iz krize neoštećen; utoliko prije što u Bosni i Hercegovini nisu ni postojali krupniji privredni kapaciteti. Udarima krize u Bosni i Hercegovini najviše su bile izložene drvna i prerađivačka indu­ strija, naročito drvna, jer je najviše bila vezana za inostrano tržište.464465* Sto se kriza više produbljivala, to se u prerađivačkoj industriji smanjivao broj preduzeća, a u njima zapošljavao sve manji broj radnika. U periodu 1929— 1933. prerađivačka industrija zaposlila je u 29 novih preduzeća svega 1525 radnika.445 Pokrenuti borbom za golu egzistenciju, na gradsku privredu vrše snažan pritisak nekvalifikovani radnici, koji svojom jeftinom radnom snagom dovode do snižavanja najamnine i do povećanja nezaposlenosti kvali­ fikovanih radnika. »Strugare su krajem 1931. godine otpuštale 3,36 puta više nego što su primale radnika. Sredinom 1932. godine broj zaposlenih radnika (u bosanskoj drvnoj industriji,) pao je na 6.456 prema 39.180 prosječno zaposlenih 1929. godine«.446 Jedan od bitnih elemenata procesa fluktuacije nekvalifikovane radne snage i otpuštanja kvalifikovanih radnika ogleda se u snažnoj tendenciji produžavanja radnog vremena i opadanja radničkih nad­ nica. U 1930. godini radno vrijeme u raznim granama industrije kretalo se od 10 do 18 sati dnevno, dok se uporedo s tim povećava broj radnika sa nadnicom do 20 dinara, a smanjuje broj radnika sa nadnicom do 30 dina­ ra.467 Izazvano krizom, opadanje kupovne moći radništva i seljaštva teško je pogađalo gradske privredne djelatnosti, i obratno, obustavljanje rada 440 Todor Kruševac — »Razvojni put trgovine grada Sarajeva u periodu iz­ među ratova (1918—1941)« — (»Glasnik arhiva i Društva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine« godina XII—XIII; knj. XII—XIII Sarajevo — 1972—1973 — str. 180). 441 dr Ahmed Hadžirović — »Sindikalni pokret u Bosni i Hercegovini 1918 -1941« — str. 97. 442 dr Nikola Vučo — »Agrarna kriza u Jugoslaviji 1930—1934« — Beograd — 1968 — str. 222 — (»Za vreme prosperiteta jedan radnik dolazio je na 22,5 doma­ ćinstva, a za vreme krize jedan radnik na 824 domaćinstva«). 463 dr A. Hadžirović — Isto. 464 dr Kemal Hrelja — op. cit. — str. 127. 465 Isto — str. 130. 446 dr Nikola Vučo — op. cit. — str. 222. 467 dr A. Hadžirović — »Prilog proučavanju položaja radnika u Bosni i Hercegovini između dva rata« — PRILOZI — br. 10/2 — Sarajevo — 1974 — str. 243; 254. 191

industrijskih preduzeća i stečajevi trgovačkih firmi neposredno su uticali na redukciju zaposlenih radnika i padanje najamnina.468 Ekonomska kriza zahvatila je sve grane industrije i prom eta tako snažno i povezano da se svaki pokušaj prodora iz kruga pretvarao u njegovo sve čvršće zatvaranje. Pri tome su klasne suprotnosti dobijale izrazito oštre oblike. Otpor koji je K PJ pružala diktaturi nije mogla da spriječi i slomi ni sva njena uporna i višestruko pojačana aktivnost protiv komunista. Partijske organizacije, u Mostaru i drugim mjestima, rasturale su letke čak među voj­ nike u kasarnama. U nezadovoljstvu seljaka one su vidjele njihovu težnju da se što prije aktiviraju na zadacima Partije, lako je vodeći aktiv bio uhapšen, organizacije K PJ, izvještavao je Politbiro CK KPJ, koji se nalazio u zemlji, Izvršni komitet Komunističke internacionale sredinom 1929. godi­ ne, u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni, uprkos velikim žrtvama, još uvijek su sposobne za borbu.468- “ Izložena sistematskom proganjanju koje je preduzeo režim diktature sa ciljom da je u naletu razbije i kao političku organizaciju potpuno i defi­ nitivno uništi,468 b K PJ je, i pored velikih gubitaka kadrova i likvidiranja organizacija u mnogim industrijskim centrima, ostala na političkoj sceni i nastavila da se bori u uslovima koje su joj nametnuli vlast izrazitog poli­ tičkog terora i olujna ekonomska kriza. Sve okolnosti bile su neumoljivo protiv nje okrenute. Ekonomska kriza svojim teškim teretom pritiskivala je njenu životnu bazu — radničku klasu i seljaštvo, a diktatura je uspijevala da joj desetkuje i onesposobljava najznačajnije organizacije. Opstati se moglo samo islrajnim otporom i borbom, učvršćenjem uvjerenja da će se porazi izdržati i da se već stiču okolnosti za opšti napad na kapitalistički društveni sistem i državni politički poredak. Diktatura i kriza zajedno stva­ raju arm iju nezadovoljnih socijalno eksploatisanih i nacionalno ugnjetenih masa i tako objektivno radi za K PJ. Njen najvažniji neposredni zadatak je da ih mobiliše, organizuje i povede u boj za socijalno i nacionalno oslobo­ đenje. Kriza je dokaz da se kapitalizam nezadrživo raspada i ruši, a diktatura potvrda da je buržoazija iscrpila sve oblike svoje političke vladavine. Revo­ lucija stiže ante portas. Jugoslavija je »najzrelija« za komunističku ofanzivu. Stvoreno u Komunističkoj internacionali ovo uvjerenje brzo se preni­ jelo u vrh K PJ, u kojoj se učvršćivalo srazmjerno pojačanim progonima nje­ nih kadrova i organizacija. U riješenosti diktature da razbije i uništi KPJ, komunisti su vidjeli dokaz da su to panični koraci buržoazije, koje ona preduzima iz straha od proleterske revolucije, činilo im se da se moralno-psihološka prijetnja baukom preobratila u realnu političku snagu pred 468 dr N. Vučo — op. cit. — str. 219. Todor Kruševac — op. cit. — str. 172. 468~a Institut za istoriju Sarajevo — Kl — 11—MF 46/256 (287—291). An das EKKI — (1929) — von P.B. des Z.K. der KPJ im Lande (»Im Laufe der letzlich zwei Monaten hat die mjlitarfaschischtische Diktatur alle ihre Kräfte im Kampfe gegen unsere Partei mobilisiert. . . Nach der Ermordung des Genossen Đ.Đ. lund N.H. sowie nach dem 1. Mai hat die gesamte Partei ihre Tätigkeit verdreifacht. . . In Slowenien, Kroatien und Bosnien sind die Organisationen trotz ungeherurer Opfer noch immer kampf fähig obzwar sie ihrer führenden Aktivs beraubt sind«). . . 468~b dr Todor Stojkov — op. cit. — (»Proglašenje diktature značilo je isto­ vremeno otpočinjanje pfanzive na revolucionarni radnički pokret. . Od 152 procesa 83 su otpadala na komuniste«) — str. 125 — 126. 192

kojom će posljednja eksploatatorska klasa morati da položi oružje. Nije to bilo prvi put da su komunisti vjerovali u neminovnost revolucije i njeno izbijanje vezali za sasvim određene uslove. Istorija komunističkog pokreta puna je primjera očekivanja revolucije, kada su ocjene o njenoj neizbjež­ nosti počivale na silini stvarnih želja, a ne na stvarnim pretpostavkama objektivne realnosti.469 Od Komunističkog manifesta decenijama se ne gasi nada i težnja komunista da proletarijat revolucijom protiv buržoazije ostvari svoje trajno socijalno oslobođenje. Uz rijetke pobjede, česti porazi nisu mo­ gli da zaustave komniste da rade za revoluciju i da o njoj maštaju kada su bili primorani da se povlače, štaviše, i maštanje o revoluciji, kada je do nje razdaljina još velika, u suštini je opredjeljenje za revoluciju, metod i doprinos njenom pripremanju. U slovima diktature i ekonomskih potresa jugoslavenski komunisti su opredjeljenjem za revoluciju sabirali snagu da izdrže pritiske i teror klasnog protivnika i dokažu svoju postojanost i spo­ sobnost za borbu. Na uvođenje diktature CK KPJ reagirao je svojim proglasom »Radnom narodu grada i sela«.470 U njemu se kaže da je šestojanuarskim »državnim u d a ro m ... objavljen rat radnom narodu i potlačenim nacijama Jugoslavije«, da je nova vlada već pokazala svoje »hegemonističko. . . proturadničko i protuseljačko lice«, da je uspostavljanju vojno-monarhističke diktature »di­ rektno doprinijelo vodstvo SDK svojim apeliranjem na kraljevu interven­ ciju«, pa se zatim zaključuje da radnička klasa i potlačeni narodi mogu da se oslobode iz »pandža kapitalizma, veleposjednika i velikosrpskih hegemonista jedino putem oružanog ustanka«. Uvjeren da njegovu ocjenu političkog položaja u zemlji dijeli sav radni narod, CK KPJ mu upućuje »poziv na oru­ žanu revolucionarnu borbu i obaranje dosadašnjeg apsolutističkog. . . reži ma . . . za vlast radnika i seljak a. . . za slobodne i samostalne radničko-seljačke republike Hrvatsku, Sloveniju, Srbiju, Makedoniju, Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu i Vojvodinu!«. Zanimljivo je da se u ovom Proglasu CK KPJ ponavlja zahtjev — formulisan 1. septembra 1928. — za obrazovanjem slobodne i samostalne rad­ ničko seljačke republike Bosne i Hercegovine, kao i to da se formiranje sedam republika iz sastava jugoslavenske države ne dovodi u vezu sa Fede­ racijom radničko — seljačkih republika na Balkanu, koja izražava glavni cilj strategije KPJ u oblasti nacionalnog pitanja utvrđene na IV kongresu KPJ 1928. godine. Raspoloživi izvori ne omogućavaju donošenje pouzdanog tumačenja zapaženih »odstupanja« od Rezolucije drezdenskog partijskog kongresa. Ne bi se, čak, ni moglo tvrditi da su posrijedi odstupanja. Prije bi se moglo pretpostaviti, štaviše sa visokim stepenom realnosti, da su to propusti »literarne« prirode. Utoliko prije što se i u prethodnim, kao i 469 Nošeni uvjerenjem da su revolucije »motorna snaga istorije« Marks i Engels su više puta padali u iluziju da u pojedinim evropskim zemljama zahva­ ljujući krizi u njihovim unutrašnjim i međunarodnim odnosima, predstoji nepo­ sredno revolucija, iako temeljne analize konkretnih društvenih odnosa nisu mogle da potvrde takva njihova predviđanja. U doba Istočne krize njihove prognoze da će izbiti revolucija a la 1789. u Rusiji, zatim u Turskoj i sa istoka se prenijeti na evropski zapad nisu se ostvarile iz prostog razloga jer zato nisu bili stvoreni objektivni uslovi u društvima tih zemalja. 470 Arhiv CK SK BiH — RP II 538 — 28142. Proglas CK KPJ — »Radnom narodu grada i sela«. 193

u potonjim partijskim dokumentima u vezi sa nacionalnim pitanjem naj­ češće zaobilazi pitanje položaja Bosne i Hercegovine, dok je Federacija balkanskih radničlcoseljačkih republika predstavljala trajnu stratešku orijen­ taciju KPJ od njenog osnivanja do osvjedočenja CK K PJ da je ona trebalo da postane instrument dominacije staljinističkog hegemonizma u Jugosla­ viji, način ukidanja nezavisnosti Jugoslavije. Poslije proglašenja diktature PR OLETER je već u prvom broju obja­ vio analizu političkog stanja u zemlji i zadatke K PJ u novoj situaciji. Tu se ocjenjuje da je diktaturu pripremila i sprovela »udružena krupna srbi­ janska, hrvatska i slovenačka buržoazija u savezu sa veleposjednicima pod vodstvom velikosrpskog kralja Aleksandra«, da uvođenje diktature »označa­ va nemilosrdnu i grubu eksploataciju radničke klase i seljaštva i još pooštrenije nacionalno ugnjetavanje potlačenih naroda« i da će se na taj način, »pojačanom eksploatacijom nesrpskih nacija obezbijediti prevlast srbijanskih kapitalista«. Put diktaturi, tvrdi se u PROLETERU, otvorilo je »kontrarevolucionarno vodstvo SDK i HSS«, koje je »izdalo revolucionarnu borbu hrvatskih s eljak a. . . šireći u narodu iluziju i nade na kralja i narod«. U takvim uslovima K PJ postavlja neposrednu zadaću da od najodanijih i najborbenijih elemenata stvara »revolucionarni jedinstveni front«, u kome treba da se mobilišu široke mase seljaštva i ugnjetenih nacija, da komunisti povežu njihovu borbu sa borbom radničke klase i »pripremom oružanog ustanka protiv diktature, a za vlast radnika i seljaka«. KPJ sm atra da diktatura nosi vojnofašistički karakter i da kao takva »otvara pred radnim narodom je­ dinstvenu perspektivu i to oružani ustanak radnika, seljaka i ugnjetenih nacija« čije će djelo bili uspostavljanje »diktature radnika i seljaka« i stvaranje »Saveza slobodnih radničko-seljačkih republika na Balkanu«.471 Kao što se vidi, na uspostavljanje diktature krupne jugoslovenske buržoazije na čelu sa velikosrpskom hegemonističkom buržoazijom, vodstvo K PJ odgovorilo je jasnim opredjeljenjem na oružani ustanak, koji je tre­ balo da ponesu radnička klasa, seljaštvo i potlačene nacije pod vodstvom KPJ, a pobjedom ustanka konstituišu diktaturu radnika i seljaka i obrazuju Savez slobodnih radničko-seljačkih republika na Balkanu. Malobrojne organizacije KPJ u Bosni i Hercegovini disciplinovano su slijedile direktivu CK KPJ. Međutim, dosljednost partijskoj liniji oružanog ustanka izražavala se gotovo isključivo u propagandnom obliku. Razloga za to bilo je više, od kojih su, po našem mišljenju, najvažnija dva. Prvi je u tome što za oružani ustanak tada nisu u društvu postojali objektivni uslovi, a drugi u činjenici da je teror režima nad organizacijama KPJ bio tako velik da su u nekoliko političkih akcija bili pohapšeni mnogi članovi par­ tije i partijskih rukovodstava. U tom pogledu policijskim organima pošlo je za rukom da zadaju naročito težak udarac organizaciji u Sarajevu, gdje se nalazilo pokrajinsko rukovodstvo za Bosnu i Hercegovinu. Zahvaljujući pro­ valama, u Sarajevu je sredinom 1929. godine bilo uhapšeno 600—700 rad nika. Tada je ubijen i sekretar MK KPJ, bravarski radnik Marijan Barun.472 471 PROLETER — br. 1. — mart 1929 — »Vojno — fašistička diktatura i naši zadaci«. KLASNA BORBA — marksistički časopis — organ KPJ — (sekcije Kl) — br. 13/14; mart — april; 1929 — »Vojno-fašistička diktatura« — str. 11 — 13. 472 IIS — MG — A1—(Abdihodžić Asim: »O radu Partije u Sarajevu od 1920—1932; Sjećanja«). 194

Odmah zatim policija je uhapsila cijeli Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu.473 Bio je to sastavni dio široke antikomunističke akcije dikta­ ture, koja je riješila da potpuno slomi KPJ i da uništenjem njenih organi­ zacija i vodećih kadrova obezbijedi «provođenje svoga programa »reda i mi­ ra« u državi. Ubistvom sekretara CK KPJ Đure Đakovića i sekretara Crvene pomoći Nikole Hećimovića krajem aprila 1929. godine režim diktature otvo­ reno je demonstrirao metode obračuna sa KPJ. Tako je antikomunistički »bijeli teror« diktature učvršćivao kod komunista uvjerenje da je oružani ustanak jedini put koji otvara perspektivu oslobođenja radničkoj klasi, se­ ljaštvu i potlačenim narodima. To uvjerenje došlo je do izražaja u letku koji je objavio Pokrajinski sekretarijat KPJ za Bosnu i Hercegovinu povo­ dom ubistva Đure Đakovića i Nikole Hećimovića u maju 1929. godine. »Prole­ teri Bosne i Hercegovine kunu se da će se odužiti svojim velikim borcima i mučenicima i da će u oružanom ustanku vratiti dug režimu tiranije i nje­ govih plaćenika . . . Pod zastavom oružanog ustanka do pobjede . . . Dolje na­ cionalno ugnjetavanje! Za slobodu i nezavisnost svih naroda Jugoslavije! Živjela KP — vod i organizator oružanog ustanka«.474 Pokrajinsko rukovodstvo KPJ za Bosnu i Hercegovinu bilo je svjesno da su ubistva Đ. Đakovića i N. Hećimovića signal da je režim diktature otpočeo pravi istrebljivački rat protiv Komunističke partije. To je potvrda da je režim pošao putem »još bješnjeg nacionalnog i socijalnog ugnjetava­ nja«. Sudbina Đ. Đakovića i N. Hećimovića, upozorava u novom letku Pokra­ jinski sekretarijat, prijeti mnogim pohapšenim istaknutim komunistima, kao što su Salomon Levi, Stevo Galogaža, Ivan Krndelj, Pajo Marganović, Pero Pešut, Redžep Gorušanović. Od radnika se traži da organizuju proteste pro­ tiv novih ubistava, a tvornice i radionice da pretvore u »tvrđave oružanog ustanka i revolucije« i tako odlučno suprotstave teroru diktature nad rad­ ničkim borcima i sistemu nacionalnog ugnjetavanja. Kao izraz borbe protiv nacionalnog ugnjetavanja Pokrajinski sekretarijat ističe zahtjev za »rad­ ničko seljačkim republikama Herceg-Bosne i ostalih pokrajina«.475 Pokrajin­ sko rukovodstvo KPJ obratilo se sredinom 1929. godine posebnim proglasom seljacima pozivajući ih da se u savezu sa radničkom klasom bore »za pravo na zemlju, poništenje dugova i nacionalno oslobođenje«. Zajednički neprija­ telji i radnika i seljaka, »bez obzira na vjeru i narodnost« jesu monarhija, bankari, begovi i kapitalisti. U borbi protiv toga »zajedničkog neprijatelja« seljaci treba da se »zajedno sa radnicima« pripremaju »za oružani ustanak«, jer je to jedini način da i seljaci »postignu svoja prava, zaštite svoje inte­ rese i postignu nacionalno oslobođenje«. Samo u borbi za revolucionarni 473 IIS — MG — G41 (Kata Govorušić—»Godina 1929«)—»Sa 1929. godinom počela su hapšenja i proganjanja, kao da smo bili pod Hitlerovom okupacijom. .. Dovedena sam na policiju gdje sam našla cijeli Pokiajinski komitet KPJ Bos­ ne ...«). 474 »Građa o djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1921—1941« — dokument 20 — Sarajevo, druga polovina maja 1929 — »Radnicima i seljacima Bosne i Hercegovine!« — Pokrajinski sekretarijat KPJ — str. 419 — 421. Članak Jove Jakšića o Đuri Đakoviću — GLAS SLOBODE — br. 15—16. maja 1929. 475 »Građa...« — dokument 21 — Sarajevo — poslije 7. juna 1929 — »Radni­ cima i seljacima Bosne i Hercegovine« — Pokrajinski sekretarijat KPJ — Pokra­ jinski sekretarijat SKOJ-a — str. 421—424.

195

Savez radnika i seljaka izvojevaće seljaci »pravo na zemlju bez otkupa i od­ štete«, a u »oružanom ustanku« uspostaviće se »revolucionarna diktatura radnika i seljaka« i ostvariti »pravo naroda na ocepljenje«.476 Povodom navr­ šenih 6 mjeseci od uspostavljanja »generalsko-fašističke diktature« Pokra­ jinski sekretarijat ističe u proglasu »Radnicima, činovnicima, zanatlijama i malim trgovcima« da je od početka šestojanuarske diktature od svih poli­ tičkih partija jedina Komunistička partija »ostala na braniku interesa rad­ nika, seljaka i svih siromašnih građana« i u prvim redovima »borbe potlače­ nih naroda za nacionalnim oslobođenjem«, da su protekli događaji »pokazali da radni narod varoši i sela može zaštititi svoje živote, spasiti se umiranja od gladi samo zajedničkom borbom putem oružanog ustanka i revolucije«, kao i da »potlačeni narodi Jugoslavije mogu postići svoju nacionalnu nezavisnost samo putem oružanog ustanka i revolucije pod vodstvom proletarijata i njegove avangarde, Komunističke partije«. Dosljedna tome saznanju, Komu­ nistička partija će nastaviti da vodi »borbu potlačenih naroda za nacional­ nom samostalnošću«, da pripremi »oružani ustanak« protiv monarhije, buržo­ azije, generalsko-fašističke diktature za »revolucionarnu diktaturu radnika i seljaka«.477 U navedenim proglasima pokrajinsko rukovodstvo K PJ za Bosnu i Hercegovinu obraća se svim socijalno eksploatisanim slojevima u Bosni i Hercegovini kao i svim potlačenim narodima. Pri tome je jasno da u socijal­ no eksploatisane zajedno sa radničkom klasom svrstava seljaštvo, zanatlije, činovnike i sitne trgovce, dok potlačene narode u Bosni i Hercegovini ne ime­ nuje. Iz proglasa se razabire da se borba potlačenih naroda za nacionalno oslobođenje, nezavisnost i samostalnost veže za revolucionarni savez radnika i seljaka, da su radnička klasa i seljaštvo osnovne društvene snage u borbi za oslobođenje potlačenih naroda i da vodeću snagu u toj borbi predstavlja proletarijat sa K PJ na čelu. Istovremeno, kada se ističe uloga seljaštva u borbi za nacionalno oslobođenje, o seljaštvu se govori općenito, kao o socijalnoklasnoj grupaciji bez ukazivanja na činjenicu da je ono u nacionalnom pogledu u Bosni i Hercegovini i različito grupisano. Osim toga, ne razabire se koje narode pokrajinsko rukovodstvo K PJ sm atra potlačenim, jer u na­ vedenim proglasima s tim u vezi ono ne daje nikakve iskaze. Usljed toga i zahtjev za »radničkoseljačkom republikom Herceg-Bosnom« koji se ovdje pridružuje zahtjevima za nacionalnim radničko-seljačkim republikama u Ju­ goslaviji, djeluje nejasno, dolazi neočekivano, bez neophodnih elemenata koji ga obrazlažu, politički osvjetljavaju i aktueliziraju. Ipak, ono što u ovim proglasima ima trajniji značaj jeste svakako činjenica da uspješno ostva­ renje linije oružanog ustanka i revolucije, pod rukovodstvom KPJ, za obaranje »generalsko-fašističke diktature«, vlasti buržoazije i sistema nacionalnog ugnjetavanja, vidi u proširenju socijalne baze revolucije, koja se ne ograni­ čava samo na radničku klasu, već podrazumijeva cjelokupno seljaštvo i sve eksploatisane društvene slojeve gradskog stanovništva. U novoj strategiji 476 »Građa...« — dokument 22 — Sarajevo, prije 16. jula 1929 — »Seljacima Bosne i Hercegovine« — Pokrajinski sekretarijat KPJ, str. 424—426. 477 »Građa...« — dokument 23 — Sarajevo, kraj jula 1929 — »Radnici i radnice, činovnici, zanatlije i mali trgovci« — Pokrajinski sekretarijat KPJ — 427 — 428. 196

KPJ, izraženoj u orijentaciji na oružani ustanak i revoluciju, čiji je smisao socijalno i nacionalno oslobođenje, poseban značaj pripada ugnjetenim naci­ jama u Jugoslaviji. Postavlja se pitanje motiva koji su opredijelili rukovodstvo KPJ da se orijentira na pripremanje oružanog ustanka radnih masa i potlačenih naroda sa ciljem da se uspostavi revolucionarna diktatura radnika i seljaka i stvori savez radničko-seljačkih republika. Da li su ovi motivi bili uslovljeni i tačno izražavali objektivni položaj i odnos političkih snaga u zemlji ili su bili plod drugih okolnosti. Na pitanje da li je politička kriza i situacija u državi bila tako duboka da se izlaz nametao neminovnošću i neodgodivošću oruža­ nog ustanka i revolucije, odgovor je negativan. Šestojanuarski državni udar izveden je uz punu podršku organizovanih političkih snaga velikosrpske hege­ monije u savezu sa centralističko-unitarističkim elementima iz reda svih nacionalnih buržoazija i potpunu pasivnost i neutralizaciju glavne opozicione snage — Samostalno demokratske koalicije, koja je pod svojim političkim uticajem i kontrolom držala široke mase hrvatskog naroda, politički najorganizovanije ugnjetene nacije. Manifestacije razočarenja hrvatskih seljač­ kih masa u oportunističko držanje vodstva HSS i SDK nisu nikako imale tako dubok korijen, niti politički toliko široke razmjere da bi se one otvore­ no suprotstavile vodstvu i pokazale odlučnost da s njim raskinu i u borbi protiv nacionalnog ugnjetavanja pođu putem radikalnog obračuna sa režimom diktature.473 Istovremeno, cjelokupan izvršni aprat vlasti, vojska i policija, bili su potpuno u rukama organizatora i izvršioca državnog udara. Znakova spremnosti za otvoreno konfrontiranje diktaturi pogotovo nije bilo u slovenačkim i muslimanskim masama, čiji su politički predstavnici svojim učeš­ ćem u vladama obrazovanim poslije atentata na hrvatske poslanike u Narod­ noj skupštini, nesumnjivo doprinosili očuvanju režima velikosrpske hegemo­ nije i praktično pomagali njenoj transformaciji u režim diktature. Isto tako, široke mase srpskog naroda, koje su od stvaranja države SHS podržavale centralističko-hegemonističke partije, NRS i DS, nisu ispoljavale spremnost za političke akcije protiv diktature, iako nisu krile svoje nezadovoljstvo što »patriotske» proklamacije ovih stranaka ne prati ispunjavanje njihovih so­ cijalnih zahtjeva. Očigledno, izlaz iz unutrašnje političke i nacionalne krize putem državnog udara i uspostavljanja vojno-monarhističke diktature, iako potvrda da se pseudoparlamentarizam mora definitivno odbaciti, jer više ne može da pokriva i prikriva težnje velikosrpske buržoazije za hegemonijom i dominacijom u državi, nije bio i dokaz da kriza uzima obilježje i razmjere revolucionarne situacije, koja svojim tokom neodoljivo teži oružanom ustan­ ku eksploatisanih radnih masa i nacionalno potlačenih naroda. Opredijeljenost KPJ za oružani ustanak bila je, s jedne strane, rezultat pogrešne procjene o »zrelosti« revolucionarne situacije, koja je u zemlji to­ bože stvorena šestojanuarskim državnim udarom, a, s druge strane, objaš­ njava se dominantnim uticajem Komunističke internacionale u utvrđivanju strategije KPJ kao njene sekcije. Direktiva za pripremanje oružanog ustanka neposredno je povezana sa stanovištem VI kongresa Komunističke inter-478 478 dr Nedim Šarac — op. cit. — (»Na redovnim grupnim i pojedinačnim sastancima u Zagrebu, od stranačkih aktivista iz unutrašnjosti se uglavnom tra­ žilo da okupljaju i moralno bodre pristalice, ali i da sprečavaju nemire i akcije koje se poduzimaju »bez znanja i privole vodstva«) — str. 249. 197

nacionale održanog u Moskvi u ljeto 1928. godine da opšta kriza kapitalizma narasta i stvara »predrevolucionamu situaciju«479 Za CK KPJ uvođenje šestojanuarske diktature u Jugoslaviji bilo je potvrda ove ocjene kongresa Kl, a njegova direktiva da jugoslovenski komunisti otpočnu sa pripremanjem oružanog ustanka značila je u stvari da KPJ, kao disciplinovani revolucionar­ ni odred svjetske komunističke organizacije, pristupa praktičnom provo­ đenju u život ocjene koju je dao VI kongres K l da veliki revolucionarni pokreti i oštre klasne borbe zahtijevaju »kurs na rušenje kapitalizma«.480 Poznato je da zablude mogu da imaju veću moć od pravih spoznaja. Stvarne zablude imale su za rukovodstvo K PJ značaj istinskog uvjerenja. Ko ih nije dijelio, otpadao je iz stroja i bio obilježen kao nosilac defetizma. Direktiva o oružanom ustanku nastala je kao proizvod imaginarne predstave o nastupanju revolucije. Nepostojanje nužnih pretpostavki za revoluciju u postojećim političkim i društvenim odnosima nadoknađivano je njihovim zidanjem i građenjem u svijesti jugoslavenskih komunista. Upaljena misao o potrebi revolucije tražila je da se prihvati, kao njena identifikovana real nost. Poziv na pripremanje oružanog ustanka, proizišao iz iracionalnog od­ nosa prem a objektivnoj društvenoj i političkoj stvarnosti u zemlji, značio je potpuni prom ašaj, praćen neminovno teškim posljedicama. Cijena zabluda bila je visoka i m orala da ima oblik i m jeru realne praktično-političke vrijed­ nosti. Ako su se u rukovodstvima K PJ gajile iluzije u oružani ustanak, dikta­ tura je odlučila da na ovaj izazov odgovori represalijama protiv K PJ sa čvrstom namjerom da je uništi. Nije mogla poželjeti bolju priliku i povod za svoju antikomunističku akciju. Tamo gdje je K PJ vidjela svoju snagu i šansu revolucije i nošena svojom uobraziljom dočaravala i uvjeravala više sebe nego mase o njihovoj spremnosti da stupe u oružani ustanak protiv klase eksploatatora i ugnjetača, diktatura je sasvim tačno utvrdila njenu stvarnu slabost. Naime, ako su seljaci odbijali da državi plaćaju porez, oni to nisu činili zato što su na taj način željeli da svjesno idu u socijalne i poli­ tičke okršaje, već stoga što su održanje golog života pretpostavljali svojim poreskim obavezama. Štrajkovim a koje su vodili, radnici su pokušavali da od­ brane i zaštite minimalne materijalne uslove svoga života, a ne da vode politički rat za obaranje diktature. Objektivno politički značaj, koji su ne­ sumnjivo imale spontane radničko-seljačke akcije, nikako nije bio dokaz o svjesnom opredjeljenju masa radničke klase i seljaštva za revoluciju. Na­ protiv, borba za održanje golog života radnika i siromašnih seljaka, koje je teško pritiskivala kapitalistička eksploatacija, nije bila politički motivirana. Oni su m ora ti da štrajkuju i da ne plaćaju porez, ali u oružani ustanak nisu h tjeli, jer ga nisu razu m jeli. Zato pozivi K PJ na oružani ustanak i revoluciju ostaju pred vratim a fabrika i ogradama seljačkih njivica. Pukom maštom nisu se mogla otvoriti vrata fabričkih zavoda, ni preći seljački plotovi. Fabrike nisu bile pretvorene u »tvrđave oružanog ustanka i revo­ lucije«. Seljaci se nisu postrojili u revolucionarne kolone pod komandom 479 »Pregled istorije SKJ« — Otpor Komunističke partije Jugoslavije dikta­ turi — str. 152 — 153. 480 Vlajko Begović — »Orijentacija na oružani ustanak i partijske organi­ zacije u Bosni i Hercegovini u periodu 1930—1932« — PREGLED — br. lO(oktobar) — Sarajevo — 1969 — str. 297. 198

KPJ. Jedino mogući rezultat bio je — izolacija KPJ od klasne baze. Tako je i KPJ svojom pogrešnom ocjenom političkog stanja u zemlji i promaše­ nom, nerealnom i neostvarljivom direktivom sama pomogla diktaturi da razori njene redove. Diktaturi je to utoliko bio lakši posao što od Obznane do šestojanuarskog državnog udara, u strogoj ilegalnosti, KPJ nije uspjela da stvori čvrste i brojnije organizacije u fabrikama, dok je selo ostalo pod dominantnim političkim uticajem raznih građanskih stranaka. Pogotovo, usljed nomadskih uslova emigracije, rukovodstvo nije uspjelo da ih povezu­ je. »Samo u prvoj godini diktature bilo je ubijeno 56 drugova, među njima su i najsposobniji kadrovi Partije. U 34 procesa osuđeno je 98 drugova na 435 godina zatvora, a dvojica na smrt (Proleter — br. 7, decembar 1929).... Partijska organizacija u Bosni i Hercegovini bila je razbijena u leto 1929. godine«.4*" Organi vlasti ne samo što su poznavali stvarne mogućnosti orga­ nizacija KPJ u vezi sa orijentacijom na ustanak nego su metodom pritisaka, putem sudskih procesa i drugih mjera bili dobro i tačn© obaviješteni o njihovim zaključcima u pogledu preduzimanja i izvođenja raznih konkretnih akcija. Imali su evidenciju lica sumnjivih zbog komunističke aktivnosti, evidenciju kažnjenih, uhapšenih, suđenih. Ažurno su razmjenjivali informa­ cije između svih političkih instanci, od Ministarstva unutrašnjih poslova do županija, odnosno banovina, srezova, opština. Izvještaji su sastavljani ne­ djeljno, mjesečno, povremeno. Obavještenja o komunistima šalju se koman­ dama armijskih oblasti. Nadzor nad komunistima je totalan. Svjesno da KPJ predstavlja jedinstvenu organizaciju sa jedinstvenim programom akcije, Ministarstvo unutrašnjih poslova upoznaje velikog župana u Sarajevu sa zaključcima pokrajinske konferencije KPJ za Srbiju zahtijevajući da se budno prati svaki komunistički pokret. Ono skreće pažnju na zaključke pokrajinske konferencije u Srbiji da se hitno pristupi pripremama oružanog ustanka, pa navodi da su komunisti, s tim u vezi riješili da razviju naj­ življu akciju u vojsci »u cilju pridobijanja vojnika za oslobodilačku borbu proletarijata, seljaštva i potlačenih nacija u Jugoslaviji«. Informišući iscrpno velikog župana, Ministarstvo unutrašnjih poslova traži da se protiv komu­ nista »preduzimaju energične mere i primenjuju odredbe Zakona o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi«.481482 Na iracionalnu, nestvarnu prijetnju revolucijom, diktatura je odgovorila praktičnim antikomunističkim mjerama, progonima do istrebljenja. U antikomunističku kampanju bili su uključeni i vojni organi sa pre­ cizno utvrđenim zadacima. Vojni okruži tražili su od sreskih organa vlasti da prave spiskove regruta koji su obilježeni kao komunisti i da te spiskove povjerljivo dostavljaju komandantima vojnih okruga prilikom dolaska voj­ nih obveznika na odsluženje vojnog roka.483 Paralelno organi vlasti sprovode antikomunističku akciju u svim oblicima — otpuštanjem sumnjivih zbog ko­ munističke aktivnosti s posla iz fabrika, škola i državnih ustanova, hapše­ njem, otvaranjem sudskih procesa, fizičkim maltretiranjem, ubistvima. Na 481 Vlajko Begović — op. cit. str. 303 ; 306. 482 ABH — V2SO — Pov. — br. 39/1929. (Ministarstvo unutrašnjih poslova obavještava velikog župana u Sarajevu o zaključku KPJ da se stvaraju odbori radničko-seljačke odbrane i naoružavaju radničko-seljačke organizacije). 483 ABH — V2SO — Pov. - br. 791/1929. 199

osnovu isljednog m aterijala dobivenog poslije masovnog hapšenja komunista u Sarajevu sredinom 1929. godine u Banskoj upravi stvoreno je uvjerenje da su komunisti namjeravali da silom uzmu vlast i u tom pogledu nastojali da uzdrmaju disciplinu u vojsci i u njoj izgrade svoje pozicije.484 Uspjeh u sara­ jevskoj julskoj antikomunističkoj akciji, poslije koje je uslijedilo predavanje 83 komunista Državnom sudu za zaštitu države, uprava policije u Sarajevu ocjenjivala je kao definitivan obračun sa komunistima, vjerujući da su oni tada bili »potpuno uništeni«.485 Ne može se osporiti da je policija imala osno­ va da «voju julsku antikomunističku akciju sm atra veoma uspješnom, utoli­ ko prije što je onemogućila slobodno djelovanje takvim komunističkim ideo­ lozima i organizatorima kao što su Akif Š erem et486 Marijan Barun, Branko Bujić-Sedmak, Ognjen Priča,487 Mitar Trifunović, koga su nosioci vlasti u Tuzli sm atrali »duhovnim vođom« komunističkog pokreta, koji je držao »tesne veze sa Zagrebom i Sarajevom«488 Međutim, tvrdnja da su komunisti bili uništeni nije bila tačna. To su priznavali i sami čuvari društvenog i poli­ tičkog poretka u zemlji. Oni nisu prekidali nadzor nad komunistima i po­ slije izdržanih kazni i presuda na višegodišnju tamnicu. Naprotiv, pošto su došli na »slobodu«, nad njihovim kretanjem još više je pooštrena kontrola.489 N aročito su se plašili povratka komunista iz emigracije u zemlju i njihovog »razornog rada na širenju komunističke propagande«.490 Pri tome, u njihovim ocjenam a političkog stanja u zemlji nije bila prisutna bojazan da bi komu­ nisti imali sposobnosti da organizuju oružani ustanak i revoluciju. 484 ABH — BUDB — Pov. D3—br 2852/1930. (Izvještaj Uprave policije u Sarajevu o aktivnosti komunista u Sarajevu u 1929. godini). 485 ABH — BUDB — Pov. D3 — br 1005/1930 (Uprava policije u Sarajevu — 7. aprila 1930 — Aktivnost komunista u Sarajevu 1929. godine). 486 Sreski Arhiv Banja Luka — Zbirka »Radnički pokret« — Kutija: II i III (155 — 415). Veliki župan Vrbaske Oblasti — Pov. 847/1929 Veliki župan (Rješenjem Ministra prosvjete SN Br 15318 od 29. 4. 1929 — prof. Akif Seremet otpušten iz državne službe). 487 ABH — BUDB — Pov. — D3 — 2853/1930. 488 ABH — BUDB — Pov. — D3 — br. 1005/1930. (Sresko načelstvo u Tuzli — 27. marta 1930 — Komunistička akcija u go­ dini 1929 u srezu tuzlanskom — Kraljevskoj banskoj Upravi II Drinske Bano­ vine — Sarajevo). 489 ABH — BUDB — Pov. — D3 — br. 2594/1931. (Ispostava sreza brčanskog Bosanski Samac izvještava 24. 9. 1931. da je Mitar Trifunović-Učo pušten iz kaznenog zavoda poslije izdržane robije od 2 go­ dine i da je nad njim određen strogi nadzor). 490 ABH — BUDB — Pov. — D3 — br. 2857/1931. (Ministarstvo unutrašnjih poslova — Odelenje za državnu zaštitu upućuje 27. oktobra 1931. godine obavještenje Kraljevskoj Banskoj Upravi u Sarajevu da jc »početkom ovog meseca u Beču uhapšen bivši profesor gimnazije u Gospiću Akif Šeremet, za koga se utvrdilo da je član CK naše KP i rukovoditelj ove pojačane komunističke akcije u našoj državi. . . Nije isključeno da A. Seremet po proterivanju iz Austrije dođe u domovinu i nastavi na terenu razorni rad na širenju komunističke propagande. . . Ministarstvo unutrašnjih poslova skreće pažj nju na budnost kako bi ga odmah po dolasku na našu teritoriju uhapsili i podvrgli pod najstrožiju zakonsku odgovornost«). 200

Pod uticajem realnih političkih kretanja i u rukovodstvima K PJ sve manje se mislilo o realnosti i neposrednoj mogućnosti oružanog ustanka, a umjesto o njegovoj neposrednosti više se govorilo o njegovoj perspektivi. Nije se moglo i dalje produžavati sa orijentacijom na oružani ustanak i miriti sa teškim posljedicama ove orijentacije izraženim u desetkovanju vode­ ćih komunista. Od komunista se nije moglo tražiti da »prkoseći smrti« idu u revoluciju, dok na bojnom polju ostaju sami. Praksa je zahtijevala isprav­ ljanje pogrešnog opredjeljenja. Bez podrške u društvenoj bazi — radničkoj klasi, siromašnom seljaštvu i ugnjetenim narodima — orijentacija na oru­ žani ustanak djelovala je u pravcu pretvaranja KPJ u zavjereničku organi­ zaciju. Međutim, socijalne i nacionalne revolucije organizuju i vode političke partije široko i duboko povezane sa eksploatisanim i potlačenim masama, a ne od njih izolirane >i u njima neshvaćene. Priznanje CK KPJ o pogrešnosti linije bilo je koliko stidljivo, toliko i nepotpuno. Linija je, kaže se, bila pogrešna u smislu akcije, ali je ispravna u smislu agitacije. Sve do kraja ljeta 1930. godine rukovodstvo KPJ nije osjećalo potrebu da preispita liniju oružanog ustanka. Naprotiv, u cijelom proteklom raz­ doblju od uspostavljanja diktature, u svim oblicima obraćanja Partiji, radničkoj klasi, seljaštvu i ugnjetenim nacijama, ono se trudi da u ponašanju i postupcima režima diktature, u manifestacijama političke d ekonomske krize dokaže opravdanost opredjeljenja za ustanak i revoluciju. Čak je sma­ tralo i tvrdilo da je oružani ustanak jed in i izlaz iz opšte krize društvenog i političkog sistema Jugoslavije. Kriza kapitalističkog poretka i državnog sistema u Jugoslaviji je totalna. Sa stanovišta međunarodnog položaja jugo­ slavenske države, koju steže obruč revanšističkih susjeda i revolucionarnog proleterskog pokreta, kao i sa stanovišta unutrašnjih protivrječnosti društveno-ekonomskih i nacionalno — političkih odnosa, koji se ubrzano sabire u silu njenog razaranja i rasula. U Jugoslaviji se sve koncentrisalo i povezalo u čvor, koji može da razveže samo revolucija radnika, seljaka i ugnjetenih na­ cija. KPJ je potegla mač da rasiječe mrtvi uzao, koji je velikosrpska buržo­ azija stegla oko vrata eksploatisanih i potlačenih. Da se spasu i oslobode mase radnih naroda i ugnjetenih nacija. VI plenum CK KPJ, prvi poslije uspostavljanja diktature, održan u ok­ tobru 1929. godine, potvrdio je liniju »za oružano obaranje nasilničke vlasti«, »jasno i određeno postavio osnovne zadaće (koje stoje p re d .. . partijom), zada­ će intenzivnog rada na mobilizaciji i organizaciji širokih radničkih, seljačkih i nacionalno ugnjetenih masa za izvođenje oružanog ustanka«.4’1 Prolazili su mjeseci diktature, progona komunista, pooštravanja sistema nacionalnog tlačenja, a ustanak nije izbijao. Međutim, u rukovodstvu K PJ nije se napuštalo akciono opredjeljenje za ustanak, uvjerenje da će on uskoro početi. Njegova realnost — smatralo se u vodećim organima K PJ — počivala je na samoj politici diktature. Zakonom od 3. oktobra 1929. godine, kojim je država administrativno podijeljena na 9 banovina, »proglašena je * m PROLETER — br. 6 — Beograd — 1. decembra 1929 — »Rešenja VI Plenuma CK KPJ u mase«. 201

u stvari Velika Srbija i ob javljen. . . rat svim potlačenim narodima Jugo­ slavije — Hrvatima, Albancima, Makedoncima, Crnogorcima, Slovencima, Nemoima; M ađarim a. . . Zakon od 3. oktobra 1929. godine još više ubrzava raspadanje Jugoslavije. . . Celokupni razvitak krize u Jugoslaviji vodi masov­ nom ustanku . . . Radničko-seljačka revolucija pod vodstvom revolucionarnog proletarijata jeste jedini izlaz iz današnje situ acije. . . Mora se još više poja­ čati . . . rad . . . na organizovanju. . . radničkih i seljačkih akcionih odbora, obrambenih četa i drugih borbenih od b o ra . . .«492 U prilog orijentaciji na ustanak — po uvjerenju rukovodstva K PJ — govore sve izrazitije pojave ekonomske krize, koja brzim tokom obuhvata cjelokupnu jugoslovensku privredu. Pod udarom krize najprije se u Jugo­ slaviji našla poljoprivreda. Naglo padanje cijena pšenici i kukuruzu iskorišta­ vaju banke i veleposjednici. Agrarna kriza prenosi se u zanate, rudarstvo, industriju. Kriza u raznim grana proizvodnje 'i prometa upotpunjava se finansijskom krizom. Posljedice ekonomske krize buržoazija prebacuje na radne mase u poljoprivredi i industriji. Uporedo sa zaoštravanjem privredne krize produbljuje se kriza »generalsko-fašističke diktature«, koja se sve jas­ nije ispoljava kao instrument velikosrpske buržoazije. Vrši se »nasilna veliko­ srpska kolonizacija Kosova i Makedonije pomoću Vrangelovaca i dobrovolja­ ca ...« Zaoštravanje nacionalnog ugnjetavanja potvrđuje da se »sužava so­ cijalna baza diktature«. Umnožavaju se pokreti radničke klase, seljaštva i masa potlačenih nacija protiv diktature. Stvara se revolucionarna situacija, koja zahtijeva od K PJ da sve te pokrete i akcije usmjeri »u jedinstvenu struju organizovane političke borbe radi rušenja generalsko-fašističke dikta­ ture i uspostave radničko-seljačke vlade«.493 Tvrdo stanovište da je organizovanje oružanog ustanka protiv diktatu­ re velikosrpske buržoazije neposredna, osnovna zadaća komunista, koje ie rukovodstvo K PJ uporno zastupalo i razrađivalo više od jedne i po godine, nije nalazilo oslonca u realnim političkim kretanjima. Niti su mase radnič­ ke klase i siromašnog seljaštva ispoljavale spremnost da pođu u socijalnu revoluciju da bi srušile društveni poredak kapitalističke eksploatacije, niti su široki slojevi nacionalno potlačenih naroda pokazivali riješenost da sc dignu u nacionalnooslobodilačku revoluoiju da bi sistem nacionalnog ugnje­ tavanja zamijenili sistemom nacionalne ravnopravnosti i slobode. Svi su mrzili diktaturu, teško je podnosili, pružali joj određene otpore i istovreme­ no cjelokupnim svojim političkim ponašanjem pokazivali da mržnja nije m jera motiva da se ide u oružani ustanak. Sama praksa nametala je potrebu da se tvrdo stanovište revidira i strategija borbe prilagodi realnim tendenci­ jam a i mogućnostima za revolucionarnu akciju. Međutim, od pogrešnog stano­ višta se odstupalo, ali ne njegovim odbacivanjem, već omekšavanjem. »Is­ pravka« linije «izvršiće se prenošenjem neposredne akcije za oružani ustanak u sferu njegove političke propagande, prebacivanjem konkretne zadaće da se priprema oružani ustanak u nedefinisanu perspektivu revolucije. Kada se nerealno ocjenjuju, odnosno precjenjuju mogućnosti za revo492 PROLETER — br. 7 — 15. decembra 1929 — »Godišnjica generalsko -fašističke diktature«. 493 PROLETER — br. 12 — Beograd — 1. maja 1930 — »Rezolucija prošire­ ne sednice Politbiroa CK KPJ — Ekonomski i politički položaj u zemlji i zadaci KPJ«. 202

lucionarnu akoiju, pa ustanak plamti u mašti dok snage koje bi činile nje­ govu vojsku i ne pomišljaju na taj korak, 'tada se pogreške u razrađivanju strategije revolucije umnožavaju i nižu jedna za drugom vodeći inspiratore ustanka u praksi neminovnoj izolaciji od radničke klase i nacionalno potla­ čenih naroda. U tom pogledu rukovodstvo KPJ učinilo je dvije osobito krup­ ne greške. Jedna je došla do izražaja u nejasnom formulisanju političkog položaja i opredjeljenja srpskog naroda u državi, a druga u njenoj kritici socijalne demokratije. Povodom proglašenja zakona o podjeli države na 9 banovina, koja je imala da služi »politici velikosrpske vojno-fašističke diktature nacionalnog ugnjetavanja i eksploatacije radnog naroda«, PROLETER je pisao da »vladajućoj velikosrpskoj naciji koja ima samo 39 od 100 celokupnog stanovništ­ va . . . veštačkim putem osigurava većina u šest banovina«. Tako se srpski narod tretira kao »vladajuća v elik o srp sk a nacija«, a isticanje da u 6 banovi­ na predstavlja većinu njihovog stanovništva sadržavalo je stanovište da vojno-monarhistička diktatura u svojoj politici nacionalnog ugnjetavanja ima oslo­ nac u cijelom srpskom narodu. Navedeno shvatanje sasvim je suprotno mark­ sističkom pristupu nacionalnom pitanju u Jugoslaviji, utvrđenom na III Zemaljskoj konferenciji i potvrđenom na III kongresu KPJ. U Rezoluciji o nacionalnom pitanju koju je usvojila III zemaljska konferencija Nezavisne radničke partije Jugoslavije govori se o »hegemoniji srpske buržoazije«, isti­ če da »vladajuća klasa jedne (srpske) nacije ugnjetava ostale nacije« u drža­ vi,494 pa podvlači da je zadaća NRPJ »da sprovede potpuno jedinstvo radnog naroda ugnjetavajuće i ugnjetavanih nacija«, pri čemu je »naročita zadaća NRPJ m eđu srp sk im n arodom da ističe kako ne može biti slobodan narod koji guši slobodu drugih naroda i da bezobzirno demaskira parolu centra­ lizma u ustima h eg em o n ističk e buržoazije«.*95 Isto tako, Rezolucija III kon­ gresa KPJ o nacionalnom pitanju dosljedno govori o »imperijalističkom re­ žimu v ladaju će s r p sk e buržoazije« koji je zasnovan na politici nacionalnog ugnjetavanja nesrpskih nacija i ističe da je »imperijalistička politika vlada­ ju će sr p sk e b u rž o az ije izazvala . . . silno nezadovoljstvo kod svih nesrpskih nacija«.496 U usvojenim dokumentima III kongresa nigdje se ne stavlja znak jednakosti između vladajuće srpske buržoazije i srpskog naroda. Naprotiv, u Rezoluciji o agrarnom i seljačkom pitanju kaže se da, zahvaljujući »vladajućoj srpskoj hegemonističkoj buržoaziji«, privredne »makaze seku slobod­ nog srpskog seljaka isto kao i seljake ostalih pokrajina«, usljed čega srpski 494 Istorijski arhiv KPJ — Tom II—III Treća zemaljska konferencija KPJ (Beograd — decembra 1923) — »Rezolucija o nacionalnom pitanju« — stav II str. 70. 495 Isto — stav 10 — str. 73. Po mome mišljenju termin »ugnjetavajuća nacija« može se prihvatiti samo sa velikom rezervom i brojnim ogradama. Jer, naciju čine društvene klase čiji položaj u društvenoj proizvodnji određuje i njihovu ulogu u društvu. Kao vlada­ juća klasa, buržoazija je istovremeno i klasa koja je nosilac eksproprijacije, eksploatacije i ugnjetavanja. Eksploatisane klase mogu da pružaju podršku svo­ jim nacionalnim eksploatatorskim klasama, ali uslijed toga ne može da se izme­ đu njih stavlja znak jednakosti, pa da se termin »ugnjetački« proteže i na eksploa­ tisane klase i tako cijela nacija tretira kao »ugnjetavajuća nacija«. 496 Istorijski arhiv KPJ — Tom II — III Kongres KPJ (Beč — juni 1926) — Rezolucija III Kongresa KPJ o nacionalnom pitanju — str. 111. 203

srednji i sitni seljak »počinje skidati sa očiju nacionalističku varku kojom ga je srpska buržoazija bila zastrla«.497 Iako znači omašku, a ne principijelno odstupanje od linije III zemaljske konferencije i III kongresa, formulacija » v lad aju ća v e lik o s r p s k a nacija« neosporno predstavlja izraz i podatak o idejnoj pometnji koja je vladala u vrhovima K PJ u prvim godinama šestojanuarske diktature. U svakom slu­ čaju ona je koliko daleko od linije III zemaljske konferencije i III kongresa, toliko blizu i direktan proizvod stanovišta IV kongresa o rješavanju nacio­ nalnog pitanja u Jugoslaviji razaranjem i razbijanjem jugoslavenske države. Isto tako, politički termin »vladajuća velikosrpska nacija« nije mogao služiti odvajanju širokih masa srpskog naroda od političkih partija vladajuće veliko­ srpske buržoazije, suzbijanju njihovog uticaja u srpskom narodu i njegovom povezivanju sa masama potlačenih nacija u jedinstvenoj borbi protiv buržoaskog sistema socijalnog izrabljivanja i nacionalnog ugnjetavanja, ali je zato objektivno mogao da djeluje u pravcu slabljenja i uticaja i pozicija K PJ u radnim masama srpskog naroda. Time je rukovodstvo K PJ samo či­ nilo smetnje Partiji da »provede potpuno jedinstvo radnog naroda ugnjetavajuće i ugnjetavanih nacija«,498 što je od njih zahtijevala III zemaljska konfe­ rencija u Rezoluciji o nacionalnom pitanju. Jaz u odnosima između Komunističke i Socijalističke partije, iskopan na Vukovarskom kongresu, postajao je sve dublji u ilegalnom periodu KPJ, da bi uspostavljanjem šestojanuarske diktature njihovi odnosi poprimili ka­ rakter nepomirljive političke konfrontacije. Inicijative i pokušaje za stvara­ njem jedinstva radničkog pokreta zamijenile su uzajamne optužbe za »iz­ dajstvo« interesa radničke klase. Zakonsku zabranu svoga djelovanja SPJ je primila kao realnost i lojalnim držanjem prema režimu diktature nastojala da očuva svoje pozicije u institucijam a radničkog pokreta. Nepomirljiva prema buržoaziji i kapitalističkom društvenom poretku, K PJ je na proglašenje dikta­ ture odgovorila pozivom na oružani ustanak. Plamenom klasne mržnje željela je da spali i u pepeo pretvori cjelokupnu vladajuću buržoasku društvenu i političku strukturu, kao i one elemente koji su u oportunističkom ponašanju vidjeli način da prežive diktaturu, u čije duže trajanje nisu željeli da vjeruju. Mislila je da je njena neizmjerna mržnja protiv klasnog neprijatelja izvorna, inspirativna i pokretačka snaga revolucionarnog opredjeljenja svih socijalno eksploatisanih i nacionalno ugnjetenih, njihove spremnosti na oružani usta­ nak. Klasni i politički neprijatelji su svi koji se nalaze na suprotnoj strani proglašenog ratnog fronta. Njene ubojite strijele bile su narooitio namije­ njene socijalistima. Oni omogućavaju diktaturi da velikosrpska buržoazija drži u jarm u čitav radni narod u zemlji. Oni pomažu nacionalnim buržoazija­ ma da nezadovoljne mase ugnjetenih naroda drže pod svojom političkom kon­ trolom da ne pređu opasni Rubikon. U odlučnom času za radničku klasu i potlačene nacije socijalisti su na strani najreakcionarnijih sila oličenih u »vojno-fašističkoj diktaturi«. Nošeni matičnom strujom političkog života, oni stalno »evoluiraju« prema reakciji. »Jugoslavenski socijalisti mogu . . . poslu­ žiti kao naročit primjer, kako se socijaldemokratija brže prilagođava novim 497 Isto — Rezolucija po agrarnom i seljačkom pitanju — stav II — str. 122. 498 Kao pod 495. 204

prilikama, kako se od saveza sa Demokratskom partijom (1919— 1921) prelazi k savezu sa generalom živkovićem i ostalim predstavnicima finansijskog kapitala, kako se ona pretvara u socijalfašizam.. .«.4W Produbljavanjem jaza sa SPJ-e nije mogla da se proširuje radnička baza i osigurava podrška radničke klase novoj liniji KPJ. Naprotiv, to je nužno vodilo sužavanju socijalne baze Komunističkoj partiji Jugoslavije u njenoj orijentaciji na revoluciju. Ali i sužavanju radničke baze Socijalističke partije Jugoslavije u njenoj političkoj aktivnosti. Radnička klasa nije željela da pruži podršku Socijalističkoj partiji zbog njene lojalnosti i saradnje sa nosiocima režima, a nije bila ni spremna da slijedi liniju oružanog ustanka, u koji je KP pozivala radnike, seljake i radne mase potlačenih nacija protiv buržoazije i njene diktature. Tako su, iako različitim i suprotnim opredjelje­ njima prema diktaturi, dvije radničke partije požnjele isti rezultat — opasnu izolaciju od radnih masa, u ime kojih su istupale i u čijim su klasnim interesima — svaka na svoj način i saglasno svojoj strategiji — nalazile motive i sadržinu svoje političke akcije. Ipak, između SPJ i KPJ postojale su bitne razlike bez obzira što ih je obje pratila, kao sjenka, izolacija od njihove društvene baze. Dok se SPJ mirila zabranom političke aktivnosti, KPJ je, uprkos pooštrenim pritiscima i desetkovanju svojih redova, zatvaranjem i presudama na kazne tamnicom koje su se penjale na više stotina godina, ubistvima najsposobnijih komu­ nističkih boraca, nastavljala da prikuplja članove i sređuje svoje organizacije. Prvenstveno u većim centrima, da bi u njima pokrenula i povela ustanak. Iako je velika provala u Sarajevu razorila mjesnu organizaciju, krajem 1929. godine i tokom 1930. godine čine se pokušaji njenog obnavljanja. Grupa sarajevskih komunista, koje nije zahvatila provala, nastoji da pokrene rad partijske organizacije.49500 Uporedo s tim dolazi do organizovanja grupe studenata i mladih intelektualaca, koji ispoljavaju inicijativu da se akciono povežu sa omladinom HSS-e.501 Ideja, međutim, propada, jer teren za njeno oživotvorenje nije bio pripremljen ni s jedne ni s druge strane. Poslije višemjesečne pasivnosti izazvane antikomunističkim potezima diktature, i u Banja Luci ispoljavaju se znaci oživljavanja aktivnosti komunista. Glavni inicijator obnavljanja partijske organizacije je Veselin Masleša.502 Porast skupoće, ne­ zaposlenosti i druge pojave ekonomske krize izazivaju potrebu sindikalne organizovanosli i aktivnosti radnika. Preduzimaju se tarifni pokreti i vode štrajkovi, vrše se pripreme za uspostavljanje sindikalnog jedinstva radnika u Bosni i Hercegovini.503 Neosporno, veoma su skučene mogućnosti za organizovano djelovanje socijalističkog radničkog pokreta. Pogotovo za šire revo­ lucionarne akoije. Ne postoje objektivni uslovi, koji bi liniju oružanog us­ tanka činili realnom. 499 PROLETER — br. 10 — januara 1930 fašisti«. 500 IIS — MG — A—1 (Abdihodžić Asim 1920 — 1932 — Sjećanja«). 501 IIS—MG—B—26 (Vlajko Begović — Bosni i Hercegovini u periodu 1930—1932)«. 302 IIS — MG — F—3 (Safet Filipović — Luci«). *» IIS — MG — R—9 (Franjo Raušer).

— »Generalska diktatura i socijal— »O radu Partije u Sarajevu od »O radu Partijske organizacije u »Tri ilegalne konferencije u Banja

205

U pravu je bio Politbiro CK KPJ kada je na majskoj sjednici 1930. godine tvrdio da se pod uticajem ekonomske krize, protivradničkih mjera i pooštravanja nacionalnog ugnjetavanja sužava socijalna baza diktature,504 koja je mogla da se pouzdano oslanja samo na silu državnog aparata, vojsku i velikosrpsku buržoaziju. Sve izvan ove strukture stajalo je prema dikta­ turi u odnosu opozicije. Ali ove snage nisu bile aktivirane protiv diktature, niti su se u tom smislu ispoljavali određeni znakovi. Međutim, rukovodstvo K PJ sm atralo je da radnička klasa i radne ma­ se potlačenih nacija neće pristati da ih dalje steže obruč diktature i ocije­ nilo da je nastupio trenutak za oružani ustanak i revoluciju. U trpljenju i nezadovoljstvu masa ono je vidjelo njihovu spremnost da se late oružja. Pogrešna ocjena nužno je vodila porazima. Sužavanje baze diktature mje istovremeno značilo širenje baze revolucije. U stvari, i socijalna baza dikta­ ture i socijalna baza oružanog ustanka bile su uske. Prvu činjenicu vodstvo K PJ uočilo je tačno, drugu nije ni vidjelo, ni predvidjelo. Oslonjena na silu buržoaskog državnog aparata i vojsku, diktatura je i bez široke socijalne baze mogla da nastavi sa gušenjem svakog demokratskog otpora i revolucionar­ nog pokreta. Lišena oslonca u širokoj socijalnoj bazi, K PJ nije mogla da organizuje ustanak i putem ustanka stvori oružanu silu, neophodnu za obaranje diktature kao koncentrisanog izraza hegemonije velikosrpske buržoazije.505 Marksistički pristup u postavljanju i rješavanju nacionalnog pitanja pret­ postavlja temeljnu analizu konkretnih društvenih i političkih uslova u zemlji, bremenitoj krizom koju stvara politika nacionalne neravnopravnosti. Ona m o­ ra da egzaktno pokaže da se u zemlji nacionalno ugnjetavanje zaoštrilo do stepena kada se izlaz iz krize nameće jedino u revoluciji. Jer, nacionalno pi­ tanje rješava se sam o borbom m a s a ugnjetenih nacija, koje se organizuju i svrstavaju u naoionalnooslobodilački pokret da bi oborile sistem nacionalnog tlačenja i ostvarile pretpostavke slobodnog nacionalnog razvitka. Naciotnalnooslobodilački pokret prerasta u nacionalnooslobodilački ustanak kada m ase potlačenih nacija nisu više spremne da podnose nacionalno obespravljivanje i tlačenje. Diktatura još nije bila stvorila takvo stanje da bi poziv KPJ radničkoj klasi i potlačenim narodima u Jugoslaviji na oružani ustanak bio pravi izraz njihovih realnih zahtjeva i spremnosti da bez odlaganja pođu u ustanak. Otuda je poziv KPJ na oružani ustanak bio potvrda njene idejne nezrelosti i nesposobnosti da realno ocijeni postojeće društvene i političke odnose u zemlji, odnose klasno i nacionalno konfrontiranih snaga — buržoazije i prole­ 504 PROLETER — br. 12 — Beograd — 1. maja 1930 (Rezolucija proširene sednice Politbiroa CK KPJ — »Ekonomski i politički položaj u zemlji i zadaci KPJ«). 505 U članku »Pouke iz 1929—1931 godine« Blagoje Parović—Smit pisao je sljedeće: » . . . Poslije proglašenja vojno-fašističke diktature, vodstvo se bacilo u krajnost nepravilno ocjenivši odnos snaga, opštu situaciju i glavne zadaće Par­ tije. To je proisteklo iz . . . 1) (precjenjivanja značaja i snage spontanih pokreta masa protiv diktature; 2) nepravilne ocjene sitne buržoazije okupljene oko SDK u vezi sa nerazumijevanjem i potcjenjivanjem uloge radničke klase... 4) precjenji vanje snaga i sposobnosti naše Partije za mobilizaciju masa, te, iz svega toga, vjera u lako obaranje diktature. . . Mjesto pripreme i organizovanja svakodnev­ nih borbi masa za njihove neposredne zahtjeve. . . CK je htio da preskoči sve te etape borbe i orijentisao Partiju n a ... opšte pozive na oružani ustanak. Ova nepravilna linija još je više odvajala partijske organizacije od masa radničke klase« — (Blagoje Parović— Izabrani spisi — »Glas« — Beograd — 1976 — str. 183.) 206

tarijata, velikosrpske hegemonističke buržoazije i potlačenih nacija. Izraz te nezrelosti ispoljio se u precjenjivanju revolucionarnog odnosno opozicionog raspoloženja radničke klase i ugnjetenih nacija, kao i u precjenjivanju sopstvenih mogućnosti pozicija i uticaja u širokim masama radničke klase i ugnje­ tenih naroda. Na nerealnu ocjenu političkog raspoloženja u zemlji, radnička klasa i ugnjeteni narodi odgovorili su realnim neprihvatanjem poziva KPJ da pođu u ustanak protiv diktature i buržoaskog društvenog poretka. Međutim, par­ tijsko vodstvo uporno je insistiralo na liniji oružanog ustanka, smatrajući ga jedinim načinom da se slomi dikatura. Ono je čvrsto, u stvari dogmatski, vjerovalo u doktrinu da buržoasko-demokratska revolucija obavezno pretho­ di socijalističkoj proleterskoj revoluciji i da prva, na određenom stepenu svoga razvoja, prerasta u drugu, da unutrašnja kriza u Jugoslaviji ispoljava sve neophodne elemente ovakvog revolucionarnog procesa. Ako se, naime, LV kongres KPJ u politici rješavanja nacionalnog pitanja opredijelio za razbi­ janje buržoasko-monarhističke jugoslavenske države i formiranje samostal­ nih nacionalnih radnićko-seljačkih republika, opredjeljenje za oružani ustanak i revoluciju predstavljalo je samo direktno produženje i razvijanje nacionalne linije IV kongresa. Između kongresnog stanovišta o razaranju jugoslovenske države i diktaturom motiviranog opredjeljenja za oružani usta nak postoji duboka unutrašnja povezanost. Uspostavljanje šestojanuarske diktature bilo je, po ocjeni vodstva KPJ, neoboriv dokaz pravilnosti kongres­ ne revolucionarne linije i izvanredno dobro došao povod da se sa teorije revo­ lucije pređe na praksu revolucije, sa spoznaje o potrebi razbijanja jugo­ slavenske države na oružani ustanak, da bi se postojeća država uništila i na njenim ruševinama podigle nacionalno slobodne i samostalne radničko-st ljačke republike. Ako su komunisti u drugim jugoslovenskim pokrajinama, sa razvijenim nacionalnim pokretima, mogli još da imaju kakvu-takvu pred­ stavu o pretvaranju njihovih pokrajina u radničko-seljačke republike, pozivi rukovodstva KPJ na oružani ustanak ostavljali su bosanskohecregovačke komuniste u tom pogledu bez odgovora i u nedoumici. Naime, poput brojnih rezolucija i drugih dokumenata partijskih kongresa, konferencija i plenarnih zasjedanja CK KPJ, -i pozivi na oružani ustanak i revoluciju nisu posebno razmatrali položaj Bosne i Hercegovine u državi, uprkos posebnosti toga po­ ložaja, niti su razjašnjavali nacionalne odnose u ovoj pokrajini, uprkos njiho­ voj delikatnoj složenosti. Partijski proglasi, pisani u Bosni i Hercegovini, koji su ponavljali parolu oružanog ustanka, takođe su zaobilazili pitanje Bosne i Hercegovine, kao što su ga zaobilazili i proglasi CK KPJ. Komunisti su željeli oružani ustanak u Jugoslaviji po modelu doktrine koja je važila u Komunističkoj internacionali, a u praksi su premalo mogli da na njemu rade. Ono što su mogli, to su činili predano i disciplinovano. Pismeno i usmeno objašnjavali su potrebu i neodložnost ustanka i u toj aktivnosti, otkrivanjem svojih snaga, olakšavali diktaturi da ih progonima, zatvaranjem i presudama politički razara i onesposobljava. Tako je linija oružanog ustanka, umjesto razbijanju velikosrpske buržoaske države, u praksi, u konkretnim društvenim i političkim uslovima, vo­ dila neželjenom, suprotnom cilju — razbijanju organizacija KPJ. Stvarni po­ ložaj u kome se KPJ našla poslije proglašenja diktature, naročito tokom 1930. godine, zahtijevao je od partijskog rukovodstva da liniju ustanka i revolucije razmotri u svjetlu realnog političkog položaja u zemlji. Jer, opre-

207

cijeljenje za ustanak mora da se temelji na procjeni da će, ako ne puni uspjeh eksploatisamim i ugnjetenLm, koji ga nose i vode, ustanak nanijeti težak i trajan udarac eksploatatorima i ugnjetačima, protiv kojih je uperen. U tom smislu naročito su djelovala dva momenta. Na jednoj strani izostajao je odziv na ustanak radnika, seljaka i masa potlačenih naroda, a na drugoj policijske vlasti nisu prestajale sa progonima komunista. Na svaki komunistički letak i pojavu parola o ustanku protiv diktature d buržoaskog društvenog poretka, njeni organi odgovarali su novim hapšenjima lica osu­ mnjičenih zbog komunističkog opredjeljenja ili simpatija prema komunisti­ ma. Na dnevnom redu bili su sistematski pretresi njihovih stanova.506 Ruko­ vodstvo K PJ nije više smjelo da se miri sa ovim teškim posljedicama, koji­ ma je K PJ bila izložena kako zbog orijentacije na oružani ustanak, tako i zbog riješenosti diktature da uguši komunistički pokret u državi. Bilo je više nego dovoljno razloga da se u K PJ kritički progovori o toj orijentaciji. Moglo se očekivati razm atranje linije u svjetlu konkretnih uslova u kojima je imala da se sprovodi, u konfrontaciji i provjeravanju stvarnim rezultati­ ma. Kako su, međutim, ocijenjeni borba i zadaci koje je postavilo rukovodst­ vo pred Partiju poslije uspostavljanja diktature? »Parola oružanog ustanka, pisao je PR OLETER u septembru 1930. godine, isticana je kao agitaciono — propagandistička parola, no CK je katkada dopuštao greške nejasnim formulisanjem te parole, zbog čega se je moglo tu parolu tumačiti kao da je ona već danas akciona parola«.507 Očigledno, rukovodstvo KPJ nije bilo spremno da se kritički postavi prema liniji ustanka, koju je ono odredilo. Iz ranije navedenih proglasa vidi se da u njima nije bilo nikakve dileme u pogledu linije: tražilo se jasno da se odmah pristupi organizaciji i izvođenju oruža­ nog ustanka.508 Sada se kaže da je parola oružanog ustanka od početka imala smisao »agitaciono-propagandističke parole«, da su greške CK u tome što je dopuštao »nejasno formulisanje te parole«, usljed čega se događalo da se po­ tiskuje njen »agitaoiono-propagandistički« karakter i tumači kao »akciona parola«. Da ubuduće u tome pogledu ne bude zabluda, podvlači se da »parola oružanog ustanka ostaje u snazi kao parola široke masovne agitacije, ali ne kao parola akcije .. .w509 Bilo je to stidljivo priznanje da je linija oružanog ustanka pogrešna i pokušaj da se polovično revidira, što nikako nije moglo doprinijeti jasnoći nove, ispravljene linije KPJ: parola oružanog ustanka zadržava se, ali kao »parola široke masovne agitacije, ali ne kao parola akcije«. Neuspjesi i porazi, prema tome, došli su kao plod »pogrešnog tu­ mačenja« linije oružanog ustanka, a ne kao rezultat pogrešne ocjene politič­ kih prilika u zemlji, na temelju koje je rukovodstvo KPJ odredilo liniju. 506 ABH — BUDB — Sarajevo — Pov. D3 — br. 655/1930. (Sresko načelstvo u Sarajevu izvještava KBU — Upravno odjeljenje — da je u toku noći 15. februara izvršen sveopšti pretres komunista na području sara­ jevskog sreza — Načelstvo sreza u Visokom i Sreska ispostava u Varešu šalju takođe izvještaj o pretresu izvršenom 15. 2. 1930.) 507 PROLETER — br. 14 — septembar 1930 — »O borbi i zadacima KPJ«. Vlajko Begović — op. cit. — str. 305. 508 Vidjeti napomene: 491; 492; 493, 505. »Pregled istorije SKJ« — str. 153. Vlajko Begović — op. cit. — str. 298. w Kao pod 507.

I prvobitna i »nova« linija potvrđuje »ispravnost« ocjene IKKI da je re­ volucija u svijetu pred vratima, da će KPJ i ubuduće disciplinovano djelo­ vati u skladu sa opštom strategijom »generalnog štaba svjetske revolucije«.5'0 Ipak, korektura linije oružanog ustanka, mada polovično, bila je izvrše­ na. Jer, sasvim drugi značaj ima propaganda ustanka od zahtjeva za njego­ vim neposrednim pripremanjem i izvođenjem. Međutim, u sprovođenju kori­ girane linije rukovodstvo KPJ nije moglo da probije obruč šematizma poli­ tičkog rasporeda snaga u borbi protiv diktature, da indoktriniranu strate­ giju Kl zamijeni vlastitom, samostalnom, konkretnim uslovima prilagođe­ nom strategijom KPJ. Iz bezuspješne orijentacije na oružani ustanak ona nije izvukla sve neophodne pouke. Samo je pokazala spremnost da orijenta­ ciju na oružani ustanak odloži za bolja vremena, kada će se pokazati da je situacija zrela za njegovo pokretanje. Njeno zalaganje za savez radnika, seljaka i ugnjetenih naroda ostalo je na obliku propagande. Ovu, sasvim ispravnu orijentaciju, KPJ nije znala da ostvaruje u neposrednoj političkoj aktivnosti. Naprotiv, sama sebi je presijecala put do širokih masa, koje je željela da ima okupljene u ovome savezu. Umjesto da proširuje političku osnovu linije saveza, ona je praktično djelovala u pravcu njenog sužavanja. Savez radnika, seljaka i ugnjetenih naroda nije mogao da se izgrađuje i učvršćuje udaranjem fašističkog žiga na lice socijalne demokratije, optužba­ ma Radićeve partije i SDK zbog izdajstva seljačkih i nacionalnih interesa, kao ni parolom o Sovjetskom Balkanu.*511 Mase radnika, seljaka i potlačenih naoija nisu mogle ni da shvate niti su htjele da prihvate ove političke in­ kriminacije upućene na račun partija, koje su, također, pod udarom dikta­ ture, bile primorane da obustave svoje političko djelovanje. Na taj način KPJ se nužno našla pred neposredno realnom opasnošću izolacije od svoje životne, socijalne osnove. Bilo je očigledno da nije imala snage za radikalno prevazilaženje kritične situacije u kojoj se našla. Suviše je bila pritisnuta doktrinarnim učenjem o vođenju klasne borbe i revolucije, koje je dominiralo u K l, odnosno u političkom vrhu SSSR-a.512 Uzrok njenih neuspjeha u prvim godinama diktature objašnjava se činjenicom što je ocjene političkog položaja u Jugoslavija i Jugoslavije u svijetu, preuzete od IKKI, proglašavala i povezivala sa neposrednim interesima radničke klase, seljašt­ va i ugnjetenih naroda Jugoslavije, ispoljavajući tako nesposobnost da samo­ stalno analizira i otkriva njihove realne interese i mogućnosti da se bore za njihovo ostvarivanje. Ona se zadovoljavala konstatovanjem da se, zahvalju­ jući produbljavanju ekonomske krize, pogoršava ne samo položaj radničke klase već i radnog seljaštva i gradske sirotinje, na osnovu čega je zaključivala da je najvažnija zadaća KPJ da radi na osvajanju osnovnih proleterskih masa, na mobilizaciji radnog seljaštva i širokih masa ugnjetenih nacija oko proletarijata, pod njegovom hegemonijom, koja se osigurava rukovodstvom sio Isto _ Vlajko Begović — op. cit. — str. 301; 304: 511 PROLETER — br. 15 — oktobar 1930 — »O naoružanom ustanku«. 512 »Pregled istorije SKJ«. str. 164— 165. Vlajko Begović — op. cit. — str. 304. Vuk Vinaver — »Prilog istoriji jugoslovensko-sovjetskih odnosa 1929—1934 godine« — Istorijski glasnik — organ Društva istoričara SR Srbije — Beograd — br. 1 — 1965 — str. 5; 13.

209

K PJ.513 A konkretni cilj ovako usmjerene aktivnosti K PJ izražavao se u parolam a za obrazovanje radničko-seljačkih vlada i radničko-seljačkih so­ vjetskih republika na Balkanu. Sve što nije pnihvatalo ovaj politički prog­ ram sm atrano je da se nalazi na suprotnoj «strani barikada. Bilo je iluzorno očekivati da će mase radničke klase, seljaštva i ugnjetenih nacija pod ovim parolam a krenuti protiv fronta reakcije i kontrarevolucije koji se u predstavi K P J širio od nosilaca diktature velikosrpske buržoazije do vodstva i stra­ načkih pristalica SDK i socijalista. Rukovodstvo je ovako usmjeravalo partiju zbog najdubljeg uvjerenja da postupa i djeluje sasvim ispravno, revolucionarno. Nije moglo biti sum­ nje da je političko osvajanje m asa radničke klase, seljaštva i ugnjetenih naroda bitan preduslov obaranja diktature, kao što je za rukovodstvo KPJ istovremeno bilo neosporno da diktaturu velikosrpske buržoazije mogu i m ora da smijene samo radničko-seljačke vlade, a srušenu buržoasku jugo­ slavensku državu naoionalno samostalne i slobodne radničko-seljačke re­ publike. To je bio politički credo KPJ, koji je prožimao cjelokupnu njenu praksu. Sva njena revolucionarna opredijeljenost morala je da se potvrđuje dosljednošću u borbi za ostvarenje ovog istorijskog zadatka. Samo tako ispunjavaju se obaveze prem a glavnom štabu svjetske revolucije. Ako širo­ ke mase radnika, seljaka d potlačenih nacija toga još nisu svjesne, one će tto neizbježno postati, jer će se uvjeriti da nema drugog puta koji vodi njihovom socijalnom i nacionalnom oslobođenju. Nema revolucionarne prak­ se bez revolucionarne teorije — rasuđivalo se u rukovodstvu KPJ. Postojeći odnosi — praksa — mogu se progresivno mijenjati samo dosljednom primjenom revolucionarne teorije, tj. utvrđene strategije. Teo­ rija je putokaz prakse. K PJ je svim srcem proleterskog borca željela da prak­ sa potvrdi njenu revolucionarnu strategiju. U tom njenom opredjeljenju pokidano je jedinstvo teorije i prakse, u kome teorija svoju moć crpi iz prakse, a praksa se podstiče i osmišljava teorijom. Istinski revolucionarno, komunistički moglo se djelovati samo obnavljanjem porušenog jedinstva. U parolama Partije morali su se izražavati životni zahtjevi i interesi, za koje eksploatisane i ugnjetene mase mogu i h o ć e da se bore.

Put do spoznaje vodi preko odbacivanja iluzija. Do toga koraka ne dolazi se odjednom, već postepeno, procesom, u kome stvarno potiskuje ne­ stvarno, iracionalno. Sam ovaj proces odvijao se utoliko sporije ukoliko je rukovodstvo K PJ gubilo veze sa realnim uslovima borbe u zemlji. Nestvarne ocjene političkog stanja u zemlji imale su svoj korijen u stvarnoj odvoje­ nosti CK K PJ od zemlje. One su počivale koliko na dosljednosti i čvrstoj povezanosti sa IKK I i njegovom strategijom, toliko i na slabim vezama sa sopštvenom bazom — organizacijama u zemlji. Prelaz sa akcione na propa­ gandističku parolu ustanka bio je ne samo potvrda neuspjeha kursa na ustanak već i svojevrsno priznanje da je u objektivnom položaju nastupio 5“ IIS — Kl — MF 256 (312—321) — »Ekonomska i politička situacija u Jugoslaviji i zadaci KPJ«. 210

tragičan momenat, kada je, desetkovana i razbijena, KPJ prestala da egzisti­ ra i djeluje kao jedinstvena organizacija. N-iti je u rukovodstvu bilo snage da prebrodi složenu krizu u svom sastavu, niti u bazi KPJ sposobnosti da prorijeđene redove prikupi i ojača. »Sredinom 1930. godine Centralni ko­ mitet je ostao bez jedne stalne i sigurne veze sa zemljom«.514 Tada je čak prestao da djeluje i Centralni komitet kao rukovodeći organ KPJ, a mjesto njega IKKI formirao je Centralnu rukovodeću instancu KPJ (CRI KPJ).515 Ona preduzima pokušaje da uspostavi veze sa organizacijom u zemlji, ali po­ kušaji se završavaju neuspješno. »Iz Makedonije, Bosne i Hercegovine, Dal­ macije nemamo nikakvih izvještaja niti do sada uspostavljene veze sa tim provincijam a. . . Prije 10 dana poslan je drug u zem lju. . . Drug se nije još povratio, ali iz njegovih kraćih saopštenja sa puta vidi se da su rezultati prilično nezadovoljavajući. . .«5I6 Sa obnavljanjem organizacija KPJ išlo je veoma teško. Mnogi članovi KPJ, koji nisu bili zahvaćeni provalama i hapšenjima sa nepovjerenjem su se odnosili prema delegatima CRI, koji su dolazili iz inostranstva sa zadat­ kom da pokrenu rad KPJ.517 Bilo je teško savlađivati negativne posljedice mnogih provala, pogrešne orijentacije na oružani ustanak i nepovjerenja u rukovodstvo KPJ, koje se, podijeljeno u frakcionaške grupe, zadržavalo u emigraciji. Ipak, baza KPJ ispoljavala je znake i potrebu da se aktivira. Do prvih koraka i inicijativa da se obnovi rad organizacija KPJ i SKOJ-a u Bosini i Hercegovini došlo je u drugoj polovini 1930. godine u /Sarajevu, Tuzli, Bijeljini, Banja Luci i Mostaru.518 Međutim, kao elementi kočenja u procesu obnavljanja organizacija KPJ i dalje su djelovali frakcionaški od­ nosi u rukovodstvu partije i konfuzna linija koja je formulisana na relaciji IKKI i CRI KPJ. Promjene u sastavu partijskog rukovodstva, koje su vršene odlukama IKKI, nisu ukidale i uklanjale žarišta i nosioce frakcionaštva. Idejno nejedinstvo u vrhu KPJ predstavljalo je realnost, koja se intervenci­ jama IKKI povremeno mogla da prikrije, ali ne i da prevaaiđe. Sa ovakvim stanjem u rukovodstvu u najdubljoj vezi bilo je određivanje strategije i taktike KPJ. Stiče se utisak kao da se čita predavanje iz doktrine o teorijskim pretpostavkama i oblicima revolucije, a ne analiza konkretnih uslova klasne borbe i definisanje zadataka koje KPJ ima da ispunjava i ostvaruje kao organizator i rukovodeća snaga revolucionarnog pokreta. Iako je, pod pritiskom realnih odnosa, moralo da izvrši ispravku linije, rukovodstvo KPJ raje moglo da se oslobodi shvatanja da se u zemlji »revo­ lucionarna situacija sve više zaoštrava i da razvitak krize neizbježno vodi ustanku u masama i zbacivanju vojno-fašističke diktature.« Polazeći od ove ocjene »kurs Komunističke stranke treba da bude u pripremanju oru­ žanog ustanka pritisnutih masa. Ali, to ne znači, da već sada treba dizati ustanak. Njega treba priprem ati.. ,«519 Navedeni stavovi potvrđuju o kakvim 514 »Pregled istorije SKJ« str. 163. 515 Isto — str. 164. 516 IIS — Kl — MF 46/256 (357—358) — Izveštaj CRI KPJ od 22/IX—30. X 517 Arhiv CK SKJ — MG/2047—Vlajko Begović— Partijska organizacija u Bosni i Hercegovini od konca 1930 do konca 1932«. 5,8 dr Miroljub Vasić — »Revolucionarni omladinski pokret u Jugoslaviji 1929 — 1941« — Beograd — 1977 — str. 64/65. 519 Arhiv CK SK BiH — RP 11/76 — 9180—28. 1. 1931 — »Komunistička stranka u uslovima vojno-fašističke diktature«.

211

še promjenama radilo u liniji Partije i kakva je zbrka u pogledima i ocjena*, m a situacije u zemlji vladala u rukovodećem vrhu Partije. Ustanak je bio i ostao centralna misao kojom je okupirano rukovodstvo Partije; on je »neizbježan«; sve snage Partije treba angažovati za njegovo »pripremanje«; međutim, »to ne znači da ga već sada treba dizati«. Jedva da se Partiji mogla odrediti konfuznija zadaća i dati mutnija perspektiva. Sve snage mobilisati za pripremanje ustanka, ali sa sviješću da se ne pristupa njegovom pokre­ tanju. Zatim se tvrdi da Jugoslavija pripada »onom tipu revolucije« koji karakteriše »proces više ili manje brzog prelaza buržoasko-demokratske revo­ lucije u socijalističku revoluciju«.520 Očigledno, sve to spada u oblast politič­ ke literature i doktrine. Potvrda, koliko ideološko-politička indoktrinacija želi da se nametne jednoj konkretnoj stvarnosti izvan koje je nastala, ali to ne uspijeva, jer nije izraz ni njenih unutrašnjih potreba, ni njenih sopstvenih mogućnosti samoprevazilaženja i negiranja. Shvatanje o »brzom prelazu buržoasko-demokratske u socijalističku revoluoiju« dobilo je svoju teorijsku i političko-propagandnu konkretizaciju u »Tezama za 6. januar«, pripremljenim i objavljenim povodom druge godiš­ njice vojnomonarhističke diktature. U njima se postavljaju tvrdnje da ugnjetene nacije nisu nikada tako duboko mrzile »versajsku Jugoslaviju« kao u vrijeme »vojno-fašističke diktature«, da državno jedinstvo nije nikada bilo tako snažno potreseno kao u ovome momentu kada širom zemlje bjesni »fašistička diktatura ujedinjene krupne buržoazije Jugoslavije pod veliko­ srpskom hegemonijom«, kada je Jugoslavija »pretvorena u veliku tamnicu ugnjetenih nacija«, u kojoj je Socijaldemokratska partija postala »socijalfašistička partija« i kao takva »javno djeluje u izgradnji fašističkog režima«. Na osnovu ovih tvrdnji izvlačio se zaključak da se nacionalno ugnjetavanje može ukloniti samo ostvarenjem načela samoopredjeljenja naroda do otcjepljenja u obliku radničko-seljačkih republika Hrvatske, Srbije, Slovenije, Makedonije i Crne Gore. Njihovo obrazovanje otvara put ka balkanskoj fe­ deraciji radničko-seljačkih republika. Put do »Sovjetskog Balkana« vodi preko političkog poraza »izdajničkih vođa Radićeve partije i SD Koalioije« i »socijal-fašista«, u koje se preobratila jugoslovenska socijalna demokratija. U pojavi »Sovjetskog Balkana« izraziće se pobjeda »bratskog saveza radnika i seljaka i ugnjetenih nacija«. Cjelokupan ovaj revolucionarni preobražaj u Jugoslaviji i na Balkanu ostvariće se pod jedinstvenim vodstvom »general­ štaba svetske revolucije — Komunističke Internationale«.521 Svoju nacionalnu slobodu ugnjetene nacije Jugoslavije mogu postig­ nuti samo u savezu sa radničkom klasom i seljaštvom. Njihovom naoionalnom oslobođenju u obliku radničko-seljačkih sovjetskih republika nema alternative. Buržoasko-demokratska revolucija — revolucija ugnjetenih na­ cija u savezu sa radničkom klasom i seljaštvom — prerasta u proletersku, socijalističku revoluciju; velikosrpska buržoasko-monarhistička Jugoslavija postaje federacija radničko-seljačkih sovjetskih republika. »Teze za 6. januar« predstavljaju, neosporno, veoma uspješno primijenjen oblik u Komunistič­ koj internacionali i SSSR-u važeće teorije o prerastanju buržoasko-demokratske revolucije u socijalističku proletersku revoluciju u uslovima imperija­ lizma i postojanja sovjetske socijalističke države. Ono, međutim, što ih je 5» isto. 521 PROLETER — br. 17 — decembar 1930 — »Teze za 6. januara«.

212

činilo politički neuspješnim, jeste njihova neprimjenljivost u konkretnim po­ litičkim odnosima u Jugoslaviji. Tvorci teza nisu propustili ni jednu od pa­ rola koje su u Kl pravljene i formulisane za jugoslavenske prilike i za akcione potrebe KPJ kao njene sekcije, ali je zato u njima izostala analiza stvarnih političkih i socijalnih prilika u Jugoslaviji, a pogotovo stvarna ana­ liza nacionalnog pitanja i određivanje strategije u borbi za njegovo rješava­ nje, koja odgovara mogućnostima snaga nacionalnih pokreta i radničkog socijalističkog pokreta u zemlji. Put do nacionalno potlačenih i socijalnoeksploatisanih masa, do njihovog saveza u borbi za rušenje vojno-monarhističke diktature, za nacionalno i socijalno oslobođenje, nije se otvarao parolama pravljenim u IKKI — »centrali svjetske revolucije«. Naprotiv, praksa je upućivala na zaključak da su ga ove parole upravo zatvarale. Jer, socijalno i nacionalno oslobođenje naroda Jugoslavije bio je njihov životni interes, koji nije mogla da izrazi nikakva vanjugoslavenska strategija, pa ni strategija IKKI. To, u stvari, znači da su socijalni i nacionalni zahtjevi KPJ morali da proističu iz stvarnog, životnog interesa potlačenih nacija i eksploatisanih radnih masa Jugoslavije i da ga jugoslovenski komunisti autentično formulišu, a ne da strateške formule IKKI propagiraju kao izraz njihovih težnji za socijalnim i nacionalnim oslobođenjem. Nalazeći se u okrilju IKKI, rukovodstvo KPJ je bilo dovoljno udaljeno od svoje partijske baze i njenog realnog položaja da bi moglo da tačno sagleda i odredi zadatke u borbi za rješavanje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji. Šematična struktu­ ra radničko-seljačkih sovjetskih republika u Jugoslaviji zatvarala je ruko­ vodstvu KPJ pogled u složenost nacionalnih odnosa u Jugoslaviji, pa usljed toga nije slučajno što u njegovoj vizuri nisu bili obuhvaćeni nacionalni od­ nosi u Bosni i Hercegovini i njen »nacionalni« položaj, koji je predstavljao jedno od najsloženijih i najznačajnijih čvorišta cjelokupnog nacionalnog pi­ tanja u Jugoslaviji. Ako je tačno da se u rukovodstvu KPJ, naročito pod uticajem IKKI, pretjerivalo u ocjeni da je u političkom životu zemlje nastupila kritična tačka, kada se iz unutrašnjih protivrječja izlaz nalazi jedino u njihovom revo­ lucionarnom raspletu, stoji činjenica da je, zahvaljujući brzom širenju eko­ nomske krize, jugoslovenski državni i društveni poredak išao u susret ne­ izvjesnoj budućnosti, dubokim političkim nacionalnim i socijalnim potre­ sima. Privredno nerazvijena, Jugoslavija je utoliko brže osjetila udarce svjet­ ske ekonomske krize, potvrđujući nesposobnost da se odupre njenim razor­ nim posljedicama. Izrazito agrarna zemlja, sa ekstenzivnom proizvodnjom i niskom produktivnošću, ona je morala da doživi veoma duboku krizu naj prije u poljoprivredi, da bi je potom, ne manje snažno, osjetila u industriji, trgovini, zanatstvu i drugim ekonomskim granama. Od nerazvijene poljo­ privrede u Jugoslaviji 1931. godine živjelo je 76,3%, a od industrije i obrta svega 10,7% od cjelokupnog stanovništva. U Bosni i Hercegovini te godino od poljoprivrednih zanimanja živjelo je čak 84,1%, a od zanimanja u indus­ triji i obrtu svega 6,7% stanovništva.522 Stoga je razumljivo da je Jugoslaviju najprije zahvatila strahovita agrarna kriza, koja se izrazila u katastrofalnom padu cijena poljoprivrednih proizvoda. U poređenju sa 1926. godinom cijene poljoprivrednih proizvoda pale su 1932. godine gotovo na polovinu. U ovom 522 Mijo Mirković — »Ekonomska historija Jugoslavije« — str. 335; 338.

213

razdoblju seljački dugovi porasli su od 3 na 7 milijardi dinara.523524 U Jugo­ slaviji je 1932. godine bilo zaduženo 35,3%, a u Bosni i Hercegovini 52,5% seljačkih gazdinstava.324 Ubrzanim tempom odvijao se proces pauperizacije se­ ljaka, koji su jeftinom radnom snagom konkurisali kvalifikovanim rad­ nicima, izazivali oštar pad najamnina i raširenu pojavu njihovog otpuštanja.'25 »U Bosni je seoski proletarijat prelazio sasvim iz zemljoradnje i stočarstva u šumsku i rudarsku industriju«.526 Gotovo 700 hiljada katastarskih posjednika u Jugoslaviji imali su ispod 2 hektara zemlje, dok se u Evropi ocjenjuje da seljačka gospodarstva ispod 5 hektara nisu sposobna za život.527 U Bosni i Hercegovini m oralo je preko 60°/0 seljaka da kupuje žito tokom 8 mjeseci, da bi mogli da se prehrane. Ekonomska kriza djelovala je u svim pravcima i naročito teško pogađala radničku klasu i zemljom oskudno seljaštvo. Broj nezaposlenih rapidno se povećavao i kretao između 500 000 i 600000. Dok se broj nezaposlenih povećao oko 3 puta, nadnica je istovremeno opala za 40% .528 Ni najstrože m jere diktature nisu mogle spriječiti radnike da u štrajkovim a traže zaštitu minimalnih uslova egzistencije da se suprotstavlja­ ju kapitalistima da na radničku klasu prebacuju terete sve dublje ekonom­ ske krize. Od ljeta 1930. godine nižu se štrajkovi stolarskih radnika (Sarajevo), pilanskih radnika (Drvar), drvodjeljskih radnika (Sarajevo), rudara (Zenica. Kakanj) itd. Radnički štrajkovi bili su jedino sredstvo da bi se natjerali poslodavci na poštovanje kolektivnih ugovora i zakočila rasprostranjena praksa zatvaranja industrijskih pogona i otpuštanja radnika.529 Svojim teškim socijalnim i političkim posljedicama ekonomska kriza činila je jugoslovenski državni poredak veoma nesigurnim. Režim diktature nije mogao da u privrednim potencijalima zemlje pronađe izvore i instru­ mente koji bi efikasno djelovali u smislu utvrđenja političkog sistema. Od buržoazije, koja ga je podržavala, nije bio spreman da traži odricanje, a od radničke klase i seljaštva nije više imalo šta da se dobije. Tetiva je ovdje bila maksimalno zategnuta, pa je i najmanje njeno savijanje prijetilo potre­ som nesagledivih posljedica. Da bi se osigurao i očuvao postojeći poredak, Francuska je dala Jugoslaviji 8. m aja 1931. godine stabilizacioni zajam u iz­ nosu 1 025 miliona franaka. To je ona učinila prije svega zato da bi sprije­ čila ekonomsko povezivanje svoga ratnog saveznika sa Njemačkom, u kojoj 523 »Pregled istorije SKJ« — str. 167. »Politika« je 26. septembra 1930. godine pisala o sovjetskoj trgovačkoj ofanzivi i o dampingu. . . Jugoslavija strahuje od izvoza sovjetskog žita. . . U Jugo­ slaviji je zabranjen uvoz nekih sovjetskih proizvoda 9. 3. 1931«. (Vuk Vinaver—»Prilog istoriji jugoslovensko-sovjetskih odnosa 1929—1934. godine« — str. 23). 524 Todor Stojkov — »Opozicija u vreme šestojanuarske diktature 1929—1935« — str. 29 (Prema Sergiju Dimitrijeviću: »Privredni razvitak Jugoslavije 1918—1941« — Beograd — 1962 — str. 137. 525 dr Nikola Vučo — »Agrarna kriza u Jugoslaviji 1930—1934« — str. 222. 526 i sto — str. 232 (Prema »Glasniku Središnje uprave za posredovanje rada« — br. 2—3; 23.3.1934 — god. V, br. 10). 527 Mijo Mirković — op. cit. — str. 352. 528 dr A. Hadžirović — »Sindikalni pokret u Bosni i Hercegovini 1918—1931« — str. 97. 529 Isto — str. 291 — 293. 214

su jugoslovenski izvoznici gledali mogućeg i dobrog kupca jugoslovenske robe.530 " ' i{ Stabilizacioni zajam nije mogao ukloniti ekonomske teškoće zemlje, koje je povećavala svjetska ekonomska kriza i čijim razantnim posljedi­ cama, sasvim prirodno, nije mogla da se odupre zemlja nerazvijene privrede, primorana da svoj razvoj osigurava i plaća sve većim stepenom zavisnosti od svojih razvijenih saveznika. Ako su narodne mase još na početku režima dikta­ ture mogle da gaje iluzije u njegov pozitivan odnos u pogledu rješavanja njihovih socijalno-ekonomskih problema,531 poslije dvije godine mogle su da se na uslovima svoga vlastitog materijalnog položaja osvjedoče u praksu i rezultate suprotne njihovim očekivanjima. Razočarenje je bilo jedino mo­ guća, nužna posljedica politike šestojanuarskog režima dvora i vojnih vrhova, kome su punu podršku pružili veoma istaknuti pojedinci iz svih značajnijih nacionalnih buržoaskih partija, uključujući i HSS, a zajedno sa njima i krup­ ni industrijalci, bankari i trgovci iz svih dijelova zemlje, bez obzira na okol­ nost što su jedni pripadali prečanskim, nacionalno ugnjetenim oblastima i pokrajinama, a drugi područjima iz kojih se provodila politika nacionalnog ugnjetavanja.532 Očigledno, nacionalna podjela nije predstavljala nepremosti­ vu smetnju velikim kapitalistima da zaborave na svoje nacionalne, »istorijske« zadatke i da uspješno posluju i privređuju pod okriljem zvanične ideologije integralnog jugoslovenskog nacionalnog unitarizma. Beskompromisan otpor diktaturi pružala je samo KPJ, spremna da uđe u rizik i avanturu ustanka, za koji nije bilo osnovnih pretpostavki ni u redovima radničke klase, kao ni u redovima njenih saveznika, eksploatisanim seljačkim masama i potlačenim narodima. Ipak, zahvaljujući nepomirljivom stavu i čvrstom opredjeljenju protiv diktature, iako desetkovana, KPJ jc uporno dizala u radničkoj klasi duh otpora režimu diktature i bila neumorni pokretač radničkih akcija i štrajkova u kojima se potvrđivala prisutnost revolucionarnog socijalističkog radničkog pokreta na političkoj, ekonomskoj i društvenoj pozornici.533 Raširena pojava odbijanja da ispunjavaju poreske i druge obaveze pre­ ma državi, nagovještavala je da je i u redovima seljaštva postojala volja za borbom protiv diktature. Međutim, opoziciono držanje i ponašanje seljaštva prema raznim oblicima izrabljivanja i pritisaka vojno-monarhističke dikta­ ture nije preraslo u povezanu akciju protiv političkog sistema diktature prvenstveno zbog političkog kursa koji je vodila građanska opozicija,534 pod čijim su se snažnim političkim uticajem nalazile seljačke mase u svim dijelo­ vima zemlje. Buržoaska demokratska opozicija u većini je željela pad diktature i djelovala je u tom pravcu, ali nikako nije htjela da obaranje diktature proizađe iz demokratskog političkog pokreta narodnih masa, u kome je istanča nim čulima klase, čije je interese zastupala, sasvim lačno osjećala i naslući­ 530 Vuk Vinaver — »Prilog istoriji jugoslovensko-sovjetskih odnosa 1929— —1934 godine« — str. 22. 531 dr Todor Stojkov — n.dj. — str. 323. 532 Ferdo ćulinović — »Jugoslavija između dva rata« — II —str. 9. 533 IIS — MF — 256 (312—321) — »Ekonomska i politička situacija u Jugo­ slaviji i zadaci KPJ« — Edvard Kardelj — »KPJ u uslovima šestojanuarske diktature« — Zbornik: »Četrdeset godina« — II — (1929—1935) — Beograd — 1960—str. 16. 534 Istorijski arhiv KPJ — Tom II—pouke iz 1929 — 1931 — str. 252. 215

vala opasne i revolucionarne mogućnosti i tendencije. Stoga je u svojim akcijam a protiv diktature strogo kontrolisala i obuzdavala političke i šocijalne težnje širokih slojeva naroda, jer joj je više odgovaralo da se diktatura ruši i iscrpi pod sopstvenim teretom, pa makar i duže potrajala, nego da sc u procesu borbe protiv diktature formira i politički konstituiše revolucio­ narni demokratski pokret narodnih masa. Na taj način buržoaska opozicija opredijelila se za taktiku uklanjanja diktature pritiskom odozgo udruženih vrhova političkih partija, odlučna da spriječi obaranje diktature pokretom m asa odozdo.535 Ovu taktiku ona je dosljedno sprovodila. Vrijeme i energiju više je trošila u kontaktima i pregovorima sa dvorom nego u djelovanju među m asama i njihovom političkom organizovanju i aktiviranju. Vodstva svih opozicionih stranaka bez izuzetka, nezavisno od njihove demokratske političke snage i uticaja u narodnim masama, smatrala su da je kralj njihov pravi partner, s kojim treba tražiti modus likvidiranja diktature i vraćanja na sistem stranačkog života i parlamentarizma.535-* Ovom taktikom građanska opozicija, prvenstveno srpska, objektivno je doprinosila jačanju kraljevog položaja kao vrhovnog arbitra u političkom životu zemlje, a time, sasvim prirodno, i produžavanju života diktature, čije je uklanjanje željela. Svojim držanjem prema diktaturi stranke građanske opozicije omogu­ ćile su kralju da učvrsti vojno-monarhistički režim uspostavljen šestojanuarskim udarom, ali su protekle dvije godine takođe pokazale da ga opozicione političke stranke, koje su imale dubljeg korijena i jačeg uticaja u narodu, nisu prihvatile. Kralj je uporno odbijao predloge opozicionih stranačkih šefova da zemlji vrati ustav i parlament, svjestan da bi to vodilo ograni­ čavanju njegove uloge arbitra u političkom životu zemlje, ali je smatrao da je njegovom režimu neophodna politička stranka, koja bi zastupala ideo­ logiju jugoslavenskog nacionalnog unitarizma i stvarala mu u narodu poli­ tički oslonac. Ovo gledište podrazumijevalo je davanje zemlji ustava i parla­ menta, koji bi kralj mogao da potpuno kontroliše.536 To je značilo reformom diktature osigurati njene osnovne ciljeve: vrhovnu vlast kralja, koji posred­ stvom ustava i parlamenta, pod plaštem »nacionalnog i državnog jedinstva«, obezbjeđuje sistem nacionalnog ugnjetavanja, čvrstim antikomunističkim kur­ som osigurava i štiti buržoaski društveni poredak, a formiranjem režimske političke stranke na tom programu tupi oštricu kritike građanskih političkih stranaka u opoziciji i stvara pretpostavku za prelaz njihovih disidenata u režimsku stranku. 3. septembra 1931. godine kralj je proglasio Oktroisan-i ustav, koji je u bitnosti značio afirm aciju i ozakonjenje osnovnih motiva i principa šestojanuarskog državnog udara. Promjenom političke forme učvršćivala se nje­ na suština. Pseudoparlamentom, sa jednom jedinom — vladinom — politič­ kom strankom, inaugurisan je povratak sistema parlamentarne monarhije. Novi oblik imao je toliko opravdanja koliko je bio u funkciji postojeće sadržine. Diktatura je dobila novu, kvaziparlamentarnu formu, da bi osigu­ ravala glavne ciljeve radi kojih je bila uspostavljena. Oktroisani ustav tra­ žio je da se generalska šapka zamijeni gospodskim cilindrom. 535 dr. Todor Stojkov — n.dj. — str. 332. 535-3 Isto—str. 335. 536 Ferdo Culinović — n.dj. — II — str. 27/28. 216

Septembarski ustav potvrdio je i garantovao administrativnu podjelu države na banovine, čiji je osnovni smisao bio da definitivno skine sa dnev­ nog reda hrvatsko pitanje, kao i zahtjćve drugih ugnjetenih naroda ža iiacionalnom jednakošću i ravnopravnošću, kojima odgovara forma složene, savez­ ne države, a ne državni centralizam.537 Učvršćenje jugoslavenskog nacional­ nog unitarizma kao državne nacionalne ideologije sada se obezbjeđivalo i dopunjavalo obrazovanjem režimske političke stranke. Najavljeni izbori za Narodnu skupštinu trebalo je da donesu »demokratsku« podršku prikrive­ nom apsolutizmu, koji je, u nedostatku političke stranke, dopuštao samo jed­ nu izbornu listu — vladinu, čiji je nosilac bio predsjednik vlade, general Petar Živković. Dok je vladajuća grupacija ispoljavala jedinstvo u pogledima i praktič­ noj političkoj aktivnosti, glavne stranke građanske opozicije nisu se složile u sadržim deklaracije, kojom je trebalo narodu objasniti apstinenciju u raspisanim novembarskim izborima. Neslaganje je došlo do izražaja i obje­ lodanjeno posebnom izjavom o apstinenciji Radikalne, Demokratske, Zemljo­ radničke, Slovenske ljudske stranke i Jugoslavenske muslimanske organi­ zacije, koju su potpisali njihovi šefovi A. Stanojević, Lj. Davidović, J. Jovanović, A. Korošec i M. Spaho.538* KPJ je također odlučila da bojkotuje izbore. U izbornom proglasu od 1. 10. 1931. godine ona ocjenjuje da opozicioni blok Mačeka, Pribićevića, Korošca, Spahe i vođa srbijanskih opozicionih stranaka teži da se pogađa­ njem i cjenkanjem sa monarhijom i generalima domogne podjele vlasti, pri čemu je daleko od svake pomisli da se bori za oslobođenje naroda i širokih radnih masa od nacionalnog tlačenja i kapitalističkog izrabljivanja. Ali, ni KPJ ne nalazi pravi put do masa, za čije je oslobođenje spremna da podnese svaku žrtvu. Pošto je izvršila kritiku političkog ponašanja bloka opozicije, KPJ prelazi na formulisanje svoga stanovišta. Po njenom uvjere­ nju formiranje radničko-seljačke vlade predstavlja jedini način da se slomi »svaki pokušaj kontrarevolucije« i učini »kraj kako feudalnom, tako i kapi­ talističkom ropstvu radnih masa«. U proglasu se zatim naglašava da će radničko-seljačka revolucija u Jugoslaviji, s obzirom da u njoj radnici i seljaci čine ogromnu većinu stanovništva, imati obilježje »opštenarodne revolucije«. Pri tome u njenim zadacima ne obuhvata se borba protiv nacionalnog ugnje­ tavanja, koje su morali da podnose mnogi narodi i nacionalne manjine u Jugoslaviji i ispoljavali spremnost da se svrstaju u revolucionarni pokret za nacionalnu ravnopravnost i slobodu. Ocjenjujući da u zemlji postoji »revo­ lucionarna situacija«, KPJ se konkretno zalaže za »aktivan bojkot« izbora, za obrazovanje »revolucionarnih seljačkih odbora« i »revolucionarnih četa« sa zadatkom da se suprotstavljaju nasiljima vlasti, brane narodna prava i slobode, jer u »revolucionarnoj situaciji«, predviđa se u proglasu, »prć većih 537 dr Ljubo Boban — »Sporazum Cvetković — Maček« — Beograd — 1965 — str. 14. 538 Dok je beogradski dio opozicije obavijestio pristalice da ne može učestvo­ vati u izborima, jer nisu usvojene njihove sugestije koje su dali kralju uoči dono­ šenja Septembarskog ustava, vodstvo SDK sa Mačekom i Pribićevićem na čelu istupilo je sa proglasom u kome se izlaže kritika pseudoparlamentamog i pseudoustavnog sistema i poziva narod da bojkotuje izbore za Narodnu skupštinu — (dr T. Stojkov — navedeno djelo — str. 121—124. 217

radničkih pokreta mogu nastupiti spontane pobune seljačkih masa«. U tom slučaju, podvlači rukovodstvo, K PJ je dužna da ove pokrete poveže »na liniji opšte revolucionarne borbe za rušenje fašizma«.“9 Daleko od realnih političkih odnosa i kretanja u zemlji, CK K PJ na­ stavlja iz emigracije stari politički kurs, izražen u doktrinarnim parolama 0 revoluciji koja kuca na vrata, u frontalnom napadu na građansku opozici­ ju, čime je K PJ sebi samo zatvarala i presijecala put do nacionalno potla­ čenih i ekonomski eksploatisanih radnih masa. Ipak, ima osnova za pretpostavku da je rukovodstvo K PJ tada osjećalo da njegovo nepoznavanje stvarnih političkih prilika u zemlji otežava aktivnost 1 borbu K PJ i da negativno djeluje na njenu političku afirmaciju u radnim masama. U tom smislu govori dnevni red sjednice Politbiroa CK KPJ, održane 1. oktobra 1931. godine. Naime, na ovoj sjednici član Politbiroa Flajšer (Ivan Gržetić) podnio je izvještaj o situaciji u Dalmaciji i Bosni, a zatim je, poslije diskusije, zaključeno da se Flajšer uputi na »odgovorni partijski rad u Dalmaciju i Bosnu«. U zapisniku sjednice govori se i o specijalnim zadacima, kojima Flajšer treba da obrati pažnju. U Bosni je potrebno, kaže se, naročito posvetiti brigu »organizovanju i muslimanskih radnika i muslimanske sirotinje«, a s obzirom na agrarnu strukturu Dalma­ cije i Bosne, treba pristupiti stvaranju »organizacije poljoprivrednih rad­ nika i seljačke sirotinje« u legalnoj formi i sa parolama »borbenog saveza radnika i seljaka«.540 Očigledno, težilo se proširenju puta i povezivanju sa radnim masama na njihovim životnim potrebam a, ali se sporo izlazilo iz stiješnjenih i ukrućenih klasnih oblika. Napori rukovodstva K PJ u smislu oživljavanja i obnavljanja aktiv nosti organizacija davali su rezultate, koji su potvrđivali da diktatura nije mogla da slomi i uguši komunistički pokret. Ako je Oktroisani ustav donekle proširio prostor za djelovanje stranaka građanske opozicije, K PJ je i dalje bila izložena pritiscim a i progonima. U Bosni i Hercegovini je cjelokupna po­ litička struktura bila izrazito antikomunistička. U tom pogledu nije bilo razlike u držanju prema komunističkom pokretu između snaga režima i opo­ zicionih stranaka. Trebalo je probijati blokadu buržoaske politike, nerijet­ ko i socijaldemokratske, i istovremeno izlaziti iz višegodišnje izolacije, u ko­ joj se K PJ održavala u uslovima duboke ilegalnosti. Ipak, najteže od svega tekao je proces oslobađanja od shvatanja da svjetska kriza kapitalizma ubrzano vodi u socijalističku revoluciju i da, u skladu sa tim shvatanjem. K PJ treba da svoju cjelokupnu praktičnu aktivnost usmjeri u pravcu pripre m anja i pobjede revolucije. K arakteristično je za rad K PJ u Bosni i Hercegovini u tom vremenu (i ne samo u Bosni i Hercegovini) da u obraćanju radnim masama jače podvlači i ističe perspektivu revolucije i socijalizma nego što prikazuje nji­ hov realni ekonomski, društveni i politički položaj i s tim u skladu formuliše zadatke.541 Moglo bi se reći da se u tome istovremeno izražavaju i snaga 5» IIS — Kl — MF 46/256/234—634; 1930 — 1932. MF/256 (341—343)—»Politička situacija i naši zadaci« — 1. 10. 1931. s* IIS — Kl 11 — MF 46/256/324—634; 1930—1932 (Sednica Politbiroa od 1. 10. 1931. 541 A — CK SK BiH — RP 11/542—28147. »Radnom narodu grada i sela!« — Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu — Savez komunističke omladine Jugoslavije. 218

i slabost KPJ — snaga u čvrstom uvjerenju da proleterska revolucija nemi­ novno i uskoro mora slaviti pobjedu; slabost u činjenici što ne vidi kako je nespremna i nejaka vojska koja treba da krene u revoluciju, da se revolucija ne priprema deklarativnom doktrinarnom propagandom, već strpljivim kon­ kretnim djelovanjem u konkretnim društvenim i političkim uslovima kada se neposredno na dnevni red postavlja zadatak njihovog revolucionarnog mijenjanja. Između propagande revolucije i uslova za njeno neposredno izvo­ đenje postojala je velika razdaljina, koja nije mogla da se pređe tako brzo kako se u KPJ željelo i mislilo. Bilo je svakako lakše propagirati revoluciju nego utvrđivati prave sadržaje i metode za njeno konkretno pripremanje. Zato KPJ ne snosi odgovornost. Ona je za revoluciju radila kako je najbolje znala i umjela. Svoje opredjeljenje za revoluciju i socijalizam neprekidno je potvrđivala i dokazivala akcijama i spremnošću na žrtve, u kojima se ogle­ dala njena postojanost da je neravnopravnost u borbi i porazi ne mogu primorati da položi oružje i kapitulira pred nadmoćnom buržoazijom. Mogla je da griješi u određivanju zadataka i izboru oblika i metoda borbe, ali nije htjela da napravi nepopravljivu grešku — da obustavi borbu protiv klasnog protivnika za oslobođenje eksploatisanih i potlačenih masa. Dok je rukovodstvo KPJ predviđalo da u novembarskim parlamentarnim izborima nezadovoljstvo seljačkih masa može da proključa i eksplodira u »spontanim pobunama«, pa izdavalo direktivu za formiranje revolucionarnih jedinica radi zaštite i odbrane narodnih prava, a građanska opozicija svih nacionalnih opredjeljenja, politički nejedinstvena, onemogućena izbornim za­ konom da postavi svoju zemaljsku listu, odlučila da bojkotuje izbore, vlada je sprovela političku organizaciju izbora od vrha do dna i pozvala narod da svojim glasanjem i izborom njenih kandidata u Narodnu skupštinu i senat potvrdi politiku »čuvanja državne celine i narodnog jedinstva«, koja osigu­ rava uslove i mogućnosti »zdravom nacionalnom i socijalnom poretku i normalnom razvoju političkog života«. Sprovedeni pod pritiskom organa vlas­ ti, sa velikom apstinencijom od 1 235 883 birača (od upisanih 3 560 278),542 pri čemu nisu izostali falsifikati, teror i krvoproliće, izbori su dali željeni sastav Narodne skupštine, koja se sastala 7. X II 1931. godine. Po nacional­ nom opredjeljenju poslanika izrazito jugoslovenski unitaristička, Narodna skupština imala je dominantno buržoasku klasnu strukturu. Od 305 posla­ nika 33,6% bili su činovnici, mahom viši, 19,6% advokati, 10,5% trgovci, 7,5% svećenici, 6,5% načelnici gradskih i seoskih opština, 5,8% posjednici, 4,5% industrijalci i bankari itd.543 U Skupštinu nije bio izabran ni jedan radnik. Iako se hvalila svojom privrženošću šestojanuanskoj jugoslavenskoj na­ cionalnoj ideologiji, a kralja Aleksandra proglašavala »genijem istorije« koji je očuvao »teritorijalno, kulturno i duhovno jedinstvo naše domovine«, Na­ rodna skupština nije mogla ne priznati da je i dalje otvoreno hrvatsko pi­ tanje,544 čime se obarala i rušila monarhistička, velikosrpska hegemonistička tvrdnja da je »etnička istina jugoslavenske misli prolomila sve prepreke 542 Ferdo Čulinović — n.dj. — II str. 42. 543 Isto — str. 46. 544 Stenografske beleške Narodne skupštine Kraljevine Jugoslavije, vanredni saziv, Knj. III—Govor poslanika Grge Anđelinovića — Zapisnik sjednice od 6. marta 1932 — Beograd — 1932 — str. 24.

219

veštački stvarane«, da je Jugoslavija »raskinula sa vidnim tragovima proš­ lo s ti. . . tragičnim delenjem i razdvajanjem«, i poslije 6. I 1929. godine našla se »nä pravorti putu za trajno izgrađivanje« kao »decentralizovana unitarna država«, u kojoj živi »jedan slo b o d a n ... nacionalno nedeljiv n a r o d ... svestan svoje velike dužnosti u ljudskoj zajednici«.545 Neosporno, bilo je neupo redivo udobnije živjeti u imaginarnom carstvu harmoničnih odnosa države i »nedjeljivog jugoslavenskog naroda« nego tražiti i priznati stvarne uzroke izborne apstinencije velikog dijela biračkog tijela. Sastavljenom po modelu i za potrebe vladajuće jugoslavenske unita­ rističke ideologije, parlamentu je bila namijenjena uloga »ustavne« i »demo­ kratske« suštine šestojanuarske politike. Sada je iza kralja stajala ne samo »njegova« vlada već i »njegov« parlament. Ostalo je da se još obrazuje poli tička stranka, koja će kralju, vladi i poslanicima osigurati »demokratski« politički oslonac u »nedjeljivom jugoslavenskom narodu«. Svega nedjelju dana poslije prvog sastanka Narodne skupštine, izabrane na osnovu septem­ barskog Oktroisanog ustava, na sjednici Poslaničkog kluba formirana je režimska politička stranka 15. decembra 1931. godine.546 Uzela je naziv »Jugo­ slavenska radikalno-seljačka demokratija«, čime se htjelo da pokaže da kao »radikalna«, »seljačka«, »demokratska« i »jugoslavenska« predstavlja jedin­ stvenu jugoslavensku nasljednicu glavnih stranaka prije uspostavljanja šesto januarske diktature, odnosno da u svome djelovanju računa na privrženost i podršku pripadnika Radikalne, Seljačke (hrvatske i slovenačke), Demokrat­ ske i drugih stranaka koje su u svome nazivu nosile jugoslavensko obilježje (na prim jer JMO). Pokrivajući ideološko-politički program diktature, preten­ cioznog i zvučnog imena, nova politička stranka nije mogla da postane pri­ vlačna za pristalice starih stranaka. Kao instrument režima, ona je mogla da obezbijeđi podršku izvjesnih elemenata u gradu i selu, koji su spremni da slijede politiku svakog režima, a ne određeni politički program, ali nije bila u stanju da osigura postojano partijsko članstvo. U takvom »članstvu« JRSD mogla je da ima postojan oslonac, dok je postojala kao stranka režima.*54

545 Stenografske beleške Narodnog predstavništva Kraljevine Jugoslavije — Vanredan saziv — Predstonä bes'eda kralja Aleksandra — Beograd — 1932 — str. 2—3. 544 Dr Todor Stojkov — n.dj. — str. 135. 220

V:

KRIZA VOJNO MONARHISTIČKE DIKTATURE I AKTIVIRANJE RADNIČKOG POKRETA POD VODSTVOM KPJ (1932— 1935) Proklamovanje Ustava, uspostavljanje parlamentarnog sistema, izbo­ ri za skupštinu i senat i napokon osnivanje političke stranke obilježili s>u početak nove faze političkog života u zemlji. Istina, nove samo po formi, koja je imala da čuva i učvršćuje svoju šestojanuarsku osnovu i pravac. Ali, i to je potvrđivalo da se metod otvorene, grube, vojno-policijske, monar­ hističke diktature morao napustiti i zamijeniti pseudoparlamentarizmom i kvazidemokratijom. U stvari, diktatura je bila i dalje veoma moćna. Vrata političkog života otvorila su se srazmjerno snazi organizovanog otpora. Od­ nos između diktature i demokratije ispoljavao je izrazitu nejednakost u prilog diktature. Suprotna mišljenja, ma koliko da su bila rasprostranjena u narodu, nisu mogla da se izlažu javno, u štampi i drugim oblicima široke komunikaoije. U to vrijeme u krugovima beogradskog i zagrebačkog opozicionog cent­ ra nastajali su razni planovi i nacrti o obnavljanju sistema parlamentarne demokratije sa političkim strankama iz perioda koji je prethodio šestojanuarskom režimu. Osnovno njihovo obilježje je odsustvo jedinstvenog stanovišta u pogledu unutrašnjeg uređenja zemlje. Saglasni u kritici septembarskog ustava i na njemu postavljenog političkog sistema, predstavnici građanske opozicije nisu mogli da nađu zajednički jezik kada je trebalo pristupiti stva ranju zajedničke platforme za ostvarenje unutrašnje državne reforme. S tim u vezi razlike između pojedinih stranaka građanske opozicije, naročito iz­ među njenog beogradskog i zagrebačkog kruga, bile su toliko velike da su upravo pogodovale organizovanju i funkcionisanju novog ustavnog poretka. Nije ga ugrožavala ni koncepcija podjele države na šest jedinica (Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Vojvodina, Srbija i Crna Gora) izražena u Koroščevom nacrtu (19. X II 1931) memoranduma kralju,547 koji je razmatran u zagrebačkom i beogradskom vodstvu opozicije kao osnova za sporazum o obrazovanju vlade, jer među njima nije bila postignuta saglasnost ni o teri­ torijalnom obimu i razgraničenju političkih jedinica, ni o sredstvima kojima se garantuje državna reforma. Ipak, u jednoj tački bili su istog mišljenja: Isto — str. 190. 221

dijelili su zabrinutost zbog činjenice Što znatan dio narodnih masa odlazi »krajnjoj ljevici« i što im sprečavanje slobodnog političkog djelovanja one­ mogućava da u »kritičnim momentima« očuvaju narodne mase »od svake nepromišljenosti«.548 Očigledno, granicu demokratije buržoaske opozicije transformisanom režimu vojmo-monarhističke diktature jasno je obilježavalo njeno nepromjenljivo antikomunističko opredjeljenje. Ona je mogla i bila spremna da prihvati i toleriše svaki režim, kao i svaki oblik državnog ure­ đenja, koji su isključivali i odbacivali bilo kakvu saradnju ili kompromis sa komunističkim pokretom. Putovi političkih partija susretali su se i ukrštali pod raznim uglo­ vima, otvorenijim i zatvorenijim. Odnos snaga u političkom životu nužno je iskazivao promjene. Uprkos neokrnjenoj poziciji režima i njegovih organa, politička blokada narodnih masa nije mogla da se beskrajno održava. Dok su se na dvoru, u vladi i opozicionim krugovima pravile razne političke kombinacije i planovi da bi se učvrstile zauzete pozicije, odnosno osvojile nove, najorganizovanije i sa najvećim odjekom u javnosti oglasili su se studenti beogradskog, a zatim zagrebačkog i ljubljanskog univerziteta, dem onstracijam a povodom proglašenja novog ustava i raspisivanja izbora za Narodnu skupštinu. Sa kraćim prekidima demonstracije beogradskih stude­ nata trajale su od kraja oktobra 1931. do aprila 1932. godine. U njima su studenti izrazili svoj revolt protiv pokušaja prikrivanja režima diktature pseudodemokratskim ustavom i kvaziparlamentarnim sistemom. Okupljaju­ ći studente iz redova raznih političkih stranaka, od građanskih opozicionih do komunističke, u studentskim demonstracijama sve jače je dolazio do izra­ žaja uticaj komunista, što se ogledalo u njihovoj veoma aktivnoj ulozi orga nizatora, kao i u formulisanju političkih zahtjeva u memorandumima, koje su upućivali vladi i njenim organima.549 Zajednički Proglas studenata ljub­ ljanskog, zagrebačkog i beogradskog univerziteta od 19. II 1932. godine potvr­ đuje da je studentski pokret u raznim jugoslavenskim univerzitetskim centri­ ma postigao visok stepen povezanosti i jedinstva i da idejnu osnovu njegovog jedinstva čine zahtjevi za čije ostvarenje se oni bore bez obzira na partijsko-političku pripadnost. U ovom proglasu dva su zathjeva od bitnog značaja. U jednom se traži ukidanje režima diktature, vraćanje narodu njegovih prava i sloboda, a u drugom poništenje novembarskih izbora i raspisivanje izbora za Ustavotvornu skupštinu, koja treba da sprovede federativno uređenje države.550 Na studentske demonstracije vlada je odgovorila isprobanim metodom represalija — hapšenjem, premlaćivanjem, progonima. Represalije su bile tako široke i oštre da su čak režimski poslanici u Narodnoj skupštini osudili inkvizitorsko ponašanje organa vlasti, ustali u zaštitu uhapšenih studenata s« Isto — str. 191. 549 »40 godina« — Zbornik sećanja aktivista jugoslavenskog revolucionarnog pokreta — knjiga II: 1929—1935 — Jovan Marinović — »Sjećanje na akcije beo­ gradskih studenata u vrijeme diktature« (219—222). Brana Jevremović — »Studenti na političkoj pozornici« (223—229). Svetozar Vukmanović-Tempo — »Uspomene iz studentskih dana« (233—238). Vladimir Krivic — »Studentska aktivnost u Ljubljani« (51—253). Dr Vladimir Bakarić — »Aktivnost u SKOJ-u« — (256—258). 550 V. Rajčević — »Studentski pokret na Zagrebačkom sveučilištu 1918—1941« — Zagreb — 1959 — str. 132. 222

i tražili da se protiv odgovornih policijskih funkcionera povede krivična istra* ga.551 Dobro organizovanim, politički izvanredno uspjelim političkim demon­ stracijama protiv režima diktature, socijalnog izrabljivanja i nacionalnog tlačenja demokratski studenti nagovijestili su da se rađa i na jugoslavensku političku pozornicu stupa napredni, snažni i široki revolucionarno demo­ kratski omladinski studentski pokret, koji izražava autentične interese progre­ sivnih društvenih snaga i koji je životnim nitima povezan sa izvornim tež­ njama narodnih masa za socijalnim i nacionalnim oslobođenjem. Poslije studentskih demonstracija u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani pro­ testi i nemiri zahvatili su šire oblasti u Hrvatskoj, Srbiji, Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini. Kao i u Crnoj Gori, i u Bosni i Hercegovini osnovni motiv nemira bile su teške socijalno — ekonomske prilike stanovništva, naročito seoskog. Kada su njihovi zahtjevi za osiguranjem ishrane ostali bez odgo­ vora, preko hiljadu seljaka iz Potkozarja izvršili su početkom maja 1932. godine napad na magacine u Prijedoru i odnijeli hranu.552 Po naređenju Srškićeve vlade preko 120 seljaka bilo je izvedeno pred sud u Banja Luci. »Glad nije imala očiju«, ali vlast je imala zakone. Oni služe vladi da ih primijeni protiv svakog ko izražava nezadovoljstvo sa ustavnim poretkom. Glad nije bila protivzakonita, ali je kažnjivo nezadovoljstvo gladnih seljaka. Dok su vlasti djelovale energično, predstavnici političkih stranaka građanske opo­ zicije ponašali su se pasivno, tražeći načina da na riječima pokažu da stoje uz seljake, a na djelu da ne dođu u sukob sa zakonom i režimom. U poređenju sa drugim pokrajinama, odnosi između vlade i građanskih opozicionih stranaka imali su izvjesna posebna obilježja u Bosni i Hercegovi­ ni. Najveća politička stranka u Bosni i Hercegovini, JMO, predstavljala je najnesigurniji elemenat u opoziciji, u kojoj se našla među posljednjim. Zato je diktaturi, posebno u periodu Srškićevih vlada, bilo naročito stalo da je raznim pritiscima što više oslabi. U tom pogledu samo vodstvo JMO svo­ jim držanjem olakšavalo je posao režimu, kome je bilo poznato da ova stran­ ka nije spremna na duži status opozicije i da vruće želi da se što prije nađe u vladajućoj stranačkoj grupaciji. Srškićeva glavna namjera bila je da unese rascjep u JMO, čemu je trebalo da posluži imenovanje na položaj reis-ul-uleme tuzlanskog muftije Maglajlića, koji se ubrzo po stvaranju jugoslovenske države partijski pridružio radikali-ma i nacionalno deklarisao kao Srbin.553 Ipak, jake Spahine veze sa muslimanskom ćaršijom, vjerskim službenicima i imućnijim seljacima onemogućile su Srškiću da proširi uticaj svojih političkih prijatelja među muslimanskim masama. One su se radije držale JMO-e i Spahe, koji je, u opoziciji, oživljavao i podržavao njihovu nadu u autonomiju Bosne i Hercegovine, spreman da je preda zaboravu uvi­ 551 U tom smislu govorio je u Narodnoj skupštini 2. marta 1932. g. poslanik dr Ivo Elegović i iznosio podatke o mučenju uhapšenih studenata u zagrebačkoj policiji. Policijska nasilja nad zatvorenim studentima on je nazvao »sramotom u jednoj pravnoj državi« i zahtijevao da se odmah suspenduje i stavi pod krivičnu istragu »glavni krivac, upravnik zagrebačke policije Janko Bedeković« (Stenografske beleške Narodne skupštine kraljevine Jugoslavije, vanredan saziv, knj III, 1932, str. 9/10. 552 »Četrdeset godina« — knj. II — 1929—1935 — Simo Komlenić — »Demon­ stracije seljaka u Prijedoru« — str. 175—176. Dr Todor Stojkov — n. dj. str. 172. 553 Dr Ivan Ribar — »Politički zapisi« — II — Beograd — 1949 — str. 131. 223

jek kad god mu se otvori prihvatljiva prilika da dobije portfelj u vladi. Stoga kao najvećoj političkoj partiji u Bosni i Hercegovini, JMÖ pripada i naj veći dio odgovornosti što su režimi diktature mogli ovdje da sprovode svoj politički kurs uz znatno slabije otpore nego u drugim oblastima zemlje. Neš­ to veća aktivnost HSS, Zemljoradničke i Samostalno-demokratske stranke nije predstavljala ozbiljniju prepreku novim »parlamentarnim« vladama u ostvarivanju njihovih političkih programa. Činjenica, međutim, da su se vlade poslije Septembarskog ustava mijenjale brže,554 potvrđuje da su se politička kretanja u dubini jugoslavenskog društva u određenoj mjeri i oblicima reflektovala i na njegovoj površini. Prva tačka u programu svake vlade, politika »narodnog jedinstva i državne celine« izazivala je i produb­ ljivala unutrašnju krizu države, koja se komplikovala socijalno-ekonomskim i nacionalnim sadržajima i protivrječnostima. Politički život u Bosni i Hercegovini bio je sputan ne samo čvrstom kontrolom i tijesnim okvirima koje mu je nametao reakcionarni režim, već je trpio i usljed opšteg nedostatka demokratske tradicije i nesposob­ nosti građanske opozicije da razvije moderne metode i oblike političke aktiv­ nosti. Veliko nezadovoljstvo narodnih masa zbog teškog ekonomskog polo­ žaja, političkog obespravljivanja i nacionalnog potčinjavanja pružalo je izvan­ redne mogućnosti za organizovanje jednog snažnog demokratskog pokre­ ta, ali političke stranke nisu bile sposobne da pređu svoje nacionalno — konfesionalne granice i da sitne račune jedne provincijalne politike od danas do sutra pretpostave širim perspektivama i trajnijim potrebama i zadacima. Utoliko jače su ova ograničenja i opterećenja pritiskivala komunistički pokret, koji je tokom dugogodišnje ilegalnosti sužavao svoju osnovu u klasi, izložen stalnim progonima i udarcima. Ipak uprkos češćim promjenama i ispravlja­ njima političke linije, uspio je da sačuva svoje jezgro, koje nije izgubilo uvjerenje u revolucionarne mogućnosti i spremnost klase da se bori za socija­ lizam. Od kraja 1931. pa tokom 1932. godine osjeća se življa aktivnost K PJ u većim centrim a Bosne i Hercegovine. U decembru 1931. godine u MK KPJ T^uzla vodi se diskusija o pitanju da li je ispravna direktiva CK K PJ o pokretanju revolucije u zemlji.555 Ista organizacija traži 14. februara 1932. godine od CK KPJ da u PROLETERU osudi rad oportunističkih elemenata u Brčkom i Tuzli.556 U aprilu 1932. godine održava se u Sarajevu širi sastanak komunista iz Bosne i Hercegovine i donosi rezolucija o aktiviranju organi­ zacija K PJ u industrijskim centrim a.557 Komunisti Sarajeva objavljuju prvo­ majski letak pod naslovom »Seljaci! Radni narode!« u kome pozivaju se­ ljake da u selima obrazuju čete za odbranu i zaštitu od šikaniranja organa vlasti, pođu putem radnika i seljaka Rusije i stvore svoju radničku i se­ ljačku državu sa radničkom i seljačkom vladom.558 MK KPJ Tuzla upućuje 1. 554 Ferdo ćulinović — Navedeno djelo — II — str. 52—59. 555 A—CK SKJ—Kl—1932/15—Sastanak MK KPJ u Tuzli. 556 Isto. 557 A—CK SKJ—Kl—1932/16—Rezolucija konferencije organizacije KPJ iz Bosne i Hercegovine, održane sredinom aprila 1932. 558 A BH—Kr. BU Dr. Ban. Sarajevo—Pov.DZ No 849/1932—Načelstvo sreza rogatičkog dostavlja Kraljevskoj Banskoj Upravi 4. 5. 1932. komunističke letke MK KPJ u Sarajevu pod naslovom: »Seljaci—Radni narode!« 224

avgusta 1932. godine letak »Radnom narodu grada i sela«, u kome se ustaje protiv »fašističke diktature« u Jugoslaviji, osuđuju ratne pripreme među­ narodne imperijalističke buržoazije protiv SSSR-a, poziva u borbu protiv nacionalnog ugnjetavanja i ističe parola oružanog ustanka, radnika, seljaka i ugnjetenih naroda.559 Prema sjećanju partijskih aktivista iz toga perioda u Sarajevu je, poslije izvršenih priprema i povezivanja partijskih organizacija u većim mjestima, održana Pokrajinska konferencija KPJ za Bosnu i Herce­ govinu 2. oktobra 1932. godine. U Pokrajinski komitet izabrani su Risto Mikičić (sekretar), Srđan Priča i drugi. »Ostali smo, piše V. Begović, sektaška organizacija . . . Osnovne parole koje smo dobili (od CK KPJ) u to vrijeme bile su: oružani ustanak; rušenje vojno-fašističke diktature; uspostavljanje radničkoseljačke vlasti; za samostalne i nezavisne radničko-seljačke republike Srbiju, Hrvatsku, Sloveniju, Makedoniju i Crnu Goru (o Bosni i Hercegovini nismo znali šta da kažemo); za sovjetski Balkan; za balkansku federaciju radničko-seljačkih republika.. ,«560 Među važnije rezultate aktiviranja KPJ u Bosni i Hercegovini spada pokretanje lista KOMUNIST. Izašla su dva bro­ ja, u junu i oktobru 1932. godine. Oba broja redigovao je Srđan Priča, a Drago Krndija ih umnožio svaki u 20 primjeraka.5*’1562* Vlasti nisu bile u stanju da spriječe oživljavanje aktivnosti KPJ u Bosni i Hercegovini. Ministarstvo unutrašnjih poslova Lnformisalo je Kraljev sku bansku upravu u Sarajevu da je sa »vrlo pouzdane strane obavešteno da je — pored svih progona i hapšenja komunista — u Sarajevu stvorena komunistička ćelija, koja ima za zadatak, da u svim mestima Bosne i Herce­ govine stvori komunističke organizacije na novoj osnovi i poveže ih između sebe.. .«M2 Povodom 15-godišnjice oktobarske socijalističke revolucije u Ru­ siji PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu i Savez komunističke omladine Jugo­ slavije za Bosnu i Hercegovinu objavili su letak: »Radnom narodu grada i sela! Radnici i seljaci! Sirotinjo grada i sela!« U njemu se kaže da imperija­ lističke države pripremaju napad na SSSR kako bi spriječile slom kapita­ lizma, a radnici i seljaci Jugoslavije upozoravaju da svoje oslobođenje mogu postići samo vlastitim snagama, u revoluciji srušiti kapitalistički poredak i pod zastavom KPJ stvorili svoju radničko-seljačku državu.565 559 A BH—BUDB — Pov. DZ No 2062/1932—Rasturanje komunističkih letaka u Tuzli. 560 A—CK—SKJ—KI/142—»U Bosni i Hercegovini ima zajedno sa omladinom preko 100 članova (oko 70 starih i 30 omladinaca), taj je broj u porastu. . . U Mostaru ima 13 članova... većinom nezaposleni radnici, omladinci, đaci i mladi radnici. Vodeću ulogu imaju kompromitovani drugovi. . . Traže od CK da ih opskrbi s konzervama, cvibakom i puškama da mogu u šumu i otuda vodili akcije, naročito ako ih otkrije policija. . . Mjesni komitet KPJ u Sarajevu radi na osni­ vanju grupe za odbranu drugova od policije, da u slučaju mučenja i ubijanja drugova odgovore s ubijanjem najkrvoločnijih agenata policije. Traži sredstva za nabavku oružja (4 revolvera i četiri noža)...«. A—CK SKJ—MG/2047—Vlajko Begović—»Partiska organizacija u Bosni i Hercegovini od konca 1930 do konca 1932«. A—CK SKJ—MG/2050—Ramiz Sladić — »Neki podaci o radu KPJ u gradu Sarajevu odnosno u Bosni i Hercegovini«. 561 A—CK SKJ—MG/2048/3—Drago Krndija: »U Sarajevu između 1929 i 1932. godine«. 562 A BH—BUDB—Pov. DZ N= 2284/1932. 565 A BH—BUDB— Pov. DZ N* 3196/1932. 225

Pošto je obaviješten o održanju Pokrajinske konferencije, CK KPJ upu» tio je »Pismo Oblasnom komitetu K PJ za Bosnu i Hercegovinu«, u kome izražava zadovoljstvo zbog uspjeha što je konferencija pripremljena i oba­ vila svoj program bez provale. Istovremeno, CK KPJ u ovome pismu kritikuje partijsku organizaciju u Bosni i Hercegovini što se ograničava na izda­ vanje letaka i unutrašnji vaspitni rad, umjesto da organizuje radnike i selja­ ke u borbi za njihove neposredne, svakodnevne interese i zahtjeve i najveću pažnju posveti prodiranju u industrijska preduzeća i stvaranju partijskih ćelija od industrijskih radnika.564

Oživljavanje aktivnosti K PJ u zemlji uopšte, kao i u Bosni i Hercego­ vini, bilo je, neosporno, plod otpora koji su režimu diktature pružale sve opozicione snage u skladu sa svojim mogućnostima, pogledima i ocjenama. Među njima se svojom beskompromisnom borbom naročito isticala KPJ. Poslije izbora i otvaranja Narodne skupštine u vodećim krugovima opozicio­ nih građanskih stranaka pojavile su se inicijative da se Ustavom i parlamen­ tarnom potvrđivanju i produženju šestojanuarskog kursa suprotstave prijed­ lozi demokratskih oblika uređenja države u duhu principa zapadnoevropske demokratije i po njenom modelu. Polazna tačka ovih inicijativa bilo je ubjeđenje njihovih nosilaca da unutrašnja državna kriza nije riješena Septem­ barskim ustavom, da se ona ne može prevazići parlamentom koji je otvoren samo ljudima kraljevog i vladinog povjerenja i političkog opredjeljenja i da se ona, u uslovima novog ustavnog poretka, održava i dalje i još više produb ljuje. Prvi opozicioni prijedlozi za demokratsko preuređenje države nastali su u krilu Zemljoradničke stranke. Predstavnik njene desnice Milan Gavrilović, sa grupom stranačkih prijatelja i istomišljenika, izradio je krajem marta 1932. godine jedan elaborat koji sadrži kritiku šestojanuarskog kursa i ple­ dira, »u interesu monarhije i dinastije«, za promjenu postojećeg režima, raspuštanje Narodne skupštine, slobodne izbore i slobodni parlament.565 Dok je elaborat Milana Gavrilovića bio namijenjen državnim vrhovima i ostao nepoznat širokoj javnosti, u krugu ljevice Zemljoradničke stranke istupalo se javno sa oštrom kritikom vlade, osuđivala »hegemonija srpskih gazda i generala« i tražio sporazum i sloga Srba i Hrvata. Pisac brošure »Šta nas košta svađa sa Hrvatima«, prvak zemljoradničke ljevice univerzitetski profe­ sor dr Dragoljub Jovanović izradio je jedan politički koncept pod naslovom »Šesnaest tačaka dr Dragoljuba Jovanovića«. Tu se na prvom mjestu zahti­ jeva garantovanje građanskih prava i samouprave, zatim traži sporazum sa HSS i SLS o uređenju države, kojim bi bili zadovoljni i Srbi, i Hrvati, i Slo­ venci i napokon izlaže stanovište o društvenom uređenju u znaku socijalno-ekonomskog program a zemljoradničkog pokreta, u kome značajna uloga pri­ pada oblicima zadrugarstva. U aprilu 1932. godine dr Dragoljub Jovanović objavio je novi elaborat pod naslovom »Zadaci nove vlasti«, u kome je izložio 564 A CK SKJ—Kl—1932/149—26. novembar 1932: Pismo Oblasnom komitetu KPJ za Bosnu i Hercegovinu. 565 Dr Todor Stojkov—n.dj. — str. 147—149. 226

svoje gledište o federativnom uređenju države. Prema Jovanovićevom projek­ tu jugoslovensku federaciju. činile bi tri »glavne zemlje«: Srbija, Hrvatska i Slovenija, u čijem sastavu bi se našle druge pokrajine na osnovu slobodnog opredjeljenja svoga stanovništva.566 Mnogo značajnije od stanovišta desne i lijeve struje Zemljoradničke stranke o preuređenju države bilo je stanovište SDK. Tokom 1932. godine beogradski centar opozicije činio je više pokušaja i pravio nacrte za poli­ tički sporazum sa SDK o pitanju preuređenja države. U tim kontaktima približavala su se gledišta pojedinih opozicionih partnera, ali nije moglo da se postigne jedinstvo čitave opozicije, prvenstveno u njenom srbijanskom dijelu, na čemu je naročito insistirao predsjednik HSS i SDK dr Vlatko Maček. Pošto se Pribićevićeva SDS sredinom 1932. godine izjasnila za fede­ rativni princip uređenja države, na zahtjev vodstva SDS sazvan je sastanak Izvršnog odbora SDK za 5. XI 1932. godine. Na tome sastanku usvojena je Rezolucija poznata pod nazivom »Punktacije SDK«, odnosno »Zagrebačke punktacije«. Rezolucija je sadržavala sljedeće stavove: I— Princip narodnog suvereniteta je osnova državnog uređenja, a na­ rod jedini izvor vlasti. II— Pošto predstavlja većinu stanovništva, seljaštvo čini temelj organi­ zacije cjelokupnog života u društvu i državi. III— Kao instrument srbijanske hegemonije, koja traje od stvaranja nove države, apsolutistički šestojamuarski režim ukinuo je građanske i poli­ tičke slobode u državi. IV— godine.

Da bi se ukinula ta hegemonija, treba se vratiti na stanje iz 1918.

V— Polazeći od ove ishodišnje tačke, postavlja se organizacija državne zajednice kojom se isključuje prevlast jednog ili više članova nad ostalim i osiguravaju napredak, posebni i zajednički interesi srpskog, hrvatskog i slovenačkog naroda.567568 Poslije Zagrebačkih punktacija SDK uslijedile su »punktacije« nekih drugih stranaka građanske opozicije. Krajem decembra 1932. godine pojavile su se »Poruke prijateljima« vodstva Republikanske stranke. Rezolucija opo­ zicionih grupa Vojvodine i Deklaracija Slovenske ljudske stranke sa potpi­ som predsjednika A. Korošca, zbog čega je dobila naziv »Koroščeve punk­ tacije«. Zajedničko obilježje ovih rezolucija sadržano je u kritici državnog centralizma i jugoslovenskog nacionalnog unitarizma i opredjeljenju za pre­ uređenje, države na osnovi ravnopravnosti njenih političkih jedinica. Počet­ kom januara 1933. godine i vodstvo JMO objavilo je svoju rezoluciju (»Spahine punktacije«), koja se, pored ostalog, zalaže za uređenje države na prin­ cipu ravnopravnosti istorijsko-političkih jedinica i u tom smislu ističe pose­ ban zahtjev za Bosnu i Hercegovinu.56* 566 Isto—str. 149—153. 567 Ferdo Culinović—n.dj.—II—str. 56/57. Dr Ljubo Boban—»Zagrebačke punktacije«—»Istorija XX veka — Zbornik radova—IV-^Bedgrađ^l 962-^štr. 329—330. Dr Todör Stbjkoy - r ii.dj. — str. 211 /212. 568 Dr Todor Stojkov-^n.dj!—str. 218—224. 227

iMa sve ove rezolucije, čiji je talas pokrenula Rezolucija SDK, režim je odgovorio konfiniranjem opozicionih stranačkih vođa, a protiv predsjed­ nika HSS i SDK Vladimira Mačeka. Sud za zaštitu države otvorio je u aprilu proces i osudio ga na tri godine strogog zatvora.569 Istovremeno, i u beogradskom dijelu opozicije otpočelo je izjašnjavanje 0 obliku državnog preuređenja. Sef Demokratske stranke Ljuba Davidović predlagao je u Pismu prijateljim a da se preuređenje države izvrši grupisanjem samoupravnih oblasti oko velikih nacionalno-kulturnih centara Beogra­ da, Zagreba i Ljubljane, s tim da se i u prelaznoj srpskohrvatskoj zoni obra­ zuje posebna, četvrta jedinica koju bi činile Bosna i Hercegovina i južna Dal­ m acija. Jednu od ukupno četiri samoupravne jedinice sačinjavale bi zajedno Srbija, Vojvodina, Crna Gora i Makedonija. Davidovićevo stanovište, koje je išlo u prilog federalističkog državnog uređenja, odbili su radikali sa A. Stanojevićem i M. Trifunovičem na čelu, čime su onemogućili zajedničko is­ tupanje Beogradskog opozicionog centra u trenutku kada je pitanje saglasnosti u pogledu državnog uređenja imalo bitan značaj za cjelokupan politič­ ki razvoj u zemlji i za njen međunarodni položaj.5™Ovim su radikali potvrdili da je hegemonija njihovo trajno političko opredjeljenje — jednako u opoziciji kao i u vladi. Značajno je da je i u režimskoj političkoj grupaciji došlo do rascjepa na pitanju državnog preuređenja. Narodni klub, koji je okupljao poslanike 1 senatore sa vladine liste u Hrvatskoj objavio je u februaru 1933. godine Deklaraciju, u kojoj se izjasnio za složenu državnu zajednicu od više istorijskopolitičkih jedinica.571 Tako je front otpora sistemu državnog centraliz­ ma i hegemonije obuhvatio cjelokupnu političku strukturu Hrvatske, naj­ značajnije političke snage u Sloveniji, najuticajniju muslimansku stranku u Bosni i Hercegovini i veći dio opozicije u Srbiji. Režim je ostao na podršci dekretirane dvorske stranke, onemogućen da dalje prikriva ulogu nosioca i zaštitnika velikosrpske hegemonije. Registrovanje i rezimiranje osnovnih političkih preokupacija i opredjel­ je n ja režima Septembarskog ustava i političkih partija građanske opozicije nameće zaključak da je pitanje državnog preuređenja postalo moćna poluga razvoja političkih odnosa u zemlji. U principima državnog centralizma i fedrativnog uređenja države kristaliziraju se i nužno konfrontiraju dva stano­ višta, u kojima su kondenzovani tokovi poznate prošlosti i postavljeni pravci neizvjesne budućnosti jugoslavenske države. Ideje jedinstva, ravnopravnosti i slobode buržoaska politika postavljala je i razmještala na čelo, u središte ili na začelje svojih pragmatičnih težnji, kratkovida u ocjeni da pretpostavljanje jedne dvjema drugima onemogućava praktično-političko oživotvorenje svake posebno i svih zajedno. Jedinstvo države nije moglo da se suprotstav­ lja ravnopravnosti naroda, kao što ravnopravnost naroda nije isključivala, već pretpostavljala jedinstvo države, a sloboda građana bila uslov i državnog jedinstva i nacionalne ravnopravnosti. Međutim, vrhovi buržoaskih nacionalnih 569 Ferdo Culinović—n.dj. — str. 59. S7° Ljubo Boban—»Držanje srbijanskih opozicionih stranaka povodom Zagre­ bačkih punktacija«—»Historijski zbornik«, 15, Zagreb 1962—str. 19—22; 28—30. 571 Stenografske beleške Narodne skupštine 1932/33 Kaj. II—str. 132/3. Ljubo Boban—»Zagrebačke punktacije«—str. 351—353.

i demokratskih partija nisu bili sposobni da shvate uzajamnost ovih ideja, već su nastavili da ih razdvajaju i razmještaju u skladu sa metodima i cilje­ vima svoje problematične »jugoslovenstvujušće«, odnosno jugoslovenstvu pro­ tivne nacionalne politike. Prihvatajući federalizam i autonomizam u raz­ nim varijantama kao principe državnog uređenja, opozicione građanske na­ cionalne i demokratske stranke u svojim »Punktacijama« i »Pismima prija­ teljima« i dalje su ostavljale pojedine jugoslavenske narode u neravnoprav­ nom i potčinjenom položaju. Zavisno od nosilaca, prostor hegemonije jednima se sužavao a drugima proširivao. Težnju buržoazije da osvoji nove pozicije vlasti, odnosno da sačuva postignute, uvijek prati motiv za prevlasti. Iako u ilegalnom i nejednakom položaju, Komunistička partija Jugosla vije nije dopustila da bude protjerana iz tokova političkog života. Toga su bili svjesni i oni koji su je progonili, i oni koji su odbijali njenu saradnju. To je ona i sada potvrdila svojim nastojanjem da probleme unutrašnje držav­ ne krize sagleda u njihovom pravom korijenu i izvornom sadržaju i da im potraži trajno rješenje u sklopu svojih opštih društvenih i političkih strateš­ kih ciljeva. Uporedo sa »Punktacijama« i »Pismima« opozicionih stranaka, koja su dobila legalni publicitet,572 CK KPJ je izradio i ilegalno publikovao Teze o radu među ugnjetenim narodima i pomoći nacionalno-revolucionarnom pokretu. U njima se na prvom mjestu naglašava da je KPJ i dosada imala pravilan stav prema nacionalnom pitanju, ali on nije ovladao političkom praksom Partije, već je ostao deklarativan, na papiru, usljed čega je KPJ »malo konkretno pomagala nacionalno-oslobodilačku borbu ugnjetenih naro­ da«. Odlučan da se takvo stanje prevaziđe, CK KPJ je u Tezama postavio pred sve članove KPJ sljedeće zadatke: 1— Najaktivnije učestvovati u svim pokretima masa protiv vojno-fašističke diktature, protiv nacionalnog i socijalnog potlačivanja. To je put da se ugnjetene mase u praksi ubi jede da zajednička borba svih ugnjetenih masa pod rukovodstvom radničke klase na čelu sa K PJ vodi ostvarenju zahtjeva i ciljeva borbe socijalno i nacionalno potlačenih masa. 2— U procesu borbe stvarati revolucionarni savez radnika, seljaka i ugnjetenih naroda pod rukovodstvom radničke klase sa KPJ na čelu. 3— Organizaciono i politički pomagati izgrađivanje grupa hrvatskih na­ cionalnih revolucionara unutar i van postojećih hrvatskih stranaka. 4— Stvarati i pomagati nacionalno revolucionarne grupe u pokretima drugih ugnjetenih naroda, naročito VMRO (ujedinjena), slovenački nacionalno-revolucionarni pokret i pokret crnogorskih federalista. 5— U svim nacionalno-revolucionamim pokretima boriti se za izola­ ciju nacionalno-sporazumaških vođa, koje koče razvoj nacionalno-revolucio name borbe. 6— U Srbiji pomagati borbe srpskih seljaka protiv vojno-fašističke dik tature; raditi na uspostavljanju saveza radničke klase i ugnjetenih naroda, kao i saveza ugnjetenih naroda i osnovnih slojeva srbijanskih seljaka: boriti se protiv planova opozicionih srbijanskih partija da sačuvaju srbijansko ugnjetavanje nad ostalim narodima. 572 Pošto su »Zagrebačke punktacije« bile publikovane u inostranstvu, u režimskim krugovima zaključeno je da je najcjelishodnije da se Rezolucija SDK objavi u jugoslavenskim listovima i da se neki stavovi u Rezoluciji iskoriste u kampanji protiv vodstva SDK i drugih opozicionih partija koje mu pružaju podršku (dr T. Stojkov—n.đj.—str. 214.) 229

7— Oslobađati se sektaškog shvatanja da se zajednička borba može da vodi samo sa pristalicam a komunizma i, s 'druge štranfe; odbacivati svaku politiku saradnje sa opozicionim vođama.571* Kao što pokazuju navedeni stavovi, Teze se ne bave traženjem i utvrđi­ vanjem oblika državnog uređenja, već težnju nacionalno ugnjetenih naroda za nacionalnom ravnopravnošću identifikuju kao sastavni dio revolucionarne strategije K PJ, koja zahtijeva form iranje i jačanje revolucionarnog saveza radnika, seljaka i nacionalno potlačenih naroda. U Tezama se naročito pod­ vlači da se nacionalno — revolucionarni pokreti ne mogu prepuštati opozicio­ nim građanskim nacionalnim partijam a, već aktivnim učešćem radnika i komunista treba u njima osigurati uticaj i vodstvo KPJ. To je način da se od deklaracija o pravu nacija na samoodređenje pređe na konkretan aktivan rad i borbu za nacionalnu ravnopravnost i slobodu potčinjenih nacija, da se zadaci nacionalno-revolucionamih pokreta postave trajno u samo težište klasne borbe proletarijata za socijalizam pod rukovodstvom K PJ. Na putu od Teza do njihovog pretvaranja u konkretnu političku praksu K PJ trebalo je savladati mnoge prepreke, naročito one unutrašnje prirode, koje su podignute u toku dugogodišnjeg perioda ilegalnosti, u kome se K PJ i dalje nalazila. Ipak, njihovo usvajanje predstavljalo je veliki napre­ dak u spoznaji suštinskog značaja borbe ugnjetenih naroda za slobodan nacionalni razvoj u strategiji K PJ i vodeće uloge K PJ u nacionalno-revolucionam im pokretima, o povezivanju borbe radničke klase za socijalno-ekonomsko i političko oslobođenje sa borbom potlačenih naroda za nacionalno oslobođenje. U Tezama se ispoljavaju bitni elementi saznanja da su to dva nužna sadržaja, koji prožimaju jedinstvenu borbu za socijalizam u Jugo­ slaviji. K PJ se probijala na široki front borbe za demokratiju, slobode i prava socijalno eksploatisanih i nacionalno potlačenih masa. U tome se na­ lazi objašnjenje što su opozicione građanske partije više bile sklone da pitanje državnog uređenja razm atraju i o njegovom rješavanju se pogađaju sa režimom nego da sa K PJ ulaze u zajedničku borbu za rješavanje nacio nalnog pitanja na načelu nacionalnog samoopredjeljenja. Blokada KPJ imala je mnogo obruča da bi mogla da se brzo probije. U nastojanju da ih savlada, K PJ je ponekad pojavama antirežimskog karaktera pridavala predimenzionirani politički značaj, pa je u njima čak vidjela masovne nacionalno-revolucionarne pokrete, što one nikako nisu bile. Pri tome je, neizbježno, njena ideološko-politička orijentacija pokazivala elemente podložnosti i nesigurnosti, potvrđujući da joj predstoji razdoblje sazrijevanja do pouzdanog ocjenjivanja đruštveno-političkih tokova. Napad jedne grupe ubačenih i domaćih ustaša na žandarmerijsku stanicu u ličkom selu Brušani (kod Gospića) početkom septembra 1932. godine, pri čemu je zgrada žandarmerijske stanice znatno oštećena i jedan ustaša poginuo,573- a izazvao je u vodstvu K PJ neskriveno oduševljenje. PROLETER je pozdrav­ ljao »ustaški pokret ličkih i dalmatinskih seljaka«, ističući da se K PJ »stav­ lja potpuno na njihovu stranu« i da je »dužnost svih komunističkih organi­ se A — CK SKJ—Kl—11—1932/146—Teze. CK KPJ o radu među ugnjetenim narodima i pomoći nacionalno-revolucionamom pokretu. se« Dr Todor Stoj kov—»O tzv. Ličkom ustanku 1932«—Časopis za suvremenu povijest—II—Zagreb—1970—str. 157; 174. 230

zacija i svakog komuniste da taj pokret potpomognu, organizuju i predvo­ de«. Ukazujući na nedostatke .i pogreške ustaškog pokreta, koji su rezultat uticaja »hrvatskih fašističkih elemenata« (Pavelić—Perčec), PROLETER na­ glašava da je zadatak komunista da »uzimaju najaktivnijeg učešća u ustaškom pokretu i predvode taj pokret, vezujući borbu ustaša za nacionalno oslobo­ đenje sa borbom širokih masa radnog naroda za rad, hljeb, zemlju i slobo­ du«.573 b Filip Filipović je takođe pisao da su nemiri u proljeće 1932. godine »u mnogim mestima dobili karakter mesnih ustanaka i partizanske bor­ be« .m ~c Ove ocjene u stvari su svjedočile da je tada u KPJ vladalo pravo nestrpljenje što se »spontane pobune seljaka« ne pretvaraju u oružane ustan­ ke, u kojima bi ona odjednom zbacila sve obruče buržoaske političke bloka­ de i postala njihov najborbeniji odred i predvodnik. Stvarnost se, međutim, nije mogla odjednom izmijeniti.

Slijedeći parolu Kl »klasa protiv klase« KPJ je nastupala frontalno protiv buržoaskih stranaka i smatrala da njihov klasni karakter ukida sva­ ku mogućnost usklađivanja političke akcije demokratskih snaga protiv reži­ ma diktature. Od takvog opredjeljenja više je trpjela sama KPJ nego buržo aske stranke, koje su politički kontrolisale široke narodne mase i nasto­ jale da očuvaju njihovo povjerenje. Kruto, frontalno držanje protiv građan­ skih nacionalnih stranaka dopunjavalo se teorijskim shematizmom, da je u epohi imperijalizma i proleterskih revolucija buržoazija izgubila rukovodeću ulogu koju je imala u buržoasko-demokratskim revolucijama i da sada ta uloga pripada radničkoj klasi i njenoj komunističkoj avangardi. U Jugo­ slaviji, gdje buržoasko-demokratske revolucije još nisu završene, buržoazije ugnjetenih naroda »našle su se u »zlatnom zagrljaju« sa buržoazijom ugnje­ tačkog, vladajućeg naroda«.*574 Produžavanju političke izolacije išao je u pri­ log nedostatak napora za samostalnom analizom, razmatranjem i ocjenom konkretnog stanja nacionalnih i političkih odnosa u zemlji, što je svakako bilo mnogo teže od ponavljanja jedne teorije o revolucijama, koja je pretendovala na univerzalni značaj i apsolutno uvažavanje u svjetskom komunis­ tičkom pokretu. Platforma KPJ u njenoj borbi protiv nacionalnog ugnjetavanja, idejno-politička osnova za povezivanje borbe radničke klase sa borbom nacionalno potlačenih masa u jedinstveni revolucionarni pokret za njihovo socijalno i nacionalno oslobođenje, Teze su obilježile početak sistematske borbe KPJ protiv nacionalno-političkog programa opozicionih stranaka izloženog u nji­ hovim »punktacijama«. Po ocjeni KPJ, osnovni cilj koji teže da postignu »sporazumaške vođe« pomoću svojih »punktacija« jeste da se spriječi pristu­ panje širokih masa hrvatskog naroda u revolucionarni savez radnika i selja­ ka pod vodstvom KPJ. Njena kritika »punktacija« počiva na uvjerenju da 573b PROLETER—br. 28—»Ustaški pokret u Hrvatskim krajevima« — decembar 1932—str. 3 (163). 5736 Filip Filipović—»Izabrani spisi«—II knj. — »O događajima u Jugoslaviji« —Beograd—1962—str. 502. 574 »Klasna borba«—marksistički časopis—organ KPJ (sekcije Kl)—»Za revo­ lucionarni izlaz iz krize«—br. 18—novembar 1932—str. 11/12. 231

za hrvatski narod, a naročito za »radnike i seljake u hrvatskim zemljama« centralno pitanje predstavlja ostvarenje prava na samoodređenje do otcjepljenja. Stoga je K PJ postavila parolu osnivanja samostalne hrvatske države kao jednu od glavnih parola u borbi protiv velikosrpske diktature. U KPJ se smatralo da su ovi zahtjevi sticali popularnost ne samo u redovima hrvatskog i drugih potlačenih naroda, nego i među srpskim radnicima i seljacima. Svjesna da je nacionalna politika građanskih stranaka bitno određena njiho­ vim klasnim motivima, KPJ odbacuje tvrdnju »Zagrebačkih punktacija« da se »srbijanska hegemonija već od početka nametnula Hrvatskoj i svim našim zemljama s ove strane Drine, Save i Dunava«, pa naglašava da se »ta hege­ monija nije samo sama nametnula, nego su je pomogli nametnuti hrvatskom narodu i Samostalni Demokrati koji su danas sastavni dio SDK i jer je pred njom kapitulirala i HRSS, koja se baš u vezi sa tom kapitulacijom pretvorila u HSS, odbacivši svoje republikanstvo .. .«.575 Iako su na opštem planu bile tačne, navedene ocjene KPJ nisu lišene izvjesnog pretjerivanja, bilo da je riječ o »glavnom cilju« kome teže tvorci »punktacija« ili o popularnosti i podršci stavovima KPJ o rješavanju nacio­ nalnog pitanja u redovima radnika i seljaka uopšte i potlačenih naroda po­ sebno. Nije, na primjer, prihvatljivo gledište da je »glavni cilj« SDK, kao i drugih opozicionih stranaka koje su u ovo vrijeme istupile sa svojim »punktacijama«, bio u tome da se spriječi uključivanje masa potlačenih naroda u revolucionarni savez radnika i seljaka, jer proces stvaranja ovog saveza nije bio na stepenu, koji ozbiljno ugrožava pozicije opozicionih građanskih stra­ naka u redovima tih masa, već u nagodbi nacionalnih buržoazija o međusob­ noj podjeli vlasti u zemlji i uspostavljanju takvog oblika državnog uređenja koje bi osiguravalo dogovorenu podjelu. Isto tako, uticaj KPJ na pokret potlačenih naroda bio je tada još preslab, da bi se moglo govoriti o široj podršci masa njenim nacionalnim parolama. Staviše, neki zahtjevi K PJ, kao, na primjer, zahtjev o stvaranju samostalne hrvatske države, koje znači ispu­ njavanje demokratskog principa samoodređenja hrvatskog naroda »u hrvat­ skim zemljama«, dopuštaju zaključak da predstavljaju prije posljedicu utičaja nacionalnog pokreta hrvatskog naroda pod vodstvom HSS nego plod samostalnog razvitka i opredjeljenja. Iako u svakom pojedinom stavu nije mogla da se potvrdi u konkretnoj stvarnosti političkog života, kritika »punk tacija« potvrđivala je da je u KPJ preovladalo saznanje i uvjerenje o velikim revolucionarnim mogućnostima nacionalnih pokreta potlačenih naroda i o neophodnosti njenog sistematskog djelovanja u tim pokretima. Nastalo pod uticajem negativne prakse izolovania od pokreta potlačenih nacija, ovo saz­ nanje dopunjavalo se njenim pozitivnim prevazilaženjem, neposrednim angažovanjem unutar samih nacionalno-revolucionarnih pokreta. Istovremeno, njegovo pretvaranje u svakodnevnu političku praksu ostvarivalo se u proce­ su, čiji je ritam bio uslovljen i određen objektivnim položajem K PJ u društ­ vu, i njenim subjektivnim mogućnostima. Prve su bile izrazito teške i slo žene, druge izražene više revolucionarnom voljom K PJ nego njenom teorij skom snagom. Potreba za samostalnim teorijskim sagledanjem konkretnosti nacionalnog pitanja i konkretnih oblika njegovog rješavanja u Jugoslaviji imala je u ovom razdoblju suštinski značaj u cjelokupnoj strategiji KPJ. 575 »Punktacije« i borba za pravo samoodređenja hrvatskog naroda«—PROLE­ TER—br. 1—januar 1933. 232

Uspješna prilika »punktacija« morala je prvenstveno da počiva na temeljitoj kritici sopstvene prakse u oblasti nacionalnog pitanja. Međutim, ovo razdo­ blje nije bilo sklono tako specifičnim potrebama KPJ kao što su bile ove. Izrazito slaba tačka u KPJ, teorija je zasluživala da se nađe u prvom planu njene aktivnosti, dok joj se, istovremeno, cjelokupna objektivna situacija suprotstavljala i neumoljivo je potiskivala. Nedostatak sopstvene teorije nacionalnog pitanja nije, međutim, sma­ njivao partijsku kritiku velikosrpske hegemonije koju je sprovodio režim diktature, kao ni kritiku rješenja državne krize, koje su sadržavale i nudile »punktacije« opozicionih građanskih stranaka. Postavljena u okvir Staljinove teorije o revolucijama i nacionalnooslobodilačkim pokretima kao rezervama proletarijata u njegovoj borbi za socijalizam, ova kritika bila je motivirana rušenjem velikosrpske hegemonije i istovremeno usmjerena protiv hegemo­ nije nacionalnih buržoazija nad nacionalno-revolucionarnim pokretima pot­ lačenih naroda i težnjama KPJ da u njima ojača svoj uticaj i ulogu, Ali, dok je kritika velikosrpske hegemonije, u pogledu sadržaja i cilja, bila jednostav­ nija i lakša, jer je njen objekt bio režim diktature kao nosilac sistema nacio­ nalnog ugnjetavanja, kome su se suprotstavljali pokreti svih potlačenih na­ cija i koje je ova kritika podržavala svom snagom, kritika »punktacija« bila je mnogo složenija, jer su nacionalno-revolucionarni pokreti u socijalnom pogledu bili veoma slojeviti, a politički različito motivirani i orijentirani. »Punktacije« su nosile »nacional-reformistički« karakter jer im je cilj bio da odstrane srbijansku hegemoniju »s ove strane Drine, Save i Dunava« i da pripreme »jednu srpsko-hrvatsku-slovenačku nagodbu, koja bi Makedo­ niju i Crnu Goru prepustila srpskoj buržoaziji«. U KPJ se smatralo da se »Spahine punktacije« razlikuju od zagrebačkih »samo po pitanju Bosne«. Naime, Spaho »ne traži pravo na samoopredjeljenje do otcjepljenja za Hrvate, sa istim pravom srpskom području okruženom hrvatskim prstenom (kraj oko Krajine—Korduna), već samo autonomiju Bosne i Hercegovine u okviru versajske Jugoslavije«. Takvo njegovo stanovište motivirano je oču­ vanjem »specijalnih pozicija muslimanskih kapitalista i feudalaca u Bosni i radi očuvanja njihovog položaja laviranja između Zagreba i Beograda i trgo­ vanja i sa jednim i sa drugim, na račun muslimanskih i uopšte hrvatskih radnih masa«.576 Pada u oči stav kojim se afirmira »pravo na samoopredje­ ljenje do otcjepljenja za Hrvate, sa istim pravom srpskome području okru­ ženom hrvatskim prstenom«. Nije, međutim, jasno da li u njemu pravo na samoopredjeljenje Srba u »hrvatskom prstenu« podrazumijeva i pravo na samoopredjeljenje Hrvata u Krajini; kao što, takođe, nije jasna kritička pozicija prema političkoj sadržini Spahinog stava, koji za Bosnu i Hercego­ vinu traži »samo autonomiju u okviru versajske Jugoslavije«. Priznavanje prava na samoopredjeljenje do otcjepljenja Srbima u »hrvatskom prstenu« pretpostavlja, takođe, priznavanje istog prava i Hrvatima u Bosni i Hercego­ vini. Apsolutno uvažavanje načela nacionalnog samoopredjeljenja s pravom na otcjepljenje, u kome se zanemaruju istorijski formirane posebnosti, neiz­ bježno vodi negativnom stanovištu prema autonomiji Bosne i Hercegovine, kojim se u stvari dosljedno potvrđuje negativan odnos prema »versajskoj Jugoslaviji«. Očigledno da K PJ nije iskristalizirala svoje gledište o polo­ 576 »Nacionalreformističke punktacije i borba za hegemoniju nad revolucio­ narnim pokretima masa u Jugoslaviji«—KLASNA BORBA—br. 19—20; maj — juni 233

žaju Bosne i Hercegovine unutar jugoslavenske države, već nekritički slijedi Stavove srpske i hrvatske građanske nacionalne politike prema Bosni i Hercegovini. Dok se na jednoj strani pozitivno odnosi prema zahtjevu hrvat­ ske nacionalne buržoazije da se uspostavi samostalna hrvatska država, u kojoj i pomoću koje ona želi da ostvaruje svoje klasne interese, što joj sprečava sistem hegemonije velikosrpske buržoazije uz podršku moćnih dijelova nacionalnih buržoazija potlačenih naroda, KPJ ne odobrava auto­ nomiju Bosne i Hercegovine, jer sm atra da će ona služiti kao instrument muslimanskih kapitalista i feudalaca radi osiguranja njihovih interesa i naročito kao sredstvo »očuvanja njihovog položaja laviranja između Zagreba i Beograda«. Muslimansko laviranje između Srbije i Hrvatske sprečava se ukidanjem mogućnosti autonomije Bosne i Hercegovine, u kojoj ono do­ biva svoje sigurno uporište i pouzdan oslonac. Samo aposolutnim sprovo đenjem načela samoopredjeljenja svih Hrvata, kao i Srba u »hrvatskom prstenu« isključuje se mogućnost autonomije Bosne i Hercegovine, koja je sa stanovišta K PJ izlišna već i zbog toga što pruža šansu hegemoniji musli­ manskih kapitalista i feudalaca nad njenim srpskim i hrvatskim stanov­ ništvom. Ne prihvatajući stanovište srpskih i hrvatskih političkih stranaka koje su Bosnu i Hercegovinu proglašavale integralnom srpskom, odnosno hrvatskom političkom teritorijom , K PJ je dopuštala njenu podjelu koja bi se strogo temeljila na načelu nacionalnog samoopredjeljenja. Ona nije dopuš­ tala autonomiju Bosne i Hercegovine ni zbog toga, što je u njenom obnav­ ljanju vidjela afirm aciju i produženje političke strukture »versajske Jugosla­ vije«, koja se od samog početka nalazila na udaru njene kritike. Karakte­ ristično je gledište K PJ da se otporom autonomiji Bosne i Hercegovine sprečava laviranje između Zagreba i Beograda, koje ide »na račun musli­ manskih i uopšte hrvatskih radnih masa«. Iz ovakvog gledišta proizlazi za­ ključak da muslimanska politika ucjenjivanja i pogađanja sa Beogradom i Zagrebom nije išla jedino na račun srpskih radnih masa, da je jedino nji­ ma odgovarala. Očigledno je da je suprotstavljanje srpske i hrvatske nacio­ nalne politike muslimanskoj koncepciji autonomije Bosne i Hercegovine ima­ lo argumentaciju veće težine nego što je ima antiautonomističko opredje ljenje KPJ. Činjenica da je među nacionalnim pokretima ugnjetenih na­ roda pokret hrvatskog naroda bio najorgamizovaniji i najrazvijeniji uticala je na K PJ da se svom snagom zalagala za obrazovanje samostalne hrvatske države, dok je u autonomiji Bosne i Hercegovine vidjela samo obnavljanje jednog anahronizma, koji produžava život »versajskoj Jugoslaviji« i jedino odgovara interesima muslimanskih kapitalista i feudalaca. Nacionalno-konfesiönalna razdrobijenost i antagonizam političkog života u Bosni i Hercegovini zahtijevali su veće napore da se objasne njegovi tokovi da bi se zatrpavala njihova korita i uporedo s tim krčio i otvarao novi put. Bilo je lakše pri­ miti političku realnost nacionalno-konfesionalnih vododjelnica nego ovu teš­ ku i složenu stvarnost mijenjati. U ovo vrijeme za K PJ je bilo lakše kazati šta u Bosni i Hercegovini n eć e nego šta h o ć e. Perspektiva se, međutim, mog­ la i morala graditi samo u procesu revolucionarne borbe, jer model radničko-seljačkih republika, preuzet iz teorijskog arsenala staljinizma, nije bio prihvatljiv u političkoj praksi i borbi protiv sistema nacionalnog ugnjeta­ vanja u Jugoslaviji. Uticaj K PJ u revolucionarnim pokretima potlačenih naroda mogao se povećati i ojačati samo aktiviranjem same K PJ u tim pokretima. Stoga je 234

rukovodstvo KPJ zahtijevalo od članova da se neposredno uključuju u borbu ugnjefemih naroda, ;Međutimv pri tome. je ono išlo daleko ispred'stvarnih odnosa, raspoloženja i spremnosti radničke klase. Ono je pozivalo radni narod grada i sela da pristupi obrazovanju odbrambenih četa sa perspekti­ vom osnivanja sovjetskih radničko-seljačkih republika i uspostavljanja vlade radnika i seljaka,577 ne shvatajući da u praksi, ovakvim pozivima, upravo onemogućava podizanje uticaja KPJ u revolucionarnim pokretima potlačenih nacija i da se, ionako slaba i nedovoljno povezana, izlaže novim udarcima i progonima. Dok se u KPJ, po inerciji, mislilo da sprovođenje novog kursa — aktiv­ no učešće u revolucionarnim nacionalnim pokretima — utire put oružanom ustanku, za koji se treba pripremati prikupljanjem oružja, stvaranjem oru­ žanih revolucionarnih jedinica i njihovim obučavanjem u rukovanju oruž­ jem,57® policijski organi izvještavali su da vode sistematski nadzor lica osum­ njičenih zbog komunizma, da nema antidržavnih i separatističkih pokreta i da su političke prilike normalne. Aktivnost komunista osjećala se jedino u povremenom rasturanju letaka različite sadržine i zahtjeva.579* Poslije ovih akcija, koje nije očekivala, policija je preduzimala hapšenja, često velikih razmjera, potvrđujući na taj način da je predimenzionirala stvarnu snagu i širinu komunističkog pokreta. U stvarnosti, ova hapšenja negativno i veo ma teško su se odražavala u praktičnom djelovanju KPJ, jer je bilo ne malo primjera da se cjelokupno članstvo partijskih organizacija našlo u zatvo­ rima i zatim bilo osuđivano na razne vremenske kazne.5®0 U revolucionarnim nacionalnim pokretima KPJ je više vidjela ono što je željela nego što je pružala stvarnost. U njenoj predstavi i ocjeni, pokreti potlačenih naroda nalazili su se u fazi kada neposredno predstoji njihovo prerastanje u oružani oblik. Ako klasna borba proletarijata nije bila dozrela za oružani ustanak i revoluciju, nacionalni pokreti ugnjetenih nacija ispoIjavali su sposobnost i spremnost za revolucionarni obračun sä sistemom velikosrpske hegemonije i njenim režimom diktature. KPJ je to osjetila i razumjela da je njeno mjesto u revolucionarnim pokretima nacionalno obes­ pravljenih narodnih masa. Pogotovo jer je bila uvjerena da opozicione gra­ đanske stranke revolucionarnom metodu pretpostavljaju metod nagodbe, pa umjesto da nacionalne pokrete revolucionarno usmjeravaju protiv vlada­ vine velikosrpske buržoazije čvrsto povezane sa dijelovima nacionalnih buržo­ azija, ove stranke upravo u kralju i vladi traže partnera za pregovore i pregovaračko rješavanje državne krize. U tome je KPJ vidjela dokaz da se opozicione nacionalne partije povlače sa fronta borbe i ocijenila da sudbina i uspjeh revolucionarnih nacionalnih pokreta neposredno zavisi od vodeće uloge proletarijata u njima sa KPJ ha čelu. Samo pod uslovom hegemonije radničke klase pod vodstvom KPJ, mislilo se u KPJ, borba ugnjetenih naro­ 577 A—CK SKJ—Kl—1933/24—Letak PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu i SKOJ-a — »Radnom narodu grada i sela«—16. januar 1933. 578 »Put k oružanom ustanku«—PROLETER — br. 3—februar—mart 1933. 579 A BH—BUDB—Pov. br. 1100/932. A BH—BUDB—Pov. br. 1843/1933. 58° a—CK SKJ—Kl—1933/20-—Für Gregor Mitrovitsch—11. II 1933—(» ... TO. U Bosni je izgleda provala najveća. Znamo pozitivno za Tuzlu i Bijeljinu da su svi naši ljudi propali. U Sarajevu ima 100 uhapšenih, ali da li su među njima i svi naši još neznamo...«). 235

da može biti krunisana pobjedom. Put do hegemonije vodi preko »odbrambenih četa« — revolucionarnih jedinica radnika i seljaka — kroz oružani ustanak protiv sistema nacionalnog ugnjetavanja, sa čijim predstavnicima žele da pregovaraju vodstva opozicionih buržoaskih stranaka o nacionalnoj slobodi »svojih« naroda. Pokazalo se da je ocjena K PJ o nagodbenjačkoj orijentaciji vodstva SDK i opozicionih građanskih partija iz Srbije bila tačna, ali se takođe potvrdilo da nacionalni pokreti ugnjetenih naroda nisu bili spremni da prihvate liniju oružanog ustanka, niti je radnička klasa svojim učešćem u ovim pokretima stekla uslove za hegemoniju u njima. Parola oružanog ustanka bila je obavezno praćena parolom sovjetskih radničko-seljačkih republika u okviru balkanske federacije.5*" Isticane u tre­ nutku oživljavanja političke kampanje građanskih opozicionih stranaka, one su predstavljale veliku prepreku Komunističkoj partiji u njenoj težnji da radnička klasa ostvari hegemoniju u revolucionarnim nacionalnim pokretima. Kao sekcija K l, K PJ je disciplinovano slijedila njenu liniju protiv versajskog sistema — čiji proizvod je bila i jugoslavenska država — i protiv ratnih priprema imperijalističkih država za napad na SSSR.*582 Direktiva Kl bila je rušenje versajskih državnih tvorevina i pretvaranje imperijalističkog rata u građanski rat i revoluciju. Ove, kao i druge direktive K l, trebalo je prvenstveno da služe potrebama odbrane SSSR-a kao prve socijalističke dr­ žave i njegovog jačanja kao glavne poluge i snage međunarodnog socijalis­ tičkog pokreta i socijalističke revolucije. Otuda su se one često mijenjale u zavisnosti od interesa međunarodnog položaja SSSR-a. Tako je na osnovu od­ luka VI kongresa KI i X II plenuma IKKI održan u proljeće 1933. godine zajednički sastanak predstavnika K PJ i KP Italije. Tom prilikom njegovi učesnici su u ime svojih partija ocijenili da ugnjetavanje i izrabljivanje čita­ vih naroda u Jugoslaviji, kolonija Italije i nacionalnih manjina u Italiji i Jugoslaviji i nastojanja oba imperijalizma da ovo ugnjetavanje i izrabljivan nje produže, predstavljaju najvažniji izvor imperijalističkog sukoba između Italije i Jugoslavije. Polazeći od ove ocjene dvije partije izjavljuju da ćc dosljedno pomagati i razvijati borbu svih ugnjetenih naroda i manjina u Jugoslaviji i Italiji za puno pravo samoodređenja do odvajanja od države. Konkretizujući ovo stanovište predstavnici K PJ i KP Italije naglašavaju da će se boriti za »ostvarenje samoodređenja, oslobođenje i jedinstvo hrvatskog, makedonskog, albanskog i drugih naroda u Jugoslaviji i u Italiji«. Isto­ vremeno, K PJ i KP Italije, kaže se u Izjavi, boriće se »za protjerivanje italijanskih okupatora iz Istre i Albanije, kao i srpskih okupatora iz Hrvatske. Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Kosova«. Na kraju Izjave kritikuju so italijanska i jugoslavenska socijaldemokrati ja što »još danas brane imperija­ lističke mirovne ugovore«, a posebno se osuđuju jugoslovenski socijaldemo­ krati što se postavljaju »otvoreno na stanovište obrane domovine i niječu fašistički, imperijalistički i osvajački karakter i sadržaj politike vladajuće velikosrpske buržoazije«.583 381 PROLETER—br. 6—7; juni, 1933—Ocjene i Prikazi—»Udarnik«. 582 Opširno o tome: Vuk Vinaver—»KPJ i problem odbrane Jugoslavije i Balkana od fašističke ekspanzije i agresije«—»Istorijski časopis« — Istorijskog instituta u Beogradu—knj. X X III—Beograd—1976—str. 186—202. 583 »Izjava Centralnih komiteta KPJ Jugoslavije i KP Italije«—PROLETER— br. 4—april, 1933. »Kommunističeskii Intemacional«—N* 13—14; 10. V. 1933. 236

Okosnicu zajedničke izjave KPJ i KP Italije određuju direktive Kl o borbi protiv versajskog sistema država u Evropi, sprečavanju napada impe­ rijalističkih sila na SSSR i pretvaranju imperijalističkog rata u građanski rat i revoluciju. Odbrana domovine znači pružanje podrške vladajućoj buržo­ aziji, to je kontrarevolucionarno opredjeljenje i stoga, u slučaju napada druge države, treba organizovano pripremati poraz svoje. U eri ratova i revolucija koja je otpočela, KPJ treba da se suprotstavlja ideji jedinstva Jugoslavije,5*4 a u slučaju rata i napada na Jugoslaviju zadatak je komunista da svojim djelovanjem ubrzaju njen poraz.5*5 To je put za stvaranje uslova, koji pogo­ duju strategiji Kl i KPJ, koji omogućavaju pretvaranje imperijalističkog rata u građanski rat i proletersku revoluciju. Zajednička Izjava KPJ i KP Italije, usklađena sa kursom VI kongresa Kl i direktivama X II plenuma IKKI, sadrži stavove koji posredno dodiru­ ju pitanje položaja Bosne i Hercegovine u nacionalnoj politici KPJ. U jed­ nom stavu kaže se da se KPJ bori »za ostvarenje samoodređenja, oslobođe­ nje i jedinstvo hrvatskog n arod a...« , a u drugom, da će se KPJ boriti za »protjerivanje srpskih okupatora (!) iz Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Kosova« (kao što će i italijanski komunisti voditi borbu za protjerivanje italijanskih okupatora iz Istre i Albanije). Ostvarenje prvog stava, koji govori o »oslobođenju i jedinstvu hrvatskog naroda« pretpostavlja, najvjerovatnije, izdvajanje .priključenje i integrisanje Hrvata Bosne i Herce­ govine u slobodnu i samostalnu hrvatsku državu, tj. podjelu Bosne i Herce­ govine, što je u punoj saglasnosti sa negativnim stanovištem KPJ prema autonomnom položaju Bosne i Hercegovine. U drugom stavu, gdje je riječ o »protjerivanju srpskih okupatora«, iz određenih pokrajina (kao i »italijanskih okupatora iz Istre i Albanije«), ne spominje se Bosna i Hercegovina. Njeno izostavljanje iz reda »okupiranih« pokrajina mogućava tumačenje da je u KPJ tada postojalo mišljenje da Bosna i Hercegovina predstavlja »srpsku zemlju« (zbog relativne većine u njoj srpskog stanovništva i bosanskohercegovačkih muslimana srpske nacionalne orijentacije), pa kao takva nije ni mogla da bude izložena udaru »srpskih okupatora«, ni svrstana u red »okupi­ ranih« pokrajina. U svakom slučaju teza o »srpskim okupatorima« bila je duboko povezana sa protivljenjem odbrani domovine, koje predstavlja jedan od načina pretvaranja imperijalističkog rata u građanski rat i revoluciju, iz koje treba da se na jugoslovenskom tlu rode radničko-seljačke republike i povežu u balkansku federaciju sovjetskih radničko-seljačkih republika. U vrijeme kada je u Njemačkoj došao na vlast Hitler i najavio obračun sa komunizmom i sistemom versajskog mirovnog ugovora, KPJ je, slijedeći direktivu Kl, bila spremna da u ime odbrane SSSR-a prinese na žrtvu na­ cionalnu nezavisnost zemlje, uvjerena da time na najbolji način radi za proletersku revoluciju i njenu pobjedu. Filip Filipović, jedan od višegodišnjih sekretara CK KPJ, propagirao je tada ideju razbijanja Jugoslavije i obrazo­ vanje zasebnih samostalnih država Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Srbije, Crne Gore, koje bi sa Bugarskom i Albanijom konstituisale balkansku fede­ raciju.5*65846 584 A—CK SKJ—Kl—1933/157. 585 A—CK SKJ—Kl—1933/212. 586 A -C K SKJ—Kl—13,14/1933—33, 35, 40. 237

Go.dinama na..:periferiji pažnje i interespvanja u vrhu KPJ, Bosna i Hercegovina nije se ni spominjala među sovjetskim radničko-seljačkim re­ publikama, koje su u koncepciji KPJ imale da zamijene jugoslavensku drža­ vu u balkanskoj federaciji. Realno je pretpostaviti da se mislilo o njenoj podjeli između određenih republika ili o njenoj integraciji u jednu od njih. S obzirom na sistem i odnose u Kl nacionalna politika KPJ u ovo vrijeme predstavljala je u suštini konkretizaeiju odluka koje su donosili organi Kl i koje su u najvećem stepenu bile inspirisane i motivirane spoljnopolitičkim interesima SSSR-a. Svi međudržavni sukobi pojedinih evropskih zemalja pogodovali su učvršćenju unutrašnjeg i međunarodnog položaja SSSR-a, jer su objektivno otežavali pokretanje imperijalističkog rata protiv Sovjetskog Saveza. Zajednički sastanak i Izjava predstavnika KPJ i KP Italije bili su potvrda zaoštravanja jugoslovensko-italijanskih suprotnosti, ko­ je su godile ratnom sukobu između Jugoslavije i Italije. Ocjenu X III plenu­ ma IK K I da postoje svi uslovi da revolucija može ubrzo da izbije, CK KPJ je podržao stavom da se svijet nalazi u »predvečerju revolucije«.587 Uvjeren da rat između Italije i Jugoslavije predstavlja sasvim realnu mogućnost, CK K PJ je, slijedeći stavove i zaključke X III plenuma IKKI, smatrao da je »laž da treba braniti Jugoslaviju« i da je zadatak komunista da »jugoslavenško-italijanski rat pretvore u revoluciju«.588 Do rata između Italije i Jugosla­ vije nije tada došlo, ali ne zbog straha od izbijanja revolucije, već prvenstve­ no zbog međunarodnog položaja Italije, koji je činio da je rat protiv Jugo­ slavije skopčan s velikim rizikom. Stoga je agresivnoj jadranskoj politici Italije više odgovaralo da ne ide u neizvjesnost i avanturu i da Jugoslaviju i dalje drži u šahu sa stalnim pritiscim a i smišljenim prijetnjama.

Preslaba da sopstvenim snagama usmjeri tok političkih odnosa u zemlji u pravcu njihovog revolucionarnog preobražaja po staljinističkoj shemi i modelu koje je usvojila,589 Komunističkoj partiji Jugoslavije činila se sasvim realnom perspektiva revolucije koju bi izazvao ratni zaplet među­ narodnih odnosa. Kako je, međutim, ovaj zaplet izostajao, odgađanje revolu­ cije ona je doživljavala kao tešku frustraciju, pri čemu je svakako bilo pozitivno što je bila primorana da se od velikih zadataka skorašnje revo­ lucije okreće problemima sopstvenog položaja u zemlji i opredjeljenju za realne, domašne ciljeve. To je neminovno bio proces u kome su se sukoblja­ vali velika htijenja i mali koraci. Sasvim je shvatljivo što su opredjeljenja K PJ i dalje bila deklarativno zvučna i retorski efektna, a u praksi skrom­ nih sadržaja i rezultata. Daleko od društvene i političke stvarnosti zemlje za čiju se revolucio­ narnu socijalističku promjenu K PJ predano borila, bez životvorne veze sa 587 Kommunističeskii Internacional« — br. 3—1933—»šta i kako da se radi«. 588 PROLETER—br. 3—februar, mart 1933—»Put k oružanom ustanku«—str. 195—197. Vuk Vinaver—»KPJ i problem odbrane Jugoslavije...«(» . . . čak nije bolja pobeda Jugoslavije od trijumfa Italije...« ) — str. 194, 195. 589 U oktobru 1933. godine KPJ je imala 1493 člana, a krajem 1933 nešto preko 1400 članova (Vuk Vinaver—n.dj. — str. 195). 238

radničkom klasom i nacionalno potlačenim masama, opterećeno i . razjedinjen no frakcionaštvom, skromnog znanja i poznavanja istorijskog razvoja socija­ lističkog pokreta i marksističke teorije, rukovodstvo KPJ kretalo se u svojoj cjelokupnoj političkoj praksi, kao i u sferi složene problematike nacionalnog pitanja strujama koje je usmjeravao autoritativni štab svjetske proleterske revolucije — IKKI. Ideološki nerazvijena, bez neophodne idejne čvrstine i jedinstva, desetkovana i razbijana u progonima kojima su se na nju obrušavali režimi hegemonije i diktature, KPJ je tražila razbijanje i rušenje jugo­ slavenske države u interesu odbrane svjetskog uporišta socijalizma i pobjede proleterske revolucije. Svedena na male organizacije, pritisnuta sektaštvom, objektivno upućena i subjektivno sklona nekritičkom prihvatanju i vjero­ vanju u genijalnost vođe svjetskog proletarijata, KPJ nije bila sposobna za originalne metode i oblike aktivnosti i akcije, koji donose skromne a trajne rezultate. U stvari, težnja za samostalnim procjenjivanjem konkretnog polo­ žaja i uslova borbe eksploatisanih i nacionalno potlačenih masa, da bi se u procesu ostvarivanja konkretno određenih ciljeva revolucionarno mijenjali objektivni uslovi, sama po sebi je oponentna praksi da se slijedi i realizuje strategija koju inauguriše »um« svjetske revolucije. Jer, samim rađanjem ove težnje nestaje potreba za potčinjavanjem zahtjevima genijalnog vođe. To je u KPJ bio izrazito složen, protivrječan i relativno dug proces. Nedosljednost u stavovima KPJ bila je njegovo značajno obilježje. U pravcima aktivnosti KPJ preovlađivali su i dalje strateški ciljevi Kl. Dešavalo se, međutim, da su se oni podudarali sa izvornim potrebama i tež­ njama KPJ, socijalističkog radničkog i revolucionarnih nacionalnih pokreta u zemlji. U tom pogledu godina 1934. imala je veliki značaj. Naročito u osposobljavanju KPJ na liniji borbe protiv sistema nacionalnog ugnjetava­ nja, za njenu aktivniju ulogu u rješavanju nacionalnog pitanja u duhu princi­ pa nacionalnog samoopredjeljenja, pri čemu se postepeno potiskuje prihva­ ćeni sovjetski model i traže novi putovi i oblici. Međutim, nacionalni odno­ si u Bosni i Hercegovini, iako su bili veoma složeni, razantni i teško pri­ tiskivali opšte političke i nacionalne odnose u Jugoslaviji, kao i pitanje po­ litičkog položaja Bosne i Hercegovine, još nisu u horizontu i političkoj aktiv­ nosti KPJ. To je mogla postaviti na dnevni red sama organizacija KPJ ü Bosni i Hercegovini, a ona se nalazila u fazi obnavljanja, okrenuta prvenst­ veno pitanjima materijalnih i političkih uslova života radničke klase, i to njenog najrazvijenijeg, industrijskog dijela, i njenom organizovanju za bor­ bu radi poboljšanja sopstvenog ekonomskog i društvenog položaja. Parola sovjetskih radničko-seljačkih republika na prostoru jugoslaven­ ske države ponavlja se i dalje kao udarni zahtjev KPJ u borbi za rušenje sistema nacionalnog ugnjetavanja, čije se oživotvorenje vidi u pretvaranju imperijalističkog rata (između versajske velikosrpske Jugoslavije i fašistič­ ke Italije) u građanski rat i revoluciju, a odbrana domovine odbacuje, jer je u interesu vladajuće buržoazije i njenog sistema hegemonije i nacionalnog ugnjetavanja. U međuvremenu, Hitlerov dolazak na vlast u Njemačkoj izaz­ vao je zbližavanje SSSR-a i Francuske, iako je SSSR bio žestoki kritičar versajskog mirovnog ugovora, a Francuska njegov tvorac i glavni zaštitnik i stub. U krugovima sovjetske vlade sada se zastupa stanovište da bi revizija versajskog ugovora značila novi rat, kao što se isticalo i u vladajućim krugo­ 239

vima Jugoslavije i drugih zemalja — članica Male antante.590 Istovremeno, koristeći Hitlerovu antiversajsku kampanju, fašistička Italija sve glasnije ispoljava težnju za priključenjem novih teritorija Jugoslavije i u tom pravcu, kao i mađarski revizionizam i revanšizam, nalazi oslonac u ustaškom pokre­ tu i ustaškoj emigraciji. Iako ne napušta tezu o razbijanju Jugoslavije, mjesto koje treba obrazovati radničko-seljačke nacionalne republike sovjetskog tipa, K PJ se odlučno suprotstavlja ustaškim separatistima, koji žele da razbija­ nje jugoslavenske države i uspostavljanje samostalne države Hrvatske ostva­ re uz pomoć fašističke Italije.591 Početkom 1934. godine na jugoslavenskom spoljnopolitičkom planu ispoljavaju se tendencije za priznavanjem SSSR-a. Ocjenjujući značaj Sovjet­ skog Saveza u evropskim političkim odnosima, savjet Male antante, koji je zasjedao u Zagrebu januara 1934. godine preporučio je da članice Male antante uspostave diplomatske odnose sa SSSR-om.592 U februaru 1934. go­ dine sklopljen je Balkanski sporazum da bi se njegove članice suprotstavile ekspanzionističkoj balkanskoj politici Italije. Na udaru je naročito bila Jugoslavija, čijem su slabljenju i rušenju težile Italija i Mađarska. Strah od Italije jugoslavenska vlada potiskivala je pokušajima zbližavanja sa Njemač­ kom.593 Od samog svog stvaranja okrenuta prema Francuskoj, svome moć­ nom savezniku, nesposobna da osigura samostalnost i nezavisnost u međuna­ rodnim odnosima, spoljna politika Jugoslavije gubila je pravac i ispoljavala sve jasnije znake nesigurnosti. U zapletu međunarodnog položaja zemlje, KPJ u ovo vrijeme obraća posebnu pažnju na konfliktnu situaciju u graničnom prostoru Jugoslavije, Italije i Austrije. Tu se u veoma oštroj formi izražavao slovenački nacionalni problem. Razdvojeni između tri države, u svakoj su Slovenci bili izloženi nacionalnom obespravljivanju i ugnjetavanju u raznim oblicima i intenzite­ tu. U aprilu 1934. godine održava se zajednički sastanak predstavnika KPJ, KP Italije i KP Austrije. Ocjenjujući da nastupa novo kolo ratova i revolu­ cija, učesnici ovog sastanka zauzeli su stanovište da se obrazuje »Ujedinje­ na Slovenija« »na ruševinama« Italije, Jugoslavije i Austrije, u čijem su se sklopu nalazili pojedini dijelovi Slovenije.594 Prema ocjenama koje je formulisao i stavovima koje je usvojio, ovaj tripartitni sastanak predstavnika komunističkih partija nosio je pečat X III plenuma IKKI i bio na liniji ostva590 »Revizija znači rat, pisao je list IZVESTIJA. Ovo je bila i teza Jugoslavije i Male antante« (Vuk Vinaver: »Prilog istoriji jugoslavensko-sovjetskih odnosa 1929—1934. godine« — »Istorijski glasnik« — Organ društva istoričara SR Srbije — br. 1—Beograd—1965—str. 42. 591 Vuk Vinaver — »Komunistička partija Jugoslavije i Mala antanta (1920 —1938)« — Istoriski časopis Istorijskog instituta u Beogradu — knj. XVIII — 1971 — str. 542... 592 »Politika« je 6. 1. 1934. objavila tekst dr Milana Stojadinovića, u kome traži da Jugoslavija odmah prizna SSSR; »Politika« od 23. 1 1934. objavljuje infor­ maciju o ovoj preporuci Savjeta Male antante (Vuk Vinaver »Prilog istoriji jugo­ slavensko-sovjetskih odnosa 1929—1934. godine« — str. 48. 593 »Ministar Jevtić je februara 1934. izjavio engleskom poslaniku Nevilu Hendersonu: Nemačka ne ruši Jugoslaviju, dok Musolini želi da nas raskomada«. — Vuk Vinaver — isto djelo — str. 50. 594 Vuk Vinaver—»KPJ i problem odbrane Jugoslavije i Balkana od fašističke ekspanzije i agresije« — str. 198. 240

fenja njegovih zaključaka. Nacionalno ugnjetavanje koje se sprovodi u ovim zemljama i otpori revolucionarnih nacionalnih pokreta našli su se u središtu pažnje komunističkog pokreta i postaju jedan od osnovnih elemenata nje­ gove strategije. Organi IKKI u ovo vrijeme ispoljavaju veliki interes za probleme i zadatke komunističkih partija na Balkanu u sferi nacionalnog pitanja, na­ ročito u Jugoslaviji, u kojoj je nacionalno ugnjetavanje dobilo oštre oblike i izazvalo snažne pokrete potlačenih nacija. U tom pogledu relevantnu potvr­ du nalazimo u prilogu aprilskog broja KOMUNISTIČESKOG INTERNACIO­ NALNA, u kome se daje podrobna analiza nacionalno konfliktne jugoslavenske situacije i ističe nužnost organizacionog prilagođavanja i osposobljavanja KPJ u borbi za ukidanje sistema nacionalnog obespravljivanja. U članku se kaže da je KPJ 1933. godine u organizacionom pogledu postigla veliki na­ predak u poređenju sa stanjem 1929— 1930, kada, usljed represalija i unu­ trašnjih borbi od KPJ nije bilo gotovo ništa ostalo. Za razliku od Beograda, gdje je stanje izrazito slabo, KPJ ima relativno jake organizacije u Ljubljani i Zagrebu. Isto tako organizacije KPJ uvećavaju se i u drugim mjestima Slovenije i Hrvatske, dok se na selu aktivnost KPJ najuspješnije razvija u Crnoj Gori, Vojvodini i Dalmaciji. Međutim, u nacionalno kompaktnim po krajinama kao što su Hrvatska, Slovenija i Makedonija, u kojima se formi­ rao snažan nacionalni pokret, KPJ nije na visini svoga zadatka. Glavni razlog nezadovoljavajućeg stanja pisac članka vidi u tome što vodeći organi, kao i organizacije KPJ ne znaju da iskoriste nezadovoljstvo naroda u ovim zem ljama stvoreno politikom nacionalnog ugnjetavanja u cilju organizovanja masa potlačenih nacionalnosti. Staviše, izvjesno negativno stanovište u KPJ prema nacionalno oslobodilačkom pokretu prikriva se pokatkada lažnim in­ ternacionalnim frazama. U K PJ se ne vodi dovoljno računa o nacionalnom momentu, što pokazuje i praksa da se u Hrvatskoj i Sloveniji, gdje postoje partijske organizacije i partijska štampa, pred masama istupa ne kao KP Slovenije i Hrvatske, već kao KPJ. S tim u vezi ukazuje se na pozitivna is­ kustva Svesavezne komunističke stranke (boljševika) i Komunističke stranke Poljske, u čijem su okviru razvile plodnu aktivnost Komunistička stranka Bjelorusije i Komunistička stranka zapadne Ukrajine i ocjenjuje da samo­ stalne komunističke partije potlačenih nacija imaju ogroman značaj u raz­ voju borbe radničke klase za socijalizam. Stoga bi bilo potrebno, zaključuje se u članku, da CK KPJ pokrene i riješi pitanje stvaranja KP Slovenije, KP Hrvatske, KP Makedonije itd. u okviru KPJ sa pravima oblasnih organiza­ cija.595 595 A BH — BUDB—Pov. br. DZ N= 1859—13. 7. 1934. — (Ministarstvo unutraš­ njih poslova obavještava Banske uprave da »Kommunističeskii Intemacional«, organ IK Kl, koji izlazi u Moskvi, u broju 11—12, za april 1934. donosi članak G. Alika­ nova o organizacionom stanju komunističkih partija na Balkanu, u kome se iscrp­ no razmatraju stanje i problemi KPJ. Dopis Ministarstva unutrašnjih poslova sadrži u prevodu na srpsko-hrvatski jezik dio članka posvećen Komunističkoj partiji Jugoslavije sa zahtjevom da se sa sadržinom članka upoznaju svi policijski organi koji rade na suzbijanju komunističke propagande i akcije »radi znanja i upravljanja«. G. Alikanov — »Ob organizacionnom sostojaniji Kompartii na Balkanah« — Kommunističeskii Intemacional — N* 11—12—Moskva — 1934— str. 66—76. 241

U krugovima Kl, kao i u vrhovima njene jugoslavenske sekcije, po­ javilo se jedno novo gledište o načinu i obliku povezivanja KPJ sa revo­ lucionarnim nacionalnim pokretima u zemlji. Nije više bila dovoljna parola revolucionarnog saveza radnika, seljaka u ugnjetenih nacija da se KPJ na­ đe u matici borbe nacionalno potlačenih masa, da joj opredjeljuje socijalnu sadržinu i određuje smjer. Uspješan razvoj borbe za ciljeve komunističkog program a zahtijevao je uvažavanje suštinskih, životnih uslova i interesa potlačene nacije da zbaci obruče obespravljenosti i postane slobodna i u višenacionalnoj državi ravnopravna. Komunistički program nije smio biti zapreka borbi potlačene nacije da postigne slobodu i samostalnost, kao što prirodne, iskonske težnje nacije da ostvari pretpostavke slobodnog i samo­ stalnog razvitka nisu mogle da protivrječe istorijskom opredjeljenju radnič­ ke klase da se bori za ostvarenje socijalističkog društva. Borba potlačene na­ cije za slobodu i borba eksploatisane radničke klase za socijalizam nisu ni istorijske ni društvene suprotnosti. Oslobođenje nacije i oslobođenje radnič­ ke klase ne stoje jedno protiv drugog, nego se objektivno međusobno uslovljavaju, podstiču i podržavaju. Nema oslobođenja radničke klase u potlače­ noj naciji, niti je nacija slobodna ako je njena radnička klasa podjarmljena. Ovo saznanje predstavlja intelektualno sabiranje i sažimanje istorijskog is­ kustva nacionalnooslobodilačkih pokreta i klasne borbe proletarijata za socija­ lizam. Ono je našlo svoj izraz u ideji i stavu da se u nacionalnopotlačenim pokrajinama Jugoslavije u okviru KPJ obrazuju samostalne komunističke partije tih pokrajina — Slovenije, Hrvatske, Makedonije. Ukazivanje na is­ kustvo Svesavezne komunističke partije (boljševika) i KP Poljske trebalo je da osigura autoritet Kl ovoj ideji, koja je mogla da se pojavi prvenstveno kao plod razm atranja iskustva KPJ u njenoj borbi protiv sistema hegemo­ nije i nacionalnog tlačenja u Jugoslaviji. U analizi ovoga iskustva i formi­ ranja novog stava određeni doprinos dali su svakako i predstavnici KPJ u K l, u čijem organu se pojavila ideja o osnivanju nacionalnih komunističkih partija u okviru jedinstvene KPJ. Proces ostvarivanja ovog stava imao je više svojih faza. Prva je trajala najkraće, od aprila do decembra 1934. godine, tj. od prvog formulisanja do usvajanja na IV zemaljskoj konferenciji KPJ. U toj fazi politička aktivnost K PJ u oblasti nacionalnog pitanja i dalje je sadržavala zahtjeve za rušenjem versajske Jugoslavije i osnivanjem radničko-seljačkih sovjetskih republika i formiranjem radničko-seljačkih vlada. Nastalo pod okriljem K l, tokom dugih godina ilegalnosti ovo stanovište in­ tenzivno se održavalo u nacionalno-političkoj praksi K PJ i dalje, potvrđujući na taj način da je sazrijevanje novog shvatanja, iz korijena sopstvenog tla, relativno dugotrajan proces, ispunjen nedosljednostima, krajnostima, zam­ kama i porazima, kao i usponima, pobjedama i napredovanjem. članak u aprilskom broju KOMUNISTIČESKOG INTERNACIONALNA bio je dokaz da je razm atranje značaja oslobodilačke borbe ugnjetenih nacija u Jugoslaviji u političkoj praksi KPJ vodilo zaključku da su u njenoj orga­ nizaciji neophodne promjene, koje će joj omogućiti da se licem okrene pre­ ma nacionalnim pokretima i da svojim neposrednim učešćem u ostvarenju njihovih bitnih zadataka i ciljeva postigne u njima rukovodeću ulogu. Pred­ ložene promjene nisu nikako bile taktičke i po prirodi formalne i stoga su zahtijevale da se odgovorno razmotre u KPJ, tj. u njenim rukovodećim or­ ganima, i to razm atranje okonča odlukom koja će odrediti pravo mjesto K PJ u borbi potlačenih nacija, kao i pravo mjesto nacionalnog pitanja u 242

Jugoslaviji u borbi KPJ za socijalizam. Kako za široke debate nije bilo uslova, »diskusija« o naznačenim promjenama bila je i po obliku i po sadržini sasvim praktična — izražavala se u konkretnoj borbi protiv sistema nacional­ nog ugnjetavanja i obespravljdvanja. Bilo bi nerealno očekivati da je već sama ideja o promjenama orga­ nizacije KPJ izazvala neposredno mijenjanje njenih metoda i oblika u radu na jačanju revolucionarnih nacionalnih pokreta i njenog učešća u njima. Pogotovo se sporo i teško mijenjao odnos KPJ prema problemima nacionalnih odnosa i suprotnosti u Bosni i Hercegovini, gdje su bili izraženi u veoma oštrim oblicima. Ako bi se pogled rukovodstva KPJ zaustavio na Bosni i Hercegovini, u njoj je ono prije svega i gotovo jedino zapažalo Jugo­ slavensku muslimansku organizaciju (JMO). U ovoj stranci ono je vidjelo bosansku paralelu HSS-e i SLS-e, jer ima prilično jaku podršku narodnih masa, a njeno vodstvo, po ugledu na vodstva HSS i SLS, smatra svojim najvažnijim zadatkom »da spriječi revolucionisanje muslimanskih radnika i seljaka da bi ih mogla lakše iskoristiti za svoje kapitalističke i sporazumaške ciljeve«.596 Iako je ova ocjena bila u osnovi tačna, ona je istovremeno bila nepotpuna, jer je u njoj ostalo neobjašnjeno kako vodstvo JMO može da se uspješno suprotstavlja objektivnom procesu — revolucionisanju musliman­ skih radnih masa i uporedo da osigurava njihovu podršku, dok istovremeno napore KPJ u smislu objektivnog procesa — revolucionisanja muslimanskih radnika i seljaka — ne prati očekivani politički uspjeh. Ne osjećajući potrebu za dubljom analizom protivrječnosti ovoga objektivnog procesa, KPJ je politička kretanja u Bosni i Hercegovini gledala s površine i pri tome jedno­ strano usljed čega je vidjela samo jedan njihov tok — struju JMO — dok su drugi, ne manje značajni tokovi, ostajali izvan njene pažnje. Međutim, politički život i problematika nacionalnih odnosa u Bosni i Hercegovini bili su mnogo složeniji da bi mogli da se objasne samo djelovanjem i ponaša­ njem JMO, iako je ona u Bosni i Hercegovini imala u muslimanskim masama najjače uporište i najveći uticaj, a muslimansko stanovništvo činilo više od trećine ukupnog stanovništva Bosne i Hercegovine. Poređenje sa HSS i SLS bilo je takođe samo formalno i zasnivalo se prvenstveno na elementu masov­ nosti, zajedničkom za sve tri stranke. KPJ je isticala činjenicu da se usljed nagodbe vodstva JMO sa vladama u Beogradu, u kojima je učestvovalo i da bi učestvovalo, »i u Bosni i Hercegovini još uvijek održavaju polufeudalni od­ nosi u obliku beglučarstva«,597 da je vodstvo sklapalo ove nagodbe u inte­ resu muslimanskih feudalnih veleposjednika, koji se nikako nisu podudarali sa interesima muslimanskih radnih masa, ali je jedino u »vjerskom fanatiz­ mu« ovih masa nalazilo objašnjenje za podršku koju daju »kapitalističkom i veleposjedničkom« vodstvu JMO. Komunistička kritika politike JMO, bazi­ rana na njenim pojavnim elementima, nije mogla predstavljati i pružiti podršku objektivnom procesu revolucionisanja muslimanskih radnika i se­ ljaka. Ma koliko to izgledalo problematično i kontroverzno, muslimanske pnase u Bosni i Hercegovini više su osjećale potrebu makar i za slabom zaštitom kompaktnosti svoje društveno-istorijske zajednice, čiji se identitet 596 »Za osvöjenje rukovodeće uloge radničke klase u borbi za svrgavanje vojno-fašističke diktature« — KLASNA BORBA — br. 1—januar — 1934—str. 7—8. 597 »Problem dvaju puteva razvitka u Jugoslaviji« — KLASNA BORBA — br. 3 — maj—juni—1934—str. 50. 243

pretežno iskazivao u njihovoj religioznoj svijesti i njome branio nego što su imale razumijevanja za njenim socijalnoklasnim i političkim podvajanjem i konfrotiranjem, m akar i u ime njihovog društvenog progresa. Strah širokih muslimanskih masa od podvajanja muslimanske zajednice, koje su doživlja­ vale kao elemenat ugrožavanja, vodstvo JMO je veoma uspješno ugrađivalo u svoju političku liniju, koja je dopuštala promjenu partnera u stranačkim koalicijama, ali je nepromjenljivo, konstantno zastupala interese gornjeg muslimanskog socijalekonomskog stratum a. Stoga je svaka kritika politike JMO, pa i ona koja je dolazila od K PJ i bila motivirana interesima musli­ manskih radnih masa, imala upravo obratan efekat od onoga kome je težila — izazivala je njihovo još tješnje zbijanje oko vodstva JMO.5** Jedino je ono, apelujući na njihova vjerska muslimanska osjećanja, nepovjerljiva prema tuđim vjerama, isključiva prem a bezbožništvu, .pozivalo na jedinstvo i uvje­ ravalo da se njihov spas nalazi u njihovoj okupljenosti, u tome da se čvrsto drže svoje muslimanske zajednice. Nivo društvene svijesti muslimanskih rad­ nika i seljaka još nije omogućavao njihovu širu i značajniju emancipaciju od opštemuslimanske politike, na kojoj se i pomoću koje se držala JMO. Zato nije bila dovoljna sama objektivnost njihove kapitalističke eksploata­ cije, već je emancipacija nužno pretpostavljala i zahtijevala sopstvenu spoz­ naju klasnog izrabljivanja u kome zajedno sa drugima učestvuju i njihovi vlastiti, muslimanski kapitalisti. Obruč religiozne svijesti bio je probijen na uskom pojasu, ali se veoma teško i sporo razmicao. Uticaj JMO bio je u muslimanskim m asama i dalje dominantan, je r je ona znala da veoma vješto koristi greške drugih političkih stranaka prema njima. Dok je nacionalno-konfesionalna podvojenost radničke klase u Bosni i Hercegovini predstavljala posebnu teškoću u djelovanju KPJ, građanske političke stranke ostvarivale su među radnicima Bosne i Hercegovine svoj uticaj prije svega zahvaljujući takvoj podijeljenosti. Smisao njihove radnič­ ke politike bio je u tome da radničku klasu razdvajaju nacionalnim zidovima i tako razdvojenu, odnosno nacionalno okupljenu drže pod svojom politič­ kom kontrolom. Vodeća deviza sadržavala je misao da su radnici jedan od stubova nacije i njenog jedinstva i da samo od snage i jedinstva nacije zavisi njihov istinski napredak. Nacionalno — konfesionalna sadržina njihove dru­ štvene svijesti olakšavala je građanskim strankama da okupljaju radnike u nacionalnim taborima i kvazijedinstvom nacionalnih interesa potiskuju i sprečavaju njihovu borbu za klasno jedinstvo i zajedničke klasne interese. Ukidanju ove podvojenosti trebalo je da posluži platforma integralnog jugoslovenstva, na kojoj je režim diktature zasnivao svoju radničku poli­ tiku, nastojeći da u redovima jugoslavenske radničke klase stvori svoje rad­ ničke organizacije i uporišta. Jugoslovenski nacionalni radnički sindikati imali su zadatak da radnike Jugoslavije otrgnu od uticaja »opasnog« inter­ nacionalizma KPJ, kao i da ih izvuku iz nacionalno-konfesionalnih obruča, u kojima ih drži odbačena politika »plemenskog« nacionalizma. Odluka da se održi zemaljski kongres Jugoslavenskih Nacionalnih radničkih sindikata od 1. do 3. jula 1934. godine u Sarajevu potvrđuje da je režim gajio veliku nadu u uspjeh svoje radničke politike u Bosni i Hercegovini. Takva pretpo­ stavka nije bila lišena realne podloge, izražene u sljedećim okolnostima. Prije * 5M Veselin Masleša — »Dela« — II — »Muslimansko pitanje« — Sarajevo —1954—str. 158—160; 162—164. 244

svega, dugogodišnji ilegalni položaj KPJ izazvao je slabljenje njenog uticaja u radničkoj klasi, koji je u prvim godinama nove države bio relativno jak. Socijalisti nisu uspjeli da postanu masovna radnička partija i svoj uticaj osiguravali su prvenstveno zahvaljujući držanju ključnih položaja u radnič­ kim ustanovama, naročito u Radničkoj komori. Opozicione građanske stranke nisu posvećivale veću pažnju radničkim pitanjima, niti su se trudile da iz­ grade i formulišu poseban radnički program u okviru svoje politike. Tako je režim, koji je već bio osnovao svoju političku stranku — JNS59960— s razlo­ gom smatrao da može računati sa uspjehom u ostvarivanju svoje radničke politike, čiju su glavnu polugu predstavljali Jugoslavenski nacionalni rad­ nički sindikati. U Rezoluciji, koju je usvojio na kraju svog rada, Zemaljski kongres JNRS inauguriše antikomunistički i jugoslavenski nacionalistički kurs. Tu se kaže: »Geslo međunarodne solidarnosti radničke klase bacilo je u tešku zabludu jugoslovenske radnike . . . I poslednji pokušaji da se naš radni narod odvoji od svoje narodne zastave potpuno su slomljeni. . . Ideal naše borbe je nacionalni preporod i socijalna pravda. . . Kao simbol borbe JRN Sindikata će biti: . . . borba za postignuće jedinstvenog fronta svih is­ krenih i osvedočenih nacionalista.. .« ^ Svi koji su politički mislili i organizovano djelovali u Bosni i Hercego­ vini obraćali su se radničkoj klasi sa svojim nacionalnim programom. Bilo ih je nesravnjeno više nego nacija, konfesija i društvenih klasa zajedno. Jed ni su pozivali u borbu protiv diktature, hegemonije i nacionalnog ugnjetava­ nja u ime internacionalizma i nacionalne slobode u sovjetskim socijalistič­ kim radničko-seljačkim republikama, drugi u ime demokratije za socijalizam i jugoslavensko nacionalno jedinstvo; treći, četvrti i peti u ime i pod zastavu svoje nacionalne, srpsko-pravoslavne, jugo-muslimanske i hrvatsko-katoličke stranke, šesti u ime jugoslavenskog nacionalnog preporoda i društvene prav­ de pod jugoslavenskom »narodnom« zastavom i tako redom, itd. Izložena tolikom pritisku političkih stranaka i njihovih nacionalnih programa, od kojih je u tumačenju svoje stranke svaki bio onaj pravi, kome su se široko i trajno otvarala vrata budućnosti, radnička klasa nije bila spremna ni da ih u cjelini odbaci, niti da ih s povjeren jem prihvati i slijedi. Položaj KPJ bio je najteži. Njen nacionalni program bio je najmanje nacionalan, a društvena svijest radničke klase u Bosni i Hercegovini bila je mnogo pristupačnija i otvorenija nacionalnim nego internacionalnim ideja­ ma i perspektivama. Još od Obznane i Zakona o zaštiti države izvan zakona, uporno i sistematski progonjena, KPJ je prvenstveno bila okupirana borbom protiv kapitalističkog sistema, opredjeljenjem da se ruši kapitalistički društ­ veni poredak, koji treba da zamijeni socijalističko društvo. U takvom opredje­ ljenju u revolucionarnoj praksi KPJ ostajalo je malo mjesta za konkretne analize nacionalnog pitanja, utoliko prije jer je smatrala da je na III zemalj­ skoj konferenciji 1923. godine usvojila ispravno stanovište u duhu načela na­ cionalnog samoopredjeljenja, napustila gledište o jugoslavenskoj naciji i prihvatila realnost postojanja posebnih jugoslavenskih nacija Od tada, me­ 599 Režimska stranka JRSD, osnovana 15. XI 1931. godine, na prvom kongresu u Beogradu 20. jula 1933. godine uzela je novi naziv: Jugoslavenska nacionalna stranka (JNS) — Ferdo Culinović — »Jugoslavija između dva rata« — II — str. 39). ' 600 A BH—BUDB—Pov. DZ br. 3316/1934— (Rezolucija Zemaljskog kongresa Jugoslavenskog Nacionalnog Radničkog Saveza). 245

đutim, u vezi sa rješavanjem nacionalnog pitanja K PJ se zadovoljavala pöstavljanjem zahtjeva o obrazovanju radničko-seljačkih sovjetskih republika u okviru Balkanske sovjetske federacije. U praksi, revolucionarni nacionalni pokreti razvijali su se bez njenog učešća, što je prouzrokovalo i podsticalo slabljenje veza KPJ sa širokim masama potlačenih nacija. Pošto je uočila nužnost pozitivnog odnosa prema revolucionarnim nacionalnim pokretima i borbi ugnjetenih naroda, ona je, uporedo sa svojim neposrednim aktivira­ njem, istakla parolu hegemonije radničke klase sa K PJ na čelu u njima Radničko-seljačke republike — ostale su i dalje model za rješavanje nacional­ nog pitanja u Jugoslaviji u sklopu šire, Balkanske federacije. Ostvarenje ovak­ vog rješenja uslovljeno je i omogućeno »neizbježnim« talasima ratova i re­ volucija, pretvaranjem imperijalističkog rata u proletersku socijalističku re­ voluciju, realizovanjem jedne strategije, koja je bila rezultat teorije o nemi­ novnom prerastanju buržoasko-demokratskih revolucija u epohi imperijaliz­ ma u socijalističke revolucije. Opredjeljujući se za ovakav kurs — to je mogla više propagandom nego praksom — K PJ je potvrđivala da disciplinovano slijedi strategiju K l i da disciplinu prema Kl pretpostavlja naporu da samo­ stalno, na temelju izvorne, sopstvene ocjene određuje metode i pravac u borbi za rušenje sistema nacionalnog ugnjetavanja u Jugoslaviji. Ipak, u ovom ponašanju K PJ nije se radilo o njenom oportunizmu da se drži već gotove linije, već prije svega o činjenici da proces unutrašnjeg teorijskog sazrijevanja još nije omogućavao da se indoktrinirana opredjeljenja zamije­ ne vlastitom, samostalno određenom i odabranom linijom. Stoga su revolucio­ narni nacionalni pokreti ostali gluhi prema parolama K PJ o radničko-seljačkoj revoluciji i sovjetskim radničko-seljačkim republikama. Pogotovo stanje K PJ u Bosni i Hercegovini, koja je usljed čestih hapše­ nja bila desetkovana, sa malim brojem organizacija, slabo povezanih i usmje­ r e n i h , n i j e pogodovalo angažovanju na pitanjima teorije, ponajmanje na problematici složenih nacionalnih odnosa u Bosni i Hercegovini. Svoju sna­ gu ona je ovdje uporno i neumorno dokazivala samim svojim postojanjem i obnavljanjem, uprkos potezima kojima se sama otkrivala svojim progoni­ teljima. Udaljena od rukovodstva rasturenog u emigraciji, ona je bila primo­ rana da ponovljeno osjeti da joj CK K PJ ne poklanja neophodnu pažnju i pomoć i da zanemarivanje Bosne i Hercegovine u radu CK KPJ predstavlja njegovu ozbiljnu slabost. Prepuštene same sebi, postojeće organizacije u Bosni i Hercegovini nastavljale su da razvijaju aktivnost kako su najbolje znale i umjele, da rasturanjem letaka, u kojima se mahom pozivaju radnici, seljaci i ugnjeteni narodi u borbu za obaranje diktature velikosrpske buržo­ azije, za vlast radnika i seljaka u radničko-seljačkim republikama, priređuju razočarenja organima vlasti,602 koji su poslije svakog hapšenja komunista saopštavali da je komunistički pokret definitivno uništen. Razvoj međunarodnih odnosa koji je doveo do velikih promjena u spoljnoj politici SSSR-a uslovio je odluku K l, kojom obustavlja direktivu o «» AIS—Fond KI—MF 46/257 — Organizaciono stanje KPJ—16.2.1935. A—CK SKJ—MG 1449—Savo Medan—»Sjećanja o radu između dva rata«, «n a BH—BUDB—DZ—N= 2255/1934. A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 2381/1934. A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 3948/1934. 246

neposrednom pripremanju revolucije.*40405 Borba protiv opasnosti od fašizma, koji je Hitlerovim dolaskom na vlast zaprijetio uništenjem demokratiji, na­ cionalnoj nezavisnosti i internacionalnom radničkom pokretu, nametala se kao glavno opredjeljenje međunarodnog komunističkog pokreta. Ova pro mjena odrazila se nužno i u aktivnosti KPJ, ali se ona pri tome relativno sporo oslobađala parola'starog kursa. Naročito su bile u zakašnjenju njene organizacije u Bosni i Hercegovini. To se objašnjava činjenicom da u Bosni i Hercegovini ne postoji rukovodeći centar koji bi povezivao organizacije KPJ i držao ih u kursu sa događajima i kretanjima u zemlji i aktuelnim zadacima, koje je određivao CK KPJ. Mjesni komiteti krupnijih organizacija samoinicijativno traže i uspostavljaju veze sa višim rukovodstvom, cesto preko njegovih pojedinih članova koji sa im bili poznati. Banjalučka partij­ ska organizacija povezana je sa Pokrajinskim komitetom KPJ za Hrvatsku i uz njegovu pomoć održava svoju mjesnu konferenciju u avgustu 1934. go­ dine.404 Mjesna organizacija KPJ u Tuzli povezuje se preko studenata — komunista u Beogradu sa Pokrajinskim komitetom KPJ za Srbiju.405 Partij­ ske organizacije u Bosni i Hercegovini mahom su okrenute zadacima organi­ zacionog sređivanja, prodiranja preko sindikata u šire redove radnika. One nastoje da privuku i obuhvate borbene i napredne intelektualce, da ostvare što dublji uticaj u radničkoj, studentskoj406 i đačkoj omladini, da stvore i učvrste uporišta u selima. Bilo je to vrijeme kada je ekonomska kriza išla svome kraju i logikom ekonomskog kretanja pitanje nezaposlenosti gubilo svoju socijalnu i poli­ 603 »Tek 14. juna 1934. Kl je saopštila da obustavlja direktivu o kursu ka neposrednoj revoluciji. .. Litvinov je u junu 1934. godine saopštio Benešu da je SSSR saglasan sa politikom Male antante, da odbija restauraciju Habsburga, anšlus, reviziju, da pozdravlja nezavisnost malih država, nastalih nacionalnom revolucijom 1918. godine« — Vuk Vinaver — »Komunistička Partija Jugoslavije i Mala antanta (1920—1938)« — Istorijski časopis Istorijskog instituta u Beogradu — knj. XVIII — 1971 — str. 544. 404 A—CK SKJ—Fond Kl—166/1934— Izvještaj PK KPJ u Zagrebu od 7. VIII 1934. Milan Vukmanović — »Partijska konferencija u Banjoj Luci 1934. godine i njen društveno-politički značaj u istoriji radničkog pokreta« — »Banja Luka u novijoj istoriji 1875—1945 — Zbornik radova — Sarajevo — 1978—str. 374. Dr Ivan Jelić — »O vezama komunista Banje Luke i Zagreba 1934—1941« — Banja Luka u novijoj istoriji. .. str. 428. 405 Cvijetin Mijatović — »0 revolucionarnom radničkom pokretu u Tuzli Qd 1929. do 1937. godine« — Zbornik »Tuzla u radničkom pokretu u revoluciji« — knj. prva — Tuzla 1979. — str. 481. 406 U Bihaću je 25. 2. 1934. godine održana osnivačka skupština Kluba aka­ demičara, koja je izabrala upravni odbor sastavljen većinom od članova SKOJ-a i naprednih studenata — (»Vrbaske novine« — Banja Luka — br. 346—2. marta 1934. godine. Na inicijativu mjesne organizacije KPJ u Banja Luci je 16. VIII 1934. godine osnovan Klub akademičara Banja Luka (KAB) — Milan Vukmanović — »Partijska i SKOJ-evska organizacija Banja Luke na udaru režima 1935—1936. godine« — Zbornik »Banja Luka u novijoj istoriji...« — str. 446. U Sarajevu je 16. IX 1934. godine održana godišnja skupština Udruženja sarajevskih studenata, na kojoj su upravu Udruženja od klerikalaca preuzeli skojevci i napredni studenti-simpatizeri partije — JUGOSLAVENSKI LIST — br. 220-1934. 247

tičku oštrinu.“7 U poređenju sa prethodnim godinam a znatno, se sihapjio broj ekonomskih akcija radnika.“ * Izvještaji organa vlasti govore o »prosječ­ no dobroj« zaposlenosti i razvoju političke situacije u »jugoslavenskom du­ hu«.“ 9 česte promjene u sastavu vlade i aktiviranje opozicionih građanskih 9tranaka koje su formulisale svoja stanovišta i zahtjeve o preuređenju države potvrđivale su da je režim diktature sve više slabio, i, zahvaćen proce­ som disolucije, ispoljavao nesposobnost da učvrsti stari kurs i nespremnost da odgovori demokratskim težnjama antihegemonističkih nacionalnih po­ kreta.

Dvije radničke partije, SPJ i K PJ, nastojale su da svojim političkim stavovima o pitanju državnog uređenja (prema gledištu SPJ), odnosno rješe­ nju nacionalnog pitanja (prema shvatanju KPJ) osiguraju što širu podršku u redovima radničke klase i širokih masa jugoslavenskog stanovništva. U tom pogledu među njima su postojale bitne razlike, kako u stvarnom položaju koji su imale u političkom životu zemlje, tako i u njihovom programskom opredjeljenju. Za razliku od KPJ, koja je Oktroisani septembarski ustav shvatila kao produženje vojno-monarhističke diktature u pseudodemokratskom obliku, (pa nastavila sa linijom za njeno rušenje primjenom svih metoda borbe, među kojima je oružani ustanak prvobitno imao prvorazredni značaj, ljudi u vrhovima SPJ gajili su nade da Oktroisanim ustavom otpočinje faza demo kratizacije političkog života u zemlji, pa su u tom smislu i određivali svoje partijsko ponašanje. U njihovom gledištu o nacionalnom pitanju diktatura nije izazvala nikakve promjene, ni podstakla evoluciju koja bi tražila poseb­ ne iskaze i nove formulacije. Zato sva istupanja prvaka SPJ u razdoblju diktature stoje u znaku njihovih poznatih stavova o jugoslavenskom nacio­ nalnom jedinstvu, štaviše, dosljednošću njima, koju ističu kao svoju idejnu i političku postojanost i nepokolebljivost, suprotstavljaju se nacionalnoj li­ niji KPJ, koju optužuju zbog »plemenskog separatizma«. Dr Živko Topalović, prvi čovjek SPJ, u prvoj godini diktature potvrđuje privrženost socija­ lista »integralno jugoslavenskom« opredjeljenju.607*610 Ideologija nacionalnog ju­ goslavenstva motivirala je prelaz izvjesnog broja socijalista u ideološko-politički tabor diktature. Na izbornoj listi predsjednika vlade Petra Živkovića u novembru 1931. godine našlo se dvadeset imena bivših pripadnika SPJ.611 607 U poređenju sa stanjem u maju 1933. godine, u Banja Luci je 1934. godine zaposlenost imala porast od 20.02%, a u Tuzli u istom periodu zaposlenost je pokazala porast od 28.87%, — »Hronologija radničkog pokreta Bosne i Hercegovine do 1941. godine« — Sarajevo — 1971 — str. 504 — (prema. »Ujedinjeni sindikati« — Beograd — br. 7—8/1934—str. 143). “ » Dr Ahmed Hadžirović — n. dj. — str. 299—300. 600 A BH—BUDB—DZ—No 2378/1934. 610 Dr Živko Topalović — »Nacionalna politika jugoslavenskih radnika« — POLITIKA — 6. XII 1929 — »RADNIČKE NOVINE — 6. XII 1929. Dr Ibrahim Karabegović — »Reformisitički pravac u radničkom pokretu Bosne i Hercegovine 1919—1941« — Sarajevo — 1979 — str. 250. 611 Dr Todor Stoj kov — »Građanska opozicija i skupštinski izbori od 8. no­ vembra 1931. godine« — ISTORIJA XX VEKA — Zbornik radova — IV — Beograd — 1962 — str. 289. 248

Iako ü izborima' nisu mogli učestvovati kao stranka; socijalisti šu u njima nalazili izvjesnu šansu svoga političkog aktiviranja, uvjereni da će ü nepo­ srednoj budućnosti biti stvoreni uslovi za slobodno organizovanje i djelo­ vanje SPJ. Inicijative u smislu obnavljanja SPJ vodeći socijalistički krug povezivao je sa zahtjevima za obnavljanjem demokratije, koja se, po njima, potvrđuje prije svega višestranačkim sistemom, partijsko-političkim pluralizmom, u kome socijalisti predstavljaju demokratsku ljevicu. Dosljedni stanovištu pre­ ma kome jugoslavenski narodi čine jedinstvenu jugoslavensku naciju, socija­ listi su uporno odbacivali svaku teoriju i politiku koja je prihvatala realnost nacionalnog pitanja u Jugoslaviji i tražila njegovo rješavanje saglasno svome opštem programskom opredjeljenju.612 Stoga su oni cjelokupan istorijski i politički kompleks nacionalnog pitanja reducirali na problem državnog pre­ uređenja, pri čemu je njihov osnovni zahtjev bio usmjeren na ukidanje centralizma i inaugurisanje principa decentralizacije u državnoj organizaciji. U koncepciji socijalista decentralizacija ima administrativno-temorijalno obi­ lježje, koje se izražava u širim i užim lokalnim samoupravama i istovremeno ne ugrožava, već pretpostavlja državno jedinstvo. Čitav problem rješava se Ustavom, usljed čega se pitanje državnog preuređenja tretira i postavlja kao ustavno pitanje, koje u teoriji i praksi SPJ ima prevashodno pravno-Jpolitički aspekt i značaj. Ono je strogo smješteno u okvir parlamenta i njegovu nadležnost, pa se ovim pristupom otuđuje i odvaja od izvornih de­ mokratskih težnji i zahtjeva širokih narodnih masa. Zabranjena u januaru 1929. godine, SPJ imala je i u uslovima diktature mogućnosti da preko svojih listova — »Radničkih novina« u Beogradu »Rad­ ničkih novina« u Zagrebu, časopisa »Snaga« u Sarajevu i drugih — izlaže svoje poglede o određenim pitanjima radničke klase, prije svega ekonom­ skim i socijalnim. Sada, pošto je Oktroisanim ustavom stvorena nešto šira mogućnost opozicionim strankama da javno saopštavaju svoja razmatra­ nja i stavove o otvorenim i aktuelnim problemima unutrašnjeg političkog života i odnosa u državi, socijalisti su mogli da se orijentiraju na obnavlja­ nje partijske aktivnosti. U januaru 1934. godine objavljen je Proglas Akcionog odbora, kojim se najavljuje održavanje kongresa Socijaldemokratske partije Jugoslavije u Beogradu 3. i 4. februara 1934. godine. Iako prilično obiman, Proglas se uopšte ne osvrće na političko stanje u zemlji, da bi iz njega bacio nešto svjetla na kongres i obratno, nagovijestio ambicije SDPJ da svojim kongresom unese određene promjene u političke prilike i odnose, već se zadovoljava da u opštim formulacijama govori o demokratiji, svjetskoj zajednici, razoružanju i međunarodnom miru, koje u srednjoj Evropi ugrožava fašistička kontrarevolucija. Jedino se iz najav­ ljenog dnevnog reda, u tački 3. vidi da će kongresu biti podnesen referat »Politički položaj i pitanje državne organizacije u Jugoslaviji« i da je za referenta određen Jovo Jakšić.613 612 Bosiljka Janjatović — »Stav grupe socijalista oko Živka Topalovića prema nacionalnom pitanju (1929—1941)« — Jugoslavenski istorijski časopis (JIČ) — br. 4—1969 — str. 162. 6,3 SNAGA — socijalistički časopis — br. 1 — Sarajevo — januar 1934. Kongres Socijaldemokratske partije Jugoslavije — Proglas Akcionog odbora — str. 33. 249

Slično kao Proglas Akcionog. odbora, intoniran je i pretkongresni članak Jove Jakšića »Za. samostalnu politiku radničke klase«, u kome on daje politički portret »nove« socijalističke stranke. Tu se naglašava da radnička stranka može da egzistira samo kao demokratska, u kojoj mogu da naporedo žive i razne socijalističke frakcije. Među »četiri krupna pitanja« političkog života zemlje Jovo Jakšić ubraja i »pitanje unutrašnjeg uređenja države«,M4 ali u članku o tome ništa ne kazuje. Kao da se i Proglasom i člankom željela istaknuti specifična težina i sugerirati posebna vrijednost i značaj socija­ lističkog stanovišta o aktuelnom pitanju državnog preuređenja. Kongres SDPJ održan je u Beogradu 3. i 4. februara 1934. godine. Jovo Jakšić je podnio referat o pitanju državne organizacije u Jugoslaviji, u kome se zalagao »za put sporazumijevanja i traženja kompromisa na liniji napuštanja centralizma i stvaranja ozbiljnih i širokih samouprava sa stvar­ nom vlašću«.615 U njegovom stanovištu nije bilo mjesta za oblik federacije ili autonomije na nacionalnom principu, na čemu su insistirale izvjesne stran­ ke građanske opozicije. U socijalističkoj koncepciji decentralizacije državnog sistema Bosna i Hercegovina dobila je mjesto četvrte teritorijalno-političke »prelazne« jedinice, slično stanovištu koje je zastupala Demokratska stranka Ljube Davidovića.616 Preuređenjem države u tom smislu ukida se centrali zam i osigurava državno jedinstvo, što, po uvjerenju socijalista, na najbolji način odgovara zahtjevima demokratije. Sve ove promjene treba da budu sankcionisane Ustavom, koji bi donijela demokratski izabrana Narodna skup­ ština. Socijalisti su očekivali da bi u njoj dobili svoje predstavnike, koji biT nezavisno od svoje brojnosti, »u ime radničke klase« kontrolisali buržoasku vladu i podnosili parlamentu prijedloge u smislu zaštite i ozakonjenja rad ničkih prava i zahtjeva. Kongres SDPJ potvrdio je staro gledište socijalista o narodnom jedinstvu, koje isključuje postojanje nacionalnog pitanja u Jugo­ slaviji i prevazilaženje unutrašnje državne krize vidi u preuređenju države, koje traži ukidanje Oktroisanog ustava iz 1931. godine i donošenje novog, demokratskog i anticentralističkog ustava. Kriza unutrašnjih odnosa u državi nema značaj krize nacionalnih odnosa, već aktuelizira pitanje državnog pre­ uređenja, pa se tako postavlja i rješava kao ustavno pitanje. To je krajnji domet socijalističke kritike monarho-diktature, kritike koja se ograničavala kompromisom: uklanjanje državnog centralizma ne protivrječi zadržavanju jugoslavenskog nacionalnog jedinstva. U ime demokratije Kongres SDPJ od­ bacuje diktaturu i centralizam, čime se okreće protiv režima diktature, ali ostaje vjeran (socijalističkoj) ideji jugoslavenskog nacionalnog unitarizma, koju je šestojanuarska diktatura proglasila zvaničnom državnom ideologi­ jom. Kao i prije, tako su i na Kongresu i u njegovim dokumentima socija­ listi ostali u koordinatama doktrinarne demokratije, koja postaje sama sebi cilj i funkcija, pa u njoj, kao u kvadraturi kruga, ne nalaze put do jugosla­ venske nacionalne stvarnosti uopšte, ni do istorijski složenog i veoma aktuelnog nacionalnog i političkog problema Bosne i Hercegovine. U njihovoj 6,4 Jovo Jakšić — »Za samostalnu politiku radničke klase« — SNAGA, br. 1 — januar 1934 — str. 2. 6>s Jovo Jakšić — »Politički položaj i pitanje državne organizacije u Jugosla­ viji« — referat na drugom kongresu SDPJ — RADNIČKE NOVINE — Beograd — br. 5—9. II 1934. 6,6 Dr Ibrahim Karabegović — n. dj. — str. 252/253. 250

nacionalnoj teoriji i politici Bosna i Hercegovina je završila svoju istorijsku egzistenciju, pa stoga ne može ni da bude zadatak socijalista da je, istorijski preživjelu, vraćaju u život. Ako se, međutim, ona i dalje nameće savremenoj politici svojim suprotnostima i otvorenim pitanjima, radnički socijalistički pokret prepoznaje u tome samo recidive prošlosti, koje on ne može da uzima kao elemente svoje nacionalne teorije i pogotovo svoje nacionalno-političke prakse. Ne odričući se ni državnog jedinstva (u navedenoj varijanti decentra­ lizacije), ni ideje nacionalnog jedinstva, socijalistička kritika diktature lišila se izvorne snage demokratije, koja je isključivala svaki oblik nacionalnog ugnjetavanja. Velikosrpska hegemonija tolerisala je socijalističku kritiku, jer je ova u suštini nije ugrožavala, a SDPJ je mogla da podnosi oslabljenu dik­ taturu, jer joj njeni uslovi nisu ukidali ni prisustvo u javnosti, ni legitimitet klasne radničke partije. Bila su to dva protivnika, koja su istovremeno mogla da ispoljavaju uzajamnu netrpeljivost i da trepeljivo koegzistiraju. Dok se u SDPJ, i na Kongresu i poslije njega, pretežno mislilo na skupštinske izbore, sa vrućom željom da se dobije koji mandat i poslaničko mjesto u parlamentu, kakav već bude, a ona se zalaže za demokratski, ruko­ vodstvo KPJ je iz emigracije pojačavalo napore da obnovi, učvrsti i poveže partijske organizacije u zemlji i radi toga slalo svoje članove na kraći ili duži rad u pojedine centre i pokrajine. U ovoj aktivnosti borba protiv veliko­ srpske hegemonije i nacionalnog ugnjetavanja predstavljala je nezaobilazan i uporan zahtjev partijskim komitetima, organizacijama i komunistima da shvate i praktičnim djelovanjem potvrđuju njen značaj u revolucionarnoj strategiji KPJ — oslobođenje radničke klase od kapitalističke eksploatacije istinsko je i potpuno samo ako istovremeno znači ukidanje svakog oblika nacionalnog ugnjetavanja i donosi nacionalnu slobodu i ravnopravnost. U revolucionarnoj strategiji KPJ izražava se jedinstvo klasne borbe proletari­ jata za socijalizam i revolucionarnih i nacionalnih pokreta za uništenje siste­ ma nacionalnog tlačenja i slobadan nacionalni razvitak. Početkom 1934. godine član Politbiroa CK KPJ Blagoje Parović — šmit došao je po zadatku iz emigracije da neposredno pomogne partijskoj orga­ nizaciji u Srbiji u njenom obnavljanju, jačanju i akcionom osposobljava­ nju. Pri tome naročitu pažnju posvećivao je angažovanju i afirmaciji srpskih komunista — kao pripadnika »ugnjetačke« nacije — u borbi protiv veliko­ srpske buržoazije. Parović je znao da aktivno opredjeljenje srpskog proleta­ rijata protiv velikosrpske buržoazije ima prvorazredan, bitan značaj u borbi za ukidanje sistema nacionalnog obespravljivanja i ugnjetavanja. Međutim, u razmatranju uloge radničke klase i KPJ u borbi za rješavanje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji on nije mogao da se oslobodi stava KI i IV kongresa KPJ. Obraćajući se komunistima Srbije početkom marta 1934. godine on je zastupao stanovište da se »nacionalno pitanje u Jugoslaviji može rešiti samo putem revolucionarne borbe saveza radnika, seljaka i potlačenih na­ roda. Putem razb ija n ja v e r sa js k e Jugoslavije (kurziv E.R.), uspostavljanjem »dobrovoljnog i ravnopravnog saveza radničko-seljačkih republika Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije i Crne Gore i ostalih zemalja na Balkanu«. Među zadacima koje je postavljao srpskim komunistima u borbi protiv na­ cionalnog ugnjetavanja Parović je istakao i zahtjev na »pravo samoopredje­ 251

ljenja do otćepljenja i stvaranja Z asebne d r ia v e za sv e n e s r p sk e n a ro d e*.617 (kurziv E.R.). Boravak i djelovanje predstavnika CK K PJ Blagoja Parovića — Smita u Srbiji tokom više mjeseci 1934. godine imali su veliki značaj u opštern pokretanju organizacija K PJ u Beogradu i drugim krupnijim industrijskim centrima, a naročito u borbi srpskih komunista protiv sistema nacionalnog ugnjetavanja čiji je nosilac bila velikosrpska buržoazija.618 Na tom planu Parović se uporno zalagao i radio na slamanju idejno-političkog uticaja Sime Markovića među srpskim komunistima, u kome je Politbiro CK KPJ vidio najjačeg predstavnika desne frakcije u KPJ. Pojačanim djelovanjem pro­ tiv velikosrpske buržoazije i njene hegemonije srpski komunisti mogli su da računaju na podršku i oslonac u radničkoj klasi Srbije, ali zahtjev da se »razbije versajska Jugoslavija«, koji nije bio praćen perspektivom druga­ čije, demokratski konstituisane Jugoslavije, nije mogao očekivati podršku radničke klase i naroda Srbije, niti demokratskih i progresivnih snaga dru­ gih jugoslavenskih zemalja. Osim toga, u Parovićevoj predstavi radničko-seljačke republike obrazovane su isključivo na nacionalnom principu, pa su se u njima našle istorijsko-političke pokrajine, kao što su Bosna i Hercego­ vina i Vojvodina, bez objašnjenja u kakvom obliku, da li kao teritorijalno integralne cjeline sa posebnim, autonomnim položajem, ili podijeljene izme­ đu nacionalnih radničko-seljačkih republika po nacionalnom principu i kriterijumu. Nejasnoću ovdje predstavlja i Parovićev zahtjev da »svi nesrpski narodi« obrazuju svoju »zasebnu državu«, što je svakako nespojivo sa opre­ djeljenjem za uspostavljanje posebnih nacionalnih »radničko-seljačkih re­ publika«, uz koje ne stoji atribut »sovjetske«. Proces kristalizacije, samostalnog pripremanja i formulisanja nacional­ nog program a K PJ nužno je sadržavao »pogreške«, čije je prevazilaženje bilo veoma složeno i išlo ukorak sa procesom opšteg idejno-političkog i teo­ rijskog sazrijevanja, emancipacije i osamostaljivanja K PJ. Na toj liniji određen značaj ima svakako odluka CK KPJ donesena 16. juna 1934. godine da se održi nacionalna Zemaljska konferencija KPJ, kra­ jem 1934. godine.618-“ Na sjednici održanoj 12. jula 1934. godine, CK KPJ razm atrao je zadatke u vezi sa pripremanjem konferencije i u pismu pokra­ jinskim, odnosno oblasnim komitetima K PJ za Srbiju, Hrvatsku, Sloveniju, Dalmaciju i Crnu Goru dao uputstva o sprovođenju programa. U Zaključci­ ma ove sjednice i njenim materijalim a nema podataka koji bi se odnosili na partijske organizacije u Bosni i Hercegovini i njihove zadatke u vezi sa pripremanjem Zemaljske konferencije. U njima, štaviše, nema ničega što bi govorilo da se predviđa održavanje pokrajinske partijske konferencije za Bosnu i Hercegovinu. Organizacije K PJ u Bosni i Hercegovini mogle su samo posredno saznati da se priprema IV zemaljska konferencija. Tako je, 617 Blagoje Parović — »Izabrani spisi — knj. II — Priredili Đorđe Piljević i Nadežda Jovanović — »Protiv nacionalnog ugnjetavanja« — Beograd — 1978 — str. 207. 618 Đorđe Piljević — »Uloga Blagoja Parovića u obnavljanju i konsolidaciji partijskih organizacija i revolucionarnog radničkog pokreta u Srbiji« — predgovor knjizi Blagoje Parović — »Izabrani spisi« — knj. II — str. VII—LXVI.) 618-. A — CK SKJ—Kl—125—1934. »Pregled istorije SKJ« — str. 191. 252

u sklopu pripremanja pokrajinske konferencije KPJ za Hrvatsku 7. avgusta 1934. godine održana mjesna partijska konferencija u Banja Luci, kojoj je prisustvovao delegat PK KPJ za Hrvatsku Danilo Raušević — Sojka. Prema izvještaju PK KPJ za Hrvatsku to je bila prva mjesna konferencija koju je u pripremanju pokrajinske i zemaljske konferencije organizovao PK KPJ za Hrvatsku.6,8b U okolnostima što u to vrijeme nije postojao PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu, obnovljena i aktivirana banjalučka partijska organi­ zacija povezala se sa pokrajinskim rukovodstvom KPJ za Hrvatsku. Na svojoj mjesnoj konferenciji ona je razmatrala opštu političku situaciju u zemlji i konkretne zadatke komunista i organizacija SKOJ-a, među kojima je posebnu pažnju posvetila radu na selu i u vojsci. Problemi političkih od­ nosa u Bosni i Hercegovini i njenog položaja u zemlji ostali su tada izvan njenog vidokruga. Referat o političkoj situaciji u zemlji i zadacima partij­ skih organizacija podnio je delegat PK KPJ za Hrvatsku Danilo Raušević — Sojka.619 Radi pomoći u organizovanju i održavanju pokrajinskih partijskih kon­ ferencija CK KPJ poslao je u zemlju svoje članove — Blagoja Parovića — Smita, Karla Hudomala — Oskara i Josipa Broza — Tita. Tokom septembra održane su pokrajinske konferencije KPJ za Hrvatsku (8. septembra),620 Sloveniju (17. septembra)621 Srbiju (u dva dijela, 16. i 30. septembra),622623 a do novembra pokrajinske konferencije KPJ za Crnu Goru i Dalmaciju. U ime Politbiroa CK KPJ pokrajinskoj konferenciji za Hrvatsku prisustvovao je Karlo Hudomal, konferenciji za Sloveniju Josip Broz — Tito, a pokrajin­ skoj konferenciji za Srbiju Blagoje Parović — Smit i Meho Kurto — Java. Oni su neposredno rukovodili pripremama i radom ovih konferencija i uče­ stvovali u određivanju sastava i izboru pokrajinskih komiteta. U međuvremenu, teroristička ustaška emigracija i Vnutrena Makedon­ ska Revolucionarna Organizacija (VMRO), uz podršku italijanskog fašizma i mađarskog revanšizma organizovala je i izvršila je atentat na kralja Alek­ sandra, nosioca diktature i hegemonije, 9. oktobra 1934. godine u Marseju, prilikom njegove zvanične posjete Francuskoj, koja je bila motivirana prven­ stveno spoljnopolitičkim razlozima.621 Ovaj događaj izazvao je izvjesne nove tendencije u spoljnopolitičkom kursu zemlje, kao i u unutrašnjim politič­ kim odnosima, ali do radikalnog preokreta i obaranja režima nije došlo, kako su to očekivali organizatori atentata. Povodom atentata CK K PJ obja­ vio je letak »Radnicima, seljacima i ugnjetenim narodima«, u kome se kaže: »Aleksandar Karađorđević ubijen je od hrvatskih nacionalista. . . Ali nikakvi aten tati. . . ne mogu osloboditi ugnjetene . . . Jedino. . . revolucionarni savez radnika, seljaka i ugnjetenih naroda može osigurati hljeb, rad i slobodu rad­ nicima, seljacima i ugnjetenim narodim a. . . U tu borbu za hljeb, rad i slo­ «•* a — CK SKJ—Kl—198/1934 — Izvještaj PK KPJ za Hrvatsku od 22. IX 1934. 629 A—CK SKJ—Kl—166/1934— Izvještaj PK KPJ za Hrvatsku — 7. 8. 1934. Milan Vukmanović — n. dj. članak u Zborniku: »Banja Luka u novijoj istoriji« — str. 370. 620 Josip Broz Tito — Sabrana djela — 2 — Karlo Hudomal: »Stanje partijske organizacije u Hrvatskoj« — str. 216—217. — Napomena: 342 — str. 285. 621 Josip Broz Tito — n. dj. Hronologija — str. 311. 622 Blagoje Parović — »Izabrani spisi« — knj. II — str. XL; XLII. 623 Ferdo ćulinović — n. dj. — II — str. 61. 253

bodu, za vašu sovjetsku radničko-seljačku vladu zove vas i vodi K P J .. ,«6U Najuporniji, beskompromisni borac protiv šestojanuarske diktature, KPJ ocijenila je da atentati nisu metod revolucionarne, oslobodilačke borbe, da »hrvatskom i svim ugnjetenim narodima spas i oslobođenje n e će ... donijeti nikakve individualne akcije, nikakvi pojedinci, nikakvi gospodski buržoaski političari, bilo sporazumaši, bilo nacional-fašisti ili 'klerofašisti. S p a s... i nacio­ nalno oslobođenje možete izvojevati jedino vi sami svojom borbom u savezu s radnim narodom Srbije, u savezu s radničkom klasom i pod njezinim rukovodstvom . . . Zadaća je komunista, da organizuju i rukovode borbom nacionalnougnjetenih masa protiv svih oblika nacionalnog ugnjetavanja, za njihovo nacionalno oslobođenje«.625 Atentat je još više produbio unutrašnju političku krizu u državi. Nastav­ ljen je šestojanuarski kurs progona komunističkog pokreta i antidržavnih federalista i separatista.626 Kraljeva politika jugoslavenskog nacionalnog uni­ tarizma i državnog centralizma u znaku Oktroisanog ustava nastavljena je bez kralja, pod vladavinom Kraljevskog namjesništva, na čelu sa prvim nam­ jesnikom knezom Pavlom Karađorđevićem. »Hrvatsko pitanje« ostalo je i dalje otvoreno, kao i složeno nacionalno pitanje u Jugoslaviji uopšte. Smjenjivale su se samo vlade, čiji je zadatak bio da svim sredstvima čuvaju »jedinstvo jugoslavenske nacije i državne celine«.627 Uklanjanje nosioca šestojanuarske diktature nije moglo da izazove pro mjene u kursu koji je odabrala KPJ, kao ni u taktici njegovog sprovođenja. Održavajući mjesne, okružne i pokrajinske konferencije ona je išla u susret IV zemaljskoj konferenciji. Poslije kongresa u Drezdenu to je bio prvi ve­ liki, opštejugoslavenski skup, na kome je trebalo ocijeniti iskustva KPJ sticana u uslovima šestogodišnjeg perioda diktature, definisati njenu strate­ giju i oblike revolucionarne borbe u predstojećem razdoblju. Borba protiv »vojno-fašističke diktature« daje osnovni pečat svim pripremnim sastancima, kao i proglasima i pozivima koje partijska rukovodstva upućuju radnicima, seljacima i ugnjetenim narodima.628 Početkom decembra 1934. godine CK K PJ upućuje okružnicu svim oblasnim komitetima sa direktivnom instrukci­ jom da u širokim masama razvijaju »energičnu agitaciju . . . za savez radnika, seljaka i ugnjetenih naroda . . . za revolucionarnu borbu protiv velikosrpske vojno-fašističke diktature«. U direktivi oblasnim komitetima posebno se na­ glašava zadatak da u »nacionalno-ugnjetenim pokrajinama« pred radnike i komuniste postavljaju »konkretne predloge u duhu opšte borbe protiv razli­ čitih oblika nacionalnog ugnjetavanja«.629 IV zemaljska konferencija K PJ održana je u Ljubljani 24. i 25. de­ cem bra 1934. godine uz učešće 11 delegata iz Srbije, Hrvatske, Slovenije, 626 A BH—BUDB— Pov. DZ—Ns 3777/1934. 625 PROLETER — br. 8—9; septembar—oktobar 1934 — »Smrt Aleksandra Karađorđevića« — str. 1. 626 Ferdo ćulinović — n. dj. — II — str. 74—76. 627 Stenografske beleške Narodne skupštine Kraljevine Jugoslavije — vanredan saziv za 1935; zapisnik sa sednice od 3. januara 1935. 628 A BH—BUDB— Pov. DZ—Ni 3948/1934— (Letak CK KPJ rasturan u Sara­ jevu 29/30. novembra 1934. godine — »Radnicima, seljacima i ugnjetenim narodi­ ma« — kojim se pozivaju mase u borbu protiv vojno-fašističke diktature). 629 IIS—Kl—12—MF 46/257 (419—426) — »Svim Oblasnim komitetima KPJ« — Drugi 12. 1934. godine. 254

Cme Gore i Dalmacije i predstavnika CK KPJ.630* Karakteristično je da se U dnevnom redu Zemaljske, kao i prethodno održanih mjesnih, okružnih i pokrajinskih konferencija nalazila gotovo identično formulisana tačka: »Rad, na selu i među nacionalno ugnjetenim masama«.611 Konferenciji nisu pri sustvovali delegati partijskih organizacija Bosne i Hercegovine, Makedoni­ je i Vojvodine. U ime CK KPJ u njenom radu učestvovali su Kamilo Horvatin — Mirković, Blagoje Parović — Smit i Karlo Hudomal — Osvald. Radom konferencije rukovodio je Kamilo Horvatin. U izvještaju koji je podnesen učesnicima konferencije kaže se da je KPJ već krajem 1933. godine uglavnom izvršila obnovu svojih organizacija.632 Među »najglavnije« nedostatke čitavog partijskog rada konferencija je na prvo mjesto postavila »sporost obnove partijskih organizacija u tako važnim zemljama kao što su Bosna i Vojvo dina«.633 Po ocjeni konferencije, borba za sovjetsku radničko-seljačku vlast predstavlja jedini izlaz za radničku klasu, seljaštvo i potlačene narode. Stoga »glavni cilj« eksploatisanih i ugnjetenih masa »mora biti rušenje vojno-fašističke diktature putem oružanog ustanka«.634 U tom pogledu bitan značaj ima borba za seljačke mase i njihovo odvajanje od buržoazije. »Sudbina predstojeće revolucije«, kaže se u posebnom dokumentu konferencije, zavisi od toga »da li će komunisti znati da osiguraju proleterijatu osnovne mase seljaštva i ugnjetenih naroda, kao saveznike, i rukovodeću ulogu u tom savezu.«635 U borbi protiv sistema nacionalnog ugnjetavanja Konferencija zahtije va od svih organizacija KPJ da najveću aktivnost posvete »stvaranju i for­ miranju hrvatskog i slovenačkog nacionalno-revolucionarnog pokreta i VMRO,«636 jer ovi pokreti imaju nezamjenjivu ulogu u stvaranju i obaranju »vojno-fašističke diktature«. Istovremeno, uvažavajući značaj nacionalnih pokreta u revolucionarnoj strategiji KPJ, Konferencija donosi odluku da se »radi jačanja borbe protiv nacionalističkog uticaja i radi olakšanja i ubrza­ nja razvitka vlastitog kadra iz redova radnika koji pripadaju ugnjetenim na­ rodima . . . u okviru KPJ osnuje KP Hrvatske i KP Slovenije i u najbližoj budućnosti KP Makedonije«.637 630 A—CK SKJ—Fond Kl—276/1934. “ i Ibidem. Istorijski arhiv KPJ — Tom II—IV Zemaljska konferencija KPJ—str. 219. 632 IA KPJ — Tom II—»VI—Stanje Partije i ocjena rada«—str. 227. 633 Isto—str. 228. 634 Isto—»V Borba za sovjetsku vlast kao jedini izlaz za proletarijat, seljaštvo i potlačene narode«—str. 226. 635 Isto— »0 zadaćama rada među seljacima i nacionalno ugnjetenim masa­ ma«—str. 252—(tretiranje seljaka i revolucionarnih nacionalnih pokreta potlačenih nacija kao saveznika proletarijata u njegovoj borbi za socijalizam pokazuje ko­ liko su stavovi u dokumentima IV zemaljske konferencije KPJ građeni na ključ­ nim postavkama Staljinove teorije o proleterskoj partiji i socijalističkoj revolu­ ciji). 636 Isto— str. 254. 637 Isto—Odluka o izvještaju CK i zadaćama Partije—VII Zadaće Partije - str. 230—231. Obrazloženje odluke da se u okviru KPJ osnuju KP Hrvatske i KP Slove­ nije »radi olakšanja i ubrzanja razvitka vlastitog kadra iz redova radnika koji pripadaju ugnjetenim narodima« nije imalo potvrdu u postojećoj nacionalnoj strukturi KPJ. Naime, ova struktura u vrijeme održavanja IV zemaljske konfe­ rencije pokazivala je da je u KPJ u cjelini, a u CK KPJ posebno, naiviše članova 255

Na kraju rada Konferencija je usvojila poseban »Akcioni program Ko­ munističke partije za selo«, u kome se, pored konkretnih zadataka, ponav­ lja teza o versajskoj Jugoslaviji, koja se identifikuje sa »srpskom okupacijom Hrvatske, Dalmacije, Slovenije, Crne Gore, Kosova, Bosne i Vojvodine«, čime su za račun velikosrpske buržoazije i »domaće« buržoazije, radne mase se­ ljaštva u nacionalno potlačenim pokrajinama dovedene u veoma težak po­ ložaj.638* Njihovo nacionalno i socijalno oslobođenje vezano je za »pobjedo­ nosnu radničku i seljačku revoluciju«, koju radno seljaštvo ne smije »da čeka skrštenih ruku«, ako želi da se izbavi iz okova socijalnog izrabljivanja i nacionalnog tlačenja. U tom smislu Akcioni program postavlja pred Ko­ munističku partiju zadatak da borbu seljaka usmjerava naročito na ostva­ renje »prava samoodređenja do otcjepljenja svih potlačenih naroda — Hrva­ ta, Slovenaca, Makedonaca, Crnogoraca itd.«, na »progon srpskih okupatora .. iz Hrvatske, Slovenije, Dalmacije, Vojvodine, Bosne, Crne Gore, Makedonije i sa Kosova«. Uporedo s tim, Konferencija u ovom dokumentu tražii od radnog naroda Srbije da pomogne »borbu potlačenih nacija protiv velikosrp­ skih kapitalista, militarista i monarhije«, jer su oni i njegovi tlačitelji.035 Akcioni program završava se isticanjem perspektive »radničkih i seljačkih sovjetskih vlada u Srbiji, Hrvatskoj, Sloveniji, Makedoniji, Kosovu, Crnoj Gori, Bosni i Vojvodini«.*’40 Za razliku od Akcionog programa, Proglas konferencije »Radnicima, se­ ljacima i ugnjetenim narodima« pokazuje izvjesna odstupanja u vezi sa radničko-seljačkim vladama u pokrajinama. Ona se ogledaju u tome što se rad­ ničke i seljačke vlade ne nazivaju sovjetskim, a, osim toga, među njima se ne spominju radničko-seljačke vlade Makedonije i Kosova, a pojavljuje se parola jedinstvene-radničko-seljačke vlade u Hrvatskoj i Dalmaciji.641 Iako je u referatima i rezolucijama Konferencija posvetila veliku paž­ nju nacionalnom pitanju u Jugoslaviji, odnosno oslobodilačkim, revolucionar­ nim pokretima potlačenih naroda i njihovom mjestu i značaju u strategiji K PJ, po čemu je u istoriji jugoslavenskog komunističkog pokreta ostala poznata, ona se uopšte nije zadržavala na političkom i društvenom aspektu složenih nacionalnih odnosa u Bosni i Hercegovini, kao što se, takođe, nije osvrnula ni na pitanje političkog položaja Bosne i Hercegovine u Jugoslaviji, čija aktuelnost nije bila uklonjena šestojanuarskom državnom organizaci­ jom . Ova problematika neosporno je zasluživala odgovarajuću pažnju Konfe­ rencije, utoliko prije što se specifičnost političkih odnosa u Bosni i Herce­ govini i njenog političkog položaja ne može sagledati u opštoj analizi i ocjeni socijalnih, nacionalnih, ekonomskih i političkih prilika u zemlji, koje su bilo iz redova Hrvata i Slovenaca, tj. nacionalno ugnjetenih naroda. Staviše, u nacionalnom sastavu CK KPJ koji je izabran na IV konferenciji, od ukupno 12 članova bilo je 10 Hrvata i Slovenaca, 1 Srbin i 1 bosanski Jevrej, (naturalizovani Poljak). Takođe, među 9 zamjenika (tj. kandidata za članove CK KPJ) bila su 3 Srbina, (od kojih jedan iz Bosne i Hercegovine) i 6 Hrvata i Slovenaca. 3 zamjenička mjesta rezervisana su za drugove iz Makedonije, Bosne i Vojvodine za kasniju kooptaciju. — (A CK SKJ—Kl—1934/276, I — J. B. Tito-Sabrana djela — 2 — str. 220). 638 Isto. Akcioni program Komunističke Partije za selo—str. 261. «* Isto—str. 264—265. 640 Isto—str. 265. 641 Isto—»Radnicima, seljacima i ugnjetenim narodima!«—str. 268. — Izvješ­ taj o. organizacionom pitanju, 256

sadržane u raznim dokumentima Konferencije. Ovaj krupni nedostatak kon­ ferencije objašnjava se, prije svega, stvarnim stanjem KPJ u Bosni i Herce­ govini, čije organizacije u to vrijeme nisu imale pokrajinsko rukovodstvo koje bi ih povezalo i akciono usmjeravalo na generalnoj liniji partije. Usljed toga organizacije KPJ u Bosni i Hercegovini nisu ni imale svoje delegate na Konferenciji, pa je CK KPJ u izvještaju morao da istakne i među bitne sla­ bosti opšteg rada Partije, tj. svoga rada izdvoji i podvuče sporost u ob­ navljanju partijskih organizacija »u tako važnim zemljama«, kao što su Bosna i Hercegovina (i Vojvodina). Naglašavanje ovog nedostatka u izvješ­ taju CK KPJ samo po sebi podrazumijeva preuzimanje obaveze od strane CK KPJ da se aktivira u njegovom uklanjanju, tj. u bržem obnavljanju i povezivanju partijskih organizacija u Bosni i Hercegovini. U tom smislu svojom Rezolucijom o Štampi Konferencija obavezuje Pokrajinski komitet u Bosni da pokrene svoj list i u njemu razrađuje i prati konkretnu pri­ mjenu i provođenje partijske linije u praksi komiteta i organizacija. Iako u njenom radu nije učestvovao sekretar CK KPJ i veći broj čla­ nova Politbiroa, to je, poslije dugog niza godina, bila prva nacionalna kon­ ferencija KPJ, koja je održana u zemlji i u čijem toku je postignuto puno jedinstvo. Međutim, zaključena aklamacionim prihvatanjem izvještaja i pred­ loženih rezolucija,642 IV zemaljska konferencija nije imala mogućnosti da kritički priđe ni analizama ni ocjenama izloženim u referatima, ni zadacima formulisanim u rezolucijama. Valjanost njenih dokumenata i stavova sadrža­ nih u njima tek će se provjeravati na praksi, u predstojećem razdoblju, u kome je KPJ imala da radi na ostvarivanju usvojenih zaključaka. Na prvoj sjednici izabranog CK KPJ, održanoj 29. decembra 1934. go­ dine, doneseni su određeni zaključci u smislu reorganizacije Partije. U sklo­ pu priprema konstituirajućih kongresa KP Hrvatske i KP Slovenije trebalo je organizovati »mjesne i okružne partijske konferencije u Hrvatskoj, Dalma­ ciji, dijelom Bosne i Sloveniji«. Istovremeno, odlučeno je da se pripreme i održe mjesne i pokrajinske konferencije u Vojvodini, Bosni i Makedoniji i da se radi pomoći partijskim organizacijama u ovim pokrajinama pošalje po jedan član Centralnog komiteta. To su bile mjere koje su imale da posluže uklanjanju slabosti u radu KPJ u ovim pokrajinama, da se u partijskom djelovanju prevaziđe zanemarivanje ovih zemalja od strane CK KPJ, što je bilo konstatovano na IV zemaljskoj konferenciji. Prema ovim zaključcima CK KPJ neke organizacije KPJ u »dijelu Bosne« trebalo je obuhvatiti i uključiti u pripreme osnivačkog kongresa KP Hrvatske — vjerovatno partij ske organizacije u Bosanskoj krajini sa središtem u Banja Luci — a u osta­ lim održati mjesne konferencije i potom pokrajinsku konferenciju KPJ za Bosnu. U vezi sa ovim zaključcima nije jasno gdje bi bile obuhvaćene par­ tijske organizacije Hercegovine, da li u »bosanskoj« pokrajinskoj organiza642 Josip Broz Tito—Sabrana djela—VI—Izvještaj o organizacionom pitanju na V konferenciji KPJ 1940. godine—str. 11. Suprotno Titu, koji nije prisustvovao IV zemaljskoj konferenciji, delegacija CK KPJ na IV Zemaljskoj konferenciji u sastavu: Kamilo Horvatin (Hagen), Blagoje Parović (Smit) i Karlo Hudomal (Oskar) u izvještaju Centralnom komitetu piše da je »diskusija o referatima bila dosta ž iv a... mnogi su uzimali riječ po dva puta«—(Blagoje Parović—Izabrani spisi—III—Izvještaj delegacije CK sa IV konferencije KPJ — str. 79)— (A—CK SKJ—KI—193V41). 257

čiji ili se predviđalo njihovo uključivanje u pokrajinske organizacije Crne Gore i Dalmacije. Na istoj sjednici CK K PJ bila je donesena i odluka o formiranju unu­ trašnjeg B iroa CK od tri člana, među kojima se nalazio i jedan Bosanac (Srđan Priča — Bistri), koji je na IV zemaljskoj konferenciji već bio iza­ bran za zamjenika (kandidata) člana CK KPJ.643 Nužda koja je poticala iz njenog ilegalnog položaja, kao i iz realnog, teškog stanja K PJ u Bosni i Hercegovini, tjerala je CK KPJ na rješenja koja nose neosporno pečat organizacionog pragmatizma, od čega je neizbjež­ no trpio razvoj komunističkog pokreta u Bosni i Hercegovini. Povezana sa tri, odnosno sa četiri pokrajinska centra, organizacija KPJ u Bosni i Herce­ govini nije mogla da predstavlja homogenu pokrajinsku organizaciju, usljed čega se i uticaj CK KPJ u njenom radu nije ostvarivao neposredno, već posredstvom više pokrajinskih rukovodstava. I obratno, politička i druga pi­ tanja, koja su se otvarala pred partijskom organizacijom u Bosni i Hercego­ vini nisu iz njih u CK KPJ stizala direktno u svom izvornom značaju, već su se ili gubila u »nadležnim« pokrajinskim komitetima, u kojima se često nije shvatala njihova prava politička i društvena sadržina i težina, ili su u CK K PJ dolazila u »protumačenom« obliku. Uostalom, nema u tome ničeg ne­ shvatljivog, ako se neki specifični, aktuelni problemi organizacija KPJ u za­ padnoj, jugozapadnoj ili istočnoj Bosni, istočnoj ili zapadnoj Hercegovini nisu nalazili u središtu pažnje i akcionog programa pokrajinskih komiteta Hrvatske, Dalmacije, Srbije, Crne Gore, već se u njihovoj orijentaciji i praksi utapali u zadatke opšteg značaja. Ipak, realnost nepostojanja homogene po­ krajinske organizacije K PJ u Bosni i Hercegovini neminovno se odražavala u činjenici da se specifični nacionalni i politički problemi Bosne i Hercego­ vine tokom niza godina nisu dobro i tačno vidjeli u CK K PJ. Podjela Bosne i Hercegovine na »neplemenske« šestojanuarske banovine imala je smisao, pored ostalog, i u ukidanju njene istorijsko-političke specifičnosti, izražene u političkoteritorijalnom integritetu Bosne i Hercegovine. Povezanost organi­ zacija K PJ u Bosni i Hercegovini sa nekoliko pokrajinskih centara spreča­ vala je da se istorijsko-politička posebnost Bosne i Hercegovine osjeti, shvati i uvažava u političkoj aktivnosti CK K PJ uopšte, a na planu nacionalnog pi­ tanja posebno. Istorijskim uslovima složenog fenomena Bosne i Hercegovi­ ne nužda K PJ dodavala je i sopstveni objektivni elemenat. Najcentralizovanija od svih političkih partija u Jugoslaviji, K PJ nije mogla da djeluje centralizovano na istorijsko-političkoj pokrajini, gdje je pitanje idejno-političkog jedinstva na liniji K PJ bilo aktuelnije i složenije nego u ma kojoj drugoj među jugoslavenskim zemljama. U prvim brojevima za 1935. godinu PROLETER je donio referate i rezo­ lucije IV zemaljske konferencije, pa su komiteti i organizacije K PJ mogli da u njima nađu neophodnu jedinstvenu platformu i orijentaciju u svojoj praktičnoj aktivnosti. Istovremeno, poboljšani su kontakti CK KPJ sa par­ tijskim rukovodstvima i organizacijama u zemlji. U radu KPJ od posebnog značaja bili su stavovi Konferencije o nacionalnom pitanju, odnosno o za643 Josip Broz Tito—Sabrana djela—2—str. 222—223. A—CK SKJ—1934/278—Zapisnik sjednice CK KPJ od 29. decembra 1934. godine. 258

đacima u aktivnosti među nacionalno ugnjetanim masama. Dok su vlade, stranke građanske opozicije i socijalisti tražili izlaz iz državne krize u prav­ nim formulama za preuređenje države, koje su obnarodovali u brojnim deklaracijama, »punktacijama« i »Pismima«, KPJ je nastojala da se poveže sa revolucionarnim nacionalnim pokretima, u njima neposredno aktivira, odvoji ih od sporazumaških vodstava nacionalnih, demokratskih i seljačkih partija i tako postane rukovodeći faktor u njima. Pri tome, CK KPJ polagao je sve veću pažnju stvaranju borbenih sporazuma sa predstavnicima nacio­ nalnih i seljačkih pokreta. Uz nacionalni revolucionarni pokret Hrvatske, u čijem su se okviru mahom ispoljavali i odvijali praktični napori CK KPJ na liniji borbe protiv sistema nacionalnog ugnjetavanja, posli je IV zemaljske konferencije osjeća se življe nastojanje da se u tom pravcu osigura podrška i razvije aktivnost lijevih demokratskih snaga u Srbiji. Razlika u politič­ kom položaju ovih najvećih zemalja u državi, od kojih je jedna predstavljala potlačenu, a druga vladajuću naciju, uslovljavala je i različite direktive CK KPJ u primjeni linije. Od komunista u Hrvatskoj CK KPJ je tražio da uporno is­ punjavaju osnovni stav — »borba za pravo samoodređenja hrvatskog naroda sve do otcjepljenja« i ističu zahtjev za »protjerivanjem velikosrpskih oku­ patora iz hrvatskih zemalja«.644 S druge strane, u Srbiji CK KPJ naglašavao je komunistima da je glavni smisao sporazuma koji treba da postignu sa li­ jevim zemljoradnicima u tome da se »ti sporazumi isk o riste za p o k re ta n je m asa u borbu«, koju treba podizati do nivoa »opšteg juriša masa na vojno-fašističku diktaturu i monarhiju«. CK KPJ je savjetovao da u pregovorima sa predstavnicima lijevih zemljoradnika ne treba insistirati na formulacijama o revoluciji i oružanom ustanku, jer to može da ih odbije od sporazuma. U sprovođenju ovog zadatka neophodna je velika elastičnost komunista Srbi­ je. Stoga im CK KPJ šalje platformu za sporazum u dvije varijante, u koji­ ma se postavlja pitanje borbe ugnjetenih naroda za samoopredjeljenje. »Ako oni na to ne idu, treba to preformulisati kao pomaganje borbi ugnjetenih naroda. Ako pak ni na to ne idu — onda uzeti sa m o konkretne zahtjeve za Srbiju i reći da će se u nacionalno-mešovitim krajevima takvi sporazumi sklapati i sa Hrvatima i sa drugim narodima. Ako dođe do sporazuma, onda treba sastaviti zajednički proglas i upute — mi našim, a oni njihovim orga­ nizacijama za zajedničko pokretanje i vođenje akcija«.645 Višegodišnje iskustvo KPJ, kao i revolucionarnih nacionalnih pokre­ ta u borbi protiv sistema nacionalnog ugnjetavanja u Jugoslaviji upozoravalo je da ukidanje nacionalne neravnopravnosti i hegemonije kao njenog politič­ kog oblika mora dolaziti iz dva glavna pravca — iz nacionalnih antihegemonističkih pokreta potlačenih nacija i istovremeno iz demokratskog, antihegemonističkog pokreta unutar »vladajuće« nacije. Činjenica da je KPJ 644 A—CK SKJ—Kl—1935/1—Pokrajinskom komitetu KP za Hrvatsku i Slavo­ niju—br. 9, 3—1, 1935—CK KPJ. 645 A -C K KPJ—Kl—1935/37—Drugovima Gojku i Petroviću 26. 1. 1935(Veselinu Masleši i Pavlu Pavloviću). Blagoje Parović—n.dj. — III—Pismo CK KPJ od 21. januara 1935—drugovi­ ma Gojku i Petroviću—str. 123—126. Projekt deklaracije o borbenom sporazumu između KPJ i levih zamljoradnika—stra. 12&-130. Predlog borbenog sporazuma između KPJ i (1)—str. 131—132. 259

osjećala potrebu za većom elastiČnošću ü povezivanju sa lijevim, demokrat­ skim elementima u Srbiji u borbi protiv diktature i hegemonije velikosrpske buržoazije pokazuje da se tvrdim kursom i frontalnim istupanjem protiv »vladajuće nacije« nije mogla osigurati široka, demokratska osnova antihegemonističkog pokreta u Srbiji. Elastično primjenjivanje nacionalne lini­ je K PJ u Srbiji značilo je odbacivanje tvrdog kursa, ali je ova pozitivna prom jena nosila u sebi objektivnu negativnu tendenciju svođenja nacionalnog pitanja u Jugoslaviji na »hrvatsko pitanje«, a njegovo rješavanje na sređiva­ nje srpsko-hrvatskih odnosa, tj. odnosa između dvije najveće i »najvažnije« nacije u državi. Prem a ovoj opasnosti nije bila imuna ni K PJ. Ona nije pre­ stala ni uklanjanjem Sime Markovića i njegovim emigriranjem u Sovjetski Savez, ni donošenjem odluka IV zemaljske konferencije o reorganizaciji KPJ i obrazovanju nacionalnih partija u njenom okviru. Napori CK KPJ da borbu revolucionarnih nacionalnih pokreta potla­ čenih nacija, prije svega hrvatskog naroda, ojača i dopuni borbom radničke klase Srbije protiv sopstvene buržoazije kao socijalnog eksploatatora i nosio­ ca politike nacionalnog obespravljivanja i ugnjetavanja u drugim jugoslovenskim zemljama nužno isu zahtijevali koncentraciju na glavne tačke poli­ gona u rušenju sistema nacionalnog potčinjavanja. Takvo usmjeravanje bilo je uslovljeno određenim objektivnim elementima, među kojima su svakako od posebnog značaja bili stepen razvijenosti revolucionarnog nacionalnog pokreta, nivo demokratske političke svijesti i uticaj revolucionarne tradicije i idejno-politička snaga i sposobnost organizacija u jugoslavenskim pokraji­ nama. U tom pogledu politički život u Bosni i Hercegovini nosio je obilježje izrazitog zaostajanja, koje nije moglo da se lako i naglo ukloni. Time se objašnjava periferični položaj Bosne i Hercegovine u borbi K PJ za rješavanje nacionalnog pitanja u ovom periodu.646

M 6

U S — K l — 12-r-MF 46/257 — Organizaciono stanje KPJ (162. 1935)— K raj eta 1934. godine u KPJ bilo je ukupno 2.828 članova, od čega u Bosni i Hercegovini 80.

VI

SLABLJENJE SISTEMA HEGEMONIJE — O PRED JELJEN JE KPJ ZA AUTONOMNI POLOŽAJ BOSNE I HERCEGOVINE U JUGOSLAVENSKOJ FEDERACIJI (1935— 1939) Među zaključcima IV Zemaljske konferencije CK KPJ posvećivao je posebnu brigu pripremama za osnivanje KP Hrvatske i KP Slovenije. U tom pogledu za razumijevanje ovih odluka veoma su značajne direktive ko­ je je CK KPJ upućivao pokrajinskim komitetima KPJ za Hrvatsku i Dalma­ ciju, kao i direktivni članci koje je o osnivanju nacionalnih Komunističkih partija objavljivao PROLETER. Obrazloženja koja su sadržana u ovim do­ kumentima zaslužuju da se zadržimo na njima sa potrebnom pažnjom. U obimnom dopisu pokrajinskim komitetima za Hrvatsku i Dalmaciju od 5. februara 1935. godine CK KPJ naglašava da osnivanje KP Hrvatske i KP Slovenije predstavlja »važnu kariku u čitavom lancu naše politike u nacionalnom pitanju«. Istovremeno, sprovođenjem ovih odluka suzbijaju se klevete »da Komunistička partija nije hrvatska, nije slovenska, već »jugoslovenska, tj. tobože velikosrpska«; osim toga, ovom reorganizacijom olakšava se pridobijanje ne samo novih članova, već i izgradnja mjesnog domaćeg kad­ ra u samoj partiji«. KPJ ostaje i dalje jedinstvena, u čijem se krilu, na prin­ cipu demokratskog centralizma, stvaraju KP Hrvatske i KP Slovenije. Umje­ sto pokrajinskih konferencija ubuduće održavaće se kongresi KP Hrvatske i KP Slovenije. »Pitanje razgraničenja« teritorija rješava se tako što »KP Slovenije obuhvata sve organizacije na teritoriju nastanjenom Slovencima«, dok će »u KP Hrvatske ući sve organizacije u Hrvatskoj i Slavoniji, uključiv­ ši Vukovar i Vinkovce, zatim sve organizacije u Dalmaciji, uključivši Dubrov­ nik, i napokon Banja Luka, Livno, Duvno, desna obala Hercegovine (Neretve) isključujući Mostar, tj. zapadne oblasti Bosne i Hercegovine naseljenim hrvatskim stanovništvom koje graniče sa Dalmacijom«. Ukoliko se u pogra­ ničnim oblastima pojave sporna pitanja, CK KPJ će donijeti specijalno rje­ šenje o tim slučajevima. Organizaciju KP Hrvatske i KP Slovenije čine svi komunisti sa njihovih teritorija bez obzira na nacionalnu pripadnost. Naziv KPJ ne označava priznanje nepostojeće »jugoslovenske« nacije, već teritoriju na kojoj se prostiru partijske organizacije. Da bi mogli da se održe osni­ vački kongresi, potrebno je da KP Hrvatske ima najmanje 2 000 članova a KP Slovenije najmanje 1 000 članova. »Te su zadaće apsolutno realne i u roku 261

od nekoliko mjeseci mogu se sprovesti u život«. U cilju priprema osnivačkih kongresa treba, postavlja CK KPJ, »održati za najkraće vrijeme sjednice plenuma PK sa dnevnim redom: osnivanje KP Hrvatske i KP Slovenije i u vezi s time donijeti konkretne odluke u pogledu političko-organizacdone pripreme kongresa«.647 Ovo obrazloženje motiva, načela, osnova i načina form iranja KP Hrvat­ ske i KP Slovenije dobilo je svoju dopunu u članku: »O stvaranju KP Hrvat­ ske i KP Slovenije«, objavljenom u dvobroju PROLETERA za juli-avgust 1935. godine. U prvom dijelu članka pod naslovom »Zašto stvaramo KP Hrvatske i KP Slovenije« kaže se: »Stvaramo ih prije svega zato što radne mase Hrvatske i Slovenije traže da njihova partija nosi naziv njihove narod­ nosti. Stvaram o ih d a . . . unutarnjom izgradnjom K PJ podvučemo našu borbu za slobodu hrvatskog i slovenskog naroda, da i time kažemo ugnjetenim narodima, da njihov nacionalni osjećaj, tj. njihova privrženost rodnoj g ru d i. . . nije tuđa proletarijatu i njegovoj p a r tiji...« . U drugom poglavlju »Zašto ne stvaram o KP Srbije« daje se odgovor da se to ne čini jer »radne mase Srbije ne traže stvaranje KP Srbije. To je i razumljivo. Srpski narod nije nacionalno ugnjeten. Srbi su vladajuća nacija . . . Klasna borba (u Srbiji) ne zauzima oblike borbe za nacionalno oslobođenje . . . Stvaranjem KP Hrvat­ ske i KP Slovenije ne idemo na stvaranje federativne partijske organizacije, niti to znači naše »partijsko cijepanje Jugoslavije«. Mi smo za slobodu i pravo samoodređenja ugnjetenih naroda. Ali, mi ne tražimo cijepanje Jugo­ slavije pod svaku cijenu . . . Nama je potrebno da srpski radnici i srpski seljaci vode borbe za zahtjeve i slobodu hrvatskih i slovenskih. A zato je neophodna jedinstvena Partija, jedan CK koji će predvoditi borbu svih orga­ nizacija, a ne tri ili pet CK, koji bi radili svaki na svoju ru k u . . ,«.648 U navedenim direktivnim uputstvima i tumačenjima odluke IV zemaljske konferencije o stvaranju komunističkih partija Hrvatske i Slovenije ima nekoliko kontraverznih, protivrječnih stavova koje pokriva sjena principijel­ ne nedosljednosti i političkog pragmatizma. Naime, osnivanje KP Hrvatske i KP Slovenije motivira se zahtjevima radnih masa ovih zemalja, činjenicom da te mase pripadaju potlačenim nacijam a, dok se, s druge strane, neosnivanje KP Srbije obrazlaže nepostavljanjem takvog zahtjeva i okolnošću da srpski narod predstavlja »ugnjetačku, vladajuću naciju«. Ovo tumačenje raz­ ličitih pristupa osnivanju, odnosno neosnivanju komunističkih partija u po­ jedinim jugoslavenskim zemljama proističe i stoji u najdubljoj vezi sa sta­ novištem K PJ da ona priznaje »pravo samoodređenja ugnjetenih naroda« u Jugoslaviji, ističući uporedo da njegovom ostvarenju stoji na putu »vladajući ugnjetački« srpski narod. Izraz takvog stanovišta je i teza KPJ, u kojoj se kaže da ona »nije protiv toga« da Hrvati i Slovenci »ostanu u državnoj A—CK SKJ—Kl—1935/54—Pokrajinskim komitetima za Hrvatsku i Dal­ maciju—5.2.1935—CK KPJ. Mile Kojević—»O nekim izvorima za proučavanje radničkog pokreta u Ba­ nja Luci 1934 i 1935. godine«—»Zbornik krajiških muzeja«—br. 6—1974—str. 149. Dr Ivan Jelić — »O vezama komunista Banja Luke i Zagreba 1934—1941— Zbornik »Banja Luka u novijoj istoriji 1878—1945«— str.430. 648 PROLETER—br. 7—8; juli—avgust 1935—»O stvaranju KP Hrvatske i KP Slovenije« — 5—6. 262

zajednici (savezu, federaciji, autonomiji) sa srpskim narodom«, kao što. takođe, nije »ni protiv otcjepljenja« Hrvata i Slovenaca od Srba, »ako je to jedini put oslobođenja tih naroda«. Međutim, pravo samoodređenja ima univerzalni karakter i ono je pravo svih naroda, pa se, stoga, ne može priz­ navati jednima, a ne uvažavati drugima. Ako KP tako postupa, ona očigled­ no ne postupa dosljedno principijelno, pa usljed naglašavanja primarndsti, ona se, neminovno, izlaže uticaju nacionalizma, koji je uvijek prisutan u nacionalno-revolucionarnim pokretima potlačenih naroda, a na drugoj strani otežava sebi idejno-politički i organizacioni prodor i učvršćenje u radnim masama »ugnjetačke« nacije, koja pruža podršku hegemoniji svoje, ugnje­ tačke buržoazije. Tvrdnja da su radne mase hrvatskog i slovenačkog naro­ da zahtijevale osnivanje KP Hrvatske, odnosno KP Slovenije, tj. svoje nacio­ nalne komunističke partije, nije praćena takvom tvrdnjom za radne mase makedonskog naroda, u čijem je krilu postojao i vodio borbu protiv veliko­ srpskog sistema nacionalnog ugnjetavanja relativno snažan i razvijen revolu­ cionarni nacionalnooslobodilački pokret. Odluka da se »u najbližoj buduć­ nosti« u okviru KPJ formira i KP Makedonije morala je, takođe, biti moti­ virana identičnim zahtjevom makedonskih radnih masa. Takav zahtjev, me­ đutim, nije postavljan iz prostog razloga što je u to vrijeme KPJ u Makedo­ niji predstavljala izrazito slabu i nerazvijenu organizaciju. Ipak, i bez toga zahtjeva, IV zemaljska konferencija donijela je odluku o osnivanju KP Makedonije. Učinila je to svakako stoga jer je u Makedoniji djelovala snažna VMRO,649 u kojoj je KPJ težila da ostvari svoju hegemoniju, a to se, dakako, lakše moglo preko nacionalne makedonske Komunističke partije, nego preko KPJ, čiji je naziv asocirao na unitarističku jugoslavensku, posrbljujuću naciona­ lnu ideologiju. U pristupu reorganizaciji KPJ na nacionalnoteritorijalnoj osnovi osjeća se aktivnija uloga nacionalnog nego klasnog motiva, njihovo podvajanje i pretpostavljanje prvog drugome, što dolazi do izražaja u objašnje­ nju da će stvaranje nacionalnih komunističkih partija ojačati »živo interesovanje masa« u njihovim narodima. Snažnije podvlačenje nacionalnog momen­ ta ispoljava se i u uputstvu o organizacionom sprovođenju odluke IV zemalj­ ske konferencije o osnivanju KP Hrvatske upućenom pokrajinskim komi­ tetima KPJ za Hrvatsku i Dalmaciju. Prema tome uputstvu, organizaciju KP Hrvatske treba da čine svi komunisti, bez obzira na nacionalnu pripadnost, koji djeluju na predviđenoj teritoriji KP Hrvatske. Ova teritorija, među­ tim, ne podudara se sa istorijskim područjem državne i nacionalne terito­ rije Hrvatske (Slavonije i Dalmacije), nego se, uputstvom CK K PJ od 5. februara 1935. godine, proširuje oblastima Bosne i Hercegovine, koje gra­ niče sa Dalmacijom, tj. »zapadnim oblastima Bosne i Hercegovine, nase­ ljenim hrvatskim stanovništvom«. Istaknute tačke u tim oblastima su Banja Luka, Livno, Duvno. Ali, zapadne oblasti Bosne i Hercegovine o kojima se govori u uputstvu nisu nacionalno homogene, već je njihovo stanovništvo nacionalno mješovito, u kome hrvatski elemenat u cjelini ne čini ni njegovu relativnu većinu. Ovo »partijsko cijepanje« teritorije Bosne i Hercegovine nije nikako počivalo na načelu prava na samoodređenje naroda, niti mu je išlo u prilog, već je, naprotiv, bilo izraz njegovog zanemarivanja. Iako ne­ principijelna, i upravo kao pragmatističko odstupanje od principijelnog 6® Istorija na makedonskiot narod — knj, treta — Skopje — 1969—str. 70: 229-235. 263

stanovišta K PJ u pogledu nacionalnog samoopredjeljenja, ova direktiva imala je objektivan razlog i oslonac u činjenici da je u to vrijeme KPJ u''Bosni i Hercegovini predstavljala jednu od slabijih pokrajinskih organizacija bez Pokrajinskog komiteta, koji bi ih povezivao, aktivirao i usmjeravao. U CK KPJ tada se, vjerovatno, mislilo da povezivanje partijskih organizacija u zapadnim oblastima Bosne i Hercegovine sa centralnim partijskim rukovodst­ vom u Hrvatskoj predstavlja najefikasniji način njihovog podizanja, razvija­ nja i osposobljavanja za ulogu rukovodeće snage revolucionarnog demokrat sitog pokreta na ovome području. Politička praksa da cilj opravdava sredstvo često potiskuje cilj u daljinu i otežava primjenu upotrijebljenih sredstava. Nacionalno i politički kompleksni problem Bosne i Hercegovine predstavljao je i dalje značajno pitanje i zadatak pred kojim se nalazila KPJ. Uz svu budnost kojom je praćena aktivnost KPJ organi vlasti sa veli kim zakašnjenjem saznali su da je IV zemaljska konferencija održana u zemlji i donijela odluke od posebnog značaja za njen rad i borbu protiv režima diktature, koji je posredstvom svoje stranke tražio podršku i oslonac u narodnim masama. Obavještenje o IV zemaljskoj konferenciji Ministarstvo unutrašnjih djela našlo je u martovskom broju francuskog komunistič­ kog lista LA CORRESPODENCE INTERNATIONALE i odmah se obratilo banskim upravama sa zahtjevom da se hitno utvrdi mjesto održanja konfe­ rencije i otkriju delegati koji su joj prisustvovali.650 Ogorčeni neuspjesima u naporima da unište K PJ, Ministarstvo i banske uprave naređivali su sreskim načelnicima »da ovoj opasnosti jednom za svagda bez ikakvih obzira i skrupula učine kraj«. Pri tome su priznavali da komunisti »vrlo živo rade u svim većim mestima, pa i u Sarajevu za područje bivše pokrajine Bosne i Hercegovine«.651 Obrazovana krajem 1934. godine, vlada Bogoljuba Jevtića predstavljala se javnosti zemlje kao vlada »izmirenja«, »stišavanja političkih strasti«, kao vlada koja će zemlji dati »sloboštine« i garantovati »zaštitu građanskih pra­ va« 652653 Sedmog februara 1935. godine objavljen je ukaz kojim se prijevremeno raspušta Narodna skupština izabrana u novembru 1931. godine i raspisuju izbori za novi sastav Narodne skupštine 5. maja 1935. godine. Oslanjajući se na organe vlasti i ocjenjujući da SDK i stranke srbijanske opozicije neće uspostaviti jedinstvo u pogledu izborne platforme i taktike, vlada Bogo­ ljuba Jevtića očekivala je da će na »petomajskim« izborima odnijeti ubjedljivu pobjedu.655 Raspisivanje skupštinskih izbora izazvalo je intenzivnija stru­ janja u političkom životu zemlje u cjelini, kao i u Bosni i Hercegovini. Iako u neravnopravnom položaju, vlada i opozicija prišli su organizovanim pripre­ mama, da u izborima osiguraju podršku naroda svojim političkim programirna. U prednosti je bila vlada ne samo zato što je ona sprovodila izbore, već i stoga što je, nasuprot razjedinjenom bloku opozicije, mogla da ispoljava jedinstvo. U Bosni i Hercegovini vladi je posebno odgovarala razdrobljenost njenih političkih snaga i organizacija, njihova nacionalna i vjerska podvoje­ nost i konfrontacija. Predstavnici režima procjenjivali su da će Hrvati u 650 A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 1417/35. 5 651 A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 2349/35 (1. 6. 1935). 652 Ferdo Culinović—n.dj. — II—str. 74—75; 80—83. 653 Dr Todor Stojkov—n.dj.—str. 289—301. 264

Bosni i Hercegovini pretežno glasati za dra Vlatka Mačeka, Muslimani za dra Spähu, dok se ii izvještajima lokalnih organa ne govori o izbornom opredjeljenju birača srpske narodnosti. U izbornim informacijama sreskih načelnika koje šalju banskoj upravi često se tvrdi da je »ogromna većina naroda odana kralju i narodnom i državnom jedinstvu« i naglašava da »najugledniji građani u srezu rade za Zemaljsku listu predsjednika vlade B. Jevtića«; karakteristično je, takođe, da podnosioci izvještaja uvjeravaju pretpostavljene starješine da na njihovom području »gro muslimana stoji uz vladinu listu«, a da će »katolički elemenat dijelom glasati za opoziciju« i si.«4 Pored vlade i građanskih opozicionih stranaka u izbornoj kampanji uzele su učešća i radničke partije, SPJ i KPJ, pri čemu su se među njima potvrdile i još više produbile razlike kako u ciljevima, tako i u položaju i realnim mogućnostima. Odmah po raspisivanju izbora šef Socijalističke partije dr Živko Topalović najavio je učešće socijalista u izborima, naglašavajući da je to »je­ dini put na kome se može postići promena naših unutrašnjih političkih odnosa« .«s Međutim, o sadržini i pravcu tih promjena nije ništa određeno rekao, smatrajući, vjerovatno, oportunijim da se tokom izborne agitacije u odabranom momentu izloži socijalistička koncepcija o veoma složenom pi­ tanju reformiranja unutrašnjeg državnog političkog sistema, ali se sa pouzda­ nošću može zaključiti da je vraćanje demokratskih političkih prava i slobo­ da, koje pruža sistem građanskog parlamentarizma, a koje je ukinuo re­ žim šestojanuarske diktature, osnovni akcioni zahtjev socijalista u izbornoj kampanji. Povoljnu okolnost za SDPJ predstavljala je njihova opredijelje­ nost za politiku nacionalnog jedinstva, u čemu su se u suštini slagali sa vladinim jugoslavenskim nacionalnim kursom, pa su, stoga, mogli očekivati da im vlada neće činiti smetnje u izbornoj aktivnosti. Ipak, da bi u pita­ nju nacionalnog jedinstva povukli prema vladi distancionu crtu, naglašavali su da je u politici nacionalnog jedinstva njihov »put i sredstvo . . . samo demokratija«. Socijalisti Bosne i Hercegovine nisu skrivali svoje zadovoljstvo što pripadaju idejnim i političkim grupacijama koje prihvataju načelo na­ rodnog jedinstva i što će i njima, po tom vladinom kriterijumu, biti »omogu­ ćeno aktivno i pasivno učestvovanje u izborim a. . . čim su pale prve izjave o tendenciji vladine politike, naša je odluka bila odmah jasna i gotova: učestvovaćemo u izborima«.«6 U početku izborne kampanje, u koju su ušle konfrontirane političke snage oküpljene oko vlade Bogoljuba Jevtića i opozicione liste sa drom Mačekom na čelu između socijalista i komunista vođeni su pregovori u po­ kušaju da se uspostavi akciono radničko jedinstvo.«7 Predizborna situacija 654 Vidjeti: dr Ahmed Hadžirović—»Petomajski izbori 1935. godine u bosan­ skom dijelu Drinske banovine« — Glasnik arhiva i Društva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine—godina VII—knj. VII—Sarajevo — 1967—str. 243—273. «5 Dr Živko Topalović—»Za učešće u izborima«—SNAGA — socijalistički časopis — br. 2 — Sarajevo—1935—str. 33. 656 SNAGA—br. 2—1935—»Politički pregled« — str. 49. « 7 IA KPJ—Tom II— Rezolucija CK Komunističke Partije Jugoslavije (mart 1935) — str. 349—350. Milovan Bosić—»Aktivnost KPJ na stvaranju Jedinstvene radničke Partije 1935« — »Istorija radničkog pokreta — Zbornik radova — 3—Beograd—1966—str. 132. 265

nametnula je pregovorima ideju jedinstvene radničke liste oko koje je tre­ balo okupiti radničku klasu Jugoslavije. Razlike u pogledima i opredjelje­ njima koje se nisu dale potisnuti, onemogućile su izborni sporazum socija­ lista i komunista. Krug oko Živka Topalovića zalagao se za obrazovanje socija­ lističke izborne liste čiji bi nosilac bio Topalović, ali vlasti nisu odobrile ovu izbornu listu. Za razliku od ovoga kruga, bosanskohercegovački socija­ listi bili su protiv isticanja socijalističke liste.658 Kada njena lista nije do­ bila potvrdu vlasti, SDPJ pozvala je radnike da bojkotuju izbore.659 Međutim, uticaj socijalista među radnicima bio je preslab, da bi se mogao očekivati uspjeh bojkota. Naprotiv, radnici su i na ovim izborima svoje glasove u većini dali za poslaničke kandidate vlade i građanskih stranaka vezane za zemaljsku listu predsjednika vlade Bogoljuba Jevtića i zemaljsku listu opo­ zicionog bloka čiji je nosilac bio predsjednik HSS dr Vlatko Maček.660 Za razliku od socijalista, čije su izborne ambicije bile usmjerene pre­ ma Narodnoj skupštini, u kojoj bi se zadovoljili i sa jednim poslaničkim mjestom,661 K PJ je shvatila izbore kao šansu da razvije što širu agitaciju među radnicima, upozna ih sa svojim političkim, socijalnim i ekonomskim zahtjevima i okupi ih u borbi za njihovo ostvarivanje. Težnja da sa socijalis­ tima uspostavi akciono jedinstvo u izbornoj kampanji nije dovela do želje­ nog rezultata ne samo zbog zahtjeva socijalista da nosilac jedinstvene rad­ ničke liste bude dr živko Topalović, već i zbog protivrječnih direktiva CK K PJ u izbornoj taktici.662 Time se objašnjava što komunisti nisu imali jedin­ stveno držanje u izborima, koje je išlo od podržavanja kandidata Udružene opozicije do bojkota izbora, u čemu se izražavalo nezadovoljstvo komunista zbog kolebljivih izbornih stavova CKKPJ.663*65Iako je poslije petomajskih izbo ra data opravdana i obrazložena kritika konfuznog držanja CK KPJ u vezi sa izborima, svojom političkom aktivnošću u izbornoj kampanji rasturanjem letaka i istupanjem komunista na političkim zborovima organizacije K PJ izvršile su jači prodor i dale značajniji doprinos afirmaciji KPJ u političkom životu zemlje. Tokom izborne kampanje one su razvijale uspješnu propagandu stavova K PJ o jedinstvenom frontu radnika, seljaka i potlačenih naroda, o borbi protiv rata i fašizma, protiv sistema kapitalističke eksploa­ tacije, za rješavanje teških privrednih problema u interesu poboljšanja društveno-ekonomskog položaja radničke klase i siromašnog seljaštva. Bilo je prim jera, kao u B anja Luci, da su zalaganjem komunista organizovani ma­ sovni zborovi opozicije uz učešće više hiljada građana, seljaka, radnika, studenata i đaka, na kojima su isticani zahtjevi K PJ u borbi protiv rata, 658 Dr Ibrahim Karabegović—n.dj.—str. 226. 659 A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 1855/1935. Dr Ahmed Hadžirović — kao pod 654 — str. 249. «o RADNIČKE NOVINE — br. 19—10. maja — Beograd 1935—»Narodna skupština bez radničkih predstavnika«. Dr Ahmed Hadžirović—Isto—str. 269—(»Među izabranim poslanicima niti jedan nije bio radnik«). 661 Dr Ibrahim Karabegović—Navedeno djelo—str. 225. 662 Đlagoje Parović—Izabrani spisi—III— Izvještaj CK—u KPJ od 7. aprila 1935. godine—str. 150—158. IA-—KPJ—Tom II—Pouke iz izbora i dalje zadaće KPJ—str. 353—358. 665 »Pregled istorije SKJ« — str. 196. Josip Broz Tito—Sabrana dela—6—str. 11. 266

socijalnog i nacionalnog ugnjetavanja.464 Tokom izborne kampanje komu­ nisti'su sa predstavnicima opozicionih stranaka organizovali u mnogim mjes­ tima Bosne i Hercegovine konferencije protiv rata i fašizma, koje su u cjelo­ kupnoj izbornoj političkoj aktivnosti izlazile iz okvira stranačkih rivaliteta i obračuna i svojim radom i sadržinom predstavljale uspješan oblik stvara­ nja antifašističkog demokratskog pokreta u zemlji.645 Neposredno poslije petomajskih izbora, u Splitu je 9 — 10. juna 1935. godine održan Plenum CK KPJ, kome su prisustvovali članovi Centralnog komiteta i njihovi zamjenici iz Srbije, Hrvatske, Slovenije, Crne Gore, Dal­ macije i Makedonije kao i neki članovi Politbiroa CK KPJ6645666 Značajnu ulogu u pripremanju i radu Plenuma imao je član Politbiroa CK KPJ Blagoje Parovic — Šmit. Plenum je razmatrao iskustva iz skupštinskih izbora, situaciju u zemlji i zadaće partije, ulogu i zadatke Partije u stvaranju antifašističkog fronta narodne slobode, organizaciju i teme diskusije u vezi sa održavanjem VII kongresa Kl i zadatke u vezi sa organizaciono-političkim pripremama re­ organizacije KPJ i obrazovanjem KP Hrvatske i KP Slovenije. U sklopu svakog od ovih pitanja bila su razmatrana iskustva i zadaci Partije u borbi protiv sistema nacionalnog ugnjetavanja. U tom pogledu Plenum je tražio od Partije da se što jače poveže i najaktivnije uključi u revolucionarnu borbu nih sporazuma sa lokalnim seljačkim i građanskim opozicionim nacionalnim nacionalno potlačenih masa i da svoje učešće u toj borbi i sklapanje borbeorganizacijama nikako ne uslovljava zahtjevom za uspostavljanjem nezavisnih država Hrvatske, Slovenije, sovjetske vlasti itd.66768 Instistirajući nepokoleblji­ vo na principu prava na samoodređenje do otcjepljenja, Plenum je ukazao da je taj princip mogućno sprovesti u sklopu jugoslavenske državne zajed­ nice, tj. da je zaoštreno nacionalno pitanje mogućno riješiti u okviru Jugo­ slavije, priznavanjem i osiguranjem nacionalne ravnopravnosti svim njenim narodima. Ipak, glavnu pažnju Plenum je posvetio pitanjima u vezi sa stva­ ranjem i jačanjem antifašističkog narodnog fronta, ocjenjujući da je to »danas glavni put kojim radnička klasa, seljaštvo i potlačeni narodi mogu doći do pobjede«.66® Na završetku svoga rada Plenum je izabrao delegaciju KPJ za VII kongres K l, koji je održan u Moskvi tokom jula i avgusta 1935. (25. VII — 20. VIII), u čijem su sastavu bili Milan Gorkić, Blagoje Parović, Josip Broz, Vladimir ćopić, Prežihov Voranc, Filip Filipović i dr. Na Plenumu nije bilo člana, odnosno zamjenika člana CK KPJ, koga je trebalo izabrati iz Bosne i Hercegovine po zaključku IV zemaljske konferen­ cije, niti se na njemu razmatrala aktuelna problematika društveno-ekonomskih i nacionalnopolitičkih odnosa u Bosni i Hercegovini. U dokumentima ovoga Plenuma pitanja partijskog djelovanja u Bosni i Hercegovini dodi­ 664 Dušanka Kovačević — »Iz rada organizacija KPJ 1935—1941« — Zbornik »Banja Luka u novijoj istoriji 1875—1945« — str. 402. »Pregled istorije SKJ« — str. 197. 665 »Hronologija radničkog pokreta Bosne i Hercegovine — Sarajevo — 1971—str. 513. 666 IA—KPJ—Tom II — Plenum CK KPJ—(juni 1935)—str. 351. w7 Isto—str. 360. 668 PROLETER—br. 7 —8; juli — avgust 1935—»Plenum Centralnog komiteta KPJ« — str. 4. 267

rivana su uzgred, u obliku opštih konstatacija, kao npr. da u Bosni ima uspješnih’štrajkova i si.669 Sasvim je izostao, po već ustaljenoj praksi, dublji osvrt na političke prilike u Bosni i Hercegovini, politiku režima diktature i stranaka građanske opozicije u Bosni i Hercegovini i prem a Bosni i Herce. govini. K PJ se nalazila neposredno pred velikim događajem međunarodnog komunističkog pokreta, V II kongresom K l. Pripreme za učešće delegacije K PJ na svjetskom komunističkom kongresu počele su u januaru 1935. godi­ ne. U tom smislu CK K PJ usvojio je poseban dokument: »Odluka CK o unutarpartijskoj diskusiji povodom VII Kongresa Kominterne«.670 Pored dru­ gih značajnih pitanja — centralno pitanje kongresa bilo je: borba protiv fašizma i imperijalističkog rata i stvaranje antifašističkog narodnog fronta — Odlukom se posebno zahtijevalo da se u pokrajinskim, okružnim i mjes­ nim komitetima i partijskim jedinicama organizuje temeljita rasprava o raz­ nim aspektima nacionalnog pitanja u Jugoslaviji. U tom pogledu CK je očekivao živo učešće komunista u razm atranju nedostataka dosadašnje borbe K PJ protiv fašističkog (Pavelićevog) i klerikalnog pokreta među ugnjetenim narodima u Hrvatskoj i Sloveniji; opredjeljenja KPJ za rušenje versajske Jugoslavije, mogućnosti ostvarenja nacionalne nezavisnosti potlačenih na­ roda u Jugoslaviji i rušenja monarhije putem revolucije; stanovišta KPJ o »nemogućnosti pobjede u borbi seljaštva i potlačenih naroda bez osiguranja vodeće uloge proletarijata u tim borbama« i »nemogućnosti pobjede revo­ lucije bez osvajanja većine radničke klase na strani komunizma«. U izvorima K PJ nema podataka kako je sprovedena ova odluka, kakva je bila i šta je pokazala diskusija u komitetima i organizacijama o nazna­ čenim pitanjima, koja su neosporno imala veliki značaj u praktičnoj djelat­ nosti i borbi K PJ na liniji revolucionarnog ukidanja sistema nacionalnog ugnjetavanja i uspostavljanja nacionalne nezavisnosti potlačenih naroda Ju goslavije. Najvjerovatnija je pretpostavka da se ova diskusija ograničila na pokrajinske komitete i okružne i mjesne komitete u središtima razvijenijih organizacija K PJ. Nema ni sekundarne, memoarske građe koja bi sadržavala podatke i tragove o razm atranju postavljenih pitanja u partijskim komite­ tim a i organizacijama na području Bosne i Hercegovine. To je bilo vrijeme u kome je neposredno poslije petomajskih izbora za Narodnu skupštinu, unutrašnja kriza ispoljavala pojačane tendencije pro­ dubljivanja i tražila izlaz u okviru legitimnih političkih struktura. Iako je dobila ogromnu većinu poslaničkih m jesta u Narodnoj skupštini (303 od ukupno 370; glasova: 1 746 982 (60°64%), a za listu dr Vlatka Mačeka 1 076 345 (37*36%), vlada Bogoljuba Jevtića, pod pritiskom kneza Pavla, nekih gene­ rala i ministara, bila je primorana da podnese ostavku 20. juna 1935. godine. Novu vladu obrazovao je ministar finansija u Jevtićevoj vladi dr Milan Stojadinović 25. juna, u koaliciji sa Koroščevom SLS i Spahinom JMO i uz podrš­ ku užeg vodstva Glavnog odbora Narodne radikalne stranke.671 Pojava vlade IA—KPJ—drugi tom—str. 354. 670 A—CK SKJ—Kl—1935/46—Odluka CK o unutarpartiskoj diskusiji povo­ dom VII kongresa Kominterne — 25.1.1935. 671 Ferdo ćulinović—n.dj.—II—str. 89; 94. Dr Todor Stoj kov—n.dj.—str. 311. 268

Štojadinović — Korošec — Špaho, koja će ubrzo dobiti svoju političku organizaciju u tripartitnoj stranačkoj grupaciji Jugoslavenskoj radikalnoj zajednici (JRZ), objektivno je značila dalje slabljenje diktature, ali nije obi­ lježila otvaranje prema pokretima potlačenih nacija, niti je nagovijestila spremnost da ukloni sistem hegemonije i nacionalnog ugnjetavanja i otvori put konstituisanju državnog uređenja na osnovama nacionalne ravnopravnosti i slobodnog nacionalnog razvitka. Nova vlada ostavila je Oktroisani ustav i podjelu države na banovine, pri čemu je mogla da se oslanja na mehanizam nove međustranačke političke organizacije, ali su otpor i nezadovoljstvo u masama radničke klase i potlačenih naroda ostali i dalje i nesmanjenom snagom dolazili do izražaja. Radnički pokret nije mogao ni sada da premosti idejno-politički rascjep i uspostavi jedinstvo. Potvrdilo se da dvije radničke partije različito ocjenjuju političke promjene i događaje izražene u padu Jevtićeve i obrazovanju trostranačke Stojadinovićeve vlade. Promjenu vlade bosanskohercegovački socijalisti dočekali su sa neskrivenom nadom da će novi režim provoditi kurs demokratizacije političkih odnosa. »Obrazovanjem vlade g. dr Stojadinovića naš se je politički život okrenuo za 180 stepeni«.672 Iako svojim praktičnim odlukama nova vlada nije potvrdila da joj smeta nasljeđe šestojanuarske diktature, prvenstveno u oblasti političkog zakonodavstva i državne organizacije, protiv čega su se široke narodne mase izjasnile u petomajskim izborima snažnom podrškom kandidatima sa Mačekove liste i velikom apstinencijom, socijalisti su u vladinim izjavama nalazili dokaze da ona »već radi na likvidaciji prvašnjeg režima«, da se, zahvaljujući proširenju partijsko-političke baze režima u zemlji, »već politički diše« i da »široka politička javnost« novu vladu smatra »žirantom jedne sasvim nove etape: nedaleke političke slobode«. Izrazi takvog uvjerenja bosanskohercegovačkih socijalista kao i jugoslavenskih socijalista u cjelini, bili su u punoj saglasnosti sa njihovim ustaljenim oportunističkim držanjem, lišenim svake spremnosti da povedu borbu za osvajanje političkih sloboda. »Ako je već teško nešto brzo učiniti na privrednom podizanju — barem sa političkim slobodama ne treba škrtariti«, tako oni izražavaju svo­ je razumijevanje što nova vlada ne preduzima ništa da brzo i efikasno po­ pravi položaj seljaka koga je teško pogodila suša i da smanji besposlicu zbog koje se »po varošima buni radništvo«. Ako je, iz objektivnih razloga, teško bilo ukloniti naslijeđene privredne nedaće, nova vlada ne bi trebalo da sebi dozvoli »škrtarenje sa političkim slobodam a. . . Neka se jednom riješi naš unutrašnji državni problem, neka nestane već jednom anahronizam »nacio­ nalnih frontova«.673 Sa malo lojalne, oprezne kritike upućene vladi, sraču­ nate da u radničkoj klasi stvore utisak da se zalažu za njene materijalne i političke interese, socijalisti su sa izrazima lojalnosti prema vladi željeli da osiguraju sebi prostor za političkopartijsku aktivnost sa ciljem da poslije toliko godina konačno vide svoga predstavnika u Narodnoj skupštini. Iako su u vezi sa promjenom na državno-političkom vrhu rješavanje unutrašnjeg državnog problema, koje su svodili na hrvatsko pitanje, uslovljavali ostva­ renjem političkih sloboda, čime su s pravom podvlačili nužnost demokratskog metoda u prevazilaženju unutrašnje krize, socijalisti su unutrašnji državni 672 Dr Mojsije Zon—»Tražimo političke slobode«—SNAGA—Sarajevo—br. 8— avgust 1935—str. 210. m Svi navedeni stavovi sadržani su u gornjem članku dr Mojsija Zona. 26 9

problem politički posmatrali i vidjeli jednostrano, a u praksi njegovo rje šavanje prepustili dobroj volji vlade Stojadinović — Korošec — Spaho, koju oni nisu imali. Ocjena karaktera nove vlade, koju je dalo rukovodstvo KPJ, bila je po pristupu i sadržini sasvim drukčija, socijalističkoj dijametralno suprotna. CK K PJ je sm atrao da obrazovanje Stojadinovićeve vlade predstavlja samo »jedan korak u pravcu odstupanja od fašističkog metoda vladanja. . . uvede­ nom 6. januara 1929. godine. . . nije izmenjen ni klasni ni velikosrpski karak­ ter ugnjetačkog režim a... Hegemonija je i nadalje ostala u rukama krupne srpske buržoazije sa nešto većim udelom u vlasti krupne prečanske buržo azije i veleposednika i uz podršku predstavnika slovenskih klerikalaca i bosanskih begova«. Odstupanje od šestojanuarskog kursa ispoljava se, po ocjeni CK KPJ, u politici popuštanja prema strankama nacionalno-sporazumaške opozicione buržoazije, prvenstveno prema HSS. Ova »politika »izmire­ nja« zavađenih tabora buržoazije . . . rezultat je kraha šestojanuarske politike velikosrpskog »jugosloveniziranja« ne samo među ugnjetenim već i u srps­ kim masama«.674 Dok se tako ponaša prema buržoaskoj opoziciji, nova vlada ne ispoljava nikakve znake popuštanja prem a radničkoj klasi. O tome, pored drugih momenata, svjedoči prisustvo u vladi generala Petra živkovića, prvog predsjednika vlade šestojanuarske diktature, koji je u Stojadinovićevoj vladi dobio m inistarstvo vojske i vođe slovenačkih klerikalaca dra Korošca, otvo­ renog radničkog protivnika, koji je dobio ministarstvo unutrašnjih poslova. Uvjerena da nova vlada ne znači »nikakvu demokratsku vladavinu«, KPJ se obraća radničkoj klasi sa pozivom da iskoristi »pukotine u režimu diktatu re«, da se lijevim krilom HSS u frontu narodne slobode uporno istupa »protiv čekanja sporazuma i milosti od vlade Stojadinovića«. U tom pogledu najvaž­ niji zahtjevi koje treba da ističe front narodne slobode jesu: ukidanje zako­ na o zaštiti države; slobodni, tajni i proporcionalni izbori za ustavotvornu skupštinu; izbori za Hrvatski sabor; uspostavljanje diplomatskih odnosa sa SSSR-om. Na ovim zahtjevima K PJ treba da okuplja i u frontu narodne slobode povezuje lokalne organizacije HSS, zemljoradnike, demokrate, socijal­ demokrate, kao i pripadnike drugih opozicionih stranaka i grupa, a naročito njihovu omladinu. To je pravac borbe KPJ i svih snaga u frontu narodne slobode za »potpunu likvidaciju šestojanuarskog režima i svih njegovih osta­ taka. Zadaća je KPJ i Fronta narodne slobode da u prvoj etapi borbe postig­ nu obaran je vlade Stojadinovića, uništenje velikosrpskog ugnjetačkog siste­ ma, da bi u sljedećoj etapi krenuli u borbu za obaranje monarhije i ostva­ renje »narodne radničke seljačke vlasti u svim zemljama Jugoslavije«.675 Kao što se vidi, K PJ nema iluzija o nedemokratskom i protivradničkom karakteru vlade Stojadinović — Korošec — Spaho. Ipak ona sm atra da je njenim form iranjem otvoren izvjestan proces demokratizacije, koji se izražava u popuštanju prem a »nacionalno-sporazumaškim« opozicionim građanskim strankama, da se pojavila nova »pukotina« u sistemu hegemonije i diktature, što predstavlja mogućnost za širi prodor demokratskih snaga u politički ži­ vot zemlje. Prvi zadatak KPJ je da se upornom borbom Fronta narodne slo­ bode obore snage diktature i hegemonije, raspišu izbori za Ustavotvornu skupštinu i takođe za Hrvatski sabor. Prema ovom shvatanju KPJ demo­ 674 A—CK SKJ—Kl—1935/622—Karakter vlade Stojadinovića—28.6. 1935. 675 i s t o .

270

kratizacija unutrašnjih političkih odnosa izražava se i potvrđuje rješavanjem hrvatskog pitanja, kao najvažnijeg segmenta nacionalnog pitanja u Jugosla­ viji formiranjem posebnog Hrvatskog sabora kao nacionalnog parlamenta hrvatskog naroda u Jugoslaviji. Ovo izdvajanje hrvatskog pitanja iz cjelokup­ ne strukture nacionalnog pitanja u zemlji pokazuje da se u KPJ tada naj­ veća pažnja poklanjala zahtjevima hrvatskog nacionalno-revolucionarnog pokreta, kao najrazvijenijeg nacionalno-revolucionamog pokreta u zemlji. U ovom opredjeljenju KPJ dolazila je do izražaja činjenica da je njen uticaj u revolucionalnim nacionalnim pokretima drugih jugoslaven­ skih naroda bio znatno slabiji i, što je osnovno, da njena strategija rušenja sistema nacionalnog ugnjetavanja i uspostavljanja novog uređenja države na načelu prava naroda na samoodređenje, na temelju nacionalne ravnoprav­ nosti, nije još bila potpuno i jasno definisana i stabilno postavljena. Ona će se izgrađivati postepeno, u praksi, sa proširenjem uticaja KPJ u eksproprisanim i potlačenim radnim masama i osvajanjem novih iskustava i saznanja. Konstituisanjem slobodno i demokratsko izabrane Ustavotvorne skupštine i Hrvatskog sabora ispunjava se revolucionarni program prve etape. Rješa­ vanje cjelovitog kompleksnog nacionalnog pitanja pripada drugoj etapi, u kojoj se ukida monarhija i u svim zemljama Jugoslavije uspostavlja vlast radnika i seljaka. Na tlu uništene buržoaske jugoslavenske države obrazuju se radničko-seljačke republike. I u Bosni i Hercegovini komunisti su smatrali da Stojadinovićeva vlada ne znači bitno mijenjanje političkog stanja u zemlji. Ta vlada je »u suštini nastavila Jevtićevu politiku, obećavajući izvjesna prava i slobode«.676 Komu­ nisti u Bosni i Hercegovini naročito optužuju vlade šestojanuarske diktature, posebno Jevtićevu vladu, zbog proganjanja Hrvata što »nisu htjeli da prime onakvo jugoslavenstvo koje im je odozgora komandovala«.677 Tu je korijen hrvatskog pitanja, u kome komunisti Bosne i Hercegovine vide i osjećaju dominantno, glavno nacionalno pitanje u zemlji. Ono prelazi granice istorijsko-političkih zemalja i pokrajina, kao i postojeće administrativne gra­ nice banovina, javlja se i ističe svuda gdje živi hrvatski narod. Integralnost hrvatskog pitanja potisnula je u koncepciji KPJ u cjelini, pa i u svijesti komunista Bosne i Hercegovine istorijsko-politički fenomen i aktuelni, real­ ni politički problem položaja Bosne i Hercegovine u jugoslavenskoj državi. Boreći se protiv politike građanskih stranaka u Bosni i Hercegovini, bosanskohercegovački komunisti previđali su realnost i aktuelnost nacionalno-političkog pitanja Bosne i Hercegovine. Borba protiv velikosrpske hegemonije na tlu Bosne i Hercegovine identifikovala se u političkoj aktivnosti bosanskohercegovačkih komunista i reducirala na podršku nacionalno-revolucionarnom pokretu hrvatskog naroda, čime se objektivno i neizbježno zaklanjala i krnji676 »Građa o djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1921—1941. »NARODNA PRAVDA—br. 1; 1—15. juli 1935 (list NARODNA PRAVDA pokrenut je na inicijativu Mjesnog komiteta KPJ Banja Luke i izlazio u Banja Luci od jula do septem­ bra 1935. godine. U tom razdoblju objavio je pet brojeva)—Sarajovo—1971—str. 206. Milorad Gajić—»Partiska organizacija Banja Luke 1929—1935—Zbornik: »Ba­ nja Luka u novijoj istoriji 1875—1945«—str. 350—351. 677 »Ko čeka ne dočeka—mi idemo dalje...« — U novu borbu—NARODNA PRAVDA—br. 2—1. avgust 1935— »Građa.. .«—str. 214. Dušanka Kovačević—»Iz rada organizacije KPJ u Banja Luci 1935—1941«— Zbornik: »Banja Luka u novijoj istoriji...« — str. 402—403. 271

U cjelina naciorialno-političkih protivrječnosti. u Bosni? i Hercegovini, ukup­ nost pitanja političkog položaja Bosne i Hercegovine u Jugoslaviji. Stojadinovićeva vlada živo je pratila idejno-politička strujanja, opre­ djeljenja i aktivnost K PJ, naročito na području nacionalnog pitanja. Ona je posebno skretala pažnju banskim upravama na promjene u strategiji i taktici KPJ, koje se ogledaju u napuštanju negativnog odnosa prema jugo­ slavenskoj državi kao imperijalističkoj tvorevini i balkanskom uporištu evrop­ ske antisovjetske politike, i u zahtjevima federativnog uređenja Jugoslavije, pri čemu se ne određuje unaprijed da li će federativno uređena Jugoslavija biti monarhističkog ili republikanskog oblika.678 Tendencije pozitivnog postav­ ljanja K PJ prem a jugoslavenskoj državi bile su izraz njenog prilagođavanja i spoznavanja političke realnosti, koja ima čvršće istorijske temelje nego što su pravni akti versajskog mirovnog ugovora, u kojoj je mogućno pronaći i graditi oblike za ostvarenje načela nacionalnog samoopredjeljenja i sredst­ va za osiguranje nacionalne ravnopravnosti. Nove tendencije u strategiji i taktici K PJ na području nacionalnog pitanja u Jugoslaviji nisu još imale izražajno jasne oblike da bi u organizacijama KPJ preovladale i izrazile se kao njena definisana linija, niti su u vladajućim instancama i organima u zemlji mogle biti primljene i shvaćene kao proces, koji će nove podsticaje dobivati upravo u njihovom izbjegavanju da pristupe rješavanju hrvatskog pitanja i priznaju postojanje nacionalnog pitanja drugih nacionalno potla­ čenih jugoslavenskih naroda.

Usljed otpora narodnih masa, prije svega potlačenih naroda, pukotine u sistemu šestoj anuarske diktature nisu se dale zatvoriti dvorskim obaranjem jedne ili obrazovanjem nove vlade, koja se prerušavala u izmiritelja zavađe­ nog buržoaskog tabora, ne ispoljavajući nikakvu spremnost da ukloni hege­ moniju. štaviše, njene »pomiriteljne« deklaracije potvrđivale su, u stvari, da raste otpor demokratskih snaga protiv produžavanja antidemokratskog kursa u zemlji. U radničkom pokretu sve jače izbija na površinu težnja da se gradi akciono političko jedinstvo. Njen najrječitiji izraz predstavlja ini­ cijativa da se stvaranjem Jedinstvene radničke partije prevlada rascjep u socijalističkom radničkom pokretu. Najodaniji i najuporniji nosioci ove ini­ cijative nalaze se u redovima K PJ, dok je u SDPJ deklarativno podržavaju, a u praksi ne djeluju u smislu njenog realizovanja. Jedan od osnovnih motiva za stvaranje Jedinstvene radničke partije, a kasnije Stranke radnog naroda, jeste uništenje hegemonije i nacionalne nejednakosti; zahtjev potpune slobode s pravom naroda da suvereno odlučuje o svojoj sudbini.679 Ova linija imala je različite uslove i putove ostvarivanja u Jugoslaviji. U pojedinim organizacijama K PJ u Bosni i Hercegovini nije bilo za nju ni dovoljno razumijevanja, ni potrebnog političkog iskustva da se radi na nje­ nom sprovođenju u život. Pod uticajem velikih i čestih provala, naročito 678 A BH—BUDB—DZ—br. 2681/35—26.6.1935. 679 H BH—BUDB—Pov. DZ—N= 2681/26.6.1935. . Milovan Bosić—»Aktivnost KPJ na stvaranju Jedinstvene radničke partije« —str. 157; 167. 272

u Sarajevu, komunisti su se teško oslobađali metoda duboke konspiracije, koja je prelazila u krajnost i završavala u neizbježnoj izolaciji od radničkih masa. Zatvoreni u male ćelije, malobrojni, politički neiskusni, članovi partij­ skih organizacija nisu osjećali i zapažali promjene i nove tendencije u poli­ tičkom životu, već su se, prema ocjeni instruktora CK KPJ, plašili djelova­ nja u širim okvirima, kao da je još uvijek bilo stanje od 6. januara 1929. godine.680 Ipak, poslije Splitskog plenuma i obrazovanja Zemaljskog biroa KPJ, partijske organizacije u Bosni i Hercegovini imale su više neposredne pomoći od pokrajinskih rukovodstava sa kojima su bile povezane. Pored banjalučke, veću aktivnost razvijale su organizacije u Mostaru i Livnu, po­ vezane sa KPJ za Dalmaciju, zatim organizacije u Tuzli, Brčkom i Bijelini, koje su održavale vezu sa PK KPJ za Srbiju. Partijska organizacija u Bijelini bila je u to vrijeme jedna od najrazvijenijih u Bosni i Hercegovini i okup­ ljala oko 40 članova, među kojima se, pored radnika i studenata, nalazio izvjestan broj seljaka.681 Zbog velikog uticaja komunista među đacima, Mini­ starstvo unutrašnjih poslova predložilo je Ministarstvu prosvjete da se gimna­ zija u Bijeljini ukine.682 Zahvaljujući nastojanjima Zemaljskog biroa i u Sara­ jevu je došlo do uspješnijeg razvoja partijskih organizacija i zatim do obra­ zovanja Mjesnog komiteta i PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu.683 U procesu aktiviranja i razvoja organizacija KPJ u Bosni i Hercegovini posebna pažnja obraća se teorijskom i idejno-političkom vaspitanju i osposobljavanju mla­ đeg članstva i rukovodećeg partijskog aktiva. U tom pogledu dominiraju na­ ročito dva pitanja: osvajanje većine radničke klase i izgradnja revolucionar­ nog saveza radnika, seljaka i potlačenih naroda kao »glavnih snaga i nosi­ laca predstojeće revolucije u zemljama Jugoslavije«.684 Sve organizovane političke snage u zemlji, od vlade do KPJ, istupale su sa svojim prijedlozima i platformama za rješavanje unutrašnje državne krize, kojoj je glavni pečat davalo hrvatsko pitanje. Ubrzo poslije obrazovanja tropartijske vlade Stojadinović— Korošec— —Spaho, vodstva ovih stranaka odlučila su da formiraju međustranačku po litičku organizaciju Jugoslavensku radikalnu zajednicu (JRZ). Osnovana u avgustu 1935. godine, JRZ je imala da služi kao politički oslonac vladi u »provođenju njenog programa, u kome je kao najvažnija tačka figuriralo hrvatsko pitanje.685 Okrećući se kritički prema prethodnim vladama šestojanuarslce diktature, nova vlada željela je da stvori utisak u javnosti da je sa njom nastupio početak etape odlučnog kidanja sa šestojanuarskim kur­ som i uspostavljanja demokratske klime, neophodne za prevladavanje te­ škog političkog nasljeđa.686 Predsjednik HSS i glavna ličnost cjelokupnog opozicionog bloka, dr Vlatko Maček bio je zadovoljan padom Jevtićeve vlade i deklaracijom Stoja680 A -C K SKJ—Kl—1935/368—Pismo Josipu br. 12 — 10.7.1935. 681 Rodoljub Colaković—»Kazivanje o jednom pokoljenju«—III—Sarajevo— 1972. godina—str. 642—643. 682 A BH—BUDB—DZ—Ns 2856/1935—(»Ukazom SN br. 3323 od 26. januara 1935 svedena je potpuna realna gimnazija u Bijeljini s time da se VII i VIII ukine odmah, a V i VI postepeno ...«). 683 Josip Broz Tito — »Sabrana djela«—3—str.198—napomena: 6. 684 A BH—BUDB—Pov—DZ—br. 2466/35. 685 Ferdo Čulinović—n.dj.—II—str. 104. 686 Dr Todor Stojkov—n.dj. — str. 320. 273

dinovićeve vlade, u kojoj ona izražava spremnost da pristupi rješavanju hrvatskog pitanja. Stoga u bazi stranke i masama hrvatskog naroda on ne preduzima i ne razvija aktivnost u smislu organizovanog pritiska naroda na vladu da ispuni dato obećanje, već prihvata inicijativu za razgovore sa kne­ zom Pavlom, generalom Petrom živkovićem i drugim uticajnim ličnostima iz državnog vrha, koje nastoje da ovim metodom podrže stabilizaciju novog »demokratskog« režima, upoznaju Mačekove aktuelne ideje i namjere, po­ kažu za njih razumijevanje, uspostave sa Mačekom odnose povjerenja, ali da ne žure, utoliko prije što je i sam Maček izjavljivao kako njegovi razgovo­ ri sa »srpskim prijateljim a (knezom Namjesnikom i generalom Petrom Živko­ vićem — primjedba E.R .), pokazuju da je naše veliko djelo za uzajamno zbliženje i uža saradnja na najboljem putu«.687 Istovremeno Maček je održavao veze i vodio razgovore sa predstavnicima srbijanskog dijela opo­ zicije kojima je pretpostavljao kontakte sa oficijelnim političkim ličnostima. S druge strane, vanparlam entama opozicija u Srbiji ponašala se slično Mačeku — više je davala važnosti kontaktima sa zvaničnim državnim vrhom, dok je sasvim zanemarila političku mobilizaciju naroda da primorava vladu na prelaz sa izjava na konkretne poteze u pravcu rješavanja unutrašnje krize. U avgustu 1935. godine Svetozar Pribićević uputio je iz Pariza vodstvu Samostalne demokratske stranke (SDS), svoju »Skicu za diskusiju o preure­ đenju države«. U ovom elaboriranom konceptu Pribićević se osvrće na pojavu JRZ, koja, po njegovom mišljenju, služi radikalima da sa Korošcem i Spahom »prave front protiv Hrvata«. On se čudi da na to pristaje Spaho. »Sta je to drugo nego front protiv H rvata? čem u je ta stranka inače potrebna? . . . Te tri grupe imadu sasvim različitu koncepciju svijeta. Ni u čemu se ne slažu, jer je istorijski razvoj bio takav da se ne mogu slagati. . . Najnoviji razvoj u Bosni bio je znak opreke između radikala i Spahinovaca« Uz ovu ocjenu protivhrvatskog karaktera JRZ Pribićević izlaže svoju koncepciju pre­ uređenja države. »Svakako ja mislim da bi trebalo da budu federalne jedinice: Srbija, Vojvodina, Hrvatska, Slovenija, Bosna i Hercegovina. Ova posljednja predstavljala je jednu istorijsku i političku individualnost preko hiljadu go­ dina, što nikako nije bilo slučajno. Međutim, ako bi se obostranim sporazu­ mom pronašlo da tu pokrajinu treba podijeliti između Srbije i Hrvatske mi ne m ožem o. . . (iz toga — primjedba E.R) praviti veliko pitanje iako ja lično mislim da bi to bila velika pogreška«.688 Pribićević je, bez sumnje, sasvim tačno uočio protivhrvatski karakter i opredjeljenje JRZ, koja je, kao radikalska ideja i politička tvorevina, bila velikosrpska vještačka međustranačka grupacija, fasadirana slovenačkim klerikalcima i bosanskim Muslimanima, da bi pseudodemokratskom partijsko-političkom majorizacijom postigla i obezbijedila blokadu hrvatskog nacio­ nalnog pokreta i nacionalnih pokreta drugih potlačenih naroda. Uporedo s tim, njegovo usvajanje federativnog uređenja Jugoslavije, iako je sadržavalo poricanje makedonske, crnogorske i albanske nacionalne individualnosti i 687 Ljubo Boban—»Maček i politika Hrvatske seljačke stranke 1928—1941«— br. 1—Zagreb—1974—str. 189—Bilješka: 145. 688 ACK SKJ—Zbirka Vitomira Korača—329—»Skica za diskusiju o preuređe­ nju države« (Pismo g. Svetozara Pribićevića iz Pariza vodstvu SDS)—Pariz, augusta 1935—(Pismo je donio iz Pariza g. Valerijan Pribićević). 274

prava na nacionalno samoodređenje, značilo je težak udarac politici državnog centralizma i velikosrpskog nacionalnog jugoslavenskog unitarizma u redo­ vima osnivača centralističkounitarističke države, čiji je protagonist i jedan od tvoraca bio upravo Svetozar Pribićević. Kao što se vidi, Bosna i Hercego­ vina dobila je u Pribićevićevoj Skici status jedne među pet ravnopravnih federativnih jedinica koje tvori jugoslavensku federaciju i dobila ga je po osnovi »istorijske i političke individualnosti«, koja traje »preko hiljadu go­ dina, što nikako nije bilo slučajno«. Među političarima Udružene opozicije najbliži Pribićevićevom stano­ vištu u pogledu preuređenja države i u tom sklopu rješenja pitanja položaja Bosne i Hercegovine bio je šef Demokratske stranke Ljuba Davidović, ali su se njegov pristup i motiv konstituisanja Bosne i Hercegovine kao posebne jedinice bitno razlikovali od Pribićevićevog. Neosporno, ideja federacije kao oblika unutrašnjeg političkog uređenja Jugoslavije osvajala je značajne pro­ store u jugoslavenskom političkom životu. Bosna i Hercegovina u tom pogle­ du bila je, nesumnjivo, značajan probni kamen i politički indikativan po­ kazatelj — za jugoslavensku politiku u cjelini i bosanskohecregovačku, po­ sebno. Karakteristično je, pak, da su zahtjevi za utvrđivanjem posebnog sta­ tusa Bosne i Hercegovine u ovo vrijeme pretežno dolazili izvan Bosne i Herce­ govine. Autonomistička JMO, koja se poslije privremenog razvoda ponovo vratila u zagrljaj radikalima, nije ih tad ni spominjala. U taborima radničkog pokreta gledišta o rješavanju unutrašnje državne krize nisu ispoljavala nikakve promjene. Socijalisti su i dalje poricali postojanje nacionalnog pitanja. »Hrvatsko pitanje« predstavljalo je, po njima, »najvažniji unutrašnjo-politički problem«, ali njegova suština nije, kao u doba Austro-Ugarske Monarhije, u zahtjevu »samostalnosti« Hrvatske, jer se, poslije petomajskih izbora, i sam Maček »izjasnio za puni teritorijalni integritet Jugoslavije«. Negirajući mu integral­ nu nacionalnu sadržinu, oni smatraju da hrvatsko pitanje ima »u prvom redu psihološki karakter« i da se postavlja kao »problem političkog sistema«, koji se rješava ukidanjem svakog ograničavanja »punog narodnog političkog života«.689 Držeći se uporno kruga i principa klasične demokratije, socijalisti nisu mogli da izađu iz teorijskog okvira i dogme nacionalnog srpsko-hrvatskog jedinstva. Pravo na nacionalno samoodređenje Jugoslavena kao temeljni za­ htjev demokratije ostvareno je, smatrali su, jednom zauvijek formiranjem jedinstvene jugoslavenske države. Komunisti u Bosni i Hercegovini, kao i u drugim pokrajinama i ob­ lastima Jugoslavije, svoju glavnu aktivnost usmjeravali su u pravcu organizovanja Fronta narodne slobode u nastojanju da u njemu okupe »sve borce za slobodu i narodna prava bez obzira na njihovu narodnu pripadnost«. Pri tome su naglašavali da je »pravo svakog naroda da odlučuje svojom sudbi­ nom690 jedan od najvažnijih zahtjeva i zadataka Fronta narodne slobode«. Međutim, kao i ranije, i sada je izostala analiza stanja konkretnih nacional­ nih odnosa u Bosni i Hercegovini i njenog položaja, pa se iza apstraktnog 689 RADNIČKE NOVINE—br. 33—Zagreb—16. avgusta 1935—»Radnička klasa i hrvatsko pitanje«—(Josip Beker). 690 »Stvaranje Radničke Partije i Narodnog Fronta Slobode«— Narodna prav­ da—br. 3—4—Banja Luka—15. avgusta i 1. septembra 1935—»Građa.. .«—str. 240. 275

principa o pravu svakog naroda da odlučuje o svojoj sudbini nije raspoznavala konkretna političko-programska orijentacija i stanovište organizacija K PJ u Bosni i Hercegovini prem a nacionalnom pitanju u Bosni i Hercegovini i njegovom rješavanju. Konkretnost se nije postizala ni gledištem da će »hrvatsko pitanje jedino riješiti seljaci i radnici«,691 osim što se time potvr­ đivalo da u njihovoj vizuri nacionalnog pitanja njegov osnovni oblik čini »hrvatsko pitanje«. Lišeni konkretnog razm atranja i definisanja nacionalno-političke stvarnosti Bosne i Hercegovine, zahtjevi bosanskohercegovačkih komunista o ostvarivanju prava svakog naroda da odlučuje o svome životu i dalje su nosili deklarativno-programski karakter. Tokom ljeta, od 25. jula do 20. avgusta 1935. godine u Moskvi je održan VII kongres K l. Na osnovu referata Georgi Dimitrova, kao i drugih priloga, Kongres je ocijenio da fašizam predstavlja glavnu opasnost ne samo za rad­ ničku klasu, već i za sve demokratske snage, za sve nezavisne države i narode u svijetu.692693 Na temelju te ocjene VII kongres Kl obavezao je sve komunističke partije da u borbi protiv fašizma okupljaju sve demokratske, slobodoljubive i progresivne snage i da se, stoga, njihov glavni zadatak sastoji u razvijanju široke političke aktivnosti radi stvaranja snažnog i borbenog antifašističkog narodnog fronta u svim zemljama svijeta. U radu Kongresa uzela je aktivnog učešća i delegacija KPJ, izabrana u junu na Ple­ narnoj sjednici CK K PJ u Splitu, čiji je predsjednik bio sekretar CK KPJ Milan Gorkić, a sekretar član Politbiroa CK KPJ Josip Broz Tito.691 Još u toku rada Kongresa K l održana je sjednica Politbiroa CK KPJ. na kojoj su utvrđeni strateški zadaci KPJ u duhu odluka i strategije Kl, definisane i usvojene na njenom VII kongresu. U vezi sa partijskom linijom u oblasti nacionalnog pitanja zauzeto je stanovište, čije će sprovođenje u praksi omogućiti Partiji da se u predstojećem razdoblju sve čvršće povezuje sa širokim narodnim masama. To stanovište glasi: »Ostajući pri svom princi­ pijelnom gledištu samoodređenja naroda sa pravom na otcjepljenje, komu­ nisti uzimaju u obzir sadašnju međunarodnu situaciju i pri uslovu uništenja nacionalne neravnopravnosti, maksimalnih garancija i slobode hrvatskog i drugih naroda i slobodnog pristanka tih naroda, ne izjašnjavaju se za otcjep­ ljenje tog naroda od današnje državne zajednice Jugoslavije . . . Komunisti se izjašnjavaju za saziv i slobodno biranje narodnih skupština za Svaki na­ rod u Jugoslaviji, u prvom redu Hrvatskog sabora i onda slovenačke, make­ donske, crnogorske, bosanske i vojvođanske narodne skupštine. Hrvatski sabor i ostale narodne skupštine treba suvereno da rješavaju sva pitanja«.694 Ova linija K PJ u borbi za rješavanje nacionalnog pitanja u Jugosla­ viji dobiće svoje šire tumačenje i razradu u posebnom dokumentu koji je usvojio Politbiro CK KPJ u oktobru 1935. godine. To je dopis »Zembilju (Zemaljski biro — primjedba E.R,) i svim članovima CK KPJ«, koji su po odluci Politbiroa CK KPJ od 10. X 1935. godine na osnovu Parovićevog izvještaja o 691 »Zbor u Kostajnici«—NARODNA PRAVDA—br. 5—Banja Luka—15. septem­ bra 1935—»Građa...« —str. 277. 692 »Pregled istorije SKJ«—str. 198. Dr Dušan Lukač—n.dj.—str. 294. 693 Josip Broz Tito — »Sabrana djela«—-III—str. 257. 694 IA KPJ—Tom II—»Odluka Politbiroa CK KPJ o zadaćama Komunističke partije Jugoslavije poslije VII kongresa Komunističke intemacionale«—str. 369—370. 276

stanju partijskog rada, sačinili Blagoje Parović, Milan Gorkić i Kamilo Horvatin.495 U poglavlju VI ovog direktivnog dokumenta razrađen je stav KPJ prema nacionalnom pitanju. U njemu se, pored ostalog, naglašava da su komunisti kao najbolji branioci nacionalne slobode istovremeno autentič­ ni »baštinici najboljih nacionalno-borbenih tradicija svoga naroda«, da u lom pogledu »treba ostvariti potpuni prelom«, kako se ne bi šovinistima, po­ put Pavelićevih i drugih domaćih fašista, ostavilo »slobodno polje za falsifikaciju narodnih tradicija i istorije«.695696 U posljednjem, IX poglavlju ovog dokumenta, posvećenom politici kadra, u kome se govori o razvoju nacional­ nog kadra KP Hrvatske i KP Slovenije (koje još nisu osnovane), ističe se neophodnost »najizdašnije pomoći od strane CK i ZB i cijele Partije razvit­ ku mjesnog kadra u Vojvodini i Bosni«, kao i izgradnji »vlastitog i stalnog kadra u SKJ-u i u masovnim organizacijama« u ovim pokrajinama.697 VII kongres Kl imao je snažan odjek ne samo u komunističkom, već i u cjelokupnom međunarodnom radničkom pokretu. Njegova antifašistič­ ka strategija pružala je dobre mogućnosti za premošćivanje suprotnosti i iz­ gradnju jedinstva. U tom smislu poseban značaj imao je referat generalnog sekretara Kl Georgi Dimitrova. Jugoslavenski socijaldemokrati naročito su odobravali stav iz referata da je dužnost komunističkog pokreta u zemljama sa socijaldemokratskim vladama da potpomaže te vlade zajedno sa socijal­ demokratskim partijama i sindikatima »u svakoj njihovoj borbi uperenoj pro­ tiv fašističkih težnji«.698 Izjava Dimitrova da komunisti neće postići povje­ renje masa »deklamacijama o vodećoj ulozi komunističkog pokreta, već svakodnevnim radom u masama« izazvala, je među socijalistima »nadu da je u Moskvi u nastajanju jedan novi duh«.699 Ipak, iako je VII kongres Kl stvorio pretpostavke za vođenje jedinstvene akcije radničkog pokreta socijaldemokratskog i komunističkog pravca na antifašističkoj platformi, pa su se u tom smislu vodili razgovori i činili napori, koji su se uobličili u inicija­ tivi za stvaranje Jedinstvene radničke partije, inicijativa u prvom pokušaju nije bila krunisana uspjehom. Razlog ovog neuspjeha nalazio se i na jednoj i na drugoj strani. Kod socijalista, jer su nastojali i vjerovali da će u pro­ cesu »demokratizacije« moći da formiraju svoju partiju; a kod komunista, jer su ispoljavajući sektaštvo i nepovjerenje prema socijaldemokratima da se nađu na čelu antifašističkog fronta u praksi otežavali njeno realizovanje.700 Međutim, ideja o jedinstvu radničkog pokreta krčila je sebi put u bazi pokreta — radničkoj klasi. KPJ je pokazala da ima sluha za ove težnje radničke klase, pa je u intresu izgrađivanja jedinstva u socijalističkom rad­ ničkom pokretu pokazivala spremnost da u političkom djelovanju među radnicima potiskuje sektaško nepovjerenje prema socijal-demokratima, dok socijal demokratski prvaci nikako nisu mogli da se oslobode svoga antikomu­ nističkog opterećenja. 695 Blagoje Parović—Izabrani spisi—III — str. 193—(Bilješka Đorđa Piljevića). 696 A—CK SKJ—Kl—1935/520. Blagoje Parović—n.dj.—»Zembilju i svim članovima CK KPJ«—VI—Stav po nacionalnom pitanju—str. 182/183. 697 Isto—IX Politika kadra—str. 193. 698 RADNIČKE NOVINE—br. 33—16. avgust 1935—»Komunistička internacionala na novim putevima«—str. 5. 499 Isto. 700 Josip Broz Tito—Sabrana djela—3—Informativni izvještaj druga Valtera o situaciji u Jugoslaviji—(X.2.i936)—str. 6. 277

Ambicijama socijalista da postignu partijsko-politički legitimitet u rad­ ničkom pokretu, uz druge okolnosti, stajala je na putu njihova politika na­ cionalnog jedinstva, koju su već počele da napuštaju čak i neke buržoaske partije jugoslavenskog nacionalnounitarističkog opredjeljenja. Staviše, kao da je socijaldemokratskim prvacima u ovo vrijeme posebno bilo stalo da podvuku svoje jugoslavensko unitarističko stanovište. S tim u vezi posljed­ njih mjeseci 1935. godine naročito aktivan bio je Sreten Jakšić svojim prilo­ zima u časopisu i novinama, kao i predavanjima koja je držao radnicima. Tako, u sarajevskom socijalističkom časopisu SNAGA naglašava da socijaliste od pristalica prošlog režima (Jugoslavenske nacionalne stranke — JNS) ne razdvaja unitarističko jugoslavenstvo, već njihov odnos prema demokratiji — političkim slobodama, građanskoj ravnopravnosti i istinskom parlamenta­ rizmu na kojima sooijalna demokrati ja gradi cjelokupan program socija­ lističkog preobražaja društva. »Mi smo socijalisti uvek bili, kao što smo i danas, za državno i nacionalno jedinstvo, za napredno i unitarističko jugo­ slavenstvo, mi smo i protiv plemenskih i verskih p a rtija . . . Jugoslavija je postala posle stogodišnje borbe naroda za slobodu. Ona je u tome znaku postala i samo u tome znaku može i u budućnosti biti napredna zem lja. . . Prošle godine su pokazale da se ni unitarističko jugoslavenstvo, ni centra­ lističko uređenje države ne može dekretirati, ni silom nam etnuti. . . Samo u demokratiji se može pokazati i dokazati da li su i koliko su u našoj zemlji ravnopravni svi građani, plemena, vere, ob lasti.. .«f.701 Kao što se vidi, Sreten Jakšić uzima istorijsku činjenicu da je Jugo­ slavija rezultat »stogodišnje borbe naroda za slobodu« kao trajnu konstantu nacionalnog i političkog opredjeljenja jugoslavenske socijalne demokratije, pa od svoje dogmatizirane teze o unitarističkom jugoslavenstvu ne vidi jugoslavensku političku i nacionalnu realnost. Naime, upravo je unitarističko -centralistička jugoslavenska država, ubrzo poslije svoga ustavnog konstituisanja, ograničila i ukinula slobode — građanske i nacionalne, što je Sreten Jakšić sam izrazio u tvrdnji da se nije moglo dekretirati ni unitarističko jugoslovenstvo ni centralističko uređenje države i istovremeno to objašnja­ vati demokratijom. Međutim, to je, po njemu, bila pogreška režima koji su upravljali zemljom, a pogreške režima ne mogu biti razlog da socijaldemo­ krati napuštaju svoje teorijsko — političko gledište o nacionalnom jedinstvu Srba i Hrvata, odnosno o unitarističkom jugoslovenstvu. Pogreške režima, mislio je, dolaze i odlaze sa režimima a jugoslavenska nacija ih nadtrajava, jer ona nije tvorevina prolaznih, efemernih režima, već istorijska konstanta, nastala u dugotrajnoj borbi za nacionalnu slobodu. Teorijsko-politička teza o unitarističkom jugoslavenstvu, koje je postalo nacionalni credo jugoslaven­ skih socijalista, zatvorila mu je vidik u realnost nacionalne neravnopravnosti, nacionalnog ugnjetavanja i sukoba koji su već od početka potresali Jugosla­ viju u samom njenom temelju. Zanimljivo je da u svojoj interpretaciji unitarističkog jugoslavenstva Jakšić naglašava veliku ulogu klasnog, radničkog elementa, pri čemu se pozi­ va na dva relevantna istorijska elementa. Prvi je, da radnici čine »najnapred­ niji dio stanovništva ove zemlje«, a drugi, da su se »jugoslavenski radnici 701 Sreten Jakšić—»Na raskrsnici«—SNAGA—br. 10—11—Sarajevo—oktobar, novembar 1935—str. 273—274. 278

borili za nacionalno ujedinjenje«.™2 Tako, ove dvije istorijske premise pred­ stavljaju čvrstu i trajnu osnovu za logičko — politički zaključak jugoslaven­ ske socijalne demokratije da je unitarističko jugoslovenstvo najdublje pove­ zano sa socijalnim i nacionalnim težnjama radničke klase, da mu upravo radnička klasa daje i osigurava trajnu istorijsku dimenziju kao nacionalnoj kategoriji i individualnosti. U vezi sa pitanjem preuređenja države, koje je poslije pada Jevtićeve i obrazovanja Stojadinovićeve vlade postalo veoma aktuelno i prisutno u političkom životu zemlje, Sreten Jakšić smatra da su se banovine, kao oblik i pokušaj državne decentralizacije, pokazale kao neuspio pokušaj i promašaj. »Između Srba i Hrvata, smatra Sreten Jakšić, nema plemenskih granica. Mogle bi se stvoriti 4 velike oblasti sa sedištem u Beogradu, Zagrebu, Ljub­ ljani i Sarajevu«.702703 Za ostvarenje ovoga koncepta zalagaće se radnička — socijaldemokratska stranka koju treba što prije osnovati. Njenim formira­ njem socijaldemokrati »dobili bi 30 do 40 poslanika u parlamentu« — što je njihov davnašnji ideal — da u parlamentarnoj partijsko-pluralističkoj demokratiji budu garant razvojnog pravca — političkog, socijalno-ekonomskog i nacionalnog — koji odgovara potrebama i težnjama jugoslavenske rad­ ničke klase i jugoslavenske nacije. Odbijajući prigovore zagrebačkog OBZORA, da socijaldemokratsko sta­ novište o nacionalnom jedinstvu ima protivhrvatsko obilježje, Sreten Jakšić uporno zastupa i brani gledište da Srbi i Hrvati čine jedan narod. On piše: »Zar narod koji zajedno živi i govori jednim jezikom da smatramo za dva naroda? To od socijalista ne treba tražiti. . . Drugo je pitanje unutrašnjeg uređenja države. . . Mi tražimo da se naše unutrašnje državno uređenje, dakle i hrvatsko pitanje, riješi demokratskim putem i sporazumom većine slobodno izabranih predstavnika Srba i Hrvata.«704 Sa socijalističkog stano­ višta bilo bi, razumije se, najbolje, najsvrsishodnije i najopravdanije, ako bi se svojim sporazumom »slobodno izabrani predstavnici Srba i Hrvata« dogovorili da se država podijeli na 4 oblasti sa centrima u Beogradu, Zagre­ bu, Ljubljani i Sarajevu. Na taj način, pitanje političkog uređenja jugosla­ venske države, po Sretenu Jakšiću, stvar je predstavnika Srba i Hrvata, koii se pri tom rukovode ne »plemenskom« pripadnošću njihovog stanovništva, jer su sve »plemenski« mješovite, nego geografsko-ekonomskim i administrativno-političkim razlozima i potrebama. U takvoj podjeli i decentraliza­ ciji države »demokratski« su likvidirane sve nacionalno-političke teritorije kao i istorijsko-političke pokrajine, čime se osigurava nacionalno jedinstvo zemlje u znaku unitarističkog jugoslavenstva, a u okviru ekonomsko-politiČkih oblasnih cjelina stvaraju uslovi za razvoj lokalne samouprave.

Sa višestruko razjedinjenom građanskom opozicijom, sa ideološki i po­ litički pocijepanim radničkim pokretom, vlada Stojadinović-Korošec-Spaho 702 A BH—BUDB—Pov. DZ—No 5208—10. 12. 1935. (Jakšić Sreten—upravnik O.U.Z.O.R. iz Sarajeva—predavanje o tome: »Poli­ tički zadaci radničke klase«), to Ibidem. to Sreten Jakšić—»Socijalisti i hrvatsko pitanje« — RADNIČKE NOVINE —br. 50—Zagreb—13. decembra 1935—str. 2.

279

mogla je da odugovlači ispunjavanje datog obećanja da će pristupiti rješa­ vanju hrvatskog pitanja i uvođenju demokratskih normi u politički život zemlje. Kritika prethodnih šestojanuarskih režima, često veoma oštra i argu­ mentirana, služila joj je da u javnosti stvori utisak temeljnog zaokreta ü vođenju državnih poslova. Pri tome, nije ni pomišljala da ukine Oktroisani septembarski ustav od 1931. godine, već, naprotiv, svoje »revizionističke« koncepte rješenja unutrašnjih državnih pitanja povezivala je sa očuvanjem postojećeg ustavnog sistema — centralizma. Unutrašnji politički razvoj, kao i određeni međunarodni događaji pokazali su pravi karakter Stojadinovićeve vlade. Njena žandarmerija, po neposrednim Koroščevim naredbama brutalno je gušila pokret seljaštva u Slavoniji, Dalmaciji i jugozapadnoj Bosni, pri čemu se nije ustezala ni od krvoprolića i ubijanja.705 Istovremeno, sklapanjem konkordata sa Vatikanom, čemu je pristupila pod uticajem klerikalnih kru­ gova i s njima u dogovoru i saglasnosti, vlada je potvrdila spremnost da vrhovima katoličkog klera osigura privilegisan položaj u zemlji, a katoličkoj crkvi takvu autonomiju kojom je u Jugoslaviji dobijala status organiza­ cije sa veoma širokim povlasticama. Uz to, u sklopu cjelokupnih odnosa koje je regulisao konkordat, Vatikan je u odnosima sa državnom vlasti Jugosla­ vije imao značajne prednosti. Ovakav ugovor između Jugoslavije i Vatikana nužno je izazvao nezadovoljstvo u zemlji. Konkordat je zaoštrio srpsko-hrvatske suprotnosti i naelektrisao ih do visokog napona. Velikosrpski ele­ menti i vrhovi pravoslavne crkve suprotstavili su se konkordatu kao instru­ mentu kojim se katolička crkva u Jugoslaviji postavlja ispred pravoslavne crkve, a velikohrvatski separatistički elementi primili su srpski otpor kon­ kordatu kao napad na hrvatstvo.706 Konfliktnom unutrašnjem razvoju pridružili su se zapaljivi međunarod­ ni događaji, u kojima je vlada zauzela stanovište dosljedno opredjeljenju u unutrašnjoj politici. U vrijeme agresije fašističke Italije na Abisiniju, kao i tokom italijansko-abisinskog rata, sve do okupacije Abisinije, vlada Stojadinović-Korošec-Spaho, nasuprot raspoloženju i podršci široke javnosti za pravo etiopskog naroda na nezavisnost i slobodu, stajala je na strani agresora i ispoljavala razumijevanje za stvaranje italijanskog kolonijalnog carstva u Africi. Građanski rat u Španiji, u kojoj su fašističke države Njemačka i Ita­ lija preduzele intervenciju za pobjedu kontrarevolucije pod vodstvom fašis­ tičkih generala, pružio je nove dokaze o profašističkoj orijentaciji Stojadinovićeve vlade. Dok je u zemlji hapsila komuniste i antifašiste pod sum­ njom i optužbom da namjeravaju krenuti u Španiju i boriti se kao dobrovoljci na strani zakonite republikanske vlade Narodnog fronta, vlada je istovre­ meno dopuštala, uprkos odluci Društva naroda o nemiješanju u španske 70s Ferdo Culinović—n.dj.—II—»Učestala politička ubojstva«—str. 110. IA KPJ—Tom II—»Položaj u zemlji i zadaće KPJ« — Odluka Plenuma CK KPJ od aprila 1936—(»Pod vladom Stojadinovića žandarmi i četničke bande ubili su preko 100 hrvatskih seljaka, a među njima i prvaka HSS Karla Brkljačića«)— str. 380/381. 706 Ferdo Culinović—n.dj.—II—»Povodom vladine akcije oko sklapanja kon­ kordata« — str. 112. Dr Milan Stojadinović—»Ni rat ni pakt«—Bura oko konkordata — Buenos Aires—1963—str. 519—537. 280

odnose, da jugoslavenski brodovi prevoze robe ii luke Spanije koje. su se nalazile pod kontrolom pobunjenih generala.707 Dok je režim pružao pomoć generalskoj kontrarevolucionamoj pobuni i međunarodnoj fašističkoj inter­ venciji protiv španskog naroda, KPJ je razvijala u radničkoj klasi, narod­ nim masama i omladini misao da se »gigantska borba u Spaniji i te kako tiče svih naroda Jugoslavije«.708 Ona se zalagala za »aktivnu pomoć zakonitoj španjolskoj vladi, španjolskoj republici i španjojskom narodu od strane rad­ ničke klase, seljaštva, Narodne fronte, naroda i države Jugoslavije«.709 Nedo­ rasla kako unutrašnjim, tako i međunarodnim odnosima i događajima, već u prvoj godini svoga postojanja vlada Stojadinović-Korošec-Spaho pokazala je da njen pravac nije demokratska politika u zemlji i međunarodnim odnosima, već opredjeljenje potpuno suprotno Deklaraciji datoj u Narodnoj skupštini. Upravo takvom — izrazito reakcionarnom — politikom, vlada udruženih radikala Srbije, okupljenih oko Stojadinovića, slovenačkih Koroščevih kleri­ kalaca i Spahinih bosanskohercegovačkih Muslimana osiguravala je dovoljno širok prostor za manevrisanje, kojim je u redovima bloka opozicije podrža­ vala nadu da ozbiljno razmatra njene zahtjeve za reformom državnog uređe­ nja, dok je istovremeno izražavala odanost legitimnom vrhu ustavnog poret­ ka i nepokolebljivu privrženost državnom centralizmu. Iako su ih uvažavali i cijenili kao respektabilnu političku potrebu, Maček i prvaci Udružene opozicije pretpostavljali su kontakte sa knezom Pavlom kontaktima sa vla­ dom, jer su u njemu vidjeli pravog i prvog partnera za pregovore, dok su Stojadinovićevu vladu radije smatrali prelaznom, koja ima zadatak da pri­ premi uslove za rad na državnom preuređenju.710 Tako, okrenuti knezu Namjesniku kao vrhovnom arbitru za traženje izlaza iz kriznog stanja drža­ ve, i jedni i drugi gubili su uticaj u narodu, koji je sve jasnije raspoznavao šta su partijsko-političke deklaracije, a šta su stvarne težnje partijsko-političkih vrhova i socijalnih snaga u čijem interesu djeluju ovi vrhovi. Dok je Stojadinović sasvim tačno znao čemu teži i šta neće, u heterogenom vrhu bloka opozicije nisu mogli da se slože šta traže i šta hoće. Iako je vod­ stvo Udružene opozicije »priznalo hrvatski historijsko-politički individua­ litet«,711 Maček nije mogao da se zadovolji prijedlogom srbijanske opozicije da Bosna dobije status četvrte jedinice, misleći da će time pridobiti autono­ mističke Muslimane i istovremeno četvrtu jedinicu svrstati u srpske oblasti. Iako je u razgovorima o Bosni i Hercegovini isticao princip samoodređenja, ni Maček se nije odricao njenih »hrvatskih« dijelova. Na odnosu prema Bosni i Hercegovini provjeravala se ozbiljnost i istrajnost svakog stanovišta o preuređenju države. 114 115 *?erd°

^ u^ nov^ —n-dj.—»Vanjska politika Stojadinovićeve vlade«—str.

708 A—CK SKJ—Kl—1936/278—(Okružnica CK KPJ br. 5 od 8.8.1936. 709 A—CK SKJ—Kl—1936/331—(Instrukcija sekretara CK KPJ—br. 6 od 18. 9.1936). »Spanija 1936—1939«—Zbornik sećanja jugoslavenskih dobrovoljaca u španskom ratu — knj. prva—Josip Broz Tito: Uvodna riječ—Beograd 1971—str. 7—11. 7.0 Dr Ljubo Boban—»Sporazum Cvetković—Maček«—Beograd—1965—str 21/ 22. Ljubo Boban—»Maček i politika Hrvatske seljačke stranke 1928—1941)—1— Zagreb—1974—str. 193—200. 7.1 Dr Ivan Ribar—»Politički zapisi«—III—Beograd—1951—str.37/38. 281

Ipak, unutrašnji društveno-politički razvoj pružao je i KPJ širi prostor za njenu revolucionarnu djelatnost. U stvari, širenju toga prostora ona je sama najviše doprinijela. Uz sve spoljne prepreke, koje su joj postavljali buržoaski režimi, a posebno složeni unutrašnji idejni i organizaciono-politički procesi, K PJ je svojom privrženošću interesima radničke klase i nacionalno potlačenih masa potvrđivala svoju vitalnost i revolucionarne mogućnosti. Stoga se s pravom može govoriti da je 1936. godine K PJ ušla u fazu pojačane aktivnosti i poleta.712 To je i u Bosni i Hercegovini najzvažnije obilježje njene djelatnosti. U svome izvještaju »O stanju komunističke akcije kod nas u 1935. godini« Ministarstvo unutrašnjih poslova ukazuje na inicijativu komu­ nista u Drinskoj banovini da u saradnji sa socijalistima organizuju jedinstve­ ni radnički pokret i osnuju legalnu radničku partiju, u čemu socijalisti, koji su sa komunistima »već imali gorka iskustva«, neće da im pruže podrš­ ku, pa zatim priznaje da su u mnogim centrima Bosne i Hercegovine, po­ sebno u Banja Luci i Bihaću, komunisti razvili veoma uspješnu aktivnost.713 Identične ocjene o aktivnosti K PJ u Bosni i Hercegovini, formirane u rukovodstvu K PJ, sadržane su i u predavanju člana Politbiroa CK KPJ Josipa B roza Tita, koji je održao slušaocima Komunističkog univerziteta za nacionalne manjine — jugoslavenskog sektora u prvoj polovini februara 1936. godine. »Ako se govori o radu naše Partije u posljednje vrijeme, onda se, kaže Tito, kao v e lik i u s p jeh (kurziv E.R) može sm atrati to što je Partija uspjela da stvori partijske organizacije tamo gdje one ranije nisu postojale, kao i da pomogne organizacijama koje su se nalazile u teškoj situaciji. To se odnosi na Vojvodinu, Bosnu i M akedoniju. . . U Bosni i Hercegovini takođe smo organizirali i obnovili partijski rad i stvorili nove partijske organiza­ cije . . . Same partijske organizacije tamo su brojno narasle. Što se tiče partijskog aktiva, u većini su to po partijskom stažu mladi članovi. Oni su borbeni i žele da rade, ali ideološki su vrlo slabo izgrađeni. . . Da bi se u našem radu ova slabost savladala, trebalo bi kadrovima posvetiti veću pažnju .. .«7M U ovo vrijeme u bazenu Tuzle K PJ se obnavljala pretežno »iz radničke, srednjoškolske i studentske omladine«, čije su akcije bile od posebnog znača­ ja u pogledu »održavanja kontinuiteta rada Partije«, pogotovo kada se ima u vidu »da u tom periodu u Bosni i Hercegovini još nema čvršćeg ni partijskog ni skojevskog rukovodstva«.713* Zahvaljujući uspješnom djelovanju organizacija KPJ, radnički pokret u Banja Luci doživljavao je pravu plimu, koju nije moglo zaustaviti ni hapše­ nje većine članova K PJ i drugih aktivista K PJ716 Politički autoritet KPJ potvrđivao se u njenim dobro pripremljenim masovnim akcijama, koje su imale karakter pravog demokratskog, antifašističkog, protivratnog, narodnofrontovskog pokreta, kao što su, na primjer, konferencija i zbor Krajiške 7,2 »Pregled istorije SKJ«—str. 218. 733 A BH—BUDB—POV.DZ—No 1409/1936—(26.III). 714 Josip Broz Tito—Sabrana djela—III—Informativni izvještaj druga Valtera o situaciji 0 Jugoslaviji—'Zapisnik s partiskog skupa jugoslavenskog sektora od 10. februara 1936—str. 4/5. . »Tuzla u radničkom pokretu i revoluciji«—knj. prva—Revolucionarni rad­ nički pokret u Tuzli do 1941—Cvijetin Mijatović—»O revolucionarnom radničkom pokretu u Tuzli od 1929—1937. godine«—Tuzla—1979—str. 482. 7,6 »Banja Luka u novijoj istoriji.. .«—Milan Vukmanovic—»Partiska i sko282

lige za mir i slobodu organizovami u znaku zahtjeva: »Ostvarimo danas jedinstvo živih da ne bi sutra ü Zajedničkim rakama ostvarili jedinstvo mrtvih«.717* Politički život u zemlji nosio je pečat jednog veoma složenog i duboko protivrječnog procesa. Snage njegovih učesnika, klasnog i nacionalno izdiferencirane, bile su izrazito nejednake; njihova politička opredjeljenja, metodi i ciljevi veoma različiti, a mogućnosti njihovog ostvarenja zavisile su mnogo manje od pozicija u postojećim odnosima, a mnogo više od neminovne pro­ mjene odnosa snaga, koja je tvorila osnovu samog protivrječnog kretanja. Suprotne polove držali su režim i KPJ; svi drugi učesnici mijenjali su mjesta na političkoj karti. U svim obrtima političkog života razdvajao ih je, približavao i povezivao odnos prema uklanjanju sistema nacionalnog ugnje­ tavanja i uspostavljanju državnog uređenja na temelju principa nacionalnog samoodređenja, čije je težište sa razbijanja Jugoslavije, na kome su dugo insistirali revolucionarni nacionalni pokreti i KPJ, preneseno na mogućnost njenog opstanka na osnovama nepovredivosti nacionalne ravnopravnosti i slo­ bode svih njenih naroda. Shvatajući i osjećajući u praksi veliki značaj odluka VII kongresa Kl u borbi protiv fašizma i rata, nacionalsocijalisti osnovali su antikomunistički komitet u Berlinu, koji je povezivao antikomunistička udruženja u Njemačkoj i u određenom smislu predstavljao međunarodnu antikomunističku centralu. Posredstvom jugoslavenskog poslanstva u Berlinu i Ministarstva inostranih poslova upoznato sa zadacima i organizacijom njemačkog antikomunističkog komiteta, Ministarstvo unutrašnjih poslova odlučilo je da slijedi njemački primjer, pa je sugeriralo banskim upravama da se organizovanje antikomu­ nističkih komiteta predstavi u javnosti kao privatna inicijativa građana i da ovi komiteti za borbu protiv komunizma ne treba da dobiju »obeležja jedne zvanične ustanove«. Ministarstvo unutrašnjih poslova povezivalo je obrazo­ vanje antikomunističkih komiteta prvenstveno sa borbom protiv nacionalno-revolucionarnih i separatističkih pokreta u zemlji, podvlačeći da su nado nalno-revolucionarne parole »samo taktika i sredstvo komunista« na putu ostvarenja njihovog krajnjeg cilja. Istovremeno, Ministarstvo nalaže da se u štampi ne objavljuje zaplijenjeni komunistički materijal, jer »mu se time samo daje publicitet koji inače verovatno ne bi dobio«. Na kraju, daje se obavještenje Ministarstva inostranih poslova da mu je šef Centralnog saveza njemačkih antikomunističkih udruženja dr E rt stavio na raspolaganje po­ trebni materijal, »koji je kraljevsko poslanstvo po kuriru poslalo i koji će se odmah po prijemu dostaviti Ministarstvu unutrašnjih poslova«.71* Očigledno, nacional-socijalistički eksperti u Njemačkoj za komunizam sasvim dobro su shvatili duh i smisao VII kongresa K l i izvanredno tačno ocijenili da u Jugoslavenskoj vladi njemački fašizam može imati pouzdanog antikomunističkog saradnika. S druge strane, režimski vrh u Jugoslaviji razvijenim klasnim instinktom osjetio je da nacionalno-revolucionarni po­ kreti u zemlji predstavljaju područje na kome se KPJ sve određenije aktivira. Zato je sada svim sredstvima i metodima, od pritiska do političke akcije jevska organizacija Banje Luke na udaru režima 1935—1936. godine«—str. 437. 717 A—CK SKJ—Kl—1936/269. 71* A BH—BUDB—Pov. DZ—No 546/1936—(15.11). 283

-er-jer u borbi protiv K PJ pritisak nije više predstavljao pouzdano oruđe — trebalo suzbijati politiku K PJ da se učvršćuje u demokratskim, antihegemonističkim nacionalno-revolucionarnim pokretima. Međutim, sada je to bilo sve teže, jer su u nacionalno potlačenim masama komunisti sticali sve veće povjerenje i upornom borbom protiv svakog oblika eksploatacije i ugnjeta­ vanja jačali revolucionarno-demokratski pokret naroda. Pokušaji u Bosni i Hercegovini, kao i u drugim pokrajinama i oblastima Jugoslavije, da se u tom pravcu djeluje preko »Udruženja nacionalnih stude­ nata« nisu davali očekivane rezultate. Naprotiv, »Narodni studenti«, koji su u Bosni i Hercegovini stvarali svoja udruženja i klubove sa članovima KP.) i SKOJ-a na čelu, veoma uspješno su povezivali svoje specifične i aktuelne studentske zahtjeve i borbu za demokratiju i nacionalnu ravnopravnost sa nacionalnom baštinom i trajnim vrijednostima nacionalne islorije. Napredni studenti u Bosni i Hercegovini uspješno su onemogućavali nacionalističke studente da u svojoj prorežimskoj antikomunističkoj propagandi zloupotreb­ ljavaju nacionalne borce poput Petra Kočića, kao i nacionalne pokrete kakav je bio jugoslovenski nacionalno-revolucionarni pokret »Mlada Bosna«. U tom pogledu značajan uspjeh imali su studenti u Banja Luci, okupljeni u Klubu akadem ičara Banja Luka (KAB-u), koji je uživao ugled jedne od najaktiv­ nijih organizacija revolucionarne omladine u zemlji.719 Progoni i hapšenja studenata — komunista utvrđivali su u demokratskoj javnosti i redovima seljaštva svijest i saznanje da pod režimima socijalnog i nacionalnog ugnje­ tavanja upravo komunisti produžavaju djelo nacionalnih boraca i nacionalnih pokreta, koji su utirali put nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju Jugosla­ vena. N astojanja organa vlasti i predstavnika JRZ da u Banja Luci i drugim m jestima osnuju antikomunističke komitete doživjela su potpuni neuspjeh/2* čime se potvrdilo da se društvena i politička osnova antikomunističke propa­ gande sužavala do mjere, kada se sve izrazitije ograničavala i svodila na tanki režimski sloj. Iako su organizacije K PJ u Bosni i Hercegovini i dalje djelovale bez jedinstvenog pokrajinskog rukovodstva, pa bile upućene na vezu sa partijskim komitetima drugih pokrajina (Hrvatska, Dalmacija, Crna Gora, Srbija) ili većih centara (Beograd, Zagreb,)721, znaci uspona i jačanja uticaja KPJ u radničkoj klasi i narodnim m asama Bosne .i Hercegovine bili su sve izrazitiji. Režim i njegovi organi ispoljavali su uznemirenost što K PJ nalazi mogućnosti za plodnu aktivnost u širim slojevima naroda, pa čak ostvaruje prodor u vojsci, ne samo među vojnicima nego i među oficirima. Oni su bili prinuđeni da konstatuju porast uticaja komunističkog pokreta među seljacima, srednjo­ školskom omladinom i inteligencijom. Ministarstvo unutrašnjih poslova ne prestaje sa upozorenjima da se komunistički .pokret nalazi u narastanju, .pa uporedo sa isticanjem primjera »antidržavnog« djelovanja KPJ postavlja 719 Dr Nusret Šehić—»Mjere režima na suzbijanju djelatnosti Kluba Akademi­ čara Banje Luke (KAB-a)« — Zbornik: »Banja Luka u novijoj istoriji...« — str. 530. O KAB-u opširnije Dubravka Škarica—»Djelatnost Kluba Akademičara Banja Luke pred II svjetski rat«—PRILOZI Instituta za istoriju radničkog pokreta—br. 1—Sarajevo—1965. 720 Dr- Nusret Šehić—isto—str. 534. 721 A—CK SKJ—MG—2043/2—Uglješa Danilović: »Partiska organizacija u Bos­ ni i Hercegovini 1936—1941«. 284

žahtjeve sreskim načelnicima da pooštre i poboljšaju organizovanu borbu protiv komunističkih organizacija. Banskoj upravi Drinske banovine u Sara­ jevu skreće pažnju Ministarstvo unutrašnjih poslova na političke prilike u bijeljinskom srezu, koji je, »izgleda, potpuno boljševiziran« i u kome »bolj­ ševizam rapidno uzima sve većeg maha«. Ministarstvo smatra da je »širenju ovog zla u Bijeljini i okolini mnogo doprinelo i još doprinosi društvo za narodno prosvećivamje FILIP VISNJIĆ«, na čijem se čelu nalazi kao pred­ sjednik bivši sreski sanitetski referent dr Vojislav Kecmanović. Po svima okolnim selima, naglašava Ministarstvo, pomenuto društvo je »potpuno uništilo sokolske čete i sva ostala nacionalna društva«.722 Nemoćan pred činjenicom razvijanja komunističke propagande među srednjoškolskom omla­ dinom, sreski načelnik u Bijeljini obraća se Banskoj upravi u Sarajevu da putem prosvjetnih vlasti preduzme akciju protiv širenja komunističkog uticaja u školama. Istovremeno, on izvještava o »ljevičarskom« opredjeljenju i raspoloženju seljaka i, s tim u vezi, o aktivnosti »levičara« dra Vojislava Kecmanovića.723 Koristeći zaplijenjeni materijal prilikom hapšenja komu­ nista, kao i podatke dobijene u istražnom postupku protiv komunista u pojedinim mjestima, banske uprave su se uzajamno obavještavale o aktivnos­ ti KPJ, kao i o problemima i oblicima njenog organizacionog funkcionisanja u određenim oblastima. Cesto su povremeni objektivni razlozi uslovljavali mjere teritorijalnog organizovanja i reorganizovanja partijskog rada. Tako se u ovo vrijeme ukazala potreba da se Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru teritorijalno reorganizuje da sa područjem Zetske banovine obuhvati i Hercegovinu sa Mostarom, jer je »Hercegovina partijski potpuno zanema­ rena« .724 Između antidemokratskog režima i KPJ permanentno se vodio pravi rat, u kome se jedna strana oslanjala pretežno na sredstva vlasti i sile i sve više neuvjerljivu i profanisanu antikomunističku propagandu, a druga na uvjerenje da se bori za socijalno i nacionalno oslobođenje narodnih masa i na široke mogućnosti organizacionog i političkog povezivanja sa svim socijalno-ekonomski i nacionalno-politički ugroženim društvenim klasama i narodima. U ovom ratu neizjednačeni odnosi snaga nalazili su se u stalnom p^mjeranju i mijenjanju. Sada se u ofanzivi nalazila KPJ, što je i sam režim pro interno indirektno priznavao. Naročito ga je zabrinjavala činjenica što se na udaru političke aktivnosti KPJ našla i »hraniteljica i zaštitnica otadžbine«, njene spoljne bezbjednosti i njenog unutrašnjeg ustavnog i dru­ štvenog poretka od svih spoljnih i unutrašnjih neprijatelja — jugoslavenska vojska. Prema informacijama koje je dobivalo Ministarstvo unutrašnjih pos­ lova o radu KPJ u vojsci, glavni cilj komunista sastojao se u razbijanju vojne discipline i pripremama za osnivanje revolucionarne Crvene armije, koja je imala da služi »progresu svih radnika, seljaka i podjarmljenih naroda«. Takva vojska »neće se dati upotrebljavati za ugnjetavanje radničke klase i naroda 722 Slavko Mićanović—»O procesu političkog opredjeljivanja u Semberiji po­ sljednjih godina pred rat i u toku rata«------ PRILOZI—7—Sarajevo—1971—str 213. A BH—BUDB—Pov. DZ—No 892/1936 (24.11). 723 A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 1384/1936 (24.III)—Načelstvo sreza Bijeljinskog —Velika naklonost komunizmu i boljševizmu u Bijeljini i okolini. 724 A BH—BUDB—Pov. DZ—No—5777/31.10.1936—Ministarstvo unutrašnjih pos­ lova—Kraljevskoj Banskoj upravi Drinske banovine—Sarajevo—Komunistički rad u Crnoj Gori, Hercegovini i Primorju. 285

Jugoslavije, za gušenje štrajkova i revolucionarnih borbi koje su na pra­ gu . . Uvjereno kako u realnu mogućnost, tako i u praktičnu opasnost djelovanja K PJ u vojsci za postojeći državni i društveni poredak. Ministarst­ vo unutrašnjih poslova zahtijevalo je od svojih potčinjenih organa da organizuju i sprovode »sistematsku kontrolu komunista«, njihove veze »sa voj­ nicima, kao i kontrolu nijhovog ponašanja u vojsci kada se nalaze na odslu­ ženju vojnog roka«.725 S tim u vezi prilikom regrutovanja vojnika za kadrov­ sku vojnu službu vojni okruži dobijali su od policijskih organa iz zavičaj­ nih srezova spisak lica osumnjičenih zbog komunističkog uvjerenja i opre­ djeljenja. Policijske instance na području Drinske i Vrbaske banovine pe­ dantno su vodile evidenciju i pravile spiskove »komunista, filokomunista i socijalista«, koje su, usljed napredovanja antifašističkog pokreta morale da stalno proširuju i upotpunjavaju novim imenima i podacima.726 »Ratno« stanje između režima i revolucionarnog demokratskog pokreta iskazivalo se ne samo socijalno-klasnom i nacionalno-političkom sadržinom borbe već i oblicima koji su se rađali iz antifašističke sadržine političke linije KPJ. Kurs na stvaranje pozicija i ostvarenje uticaja K PJ u vojnim jedinicama i ustanovama dopunjavao se direktivom o masovnoj organizaciji »prole­ terske odbrane« u obliku »odbrambenih četa«. Zadatak ovih jedinica sastojao se u tom e da se »suprotstavljaju svakom teroru i pokušaju slamanja i razbijanja revolucionarne borbe radničke klase i oslobodilačke borbe ugnjetenih nacija u Jugoslaviji«. Prem a direktivi, »odbrambene čete« trebalo je da imaju 6 — 12 boraca, među kojima vodeće jezgro čine članovi KPJ i SKOJ-a. Defanzivni motiv osnivanja odbrambenih četa »nikako ne isključuje njihov ofanzivni karakter«, kada to budu zahtijevali uslovi borbe protiv reži­ ma i fašizacije zemlje.727 Poučeni iskustvom da se K PJ nije dala slomiti nikakvim metodima pritiska i pod impresijom te činjenice, organi vlasti svaku njenu direktivu doživljavali su kao realnu mogućnost i prijeteću opasnost. Antikomunistička kampanja dobijala je obilježje političke histerije vladajuće buržoaske struk­ ture, a njen strah od komunizma euforične razmjere. U očima organa vlasti svaki komunista imao je značaj vođe revolucije, čiji dolazak se nije više očekivao preko državnih granica, kao u doba Lenjina, Bele Kuna, Stamboliskog, već iz svakog fabričkog kruga, iz nacionalno potlačenih pokrajina, proleterskih gradskih četvrti, univerziteta, škola, iz osiromašenih i izglad­ njelih sela. Vraćanje komunista poslije izdržane kazne na robiji predstavljalo je sa stanovišta organa vlasti samo po sebi neprocjenljivu političku opasnost za društveni i državni poredak, priliku koja je spontano djelovala komunistič­ ki, podizala i širila talase komunizma. Mjesec dana prije nego što će biti pušten na slobodu po izdržanoj kazni robije, upravnik sarajevske policije traži od uprave kaznenog zavoda u Sremskoj Mitrovici da Ognjena Priču uputi u Korenicu, a ne u Sarajevo, gdje je živio prije odlaska na sedmogo­ dišnje izdržavanje kazne. »Ognjen Priča je nepopravljivi krivac i aktivista, koji se ilegalnog rada neće okaniti ni pod kakvim uslovima...« . Dolazak Ognjena Price poslije robije u Sarajevo djelovao bi, sam po sebi, kao komu­ 725 A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 4443/9.9.1936—Ministarstvu unutrašnjih poslo­ va Kraljevskoj Banskoj upravi — Sarajevo—(Komunizam i vojska). » A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 3610/1936. 727 A BH—BUDB—Pov. DZ—No 3329/1936—(Direktive za osnivanje proleterske odbrane). 286

nistička propaganda, koja se ne da ni obuzdati ni spriječiti. Sto dalje sa njim od Sarajeva, gdje »živi veći broj starih komunističkih saradnika Srđana i Ognjena Price«.721 U režimskim krugovima i političkim ustanovama željelo se vjerovati da se demokratski antifašistički pokret može zaustav­ ljati policijskim stražama pred gradskim vratima. U stvari, antifašistički pokret širio se i razvijao snagom unutrašnjih društvenih i političkih protu­ rječnosti, čije je demokratsko prevazilaženje nosiocima i predstavnicima društvenog i državnog poretka prijetilo pravom političkom izolacijom od naroda i sve organizovanijom demokratskom blokadom. U vladajućim krugo­ vima osjećao se strah od gubljenja političkog oslonca u narodu. Među ko­ munistima, naprotiv, učvršćivalo se uvjerenje da perspektiva pripada jedin­ stvenom Narodnom frontu radničke klase, seljaštva i potlačenih naroda, čija socijalna i nacionalna osnova postaje sve šira i pouzdanija. Državnopolitićki vrh vidio je u novim formama djelovanja KPJ, prvenstveno u razvijanju Narodnog fronta slobode »Trojanskog konja«,*729 koji treba da posluži komu­ nistima u borbi za ostvarenje njihovih »antidržavnih« i »prevratničkih« cilje­ va. Ipak, teško je prihvatiti zvanično gledište prema kome se borba KPJ za nacionalnu ravnopravnost smatrala komunističkim »Trojanskim konjem«. U stvari, izbjegavajući da rješava antagonistički zaoštreno nacionalno pita­ nje u Jugoslaviji u smislu zahtjeva i težnji nacionalno-revolucionarnih pokre­ ta za uspostavljanjem i osiguranjem nacionalne ravnopravnosti u državi, re­ žim je uvjeravao više sebe nego široku javnost da borba KPJ za nacionalnu ravnopravnost svih naroda Jugoslavije predstavlja komunističku taktičku varku. Iako je Korošec volio da u javnosti istupa sa izjavama o teškim i ne­ popravljivim porazima komunističkog pokreta, Ministarstvo unutrašnjih po­ slova, kome se nalazio na čelu, banske uprave, sreska načelstva i žandarmerijske komande nastavljali su, i poslije ovih »poraza«, da prate svaku akciju KPJ u zemlji, da proučavaju metode i taktiku njene borbe, da siste­ matski prikupljaju sve informacije koje bi mogle da koriste vlastima u suzbijanju komunizma. Uprkos relativnoj malobrojnosti partijskog članstva, teškoća u povezivanju partijskih organizacija i rukovođenju njihovom aktiv­ nošću, nosioci režima vidjeli su — osnovano i s razlogom — u ilegalnoj KPJ najznačajniju antirežimsku političku snagu i glavnog protivnika vladajućeg društvenog i državnog poretka. U tom pogledu političke vlasti nisu ni za trenutak zanemarile kontrolu rada ni onih komunista koji su se nalazili na višegodišnjem izdržavanju strogih kazni u zatvorima, u koje su, presudama suda za zaštitu države, i upućivani da bi bili izolovani od radničke klase i drugih eksploatisanih i potlačenih masa. Sada su, međutim, u toj kontroli sve više obraćale pažnju na značaj koji komunisti na robiji posvećuju proble­ mima revolucionarnih nacionalnooslobodilačkih pokreta. 72» A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 3509/1936. 729 A BH—BUDB—Pov. DZ-No 4444/1936—(»Komunistička akcija i najnovija taktika za rad u masama«). Dr Enver Redžić—»Nacionalno pitanje u političkoj aktivnosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1937—1940«—Zbornik: »Četvrta i Peta konferencija KPJ za Bosnu i Hercegovinu u istorijskom razvitku revolucionarnog pokreta 1938—1941«—Sarajevo —1980—str. 114. 287

U prvim mjesecima 1936. godine Ministarstvo unutrašnjih poslova upu­ ćivalo je više puta svoga inspektora u kazneni zavod u Sremskoj Mitrovici sa zadartkom da prikupi obavještenja i podatke o aktivnosti komunista na ro­ biji. Ocjenjujući da je izvještaj od 6. aprila naročito značajan, Ministarstvo ga je uputilo svim banskim upravama kao i upravama policije u zemlji tra­ žeći od njih da izvještaj prouče »kako bi s e . . . učinilo sve da se ovom opas­ nom komunističkom radu i pripremama blagovremeno stane na put«.730 Ovaj izvještaj ima dva priloga, pa ćemo ih, s obzirom na specifičnost njihove sadržine, ovdje šire prikazati. Pod naslovom »Komunisti i hrvatski teroristi u kaznenom zavodu u Sremskoj Mitrovici«, prvi prilog informiše o naporima komunista da za svoj program pridobiju osuđene ustaše, koje su najprivrženije nacionalnorevolucionarnom pokretu hrvatskog naroda. U tom pogledu, po ocjeni inspektora, komunisti su postigli dobar uspjeh, pri čemu su, u prvom redu, koristili predavanja iz istorije, političke ekonomije i drugih oblasti nauke, kao i tzv. »ekonomsku zajednicu«, koju su zvali »kolektiv« i koju su organizovali radi rješavanja materijalnih pitanja osuđenih komunista, nabavke knjiga za biblioteku i druge potrebe. Impresionirani organizaci­ jom raznovrsnih oblika rada komunista, naročito temeljitošću obrazovanja, znanja i izlaganja komunističkih predavača, vrijednim i predanim radorn komunističkih slušalaca pojedinih kurseva, pravednom raspodjelom sredsta­ va »kolektiva«, a posebno pažnjom i materijalnom pomoći kojom su ih okružavali kada se neki među njima nađu u nevolji, pojedine ustaše toliko su se idejno i politički približile komunistima, da su tokom izdržavanja kazne napuštali ustašku organizaciju i pristupali komunističkom pokretu, riješeni da se u njemu trajno bore za ostvarenje njegovog socijalnog i nacionalnog programa. Informišući Ministarstvo o ovom stanju u sremskomitrovačkom kaznenom zavodu, inspektor se zalagao da se preduzmu mjere revizije »libe­ ralnog« režima u kaznionici, onemogući »ovako intenzivna komunistička akcija« i, takođe, onemogući komunistima da među osuđenim »hrvatskim teroristim a«, ustašam a, »vrbuju nove borce« za svoje ciljeve. U drugom prilogu inspektor daje pregled organizacije predavačkog rada komunista o »pitanjima koja se odnose na pojedine naše krajeve i pokra­ jine«. Smisao ove aktivnosti, ocjenjuje inspektor, sastoji se u tome da se na temelju sistematskog proučavanja »ta pitanja koriste u borbi protiv re­ žima i u širenju komunističke ideologije«. Prema njegovom izvještaju, iz reda najobrazovanijih komunista određeni su referenti, čiji je zadatak bio da što potpunije prouče razna pitanja pokrajine za koju su bili zaduženi. Tako je, stoji u izvještaju, »Makedonsko pitanje stavljeno u dužnost Moši Pijade«, s tim da mu u pripremama pomažu Bane Andrejev (ić) i Antun Kolendić. Proučavanje Crne Gore stavljeno je u dužnost Ivanu Milutinoviću i Petku Miletiću; Srbije Momčilu Đorđeviću; Hrvatske i Slavonije Željku Klemenu i Marijanu Stilinoviću; Slovenije Dušanu Kermavneru i Fridrihu Gerdu; Vojvo­ dine Jovanu Veselinovu i Žarku Zrenjaninu; Dalmacije Otokaru Keršovaniju, Nikoli Stihoviću i Ivanu Randiću. »Pitanje Bosne povereno je Ognjenu Prici«, koji je, kako se navodi u izvještaju, »pored podataka koji se odnose na istoriju Bosne, socijalno stanje, etnografiju, folklor itd.« prikupljao »po­ 730 a BH—BUDB—Pov. DZ—br. 1959/1936—(Izvještaj o stanju u kaznenom za­ vodu u Sremskoj Mitrovici). 288

datke i o agraru, šumama, beglučkoj zemlji«, »Krivaji«, izučavao »ulogu mu­ slimanske stranke u donošenju Ustava, beglučko pitanje itd.«. Kao što se vidi, ovaj izvještaj je veoma ilustrativan u pogledu utvrđi­ vanja značaja koji je KPJ u ovo vrijeme pridavala izučavanju istorijskog razvoja i društvene sadržine nacionalnog pitanja u Jugoslaviji i, s tim u vezi, naučno-teorijskom i idejno-političkom osposobljavanju svojih kadrova za razumijevamje socijalno-istorijske zakonitosti i aktuelnopolitičkih težnji i za­ htjeva revolucionarnih nacionalnih pokreta u zemlji. U borbi i razvoju KPJ nastupilo je razdoblje u kome dolazi do izražaja sve jača potreba za samo­ stalnijim određivanjem partijske linije u oblasti nacionalnog pitanja u Jugo­ slaviji. Autoritet Kl s tim u vezi ima i dalje ogroman značaj, ali će u iz­ gradnji ove linije sve manje biti elemenata preuzetih iz strateško-taktičkih dokumenata organa Kl, a sve više izvornih i trajnih motiva u shvatanju i razmatranju objektivnog istorijskog razvoja i istorijske perspektive u druš­ tvenom i političkom životu jugoslavenskih naroda. O tome svjedoči, pored ostalog, i sačuvana zabilješka predavanja o »Na­ cionalnom pitanju u Bosni i Hercegovini« koje je održano komunistima na robiji u Sremskoj Mitrovici, vjerovatno u prvoj polovini 1936. godine. Struk­ tura predavanja sadrži razmatranje i obradu: procesa spajanja Hrvata i Srba Bosne i Hercegovine sa svojim nacionalnim centrima; orijentacije musli­ manskih masa i njihovog političkog organizovanja u autonomističkom pokre­ tu; perspektive kretanja masa u Bosni i Hercegovini; pitanja samostalnosti Bosne i Hercegovine i stava buržoazije prema tom pitanju. Analiza ovih problema rezimirana je u zaključcima, koji pokazuju da se jugoslavenska marksistička misao u ovo vrijeme probijala pravim putem u istorijsko-teorijskom sagledanju i tumačenju složenog fenomena nacionalnog pitanja u Bosni i Hercegovini. Zbog njihove naučne valjanosti i istorijske daleko­ vidnosti, opravdano je da ove sažeto formulisane zaključke izložimo ovdje u njihovom izvornom obliku, utoliko prije što relevantni dokumenat pred­ stavlja jedan od rijetkih istorijskih izvora, pristupačnih prije svega zainteresovanim istraživačima. Tu se kaže: a) Dok su se bosansko hercegovački pravoslavci u procesu kapitalis­ tičkog razvitka nacionalno formirali kao Srbi, a katolici kao Hrvati, dotle su muslimanske sitnoburžoaske mase do danas ostale nacionalno neopredeljene, dakle neka vrsta naroda. b) Najveći deo bosanskih muslimana ostaće i dalje zasebnom etničkom grupom, koja predstavlja osnovu autonomistički raspoloženih masa u Bosni i Hercegovini. Ta je masa muslimana služila objektivno interesima musliman­ skih feudalaca i buržoazije. Ali se već javlja tendencija da se iz njih razvije revolucionarni radničko-seljački pokret. c) U toku vojno-fašističke diktature javlja se i kod bosanskih Srba kod širokih masa varoške sitne buržoazije, seljaštva i radništva tendencija borbe ne samo protiv fašizma nego i protiv velikosrpske hegemonije. Povezivanje te borbe sa borbom masa muslimana i Hrvata, radničko-seljačke revolucije dovesti će do ostvarenja radničko-seljačke republike Bosne i Hercegovine, kao najpravednijeg rešenja nacionalnog pitanja u Bosni. d) Ostvarenje i osiguranje takvog rešenja može se izvesti samo uz 289

doslednu borbu protiv kontrarevolucionarne buržoazije i svih njenih poku­ šaja sklapanja kompromisa, dakle pod hegemonijom proletarijata«.731 Podvlačeći sljedeće zaključke: time što se nacionalno ne opredjeljuju kao Srbi i Hrvati, muslimanske mase ispoljavaju da su »neka vrsta naroda«; muslimanske mase predstavljaju »zasebnu etničku grupu« koja politički podržava muslimanske feudalce, ali se u redovima muslimanskih masa raz­ vijaju tendencije da pristupaju »revolucionarnom radničko-seljačkom pokre­ tu«; povezivanje borbe srpskog i hrvatskog seljaštva i radništva sa borbom muslimanskih masa protiv velikosrpske hegemonije utire put stvaranju »radničkoseljačke republike Bosne i Hercegovine kao najpravednijeg rešenja na­ cionalnog pitanja u Bosni«; ostvarenje republike Bosne i Hercegovine može biti djelo zajedničke revolucionarne borbe samih srpskih, hrvatskih i musli­ manskih masa »pod hegemonijom proletarijata«. Izvorna m arksistička misao, brušena na robiji u Sremskoj Mitrovici, okrenuta istorijskom kretanju i revolucionarnim tendencijama, u savremenim tokovima otkrivala je razvojni put i perspektivu radničko-seljačke revolucije i u njoj republiku Bosnu i Hercegovinu. U aprilu 1936. godine održan je Plenum CK K PJ u Pragu i Beču, koji je razm atrao opštu situaciju u zemlji poslije devetomjesečnog funkcionisanja vlade Slojadinović-Korošec-Spaho i zadatke Partije u toj situaciji. U sačuvanom dokumentu ovog Plenuma »Položaj u zemlji i zadaće KPJ«732 veli­ ka pažnja posvećena je aktuelnim problemima partijske politike u oblasti nacionalnog pitanja, pri čemu su date neke promašene ocjene, ali u radu Plenuma i njegovom osnovnom dokumentu došli su do izražaja i stavovi ko­ ji će u narednom razdoblju u redovima radničke klase i potlačenih naroda neosporno afirm irati partijsku politiku u konkretnom pristupanju i rješava­ nju nacionalnog pitanja u zemlji. U dokumentu Plenuma svakako se pretje­ rivalo kada je vlada Stojadinović-Korošec-Spaho proglašavana »vojno-fašističkom diktaturom« 733 pa se, iz takve ocjene, izvlačio zaključak da uspjeh u borbi za ukidanje sistema nacionalnog ugnjetavanja zavisi od rušenja no­ vog režima, »koji sve dublje i dublje gazi u šestojanuarske vode«.734735 Kontroverzan je takođe stav — za koji se tvrdi da je pravilan — da je »moguć zajednički opstanak Hrvata, Slovenaca i drugih naroda u jednoj državi sa Srbima, pod uslovom da se ostvari demokratija i nacionalna ravnopravnost«, sa tvrdnjom da »krupnu političku pogrešku« predstavlja »zaključak da se Partija i radnička klasa već danas pod režimom vojno-fašističke diktature i vojno-fašističke hegemonije mogu izjasniti za državno jedinstvo Jugoslavije.73Međutim, kao istorijski značajna konstanta u dugogodišnjoj borbi za rješava­ nje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji ostaće opredjeljenje izraženo na ovom plenumu da »biti s v o j na sv o m e i osig u ra ti slo b o d a n razv itak s v a k o m e narodu J u g o sla v ije mogu samo ti narodi sami, ostvarujući savez sviju potlačenih 731 A—CK SKJ—K—5, Hf. br. 1—Sremska Mitrovica—kr 10/bib. 732 IA KPJ—Tom dva—»Položaj u zemlji i zadaće KPJ«—(Odluka Plenuma od aprila 1936). 733 Isto—»IV. Stanje i zadaće KPJ«—str. 390. 734 Isto—»I. Bilans devetomjesečnog djelovanja protunarodnog režima«—str. 382. 735 Isto—kao pod 733. 290

naroda i boreći se rame uz rame ša radničkom klasom, a naročito s radni­ cima i seljacima Srbije protiv nacionalnog bespravlja«.734 Od iste vrijednosti je i stanovište Plenuma koje glasi: »U koliko kod pojedinih naroda postoje težnje za autonomijom i federacijom, komunisti pomažu i te pokrete kao korak naprijed k punom nacionalnom oslobođenju. U tom cilju komunisti podupiru zahtjev za saziv hrvatskog i ostalih sabora i pokret za autonomiju Vojvodine i Crne Gore«.**737 Nije teško zapaziti da u navedenim ocjenama i opredjeljenjima dolaze do izražaja i formulacije koje je KPJ disciplinovano i po inerciji prihvatala od K l, ali i stepen samostalnosti u definisanju na­ cionalne politike KPJ u konkretnoj političkoj situaciji. U tome se, u stvari, ogledao proces teorijskog i idejno-političkog sazrijevanja i osamostaljivanja KPJ, u kome, kao u svakom procesu, jedno s drugim živi staro i novo, sa tendencijom potiskivanja starog i jačanja novog. Bez sumnje, to još nije potpuno razvijeno stanovište KPJ, jer ona spolja »podupire« zahtjeve na­ cionalnih pokreta potlačenih naroda za saziv nacionalnih sabora i »pokrete za autonomiju«, a ne izlazi sa svojim konkretnim zahtjevima u pogledu ob­ lika kojima se demokratski prevazilaze nacionalni sukobi i postavlja osnova za trajno rješavanje nacionalnog pitanja. Ipak, Plenum je prihvatio oblik federacije sa nacionalnim saborima kombinovan sa oblikom pokrajinskih autonomija kao realnu mogućnost izlaska iz stanja nacionalnog ugnjetava­ nja i nacionalne obespravljenosti. Nedostatak sluha za autonomiju Bosne i Hercegovine bio je svakako posljedica kako nepoznavanja istorijskog ra­ zvitka Bosne i Hercegovine, tako i činjenice da je KPJ tokom niza godina zanemarivala rad u Bosni i Hercegovini, pa se nije ni udubljivala u otkrivanje korijena složenog položaja Bosne i Hercegovine, protivrječnih nacional­ nih odnosa u njoj, niti je imala neophodnih preduslova da se dublje bavi istraživanjem oblika za trajno ukidanje nacionalne i političke antinomije u Bosni i Hercegovini i nacionalno-političkih antagonizama oko Bosne i Herce­ govine. Karakteristično je da je IK K l četiri mjeseca poslije održanog Plenu­ ma CK KPJ poništio njegove odluke, obrazlažući svoju intervenciju »pogreš­ kama« njegovih stavova, a prvenstveno razlogom što je Plenum održan »bez znanja i sudjelovanja većine članova i kandidata CK i bez obavještenja Izvršnog komiteta Kl, što je bila gruba povreda unutrašnje partijske demokratije i internacionalne discipline«.738 To je učinjeno na »Savjetovanju pri CK KPJ održanom u Moskvi« avgusta 1936. godine.739 Tako je »Savjetovanje pri CK KPJ«, koje po statutu ne predstavlja nikakav rukovodeći organ KPJ, već oblik rada, ukinulo odluke Plenuma CK K PJ, Što samo po sebi potvrđuje antistatutarnu praksu, koja je sprovedena na inicijativu i uz učešće IK Kl. U vezi sa linijom KPJ u nacionalnom pitanju, učesnici Savjetovanja zauzeli su stanovište da u uslovima pojačane agresivnosti fašističkih imperijalistič­ m Isto—»III. Gdje je izlaz i spas za radnike, seljake i narode Jugoslavije?« —str. 385. 737 Isto—kao pod 733—str. 392. 738 IA KPJ—Tom dva—»Rezolucija CK KPJ o taktici i radu partije«— str 396. 739 Isto—Objašnjenje redakcije—str. 395. U »Pregledu istorije SKJ« navodi se juni kao mjesec održanja Savjetovanja rukovodećeg aktiva KPJ u Moskvi, dok se u Titovim Sabranim djelima — knj. 3—uzima avgust kao mjesec u kome je održano ovo savjetovanje—Josip Broz Tito —Sabrana djela—III—Hronologija—str. 261. 291

kih zemalja na čelu sa Hitlerovom Njemačkom i »njihovih nastojanja da na­ cionalne pokrete iskoriste za rat i za svoje osvajačke planove. . . KPJ istupa protiv razbijanja sadašnjeg državnog područja Jugoslavije, je r hoće da to preuređenje države postigne mirnim putem, na osnovu nacionalne ravno­ pravnosti«.740 To znači da je ova promjena u politici K PJ na području nacio­ nalnog pitanja u Jugoslaviji bila uslovljena i motivirana promjenama u među­ narodnim odnosima, pa je sada opredjeljenje za očuvanje Jugoslavije interes međunarodnog komunističkog pokreta i SSSR-a kao njegovog glavnog upo­ rišta i oslonca. Interesi jugoslavenskih naroda da očuvaju svoju državu pred opasnošću od fašističkih agresora podudarili su se sa interesima K l i SSSR-a i zato se sada istupa protiv linije razbijanja Jugoslavije, a ne zbog toga što je to u prvom redu is t o r ijs k i interes, potreba i uslov opstanka, nacionalne nezavisnosti i budućnosti jugoslavenskih naroda.741 Na Savjetovanju je zauzeto stanovište da se zahtjevom za sazivom Konstituante i nacionalnih parlamenata (hrvatski sabor itd.) izražava perspek­ tiva slobodne demokratske federativne države, unutar koje se rješavaju sva pitanja međusobnih odnosa raznih nacionalnosti Jugoslavije, dok zahtjev za raspuštanjem (JNS) skupštine i raspisivanjem slobodnih tajnih parlamen­ tarnih izbora predstavlja neposrednu akcionu parolu Partije.742 Julsko-avgustovski dvobroj PROLETERA u pogledu državnog integriteta Jugoslavije razvija i zastupa gledište identično Savjetovanju, ali se i u njemu kaže, kao i u ne­ kim ranijim prilozima i dokumentima, »da je radnička klasa dužna da i da­ nas sa svom svojom snagom p o m o g n e (kurziv E.R.) narodne pokrete za federa­ ciju ili autonomiju pojedinih naroda ili historijskih pokrajina, jer takvo rje­ šenje znači znatan korak naprijed u pravcu potpune narodne slobode«.743 Federacija, odnosno autonomija ovdje se prihvataju ne samo sa stanovišta pojedinih naroda radi osiguranja njihove slobode i ravnopravnosti, već i sa stanovišta »historijskih pokrajina« u kojima živi nacionalno mješovito stanovništvo, čije je teritorijalno-političko cijepanje neizvodljivo, pa njihov federativni, odnosno autonomni status ima isti značaj tretiranja i garanto vanja njihove ravnopravnosti kao i status nacionalnih teritorijalnopolitičkih jedinica u okviru jugoslavenske federacije. Iako se ovdje radi o principijel­ nom izjednačavanju nacionalnih jedinica i istorijskih (višenacionalnih) pokra­ jina, pri čemu je izostalo konkretno imenovanje naroda i pokrajina, ovaj članak u PROLETERU označava korak naprijed u pravcu traženja adekvat­ nih unutrašnjih oblika federacije. U Partiji je postepeno prodiralo shvatanje da je podjela »istorijskih pokrajina« između naroda u njihovom susjedstvu i okruženju rješenje efemerne, sumnjive vrijednosti, da ono ne uklanja već ostavlja otvorenim nacionalne suprotnosti, pa je dalje održanje istorijski stvorenog i relativno postojanog teritorijalno-političkog integriteta ovih po­ krajina ne samo istorijsko-politička potreba njihovog nacionalno izmiješa740 Isto—str. 399. 741 u »Pregledu istorije SKJ« (str. 219) — Poglavlje: »Politička aktivnost i raz­ vitak Komunističke Partije Jugoslavije u vreme poleta revolucionarnog i anti­ fašističkog pokreta (1935—1936)« propušta se da se naglasi ova činjenica, pa se samo kaže da je »Savjetovanje učinilo značajan napredak u određivanju politike KPJ u nacionalnom pitanju« zbog toga što se KPJ opredijelila za očuvanje držav­ nog integriteta Jugoslavije. 742 IA KPJ—Tom dva—str. 400. 74J PROLETER—Br. 4—5; juli—avgust 1936—»Komunisti i konstituanta«. 292

nog stanovništva, nego i skidanje s dnevnog reda pitanja koje postavlja i obnavlja nacionalizam, o njihovoj nacionalnoj pripadnosti. Prihvatanje sta­ novišta o podjeli »istorijskih pokrajina« između »glavnih«, »vodećih« nacija, koje nastoje da svoj prestiž potvrde njihovim integralnim priključenjem ili podjelom, značilo bi održavanje buržoasko-nacionalističkih zahtjeva, a KPJ je morala tražiti i zalagati se za takav njihov položaj koji će biti trajno integrisan i organski ugrađen u njenu marksističku liniju i praksu rješa­ vanja nacionalnog pitanja u Jugoslaviji. U tom pogledu njeno rukovodno na­ čelo bilo je pravo naroda na samoopredjeljenje, a pouzdana osnova njegove primjene jeste istorijska težnja jugoslavenskih naroda da žive slobodni i ujedinjeni u zajedničkoj državi. Zadatak KPJ sastojao se u tome da ova dva momenta učini jedinstvenim programom svoje politike nacionalne slobode, ravnopravnosti i stabilne političke zajednice jugoslavenskih naroda. Pažnji organa vlasti nisu promakli napori KPJ poslije VII kongresa Kl da izgradi taktiku dubljeg povezivanja sa masama radničke klase, seljašt­ va i potlačenih naroda, kako bi mogla da uspješno ostvaruje svoj uticaj na složene tokove političkog života u zemlji. Jedan od bitnih elemenata »najnovi­ je taktike« KPJ bilo je njeno zalaganje za »slobodan izbor hrvatskog sabora i nacionalnih skupština ostalih naroda i isto r ijs k i nastalih p o k ra jin a Ju g o ­ slavije (kurziv E.R.) u kojima će sami odlučivati o svojoj sudbini i svojim pitanjima«.744 KPJ se zalagala za »slobodan razvitak i poštovanje jezika, knji­ ževnosti i kulture svakog naroda, slobodne školske udžbenike za svaki na­ rod«,745746 ističući uporedo i druge zahtjeve u smislu slobodnog razvoja i afir­ macije nacionalnih kultura svih naroda u Jugoslaviji. U procesu izgrađivanja partijske linije na području nacionalnih odnosa i rješavanja problema stvo­ renih u uslovima nacionalnog obespravljivanja i ugnjetavanja postavljanje zahtjeva za slobodnim izborom nacionalnih sabora, odnosno nacionalnih skup­ ština pojedinih naroda, kao i narodnih skupština u »istorijskim nastalim pokrajinama« potvrđuje da jc revolucionarni demokratski pokret ulazio u fazu u kojoj će KPJ sve manje imati potrebe da »pomaže« zahtjeve koje formulišu i ističu vodstva nacionalnih pokreta, a sve više uslova i snage da politički postavlja i razvija sopstveni nacionalni program. Jedna od bitnih pretpostavki u tom smislu bila je konkretizacija princi­ pijelnog opredjeljenja KPJ za pravo samoopredjeljenja naroda u uslovima višenacionalne jugoslavenske države. Da bi slijedili KPJ u borbi za rješavanje nacionalnog pitanja, narodima Jugoslavije morao jc biti jasan njen nacio­ nalni program, a to znači da je njena linija u oblasti nacionalnog pitanja morala biti konkretno razrađena i sadržavati sva osnovna rješenja koja odgovaraju bitnim interesima naroda Jugoslavije; onima koji su potvrđeni njihovim istorijskim razvojem, kao i onima čije uvažavanje predstavlja ne­ zamjenljivi uslov, conditio sine qua non njihovog slobodnog razvitka u budućnosti. Živeći u »predjugoslavenskom« periodu™ razdvojeni u svojim malim samostalnim nacionalnim državama ili u okviru tuđih velikih držav­ 744 A BH—BUDB—Pov. DZ—No 4444/1936. 745 Isto. 746 Pod »predjugoslavenskim« periodom podrazumijevam novije istorijsko raz­ doblje, u kome su jugoslavenski narodi snažno ispoljavali težnje za političkim uje­ dinjenjem i koje se završava stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1. de­ cembra 1918. godine. 293

nih organizama, u kojima su jedni uživali izvjestan stepen suvereniteta, drugi morali da se pomire sa nedefinisanim položajem svojih »istorijskih pokrajina«, a treći bili izloženi sistematskoj denacionalizaciji i asimilaciji, jugoslavenski narodi nisu ni poslije stvaranja jedinstvene centralističke drža­ ve u znaku jugoslavenskog nacionalnog unitarizma (prema načelu: jedan na­ rod — jedna država) prestali da izražavaju težnju za nacionalnom slobodom i ravnopravnošću, za sopstvenom političkom teritorijom , koja će svojom integralnom unutrašnjom organizacijom osiguravati njihov nacionalni identi­ tet i za obnavljanjem političkih specifičnih, višenacionalnih »istorijski nastalih pokrajina«, u kojima će biti ukinuta praksa nacionalne majorizacije i sami oni brinuti se o nacionalnoj ravnopravnosti. Centralističko-unitaristički jugoslavenski državni čvor mogao se razmrsiti samo stvaranjem političkih uslova u kojima je isključena praksa nacionalnog obespravljivanja i osigu­ rani svi neophodni elementi slobodnog nacionalnog razvitka, čvor se razvezivao ne ukidanjem jugoslavenske države, jer je ona bila istorijska potreba jugoslavenskih naroda, već ukidanjem centralizma u njoj i njenim unu­ trašnjim političkim uređenjem na osnovama nacionalne jednakosti i ravno­ pravnosti, koje svim narodima Jugoslavije pruža mogućnost pune afirmacije njihovog nacionalnog identiteta. Sa centralizmom morao je nužno biti od­ bačen i jugoslavenski nacionalni unitarizam kao oblik negiranja istorijski formiranih nacionalnih individualiteta jugoslavenskih naroda. Problem bi se vjerovatno rješavao relativno lako da su Jugoslaviju činile političke terito­ rije sa nacionalno homogenim stanovništvom. Međutim, njegovu složenost, tj. problematičnost i činiie su okolnosti što su jugoslavenski narodi pred­ stavljali izdiferencirane nacionalne individualnosti i istovremeno etnički veo ma srodne, a teritorijalno često izmiješane. Trajno rješenje za budućnost moralo se tražiti u političkim oblicima i respektabilnim tradicijama predjugoslavenske prošlosti i u težnjama koje su dolazile do izražaja u demo­ kratskim nacionalnim pokretima jugoslavenske stvarnosti. Još na III zemalj­ skoj konferenciji NRPJ (1923) istaknuta je ideja nacionalnih radničko-seljačkih republika u Jugoslaviji kao oblik u kome će biti realizovane nacionalne težnje potlačenih naroda i autonomističkih pokreta Crne Gore, Bosne i Vojvodine.747 Od tada K PJ se definitivno opredijelila za federativno uređe­ nje države, koje je u njenoj borbi za rješavanje nacionalnog pitanja imalo značaj programa. Slijedeći liniju K l. uvjerena da se nacionalno ugnjetavanje u znaku velikosrpske hegemonije može spriječiti i ukinuti samo rušenjem i razbijanjem jugoslavenske države, K PJ se godinama, naročito od IV kongre­ sa, zalagala za princip nacionalnog samoodređenja samo u ostvarenju njego­ vog oblika izraženog u pravu na otcjepljenje potlačenih naroda Jugoslavije. Mogućnost otcjepljenja proglašavana je u dokumentima KPJ i u praksi isticana kao obaveza. Disciplina prema K l u djelatnosti K PJ iskazivala se kao politička dogma. Federacija radničko-seljačkih republika na Balkanu bila je dugi niz godina njen nacionalni program. Od sredine tridesetih godina, kada zemlji i u zemlji sve otvorenije prijeti opasnost od fašizma, u vodstvu K PJ počinje da sazrijeva shvatanje da je nacionalno pitanje u Jugoslaviji mogućno riješiti u postojećem državnom okviru, unutar koga bi se organizovala i izgradila složena demokratska federativna jugoslavenska državna zajed­ nica. 747 IA KPJ—Tom drugi—str. 69. 294

Ako je ranijih godina KPJ tvrdila da je Mala antanla antikomunistička i antisovjetska tvrđava, u kojoj Jugoslavija ima posebne zadatke u predsto­ jećem imperijalističkom ratu protiv SSSR-a, sada, poslije VII kongresa Kl, naglašava se pozitivna uloga Male antante »za odbranu mira«.748 Istovremeno, CK KPJ napadao je Stojadinovićevu vladu što razvaljuje Malu antantu i u spoljnoj politici okreće zemlju prema Hitleru.749 Poslije produženja opšte vojne obaveze u Njemačkoj, Kl je ocijenila da je »Germanija — glavni potpaljivač rata«.750 Prihvatajući ovu ocjenu, CK KPJ insistira na sistemu kolektivne bezbzjednosti protiv agresivnog njemačkog fašizma, za savez sa SSSR-om i ističe parolu: »Branićemo domovinu«.751 U avgustu 1936. godine rukovodstvo KPJ doživjelo je veoma oštru kritiku u Kl što ne vodi dovoljno energičnu borbu protiv Stojadinovićeve politike uvlačenja Jugoslavije u inte­ resnu sferu Hitlerove Njemačke. Tu je postavljeno da odlučan i istrajan ot­ por Stojadinovićevoj profašističkoj orijentaciji u međunarodnim odnosima predstavlja neophodan uslov za odbranu nezavisnosti Jugoslavije 752 Ista linija Kl i KPJ došla je do izražaja i u vrijeme napada fašističke Italije na Abisiniju. »Posledica velike promjene u Kl i K PJ pokazala se sada veoma jasno . . . ako dođe do napada na nas, pucaćemo, a parola o građanskom ratu je zastarela«.753 Linija KPJ za odbranu zemlje od fašističkih agresora bila je organski povezana sa borbom za mir, kao i sa borbom za nacionalnu slobodu i ravnopravnost, koja se osigurava uređenjem države na federativnom principu. Složenost nacionalnih i političkih odnosa u Jugoslaviji zahtijevala je federa­ ciju koju na principu nacionalnog samoopredjeljenja obrazuju nacionalne jedinice i »istorijski nastale pokrajine«. Međutim, niti je linija »Branićemo domovinu« odmah postala akciono političko opredjeljenje partijskog članst­ va i bila šire prihvaćena u masama radničke klase, pogotovo u širokim redovima nacionalnih pokreta potlačenih naroda, niti je ideja jugoslavenske federacije, prilagođene složenosti nacionalnih odnosa, već bila dobila svoj adekvatno razvijeni oblik u rukovodstvu KPJ i u njenoj političko-propaganđnoj djelatnosti punije dolazila do izražaja. Prije nego što su ove ideje mogle da ovladaju masama radničke klase, seljaštva i revolucionarnih nacionalnih pokreta i da bi se to postiglo, trebalo je i bilo je neophodno da sazri ju u vodećim 748 A -CK SKJ—Fond CK KPJ—1936/2. Vuk Vinaver—»Komunistička Partija Jugoslavije i Mala Anlanta (1920—1938) —Islorijski časopis Istorijskog instituta u Beogradu—knj. XVIII—1971—str. 547. 749 PROLETER—br. 2—III; maj — juni —1936—»Protiv šurovanja s Hitlerovom Niemačkom«—str. 3. PROLETER—br. 7—oktobar—1936—»Prvi svjetski sabor za mir u Brislu i narodi Jugoslavije«—str. 1—2. PROLETER—br. 9—decembar — 1936—»Ugroženi narodi Jugoslavije«—str. 2—3. Vuk Vinaver—n.dj. — str. 548. 750 Vuk Vinaver—»Komunistička partija Jugoslavije i problem odbrane Jugo­ slavije i Balkana od fašističke ekspanzije i agresije« Istorijski časopis Istorijskog instituta u Beogradu — knj. XXIII—Beograd—1976—str. 205. 751 A—CK SKJ—Kl—1935/520. 752 IA KPJ—Tom dva, — Rezolucija CK KPJ o taktici i radu Partije (avgust 1936)—str. 398/399. 753 A—CK SKJ—Kl—1935/521. Vuk Vinaver—»KPJ i problem odbrane Jugoslavije.. .«—str. 213. 295

organima K PJ, da izrastu i form iraju se u stanovište strateško-taktičkog značaja i u procesu neposredne aktivnosti postanu svijest cjelokupne KPJ. Ali, jednom nastale i formulisane kao izraz nužnog mijenjanja konkretnih političkih odnosa u zemlji i njenog međunarodnog položaja, ideje demokrat­ ske jugoslavenske federacije i odbrane m ira i domovine od fašističkih napa­ dača nisu mogle ostati ni u svome prvobitnom, nedovoljno razvijenom obliku, ni u uskom krugu najistaknutijih rukovodilaca KPJ. Razvoj antifašističkog, revolucionamo-demokratskog pokreta u zemlji otvarao im je put do masa, i istovremeno, kao pouzdan politički program , ove ideje doprinosile su unu­ trašnjoj koheziji, snazi i razvoju samog pokreta. Narodni front slobode bio je njihovo izvorište i revolucionarni plodotvorni medium, a one su Narodnom frontu davale političku postojanost i sve šire ga otvarale narodnim masama.

Ideja federativne organizacije jugoslavenske države davala je idejno-politički smisao stanovištu za odbranu zemlje, a ovo je povratno djelovalo podstičući konkretno postavljanje i formulisanje unutrašnje političke struk­ ture jugoslavenske federacije. U tom pogledu u ovom momentu konkretno na j razrađeni je gledište o federativnom uređenju Jugoslavije potiče od člana Politbiroa CK K PJ Josipa Broza Tita. Ono se pojavilo u Titovim kontaktima sa Veselinom Maslešom, koji je iz Beograda, kao rukovodilac delegacije KPJ u pregovorima sa Socijalističkom partijom, Jugoslavije i Udruženom opo­ zicijom oko formiranja Narodnog fronta slobode, u oktobru 1936. godine, uputio Centralnom komitetu KPJ u Beč iscrpan izvještaj o političkoj situaciji i stanju partijske organizacije u Srbiji.754 Odgovarajući Veselinu Masleši (Sretenu) na njegov izvještaj i postavljena pitanja, Tito je u »Pismu za Srbiju« (2. novembar 1936) formulisao stanovište o federativnom uređenju Jugoslavije, insistirajući da federativni princip bude jedinstveno prihvaćen od svih političkih partija, organizacija i grupa, koje stupaju u Narodni front slobode. U »Tezama za projekt platforme za široki Narodni front« Tito razvi­ ja sljedeće gledište o federativnom uređenju Jugoslavije: »U platformi mora jasno i nedvosmisleno doći do izražaja riješenost da će se pravo samoopredjeljenja svih naroda poštovati, tj. ne samo pravo Srba, H rvata i Slovenaca, nego i Makedonaca i Crnogoraca, a isto tako pra­ vo naroda u Vojvodini, Bosni i Hercegovini da odluči o tome da li da sačuva svoju regionalnu samostalnost u federativnoj državi. Takođe treba istaći prava narodnih manjina: Nijemaca, Mađara, i Al­ banaca na ravnopravnost. Razumije se, u samom NFS (ne m ora se tako zvati) treba da bude jedinstvenost pogleda na ova dva osnovna pitanja: 1) federativna država; 2) koliko federativnih jedinica (mislim 7)«.755 Sedam federativnih jedinica činile bi: Srbija, Hrvatska, Slovenija, Ma­ 734 Josip Broz Tito—Sabrana djela—III—Hronologija — str. 263. 755 Josip Broz Tito—Isto—»Pismo za Srbiju«—2. novembar 1936—str. 37. Enver Redžić—»Nacionalno pitanje u Bosni i Hercegovini u političkoj aktiv­ nosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1937—1940«—str. 115. 296

kedonija, Crna Gora, Vojvodina i Bosna i Hercegovina. To se vidi iz stava u Tezama da pravo samoopredjeljenja imaju ne samo narodi koji čipe većinu u svojim teritorijalno-političkim jedinicama, već i narodi koji izmiješano na­ stanjuju svoje regionalne teritorije — »istorijski nastale pokrajine«. To se, takođe, vidi iz stava u Pismu, prema kome pravo na nacionalne skupštine imaju Hrvati, Slovenci, Srbi, Makedonoi, Crnogorci, »pa i Vojvodina i Bosna i Hercegovina«, koji bi u njima »suvereno odlučivali o svojim nacionalnim i regionalnim zahtjevima o državnom uređenju«.756 U opredjeljenju KPJ za federativno uređenje Jugoslavije bila je to svakako najodređenije formulisana koncepcija jugoslavenske federacije, ko­ ja je razvijena na punom uvažavanju principa samoopredjeljenja naroda i koja nije dovodila u pitanje opstanak jugoslavenske države, već, naprotiv djelovala kao faktor njenog istorijskog opravdanja u sadašnjosti kao i u budućnosti. Bilo je potrebno iskustvo od nepune dvije decenije postojanja sistema državnog centralizma i nacionalnog ugnjetavanja u znaku hegemo­ nije velikosrpske buržoazije povezane sa najmoćnijim dijelovima buržoazije drugih jugoslavenskih naroda, kao i integralno iskustvo cjelokupnog jugo­ slavenskog radničkog pokreta komunističkog i socijalističkog pravca o po­ stojanju nacionalnog pitanja u Jugoslaviji, njegovoj izvanrednoj složenosti i specifičnoj društveno-političkoj težini i s tim u vezi mnogim, često protivrječnim stavovima u pogledu njegovog rješavanja, pa da se pod konac 1936. godine pojavi Titova koncepcija jugoslavenske federacije — politički nužna, istorijski utemeljena, nacionalno jasna, kao akcioni komunistički program jedino realna, kao perspektiva komunističke epohe u Jugoslaviji nezamjen­ ljiva. Sa njom je Jugoslavija doživjela svoju renesansu pred samim pono­ rom do koga je dovela zemlju politika »prava« na hegemoniju, a Bosni i Hercegovini u Jugoslaviji povratila pravo na svoju političku egzistenciju i svoje istorijsko dostojanstvo. Borba protiv fašističke opasnosti spolja neminovno je vodila opredje­ ljenju KPJ za odbranu nacionalne nezavisnosti zemlje. Istovremeno, uipomo suprotstavljanje K PJ nastojanjima Stojadinovićeve vlade da sprovede fašiziranje društveno-političkog života u zemlji čini sa njenom borbom protiv agresivne politike fašističkih zemalja prema Jugoslaviji integralno jedinstve­ nom njenu borbu protiv fašizma kao totalne negacije demokratije, slobode čovjeka i nacionalne slobode. U procesu razvijanja integralnog otpora fa­ šizmu u KPJ izgrađena je koncepcija jugoslavenske federacije, koja je svo­ jom unutrašnjom strukturom državne zajednice samostalnih nacionalnih država i istorijskih pokrajina odgovarala težnjama jugoslavenskih naroda za zajedničkim životom u ravnopravnosti, slobodi i demokratiji. Ova tri uzajam­ no uslovljena pravca borbe KPJ protiv fašizma tvore nerazlučivo i jedinstveno tkivo njene revolucionarne strategije i prakse. Uspjeh svakog pojedinog »sektora« donosio je uspjeh cjelokupnoj aktivnosti KPJ protiv fašizma. Ona je, međutim, imala spiralan intenzitet, nejednaku širinu i dubinu u poje­ dinim dijelovima zemlje. Zavisno od stepena razvijenosti antifašističkog, revolucionarno-demokratskog pokreta pod vodstvom K PJ, i njena ideja fede­ rativnog uređenja Jugoslavije imala je određenu podršku u masama rad­ ničke klase, seljaštva i nacionalno potlačenih naroda. Jača je bila svakako u pokrajinama, gdje je uticaj KPJ bio veći; izrazito slaba, međutim, u ob756 Josip Broz Tito—Isto—str. 36. 297

lastima u kojima je opšta aktivnost K PJ zaostajala. U stvari, u srazmjeri sä organiziranom aktivnosti i političkom snagom K PJ ü svakoj određenoj jugoslovenskoj pokrajini i oblik njenog federativnog statusa — kao i cjelo­ kupna koncepcija federativnog uređenja Jugoslavije — dolazio je do izražaja u političkom životu. Ali, i obratno. Jedra antifašističkog revolucionamo-demokratskog pokreta punio je snažniji vjetar u jugoslavenskim oblastima sa širom podrškom naroda principu nacionalnog samoopredjeljenja i na njemu formiranoj koncepciji federacije. Poput ideje federacije, ni ideja autonomije Bosne i Hercegovine nije bila istorijski nova, ni otkriće K PJ. I jedna i druga imaju u pojedinim jugo­ slavenskim zemljama relativno dužu ili kraću istoriju.757758 Novo što je KPJ unijela i povezala sa ovim idejama jeste njihovo utemeljenje i prožimanje principom nacionalnog samoodređenja, što je njihovo ostvarenje učinila po­ litičkim program om i ciljem radničke klase i s njom u savezu demokratskih snaga jugoslavenskog društva. K PJ je uporno isticala: »nema nacionalne slobode bez dem okratije, ni demokratije bez nacionalne slobode«. Za nju to nije bila taktika, koja se odbacuje na prvom raskršću, već osnova i poluga njene strategije u borbi za socijalistički preobražaj društva. I izvjesne građanske stranke u pojedinim jugoslavenskim zemljama imale su u svojim političkim programima ideju federacije, odnosno autono­ mije. Kao izrazito nacionalne partije, one su ovim idejama prilazile iz nacio­ nalnog ugla i u nacionalnom interesu, u kome je nacionalni prestiž imao počasno m jesto. Rukovođene prvenstveno interesima buržoazije, koja svoje klasne interese po pravilu pretpostavlja nacionalnim, a proglašava ih redovno nacionalnim, ove partije zastupale su federativni princip, odnosno princip autonomije u određenim fazama razvoja nacionalnog pokreta, u čijem su se vodstvu nalazile, da bi ga odbacile u trenutku kada im se javi kao smetn ja u ostvarenju njihovih prolaznih, kratkoročnih interesa.75* Politička istorija Jugo­ slavije pokazuje da je ideju federacije i autonomije mogla dosljedno i bez 757 U političkom životu Južnih Slavena 60-tih i 70-tih godina XIX vijeka ideja federacija javlja se kao oblik njihove državne zajednice, čiji je smisao bio u tome da podrži i ubrza proces njihovog zbližavanja i istovremeno da ojača njihov položaj prema Nijemcima, Mađarima, Turcima i Italijanima. U tom pogle­ du značajne inicijative predstavljali su Sporazum između Štrosmajera i Garašanina (1866), prijedlog Bugarskog revolucionarnog komiteta o stvaranju »Jugoslavenskog carstva« na čelu na Mihajlom Obrenovićem (1867), kao i Jugoslavenski kongres u Ljubljani (1870). Duboko prožimajući politički život u svim južnoslavenskim po­ krajinama Austro—Ugarske Monarhije tokom posljednjih deceniia nienog postoja­ nja! kao izraz iačanja njihove nezavisnosti prema Mađarima, Nijemcima i Italija­ nima, ideja autonomije u toku velikog ustanka protiv Turaka 1875—1878 imala jc značaj političkog programa ukidanja turske vladavine u Bosni i Hercegovini, (op­ širnije: Ivan Božić, Sima Čirković. Milorad Ekmečić. Vladimir Dediier—»Istorija Jugoslavije«—Beograd—1972—str. 265—314 — dr Jaroslav Šidak, dr Mirjana Gros, dr Igor Karaman Drasovan Senić—»Povijest hrvatskog naroda (1860—1914)«— Zagreb—1968—s t r .'96—99; 130—132: 155—158; 221—223; 284—286. — »Zgodovina Slovencev«—Ljubljana—1979—str. 468—522 — Milorad Ekmečić — »Ustanak u Bos­ ni 1875—1878—Sarajevo—1960—str. 323—336. 758 Hrvatska republikanska seljačka stranka prihvatila je u program krajem 1918. godine federalizam kao oblik državnog uređenja, a njen šef Stjepan Radić je u Memorandumu koji je podnio Mirovnoj konferenciji u Parizu februara 1918. godine zahtijevao da Hrvatska stupi u federativnu zajednicu ravnopravno sa Srbi jom i Crnom Gorom. Ulaskom Stjepana Radića u vladu sa Nikolom Pašićem 1925 godine HRSS se odrekla i republikanskog i federalističkog opredjeljenja. 298

kolebanja da zastupa samo jedna izrazito opštejugoslavenska, društveno i po­ litički progresivna partija. Bilo je istorijski zakonito da se koncepcija'jugo­ slavenske federacije obnovi, razvije, sazrije i kao riacionalno-politički prog­ ram uobliči u KPJ. Režim je sasvim dobro shvatio duboki značaj promjena u političkoj li­ niji KPJ, u njenom usredsređenju na borbu protiv fažizma u svim njegovim oblicima i manifestacijama. Državno-političkom vrhu postalo je jasno da antifašistička linija KPJ pokreće i okuplja široke narodne mase u demo­ kratski revolucionarni pokret u kome one potvrđuju spremnost za odbranu zemlje od agresivnih imperijalističkih osvajača i istovremeno odlučno zahti jevaju demokratsko preuređenje zemlje na osnovama nacionalne slobode i ravnopravnosti. U antifašističkoj liniji KPJ vladajući krugovi s razlogom su vidjeli najpotpuniji izraz autentičnih nacionalnih interesa naroda Jugosla­ vije. Stoga su činili sve što je ostalo u njihovim iscrpljenim i skučenim mo­ gućnostima političke akcije da se duboko nacionalnom smislu i karakteru antifašističkog pokreta suprotstave metodima i sredstvima moralno razorene »nacionalne« propagande. Ocjenjivali su da će u profesijama sveštenstva i učiteljstva, koje žive u neposrednom kontaktu sa narodom, naći odane propagandiste protiv »komunističkog zla«. Ipak, uvjereni u nedovoljnu efi­ kasnost »nacionalnog« djelovanja »narodnih« sveštenika i učitelja, smatrali su da se ne mogu odreći provjerene policijske metodologije i stila u borbi protiv komunističkog pokreta. Cijela koncepcija ove antikomunističke akci­ je razrađena je u Ministarstvu unutrašnjih poslova pod nadzorom ministra Korošca, koji se već potvrdio kao nepomirljivi protivnik radnčkog pokreta uopšte i KPJ posebno i računao da će zajedno sa klerom mobilisati i uči­ telje u antikomunistički front. U političkim uputstvima Ministarstva unutraš­ njih poslova, upućenim pod kraj 1936. godine svim banovima u zemlji, određeni su sljedeći zadaci u sprovođenju antikomunističke propagande: »Angažovanjem sveštenstva priznatih konfesija, širiti u formi nedeljnih propovedi religioni i nacionalni duh među širokim narodnim masama, osvežavanjem i isticanjem prednosti nacionalnih tradicija. Organizovati jaku kolektiv­ nu kontraakciju . . . angažovanjem u prvom redu sveštenstva kao predstavnika duhovne vlasti i učiteljstva kao staleža, koji je u najneposrednijem dodiru sa narodnim, posebice sa seoskim masama. Ova kolektivna privatna akcija imala bi se provoditi u obliku javnih predavanja iz oblasti ekonomskih nauka, iz oblasti marksizma, na kojima bi se u formi kritike otkrivala laž komunizma i sva njegova razorna antisocijalna snaga i opasnost«.759 Uz to, naglašava se, potrebno je i dalje nastaviti praksu »političke provokacije među opozicionim grupama samog komunističkog pokreta upotrebom agena­ ta — provokatora«, koji bi širenjem »kleveta protiv partijskog vodstva. . . diskreditovali pred članstvom partijsku liniju« i na taj način unosili »u redove članstva dezorganizaciju i zabunu«. Uputstvo na kraju predviđa da Jugoslavenska muslimanska organizacija (JMO) u programu usvojenom 23. 10. 1920. godine izjasnila se za autonomiju Bosne i Hercegovine, ali se ubrzo prak­ tično odrekla autonomističkog stanovišta ulaskom dra Mehmeda Spahe i dra Hamdije Karamehmedovića u vladu Nikole Pašića 26. III 1921. i izglasavanjem Ustava (Vidovdanskog) 28. juna 1921. godine. 759 A BH—BÜDB—Pov. DZ—No 5807/1936 (drugi jedanaesti)—Banu Drinske banovine—Sarajevo—Principijelna uputstva za suzbijanje komunističke propagande u nas. 299

se pri svakoj banovini i u upravam a policije odredi »specijalni referent za komunizam, koji treba da poznaje praktični rad komunista, kao i njihovu teoriju i ideologiju. . .«.7<0 U vladajućim krugovima mislilo se da bi obraćanje nacionalnim tradicijama u kombinaciji sa policijskim metodima moglo dati željene rezulta­ te u slamanju antifašističkog pokreta, koji je organizovala i vodila KPJ. U stvari, hegemonistička buržoazija i njeni politički predstavnici odnosili su se prema nacionalnoj tradiciji kao prema klasnom posjedu, na kome, ma kako da je postao posan i neplodan, vjerovali su, ne može da omane rod, ako se u njega, i poslije višegodišnjeg neugarenja, pojača investiranje. Me­ đutim, nacionalne tradicije ne bi to ni bile 'kada ne bi izražavale trajne opštenarodne vrijednosti, dostignuća i težnje. Sada su se one sve izrazitije okretale protiv svojih režimskih i buržoaskih udvarača, oživljavale i svoju snagu ispoljavale u jačanju i razmahu demokratskog antifašističkog pokre­ ta, u demokratskim nacionalnim akcijam a KPJ. Autentične nacionalne tra­ dicije podbacivale su pseudonacionalnu politiku, kao što organizam odbacuje iz sebe anorganske i štetne materije. One su se nužno našle na strani zdra­ vih, progresivnih snaga jugoslavenskog društvenog organizma i u njihovoj djelotvornoj praksi obnavljale, životvorno potvrđivale, ispoljavale i razvijale. Politički život zemlje ispoljavao je znake sve dubljeg previranja, a «(nage koje su se nalazile u igri prilogađavale su svoju taktiku ciljevima koje su željele da postignu. Svoje političke metode sve su opravdavale zna­ čajem utvrđenih programskih političkih zadataka. Politički cilj opravdavao je politička sredstva. Kada je osnovana JRZ kao grupacija autonomnih stra naka — Radikalne, Slovenske ljudske stranke i JMO — njen šef Stojadinović rekao je da ona predstavlja politički »tronožac«, na kome se »po nuždi može sedeti, premda je stolica sa četiri noge daleko stabilnija«.*761 U toj iz reci skrivala se Stojadinovićeva samoobmana da bi jednog dana unutar JR Zajednice autnomnih partija mogla da se nađe i SDK sa Mačekom kao nje­ nim četvrtim članom, pa bi tako JRZ postala »stabilna stolica«. Poslije godinu i po dana postojanja tropartijskog režima Stojadinović-Korošec-Spaho, koji je na samom početku proklamovao svojim osnovnim zadatkom rješavanje hrvatskog pitanja, Stojadinović je ocijenio da samo on kao »vođa« Srba može i treba da u neposrednim pregovorima sa Mačekom kao vođom H rvata traži rješenje hrvatskog pitanja i tako izvede zemlju iz dugogodišnje unutrašnje krize.762 Maček je prihvatio inicijativu i ušao u dijalog sa Stojadinovićem kao predsjednikom vlade, rukovodeći se motivom da izvorno upozna stanovište vlade prema njegovim zahtjevima i ojača legi­ tim itet hrvatskog nacionalnog pokreta 763 Istovremeno, Maček je održavao kon­ takte sa partnerim a iz Udružene opozicije, obavještavao ih o sadržini svojih razgovora sa Stojadinovićem i u tim kontaktima tražio mogućnosti za ukida­ nje postojećeg ustavnog sistema i putem Konstituante za uvođenje novog u duhu zahtjeva opozicionog pokreta kome je stajao na čelu. Smatrajući se Isto. 761 Dr Milan Stojadinović—»Ni rat ni pakt«—Osnivanje partije—str. 350. 742 Dr Ivan Ribar—Politički zapisi—III—Beograd—1951—str. 40. 763 Ljubo Boban—»Maček i politika Hrvatske seljačke stranke 1928—1941«— Prva knjiga—motivi vlade i Mačeka za međusobne kontakte—str. 205. 300

»Vodom« Srba, Stoj adinovic je činio napore da iz igre oko rješavamja hrvat­ skog pitanja eliminiše vodstva srbijanskih stranaka Udružene opozicije i da kroz kontakte sa Mačekom odugovlači ispunjavanje njegovih zahtjeva. U toj igri Stojadinović je računao sa zamaranjem i gubljenjem nade među pristalicama HSS i slabljenjem Mačekove pozicije u Hrvatskoj, što bi moglo da utiče na Mačeka da ne pritiskuje isa zahtjevom revizije Ustava i uvođenja federativnog državnog uređenja.764 S druge strane, Maček je od razgovora sa Stojadinovićem očekivao ubrzano pripremanje i donošenje novog, libe­ ralnog izbornog zakona, raspuštanje Jeftićeve skupštine i nove izbore, koji bi približili ispunjavanje njegovog zahtjeva za Konstituantom.765 Svjesni porasta uticaja komunističkog pokreta u radničkoj klasi i demo­ kratskom pokretu u zemlji uopšte, kao i sve većeg značaja radničke klase u političkim zbivanjima, i Maček i Stojadinović pojačavali su partijsku ak­ tivnost među radnicima, nastojeći da ojačaju uticaj svojih stranaka pomoću radničkih saveza — HRS-a i JUGORAS-a — koje su politički usmjeravale HSS i JRZ. Pri tome, radi postizanja većeg uspjeha, više se naglašavao radn ički karakter ovih saveza, a manje, i prema potrebi, njihova povezanost sa strankama, a ponekad se čak i odricalo postojanje veza između saveza i stranke.766 Dok je JUGORAS razvijao aktivnost na cjelokupnom državnom području, HSS je organizovala podružnice HRS-a u mjestima gdje su posto­ jale stranačke organizacije i gdje su živjeli i radili radnici hrvatske narod­ nosti, kao i muslimanski radnici. Smisao im je bio isti — odvojiti radnike od URSJ i uticaja KPJ, podvojiti ih nacionalno i partijsko-politički sa os­ novnim ciljem da se uspori i spriječi intenzivirani proces izgradnje jedinst­ va radničkog pokreta u zemlji. U tom pogledu radnička klasa u Bosni i Hercegovini }imala je poseban značaj i za jednu i za drugu Istranku. Sto jači njihov partijsko-politički uticaj na radnike u Bosni i Hercegovini, što više bosanskohercegovačkih radnika u HRS-u i JUGORAS-u, to su HSS i JRZ sa više osnova i većim šansama mogle da propagiraju i pro domo sua utvr­ đuju nacionalno-političko opredjeljenje Bosne i Hercegovine. Ipak, obje ove stranke bile su saglasne u stavu da Bosna i Hercegovina ne treba da dobije položaj samostalne i ravnopravne jedinice u preuređenoj državi. Isto stano­ vište sa ovim strankama, u vezi sa pitanjem položaja Bosne i Hercegovine, zastupala je i JNS, koja je takođe nastojala da u radničkoj klasi Bosne i Hercegovine stvori svoja uporišta, formira svoje radničke organizacije i obu­ hvati ih u Jugoslavenskom nacionalnom radničkom sindikatu (JNRS).767 U 764 Ljubo Boban—n.dj. — str. 261—269; 272—273. 765 Isto—str. 270/271. 766 A BH—BUDB—Pov. DZ—No 2525/1937—(Na skupštini podružnice HRS-a u Turbetu (19.5.1937), kojoj je prisustvovalo oko 500 radnika, istaknuti predstavnik HSS—advokat iz Travnika dr Niko Ljubičić govorio je da HRS »neće voditi neku hrvatsku politiku i da je uopšte apolitičan i ne nosi nekog vjerskog ili plemenskog obilježja«). 767 A BH — BUDB—Pov. DZ—br. 5294/1937—(5. oktobra 1937. održana je u Zavidovićima vanredna skupština podružnice Jugoslavenskog nacionalnog radnič­ kog saveza, na kojoj je prisustvovao izaslanik Glavnog odbora JNRS iz Zagreba Vučković. Pozdravljajući skupštinu on je podvukao »da radnici ne treba da svoje organizacije stvaraju na bazi verske ili plemenske podeljenosti. . . Govornik je naglasio kako je blaženopočivši kralj Aleksandar I bio pobornik radničkih interesa i borio se protiv kapitalizma i da radništvo i sada ima u mladome kralju podrš­ ku. .. Na skupštini je bilo 150—200 radnika sem članova HRS-a (30—40), koji su bili pred prostorijama u namjeri da izazovu nered i sukobe...«). 301

žemlji nije bilo pokrajine u kojoj su radnici bili izloženi tako jakoj ofanzivi i pritisku političkih stranaka kao što su to bili u Bosni i Hercegovini. Bilo je to vrijeme kada su objektivno stanje nacionalno-konfesionalne podvojenos­ ti stanovništva Bosne i Hercegovine nacional-šovinističke i partijsko-političke organizacije iskorištavale za vođenje pravog »međuvjerskog rata u Bosni i Hercegovini«,768 u težnji da u totalnoj uzajamnoj konfrontaciji, metodom svakojakog terora — vjerskog, nacionalnog, partijskog — unište svaku otpor­ nu snagu u Bosni i Hercegovini prema agresivnim planovima antagonističkih nacionalizama. Radničkoj klasi u Bosni i Hercegovini bila je namijenjena diskrepantna uloga da produbljivanjem političke podvojenosti u sopstvenim redovima onemogući političko jedinstvo progresivnih društvenih snaga i po litički integritet Bosne i Hercegovine. Bila je to vješto pripremljena zavjera protiv jedinstva jugoslavenskog radničkog pokreta u cjelini, u kojoj je radničkoj klasi Bosne i Hercegovine bilo dodijeljeno da sopstvenim rukama steže omču koju su joj bacili na vrat buržoaski stratezi »nacionalnog« oslo­ bođenja i »demokratskog« državnog preuređenja. Stvarnost poliLičkih kretanja i opredjeljenja radničke klase u Bosni i Hercegovini ovog vremena ne oskudijeva u primjerima da su nacionalni rad­ nički sindikati HRS, JUGORAS i JNRS, koje su osnivale i podržavale HSS JRZ i JNS, u svojim podružnicama okupljali znatan dio radnika u Bosni i Hercegovini.769* U stvari, bilo bi teško objasnili da nije bilo tako i da je radnička klasa Bosne i Hercegovine ispoljavala imunost i neosjetljivost pre­ ma program ima i deklaracijam a političkih stranaka svoje nacionalne pripad­ nosti. Naime, to je još uvijek bila proleterska klasa izrazito nerazvijene kvalifikacione strukture, pritisnuta seljačkim porijeklom, skučenih moguć­ nosti i okvira duhovnog života, u kome su dominirali religiozna svijest i nizak stepen obrazovanosti, klasa u kojoj je preovlađivala nekvalifikovana, polupismena i nepismena masa, spremna da slijedi svoju nacionalnu stranku i da ispoljavanjem povjerenja prema njoj potvrđuje čvrstu pripadnost svojoj vjerskoj i narodnoj zajednici. Sa takvom ekonomskom, socijalnom i duhov­ nom strukturom , daleko od spoznaje svojih autentičnih klasnih interesa, ona nije ni mogla ni umjela da u nacionalističkoj partijskoj demagogiji otkrije pravi smisao buržoaske političke igre, niti sopstveni položaj i ulogu u toj igri. Vjerujući političkim deklaracijam a stranaka svoga nacionalnog genosa, ona je u relativno širokoj strukturi iznevjeravala svoje postojeće i buduće društvene, političke i nacionalne interese. Njena »nacionalna« svijest, koju je razvijala stranačka politika, gušila je njenu klasnu svijest.™ Pod uticajem lokalnih stranačkih funkcionera, koji su se sistematski obraćali nji­ hovom vjerskom biću i nacionalnom korijenu, katolički, pravoslavni i mu­ slimanski radnici u Bosni i Hercegovini ulazili su u podružnice HRS-a, JUGORAS-a, JNRS-a, uvjereni da će upravo u njima najuspješnije ostva­ rivati svoje ekonomske i druge društvene interese. Okupljajući se u nacio­ nalnim sindikatima, oni su često, podsticani svojim povjerenicima, koji su 768 Dr Ivan Ribar—n.dj. — str. 107. 768 O aktivnosti nacionalnih sindikata u Bosni i Hercegovini opširnije: Dr Ahmed Hadžirović—»Sindikalni pokret u Bosni i Hercegovini 1918—1941«—str. 153—167; 418-431. ™ a BH—BUDB—Pov. DZ—br. 503/1937. (Na izborima za radničke povjerenike u zeničkom rudniku održanim krajem januara 1937. JUGORAS je dobio 7, HRS 4, a URSSJ 5 povjerenika). 302

više sarađivali sa poslodavcima nego sa radnicim a,. lako ulazili u sukobe sa radnicima drugih sindikata, naročito sa radnicima organizovanim u URSS-u, u kome je KPJ vodila borbu za sindikalno jedinstvo i za konkret­ ne zahtjeve i interese cjelokupne radničke klase, nezavisno od nacionalnog opredjeljenja i partijsko-političke pripadnosti radnika.771 Režimski i drugi nacionalni sindikati nastojali su sa velikom upornošću da u svoje podružnice zavrbuju i okupe radnike naročito u velikim indu­ strijskim i rudarskim centrima Bosne i Hercegovine, kao što su Zenica, Tuzla, Mostar, Zavidovići i drugi. Držeći se političke platforme stranaka u čijem okrilju su djelovali, nacionalni sindikati uspjeli su da u nizu velikih radničkih kolektiva ostvare podjelu radnika po osnovi nacionalne pripadnosti i da tako, nacionalnim podvajanjem i suprotstavljanjem radnika pomažu i olakšavaju kapitalistima da ražinim metodima eksploatacije, prvenstveno pu­ tem niskih radničkih najamnina, realizuju visoke profite. Izbori za radničke povjerenike, kao i drugi radnički skupovi, bili su prilika da nacionalni sindikati odmjere i utvrde svoj uticaj među radnicima. Izvještaj o raznim radničkim skupštinama, koji su se sabirali u organima i instancama vlasti, pokazuju da su u velikim preduzećima jake pozicije među radnicima, uz URSSJ, imali JUGORAS i HRS, a ni JNRS ne može u tom pogledu da se zanemari. Po broju izabranih radničkih povjerenika JUGORAS i HRS često su se nalazili ispred URSSJ. Agitacija ovih sindikata, po sadržini nacionalno različita i konfrontabilna, nosila je istovremeno zajedničko obilježje, koje se izražavalo u militantnoj antikomunističkoj orijentaciji i isključivosti.772 Posmatrana u toj relaciji, njihova politička linija i praksa sadržavala je izvjesne elemente prisutne u fašističkim partijama i pokretima. Tako su radnici — pristalice JUGORAS-a, HRS-a i JNRS-a i protiv svoje volje i interesa služili kao oruđe političke reakcije, koja je svoje društvene težnje proglašavala opštenarodnim potrebama. Protivradnička po svome bi­ ću, buržoaska reakcija udvarala se radničkoj klasi da bi njenom podrškom čuvala svoje klasne i političke pozicije u društvu i državi. Ipak, nije mogla da ublaži, a pogotovo da ukloni nagomilane društvene i političke protivrječnosti. U njihovom kretanju i razvoju bile su sadržane granice klasne i poli­ tičke moći vladajuće buržoazije. Nacionalne ekonomske suprotnosti stajale su na putu jugoslavenskoj buržoaziji u cjelini, kao i bosanskohercegovačkoj, posebno, da postigne pouzdano i čvrsto političko jedinstvo. S druge strane, identični društvenoekonomski interesi pomagali su radničkoj klasi Bosne i Hercegovine (i Jugoslavije) u procesu emancipacije od uticaja buržoaske nacionalne ideologije, u uklanjanju nacionalno-političkih pregrada i sticanju saznanja i svijesti da u klasnom i političkom jedinstvu leži sva njena izvorna društvena i politička snaga, u dosljednoj borbi za jedinstvene klasne interese njen napredak u sadašnjosti i budućnosti. Spoznaja da joj fašizam ugrožava egzistenciju i opstanak bila je osnovni, nezamjenljivi uslov da se održi i u društvenom i političkom životu zemlje ostvari uloga i mjesto koje joj istorijski pripada kao najnaprednijoj društvenoj klasi. To saznanje u radničkoj klasi razvijala je samo K PJ. Djelovanje u tom smislu shvatila je i prihvatila kao svoj primarni zadatak, kome su svi 771 Dr Ahmed Hadžirović—n.dj.—»Djelovanje i uticaj Komunističke partije Jugoslavije na sindikalni pokret« — str. 384—390. 772 A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 932/1937. 303

podređeni i u njem u elementarno sadržani. Međutim, borba protiv fašizma bi­ la je, po njenom čvrstom uvjerenju, uslov opstanka cjelokupne jugoslovenske radničke klase i, sa njom zajedno, svih naroda Jugoslavije. Okrećući se opštenarodnim interesima, K PJ je na najbolji način izražavala životne tež­ nje i društvena strem ljenja radničke klase. Prednjačeći u borbi protiv opas­ nosti od fašizma, u odbrani nacionalne nezavisnosti Jugoslavije, K PJ je podi­ zala i osposobljavala radničku klasu da se »konstituiše kao nacija«/773 kada ona pred istorijom preuzima odgovornost za sudbinu naroda. To je bio pro­ ces u kome je radnička klasa m orala da prođe i izdrži mnoga iskušenja, a K PJ, uprkos ograničenjima ilegalnih uslova, da konkretnom aktivnošću i samopotvrđivanjem u praksi stiče povjerenje širokih društvenih slojeva, pro­ vjerenih demokratskih snaga, osnovnih masa nacije. U političkom životu zemlje bilo je i građanskih političkih stranaka sa antifašističkom orijentacijom , ali je ona kod njih bila pretežno deklarativ­ na, a nedovoljno praksom potvrđivana. U toj činjenici sadržan je dokaz da su narodne masa, koje su poklanjale povjerenje tim strankama, po svome društvenom položaju bile antifašistički opredijeljene i sloga tražile da i te partije izražavaju i zastupaju njihovo antifašističko stanovište. Ono, pak, što je K PJ u tom pogledu pozitivno razlikovalo od građanskih demokratskih stranaka bilo je jedinstvo njenog antifašističkog opredjeljenja i njene anti­ fašističke prakse. U podudarnosti riječi i djela KPJ, u saglasnosti njene poli­ tičke platform e i njene političke akcije nalazi se ključ za objaš­ njenje kretanja širokih demokratskih slojeva naroda prema KPJ. Različito pio ritmu, to kretanje odvijalo se u procesu koji je bio određen protivrječnim tokovima ukupnih političkih zbivanja u zemlji. Njegovo obilježje misu bili plima i oseka, sm jena naglih uspona i padova, već postepenosl praćena postojanošću postignutog, korak po korak naprijed, što je ilegalnu K PJ činilo sve prisutnijom na političkoj sceni i sve autoritativnijom među demokratskim, antifašističkim društvenim snagama.774 Jedan od bitnih preduslova toga procesa bilo je usklađivanje shvatanja K PJ o m jestu i ulozi radničke klase u društveno-istorijskom razvoju nacije, afirm aciji njene individualnosti i slobode sa internacionalističkim opredje­ ljenjem komunističkog pokreta. Nije bilo u pitanju obesnaženje optužbi nacionalnih građanskih stranaka da je K PJ žarište nacionalnog defetizma i nosilac ignorisanja nacionalnih vrijednosti, posebnosti i prava nacija na sam ostalan razvitak, jer se antikomunističkom kampanjom nije mogao do­ kazivati patriotizam koji su ove stranke nastojale da monopolišu i prisvoje. Staviše, utoliko manje je postojala takva potreba, je r su se upravo mnoge građanske stranke bile već dosta široko kompromitovale iznevjeravanjein nacionalnih interesa.775 Radilo se, prije svega, o tome da se, na osnovu prak­ tičnog djelovanja komunističkog pokreta za ostvarenje principa da svaki narod ima pravo na samoopredjeljenje u težnji da sebi osigura slobodan 773 Karl Marks—Fridrih Engels—»Izabrana dela« — I—»Manifest Komunistič­ ke partije«—Beograd — 1949—str. 32. 774 »Pregled istorije SKJ«—Politička aktivnost Partije 1937. godine—str. 231—233. 775 Vuk Vinaver—»KPJ i problem odbrane Jugoslavije...« —str. 214—219. Enver Redžić—»Nacionalno pitanje u političkoj aktivnosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1937—1940.«—str. 117/118. 304

razvitak i ravnopravnost, objasni i pokaže da oslobođenje proletarijata od kapitalističke eksploatacije ne protivrječi autentičnim interesima nacije na putu njenog integralnog samopotvrđivanja. Internacionalizam proletarijata izražen u Marksovoj izreci: »Proleteri svih zemalja ujedinite se« nije okrenut protiv nacionalne slobode, kao što je, s druge strane, borba za nacionalnu slobodu svakog naroda utoliko bliža uspjehu ukoliko ima veću podršku naroda i proletarijata drugih zemalja. Razvoj revolucionarno-demokratskog, antifašističkog pokreta i revolucionarnih nacionalnih pokreta u Jugoslaviji postavio je pred KPJ obavezu da jasnim definisanjem stanovišta prema internacionalizmu i nacionalnoj posebnosti proširi i ojača pretpostavke i uslove za dalji uspon komunističkog pokreta i dalji napredak za oslobođenje potlačenih nacija u Jugoslaviji. U stvari, KPJ je imala da objasni da se u napretku komunističkog pokreta nalaze realne pretpostavke razvoja revolucionamo-nacionalnih pokreta, i obratno, da nacionalno oslobođenje i ravno­ pravnost naroda stvaraju uslove za razmah i jačanje komunističkog pokreta. Oslobođenje radničke klase i nacionalno oslobođenje čine jedinstven i ne­ djeljiv društveno-istorijski i politički proces. Borbom za sopstveno oslobođe­ nje proletarijat ispunjava osnovne tačke programa na putu oslobođenja na­ cije. Istovremeno, oslobođenje nacije utoliko je potpunije, ukoliko je u njoj viši stepen oslobođenja eksploatisanih društvenih klasa, na prvom mjestu radničke klase. Polazeći od konkretnih jugoslavenskih nacionalnih odnosa, PROLETER je to izrazio sljedećim stavovima: »Internacionalizam za komu­ niste ne znači da oni radi toga što su internacionalisti prestaju pripadati svome narodu. Hrvatski komunista nije neki »internacionalista« koji visi u zraku, nego je on komunista-Hrvat, tj. komunista koji se svim snagama za­ laže za pobjedu hrvatskog naroda. Za srpskog komunistu internacionalizam znači, u prvom redu, dosljednu borbu protiv velikosrpske politike srbijanskih vladajućih klasa. A za hrvatskog komunistu internacionalizam znači, u prvom redu, najaktivnije učestvovanje u oslobodilačkoj borbi hrvatskog naroda i bratski savez između hrvatskih radnika i seljaka i bratski sporazum sa srp­ skim radnim narodom . . .«™.

Bile su potrebne gotovo dvije decenije borbe komunističkog pokreta, da u njegovom vodstvu sazrije shvatanje o jedinstvu klasnog i nacionalnog momenta u oslobodilačkoj borbi proletarijata, da, vodeći borbu za oslobo­ đenje od kapitalističke eksploatacije proletarijat ne može zauzimati polo­ žaj posmatrača revolucionarno-nacionalnih pokreta nacionalnopotlačenih ma­ sa, već najaktivnije, punom mjerom učestvovati u njima. Sada se pred ruko­ vodstvom K PJ postavljao zadatak da ovo saznanje učini shvatanjem cjelokup­ nog revolucionarno-demokratskog pokreta u kome se izražavalo jedinstvo oslobodilačke borbe radničke klase i oslobodilačke borbe potlačenih nacija. KPJ je mogla da postane vodeća snaga Narodnog fronta u Jugoslaviji ako široke mase radničke klase i potlačenih nacija shvate da je njihova borba74* 774 PROLETER—br. 1—januar—1937—»Internacionalnost i narodnost«. Josip Broz Tito—Sabrana djela—III—»Komunisti i hrvatski narod«—str. 84—86. 305

nedjeljiva, zajednička i jedinstvena, da svaki napredak u ostvarivanju zahtje­ va i prava radničke klase ubrzava potkopavanje sistema nacionalne neravno­ pravnosti i, istovremeno, da svaki uspjeh nacionalnooslobodilačkih pokreta olakšava borbu radničke klase u slabljenju sistema kapitalističkih društve­ nih odnosa. Samo Pučka fronta, kao izraz i oblik ujedinjenja radničke kla­ se, seljaštva i nacionalno potlačenih masa, svih demokratskih i antifašističkih snaga, može pružiti efikasan otpor »glavnom potpaljivaču rata, — Hitlerovom fašizmu«. Borba protiv ratne opasnosti spolja nedjeljiva je od borbe protiv unutrašnjih fašističkih snaga; borba za odbranu slobode i nezavisnosti Jugoslavije neraskidivo je povezana sa borbom za nacionalnu slobodu i demokratiju u zemlji. Istorijska zadaća jedinstvene Pučke fronte sa KPJ na čelu jeste pretvaranje Jugoslavije »u slobodan savez slobodnih naroda, u demo­ kratsku federativnu državu«. Pripadnici nacionalnih pokreta moraju shvatiti »da svaka igra sa separatističkim tendencama, svaka pomirljivost prema fašističko-nacionalističkim elementima (Frankovci na čelu sa Pavelićem i ma­ kedonski fašisti. . . Vanče Mihajlova) ide na ruku rovarenju stranih impe­ rijalista, koji guraju svijet u rat«. Unutar Pučke fronte neophodno je je­ dinstvo u smislu zahtjeva za potpunu ravnopravnost hrvatskog, slovenskog i drugih potlačenih naroda, za sazivom Konstituante i za obrazovanjem na­ rodnih skupština (Hrvatski sabor itd.), u nacionalnim područjima zemlje. Pri tome, K PJ ne postavlja »kao uvjet da se . . . lozinka o republici uključi u zajednički program Pučke fronte«.777 Vodeća riječ K PJ u formiranju platforme širokog Narodnog fronta po­ tvrđivala je da je na političkoj sceni ona osvajala sve istaknutiju ulogu i, mada još uvijek ilegalna kao politička stranka, svojom aktivnošću u mije­ njanju političkih odnosa ona je postala faktor s kojim se u tokovima po­ litičkog života moralo ozbiljno računati. Sama ideja Narodnog fronta teško se probijala u vrhovima političkih stranaka građanske opozicije, u toj struk­ turi bila više dočekivana s otporom i odbijanjem nego sa razumijevanjem i prihvatanjem,778 ali je zato u masama stranačkih pristalica nailazila na pozitivan odnos i sve izrazitiju podršku. Odbijajući da sa KPJ idu u zajed­ ničku borbu za demokratiju, socijalnu pravdu, nacionalnu ravnopravnost, za odbranu nezavisnosti Jugoslavije koju su neposredno ugrožavale fašističke sile Njemačka i Italija, vodstva ovih stranaka morala su da sa razočarenjem posm atraju kako široke narodne mase, koje su im godinama poklanjale povjerenje, podržavaju i slijede antifašističku, narodnofrontovsku liniju KPJ. Patriotizam se uvijek morao djelom posvjedočavati. Unutar opozicionih stranaka odvijao se veoma intenzivan proces diferencijacije.779 Njegova du­ bina iskazivala se nužno u širini, a širenje je zahtijevalo da se dalje pro­ dubljuje. Zahtjevima K PJ za radikalno-demokratskim mijenjanjem unutrašnjih političkih odnosa i uspostavljanjem državnog uređenja na osnovama nacio­ nalne ravnopravnosti odgovarala su njena spoljnopolitička opredjeljenja; 777 PROLETER—br. 2—februar—1937—Proglas CK KPJ od januara 1937. go­ dine: »Protiv ratne opasnosti, protiv napadaja fašističke reakcije«. Udružimo sve demokratske snage u borbenu pučku frontu i u Jugoslaviji! Radnom narodu! Svim narodima Jugoslavije!« 778 Dr Ivan Ribar—n.dj. — str. 72/73. 779 Josip Broz Tito—n.dj. — Izvještaj Tita br. 2—14. april 1937—str. 74. 306

borba za demokratiju u zemlji, borba protiv fašističke opasnosti spoljä. Kao dio međunarodnog komunističkog pokreta, KPJ je od svoga osnivanja zahti jevala priznanje SSSR-a, pružala podršku njegovoj međunarodnoj političkoj orijentaciji, a sada se veoma aktivno zalagala za jačanje Male antante i Balkanskog sporazuma i njihovo povezivanje i saradnju sa SSSR-om, za saradnju i savez SSSR-a sa Francuskom i evropskim demokratskim zemljama protiv agresivnog bloka fašističkih sila. Kao i u borbi za rješavanje unutraš­ njih političkih, ekonomskih i društvenih pitanja, KPJ je tražila oslonac u širokim narodnim masama i u svome spoljnopolitičkom opredjeljenju. Uvje­ rena da u tom pogledu izražava stvarne nacionalne interese, ona je s pouzda­ njem očekivala da će dosljednom borbom protiv profašističkog kursa vlade ojačati antifašistički Narodni front i u njemu izgraditi i steći autoritet istrajnog borca za demokratiju, nacionalnu ravnopravnost u zemlji i nacional­ nu nezavisnost zemlje. To se svom jasnoćom potvrdilo u demonstracijama, koje je KPJ organizovala u Beogradu u martu 1937. godine prilikom zvanične posjete Jugoslaviji grofa Ćana, ministra spoljnih poslova fašističke Italije. Jugoslavenska vlada i italijanski ministar spoljnih poslova mogli su se neposredno uvjeriti da narod u Jugoslaviji odbacuje politiku saradnje i pove­ zivanja sa fašističkom Italijom. Bio je to prvi primjer da je KPJ »uspješno mobilisala mase na jednom spoljno-političkom pitanju«.780 Već sljedećeg mjeseca, u aprilu, široke mase Beograđana potvrdile su svoje demokratsko i antifašističko opredjeljenje u drugoj prilici i na obrnut način. Posjeta mi­ nistra spoljnih poslova čehoslovačke Edvarda Beneša Jugoslaviji bila je motiv snažnih manifestacija prijateljstva i saveza između zemalja Male antante, koji je svojom profašističkom spoljnom politikom potkopavao režim Stojadinović-Korošec-Spaho.781 Sve jasnije ocrtavala se linija razgraničenja iz­ među vladinog kursa povezivanja zemlje sa vodećim fašističkim državama Njemačkom i Italijom i demokratskog, narodnofrontovskog, antifašističkog pokreta, koji je tom kursu pružao otpor i usvajao spoljnopolitičku orijenta­ ciju KPJ odbrane nezavisnosti Jugoslavije putem jačanja antifašističkih me­ đunarodnih saveza sa SSSR-om na čelu. Pravac raspoloženja koji su ispoljile martovske i aprilske antifašističke demonstracije i manifestacije u Beogradu nije u to vrijeme još bio dominan­ tan u revolucionarnom demokratskom pokretu u cijeloj zemlji, ali je sva­ kako bio indikativan elemenat u njemu. Neravnomjernost u razvoju narodno­ frontovskog pokreta, u kome se izražavala aktivna prisutnost i vodeća uloga KPJ bila je njegova objektivna zakonitost. Razvijeniji je nužno bio u napred­ nijim sredinama, u kojima je aktivnost KPJ imala i ispoljavala integralne političke sadržaje od konkretnih ekonomskih akcija do opštejugoslavenskih političkih inicijativa od značaja za međunarodni položaj i budućnost zemlje. Skučeniji svakako u zaostalijim socijalno-političkim odnosima, gdje je poli­ tičku aktivnost dominantno motivirao i određivao materijalni položaj rad­ ničke klase, a organizacije KPJ nalazile se još izvan sfere »čiste« politike ili se u njoj povremeno pojavljivale i okušavale. 780 »Pregled istorije SKJ« — str. 231. Vuk Vinaver—»KPJ i problem odbrane Jugoslavije ...« —str. 216. 7*i »Pregled istorije SKJ«—str. 231. Vuk Vinaver—»Komunistička Partija Jugoslavije i Mala Antanta (1920—1938)« — str. 548. 307

Kao manifestacija objektivne' zakonitosti u razvoju revolucionarno-denlökratskog pokreta i KPJ, ova neravnomjernost temelji se u ovo vrijeme u Bosni i Hercegovini na nacionalnoj političkoj podvojenosti radničke klase, potvrđuje i izražava u preovlađivanju oblika borbe za poboljšanje ekonom skog položaja radnika. U smislu podvajanja i konfrotacije radničke klase u Bosni i Hercegovi­ ni na nacionalno-političkoj osnovi naročito živu aktivnost razvijali su na­ cionalni i režimski sindikati. N amjera im je bila da radnike po liniji njiho­ vog nacionalnog, odnosno političkog opredjeljenja integrišu u matične nacio­ nalne i političke pokrete. Pri tome, vodila se jedna politička igra, čija se jedina dosljednost iskazivala i potvrđivala u odsustvu svake principijelnosti. Da bi ojačali svoje sindikate, pozivali su u njih radnike iz svih nacionalnih zajednica, a istovremeno su isticali da je uspon nacionalnog i političkog pokreta osnovna pretpostavka za ostvarenje njihovih radničkih klasnih i eko­ nomskih ciljeva. Što bude jača HSS, to su i pripadnici HRS bliži ispunjenju svojih konkretnih zahtjeva. Što su veći politički ugled i moć HSS-a, to su čla­ novi HRS-a sigurniji da će njihov opšti i materijalni i društveni položaj posta­ jati stabilniji.782 U interesu jačanja režimskog sindikata JUGORAS-a među radni­ cim a u Bosni i Hercegovini, njegov »vođa«, ministar socijalne politike i narodnog zdravlja Dragiša Cvetković, izlagao je »radnički« program JRZ na zboru radnika u Sarajevu i uvjeravao radnike da će u JUGORAS-u naj­ uspješnije rješavati sva svoja pitanja, da iza JUGORAS-a stoji snažna poli­ tička zajednica, JRZ i vlada Stojadinović-Korošec-Spaho.783 Ideologija JRZ, HRS i drugih nacionalnih sindikata bila je u suštini identična: klasna saradnja u okviru narodne cjeline i odbacivanje klasne borbe, koja u ime raznih internacionala razara snagu i budućnost naroda, čiji je dio radnička klasa.784 Tako se parolama jedinstva narodnog pokreta i integriteta nacije sprečavalo jedinstvo radničke klase, koje je predstavljalo osnovnu pretpostavku u borbi protiv fašizacije društveno-političkog života u zemlji i kohezioni, integrabilni faktor nacionalnih otpornih snaga u od­ brani njene nacionalne nezavisnosti. Aktivnost nacionalnih građanskih stra­ naka u smislu nacionalno-političkog integrisanja »njihovih« radnika nije mogla zaustaviti proces razvijanja jedinstva radničke klase i radničkog po­ kreta, niti je mogla značajnije djelovati u pogledu pozitivnog mijenjanja materijalnog položaja radnika u nacionalnim sindikatima, ali je svakako usporavala i kočila taj proces. U borbi za bolje uslove rada i života radnici su se osvjedočavali da je njihovo klasno jedinstvo, a ne nacionalno jedinstvo 1 klasna saradnja i solidarnost, pravi put do uspjeha. Stoga su se oni u sve većem broju okupljali u podružnicama URSSJ, u njima učvršćivali osnove klasnog jedinstva i sticali svijest da snaga i uspon političkog pokreta rad­ ničke klase počiva i raste iz njihovog jedinstva. U ovo vrijeme URSSJ je postao glavno područje, na kome je K PJ u Bosni i Hercegovini vodila borbu za jedinstvo radničke klase. To se potvrdi­ lo u štrajkovima većih razmjera i krupnijeg ekonomskog i političkog zna­ 782 A BH—BUDB—Pov. DZ-br. 1246/1937. 783 JUGOSLAVENSKI LIST—Sarajevo—br. 92/1937. 784 Dr Ahmed Hadžirović—n.dj. — str. 425—427. 308

čaja, kao što su, na primjer, štrajkovi građevinskih radnika u Mostaru, rad­ nika u Željezari Zenica, radnika na Unškoj pruzi Bihać-Knin itd.785 U tarif­ nim akcijama i štrajkovima tokom 1937. godine, koji su i brojem i rezul­ tatima nadmašili radničke akcije u prethodnim godinama,786 radnička klasa u Bosni i Hercegovini pokazala je da u njoj postoje velike revolucionarne energije i mogućnosti da na političkoj sceni igra ulogu samostalnog i uticajnog faktora. Rezultat okupljanja radnika u organizacijama URSSJ, uspon sindikal nog pokreta u Bosni i Hercegovini potvrđivao je da se u radničkoj klasi živo razvijao proces, za koji je karakteristično jačanje jedinstva radničkog pokreta socijalističke ideološke orijentacije i potiskivanje i slabljenje ideo­ logije nacionalnog jedinstva i okvira radničkog pokreta i uzajamnog razu­ mijevanja i solidarnosti društvenih klasa iste nacije. Ovaj uspjeh nije mogao da se postigne bez upornog djelovanja i zala­ ganja malobrojnih organizacija KPJ u Bosni i Hercegovini. Istovremeno, ostvareni stepen razvoja radničkog pokreta u Bosni i Hercegovini bio je osnova za širu i sadržajniju aktivnost KPJ. U toj aktivnosti dominantno mjes­ to i značaj imalo je pokretanje radničke klase i naroda Bosne i Hercegovine na otpor unutrašnjoj i spoljnoj opasnosti od fašizma. Bile su stvorene neop­ hodne pretpostavke za otvaranje nove etape u razvoju i afirmaciji KPJ u Bosni i Hercegovini. Mladim partijskim kadrovima, koji se nisu mirili sa sektaškom praksom zatvaranja Partije u ilegalne ćelije pripala je uloga ini­ cijatora i nosioca obnavljanja aktivnosti KPJ i njenog izvođenja na pozor­ nicu političkog života u Bosni i Hercegovini. Dugi niz godina zanemarivana u CK KPJ i na periferiji njegove pažnje, bosanskohercegovačka pokrajinska organizacija KPJ stvorila je konačno pređuslove da sopstvenim snagama pristupi postavljanju nagomilanih i složenih pitanja i protivrječnosti društve­ nih, ekonomskih, političkih i nacionalnih odnosa u Bosni i Hercegovini i političkog položaja Bosne i Hercegovine u zemlji i da u toj veoma komplek­ snoj problematici nalazi osnovne sadržaje i motive svoje političke akcije i prakse. Borbom za demokratiju u zemlji napredni studentski pokret na beograd­ skom univerzitetu pokazao je velike mogućnosti KPJ da djeluje na širo­ kom političkom planu i da ostvaruje sve jači uticaj na politička kretanja i tokove u Jugoslaviji. Bila je to prava škola novih, mladih kadrova KPJ, među kojima je značajan broj poticao iz Bosne i Hercegovine. U proljeće 1937. godine bosanskohercegovački studenti — članovi KPJ dobili su zadatak da se po dolasku u svoja mjesta povezu sa organizacijama, odnosno pojedi­ nim komunistima, da se aktiviraju na terenu i prenesu partijskim organiza­ cijama svoja iskustva stečena u radu sa omladinom. »Po povratku na studije svi članovi Partije bili su dužni da preko Univerzitetskog komiteta KPJ pod­ nesu izvještaje o svome radu, zapažanjima i si. Ti izvještaji su slati CK-u«.787 ™ A BH—BUDB—Pov. DZ-br. 2304/1937. A—CK SK BiH—RP—II—164. 786 »Po broju zaposlenih radnika, po privrednom poletu i po broju tarifno-štrajkačkih akcija 1937. godina predstavlja rekordnu godinu. U oko 70 tarifno-štrajkačkih akcija učestvovalo je blizu 30 hiljada radnika, što znači da je više nego svaki treći radnik u Bosni i Hercegovini ove godine po jedanput učestvovao u nekoj tarifnoj ili štrajkačkoj akciji«—(dr Ahmed Hadžirović—n.dj.—str. 308). 787 A—CK SKJ—MG—2043/11—Uglješa Danilović—»Partijska organizacija u Bosni i Hercegovini 1936—1941«. 309

Ovom prilikom uspostavljene su veze sa organizacijama u Tuzli, Banja Luci, Mostaru, Sarajevu, Bijeljini, Brčkom i utvrđeno stanje partijske aktiv­ nosti u njima.788 Bio je to značajan korak koji je preduzeo CK KPJ u cilju povezivanja i objedinjavanja partijskih organizacija u Bosni i Hercegovini i njihovog aktiviranja na glavnim zadacima koje je otvarala borba za demokratiju, socijalnu pravdu, nacionalnu ravnopravnost i odbranu nezavisnosti zemlje od opasnosti fašističke agresije. Karakteristično je da se prilikom provođenja u život ove inicijative moglo konstatovati da su se najaktivniji pokretači partijskog rada u navedenim m jestima nalazili u redovima mla­ đih kadrova, koji su, kao i studenti-komunisti, pripadali generaciji između 20 i 25 godina, što je, samo po sebi, indiciralo da se u partijskim organi­ zacijam a u Bosni i Hercegovini vršila prirodna smjena njihovog rukovo­ dećeg sastava, da su stara shvatanja i metodi ustupali mjesto novim, mo­ dernim. To je bio neophodan uslov da i u političkom životu Bosne i Hercego­ vine K PJ zauzme m jesto koje joj pripada po njenim realnim mogućnostima i u skladu sa razvojnom perspektivom. Mladoj generaciji pripadala je grupa koimunista iz Banja Luke, koje je sud za zaštitu države u Beogradu u m artu 1937. godine osudio zbog širenja komunističke propagande i protuza­ konitog političkog djelovanja.789 U Sarajevu je u to vrijeme takođe »politički i društveno najaktivniji elemenat bila omladina«.790 ti Tuzli je, »brojnija p le ja d a ... borbenih i požrtvovanih omladinaca: radnika, šegrta, seljaka, studenata i učenika« potvr­ đivala spremnost za »raznovrsnu društveno-političku aktivnost« u antifašis­ tičkom, revolucionamo-demokratskom pokretu, kome je stajala na čelu K PJ.791 Partijska organizacija u Mostaru bila je brojnija nego u drugim mjestima Bosne i Hercegovine. Imala je »nekoliko ćelija i MK. Tu je bio dobro razvijen rad sa sindikatima i om ladinom . . . U radu sa omladinom najaktivniji su bili studenti, ali je bila obuhvaćena i radnička omladina«.'97 Tako je orijentacija na podmlađivanje kadrova u rukovodećim organi­ ma K PJ već u početku došla do pozitivnog izražaja u partijskim organiza­ cijam a u Bosni i Hercegovini. Međutim, i ovdje se radilo o procesu.koji je bio koliko potreba unutrašnjeg razvoja KPJ, toliko istovremeno i elementar­ ni preduslov njenog prilagođavanja i osposobljavanja za odgovornu ulogu u složenim i protivrječnim odnosima u zemlji i njenom nezavisnom položaju. Izvor mladih partijskih kadrova nalazio se u organizacijama SKOJ-a, u kome je relativno brže preovlađivalo shvatanje o potrebi aktivnog uključivanja u masovne omladinske organizacije, o značaju nacionalno-kulturnog rada i pi­ tanja u njegovoj političkoj praksi i naročito o neophodnosti stvaranja snaž­ 788 Uglješa Danilović—»Partijska organizacija u Bosni i Hercegovini tridese­ tih godina, novi kurs partijske djelatnosti i četvrta partijska konferencija KPJ za Bosnu i Hercegovinu«—Opredjeljenja — br. 9—septembar 1978—str. 40/41. 789 A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 1952/1937. 790 Hasan Brkić—»Obnavljanje partijske organizacije u Sarajevu posle 1936. godine«—»Četrdeset godina«—»Zbornik sećanja aktivista jugoslavenskog revolu­ cionarnog radničkog pokreta 1935—1941 (I deo) — 3—Beograd—1960—str. 92. 791 Franjo Herljević—»Plima revolucionarnog radničkog pokreta i rad orga­ nizacije KPJ u Tuzli od 1937—1941. godine«— »Tuzla u radničkom pokretu i revo­ luciji«—knj. I—str. 638. 797 Kao pod 787. 310

nih antifašističkih nacionalnih pokreta omladine u procesu izgradnje je­ dinstvenog revolucionarno-demokratskog i. antifašističkog pokreta mlade ge­ neracije Jugoslavije.743 Pojačana aktivnost KPJ i SKOJ-a u prvoj polovini 1937. godine u Bosni i Hercegovini došla je kao rezultat razvoja samih partijskih i skojevskih organizacija u Bosni i Hercegovini, kao uspjeh mlađih kadrova koji su imali i znanja i smjelosti da uklanjaju zidove između Partije i masa, koje su podizali režimi pseudoparlamentarne demokratije i otvorene diktature, a metod ilegalnog partijskog rada prihvatio kao objektivno stanje i postojane uslove. Sto se više osjećao uticaj KPJ u političkom životu Bosne i Hercego­ vine, utoliko je opšta nacionalno-politička problematika u Bosni i Hercegovi­ ni bila prisutnija u definisanju nacionalnog programa KPJ. S tim u vezi može se konstatovati da u Bosni i Hercegovini nisu postojali razvijeni autonomni nacionalni pokreti, kao u drugim jugoslavenskim zemljama, u kojima su oni svojim progresivnim i revolucionarnim karakterom privukli pažnju KPJ. Kao što je prethodno utvrđeno, rukovodstvo KPJ je sa izvjesnim zakašnjenjm shvatilo njihov ogromni revolucionarni politički značaj i opredijelilo se za najaktivnije učešće KPJ u njima, pošto su oni u svojim redovima već bili okupili široke mase potlačenih naroda. Tokom mnogih godina unutrašnje državne krize K PJ. je neposrednim uključivanjem i borbom u revolucionar­ nim nacionalnim pokretima u Hrvatskoj, Sloveniji, Crnoj Gori, Makedoniji zauzela relativno istaknuto mjesto i ostvarivala značajan uticaj u njihovom revolucionarno-demokratskom razvoju i orijentaciji. Nacionalno-politički pro­ blemi Bosne i Hercegovine, međutim, sporije su se probijali i nalazili mjesto među zadacima KPJ u njenoj strategiji i taktici. Njihovo postepeno uvaža­ vanje i situiranje u opšti partijski projekt rješavanja nacionalnog pitanja u Jugoslaviji nije došlo kao posljedica nacionalnih pokreta iz Bosne i Herce­ govine, već prije svega kao rezultat saznanja i shvatanja koje se formi­ ralo u samom rukovodstvu KPJ da Bosna i Hercegovina predstavljaju spe­ cifičnu političku zajednicu, koja usljed nacionalno mješovitog sastava stanov­ ništva nema jedinstveno nacionalno obilježje. To shvatanje ubjedljivo je izrazio Josip Broz Tito u navedenom Pismu za Srbiju i od tada ono je prisutno u raznim direktivnim tekstovima CK KPJ, odnosno njegovih čla­ nova, koji se svojom sadržinom bave razmatranjem nacionalnog pitanja u Jugoslaviji. U nastojanju da se organizaciono-politički formira Narodni front kao opštejugoslavenska demokratska, antifašistička politička organizacija, koja će u svojim redovima okupljati široke radne, patriotske i progresivne snage iz svih društvenih slojeva i naroda Jugoslavije, KPJ je posebno vodila računa o unutrašnjoj nacionalnoj strukturi Fronta kao bitnom preduslovu njegovog jugoslavenskog okvira i karaktera. Saglasno takvom stanovištu, trebalo je prethodno stvoriti Narodni front u pojedinim zemljama Jugoslavije, da bi se na taj način izgradile i osigurale pretpostavke za organizovanje Narodnog fronta Jugoslavije. Ovakav postupak u stvaranju Narodnog fronta u Jugosla­ viji diktirala je »činjenica da je u političkom životu Jugoslavije dominirao 743 Josip Broz Tito—Sabrana djela—III—»SKOJ na novom putu«—str. 81/82. 311

nacionalni problem«,794 koji se u ovom slučaju obavezno morao respektovati i uvažavati. Razmatrajući njegöVu organizacionu stfufctUru uslbvljenu posto­ janjem nacionalnog problema u zemlji, sekretar CK K PJ Milan Gorkić pod­ vlači da će Narodni front u svakoj od pojedinih zemalja — »Srbiji, Hrvatskoj, Dalmaciji, Sloveniji, Vojvodini, Bosni, Crnoj Gori i Makedoniji« — morati da ima »svoje specifično obilježje i svoje specifične zadaće«.795 Po njegovom uvjerenju »najuža saradnja između Narodne fronte u pojedinim zemljama« predstavlja neophodan preduslov za stvaranje Narodnog fronta Jugoslavije, čiji akcioni program opredjeljuju »zadaće koje su zajedničke Narodnoj fron­ ti u svakoj od zemalja države«.796 S obzirom ha nacionalnu složenost Jugo­ slavije, Gorkić podvlači veliku ulogu Narodnog fronta »da pojedini narodi i historijsko-političke jedinice države Jugoslavije dobiju svoje nacionalne skupštine (sabore)« u kojima »svakom narodu treba da bude data mogućnost i sloboda da po svojim unutrašnjim pitanjima koja nisu obuhvaćena u zajed­ ničkom poslovanju cijele države rješava po svojoj volji, potrebi i nahođe­ nju«.797 Za razliku od Ustavotvorne, odnosno opštejugoslavetnske skupštine, koja će pretežno biti okrenuta razm atranju i rješavanju nacionalnih problema, Gorkić sm atra da će »u nacionalnim skupštinama frontovi biti jače klasno i socijalno obojadisani*.79® Od IV zemaljske konferencije, koja je odlučila da se pristupi stvaranju KP Hrvatske, KP Slovenije i KP Makedonije (u najbližoj budućnosti) u ok­ viru jedinstvene KPJ, unutrašnji politički razvoj u zemlji pružio je srtažnu afirm aciju nacionalnom principu u političkoj praksi K PJ. Usklađujući nacio­ nalni princip sa principom demokratskog centralizma u svojoj unutrašnjoj izgradnji, K PJ je nastojala da organizacionu strukturu Narodnog fronta pri­ lagodi federativnom principu uređenja države. Istovremeno, pozivajući se ina Proglas CK K PJ od januara 1937. godine, u kome je izložen partijski projekt zajedničke platforme Narodnog fronta, Gorkić je konstatovao da Na­ rodni front u Jugoslaviji »još nema svoga programa«, jer se »demokratske snage još nisu mogle složiti na jednom opredeljenom zajedničkom progra­ mu«.799 Put do takvog programa išao je, po Gorkićevom uvjerenju, preko na pora da se postigne sporazum »o onome što je svima zajedničko«, pri čemu je potrebno neumorno »isticati ono što nas spaja«.800 Svim demokratskim snagama, koje K PJ poziva da form iraju Narodni front, zajednička je, bez sumnje, težnja za nacionalnom ravnopravnošću, koja se osigurava federa­ tivnim uređenjem Jugoslavije, tj. jugoslavenskom federacijom ravnopravnih nacionalnih i istorijsko-političkdh jedinica. Prema stanovištu CK KPJ, koje je obrazlagao i zastupao njegov sekretar, Bosna i Hercegovina je, uz Vojvodinu i Dalmaciju, trebalo da dobije položaj istorijsko-političke jedinice. Zahtjev za obrazovanjem radničko-seijačkih republika u sovjetskoj Jugoslaviji, ođ794 Milan Gorkić— »Specifičnost političkog položaja u Jugoslaviji«—KLASNA BORBA—Marksistički časopis—Organ KPJ—(sekcije Kl) — br. 1—2; juni—1937— str. 59. 795 Isto—str. 58. 796 Isto—str. 59. 797 Isto—str. 798. 798 Isto—str. 60. 799 Isto—str. 64, 65. 800 isto— 312

nosno Balkanskoj sovjetskoj federaciji definitivno je napušten, a opredjelje­ nje KPJ za federativno uređenje Jugöslavije dobilo je svoju konkretizaciju u obliku ravnopravnih nacionalnih i istorijsko-političkih jedinica. Ispunjavajući odluke IV zemaljske konferencije KPJ, slovenački ko­ munisti prvi su krajem aprila 1937. godine održali Osnivački kongres KP Slovenije. Rukovodstvo KPJ ocijenilo je da će Kongres »olakšati slovenačkom proletarijatu ostvarenje njegovog istorijskog poziva: da ujedini pozitivne i napredne snage slovenačkog naroda u borbi za nacionalnu ravnopravnost Slovenije i za bolji i srećniji život slovenačkog naroda«.801 Uporedo sa završ­ nim pripremama osnivačkih kongresa KP Slovenije i KP Hrvatske u kojima su neposredno učestvovali njegovi članovi, CK KPJ razvio je veoma živu aktivnost u organizovanju Narodnog fronta na osnovi i u duhu načela nacio­ nalne ravnopravnosti jugoslavenskih naroda i nezavisnosti Jugoslavije. U tom pogledu od posebnog značaja bila je platforma CK KPJ za osnivanje Narod­ nog fronta. Ona je pružala mogućnosti Komunističkoj partiji Jugoslavije za čvrsto povezivanje radničke klase sa snagama revolucionarnih nacionalnih pokreta i drugim snagama demokratije, za ostvarivanje njene sve istaknutije uloge u procesu njihovog stapanja u jedinstveni antifašistički pokret za demokratiju, ravnopravnost naroda, mir i odbranu nezavisnosti zemlje.

U ovoj strategiji KPJ i njenim temeljnim principima, u praksi njenog ostvarivanja rađalo se shvatanje o specifičnom političkom obilježju i mjestu Bosne i Hercegovine u jugoslavenskoj federativnoj državnoj zajednici. Od snaga demokratskog, progresivnog, narodnofrontovskog pokreta, prvenstveno u samoj Bosni i Hercegovini, od njihove idejno-političke razvijenosti i spo sobnosti da sagledaju istorijski složeni nacionalni fenomen u Bosni i Herce­ govini u njegovoj ukupnoj društveno-istorijskoj uslovljenosti i razvoju zavi­ silo je pronalaženje političkog oblika situiranja Bosne i Hercegovine u fe­ derativnoj Jugoslaviji i adekvatno njenom istorijski formiranom specifičnom nacionalno-političkom obilježju. Trajno rješenje moglo se tražiti i naći u istoriji i progresivnim tendencijama u okviru savremenog stanja i kretanja. Bio je to u prvom redu politički problem naprednog pokreta u Bosni i Hercegovini. Njegovo cjelovito sagledanje bdio je duboko povezano sa progre­ sivnim razvojem samog pokreta koji je težio socijalizmu. Realna socijalistič­ ka perspektiva ukidanja i prevazilaženja istorijske socijalno-kulturne kom­ pleksnosti protivrječnog karaktera nacionalno-političkog fenomena Bosne i Hercegovine nužno je morala da Se gradi na istorijskom nasljeđu i njegovim stabilnim podestima. Istovremeno, bio je to i opštejugoslavenski problem, jer je trajno definiranje položaja Bosne i Hercegovine bilo duboko uslovljeno uspostavljanjem novih, demokratskih, ravnopravnih odnosa između srpskog i hrvatskog naroda u cjelini, u kojima je njihovom stabilndšću onemogu­ ćeno preovlađivanje i ostvarivanje tendencija suprematije i hegemonije. 801 »Ustanovitev Komunistične Stranke Slovenije mora slovenskemu proleta­ rijatu olajšati izpolnitev njegovega zgodovniskoga poslanstva: da združi pozitivne in napredne sile slovenskega naroda v boju za narodno enakopravnost Slovenije in za boljše ter srečnejše življenje slovenskega naroda.. .«(M. Gorkić—»Živela Komunistička stranka Slovenije«—PROLETER—br. 7—juni 1937—str. 2. 313

Iako su objektivni interesi radničkog pokreta u Jugoslaviji, uopšte, kao i u Bösni i Hercegovini, zahtijevali da se uklanjaju nesporazumi i. suprot­ nosti i djeluje u pravcu jedinstva, dugogodišnje stanje ideološke i organiizacionepolitičke podvojenosti radničkog pokreta opiralo se inicijativama i potre­ bama političkog okupljanja radničke klase na jedinstvenoj akcionoj platfor­ mi i orijentaciji. Otvoren u bazi radničkog pokreta, što se potvrđivalo učeš­ ćem radnika u mnogim ekonomskim i drugim akcijam a bez obzira na nji­ hovu pripadnost raznim nacionalnim radničkim organizacijama,802*proces poli­ tičkog jedinstva radničkog pokreta bio je sputavan i dalje doktrinerstvom i ideološkim blokadama, čiji nosioci nisu imali sluha za složena previranja, promjene i tendencije u političkim odnosima i kretanjima u zemlji i društ­ vu. To u punoj mjeri važi za rukovodeće ljude SPJ u Bosni i Hercegovini. Njihova prisutnost u političkom životu imala je po obliku pretežno publi­ cistički karakter, lišena težnje da se analiziraju realni odnosi i ulazi u akciju za njihovo demokratsko, progresivno mijenjanje. Pitanja koja su razmatrali bila su veoma aktuelna pitanja socijalističkog pokreta, ali pristup njima nosio je izrazito doktrinarno-akademsko obilježje, a samo njihovo razma­ tranje bilo je načelno-apstraktno, daleko od najtanje veze sa konkretnom realnošću. Iz socijalističke publicistike toga vremena ništa niie govorilo u smislu aktivnog političkog postavljanja socijalista prema nemirnim i usta­ lasanim društveno-političkim tokovima. Kao da su bosanskohercegovački so­ cijalistički prvaci više željeli poziciju neutralnih, »objektivnih« posmatrača zbivanja nego ulogu političkog aktera u njima. Pristupajući razm atranju problematike odnosa demokratiie i proleta­ rijata Sreten Jakšić odabrao je nesumnjivo veoma akteulno političko pitanje. Ali, aktuelnost teme niie praćena analizom konkretnih uslova položaja i borbe radničke klase u zemlji. Ponavljanje stanovišta da je »demokrati ja najvažniji interes proletarijata«"® u zemljama demokratiie kao i u zemljama desnih i lijevih diktatura ne kazuje jugoslavenskom proletarijatu ništa odre­ đeno o njegovom društvenom i političkom položaju, niti se time objašnjava zašto je politički život u Jugoslaviji sabijen u tijesne, nedemokratske okvire. Socijalistički proletarijat u Bosni i Hercegovini nije ništa dobijao sa dekla­ racijam a da nema socijalizma bez demokratiie i da demokratija otvara put u socijalizam. Razmatranje velikih principa lišeno povezivanja sa konkret­ nim odnosima realnoe političkog života, u kome se život i položaj 'rad­ ničke klase i masa obespravljenih naroda i ne naslućuje, imalo je svakako određene političke motive, ali to nisu bili motivi borbe za konkretne demo­ kratske, socijalističke interese proletarijata. Bio ie to jedan politički stil da se na principijelne poglede vodećeg socijalističkog kruga svrati pažnja nosilaca demokratske građanske politike, da se legitimnost toga kruga potvr­ di izvjesnom prisutnošću na političkoj sceni pred snagama građanske demo­ kratiie i održava aktuelnim zahtjev za njenim socijalističkim proširenjem. Eliminisana iz toga stila, konkretna akcija radničke klase predstavljala je 802 Josip Broz Tito—Sabrana djela—III—Izvještaj Tita br. 2, 14. april 1937— str. 68.— Edvardu Kardelju—Instruktoru CK KPJ—Oktobar 1937—str. 96. Dr Ahmed Hadžirović—n.dj.—str. 423. 8(0 Sreten Jakšić—»Demokratija i proletarijat« — SNAGA — br. 2—Sarajevo —1937—str. 3/4. 314

u intimnim mislima socijalističkih prvaka taktičku rezervu koja bi se akti­ virala u prvoj povoljnoj prilici, prije svega u 'parlamentarnim izborima';'; Socijalisti su već godinama potvrđivali da nemaju snage za borbu pro­ tiv sistema kapitalističke eksploatacije i snaga njegove političke strukture, da razvijanje i jačanje socijalističkog radničkog pokreta nije njihov neposredni motiv i neophodna praksa. Stoga nije slučajno što snagu proletarijata traže i vide izvan svoje zemlje, u evropskim demokratskim državama, prvenstveno u Francuskoj i čehoslovačkoj. Po mišljenju Sretena Jakšića socijalistički proletarijat ovih zemalja, u kojima on predstavlja vodeću snagu demokratije, postao je uzor proletarijatu u svijetu »kako treba da se bori za svoj program u sadašnjosti i u budućnosti«, a socijalne reforme Blumove vlade u inte­ resu radničkih masa pokazuju da »francuski proletarijat. . . danas ponosno korača na čelu svetskog proletarijata«.804 Kada se zanemari organizovana poli­ tička aktivnost u radničkoj klasi sopstvene zemlje, onda se taj nedostatak nadoknađuje isticanjem uspjeha koje ostvaruje proletarijat u određenim velikim državama. U proletarijatu velike države traži se »vođa svjetskog proletarijata«, pred čijom će snagom neminovno kapitulirati kompromitovana buržoaska politika. Do izbijanja prvog svjetskog rata Sreten Jakšić je takvu snagu identifikovao u proletarijatu Austrije; sada je otkriva u francu­ skom proletarijatu, dok istovremeno ne osjeća potrebu da govori o borbi radničke klase u Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji, gdje je ona uporno i uspješno proširivala prostor svoje socijalističke aktivnosti. Identičan pristup došao je do izražaja i u članku »Proletarijat i mir«, u kome Sreten Jakšić razmatra ovo krupno pitanje ne samo radničke klase svijeta već cjelokupnog čovječanstva. Tu on navodi poznate razloge koji opredjeljuju proletarijat protiv rata, a ne kazuje ništa o pripremanju rata koje vrše fašističke zemlje da bi ostvarile kontrolu i hegemoniju u među­ narodnim odnosima u svijetu. Propuštajući da govori o preorijentaciji spolj ne politike Jugoslavije pod vladom Stojadinović-Korošec-Spaho i tješnjem povezivanju sa fašističkim silama osovine Berlin-Rim, Sreten Jakšić vidi u demokratskim zemljama Velikoj Britaniji i Francuskoj glavni oslonac mira u svijetu i čelne snage protiv ratnog bloka evropske demokratije, u koji po­ red pomenutih država svrstava i SSSR. Ponavljajući stanovište da »samo u miru i putem demokratije i političkih sloboda proletarijat može očuvati dosadašnje tekovine i izvojevani lepu budućnost u punoj slobodi, jednakosti i novoj civilizaciji«,805 Sreten Jakšić sasvim zanemaruje značaj aktivne uloge proletarijata i svih demokratskih i antifašističkih snaga u borbi za odbranu nezavisnosti Jugoslavije, koju neposredno ugrožavaju fašističke sile Njemač­ ka i Italija. Razmatranje odnosa proletarijata Jugoslavije prema miru oba­ vezno je podrazumijevalo i zahtijevalo konkretnu analizu i temeljitu kritiku međunarodne politike jugoslavenske vlade, koja je nastojala da svoj profašistički kurs obrazlaže i prikazuje kao neutralnu poziciju Jugoslavije prema konfrontiranim blokovima.806 Opredjeljenje socijalista za mir bilo je ap­

71/72.

^Sreten Jakšić—»Snaga proletarijata«—SNAGA—br. 5—Sarajevo—1937—str.

805 Sreten Jakšić—»Proletarijat i mir«—SNAGA—br. 5—1937—str. 88. 806 »Dr Milan Stojadinović«—Ni rat ni pakt—Jugoslavija između dva rata— str. 466; 647—649.

straktno, načelno, deklarativno i ostalo van neposredne političke akcije organizov^nja i pokretanja proletarijata da svoj odnos prema miru potvrđu­ je spremnošću da brani nezavisnost zemlje od opasnosti fašističke agre­ sije i invazije. Borba za m ir jugoslavenskog proletarijata identifikovala se sa borbom svih nacionalnih snaga za očuvanje nezavisnosti Jugoslavije. So­ cijalisti nisu usvajali ovu političku filozofiju, a ni političku praksu, koja je s njom činila puno dijalektičko jedinstvo. Bavljenje opštim temama kao što su odnos proletarijata prema demokratiji, miru i putu u socijalizam pružalo je socijalistima izvanrednu moguć­ nost da iskazuju svoje načelno, teorijsko uvjerenje i opredjeljenje za socija­ lizam i da istovremeno prolaze pored živih pitanja prakse, koja su tražila jasne odgovore i stavove. To je svakako bila određena politička filozofija — socijalistim a se mogla činiti vrlo mudra i opravdana — jer načela i teoriju mogli su da ponavljaju i da u tome ne griješe, dok su odgovori na konkretna pitanja i zahtjeve političke realnosti i prakse morali biti novi, a ne ponov­ ljeni, postignuti samostalnim i izučavanjem stvarnih odnosa, a ne preuzeti od socijalističkih teoretičara i učitelja proletarijata minulih epoha. U tome se, po našem mišljenju, nalazi objašnjenje što su u razvoju socijalističkog radničkog pokreta u Bosni i Hercegovini socijalisti ostavili dubljeg traga svojim idejno-političkim stanovištem prema problemima unutrašnje državne krize i državnog preuređenja nego svojim pogledima o velikim temama bu­ dućnosti socijalizma i čovječanstva. To, međutim, ne znači da su ovi njihovi stavovi bili prihvaćeni u radničkom pokretu Bosne i Hercegovine i imali njegovu podršku. Problemi unutrašnje državne krize među socijalističkim prvacima Bos­ ne i Hercegovine najviše su privlačili Javu Jakšića. Suštinu krize, po njemu, činilo je ustavno pitanje, čije rješavanje zahtijeva sporazum između »zagre­ bačke« i »beogradske opozicije«. Da bi se ono uspješno riješilo, »potrebno je izazvati jedan veliki narodni demokratski pokret« iz koga bi proizišla »narodna vlada«, koja bi »sama po sebi za pravilno rješenje ustavnog pitanja bila veća garancija od svih prethodnih dogovora o proceduri«. Prateći »kre­ tanje duhova i ideja iz bliza«, Jovo Jakšić zaključuje da je »neizvjesnost« o načinu »kako treba da bude riješeno ustavno pitan je. . . glavna smetnja obnovi demokratije u našoj zemlji«. On sm atra da »tu neizvjesnost treba što prije ukloniti«,*07 ali se ne izjašnjava o metodu prevazilaženja i ukidanja neizvjesnog stanja. Međutim, stanovište bosanskohercegovačkih socijalista u tom pogledu nije bilo neizvjesno. Rješenje unutrašnje krize, odnosno ustavnog pitanja i obnovu demokratije oni su očekivali od sporazuma »za­ grebačke« i »beogradske opozicije«, kome su pružali više deklarativno-moralnu nego akcionopolitičku podršku. Kao svoj prilog diskusiji u traženju rješenja ustavnog pitanja Jovo Jakšić objavio je u ljeto 1937. godine brošuru pod naslovom »Ustavno pi­ tanje u Jugoslaviji«. B rošura se pojavila u trenutku kada se građanska opo­ zicija približavala zajedničkoj platformi državnog preuređenja. Bez preten­ zija da utiče na osnove ove platforme, Jovo Jakšić je učinio osvrt na istorijske korijene postojeće državne krize i najvažnije aktuelne koncepcije i stanovišta o njenom rješenju. Po njegovom uvjerenju osnovnu sadržinu807 807 8—str. 119. 316

Jovo Jakšić—»Ustavna borba i demokratija u Jugoslaviji«—SNAGA—br.

Ustavnog pitanja predstavlja hrvatsko pitanje, što praktično znači da njego­ vo rješenje spada u sferu srpsleo^hrvatskih odinosa, u stvari, da se unu­ trašnja državna kriza prevazilazi sporazumom između predstavnika Srba i Hrvata. Definisanje i identifikovanje ustavnog i hrvatskog pitanja i njegovo svođenje na odnose između Srba i Hrvata podrazumijeva izdvajanje Slovena­ ca, jer oni »imaju kompaktno etničko naselje i poseban književni jezik«. Pri razmatranju nužnosti sporazuma između Srba i Hrvata kao osnovnog preduslova za rješavanje hrvatskog, tj. ustavnog pitanja i teškoća koje se na tom putu otvaraju, Jovo Jakšić smatra da se mora respektovati činjennica da Srbi i Hrvati imaju jedan književni jezik, da široke mase naroda go­ vore jednim jezikom i da se u tome ogleda »glavni uslov« da Srbi i Hrvati »postanu jedinstvena nacija«.*0®To je, istovremeno, najvažniji objektivni fak­ tor koji motivira i čini neophodnim rješavanje ustavne krize, koja je otvo­ rena samim činom stvaranja zajedničke jugoslavenske države. Izlaz iz ustav­ ne krize Jakšić traži metodom kritičkog odbacivanja koncepcija koje zastu­ paju centralisti, nacionalni federalisti i istorijski autonomisti, smatrajući da se centralizam pokazao neodrživim, jer je stvorio ustavnu krizu; da je nacionalni federalizam kao oblik podjele države »na tri poludržave« prak­ tično neostvarljiv, jer su »i nacionalno i državno vrlo važni krajevi potpuno izmiješani«; napokon, istorijske autonomije ne mogu biti prihvatljiv oblik ni za Srbe ni za Hrvate, jer »najveći dio države nema nikakvih istorijskih granica«.80809810 Naime, pokrajinske granice mijenjale su se tako često, usljed čega njihova promjenljivost ne može činiti osnovu na kojoj bi se izvršilo preure­ đenje države. Pošto je odbacio navedene koncepcije, Jovo Jakšić kaže da su »demo­ kratski i socijalistički krugovi stali u većini na stanovište jedne države, protiv centralizma, a za nekoliko autnomnih ili federativnih jedinica okuplje­ nih oko glavnih ekonomskih centara bez obzira na tzv. istorijske granice«. Autori i pristalice ove koncepcije zalagali su se za autonomistički, odnosno federativni oblik preuređenja države u nedefimisanom broju jedinica, ali ne na nacionalnom principu, već na osnovama ekonomski i saobraćajno povezanih teritorijalnih cjelina, koje pružaju povoljne uslove za razvoj samo­ uprave i njeno približavanje širokim narodnim masama. Jovi Jakšiću je naročito bilo stalo do toga da svoju argumentaciju protiv prihvatanja statusa »istorijske autonomije« Bosne i Hercegovine pored istorijskih — jer je u dugom periodu turske vladavine stalno mijenjala granice — potvrdi i ojača i aktuelnim političkim razlozima. On sm atra da je postojanje »Muslimanskog pitanja« u suštini rezultat konfrontacije d ne­ moći srpskog i hrvatskog nacionalizma među Muslimanima, koje od pravo­ slavnih i katolika odvajaju samo vjerske razlike. Muslimani u Bosni i Herce­ govini i Sandžaku, sm atra Jovo Jakšić, u većini će se osjećati kao nešto po­ sebno i treće prema Srbima i Hrvatima sve »dok se većina pravoslavnih bude osjećala Srbima, a većina katolika samo Hrvatima«.®10 Iz takvog pristupa nacionalnim odnosima u Bosni i Hercegovini nametao se logičan zaključak da vjerski kriterijum ne može biti polazna 'tačka u opredjeljenju za (istorij808 Jovo Jakšić—»Ustavno pitanje u Jugoslaviji«—Beograd—1937—str. fl. 809 Ibidem. 810 i sto—str. 7. 317

sku) autonomiju Bosne i Hercegovine. Dopuštajući da se formira autonomna jedinica čiji bi politički, ekonomski i saobraćajni centar bilo Sarajevo, Jovo Jakšić se odlučno protivio podudaranju njenih granica sa teritorijalnim obimom Bosne i Hercegovine iz doba austrougarske vladavine. Podijeljeni i Okupljeni u nekoliko ekonomski uslovljanih i opravdanih autonomnih jedinica, Srbi i Hrvati će biti prvenstveno okrenuti ekonomskom napretku, a ne vjerskim razlikama i u tom procesu ekonomskog razvitka i podizanja stvaraće se neophodni uslovi »da postanu jedinstvena nacija«. Ukidanjem pritiska srpskog i hrvatskog nacionalizma na muslimansko stanovništvo uki­ da se ne samo muslimansko pitanje, već istovremeno otpadaju i razlozi za usvajanje autonomnog statusa Bosne i Hercegovine. Konstituisanje autonomnnih, odnosno federativnih jedinica u Jugoslaviji, na ekonomskom, a ne na teritorijalnom , odnosno vjerskom principu, uklanja najteže prepreke Srbima i Hrvatima na putu njihovog formiranja u jedan jedinstveni narod. Po mišljenju Jove Jakšića takva, na ekonomskogeografskim cjelinama zasnovana, koncepcija jugoslavenske federacije najbolje odgovara unutraš­ njim potrebama radničkog pokreta, koji »mora da računa na sve radnike bez obzira na to kome narodu, plemenu, vjeri, ili kraju pripadaju«. Među­ tim, iako su radnici zainteresovani za rješavanje nacionalnih, ustavnih i sličnih pitanja, »po prirodi same stvari, na rješavanje ovakvih pitanja socija­ listi ne mogu imati odlučan uticaj«.811 Polazeći od ovako kontraverznog gle­ dišta, Jovo Jakšić naglašava da »socijalističko stanovište ne sadrži nikakav konkretan predlog« za rješavanje ustavnog pitanja, pa je, stoga, za socija­ liste važnije kako će »ova pitanja posmatrati« nego kakve će »konkretne predloge« davati. Svoja razm atranja o rješenju ustavnog pitanja u Jugoslavi­ ji Jovo Jakšić zaključuje stavom da će socijalisti djelovati u pravcu »smiri­ vanja nacionalnih strasti«, raditi na »stvaranju narodnog sporazuma« i rje­ šavanju ustavnog pitanja, rukovodeći se potrebom da se stabilizuje ujedi­ njenje Južnih Slavena u jednim državnim granicama.812 Proglašavati ustavno pitanje glavnim pitanjem države, izjašnjavati se za neophodnost njegovog rješavanja, a istovremeno negirati njegovu izvornu sadržinu maglovitom i neizvjesnom perspektivom konstituisanja Srba i Hrva­ ta u jedinstvenu naciju; podvlačiti interes radničkog pokreta za nacionalna i ustavna pitanja i istovremeno proklamovati nezainteresovanost socijalista da radničkom pokretu ponude predlog za rješavanje ustavne krize u državi, to je moglo samo da unosi konfuziju među radnike, da ih demobilise i pasi­ vizira u borbi za preuređenje države na osnovama demokratije i nacionalne ravnopravnosti kao njenog konkretnog potvrđivanja. Sa pozicijom posmatrača, koju je predlagao Jovo Jakšić, radnički pokret socijalističkog opredje­ ljenja dobrovoljno se isključivao iz političke akcije rješavanja nacionalnog pitanja kada je izbor uspješnog rješenja predstavljao uslov njenog državnog opstanka. Građanskim strankam a, onim u vladinoj grupaciji, kao i onim u opozi­ ciji, odgovarala je politička apstinencija socijalističkog pokreta koju je zas­ nivao Jovo Jakšić u svojoj brošuri, kao i opredjeljivanje ustavnog karaktera nacionalnog pitanja u Jugoslaviji, a unitaristima među njima pogotovo nje­ gova teza o perspektivi nacionalnog integrisanja Srba i Hrvata. U redovima 8,1 Isto—str. 14. 812 Isto—str. 10. 318

KPJ. Jakšićevi stavovi bili sü ocijenjeni kao pogrešni. Reagirajući na njego­ vu brošuru »Ustavno pitanje u Jugoslaviji« u naprednom časopisu NASA STVARNOST (br. 9— 10; 1937), Veselin Masleša pisao je da Jakšićeve kon­ cepcije predstavljaju »pokušaj spašavanja ranije teorije o narodnom je­ dinstvu, koja je radničkom pokretu nanela velike štete«, da je pitanje da li su Hrvati nacija, »rešio hrvatski narod sam svojom dugom i upornom borbom za svoju nacionalnu afirmaciju« i da je rješavanje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji stvar borbe »živih naroda«, a ne političke kombina­ torike, koja ispoljava odbojnost prema istorijskim granicama i okuplja na­ rode oko »nebuloznih centara«.®13 Politička kretanja u zemlji pokazivala su da se demokratski, antifašis­ tički pokret nalazi u usponu, da se mijenja odnos snaga među akterima politič­ kog života. Sto je spoljnopolitička orijentacija režima bila izrazitija profašistička, to je otpor demokratskih, antifašističkih snaga bio politički organizovaniji i masovniji. Njemački ministar spoljnih poslova Fon Nojrat bio je u junu u Beogradu dočekan snažnim demonstracijama, koje nisu ostav­ ljale u sumnji antifašističko opredjeljenje širokih narodnih slojeva i aktivnu ulogu KPJ u njegovom formiranju.813814 U zemlji se stvarala veoma povoljna klima za uklanjanje ostataka sistema diktature i hegemonije i preure­ đenje države na osnovama demokratije i nacionalne ravnopravnosti. Tokom ljeta 1937. godine intenzivirana je razmjena mišljenja o pita­ njima unutrašnje državne krize između vodstva SDK i predstavnika Udru­ žene opozicije, kao i između kneza Pavla i opozicionih političara.815 Učesnici opozicionog bloka nastojali su da nađu zajedničku platformu, sa kojom bi mogli da izađu pred stranačke pristalice i široku javnost zemlje. Iako vodstva opozicionih stranaka nisu prihvatila prijedlog KPJ o stvaranju Narodnog fronta i zajedničkoj borbi protiv reakcionarne unutrašnje i spoljne politike vlade Stojadinović-Korošec-Spaho, KPJ je nastavila da pruža podršku naporima opozicionog bloka da postigne sporazum koji bi otvorio put obrazovanju demokratske vlade i rješavanju nagomilanih proble­ ma u socijalnim i nacionalnim odnosima u zemlji.816 Činila je to iz uvjere­ nja da se bez demokratije ne može postići nikakav ozbiljan napredak u prevazilaženju duboke i složene unutrašnje krize koja je ulazila u akutnu fazu opasnu po sam opstanak države. Postupala je tako jer je smatrala da je njena dužnost da ponese odgovornost pred radničkom klasom i narodi­ ma Jugoslavije u borbi protiv fašizma. Osnivački kongres KP Hrvatske, održan u avgustu 1937. godine, bio je značajan doprinos KPJ rješavanju nacionalnog pitanja u zemlji, borbi za demokratiju i odbranu državnog integriteta i nezavisnosti. Osnovni smisao i duh Kongresa izraženi su u njegovim stavovima i opredjeljenjima za bor­ bu hrvatskog i ostalih naroda za nacionalno i socijalno oslobođenje, za slogu i bratski sporazum između svih naroda Jugoslavije.817 Kao prethodno osni­ 813 Veselin Masleša—Dela — II—Jovo Jakšić—»Ustavno pitanje u Jugosla­ viji«—Sarajevo—1954—str. 59. 814 »Pregled istorije SKJ«—str. 231. 815 Ljubo Boban—n.dj. — str. 279—289. 816 Dr Ivan Ribar — n.dj.—str. 72/73. 817 PROLETER—br. 12—novembar 1937—»Proglas KSH« — str. 9. Josip Broz Tito — Sabrana djela — 3—Proglas osnivačkog kongresa Komunističke stranke Hrvatske—str. 122. 319

vanje KP Slovenije, i osnivanje KP Hrvatske predstavljalo je rezultat dugo* godišnje borbe K PJ ne samo za interese radničke klase već i za ideju na­ cionalne slobode, ravnopravnosti i bratstva među narodima Jugoslavije. Od posebnog značaja je stanovište Kongresa da je borba KP Hrvatske za rušenje Stojadinovićevog profašističkog režima nacionalnog ugnjetavanja neodvoji­ va od borbe protiv frankovačkih fašista, koji šire mržnju među narodima Jugoslavije, a hrvatskom narodu pripremaju nacionalno porobljavanje po diktatu i za račun njemačkih i italijanskih imperijalističkih agresora.*18 Kao partija radničke klase Hrvatske, Komunistička stranka Hrvatske uporno će se boriti za nacionalnu slobodu i ravnopravnost hrvatskog naroda u demokratskoj državnoj zajednici jugoslavenskih naroda. »Slobodna zajed­ nica slobodnih naroda — to mora postati Jugoslavija . . . Komunistička stran­ ka Hrvatske neće žaliti truda u borbi za jedinstvo radničke klase u Hrvatskoj i u čitavoj Jugoslaviji« 819 Osnivanje Komunističke stranke Hrvatske — kao i Komunističke stran­ ke Slovenije — imalo je veliki značaj ne samo za borbu radničke klase u Hrvatskoj — i Sloveniji — već za cjelokupan komunistički pokret u Jugo­ slaviji. Stvaranje ovih komunističkih stranaka u okviru jedinstvene KPJ bilo je izraz otpora radničke klase Jugoslavije »bezobzirnom prodiranju ino­ stranog fažizma«, kome treba da se odlučno suprotstavi cijela »slobodna, složna i miroljubiva Jugoslavija«.820 Shvatajući opštejugoslavenski značaj os nivačkih kongresa Komunističke stranke Slovenije i Komunističke stranke Hrvatske, komunisti u Srbiji razvijali su uvjerenje da je »sloga srpskog naroda, svih njegovih narodnih i demokratskih elemenata protiv fašizma i bratski savez sa ostalim narodima Jugoslavije« jedini put i način »da se odbrani od opasnosti fašizma i rata, od opasnosti raspada Jugoslavije«/21 Srpski komunisti su ocjenjivali da osnivanje komunističkih stranaka Slovenije i Hrvatske znači »v eliki k o r a k u n a p red k a slo z i sv ih n a ro d a Ju g o sla v ije u bor­ bi protiv domaćeg i inostranog fašizma, za demokratiju i nacionalnu slobodu i ravnopravnost — za slobodnu, složnu i miroljubivu Jugoslaviju«.822

Linija K PJ u znaku demokratizacije političkih odnosa, uspostavljanja nacionalne ravnopravnosti i odbrane nezavisnosti Jugoslavije od fašističkih agresora sticala je sve veću popularnost i podršku narodnih masa, naročito u centrim a i politički razvijenijim sredinama. Tako je svojom narodno8‘8 PROLETER—br. 12—1937—isto—str. 7. Josip Broz Tito—n.dj. — str. 119. •w PROLETER—br. 11—oktobar 1937—»Živjela Komunistička stranke Hrvat­ ske«—str. 1. 820 PROLETER—br. 10—septembar 1937—»Za slogu naroda srpskog i svih naroda Jugoslavije protiv fašizma«—str. 1. 811 Ibidem—str. 2. *22 PROLETER—hr. 11—oktobar 1937—»Srpski komunisti i osnivanje Komu nističke stranke Slovenije i Hrvatske«—(L. Aleksić)—str. 7. 320

frontovskom, antifašističkom aktivnošću KPJ neposredno djelovala u smislu bržeg rješavanja akutno otvorenih pitanja. Porast antifašističkog raspolo. ženja masa sužavao je manevarski prostor režimu da kontaktima sa Mačekom stvara utisak u javnosti da ima ozbiljne namjere i vrši konkretne pripreme za rješavanje hrvatskog pitanja. Istovremeno, oslanjajući se na ja­ čanje demokratskog, antifašističkog pokreta, u čemu je i doprinos HSS bio neosporan, Maček je mogao da odbaci saradnju sa Stojadinovićem823 i da intenzivne višegodišnje pregovore sa predstavnicima srbijanskog dijela opo­ zicionog bloka privede kraju. Poslije mnogih sastanaka posvećenih traženju i utvrđivanju zajedničkog stanovišta o rješenju duboke krize nacionalnih i političkih odnosa u državi, predstavnici SDK i Udružene opozicije potpisali su 8. X 1937. godine Sporazum. Njegovi tvorci složili su se u sljedećim naj­ važnijim stavovima: Narod je izvor svake javne vlasti, a narodni suverenitet mora biti stožer organizacije države; Jugoslavija predstavlja državnu zajed­ nicu, čije uređenje treba da prihvati većina svakog njenog naroda — Srba, Hrvata i Slovenaca; obrazovana od predstavnika svih stranaka sa korijenom u narodu, narodna vlada će odmah donijeti privremeni ustav, ukinuti Oktroisani ustav, raspisati i sprovesti slobodne izbore za Ustavotvornu skupštinu, koju će sačinjavati predstavnici većine Srba, većine Hrvata i većine Slove­ naca; Jugoslavija je nasljedna, ustavna i parlamentarna monarhija u ko­ joj vlada kralj Petar II iz dinastije Karađorđevića, a do njegovog punoljetstva kraljevsko Namjesništvo; stranke potpisnice Sporazuma stvaraju blok radi zajedničke borbe za ostvarenje političkog i državnog programa sadrža­ nog u Sporazumu.824 Iako je Sporazum predstavljao dokument koji su usvojili predstavnici političkih stranaka koje su okupljale većinu srpskog i hrvatskog naroda, nje­ govi potpisnici bili su uvjereni da svojim državno-političkim programom Sporazum izražava potrebe i zahtjeve većine Hrvata, Srba i Slovenaca. Ipak, platforma Sporazuma da je Jugoslavija državna zajednica tri naroda — u čemu se svakako ispoljavala njegova ograničenost i slaba strana — nije pred­ stavljala smetnju da dobije široku podršku naroda u svim krajevima zem­ lje. Značaj Sporazuma predstavnika najuticajnijih političkih stranaka u srp­ skom i hrvatskom narodu potvrđivao se prije svega u principima koje je sadržavao i za čije su oživotvorenje njegovi potpisnici izrazili spremnost da se bore. A ti principi odgovarali su težnjama i zahtjevima svih naroda Jugoslavije da žive u odnosima nacionalne ravnopravnosti i demokratije. Činjenica da Sporazum govori o državnoj zajednici Srba, Hrvata i Slove­ naca dopušta zaključak da bi jugoslavensku federaciju tvorile tri ravnoprav­ ne nacionalne jedinice — srpska, hrvatska i slovenačka. Po nekim auto­ rima, među koje spada dr Ivan Ribar, to je posljedica odustajanja Demo­ kratske stranke, koja se u poznatom Davidovićevom programskom Pismu iz 1933. godine, pored navedene tri, bila izjasnila za četvrtu jedinicu, čiji bi najveći dio sačinjavala Bosna i Hercegovina. Dr Ivan Ribar sm atra da je vodstvo Demokratske stranke pitanje Bosne i Hercegovine ostavilo u Spora­ zumu otvoreno, kako bi se izbjegle teškoće sa SDK u proceduri sklapanja 823 Ljubo Boban—n.dj.—str. 289. 824 Ferdo Culinović—n.dj. — Sporazum Udružene opozije—str. 124/125. Ljubo Boban—n.dj—str. 291/292. 321

Sporazuma. Naime, po Ribarevom mišljenju, Maček je želio da veći dio Bosne i Hercegovine uđe u sastav hrvatske federativne jedinice, pa stoga nije bio saglasan da Bosna i Hercegovina dobije položaj četvrte jedinice, sm atrajući da bi se time »prejudiciralo uređenje državne zajednice«,825 a to je isključivo nadležnost Ustavotvorne skupštine. Tako su, tretirajući Jugo­ slaviju državnom zajednicom Srba, Hrvata i Slovenaca, tvorci Sporazuma prešli preko prava drugih jugoslavenskih naroda na sopstvene federativne nacionalne jedinice i istovremeno sasvim zanemarili tokom stoljeća formi­ ranu nacionalnopolitičku specifičnost istorijskih pokrajina. Ipak, uz neospor­ ne slabosti, Sporazum je predstavljao značajan događaj u razvoju političkih odnosa u Jugoslaviji i ozbiljan napredak u naporima demokratskih snaga da se ukine sistem nacionalnog ugnjetavanja i hegemonije. Pri tome, u buržoaskim demokratskim krugovima polazilo se od uvjerenja da je hrvat­ sko pitanje glavni izvor dugotrajne državne krize i, dosljedno tome, da je rješenje hrvatskog pitanja osnovni uslov stvaranja političke stabilnosti jugo­ slavenske državne zajednice. Kompromisan usljed činjenice što je predstavljao zajedničko djelo stranaka različite nacionalne pripadnosti, političke i socijalne orijentacije, Sporazum je svojim progresivnim dostignućem i još više naprednim princi­ pima kojima je proširivao mogućnosti dalje afirmacije u procesu mijenjanja političke strukture izazvao, sasvim očekivano, dvojako reagiranje; od široke podrške do odlučnog odbijanja. Krugovi oko kneza Pavla i Slojadinovićeva vlada postavili su se prema Sporazumu izrazito negativno. Ogorčeni što ih je Maček ignorisao kao partne­ re i pretpostavio im predstavnike srpskih stranaka -u Udruženoj opoziciji, Stojadinović i njegovi saveznici u JRZ razvili su kampanju protiv Sporazuma tvrdeći da pitanje državnog uređenja nije dobilo u njemu prihvatljivo rje­ šenje i optužujući njegove potpisnike da putem državnog udara misle da ze­ mlji nametnu Sporazum.826 U kampanji protiv Sporazuma vladini krugovi razvijali su propagandu da on vodi rasulu države, da se zbog toga njegovom ostvarenju suprotstavlja većina naroda u Srbiji i da u pretežnom dijelu Jugoslavije narod pruža podršku cjelokupnoj vladinoj politici, unutrašnjoj i spoljnoj.82782 Pored stranaka potpisnica, Sporazum su aktivno podržale obje rad­ ničke partije. U brošuri »Sporazum Udružene opozicije«, koju je objavio neposredno poslije Sporazuma, prvak SDPJ dr Živko Topalović pozdravio je Sporazum kao značajan doprinos obnavljanju i učvršćenju demokratije u zemlji i kao dobru osnovu za rad na preuređenju države. Dosljedan socijalističkom partijskom stanovištu, on je dopuštao takvu podjelu Jugoslavije na samoupravne po­ krajine, koja ne bi dovodila u pitanje jedinstvo države.*2* 825 Dr Ivan Ribar—n.dj.—str. 43. 826 Todor Stoj kov—»O stvaranju Bloka narodnog sporazuma«— Istorija XX veka—Zbornik radova VI—Beograd—1964—str. 292. 827 Ljubo Boban—n.dj.—str. 293. 828 Dr Živko Topalović—»Sporazum Udružene opozicije«—Beograd—1937— str. 9. Dr Ibrahim Karabegović—n.dj. — str. 257. 322

Ubrzo poslije objavljivanja Sporazuma, CK KPJ izdao je kominike o Sporazumu SDK i srpskog dijela Udružene opozicije. Po ocjeni CK KPJ Sporazum znači »krupan k o ra k napred k bratskom sporazumu među naro­ dima Jugoslavije na bazi ravnopravnosti«. Rukovođen tim uvjerenjem CK KPJ izražava svoju odlučnost da će, »ostajući vjeran svojim načelima i cilje vima . . . zajedno s blokom i ostalim d em o k ra tsk im snagam a voditi borbu i svim silama se založiti za potpunu pobjedu demokratije u Jugoslaviji«.829 Kominikeu CK KPJ slijedio je Titov članak o stanovištu radničke kla­ se prema Sporazumu. Njegovo je uvjerenje da Sporazum predstavlja »bez sumnje, veliki historijski i politički događaj, čijem nastanku je«, podvlači Tito, »doprinijelo mnogo držanje širokih narodnih slojeva srpskog naroda, koji danas sve glasnije traži da se hrvatskom narodu dadu njegova prava«. Sporazum, međutim, treba da bude proširen učešćem »i pravog predstav­ nika slovenskog naroda« u licu »Kmečko-delavskog gibanja i velikog dijela onih koji se nalaze u stranci Korošca, a sa njegovom politikom nisu saglasni«. Tito ponavlja zahtjev da »radnička klasa, kao vrlo važan društveni faktor. . . bude zastupljena u . . . bloku demokracije« i naglašava da »treba svakome u tome općem narodnom pokretu dati ono mjesto koje mu po njegovom značenju i snazi pripada«. Komunisti odlučno podržavaju zahtjev Sporazuma da se neodložno ukinu svi protivnärodni zakoni, raspišu izbori za Konstituante država uredi na demokratskim načelima i da Jugoslavija u svojoj međunarodnoj politici bez kolebanja pristupi bloku mira.830 Bez iluzija o slabim stranama Sporazuma, koje su implicitno naznačene u ovim prilozima, KPJ je ocijenila da su demokratski elementi i pravac nje­ govo najpozitivnije obilježje i stoga je odlučila da ga aktivno podržava u uvjerenju da popularizacija demokratskog duha Sporazuma a ne njegovog slova, predstavlja najbolji način okupljanja i aktiviranja širokih narodnih masa u demokratskom antifašističkom pokretu u borbi za socijalnu jednakost, nacionalnu ravnopravnost i političku nezavisnost Jugoslavije. KPJ je neos­ porno imala dobrog osnova i razloga da u demokratskom karakteru Spora­ zuma vidi i određeni sopstveni doprinos ovom »historijskom događaju«, koji je značio »krupan korak napred k bratskom sporazumu među narodima Jugoslavije«. U Bosni i Hercegovini politički život koncentrisao se u osnovi oko po­ litičkih stranaka nacionalnog i vjerskog obilježja. Izuzetak je donekle činila Zemljoradnička stranka, koja je imala jača uporišta među srpskim seljašt­ vom u Bosanskoj krajini. Pretežno su to bile male stranke — ne samo po organizacijama i pristalicama, nego i po stilu i metodu djelovanju — koje su radile po uputstvima iz svojih partijskih centara izvan Bosne i Hercegovi­ ne, u Beogradu i Zagrebu. Jedino je JMO imala središte u Bosni i Hercego­ vini, u Sarajevu, ali je, usljed uticaja čaršije, begovata i uleme, bila nesta­ bilnih političkih stavova i opredjeljenja. Svima im je pak zajedničko obiljež­ je bilo raspirivanje šovinističkih raspoloženja i nacionalno-vjerske netrpelji­ 829 Josip Broz Tito—n.dj.—3»Komunike Centralnog Komiteta Komunističke Partije Jugoslavije O Sporazumu između Seljačko-Demokratske kaolicije i srpskog dijela Udružene opozicije« (»Slobodna misao« — Toronto—br. 480—26 oktobra 1937—PROLETER—br. 12—novembar—1937). 830 Josip Broz Tito — N.dj.—3—»Sporazum i radnička klasa«— PROLETER —br. 12—novembar 1937. 323

vosti. Tako konfrontirane, građanske političke stranke u Bosni i Hercego­ vini nisu bile sposobne da shvate autonomne političke potrebe Bosne i Herce­ govine i njen specifični politički položaj u državi, pa nisu bile ni motivirane da zajednički potraže političku platformu, koja bi izražavala posebne i traj­ ne interese Bosne i Hercegovine, da u životu njenih naroda nacionalno-konfesionalna netrpeljivost ustupi mjesto nacionalnom razumijevanju i so­ lidarnosti, jednoj modernoj politici, koja će onemogućiti nadmetanje srp skog i hrvatskog hegemonizma oko prestiža u Bosni i Hercegovini. Naprotiv, cjelokupnom svojom aktivnošću one su stvarale povoljne uslove za takvo nadmetanje i same u njemu učestvovale. Time se u stvari objašnjava izra­ zito beznačajan udio građanskih opozicionih stranaka u Bosni i Hercego­ vini u političkom pripremanju Sporazuma SDK i UO. Stanovište građanskih stranaka u Bosni i Hercegovini prema Sporazumu nije uticalo na promjenu njihove osnovne orijentacije. Polazeći od »srpskog« karaktera Bosne i Herce­ govine, srpske građanske stranke u Bosni i Hercegovini insistirale su na njenom integriranju u srpsku jedinicu, dok je hrvatska građanska politika u Bosni i Hercegovini podržavala liniju svoga centra u Zagrebu da se što veći dio, ako već ne može cijela Bosna i Hercegovina, nađe u sklopu hrvat­ ske jedinice.*31 Iako je pripadala JRZ-i, JMO u tom pogledu nije imala je­ dinstveno opredjeljenje. Kao jedan od stubova režima, ona je bila protiv Sporazuma, učešćem u vladi podržavala državno uređenje u znaku Oktroisanog ustava od 1931. godine, u većini intimno priželjkivala autonomiju Bosne i Hercegovine, da bi ostvarila primat u političkom životu Bosne i Hercegovine. Istovremeno, krug oko Džafera Kulenovića, po odobrenju pred­ sjednika stranke dra Mehmeda Spahe, održavao je veze ne samo sa Mačekom već i sa Pavelićevim »eksponentom u HSS Ivanom Pernarom«, saradnju sa Stojadinovićem sm atrao privremenom i čekao povoljan trenutak za trajni savez sa Mačekom.831832 Ipak, politički procesi u zemlji, koji su omogućili po­ javu Sporazuma, reflektovali su se i na političke odnose i kretanja u Bosni i Hercegovini. K arakteristično je da je napredna studentska omladina komunističke partijske pripadnosti i orijentacije imala veoma značajnu ulogu u pokre­ tanju i razvijanju demokratskog, narodnofrontovskog, antifašističkog pokre­ ta u Bosni i Hercegovini. Ponovo se susrećemo sa fenomenom omladine na bosanskohercegovačkoj političkoj pozornici. Kao da se u toj pojavi ispoljavala zakonitost u razvoju političkog života u Bosni i Hercegovini, ali sada u promijenjenim, društveno i politički razvijenijim, novim uslovima za razliku od »Mlade Bosne« i Alijagić-Colakovićeve revolucionarne grupe atentatora na nosioce politike nacionalnog podjarmljivanja i socijalnog izrabljivanja, koje su bile izraz pobune protiv legalnih metoda i učmalosti nacionalne, od­ nosno komunističke politike, studenti-komunisti ne djeluju kao buntovnici protiv KPJ, nego kao njen požrtvovani, disciplinovani odred, da u plimi demokratskog pokreta u zemlji obnove i pojačaju aktivnost partijskih i sko jevskih organizacija u Bosni i Hercegovini, da revolucionarnu platformu i 831 Vaša čubrilović—Istorijski osnovi republike Bosne i Hercegovine—PRI­ LOZI—br. 4—Sarajevo—1968—str. 36—39. Enver Redžić—Društveno-istorijski i politički korijeni ZAVNOBiH-a — PRI­ LOZI — br. 4—Sarajevo—1968—str. 16. 832 Dr Ivan Ribar—n.dj.—str. 107. 324

perspektivu KPJ unesu u tokove i matičnu struju demokratskih političkih kretanja u Bosni i Hercegovini. Ispunnjavanje ovoga zadatka zahtijevalo je koliko strpljiv, toliko i znalački rad, koji je imao određene sadržaje, od upoznavanja konkretnog stanja u partijskim organizacijama Bosne i Hercego­ vine i prenošenja iskustava razvijenog pokreta, do njihovog povezivanja, obje­ dinjavanja i pripremanja pokrajinskog partijskog rukovodstva. U tome poslu značajnu ulogu imali su članovi Univerzitetskog komiteta KPJ porijeklom iz Bosne i Hercegovine, koji su studirali u Beogradu i Zagrebu i stekli određeno iskustvo u borbi naprednog studentskog pokreta.833 Iz raspoloživih izvora vidi se da se u obnavljanju i razvijanju aktivnosti u Bosni i Hercego­ vini, KPJ u to vrijeme oslanjala pretežno na mlađe kadrove i da je u proši­ renju svojih organizacija takođe najveći uspjeh imala kod omladine — stu­ dentske, radničke i đačke.834 Novi mjesni i okružni komiteti bili su sastavlje­ ni mahom od mlađih ljudi, partijskih aktivista relativno bogatog političkog iskustva, obrazovanja i znanja.835 Svjesni da je Partija politički toliko jaka koliko su čvrste veze njenih organizacija sa demokratskim snagama u društvu, koliko je masovan demo­ kratski pokret koji ona stvara i u kome djeluje, podmlađeni rukovodeći kadrovi bili su od početka nepomirljivi protivnici sektaških metoda i prakse u radu partijskih organizacija. Orijentacija na rad u sindikatima i omla­ dinskim organizacijama, okupljanje radnika i omladine na konkretnim pita­ njima uslova njihovog rada i položaja u društvu, omogućavali su Partiji da afirmira svoje poglede o najvažnijim političkim, socijalnim, ekonomskim i kulturnim pitanjima u zemlji. Ipak, revolucionarno-demokratskoj, antifašis­ tičkoj liniji KPJ najbrže i najšire otvarala se omladina. Njen najaktivniji dio predstavljali su studenti, pripadnici naprednog studentskog pokreta, koji je u univerzitetskim centrima, naročito u Beogradu, okupljao široke mase studenata i igrao značajnu, veoma istaknutu ulogu u narodnofrontovskom, antifašističkom pokretu. Djelovanje i razvoj ovog pokreta u Bosni i Hercegovini ne može se ni zamisliti bez veoma aktivne uloge u njemu studentskih klubova, udruženja i društava. KAB u Banja Luci dokazao se kao inicijator uspješnih demokratskih političkih i kulturnih akcija. Udruže­ nja studenata u Sarajevu, Mostaru, Bijeljini, Tuzli, Bihaću postala su auten­ tični izraz i pravi katalizator demokratskih stremljenja i težnji širokih narodnih slojeva. Bile su to idejno-politički najnaprednije snage u demo­ kratskom omladinskom pokretu u Bosni i Hercegovini. U studentskim orga­ nizacijama KPJ stvorila je prava žarišta propagande svoje antifašističke li nije među širokim masama Bosne i Hercegovine, a studentska bosansko833 A—CK SKJ—MG—2043/2—Uglješa Danilović—»Partijska organizacija u Bos­ ni i Hercegovini 1936—1941«. Uglješa Danilović—»Partijska organizacija u Bosni i Hercegovini tridesetih godina, novi kurs partijske djelatnosti...« — »Opredjeljenja— br. 9—1978—str. 41. Milisav Damjanović—»Napredni pokret studenata Beogradskog univerziteta« —knj.druga—Od 1929 do 1941. godine—Beograd—1974—str. 211. Dana Begić—»Organizacioni i idejni razvitak KPJ u Bosni i Hercegovini 1937—1941«—Rukopis u Institutu za istoriju—Sarajevo—Biblioteka—str. 35—37. 834 Uglješa Danilović—»Iz rada partijske organizacije u Bosni i Hercegovini od 1938—1940. godine«—»Četrdeset godina«—knj. treća: 1935—1941—str. 51—53. 835 Hasan Brkić—»Obnavljanje partijske organizacije u Sarajevu posle 1936. godine«—»Četrdeset godina«—knjiga treća—str. 95. 32 5

hercegovačka omladina je u K PJ pronašla onu političku snagu u koju je, zajedno sa širokim masama naroda, mogla da ima puno povjerenje. Po prirodi svoga opšteg položaja otvorena progresivnim stremljenjima društva, čiji je nosilac bila KPJ, omladina je u ogromnoj većini, nezavisno od nacionalne pripadnostii, pa i društvenog porijekla, bila izrazito odbojna prem a nastojanjim a građanske ideologije i politike da je šovinističkim ide­ jam a podvaja i sukobljava. Njenom odbojnošću i otporom širenju šovinis­ tičke netrpeljivosti u društvu, koja je decenijama bila jedno od imanentnih obilježja nacionalne politike u Bosni i Hercegovini objašnjava se odlučno usvajanje politike nacionalne ravnopravnosti i solidarnosti, koju je dosljed­ no razvijala KPJ. Nacionalno-politička stvarnost u Bosni i Hercegovini, kao i njena prošlost, pružali su omladini više nego dovoljno razloga da se pre­ dano, svim svojim bićem suprotstavi nacionalno-šovinističkoj praksi buržoaskih političkih grupa i stranaka i da u platformi sloge i bratstva jugoslaven­ skih naroda, koju je K PJ ugrađivala u same osnove svoje revolucionarne strategije, nađu izvorni motiv svoga životnog stava i opredjeljenja za buduć­ nost bez nacionalne i vjerske mržnje, permanentnog nacionalno-konfesionalnog ratovanja i sukobljavanja. Bio je to početak duhovne i moralno-političke renesanse omladine pod vodstvom i uticajem KPJ. Prožet shvatanjem napred­ ne omladine da je ravnopravnost i bratstvo naroda njegova pouzdana idejna poluga, demokratski antifašistički pokret u Bosni i Hercegovini prelazio je u ofanzivu protiv moćnih snaga reakcije. Njihova moć, međutim, bila je prvenstveno u sili vlasti koju su držali u rukama. Pokušaji da se antifašistič­ kom omladinskom pokretu suprotstave stvaranjem nacionalističkih omla­ dinskih organizacija propadali su prije nego što su ove uspjele da se u javnosti politički predstave. Organi vlasti i profašističke političke grupe mo­ rali su da se zadovolje postojanjem malobrojnih terorističkih grupa nacio­ nalističkih omladinaca koji su tijesno sarađivali sa policijom u borbi protiv napredne omladine i snaga progresivnog, demokratskog pokreta.836 Neuspjeh da se naprednom omladinskom pokretu suprotstavi političkim organizacija­ ma nacionalističke omladine, režim je nadoknađivao represivnim mjerama protiv svog otvorenog i hrabrog protivnika — demokratske, antifašističke omladine. Na udaru su naročito bile studentske organizacije. Kada siste­ matsko ometanje njihovog rada nije donosilo očekivane rezultate, vlasti su pribjegavale raspuštanju i zabrani studentskih udruženja.837 Progoni su, me­ đutim, davali suprotne efekte, pokretali su studente u drugim mjestima na manifestacije solidarnosti i podrške studentima raspuštenih i zabranjenih udruženja.838 Umjesto prestanka, aktivnost studentskih udruženja postajala je intenzivnija i dobijala borbenije, revolucionarno obilježje. Nacionalna po­ litika, koja je protiv sebe imala omladinu svoga naroda, gubila je ne samo budućnost nego i sadašnjost. 836 Nusret Šehić—»Četništvo u Bosni i Hercegovini (1918—1941) Mjesto i uloga četnika u borbi protiv radničkog pokreta i Komunističke partije Jugoslavije — Sa­ rajevo — 1971—str. 151—155. JUGOSLAVENSKI LIST—br. 243—1937. 837 ABH—BUDB—Pov.DZ—br. 344/1937—(Banska uprava Drinske banovine donijela odluku o raspuštanju Udruženja studenata u Sarajevu s obrazloženjem da razvija komunističku aktivnost). 838 ABH—BUDB—Pov. DZ—br. 6285/1937—(Studentsko udruženje u Mostaru uputilo u ime studentske omladine Hercegovine protest banu Drinske banovine zbog raspuštanja i zabrane studentskih organizacija u Sarajevu). 326

Napredni studenti Bosne i Hercegovine nastavili su da u svojoj sredini razvijaju intenzivnu aktivnost za afirmaciju ideja i stavova oktobarskog Sporazuma SDK i UO u širokim slojevima naroda. U tom smislu oni su takođe ostvarivali tijesnu saradnju sa studentskim udruženjima i organi­ zacijama drugih pokrajina, uvjereni da opštejugoslavenska solidarnost pred­ stavlja neophodan korak u pravcu oživotvorenja Sporazuma. Krajem okto­ bra 1937. godine na sastanku demokratskih studenata Slovenije, Crne Gore, Makedonije, akademske sekcije vojvođanskog pokreta i grupe bosanskohercegovačkih studenata usvojena je Rezolucija, koja po jasnoći svojih sta­ vova ima veoma značajno mjesto u razvoju demokratskog pokreta za fede­ rativno uređenje Jugoslavije. Polazeći od stanovišta »punog historijskog indi­ vidualiteta i prava na samostalan život naših naroda i pokrajina«, tvorci re­ zolucije podvlače nužnost zajedničkog djelovanja slovenačkog, makedonskog, crnogorskog, kao i »naroda pokrajina Vojvodine i Bosne i Hercegovine« sa hrvatskim narodom i narodom Srbije, »koji je takođe ugnjeten od udru­ žene reakcije« za uništenje velikosrpske hegemonije. Uvjereni da Sporazum obilježava »pravi put koji vodi državnom uređenju na bazi demokracije, ravnopravnosti i suvereniteta svih naroda i pokrajina u Jugoslaviji«, autori rezolucije očekuju od »odgovornih političara Narodnog sporazuma SDK—UO« da će u pitanju državnog preuređenja zauzeti »ispravan stav prema zahtevima i težnjama naših naroda i pokrajina«. U Rezoluciji predstavnici napred­ nih studenata Slovenije, Makedonije, Crne Gore, Vojvodine i Bosne i Herce­ govine zahtijevaju da bude: »I — Slovenija, posebna federativna jedinica II — Makedonija, posebna federativna jedinica III — Crna Gora, posebna federativna jedinica IV — Bosna i Hercegovina, kao pokrajina, zasebna federativna jedinica, radi svog ekonomskog, geografskog položaja, historijskog razvitka, speci­ fičnog rasporeda i mešanja dvaju naroda (Srba i Hrvata) te posebnog položaja i osjećanja Muslimana. V — Vojvodina, posebna federativna jedinica, radi svoje ekonomske samostalnosti i nacionalnog sastava, te svog posebnog historijskog i kultur­ nog razvoja«.839 Za pitanje koje razmatramo poseban značaj ove rezolucije ogleda se u opredjeljenju za stanovište »punog historijskog individualiteta (jugosla­ venskih) naroda i pokrajina« i saglasno tome u jedinstvenoj primjeni fede­ rativnog principa kako s obzirom na položaj naroda, tako i na položaj pokra jina. Naime, i jugoslavenski narodi i pokrajine Bosna i Hercegovina i Vojvo­ dina predstavljaju »historijske individualitete«, pa usljed toga imaju i prava na jednak, identičan tretman i položaj u jugoslavenskoj federaciji. Poslije kominikea CK KPJ, koji pozdravlja Sporazum u ime KPJ, ova rezolucija predstavnika studenata iz pet jugoslavenskih nacionalnih, odnosno istorijskih pokrajina daje Sporazumu ne samo podršku već čini korak naprijed i od njegovih tvoraca zahtijeva da federativni princip uređenja države obuhvati ne samo tri naroda — Srbe, Hrvate i Slovence — nego, također, makedonski i crnogorski narod, kao i pokrajine Bosnu i Hercegovinu i Vojvodinu, zbog njihovog »historijskog individualiteta«. Koliko je to bilo moguće s obzirom A—SFRJ—Fond Milana Stojadinovića—Fascikl 10W II-Inv.br. 27827/1937 (oktobar). 327

na njen obim, rezolucija je dala osnovna obrazloženja »historijskog indi­ vidualiteta« Bosne i Hercegovine i Vojvodine, kao i argumentaciju za njihov federativni status u demokratskoj jugoslavenskoj državnoj zajednici. Titovi pogledi u »Pismu za Srbiju« od 2. novembra 1936. godine dobili su u ovoj rezoluciji ne samo jasnu afirm aciju nego i osnovnu konkretizaciju i elemen­ tarno istorijsko osvjetljenje. Federalističko stanovište grupe bosanskohercegovačkih studenata, koja je učestvovala u donošenju ove rezolucije, postepeno je izlazilo iz užeg, vo­ dećeg kruga i pretvaralo se u političko opredjeljenje sve većeg broja pripad­ nika naprednog studentskog pokreta u Bosni i Hercegovini. Ovaj proces bio je tijesno vezan sa sprovođenjem u život odluke CK K PJ da se u Bosni i Hercegovini pristupi intenzivnijem i sistematičnijem obnavljanju i razvija­ nju aktivnosti organizacija K PJ.

Ispunjavajući zaključak donesen na sjednici Politbiroa CK K PJ sredi­ nom decembra 1937. godine u Parizu o obnavljanju partijskog rada u Bosni i Hercegovini, Rodoljub Colaković je po dolasku u Beograd, na predlog Lole Ribara, obavio razgovor sa Uglješom Danilovićem, diplomiranim stedentom agronomije, i saopštio mu direktivu da on, Cvijetin Mijatović i Hasan Brkić, koji su se bili afirmisali kao partijski radnici u naprednom studentskom po­ kretu Beogradskog univerziteta, pođu na partijski rad u Bosnu i Hercego­ vinu.840 Njihov zadatak je bio da rade na povezivanju partijskih organizacija u Bosni i Hercegovini, prvenstveno u Sarajevu i drugim značajnijim indus­ trijskim i političkim centrim a, da organizuju objedinjavanje njihovog rada i izvrše pripreme za pokrajinsku konferenciju, koja bi ocijenila stanje orga­ 840 A—CK SKJ—Kl—1938/3—Izvještaj Mitra (Rodoljuba Colakovića) od janua­ ra 1938 — (U posebnom poglavlju »Bosna« stoji: »Prema odluci od decembra u Bosni rade na obnovi organizacije tri čovjeka. Sredinom februara održaće savje­ tovanje na kome će pretresti rezultate svoga rada, a na proljeće održaće pokrajin­ sku konferenciju...«). Rodoljub Colaković—»Kazivanje o jednom pokoljenju«—III—Sarajevo—1972 - s t r . 391—395. Uglješa Danilović u prilogu koji se nalazi u memoarskoj građi Arhivi CK SKJ pod signaturom MG—2043/2 takođe piše da su on i Cvijetin Mijatović u decembru 1937. dobili navedeni zadatak. Međutim, u članku »Partijska organizacija u Bosni i Hercegovini tridesetih godina, novi kurs partijske djelatnosti i četvrta pokrajinska konferencija KPJ za Bosnu i Hercegovinu« objavljenom u časopisu OPREDJEUE NJA br. 9—septembar 1978, piše da im je član Politbiroa CK KPJ Rodoljub Čolaković ovaj zadatak saopštio u novembru 1937. (str. 41). U prilogu »Iz rada partijske organizacije u Bosni i Hercegovini od 1938. do 1940. godine«, objavljenom u zbor­ niku »Četrdeset godina«—Uglješa Danilović ovu direktivu CK KPJ veže za »kraj 1937. godine«—(str. 52). Mislim da se može prihvatiti kao tačno da je odluka CK KPJ o upućivanju na partijski rad Uglješi Daniloviću i Cvijetinu Mijatoviću saopštena u decembru 1937. godine. Ovu tvrdnju zasnivam na Colakovićevom izvještaju od januara 1938. godine, a potvrđuje je i meomarski prilog Uglješe Danilovića ko­ ji se nalazi u Arhivu CK SKJ. Razlika između Colakovićevog izvještaja i Danilovićevog memoarskog priloga je u broju ljudi poslatih na partijski rad u Bosnu i Hercegovinu. Kod Colakovića stoji da su u Bosnu i Hercegovinu upućena tri čovje­ ka, a kod Uglješe Danilovića navode se imena dvojice partijskih radnika. 328

niZacija KP.T u Bosni i Hercegovini i izabrala Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu.®41 Ova odluka CK KPJ o obnavljanju i življem razvija­ nju partijskog rada u Bosni i Hercegovini i konstituisanju pokrajinske par­ tijske organizacije sa Pokrajinskim komitetom KPJ za Bosnu i Hercego­ vinu došla je sa izvjesnim zakašnjenjem, koje je moglo objektivno da bude posljedica neposrednog angažovanja članova CK KPJ u pripremanju i organizovanju osnivačkih kongresa KP Slovenije i KP Hrvatske, kao i napora da se izađe iz nesređenog stanja koje je u tim mjesecima postojalo u Politbirou. Međutim, njen pravi smisao bio je u oživotvorenju zaključaka IV zemaljske konferencije da se organizacije KPJ u svim nacionalnim i istorijskim pokraji­ nama osposobe za samostalno djelovanje u okviru jedinstvene KPJ, za aktivno sudjelovanje u stvaranju i ostvarivanju njene jedinstvene strategije i taktike. U postojećim uslovima strategiju i taktiku KPJ određivali su zadaci u borbi protiv fašizma, za socijalnu jednakost i nacionalnu ravnopravnost, za odbranu nezavisnosti Jugoslavije od opasnosti fašističke agresije; u stvari, u osposobljavanju KPJ da postane rukovodeća snaga i pouzdani strateg narodnofrontovskog, revolucionarno-demokratskog, opštenarodnog antifašis­ tičkog pokreta. Uspješno obnavljanje, aktiviranje i osposobljavanje partijskih organizacija u Bosni i Hercegovini, da politička kretanja usmjeravaju prav­ cem antifašističke linije KPJ, moglo se potvrđivati samo određenim stepenom učešća narodnih masa u borbi protiv svih konkretnih pojava i tendencija, sadržaja i oblika fašizma. U razvijenosti revolucionarno-demokratskog pokre­ ta u Bosni i Hercegovini konkretno se ispljavao i dokazivao uticaj Partije. Odluka CK KPJ morala je sadržaA'ati ocjenu da u Bosni i Hercegovini po­ stoje objektivni uslovi za njeno sprovođenje u život, da komunisti u Bosni i Hercegovini imaju i neophodne odlučnosti i dovoljne spremnosti da ukla­ njaju teškoće stvorene u stanju i položaju partijskih organizacija, da je slivanje rasparčanih akcija komunista Bosne i Hercegovine u jedinstveni jugo­ slavenski revolucionarni pokret koliko obaveza CK KPJ da se brine o dijelo­ vima pokreta, pogotovo ako ti dijelovi zaostaju toliko i izraz nužnosti komu­ nističkih inicijativa i akcija i svijest bosanskohercegovačkih komunista da se potvrđuju pripadnošću cjelini jedinstvenog antifašističkog fronta. U nepo­ srednoj pomoći CK KPJ partijskim organizacijama u Bosni i Hercegovini izražavala se istovremeno i njegova obaveza kao rukovodstva i njena potre­ ba da se djelom dokazuje kao sastavni organizam jedinstvene avangarde. Odluka CK KPJ imala je dva osnovna, bitna elementa: zadatak i njegove odgovorne nosioce. Izbor »povjerenika« CK KPJ pao je na studente — komu­ niste, koji su se afirmirali kao iskusni partijski radnici u naprednom stu­ dentskom pokretu na Beogradskom univerzitetu. U spomenutom izvještaju Rodoljub Colaković piše: »Ljudi koji rade na povezivanju bosanske organi­ zacije provjereni su naši aktivisti i nadam se da plan koji je s njima izrađen neće ostati samo na hartiji.«*842 Iako je stanje organizovanog djelovanja KPJ u Bosni i Hercegovini bilo opterećeno ozbiljnim teškoćama i problemima, među kojima je nepo­ vezanost partijskih organizacija predstavljala primarni uzrok slabog, izra­ zito ograničenog njihovog uticaja na političke tokove, činjenica je da se M' A—CK SKJ—MG—2043/2—»Uglješa Danilović—»Partijska organizacija u Bosni i Hercegovini 1936—1941«). ®« A CK SKJ—Kl—1938/3—Izvještaj Mitra — januar 1938. 329

komunisti ni do tada nisu ponašali opušteno i da su se svojim inicijativama i raznovrsnim akcijam a u određenoj mjeri osjećali u svojim sredinama. Us­ pješnije su djelovale svakako one partijske organizacije koje su veću pažnju obraćale radu u sindikatima i među omladinom. Sprovođenje u život odluke CK K PJ na osnovu »izrađenog plana« moglo je dati predviđene rezultate ako uklanjanje organizacionih nedostataka i uspostavljanje organizacione efi­ kasnosti bude praćeno političkom afirmacijom Partije u masama radničke klase i omladine, ako se obnavljanje i povezivanje partijskih organizacija ostvaruje kroz borbu za pokretanje i aktiviranje masa u demokratskom, antifašističkom pokretu, a uspjeh političke aktivnosti komunista osigurava sređivanjem i jačanjem partijskih organizacija. Prije nego što se praktično pristupilo ostvarivanju postavljenog zadatka, sređivanju stanja u partijskoj organizaciji u Bosni i Hercegovini, Ministarstvo unutrašnjih poslova zahtije­ valo je od banskih uprava da »na koji način je moguće« spriječe dalje osnivanje pokrajinskih komunističkih stranaka, što je već sprovedeno u Sloveniji i H rvatskoj. Po ocjeni Ministarstva to je »nova komunistička taktika, čije suzbijanje traži raznovrsne modalitete u zavisnosti od »sredine u kojoj se primenjuju«. Banskim upravama savjetuje se da sistem obavješ­ tajne službe dopunjavaju i kombinuju sa političkim angažovanjem vodećih ličnosti u političkom životu, kao i korištenjem štampe u cilju otkrivanja i žigosanja u javnosti »pravog smisla« novih oblika komunističkog djelova nj a.843 Antikomunistička kontraakcija režima i njegovih političkih organa u suštini je nosila obilježje defanzive pa nije ini predstavljala neku ozbiljniju političku sm etnju obnavljanju i aktiviranju organizacija K PJ u Bosni i Hercegovini. Međutim, najveću teškoću u radu »povjerenika« Partije pred stavljala je okolnost što su sva trojica bili intelektualci bez iskustva u sindi­ kalnom radu, a sindikati su bili najznačajnije organizacije u kojima su se okupljali radnici. Činjenica da su bili nezaposleni, usljed čega nisu mogli da se upišu u sindikat, još više je otežavala njihovo povezivanje i djelovanje među radnicima u industrijskim preduzećima. Izlaz su našli u orijentaciji na mlade radnike i studente kao i napredne intelektualce, što su im omogućili komunisti sa kojima su već uspostavili i održavali veze. »Ovaj put je bio znatno sporiji, ali se pokazao kao jedino ispravan, jer se na taj način stva­ rala organizacija koja nije bila opterećena starim navikama i problemima«.844 U stvari, takvo opredjeljenje imalo je svoju čvrstu unutrašnju logiku. »Inicija­ tiva i predlog da se raštrkane partijske organizacije povežu i da se njihova aktivnost koordinira i usmjeri u razm jeram a cijele pokrajine potekli su iz studentske sredine, a CK ih je prihvatio«,845 a zatim se potvrdilo da pouzda­ no uporište u svome obnavljanju u Bosni i Hercegovini KPJ ima upravo među omladinom studentskom i radničkom. Već krajem decembra 1937. godine napredna studentska omladina iz Bosne i Hercegovine, koja je studirala na Beo­ gradskom i Zagrebačkom univerzitetu, pokazala je da predstavlja izuzetno inicijativnu, dobro organizovanu, izrazito borbenu, programski jasno orijentisanu političku snagu u demokratskom antifašističkom pokretu uopšte, idej­ no najnapredniji, politički najangažovaniji dio cjelokupnog omladinskog po­ 843 A BH—BUDB—Pov. DZ—No 6024—13.11.1937. 844 Institut za istoriju Sarajevo—MG—D—24; str. 2, 4, 5. 845 Rodoljub Čolaković—n.dj.—str. 393. 330

kreta posebno. Prvo »Otvoreno pismo bosansko-hercegovačke studentske omla­ dine svim političkim i javnim radnicima i svoj poštenoj javnosti« značajno je svjedočanstvo o političkim motivima i pogledima pripadnika naprednog studentskog pokreta iz Bosne i Hercegovine. U Pismu se izražava puna po­ drška Sporazumu SDK i UO, koji, po uvjerenju studenata — potpisnika, predstavlja »najveći politički događaj poslije 1918. godine do danas«. Spora­ zum, kaže se u Pismu, »otvara put rješenju svih narodno-političkih pita­ nja i konačnom otklanjanju svih razmirica među narodima. Značajno je u ovome Sporazumu da se narodni zahtjevi rješavaju unutar postojećih držav­ nih granica na osnovu demokracije i ravnopravnosti naroda — što je u skladu s interesima i težnjama življa u Bosni i Hercegovini.« Sprovođenje u život Sporazuma otvara, posebno za Bosnu i Hercegovinu, razdoblje u ko­ me će se odlučno suzbijati »nesloga i netrpeljivost među narodim a. . . vje­ kovne svađe i razdori između srpskog, hrvatskog i muslimanskog življa*. Pismo identifikuje glavne protivnike Sporazuma među reakcionarnim ele­ mentima unutar JNS, JRZ, JMO i drugih građanskih stranaka i poziva jav­ nost Bosne i Hercegovine da se odlučno suprotstavi njihovoj političkoj igri izazivanja nacionalne netrpeljivosti i udruži svoje snage u borbi za uspjeh Sporazuma. Raskid sa teškom prošlošću, izlaz iz nezavidnog i opasnog stanja u koji su cijelu zemlju, a posebno Bosnu i Hercegovinu, doveli re­ žimi nacionalnog ugnjetavanja, građanske nejednakosti i klasne eksploata­ cije, ostvarenje istorijskih težnji naroda da Bosna i Hercegovina »na osnovu demokracije i ravnopravnosti naroda . . . zauzme (u Jugoslaviji) mjesto, koje joj po njenom posebnom položaju i pripada«, pretpostavlja i zahtijeva čvrs­ to opredjeljenje i aktivno učešće širokih narodnih masa Bosne i Hercegovi ne u borbi za Sporazum koja može dovesti do uspjeha samo ako se vodi u znaku »sloge i bratstva naroda Bosne i Hercegovine«, ako se pruža istrajan i odlučan otpor politici raspirivanja nacionalne i vjerske mržnje između Srba, Hrvata i Muslimana u Bosni i Hercegovini.846 Izražavajući podršku Sporazumu, napredni studenti iz Bosne i Hercego­ vine su u Pismu istupili pred širokom javnošću sa svojim pogledima o speci­ fičnosti inacionalno-političkih odnosa i stanja u Bosni i Hercegovini, sasvim određeno kazali da je to stanje rezultat koliko dugotrajnog istorijskog raz­ voja Bosne i Hercegovine, toliko i postojeće reakcionarne politike nacionalno-konfesionalnih konfrontacija i netrpeljivosti među narodima Bosne i Herce­ govine, pa dosljedno takvoj ocjeni prevazilaženje nacionalno-konfesionalnih antagonizama definisali kao bitni preduslov sveukupnog progresivnog raz­ voja Bosne i Hercegovine, a ostvarenje »posebnog položaja« Bosne i Herce­ govine koji joj pripada u jugoslovenskoj državnoj zajednici vidjeli u istrajnoj borbi za demokratiju i nacionalnu ravnopravnost, za »slogu i bratstvo naroda Bosne i Hercegovine«. Pozdravljajući Sporazum, napredni studenti u Pismu su formulisali svoje stanovište o načinu njegovog sprovođenja u život i istovremeno postavili konkretne zahtjeve u vezi sa aktuelnim pita­ njima odnosa u Bosni i Hercegovini i njenog položaja u državi. 846 »Građa o djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1921—1941«—»Otvoreno pismo bosansko-hercegovačke studentske omladine svim političkim i javnim rad­ nicima i svoj poštenoj javnosti« — dok. 38—decembra 1937.— str. 449—452. A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 2622/1938. Dana Begić—n.dj.—str. 25/26. 331

Pozitivan odnos naprednih studenata prema Sporazumu nije mogao da se ograniči na puku propagandnu podršku, na agitaciono ponavljanje na­ čela, stavova i zahtjeva sadržanih u Sporazumu, utoliko prije što Sporazum ne sadrži određene ideje i prijedloge u vezi sa Bosnom i Hercegovinom. Kao da je taj »nedostatak« i »propust« Sporazuma inspirisao i motivirao autore Pisma da tvorcim a Sporazuma, vodstvima SDK i stranaka UO, a u prvom redu širokoj javnosti i narodima Bosne i Hercegovine, saopšte svoje stavo­ ve i zahtjeve u vezi sa Bosnom i Hercegovinom i njenom budućnošću/47 Manifestujući svoju podršku Sporazumu, napredni studenti u Pismu su izlo­ žili i formulisali njegovu konkretnu revolucionarno-demokratsku dopunu, koja na načelima demokratije i nacionalne ravnopravnosti razmatra, projektuje i nagovještava perspektivu Bosne i Hercegovine, u kojoj sloga i bratst­ vo njenih naroda i specifičnost njenog položaja predstavljaju dvije bitno jedinstvene poluge njene budućnosti. Posmatrani u istorijskoj retrospektivi, ova dva dokumenta — Spora­ zum i Pismo — sadrže mogućnosti i domašaje demokratije na jugoslaven­ skom, odnosno bosanskohercegovačkom tlu, u kojoj buržoaske snage pita­ nja nacionalne ravnopravnosti analiziraju i rješavaju u okviru sopstvene for­ mule o srpsko-hrvatsko-slovenačkoj strukturi jugoslavenske države, a progre­ sivne društvene snage ne zatvaraju oči pred stvarnošću da je jugoslavenska država po svojoj nacionalnoj strukturi složenija i da ne samo srpski, hrvat­ ski i slovenački narod, već i ostali jugoslavenski narodi čine jugoslavensku zajednicu i u njoj imaju pravo na svoju posebnu nacionalnu jedinicu, kao što pravo na posebnu ravnopravnu političku jedinicu imaju i narodi u istorijski formiranim, nacionalno mješovitim pokrajinama. Zanimljivo je da Pismo, pružajući podršku federativnom uređenju Ju­ goslavije, ne zahtijeva za Bosnu i Hercegovinu status federativne jedinice, iako se ono pojavilo dva mjeseca poslije rezolucije predstavnika demokrat­ skih studenata Slovenije, Crne Gore, Makedonije, akademske sekcije vojvo­ đanskog pokreta i grupe bosanskohercegovačkih studenata. Kao što smo pret­ hodno pokazali, ova rezolucija traži za Bosnu i Hercegovinu položaj federa tivne jedinice, kao i za druge jugoslavenske zemlje iz kojih su se okupili predstavnici demokratskih studentskih saveza, udruženja i društava nepo­ sredno poslije objavljivanja Sporazuma, da bi mu izrazili podršku i izložili svoje poglede o uređenju države. Međutim, iako se u Pismu izričito ne zahtijeva za Bosnu i Hercegovinu položaj federativne jedinice, po svome opredjeljenju za federativni princip ono ga ne samo suštinski podrazumijeva, nego i konkretizuje kada podvlači da je poseban položaj Bosne i Hercegovine ne samo istorijski uslovljen već, takođe, potreba i izraz razvoja demokratije i afirm acije nacionalnog principa kao njenog imanentnog sadržaja i oblika. Politički život u zemlji odvijao se u znaku sve oštrije konfrontacije snaga demokratije u čijim opredjeljenjima se markantno ispoljavao i nepo­ sredno osjećao uticaj K PJ i snaga reakcije, čiji je stub bila vlada Stojađinović-Korošec-Spaho, koja se svim sredstvima odupirala promjeni postojećeg državnog uređenja. K PJ je bila organizator masovnih demokratskih akcija, koje su potvrđivale da bitku za Sporazum iz ruku njegovih međustranačkih 847 Enver Redžić—»Nacionalno pitanje u političkoj aktivnosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1937—1940«—str. 121—123. 332

tvoraca preuzimaju organizovane lijeve snage revolucionarno-demokratskog, narodnofrontovskog pokreta. Spoljna politika i unutrašnje političko stanje predstavljali su jedinstveno područje antifašističke akcije. Rukovodstvo KPI imalo je izvanredno razvijena čula da osjeti spremnost narodnih masa da prihvate narodno-frontovsku antifašističku liniju odbrane nezavisnosti zemlje kao svoj nacionalni stav. Titovo »Pismo u Beograd« Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju iz Pariza 22. novembra 1937. godine izraz je činjenice da je KPJ postajala veoma a'ktivan činilac na političkoj sceni. Povod za ovo Pismo bila je zvanična posjeta Jugoslaviji u decembru ministra spoljnih poslova francuske vlade Narodnog fronta. »Za vrijeme posjeta Delbosa Jugoslaviji nastojte da pripremite čim bolji doček. Vi ste do sada u tome pogledu lamo prednjačili, pa učinite to i sada. Tu biste trebali da zajedno s UO istupite. Takve manifestacije potrebno je prirediti i po ostalim gradovima Srbije. To ima veliki značaj, naročito u ovoj teškoj međunarodnoj situaciji. Angažirajte cjelokupnu naprednu štampu da piše već sada o tome«.*4® Istog dana Tito je poslao u zemlju »Pismo br. 12« (dru Pavlu Gregoriću, pred­ stavniku CK KP H). »Sada će putovati Delbos naokolo. Kada dođe u Jugo­ slaviju, dignite sve na noge: staro i mlado, prijatelje i znance da ga čim ljepše dočekate. Dogovorite se s ostalima da to učinite zajednički. Neka taj doček bude snažan izraz simpatije za Francusku i za demokraciju uopće. Javi hitno i onima u Beograd, jer tamo će ipak biti glavno. Osim toga, treba to da bude organizovano u čitavoj zemlji, jer je i to dio borbe za demokra­ ciju kod nas . . .«.M9 Masovnim manifestacijama, kojima su pozdravile predstavnike vlade Narodnog fronta u Francuskoj, široke mase studenata, radnika, omladine i građana u Beogradu, kao i u drugim mjestima, izrazile su svoj protest profašističkom spoljnopolitičkom kursu režima i ispoljile čvrsto opredjeljenje za demokratsku, antifašističku unutrašnju i spoljnu politiku Jugoslavije, u duhu Sporazuma SDK i UO i revolucionarno demokratske platforme KPJ.8489850 Vlada je bila nemoćna da spriječi narod da menifestuje svoju privrženost demo­ kratskom programu Narodnog fronta. Zaokret u spoljnoj politici zemlje, orijentaciju prema fašističkim sila­ ma Njemačkoj i Italiji Stojadinović je obrazlagao potrebom da se, u situaciji ubrzanog raspada sistema kolektivne bezbjednosti, čiji su inicijatori u Dru­ štvu naroda bile Francuska i Velika Britanija, male zemlje, kao što je Jugo­ slavija »spašavaju kako znaju i umiju« i pri tome tvrdio da se njegova spolj­ na politika rukovodi formulom da se »čuvaju stara i stvaraju nova prija­ teljstva«.851 Velike manifestacije pozdrava narodnofrontovskoj Francuskoj povodom posjete Ivon Delbosa Jugoslaviji pokazale su da se demokratske narodne mase odlučno suprotstavljaju profašističkoj spoljnopolitičkoj orijen­ taciji Stojadinovićeve vlade, da u tom pogledu postoji dubok, nepremostiv 848 Josip Broz Tito—n.dj.—3—Pismo u Beograd (Milovanu Đilasu, članu PK KPJ za Srbiju) Pariz—22. novembar 1937—str. 140. 849 Isto—»Pismo br. 12« (dru Pavlu Gregoriću, predstavniku CK KP Hrvatske) Pariz—22. novembar 1937—str. 143. 850 Pregled istorije SKJ—str. 231/232. Vuk Vinaver—»KPJ i problem odbrane Jugoslavije i Balkana od fašističke ekspanzije i agresije«—str. 219. 851 Dr Milan Stojadinović—n.dj.—str. 466. 333

jaz između vlade i naroda, koji u politici »stvaranja novih prijateljstava« sa fašističkim silama raspoznaje iznevjeravanje svojih trajnih životnih inte­ resa — nacionalne slobode i nezavisnosti. Prilikom njenog form iranja, osnivači JRZ bili su uvjereni da će ovom međustranačkom zajednicom uspješno osiguravati podršku vladinoj politici u redovima pristalica Radikalne stranke u Srbiji, Slovenske ljudske stranke u Sloveniji i Jugoslavenske muslimanske organizacije u Bosni i Hercegovini. Iako izrazit prim jer vještačke političke konstrukcije, JRZ je u početku stva­ rala utisak da će kao zajednica starih političkih stranaka predstavljati oslo­ nac režimu u njegovim planovima da se riješi unutrašnja državna kriza, da vlada Stojadinović-Korošec-Spaho obilježava period vraćanja demokratije u političkom životu i da ona kao zajednica ostaje otvorena i drugim stran­ kama sa »korijenom u narodu«, među njima na prvom mjestu HSS-i. Činje­ nica, pak, da je između deklaracije vlade i njene političke prakse postojao du­ bok raskorak, da je insistiranjem na Ustavu iz perioda diktature obaralo sve vladine proklamacije o obnovi demokratije i rješavanju hrvatskog pita­ nja, u čemu se sastojao njen osnovni politički program, neizbježno je vodilo gubljenju »korijena u narodu« stranačkih partnera JRZ u njihovom politič­ kom zavičaju. Unutrašnju državnu krizu, međutim, nije činilo samo hrvatsko pitanje, već cjelina nacionalnog pitanja u Jugoslaviji, težnja svih jugoslavenskih naroda i nacionalnih manjina da žive u odnosima nacionalne ravnopravnosti, uzajamnom uvažavanju nacionalne individualnosti i uslovima slobodnog nacio­ nalnog razvitka. Priznajući na riječima samo hrvatsko pitanje, vlada Stojadi­ nović-Korošec-Spaho ignorisala je samu stvarnost da u Jugoslaviji pored Srba, Hrvata i Slovenaca žive i drugi jugoslavenski narodi, pa je svojim negativnim odnosom prema njihovim zahtjevima za ravnopravnim položajem u državi svoj interes da se održi stavljala i iznad hvatskog pitanja, čijim rješavanjem je obrazlagala svoj dolazak poslije pada Jevtićeve vlade. Učešćem u JRZ i vladi, koja nije nikako bila spremna da ukine Oktroisani ustav i na njemu utemeljeno uređenje države, JMO je objektivno nasta­ vila da podržava velikosrpsku hegemoniju i njene pretenzije na Bosnu i Hercegovinu. Usljed toga ona je protiv sebe u Bosni i Hercegovini imala ne samo opozicionu HSS nego i demokratske snage drugih nacionalnih i par­ tijskih opredjeljenja, koje su se zalagale za razumijevanje, slogu i ravno­ pravnost među narodima u Bosni i Hercegovini. U tome pravcu napredna omladina djelovala je veoma aktivno i predano i postajala sve značajniji politički faktor, najpouzdaniji oslonac K PJ u nje­ nim naporima da ojača sopstvene pozicije u političkom životu Bosne i Hercegovine. Pojava Otvorenog pisma bosanskohercegovačke studentske omla­ dine u decembru 1937. godine bila je izraz već razvijenih procesa oživljavanja demokratije, koje se ne iskazuje međustranačkim nadmetanjem i igrom u zavođenju i političkoj kontroli masa, već neposrednim učešćem samih masa u borbi za svoje konkretne i izvorne socijalne i nacionalne interese. To je dobilo svoju potvrdu i u odnosu organa vlasti prema potpisnicima Pisma. Uputstvo M inistarstva unutrašnjih poslova banskim upravama i policijskim direkcijama o kombinovanju metoda političkog djelovanja i policijske akcije u borbi protiv komunističkog pokreta u praksi je moglo sve teže da se pri­ mjenjuje. Porast političkog uticaja KPJ nije mogao da se zaustavi i parali­ zira izvitoperenim i profanisanim nacionalističkim deklamacijama malobroj­ 334

nih omladinskih grupä, kao ni školskom nastavom koja je podvrgavala omla­ dinu inkvizitorskom duhu nacionalizma. Usljed toga metod borbe protiv ko­ munizma imao je nužno sve manje političku, a sve više policijsku sadržinu. Sto se režim, gonjen porastom revolucionarno-demokratskog pokreta, jače oslanjao na policiju i druge izvršne organe vlasti, to je izazivao sve dublje nezadovoljstvo u narodu. Profašistički kurs režima u unutrašnjoj politici izrazito se potvrđivao u borbi protiv KPJ i njene antifašističke linije. Poslije Otvorenog pisma na udaru vlasti u Bosni i Hercegovini našli su se predstavnici naprednih studenata i potpisnici Pisma. Uprava policije u Sarajevu kaznila je veći broj studenata novčano, odnosno kaznama zatvora i istovremeno podnijela prijavu državnom tužiocu, Suda za zaštitu države radi krivičnog gonjenja potpisnika.'52 Primjenjujući policijske sankcije protiv naprednih studenata, režim je pružao praktične dokaze o nesposobnosti da se političkim metodima suprotstavi demokratskim zahtjevima Sporazuma SDK i UO i Otvorenog pisma, kojima su široke mase naroda davale sve puniju podršku. Za njihovo političko aktiviranje na antifašističkoj platformi KPJ od posebnog značaja bila je činjenica što se u Pismu javno i ubjedljivo progovorilo o teškom sta­ nju u koje su Bosnu i Hercegovinu doveli režimi velikosrpske hegemonije, o velikom značaju borbe za ravnopravnost naroda u Bosni i Hercegovini i perspektivi ravnopravnog položaja Bosne i Hercegovine u državi. Vlada nije bila u sumnji da među jugoslavenskim narodima raste svijest o potrebi i neophodnosti njihove nacionalne jednakopravnosti, da se ubrzano sužava tlo politike nacionalne netrpeljivosti i konfrontacije i da KPJ svojom predanom borbom za slogu i bratstvo među narodima nalazi pravi put do masa, stvara i stiče njihovo povjerenje. Stoga su režimu posebno veliku brigu zadavali na­ pori CK KPJ da se u svim pokrajinama i oblastima Jugoslavije formiraju pokrajinska i oblasna rukovodstva KPJ. Ministarstvo unutrašnjih poslova ocjenjivalo je da stvaranjem »posebnih pokrajinskih partija . . . koje bi ostale u okviru i pod rukovodstvom KPJ, kao i već osnovane partije Hrvatske i Slo­ venije« komunisti nastoje da pojačaju »propagandu i antifašističku akciju u našoj državi«, pri čemu računaju na saradnju federalističkih elemenata u raznim pokrajinama, prvenstveno u Makedoniji i Crnoj Gori. Odgovorni predstavnici režima svakako nisu griješili ocjenjujući da KPJ na ovaj način nastoji »da u duhu najnovijih uputstava Komunističke internacionale što više legalizuje svoj rad i da ga prilagodi specifičnim prilikama i strukturi svake pojedine pokrajine«.*53 Odbojan prema zahtjevima za preuređenje države na federativnom, odnosno autonomnom principu, režim se svakodnevno osvjedočavao da ideja nacionalne ravnopravnosti i federativnog uređenja zemlje postaje sve popu­ larnija u narodnim masama, da je to, u stvari, njihovo stvarno opredjeljenje, što izvanredno pogoduje Komunističkoj partiji Jugoslavije da »legalizuje svoj rad«, pri čemu ona ispoljava veliku sposobnost i vještinu prilagođavanja »specifičnim prilikama i strukturi svake pojedine pokrajine«. To je bilo stvarno priznanje da se KPJ nije više mogla protjerati sa političke scene, da se ona na njoj već učvrstila, objektivno legalizovala, pripremala svoje*853 452 A BH-BUDB—Pov. DZ—br. 59/1938 (5.1.1938). A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 2622/1938 (17.2.1938). 853 A BH—BUDB—Pov. DZ—No 249/22.1.1938.

organizacije u pokrajinama i samom strukturom svoje nacionalne i pokrajin­ ske organizacije, djelovala u smislu federativnog uređenja države. Stvarno legalizovanje K PJ u »pokrajinama« govorilo je o njenom organizacionom ja­ čanju i porastu njenog političkog uticaja, koji se nije mogao spriječiti repre­ sivnim m jeram a vlasti na svim stepenima državne strukture. Staviše, same te m jere pritiska protiv K PJ imale su obratan, neželjeni politički uticaj — doprinosile su afirm aciji K PJ kao veoma aktivnom činiocu i ozbiljnoj snazi u političkom životu zemlje. Od kraja 1937. do proljeća 1938. godine povjerenici CK KPJ, upućeni na partijski rad u Bosnu i Hercegovinu, upoznali su stanje organizacije K PJ u većim mjestima, uspostavili među njima mjesne i okružne veze, objasnili im stavove rukovodstva Partije o aktuelnim pitanjima, metodu i pravcu političke akcije Partije, pri tome održavali redovne kontakte sa predstavnicima CK KPJ, pa je tada generalni sekretar CK KPJ Josip Broz Tito mogao da se u neposrednom susretu obavijesti o političkom i organi­ zacionom stanju i problemima KPJ u Bosni i Hercegovini, o rezultatima rada povjerenika, njihovim zapažanjima, ocjenama, prijedlozima i teško­ ćam a, koje su im se u radu otvarale. Pošto je saslušao izvještaj Uglješe Danilovića, Tito je tom prilikom podvukao da najveći značaj u razvijanju par­ tijske aktivnosti u Bosni i Hercegovini ima političko djelovanje i poveziva­ nje sa radnicima i omladinom i maksimalno korištenje legalnih formi u ostva­ rivanju partijske linije.*54 Kriznu situaciju u zemlji dopunjavao je njen izrazito kritičan i neza­ vidan međunarodni položaj. Ohrabren uspjesima svoje agresivne spoljne po­ litike, pred kojom su se povlačile vodeće zapadnoevropske demokratske zemlje, Hitler je 12. m arta 1938. godine izvršio okupaciju i nasilno uklju­ čenje Austrije u sastav Trećeg Rajha. Tako se fašistička Njemačka našla na sjevernoj granici Jugoslavije, spremna da već izvršene prepade dalje prati no­ vim agresijama. Nije moglo biti sumnje da će Jugoslavija biti jedan od sljedećih ciljeva njenog osvajačkog pohoda na Istok. Stojadinović, je, me­ đutim, prilikom zvanične posjete Hitleru u januaru 1938. godine unaprijed prihvatio i saglasio se na priključenjem Austrije Njemačkoj, sofistički tu­ mačeći njemačku okupaciju Austrije izrazom prirodne težnje njemačkog naroda da živi okupljen i ujedinjen u jedinstvenoj njemačkoj državi.854855 Nije moglo biti neizvjesnosti da je vladajuća jugoslavenska buržoazija svojim klasnim motivima sasvim podredila interese nacionalne nezavisnosti zem­ lje. Utoliko je jasnije i potpunije došao do izražaja stav odlučnosti KPJ da klasne interese proletarijata i težnje ugnjetenih naroda za nacionalnom ravnopravnošću i slobodom usmjeri i integriše u revolucionarno-demokratskom, nacionalnom otporu fašističkim agresorima, u borbi za odbranu ne­ zavisnosti Jugoslavije. Titov poziv Narodima Jugoslavije »Za mir, Nezavisnost i Slobodu« ima značaj klasičnog manifesta KPJ, kojim se nezavisnost Jugo­ slavije definiše i proglašava životnim, neizmjenljivim, suštinskim smislom i pozivom jugoslavenskih komunista. Svi ciljevi KPJ — socijalni i nacionalni 854 Institut za istoriju Sarajevo—MG—D—24— »Bilješka Uglješe Danilovića o radu na obnovi i povezivanju partijske organizacije u Bosni i Hercegovini u periodu 1937—1939«—str. 8/9. 855 Dr Milan Stojadinović—n.dj.—str. 501/502. 336

— tome zadatku su podređeni i u njemu bitno sadržani. Samo uporna i do­ sljedna borba za nezavisnost Jugoslavije omogućava njihovo ostvarenje. Slo­ vencima Tito kaže: »Hiljadu godina su vas tlačili i odnarođavali njemački grofovi i baroni. Hitler se sprema da sutra zgazi vašu zemlju i zbriše s lica zemlje slovenski narod«. Hrvatima kaže: »U bratskom sporazumu u zajed­ nici sa Srbima i Slovencima, vi ste na pragu svoje slobode i ravnopravnosti. Pod H itlerom nikada!« Srbima kaže: »Sudbina srpskog naroda vezana je sa slobodom Slovenaca i Hrvata. Poslije pada L ju b lja n e i Z agreba došao bi red na B eograd. Bez Slovenije nema Jugoslavije, bez slobode Slovenaca i Hrvata nema slobode ni srpskom narodu«. Svim narodima Jugoslavije saopštava zavjet KPJ: »Mi komunisti Slovenci, Hrvati, Srbi i sinovi ostalih naro­ da, kao i dosad, nećemo žaliti žrtava u borbi protiv fašizma, za nezavisnost svojih naroda, za mir i slobodu«.856 Krajem marta bosanskohercegovačka studentska omladina objavila je svoj letak povodom njemačke okupacije Austrije, u kome je istakla neop­ hodnost otpora njemačko-fašističkom agresoru. »Čitav svijet je iznenađen i zabrinut njemačkim oružanim osvajanjem Austrije. Naš vjekovni neprija­ telj, njemački osvajač, opkolio je bratsku slovensku zemlju čehoslovačku i došao na našu granicu. . . Nikada nož njemačkih osvajača, vjekovnih neprija­ telja nas Srba, Hrvata i Muslimana, nije stajao bliže našim grudima nego u ovom ča su . . . Mi, studenti iz Bosne i Hercegovine, kao sinovi napaćenog naroda osjećamo veliku opasnost koja prijeti zem lji. . . Pozivamo svakoga da da svoj udio u odbrani zemlje! . . . Ne dozvolimo da se prodaje ova zem­ lja za koju je proliveno toliko krvi i za koju su dali živote naši najbolji sinovi u borbi s njemačkim osvajačima! . . . Okupimo sve demokratske sna­ ge! — Hitler je na granici! — Zemlja je u opasnosti.. .«“7 Vršeći disciplinovano svoju dužnost, navikli da nijedan unutrašnji i međunarodni događaj, značajan za politički položaj zemlje ili važan za po­ litičke odnose u njoj, ne može proći bez živog i kritičkog reagiranja pro­ gresivnih političkih snaga, policijski organi službeno su izvijestili svoje pret­ postavljene političke instance da su u Sarajevu i drugim mjestima pronašli letke pod naslovom: »Draga braćo i sestre«, ispod čije sadržine stoji potpis »Bosansko-hercegovačka studentska omladina«. U izvještaju Uprave policije u Sarajevu Banskoj upravi II Drinske banovine navodi se da se u letku »oštro kritikuje spoljna politika kraljevske vlade«, da su, po uvjerenju policijske uprave, »ove letke izdali komunisti eventualno u zajednici sa pučko-frontaškim elementima« i napokon, ocjena je uprave policije, »da nema nikakve sum­ nje da se iza ove omladine nalaze ista lica, koja su izdala i onaj prvi letak (»Otvoreno pismo bosansko-harcegovačke studentske omladine svim poli­ tičkim i javnim radnicima i svoj poštenoj javnosti« u decembru 1937. godine) ili bar isti začetnici i pokretači«.858 856 Josip Broz Tito—Sabrana djela—4—»Za mir, nezavisnost i slobodu«—str. 30-33. 857 »Građa o djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1921—1941«—»Draga braćo i sestre« — Letak bosanskohercegovačke studentske omladine izdan povodom oku­ pacije Austrije i zaokruženja čehoslovačke od strane fašističke Njemačke kao i profašističke politike jugoslavenske vlade—Mart 1938—str. 454—457. A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 2088/1938. 858 A BH—BUDB—Pov. DZ—No 1747/7.5.1938. 337

Uspostavljanjem čvršćih veza sa partijskim rukovodstvima i organizaci­ jam a u zemlji, duži boravci i neposredno angažovanje članova Politbiroa CK K PJ u sređivanju i usm jeravanju KPJ u raznim pokrajinama, aktualizi­ ralo je pitanje trajnog prisustva CK K PJ u zemlji, a sama ta činjenica potvr­ đivala je da se KPJ u političkom životu zemlje ne samo osjećala svojim in­ tenzivnim djelovanjem nego je istovremeno predstavljala podatak da je sam razvoj političkih odnosa zahtijevao sve šire aktiviranje i sve jači uticaj K PJ u procesu demokratizacije njihovih socijalno-ekonomskih i nacionalnih sadržaja i oblika. U izvještaju IK K l krajem februara 1938. godine Tito je mogao da sa dobrim poznavanjem govori o prilikama u zemlji i izrazi uvje­ renje da je K PJ sposobna i dorasla zadacima koje pred nju postavlja razvoj unutrašnjih odnosa i međunarodni položaj zemlje.859* Antifašistička linija K PJ imala je dvije bitne, uzajamno uslovljene komponente. Borba za nacionalnu ravnopravnost u zemlji izražavala se na spoljnopolitičkom planu borbom za njenu nacionalnu nezavisnost. Stojadinovićev negativan stav prema rješavanju nacionalnog pitanja u Jugoslaviji dobivao je na spoljnopolitičkom planu svoju prirodnu i logičnu dopunu u naslonu i povezivanju Jugoslavije prvenstveno sa Hitlerovom Njemačkom. Povodom Stojadinovićeve posjete Hitleru u januaru 1938. godine PROLE­ TER je pisao: »Poseta Stojadinovića Hitleru pokazuje svim narodima Jugo­ slavije kako je silno porasla opasnost fašizma i r a t a . . . Potrebno je još jače zbiti i okupiti sve demokratske snage, pojačati njihovu budnost i borbu za obaranjem nenarodnog režima Stojadinović-Korošec-Spaho. Ne treba do­ zvoliti Hitleru i domaćim fašistima da zavedu otvorenu fašističku diktaturu u Jugoslaviji i da je pretvore u Hitlerovog vazala. Narodi Jugoslavije nikad neće dozvoliti da postanu Hitlerovi »Raci«.*® Ukoliko je režim bio aktivniji u sklapanju »novih prijateljstava« sa fašis­ tičkim državama, utoliko se u širokoj javnosti odlučnije zahtijevalo učvršće­ nje prijateljskih odnosa i saveza sa Francuskom i ČehoslovaČkom, kao i us­ postavljanje diplomatskih odnosa i široke saradnje sa SSSR-om. Obnavlja­ nje i aktiviranje organizacije KPJ u Bosni i Hercegovini bilo je praćeno is­ tupanjem komunista za antifašističku orijentaciju Jugoslavije u njenim spoljnopolitičkim odnosima. Akademija održana povodom rođendana predsjed­ nika čehoslovačke Republike Edvarda Beneša protekla je u znaku podrške antifašističkom opredjeljenju čehoslovačke dok je tok akademije u cjelini nosio pečat manifestacije za antifašističku spoljnopolitičku orijentaciju Ju­ goslavije i ispunjavanje njenih savezničkih obaveza prema zemljama Male antante, čiju je nezavisnost ugrožavala fašistička Njemačka.861 Manifestacije prijateljstva prema čehoslovačkoj, koje su imale povod u rođendanu pred­ sjednika Beneša, u suštini bile su izraz stava da se brani nezavisnost Jugo­ 859 Josip Broz Tito — Sabrana djela — 4 — »Za Vilhelma« (Vilhelmu Piku —članu sekretarijata IK Kl)—Pariz—26.2.1938—str. 26—28. 840 PROLETER—br. 1—2; 'januar—februar 1938—»Narodi Jugoslavije neće biti Hitlerovi »Raci« — (L. Aleksić) — (»Raci« su se zvali grenadiri iz srpskih i hrvat­ skih pukova, koji su držali stražu pred dvorom Fridriha Velikog). 861 A BH—BUDB—Pov. DZ—No 2166—3.6.1938. A BH—BUDB—Pov. DZ—No 2166/8.6.1938. ____ 338

slavije, koju ugrožavaju fašističke države — Njemačka i Italija. U proljeće 1938. godine KPJ je branila nezavisnost Jugoslavije osudom Hitlerove okupacije Austrije i podrškom integriteta i nezavisnosti Cehoslovačke. Demokratske snage u Bosni i Hercegovini otvarale su se antifašističkoj liniji KPJ i usvajale je kao svoje pouzdano opredjeljenje. Porast uticaja KPJ i u Bosni i Herce­ govini mjerio se i dokazivao širinom antifašističkog Narodnog fronta, sta­ panjem borbe za demokratiju u zemlji sa širokim demokratskim pokretom za odbranu njene nacionalne nezavisnosti. Studenti — komunisti, koji su u Bosni i Hercegovini po zadatku i uputstvima CK KPJ bili nosioci obnavljanja partijske aktivnosti, uspješno su prenosili iskustva stečena u naprednom studentskom pokretu na Beogradskom univerzitetu, kada su u Beogradu organizovali antifašističke demonstracije povodom dolaska ministara iz fašistič­ kih zemalja i antifašističke manifestacije povodom posjete državnika i demo­ kratskih zemalja. Istovremeno, CK KPJ se i neposredno obavještavao o sta­ nju i aktivnosti partijskih organizacija u Bosni i Hercegovini, nastojeći da na izvoru osjeti i upozna otvorena i aktuelna pitanja u ovoj pokrajini i da definira stavove i opredjeljenja KPJ u naporima za njihovo rješavanje.862 Tako se uporedo sa oživljavanjem rada partijskih organizacija u Bosni i Hercegovini odvijao proces njihove organizacione i političke integracije na antifašističkoj liniji KPJ. Titov izvještaj generalnom sekretaru IK Kl, Georgi Dimitrovu, upućen iz Pariza sredinom 1938. godine, pored mnogih pitanja i momenata od presud­ ne važnosti za budućnost KPJ, sadržavao je u pogledu stanja i djelovanja KPJ u Bosni i Hercegovini značajnu ocjenu: »U Bosni i Hercegovini se ko­ načno uspjelo stvoriti partijske organizacije u važnijim mjestima. Bilo je potrebno da se održi jedna konferencija na kojoj bi se konačno izabralo rukovodstvo za Bosnu. Konferencija je, međutim, odložena zbog mog od laska«.863 Poslije mnogih godina zanemarivanja, koje je dolazilo do izražaja u odnosu rukovodstva KPJ prema partijskoj organizaciji u Bosni i Hercego­ vini, o čemu svjedoče brojni dokumenti partijskih kongresa i zemaljskih konferencija, plenarnih sjednica i savjetovanja CK KPJ, organizacija KPJ u Bosni i Hercegovini ostvarila je takav stepen organnizacione sređenosti, političke sposobnosti i mobilnosti, da je mogla pristupiti pripremanju pokra­ jinske konferencije, koja je značila sprovođenje u život odluke IV zemaljske konferencije KPJ i koja je u pogledu razvoja KPJ u Bosni i Hercegovini i njenom mjestu u političkom životu Bosne i Hercegovine podsjećala na osni­ vačke kongrese KP Slovenije i KP Hrvatske, održane u proljeće i ljeto 1937. godine. Iako su u Bosni i Hercegovini socijalisti imali relativno veći uticaj u radničkom pokretu nego u drugim jugoslavenskim pokrajinama, naročito u sindikatima, radničkim komorama i drugim radničkim institucijama, njihovo prisustvo u bazi pokreta više se ispoljavalo i mjerilo negativnim oblikom, političkom neaktivnošću znatnog dijela radničke klase nego njenim 862 Josip Tito—Sabrana djela—4 — Hronologija—str. 321. 863 Josip Broz Tito — n.dj.—A—»Georgi Dimitrovu, generalnom sekretaru IK Kl« — str. 56/57. 3 39

aktivnim odnosom prema političkoj platformi Socijaldemokratske partije. U stvari, komunisti još nisu uspjeli da pokrenu i okupe veći dio radničke klase u Bosni i Hercegovini na liniji borbe protiv fašizma, a radnici u većini nisu bili spremni da slijede oportunističku politiku socijalista, na koju su organi vlasti gledali sa blagonaklonošću. Svoje ocjene o bitnim pitanjima položaja radničke klase u svijetu bosanskohercegovački predstavnici SDPJ zasnivali su n a pojavnim momentima, koje su nalazili i uzimali s površine političkih kretanja, pa, zadovoljni sa određenim elementima, nisu imali ni sposobnosti ni potrebe da tragaju i ispituju njihove izvorne, pokretačke snage i otkrivaju njihov suštinski smisao i razvojni smjer. Tako se iluzija našla na m jestu spoznaje, privid je postao uvjerenje, a zamisao stvarnosti transform irala u stvarnost. Vjerujući da u zapadnoevropskim zemljama »pro­ letarijat učestvuje u vođenju države«, Sreten Jakšić je zaključivao da »na­ oružana demokratija«, u kojoj radnička klasa predstavlja glavnu snagu, pruža »dosta jaku garanciju da u skorom vremenu neće biti evropskog ili svjetskog rata« i zatim da »međunarodni proletarijat nije bio jedinstveniji u odbrani mira, demokratije i slobode kao danas.«864865Teza o jedinstvu među­ narodnog proletarijata koji je u ovom razdoblju bio izrazito pocijepan, ideo­ loški i politički konfrontiram udružena sa ocjenom da ne postoji opasnost od rata u evropskim ili svjetskim razm jeram a, logično je isključivala potrebu borbe protiv fašizma kao odlučnog, aktivnog i direktnog nosioca ratne opas­ nosti i agresije. Sigurnost da međunarodni proletarijat predstavlja pouz­ danog čuvara svjetskog m ira — takvo uvjerenje širilo se među socijalistič­ kim partijam a poslije bazels'kog kongresa Internacionale uoči prvog svjet­ skog rata — stvarala je pretpostavke za udobno razmišljanje i shvatanje da »velika nacionalna država Jugoslavija« ima sve uslove da u bliskoj buduć­ nosti postane »napredna, slobodna, demokratska i socijalna država«.®“5 Pred oštrim sukobima i proturječnostim a, koje je izazivalo neriješeno i nerješavano nacionalno pitanje, bremenito opasnim, antijugoslavenskim, fašističkim tendencijama, socijalisti su po inerciji svoga jugoslavenskog na­ cionalnog stanovišta stajali zatvorenih očiju i Jugoslaviju smatrali i dalje »nacionalnom državom«, kada su čak i vrhovi buržoaske politike, ne samo opozicione, priznavali njen višenacionalni karakter, i tražili modus za nagod­ bu kojom je trebalo da se potvrdi njen trijalistički nacionalni sastav. Kralje­ vina troimenog jedinstvenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca trebalo je da se pretvori u državnu zajednicu posebnih naroda Srba, Hrvata i Slovenaca. Gledištu o jedinstvu međunarodnog radničkog pokreta potpuno je odgo­ varalo uvjerenje socijalista o jedinstvu socijalističkog pokreta Jugoslavije, »koji u sebi okuplja težnje svih Slovenaca, Hrvata i Srba«.®66 Politički način mišljenja, koji nema potrebe da ispituje protivrječnosti i oblike ispoljavanja nacionalno-političkih kretanja i da u njihovoj analizi traži uporne tačke zaključivanja, sklon je da proglašava jedinstvo socijalističkog pokreta tako širokih razm jera da se u njemu izražavaju ne samo težnje jugoslavenske rad­ ničke klase, već, takođe, i »težnje svih Slovenaca, Hrvata i Srba u zajed­ 864 SNAGA — br. 1—januar 1938—»Nova godina«—Sreten Jakšić—str. 3/4. 865 Isto—str. 4. 866 SNAGA—br. 2—februar 1938—»Naši novi zadaci«—Josip Petejan—str. 19. 340

ničkoj državi«. Shvatanje jedinstva socijalističkog pokreta u Jugoslaviji, u ko­ me su integrisane težnje Srba, Hrvata i Slovenaca, lišava socijalistički pokret potrebe ne samo da se bori za jedinstvo radničke klase i radničkog pokreta u cjelini nego i potrebe da se zalaže za nacionalnu ravnopravnost jugoslaven­ skih naroda. Jednom stvorena, socijalistička nacionalna teorija nije tražila provjeru u praksi, već obratno, socijalisti su neumorno insistirali da se realni odnosi sa njom usklade. Potrebu za dogmatiziranjem teorije neizbježno prati nemoć u praksi, koja se ne da modelirati prema anahronim konceptima, već zahtijeva da se neprekidno otkrivaju njene unutrašnje protivrječnosti da bi se prevazilazile uvijek novim odnosima. Zanimljivo je da su socijalisti u ovo vrijeme osjetili potrebu za razma­ tranjem položaja i odnosa omladine prema radničkom pokretu. Po jednom mišljenju omladina u Bosni i Hercegovini nije uspjela da ostvari organizovanu političku aktivnost, jer u tim svojim težnjama nije naišla na razumijevanje i podršku radničkog pokreta, koji se nalazio u fazi »zamiranja svakog kako političkog, tako i sindikalnog, pa čak i kulturnog života«. »Veterani«, radničkog pokreta nisu bili spremni da mijenjaju usta­ ljenu taktiku, a omladina je smatrala da upravo taktika socijalističkog po­ kreta nikako ne odgovara novim uslovima. Usljed toga omladina se »našla po strani i politički se iživljavala kako je mogla i smela, često puta i pre­ više idealno, nekorisno — đački«.86786 Po drugom mišljenju, koje polemizira sa prethodnim, sadašnjoj omla­ dinskoj generaciji radnički pokret poklanja mnogo veću pažnju nego što je to bio slučaj u ranijim periodima. Ipak, ova generacija omladine predstavlja »najtupaviju od svih dosadašnjih generacija«. Izrečenoj tvrdnji slijedi dru­ ga, prema kojoj »nikada omladina nije više zloupotrebljavana za svakojake društvene i političke čine koje je samo u parolama primala«. Zatim se postav­ lja teza da je »sa svojih 18 godina omladina gotovo stara«, da bi se donio zaključak: »Omladina vrlo malo zna, a svemu veruje; nema instinkta za istinu, ni naklonosti da kritički anališe. . . Vrhunac ošamućenosti sadašnjeg pojasa omladine kazuje čekanje da omladinu neko uvede u naše redove.. .«a68. Ova dva polemički ukrštena mišljenja u socijalističkom krugu o proble­ mu omladine pojavila su se u trenutku kada je napredni dio omladine već bio osvojio značajne pozicije u političkom životu Bosne i Hercegovine. Kao što se vidjelo, napredna bosanskohercegovačka omladina osvojila ih je u borbi protiv fašizma, za demokratiju, nacionalnu ravnopravnost i odbranu nezavisnosti Jugoslavije od agresivnih fašističkih sila. Međutim, socijalisti su u praksi stajali na periferiji antifašističkog pokreta, bili u stvari više njegovi posmatrači nego neposredni učesnici i akteri, dok se napredna omla­ dina — studentska, đačka i radnička — nalazila na prvoj borbenoj liniji antifašističkog fronta. Pošto ih omladina nije slijedila, socijalisti su poku­ šali da to objasne grijesima same omladine. Neposredno izazvana motivima i razlozima objektivnog položaja i stanja socijalističkog radničkog pokreta, polemika socijalista o problemu omladine nije imala uticaja na vodeći so­ cijalistički krug da se okrene licem prema antifašističkim težnjama radničke 867 SNAGA—br. 3—mart 1938—»Na dosadašnjim pogreškama treba stvarati uslove za novi rad »—M.V.—str. 35/36. 868 SNAGA—br. 9—septembar 1938—»Problem omladine«—Branko Tadić—str. 14CV141. 341

klase, omladine i naroda. Razlaz je neminovno bio sve dublji. Omladina je nastavila sa još većom aktivnošću u antifašističkom pokretu, u kome je -na­ lazila i stvarala šanse za oživotvorenje svojih socijalnih i nacionalnih težnji i zahtjeva. SDPJ sm atrala je radnički pokret u Bosni i Hercegovini svojim značaj­ nim uporištem, koje je nastojala da održi i očuva raznim metodima i oblici­ ma svoga prisustva i uticaja. U sarajevskom socijalističkom časopisu SNAGA redovno su sarađivali njeni istaknuti funkcioneri i publicisti kao Josip Petejan, Milica Đurić — Topalović, Mirko Kus — Nikolajev, Milorad Belić, Dragom ir Đurić i drugi, a na radničkim političkim skupovima u bosanskohercegovačkim industrijskim centrima kao glavni govornici i referenti istupali su vodeći partijski ljudi. Među njima dr 2ivko Topalović izdvajao se češćim posjetam a i učešćem na političkim manifestacijama, koje su organizovali so­ cijalisti u Bosni i Hercegovini. Po pravilu to se događalo periodično, kada je trebalo obnoviti umrtvljene veze sa radničkim pokretom, čiji je rast i napredak zahtijevao kontinuiranu aktivnost i borbu za rješavanje vitalnih pitanja radnika. Među pisanjima koja su imala određeni značaj za položaj i težnje radničke klase, socijalisti su davali prednost pitanju državnog pre­ uređenja, pri čemu ga nisu povezivali sa zahtjevima za mijenjanjem opšteg stanja u kome se nalazila radnička klasa. Pod uticajem širokog demokrat­ skog pokreta za nacionalnu ravnopravnost jugoslavenskih naroda, čijem ja­ čanju nisu dali sopstveni doprinos, socijalisti su u svoje poznato stanovište o nacionalnom jedinstvu i identitetu Srba, Hrvata i Slovenaca sada unosili izvjesne nove akcente. Dr Živko Topalović razvijao je pred radnicima Zeni­ ce misao da Jugoslavija kao zajednička država Srba, Hrvata i Slovenaca treba da se izgradi na osnovu sporazuma između »njena tri osnovna dela«. On se izjašnjava protiv »potčin javan ja i nametanja vladavine nad drugima«, to se ogleda u položaju Hrvata, zbog čega je, kaže, došlo do krize u državi i uvođenja diktature. Djeluje kao samokritika i opravdanje kada objašnjava: »Nismo bili svesni snage nacionalnih osećanja kod mase Hrvata. Verovali smo da se može učiniti brzi skok pored državnog u potpuno nacionalno uje­ dinjenje i da Hrvati mogu zaboraviti svoju istorijsku tradiciju, borbu za samo­ stalnu hrvatsku d ržavu ... « Navedeni stavovi predstavljaju neosporno ko­ rak napred u poređenju sa socijalističkim jugoslavenskim nacionalnim unita­ rizmom, ali ga Topalović ne razvija konsekventno, već se zaustavlja na uči­ njenom koraku kritike socijalističkog zanemarivanja nacionalnih osjećanja Hrvata. U sprovođenju državnog preuređenja SDPJ, po njemu, polazi od »tri osnovne ideje: zajednička država Jugoslavija, organizovanje te države pu­ tem slobodnog sporazuma između Srba, Hrvata i Slovenaca i sporazum na bazi građanske i narodnosne jednakopravnosti.. .«m Iako Topalović ovom prili­ kom ne formuliše i ne definira autonomnu koncepciju SDPJ o uređenju države, izložene »tri osnovne ideje« predstavljaju svakako napredak u odno­ su na jugoslavenski unitaristički dogmatizam, ali, istovremeno, i zaostajanje u poređenju sa građanskim opozicionim partijam a, koje su prihvatale slože­ nu nacionalnu stvarnost u zemlji i federaciju kao oblik državnog uređenja. Iako su se u Bosni i Hercegovini sindikati nalazili pretežno pod kontrolom socijalista»70, HSS i JRZ nastojale su da ofanzivnijim djelovanjem ostvare 86970 869 A BH—BUDB—Pov. DZ—No 2118/30.5.1938. 870 Josip Broz Tito—n.dj.—4—»Sindikati« — str. 86. 342

što veći uticaj među radnicima. Osnovne poluge njihove političke aktivnosti u radničkoj sredini bile su sindikalne organizacije HRS i JUGORAS.871* Zada­ tak im se sastojao u tome da među radnicima svoga nacionalnog i političkog opredjeljenja osiguraju podršku opštem političkom programu HSS i JRZ. Njihova politička kampanja i konfrontacija neizbježno je produbljivala po­ dvojenost i rascjep među radnicima. Izvorni smisao političke igre ovih stra­ naka i njihovih sindikata bio je da se metodom partijskog i nacionalnog sukobljavanja spriječi i uspori proces idejno-političkog jedinstva radničke klase. U bici za i protiv Sporazuma partijsko-nacionalno vrbovanje radnika na tlu Bosne i Hercegovine imalo je sa stanovišta glavnih protivnika unutar buržoaskog političkog fronta poseban značaj. Partijsko-politička privrženost »svojih« hrvatskih, odnosno jugoslavenskih radnika generalnom političkom kursu partijskih matica i centrala u rješavanju unutrašnje krize i vođenju držav. nih poslova osiguravala je »moralni« i »demokratski« kvalitet, prestiž i prednost jednog nasuprot drugom, protivničkom opredjeljenju. U svojoj realnoj konsekvenci bila je to stara borba — i rafinirana i bezobzirna — za dušu i tijelo Bosne i Hercegovine, ali ne da se očuvaju, već da se integrišu i unište. Među­ tim, radnici su sve manje vidjeli šansu za postizanje svojih klasnih ekonom­ skih i nacionalno-političkih zahtjeva u okupljanju i razvrstavanju na zavađe­ ne nacionalne i partijske tabore. Iako je Sporazum SDK i UO imao snažnu podršku širokih narodnih masa u svim dijelovima Jugoslavije, Maček je, nastavljajući saradnju sa UO, održavao uporedo i veze sa knezom Pavlom. Saradnjom sa UO u Srbiji vršio je pritisak na dvor i vladu, a kontaktima sa knezom Pavlom stavljao je do znanja partnerima iz UO da je mogućan njegov sporazum i sa prvim kraljev­ skim Namjesnikom ukoliko osjeti u njihovim redovima kolebanje i rezervisanost. Plašeći se takve mogućnosti, Stojadinovićeva vlada izražavala je sprem­ nost da proširi svoj nacionalni i partijski sastav Mačekovim učešćem u vladi. Na sastanku sa knezom Pavlom 26. juna 1938. godine Maček je ponovio za­ htjev da se raspišu izbori za K onstituante pri čemu se protivio da Stoja­ dinovićeva vlada provodi izbore. Nezadovoljan Pavlovim držanjem Maček se jače okrenuo beogradskoj opoziciji. Neposredno uoči Mačekove posjete Beogradu, predstavnici SDK i UO objavili su Rezoluciju, u kojoj se insistira na svim stavovima i zahtjevima formulisanim u Sporazumu od 8. X 1937. godine. Po opštoj ocjeni Mačekova posjeta ojačala je protuvladin opozicioni blok i doprinijela zbližavanju, sporazumijevanju i saradnji srpskog i hrvat­ skog naroda.877 Samo je Stojadinović potcjenjivao politički značaj ovog do­ gađaja.873 Opšti politički odnosi u zemlji pogodovali su nastojanju CK K PJ da sc ubrza sređivanje organizacija u pojedinim pokrajinama i na njihovo čelo dovedu rukovodstva preduzimljiva, sposobna i sa dovoljnim iskustvom u borbi za stvaranje i podizanje ugleda Partije u širokim slojevima naroda. 871 A BH—BUDB—Pov. DZ—No 1604/28.4.1938. A BH—BUDB—Pov. DZ—No 2464/20.6.1938. Dr Ahmed Hadžirović—n.dj.—str. 155, 164— 165. 877 Ljubo Boban—n.dj.—str. 342—350. Dr Ivan Ribar—n.dj.—str. 187/188. 871 Dr Milan Stojadinović—n.dj.—str. 550. Josip Broz Tito—n.dj.—4—str. 108. 343

U stvari, strategija i taktika KPJ mogla je računati na uspjeh ako je sadrža­ vala, izražavala i afirmirala težnje jugoslavenskih naroda za socijalnim i nacionalnim oslobođenjem, ako je razvijala njihovu svijest i spremnost da od fašističkih agresora brane nezavisnost svoje državne zajednice. U razgo­ vorima koje je vodio u Beogradu u drugoj polovini m aja 1938. godine sa predstavnicima KPJ iz Srbije, Vojvodine i Bosne i Hercegovine Tito je na­ glasio potrebu opštejugoslavenskog savjetovanja, na kome bi se razmatralo organizaciono stanje i politička sposobnost K PJ u tim pokrajinama u koji­ m a je usljed njihovog posebnog položaja i specifičnih unutrašnjih odnosa uspješno ostvarivanje partijske linije imalo izuzetan značaj za opštejugoslavensku afirm aciju K PJ.874 Od dolaska na partijski rad u Bosnu i Hercegovinu krajem 1937. go­ dine do sredine 1938. godine »povjerenici« CK K PJ obavili su najveći dio primlje­ nih zadataka. Glavnu pažnju obratili su organizacionom sređivanju i aktiviranju postojećih partijskih organizacija, stvaranju novih i njihovom povezivanju u Sarajevu, Tuzli, Mostaru i Banja Luci, najvažnijim političkim i privrednim centrim a Bosne i Hercegovine. Problemi u partijskim organizacijama i njiho­ vim rukovodstvima bili su različiti od m jesta do mjesta. U Sarajevu su neki stariji članovi Partije odbijali da se ponovo aktiviraju iz straha od mogućih provala. U Tuzli je trebalo savladati likvidatorske tendencije. U Banja Luci je obavljanje zadataka bilo komplikovano povezanošću partijske organiza­ cije sa CK KP Hrvatske, koji, i pored direktive CK K PJ, nije htio da pre­ kine vezu sa banjalučkom partijskom organizacijom, sm atrajući je sastav­ nim dijelom KPH. Najsređenije stanje bilo je u partijskoj organizaciji Mostara, koja je imala dobar uticaj u sindikatima i omladinskim organiza­ cijam a.875 Prateći od početka tok obnavljanja partijske aktivnosti u Bosni i Herce­ govini, sarađujući u rješavanju problema koji su se javljali u pojedinim organizacijama, CK KPJ je polovinom 1938. godine uputio direktivu »povje­ renicima« da se »održi partijsko savjetovanje u Bosni i Hercegovini i izabere privremeno rukovodstvo«.876 »Savjetovanje«, odnosno pokrajinska konferen­ cija K PJ za Bosnu i Hercegovinu održana je krajem jula ili početkom avgusta 1938. godine u neposrednoj blizini Mostara. Konferenciji su prisustvo­ vali predstavnici partijskih organizacija iz Mostara, Sarajeva, Tuzle i Bijeljine. U svemu šest ili sedam delegata.877 Iz Banja Luke nije niko došao U radu pokrajinske konferencije učestvovali su i njeni organizatori, »povjerenici« CK KPJ. Ispred CK K PJ konferenciji su prisustvovali Milovan Đilas i Ivo Lola Ribar.878 Značaj IV pokrajinske konferencije K PJ za Bosnu i Hercegovinu je prije svega u tome što »od njenog održavanja otpočinje ponovo objedinjen 874 Josip Broz Tito—n.dj.—4—Hronologija — str. 332. 875 Institut za istoriju Sarajevo—MG—D24—Uglješa Danilović—»Bilješka o radu na obnovi partijske organizacije u Bosni i Hercegovini u periodu 1937—1939« —str. 3—9. 876 A—CK SKJ—MG—2043/2—Uglješa Danilović—»Partijska organizacija u Bosni i Hercegovini 1934— 1941.« 877 Uglješa Danilović—»Partijska organizacija u Bosni i Hercegovini tridesetih godina...« —OPREDJELJENJA—br. 9—septembar — Sarajevo—1978—str. 67. 878 Kao pod 876. 344

život partijskih organizacija u Bosni i Hercegovini, koji se više neće preki­ dati«.*79 Izvjesni relevantni podaci o liniji KPJ u Bosni i Hercegovini, kao i o pokrajinskoj konferenciji, sadržani su u Titovom izvještaju generalnom se­ kretaru IK Kl Georgi Dimitrovu, koji je napisan u Parizu 8. avgusta 1938. godine. Tu se kaže da profašistička politika Stojadinovićeve vlade izaziva me­ đu pristalicama Spahe sve jače nezadovoljstvo. Usljed toga, Partija u Bosni ne napada Spahu direktno već ističe zahtjev da se povuče iz vlade. Ova taktika, objašnjava i podvlači Tito, neophodna je zbog Spahinih pristalica, »koje su u većini demokratski orijentirane«, ali ga »danas ipak još slijede«. Govoreći o radu KPJ, Tito u izvještaju kaže: »Prije nekoliko dana održana je partijska konferencija za Bosnu i Hercegovinu. Na konferenciji je iza­ brano rukovodstvo za ovu pokrajinu. Poslije možda 15 i više godina, ova važna pokrajina, u kojoj je teška industrija u Jugoslaviji najrazvijenija, danas prvi put ima svoje sopstveno rukovodstvo i organizacije koje su ponovo osnovane.«879880 U zaključcima koje je utvrdila, pokrajinska konferencija obavezala je Pokrajinski komitet da najveću pažnju posveti formiranju i jačanju partij­ skih organizacija u velikim industrijskim centrima kao što je Zenica, da orijentira partijsku organizaciju na što veću aktivnost u sindikatima i takođe među omladinom, da komunisti u što većoj mjeri koriste legalne oblike djelovanja, kako bi Partija mogla da uspješno ostvaruje i povećava svoj uticaj u političkim zbivanjima na području Bosne i Hercegovine da proširu­ je prostor za razvoj i jačanje demokratskih, progresivnih tendencija u nji­ ma.881 Pokrajinski komitet nije mogao dosegnuti nivo postavljenih zadataka, ni nadrasti sopstvene mogućnosti, niti su malobrojne, još čvrsto nepovezane i objedinjene partijske organizacije u Bosni i Hercegovini bile u stanju da svojim djelovanjem intenziviraju progresivne procese i promjene u obimu i 879 Kao pod 875.— str. 9. Jedan od učesnika IV pokrajinske konferencije KPJ za Bosnu i Hercegovinu, delegat partijske organizacije Sarajeva, Hasan Brkić, u prilogu: »Obnavljanje par­ tijske organizacije u Sarajevu posle 1936. godine«, objavljenom u Zborniku: »Četr­ deset godina«—knjiga treća—kritički je pisao o ovom pokrajinskom skupu bosanskohercegovačkih partijskih radnika: »Konferencija nije bila dobro pripremljena, što se moglo videti po izveštajima i izlaganju. Milovan Đilas i Ivo Lola Ribar, koji su kao predstavnici CK KPJ, odnosno CK SKOJ-a, prisustvovali konferenciji, dali su, kad smo se vratili u Sarajevo, prilično negativnu ocenu o pripremama i rezultatima konferencije«—str. 94. 880 Josip Broz Tito—n.dj.—4— »Georgi Dimitrovu—generalnom sekretaru IK Kl »—Izvještaj— Pariz—8.8.1938—str. 64 , 67. Prema ovom Titovom izvještaju (8. avgust 1938) pokrajinska konferencija KPJ za Bosnu i Hercegovinu mogla je biti održana prvih dana avgusta. Međutim, u drugom izvještaju o KPJ koji nosi da­ tum 2.9.1938, Tito piše da je konferencija održana u julu mjesecu (Tito—Sabrana djela—4—str. 81). To je moglo biti posljednjih dana jula mjeseca. U nedostatku izvora koji bi sadržavao tačan datum, može se smatrati da je IV Pokrajinska kon­ ferencija KPJ za Bosnu i Hercegovinu održana krajem jula, odnosno prvih dana avgusta 1938. godine. Uglješa Danilović u svojim memoarskim prilozima ne navodi datum održa­ nja konferencije, već piše da je održana »polovinom 1938. godine« (»Četrdeset godina« — str. 52), odnosno »u ljeto 1938. godine« (IIS—MG—Dvadeset četiri—str. 9). 881 Josip Broz Tito—n.dj. — 4—Izvještaj o Partiji (od Valtera Jugoslavija), —Moskva, početkom septembra 1938. godina—str. 93. »Četrdeset godina« — Uglješa Danilović—navedeni prilog—str. 55—56. 345

obliku kako su to njihovi članovi mislili i očekivali.8«2 Ipak, u periodu pri­ prem a i neposredno poslije pokrajinske konferencije prisustvo KPJ dolazilo je do punijeg izražaja u političkom životu Bosne i Hercegovine nego u prethodnim godinama. Sada su organizacije KPJ u Bosni i Hercegovini bile objedinjene u pokrajinskom obimu i obliku, imale svoj pokrajinski ruko­ vodeći centar,882883 koji je održavao redovne veze sa CK K PJ, informisao ga o radu i aktuelnim problemima u partijskim organizacijama i pokrajini i od njega primao uputstva za primjenu linije KPJ u Bosni i Hercegovini. Kako su mogle i umjele, partijske organizacije stvarale su mogućnosti za širi izlaz K PJ na političku scenu u Bosni i Hercegovini. Uz sve nedostatke koje je ispoljavao Pokrajinski komitet u svome djelovanju, porast uticaja KPJ u Bosni i Hercegovini manifestovao se i potvrđivao postupno u raznim oblici­ ma. Nije to bio rezultat široke mreže partijskih organizacija i brojnosti nji­ hovog članskog sastava r— partijske organizacije ćelijskog oblika postojale su uglavnom u većim m jestima sa malobrojnim članstvom, mahom tri do pet članova u jednoj ćeliji — već prvenstveno moralno-političke afirmacije, koju je uopšte u zemlji postigla K PJ dosljednim sprovođenjem antifašističke li­ nije. Oblici kulturno-prosvjetnog djelovanja među širokim narodnim sloje­ vima, naročito na selu, pružali su povoljne mogućnosti za aktivnost i saradnju komunista sa demokratskim i napredno orijentiranim političkim ljudi­ ma. Isto tako, događaji u međunarodnim političkim odnosima pokretali su antifašističke snage u Bosni i Hercegovini na protestne masovne akcije. Banska uprava Drinske banovine u Sarajevu raspustila je i zabranila rad kulturno-prosvjetnog društva »Filip Višnjić«, u Bijeljini, na čijem čelu se nalazio Ijekar i ugledni javni radnik dr Vojislav Kecmanović. Odluka o raspuštanju ovog društva obrazložena je ocjenom organa vlasti da je ono postalo »centar komunističke propagande«.884 U stvari, društvo »Filip Viš njić« bilo je razvilo živu predavačku aktivnost koja je naučnim nivoom i tretiranjem raznovrsnih aktuelnih pitanja savremenog svijeta, društvenog i nacionalnog života u zemlji veoma pozitivno uticala na širenje duhovnih horizonata i progresivno opredjeljivanje građana Bijeljine i njene okoline. Na Hitlerov ultimatum čehoslovačkoj, koji je predstavljao neposredan uvod u okupaciju, komadanje i porobljivanje naroda ove zemlje sarajevska srednjo­ školska i radnička omladina reagirala je demonstracijama u kojima je iz­ razila svoje snažno patriotsko i antifašističko stanovište. Sarajevska policija hitno je intervenisala protiv mladih demonstranata, plašeći se da se u omladinske dem onstracije ne uključe široke mase građana.885 Iako se policijskim m jeram a nisu dali obuzdati i ukrotiti demokratski, antifašistički procesi, re­ 882 Uglješa Danilović—Ibidem — str. 56/57. 883 Josip Broz Tito—n.dj.—4— »U rukovodstvu se nalaze radnici i jedan poluintelektualac« — str. 93. Rodoljub Colaković—»Kazivanje o jednom pokoljenju«—knj. treća—Saraje­ vo—1972—str. 643. Uglješa Danilović—Navedeni prilog u časopisu OPREDJELJENJA br. 9—1978 —(»U Pokrajinski komitet izabrani su: Mustafa (Muja) Pašić, Rudolf Hrozniček, Karlo Batko, Pašaga Mandžić i Uglješa Danilović«) — str. 68. 884 ABH—BUDB—Pov.DZ—br. 1893/14.6.1938 —(odluka o raspuštanju društva »Filip Višnjić« u Bijeljini s obrazloženjem da je »postalo centar komunističke propagande)«. Slavko Mićanović: »O procesu političkog opredjeljivanja u Semberiji pos­ ljednjih godina pred rat i u toku rata«—PRILOZI—7—Sarajevo — 1971—str. 213. 885 A BH — BUDB—Pov. DZ—No 3865/1938. 346

žim je upravo pod uticajem napredovanja antifašističkog pokreta sve više bio primoran da se širenju komunističkog talasa u društvu suprotstavlja svojim pouzdanim organima — specijalistima za borbu protiv komunizma. Po naređenju Ministarstva unutrašnjih poslova u srezovima su kod pojedinih političkih-upravnih vlasti imenovani posebni referenti za suzbijanje komu­ nizma. U izvještaju Banskoj upravi sresko načelstvo u Sarajevu žali se da 37 antikomunističkih referenata, koliko ih je bilo na tom području, »labavo vrše svoju dužnost«.886 Iako škrti sa podacima iz Bosne i Hercegovine, Titovi izvještaji, ko­ je je poslije održane Pokrajinske konferencije KPJ za Bosnu i Hercegovinu upućivao IK Kl, ukazuju da KPJ u Bosni i Hercegovini bilježi određene rezultate u jačanju svojih pozicija, naročito među radnicima u sindikalnom pokretu, u kome je još preovlađivao uticaj socijalista, kao i među student­ skom omladinom i inteligencijom na širem planu prosvjetno-kulturne aktiv­ nosti.887

U prvoj godini poslije objavljivanja, Sporazum SDK i UO prolazio je kroz kritičku političku provjeru, koja je, s jedne strane, pokazala oscilacije i tendencije kolebanja u držanju njegovih potpisnika, a, s druge strane, sve jaču podršku širokih narodnih masa njegovim temeljnim stavovima i zahtjevima. Sve jasnije se potvrđivalo da tvorci Sporazuma vide njegovo ostvarenje prije svega u dogovoru i solidarnosti političkog vrha stranaka opo­ zicionog bloka, a oslonac na mase i njihova demokratska aktivizacija do­ bivala je funkciju pritiska na drugog partnera u bloku, dok su narodne mase insistirale na njegovim demokratskim postulatima, na progresivnom mijenjanju njihovog nacionalnog i socijalno-ekonomskog položaja u čemu je presudan uticaj imala KPJ. Povremena Mačekova laviranja između vođa UO i kneza Pavla govorila su da njemu principijelno nisu odgovarala rješe­ nja na liniji demokratskih procesa, koja je Sporazum neosporno podsticao već je izrazito bio sklon nagodbama bilo sa partijsko-političkim vodstvima iz UO, bilo sa državnim vrhom, ponajprije sa knezom Pavlom, već prema tome s kim to bude moglo lakše i uspješnije da se postigne. Nestabilno Mačekovo ponašanje ispoljavalo je i drugi pravac, koji se izražava u njegovoj saradnji sa Pavelićevim doglavnikom Milom Budakom, neposredno poslije njegovog povratka iz emigracije krajem jula 1938. godine. Prema iskazima dra Ivana Ribara, jednog od članova Izvršnog odbora Demokratske stranke, Mačekova saradnja sa Budakom nije zabrinjavala ni vladu Stojadinović-Korošec-Spaho ni UO.888 Mačekovi kontakti sa Budakom, kao i ravnodušan odnos vlade i opozicije prema njima, predstavljaju veoma ilustrativno svjedočanstvo o stanju u kome se u to vrijeme nalazila cjelokupna jugoslavenska buržoaska politika. 886 A BH — BUDB—Pov. NZ—No 2960/14.9.1938 887 Josip Broz Tito—n.dj.—A—Sindikati — str. 86—Narodni front—str. 104. 888 Dr Ivan Ribar—n.dj.—str. 192/193. 347

Mačekovo komuniciranje sa Budakom potvrđivalo je takođe da u HSS jačaju reakcionarne tendencije, da u njoj raste uticaj desnog krila i da sam Mačćk nije bio spreman da u stranci izolira i onemogući desnu struju. Naprotiv, njegova parola jedinstva hrvatskog naroda otvarala je vrata HSS frankovačkim i ustaškim elementima. Manifestovalo se to, pored ostalog, i u bliskosti i podudarnosti njihovih pogleda i stavova prem a Bosni i Herce­ govini. Ranije smo ukazali da se Maček nije složio sa predlogom DS o for­ m iranju četvrte, »prelazne« federativne jedinice u Jugoslaviji, koja bi u cjelini obuhvatila teritoriju Bosne i Hercegovine. Odredba Sporazuma da se obra­ zuju tri — srpska, hrvatska i slovenačka — federativne jedinice podrazumi­ jeva cijepanje Bosne i Hercegovine i integriranje njenih dijelova u srpsku i hrvatsku jedinicu. Sredinom 1938. godine Pavelić je iz Italije uputio posebnu poruku ustaš­ kim organizacijama u zemlji, u kojoj naročito insistira na propagandi ideo­ logije ustaških načela i pri tome naglašava da »glavnu pažnju treba posve­ titi isticanju granica ustaške države, u kojoj bi središte bile Bosna i Herce­ govina«. Uz to, u ovoj poruci Pavelić podvlači da je veoma važan zadatak ustaša u zemlji da nastoje privlačiti muslimansko stanovništvo kao dio hrvatskog naroda.889 Jedno od jačih uporišta ustaškog pokreta nalazilo se na sveučilištu u Zagrebu, gdje su ustaše pod svojim političkim uticajem i kontrolom drža­ le šire mase studentske omladine.890 Tome krugu pripadao je i izvjestan broj studenata iz Bosne i Hercegovine, među kojima su pojedini bili veoma aktiv­ ni u političkoj publicistici i razvijali tezu o hrvatskom nacionalnom identite­ tu bosanskohercegovačkih Muslimana. Dok su izvjesni muslimanski intelektu­ alci i političari srpske nacionalne orijentacije — muslimanski dobrovoljci su je potvrđivali svojim učešćem u balkanskim ratovima i prvom svjetskom ratu na strani Srbije — u prvim godinama poslije stvaranja jugoslavenske države, kao i poslije uvođenja šesto januarske diktature, bili veoma aktivni u propagiranju teze o srpskom nacionalnom opredjeljenju bosanskohercego­ vačkih Muslimana i pružali podršku velikosrpskoj politici u tankom krugu muslimanske inteligencije, činovništva, trgovaca i drugih profesija, čiji je položaj u društvu u najvećem stepenu određivao odnos prema režimu, u uslovima slabljenja velikosrpske hegemonije politička aktivnost u smislu srpske nacionalne orijentaciie među bosanskohercegovačkim Muslimanima nalazila se u očiglednom povlačenju, pošto je u stvarnosti već bila doživjela poraz. Mogla je još da vegetira samo u uskom krugu malobrojnih političkih i intelektualnih Mohikanaca, koji više gotovo nikome nisu bili potrebni. U drukčijem političkom položaju našla se sada takođe malobrojna, ali politički veoma aktivna grupacija muslimanskih intelektualaca, koja je do­ kazivala hrvatsko nacionalno obilježje bosanskohercegovačkih Muslimana. Hrvatski nacionalni pokret nalazio se u usponu i, tako reći, u predvorju 889 Fikreta Jelić—Butić—»Prilog proučavanju djelatnosti ustaša do 1941« — Časopis za suvremenu povijest— br.I—II—Zagreb—1969—str.81/82. 890 Josip Broz Tito—n.dj.—3—Vilhemu Piku—članu Sekretarijata IK Kl—9.11. 1937—str. 138. Josip Broz Tito—n.dj.—4—»Rezolucija o radu među omladinom Jugoslavije« — str. 136. 348

ostvarenja hrvatske države, čemu su nastojali da što više doprinesu musli­ manski intelektualci i političari prohrvatskog nacionalno-političkog opredje­ ljenja propagandom hrvatskog nacionalnog imena bosanskohercegovačkih Muslimana. Na riječima su se solidarisali sa Mačekovim pokretom i politikom, a idejno i ideološki okretali su se Pavelićevom svehrvatskom nacionalnom programu. U nizu ustaških publikacija izrazitog fašističkog ideološkog i politič­ kog pečata, pojava »Almanaha hrvatskih sveučilištaraca« 1938. godine potvr­ đuje Titovu ocjenu da je vodstvo ustaškog pokreta sistematski nastojalo da održi i ojača uticaj i pozicije među hrvatskom studentskom omladinom. Zadatak Almanaha bio je da aktuelna pitanja hrvatskog ustaškog pokreta tretira u svjetlu ustaške ideologije, čijim su tvorcem smatrali »oca domovine« Antu Starčevića i posebno da pokaže istorijsku i nacionalnu pripadnost Bosne i Hercegovine Hrvatskoj. To se »dokazivalo« u prvom redu razvijanjem teze o hrvatskom nacionalnom opredjeljenju Muslimana Bosne i Hercegovine. Prema ovom gledištu »muslimani su i katolici uglavnom hrvatskog podrijet­ la . . . Katolicizam su i Islam univerzalne vjere, pa prema tome za nas Hrvate, koji pripadamo Islamu, odnosno Katolicizmu, nije religija sama po sebi nacionalnom karakteristikom . . . Zadaća je hrvatske inteligencije iz Bosne, napose muslimanske da i kod muslimanskih širokih narodnih slojeva pro­ dubi i ojača hrvatstvo . . . Prije pojave Turaka u Bosni nije bilo pravoslav­ nih . . . Bosanski muslimani po intenzitetu pigmentacije su najbliži, pače posve jednaki katolicim a. . . Naša narodna kultura. . . je kod muslimana i katolika identična . . . Pravoslavni u B osn i. . . (su) . . . doseljenici. . . autohtoni hrvatski elemenat (su) muslimani i katolici.. .«.891 Sa oreolom mučeništva, koje mu je davao položaj izgnanih iz domo­ vine, ustaški povratnici, preobraćeni u pripadnike legitimnog hrvatskog po­ kreta pod Mačekovim vodstvom, uz blagonaklonost Stoj adinoviceve vlade, razrađivali su načela ustaškog pokreta i uspješno prodirali u krugove malo­ građanske inteligencije, sklone i otvorene prema shvatanjima i manifestiranju militantne nacionalističke isključivosti, nacionalne i rasne mržnje i ne­ trpeljivosti. Plima hrvatskog nacionalizma, koju su u uslovima fašističke blokade zemlje podizali talasi ustaške ideologije, u kojoj se miješalo starčevićanstvo sa fašističkim doktrinama i rasističkim teorijama, zahvatila je u Bosni i Hercegovini uski» krug muslimanske inteligencije hrvatske nacionalne orijentacije, koji je epigonski mislio da će starčevićanskoj i frankovačkoj ideologiji u ustaškoj interpretaciji otvoriti put do muslimanskih masa u Bos­ ni i Hercegovini. Sa isukanim sabljama protiv »došljačkih« Srba u Bosni i Hercegovini avangardistički militantni hrvatski nacionalizam malobrojnih muslimanskih intelektualaca nije mogao dokazati da je Bosna i Hercegovina sa istorijskog i nacionalnog gledišta hrvatska zemlja, ali je svakako pružio dokaz da je Bosna i Hercegovina predstavljala pogodno tlo za oštre nacio­ nalne konflikte i razračunavanja. U srpsko-hrvatskim sukobima oko Bosne i Hercegovine i u njoj neposredno su učestvovali svojim aktivnim pro i contra opredjeljenjem muslimanski epigoni srpskog i hrvatskog nacionalizma. Moglo bi se reći da su intenzitet i ofanzivnost srpskog, odnosno hrvatskog nacio891 Muhamed Hadžijahić—»Nacionalna orijentacija Muslimana Bosne i Herce­ govine« — »Almanah hrvatskih sveučilištaraca«—Zagreb — 1938—str. 127—131. 349

halizma, čiji su nosioci dolazili iz muslimanskih redova, bili svojevrsna mje­ ra i izraz njihove nemoći među muslimanskim masama Bosne i Hercegovine, kao što je, takođe, porast otpora i jednome i drugome iz Bosne i Hercego­ vine izrazito smanjivao njihovu ekspanzivnu moć. Uvjeren da je njegova vlada široko otvorila proces demokratizacije (potvrđujući to povratkom ogromne većine ustaških emigranata u zemlju), ostvarila polet u razvoju industrije, trgovine i poljoprivrede, stabilizovala dinar, uredila odnose sa susjedima, ojačala međunarodni položaj i bezbjednost zemlje, hvaleći se čak svojim doprinosom Minhenskom sporazumu, Stojadinović je uz saglasnost kneza Pavla raspisao izbore za Narodnu skupšti­ nu za 11. decembar 1938. godine. Računao je da će JRZ ostvariti sigurnu izbornu pobjedu i njegova vlada nastaviti da upravlja zemljom u narednom mandatnom periodu.892893 Gajeći iluzije da će Stojadinovićeva vlada donijeti novi, demokratski izborni zakon, Maček i UO računali su da će im program Sporazuma osigu­ rati podršku i uspjeh u parlamentarnim izborima.693 Sada su morali da pri­ hvate uslove neravnopravne borbe, jer je izbore provodila vlada po starom izbornom zakonu, pri čemu je sav administrativni aparat angažovala da radi za njene kandidate.894 Izborna kampanja vodila se u znaku oštre konfrontacije federalističke i unitarističke koncepcije uređenja države. U pogledu političkog opredjeljenja poslaničkih kandidata dvije glavne zemaljske liste, Mačekova i Stojadinoviće­ va, nisu ispoljavale obilježje homogenosti. Dok se Stojadinovićeva lista, na kojoj su se našli i predstavnici Hođerine Jugoslavenske narodne stranke, kompaktnije držala unitarističke platforme, Mačekova lista, iako su je pre­ težno sačinjavali ljudi federal ističkog uvjerenja, obuhvatala je i izrazito uni­ tarističku grupu JN S čiji je predsjednik bio Petar Živković, koji je sarađivao sa opozicionim blokom prvenstveno radi rušenja Stojadinovića.895 Me­ đutim, opozicione snage okupljale su se takođe motivirane spoljnopolitičkim položajem zemlje. Izbornom bloku opozicije »zajednički je sam o cilj oboriti Stojadinovićevu vladu i spriječiti da Jugoslavija postane kolonija fašističke Njemačke i Italije. Za ovu platformu istupala je cjelokupna radnička klasa — od komunista do socijalista, koji izlaze na izbore zajedno s demokrat­ skim blokom, i to na bazi ove platforme«.896 U izbornoj kampanji CK K PJ zauzeo je stanovište da se istakne kandidatska lista Stranke radnog naroda u okviru jedinstvene liste Bloka narodnog Sporazuma.897 Pošto se CK KP H suprotstavio ovoj direktivi ocjenjujući da ne postoje uslovi za isticanje samostalne kandidatske liste Stranke radnog naroda, u nedostatku vremena »za praktično ispravljanje učinjene greške«, Tito je u pismu Ivi Loli Ribaru iz Moskve početkom decembra poručio: »Ono što preostaje jeste založiti se svim snagama za glasanje za listu Mačeka«.898 892 Dr Milan Stojadinović—n.dj.—str. 554—560. 893 Ljubo Boban—n.dj.—str. 360. 894 Ferdo Culinović—n.dj. — str. 131. 895 Ljubo Boban—n.dj. — str. 361/362. 896 Josip Broz Tito—n.dj.—4— »Pred parlamentarne izbore«—str. 132—133. — »Parlamentarni izbori i pregrupisavanje političkih snaga« — str. 139—141. 897 »Pregled istorije SKJ« — Komunistička partija Jugoslavije u borbi protiv profašističkog režima i za odbranu zemlje — str. 259/260. 898 Josip Broz Tito—n.dj.—4—Ivi Loli Ribaru — prvi decembar 1938 — str. 142. 350

U Bosni i Hercegovini vodila se veoma oštra kampanja između pfedstavnika zemaljskih lista. Stojadinović i njegovi kandidati izjavljivali su Ja se glasanjem za postavljene liste potvrđuje odnos prema državi. Izbornim opredjeljenjem građani se dijele i razvrstavaju na »državotvorne elemente« i »državne neprijatelje«.899 Agitatori JRZ unosili su u izbornu atmosferu ele­ mente moralnog pritiska i straha izjavama da od držanja građana u izborima zavisi »spas države« ili »raspad države«.900 Ministar u Stojadinovićevoj vladi dr Branko Kaluđerčić na izbornoj konferenciji JUGORAS-a u Sarajevu obra­ ćao se radnicima da odbace iluzije prema Internacionalama u Štohkolmu i Moskvi, jer su »osuđene potpuno na propast«, kao i prema Društvu naroda u Ženevi, koje je »bankrotiralo«. Jugoslavensko radništvo uživaće podršku »samo kao cjelina jugoslavenskog naroda od Kraljevine Jugoslavije«. Mjesto iluzija radnici treba da se uzdaju u svoje snage — »to je politika dr Milana Stojadinovića, koja jedino garantuje radnicima spas i bolji život«.901 U parlamentarnim izborima PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu slijedio je direktivu CK KPJ o samostalnom istupanju Stranke radnog naroda u okviru Bloka opozicije. Tako su na Zemaljskoj listi dra V. Mačeka postavljeni kandidati Stranke radnog naroda u Banja Luci i Mostaru. U drugim mjestima komunisti su se angažovali za pobjedu liste opozicije, prvenstveno onih kandidata koji su pružali »najviše garancije da će ostati na demokratskim pozicijama«.902 Isticanje kandidata Stranke radnog naroda u uslovima antikomunistič­ kih zakona, javnog glasanja i političkog pritiska, koji su organi režima vršili nad predstavnicima opozicionog bloka, predstavljalo je samo po sebi značaj­ nu afirmaciju KPJ, iako se realno nije moglo očekivati da će komunistički kandidati dobiti veći broj glasova. U Banja Luci Inicijativni odbor Stranke radnog naroda obratio se Izbornim proglasom radnicima, u kome ih poziva da glasanjem za radničkog kandidata pokažu »jedinstvo radničke klase« u borbi za »pravilno rješenje nacionalnog pitanja, naročito hrvatskog«, u borbi »protiv fašizma u zemlji i van nje«, »za saradnju i savez malih naroda« u otporu osvajačkim težnjama »osovine Rim—B e rlin ...« .903 Komunisti Sara­ jeva pozvali su radnike posebnim letkom sa potpisom »Pristalice radničkog 899 Ferdo Čulinović—n.dj.—str. 131. 900 Ljubo Boban—n.dj.—str. 363. 901 A BH—BUDB—Pov. Dz—No 5193/17.11.1938. 902 Uglješa Danilović—navedeni prilog u Zborniku »Četrdeset godina« — str. 57. U tekstu »Partijska organizacija u Bosni i Hercegovini 1936—1941« (A—CK SKJ—MG—2043/2) Uglješa Danilović piše: »Na izborima 1938. izišli smo sa svojim kandidatima, tj. kandidatima Radničke stranke u tri mjesta (Mostar, Banja Luka, Tuzla)«. Milovan Bosić — »KPJ u parlamentarnim izborima 11.decembra 1938. godi­ ne« — Istorija radničkog pokreta — Zbornik radova — br. 2 — Beograd — 1965— str. 325. 903 »Građa o djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1921—1941« — Izborni proglas Inicijativnog odbora za stvaranje Radničke stranke povodom izbora za Narodnu skupštinu—»Drugovi radnici, namještenici, maloobrtnici, sitni trgovci i ostala sirotinjo grada Banja Luke!« — str. 458/459. Safet Filipović—»Inicijativni odbor Stranke radnog naroda i izbori 1938. go­ dine u Banjoj Luci« — Zbornik »Četrdeset godina« — str. 357—359. 351

jedinstva« da bojkotuju kandidaturu socijaliste Jove Jakšića koji je paktirao sa JUGORAS-om, »nepomirljivim protivnikom klasnog radničkog pokreta« i glasaju za kandidate dra Milana Joj kiča i ing. Mihaila Blagojevića na Zemaljskoj listi dra Vladimira Mačeka, »jer nam oni danas pružaju više garancije da se bore za pobjedu demokracije i slobode«.904 U izbornu kampanju za listu opozicionog bloka i kandidate Stranke rad­ nog naroda aktivno se uključila napredna studentska omladina u svim kraje­ vima zemlje i svojim istupanjem na izbornim skupovima proširivala političko iskustvo i sticala političku afirm aciju u narodu. Antifašistički, demokratski, opozicioni blok imao je u naprednim studentima oduševljene propagandiste platforme Narodnog sporazuma, a KPJ predane i neumorne agitatore i tu­ mače njene narodnofrontovske linije uređenja države na osnovama nacionalne ravnopravnosti, demokratskih prava građana, odbrane nezavisnosti Jugosla­ vije od fašističke agresije u savezu sa demokratskim zemljama i Sovjetskim Savezom.905 U opštoj izbornoj kampanji napredne studentske omladine u Bosni i Hercegovini specifičnu političku akciju vodili su studenti Muslimani Beogradskog i Zagrebačkog univerziteta. Javili su se sa dva letka, oba pod naslovom »Braćo Muslimani« od kojih letak beogradskih studenata nosi potpise 95 studenata iz 35 m jesta Bosne i Hercegovine, a letak zagrebačkih studenata završava se zajedničkim potpisom »Muslimani akademičari«. U težištu ovih letaka je misao i uvjerenje da se izdvajanjem iz demo­ kratskog pokreta za jedinstvo srpskog i hrvatskog naroda u cilju rušenja vlade Stojadinovića, koja u zemlji sprovodi nacionalno ugnjetavanje, a pove­ zivanjem sa fašističkim silama direktno ugrožava opstanak države, Muslimani izlažu opasnosti da snose odgovornost za posljedice Spahine podrške reakcio­ narnoj, profašističkoj politici Stojadinovićeve vlade. »Ko će sutra, pri stvore­ nom jedinstvu Srba i Hrvata, kaže se u Proglasu, braniti interese Muslimana, kad g. Spaho hoće da Muslimane uvuče u b orb u . . . protiv srpskog i hrvatskog jedinstva u Bosni. Tada ćemo mi biti jedna narodna grupa ostavljena, poni­ žena i nezaštićena«. Autori i potpisnici studentskih proglasa podvlače da »Muslimani ovoga puta ne smiju dati povjerenje g. Spahi, je r se on nalazi u protusrpskom i protuhrvatskom bloku. Muslimani ne smiju radi sebe samih, radi svoga opstanka . . . voditi borbu protiv Srba i Hrvata, koji su danas zajed­ nički . . . ustali protiv vlade g. Stojadinovića.« Na kraju, u proglasima se na­ glašava da »Muslimanska opozicija g. Spahi nije cijepanje muslimanskih redo­ va«, već, naprotiv, glasati »za muslimanske opozicionare znači nadu za ostva­ renje naših prava u okviru budućeg i jedino mogućeg opozicionog demokrat­ skog bloka Srba i Hrvata«.906 904 »Građa o djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1921—1941«—»Drugovi radnici«, — Letak sa potpisom »Pristalice radničkog jedinstva«, izdan povodom decembarskih izbora za Narodnu skupštinu — str. 460/461. 905 Milovan Bosić—»KPJ u parlamentarnim izborima ...« —str. 347/348. Milica Damjanović—n.dj. knjiga druga — Opšte studentski zbor — str. 311; — Ujedinjena studentska omladina — str. 321. Dubravka Škarica—»Internacionala omladine — centralni organ IK KIM-a o omladinskom pokretu u Jugoslaviji 1936—1941« — PRILOZI — 6—Sarajevo—1970 —str. 248/249. 904 A BH—BUDB—Pov. DZ—No 7030/38—Studenti Muslimani Beogradskog univerziteta svojoj braći — Braćo Muslimani). U radovima istoričara, kao i u političkim tekstovima, u kojima se razmatraju političke prilike i odnosi u Bosni i Hercegovini u vrijeme vlade Stojadinović-KoroŠec-Spaho ne spominju se ova dva letka studenata Muslimana iz Bosne i Hercego­ 352

Izborni pozivi bosanskohercegovačkih muslimanskih studenata »Braći Muslimanima« da u izborima 11. decembra glasaju protiv JMO dra Mehmeda Spahe nemaju samo značaj političkog dokumenta sačinjenog za potrebe jed­ nog političkog trenutka. Njihov značaj neosporno je mnogo širi, jer u kondenzovanom obliku, na čvrstim elementima, sadrže shvatanje da muslimanska zajednica u Jugoslaviji ima sva neophodna obilježja posebnog naroda. Rezu! tat metodologije koja teži negiranju dugotrajnog položaja Muslimana kao društveno istorijske zajednice bez definisane subjektivne svijesti o svome društveno-istorijskom karakteru, ovo shvatanje neminovno je izraslo iz kriti­ ke legitimne muslimanske politike, čije je osnove postavila i koju je izra­ žavala i zastupala JMO, a čijem je klasnom karakteru odgovaralo gledište da bosanskohercegovački Muslimani predstavljaju islamsku vjersku društve­ nu zajednicu južnoslavenskog etničkog sastava. Istorijski zakoniti, prirodni društveni nosilac te kritike mogla je biti samo muslimanska inteligencija, i to njen najprogresivniji dio — studentska omladina. Ispirisani demokratskim antifašističkim pokretom, kome su i sami pripadali i u njemu aktivno djelo­ vali, čiju je vodeću snagu predstavljala KPJ, izborni proglasi muslimanskih studenata, među kojima su se našli na okupu komunisti sa pripadnicima dru­ gih partijsko-političkih opredjeljenja, zahtijevaju političko svrgavanje i detronizaoiju šefa JMO dr Mehmeda Spahe, za razliku od stanovišta CK KPJ da se zahtijeva samo njegova ostavka i izlazak iz Stojadinovićeve vlade. »Buduć­ nost Muslimana leži u čvrstoj povezanosti n arod a i njegove om ladin e«, u »jakom osjećaju pripadnosti.. . šk olo v a n e o m lad in e M u slim an skoj zajed n i­ ci . . . Kao m u slim an ski studenti. . . i od sada ćemo ostati na braniku m usli­ m an skih prava. Kao Muslimani, kao šk olo v a n i sinovi našeg napaćenog svijeta, osjećamo moralnu obavezu d a . . . kažemo n arodu pravu istinu ...« Iz nave­ denih stavova odmah se vidi da Spahinom partijsko-političkom tretiranju Muslimana kao vjerske zajednice muslimanski studenti suprotstavljaju gle­ dište da muslimanska zajednica nosi obilježje naroda. Oni čine odgovornim Spahu i njegov krug u vrhu JMO što se Muslimani u Jugoslaviji nalaze u teškom, neravnopravnom položaju. Muslimanima je, kaže se u studentskim proglasima, »otimana svaka mogućnost privrednog razvoja. . . nestajalo je muslimanske trgovine, propadale su zanatlije, rasla je nezaposlenost rad­ n ik a ...« . U takvom stanju nalazi se objašnjenje što smo »mi Muslimani u ovoj zemlji jedini koji stojimo na raskršću i koji nijesmo donijeli odluke o svojoj sudbini«. Poslije dvadeset godina povjerenja koje su izražavali JMO pod vodstvom Spahe, Muslimani dolaze do saznanja da je Spaho iznevjerio njihovo opredjeljenje za autonomiju Bosne i Hercegovine, da je muslimanski agrar iskoristio za svoje partijsko-političke interese, likvidirao vjersko-prosvjetmu autonomiju, vakufe predao u ruke svojih partijskih prijatelja, pot­ puno zanemario prosvjećivanje i školovanje muslimanske djece i omladine, muslimanska sela u Bosni i Hercegovini prepustio propadanju umjesto da im pomogne osnivanjem i razvijanjem zadruga, kao član Stojadinovićeve vlade mirno posmatrao kako režim progoni Muslimane u Sandžaku i Makedoniji, naseljava ih i lišava imovine. Na kraju, posebno se ističe u proglasima, Spaho je likvidirao i samu JMO da bi Muslimane pretvorio u oslonac Stojavine—od kojih je jedan potpisalo 95, a drugi usvojilo 157 studenata Muslimana — u kojima se pozivaju Muslimani da glasaju protiv Spahe, za »Muslimansku opozi­ ciju« i na taj način svrstaju se u zajednički opozicioni blok sa srpskim i hrvatskim narodom u cilju rušenja vlade Stojadinović—Korošec—Spaho. 353

dinovićeve JRZ. U svemu tome ogledaju se stvarne posljedice Spahine poli­ tike koje m oraju da podnose i trpe široke muslimanske mase. Svjestan činje­ nice šta je značilo jedinstvo Muslimana u politici JMO, Spaho i u ovoj iz­ bornoj kampanji poziva Muslimane da se ne cijepaju, da ostanu na okupu, očuvaju jedinstvo i glasaju za njegove kandidate na Stojadinovićevoj Zemalj­ skoj listi. Podržavanje Spahine politike iznevjeravanja životnih interesa ši­ rokih muslimanskih m asa saradnjom i učešćem Spahe i njegovog kruga u reakcionarnoj, profašističkoj Stojadinovićevoj vladi značilo bi, uvjeravaju studenti Muslimani — autori i potpisnici proglasa »Muslimanskoj braći«, vratolomno srljanje Muslimana u nove teškoće, nesreće i sigurnu pro­ past. Ako su Muslimani u majskim izborima 1935. godine dali povje­ renje Spahi, oni su to činili u uvjerenju da glasaju »za svoja n a ro d n a musli­ manska prava«. Podržavanjem Spahe u decembru 1938. godine Muslimani bi direktno doprinijeli još većem stepenu obespravljenosti u svome društve­ nom i političkom položaju. Svoju bolju budućnost Muslimani mogu stvoriti samo jakim otporom Spahinoj politici, koja »postaje glavni stub ugnjetava­ nja srpskog i hrvatskog naroda kao i Muslimana, a i ostalih naroda naše zemlje«. Iako su Muslimani morali da trpe i nazaduju u uslovima koje im je nametnula vladavina velikosrpskih reakcionarnih režima, u kojima je Spaho igrao aktivnu ulogu, muslimanski studenti su ubijeđeni da su »u n a ro d u ostale velike snage«, spremne da se bore za progresivno mijenjanje položaja Muslimana. Međutim, svaki napredak u cjelokupnom svome polo­ žaju Muslimani u Bosni i Hercegovini mogu postići samo u saradmji i zajed­ ničkoj borbi sa Srbima i Hrvatima, koji pružaju široku podršku Sporazumu SDK i UO. Nasuprot tome opredjeljenju, Spaho traži da Muslimani ostanu jedinstveni u frontu protiv snaga okupljenih u demokratskom bloku, da bi se produžila vladavina socijalne reakcije i nacionalnog obespravljivanja. Mu­ slimanski studenti ustaju protiv Spahinog monopola na jedinstvo Muslimana. »Nije istima da je Mehmed Spaho stvorio jedinstvo među Muslimanima Bosne i Hercegovine, nego smo to jedinstvo stvorili mi Muslimani na svojim ne­ voljama i zajedničkoj sudbini, a Mehmed Spaho iskorišćuje to naše jedinstvo za račun šačice svojih rođaka i a h b a b a ... Mi treba da na ovim izborima pokažemo Mehmedu Sp ah i. . . da se može jedinstvo Muslimana održati i protiv njega i mimo njega . . . Mehmed Spaho . . . svojom politikom ličnog bogaćenja cijepa naše jedinstvo i zato mi moramo njega da ocijepimo, da očuvamo to jedinstvo«. U koncepciji naprednih muslimanskih studenata »muslimansko jedinstvo« ima izrazito progresivan, demokratski karakter; ono ne odvaja Muslimane od srpskog i hrvatskog naroda u Bosni i Hercego­ vini, već ih sa njima povezuje i spaja u zajedničkoj borbi za napredak i demokratiju. Nema muslimanskog jedinstva izvan pravog i iskrenog spora­ zuma Muslimana sa srpskim i hrvatskim narodom, izvan istinske sloge Srba, Hrvata i Muslimana. Bosanskohercegovački studenti Muslimani težili su muslimanskom je­ dinstvu na novim, demokratskim osnovama, jedinstvu koje neće Muslimane grupirati u zatvoreni muslimanski konfesionalni krug, pretvarati ih u konzer­ vativnu socijalno-ideološiku zajednicu i suprotstavljati ih Srbima i Hrvatima, nego ih otvarati prema srpskom i hrvatskom narodu sa kojima stoljećima dijele zajednički život. Muslimanska studentska omladina težila je jedinstvu Muslimana pod vodstvom naprednih snaga, koje se ostvaruje destruiranjem i negiranjem muslimanskog jedinstva koje je bilo uspostavljeno nastojanjem 354

muslimanske buržoaske politike, za njen račun i potrebe. Izborni proglas muslimanskih studenata obilježavaju u političkom razvoju bosanskohercegovačkih Muslimana momenat kada jedinstvo Muslimana, stvoreno i održa­ vano u znaku politike JMO, postaje brarna njihovom društvenom progresu uopšte i potvrđivanju njihove društveno-istorijske individualnosti posebno, smetnja formiranju muslimanskog jedinstva u znaku težnji progresivnih dru­ štvenih snaga Muslimana. Pojava muslimanske demokratske opozicije Spahi, čiji je inicijator i glavni predstavnik muslimanska studentska omladina, pred­ stavlja istorijsku negaciju Spahine politike manipulisanja sa Muslimanima apelima na njihovu vjersku svijest i jedinstvo, izražava početak nove etape u društvenopolitičkom razvoju Muslimana, u kojoj proces afirmacije musli­ manske individualnosti čini aktivnu komponentu integralnog procesa razvi­ janja i produbljivanja društvene svijesti, čija je bitna sadržina sloga i bratstvo Srba, Hrvata i Muslimana. Istovremeno to je kraj posebne muslimanske politike i početak zajedničke politike Muslimana, Srba i Hrvata. Uz sve prednosti koje su joj stajale na raspolaganju i kojima se obilno koristila — od štampe do svakojakih pritisaka — za Stojadinovićevu vla­ dinu listu glasalo je 54,09%, a za opozicionu, Mačekovu listu 44,90% birača.*7 U Drinskoj banovini Stojadinovićeva lista dobila je 192 547, a Mačekova 137 945 glasova.907908 U Vrbaskoj banovini Stojadinovićeva lista dobila je 111452, a Mačekova lista 102 226 glasova.909 Sa 300 000 glasova više nego što je do­ bila lista opozicije, Stojadinović nije politički ojačao vladine pozicije, iako je prema izbornom zakonu njegova lista dobila 306, a Mačekova svega 67 poslaničkih mjesta u Narodnoj skupštini.910 U stvari, Stojadinovićeva po­ litika doživjela je na izborima poraz, jer su tokom izbora organi vlasti či­ nili svakojake zloupotrebe, nasilja, korupciju i falsifikate, da bi pritiskom na birače osigurali prolaz kandidatima vladine Zemaljske liste.9" Iako je u izbornu kampanju ušla organizovano i pripremljeno, KPJ, odnosno Stranka radnog naroda u Bosni i Hercegovini, nije mogla, usljed raznih mahinacija vlasti, da postavi više od dvije kandidatske liste. Ipak, kandidati Stranke radnog naroda u Banja Luci (Muhamed Kazaz) i Mostaru (Rade Bitanga) dobivenim glasovima doprinijeli su uspjehu opozicionih kandi­ data.912* Međutim, stvarni uspjeh koji je postigla KPJ u Bosni i Hercegovini u izborima za Narodnu skupštinu decembra 1938. godine nije se mjerio bro­ jem dobijenih glasova, već porastom njene političke aktivnosti, kojom je ona probila dugogodišnji obruč nametnut antikomunističkim zakonima i u neposrednom kontaktu sa biračima tumačila i u širokim masama uspješno propagirala narodnofrontovsku liniju demokratizacije političkih odnosa u zemlji i odbrane nezavisnosti Jugoslavije od opasnosti fašističke agresije.1’13 907 Ferdo Čulinović—n.dj.—Izbori od 11. decembra 1938. str. 132. 908 A—SFRJ—Fond Milana Stojadinovića—2/206—Fascikla 41. 909 A—SFRJ—Fond Milana Stojadinovića—2/204—Fascikla 41. 9.0 Ferdo Čulinović—kao pod 907. 9.1 Dr Ivan Ribar—Politički zapisi — IV Beograd—1952—str. 34—43. Ljubo Boban—n.dj.—Parlamentarni izbori—str. 367. Milovan Bosić—»KPJ u parlamentarnim izborima 11. decembra 1938. godine« - str. 355. 912 »Četrdeset godina« — Sefket Maglajlić—»Banjalučka partijska organiza­ cija od 1938. do početka 1941. godine« — str. 75. Džemal Bijedić—»Akcije KPJ poslije izbora 1938. godine«—str. 110. 9,3 Uglješa Danilović—navedeni prilog u časopisu OPREDJELJENJA—br. 9— Sarajevo—1978—str. 59. 355

Povezivanje K PJ sa m asama u Bosni i Hercegovini tokom izborne kampanje predstavlja utoliko veći uspjeh kada se ima u vidu da je Stojadinovićeva vlada bezobzirno gušila glas naroda, naročito u pokrajinama, u kojima je sistem nacionalnog ugnjetavanja bio izrazito oštar, »kao na primjer među albanskim stanovništvom na Kosovu i muslimanskim stanovništvom u Bos­ ni.«914 Kao i u prethodnim izborima, socijalisti su i ovaj put izbore za Narod­ nu skupštinu shvatili kao šansu za osnivanje Partije, ali i kao priliku da u javnosti, a naročito u krupnijim radničkim centrima, razviju i izlože svoje poglede o unutrašnjem i međunarodnom položaju zemlje. U tom pogledu oni su ostali kod svojih poznatih stavova o demokratiji, o jedinstvenoj državi sa širokim lokalnim samoupravama, pružali su podršku bloku opozicije, pn čemu su naglašavali svoju ideološko-političku samostalnost i nezavisnost, izbjegavali su da razvijaju kritiku profašističkog pravca unutrašnje i spoljne politike režima, potvrdili su spremnost da sarađuju sa Strankom radnog na­ roda i u izbornu kampanju u Bosni i Hercegovini uključili svoje najistaknu­ tije predstavnike, među kojima su najaktivniji bili dr Živko Topalović, Sreten i Jovo Jakšić. U Bosni i Hercegovini socijalisti su postavili kandidate u Sarajevu i zeničkom, visočkom i brčanskom srezu.915 Na izbornom zboru u Sarajevu 2. novembra Jovo Jakšić izložio je socijalističko stanovište o aktuelnim političkim pitanjima u zemlji. U govoru biračima, koji su se okupili u velikoj sali Radničkog doma, Jovo Jakšić je naglasio da se »pristalice bivše Socijaldemokratske stranke samo iz tehničkih razloga vezuju za Ze­ maljsku listu g. dr Vlatka M ačeka. . . da s njim i njegovim pokretom nema­ ju nikakve ideološke veze, nego nasuprot razmimoilaženje«.916 Iako im vlasti nisu činile teškoće i izlagale ih pritisku, kao što su postupale prema KPJ i njenim kandidatima, socijalisti su u izborima dobili izrazito mali broj gla­ sova.917 U radničkom centru, kakav je na prim jer Zenica, dobili su svega 80 glasova.918 Po sadržaju i metodu doktrinarska i oportunistička, politička platform a socijalista nije mogla da nađe put do radnika. Svjestan da je izborni zakon odgovarao Stojadinovićevoj vladi koja ie sprovodila izbore, Maček je neposredno pred izbore s pravom procjenjivao da će Stojadinović bez skrupula koristiti državni aparat i da, uprkos raspo­ loženju i orijentaciji naroda prem a opoziciji, i prvenstveno usljed toga, neće dopustiti da izgubi izbore i ispusti vlast iz ruku. Na velikom predizbornom zboru opozicije u Beogradu na Banjici 4. decembra 1938. godine pročitano je Mačekovo pismo beogradskim biračima, u kome on poručuje da će »demo­ kratski blok nastaviti borbu i poslije izbora i da on neće položiti oružje sve dok sloboda i dem okratija ne izvojuju pobjedu«.919 Postignuti u znatnoj mjeri sredstvima pritiska i falsifikata, izborni re­ zultati JRZ dali su Stojadinoviću većinu glasova i apsurdno nesrazmjernu ve414 Josip Broz Tito—n.dj.—4— »Poslije izbora« — str. 154. 915 Dr Ibrahim Karabegović—n.dj.—Reformisti prema parlamentarizmu i iz­ bornoj borbi — str. 230. 916 A BH—BUDB—Pov. DZ—No 4635/38. 917 Ferdo Čulinović—n.dj.—(kandidati socijaldemokrata oko Živka Topalovića dobili su 7038 glasova)—str. 133. 918 Kao pod 915. „ VT 919 Josip Broz Tito—n.dj. —4— »Poslije izbora« — str. 155—Napomena: 435— str. 291. 356

činu poslaničkih mjesta u skupštini, što mu je obezbjeđivalo uslove da pro­ duži svoju vladavinu. Međutim, sva pitanja koja su prije izbora tražila hitno rješenje ostala su poslije Stojadinovićeve izborne »pobjede« i dalje otvore­ na. štaviše, još jače se zaoštrilo pitanje državnog uređenja, jer je Stojadinović i poslije izbora nastavio politiku nacionalnog ugnjetavanja. Istina uklanjanjem Korošca iz vlade920 ostao je bez autoritativnog oslonca, ali ova »ostavka« nije značila i povlačenje Koroščeve stranke iz JRZ i vlade. Iako je time vodeći sastav u JRZ i vladi bio oslabljen, glavni oslonac JRZ u Bosni i Hercegovini — Spaho i dalje je pružao podršku Stojadinovićevom reakcionarnom, profašističkom kursu, omogućavajući na taj način produže­ nje sistema državnog centralizma i hegemonije velikosrpske buržoazije. Tak­ vo držanje Spahe nije moglo da ne intenzivira složene, konfliktne, protivrječne političke procese, u kojima su reakcionarne sile srpskog i hrvatskog na­ cionalizma obnavljale i pojačavale svoju staru i opasnu igru među bosanskohercegovačkim Muslimanima, a s druge strane, »muslimanska opozicija«, u kojoj je prednjačila muslimanska studentska omladina, našla se u položaju da demokratsko jedinstvo Muslimana ostvaruje u teškim uslovima borbe protiv višestrukog i iskusnog protivnika — Spahe, zatim srpskog i hrvatskog agresivnog nacionalizma i njihovih ideološko-političkih eksponenata unutar uskih grupa šovinistički konfrontirane muslimanske inteligencije. Posljedica dugotrajnog nedemokratskog političkog razvoja, nestabilnost unutrašnjih političkih odnosa u zemlji u cjelini nužno se odražavala i u nje­ nim političkim vrhovima, kako u vladinoj grupaciji — JRZ, tako i među part­ nerima građanskog opozicionog bloka. Što su više uzdizali naciju na visoki pijedestal istorije i njene interese proglašavali kategoričkim imperativom svo­ je politike, to su uski klasni i partijski interesi dublje razarali sve što je opšte, istorijski zajedničko, jugoslavensko, državno i nacionalno. U stvari, nestabilnost u zemlji, koja se reflektovala i na njenom međunarodnom po­ ložaju, i poticala je od tih vrhova.

Rezultati izbora od 11. decembra imali su svakako mnogo dublji zna­ čaj nego što je to pokazivao njihov omjer prema glavnim zemaljskim lista­ ma. Glasovi dati za Mačekovu listu nisu prvenstveno izražavali stranačko opredjeljenje birača, već njihovo opredjeljenje za demokratiju, demokratsko rješenje unutrašnje državne krize na principu nacionalne ravnopravnosti, kao i njihovo stanovište za osiguranje mira, stabilnog međunarodnog položaja i iznad svega za osiguranje nezavisnosti zemlje. Kao Što, takođe, glasovi dati za Stojadinovićevu listu nisu predstavljali čistu podršku njegovoj profašističkoj unutrašnjoj i spoljnoj politici, već su u znatnoj mjeri bili posljedica sistema javnog glasanja i njegovih pratećih pojava, kao što su razni metodi pritiska, koje su organi vlasti primjenjivali prema određenim biračkim struk­ 920 Ferdo Čulinović—-n.dj.—Druga vlada Milana Stojadinovića—str. 133. Ljubo Boban—n.dj.—Stojadinovićev kurs nakon izbora—str. 371. Josip Broz Tito—n.dj.—4—(udaljavanje Korošca iz vlade »ne predstavlja sa­ mo neposredan rezultat vladinog neuspjeha na izborima, nego znači i slabljenje vladinog bloka i vladine stranke. Masovna baza režima još više je sužena«)—str. 155. Dr Milan Stojadinović—n.dj.—Raščišćavanje odnosa—str. 562, 563. 357

turam a — seljacima, činovnicima i si. U suštini, u izborima se nisu konfron­ tirale dvije liste suprotnih stranačkih koalicija i blokova, .već dvije program­ ski suprotne politike, dva idejno-politički suprotna pravca, dva integralna opredjeljenja: za i protiv demokratije, za i protiv nacionalne ravnopravnosti, za i protiv nacionalne nezavisnosti zemlje. Iza tih opredjeljenja stajale su i pretvarale ih u svoju svakodnevnu političku akciju određene društvene snage; kod jednih — reakcionarnih buržoaskih krugova — klasni interesi sve dublje su se razilazili sa opštenarodnim, nacionalnim; kod drugih — širo­ kih narodnih slojeva — klasni i nacionalni interesi su se prožimali, bitni su im bili opšti, zajednički, nacionalni zahtjevi i uslovi — demokrat ija i na­ cionalna sloboda. Sam realni život neumoljivo je mijenjao odnose unutar ovih socijalnih krugova; jedne sužavao i stješnjavao, a druge razvijao i širio, usljed čega se neminovno mijenjao i uzajamni odnos snaga među njima, š to su prvi više morali da pribjegavaju sili vlasti, drugi su jačali snagom svoga demo­ kratskog, antifašističkog, nacionalnog pokreta. Bila su to dva oprečna pro­ cesa. S jedne strane, produbljavanjem »nacionalne netrpeljivosti među na­ rodima Jugoslavije« Stojadinovićeva vlada, po ocjeni KPJ, ometa »bratsko sjedinjavanja Srba, Hrvata i ostalih naroda Jugoslavije. . . potkopava odbrambenu sposobnost zemlje protiv fašističke agresije« i na taj način pred­ stavlja »opasnost za sve narode Jugoslavije«. S druge strane, u »dubokom nezadovoljstvu narodnih masa protivnacionalnom i reakcionarnom politikom Stojadinovićeve vlade«, K PJ je otkrivala i spoznavala realne pretpostavke »najbolje perspektive za pobjedu demokratskih narodnih snaga«.921 U državnom i političkom vrhu Jugoslavije vodila se igra, čiji su mo­ tivi bili toliko daleko od osnovnih opštenarodnih interesa, izraženih u na­ cionalnoj slobodi svakog pojedinog naroda i nacionalnoj nezavisnosti zem­ lje, koliko su bili diktirani težnjama da se osiguraju sopstvene pozicije toliko dugo koliko je Jugoslaviji još preostalo da egzistira kao država u obliku određenom međunarodnim mirovnim ugovorom 1918. godine. Oslanjajući se na razne državne, političke, društvene i nacionalne struk­ ture u zemlji, glavni režiseri političke igre bili su knez Pavle, Stojadinović i Maček, pri čemu su se njihovi međusobni odnosi mijenjali. Saveznici su po­ stajali protivnici, a protivinici se pretvarali u saveznike. U toku savezništva nisu prekidani odnosi sa protivnikom, koji je uvijek mogao da se nađe u izmijenjenoj poziciji i ulozi. Savezništvo je bilo nepouzdano u istoj mjeri u kojoj je bila realno mogućna njegova drukčija struktura.922 Stojadinović je poslije izbora obrazovao vladu, zahvaljujući više podrš­ ci kneza Pavla nego apsolutnoj većini koju je imao u Narodnoj skupštini. Bilo je dovoljno da prođe samo mjesec i po dana (od 21. X II 1938. do 4. II 1939) pa da se pokaže da su prema svome predsjedniku prvi ispoljili »nevjerstvo« njegovi »najvjerniji« ministri i da je Stojadinovićeva apsolutna većina u parlamentu okrenula leđa nosiocu liste na čijem političkom progra­ mu je dobila mandate i preko noći stala iza Dragišc Cvetkovića, koji je kao 921 Josip Broz Tito—n.dj.—4—Rezolucija CK KPJ (decembar 1938. str. 146/147. 922 Ljubo Boban—n.dj.—I—str. 369—382. 358

član vlade sa istom spremnošću podržavao Stojadinovića, sa kojom je učest­ vovao u njegovom rušenju i smjenjivanju.921* U «tvari, Cvetković je preuzeo da izvrši postavljeni zadatak, pošto mu je teren pripremio sam knez Pavle. Tek što se saglasio da Stojadinović, kao »pobjednik« u izborima, sastavi vladu, knez Pavle je stupio u kontakte sa Mačekom, koji je rješenje hrvatskog pitanja sve manje uslovljavao ukidanjem postojećeg centralističkog ustava. Ne prekidajući veze sa partnerima iz UO, Mačeic se sve izrazitije opredjeljivao za sporazum sa knezom Pavlom. Na­ puštanje demokratskog metoda borbe otvaralo je u stranci vrata nezado­ voljstvu, procesu unutrašnjeg diferenciranja, u kome je sve glasnija, aktiv­ nija i ofanzivnija postajala radikalna frankovačka struja.924 Sastavljena od grupacije JRZ kao i prethodna, vlada Dragiše Cvetkovića nije mogla svojim izjavama o spremnosti da riješi hrvatsko pitanje ukloniti nepovjerenje širokih demokratskih slojeva u politička uvjerenja i opredje­ ljenja njenih članova.925 Utoliko prije što je unutrašnja i spoljna politika vladine grupacije JRZ samo produbila krizu nacionalnih odnosa u zemlji i uporedo s tim povećala opasnost od fašističke agresije na njenim granicama. 'Zahtijevajući uspostavljanje nacionalne ravnopravnosti unutar države. KPJ je uporno predočavala nastojanja fašističkih sila Njemačke i Italije da po­ drškom separatističkom djelovanju hrvatskih fašista zaoštravaju nacionalne suprotnosti, iznutra podrivaju Jugoslaviju i tako pripremaju teren za realizovanje svojih osvajačkih planova. Istovremeno, KPJ je objašnjavala rad­ ničkoj klasi i narodima Jugoslavije da njemačko-italijanska politika razbi­ janja Male antante i Balkanskog sporazuma služi isključivo njihovim tež­ njama za dominacijom na Balkanu i u Srednjoj Evropi.926 S tim u vezi, u intenziviranju procesa demokratizacije političkog života u zemlji, u ja­ čanju fronta demokratskih snaga Tito je vidio nezamjenljivi metod savla­ đivanja krizne unutrašnje situacije i kritičnog međunarodnog položaja Jugo­ slavije. Pred svakim jugoslavenskim narodom stajali su specifični zadaci, koji su potvrđivali da je nedjeljiva njihova odgovornost za sudbinu Jugo­ slavije, da je nacionalna sloboda i opstanak svakog jugoslavenskog naroda najdublje vezana sa nacionalnom nezavisnošću i opstankom Jugoslavije. Svo­ je težnje za nacionalnom slobodom hrvatski narod, ističe Tito, ne može ostvariti »unutar nacionalističkog okvira«, već samo »u borbi za opštu demokratizaciju Jugoslavije« i istovremeno »odlučnom borbom protiv svih reakcionarnih elemenata koji idu na kompromis i kapitulaciju«.927 Njemačko-fašističkom okupacijom čehoslovačke (15. III 1939) završila se jedna etapa na putu Hitlerovog prodiranja u Jugoistočnoj Evropi. Agresija na Jugoslaviju mogla je biti samo pitanje vremena. Dok je vlada u okupaciji čehoslovačke vidjela način »spašavanja« mi­ ra i »udaljavanja ratne opasnosti od Jugoslavije«, CK KPJ predočio je naro­ dima Jugoslavije svu težinu i stvarnu opasnost njihovog položaja. Obratio 921 Ferdo Culinović—n.dj.—str. 133/144. Dr Ivan Ribar—n.dj.—IV—str. 44 45. Dr Milan Stojadinović—n.dj.—str. 575. 924 Ljubo Boban—n.dj. — str. 376. 925 Josip Broz Tito—n.dj.—4—»Poslije povlačenja Stojadinovićeve vlade« (fe­ bruar 1939) — str. 160. 926 Ibidem—»Fašistička opasnost za balkanske zemlje« (januar 1939) — str. 157. 927 Ibidem—»Borba Hrvata za samoopredjeljenje« (mart 1939)—str. 163. 359

im se riječima pune istine. Hrvatskom narodu rekao je da u njegovim redo­ vima djeluju »izdajnici i agenti njemačkog i Italijanskog fašizma — fraiikovci«, koji pripremaju hrvatskom narodu ulogu »grobara nezavisnosti ove zemlje«. Međutim, hrvatski narod treba da zna da svoju slobodu »ne može izvojevati pomoću Hitlera, već pomoću radničke klase, seljaštva i ostalih demokratskih slojeva čitave Jugoslavije«. Slovenačkom narodu je rekao da njemački i italijanski fašisti njemu namjenjuju »prvi udarac«. Srpski na­ rod upozorio je da je »politika ugnjetavanja ostalih naroda dovela opstanak Jugoslavije u veliku opasnost«, i podsjetio ga na narodnu izreku: »Ko neće brata za brata, on će tuđina za gospodara«. CK K PJ pozvao je radničku klasu i sve narode Jugoslavije da pojačaju borbu za stvaranje narodne vlade sa zadatkom da osigura »odbrambenu sposobnost za očuvanje Jugoslavije«. Ispunjavanje ovog zadatka neodvojivo je od garantovanja svih demokratskih i nacionalnih prava narodima Jugoslavije. »Vlada Dragiše Cvetkovića«, nagla­ šava CK K PJ, »n ije v lad a k a k v a t r e b a n ašim n a ro d im a a u d a n a š n jo j t e š k o j situ a c iji. Ona predstavlja s a m o m an ev a r koji ima za cilj da od u g ov lači dav a­ n je n a r o d im a d e m o k r a ts k e i n a cio n a ln e s lo b o d e . Takva vlada s la b i o d b r a m ­ b en u snagu d rž av e i predstavlja v e lik u o p a sn o s t za opstanak Jugoslavije.«078 Uvjeren da liniju K PJ usvajaju i slijede sve šire mase svih jugosla­ venskih naroda, CK K PJ ocjenjuje da je »historijska prekretnica na našu Partiju« došla upravo u trenutku »kada se narodi Jugoslavije nalaze pred opasnošću da izgube svoju nezavisnost«.'928929 Pred K PJ otvorila se istorijska šansa da preuzme odgovornost za odbranu nacionalne nezavisnosti Jugosla­ vije, a u narodima Jugoslavije razvijalo se saznanje da svoj nacionalni opsta­ nak mogu osigurati povjerenjem u K PJ i borbom na njenoj demokratskoj, antifašističkoj, nacionalnoj platformi. Nastupao je momenat kada su se u opredjeljenju K PJ do kraja, totalnim jedinstvom prožimali istorijska ulo­ ga K PJ i istorijski opstanak Jugoslavije i jugoslavenskih naroda, kada se opstanak naroda Jugoslavije nije mogao odvojiti od opstanka same Jugosla­ vije. Sve je bilo pod žrvnjem, na probi i provjeri istorije. Razvoj unutrašnjih odnosa ispoljavao je tendencije koje su svim pre­ govaračima u traženju rješenja hrvatskog pitanja prijetile položajem, u ko­ me mogu da potpuno izgube kontrolu nad političkim kretanjima i događa­ jima. Svjesni realnosti takve mogućnosti, pregovarači su nastojali da nađu rješenje da bi se prebrodila hronična i opasna državna kriza. Uporedo se vode razgovori između kneza Pavla, Mačeka, Cvetkovića, predstavnika UO. Svaki pregovarač kontaktira sa svim ostalima. Maček insistira samo na pregovorima sa krunom. Knez Pavle odbija da lično učestvuje u pregovorima i u tom smislu daje ovlaštenje Cvetkoviću, koga ni Maček ni UO ne priznaju predstavnikom Srba. Tokom m arta i aprila pregovara se intenzivno udvoje u svim partnerskim sastavima, da bi se svojim značajem izdvojili pregovori između Mačeka i Cvetkovića. Ocjenjujući da mu pregovori sa Cvetkovićem kao mandatorom krune pružaju šansu da ostvari zaht jeve koje je od sastanka do sastanka mijenjao, Maček je, u stvari, potiskivao i isključivao UO u proceduri pripremanja i formulisanja Sporazuma. Krajem aprila činilo se da će pregovori sa Cvetkovićem biti okončani. Sporazumom o obrazovanju 928 Ibidem—»Narodi Jugoslavije! radnici! seljaci! građani!« (mart 1939) — 67. 929 Ibidem—»Otvoreno pismo članovima KPJ« (mart 1939)—str. 172. 360

Banovine Hrvatske kao posebne političke jedinice u Jugoslaviji, s tinl da se njen definitivni teritorijalni obim odredi narodnim plebiscitom u spornim dijelovima Bosne i Hercegovine i Srema. Iako je knez Pavle bio spreman da prihvati takvo rješenje hrvatskog pitanja, pod pritiskom nezadovoljstva poli­ tičkih krugova u mnogim dijelovima zemlje, naročito u Bosni i Hercegovini, kao i usljed otpora generalštaba, Namjesništvo je odbacilo sporazum u ob­ liku, u kome je postignut između Mačeka i Cvetkovića 27. aprila 1939. go­ dine. Spaho i srpske političke stranke u Bosni i Hercegovini odlučno su se suprotstavili solucijama kojima se Mačeku pružaju teritorijalni ustupci u Bosni i Hercegovini.930 Pregovori su vođeni u krugu predstavnika državnih i političkih vrhova, bez učešća političke baze i široke javnosti. U završnoj fazi pregovora o rješavanju hrvatskog pitanja Maček je napustio demokratske metode i opre­ dijelio se za tradicionalni stil hrvatske legitimne politike — nagodbe sa protivnikom da bi postao njegov saradnik. Zbog toga je okrenuo leđa savez­ nicima iz UO, s kojima je sačinio Sporazum u oktobru 1937. godine, na čijim je demokratskim zahtjevima i stavovima, zajedno sa UO, uz podršku demo­ kratskih, antifašističkih snaga, postigao uspjeh u decembarskim izborima 1938. godine. Tako je jedan demokratski narodni pokret razaralo njegovo sopstveno vodstvo, koje je iznevjeravanjem demokratskih metoda borbe iznevjeravalo i njegove izvorne, autentične nacionalne ciljeve. Karakteristično je da je, rukovođeno težnjama da ojača svoj politički uticaj u Bosni i Hercegovini, vodstvo HSS, upravo u vrijeme pregovora sa Cvetkovićem, u prvim mjesecima 1939. godine, pojačavalo aktivnost HRS-a među radnicima u Bosni i Hercegovini. Smisao intenziviranja akcije HRS-a među hrvatskim radnicima u Bosni i Hercegovini i njihovog sindikalnog okupljanja na hrvatskoj nacionalnoj osnovi bio je dvojak. Prvo. odvojiti hrvatsko radništvo od URSS-a. koji je okupljao radnike na klasnoj osnovi radi jačanja njihovog sindikalnog jedinstva nezavisno od nacionalne, vjer­ ske i partijske pripadnosti radnika, da bi se, sindikalno ujedinjeni, uspješnije borili protiv kapitalističke eksploatacije, za poboljšanje svog ekonomskomaterijalnog i društvenog položaja. Drugo, putem jačanja HRS-a u Bosni i Hercegovini doprinositi učvršćenju Mačekove poziciie u pregovorima sa Cvetkovićem, da bi se u sklopu hrvatske političke jedinice našao što veći dio teritorije Bosne i Hercegovine. Krajem m arta 1939. godine održano je više skupština HRS-a u raz­ nim mjestima Bosne i Hercegovine. Značajno je da im je prisustvovao i na njima glavni govornik bio predsjednik HRS-a iz Zagreba narodni zastupnik HSS Alojz Pečnik. Istupajući u Turbetu 22. 3. on uvjerava članove podruž nice HRS-a da »HRS nije sam«, već da »iza njega stoji HSS zajedno sa njenim predsjednikom dr Vlatkom Mačekom«. Svjestan da su radnici bliži shvatanjima zajedništva nego isticanju nacionalnih, vjerskih i partijsko-političkih razlika i konfrontabilnom podvajamju, Pečnik podvlači da »kao sinovi ove zemlje« hrvatski radnici traže da im se omogući »i da žive u ovoj lijepoj i bogatoj zemlji«. Uklanjajući tako pregrade podignute tokom duge prošlos­ ti, a podizane i u savremenom dobu, u jugoslavenskoj državi, između Hrvat­ 930 Dr Ivan Ribar—n.dj.—IV—str. 64—66. Ljubo Boban—n.dj.—2— str. 29—52. 361

ske i Bosne i Hercegovine, on ih stapa i ujedinjuje u »lijepu i bogatu zemlju« seljaka i radnika, čiji je bolji život prva briga HRS-a, HSS-e i njenog pred­ sjednika i »vođe« hrvatskog naroda. Krčeći vješto i miroljubivo put ideji hrvatske Bosne i Hercegovine, Pečnik je u povoljnoj okolnosti kada ističe da HRS nije režimska organizacija poput JUGORAS-a i sličnih, koje se jav­ ljaju i nestaju zajedno sa režimima — svojim osnivačima. HRS je »nikao iz korijena« naroda, a »takva organizacija ne može propasti«. Pečnik odlučno odbija optužbe da je HRS »protudržavna« i »komunistička« organizacija. Vodstvo HRS-a (i HSS-a) stavljalo je do znanja vladi Cvetkovića, sa kojim je Maček pripremao sporazum, ali i hrvatskim radnicima u namjeri da im kaže da HRS nije ni danas »protudržavna« organizacija dok su pregovori Mačeka i Cvetkovića u toku i da to pogotovo neće biti sutra, poslije završenih pregovora, kada u Jugoslaviji bude obrazovana Banovina Hrvatska. Odbacujući insinuacije da je HRS »komunistička« organizacija, Pečnik izjavljuje; »Nije daleko vrijeme k a d a . . . će nama svanuti istinska i prava sloboda. Mi se ne borimo samo za Hrvate nego se borimo za pravdu i za sve sinove naše domovine bez razlike na v je ru ...« .931 Naglašavanje da HRS nije »protu­ državna« ni »komunistička« organizacija, već radnička organizacija, koja je otvorena ne samo Hrvatima već »svim sinovima naše domovine bez razlike na vjeru«, Pečnik je u stvari odvraćao hrvatske radnike od URSS-a i isto­ vremeno nastojao da njegove redove proširi sa muslimanskim radnicima. U tome on je polazio od poznatog stanovišta, raširenog u hrvatskim i srpskim građanskim političkim krugovima, prema kome Bosna i Hercegovina nacio­ nalno pripada onome ko nacionalno-politički ima Muslimane na svojoj stra­ ni. Na osnivačkoj skupštini podružnice HRS-a u Sarajevu održanoj 25. III, Pečnik to stanovište nije skrivao. Pozdravljajući prisutne radnike, on kaže da je »došao u hrvatsku Bosnu« i donio pozdrave hrvatskog vođe dr Mačeka. Boraveći u Bosni uvjerio se, kaže, da u njoj radnici žive u mnogo nepjvoljnijim prilikama nego u Zagrebu. Međutim, svojom podrškom vodstvu hrvatskog naroda, koje se »bori za nacionalnu slobodu«, hrvatski radnici stvoriće uslove u kojima će se »riješiti i socijalna pravica«.932 Aktivnost nacionalnih sindikata u Bosni i Hercegovini imala je u naj­ većoj mjeri partijsko-političko obilježje. Dva sindikata, HRS i JUGORAS, borili su se u Bosni i Hercegovini prvenstveno za veći uticaj i prestiž stra­ naka u kojima su nastali, čiju su ideologiju i političku orijentaciju slijedili. Vrbovanje radnika u Bosni i Hercegovini u jedan ili drugi sindikat neminovno je podvajalo i konfrontiralo radnike na nacionalno-političkoj osnovi. Svjes­ ni da je radnička klasa, više od drugih socijalnih grupacija, rezervisana i od­ bojna prem a politici nacionalnog antagoniziranja, vodstva nacionalnih sindi­ kata deklarativno su nastupala među radnicima u Bosni i Hercegovini za opšte radničke interese, predstavljali se kao organizacije koje se zalažu za ostvarenje radničkih zahtjeva, nezavisno od njihove nacionalne i vjerske pripadnosti, a u svakodnevnoj praksi provodili su pravu ideološku i partijsko-političku ofanzivu na »svoje« radnike u težnji da odnos nacionalno-političkih snaga u Bosni i Hercegovini riješe u korist svojih partija i pokreta. Što više 931 A BH—BUDB—Pov. DZ—No—1239/24.3.1939—(Izvještaj sreza travničkog). BH—BUDB—Pov. DZ—No—1329/28.3.1939—(Izvještaj Uprave policije u

932 a

Sarajevu). 362

radnika u jednom, odnosno drugom nacionalnom sindikatu, to veći komad Bosne i Hercegovine će se- naći u sklopu hrvatske, ■ odnosno srpske poli­ tičke jedinice. Jer, sporazum, koji su pripremali Maček i Cvetković u svim svojim varijantnim redakcijama i oblicima, polazi uvijek od podjele Bosne i Hercegovine. Bez iluzija da bi Bosna i Hercegovina čitavom teritorijorn mogla pripasti Srbiji, odnosno Hrvatskoj, Cvetković i Maček odlučno su se protivili autonomnom položaju Bosne i Hercegovine. Stoga su bili jedno­ dušni u njenom teritorijalno-političkom cijepanju. Tražio se samo ključ, koji će biti prihvatljiv za obje pregovaračke strane. KPJ nije takođe gajila iluzije da HRS i JUGORAS imaju realnu pod­ logu u radničkoj klasi za vršenje svoga uticaja. Međutim, ona je isto tako znala da radnička klasa po samoj prirodi svoga društvenog položaja, teži klasnom jedinstvu kao pouzdanom i iskustvom provjerenom metodu i oruđu u težnji da poboljšava svoj ekonomski i politički položaj u društvu. Stoga ona neminovno radi na stvaranju i učvršćenju jedinstva radničke klase. Ona ne nastupa protiv radnika koji su organizovani u HRS-u i JUGORAS-u već postavlja pred svoje članove zadatak da se zalažu za uspostavljanje akcionog jedinstva sa HRS-om i JUGORAS-om, kao i svim drugim radničkim sindika­ tima, uvjerena da je to put da postigne »potpuno organizaciono jedinstvo svih klasnih sindikata«.933 Savlađivanje sektaškog odnosa u praksi KPJ prema nacionalnim sindikatima predstavljalo je bitan uslov za potiskivanje buržoaskog nacionalizma iz radničkog pokreta, za oslobađanje radnika od ideološ­ kog i političkog uticaja građanskih nacionalnih stranaka. U Bosni i Herce­ govini to je značilo sužavanje mogućnosti snagama srpskog i hrvatskog na­ cionalizma da u njoj ostvare dominaciju i srazmjerno slabljenju njihovih po­ zicija i uticaja — i s tim uporedo slabljenju političkih pozicija i uticaja JMO — stvaranje uslova i otvaranje procesa za pojavu i razvoj autonomi­ stičkog pokreta na novim osnovama, metodima i opredjeljenjima. Nacionalno pitanje u Jugoslaviji uopšte, i u Bosni i Hercegovini poseb­ no, rješavalo se u praksi borbom protiv svakog određenog nacionalizma, njegovih socijalnih nosilaca i uporišta, njegove ideologije, strategije i tak­ tike. Nacionalizam je težio da sve pore i ćelije društva drži pod svojom kontrolom. Rješavanje nacionalnog pitanja uspostavljanjem ravnopravnosti među jugoslavenskim nacijama zahtijevalo je potiskivanje nacionalizma iz svih društvenih instanci i struktura, iz kojih je on rasprostirao svoju poli­ tičku moć. Protivrječnost ovoga procesa potvrđivala se u neprekidnim — vidljivim i nevidljivim — sukobljavanjima snaga nacionalizma i demokrat­ skog pokreta za nacionalnu ravnopravnost. Ipak, sve očiglednije se pokazi­ valo da se demokratski, antifašistički pokret, čije su glavne stubove činili radnički elemenat i omladina, nalazi u usponu, da ideja nacionalne ravno­ pravnosti, mada nejednako i neravnomjerno, okuplja široke društvene slo­ jeve u svim jugoslavenskim nacionalnim sredinama i, istovremeno, da se snage nacionalnog ugnjetavanja nalaze u defanzivi, koja ih goni na oštriju primjenu metoda i sredstava pritiska prema svim »protivdržavnim« elemen­ tima. Veliku nadu režim je polagao u mogućnosti i snagu školskog sistema, kome je namijenio ulogu društvenog spasioca omladine od opasnosti da »trovanjem« ideologijom komunizma bude izgubljena za budućnost nacije. 933 Josip Broz Tito—n.dj.—4— Rezolucija CK KPJ—str. 149. 363

U tom smislu sarađivali su veoma tijesno Ministarstvo prosvjete i Ministar­ stvo umitrašnjih poslova. Ministarstvo prosvjete donijelo je posebno uputstvo za suzbijanje komunističke propagande među omladinom u školama, a Ministarstvo unutrašnjih poslova pratilo je kako se to uput­ stvo sprovodi u životu. Uputstvo je od školskih uprava i nastavni­ ka zahtijevalo takav rad koji će uticati da »školska o m la d in a ... po. stane stub zdrave i moralno čvrste nacionalne snage i budući nosi­ lac državne i nacionalne misli«, radi čega školska omladina »mora biti zaštićena od komunističke i druge razorne propagande«. Najveća odgovor­ nost u izvršavanju ovako definisanog nacionalnog zadatka pripada svim nastavnicima, ne samo nastavnicima nacionalne grupe predmeta kao što su jezik, književnost, istorija. Bez obzira na stručne predmete, svi nastavnici »dužni s u . . . da poklanjaju najveću pažnju nacionalnom i vaspitnom mo­ mentu. Nacionalnovaspitni rad treba da se sprovodi kroz ceo nastavni pro­ gram«. Uporedo sa takvim »pedagoškim« radom, kao njegova društveno-politička podrška i dopuna treba da djeluju posebni »odbori za suzbijanje ko­ munističke i druge razorne propagande među učenicima«, koje sačinjavaju »direktor i dva nastavnika koja on odredi«. Od odbora se tražilo da, pored ostalog, vodi »nadzor nad đačkim instruktorima, snabdijevanjem knjižnica, kontrolu posjećivanja bioskopskih predstava«,934 i si. Budućnost nacije trebalo je spašavati od komunističkog pokreta, koji sc u praksi sve izrazitije okretao pravim, autentičnim interesima nacije. U stvari, komunistički pokret odavno je prestao da u društvu nosi obilježje bauka, neprijatelja naroda i države. Naprotiv, sada je, u fašističkom pomra­ čenju, dolazeći i rastući iz samih dubina i osnova narodnih, komunistički pokret najaktivnije podizao u narodu svijest da su nacionalni i državni opstanak i budućnost u sigurnim rukama samo kada su u rukama samog naroda i njegovih izvornih i temeljnih nacionalnih snaga. Istina je imala jedno lice. Oficijelna državna kampanja protiv komunističke propagande razarala je otpornu snagu naroda pred opasnošću od fašističkog poroblja vanja i uništavanja, a borba K PJ za nacionalnu ravnopravnost i nezavisnost Jugoslavije tu snagu je životvomo obnavljala i razvijala, otkrivala njene ne­ presušne i neiscrpne izvore. Ugrožen od fašističkih agresora, opstanak Jugoslavije i jugoslavenskih naroda mogao se osigurati prije svega ukidanjem sistema i politike nacional­ ne neravnopravnosti i ugnjetavanja. Posebna uloga i odgovornost u tom pog ledu pripadala je srpskom narodu. Sa tom istinom i zahtjevom obratila mu se K PJ. Velikosrpski hegemonisti doveli su zemlju na rub ponora; nji­ hovo uklanjanje treba da bude prvenstveno djelo srpskog naroda, čijim imenom, zaslugama i interesima su pokrivali svoju dugogodišnju nedemo­ kratsku vladavinu. »Na srpskom narodu, na srpskoj radničkoj klasi i njenoj avangardi leži danas najveća odgovornost u njihovoj istoriji: odstraniti hegemoniste i učiniti da vaga narodne borbe u Jugoslaviji pretegne ka miru. ne zavisnosti i slobodi i srpskog naroda i svih naroda Jugoslavije. . . Srpski narod je krvario od Cera do Kajmakčalana da bi doneo slobodu i sebi i svojoj braći. Srpski reakcioneri, hegemonisti, izdajnici vekovnih ideala srp­ skog naroda porobili su i njega i bratske narode i svojom dugogodišnjom 934 A BH—BUDB—Pov. DZ—No—1383/31.3.1939. A BH—BUDB—Pov. DZ—No—828/16.3.1938. 364

(zločinačkom) politikom doveli u pitanje i dalji opstanak i srpskog naroda i ostalih naroda Jugoslavije. . . Problem uništenja hegemonističkih planova krupnih srpskih kapitalista jeste danas problem budućnosti i daljeg opstan­ ka srpskog naroda. Živeti u miru i slobodi. . . osigurati nacionalnu nezavis­ nost srpskog naroda pred zavojevačima, nemoguće je bez slobode ugnjetenih naroda. Srpski narod nikad nije hteo to ugnjetavanje. On je danas svestan kuda ono vodi i njega sam oga. . .« 935 Kao narod sa najrazvijenijim nacionalnim pokretom protiv sistema velikosrpske hegemonije i nacionalnog obespravljivanja, hrvatski narod ima takođe veliku »historijsku odgovornost« za opstanak i nezavisnost Jugosla­ vije. KPJ mu otkriva prave namjere frankovačko-ustaških saradnika njemačkog i italijanskog fašizma da bace u ropstvo ne samo hrvatski narod, već i sve druge narode Jugoslavije. Ističući poseban značaj odgovornosti srpskog i hrvatskog naroda, KPJ ne umanjuje odgovornost i svih drugih jugoslavenskih naroda za očuvanje nezavismosti Jugoslavije. Uvjerena da u danima iskušenja koja dolaze neće klonuti duhom, KPJ uporno naglašava da se »nezavisnost Jugoslavije može očuvati od najezde fašističkih osvajača ako okupimo sve rodoljubive i demokratske snage i ostvarimo bratsku slo­ gu i sporazum među narodima Jugoslavije. Nezavisnost Jugoslavije se može odbraniti ako njeni narodi budu zadovoljni i složni«.936 Borba za nezavisnost Jugoslavije, koju ugrožavaju moćne i agresivne fašističke sile, mogla je, uprkos njihovoj vojnoj i ekonomskoj nadmoći, biti uspješna samo ako je zajednička borba svih njenih naroda, ako je nedjeljiva i jedinstvena — to je velika poruka KPJ narodima Jugoslavije u trenucima istorijskih iskušenja. Iako je svoj dolazak objašnjavala razlogom hitnog rješenja hrvatskog pitanja,937938pa je s tim u vezi Cvetković u martu i aprilu 1939. godine vodio pregovore sa Mačekom, njegova vlada nastavila je profašistički spoljnopolitički kurs Stojadinovićeve vlade. U strahu da demokratski otpor naroda faši­ stičkoj agresiji ne preraste u revolucionarnodemokratski pokret za obaranje režima i uspostavljanje demokratske, narodne vlade, Cvetkovićeva vlada ometala je i zabranjivala svaku antifašističku akciju naroda protiv agresije, sprečavala »koncentraciju i organizaciju narodnih snaga za odbranu nezavis­ nosti Jugoslavije«, čime je u stvari utirala put kapitulaciji zemlje pred fašis­ tičkim napadačima.93® Zaokret u spoljnoj politici Jugoslavije nije mogao da se izvrši smjenjivanjem starog i dovođenjem novog predsjednika vlade, ko­ ji je aktivnim učešćem u prethodnoj vladi bezrezervno podržavao Stojadinovićevu orijentaciju na prijateljske odnose i saradnju 'sa fašističkim država­ ma, Njemačkom i Italijom. Izolacija Jugoslavije od demokratskih država bila je neminovna posljedica vladine profašističke orijentacije u međuna­ rodnim odnosima. Istovremeno, nedemokratska spoljna politika Cvetkovićeve vlade bila je suštinski povezana sa nedemokratskim metodom, koji je karakterisao pregovore Cvetkovića i Mačeka u pripremanju sporazuma o rješenju hrvatskog pitanja. Tako se na granicama Jugoslavije povećavala spoljna 935 PROLETER—br. 1—maj — 1939—»Srpski narod i nacionalno ugnjetava­ nje« — M. Stanojević—str. 11. 936 Josip Broz Tito—n.dj.—4—»Narodi Jugoslavije! radnici! seljaci! građani!« (mart 1939)—str. 165. 937 Ferdo Culinović—n.dj.—II— Prva vlada Dragiše Cvetkovića—str. 134—136. 938 Josip Broz Tito—n.dj.—4—»Poslije okruženja unutrašnji raspad« — maj 1939 — str. 192. 365

opasnost .od agresije, a u zemlji otvoreno i akutno nacionalno pitanje realno je prijetilo destrukcijom i raspadom države. Protivdemokratska praksa Cvetkovićeve vlade bila je nužno praćena progonima komunista, prije svega zato što je K PJ, svojim odlučnim opredjeljenjem za odbramu i očuvanje ne­ zavisnosti Jugoslavije, sticala velike simpatije ne samo kod radničke klase, već i kod drugih demokratskih slojeva.919 Suzbijanje demokratskog otpora i pokreta pod vodstvom KPJ za odbranu nezavisnosti Jugoslavije pokrivalo je tamnom sjenom pregovore Cvetkovića i Mačeka za rješavanje hrvatskog pitanja. KPJ nije imala iluzija da se radi o sporazumu koji odgovara interesima velikosrpske i velikohrvatske buržoazije. Međutim, podržavajući težnje za sporazumom, KPJ se prvenstve­ no zalagala za njegovu demokratsku sadržinu i za takav njegov demokratski oblik, koji će odgovarati zajedničkim interesima svih jugoslavenskih naroda da žive u slozi i nacionalnoj ravnopravnosti. KPJ se odlučno protivila sva­ kom obliku sporazuma, koji bi otvarao prostor za nove konfliktne odnose.

Politička kretanja u zemlji odvijala su se u znaku dubokih previranja među širokim narodnim masama. U raznim dijelovima zemlje ona su ispoljavala različit intenzitet, usljed čega je jedna od glavnih njihovih odlika bila neravnomjernost u mijenjanju odnosa snaga između zvanične politike i široke demokratske opozicije, koja se razvila u organizovani antifašistički pokret. Ipak, zajedničko obilježje procesa preobražavanja unutrašnjih poli­ tičkih odnosa na cjelokupnom jugoslavenskom prostoru predstavlja sve jas­ nija polarizacija i konfrontacija vladajućeg političkog stratum a, oportunis tičkog prem a fašističkim agresorima, a ratobornog i agresivnog prema unu­ trašnjim protivnicima, prije svega prema revolucionarnom radničkom po­ kretu i njegovog demokratskog antipoda — širokog antifašističkog fronta radničke klase, seljaštva, omladine, inteligencije u kome su takođe veoma značajnu ulogu imale snage progresivne orijentacije u nacionalnim pokre­ tima, koje su dosljedno težile rješavanju nacionalnog pitanja na načelu i u duhu nacionalne ravnopravnosti. Prisutni i u Bosni i Hercegovini, ovi procesi odvijali su se na podlozi relativno nerazvijen ij ih društvenih i političkih odnosa. Istovremeno, njihova polarizacija ovdje je bila složenija, konfliktno dublja i izrazitija usljed spe­ cifične vjerske, nacionalne i socijalne strukture stanovništva. Antagonizmi su dobijali veoma oštre, čak žestoke oblike, da bi mogli djelovanjem nedo­ voljno organizovanih snaga da se obuzdaju i savladaju. Muslimanske i hrvat­ ske mase u većini su slijedile vodstva JMO i HSS, srpske mase bile su više­ struko politički pocijepane između građanskih stranaka, čija su vodstva dje­ lovala iz Beograda a radnička klasa većim dijelom nalazila se još uvijek pod uticajem građanskih nacionalnih stranaka, a manjim dijelom opredjeljivala se prem a socijalistima, koji su pod svojom kontrolom držali većinu sindi­ kalnih organizacija i radničke ustanove, i prema komunistima, koji su sc postepeno aktivirali u legalnim radničkim organizacijama. U takvoj konste-93 939 Ibidem—str. 193. 366

laciji pojava i aktivno nastupanje napredne omladine predstavljala je U bosanskohercegovačkoj sredini pozitivan faktor od posebnog političkog zna­ čaja. Izabrano na IV pokrajinskoj konferenciji, pokrajinsko rukovodstvo KPJ za Bosnu i Hercegovinu razvijalo je aktivnost u pravcu obnavljanja i stvara­ nja partijskih organizacija, koja je bila više izraz njegovih skromnih mo­ gućnosti nego velikih želja i krupnih zaključaka konferencije. Ipak, politički život u Bosni i Hercegovini mogao je da registruje aktivniju ulogu KPJ, prije svega u redovima radničke klase i omladine. U velikom industrijskom centru Zenici formirane su partijske organizacije ćelijskog tipa u želje­ zari i rudniku, a zatim i Mjesni komitet KPJ. Zahvaljujući djelovanju komu­ nista u izborima za radničke povjerenike u željezari pretrpjeli su poraz nacionalni sindikati HRS i JUGORAS, a URS-ova lista, na čijem čelu je bio član mjesnog partijskog rukovodstva, dobila je dvije trećine glasova.940 Uporedo sa organizacionim sređivanjem i jačanjem Partije, njena demokratska, antifašistička, patriotska platforma sticala je aktivne pristalice među radni­ cima, intelektualcima i naročito među omladinom. To je došlo do izražaja u demonstracijama povodom njemačke okupacije Cehoslovačke u nizu mjes­ ta Bosne i Hercegovine, u kojima je omladina, bez obzira na parti jsko-politička opredjeljenja, ispoljavala spremnost da brani nezavisnost ove demo­ kratske, prijateljske i savezničke zemlje.941 U Banja Luci komunisti su organizovali antifašističke radničko-studentske demonstracije, koje su trajale nekoliko dana. U njima je demokratsko i patriotsko građanstvo Banja Luke izrazilo svoje antifašističko opredjeljenje, koje je sa približavanjem fašističke opasnosti Jugoslaviji obuhvatilo sve šire narodne mase.942 Iako skučena i nerazvijena, baza KPJ u Bosni i Hercegovini ispoljavala je spremnost da se potpunije i djelotvornije potvrđuje u društvenim i poli­ tičkim zbivanjima. Sto u ovo vrijeme KPJ nije šire istupila i otvorenije djelovala na političkoj sceni, objašnjava se, pored drugih momenata, slabom pokreti jivošću Pokrajinskog komiteta, kao i opterećenošću pretežnog broja njegovih članova sektaškim stilom u političkom radu, stečenim u dugogodiš­ njem ilegalnom periodu.943 Tako je Pokrajinski komitet u praksi više išao za partijskim organizacijama, koje su ispoljavale inicijativu, nego što ih je podsticao na akcije i usmjeravao i neminovno kasnio za događajima koji su mu pružali realnu šansu da doprinosi uspješnijem djelovanju i afirmira­ nju KPJ u Bosni i Hercegovini. U razdoblju od formiranja CK KPJ u novom sastavu sa sekretarom Josipom Brozom Titom na čelu u augustu 1937. godine do sredine 1939. go­ dine KPJ je ostvarila uspješnu afirmaciju u političkom životu zemlje, postig­ la značajan stepen akcione povezanosti sa radničkom klasom, omladinom, inteligencijom i nacionalnim pokretima, organizovala širok demokratski, anti­ fašistički pokret kao uticajan faktor progresivnog političkog razvitka, ali su se u procesu probijanja obruča ilegalnog položaja i prilagođavanja orga940 »Četrdeset godina« (1935—1941) — I deo — 3— Todor Vujasinović— »Osnivanje i rad organizacije KPJ u Zenici«—str. 144, 146. 941 Dr Miroljub Vasić—»SKOJ 1929—1941« — Beograd—1979—str. 95, 99. 942 »četrdeset godina« — 3—šefket Maglajlić—»Banjalučka partiska organi­ zacija od 1938—1941. godine« — str. 75. 943 Uglješa Danilović — »Partijska organizacija u Bosni i Hercegovini. . . »—OPREDJELJENJA—br. 9—1978—str. 63. 367

hizacija KPJ novim uslovima, zadacima i ulozi javili novi problemi, teškoće i nedostaci, čije je savlađivanje i prevazilaženje predstavljalo neophodan zahtjev i bitan uslov organizacionog i idejno-političkog jedinstva KPJ, nje­ nog osposobljavanja za vodeću političku snagu u zemlji u borbi za demo kratiju, nacionalnu ravnopravnost i nezavisnost Jugoslavije. Ti momenti diktirali su nužnost i hitnost sazivanja opštezemaljskog savjetovanja rukovo­ dećeg aktiva K PJ, čiji je zadatak bio da kritički analizira i ocijeni unutrašnju i međunarodnu političku situaciju, položaj KPJ, njene mogućnosti i obaveze da odgovori potrebam a i interesima radničke klase, naroda i zemlje u tre­ nutku kada se nad njima neposredno nadnosila opasnost fašističkog porob­ ljavanja. Održano 9. i 10. juna, u Tacenu, pod Smarnom Gorom blizu Celja, uz učešće 31 delegata, Zemaljsko partijsko savjetovanje potvrdilo je da je KPJ osposobljena da savlada određene unutrašnje slabosti i politički zrela za preuzimanje i ispunjavanje odgovornosti prema nedjeljivoj sudbini jugo­ slavenskih naroda, radničke klase i države Jugoslavije. Savjetovanje se po­ sebno zadržalo na uslovima i problemima djelovanja KPJ u Bosni i Herce­ govini i ocijenilo da je ona ovdje mogla da postigne veći napredak u orga nizacionom sređivanju i razvoju i doći do punijeg izražaja u tokovima po­ litičkog života da je pokrajinsko rukovodstvo ispoljilo više preduzimljivosti i upornosti u savlađivanju sektaškog metoda, likvidatorskih opredjeljenja kao i više aktivnosti u povezivanju partijskih organizacija sa masama rad­ ničke klase, naroda i omladine, koje su se svojim borbenim raspoloženjima i demokratskim težnjama sve šire otvarale uticaju komunista.944 Izvještavajući generalnog sekretara IK K l Georgi Dimitrova o radu CK K PJ od početka 1939. godine i o Zemaljskom savjetovanju, Tito posebno na­ glašava političku aktuelnost nacionalnog pitanja u pojedinim jugoslavenskim pokrajinama, zbog čega CK KPJ m ora da s tim u vezi najhitnije formuliše svoje stanovište. »Mi odmah moramo, saopštava Tito Dimitrovu, zauzeti jasan stav prem a nacionalnim pitanjima u Vojvodini, Bosni i Hercegovini, Crnoj «4 n s — MG—Dvadeset četiri—Uglješa Danilović: »Bilješka o radu na ob­ novi i povezivanju partijske organizacije u Bosni i Hercegovini u periodu 1937— 1939. godine« — str. 11. — (Zemaljskom partijskom savjetovanju pod Smarnom Gorom prisustvovali su Mujo Pašić, sekretar i Uglješa Danilović, član CK KPJ za Bosnu i Hercegovinu. A—CK SKJ—MG—2043—Uglješa Danilović—»Zemaljsko savjetovanje pod Smarnom Gorom«. I u prethodnom i u ovom memoarskom prilogu Uglješa Danilović saop­ štava da je poslije Zemaljskog savjetovanja odlukom CK KPJ obrazovan PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu u novom sastavu, ali sastav PK nije identičan. Prema prvom tekstu Pokrajinski komitet su činili: Iso Jovanović, Đuro Pucar, Boriša Kovačević, Pašaga Mandžić i Uglješa Danilović. Ovaj prilog je pisan 26. juna 1970. godine u Sarajevu. Prema drugom tekstu u Pokrajinski ko­ mitet su ušli: Boriša Kovačević, Iso Jovanović, Đuro Pucar, Uglješa Danilović i Todor Vujasinović. Ovakav sastav PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu, formiran poslije Zemaljskog savjetovanja pod Smarnom Gorom, pokazuje Uglješa Dani­ lović i u svome prilogu za Zbornik: »četdeset godina«, pod naslovom: »Iz rada partijske organizacije u Bosni i Hercegovini od 1938—1940. godine«—Beograd— 1960—str. 57. 368

Gori i Makedoniji. Ova pitanja su sada sazrela zbog unutrašnjopolitičkog i spoljnopolitičkog razloga. Mi ćemo Vam javiti svoje stanovište, ali ćemo morati zatražiti i Vašu pomoć«.945 Od izbora za Narodnu skupštinu 11. decembra 1938. godine do Zemalj­ skog partijskog savjetovanja pod Smarnom Gorom u Sloveniji početkom juna 1939. godine razvoj događaja u Jugoslaviji tekao je u znaku značajnih promjena i pomjeranja u odnosu i rasporedu snaga, o čemu svjedoče pad Stojadinovića, obrazovanje vlade pod predsjedništvom Dragiše Cvetkovića, pregovori o rješenju hrvatskog pitanja između Cvetkovića kao mandatora krune i predsjednika SDK dra Vlatka Mačeka, jačanje revolucionamo-demokratskog pokreta pod vodstvom KPJ itd. Odbijanje Sporazuma koji su Cvetković i Maček već bili postigli krajem aprila 1939. godine knez Pavle motivisao je reakcijom kojom su javnost i vojni vrhovi izrazili otpor podjeli teritorija pomenutih pokrajina, a naročito priključenju dijelova Bosne i Hercegovine i Vojvodine Hrvatskoj. U Bosni i Hercegovini su se naročito komplikovali odnosi konfrontiranjem stavova velikosrpskog i velikohrvatskog nacionalizma, čiji su nosioci isticali »istorijsko pravo« na Bosnu i Hercegovinu kao »svoju« nacionalnu teritoriju, a vodstvo JMO obnovilo zahtjev za autonomijom Bosne i Hercegovi­ ne, uvjereno da bi samo u autonomnoj Bosni i Hercegovini moglo da osigura moćnu i uticajnu političku poziciju, s kojom neminovno ne bi moglo da računa u podijeljenoj ili integrisanoj Bosni i Hercegovini. Ne raspolažemo izvor (ma iz kojih bi moglo da se utvrdi šta je u tom pogledu CK KPJ saopštio IK Kl i da li mu je izložio svoje stanovište, o čemu se govori u Titovom izvještaju Dimitrovu od sredine juna 1939. godine, kao ni šta je IK Kl u vezi sa nacionalnim pitanjima u navedenim pokrajinama na molbu CK KPJ savjetovao i da li mu je pružio očekivanu »pomoć«, ali je poznato da je CK KPJ u svojim proglasima i drugim dokumentima insistirao na rje­ šenju nacionalnog pitanja potlačenih nacija u Jugoslaviji na principu nacio nalne ravnopravnosti, a Tito je još od 1936. godine zastupao i razvijao stano­ vište da jugoslavensku federaciju pored nacionalnih političkih jedinica (Srbi­ ja, Hrvatska, Slovenija, Crna Gora, Makedonija) čine kao ravnopravne po­ litičke jedinice i istorijske pokrajine Bosna i Hercegovina i Vojvodina. Odbijanje kneza Pavla da prihvati sporazum koji su krajem aprila po­ stigli Cvetković i Maček nije prouzrokovalo prekid pregovora. Naprotiv, sn izvjesnim zastojima, pregovori su nastavljeni u težnji da se okončaju spora­ zumom glavnih aktera, Cvetkovića kao mandatora krune i Mačeka kao šefa SDK. U završnoj etapi pripremanje Sporazuma bilo je potpuno lišeno osnov­ nih elemenata demokratskog metoda u političkom rješavanju tako značajnog pitanja kao što je preuređenje države. Ne samo politička javnost, nego i članovi vlade, čiji je predsjednik bio Cvetković, kao i vodstva stranaka UO, bili su potpuno isključeni iz toka pregovora i lišeni mogućnosti ma kakvog uticaja na njihov ishod. Na okončanje pregovora njihove aktere tjerala je kako međunarodna situacija, koja je nosila sve izrazitije obilježje ratne 945 Josip Broz Tito—n.dj.—4—Za Georga—str. 198. O Zemaljskom savjetovanju rukovodećeg partijskog aktiva, koje je održano 9. i 10. juna 1939. u Tacenu pod Smamom Gorom govore i Titovi prilozi u ovoj knjizi: »Stanje u Partiji«—str. 201—208. i »Rezolucija Savjetovanja« — str. 209—211. 369

atmosfere, tako i unutrašnji politički odnosi, koji su bili bremeniti tendenci­ jam a ekstremističkog nacionalističkog razračunavamja.946 U Mačekovom krugu govorilo se o internalizaciji hrvatskog pitanja. Isto­ vremeno, Hitler je uvjeravao kneza Pavla da bi čvrsta povezanost sa silama Osovine uticala pozitivno na konsolidaciju odnosa u Jugoslaviji,947948a Musolini i Ćano izražavali su spremnost da podrže Mačekovu separatističku akciju.941 Privodeći pregovore završetku, Cvetković i Maček prvenstveno su vodili brigu o podjeli političke vlasti i moći između vrhova srpske i hrvatske buržo­ azije u državi, uvjeravajući javnost da djeluju u smislu prevazilaženja unu trašnje državne krize izazvane hrvatskim pitanjem i na taj način stvaraju uslove za unutrašnju stabilnost Jugoslavije. U stvari, vlada koja je od počet ka bila eliminisana iz pregovora, Namjesništvo koje je manje-više figuriralo, dok je glavnu riječ vodio knez Pavle, najveći broj građanskih stranaka »sa korijenom u narodu«, svi pojedinačno i svi zajedno bili su nosioci procesa unutrašnje državne destrukcije, koji je došao do izražaja u Sporazumu postig­ nutom 26. avgusta 1939. godine, a još više se razmahao neposredno poslije njegovog objavljivanja. Tok pregovora između Cvetkovića i Mačeka odvijao se u izrazito mili­ tantnoj, ekstremističko-nacionalnoj konfrontaciji, koja je nosila obilježje ne­ obuzdane uzajamne srpske i hrvatske nacionalne fobije. Bosna i Hercegovina je bila njen stari istorijski motiv, njeno glavno političko poprište. Za nosio­ ce velikosrpskog i velikohrvatskog nacionalnog programa bio je to odlučan istorijski trenutak, da se integracijom Bosne i Hercegovine u hrvatsku, od­ nosno srpsku političku jedinicu, konačno riješi i potvrdi njen hrvatski, od­ nosno srpski karakter. U tom smislu, koliko aktivni, toliko netolerantni, bili su izvjesni bosanskohercegovački istoričari, protagonisti nacionalnog duhov­ nog tradicionalizma, po kome su Bosna i Hercegovina neraskidivi dio nacio­ nalnog državnog tijela Srbije, odnosno Hrvatske. Svako gledište koje je od­ bijalo da usvoji jednu od ovih koncepcija, koje su se međusobno potirale i negirale, sm atrano je »naučno« neprihvatljivim i neobjektivnim. Posezalo se u duboku prošlost, da bi se završilo tvrdnjom da Srbi, odnosno Hrvati čine većinu stanovništva Bosne i Hercegovine, koja se dokazivala srpskim, odnosno hrvatskim etničkim, kulturnim i političkim opredjeljenjem bosanskohercegovačkih Muslimana.949* U antagoniziranim srpskim i hrvatskim frontovima mali krug muslimanskih intelektualaca srpske, odnosno hrvatske orijentacije sm atrao je da se istorijski ključ trajnog određenja nacionalnog karaktera Bosne i Hercegovine nalazi u njihovim rukama. 946 Dr Ivan Ribar—n.dj.—IV—str. 65—66. 947 Dr Ljubo Boban—»Sporazum Cvetković-Maček«—Beograd 1965—str. 171, 179.

948 Ljubo Boban—»Maček i politika HSS«—II—str. 110. 949 Polemišući sa tvrdnjama dra Vase Glušca da »starosjedioci muslimani bez ikakve sumnje potječu od pravoslavnih Srba bosanaca«, da »naši muslimani imaju sve tradicije pravoslavnih Srba« (Dr Vaso Glušac: »Nekoliko pitanja iz prošlosti Bosne i Hercegovine« Tuzla—1921—str. 65),. Krunoslav Draganović istupao je sa antitezom da »autohtono, starosjedilačko stanovništvo Bosne čine bosanski muslimani i katolici hrvatske krvi i plemena, pravi i korijeniti Hrvati«, da »u Bosni ima preko milijun i po Hrvata muslimana i katolika (880.000 muslimana i 650.000 katolika...)« —Hrvati i herceg-bosna« (Po­ vodom polemike o nacionalnoj pripadnosti herceg-bosne)—napisao Hrvoje Bošnjamn (KrunoslavDraganović)—Sarajevo—1940—str .47). 370

Svojumalobrojnost ovaj krug nastojao je da nadoknadi učestalim i izra­ zito ofanzivnim angažovahjem u smislu i u korist jugoslavenskog nacional­ nog opredjeljenja, odnosno hrvatskog istorijskog nacionalnog korijena i iden­ titeta bosanskohercegovačkih Muslimana. Njihova riječ trebalo je da ima specifičnu težinu i snagu presudne argumentacije o nacionalnom biću„bo­ sanskohercegovačkih Muslimana i da sc, tako, utvrđivanjem hrvatskog, od­ nosno jugoslavenskog nacionalnog karaktera bosanskohercegovačkih Musli­ mana opredijeli nacionalno-istorijska pripadnost Bosne i Hercegovine Hrvat­ skoj, odnosno njeno jugoslavensko nacionalno obilježje. Takvim djelovanjem ovi muslimanski intelektualci produbljivali su srpsko-hrvatsku nacionalistič­ ku konfrontaciju u zemlji uopšte, a posebno u okviru Bosne i Hercegovine. Bila je to organizovana politička akcija, u kojoj su jedni podržavali veliko­ srpsku hegemoniju, a drugi jačali hrvatski nacionalizam izrazito antijugosla­ venskog opredjeljenja. Karakteristično je da su u ovo vrijeme muslimanski intelektualci nacio­ nalističkog pravca svoje stavove o savremenom položaju i budućnosti Musli­ mana bazirali upravo na unitarističkoj jugoslavenskoj i nacionalističkoj hrvat­ skoj ideologiji. Prva je izražavala gledište da »Muslimani u Jugoslaviji ne mo­ gu biti nacionalna manjina«, da moraju biti »osvešleni Srbi i Hrvati, da bi bili nacionalni Jugoslaveni«. U tom pogledu »zaslugom Gajreta na srpskoj strani i Uzdanice na hrvatskoj strani počela je prodirati nacionalna svest, naročito u redovima muslimanske inteligencije«. Na taj način, Muslimani su, tvrdi ovo stanovište, »već izabrali put svom nacionalnom plemenskom opredelenju, da bi se sa jednakim udelom uz sve pravoslavne Srbe, Hrvate i Slo­ vence utopili u našu veliku zajednicu, u Jugoslavenstvo«.950 Sasvim u skladu sa jugoslavenskom unitarističkom koncepcijom je i uvjerenje da »rešenju.. muslimanskog pitanja ne može korisno pridoneti nikakvo autonomaštvo. Mu­ slimani se moraju nasloniti na svoju etničku celinu. . . Autonomizam, parti­ kularizam i plemansko-politički individualizam samo su zli podržatelji kultur­ nih nazadnosti. . . Samo nacionalna celina može rešiti i probleme naših Musli­ mana .. .«.951 Po suštini ovom gledištu identična, u toku pripremanja Sporazuma Cvetković-Maček među muslimanskim intelektualcima jugoslavenskog opre­ djeljenja javljala su se shvatanja čiji su predstavnici ponekad naivno smat­ rali da se »Muslimani u Bosni i Hercegovini nalaze danas pred pitanjem, da li da idu preko srpskog i hrvatskog posebnog nacionalizma ka ideji širokog jugoslavenskog nacionalizma ili da se odmah (!) opredele za široki jugosla­ venski nacionalizam«,952 kao i mišljenje da će mogućni proces međusobnog udaljavanja srpskog i hrvatskog naoionalizma neizbježno pratiti »političko« cijepanje Muslimana na Srbe i Hrvate, prvenstveno u krajevima gdje ovi čine većinu stanovništva, iako Muslimani nisu raspoloženi da, u »bratskom sporu između pravoslavnih Srba i . katoličkih Hrvata, ulaze u šimerična i jalova 9» Mustafa A. Mulalić—»Orijent na Zapadu«—savremeni kulturni i socijalni problemi Muslimana Jugoslovena«--Beograd—1936—str. 291/292. Ibidem—sfr. 4, 6, 9. " 952 Dr Mehmeđ Begović—»Muslimani u Bosni i Hercegovini«—Beograd— 1938—str 37. 371

velikosrbovanja i velikohrvatovanja, koja su u mnogome kriva i za našu da­ našnjicu«.953 Ukoliko nije bila forma vulgarne nacionalističke obmane, transformaci­ ja srpskog nacionalizma među bosanskim muslimanskim intelektualcima u »široki jugoslavenski nacionalizam«, lišen »šimeričnog i jalovog velikosrbo­ vanja« predstavljala je iluziju muslimanske renesanse, literarno građena na iracionalnoj jugoslavenskoj sintezi, u trenutku kada je njen ideološki tvo­ rac — građanska klasa učinila sve da je društveno i politički duboko potko­ pa. Međutim, bilo da se radi o uvjerenju ili o iluziji, jugoslavenstvo musli­ manskih intelektualaca motiviralo je hrvatske nacionaliste iz redova musli­ manske inteligencije da među Muslimanima razviju pravu agresivnu propa­ gandu hrvatskog nacionalizma u neskrivenom srbofobskom i jugoslavofobskom obliku. Rezultat unutrašnjih i međunarodnih zategnutih odnosa na liniji porasta prijetnji fašizma i neposredne ratne opasnosti, agresivnost na­ cionalizma u Jugoslaviji uopšte, a hrvatskog posebno, sama po sebi dopri­ nosila je procesu ubrzane dezintegracije jugoslavenske države. Muslimanski propagatori i nosioci hrvatskog nacionalizma u bosanskohercegovačkoj muslimanskoj sredini razvijali su tvrdnju da »hrvatski narod nije konfesionalno homogen, jer ispovijeda dvije religije, katolicizam i islam, koje su u bitnosti univerzalnog karaktera«, da »muslimani zajedno sa katoli­ cim a u Herceg-Bosni form iraju istovjetan rasni tip«, kao i »jedinstveni et­ nički tip«.954 Ustajući protiv propagande »srbo-jugoslavenstva među bosansko-hercegovačkim Muslimanima«, hrvatski nacionalizam muslimanskog inte­ lektualnog kruga zastupao je stanovište da su Muslimani u Bosni i Hercego­ vini tokom svih istorijskih razdoblja manifestovali i potvrđivali svoje »hrvat­ sko podrijetlo«,955 da je »muslimansko — katolička upućenost« u periodu austrougarske vladavine u Bosni i Hercegovini »plod zdravog instinktivnog (!) shvaćanja autohtonog bosanskohercegovačkog žiteljstva obaju vjeroispovijes­ ti«, da »hrvatska nacionalnost bosansko-hercegovačkih Muslimana ima svoj temelj ne samo u objektivnim činiocim a. . . nego je hrvatska orijentacija došla i subjektivno kod Muslimana Bosne i Hercegovine do izražaja još od najranijih vremena ...« . Polazeći od toga uvjerenja muslimanska propa­ ganda hrvatskog nacionalizma u završnoj etapi pripremanja Sporazuma Cvetković-Maček u punoj m jeri podržavala je »zavjetnu misao hrvatske politike da usklađuje na svakom koraku islamsku i katoličku granu hrvatskog naro­ da«.956 Srpsko-hrvatska nacionalistička konfrontacija u Bosni i Hercegovini, i u njoj posebno muslimanska polarizacija, predstavljala je i nagovještavala dalje zaoštravanje unutrašnjih nacionalno-političkih odnosa u zemlji. Sve velike građanske stranke i stranačke grupacije, vladine i opozicione, našle su se pod pritiskom divergentnih tendencija, koje su sve više narastale koliko se približavalo zaključenje sporazuma Cvetković-Maček. Stojadinovićeva gru­ 953 Muslimanski intelektualac: »Pitanje orijentacije bosanskih muslimana« —PREGLED—Sarajevo—maj—1939—str. 278. 954 Muhamed Hadžijahić—»Nacionalna obilježja bosanskohercegovačkih Mu­ slimana«—HRVATSKI NAROD—br. 7—27. ožuljka 1939—Zagreb —str. 7. ms Muhamed Hadžijahić—»Dr Begović o nacionalizmu Muslimana u Bosni i Hercegovini«—NOVI BEHAR—Sarajevo—br. 15—19 — 1938/1939—str. 225/226. 95« Muhamed Hadžijahić—»Pitanje orijentacije bosanskih muslimana« — NO­ VI BEHAR—Sarajevo—br. 24—15. juni 1939—str. 319—322. 372

pa poslanika i senatora nije htjela ni da čuje za Sporazum koji bi doveo u pitanje »postojeće temelje državnog uređenja« i koji bi »rešavanjem hrvat­ skog pitanja otvorio srpsko pitanje«.957958Samostalni demokrati zalagali su se »da Sto veći dio Vrbaske banovine uđe u sastav Hrvatske, jer bi se na taj način postiglo da bi u Hrvatsku bio uključen veći broj Srba u čemu su Samostalci gledali veću mogućnost otpora frankovačkim tendencijama i pritisku«953. UstaSki elementi, koji su osvajali pozicije i jačali uticaj u HSS, raz­ vijali su velikohrvatsku koncepciju i u njoj posebno »propagandu za pri­ pajanje Bosne i Hercegovine Hrvatskoj«.959 Među strankama UO u Srbiji nije bilo jedinstva u pogledu rješenja koja treba da sadrži Sporazum Cvetfcović-Maček. Isključeni iz toka pregovora, u položaju njegovih posmatrača a ne neposrednih aktera, »pojedini prvaci Demokratske i Radikalne stranke davali su izjave protiv Sporazuma«, naglašavajući da »Hrvati traže mnogo«,960 pri čemu su mislili na dijelove teritorije Bosne i Hercegovine. Svi su znali da se tvorci Sporazuma pogađaju o podjeli teritorije Bosne i Hercegovine i isto­ vremeno izražavali nezadovoljstvo zbog te podjele. Jedni stoga što su tražili više, a drugi stoga što su priključenje ma kojeg dijela bosanskohercegovačke teritorije smatrali srpskim nacionalnim porazom. Napokon, Sporazum između Cvetkovića i Mačeka objavljen je 26. avgusta 1939. godine.

957 Dr Ljubo Boban—»Sporazum Cvetković-Maček«—str. 184. 958 Ibidem—str. 185/186. 959 Fikreta Jelić-Butić—»Prilog proučavanju djelatnosti ustaša do 1941« — ČASOPIS ZA SUVREMENU POVIJEST—I—II; 1969—str. 83/84. 960 Dr Ivan Ribar—n.dj.—IV—str. 65/66. 37 3

OD SPORAZUMA CVETKOVIĆ-MAČEK DO A PRILSKE KATASTROFE (1939— 1941) Iz integralnog sadržaja Sporazuma ovdje izdvajamo odredbe formulisane u dijelu II, u kome se kaže da Banovinu Hrvatsku čine Savska i Pri­ morska banovina, kao i srezovi Dubrovnik, Šid, Ilok, Brčko, Derventa, Gradačac, Travnik ti Fojnica; da će se definitivni opseg Banovine Hrvatske od­ rediti prilikom preuređenja države, pri čemu će se voditi računa o ekonom­ skim, geografskim i političkim okolnostima d, napokon, da će se tom prili­ kom iz navedenih srezova, koji su pripojeni Banovini Hrvatskoj, izdvojiti opštine i sela koja nemaju hrvatsku većinu.961 Sastav Banovine Hrvatske, određen Sporazumom Cvetković-Maček do konačnog preuređenja države, pokazuje da je, kao i prilikom obrazovanja 9 banovina u znaku afirmacije ideje »nacionalnog jedinstva i državne cjeline Jugoslavije«, sada, u ime rješavanja hrvatskog pitanja, sprovedeno teritori­ jalno cijepanje istorijske pokrajine Bosne i Hercegovine (i ne samo Bosne i Hercegovine). Kao i režim šestojanuarske diktature prije deset godina, sa­ da je Sporazum Cvetković-Maček takođe dijelio teritoriju istorijski formirane političke pokrajine Bosne i Hercegovine. Motivi su svakako bili različiti, ali posljedice, sa stanovišta principa nacionalne ravnopravnosti i demokratije, bile su u suštini identične. Kriza nacionalnih odnosa u državi nije bila uklonjena, već, naprotiv, još više se produbila i zaoštrila. To se potvrdilo djelovanjem i stavovima političkih stranaka i organiza­ cija u cijeloj zemlji prema Sporazumu. Glavni odbor Radikalne stranke sa Acom Stanojevićem na čelu odba­ civao je Sporazum sa stanovišta unitarizma i Vidovdanskog ustava, u pitanju Bosne i Hercegovine prihvatao je njenu postojeću podjelu, odbijao njen autonomni status, smatrajući da Bosna i Hercegovina ima prevashodno srp­ sko obilježje. Međutim, radikali iz Bosne i Hercegovine insistirali su da se Bosna i Hercegovina uključi u srpsku političku jedinicu.962 U cjelini, Radi­ kalna stranka nije djelovala jedinstveno. 961 Dr Ljubo Boban—»Sporazum Cvetković-Maček«—Prilozi—Tekst Sporazu­ ma Cvetković-Maček—str. 403/404. 962 Dr Ivan Ribar—n.dj—IV—str. 81—82. Nusret Sehić—»Srpski građanski politički krugovi prema pitanju preure­ đenja države i položaja Bosne i Hercegovine«—PRILOZI—IV—Sarajevo—1968—str. 157-173. 374

Sekretarijat Demokratske stranke, koja se 1937. godine bila izjasnila za federativno uređenje države, sada se zalagao za »sabiranje snaga srpskog naroda« radi osiguranja državne cjeline i opredijelio se za akciju »okup­ ljanja Srba«.963 Vodstvo Demokratske stranke, koja je bila pocijepana na više struja, zahtijevalo je da buduća srpska jedinica obuhvati u svome sasta­ vu Bosnu i Hercegovinu, Crnu Goru, Vojvodinu i Makedoniju.964 Stojadinovićeva grupa odbacila je Sporazum Cvetković-Maček s obrazlo­ ženjem da ne predstavlja sporazum između srpskog i hrvatskog naroda. Pre­ ma njenom stanovištu, »samo kroz snažno i ujedinjeno srpstvo može se oču­ vati Jugoslavija i jugoslavenstvo«.965 Po uvjerenju ove grupe ujedinjenju Hrva­ ta treba suprotstaviti ujedinjenje Srba. Stoga pripadnici Stojadinovićeve gru­ pe ističu parolu »Srbi na okup« i odlučno se izjašnjavaju protiv autonomije Bosne i Hercegovine.966 Novoosnovana Srpska radikalna stranka sa Stojadinovićem na čelu ocijenila je da je Sporazumom Cvetković-Maček »izvršen držav­ ni udar«.967 Srpski kulturni klub, nova velikosrpska politička organizacija razvijala je preko svoga lista SRPSKI GLAS srpski nacionalizam u izrazito netolerant­ nom obliku. Pod vodstvom veoma istaknutih intelektualaca-istoričara, prav­ nika, književnika Srpski kulturni klub zalagao se za takvo preuređenje drža­ ve u kome bi jaka Srbija predstavljala garantiju jake Jugoslavije.968 U vodstvu kluba smatralo se da Srbija polaže istorijsko pravo na Bosnu i Hercegovinu, jer, po uvjerenju njegovih članova, bosanski Muslimani čine dio srpskog na­ roda islamske vjeroispovijesti.969 Iako je imalo svoga predstavnika u vladi Cvetković-Maček, vodstvo Zemljoradničke stranke nije prihvatalo obim teritorije Hrvatske Banovine, a u Bosni i Hercegovini su na zborovima predstavnici ove stranke isticali hitnost obrazovanja srpske jedinice, smatrajući da je to najefikasniji način da se onemogući autonomi ja Bosne i Hercegovine.970 Jugoslavenska nacionalna stranka slijedila je stanovište da interesima monarhije i dinastije ne odgovara zaoštravanje partijsko-političke konfronta­ cije, ali je u vezi sa Sporazumom naglašavala da jedino integralno jugo­ slavensko jedinstvo može biti pouzdan temelj solidarnosti Srba, Hrvata i Slovenaca.971 Pristalice JNS u Bosni i Hercegovini svojom podrškom spora­ zumu djelovale su protiv autonomije Bosne i Hercegovine, uvjereni da bi borba između Srba i Hrvata za pridobijanje Muslimana pojačavala kod njih otpor nacionalnom opredjeljivanju.972 963 Dr Ivan Ribar—n.dj.—IV—str. 101—103. 964 Nusret Sehić—n.dj.—str. 165. 965 Dr Ivan Ribar—n.dj.—IV—str. 83—84. 966 Nusret Sehić—n.dj.—str. 172—173. \ 967 Dr Milan Stojadinović—n.dj. — str. 657. 966 Dr Ivan Ribar—n.dj.—IV—str. 84—85. 969 Nusret Sehić—n.dj.—str. 178—182. 970 Nusret Sehić—n.dj.—str. 173—176. Dr Ivan Ribar—n.dj.—IV—str. 73—74. 971 Dr Ivan Ribar—n.dj.—IV—str. 89. 972 Dana Begić—»Pokret za autonomiju Bosne i Hercegovine u uslovima Spo­ razuma Cvetković-Maček«—PRILOZI—Sarajevo—br. 2—1966—str. 181. Nusret Sehić—n.dj.—str. 176—178. 375

Jugoslavenska republikanska stranka ocijenila je da po načinu donoše­ nja Sporazum Cvetković-Maček predstavlja »državni udar«, kaö što je bilo i ukidanje Vidovdanskog ustava 6. januara 1929. godine. Pojave koje prate Sporazum »mogu zabrinuti Srbe i sve iskrene privrženike jugoslavenstva«, izjavljivali su republikanci. Ipak, oni su nalazili u Sporazumu »pokušaj fede­ rativnog uređenja Jugoslavije«, podvlačeći da bi prije dvadeset godina fede­ rativno uređenje omogućilo da se država »mimo i spokojno razvija«.973 Predsjednik vlade i JRZ Cvetković izjavljivao je da status Bosne i Hercegovine »zavisi uglavnom od Srba i Muslimana«, ali je, u stvari, podrža­ vao obrazovanje velike srpske jedinice, u koju bi bile integrisane Vrbaska, Drinska, Du/navska, Moravska, Zetska i Vardarska banovina.974975 U vezi sa daljim radom na preuređenju države, Maček i HSS istupali su u javnosti sa zahtjevom proširenja Banovine Hrvatske, područjem »koje se nakon stvaranja Banovine Hrvatske nalazilo i dalje u Vrbaiskoj, Drinskoj i Zetskoj banovini«, ukoliko ne bude form irana posebna autonomna Bosna i Hercegovina.973 Partner u Seljačko-demokratskoj koaliciji od njenog osnivanja, Samo­ stalna demokratska stranka podržavala je Sporazum u uvjerenju da Banovi­ na H rvatska garantu je razvoj harmoničnih odnosa između Srba i Hrvata, a NOVA R IJE Č , glavni organ SDS naglašavala je da hrvatski nacionalizam nije smetnja, već poluga za konsolidaciju države.976 U Sloveniji je ubrzo poslije objavljivanja Sporazuma Izvršni odbor di­ jela SLS, koji je ostao vjeran ljubljanskim punktacijama, odlučno osudio slovenačke predstavnike u JRZ kao izdajnike slovenačkog naroda, sluge centralizma, pomagače fašizma i hitlerizma, oslonac sistema najružnije ko­ rupcije, nasilnike i političke varalice.977 Krajem novembra 1939. godine po­ stavilo se pitanje osnivanja nove političke stranke, koja bi beskompromisno zastupala autonomnu slovenačku misao, po duhu bila demokratska i zalagala se za moderni socijalni ekonomski program.978 Uz podršku i pod uticajem frankovačkog krila HSS, klerofašistički elementi otpočeli su u Hrvatskoj otvorenu kampanju protiv Sporazuma, zahtijevajući otcjepljenje Hrvatske, povratak poglavnika Pavelića u Zagreb, naslon na Italiju i Njemačku. Sastavni dio ove kampanje bio je teror pro­ tiv Srba, koji je, po Mačekovoj ocjeni, predstavljao prijetnju Banovini Hrvat­ skoj.979 Glasilo ustaškog pokreta HRVATSKI NAROD i društvo »Uzdanica« stvarali su u ovo vrijeme u Hrvatskoj klimu za organizovanje ilegalnih usta­ ških terorističkih društava, širenje ustaške antijugoslavensice propagande i izvođenje terorističkih akcija, iza čega su stajali istaknuti prvaci ustaškog pokreta Mile Budak, Mladen Lorković, Juco Rukavina i dr.980 Iako je bila svjesna opasnosti koju ove pojave znače, vlast u Banovini Hrvatskoj nije mogla da im se efikasno suprotstavi. Staviše, njihovom ši­ renja i razmahu doprinijelo je samo vodstvo HSS svojim nacionalističkim, 973 Dr Ivan Ribar—n.dj.—IV—str. 93—94. 974 Nusret Sehić—n.dj.—str. 172. 975 Dr Ivan Ribar—n.dj.—IV—str. 86. 976 Ibidem,—str. 80. 977 Zgodovina Slovencev—Ljubljana 1979—str. 685. 978 Ibidem—str. 683. 979 Dr Ivan Ribar—n.dj.—IV—str. 89—91. 980 Fikreta—Jelić-Butić—n.dj.—str. 84. 376

antijugoslavenskim političkim kursom uopšte, a posebno tajnom okružnicom, koju je uputilo stranačkim organizacijama neposredno poslije objavljivanja Sporazuma. U ovoj okružnici naglašava se da »puna Sloboda i državna Neza­ visnost« ostaju trajni cilj Hrvatskog seljačkog pokreta, »Sporazum« pred­ stavlja »samo zgodno sredstvo i oružje borbe hrvatskog narodnog seljačkog pokreta«, kojim je »slomljena državna cjelina« Jugoslavije. Po direktivi okružnice u člancima i govorima neće se spominjati »Jugoslavija«, kao ni naziv »Banovina Hrvatska«, već govoriti o »Hrvatskoj«, »Hrvatskoj vladi«. Treba raditi, zahtijeva se u okružnici, na »potkopavanju« vojske i »rušenju discipline u njoj«. Dosljedno isticati da »Sporazum« obilježava »samo prvi stupanj, prvi korak za postizanje daljnjih i viših ciljeva«. Uvijek treba da se spominje »slobodna i nezavisna Hrvatska«, »Samostalna Hrvatska«. U tom pogledu »međunarodna situacija nam ide u prilog. Ruši se sistem Versaillesa . . . Glavno je da se ruši Jugoslavija. Pri tome nas u velike pomaže kato­ lička crkva s jedne strane, a međunarodni komunizam s druge strane«.981 Cijepanje Bosne i Hercegovine i odredba Sporazuma da će se »defini­ tivni opseg Banovine Hrvatske odrediti prilikom preuređenja države« izazvali su u javnosti Bosne i Hercegovine veliko nezadovoljstvo, naročito među Muslimanima i Srbima. Na tlu Bosne i Hercegovine posebnom oštrinom konfrontirali su se nacionalistički stavovi. Pošto je Sporazumom Banovini Hrvatskoj već bilo priključeno 5 bosanskih srezova (zajedno sa bosanskohercegovačkim srezovima u sklopu Primorske banovine), Maček je insis­ tirao na daljem priključenju određenih područja iz Vrbaske i Drinske bano­ vine »u koliko ne bude formirana posebna autonomna Bosna i Hercegovina«, a predstavnici ustaškog pokreta zahtijevali su uključenje cjelokupne terito­ rije Bosne i Hercegovine u sastav Hrvatske. S druge strane, Savjet srpskih nacionalnih i ostalih društava, čiji je zadatak bio da radi na očuvanju srpskog obilježja Bosne i Hercegovine, organizovao je u Dobo ju 31. decem­ bra 1939. godine Sabor svih srpskih nacionalnih društava i ustanova uz učešće preko 500 delegata iz Bosne i Hercegovine. Usvojenom Rezolucijom Sabor je ustao protiv cijepanja Jugoslavije, podvajanja i slabljenja Srba u državi, odbio da prizna Sporazum kao svršen čin, najavio borbu protiv odva­ janja srpskih krajeva u ma kome obliku od Srbije i Crne Gore i uputio po­ ziv svim Srbima i ostalim Jugoslavenima, kao i omladini, da se bore za stavove Sabora formulisane u Rezoluciji.982 Bosna i Hercegovina se politički duboko cijepala na nacionalno-konfesionalnoj osnovi. Sve građanske političke stranke zatvarale su se u svoj nacionalno-konfesionalni krug, obraćale se pripadnicima svoje nacionalno-konfesionalne zajednice pozivajući na političko okupljanje i nacionalno je­ dinstvo. Obnavljali su se i učvršćivali nacionalno-konfesionalni frontovi. Na pripajanje izvjesnih bosanskohercegovačkih srezova Banovini Hrvatskoj od­ govorio je Dobojski sabor srpskih nacionalnih društava i ustanova Rezolu­ cijom da je mjesto Bosne i Hercegovine samo u srpskoj političkoj jedinici. Nacionalističkim parolama u znaku velikohrvatstva i velikosrpstva, kojima se 981 Dr Ljubo Đoban—»Sporazum Cvetković-Maček«—Prilozi—Izvadak iz jedne tajne i najstrože poverljive okružnice, što ju je vodstvo hrvatskog narodnog po­ kreta odmah poslije Sporazuma pod nadnevkom od 28. kolovoza 1939. uputilo organizacijama—str. 421—424. 9« Dana Begić—n.dj.—PRILOZI—br. 2—str. 187. 377

zahtijevalo integriranje, odnosno podjela Bosne i Hercegovine između Hrvat­ ske i Srbije, vodstvo JMO. suprotstavilo je zahtjev za autonomnim položajem Bosne i Hercegovine, za formiranjem četvrte političke jedinice koju bi čini­ la Bosna i Hercegovina. Nasljednik dra Mehmeda Spahe na položaju pred­ sjednika JMO, potpredsjednika JR Z i predstavnik JMO u vladi, dr Đafer Kulenović reagirao je na Sporazum Cvetković-Maček izjavom, u kojoj se izjašnjava da, prilikom definitivnog uređenja države, pored Srbije, Hrvatske i Slovenije položaj posebne političke jedinice dobije i Bosna i Hercegovina u okviru i granicama istorijske pokrajine.’83 Na platformi autonomije Bosne i Hercegovine, kojoj se sada vraćalo, pošto se u višegodišnjoj praksi odricalo autonomističkog programa, vodstvo JMO uspješno je okupljalo muslimanske mase. Nacionalno-konfesionalna kon­ frontacija u Bosni i Hercegovini bila je potpuna. Ako je velikohrvatska po­ litika računala da će određenom muslimanskom podrškom potisnuti u Bos­ ni i Hercegovini velikosrpske pretenzije na Bosnu i Hercegovinu, a veliko­ srpska da će takođe uz pomoć Muslimana srpske orijentacije Bosni i Herce­ govini trajno dati srpsko ime, sada se na bosanskohcrcegovačkoj političkoj sceni aktivirao autonomistički pokret na muslimanskoj bazi, konfrontirao i srpskoj i hrvatskoj politici u Bosni i Hercegovini i djelovao u smislu po­ litičkog prim ata muslimanskog pokreta u Bosni i Hercegovini. Muslimanska koncepcija autonomije Bosne i Hercegovine suprotstavljala se velikosrp­ skoj i velikohrvatskoj politici u Bosni i Hercegovini sa istom isključivošću i žestinom sa kojom su ove dokazivale svoja istorijska prava na Bosnu i Hercegovinu. Zalaganjem za autonomiju Bosne i Hercegovine, vodstvo JMO izražavalo je težnje i potrebe bosanskohercegovačkih Muslimana da se afir­ m iraju kao uticajan politički faktor u Bosni i Hercegovini i svojom aktivnošću na toj platformi bitno doprinijelo intenzivnoj politizaciji muslimanskih masa. Iz nestabilnog političkog opredjeljenja JMO, autonomistički program razvio se u opšti muslimanski politički pokret za autonomiju Bosne i Herce­ govine. Na političkim skupovima Muslimana tražilo se prevazilaženje partijskopolitičke podvojenosti, kao i podjele Muslimana na srpsku i hrvatsku nacionalnu orijentaciju i stvaranje muslimanskog političkog jedinstva kao bitne pretpostavke i uslova stabilnog položaja i opšteg razvoja bosansko­ hercegovačkih Muslimana.*984 U političkoj svijesti Muslimana autonomija Bos­ ne i Hercegovine i društveni progres Muslimana stajali su u odnosu uzajam­ ne uslovljenosti. U interesu ostvarenja autonomije Bosne i Hercegovine i »Gajret«, značajno muslimansko kulturno-prosvjetno društvo, odreklo se jugo­ slavenskog unitarističkog opredjeljenja.985 Bili su stvoreni svi uslovi da se posljednjih dana decembra 1939. godine obrazuje Izvršni odbor Pokreta za autonomiju Bosne i Hercegovine sa zadatkom da uz pomoć mjesnih akcionih odbora za autonomiju, čijem je organizovanju trebalo odmah pristupiti, 9*3 POLITIKA—7 novembra 1939. godine. Dr Ivan Ribar—n.dj.—str. 72, 86—88. 984 Regionalni istorijski arhiv—Tuzla br. 5232—(Rezolucija muslimanskih društava i ustanova u Tuzli—20. novembra 1939). Dana Begić—n.dj.—str. 182. 985 Dana Begić—n.dj.—str. 183—184. 378

pripremi Zemaljski sastanak delegata iz redova Muslimana na proljeće 1940. godine.9*6 U koncepciji muslimanske građanske politike autonomistički pok­ ret d Bosni i Hercegovini dobio je isključivo muslimanski okvir. Suprotstav­ ljajući se srpskoj i hrvatskoj dominaciji, muslimanska politika tražila je da ona bude gazda u Bosni i Hercegovini. Tri građanska nacionalno-politička tabora u Bosni i Hercegovini podizali su jedan prema drugom nacionalnokonfesionalne bedeme, sa čijih su visova, u ime svojih nacionalnih ideologija i programa, kretali u posljednje osvajanje Bosne i Hercegovine u vrijeme kada su osvajački pohodi predstavljali osnov­ ni metod mijenjanja političkih odnosa u Evropi i davali glavni pečat među­ narodnim zbivanjima. Nacionalni sindikati u potpunosti su integrisali svoju aktivnost u građanske političke tabore. Posebno im je bilo stalo da ojačaju svoje po­ zicije u Zenici i Sarajevu. Početkom novembra 1939. godine JUGORAS organizuje u Zenici konferenciju rudarskih i željezarskih radnika i u dnevni red na prvo mjesto postavlja razmatranje ideologije jugoslavenskog rad­ ničkog pokreta. U tom pogledu organizatori konferencije naglašavaju da je osnovni zadatak jugoslavenskog nacionalnog pokreta borba protiv marksistič­ kih lidera i njihovog uticaja među radnicima u zemlji uopšte i jačanje na­ cionalne radničke organizacije u Zenici posebno, koja »kao industrijski cen­ tar treba da ponese radnički barjak« JUGORASA, kome na čelu stoji predsjed­ nik Dragiša Cvetković, »oličenje istrajnosti, duha i političke mudrosti«.687 Ukorak sa JUGORAS-om, veoma intenzivnu aktivnost među hrvatskim i mu­ slimanskim radnicima u Bosni i Hercegovini razvijao je HRS. Na konferen­ ciji 1. X II 1939. godine u Sarajevu okupili su se delegati podružnica HRS-a iz Begovog Hana, Breze, Kaknja, Kreke, Ljubi je, Teslića, Travnika, Vareša, Zavidovića, Zenice i Sarajeva. Nacionalizam i antikomunizam i ovdje su govorili istim jezikom. U zaključcima koje je usvojila, ova konferencija za­ htijevala je od podružnica HRS-a da se što jače utvrđuju u velikim preduzećima kao što su Jugočelik, Jugoceluloza, Šipad i drugim državnim priv­ rednim preduzećima i da u toj velikoj akciji među radnicima naročito šire i stvaraju uvjerenje da je »komunizam zlo stranog i nenarodnog porijekla, tuđi hrvatskoj duši«, da »samo neprijatelji i izdajice hrvatskog naroda mogu biti sljedbenici ove otrovne ideje, a pravi Hrvati, radnici, treba da budu pri­ stalice HRS-a«, koji će »kao sastavni dio HSS sa uspjehom donijeti u hrvatskoj domovini i socijalnu p ra v d u ...« .98697988 Tako su nacionalni sindikati razvijali propagandu među bosanskohercegovačkim radnicima da njihova do­ movina nije Bosna i Hercegovina, već Hrvatska, odnosno Srbija, zavisno od definitivnog preuređenja države po nagodbenjačkom planu vlade Spora­ zuma Cvetković-Maček. 986 Isto—str. 184. U jeku autonomističkog pokreta Muslimana u Bosni i Hercegovini franko­ vačka istoriografska publicistika sve agresivnije je propagirala tezu »o zajed­ ničkoj etničkoj pripadnosti muslimana i katolika nasuprot ostalim vjerskim sku­ pinama u Bosni«—(M. Hadžijahić—»O Srbljima bosanskog bana Matije Ninoslava i nekim drugim navodima g. Vlad. Skarića«—JUGOSLAVENSKI LIST—Sarajevo—7. novembra 1939—str. 7. 987 A BH—BUDB—Pov. DZ—No—4338/2.11.1939. 988 A BH—BUDB—Pov. DZ—No—4832/1.12.1939. 379

Djelovanje JUGORAS-a i HRS-a u Bosni i Hercegovini dobro osvjetljava karakter i smisao sporazuma Cvetković-Maček, šta tvorce Sporazuma čvrsto spaja i šta ih duboko razdvaja. Njihovo stanovište prema socijalističkim za­ htjevima i interesima radničke klase je identično, antikomunističko je, a kada se radi o pitanju čija je Bosuia i Hercegovina, srpska ili hrvatska, među njima >se nastavljaju sukobi nesagledivog ishoda i posljedica. U tu bitku uključili su i nacionalne sindikate, da bi nacionalno-političku podvojenost i konfrontaciju u Bosni i Hercegovini učinili potpunom. Tako očiglednu stvarnost jedino nisu vidjeli socijalisti. Pošto je objavila integralni tekst Sporazuma Cvetković-Maček, sarajevska socijalistička revija SNAGA donijela je propratni tekst Sretena Jakšića, koji sadrži sljedeće stavove. Jakšić je uvjeren da će ovaj Sporazum »pozdraviti i odobriti svi delovi naroda u Jugoslaviji i njegovi predstavnici koji žele da se u buduće na­ rodni život razvija bez plemenskih trzavica ...« . Novo stanje u državi, stvore­ no Sporazumom, biće »sigurnija osnovica, na kojoj će naša radnička klasa izgraditi svoju bolju budućnost. Sa ovim osećanjima i nadama radnička kla­ sa u Jugoslaviji pozdravlja Sporazum, koji omogućava da Srbi i Hrvati unut­ ra u državi zajednički rade i koji u odnosu na teške spoljne događaje mnogo ojačava položaj Jugoslavije, velike narodne zajednice Srba, Hrvata i Slo­ venaca . . .« 98990Tako, po Jakšićevoj ocjeni, radnička klasa i »svi delovi naroda u Jugoslaviji«, zahvaljujući Sporazumu Cvetković-Maček, mogu da sa sigur­ nošću gledaju u svoju budućnost. Unutrašnja stabilnost Jugoslavije, koju joj daje Sporazum, osnova je i garantija stabilnosti njenog međunarodnog položaja. Pošto je i sada u Jugoslaviji vidio »delove naroda«, a ne jugoslaven­ ske narode, Jakšić nije imao ni potrebe da se osvrće na šovinističke sukobe u Bosni i Hercegovini, u koje su bili uvučeni njeni narodi političkom igrom vrhova građanskih stranaka, onih koji su pripremali Sporazum kao i onih koji su mu objavljivali rat. Socijalističke RADNIČKE NOVINE u Beogradu postavile su se, ta kode, pozitivno prema Sporazumu. List sm atra da »osnovna načela toga Sporazuma nesumnjivo odobrava velika većina i Srba i Hrvata i Slovenaca«. Pošto je tvorcim a Sporazuma uputio kritičke zamjerke što je Sporazum do­ nesen »na nemerodavan način i bez učešća legitimno i slobodno izabranih predstavnika Srba i Slovenaca«, što Sporazum omogućava da se narodna samouprava izgrađuje samo za Hrvate, usljed čega se »budi nepotreban nacionalni šovinizam«, list naglašava spremnost Socijalističke partije »da kao organizovana celina uđe u Sporazum sa onim demokratskim strankama ko je načelno prihvataju borbu: za likvidaciju režima diktature u svim oblasti­ ma javnog života; za izvođenje pravog narodnog sporazuma za sve krajeve i povratak demokratije; za socijalno unapređenje eksploatisanih; za čuvanje socijalno-političkih tekovina i strogu primenu socijalno-političkih zako­ na . . .«."° Kao i u rani jim kriznim političkim momentima, i sada se ponovio politički metod i stil Socijalističke partije da, mjesto razm atranja konkretnih političkih odnosa u zemlji i ocjene njihovog razvojnog pravca, naglašava 989 Sreten Jakšić—»Srpsko-hrvatski sporazum« —SNAGA—Sarajevo— br. 9— septembar 1939.—str. 132—133. 990 RADNIČKE NOVINE—br. 45—Beograd—10. novembar 1939—»Stanovšte Socijalističke partije« — str. 1. Dr Ivan Ribar—n.dj.—IV—str. 82—83. 380

svoja principijelna opredjeljenja za demokratiju, slobodu, narodnu samo­ upravu, protiv eksploatacije radničke klase, raspirivanja nacionalnog šovinizma itd. To svakako nije bio put da se unaprijedi proces demokratizacije po­ litičkog života i poboljša težak društveni položaj eksploatisanih radnih masa, ali je socijalistička podrška Sporazumu Cvetković-Maček nesumnjivo pogodovala grupisanju i polarizaciji reakcionarnih snaga, kojima je politika Sporazuma široko otvorila vrata. Rukovodstvo KPJ je principijelno drugačije, kritički ocjenjivalo Spora­ zum Cvetković-Maček. Sporazum je prvenstveno bio motiviran strahom »vladajuće klase Srbije i Hrvatske kao i cijele Jugoslavije da se država ne ras­ padne u novom imperijalističkom ratu i da time one ne izgube svoju klasnu dominaciju«. Zato je postignut »Sporazum o pitanju autonomije Hrvatske«. Iz Sporazuma je proizišla nova vlada Cvetković-Maček kao »izraz kompro­ misnog sporazuma između srpske, hrvatske i slovenačke buržoazije o zajed­ ničkoj eksploataciji zemlje«. Rukovodstvo KPJ naglašava da ova vlada »čak nije ni pokušala da riješi pitanje nacionalne ravnopravnosti drugih nacional­ nosti u Jugoslaviji, iako se pojačao pokret za autonomiju Slovenije i Crne Gore, za ravnopravnost stanovništva Makedonije, Bosne, Vojvodine itd. Na­ rodu nisu vraćeni demokratska prava i slobode«.991 Ipak, iako »Sporazum sa Hrvatima« predstavlja »ustvari Sporazum između srpske i hrvatske buržo­ azije, on, smatra CK KPJ, ima donekle pozitivan značaj. Vlada Cvetković-Maček učinila je izvjestan zaokret u pravcu demokratizacije zemlje Cenzura je unekoliko blaža«, priprema se donošenje izvjesnih zakona u demokrat­ skom duhu i si. Međutim, na osnovu činjenice da se vlada u svome radu drži starih reakcionarnih metoda i zakona, da amnestira samo Hrvate i hrvatske nacionaliste, dok osuđene komuniste i dalje zadržava u zatvoru, CK KPJ zaključuje da ona »ne pruža nikakvu garanciju da će biti riješena makar i najvažnija pitanja koja sve više sazrijevaju: uspostavljanje demokrat­ skih prava naroda, nacionalna ravnopravnost i seljačko pitanje, koji zahtije­ vaju brže rješenje«. To je razlog što »nacionalno ugnjeteni Crnogorci, Makedonoi, Slovenci, narodi Vojvodine i Bosne sve energičnije traže svoja pra­ va«.992 Dajući ocjenu Sporazuma Cvetković-Maček i konkretne političke prak­ se vlade Sporazuma, Tito je u navedenim novembarskim izvještajima i analizama političkog stanja u zemlji dva puta naznačio političku aktuelnost problematike nacionalne ravnopravnosti i položaja Bosne i Hercegovine. »Po­ jačao se, kaže, pokret za nacionalnu ravnopravnost stanovništva Bosne i Hercegovine« i intenzivirala borba u kojoj, zajedno sa drugim narodima u zemlji, i »narodi Bosne sve energičnije traže svoja prava«. Međutim, nema podataka koji bi potvrđivali da se Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Herce­ govinu, u vrijeme Sporazuma Cvetković-Maček i oštre nacionalno-političke konfrontacije u Bosni i Hercegovini i oko Bosne i Hercegovine, bavio ovim pitanjima i svojim stavovima orijentirao partijske organizacije u Bosni i Hercegovini, da u radničkim i omladinskim redovima i među radnim masa­ 991 Josip Broz Tito—Sabrana djela—V—Situacija u Jugoslaviji, Komunistič­ ka Partija Jugoslavije i njeni predstojeći zadaci—Valterov izvještaj 26.9.1939. — Beograd—1978—str. 19/20. 992 Josip Broz Tito—n.dj. — V—O situaciji u Jugoslaviji—(»Die Welt«—30. novembar 1939—br. 13)—str. 33. 381

m a u Bosni i Hercegovini uopŠte tumače stavove KPJ. Očigledno, PK KPJ u novom sastavu, formiranom poslije Zemaljskog savjetovanja pod Šmarnom Gorom, još je morao pretežno da se posvećuje organizacionom sređivanju i obnavljanju partijskih organizacija, naročito u značajnijim industrijskim centrim a, kao što je Zenica, usljed čega nije stizao da pokrene i aktivira ob­ lasne, okružne i mjesne komitete i partijske organizacije na uzavrelim poli­ tičkim pitanjima, koja je u Bosni i Hercegovini otvorio Sporazum Cvetković-Maček, sa svim njihovim protivrječnim sadržajima, tendencijama i speci­ fičnim obilježjima.993

Ako, međutim, pokrajinski centar KPJ u Bosni i Hercegovini (kao ni CK K PJ) nije tada preduzeo i izradio analizu specifične nacionalno-političke situacije u Bosni i Hercegovini i na njoj izgradio i formulisao stanovište Partije kao njeno opredjeljenje i odgovor na pitanja koja su činila osnovnu sadržinu uzburkanih tokova političkog života u Bosni i Hercegovini (i u Ju­ goslaviji), to ne znači da komunisti i drugi pripadnici antifašističkog, revolucionarno-demokratskog pokreta u Bosni i Hercegovini taj odgovor nisu tra­ žili u neposrednoj i svakodnevnoj političkoj akciji i aktivnosti. Staviše, upravo stoga što pokrajinsko rukovodstvo nije imalo razrađenu platformu, koja bi sadržavala stanovište i orijentaciju KPJ u borbi za rješavanje slože­ nih nacionalno-političkih odnosa u Bosni i Hercegovini i položaja Bosne i Hercegovine, koja bi tu borbu usmjeravala na određeni politički oblik, neop­ hodan za prcvazilaženje konfliktnosti nacionalno-političkih odnosa u Bosni i Hercegovini i definisanja njenog političkog položaja, komunisti Bosne i Hercegovine našli su se u situaciji da, na opštoj liniji K PJ za demokratiju, građanska prava, slobode, nacionalnu ravnopravnost i socijalni progres, u procesu borbe protiv svih oblika šovinizma, hegemonije i suprematije, grade koncepciju koja bi postala osnova politike nacionalne ravnopravnosti u Bos­ ni i Hercegovini. Na tom putu komunisti su morali da se odrede prema osnov­ nim pravcima građanske politike u Bosni i Hercegovini svih nacionalnih pro grama, opredjeljenja i nacionalno-političkih rješenja. Jedan od istaknutih komunista na Beogradskom univerzitetu, student prava iz Hercegovine, Miro Popara u pismu svome bratu Veljku u Bileću sredinom novembra 1939. godine izložio je stanovište KPJ o aktuelnim unu­ trašnjim i međunarodnim odnosima, pri čemu je u središte svojih razmatra­ nja postavio opredjeljenje komunista — bosanskohercegovačkih studenata za autonomiju Bosne i Hercegovine. U stvari, ovim pismom Miro Popara informisao je bilećke komuniste o stavovima K PJ u tadašnjoj situaciji i prav­ cim a djelovanja komunista na liniji jačanja antifašističkih, revolucionarno-demokratskih snaga i njihovog uticaja na politička zbivanja i tokove u zem­ lji. Pošto se osvrnuo na težnje velikosrpske hegemonističke buržoazije da se, poslije Sporazuma Cvetković-Maček, daljnje preuređenje države sprovede u skladu sa njenim interesima, Miro Popara piše: »Sad se živo diskutuje u »3 A—CK SKJ—MG—2046—Sećanja druga Ise Jovanovića, sekretara PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu—»Partijske organizacije u Bosni i Hercegovini u periodu od 1939—27. marta 1941«. 382

štampi o autonomiji Bosne i Hercegovine. Srpska štampa organizovano na: pada pomisao na autonomiju Bosne. Pa i nevolja im je. Otpalo bi oko 300 miliona dobiti od hercegovačkog duvana, milijarde dobiti na rudi i gvozdu u Bosni (Jugočelik, ad. — 600 miliona akcijskog kapitala), a da ne govo­ rimo o šumama, stoci i voću i svim ostalim bogatstvima Bosne i Hercego­ vine«. »Ja bih bio za aktivno zalaganje za autonomiju. To je skoro najvažnije pitanje u čitavom problemu daljnje demokratizacije zemlje i postavlja se hitno u svoj oštrini. Ako ne bude daljih pobjeda na liniji demokratizacije odosmo u rat. Pitanje demokratizacije je pitanje rata ili mira. Prema tome, pitanje autonomije Bosne i Hercegovine jedno je od najvažnijih pitanja u čitavom problemu rata ili mira za Jugoslaviju. A bez obzira na ovo argumen­ tacija za autonomiju Bosne i Hercegovine je vrlo jaka. Srbi i Hrvati ne mogu podijelili Bosnu i Hercegovinu da ta podjela ne bude kamen smutnje u bu­ dućnosti između njih. Muslimani, koji nisu ni Srbi ni Hrvati nego nešto po­ sebno, bili bi razbijeni i izloženi pritisku sa svake strane. Srpska reakcija upotrebljavate kao najjači argument protiv autonomije Bosne i Hercego­ vine to da će autonomna Bosna i Hercegovina biti pašaluk Džafera Kulenovića i bratije. Taj argument je opasan zbog zaostalosti masa, ali se da ras­ krinkati time što u demokratskoj Bosni i Hercegovini neće moći da bude ničijeg pašovanja sem narodnog. Baš je Beograd davao Dž. Kulenoviću da pašuje u Bosni kako bi s njegovom podrškom vladao Jugoslavijom. Jasno se može ukazati koji elementi su protiv autonomije Bosne i Hercegovine. To su šičardžije prošlih režima koji su ćarili od nereda u zemlji (srpske gazde u Srbiji i Bosni i Hercegovini). I S tran ka radnog n a ro d a će ubrzo povesti akciju za autonomiju Bosne i Hercegovine. Šteta što se ima malo mogućnosti da se na vrijeme populari­ s e ...« .994 Miro Popara je bio svjestan značaja koji ima borba za autonomiju Bos­ ne i Hercegovine među srpskim narodnim masama, pa je stoga posebno podvukao nužnost razlikovanja koncepcije autonomije Bosne i Hercegovine u politici vodstva JMO od shvatanja karaktera »narodne autonomije« Bosne i Hercegovine za koju se zalažu komunisti, odnosno Stranka radnog na­ roda. KPJ je već dugi niz godina imala jasno i dosljedno opredjeljenje pro­ tiv hegemonije kao oblika nacionalnog obespravljivanja i ugnjetavanja. Stoga se ona istrajno suprotstavljala hegemonističkoj praksi velikosrpske buržo­ azije kao i hegemonističkim težnjama veliko-hrvatske politike. Isto tako, ona je ocjenjivala politiku vodstva JMO kao metod obmanjivanja širokih muslimanskih masa i u laviranju između Beograda i Zagreba, između podrške velikosrpskoj hegemoniji i učešća u građanskoj antihegemonističkoj opoziciji otkrivala i identifikovala interese muslimanske buržoazije da osigurava po­ litički prestiž u Bosni i Hercegovini i sa te pozicije pogađa se sa vodećim političkim snagama u zemlji, režimskim i opozicionim. Sada, nezadovoljno cijepanjem Bosne i Hercegovine Sporazumom Cvetković-Maček, čije se na­ stavljanje predviđalo programiranim definitivnim uređenjem države, vodstvo JMO vratilo se svom prvobitnom autonomističkom stanovištu i zalagalo se 994 A BH—Zbirka otkupa i poklona br. 989—Prepiska Mire Popare (Miro Popara Veljku Popari—Beograd—17 novembra 1939). 383

da Bosna i Hercegovina dobije status posebne, ravnopravne, četvrte poli­ tičke jedinice. Činjenica da su se muslimanske mase u ogromnoj većini oku­ pile i ujedinile na autonomističkom programu i opredjeljenju, da se u Bosni i Hercegovini formirao široki autonomistički pokret, kome više nisu stajali Ina čelu samo ljudi iz vodstva JMO, već politički reprezentativni llzvršni odbor Pokreta za autonomiju Bosne i Hercegovine, predstavljala je nov momenat u političkim odnosima i kretanjim a u Bosni i Hercegovini.995 Opredije­ ljen za autonomiju Bosne i Hercegovine, ovaj pokret konfrontirao se nacionalističko-šovinističkoj srpskoj i hrvatskoj politici cijepanja Bosne i Herce­ govine između srpske i hrvatske političke jedinice. Na taj način on je nosio u sebi protivrječnc tendencije: odbacivao je podjelu Bosne i Hercegovine i konfrontaciju srpske i hrvatske politike na njenom tlu i oko njene teri­ torije, što mu je davalo demokratsko obilježje; istovremeno, autonomni položaj Bosne i Hercegovine vezao je za interese Muslimana Bosne i Herce­ govine i autonomni pokret pretvarao u isključivo muslimanski politički pok ret, u čemu se ispoljavala njegova nacionalistička zatvorenost. Nacionalni-politički odnosi u Bosni i Hercegovini razvijali su se u znaku neobuzdanih konfliktogenih tendencija, koje su se potvrđivale u stavovima: Bosna i Hercegovina je samo srpska, samo hrvatska, odnosno samo muslimanska. Takva konfrontacija mogla se prevazići opredjeljenjem koje bi podjednako odgovaralo potrebam a svih naroda Bosne i Hercegovine da žive u odnosima sloge i ravnopravnosti, u kojima nijedan neće biti ugrožen u prirodnim tež­ njam a da se razvija slobodno i u takvom razvoju ostvaruje napredak u svim oblastima društvenog života. Sporazum Cvetković-Maček nije zatekao komuniste nespremne i dezorijentisane. Iza njih je već bilo nekoliko značajnih događaja, kao što su Sporazum SDK i UO, njemačka okupacija Cehoslovačke, izbori za Narodnu skupštinu u decembru 1938. godine, na koje su oni reagirali veoma odre­ đenim stavovima u skladu sa linijom K PJ, čija su osnovna opredjeljenja bi­ la: borba za demokratiju, nacionalnu ravnopravnost, socijalnu pravdu i odbrana nezavisnosti Jugoslavije. Kao i povodom spomenutih događaja, tako i sada povodom Sporazuma Cvetković-Maček i političkog stanja koje je on izazvao, u javnost su istupili napredni studenti, među kojima su ko­ munisti imali stvarnu inicijativu. U otvorenim pismima upućenim javnosti Bosne i Hercegovine u decembru 1937, m artu 1938. i novembru 1938. godine oni su sa platforme borbe za demokratiju, nacionalnu ravnopravnost, socijalnoekonomski napredak i nezavisnost zemlje postavili zahtjev da Bosna i Hercegovina zauzme u Jugoslaviji »mjesto, koje joj po njenom posebnom položaju i pripada«, a studenti Muslimani, potpisnici izbornog proglasa pro tiv Spahine politike podržavanja Stojadinovićevog profašističkog kursa, ka­ zali su da »poseban položaj« Bosne i Hercegovine ne obezbjeđuje konzerva­ tivna i reakcionarna muslimanska politika vodstva JMO, već samo »istinska ■ muslimanska, srpska d hrvatska sloga«, »demokratski blok« Srba, Hrvata i 995 Iako neosporno masovan, pokret za autonomiju nije mogao da iz poli­ tičkog života bosanskohercegovačkih Muslimana eliminiše hrvatsku nacionalistič­ ku frankovačku grupu oko »Muslimanske svijesti«, kao ni grupu srpskih naciona­ lista, koje su bile protiv autonomije Bosne i Hercegovine, za integraciju Bosne i Hercegovine u sastav Banovine Hrvatske, odnosno srpske političke jedinice. (Enver Redžić—»Nacionalno pitanje u političkoj aktivnosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1937—1940«—str. 132—134. 3 84

Muslimana. Treće otvoreno pismo bosansko-hercegovačke studentske omla­ dine »Protiv rata! Za slobodu, demokratiju i ravnopravnost naroda! Za autonomiju Bosne i Hercegovine!« predstavlja pravi manifest antifašistič­ kog revolucionarno-demokratskog pokreta u Bosni i Hercegovini pod vodst­ vom komunista za ravnopravni položaj istorijske pokrajine Bosne i Herce­ govine u demokratskoj, nacionalno-ravnopravnoj i nezavisnoj Jugoslaviji. »Pravilno rješenje pitanja Bosne i Hercegovine« nerazdvojno je od »bratskog sporazuma svih naroda ove zemlje«. To rješenje ima čvrst oslonac u istoriji, jer je Bosna i Hercegovina tokom dugih istorijskih razdoblja imala položaj »posebne političke jedinice«. Odbijajući da se cijepa Bosna i Hercegovina, jer »u njoj nije moguće postaviti granicu između Srba i Hrvala, a da ona ne bude teška nepravda Srbima, Hrvatima ili Muslimanima«, kao pobornik bratske sloge Srba, Hrvata i Muslimana i u ime te sloge, napredna studentska omladina traži za Bosnu i Hercegovinu autonomi položaj, uvjerena da »sa­ mo u autonomnoj Bosni i Hercegovini ni Drina ni Una neće nas dijeliti od braće s one strane«, nego će one, na najbolji način spajati Bosnu i Hercego­ vinu sa Srbijom i Hrvatskom. Autonomnoj, ravnopravnoj Bosni i Hercego­ vini biće »bliži i Beograd i Zagreb«.996 Demokratska i antifašistička studentska omladina Bosne i Hercego­ vine, u kojoj su vodeću ulogu imali komunisti u svojim otvorenim pismima javnosti i narodima Bosne i Hercegovine, u neposrednoj političkoj aktivnosti formirala je i formulisala stanovište o rješenju položaja Bosne i Hercego­ vine, na osnovama demokratije i nacionalne ravnopravnosti, u obliku auto­ nomije, koje je u ovom razdoblju postalo ugaoni kamen i pravac nacionalne politike KPJ u Bosni i Hercegovini. Međutim, nisu samo nacionalno-polilički razlozi govorili u prilog auto­ nomije Bosne i Hercegovine, niti su se protivnici demokratije u zemlji opirali ideji autonomije Bosne i Hercegovine samo nacionalno-političkim mo­ tivima i stavovima. Pored nacionalno-političkog, njihovo negativno stanovište prema autonomiji Bosne i Hercegovine sadržavalo je i ekonomsko obrazlo­ ženje da Bosna i Hercegovina ne predstavljaju privrednu cjelinu. Potpisnici Pisma smatrali su da se ovom tezom brani dugogodišnja hegemonistićka praksa kao i težnja da se i u budućnosti održi. Izložena u Trećem otvorenom pismu, ideja demokratske, narodne autonomije Bosne i Hercegovine imala je svoju cjelovitu — istorijsku i aktuelno-političku — argumentaciju: na­ cionalnu, socijalnu, ekonomsku, kulturnu. Bosna i Hercegovina, kaže se u Pismu, raspolažu ogromnim prirodnim bogatstvom kao što su šume, rude, rijeke, stoka, duvan itd., što joj pruža uslove da u slobodi, autonomna, razvija i unapređuje svoje privredne mogućnosti. U prošlosti stvorena su u Bosni i Hercegovini privredna i trgovačka središta, kojima gravitira cijela pokrajina. Izgrađeni saobraćajni putovi takođe su činilac privredne cjeline Bosne i Hercegovine. Međutim, i pored takvih prednosti, prirodnih i eko­ nomskih, privreda Bosne i Hercegovine je nazadovala u novoj državi, jer 996 »Građa o djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1921—1941«—Dokument 43—Treće otvoreno pismo bosanskohercegovačke studentske omladine—»Protiv rata! Za slobodu, demokraciju i ravnopravnost naroda! Za autonomiju Bosne i Hercegovine!«—Zagreb, Beograd—1. decembra 1939—str. 464—473. Enver Redžić—»Nacionalno pitamje u političkoj aktivnosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1937—1940«—str. 136—137. 385

su se njeni najznačajniji izvori i proizvodni pogoni nalazili u rukama i pod kontrolom države, stranog kapitala, odnosno u rukama muslimanskih, srps­ kih gazda i zelenaša.99798 Privredna istorija Bosne i Hercegovine između dva rata u osnovi po­ tvrđuje ocjene ekonomskog stanja u Bosni i Hercegovini, sadržane u Tre­ ćem otvorenom pismu. Industrija je pokazala napredak u broju preduzeća, što je posljedica porasta sitnih domaćih pogona koji traže male i sred­ nje investicije, dok je struktura industrijskih grana ostala gotovo nepromije­ njena, kakva je bila i prije 1918. godine. Najveća industrijska preduzeća u privredi Bosne i Hercegovine nalazila su se i u novom razdoblju u svojini države i stranog kapitala. U vlasništvu države bili su ugljenokopi, rudnici željeza, željezare, industrija duvana i najkrupnije -preduzeće drvne industrije »Šipad«; pod kontrolom stranog kapitala bila su najveća preduzeća hemijske industrije, znatan dio drvne industrije, rafinerija nafte, proizvodnja elektroenergije itd. Prerađivačka industrija robe široke potrošnje pripadala je domaćem kapitalu i tokom cijelog ovog razdoblja ostala izrazito nerazvije­ na. U poređenju sa stanjem industrije u Jugoslaviji, u Bosni i Hercegovini je bilo svega 7% svih tvornica u zemlji, a investicioni kapital u Bosni i Hercegovini iznosio je samo 9,8% cjelokupnog investicionog kapitala u zem­ lji. Od ogromnog značaja za industrijsku nerazvijenost Bosne i Hercegovine bio je uski kolosijek željezničke mreže, kao i opšte stanje željezničkog sao­ braćaja u Bosni i Hercegovini. Od 1918. do 1941. godine u Bosni i Hercegovini podignuto je svega 176 km željezničkih pruga, odnosno 9% od cjelokupne mreže izgrađene u Jugoslaviji u ovom periodu.993 Opštu sliku privrednog stanja u Bosni i Hercegovini dopunjuje situa­ cija u poljoprivredi, kojom se bavilo 84,45% stanovništva, dok je u industri­ ji, rudarstvu i zanatstvu našlo zaposlenje svega 6,7% , a u oblasti trgovine, kredita i prom eta samo 3,1% stanovništva. Glavnu proizvodnju u poljo­ privredi predstavljao je kukuruz, koji je istovremeno bio i glavna hrana bosanskohercegovačkih seljaka. Produktivnost je bila izrazito niska, svega 12,5 m tc kukuruza po 1 hektaru. Prosječan prinos pšenice, za čiju proiz­ vodnju su postojali povoljni uslovi samo u ravničarskim krajevima sjeverne Bosne, kretao se od 5,5 m tc po hektaru (u brdskim područjima) do 19,25 mtc po hektaru (u ravničarskim srezovima). Slaba zemlja i niska produktivnost ostavljali su godišnje za ishranu oko 150 kg žita, odnosno 0,41 kg po osobi, što je bilo nedovoljno s obzirom da su žitarice činile osnovu ishrane stanov­ ništva u Bosni i Hercegovini. Glavno obilježje stočarstvu u Bosni i Herce­ govini određivala je sitna stoka — ovce i koze — izrazito slabe produktiv­ nosti u mesu i vuni, a naročito u mlijeku. Siromašni i usitnjeni seljački po­ sjedi bili su nesposobni za razvoj naprednog stočarstva. Prosječan ljudski vijek u Bosni i Hercegovini u trajanju od 42,66 godi­ ne rječito govori o zdravstvenom stanju stanovništva. Nivo prosvijećenosti i obrazovanja u Bosni i Hercegovini bio je takođe veoma nizak. Prema po­ pisu stanovništva od 1931. godine u Bosni i Hercegovini bilo je 72,9% ne­ pismenih, a škole je pohađalo oko 40% djece dorasle za školovanje.999 997 »Građa ...« —str. 467. 998 Dr Kemal Hrelja—»Industrija i saobraćaj u Bosni i Hercegovini 1929— 1941. godine«—PRILOZI—br. 2—Sarajevo—1946—str. 123—161. 999 Dr Kemal Hrelja—»Privreda Bosne i Hercegovine između dva svjetska rata«—Rukopis u ANUBiH—Komisija za istoriju naroda Bosne i Hercegovine. 386

Ovako ekonomsko stanje u Bosni i Hercegovini pogađalo je prije sve­ ga široke radne mase — radničku klasu, srednje slojeve u gradovima, siro­ mašno i srednje seljaštvo. Najorganizovaniju, uspješnu borbu za poboljša­ nje svoga materijalnog i opšteg društvenog položaja vodila je radnička kla­ sa, u prvom redu njen industrijski dio, koji je predstavljao najobrazovaniji, politički najrazvijeniji i najaktivniji elemenat radničke klase. U ovom raz­ doblju radništvo Bosne i Hercegovine vodilo je veoma uspješne štrajkove i tarifne akcije u kojima je učestvovalo više od polovine ukupno zaposlenih radnika. Štrajkovi drvodjelaca, rudara, grafičara, duvanskih radnika, teksti­ laca i drugih, koji su u 1940. godini okupili više od 45 hiljada radnika, imali su prije svega ekonomski karakter, ali su istovremeno nosili i politički zna­ čaj i često, zahvaljujući djelovanju organizacija KPJ, izražavali relativno vi­ sok stepen jedinstva radničkog pokreta i imaii podršku sredine gradova u kojima su vođeni.1000 U drukčijim oblicima i na različite načine nezadovoljstvo svojim eko­ nomskim i društvenim položajem izražavali su i druge društvene klase i slo­ jevi, naročito seljaštvo, sitne zanatlije, mali trgovci, đaci i studenti, potvrđu­ jući ne samo da se ne mire s teškim položajem u kome se nalaze usljed jedne izrazito degresivne i primitivne ekonomske politike, već i spremnost da sli­ jede koncepciju i program ekonomskog podizanja i političke emancipacije Bosne i Hercegovine. U javnosti Bosne i Hercegovine, sa veoma uglednih tribina, čula se argumentirana riječ kritike privrednog stanja i položaja rad­ nih masa Bosne i Hercegovine.1001 U navedenom pismu bratu i bilećkim komunistima, Miro Popara ob­ jašnjavao je ekonomsku zaostalost Bosne i Hercegovine hegemonističkom politikom eksploatacije njenih prirodnih bogatstava, a otpor hegemonista autonomiji Bosne i Hercegovine strahom velikosrpske buržoazije da ne iz­ gubi mogućnosti bogaćenja iz ekonomskih izvora Bosne i Hercegovine. Tu je i bio pravi korijen teze da Bosna i Hercegovina ne predstavlja privrednu cjelinu i da stoga ne postoje uslovi da u preuređenoj državi dobije autonom­ ni položaj. U Pismu bosanskohercegovačkih studenata podvlači se: »Za ovih dvadeset godina zajedničkog života radni narod Bosne i Hercegovine pada u sve crnju bijedu. I sada tom lijepom i bogatom zemljom, pored bijede i siro­ maštva, hara neznanje i nepismenost, pustoši tuberkuloza.. «. Autonomija Bosne i Hercegovine u demokratskoj Jugoslaviji — čvrsto je uvjerenje narodnih studenata Bosne i Hercegovine — znači ukidanje »mučnog života narodima Bosne i Hercegovine«, stvaranje bitnih pretpostavki za savladava­ nje opšte nerazvijenosti i siromaštva, za njihov ekonomski, kulturni i opšti društveni napredak. Zbog istine o životu naroda Bosne i Hercegovine, o opredjeljenju bosanskohercegovačke studentske omladine za mir, demokratiju, ravnopravnost jugoslavenskih naroda, za autonomiju Bosne i Hercegovine u demokratski uređenoj Jugoslaviji Treće otvoreno pismo predstavljalo je događaj čiji zna­ čaj se nije mogao ni ignorisati ni prikrivati. Naprotiv, pojava Pisma izazvala 1000 Dr Ahmed Hadžirović—n.dj.—str. 326/327. 1001 Branko Bujić—Sedmak: »Privredne prilike u Bosni i Hercegovini«— PREGLED—maj—1939—str. 229—238. Todor Kruševac—»Naša privreda i sadašnji rat«—PREGLED—decembar 1939 - s t r . 569-572. 387

je u javnosti veoma žive rasprave o njegovim temama, naročito o pitanju autonomije Bosne i Hercegovine. U najširim redovima omladine, ne samo studentske, stavovi i opredjeljenja Pisma dobili su izrazito aktivnu podrš­ ku. Platform a i orijentacija Pisma izražavala je poglede i označavala put cjelokupne antifašističke omladine Bosne i Hercegovine. Međutim, u kon­ cepciji Pisma autonomija Bosne i Hercegovine predstavljala je sasvim novi politički program , u osnovnim elementima razvijenu revolucionarno-demokratsku perspektivu, razrađeno političko rješenje, koje jednako uvažava ži­ votne interese i težnje naroda Bosne i Hercegovine da stvaraju uslove svoga slobodnog razvitka i napretka, da žive u slozi i ravnopravnosti, u odnosima u kojima se ukidaju mogućnosti privilegija jednog prema drugim narodima, a osiguranje uslova zajedničkog života na osnovama jednakosti i uzajamnosti postaje zadatak i briga svih Bosanaca i Hercegovaca, nezavisno od njihove nacionalne, vjerske i partijsko-političke pripadnosti. Nastala u krugu na­ predne studentske omladine, ova koncepcija autonomije Bosne i Hercegovine prenosila se iz redova omladine među demokratske snage, u redove radnika, inteligencije, naprednih građana, antifašistički opredijeljenog seljaštva. Bilo bi svakako pogrešno ako bi se tvrdilo da su stavovi Pisma, naro­ čito u pogledu autonomije Bosne i Hercegovine, neposredno izazvali zna­ čajne promjene u postojećim političkim odnosima u Bosni i Hercegovini. Činjenica da je Pismo unijelo novu, demokratsku koncepciju autonomije Bosne i Hercegovine u politički život potvrđuje prvenstveno da napredna studentska omladina nije prihvatala tradicionalna, ustajala, konzervativna nacionalna i nacionalistička gledišta o integrisanju Bosne i Hercegovine u Srbiju, odnosno u Hrvatsku, kao ni autonomiju Bosne i Hercegovine pod muslimanskim primatom i hegemonijom. Međutim, sama ta činjenica od­ bijanja istorijskopolitički prevaziđenih stavova i opredjeljenja za autonomiju Bosne i Hercegovine na principu nacionalne ravnopravnosti njenih naroda nije dokaz radikalne političke preorijentacije masa od nacionalno-konfesionalnih političkih struktura i njihovog kretanja ka demokratskoj politici, emancipovanoj od nacionalno-konfesionalnih ideoloških obruča i konfrontiranja. U trenutku pojave, Pismo je moglo da djeluje kao elemenat takvog političkog procesa. Jer, frontovi građanske politike, koji su se u vrijeme i neposredno poslije Sporazuma Cvetković-Maček našli u stanju zaraćenosti, nosili su, mnogo izrazitije nego prethodnih godina, obilježje nacionalno, vjerskog rasporeda. Iz toga političkog kruga, najprije iz tabora nacionalističke omladine, došao je napad na Treće otvoreno pismo, u stvari na njegove potpisnike. Da bi donijela uspjeh, kampanja je vođena na dva kolosijeka, administrativ­ nom i političkom. Dok je policija preduzela saslušavanja, hapšenja i kažnja­ vanja potpisnika u pojedinim m jestima,1002 nacionalisti iz redova studentske omladine objavili su krajem januara 1940. godine »Odgovor nacionalnih sti­ pendista kraljevske banske uprave u Banja Luci« na Treće otvoreno pismo, čiji je osnovni motiv i smisao bio da se u javnosti kompromituju njegovi potpisnici, optužujući ih zbog nezahvalnosti državi, koja ih, tvrde, »platam a . . . stipendijama i drugim povlasticama« materijalno pomaže da bi mogli da studiraju.1003 Očigledno, nacionalizam nije imao među omladinom inte­ i«ß A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 5104/1939. ioo3 »Građa 6 djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini.. .«—»Studentska omla­ dina svome narodu«—Banja Luka, kraj januara 1940—str. 473—478. 388

lektualne i političke snage, koja je mogla da političkim sredstvima i argu­ mentima ravnopravno vodi borbu sa naprednom bosanskohercegovačkom studentskom omladinom, politički školovanom na univerzitetima u akcija­ ma demokratskog studentskog pokreta, u kome je stekla značajno političko iskustvo. Nesposoban da političkoj aktivnosti naprednih studenata suprotsta­ vi ozbiljnu i organizovanu političku akciju tzv. nacionalnih studenata, režim je počeo da zabranjuje rad najaktivnijih studentskih organizacija i društa­ va, najprije u Banja Luci i Bijeljini, a zatim i u drugim mjestima Bosne i Hercegovine.1004 Međutim, ideja autonomije Bosne i Hercegovine, kao koncepcija izlo­ žena u Trećem otvorenom pismu privukla je pažnju i izazvala diskusiju u veoma uglednim krugovima građanskih intelektualaca, kojima se ne može osporavati ni demokratsko političko opredjeljenje, ni težnja da se objektivno postave prema aktuelnoj dnevnoj i političkoj problematici. U prvoj, januarskoj svesci sarajevskog časopisa PREGLED za 1940. godinu n jegovi urednici dr Jovan Kršić i Todor Kruševac, poznati u kulturnoj javnosti zemlje kao autori značajnih priloga i radova iz oblasti književne istorije i kritike, ekonomske i kulturne društveno-istorijske i aktuclne pro­ blematike, objavili su uvodni tekst pod naslovom »Državno preuređenje i izbori«. Slijedeći pozitivnu tradiciju PREGLEDA da objektivno i odgovorno prati društvene tokove u Bosni i Hercegovini, Kršić i Kruševac u središte svojih razmatranja postavili su pitanje autonomije Bosne i Hercegovine, ko­ je je poslije zaključenja Sporazuma Cvetković-Maček postalo nezaobilazna tema političkih razgovora i polemika u najširoj javnosti Bosne i Hercegovine prvenstveno, ali i izvan bosanskohercegovačkog područja, u partijskim kru­ govima, skupovima, zborovima, u novinama, periodičkim listovima i broj­ nim političkim publikacijama. U svome uvodnom prilogu oni zastupaju slje­ deće stavove: potreba sporazuma između Srba i Hrvata ima opštu podršku u društvu i državi; ne postoji saglasnost političkih faktora u pogledu načina izvođenja državnog preuređenja na bazi postigunutog sporazuma Cvetković-Maček; u duhu principa Sporazuma treba odmah pristupiti preuređenju, odnosno obrazovanju srpskog i slovenačkog dijela države: pri tome nije mogućno držati se dvaju načela — posebnih nacionalnih individualnosti i istorijskih posebnosti; ne potcjenjujući značaj istorijskog principa, Kršić i Kruševac opredjeljuju se za primjenu nacionalno-etničkog mjerila; svjesni da je primjena nacionalno-etničkog principa u izvjesnim krajevima zemlje veoma složena, oni se izjašnjavaju za »princip nacionalnog reciprociteta«, u čijem sprovođenju je neophodno pridržavati se »načela pravednosti i dobro shvaćenih interesa« . . . »da po mogućnosti približan broj Srba bude u sferi hrvatskoj koliko je Hrvata u sferi srpskoj«; potrebno je respektovati raspoloženje i želju muslimanskih masa da budu zajedno, da pripadaju jed­ noj političkoj jedinici; na taj način moglo bi se »u glavnom izbeći i cepanje Bosne i Hercegovine«. Na kraju, urednici PREGLEDA naglašavaju da je 1004 Arhiv Bosanske krajine—Fond »KAB-a«—inv. br. 373. A—CK SK BiH—Zbirka RP—II—466. 389

potrebno što prije izvršiti preuređenje srpskih i slovenačkih krajeva po prin­ cipima koji su primijenjeni prilikom obrazovanja Banovine Hrvatske.1005 Opredjeljujući se za nacionalni princip u pogledu definitivnog preure­ đenja države, urednici PREGLEDA odbacivali su nacionalističke sukobe oko Bosne i Hercegovine kao metod i zalagali se za načelo pravednosti, dobru volju i ostvarenje nacionalnog reciprociteta »bez nadmudrivanja«. Ubijeđeni da je u uslovima teritorijalne izmiješanosti Srba i Hrvata neizvodljivo istorijsko mjerilo na koje se oslanja i poziva koncepcija autonomije Bosne i Hercegovine, K ršić i Kruševac insistiraju na uvažavanju interesa musliman­ skih masa da žive zajedno, u jednoj političkoj jedinici, odbacujući na taj način agresivno nacionalističko srpsko i hrvatsko posvajanje Muslimana, pa, tolerišući podjelu Bosne i Hercegovine između »srpske i hrvatske sfere«, dopuštaju rješenje kojim bi se moglo »uglavnom izbeći cepanje Bosne i Hercegovine«. U ovoj koncepciji ostaje nejasno kako bi izgledala teritorija Bosne i Hercegovine koja bi »uglavnom izbegla cepanje« i u kojoj bi se nacionalnoj sferi našla ta teritorija Bosne i Hercegovine. Iako u stanovištu urednika PREGLEDA nacionalni princip preuređenja države ima demokratsku osnovu i motiv, ono je, svojim rješenjem o obrazovanju srpske i slovenačke jedinice na istom principu po kome je uspostavljena Banovina Hrvatska, u suštini pripadalo buržoaskim koncepcijama trijalističke države (SHS), u kojoj se i dalje negiraju nacionalne individualnosti i prava Makedonaca i Crnogoraca, kao i istorijski formirana etnička posebnost bosanskohercegovačkih Muslimana. Međutim, nacionalni princip u razmatranjima Kršića i KruŠevca ima neosporno demokratski karakter, jer nacionalna prava shvataju kao izvorni, autentični izraz demokratije, koja opredjeljuje i njihovo suprotstavljanje svakom antagoniziranju Srba. Hrvata i Muslimana. I, što je posebno vrijedno da se naglasi, njihova platforma ni u jednom elementu nije antikomunistički inspirisana, čime se takođe pozitivno razlikuje od srp­ skog i hrvatskog nacionalističkog pristupa problemu političkog položaja Bos­ ne i Hercegovine. Ipak, načela pravednosti, dobre volje, prakse lišene »nad­ mudrivanja« nisu dostajala ni kao metod, ni kao sredstva demokratije. U realnim, objektivnim jugoslavenskim nacionalnim odnosima nacionalni i istorijski princip preuređenja države nisu se međusobno sukobljavali i isklju­ čivali. Njihovu uzajamnost nije mogla da teorijski i politički prihvati doktri­ narna misao, ma koliko se kretala u sferi demokratije, a hegemonistička praksa opirala joj se samom svojom prirodom, jer je uzajamnost nacionalnog i istorijskog principa značila praktično ukidanje političkih osnova na koji­ ma se hegemonija održavala. Kršić-Kruševčevo stanovište prema državnom preuređenju, u stvari stanovište bosanskohercegovačke demokratske građanske inteligencije potvr­ đuje da građanska politička misao u Bosni i Hercegovini ni u jednoj nacio­ nalnoj i partijsko-političkoj strukturi nije prihvatala autonomiju Bosne i Hercegovine u koncepciji naprednih bosanskohercegovačkih studenata izlože­ noj u Trećem otvorenom pismu. A demokratski, antifašistički pokret koji je ovu koncepciju podržavao još nije bio došao do punog izražaja u političkom životu Bosne i Hercegovine. Takva je bila realnost demokratske koncepcije i°05 PREGLED—Sv. 193—knj. XVI—god. XIV—Sarajevo—januar 1940— »Dr­ žavno preuređenje i izbori«—Urednici PREGLEDA (dr Jovan Kršić i Todor Kruše­ vac)—str. 1—4.

390

autonomije Bosne i Hercegovine kao političke jedinice sloge i ravnopravnosti Srba, Hrvata i Muslimana.

Politička kampanja oko Bosne i Hercegovine u vezi sa najavljenim pre­ uređenjem države postajala je sve intenzivnija i oštrija, naročito u nacio­ nalno suprotstavljenim taborima. U toj kampanji propaganda nacionalnih stavova među radnicima pripala je nacionalnim sindikatima. Što je dublja nacionalna podvojenost u redovima radničke klase, to je izvjesnija podjela Bosne i Hercegovine između srpske i hrvatske političke jedinice — vladalo je uvjerenje u štabovima nacionalne politike. Jedinstvo radničke klase, naro­ čito njeno sindikalno jedinstvo, ugrožavalo je nastojanja jednog i drugog nacionalizma da svoj politički okvir prošire što dublje u teritoriju Bosne i Hercegovine. Jačanje sindikalnog jedinstva među bosanskohercegovačkim radništvom objektivno je djelovalo u smislu autonomnog položaja Bosne i Hercegovine. Sindikalno jedinstvo predstavljalo je istovremeno branu pro­ tiv eksploatacije radničke klase, koja se sada sve uočljivije pokrivala plas­ tom nacionalnih političkih programa, koji su se nadmetali patosom antikomu­ nističke uzbune. Akcija nacionalnih sindikata bila je usmjerena na centre metalurške i drvne industrije, kao i na velike rudnike. Što više radničkih povjerenika izabranih na listama HRS-a i JUGORAS-a, to su jače pozicije HSS i JRZ u Bosni i Hercegovini, to jači oslonac među radnicima u Bosni i Hercegovini imaju politički programi njihovih šefova, Mačeka i Cvetkovića. Jer, obrazovanje Banovine Hrvatske, po slovu Sporazuma, predstavlja­ lo je, iako glavni, samo prvi korak u ostvarenju potpunog državnog preure­ đenja. Dovršenje Sporazuma biće izraz odnosa snaga između njegovih tvora­ ca i realizatora u zemlji u cjelini, a u Bosni i Hercegovini posebno, jer ona je glavna osnova nesporazuma i istovremeno, upravo stoga, najvažniji pred­ met Sporazuma. U tom pogledu opredjeljenje i svrstavanje radnika metalne i drvne industrije i rudarstva u sindikate HRS-a i JUGORAS-a ima specifi­ čan značaj. Ko ima veći uticaj među metalurškim radnicima, on istovreme­ no jača političke pozicije među radnicima najvažnije industrijske grane u Bosni i Hercegovini. S druge strane, ko politički kontroliše radnike drvne industrije i rudarstva, osigurava podršku svojoj politici proizvodnih grana koje zapošljavaju osnovnu masu radništva u Bosni i Hercegovini. To su osnovni motivi velike pažnje nacionalnih sindikata u vrbovanju i okupljanju radnika zaposlenih u najkrupnijim preduzećima u spomenutim industrijskim granama, kao i u rudnicima uglja i željeza. Godišnje skupštine sindikalnih podružnica i izbori radničkih povjere­ nika iskazivali su kretanja u odnosu snaga i uticaj pojedinih sindikata među radnicima. Stanje je bilo različito od preduzeća do preduzeća, ali je u svakom vođena žestoka borba za svaki radnički glas. Na izborima u rudniku Zenica, održanim sredinom januara 1940. godine, URSS-ova lista dobila je 9, lista HRS-a 4, a JUGORAS-ova lista 3 radnička povjerenika.1006 U rudniku Kakanj A BH—BUDB—DZ—No 347/1940. 391

URSS je dobio 8, HRS 6, a JUGORAS 2 povjerenika."07 U rudniku Majevica HRS je u izborima 7. februara 1940. osvojio svih 13 radničkih povjerenika.1®*8 Radnici željezare u Zenici izabrali su u drugoj polovini februara 1940. godine 9 URSS-ovih, 3 HRS-ova i 1 JUGORAS-ovog povjerenika.1®*9 Krajem februara 1940. godine održani su izbori u preduzeću »Našička« u Zavidovićima. Na listi HRS-a izabrano je 6, a na listi URSS-a 3 povjerenika.*1010 Pored veoma jake i organizovane propagande nacionalnih sindikata i političkih stranaka čiji su program slijedili i zastupali, URSS-ovi sindikati bilježili su značajan uspjeh u važnim industrijskim granama i preduzećima. Organi vlasti nisu krili svoju zabrinutost. U izvještaju banskoj upravi u Sarajevu sreski načelnik u Zenici ocijenio je ovu tendenciju sa izrazito klas­ nog stanovišta. »Ako nacionalne radničke organizacije JUGORAS i HRS, koji su najznačajnija brana protiv komunističke akcije i propagande ne povedu ozbiljnog računa — uz pomoć Upravnog odbora Jugočelika — o svom preimućstvu i uticaju u preduzećima željezare i rudnika, n aročito s a d a u o v o v r e m e (kurziv E . R.) i pred iste izbore u željezari, državne vlasti izgubiće svoje korisne saradnike, odnosno njihov uticaj u radništvu i protuakciji prem a destruktivnim elementima biće smanjen i oslabljen«.1011 Uspjesi koje je bilježio URSS nisu izazivali zabrinutost samo organa režima, nego i vodećih bosanskohercegovačkih socijalista. Razlog je bio isti — porast uticaja komunista u URSS-ovim sindikatima, koji je došao prije svega kao rezultat njihovog opredjeljenja da se aktiviraju u sindikatima i u njima okupljaju radničku klasu u borbi protiv raznih oblika eksploatacije, za rješavanje konkretnih zahtjeva radnika u svakom preduzeću i svim in­ dustrijskim granama. Djelujući u svim sindikatima bez obzira na njihove partijske veze, komunisti su na najbolji način doprinosili sindikalnom je­ dinstvu radnika, suzbijali u sindikatima uticaj buržoaskih partijskih centra­ la, koje su određene sindikate sm atrale svojim stranačkim ograncima i uporištima i svoje usko stranačke ambicije i nacionalističke programe pret­ postavljale jedinstvu radničke klase. Neposredan rezultat takvog širokog pristupa, postavljanja i djelovanja komunista unutar raznih sindikata bilo je jačanje URSS-a, koji je Socijalistička partija sm atrala neprikosnoveno svojim domenom. Sada je ugrožavanje svojih pozicija u URSS-u doživljavala kao »potpuni haos u pokretu«, za koji je činila odgovornim »ljevičare — komuniste«, optužujući ih da zajedno sa JUGORAS-om »nasrću na moderni, slobodni radnički pokret«. Po ocjeni Franje Raušera, jednog od najstarijih funkcionera socijalističkog sindikatlnog pokreta, JUGORAS i komunisti se podudaraju u akciji i taktici, ciljevima i metodima. »Oni se u stvari, piše Raušer, dopunjuju: dok ga jedni tuku sp o lja . . . drugi ga svojim dema­ goškim tezama demorališu i miniraju iznutra«1012 Tako se opšte jačanje URSS-a sm atralo u krugovima vlasti i vrhu Socijalističke partije političkim porazom; s jedne strane, neuspjehom nacionalne stvari među radnicima, i«*2 JUGOSLAVENSKI LIST—Sarajevo—br. 11/1940. *«*« JUGOSLAVENSKI LIST—Sarajevo—br. 33/1940. i«*9 JUGOSLAVENSKI LIST—Sarajevo—br. 42/1940. loio a BH—BUDB—Pov. DZ—No 1220/4.3.1940. ran A BH—BUDB—Pov. DZ.No 223/15.1.1940. ioj2 Franjo Raušer—»Problem rada i opstanka našeg sindikalnog pokreta«— SNAGA—br. 2—februar 1940—Sarajevo—str. 20/21. 392

a s drage slabljenjem socijalističkog pokreta. Iz te ocjene stanja proizilazio je isti lijek: svim sredstvima suzbijati komunističku »zarazu« radničkog »zdravog organizma«. Zastupajući stanovište jugoslavenskog nacionalnog je­ dinstva Srba i Hrvata, Raušer nije kritikovao nacionalnu platformu JUGORAS-a, koja je, kao i HRS-ova, djelovala protiv sindikalnog jedinstva rad­ nika, predstavljala instrument njihovog podvajanja i okupljanja na nacional­ noj osnovi u interesu strategije buržoaskih nacionalističkih frontova. Otpor ideji demokratske autonomije Bosne i Hercegovine, njena dioba između Banovine Hrvatske i projektovane jedinice »Srpskih zemalja« i antikomunizam kao ideologija koja ujedinjuje u isti klasni i politički blok na­ cionalno i partijsko — politički zavađene i zaraćene frontove, išli su pod ruku, uzajamno se hranili i podržavali. Narodna, demokratska, progresivna, projektovana u krilu naprednog studentskog pokreta i prvobitno u njemu formulisana, suštinski obnovljena ideja autonomije Bosne i Hercegovine uspješ­ no je odolijevala ofanzivi bloka ujedinjene reakcije. Branila se pouzdanim sredstvima, svojim socijalnim, idejnim, istorijskim, demokratskim izvorima, motivima i porukama i braneći se prodirala postepeno u političku svijest naroda Bosne i Hercegovine. 0 samom preuređenju države više se u javnosti polemisalo nego što se u vladi na tome radilo. Dok se politički vrh u Banovini Hrvatskoj okrenuo poslovima njenog administrativno-političkog organizovanja i sređivanja, vlada u Beogradu nije ispoljavala preduzimljivost i revnost u ispunjavanju odred­ be Sporazuma o dovršenju državnog preuređenja. U proljeće, 19. maja 1940. godine u Banovini Hrvatskoj bili su sprovedeni izbori za seoske opštine, u čijim je pripremama HSS pretežno naglašavala probleme privrednog sta­ nja i privredne politike, za razliku od Cvetkovića, koji je prvenstveno isti­ cao politički značaj ovih izbora. Očekivao je i sugerisao da Srbi u Hrvatskoj pruže podršku listama JRZ i pokažu da su kao »veliki narod« politički jedinstveni. Istovremeno, Cvetković se posebnim proglasom obratio Musli­ manima u dijelovima Bosne i Hercegovine pripojenim Banovini Hrvatskoj da lu ovim izborima glasaju zajedno sa Srbima. Od ukupno 625 opština HSS je u zajednici sa SDS pobijedila u 564 opštine. Po ocjeni HRVATSKOG DNEVNIKA i POLITIKE odziv birača bio je izrazito slab, naročito u opštinama u kojima je bila postavljena samo lista HSS. Angažovan na pitanjima unutrašnjeg ustrojstva i kompetencija Bano­ vine, kao i osiguranje pouzdanog personalnog sastava u banovinskim insti­ tucijama, Mačeku se nije mnogo žurilo sa osnivanjem slovenačke i srpske političke jedinice. Dok je vodstvo SLS odmah poslije Sporazuma Cvetković-Maček tražilo da se pristupi obrazovanju Slovenačke banovine, političke stranke u Srbiji suprotstavile su se zahtjevu muslimanskog vodstva da Bosna i Hercegovina dobije autonomiju i istovremeno odlučno odbijale da lje ustupke Mačeku na području Vojvodine i Bosne i Hercegovine. Sam Cvetković zastupao je gledište da cjelokupna teritorija istočno od banovine Hrvatske čini srpsku jedinicu. Mačekov otpor takvom obimu srpske jedi­ nice, insistiranje predsjednika JMO Džafera Kulenovića na autonomiji Bosne i Hercegovine, koju je vodstvo HSS deklarativno dopuštalo — ne pomišlja­ jući pri tome da Bosni i Hercegovini vrati njene srezove pripojene Banovini Hrvatskoj — a stranke u Srbiji bez kolebanja odbacivale učinili su neiz393

vjeshifn dovršenje državnog preuređenja u smislu posebne odredbe Spora­ zuma Cvetković-Maček.1013 Nepostojanje saglasnosti među tvorcima Sporazuma nije predstavlja­ lo smetnju da se u aparatu vlade prave projekti definitivnog uređenja države. Jedan takav nacrt,, koji je podržavala Cvetkovićeva grupacija JRZ u vladi, predviđao je obrazovanje jedinice »Srpske zemlje« od banovina Vrbaske, Drinske, Dunavske, Moravske, Zetske i Vardarske sa sjedištem u Skoplju.1014 Potpuno razilaženje između Mačeka, s jedne, i Cvetkovića i srpskih stranaka, s druge strane, u pogledu teritorijalnog opsega srpske jedinice — za razliku od nespornosti teritorijalnog određenja slovenačke jedinice — našlo je izlaz u prećutnom »sporazumu« da se državno preuređenje sprovede poslije izbora za Narodnu skupštinu.1015 Iako su izbori bili svakodnevna tema u partijsko-političkim krugovima i <1 širokoj javnosti, oni koji su mogli o tome da donesu odluku nisu ni pomišljali da ih raspišu, štaviše, Cvetković i Maček istupali su u javnosti sa izjavama da međunarodna politička situacija nije povoljna za održavanje izbora, pa bi mogla da negativno djeluje na unutrašnje političke odnose, kao i na sam tok izborne kampanje i izbora.1016 U stvari, vladi Cvetković-Maček politički udobnije bilo je da važna državna pitanja rješava uredbama nego da državne poslove vodi pod kontrolom demokratski izabranog parlamenta. Mada nije bio donesen demokratskim putem, Sporazum Cvetković-Ma­ ček prvobitno je izazivao i podržavao nade u demokratske tokove i pravac unutrašnjeg političkog razvoja, kao i u demokratski i miroljubivi kurs spoljne politike Jugoslavije. Međutim, svojom praktičnom aktivnošću vlada Cvetković-Maček, unutrašnjom kao i spoljnom politikom, potvrđivala je da su nade narodnih masa u obnavljanje demokrati je počivale na teškim iluzi­ jama, na vjerovanju da je neće iznevjeriti oni koji su je tokom razdoblja diktature proglašavali svojim vrhovnim načelom. Postajalo je očigledno da su način pripremanja i donošenja Sporazuma i njegovo sprovođenje jedna­ ko bili izvan demokratske prakse. Drukčije nije ni moglo biti. Sužavanje prostora jednoj hegemoniji da bi se osiguralo područje i drugoj, otkrivalo je unutrašnje, suštinsko političko obilježje Sporazuma. Vlada koja je proi­ zišla iz takvog sporazuma morala je biti njegovo produženje u praksi. U odnosu prema radničkoj klasi, siromašnom seljaku i nacionalno ugnjetenim narodima Cvetković-Mačekova vlada nastavila je praksu rani­ jih režima: uskraćivala im je mogućnosti da demokratski izraze svoje po­ litičke stavove i opredjeljenja o bitnim pitanjima i konkretnim oblicima rješavanja svoga društvenog i političkog položaja. Njena riješenost da ne raspisuje izbore za Narodnu skupštinu bila je plod uvjerenja o neizvjes­ nosti ishoda izbora, jer je mogla da pouzdano konstatuje kako se u masama naroda manifestuje i širi nezadovoljstvo zbog teškog političkog stanja u zemlji i kritičnog međunarodnog položaja države. Odlaganje započetog držav­ nog preuređenja na neodređeno vrijeme izražavalo je nesposobnost vlade Cvetković-Maček da ostvari vlastiti Sporazum. Na taj način vlada je nepo ion Ljubo Boban—»Maček i politika HSS 1928—1941, — 2—str. 227—236. 1014 Ferdo ćulinović—n.dj.—II—str. 168/169. 1015 Ljubo Boban—n.dj.—str. 236. 1016 Dr Ivan Ribar—n.dj.—IV—str. 134. 394

sredno doprinosila produbljivanju unutrašnje državne krize, koja se, po ocjeni vodstva KPJ, osobito ispoljavala u »dubokom nezadovoljstvu koje vlada među nacionalno-ugnjetenim masama u Makedoniji, Crnoj Gori, na Kosovu, u Bosni i Hercegovini i Vojvodini« i u jačanju »pokreta za autono­ miju . . . u tim pokrajinama.«1017108 Hegemonističkoj politici nacionalnog ugnje­ tavanja suprostavili su se nacionalni pokreti formirani među potlačenim narodima, koji su u procesu ideološkog i političkog sazrijevanja i konstituisanja u autonomnom položaju svojih pokrajina pronašli oblik, koji njihovim narodima pruža uslove slobodnog nacionalnog razvitka i istovremeno osigu­ rava nacionalnu ravnopravnost u višenacionalnoj jugoslavenskoj državi. Sto­ ga se KPJ u borbi za ukidanje sistema nacionalnog tlačenja i uspostavljanja nacionalne ravnopravnosti zalagala za pravo na političku autonomiju svakog naroda kao i istorijskih pokrajina, pri čemu je uporno i dosljedno insistirala na jačanju demokratskog karaktera pokreta za autonomiju. Problem se naročito zaoštravao u Bosni i Hercegovini i Vojvodini usljed višenacionalnog sastava njihovog stanovništva, što su nosioci srpskog i hrvatskog nacionalizma iskorištavali u nastojanju da što veći dio ovih istorijskih pokrajina pripoje svojim političkim jedinicama. U prvomajskom proglasu, objavljenom u aprilsko-majskom dvobroju PROLETERA za 1940. godinu, CK KPJ kritikuje nedemokratsku politiku vlade Sporazuma Cvetković-Maček, koja za svoje protivnike, naročito komuniste, osniva koncentra­ cione logore, zabranjuje radničku štampu i sindikalno udruživanje radnika. Saglasna u gušenju demokratskog pokreta i proganjanju KPJ, vlada je nosi­ lac politike nacionalnog razdora, u kome se neobuzdano razbuktavaju separatističko-ekstremističke težnje, i šovinističke strasti. »Sada se vodi, kaže se u prvomajskom proglasu, bjesomučna borba između srpske i hrvatske gospo­ de oko podjele onih pokrajina koje bi zapravo trebale same odlučiti o svojoj sudbini. To su Bosna i Hercegovina i Vojvodina«.1010 U istom dvobroju PROLETERA Tito ističe da Sporazum Cvetković-Maček nije uklonio, već zaoštrio suprotnosti u »reakcionarnim logorima« srpske i hrvatske buržo­ azije. Velikosrpski hegemonisti dobili su u hrvatskoj buržoaziji saveznika za zajedničku borbu protiv demokratskog, antifašističkog pokreta narodnih ma­ sa uopšte i revolucionarno-demokratskog pokreta potlačenih naroda poseb­ no. »Maček je«, piše Tito, »odista podupro velikosrpske hegemoniste u njiho­ voj protunarodnoj borbi. Ali istovremeno hrvatska buržoazija — ohrabrena uspjehom za koji se nije ona sama borila — pokazala je svoje imperijalis­ tičke pipke. Zatražila je Bosnu, Vojvodinu itd., što velikosrpski hegemonisti nisu spremni dati iz svojih ruku, držeći da je ugnjetavanje Bosne i Vojvo­ dine stvar Beograda a ne Zagreba.«1019 U takvom stanju izrazite sukobljenosti političkih vrhova srpske i hrvatske buržoazije vrtoglavo se smanjuje sigurnost u zemlji. Strah da se izgube stečene pozicije dominira u vladajućoj strukturi cjelokupne jugoslavenske buržoazije. »Opasnost su osjetili i bo­ sanski begovi, bojeći se za svoje pozicije u Bosni i Hercegovini«.1020 10,7 Josip Broz Tito—n.dj.—5—»Ofanziva reakcije u Jugoslaviji protiv radnih masa«—str. 50. 1018 Josip Broz Tito—n.dj.—5—»Radnom narodu Jugoslavije«—str. 59. 1019 Josip Broz Tito—n.dj.—5—»Jedinstvo reakcije protiv radnog naroda«— str. 78. 1020 Ibidem. 395

Time se objašnjava vraćanje vodstva JMO autonomističkom stranačkom programu, koji mu je prvenstveno služio kao sredstvo pritiska na velikosrp­ ske hegemoniste u pogađanju oko ministarskih portfelja u vladi i visine od­ štete feudalnim veleposjednicima za oduzetu kmetovsku zemlju. Međutim, sada autonomistički pokret u Bosni i Hercegovini, koji je i dalje, sasvim prirodno, najrazvijeniji u muslimanskim masama, dobij a karakter izrazilo demokratskog pokreta, koji se potvrđuje ne samo masovnošću u musliman­ skim redovima, već i činienicom što izlazi iz muslimanskog okvira i postaje politički program progresivnih snaga u redovima svih naroda Bosne i Herce­ govine, prvenstveno njihove napredne, antifašističke omladine, politički oblik sloge i ravnopravnosti Srba, H rvata i Muslimana Bosne i Hercegovine. U demokratskom međunacionalnom karakteru pokreta za autonomiju Bos ne i Hercegovine nalazi se pravi korijen i motiv što mu se suprotstavljaju kako nosioci srpskog i hrvatskog nacionalizma, tako i muslimanski buržoasko-begovski vrhovi, uvjereni da ostvarenjem demokratske autonomije Bos­ ne i Hercegovine gube pozicije i privilegije koje su imali u nedemokratskim uslovima dugogodišnjeg centralističkog uređenja države, šef JMO, dr Dž.afer Kulenović, kao m inistar u vladi Cvetković-Maček izjasnio se za autono­ miju Bosne i Hercegovine, a istovremeno, po svjedočanstvu dr Ivana Ribara prvaka Demokratske stranke, koji je iz neposredne blizine pratio zakulisnu igru p artijsko-političkih vrhova, održavao veze sa Pavelićem i u svojim auto­ nomističkim zahtjevima tražio i dobivao podršku Mačeka i frankovačkog krila vodstva HSS, koji nisu skrivali pretenzije da sva teritorija Bosne i Herce­ govine dođe u sastav Hrvatske.1021 Nesigurni da sopstvenim snagama mogu očuvati uticajne položaje u državi, mnogi predstavnici vlade i opozicije tražili su saveznike izvan zemlje da bi se u zemlji održali na političkom kormilu. Državni brod plovio jc sve dublje prem a katastrofi.

U političkom ponašanju jugoslovenske buržoazije svih nacionalnih opre­ djeljenja dominirao je izrazito klasni interes. On se, međutim, nije mogao osigurati podrškom naroda i stoga se neizbježno tražio oslonac van zemlje, među imperijalističkim i fašističkim zaštitnicima. Patriotizam je uvijek dje­ lo, praksa, nikada sama, gola riječ. Najbolje se provjerava kada se nezavis­ nost zemlje nađe u neposrednoj opasnosti. Revolucionarna partija radničke klase, K P J se potvrđivala djelom kao odbrambena snaga nezavisnosti Jugo slavije. U njenim dokumentima interes klase govorio je autentičnim jezi­ kom vrhovnog nacionalnog interesa — borbom za demokrati ju, nacionalnu ravnopravnost, za odbranu slobode i nezavisnosti zemlje. Opštu kriznu situ­ aciju u zemlji i njen međunarodni položaj otežavala je činjenica da u socija­ lističkom radničkom pokretu nije bilo jedinstva. Dok se K PJ cjelokupnom svojom konkretnom aktivnošću potvrđivala kao nosilac nade da za rješenje unutrašnje državne krize i očuvanje nezavis­ nosti zemlje postoje realne mogućnosti, izražene u njenim stavovima o ure­ đenju države na principu nacionalne ravnopravnosti u obliku nacionalnih mb!

396

Dr Ivan Ribar—n.dj.—IV—str. 88.

političkih jedinica i istorijskih pokrajina, a u međunarodnim odnosima čvrs­ tom povezanošću sa SSSR-om i svim miroljubivim, antiimperijalističkim, demokratskim snagama u svijetu, SDPJ je nastavljala da uvjerava radničku klasu i narod u ispravnost svojih pogleda o državnom uređenju i orijentaciji u međunarodnim odnosima, koje je sam život odbacio i koji su, u stvari, pripadali političkom fondu jugoslavenske buržoazije iz njenih liberalnih dana. Navikli da se u političkom životu ponašaju kao realisti i kao takvi prihvataju realno stanje, vodeći socijalisti izrazili su pozitivan odnos prema Sporazumu Cvetković-Maček i pozdravili ga kao rješenje koje znači kraj »plemenskim trzavicama« i »sigurniju osnovicu« na kojoj će radnička klasa graditi svoju bolju budućnost. Međutim, pokret za autonomiju Bosne i Herce­ govine, koji se razvio kao reakcija demokratskih snaga na težnje srpskih i hrvatskih hegemonista da prave sporazum o podjeli Bosne i Hercegovine, ko­ ji su oni shvatili samo kao muslimanski pokret, naišao je kod socijalista na odlučan otpor i beskompromisno odbijanje. Dok su mogLi da se pomire sa autonomnim položajem hrvatske i srpske političke jedinice, nikako nisu bili spremni da prihvate autonomni položaj Bosne i Hercegovine. Ostali su nepokolebljivi protivnici administrativne podjele zemlje koja bi dopuštala postojanje istorijske pokrajine Bosne i Hercegovine. U stvari, takvo rješe­ nje isključivala je njihova teza o nacionalnom jedinstvu Srba i Hrvata, koja, logično, podrazumijeva i integraciju Muslimana. Socijalisti se opiru autonomiji Bosne i Hercegovine jer je to, po njihovoj ocjeni, isključivo po­ litika muslimanska, pa u njenom ostvarenju vide prepreku oživotvorenju svoje teze o jednom dvoplemenom narodu. Muslimani predstavljaju vjersku, a ne plemensku zajednicu; plemenski su Srbi i Hrvati, sa kojima će za­ jedno, logično je, obrazovati jedan narod. Muslimanska koncepcija autono­ mije Bosne i Hercegovine i socijalistička teza o nacionalnom jedinstvu na­ roda Bosne i Hercegovine stoje u nepomirljivom sukobu, u odnosu uzajam­ nog isključivanja i potiranja. Prihvatajući Sporazum Cvetković-Maček, so­ cijalisti su bili primorani da se odreknu stanovišta o jedinstvu države. Kako nisu bili spremni da prihvate integraciju Bosne i Hercegovine u Bano­ vinu Hrvatsku, kao ni u srpsku političku jedinicu, bosanskohercegovački socijalisti su potražili izlaz u obrazovanju jedne administrativne jedinice, čije se područje ne bi podudaralo sa istorijskim granicama Bosne i Hercego­ vine. Centar ove jedinice trebalo bi da bude Sarajevo. Izjašnjavajući se protiv istorijskih granica ove administrativne jedinice, Jovo Jakšić ne preci­ zira njen teritorijalni okvir, već samo postavlja princip, prema kome bi jedinicu činili »delovi države koji su ekonomski i saobraćajno vezani« sa Sarajevom kao njenim centrom. Obrazlažući svoju ideju, Jovo Jakšić ističe da »državni interes« nalaže da se onemogući muslimanskim autonomistima da ostvare prevlast u Bosni i Hercegovini i da se iz autonomne Bosne i Hercegovine udvaraju i pogađaju jednom sa Beogradom, a drugi put sa Zagrebom. Po njegovom mišljenju odbacivanje istorijskih granica Bosne i Hercegovine ima u osnovi nacionalno-političko značenje, »jer su sve napokon ovakve tek od austrijske okupacije«, a Socijalistička stranka je »jugosla. venska i neodstupna za Jugoslaviju. . . Srbi i Hrvati su jedan narod, a svaka druga teorija je nameštena i lažna«.1022 Zalažući se za ekonomsko-saobraćajni 1022 A BH—BUDB—Pov. Dz—No 1287/1940. 397

princip pri obrazovanju administrativne jedinice sa Sarajevom kao centrom, Jovo Jakšić nije mogao da ideju autonomije Bosne i Hercegovine opovrgne ekonomsko-saobraćajnim argumentima, usljed čega je njegovo opredjeljenje protiv autonomije Bosne i Hercegovine u osnovi bilo izraz uvjerenja da autonomni položaj Bosne i Hercegovine nije interes Srba i Hrvata, već samo interes Muslimana. U suštini, to je bila socijalistička varijanta teze o Bosni i Hercegovini kao srpskim i hrvatskim zemljama. Odnos snaga srpskog i hrvatskog nacionalizma bio je izraz stepena srpskog i hrvatskog karaktera Bosne i Hercegovine, obima njenog teritorijalnog uključenja u sastav Srbije i Hrvatske. Socijalistička administrativna jedinica sa Saraje­ vom kao ekonomsko-saobraćajnim centrom, rođena i formulisana u krilu Socijalističke partije u Bosni i Hercegovini, predstavljala je objektivno od­ ređen korak u lom pravcu. Kao potvrda političkog realizma SDPJ, ona prećutno priznaje započetu podjelu Bosne i Hercegovine dzmeđu Banovine Hrvatske i projektovane srpske političke jedinice. U prvoj polovini 1940. godine socijalisti u Bosni i Hercegovini ispoljili su relativno življu praktično-političku i publicističku aktivnost, u kojoj su istaknuti partijski tunkcioneri izlagali svoje poglede o aktuelnim pitanjima sa područja unutrašnjih i međunarodnih političkih odnosa. Karakteristično je da se ova aktivnost mahom odvijala u Sarajevu, koje je, poslije Beogra­ da, važilo kao najjače uporište reformističkog socijalističkog pokreta. Organizovani po prethodno utvrđenom planu, socijalistički politički skupovi, odr­ žani tokom m arta i aprila 1940. u Sarajevu, bili su tematski programirani. Poslije konferencije, na kojoj je Jovo Jakšić izložio prijedlog o obrazovanju administrativne jedinice čiji bi ekonomsko-saobraćajni centar bilo Sarajevo, socijalistička konferencija održana u drugoj polovini m arta bila je posveće­ na pitanjima spoljnopolitičke orijentacije Jugoslavije. U stvari, zadatak ove konferencije bio je da posluži kao tribina za odgovor Socijalističke partije na zahtjev KPJ da Jugoslavija uspostavi savez sa SSSR-om radi odbrane od fašističke agresije. Dr Mojsije Zon mogao je u svome izlaganju da se po­ zove na činjenice kada je tvrdio da je sovjetska Rusija »pošla osvajačkim putem: prije izvjesnog vremena zauzela je zapadni dio Poljske u sporazumu sa Njemačkom, zatim su kao žrtve osvajanja pale Litva, Letonija i Esto­ nija. Poslije je došao red na Finsku pod izgovorom da je ugrožen L en in ­ grad«. Za razliku od Zona, čije su se ocjene međunarodne politike SSSR-a, iako ograničene na jedan njen sektor, temeljile na argumentima, Sreten Jakšić je razvijao ideološku kritiku sovjetske spoljne politike. Po njegovom mišljenju ne postoje razlike između fašizma i komunizma. Paktom sa Nje­ mačkom Rusija je počinila najveću izdaju socijalizma; podrška Francuskoj u sadašnjem ratu znači pomaganje najsocijalnije države koja se bori za nacionalno-demokratsko-socijalna prava; zapadne demokratije vode borbu (Izvještaj Uprave policije u Sarajevu od 7. marta 1940. godine Kraljevskoj banskoj upravi o socijalističkoj konferenciji u Sarajevu, održanoj 6. marta 1940, na kojoj je Jovo Jakšić tvrdio da je položaj radnika pristalica URSS-a u Banovini Hrvatskoj gori nego što je ikada bio, a stanje u Radničkoj komori poslije njenog preuzimanja od strane HRS-a postalo takođe veoma teško. Prema ovom izvještaju, Jovo Jakšić je najveći dio svoga izlaganja posvetio obrazlaganju predloga da se osnuje posebna administrativna jedinica, čije bi ekonomskosaobraćajno središte bilo Sarajevo). 398

za slobodu malih naroda, koju im oduzimaju njemački i ruski agresori; ne biti na strani zapadne demokratije sa Francuskom na čelu znači prepustiti male države fašističkom i komunističkom ropstvu.1023 U prvoj polovini aprila boravio je u Sarajevu šef SDPJ dr Živko Topalović i tom prilikom održao u Radničkom domu pred oko 500 slušalaca predavanje posvećeno pitanjima unutrašnje i spoljne politike zemlje. U vezi sa razvojem unutrašnjih političkih odnosa on je izjavio da »socijalisti ima­ ju jasan i određen stav koji je izražen u Sporazumu Udružene opozicije«, što govori o izvjesnom kritičkom stanovištu socijalista prema Sporazumu i unutrašnjoj politici vlade Cvetković-Maček. Međutim, u pogledu međuna­ rodne političke orijentacije vlade, Topalović je izrazio mišljenje da je »neu­ tralan stav koji je zauzela vlada u sukobu najvećih evropskih država naj­ bolji koji može da bude i ovaj i ovakav stav naše države i socijalisti odo­ b ravaju ...«. Ukoliko bi, pak, došlo do napada na Jugoslaviju, Topalović uvjerava da će »socijalisti braniti zemlju s ostalim jugoslavenskim naro­ dom« i neće nikom dozvoliti da njome zagospodari. Istovremeno Topalović je osudio držanje KPJ u pitanjima spoljne politike i pozvao u borbu pro­ tiv komunista i njihovih metoda.1024 Socijalistička publicistička aktivnost u Bosni i Hercegovini bila je u ovo vrijeme okrenuta aktueliziranju socijalističkih ideološko-političkih sta­ vova o opštim, načelnim pitanjima partijske taktike, parlamentarne demo­ kratije, političke odgovornosti vlade, o značaju demokratije u razvoju rad­ ničkog pokreta i si. Najčešće je istupao Jovo Jakšić, kome je više odgovara­ la partijsko-politička publicistika nego drugi oblici partijskog djelovanja. Iako su se unutrašnji i međunarodni odnosi brzo mijenjali, Jakšić je u svojim publicističkim prilozima uglavnom ponavljao poznate, doktrinarne stavove partija Socijalističke internacionale. On konstatuje da su se »danas prilike sasvim izmijenile«, da bi zatim izveo zaključak kako se promijenje­ nim prilikama »mora prilagoditi i Socijalistička stranka«.1025 To je potvrda socijalističkog teorijskog i praktičnog stanovišta da se najveći uspjeh Soci­ jalističke partije ogleda u njenoj sposobnosti prilagođavanja promijenjenim uslovima, a ne u djelovanju u smislu progresivnog mijenjanja postojećih društvenih i političkih odnosa. Sve promjene do kojih dolazi u političkom razvoju pojedinih zemalja duboko su vezane za ulogu i značaj parlamenta u njima. Mogućno je da postoji parlament bez demokratije, ali ne može biti demokratije bez parlamenta, naglašava Jakšić. Od oktobarske revolucije i proglašenja diktature u Sovjetskom Savezu »nastala je paklena hajka na parlamentarizam i na sve ono što je demokratsko«. Ipak, u demokratskim zemljama parlamentarizam se potvrdio kao brana protiv samovolje birokratije, ograničenja narodnih sloboda, kao stabilna institucija demokratije. 1023 A BH—BUDB—Pov. DZ—No 1513/29.3.1940. (Uprava policije Sarajevo 21.3.1940—Kraljevskoj banskoj upravi—Izvještaj sa konferencije bivše Socijalističke stranke). 1024 A BH—BUDB—Pov. DZ—No 1857/10.4.1940. (Izvještaj Uprave policije Sarajevo 10.4.1940. Kraljevskoj banskoj upravi o predavanju dra Živka Topalovića u Sarajevu 9.4.1940). 1025 Jovo Jakšić—»Politika, stranke i socijalizam u Jugoslaviji«—SNAGA—br. 5—Sarajevo—1940—str. 68. 399

S tim u vezi Jakšić ističe prim jer Engleske u kojoj parlamentarizam, po njegovom uvjerenju, doprinosi opštem progresu i blagostanju države.1026 U zemljama sa razvijenim parlamentarizmom postoji relativno visok stepen odgovornosti vlada. Aktuelain značaj ima njegova tvrdnja da demokratski parlamentarizam podstiče istinski patriotizam, dok u neparlamentarnim re­ žimima caruje frazeološki patriotizam i patriotska demagogija. Narodi sa jakom tradicijom demokratije i parlamentarizma »ne treba da se boje za svoju budućnost. Slobodni ili pregaženi, njihova sloboda i njihova nezavis­ nost će živjeti i postojati, jer u njima postoji duh i volja koji su jači od svake materijalne sile«.1027* Iako Jakšićeva razm atranja nisu lišena izvjesne kritičke aluzije na poli­ tičke odnose u zemlji, ona su prije svega izražavala ideološku antikomu­ nističku platformu Socijalističke partije. Međutim, unutrašnje političko sta­ nje i međunarodni položaj zemlje zahtijevali su odlučnu akciju koja izra­ žava demokratsku snagu masa i njihovu spremnost da brane nezavisnost zemlje. Sa političkim monolozima nije se pripremala radnička klasa za akci ju. Do nje misli monologa nisu ni dopirale. Nisu joj bile ni namijenjene. Bila su to upozorenja i sugestije vladi. Socijalistička partija nije imala snage da staru političku doktrinu zamijeni političkom akcijom u redo­ vima radničke klase i širokih narodnih slojeva. Zato su vodeći socijalisti podršku tih masa političkoj liniji KPJ doživljavali kao »haos« u radničkom pokretu, kao »ljuljanje zdravog temelja«, na kome je radnički pokret zasno­ van.102* Dvije radničke partije nastavile su da idu svaka svojim putem. Sto se KPJ šire otvarala radnim masama, prvenstveno svojom jasnom antifašis­ tičkom linijom, u kojoj se sve jače isticala njena uloga u odgovornosti za odbranu nezavisnosti zemlje, SDPJ je svojom politikom prilagođavanja novim odnosima, kao i svojom podrškom »neutralnoj« poziciji Jugoslavije u već započetom drugom svjetskom ratu osiguravala blagonaklonost vlade, ali je na taj način neizbježno pripremala sve dublju sopstvenu izolaciju od rad­ ničke klase i naroda. Radne mase imale su sve manje razumijevanja za politiku prilagođa­ vanja »novim« odnosima i sve odlučnije zahtijevale njihovo temeljito ukida­ nje i uspostavljanje bitno novog stanja. Vlada se nije kolebala u identifikaciji glavnog protivnika. Sporazum Cvetković-Maček nije u tom pogledu donio nikakve promjene. Nastavljena je praksa gonjenja komunista, hapšenja, zatvaranja, interniranja — jednako na području Banovine Hrvatske, kao i u drugim dijelovima zemlje. Nijedan antikomunistički zakon nije bio ukinut. Naprotiv, njihova primjena postala je sada još šira. U banske uprave i Banovinu Hrvatsku stizali su redovni mjesečni izvještaji o kretanju komunizma sa područja svih srezova. Banska vlast u Zagrebu izravno je izdavala naloge za hapšenje komunista u bosansko1026

Jovo Jakšić—»Između naroda i vlade«—SNAGA—br. 6—Sarajevo 1940—

1027 Jovo Jakšić—»Vlada i država«—SNAGA—br. 7—Sarajevo—1940—str. 99. Franjo Raušer—»Unošenje novih teza i doktrina u naš sindikalni pokret« —SNAGA—br. 5—Sarajevo—1940—str. 75. 102«

40 0

hercegovačkim srezovima, koji su odredbom Sporazuma pripojeni Banovi­ ni.1®9 Iz pojedinih bosanskohercegovačkih gradova u sastavu Banovine Hrvat­ ske komunisti su upućivani na prisilni rad u Lepoglavu, poznato sabiralište osuđenih komunista. Uklanjanje istaknutih komunista sa svoga područja no­ sioci lokalne političke vlasti doživljavali su kao psihološko olakšanje i ras­ terećenje sa nadom da je deportovanjem komunista presječena svaka ko­ munistička propaganda na teritoriji njihove nadležnosti.10291030 Rezultat je, me­ đutim, bio obratan, suprotan očekivanjima nosilaca vlasti. Komunistički pok­ ret imao je već dovoljno jaku bazu, koja se sada, poslije svakog hapšenja ili interniranja pojedinih komunista, još više širila i jačala. Baukom komu­ nističke propagande nije moglo da se u svijesti naprednih snaga okupljenih u antifašističkom pokretu ukine saznanje da je upravo KPJ stub borbe za opštenarodne interese, autentične nacionalne interese i najvišeg među njima — nezavisnosti Jugoslavije. Stanovište KPJ da je demokratsko uređenje dr­ žave na temelju nacionalne ravnopravnosti elementaran uslov nezavisnosti zemlje i istovremeno da izvan Jugoslavije nema slobode nijednom jugosla­ venskom narodu, konstituisalo je patriotsku svijest pripadnika demokrat­ skog, antifašističkog pokreta. Zato primjenu antikomunističkih zakona re­ žim ne ograničava samo na komuniste, već je proširuje i prenosi na društva i organizacije antifašističkog, progresivnog demokratskog karaktera. Poseb­ no je oštrom udaru izložena omladina. Traži se ukidanje đačkih i studentskih domova, koji se proglašavaju žarištima komunističkih ideja.1031 Zabranjuje se rad studentskih udruženja sa neizbježnom motivacijom da su postala centri antidržavne, komunističke aktivnosti. U stvari, antikomunističke mje­ re režima bile su svojevrsno svjedočanstvo o porastu komunističke aktiv­ nosti u redovima radničkog i demokratskog pokreta, naročito među omla­ dinom. Organizacije KPJ i SKOJ-a u Bosni i Hercegovini pokazuju da su postigle viši stepen organizacione izgradnje, političke zrelosti i samostalnosti, moderne komunikacije sa pokretom, da je stvoren jak demokratski pokret, sposoban da pravovremeno i politički efikasno odgovori na antidemokratske poteze režima. Osjeća se aktivnost Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu. Pripremaju se i održavaju oblasne partijske i skojevske konferencije. Sabiru se rezultati, utvrđuju problemi, određuju zadaci, biraju delegati za pokrajinsku konferenciju KPJ za Bosnu i Hercegovinu.1032 Kao svoj ilegalni organ, PK SKOJ-a za Bosnu i Hercegovinu pokrenuo je BILTEN BOSANSKOHERCEGOVAČKE OMLADINE, sa zadatkom da postane uticajno sredstvo jačanja skojevske organizacije u Bosni i Hercegovini i njena politička tribina.1033 U maju 1940. godine održava se oblasna partijska kon­ ferencija za tuzlansku oblast koja se posebno bavila zadacima komunista u sindikatima, u kojima je HRS na ovom području, poslije Sporazuma 1029 AIHRPH—(Arhiv Instituta za historiju radničkog pokreta Hrvatske)— Zagreb—1940—XVII—Inv. br. 125/6). BVBH — (Banska vlast Banovine Hrvatske)—br. 5052/29.1.1940. 1030 AIHRPH — K.12—grupa II—br. 360. BVBH—br. 17168/1.4.1940. 1031 A BH—BUDB—Pov. DZ—No 3452/11.2.1940. lom A—CK SKJ—MG—2046—Sećanja druga Ise Jovanovića, sekretara PK KPJ -za Bosnu i Hercegovinu—»Partijske organizacije u Bosni i Hercegovini u periodu od 1939. do 27. marta 1941. «03 »Osnivački kongres Komunističke partije Bosne i Hercegovine«—Saraje­ vo—1950—str. 128. 401

Cvetković-Maček, nastojao da postigne dominantan uticaj, kao i drugim pita­ njima, među kojima naročito aktivnošću likvidatora.1034 U ljeto 1940. godine održana je oblasna konferencija SKOJ-a za Bosansku krajinu, koja je pre­ težno protekla u razm atranju međunarodne političke situacije i položaja Jugoslavije, kao i u analizi problema i zadataka skojevskih organizacija.1035 Na učestale zabrane studentskih i prosvjetnih društava koje je u ovo vri­ jeme preduzimala vlada pod optužbom da rade na širenju komunističkih ideja, odgovorila je bosanskohercegovačka studentska omladina protestom u posebnom letku upućenom širokoj javnosti i narodu Bosne i Hercegovine. Tu se konstatuje da je vlada zabranila bijeljinsko prosvjetno društvo »Filip Višnjić«, koje djeluje od 1928. godine, ukinula dva studentska društva u Sarajevu, spriječila osnivanje studentskih udruženja u Travniku, Tuzli, Trebinju i Bihaću, onemogućava starim nacionalnim prosvjetnim društvima »Prosvjeti« i »Napretku« da održavaju analfabetske tečajeve, zabranjuje pri­ redbu bosanskohercegovačkog studentskog društva »Petar Kočić« u Tuzli, u čijem programu se nalazilo izvođenje Kočićeve satire »Jazavac pred su­ dom« i recitovanje Šantićevih patriotskih pjesama. Istovremeno, ističe se u letku, vlada ispoljava široku tolerantnost i podršku prema aktivnosti nje­ mačkih organizacija fašističkog karaktera u Banatu, Bačkoj, Sremu, Slavo­ niji, Baranji i Sloveniji, koje se prvenstveno bave špijunažom i fašističkom propagandom u težnji da »razore otpornu moć našeg naroda, da bi ga jednog dana lakše zarobili.« Bosanskohercegovačka studentska omladina upozorila je javnost da se središte profašističke, defetističke djelatnosti nalazi u sa­ mim vrhovima države i ponovila svoje nepokolebljivo opredjeljenje da bra­ ni slobodu i nezavisnost zemlje.1036 Poslije završenih oblasnih i mjesnih partijskih konferencija (istočna Bosna, Hercegovina, Banja Luka, Sarajevo, Mostar, Zenica), na kojima su, poslije razm atranja organizacionih i političkih pitanja partijskog djelovanja, izabrani delegati za pokrajinsku konferenciju, u Sarajevu je krajem jula 1940. godine održana Peta pokrajinska konferencija KPJ za Bosnu i Herce­ govinu. U središtu njenog rada bilo je razmatranje organizacionog pitanja, političkih odnosa, problema i zadataka u radu među omladinom, kao i sta­ nja partijskih organizacija u značajnim centrima Bosne i Hercegovine.1037 Iako se nije nalazilo u dnevnom redu, pitanje sindikata i aktivnosti partijskih organizacija u njima dobilo je značajno mjesto u diskusiji. Isto tako, u diskusiji je konstatovano da postoje povoljni uslovi za rad partijskih organi­ zacija na selu, pa su u tom pogledu formulisani i pred komuniste postav­ ljeni konkretni zadaci. Orijentacija na intenzivnije i sadržajnije djelovanje na selu predstavljala je jedan od značajnijih zaključaka konferencije. Kon­ 1034 Franjo Herljević—»Plima revolucionarnog radničkog pokreta i rad orga­ nizacije KPJ u Tuzli od 1937. do 1941. godine«—»Tuzla u radničkom pokretu i revo­ luciji«—»Tuzla—1979—str. 643. IMS »četrdeset godina«—Zbornik sećanja—knj. IV—Žarko Zgonjanin—»Oblas­ na konferencija SKOJ-a u Bosanskoj krajini«—str. 104/105. if»« »Građa o djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1921—1941 — Letak bosanskohercegovačke studentske omladine: »Draga braćo«—sredinom 1940—str. 481-483. 1037 Dana Begić—»Peta pokrajinska konferencija Komunističke partije Jugo­ slavije za Bosnu i Hercegovinu«—PRILOZI—3—Sarajevo—1967—str. 146/147. (Konferencija je održana u Sarajevu 27. i 28. jula 1940. godine). 402

ferencija je takođe ocijenila da stvaranje i jačanje partijskih organizacija u velikim industrijskim centrima predstavlja osnovni uslov za uspješno dje­ lovanje i razvoj KPJ u Bosni i Hercegovini, njen prvi zadatak u borbi za je­ dinstvo radničke klase i radničkog pokreta, za učvršćenje i proširivanje novim snagama antifašističkog, revolucionarno-demokratskog pokreta i vo­ deće uloge Komunističke partije u njemu. Istovremeno, analiza političke situacije u Bosni i Hercegovini pokazala je da se bosanskohercegovačka građanska politika svih nacionalnih i partijskih opredjeljenja duboko razi­ lazi sa stvarnim nacionalnim interesima naroda Bosne i Hercegovine i da se pitanje odgovornosti za sudbinu zemlje, čijoj nezavisnosti prijeti fa­ šistički agresor, pri čemu ima pomoć snaga unutrašnje reakcije, pred ko­ muniste u Bosni i Hercegovini postavlja kao prvorazredna zadaća u ispu­ njavanju istorijske uloge KPJ. Pokrajinska konferencija bila je prožeta uvjerenjem da izvan KPJ u zemlji nema političke snage koja je spremna da preuzme i snosi odgovornost za odbranu nezavisnosti Jugoslavije. Oni koji su legitimno odgovorni, odavno se povlače sa odbrambenog fronta. Sa ovim saznanjem i opredjelje­ njem u najdubljoj vezi je i stanovište konferencije o rješenju pitanja polo­ žaja Bosne i Hercegovine, na kome je građanska politika jedino znala da šovinistički raspiruje nacionalne suprotnosti i antagonizme. »Narodna auto­ nomija Bosne i Hercegovine, kaže se u Rezoluciji Pete pokrajinske konfe­ rencije KPJ za Bosnu i Hercegovinu, jedino je pravilno rješenje koje je zajednički interes muslimanskih, srpskih i hrvatskih masa. Narodnu autono­ miju Bosne i Hercegovine srpske i hrvatske mase mogu izvojevati samo u zajedničkoj borbi na čelu sa radničkom klasom«.'038 Najviše rukovodstvo partijske organizacije u Bosni i Hercegovini, Pokrajinska konferencija, u svome osnovnom dokumentu formulisala je opredjeljenje bosanskohercegovačkih komunista za narodnu autonomiju Bosne i Hercegovine. Osnovu toga opredjeljenja čini uvjerenje komunista Bosne i Hercegovine da srpska i hrvatska buržoazija teže podjeli Bosne i Hercegovine xadi osiguranja svojih klasnih i političkih interesa, dok se vodstvo JMO demagoški izjašnjava za autonomiju Bosne i Hercegovine, iako je godinama učestvovalo u hegemonističkim režimima koji su uništavali autonomiju, a prisustvom u vladi Cvetković-Maček potvrđuje da autonomističkom programu pretpostavlja držanje ministarskih položaja.10381039 Tako se Peta pokrajinska konferencija KPJ za Bosnu i Hercegovinu saglasila sa stavovima, koje su zastupali i u otvorenim pismima javnosti i narodima Bosne i Hercegovine, od kraja 1937. godine, formulisali napredni studenti Bosne i Hercegovine. Nastala inicija­ tivom komunista, ova pisma potvrđivala su da ideja demokratske autono­ mije Bosne i Hercegovine, zasnovane na principu nacionalne ravnopravnosti naroda u Bosni i Hercegovini, ima podršku cjelokupne demokratske omla­ dine Bosne i Hercegovine, kao i šire demokratske javnosti Bosne i Hercego­ vine. Sada, poslije Pete pokrajinske konferencije KPJ za Bosnu i Hercego­ 1038 PROLETER—br. 9—10—11—oktobar, novembar, decembar 1940—»Iz rezo­ lucije partijske konferencije KPJ za Bosnu i Hercegovinu«—(Tekst rezolucije ob­ javljen je takođe u GODIŠNJAKU ISTORIJSKOG DRUŠTVA BOSNE I HERCEGO­ VINE—god. X (1949—1959)—Sarajevo—1959—str. 48—51). Enver Redžić—»Nacionalno pitanje u političkoj aktivnosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1937—1940«—Napomena: 78—str. 138. 1(09 Rezolucija. . . stav V. 403

vinu, ideja narodne autonomije dobivala je značaj nacionalno-političkog pro­ gram a demokratskih, progresivnih snaga Bosne i Hercegovine nezavisno od njihove partijsko-političke i nacionalno-konfesionalne pripadnosti. Koncepci­ ja istorijske pokrajine Bosne i Hercegovine kao politički izraz i oblik sloge i ravnopravnosti naroda Bosne i Hercegovine, u ravnopravnom odnosu i polo­ žaju sa nacionalnim političkim jedinicama u Jugoslaviji imala je sve neop­ hodne elemente da suzbija srpsko-hrvatsko-muslimanske nacionalno-političke suprotnosti i u duhu demokratije i nacionalne ravnopravnosti gradi i utvrđuje jedinstvo Srba, Hrvata i Muslimana u Bosni i Hercegovini.1040 Pošto je izabrala Pokrajinski komitet i delegate za V zemaljsku kon­ ferenciju KPJ i usvojila Rezoluciju o zadacima organizacija KPJ u Bosni i Hercegovini, Peta pokrajinska konferencija uspješno je završila plodni tro­ dnevni rad. U razvoju KPJ u Bosni i Hercegovini i afirmaciji u političkom životu Bosne i Hercegovine ona predstavlja veoma značajan događaj. U nje­ nim zaključcima komunisti u Bosni i Hercegovini dobili su pouzdanu orijen­ taciju za svoju političku i organizacionu aktivnost na planu borbe za poli­ tičko jedinstvo radničke klase i širokih narodnih masa u demokratskom antifašističkom pokretu u jednom razdoblju, pritisnutom duboko protivrječnim i veoma složenim društvenim, političkim i nacionalnim odnosima. Jed­ na malobrojna organizacija K PJ, koja je u vrijeme održavanja konferencije imala oko 200 članova,1041 našla se licem u lice sa jednom teškom stvarnošću, uzavrelom od socijalnih, nacionalnih, političkih i ekonomskih problema. Njena snaga, međutim, izražavala se ne u broju članova, već u pouzdanosti njenih analiza i ocjena konkretne stvarnosti, razvojnog pravca njenog mije­ njanja i društvenih snaga koje nose te procese. Upornost u realizovanju za ključaka konferencije jačala je politički uticaj organizacija KPJ u Bosni i Hercegovini, usljed čega se neminovno širila njihova mreža u redovima rad­ ničke klase i radnih masa i povećavao njihov sastav. Pozitivan uticaj u tom smislu vršio je svakako GLAS SAVEZA RADNIKA I SELJAKA, odnosno GLAS SAVEZA RADNOG NARODA BOSNE I HERCEGOVINE, list pokre nut odlukom Pete pokrajinske konferencije sa zadatkom da u duhu opšteg političkog kursa Partije razm atra aktuelna pitanja koja se neposredno tiču uslova života i interesa radnog naroda Bosne i Hercegovine. Sazivanje i održanje Pete pokrajinske konferencije KPJ za Bosnu i Hercegovinu u ovo vrijeme nije bilo slučajno, već se nalazilo na liniji ispu­ njavanja odluke CK K PJ da se u cijeloj zemlji organizuju pokrajinske par­ tijske konferencije.1042 Cjelokupnim svojim pripremama, tokom i rezultatima, io« A—CK SKJ—MG—2043/4—Uglješa Danilović — »Peta pokrajinska konfe­ rencija za Bosnu i Hercegovinu«. Uglješa Danilović — navedeni prilog u Zborniku »Četrdeset godina« — knj. 3—str. 61/62. 1041 Pozivajući se na kopiju originalnog izvještaja o radu Pete pokrajinske konferencije. Dana Begić navodi da je u vrijeme održanja konferencije u Bosni i Hercegovini bilo 196 članova KPJ (PRILOZI—3—str. 150); Uglješa Danilović piše da je tada u Bosni i Hercegovini bilo »jedva 200 članova (A—CK SKJ—MG—2043/4), a Iso Jovanović ocjenjuje da je »pred V zemaljsku konferenciju KPJ« u Bosni i Hercegovini bilo 240 članova KPJ (A—CK SKJ—MG—2046)—S obzirom da u KPJ tada nije mogla da se vodi tačna evidencija brojnog sastava organizacija, kao i evidencija o ukupnom broju organizacija, ove brojke treba uzimati orijentaciono. 1042 Josip Broz Tito—n.dj.—5—»Partijski izvještaj iz Jugoslavije«—str. 200— (»Ovaj rad (tj. održavanje pokrajinskih konferencija) se sprovodi planski i proši­ 404

Peta pokrajinska konferencija KPJ za Bosnu i Hercegovinu činila je sastavni dio opšte aktivnosti i pripremanja KPJ za V Zemaljsku konferenciju. Od maja do avgusta održane su pokrajinske konferenoije u Srbiji, Sloveniji, Bosni i Hercegovini, Dalmaciji, Crnoj Gori i Hrvatskoj. U njihovom radu učestvovali su delegati iz mnogih organizacija, mahom iz industrijskih preduzeća, kao i iz sastava pokrajinskih komiteta, potvrđujući svojom sadržinom i zaključcima visok stepen organizovanosti, političke zrelosti i osposo­ bljenosti KPJ da, uprkos ilegalnim uslovima, stiče afirmaciju ozbiljne nacio­ nalne snage u društvenom i političkom životu zemlje. GLAS RADNIKA I SELJAKA u prvom dvobroju za juli-avgust 1940. godine pretežan broj priloga posvetio je razvijanju i tumačenju stavova Pete pokrajinske konferencije o najvažnijim pitanjima političkih odnosa u Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji i međunarodnom položaju zemlje. Već je ovaj dvobroj pokazao da KPJ u Bosni i Hercegovini ima u svojim redovima solidan krug darovitih političkih radnika, temeljnog marksističkog obrazo­ vanja i revolucionarnog iskustva, sa izrazitom sposobnosti izbora i osjećanja aktuelnih problema i jasnog, argumentisanog i uvjerljivog izlaganja svojih pogleda. Pojava GLASA RADNIKA I SELJAKA istovremeno je potvrdila svu opravdanost odluke o njegovom pokretanju. Uređivali su ga i njegovi najaktivniji saradnici bili su članovi Pokrajinskog komiteta i najistaknutiji komunisti u Sarajevu. Sekretar pokrajinskog komiteta Boriša Kovačević piše uvodnik u kome analizira spoljnu politiku vlade Cvetković-Maček i po­ kazuje da je ona jednako klasno motivisana kao i njena unutrašnja poli­ tika. To je »politika lažne neutralnosti, dvoličnjaštva — politika izdaje nacionalnih interesa Jugoslavije«. Ona je neizbježno takva, jer ova vlada cjelokupnu svoju politiku »stalno podređuje interesima srpskih i hrvatskih kapitalista«. Vođena klasnim interesima, vlada Cvetković-Maček-Korošec »prodaje zemlju Berlinu i Rimu i gura narod u bijedu, teror i ropstvo . . . (ona) neće slobodu narodima i nezavisnost Jugoslavije, jer garancija za tak­ vu Jugoslaviju leži u slobodnoj i narodnoj Jugoslaviji, koja bi se potpuno oslanjala na Sovjetski Savez«.1043 Osnovno pitanje — mira i nezavisnosti Ju­ goslavije — može riješiti uspješno, naglašava GLAS RADNIKA I SELJAKA, samo »narodna vlada«, koja predstavlja izraz »slobode i bratstva svih naroda Jugoslavije«, čiji program određuju težnje radnog naroda da se »ostvare narodne slobode, vojni savez sa Sovjetskom Unijom, zemljom socijalizma, radnika i seljaka, mira, slobode i bratske zajednice naroda«.1044 Jačanje sa­ veza radnika i seljaka, podvlači se u listu, bitan je uslov za vođenje uspješne borbe protiv politike izrabljivanja i ugnjetavanja radnog naroda koju vodi vlada Cvetković-Maček-Korošec. U Bosni i Hercegovini, međutim, savez rad­ ruje se na cijelu zemlju. Sve ovo treba zatim krunisati održavanjem zemaljskog kongresa«)—Krajem maja 1940. održana je Pokrajinska konferencija KPJ za Srbiju; 29. i 30. juna Pokrajinska konferencija KP Slovenije; 3. i 4. avgusta Pokrajinska konferencija KP Hrvatske za Dalmaciju; 16—18. avgusta Pokrajinska konferencija KPJ za Crnu Goru, Boku, Sandžak i Kosovo i Metohiju; 25. avgusta I konferencija KP Hrvatske). 1043 GLAS SAVEZA RADNIKA I SELJAKA—juli, avgust—1940—br. 1/2— »Spoljna politika današnje vlade«—str. 305/306—Prema napomeni pod br. 2 na str. 303. autor članka je Boriša Kovačević. 1044 GLAS SAVEZA RADNIKA I SELJAKA—isti broj—» . .. a kakvu vladu radni narod«—str. 307—310—(autor napomene pod br. 10 na str. 307 pretpostavlja da je članak imao naslov: »Kakva vlada postoji, a kakvu vladu radni narod želi«). 405

nika i seljaka ima velike 4 specifične zadatke. Borba za ravnopravnost Mu­ slimana, Hrvata i Srba biće utoliko plodnija i rezultatima značajnija koliko je savez radnika i seljaka politički aktivniji i uticajniji. Uspjeh u borbi za nacionalnu ravnopravnost u Bosni i Hercegovini prvenstveno je izraz poli­ tičke snage saveza radnika i seljaka. »Ta ravnopravnost može se ostvariti samo u jednoj demokratskoj narodnoj autonomnoj Bosni i Hercegovini u kojoj će radni narod imati vlast u svojim ru kam a. . . Stvaranje autonomne Bosne i Hercegovine jeste z a je d n ič k i in teres ra d n ik a i s e lja k a « .10*5 Specifični politički odnosi u Bosni i Hercegovini uslovljavaju poseban značaj saveza radnika i seljaka, u čijem se razvoju i učvršćivanju nalazi glavno težište političkog djelovanja komunista u Bosni i Hercegovini. U GLASU RADNIKA I SELJAKA formulisano je gledište prem a kome radne mase grada i sela predstavljaju one društvene snage koje nose borbu za rješavanje nacional­ nog pitanja i uspostavljanje autonomne Bosne i Hercegovine. Nacionalna ravnopravnost u Bosni i Hercegovini i autonomija Bosne i Hercegovine je socijalni i klasni interes radničke klase i seljaštva, jer je njihova socijalna emancipacija mogućna samo u uslovima u kojima je ostvarena nacionalna ravnopravnost u Bosni i Hercegovini i autonomija Bosne i Hercegovine kao oblik njene političke emancipacije i ravnopravnosti u demokratskoj državnoj zajednici slobodnih i jednakopravnih naroda Jugoslavije. Jedan od osnovnih elemenata specifičnosti naoionalno-političkih od­ nosa u Bosni i Hercegovini izražava se u neravnopravnom političkom polo­ žaju Muslimana. Tokom 20 godina država nije preduzela ništa da bi se »ispravile nepravde.prem a muslimanskom radnom narodu«, štaviše, u njego­ vom »ekonomskom, kulturnom, političkom i vjerskom tlačenju zajedno sa srpskom i hrvatskom učestvovala je i muslimanska buržoazija«, čiji su pred­ stavnici sjedili u svim »nenarodnim i diktatorskim režimima od prevrata do ovog današnjeg«. Muslimanski buržoaski politički vrhovi, ističe GLAS, »nose direktnu odgovornost za našu državnu politiku, kao što snose odgo­ vornost i za politiku, koja se provodi prema Bosni i Hercegovini uopšte i prema Muslimanima posebno«.10451046 Teško ekonomsko stanje u kome se na­ lazi, muslimanski radni narod može izmijeniti samo ukidanjem svog posto­ jećeg položaja, u kome je zapostavljen, neravnopravan i potlačen. Musliman­ ski radni narod nema ništa zajedničko sa muslimanskom politikom koju vode bogati trgovci, bankari i begovi. Svoj bolji život on može ostvariti samo u zajedničkoj borbi sa »braćom druge vjere . . . protiv današnje nenarodne vlade« u demokratskom pokretu čiju slavnu snagu čine radnička klasa i K PJ. Sporazum Cvetković-Maček u praksi je pokazao gdje se nalazi linija podjele vlasti i sfera uticaja između hrvatske i srpske buržoazije u zemlji, granica koju teži da pređe ofanzivna hrvatska buržoazija, a velikosrpska buržoazija čvrsto riješena da cjelokupno državno područje istočno od Bano­ vine Hrvatske ozakoni kao srpsku nacionalnu teritoriju. Bila su iznevjerena oče­ kivanja demokratske javnosti u vezi sa sprovođenjem Sporazuma. »Sve češći 1045 GLAS SAVEZA RADNIKA I SELJAKA—isti broj—»Savez radnika i selja­ ka«—str. 316—320— (autor članka je, po mišljenju pisca napomene pod br. 50 na str. 316. Hasan Brkić). iow GLAS RADNIKA I SELJAKA isti broj—»Položaj muslimanskog radnog svijeta«—str. 320—324— (autor ovog članka je Hasan Brkić). 406

su sukobi između srpske i hrvatske buržoazije zbog teritorijalnih pitanja, pisao je Tito početkom avgusta 1940. godine u komunističkom časopisu DIE WELT; Hrvati traže priključenje i drugih oblasti — Bosne i Vojvodine; srpska buržoazija, međutim, uključujući i opoziciju — radikale, demokrate, Jugoslavensku nacionalnu stranku — smatra da su Hrvati čak premnogo do­ bili i otvoreno istupa protiv daljeg popuštanja Hrvatima«.1047 Protiv sporazumijevanja srpske i hrvatske buržoazije, putem podjele teritorije istorijskih pokrajina Bosne i Hercegovine i Vojvodine, organiza­ cije KPJ u Bosni i Hercegovini (kao i u Vojvodini) imale su punu podršku cijele KPJ. Stanovište CK K PJ dosljedno su zastupale sve pokrajinske i nacionalne organizacije KPJ. Pokrajinska konferencija KPJ za Srbiju u usvojenoj Rezoluciji zahtijeva od komunista Srbije da vode »neumornu bor­ bu za slobodu i ravnopravnost svih ugnjetenih naroda, protiv velikosrpskih hegemonista svih boja i njihovih agenata kako u redovima radničke klase, tako i izvan njih, kao glavnih neprijatelja radničke klase Srbije i čitavog radnog naroda«.1048 Prva konferencija KP Hrvatske u posebnom stavu Rezo­ lucije izričito određuje: »Naročito mi komunisti Hrvatske moramo se boriti protiv imperijalističkih prohtjeva hrvatske buržoazije prema Bosni, Herce­ govini i Vojvodini«.1049 Borbom protiv velikosrpske buržoazije kao glavnog nosioca politike nacionalnog ugnjetavanja u zemlji, odnosno borbom pro­ tiv imperijalističkih prohtjeva hrvatske buržoazije prema Bosni i Hercego­ vini i Vojvodini, komunisti Srbije i Hrvatske ispunjavali su svoju prvu oba­ vezu i dužnost pripadnika revolucionarne proleterske partije da se na putu ukidanja sistema nacionalnog tlačenja dosljedno suprotstavljaju težnjama sopstvene buržoazije za priključenjem tuđih teritorija i ostvarenjem svoje dominacije u njima. Hronična bolest državnog uređenja monarhističke Jugo­ slavije, politika nacionalne neravnopravnosti i tlačenja dovela je, zahvalju­ jući vladajućim buržoaskim političkim vrhovima, državu na ivicu ponora, na kojoj se više nije mislilo na sudbinu države, već na očuvanje buržoaskog društvenog poretka u uslovima njene propasti. Mislilo se, praktično djelova­ lo i tražilo izlaz u korporativnom i totalitarnom sistemu po uzoru na fašistič­ ku Italiju i nacional-socijalističku Njemačku, prema kojima se »neutralna« politika vlade Cvetković-Maček-Korošec ispoljavala sve jasnijim pozitivnim odnosom, što je vlada izraziti je podređivala međunarodni položa j zeml je uticaju fašističkih sila osovine Berlin-Rim, KP.T je sve uspiešnije podizala i razvijala otpor patriotskih, demokratskih masa profašističkom političkom pravcu vlade, koja se kao vlada osjećala još samo u mjerama protiv KPJ. Za nju je primarno bilo da čuva kapitalistički društveni sistem, a ne državnu nezavisnost. Moralnopolitičko diskreditovanje vlade u širokoj političkoj jav­ nosti i narodu zbog njene nesposobnosti i nespremnosti da djeluie u smislu stabilnosti unutrašnjih odnosa i međunarodnog položaja zemlje, bilo je praćeno intenziviranjem aktivnosti i porastom uticaja K PJ u politiziranim širokim masama naroda. Na sve važnije unutrašnje i vanjske političke doga­ đaje K PJ je sada »pravovremeno reagirala« i u svakom konkretnom slučaju 1047 Josip Broz Tito—n.dj.—5—»Situacija u Jugoslaviji«—str. 128/129. 1048 PROLETER—br. 3—4, april—maj 1940—»Pokrajinska konferencija KPJ za Srbiju«—str. 14. 1049 PROLETER—br. 9—10—11; oktobar — novembar — decembar 1940— »Rezolucija I konferencije KP Hrvatske«—str. 11. 407

javno iznosila svoje poglede, ocjene i' stavove. Ona je to činila na razne načine — putem letaka, komunikeja, proglasa, članaka u partijskim listo­ vima i časopisima, u posebnim izdanjima i raznim publikacijama. »U posljed­ nja dva — tri mjeseca, saopštava Tito, pojavilo se više stotina hiljada ile­ galnih letaka. Proglas za 1. maj rasturen je u 70 000 primjeraka. Centralni komitet izdaje svoj organ PROLETER u 4 000 primjeraka. Sem toga, izlaze redovno mjesečni časopisi — KOMUNIST, organ Pokrajinskig komiteta Srbi­ je, DELO, organ Centralnog komiteta KP Slovenije, SRP i ČEKIĆ, organ Centralnog komiteta KP Hrvatske, ISKRA, organ Pokrajinskog komiteta Ma­ kedonije«.1050* Njima se u avgustu 1940. pridružio sarajevski GLAS RADNIKA I SELJAKA, organ Pokrajinskog komiteta K PJ za Bosnu i Hercegovinu, koji je štampan u 600—700 prim jeraka.,0S1

Dok je vlada pitanje nezavisnosti zemlje sve više potiskivala u pozadi­ nu svoje državne politike, uvjeravajući javnost da je »neutralna« linija politika m ira, a prijateljska saradnja sa Njemačkom i Italijom način očuvanja opstanka države, K PJ je glavnu svoju aktivnost usmjerila na odbranu ne­ zavisnosti Jugoslavije od njemačkih i talijanskih agresora, ocjenjujući da odbrana nezavisnosti zemlje predstavlja u ovom trenutku najrevolucionar­ niji od svih njenih zadataka u kome se stiču sva demokratska, progre­ sivna, istorijska slobodarska strem ljenja jugoslavenskih naroda, za čije ispu­ njavanje ona preuzima odgovornost pred radničkom klasom, narodima Jugo­ slavije, pred istorijom. Dok je proleterska, revolucionarna, socijalizmom motivirana i inspirisana partija razumjela da su autentični interesi rad­ ničke klase neodvojivi i integralno sadržani u najvišem interesu naroda — nacionalnoj slobodi, vlada »nacionalnog« Sporazuma je takođe shvatila da borba K PJ protiv njene politike »neutralnosti« i prijateljske saradnje sa Njemačkom i Italijom bitno pogađa i ugrožava interese njene klasne i državne politike. Zato ona sada progoni K PJ sa još većom upornošću, svjes­ na da se ona svojim djelovanjem na liniji odbrane nezavisnosti zemlje afirm ira u političkom životu kao značajna nacionalna snaga. Krajem jula 1940. godine Ministarstvo unutrašnjih poslova obavještava banske uprave 0 »promjenama« u političkom kursu K PJ. »Prema podacima kojima se raspolaže, komunistička propaganda suprotno svom ranijem sadržaju, cilje­ vima i metodu, treba da se u buduće manifestuje u neprijateljskom stavu 1 držanju prema Nemačkoj i I ta liji. . . I najbeznačajniji pokušaj ovakve propagande, a naročito ilegalne akcije, od velike je štete po važne državne in terese.. .«.1052 »Podatke« o kojima govori u svome aktu banskim upravama, Mini­ starstvo unutrašnjih poslova moglo je naći u mnogim ilegalnim lecima i proglasima rukovodstva KPJ, kao i u raznim legalno publikovanim prilozi­ ma i, sasvim izvjesno, nije bilo u dilemi ko u zemlji vodi borbu za nezavis­ 1050 Ibidem—str. 130. '«»i »Građa o djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini...« —»Bilješka o GLASU SAVEZA RADNIKA I SELJAKA 1940—1941«—str. 301. 1052 A BH BUDB—DZ—No 3719/1.8.1940. 408

nost Jugoslavije, kao što je, s druge strane, KPJ istovremeno sasvim tačno ocjenjivala antinacionalne posljediice vladine profašistički orijentirane dr­ žavne politike i u svome opredjeljenju za borbu protiv njemačkih i italijanskih fašističkih agresora nije odstupala od svojih programskih revolucionar­ nih ciljeva. Naprotiv, da bi se što bolje osposobila za ispunjavanje velikog zadatka — organizovanja demokratskih, patriotskih snaga za odbranu nezavisnosti Jugoslavije, rukovodstva KPJ i SKOJ-a pristupila su održavanju teorijskopolitičkih kurseva, na koje su upućivani odabrani kadrovi, da bi ih, poslije završenih kurseva, rasporedila na odgovornije nove dužnosti. KPJ se nije više mogla zadovoljiti metodom idejno-političke izgradnje komunista pomoću tzv. teorijskovaspitnih sastanaka. Situacija u zemlji postajala je svakodnevno složenija i zahtijevala od komunista više znanja, a od partijskih komiteta i organizacija više samostalnosti u neposrednom političkom djelovanju. Najprije je održan sedmodnevni kurs SKOJ-a u Bugojnu, tokom avgusta 1940, u organizaciji PK SKOJ-a za Bosnu i Hercegovinu. Preko 50 skojevskih rukovodilaca i članova KPJ slušali su predavanja posvećena problemima izgradnje i osposobljavanja organizacija SKOJ-a i njegovoj ulozi u pokreta­ nju i borbi mlade generacije za razvijanje i jačanje demokratije i antištašističkog pokreta u zemlji i odbranu njene nezavisnosti koju su ugroža­ vale fašističke sile Njemačka i Italija.1053 Kao i u drugim dijelovima zemlje, omladina je i u Bosni i Hercegovini predstavljala politički najaktivniju snagu i pouzdanog nosioca revolucionamo-demokratske, antifašističke linije KPJ u odbrani nezavisnosti zemlje. Poslije Pete pokrajinske konferencije organizacije KPJ u Bosni i Hercego­ vini proširuju se novim članovima, prvenstveno iz redova radnika i omladine, organizacije SKOJ-a privlače u svoj sastav mnoge omladince — radnike, stu­ dente, đake, seljake — Srbe, Hrvate i Muslimane — koji su aktivnošću u svojim sredinama — sindikatima, kulturnim, sportskim i drugim društvi­ ma i udruženjima — u redovima mlade generacije stekli ugled dobrih organizatora i predanih komunističkih boraca. Porast aktivnosti organizacija KPJ i SKOJ-a dolazio je do izražaja prvenstveno u vođenju uspješnih rad­ ničkih akcija za povećanje radničkih nadnica i druge oblike poboljšanja eko­ nomskog položaja radničke klase, a naročito u organizovanju i razvijanju demokratskog, protiuratnog, antifašističkog pokreta.1054 U društvenoj bazi, u radnim masama grada i sela izgrađivalo se jedinstvo radničkog pokreta na političkoj platformi i kursu koji je u procesu borbe definisala i formulisala KPJ. U vrhu SDPJ, međutim, na ovaj proces gledalo se sa podozrenjem, koje je bilo praćeno odavno podignutim optužbama protiv KPJ. »Mi smo uvijek bili za jedinstvo na jednoj mogućnoj osnovi, izjavljivao je Jovo Jakšić, ali odlučno moramo da odbijemo podli zahtjev o jedinstvu sa strane onih kojima je cijepanje pokreta zanat i koji bi htjeli 1053 II Sarajevo—MG—Hajro Kapetanović—»Kurs SKOJ-a u Bugojnu« Zbor­ nik »Četrdeset godina«—4—str. 321—324. iom »Građa o djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini...« —GLAS SAVEZA RADNIKA I SELJAKA — br. 3—4; septembar—oktobar 1940—»Prvi septembar u Prijedoru«—»Mostarski proletarijat manifestuje protiv imperijalističkog rata a za savez sa SSSR«—str. 337—339. 40 9

da se jedinstvo postigne na osnovi naše duhovne kapitulacije.«,oss U stavu stalne konfrontacije i opozicije prema K PJ, koja je uspjela da uspostavi i razvija aktivan politički kontakt sa značajnim progresivnim dijelom rad­ ničke klase, vodeći socijalisti bitno su doprinosili izolaciji SDPJ od masa radničke klase i radničkog pokreta, pa su iz takve realnosti neminovno u crnoj optici vidjeli perspektivu radničkog pokreta. Oni su više voljeli da se sklanjaju u sferu iluzija da se jedinstvo radničkog pokreta postiže ponav­ ljanjem inačela da je »sudbina radničke klase i njenog pokreta vezana za demokratiju« i da »bez priznanja demokratije nema i ne može biti duhov­ nog jedinstva radničke k lase. . . i jedinstva radničkog pokreta«, nego da se u živoj praksi u radničkom pokretu, neposrednim konkretnim djelovanjem bore za njegovo jedinstvo na konkretno određenim zahtjevima i interesima radničke klase. Podvlačenje značaja demokratije u izgradnji jedinstva rad­ ničke klase i radničkog pokreta koje nije bilo praćeno živom, neposrednom aktivnošću djelovalo je kao lamentacija nad sopstvenom izolacijom i sve izrazitijom nemoći da se proces revolucionarno-demokratskog jedinstva rad­ ničkog pokreta okrene drugim, tj. željenim pravcem. Kada su, međutim, socijalisti dolazili u radničke organizacije, oni su nastojali da radnicima sugeriraju svoje poglede o jedinstvu, u kojima su radnici prepoznavali na­ m jere da se njihov pokret vrati nazad, u stare oblike i metode unutrašnje konfrontacije.1051056 Radnička klasa nije bila spremna da slijedi reformističku socijalističku politiku, koja je imala više razumijevanja za nedemokratske i protivradničke sporazume političkih vrhova jugoslavenske buržoazije, nego spremnosti da se zalaže za konkretne zahtjeve i izvorne socijalističke inte rese radnika. Na godišnjicu Sporazuma Cvetković i Maček izmi jenjali su zdravice, u kojima su istakli značaj Sporazuma za unutrašnje odnose i međunarodni položaj Jugoslavije. Po Mačekovoj ocjeni, najveći značai Sporazuma je u tome što je državi osigurao mir, »jer Jugoslavija može biti sigurna da će se u prijateljstvu sa Niemačkom i Italijom sačuvati od rata«. Po riječima Cvetkovića Sporazum je obnovio slogu naroda, koji je, »duhovno ujedinjen, spre­ man da svakoga časa brani granice svoje domovine«.1057 Razlike u ocjeni Spora­ zuma njegovih tvoraca, izražene u svečarskim zdravicama, već povodom nje­ gove godišnjice bile su očigledne. Dok je Maček isticao kako je Sporazum osigurao Jugoslaviji mir, Cvetković je naglašavao doprinos Sporazuma sprem­ nosti »duhovno ujedinjenog naroda« da brani granice domovine. Međutim, duboko su se slagali u onome što nisu tim povodom rekli, a praktičnim djelovanjem obilno potvrđivali — da ne vjeruju ni u uklanianje ratne opas­ nosti i da nisu spremni da organizuju odbranu nezavisnosti i integriteta Jugo­ slavije. Povodom godišnjice Sporazuma Cvetković-Maček Tito je dao sljedeću ocjenu njegovog sprovođenja: »Niko ne može da kaže da li neće već sutra navaliti na narode Jugoslavije — oslabljene i razoružane protunarodnom politikom vlade Cvetković-Maček-Korošec, tuđe imperijalističke okupatorske 1055 Jovo Jakšić— »Jedinstvo i demokratija radničkog pokreta«—SNAGA. bi. 8—avgust 1940—str. 115. u» RADNIČKI TJEDNIK—List za socijalna i ekonomska pitanja—Zagreb— br. 12—9. kolovoza 1940.—»Cjepači na djelu«—str. 1. 1057 Dr Ivan Ribar—n.dj.—IV—str. 140. 410

armije da bi učvrstile u našoj zemlji pozicije koje je za njih pripremila »peta kolona«, koja ima svoje predstavnike i u sadašnjoj jugoslavenskoj vladi«. Iz takve ocjene nužno je proizlazio stav: »Neposredni interes svako­ dnevne borbe . . . radnih masa . . . nameće tim masama da se b o r e za ru šen je današnjeg režim a, koji predstavlja opasnost za mir, za nezavisnost za bolji život radnih masa i naroda Jugoslavije, da se bore za jednu istinsku na­ rodnu vlast oslanjajući se na savez radnika i seljaka. . . Borba za savez rad­ nika i seljaka m o ra. . . danas da . . . bude centralna zadaća za svakog ko­ munistu u zemlji«.105® Uz godišnjicu početka II imperijalističkog rata i sklapanja Sporazu­ ma Cvetković-Maček, PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu objavio je poseban proglas Radnom narodu Bosne d Hercegovine. »Godina dana od početka II imperijalističkog rata, kaže se u Proglasu, donijela je zaoštravanje su­ protnosti između imperijalističkih zemalja«, koje mogu da prerastu u rat između imperijalističkih tabora i opštu katastrofu. »Dok imperijalističke sile rade na tome da prošire rat na nova i nova područja, dotle Sovjetski Savez ostajući vjeran svojoj politici mira jača svoj međunarodni položaj. . . Danas je Sovjetski Savez dtiboko ušao u Srednju Evropu i izbio na Dunav. Paktom o nenapadanju sa Njemačkom on je presjekao. . . planove Londona i Pariza da narode SSSR-a uvuku u r a t . . . Odbijajući da sklopi pakt o uzajamnoj pomoći sa Sovjetskim Savezom, vlada Cvetković-Maček-Korošec . . . gotova je da žrtvuje i nacionalnu nezavisnost samo da bi održala klasnu vlast kapitala. . . Soprazum Cvetković-Maček . . . nastavlja se u znaku otvo­ rene diktature i borbe hrvatske i srbijanske buržoazije za Bosnu i Hercego­ vinu, zato ko će više da izrabljuje i porobljava narode Bosne i Hercegovine. U toj borbi za Bosnu i Hercegovinu ne zaostaju ni muslimanska gospod a... lažnom parolom autonomije Bosne i Hercegovine«. Iznoseći ove ocjene o međunarodnim odnosima i političkom stanju u zemlji, PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu obraća se Radnom narodu Bosne i Hercegovine da uporno jača savez radnika i seljaka, da se bori za narodnu autonomiju Bosne i Hercegovine, za obaranje vlade Cvetković-Maček-Korošec i uspostavljanje vlade radnog naroda, koja će u interesu očuvanja nezavisnosti zemlje sklo­ piti vojni savez sa Sovjetskim Savezom, »kulom mira i slobode«.10581059 U komunističkom dijelu jugoslavenskog radničkog pokreta vladalo je čvrsto uvjerenje da vlada SSSR-a svojom međunarodnom politikom djeluje u interesu očuvanja mira u svijetu, da eksploatisane i nacionalno ugnjetene narodne mase svoje socijalno i nacionalno oslobođenje mogu ostvariti samo u nerazrušivoj povezanosti sa Sovjetskim Savezom, koji vodi »politiku mira i slobode«. Zato je PK KPJ u paktu o nenapadanju Sovjetskom Savezu sa Hitlerovom Njemačkom, u izbijanju SSSR-a na obale Dunava, u »slobodnom i dobrovoljnom priključenju baltičkih naroda« Sovietskom Savezu vidio samo revolucionarni, socijalistički način osiguranja Sovjetskog Saveza od rata, kao i naroda »oslobođene Besarabije i Sjeverne Bukovine« i baltičkih naroda Estonije, Letonije i Litvanije. Ovi »uspjesi Sovjetskog Saveza, ističe 1058 Josip Broz Tito—n.dj.—5—»Godina dana Sporazuma Cvetković-Maček«— str. 152—154. 1059 »Građa o djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini...« —»Radnom narodu Bosne i Hercegovine«—Sarajevo—septembra 1940. Pokrajinski komitet KPJ za Bos­ nu i Hercegovinu—str. 489—491. 411

u proglasu PK K PJ za Bosnu i Hercegovinu, su isto tako i uspjesi među­ narodnog proletarijata i čitavog čovječanstva«.1060 S druge strane, sasvim suprotno KPJ, socijalisti su u ovo vrijeme pot­ puno izjednačavali politiku Sovjetskog Saveza i fašističke Njemačke, dikta­ turu proletarijata i fašističku diktaturu, a pakt o nenapadanju Sovjetskog Saveza sa Njemačkom proglašavali najvećim izdajstvom socijalizma. Me­ đutim, vjerovanje da SSSR predstavlja »kulu mira i slobode« nije dezaktiviziralo K PJ da izgrađuje svoju samostalnu politiku,1061 da se u iazdoblju kulminiranja opšte krize države, njenog unutrašnjeg i međunarodnog položaja, afirm ira kao pouzdana nacionalna snaga, koja svoju opredijeljenost socija lizmu potvrđuje borbom za nacionalnu nezavisnost Jugoslavije. Istovremeno, kritički odnos socijalista prema Sovjetskom Savezu, koji je imao svoje oprav­ danje i osnovu, nije mogao biti zamjena za povlačenje sa unutrašnjeg fronta borbe za demokratiju, koja se u konkretnim jugoslavenskim uslovima nije mogla voditi u smislu engleskog uzora, jer je imala sasvim određene jugo­ slavenske probleme, pa je neminovno morala da dobije i konkretne jugosla­ venske oblike; kao ni zamjena za nedostatak svakog kritičkog stava prema profašističkoj međunarodnoj političkoj orijentaciji vlade, koji je nužno bio pračen pasivnošću socijalista u borbi za nezavisnost zemlje. Vodstvo K PJ zahtijevalo je od komunista da politički djeluju svugdje »gdje se nalaze radne mase. Usred tih masa sami oni m oraju da se bore za pobjedu svoje politike«.1062 Radne mase nalazile su se ne samo u fabrikama, selima, školama, univerzitetima, već i u vojnim kasarnama. U njima je KPJ takođe morala da organizuje »borbu za pobjedu svoje politike« naročito sada, kada se vojska nalazila pred zadatkom da štiti nezavisnost države, a defetističke snage radile u njoj na slabljenju duha otpora fašističkim osva­ jačim a. Centralnom komitetu K PJ bilo je poznato da se i u vojnim vrhovima nalaze profašistički orijentirani i kapitulantski raspoloženi elementi i stoga je sa velikom upornošću nastojao da i u vojsci prokrči put liniji odbrane nezavisnosti zemlje. Vođena u ilegalnim uslovima, ova politička aktivnost KPJ, ma koliko bila delikatna i skopčana sa izrazitim opasnostima, nije ni trebala ni mogla da ostane neispoljena. Naprotiv, njen smisao je i bio u tome da se iskazuje u političkim raspoloženjima i opredjeljenju vojnika protiv slabljenja odbrambene sposobnosti vojske u interesu fašističkih agre­ sora, u njihovom aktivnom stavu za odbranu državne nezavisnosti. U tom smislu K PJ je uspješno koristila pozivanje rezervista na povremene vojne vježbe i od svojih članova, vojnih rezervista, zahtijevala da u vojsci nastave političku aktivnost i tumače partijsku liniju u vezi sa agresivnim težnjama fašističkih sila Njemačke i Italije prema Jugoslaviji. Za suzbijanje »komu­ nističke propagande« u vojsci političke i vojne vlasti sada su primjenjivale pooštrene metode kontrole politički nepouzdanih lica, njihovo 'hapšenje i interniranje u specijalne logore za političke protivnike režima.1063 Tokom posljednje dvije godine aktivnost K PJ sadržajno se toliko oboga­ tila i u širinu razvila da se, uprkos nelegalnom položaju, izrazito osjećao njen uticaj u svim osnovnim tokovima političkog života. Povezana mnogo«*> Ibidem—str. 490. 1061 kao pod 1058—str. 154. 1062 Ibidem. 1063 A BH—BUDB—DZ—No 5130/17.9.1940. 412

strukim nitima sa radničkom klasom, aktivna u nacionalnim pokretima po­ tlačenih naroda, KPJ je bila izrasla u političku snagu, koju je buržoaska reakcija morala da uvažava i kad je progoni, a demokratske i progresivne snage u društvu sve dublje joj izražavale simpatije i spremnost da je slijede na putu, koji je ona, zajedno sa radnim masama, temeljito i uspješno kr­ čila. Bili su se stekli svi uslovi da se — poslije pokrajinskih i nacionalnih partijskih konferencija — održi opšti jugoslavenski skup komunista iz svih dijelova zemlje, da se njime obilježi završetak jedne značajne faze u raz­ voju KPJ i istovremeno početak nove etape. Staviše, sam razmah antifašistič­ ko, revolucionarno-demokratskog, socijalno i nacionalno oslobodilačkog po­ kreta zahtijevao je održavanje takvog jugoslavenskog komunističkog skupa. U junskom izvještaju Sekretarijatu IK Kl nagoviješteno održanje zemaljskog kongresa KPJ, kojim je trebalo da se dovrši dvogodišnji posao organizacionog sređivanja i učvršćenja KPJ, moglo je da se realizuje u oktobru 1940. go­ dine u obliku Pete zemaljske konferencije. O stvarnom kongresnom karakteru Zemaljske konferencije govore te­ meljite organizacione pripreme, kao i širok krug pitanja koja je ona raz­ matrala. Tito je gotovo dva mjeseca radio na izvještaju o razvoju KPJ od IV (1934) do V (1940) zemaljske konferencije. Pored Titovog izvještaja, od velikog značaja za formulisanje strategije i taktike KPJ bili su referati o političkoj situaciji, nacionalnom pitanju, o radu KPJ u vojsci itd. Pripre­ manje prva dva referata bilo je povjereno Edvardu Kardelju i Moši Pijade, a referat o radu u vojsci Mitru Bakiću i Vladi Popoviću. Zbog načelnih primjedaba koje su imali Tito i članovi Sekretarijata Kardelj i Đilas, nacrt referata o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji Moše Pijade nije prihvaćen, pa je u nedostatku vremena da se sa M. »Pijade, koji se nalazio u Beogradu, izvrši razmjena mišljenja, izrada ovog referata povjerena Đilasu, a Borisu Kidriču izrada referata o agitaciji i propagandi.11094 Osnovna kritička primjedba na nacrt referata M. Pijade odnosila se na to što je, pod uticajem Staljina, nacionalno pitanje definisao kao seljačko pi­ tanje i na taj način jako suzio njegovu društvenu sadržinu i osnovu.10“5 Osim toga, nije bilo prihvaćeno ni njegovo gledište da se makedonski i crno­ gorski narod nisu još konstituisali kao nacije, već da se nalaze u procesu nacionalnog afirmiranja, kao ni shvatanje o Muslimanima, koji su »uglavnom opredijeljeni konfesionalno, a ne naoioaialno« i da se proces njihovog nacio­ nalnog opredjeljivanja (u srpskom i hrvatskom smislu) »i sad vrši veoma sporo«.106415066 Ali, ni referat o nacionalnom pitanju koji je podnio Đilas nije dobio opštu podršku konferencije. U referatu je, naime, zadržano gledište M. Pijade da se Muslimani nalaze u procesu nacionalnog opredjeljivanja kao Srbi i Hrvati. Delegat iz Bosne i Hercegovine, sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu, Mustafa Pašić oponirao je tom shvatanju. »Ne slažem 1064 Josip Broz Tito—n.dj. — 6—Hronologija — str. 297—(objašnjenje Dr Pero Damjanović). 1065 Dr Dušan Lukač—»Radnički pokret u Jugoslaviji i nacionalno pitanje 1918—1941«—10. Doprinos V zemaljske konferencije formulisanju definitivnog pro­ grama narodnooslobodilačke borbe naroda Jugoslavije—str. 362. 1066 A—CK SKJ—Fond CK KPJ — br. 14—12, 1940—Moša Pijade—Teze o nacionalnom pitanju (1. sveska)—str. 22. 413

se, kazao je, sa referatom po pitanju Muslimana. On je rekao da Muslimani nisu etnička grupa, već ili Srbi ili Hrvati. S time potpomažemo hrvatsku ili srpsku buržoaziju. Samo vrhovi Muslimana se osjećaju Srbima ili Hrvatima. Narod kaže da je Bosanac, ali ne Srbin ili Hrvat. Muslimani nisu formirana nacija, ali jesu etnička grupa. JMO izgleda da je vjerska organizacija, ali njih veže autonomija. Naš je stav autonomija. Hrvatska i srpska buržoazija vode pregovore o p o d je li Bosne. Protiv toga! I srpske i hrvatske mase mora­ mo pridobiti za autonomiju Bosne, pod rukovodstvom proletarijata. Nacio­ nalno pitanje moramo postaviti i prema raspoloženju naroda. Muslimani su ponegdje kompaktni (mesta sa stotinu procenata), ali ima i izmešano«.1067 Učestvujući u diskusiji o agrarnom, seljačkom i nacionalnom pitanju, Tito je, prema bilješkama zapisničara konferencije, rekao: »1) Hrvatsko pi­ tanje je riješeno kao buržoasko. Ali ni za buržoaziju nije potpuno (pod­ muklo se bore). Postoji klica velikohrvalske ugnjetačke tendencije. 2) Se­ ljačko pitanje u Hrvatskoj uopće nije riješeno, još jače terete su dobili. 3) Bosna je jedno zbog vjekovnog zajedničkog života, bez obzira na vjeru«.KW J Rezolucija, koju je na kraju petodnevnog rada usvojila Peta zemaljska konferencija sadrži kritički osvrt na rad KPJ u periodu 1934— 1940. i osnove revolucionarne strategije i taktike KPJ u uslovima II imperijalističkog rata. Podijeljena na poglavlja prem a osnovnim zadacima KPJ u novom razdob­ lju, Rezolucija je posebno razradila i istakla značaj borbe protiv rata i borbe za nacionalnu ravnopravnost i slobode u procesu ostvarivanja definisane strategije KPJ. Na planu borbe protiv rata zadaci KPJ određeni su njenom ulogom u borbi za nezavisnost naroda Jugoslavije i protiv uvlačenja Jugoslavije u rat. U tom pogledu Rezolucija V zemaljske konferencije zahtijeva od KPJ da neumorno otkriva ratne ciljeve imperijalističkih osvajača iz oba zaraće­ na tabora i da se uporno bori protiv imperijalističkog rata, za mir bez kontribucija i osvajanja tuđih teritorija; da uporno otkriva agente oba imperijalistička tabora u vladi i izvan nje, koji svojim djelovanjem ugrožava­ ju nezavisnost naroda Jugoslavije; da se istrajno bori protiv kolebljive po­ litike vlade Cvetković-Maček i odlučno traži oslanjanje na SSSR sklapanjem pakta uzajamne pomoći između Jugoslavije i SSSR-a; da vodi odlučnu borbu protiv pretvaranja Jugoslavije u kolonijalnu bazu fašističkih osovinskih sila za ostvarenje njihovih ratnih ciljeva. Borba za nacionalnu ravnopravnost potlačenih naroda i nacionalnih manjina Jugoslavije bitan je i neodvojiv elemenat borbe za nezavisnost na­ roda Jugoslavije. Stoga Konferencija zahtijeva od KPJ da se nepokolebljivo zalaže za ravnopravnost i pravo samoodređenja svih naroda u Jugoslaviji; za slobodu i ravnopravnost svih nacionalnih manjina u Jugoslaviji; za istrajnu borbu protiv kolonizatorskih metoda srpske buržoazije u Makedoniji, Kosovu, Metohiji i Sandžaku; u Rezoluciji se naglašava da borba za nacio­ nalnu ravnopravnost potlačenih naroda, za slobodu i ravnopravnost nacio­ nalnih manjina može biti uspješna i plodotvorna ako je istovremeno okre­ nuta i protiv njemačkih, italijanskih i drugih imperijalista i njihovih jugo­ 1067 a —CK SK J—V zemaljska konferencija—Zapisnik—Rezolucija—Komunike—Diskusija—Bosna—str. 27. 106« Josip Broz Tito — n.dj. — br. 6—str. 43. 4 14

slavenskih agenata ustaša, federalista i drugih u redovima ugnjetenih na­ roda i nacionalnih manjina. U sklopu zadataka u borbi za nacionalnu ravnopravnost i slobodu Peta zemaljska konferencija posebno zahtijeva od KPJ u cjelini da vodi »borbu protiv pokušaja srpske i hrvatske buržoazije da međusobno dijele Bosnu i Hercegovinu i ne pitajući narode tih oblasti. Mi komunisti smatramo, podvlači se u Rezoluciji, da narodi Bosne i Hercegovine treba da se sami slobodno opredijele i nađu rješenje za uređenje u tim oblastima putem auto­ nomije i slično«.1069 Nezavisnost Jugoslavije i ravnopravnost naroda i nacionalnih manjina Jugoslavije stoje u odnosu uzajamne uslovljenosti, dijalektičkog jedinstva. Koliko su narodi Jugoslavije ravnopravni i slobodni, toliko jc bezbjedna i čvrsta nezavisnost Jugoslavije. Jedno je pretpostavka drugog. Nema nezavis­ nosti Jugoslavije bez ravnopravnosti i slobode njenih naroda. I obratno. Nezavisnost Jugoslavije učvršćuje slobodu i ravnopravnost njenih naroda. Onaj ko se bori za nezavisnost Jugoslavije od imperijalističkih agresora i osvajača, mora u Jugoslaviji da se bori za ravnopravnost njenih naroda protiv sistema nacionalnog tlačenja i njegovih buržoaskih nosilaca. Hegemonističke snage potkopavaju nezavisnost Jugoslavije iznutra, a agresivni fašistički imperijalizam ugrožava je spolja. Interes hegemonista da održe stečene pozicije i interes fašističkih agresora da pokoravanjem Jugoslavije u njoj osvoje i učvrste svoje pozicije klasno se susreću. Između hegemonista i fašističkih agresora uspostavlja se odnos uzajamnog podržavanja i saradnje. Hegemonistički elementi olakšavaju fašističkim agresorima ostvarenje njihovih ciljeva, a fašistički agresori spremni su da zaštite klasne interese hegemonističkih elemenata. Tako se hegemonistički elementi preobražavaju u fašističke saradnike agresora, a fašistički agresori su ma putu da u Jugo­ slaviji postanu stvarni hegemonisti. Nosioci politike nacionalne neravnoprav­ nosti postaju grobari nacionalne nezavisnosti Jugoslavije. Istorijska zasluga KPJ u tome je što je svojom borbom za nacionalnu ravnopravnost primorala političke vrhove jugoslavenske buržoazije da pokažu svoj klasno motivirani defetizam prema nezavisnosti zemlje kojom su vladali i što je, istovremeno, svojom dosljednom borbom za nezavisnost Jugoslavije natjerala političke vrhove jugoslovenske buržoazije da se pred licem naroda Jugoslavije otkriva­ ju kao protivnici njihove nacionalne ravnopravnosti. Peta zemaljska konferencija K PJ sačinila je komunistički projekt ju­ goslavenske federacije, koji je predstavljao istorijsko-političku soluciju nače­ la samoodređenja jugoslavenskih naroda u obliku ravnopravnih nacionalnih političkih jedinica i višenacionalnih istorijskih pokrajina. U tom projektu pitanje položaja Bosne i Hercegovine rješava se oblikom autonomije ili dru­ gim sličnim oblikom. Time je prihvaćeno stanovište, koje su Narodni stu­ denti Bosne i Hercegovine zastupali od kraja 1937. da bi ga Peta pokrajin­ ska konferencija K PJ za Bosnu i Hercegovinu krajem jula 1940. godine usvo­ jila i potvrdila kao nacionalno-politički program komunista Bosne i Herce­ govine. Istovremeno, dopuštajući mogućnost drugog, autonomiji sličnog obli­ ka i položaja Bosne i Hercegovine u jugoslavenskoj federaciji. Peta zemalj1069 Josip Broz Tito—n.dj. — 6—Rezolucija V zemaljske konferencije Komu­ nističke partije Jugoslavije — str. 61—64. 415

ska konferencija izbjegla je da kruto formuliše stanovište KPJ o obliku višenacionalne istorijske pokrajine Bosne i Hercegovine rukovodeći se pri tome principom da je izbor oblika višenacionalne istorijske pokrajine Bosne i Hercegovine prije svega stvar samih njenih naroda, da to treba da bude onaj oblik koji najviše odgovara istorijskim težnjama naroda Bosne i Herce­ govine da žive u slozi i ravnopravnosti unutar Bosne i Hercegovine kao i u ravnopravnom položaju sa ostalim narodima Jugoslavije. Bitno je da oblik istorijske pokrajine Bosne i Hercegovine svojim ravnopravnim položajem u jugoslavenskoj federaciji postane neprelazan zid težnjama iz Srbije i Hrvat­ ske za anektiranjem ili podjelom Bosne i Hercegovine. U autonomnom, od­ nosno autonomiji sličnom položaju Bosne i Hercegovine Peta zemaljska kon­ ferencija vidjela je rješenje, koje se najuspješnije suprotstavlja planovima srpske i hrvatske buržoazije da međusobno dijele teritoriju Bosne i Hercego­ vine. Autnomija Bosne i Hercegovine je nacionalno i istorijsko pravo njenih naroda, jer, po Titovim riječima, »Bosna je jedno zbog vjekovnog zajednič­ kog života njenih naroda bez obzira na vjeru«.

Poslije Pete zemaljske konferencije KPJ komunisti u Bosni i Hercego­ vini će borbu za nezavisnost Jugoslavije dublje osmišljavati i uspješnije pove­ zivati sa borbom za ravnopravnost naroda Jugoslavije koju im osigurava njeno federativno uređenje, kao i sa borbom za narodnu, demokratsku autonomiju Bosne i Hercegovine u sklopu demokratske jugoslovenske fede­ racije. Odbrana nezavisnosti Jugoslavije pod rukovodstvom KPJ otvarala je demokratskim snagama u Jugoslaviji i Bosni i- Hercegovini perspektivu nacionalne ravnopravnosti u obliku jugoslavenske federacije i autonomne Bosne i Hercegovine u njoj, a perspektiva jugoslavenske federacije sa auto­ nomnom i ravnopravnom Bosnom i Hercegovinom integrisala se u borbi za odbranu nacionalne nezavisnosti Jugoslavije. K PJ nije imala iluzija da će se fašistički agresori zaustaviti na granicama Jugoslavije, niti da će državno-politički vrhovi jugoslavenske buržoazije klasne interese pretpostaviti nacio­ nalnim i iz defetista preobratiti se u patriote. Nacionalni defetizam je prvi potomak nacionalnog ugnjetavanja, a patriotizam je uvijek bio pravo ime nacionalne slobode i ravnopravnosti. Socijalisti su imali sluha da osjete jačanje lijevih tendencija u radnič­ kom pokretu i porast uticaja KPJ u radničkoj klasi, ali nisu imali snage da odbace stereotipnu ideološku formulu, po kojoj su komunisti najveći krivci što sistem demokratije u mnogim zemljama Evrope trpi poraze. Netole­ rantnost prema KPJ (koja nije bila samo jednosmjerna, već uzajamna, reci­ pročna) opredjeljivala je njihove negativne ocjene političkog djelovanja i afirmacije K PJ u demokratskim, antihegemonističkim nacionalnim pokreti­ ma. Šef SDPJ dr Živko Topalović tvrdio je da je »dolaskom na vlast hrvatskih nacionalista komunističkoj politici razbijena baza za manevrisanje«.1070 Po njemu sve demokratske grupacije, poučene »gorkim iskustvom«, odbacile su svaki oblik saradnje i »zajednice sa komunistima«. Tako su socijalisti su­ 10» Dr 2ivko Topalović—»Razvitak unazad« — SNAGA—br. 1940—str. 147/8.

416

10—oktobar

gerirali demokratskoj javnosti da se KPJ našla usamljena i odvojena »od stvarnog života i njegovih socijalnih snaga«, pa joj još samo preostaje da »nemoć komunističkog pokreta« nadoknađuje propagandom »snage ruske države«. Stvarnost je, međutim, osporavala Topalovićeve ocjene da se KPJ nalazi »u punome rastrojstvu, slomu i sve većoj usamljenosti«. Procesi u radničkom i demokratskom pokretu ne samo da su pogodovali intenzivni­ jem razvijanju aktivnosti KPJ i njenom izlasku na širi nacionalni plan nego je istovremeno i KPJ sve izrazitije uticala na razvojni pravac političkih pro­ cesa i tokova u zemlji. Socijalistička kritika »nemoći« komunističke politike nije se preobraćala u moć socijalističke politike, niti je bila izraz njene moći. U stvari, sopstvena politička nemoć nije mogla da se prevaziđe i na­ doknadi »moćnom« kritikom protivnika. Kritika u politici uspješna je samo u mjeri koliko je to kritika praksom, jer je politika sama po sebi čin prak­ se. Držeći se čvrsto klasne baze, radničke klase, KPJ je imala sluha za vi­ talne, egzistencijalne nacionalne interese zemlje i upornom borbom za nacio­ nalnu ravnopravnost, demokratske slobode i nezavisnost Jugoslavije zauzi­ mala je na nacionalnoj areni čvrste položaje. U SDPJ to su predstavljali kao »bezobzirno razbijanje« radničkih organizacija u ime imaginarne »su­ trašnje revolucije«, koja nikako ne dolazi. Opredijeljeni za reformistički put u socijalizam, socijalisti su utoliko glasnije negirali i odbacivali revoluciju, ukoliko su revolucionarni elementi i tendencije u društvenim i političkim odnosima bili izrazitiji. Odbrana nezavisnosti zemlje, neposredno aktuelna poslije njemačke okupacije Francuske, zahtijevala je okupljanje i ujedinjenje svih demo­ kratskih nacionalnih snaga. Shvatilo se to i u SDPJ, na svoj način, dosljedno svome socijalističkom političkom stilu. U vodećem krugu bosanskohercegovačkih socijalista o očuvanju nezavisnosti zemlje više se razmišljalo nego što se djelovalo. Kao da su se zadovoljavali načelnim obrazlaganjem svojih stavova o jedinstvenoj nacionalnoj državi, pa je odbrana nezavisnosti Jugo­ slavije imala značaj odbrane samog principa takve države. Razmišljanje je imalo kružni tok, u kome se početak spojio sa krajem. Jugoslavenska država je, piše Sreten Jakšić, »kruna borbe jugoslavenskih plemena kroz nekoliko vekova«. Politički, ekonomski, socijalni i kulturni napredak naroda mogućan je »samo u s lo b o d n o j i nezavisnoj narodnoj državi«. Kao što su »daleko od svakog šovinizma«, radnici i radnička omladina bezuslovno će se boriti »za slobodu i nezavisnost svoje zemlje«, jer smatraju da »njihova zemlja ne ugnjetava ni jedan strani narod«, a, s druge strane, jugoslavenska radnička klasa nema nikakvih osvajačkih namjera prema bilo kome susjedu Jugo­ slavije. Socijalisti podržavaju »načelo mirovne i neutralne politike naše zemlje« izraženo u stavu: »Tuđe nećemo, a svoje nedamo«. U tome načelu sadržana je »tradicija i etika jugoslavenskih plemena od njihovog dolaska u ove krajeve jugoistočne Evrope«. Vjerni nacionalnoj tradiciji »najnapredniji delovi naroda i sva omladina« prednjače u borbi za održanje »jedinstvene, slobodne, nacionalne države, za njenu samostalnost i nezavisnost«.1071 U Jakšićevom razmišljanju o slobodi i nezavisnosti zemlje izostala je svaka potreba i riječ kritike političke prakse nacionalnog ugnjetavanja i neravnopravnosti, kao i prihvatanje realnosti da je Jugoslavija i formalno 1071 Sreten Jakšić — »Sloboda i nezavisnost zemlje« — SNAGA—br. 11—no­ vembar — 1940—str. 163. 417

prestala da postoji kao centralistička, jedinstvena, nacionalna država. Bilo je to zatvaranje očiju pred stvarnosti, koja se promijenila i sastavom i oblikom. Nacionalno jedinstvena jugoslavenska država održavala se još samo kao himera i kao obmana. Nacionalna neravnopravnost i ugnjetavanje ubrza­ li su njenu unutrašnju dekompoziciju. Ko je ozbiljno mislio da brani ne­ zavisnost Jugoslavije, m orao je da shvati da se prva linija te odbrane nalazi na (unutrašnjem frontu. U spremnosti antifašističkih snaga da brane nezavis­ nost zemlje, socijalisti su željeli da vide njihovu motivaciju da brane nacio­ nalno jedinstvenu državu. Takav način razmišljanja nije vodio u akciju, a odbrana nezavisnosti zemlje zahtijevala je i značila opštenarodno ratno konfrontiranje agresoru u ime nacionalne slobode, koja se ne potčinjava ni­ kakvom obliku države, a pogotovo ne onom koji je djelovao kao faktor razaranja snaga nacionalnog optora imperijalističkim osvajačima. Na liniji idejno-polifičkog uspona i opšteg napredovanja radnički pok­ ret u Bosni i Hercegovini postepeno se oslobađao ideoloških i političkih uticaja koji su stajali na putu njegovog konstituisanja u političku snagu izrazite demokratske antifašističke orijentacije. Više znakova je govorilo da je radnički pokret dublje ušao u fazu unutrašnjeg preporoda.1072 Nacionalno-politička platform a K PJ imala je u tom pogledu bitan značaj. Pod uticajem burnih promjena u međunarodnim odnosima, unutraš­ nji politički odnosi u Jugoslaviji kristalizirali su se u znaku dva osnovna pravca: za odbranu državne nezavisnosti i za kapitulaciju pred fašističkim agresorima. Čvršće povezivanje Jugoslavije sa silama Osovine vlada Cvetković-Maček morala je u zemlji da osigurava osnivanjem koncentracionih i vojnih radnih logora, u koje je upućivala komuniste i druge protivnike proosovinske spoljne politike. Rukovodstva K PJ u Bosni i Hercegovini, kao i u cijeloj Jugoslaviji, obraćala su se radničkoj klasi i narodu da uklone vla­ du čija politika »neutralnosti« vodi izravno u stvarnu kapitulaciju pred faši­ stičkim osvajačkim silama. Povodom italijansko-grčkog sukoba, koji je prije­ tio da se prenese i na teritoriju Jugoslavije, Mjesni komitet KPJ u Sarajevu objavio je u novembru 1940. letak, u kome, ne gubeći iz vida da zaraćeni imperijalistički tabori jednako ugrožavaju slobodu i nezavisnost malih na­ roda i zemalja, naglašava čvrsto opredjeljenje KPJ da se suprotstavi namje­ ram a njemačko-italijanskih fašističkih osvajača da poput Francuske, Belgi­ je, Holandije i drugih zemalja pokore i okupiraju i Jugoslaviju. Istovreme­ no, Mjesni komitet KPJ ističe da je mogućno očuvati mir, nezavisnost i budućnost Jugoslavije samo rušenjem vlade Cvetković-Maček-Korošec, koja pokušava da se održi antisemitizmom i terorom i stvaranjem »prave narodne radničko-seljačke vlade, koja će uspostaviti savez sa Sovjetskim Savezom. . . i radnom narodu . . . osigurati slobodu, hljeb i rad«.1073 Poslije Pete zemaljske konferencije aktivnost rukovodstva i organizacija K PJ u Bosni i Hercegovini razvija se i u širinu i u dubinu. Stavovi KPJ o aktuelnim pitanjima radničke klase, borbe protiv fašizma, za mir i ne­ zavisnost zemlje struje tokovima uzburkanog političkog života u Bosni i 1072 RADNIČKI TJEDNIK—br. 22—18. listopada 1940—»Kroz Bosnu ponosnu« —str. 5. 1073 »Građa o djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini...« —»Radnici, radni na­ rode, žene, omladino Sarajeva! — »Mjesni komitet Komunističke partije Jugoslavi­ je« — novembra 1940—str. 494—496. 418

Hercegovini, široke narodne mase u njemu su sve prisutnije i aktivnije. One sada znaju za KPJ, jer je ona među njima. Sve više je onih koji joj vjeruju i koji se odazivaju njenim pozivima. Da bi se obnovljena organizacija KPJ u Bosni i Hercegovini osposobi­ la za ulogu uticajnije snage, koja može da složena i protivrječna politička strujanja uspješno usmjerava pravcem opredjeljenja i linije KPJ, Centralni komitet KPJ upućuje u decembru 1940. godine u Bosnu i Hercegovinu svoje članove Krstu Popivodu i Mihu Marinka, partijske radnike velikog revo­ lucionarnog i političkog iskustva. Rukovodilac školovanja partijskih kadrova, Krsto Popivoda došao je u Sarajevo da organizuje i održi teorijsko-politički kurs za grupu članova partijskih rukovodstava iz Bosne i Hercegovine, a Miha Marinko, kao instruktor CK KPJ da pomogne Pokrajinskom komitetu u učvršćenju organizacija KPJ, kao i u održavanju kurseva i drugih oblika teorijsko-političkog obrazovanja i osposobljavanja partijskih kadrova.1074 U neposrednoj blizini Sarajeva, na planini Crepoljsko, PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu organizovao je u decembru kurs za četrnaest polaznika, članova mjesnih komiteta Sarajevo, Banja Luka, Tuzla i Mostar u trajanju od dvije nedjelje. Rukovodilac kursa i jedini predavač bio je Krsto Popivoda, a program se uglavnom temeljio na materijalima Pete zemaljske konferen­ cije, proširenim temama iz teorije revolucije, Partije, nacionalnog i seljačkog pitanja, kao i analizom aktuelnih pitanja rata i mira, borbe protiv fašizma i si.1075 Kurs je završen prema utvrđenom programu, a njegovo održavanje imalo je višestruk značaj za razvijanje široke političke aktivnosti KP u konkretnim uslovima teške unutrašnje krize i imperijalističkog rata, koji je svakog trenutka mogao da se prenese na teritoriju Jugoslavije. Potvrdila se sposobnost KPJ u Bosni i Hercegovini da može organizovati sistematsko teorijsko-političko obrazovanje svojih kadrova, nadomak glavnog grada Bos­ ne i Hercegovine, uprkos ilegalnom položaju, kao i opredjeljenje PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu da bez neophodnih teorijsko-političkih osnova i znanja partijski kadrovi ne mogu shvatiti da je konkretna praktično-politička aktiv­ nost komunista i drugih progresivnih snaga toliko uspješna koliko stvarno teži i ide u susret perspektivi čiji su bitni elementi sadržani u odlukama Pete zemaljske konferencije. Što je antifašistički pokret u Bosni i Hercegovini, kao i u zemlji uopšte, dobijao širi, nacionalni karakter, režimska politička koalicija nastojala je da se utvrdi među radnicima pojačanom aktivnošću svojih sindikata. Ako su pozicije JRZ i SDK u redovima radnika bile slabe, njihova vodstva vjerovala su u mogućnosti i šanse JUGORASA-a i HRS-a da u svoje organi­ zacije privuku i obuhvate široke krugove radničke klase. Na zeničkoj konferenciji JUGORAS-a, održanoj 20. decembra, domini­ rala je potreba da se podvuče nacionalni karakter JUGORAS-a, kome, prema oficijelnom gledištu, ne smeta različita regionalna, vjerska ili plemenska pripadnost njegovih članova, pa čak ni njihova različita ideološka orijenta1074 Josip Broz Tito—n.dj. — 6— str. 301. 1075 Krsto Popivoda—»O partijskom kursu održanom na Crepoljskom de­ cembra 1940«—»Sarajevo u revoluciji« —I—1937—1941—Sarajevo 1976—str. 342— 347. Rudi Kolak—»Partijski kurs na Crepoljskom 1940. godine«—»Sarajevo u revo­ luciji« — I—str. 348/349. 419

čija. JUGORAS prihvata »ideologiju nacionalnog radničkog pokreta«, njegovi članovi su Jugoslaveni nezavisno od pripadnosti »bilo kome kraju ili ple­ menu«, JUGORAS ne usvaja klasnu borbu, već »sistem reorganizacije rada« koji će mu dati obilježje »narodnog pokreta«; njegova je težnja da se stvori »jugoslavenski sistem na bazi nacionalne privrede«.1076 Bili su to elementi jugo­ slavenske varijante sindikata, koji se integriše u korporativistički ekonom­ ski sistem po modelu fašizma i njegove težnje da ostvaruje totalnu kontrolu života društva. Nagovještavanje fašističkog tipa organizacije sindikalnog pokreta bilo je izraz opredjeljenja u vrhovima režima da se odlučno zaustavi jačanje URSS-ovih sindikata kao borbene sindikalne organizacije radnika, koja u svojim akcijam a teži ostvarenju životnih interesa i jedinstva radničke klase. Kada joj to nije pošlo za rukom putem JUGORAS-a i HRS-a, vlada je kra­ jem decembra 1940. godine donijela Odluku o zabrani URSS-a i predaji nje­ gove imovine organizacijama JUGORAS-a i HRS-a.1077 Međutim, iako nije bila praćena otporom socijalista, zabrana djelovanja URSA nije mogla spri­ ječiti radničku klasu da nastavi borbu za ispunjenje svojih ciljeva, niti uticati na radnike da pristupaju režimskim sindikatima. Zabrana je u stvari bila dokaz da je klasni radnički pokret u licu URS-a postao moćna organi­ zacija radničke klase kojoj vlada sa svojim sindikatima nije mogla da se suprotstavlja metodima političke borbe. Zabrana URSA predstavljala je jedan od najvažnijih u nizu predviđenih poteza koje je u drugoj polovini 1940. godine preduzimala vlada Cvetković-Maček-Korošec, nemoćna da se odupire plimi revolucionarnog demokratskog, antifašističkog pokreta duboko nacionalnog značaja. Vjerovala je da uvođe­ njem koncentracionih logora u koje je upućivala komuniste i druge progre­ sivne borce i patriote i zabranom borbenog sindikalnog pokreta, koji je u svojim organizacijama okupljao oko 150 hiljada radnika, uklanja sa puta glavne protivničke snage svojoj nedemokratskoj unutrašnjoj politici i proosovinskoj spoljnopolitičkoj orijentaciji. Po svome obliku, karakteru i smislu ovi potezi imali su značaj antidemokratskog, kontrarevolucianarnog uda­ ra. Kada im pristupa, vlada time potvrđuje, u stvari, svoj politički, nacio­ nalni poraz. Jer, u razmahu i usponu revolucionarno-demokratskog pokreta u Jugoslaviji, protivradničkim, antidemokratskim udarima niti se radnička klasa mogla primorati da odustane od borbe za svoje društvene interese i politička prava, niti KPJ prisiliti da se povuče sa fronta protiv reakcije i fašizma koji je izgradila u dugogodišnjoj borbi za socijalnu pravdu i nacio­ nalnu ravnopravnost, niti od naroda iznuditi da odobri politiku kapitulacije pred fašističkim agresorima i gubljenje nacionalne nezavisnosti. KPJ nije imala iluzija u pogledu spremnosti vlade Cvetković-Maček da kapitulira pred zahtjevima sila Osovine, Njemačke i Italije. Zato je ona od samog početka drugog svjetskog rata preduzimala i razvijala veoma živu po­ litičku aktivnost za odbranu nezavisnosti zemlje. Najpredaniji nosilac te aktiv­ nosti bila je omladina, naročito studentska. Povodom tek osnovanog poljoprivredno-šumarskog fakulteta, u Sarajevu je 21. X II 1940. godine organizo1076 A BH—BUDB—DZ—No 6026/26.12.1940. NaČelstvo sreza zeničkog—23.12.1940—Kraljevskoj banskoj upravi — Sarajevo. 1077 Josip Broz Tito — n.dj.—6—str. 121—123. »Pregled istorije SKJ«— str. 282. 420

vana kulturno-politička priredba u okviru akcije studenata Beogradskog uni­ verziteta »Branićemo zemlju«. Toga dana sarajevski studenti zajedno sa studentskim udruženjem »Petar Kočić« iz Beograda i studentskim kulturnim udruženjem »Brazda« iz Zagreba izveli su kulturno-politički program, koji je u cjelini bio prožet duhom odbrane nezavisnosti zemlje i svojom sadržinom, kao i oblikom, nosio pečat ravnopravnosti i bratstva naroda Bosne i Hercegovine i Jugoslavije.1078 Izvodeći kulturno-umjetnički program, članovi studentskih udruženja »Petar Kočić« i »Brazda« stigli su u mnoga mjesta Bosne i Hercegovine, u kojima je njihov boravak dobivao karakter sponta­ nih patriotskih manifestacija, potvrđujući da u narodu živi duh otpora impe­ rijalističkim osvajačima uprkos sistemu eksploatacije, tlačenja i obespravljivanja. Nasuprot kapitulantskom kursu vlade i kao izraz otpora vladinoj politici popuštanja ratno-strateškim zahtjevima Njemačke i Italije na račun nacionalnog suvereniteta i nezavisnosti države, u Jugoslaviji se, pod ruko­ vodstvom komunista, razvijao pokret za odbranu zemlje, koji su najviši od­ govorni politički faktori smatrali izrazito opasnim »po važne državne inte­ rese«.1079108 KPJ takođe nije bila iznenađena odlukom vlade da zabrani rad URS-ovih sindikata, već je u tom koraku našla potvrdu svoje ocjene o antidemokratskom, profašističkom karakteru režima Cvetković-Maček. Zabranom URSS Jugoslavije režim je jasno obilježio pravac svoje unutrašnje politike na pra­ gu 1941. godine. Namjera mu je bila da ovim potezom protjera KPJ u du­ boku ilegalnost, da KPJ liši aktivnih, razvijenih veza sa bazom revolucionar­ nog radničkog pokreta i istovremeno da ovaj pokret u njegovoj veoma organizovanoj i uspješnoj borbi za ekonomske, društvene, političke interese i jedinstvo radničke klase odvoji od pouzdanog stratega kakvog je imao u KPJ. Vlada Cvetković-Maček očigledno je precijenila politički značaj svoga protivradničkog akta. Naime, sada je na političkoj sceni djelovala KPJ, koja se nije dala uništiti metodima progona i nasilja i koja je u višegodišnjoj borbi protiv socijalne eksploatacije i nacionalnog ugnjetavanja širila svoj korijen u radničkoj klasi i nacionalno potlačenim masama, sama izrastala iz naj­ progresivnijih dijelova i snaga radnih masa i svoju strategiju i taktiku gra­ dila i usmjeravala izvornim ciljevima socijalnog i nacionalnog oslobođenja eksploatisanih i obespravljenih. S druge strane, klasni sindikalni pokret u licu URSS Jugoslavije afirmisao se u radničkoj klasi kao njena pouzdana i provjerena zaštita. Takve tekovine, kao što su Ursovi sindikati, nije bilo mo­ gućno ukloniti iz života radničke klase prostim proglašenjem zakona o njiho­ vom ukidanju i njegovim brzim izvršavanjem. Odmah po proklamovanju za­ brane URSS Jugoslavije, banske uprave donijele su svoje odluke o raspuštanju podružnica URSS-a i preuzimanju njihove imovine.I0S0 Identično je postupila i banska vlast u Banovini Hrvatskoj tražeći od svojih organa da u priključenim bosanskohercegovačkim srezovima sprovedu zabranu djclova1078 Risto Besarović—»Dvije studentske priredbe za odbranu zemlje« — »Sara­ jevo u revoluciji« — I — str. 686 — 690. 1079 A BH—BUDB—DZ—No 3719/1940. 1080 A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 6080/31.12.1940. JUGOSLAVENSKI LIST — br. 2 — 3. januar 1941 — Policija zapečatila prostorije sarajevskog URSS-a —str. 6. 421

nja Ursovih sindikalnih podružnica.10®1 Form alno sprovedeni ova zabrana nije bila de facto ostvarena. U K PJ i radničkom pokretu organizovanom u URSS-u ona nije nikoga ni zaplašila ni zbunila. Naprotiv, zabrana je moti­ virala K PJ da razvije još odlučniju borbu za jedinstvo radničke klase, a u odborima radničkog jedinstva10811082 pronašla širok i privlačan oblik okupljanja radnika i prevazilaženja svih formi njihovog podvajanja — nacionalno-konfesionalnog, partijsko-političkog, pa čak i sindikalno-organizacijskog. štaviše, i mnogi radnici iz JUGORAS-a i HRS-a podržavali su zahtjeve i akcije ko­ je su, poslije zabrane URSS-a, postavljali i vodili odbori radničkog jedinstva. Ugao političkog uticaja vlade Cvetković-Maček na radničku klasu preko JUGORAS-a i HRS-a sve više se zatvarao, dok se, (istovremeno, radnička klasa sve više otvarala i okretala prema K PJ. U situaciji stvorenoj zabranom URSO-vih sindikata, K PJ je neposredno pristupila organizovanju i razvija­ nju sindikalne aktivnosti radnika formiranjem odbora radničkog jedinstva. To je bila potvrda da borba radničke klase za njene ekonomske zahtjeve dobij a izrazito politički karakter. Politički život u zemlji razvijao se u znaku sve dublje polarizacije. Zabrana Ursovih sindikata nije imala samo smisao u tome da zaustavi proces izgradnje jedinstva radničke klase u odbrani nje­ nih vitalnih ekonomskih interesa i osnovnih uslova materijalne egzistencije. Preduzet u trenutku veoma kritičnog međunarodnog položaja zemlje, ovaj udar režima protiv radničke klase, kao osnovne snage nacionalne privrede, djelovao je neminovno kao činilac slabljenja otporne snage zemlje pred agresivnim nastupanjem sila fašističke Osovine Berlin-Rim. »Ovaj akt vlade ne predstavlja samo zločin nad radničkom klasom, nad čitavim radnim na­ rodom, nego je to udar i na samu nezavisnost Jugoslavije. . . Kada se rad­ nička klasa, raskrinkavajući petokolonašku ulogu vlade, stavlja na čelo rad­ nih masa u borbi za mir, slobodu i nezavisnost, vlada zabranjuje sindikate računajući da će obezglaviti borbu rad nika. . . Zabranjujući sindikate, vlada je pokušala da spriječi dolazak narodne vlade na kormilo države, koja bi okupila sve snage zemlje na očuvanju mira i nezavisnosti i koja bi usposta­ vila vojni savez sa zemljom slobodnih naroda velikim Sovjetskim Save­ zom«.1083 Tako je procjenjivao i sudio o zabrani Ursovih sindikata pisac uvod­ nika januarskog broja GLASA SAVEZA RADNOG NARODA BOSNE I HERCE­ GOVINE, pokazujući da rukovodstvo K PJ u Bosni i Hercegovini sasvim samo­ stalno i zrelo prosuđuje politički položaj u zemlji, kao i njen međunarodni položaj, da je K PJ u Bosni i Hercegovini dorasla zadatku predvodnika borbe radničke klase za njene ekonomske zahtjeve i predvodnika borbe antifašis­ tičkih nacionalnih snaga za mir i nezavisnost Jugoslavije. Zabranom Ursovih sindikata nije mogao da se postigne cilj koji joj je vlada namijenila: da se zaustavi i onemogući borba za jedinstvo radničke klase. Sada je ova borba dobila samo drugačiji, organizaciono-slobodniji i 1081 A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 904/1941. JUGOSLAVENSKI LIST — br. 2 — 3. januar 1941— Rješenjem banske vlasti Radnički dom u Mostaru je zatvoren — str. 4. 1082 Josip Broz Tito — n.dj.—6—»Okružnica br. 1— Svim partijskim organiza­ cijama« — str. 139. losa »Građa o djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini...« — »Glas saveza rad­ nog naroda Bosne i Hercegovine« — br. 5 — januar 1941 — »Zabrana Ursovih sindikata« — str. 350. 422

elastičniji oblik. Pokretač i vodeća snaga u toj borbi, KPJ je u nasilno promi­ jenjenim uslovima znala da značaj jedinstva radnička klasa postavi još šire i da oko platforme jedinstva okuplja pripadnike svih sindikalnih organizacija, nezavisno od njihovog partijskog i nacionalno-političkog karaktera, kao i sindikalno organizovane radnike. Napredni sindikalni pokret imao je takav uticaj u radničkoj klasi i ostvario takav stepen jedinstva, da borba za rad­ ničko sindikalno jedinstvo na platformi autentičnih interesa radničke klase nije zahtijevala neophodno formalno postojanje sindikalnog saveza, u ko­ me se to jedinstvo stvaralo, razvijalo i izgradilo. To su, neposredno poslije zabrane URSS-a, pokazali izbori za radničke povjerenike u preduzećima veće radničke koncentracije. U Vareškoj željezari »neutralna«, u stvari lista URSS-a dobila je 892 glasa (11 povjerenika), HRS-ova lista 318 (4 povjereni­ ka), a JUGORAS-ova lista 87 glasova (1 povjerenika).1084 U Zeničkoj željezari na izborima za radničke povjerenike koji su održani 25. januara 1941. godine za »neutralnu« listu glasalo je 1499 radnika (10 povjerenika), za JUGORAS-ovu 535 (4 povjerenika), a za HRS-ovu listu 365 radnika (2 povjerenika).1085 U Brezi »nezavisna« lista dobila je 12 povjerenika, HRS-ova 3, a JUGORAS-ova 1 povjerenika.1086 I u Tuzlanskom bazenu KPJ je razvila veliku aktivnost me­ đu radnicima da glasanjem za Nezavisnu radničku listu potvrde jedinstvo i izraze otpor cjepačkom, nacionalističkom djelovanju vodećih predstavni­ ka HRS-a i JUGORAS-a, odnosno HSS i JR'Z. Uprkos pritisku direkcija rud­ nika i organa vlasti, radnici Solane i Kreke u većini su poklanjali povjerenje kandidatima Nezavisne radničke liste.1087* Nisu se ispunila očekivanja režima da će zabrana URSS-a izazvati slabljenje jedinstva sindikalnog radničkog pokreta revolucionarnog socijalističkog pravca i masovnije kretanje i pristu­ panje radnika nacionalnim sindikatima HRS-u i JUGORAS-u. Istovremeno, vodstvo socijaldemokratske struje u radničkom pokretu, koje je organizacije URSS-a smatralo svojim osnovnim i sigurnim uporištem u radničkoj klasi, našlo se sada u položaju zbunjenog, pasivnog posmatrača i iz sve dublje izolacije od radničke baze optuživalo K PJ da je svojim djelovanjem stvorilo režimu šansu da zabrani URSS. Ukidanje prava radničkoj klasi na slobodan izbor sindikalne organi­ zacije, zabrana postavljanja Nezavisne liste u izborima radničkih povjereni­ ka u pojedinim preduzećima, hapšenje kandidata na Nezavisnoj radničkoj listi, nestašica i razmah špekulacije u trgovini životnih namirnica, porast skupoće, pojave antisemitizma izražene u optuživanju jevrejskih trgovaca za nestašicu životnih namirnica, otpuštanje radnika sa posla, naglo bogaćenje špekulanata pod zaštitom vlasti, sve je to stvaralo duboko nezadovoljstvo među radnim masama, koje je prijetilo razmjerama stihije, kada mora da 1084 JUGOSLAVENSKI LIST — br. 22 — 28. januar 1941 — »Izbori radničkih povjerenika u Varešu i Zenici« — str. 3. »Građa ...« — »Izbori radničkih povjerenika« — str. 380. 1088 JUGOSLAVENSKI LIST - isti broj. »Građa ...« — Ibidem, low »Građa ...« — Ibidem. 1087 »Građa...« — »Radnici Tuzle, Kreke i okoline« — Letak sa potpisom: Klasno svjesni radnici — (Tuzla—prije 26. januara 1941). »Glas saveza radnog naroda Bosne i Hercegovine« — br. 6 — februar 1941 — »Kako su vršeni izbori za radničke povjerenike u Kreki?« — »Građa...« — str. 373-375. 423

svoju silinu demonstrira i izrazi političkim protestom. Sposobnost organi­ zacija i rukovodstava KPJ tada se potvrđivala njihovom ulogom kanälizatora narodnog nezadovoljstva, njegovim idejnim i političkim osmišljavanjem i oblikovanjem u materijalnu snagu revolucionamo-demokratskog, antifašis­ tičkog pokreta, čiji se svi zahtjevi sabiru, ujedinjuju i izražavaju u osnovnom opredjeljenju — odbrani nezavisnosti zemlje. Iako je K PJ bila neumorna u građenju jedinstva radničke klase i rad­ ničkog pokreta na širokoj platformi odbrane vitalnih interesa radnih masa i očuvanja osnovnog, elementarnog uslova koji omogućava njihovo ostva­ rivanje — obezbjeđenje nezavisnosti zemlje, nacionalno-konfesionalna podvo­ jenost i nizak kulturni nivo radničke klase pružali su dovoljno prostora za okupljanje i konfrontaciju radnika u nacionalnim sindikalnim savezima. Poslije zabrane URSS-a funkcioneri JUGORAS-a i HRS-a razvili su, uz podrš­ ku JRZ i HSS, pravu ofanziuu na radnike iz Ursovih sindikata da ih okupe u svojim savezima. Iako tom aktivnošću nisu mogli ugroziti stepen radničkog jedinstva postignut i izražen u masovnosti i borbenosti Ursovih organizacija, njihova nastojanja nisu u izvjesnim industrijskim preduzećima bila bezus­ pješna. U Tesliću su članovi Ursove sekcije drvodjeljaca u većini pristupili JUGORASju ,1088 HRS je nastojao da pojačanom aktivnošću postigne što ve­ ći uticaj među radnicima Tuzlanskog bazena i Srednjobosanskih rudnika. Velika skupština HRS-a trebalo je da bude izraz i manifestacija snage i uticaja ovog nacionalnog sindikata.1089 Na izborima za radničke povjere­ nike u Živinicama radnici rudnika »Radin« glasali su jedinstveno za kandi­ date na listi JUGORAS-a.1090 Neaktivnost i povlačenje socijalista iz praktične borbe poslije zabrane URSS-a objektivno su išle naruku nacionalističkim sindikalnim pravcima. Dugogodišnji socijalistički sindikalni radnik Franjo Raušer priznavao je, u stvari, nemoć socijalista pišući o neophodnosti »du­ hovnog ujedinjenja« radničkog pokreta, koje, po njemu, uvijek drugi spre­ čavaju, pa se u takvoj situaciji socijalisti opredjeljuju za stanovište da će »događajima koji dolaze samo sekundirati«.1091

Režim Cvetković-Maček mogao je biti zadovoljan kako življom aktiv­ nošću JUGORAS-a i HRS-a, tako i neaktivnošću socijalista. Ipak, morao je da prihvati realnost da i poslije zabrane URSS-a najtvrđeg protivnika ima u radničkom pokretu. Predvođeni komunistima, odborima radničkog jedin­ stva i povjerenicima izabranim na »neutralnim« i »nezavisnim radničkim listama«, radnici su unutar fabričkih zavoda pružali otpor odlukama di­ rekcija o smanjivanju i zakidanju radničkih zarada, a u slučajevima otpuš­ tanja radnika organizovali štrajkove solidarnosti i zaštite svojih prava na rad. Kada to nije bilo dovoljno, organizovali su javne političke demonstracije, koje su dobijale karakter žestokih sukoba između vlasti i poslodavaca, s jed­ '«» JUGOSLAVENSKI LIST — Sarajevo — br. 15—19.1.1941—str. 13. los« JUGOSLAVENSKI LIST — Sarajevo — br. 16—21.1.1941—str. 3. •o» JUGOSLAVENSKI LIST — Sarajevo — br. 26—12.1941—str. 3. 1091 Franjo Raušer — »Jedinstvo radničke klase« — SNAGA—Sarajevo — br. 1— januar 1941 — str. 10. 424

ne, i radnika, omladine i siromašnih građana, s druge strane. Povodom otpuš­ tanja 300 radnica sa posla u fabrici »Ključ«, Mjesni komitet KPJ Sarajevo organizovao je 15. januara 1941. godine demonstracije, u kojima je zajedno sa štrajkačima iz »Ključa« učestvovao sarajevski proletarijat, građanstvo i omladina. Demonstranti su tražili povlačenje odluke o otpuštanju radnica, zaštitu od špekulanata i nabijača cijena životnih namirnica, ukidanje zabrane Ursovih sindikata i odlučno osuđivali vladinu politiku uvlačenja zemlje u imperijalistički rat. U ovim demonstracijama došla je do izražaja solidar­ nost radnika, omladine i demokratskog građanstva Sarajeva u borbi protiv skupoće d rata, za slobodno organizovanje radničke klase i stvaranje narodne vlade, čiji je prvi zadatak da zemlji osigura mir i nezavisnost.1092 Sto su se unutrašnji odnosi više komplikovali, a međunarodni položaj zemlje postajao nesigurniji, velikosrpska i velikohrvatska politika ispoljavala je veću ofanzivnost u Bosni i Hercegovini uopšte, a naročito među bo­ sansko hercegovačkim radništvom. S druge strane, upravo je ta politika činila unutrašnje odnose u Bosni i Hercegovini složenijim i doprinosila nesta bilnosti međunarodnog položaja Jugoslavije. Radnička klasa u Bosni i Herce­ govini u ovo vrijeme predstavljala je ozbiljnu socijalnu snagu od blizu 120 hiljada zaposlenih,1093 pa je svaka politika, posebno nacionalistička, ležila da u njenim redovima osigura što jača uporišta. U političkoj igri srp­ skog i hrvatskog nacionalizma oko Bosne i Hercegovine nacionalni sindi­ kati dobijali su sve veći značaj. U tom smislu HRS i JUGORAS najveću pažnju posvećivali su gradovima sa većom koncentracijom radnika — Sara­ jevu, Tuzli, Zenici, Banja Luci, Travniku i Mostaru, gdje se radnički pokret pretežnim dijelom razvijao na strateško-taktičkim opredjeljenjima KPJ. Po­ litičku podršku, koju je pružao nacionalnim sindikatima, režim je dopunjavao policijskom kontrolom komunista i cjelokupne aktivnosti KPJ, procjenju­ jući da poslije »rješenja« hrvatskog pitanja može da koncentriše snage pro­ tiv glavnog protivnika — KPJ. Vlada u Beogradu imala je sada saveznika u Banovini Hrvatskoj. U antikomunističkom opredjeljenju i djelovanju bile su potpuno saglasne. Ujedinjavala ih je prije svega čvrstina i dosljednost KPJ u borbi za demokratiju i nezavisnost zemlje, moralno-politički prestiž i nacionalno-politička afirmacija KPJ u širokim narodnim masama, koje ni­ su bile spremne da slijede profašističku orijentaciju vlade Cvetković-Maček. Otuda linija državnih političkih i vojnih vrhova da prema zahtjevima sila Osovine Jugoslavija treba da ima razumijevanje u interesu očuvanja mira i nezavisnosti i pojačane antikomunističke mjere predstavljaju logičko je­ dinstvo integralne državne politike. Dok se u generalštabu priprema stručna argumentacija o vojnoj nesposobnosti Jugoslavije da pruži otpor Njemačkoj 1092 A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 558/1941. »Građa...« — »Radnicima i građanima Sarajeva« — Letak MK KPJ Sarajevo — »Glas saveza radnog naroda Bosne i Hercegovine« — br. 6 — 1941. — »Protestna akcija radnica i radnika Tvornice »Ključ« — str. 368—370. »Sarajevo u revoluciji« — Revolucionarni radnički pokret 1937—1941—Rato Dugonjić—»Okupljanje i borba omladine Sarajeva na platformi KPJ protiv reakcije i fašizma«—str. 536/537. 1093 RADNIČKI TJEDNIK—Zagreb—br. 37—24. siječnja 1941—»O radništvu Bosne i Hercegovine« — str. 1. 425

i Italiji,1094 organi-unutrašnjih poslova u srezovima ne skidaju s oka komu­ niste, »filö komu niste« i sve druge, koji se odazivaju pozivima K PJ da pru­ žaju otpor defetističkoj politici režima.1095 Na liniji antikomunizma, koja se identifikovala sa profašističkom političkom metodologijom i praksom, re­ žim je sm atrao svojim prirodnim saveznikom svaku organizaciju koja je u svome političkom djelovanju bila inspirisana i motivirana antikomunizmom, pa čak i kada je ispoljavala neskrivene antidržavne namjere. U Zenici, kao i u cijeloj zemljii komunisti su bili progonjeni zbog aktivnosti na liniji odbrane nezavisnosti Jugoslavije, dok je istovremeno vlast dozvolila da se osnuje »Kulturbund«, koji je razvijao antisemitsku, nacionalsocijalističku propagandu i djelatnost, usmjerenu na slabljenje i razaranje otpora agresiv­ nim njemačkim fašističkim, antijugoslavenskim planovima.1096 S druge strane, režim je zabranjivao djelatnost jugoslavenskih i jevrejskih kulturnih druš­ tava, koja su cjelokupnim svojim radom ispoljavala jugoslavenski patrio­ tizam i antifašističko opredjeljenje.1097* Početkom 1941. godine Muslimanski pokret za autonomiju Bosne i Hercegovine svojom širokom bazom razvio se u političku snagu, koja je predstavljala ozbiljnu smetnju daljem cijepanju Bosne i Hercegovine na sfere hegemonističke srpske i hrvatske buržoazije. Njihovi predstavnici poja­ čavali su stoga napore da nađu saveznike među bosanskohercegovačkim Mu­ slimanima, uvjereni da srpsko i hrvatsko nacionalno opredjeljenje Muslima­ na još uvijek daje šansu potvrđivanju srpskog, odnosno hrvatskog nacio­ nalnog karaktera Bosne i Hercegovine. U ovo vrijeme hrvatski nacionalizam ispoljavao je veću ofanzivnost i ostavljao utisak da ima više političkog uspjeha među Muslimanima nego srpski nacionalizam. Stvaranju takvog utiska doprinosila je, prije svega, pojačana politička aktivnost Muslimana hrvatske nacionalne orijentacije po­ slije Sporazuma Cvetković-Maček. Međutim, oficijelnoj hrvatskoj politici to nije mogao biti razlog da izmijeni odbojan, negativan stav prema autonom­ nom pokretu bosanskohercegovačkih Muslimana. Naprotiv, u bosanskoherce­ govačkim srezovima priključenim Banovini Hrvatskoj banska vlast sistemat­ ski je pratila i kontrolisala kretanja i akcije unutar muslimanskog autonomnog pokreta. U Zagrebu su se sticali redovni nedjeljni izvještaji kotarskih predstojnika iz Konjica, Čapljine, Mostara. Fojnice. Travnika. Brčkog, Dervente i drugih mjesta, u kojima je evidentiran svaki sastanak, konferencija i skup pristalica muslimanskog autonomnog pokreta.1091 Istovremeno. HSS low Ferdo Čulinović—n.di. — General Milan Nedić (pod Niemačkom okunaciiom »predsjednik srpske vlade«) je (notkrai januara 1941) predao knezu Pavlu jedan svoj nemorandum, u kojem mu je izrazio vojnu nespremnost Jugoslavije...« —str. 183. 1095 AIHRPH — kut. 14. grupa II—Tnv. br. 364—31.1.1941 (Tzvještaii o kreta­ nju komunizma u Mostaru, Travniku-upućeni kabinetu bana Banovine Hrvatske) 1096 JUGOSLAVENSKI LIST — br. 23—29.1.1941—»U Zenici je osnovan »Kul­ turbund« — str. 4. iw? Moni Finci — »Djelovanje KPJ u kulturnim i sportskim društvima i orga nizacijama u Bosni i Hercegovini između dva rata« — (»Jevrejska radnička omla­ dinska zajednica »Matatja« — Sarajevo — ANUBiH—posebna izdanja — knj. XIII Odjeljenje društvenih nauka — knj. 3 — Naučni skup »Radnička klasa i KPJ u borbi za socijalizam u Bosni i Hercegovini« — Sarajevo 1970—str. 181—183. loss A—CK SK BiH—RP 11-399-422. 4 26

nastoji da oVom pokretu parira življim radom među Muslimanima, osniva posebne muslimanske organizacije HSS,10,9 u čemu veliku aktivnost ispoljavaju lokalni muslimanski političari hrvatske nacionalne orijentacije. Ovu političku aktivnost dopunjavala je publicistička. Smisao im je bio isti — dokazati da su Muslimani dio hrvatskog naroda. Na kulturno^političkom planu dolazile su do izražaja jake tendencije da se potisne kulturnoprosvjetno društvo »Gajret«,*1100 a njegovi nosioci vjerovali su da se time potis­ kuje i istovremeno među Muslimanima proširuje i afirmira hrvatski nacio­ nalni pravac. S druge strane, publicistika je imala naučne pretenzije da dokaže istorijsko hrvatsko porijeklo i hrvatski nacionalni identitet bosanskohercegovačkih Muslimana. Išlo se tako daleko da se tvrdilo kako »kod mu­ slimana i katolika u usporedbi sa bosanskim pravoslavcima prevladava više svjetlija pigmentacija kože, kose i očiju, dok su pravoslavci predstavnici zatvorenijeg, crnomanjastog tipa«, da bi se »zajedničkim« etnografskim obi­ lježjima dokazala teza, po kojoj »muslimani čine s katolicima jedinstvenu narodnosnu grupu«.1101 Nacionalni antagonizam u Bosni i Hercegovini i oko Bosne i Herce­ govine upotpunjavao se antagonističkim pristupima i stavovima o pitanju nacionalnog karaktera Bosne i Hercegovine i njenog političkog položaja u državi. Nosioci antagonizma — srpska, hrvatska i muslimanska reakcija — konfrontirali su istorijske, političke i naučne argumentacije i odgovore na pitanje »čija je Bosna i Hercegovina«. U suštini radilo se o načinu da se osigura dominacija i primat za svoju nacionalnu politiku, koju formuliše i vodi njena buržoaska partija. Svaka od njih tražila je totalno jedinstvo svoje nacije suprotstavljeno drugim dvjema. Građanske partije vodile su međusobno pravi rat za vlast u Bosni i Hercegovini i suprematiju nad Bos­ nom i Hercegovinom. Nisu se obazirale da dubinom nacionalne konfronta­ cije, kojom su obilježavale svoj politički put, ugrožavaju političko jedinstvo zemlje u kritičnom trenutku njenog postojanja. Svojim tezama da je Bosna i Hercegovina samo srpska, hrvatska, odnosno muslimanska, ove partije to­ talno su podređivale opšte nacionalne interese svome klasnom egoizmu. Na­ cionalni antagonizam i klasni egoizam predstavljali su, u stvari, dva oblika jedinstvenog opredjeljenja građanske politike u Bosni i Hercegovini (i u Ju­ goslaviji). U koncepciji njenih predstavnika, nezavisno od nacionalnih zajed­ nica kojima su pripadali nacionalno jedinstvo bilo je potpuno lišeno demo­ kratske osnove. Buržoaske nacionalne stranke nisu bile sposobne da izvuku pouku da je dvadesetgodišnji sistem hegemonije i nacionalne neravnoprav­ nosti doveo zemlju na rub unutrašn jeg raspada. Pokušaj da se klasni egoizam nametne kao opšti nacionalni interes, logikom cjelokupnog društveno-političkog kretanja u zemlji, morao je da izdrži kritičku provjeru i konfronta­ ciju sa demokratskim težnjama širokih radnih masa okupljenih u antifašis­ tičkom pokretu. Ako je klasni egoizam bio suštinsko obilježje svakog odre­ đenog nacionalizma u Bosni i Hercegovini, platforma demokratskog pokreta ,0* JUGOSLAVENSKI LIST — br. 24—30.1.1941—»Novogodišnji sastanak muslimanske organizacije HSS u Sarajevu« — str. 5. 1100 JUGOSLAVENSKI LIST — br. 11—15. 1. 1941. Predstavka »Gajreta« banu Banovine Hrvatske zbog ometanja njegovog rada u konjičkom srezu« — str. 3. 1,01 OBZOR—7. siječanj 1941— Muhamed Hadžijahić — »Razvoj narodnosne misli bosansko-hercegovačkih Hrvata« — str. 7. 427

za narodnu autonomiju Bosne i Hercegovine sadržavala je i primarno izra­ žavala motiv negacije i jednog i drugog. Ideja narodne autonomije Bosne i Hercegovine razvila se društveno-istorijski zakonito kao izraz prevazilaženja nacionalno-konfesionalne tjes­ kobe, netolerancije i isključivosti, koja je predavala Bosnu i Hercegovinu u ruke tamnih sila, a zemlju približavala ponoru; kao metod afirmacije nacio­ nalne ravnopravnosti, kojom se potvrđivala demokratija u praksi društve­ nog života; kao oblik i način ukidanja otuđenja i vraćanja Bosne i Hercego­ vine sopstvenom, autentičnom biću — svojim narodima. Sto je dugotrajna prošlost oduzimala Bosni i Hercegovini, smjenjujući joj gospodare — tuđin­ ske i domaće, demokratski pokret za narodnu autonomiju, nastao i izrastao u borbi protiv potčinjavanja i diobe, nagovještavao je budućnost Bosne i Hercegovine, koja svoj istorijski integritet i posebnost čuva slobodom, jednakošću i ravnopravnošću svojih naroda. Demokratski pokret za narodnu autonomiju odbacivao je istovremeno i jednako i nacionalističko cijepanje i integrisanje Bosne i Hercegovine u nacionalne političke matice i musliman­ sku koncepciju autonomije Bosne i Hercegovine koja je tražila suprematiju za muslimansku politiku, stvarno obnavljanje privilegisanog položaja Musli­ mana nasuprot Srbima i Hrvatima. Okolnost da je muslimanski pokret za autonomiju Bosne i Hercegovine imao izvjesne demokratske elemente zahti­ jevala je da demokratski pokret za narodnu autonomiju Bosne i Hercego­ vine povuče jasnu liniju razgraničenja prema autonomističkom programu muslimanske građanske politike. U tome pogledu bilo je neophodno utvrditi društvene snage, motive i ciljeve, koje postavljaju, zastupaju i izražavaju ove dvije koncepcije autonomije Bosne i Hercegovine. One se bitno razlikuju po svojim društvenim nosiocima, po interesima koji ih pokreću i po sadržini zaht jeva koje ističu i teže da ostvare. Tokom decenija, u poznim razdobljima Turske, u periodu austrougar­ ske vladivine u Bosni i Hercegovini, kao i u jugoslavenskoj državi, politički program muslimanske politike, autonomija Bosne i Hercegovine bila je izraz težnji muslimanske feudalne i građanske klase1102 da vodi glavnu riječ u poli­ tičkom životu Bosne i Hercegovine, da osigurava politički primat u Bosni i Hercegovini. Sada je vodstvo JMO ideju autonomije Bosne i Hercegovine konfrontiralo politici srpskog i hrvatskog nacionalizma, pozivalo Muslimane na okup i tako, uporedo sa srpskom i hrvatskom reakcijom, stvaralo u Bosni i Hercegovini antagonističke nacionalne tabore. U stvari, vodstvo JMO ob­ manjivalo je muslimanske mase sa autonomijom, jer su njegovi predstav­ nici bili članovi vlade Cvetković-Maček, koja je sprovodeći Sporazum otpočela da vrši podjelu Bosne i Hercegovine između Banovine Hrvatske i projektovane srpske političke jedinice. Sef JMO dr Džafer Kulenović istovremeno jc držao položaj u vladi Cvetković-Maček, prisno sarađivao sa Mačekom. tra­ žio autonomiju Bosne i Hercegovine i održavao veze sa ustaškim poglavni­ kom Pavelićem.1103 Prema muslimanskim masama sredstvo obmane, auto­ 1102 Veselin Masleša — Dela — II—Muslimansko pitanje—Sarajevo 1954— str. 151—164. Dr Nusret Šehić — »Autonomni pokret Muslimana za vrijeme austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini« — Zaključna razmatranja — Sarajevo — 1980 — sir. 377—384. »mb Dr Ivan Ribar — n.dj. — IV — str. 87/88.

428

nomija Bosne i Hercegovine je istovremeno u politici vodstva JMO pred­ stavljala metod ucjenjivanja predstavnika srpskih i hrvatskih građanskih par­ tija.'104 Takva, ambivalentna, nije sprečavala srpski i hrvatski nacionalizam da postiže svoj cilj u Bosni i Hercegovini. Staviše, ona im je olakšavala da okupljaju srpske i hrvatske mase i konfrontiraju ih muslimanskom autono­ mističkom programu, kao što je i obratno bio slučaj. U produbljavanju raz­ dora među narodima Bosne i Hercegovine vodstvo JMO nije nimalo zaostajalo za suparničkim taborima srpskog i hrvatskog nacionalizma. Sve ih je ujedinjavao negativan odnos prema radnim masama, koje su težile demo­ krati ji, socijalnom oslobođenju i nacionalnoj ravnopravnosti. Nasuprot ovoj koncepciji autonomije Bosne i Hercegovine, koja je iz­ ražavala interese muslimanske buržoazije, ideja narodne autonomije Bosne i Hercegovine predstavljala je politički program radničke klase, koja je bor­ bu za autonomiju Bosne i Hercegovine povezivala sa borbom za slobodu i bolje materijalne uslove života radnih masa, za demokratiju i ravnoprav­ nost naroda Bosne i Hercegovine. U koncepciji narodne autonomije Bosne i Hercegovine sadržan je socijalni i nacionalni program progresivnih društve­ nih snaga Bosne i Hercegovine kojima je stajala na čelu Komunistička parti­ ja. Njihovo opredjeljenje za autonomiju Bosne i Hercegovine činilo je sa­ stavni dio demokratskog pokreta, čiji se suštinski smisao izražavao u otporu fašističkim agresorima i odbrani nezavisnosti Jugoslavije. U tom se ispoljavao duboko demokratski karakter borbe za narodnu autonomiju Bosne i Hercegovine. Ona je radnim masama otvarala perspektivu socijalno-ekonomske sigurnosti, narodima Bosne i Hercegovine nacionalnu ravnopravnost, Jugoslaviji perspektivu mira i nezavisnosti. Nacionalno netrpeljiva i kofrontirana, srpska, hrvatska i muslimanska reakcija ispoljavala je jedinstvo u suprotstavljanju ideji narodne autonomije Bosne i Hercegovine, kojom su se progresivne snage obraćale srpskim, hrvatskim i muslimanskim masama. Jedna prema drugoj stajale su politika ujedinjene srpske, hrvatske i musli­ manske reakcije, po svome bitnom opredjeljenju antidemokratska i protivjugoslavenska i borba za narodnu autonomiju Bosne i Hercegovine, po svo­ jim izvornim motivima i opredjeljenjima istinski demokratska i jugosla­ venski patriotska. U mjesecima pojačanog njemačkog pritiska na Jugoslaviju da otvoreno stane na stranu sila Osovine u redovima muslimanske reakcije pojavilo se gledište da »Bosna može dobiti autonomiju jedino ako se priključi novom poretku«."*05 Tvorci ove ideje sada su mogli da javno istaknu kako bi se u Bosni najsigurnije osjećali pod zaštitom njemačkog okupatora. Bio je to glas tradicije njihovih političkih predaka u trenutku kada su njemačke i italijanske fašističke trupe na jugoslavenskoj granici čekale zapovijest da je pređu. Snaga ideje narodne autonomije Bosne i Hercegovine bila je prije svega u njenoj čistoći: ona je povlačila jasnu granicu između protivnika i pobornika demokratije, nacionalne ravnopravnosti i državne nezavisnosti. 1,04 »Građa...« — »Glas saveza radnog naroda Bosne i Hercegovine« — br. 5 — januar 1941 — »Hitlerovački agenti za autonomiju Bosne i Hercegovine« — str. 351. nos Isto _ str. 352. 429

Dok su srpski i hrvatski nacionalisti i muslimanski autonomisti u prak­ si potvrđivali da vode politiku, koja je na riječima patetično nacionalna i autonom na, a na djelu podriva izvorne i trajne interese Srba, Hrvata i Muslimana da grade i učvršćuju uslove zajedničkog života, nacionalistički ekstremizam pozivao je glasno na razaranje Jugoslavije u ime stvaranja »slobodnih i nezavisnih država« pod zaštitom sila fašističke Osovine. Režim Cvetković-Maček olakšavao im je posao politikom sve izrazitije zavisnosti od Njemačke i Italije i sve jačim pritiskom na radničku klasu i naprednu, antifašističku omladinu. Knez Pavle nije istrajao na svome anglofilskom stavu. Početkom fe­ bruara putovao je u Berhtesgaden na tajni sastanak sa Hitlerom.1106 Bio je to pouzdan nagovještaj da državni vrh Jugoslavije pokazuje spremnost da fiktivnu, deklarativnu neutralnost zemlje zamijeni oblikom stvarnog pove­ zivanja sa osovinskim silama. Sredinom februara na Hitlerov poziv otputova­ li su u Njemačku predsjednik vlade Cvetković i ministar spoljnih poslova Cincar-Marković. Hitler je demostralivno pojačavao pritisak na Jugoslavija da se opredijeli za aktivnu suradnju sa Njemačkom (i Italijom), a predstav­ nici jugoslavenske vlade pružali su mu uvjeravanja da u svojoj balkanskoj strategiji neće u Jugoslaviji imati protivnika.1107 Proosovinsku orijentaciju u međunarodnoj politici vlada Cvetković-Ma­ ček m orala je da na unutrašnjem političkom planu obezbjeđuje mjerama protiv jedinstva radničke klase i jačanja antifašističkog pokreta, u čijim redovima su se okupljale snage u otporu vladinoj politici uvlačenja zemlje u međunarodni fašistički »novi poredak«, za odbranu nezavisnosti Jugoslavije. Stoga su glavni pravci unutrašnje politike režima bili: što dublje pocijepati radničku klasu i što sigurnije obezglaviti demokratski pokret za odbranu nacionalne nezavisnosti. Prvom cilju služili su i dalje režimski sindikati, dru­ gome — koncentracioni logori, koje je vlada organizovala po uzoru na hitle­ rovske nacional-socijalističke koncentracione logore u Njemačkoj. Gdje god su mogla, vodstva HRS-a i JUGORAS-a nisu se ustručavala da metodom pri­ tiska na radnike proširuju svoje podružnice. Tako je u Zavidovićiima HRS postao najjača sindikalna organizacija u pilani »Našička«, a u pilani »šipad« većina radnika, pretežno Muslimana, bila je orgnizovana u JUGORAS-u. Zna­ čajnu, često presudnu ulogu u razbijanju radničkog jedinstva imale su di­ rekcije preduzeća.1108 Direkcija rudnika u Mostaru primala je na posao nove radnike samo ako su se upisali u HRS ili donijeli preporuku narodnog zas­ tupnika HSS.1109 Uporedo sa djelatnošću koja je bila usmjerena protiv jedinstva radnič­ ke klase, vlada Cvetković-Maček je stvaranjem »vojnih« radnih jedinica pre­ tvarala arm iju u instrument političkog terora protiv organizatora pokreta za odbranu nezavisnosti zemlje. U koncentracione logore u Lepoglavi, Bileći Krušćicu kod Travnika i dr. prisilno je upućeno preko 2 000 komunista i drugih progresivnih ljudi iz svih krajeva zemlje. Na taj način režim je veoma smišljeno radio na slabljenju otporne snage naroda u borbi protiv noć Ferdo Culinović—n.dj.—str. 184. no: isto — str. 183/184. . nos »Građa...« — »Glas saveza radnog naroda« — br. 6—1941—»Položaj i zadaci radnika u Zavidovićima« — str. 372. ii® Ibidem—»O položaju radnika u Mostaru« — str. 370/371. 430

fašističkih agresora i nosilaca politike kapitulacije pred istorijskim protiv­ nicima postojanja jugoslavenske države — njemačkim i italijanskim imperija­ listima. Formiranje vojnih koncentracionih logora kao kaznenih sabirališta istaknutih i provjerenih antifašista i patriota predstavljalo je udar protiv vojske, čiji je osnovni smisao bio da se moralno-ipolitički kompromituje os­ novna nacionalna institucija patriotske tradicije. Istovremeno, režim se na­ dao da će upućivanjem komunista i antifašista u vojne koncentracione logore produbiti nepovjerenje u redovima vojske prema KPJ i okružiti je sumnjom da pokret za odbranu nezavisnosti zemlje hoće da iskoristi u protivdržavne i prevratničke ciljeve. U vrlo složenoj unutrašnjoj i spoljnoj političkoj situ­ aciji, u uslovima kada je tetiva moralno-političkog stanja naroda bila do kraja nategnula, a dezorijentacija uzimala mah u političkim odnosima, vlada Cvetković-Maček pojačavala je ovim potezima konfuziju u zemlji, čime je stvarala povoljnu klimu za djelovanje svih antijugoslavenskih elemenata pore zanih sa fašističkim centrima u Njemačkoj i Italiji. Zabranom Ursovih sindikata režim je potvrdio svoju političku nemoć pred revolucionarnim radničkim pokretom, a uvođenjem vojnih koncentracio­ nih logora svoju moralno-političku inferiornost pred demokratskim antifa­ šističkim pokretom za odbranu nezavisnosti zemlje. Međutim, vlada Cvetko­ vić-Maček i dalje je imala u rukama i pod kontrolom centre političke, ad­ ministrativne i vojne moći u državi. Vlast joj je služila prije svega da raz­ bije i potčini radničku klasu i slomi otpor antifašističkih snaga u demokrat­ skom pokretu za odbranu Jugoslavije od agresivnih sila fašističke Osovine. Ali, vlast nije bila dovoljna da bi postavljene ciljeve mogla da ostvari. Radnička klasa štitila je štrajkovima svoje zahtjeve za poboljšanjem ekonomskog položaja i svoje težnje da jedinstvo suprotstavi nacionalno-konfesionalnoj, partijsko-političkoj konfrontaciji i cijepanju, dokazujući da im je snaga u jedinstvu, a ne u nacionalno podvojenim savezima; u štrajkovima i drugim tarifnim pokretima učestvovali su radnici svih sindikalnih pravaca. JUGORAS i HRS trpjeli su među radnicima političke poraze. Rudari rud­ nika »Đurđevik« kod Tuzle stupili su u štrajk početkom februara,1110 a ru­ dari majevičkog rudnika »Montanika« obustavili su rad sredinom februara i uspješno okončali preduzetu akciju. Bezuspješna su bila nastojanja pred­ stavnika HSS, narodnog poslanika i direktora hrvatske banke iz Tuzle da odvrate radnike članove HRS-a od štrajka.1111 zadovoljan uspjesima radnič­ kog pokreta u Bosni i Hercegovini, zagrebački RADNIČKI TJEDNIK pisao je tih dana: » ... Nastojanja radnika u Bosni i Hercegovini u zadnje 2—3 godine daju niz značajnih podataka i pokazuju mogućnosti i putove za nove akcije, a dokazuju, uz sve teškoće, da radnici u Bosni i Hercegovini znaju kojim putem treba poći, samo je taj put dosta težak, kao i svi putevi kroz Bosnu i Hercegovinu, ali ipak nije nesavladljiv«.1112 Uporedo sa prisilnim upućivanjem komunista i antifašista u vojne kon­ centracione logore, režim nije prestajao sa otvaranjem antikomunističkih sudskih procesa. Krajem februara 1941. uprava policije u Sarajevu predala 1110 A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 684/1941. 1111 A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 864/19.2.1941.. 1112 RADNIČKI TJEDNIK — br. 41—21. veljače 1941 — »Tarifni pokreti u Bosni i Hercegovini« — str. 3. 431

Je državnom tužiocu na postupak grupu komunista sa Miljenkom Cvitkovićem na čelu radi »dela iz člana 1 zakona o zaštiti javne bezbjednosti i poretka u državi«.1113 Zemlja se nalazila u stanju, u kome se policijskom oku režima svaki drugi građanin činio državnim neprijateljem. Državni i društveni pore­ dak potresao se u temeljima, a vlada Cvetković-Maček jedini izlaz vidjela je u progonima bezbrojnih protivnika u zemlji, u saglašavanju i prihvatanju zahtjeva koje su joj postavljale njemačka i italijanska vlada. Tako je nesi­ gurnost svoga položaja u državi nastojala da nadoknadi spregom sa oso­ vinskim fašističkim silama. Zbog toga se svaki otpor režimu ispoljavao i kao otpor njemačkim i italijanskim imperijalistima. Sa porastom nezadovolj­ stva u zemlji i pritiskom njemačke i italijanske vlade režim Cvetković-Maček neizbježno je gubio tlo pod nogama. Demonstracije nekoliko stotina banja­ lučkih radnika protiv otpuštanja 50 radnika zaposlenih na javnim radovima istovremeno su značile protest radnika protiv slabljenja otporne snage na­ roda u odbrani mira, slobode i nezavisnosti zemlje.1114* U antifašističkom pokretu svakodnevno su podizane optužbe protiv režima. Komunisti i aniifašisti Sarajeva sa posebnim letkom upoznali su u drugoj polovini februara građane i javnost Sarajeva o zlostavljanju i nasiljima sarajevske policije nad radnicima zatvorenim u januarskim dem onstracijam a.1113 Svojom privrženošću nacionalnoj slobodi i nezavisnosti antifašistička omladina predstavljala je budnu savjest zemlje, koju je kompromitovani i omraženi režim predavao u zle i grabežljive ruke njemačkih i italijanskih osnivača fašističkog novog poretka. Omladina Zenice demonstrirala je protiv vlade što je radne mase li­ šavala demokratskih prava i na taj način izlagala zemlju neminovnoj kata­ strofi.1116 Policijska kazna organizatora omladinskih demonstracija pretva­ rala se u optužbu protiv presuditelja, koji su strah od naroda potiskivali progonima njegovih najboljih snaga. Antifašistička omladina Tuzle, svjesna istorijskog trenutka u kome živi, sa zanosom je oživljavala likove iz nacional­ ne prošlosti i kulture i njihove poruke da je sloboda naroda i domovine vrijedna svakog truda i žrtve. Stihovima Filipa Višnjića iz pjesme »Smrt majke Jugovića« i Puniše Perovića iz pjesme »Mi mladi«1117 ona je iskazivala sopstveni moralni identitet i zavjetovala se narodu da će njegova bolja bu­ dućnost biti prva i osnovna motivacija njenog životnog opredjeljenja. Štrajkovi i demonstracije radnika i omladine, njihove zajedničke kul­ turne manifestacije i masovne akcije demokratskog pokreta za odbranu ne­ zavisnosti zemlje potvrđivali su da u biću naroda, uprkos pritiscima, obespravijivainju i teroru režima, nastaju i obnavljaju se energije, koje ga Čine sposobnim da se suprotstavi svakom protivniku kada pokaže namjere da ga uništi. U antifašističkom pokretu nije bilo iluzija da otpor moćnom protivniku neizbježno ide kroz poraze i zahtijeva istrajnost i žrtve da bi doveo do 1113 A BH—BUDB—Pov. DZ—br. 999/27. 2. 1941. 1114 RADNIČKI TJEDNIK — Zagreb br. 42 — 28. veljače 1941. ms A—CK SK BiH—RP II—556/28161—(»Svoj poštenoj javnosti«—Narodna pomoć—druga polovina februara 1941). „ . . . . . . . ni« JUGOSLAVENSKI LIST — br. 36 — 13.2.1941—»Kažnjeni omladinci« ~~ Str'im RADNIČKI TJEDNIK — br. 36 — 17. siječnja 1941—»Omladinska priredba u Tuzli« — str. 5. 432

uspjeha, kao što je u njemu, takođe, vladalo uvjerenje da bi odbrana ne­ zavisnosti zemlje bila uspješnija ako bi se u frontu protiv fašističkog agreso­ ra našle i tzv. velike građanske nacionalne partije, koje, okrenute naciji le­ đima, nisu prestajale da joj patetično govore o svojoj odanosti. U Bosni i Hercegovini, kao i u drugim jugoslovenskim zemljama, na­ stavljala se politička igra u vlasti i zbog vlasti, kao da nisu odbijali po­ sljednji sati nezavisnosti Jugoslavije. Prividno, igra se vodila u starom ra­ sporedu snaga i u znaku poznatih nacionalnih programa. U stvari, učesnici igre pripremali su mostobran i smišljali taktiku da se prilagode novim odno­ sima, u koje nisu sumnjali. Konfrontacija srpskog i hrvatskog nacionalizma sada se izrazito koncentrisala na Muslimane. Kome carstvu se opredijeli njihova duša, u njemu će se naći i Bosna i Hercegovina. Sa Bosnom i Herce­ govinom u svojim granicama osiguravao se prestiž jedne nacije prema drugoj. U propagandi srpskog i hrvatskog nacionalizma među Muslimanima iščezavali su konfesionalno-nacionalni pristupi i isticala se »čista« nacionalna mjerila. Apelima za »slogu katolika i muslimana« odgovaralo se kontradeklaracijama o zagrljaju srpstva i islama.1118 Muslimanska autonomistička politika sla­ bašno se odupirala. Pokušala je da razbije obruč koji je sama stvorila, pa je deklarativno odbacivala optužbe iz srpskog i hrvatskog tabora da za Muslimane traži političko vodstvo u Bosni i Hercegovini.1119120 Propagatori hrvatske nacionalne orijentacije među Muslimanima obraćali su im se da od­ bace nacionalno neodređeni i politički nerealni autonomistički program, da se suprotstave širenju jugoslavenske ideje, jer je to prikriveni oblik njihovog srbiziranja i da budućnost grade u svojoj slobodnoj hrvatskoj domovini koja se stvara i kojoj, istorijski i nacionalno, pripada i Bosna i Hercegovina."21 Srpska agitacija uvjeravala je Muslimane da su Bosna i Hercegovina »stare srpske zemlje« i da će to trajno ostati.1121 Fašističkim silama odgovaralo je što se u Jugoslaviji povećava nacionalno-politički zaplet i tako ubrzava proces njenog unutrašnjeg raspada. Tokovi u buržoaskoj političkoj strukturi i u državnom vrhu razlikovali su se po sadržini koja ih je ispunjavala, ali ne i po pravcu koji su imali. Na tlu Bosne i Hercegovine građanske političke stranke produbljivale su nacionalne frontove i sukobe među njima vodile linijom ratne nepomirlji­ vosti u znaku devize »biti ili ne biti«. Godišnji sastanak Savjeta srpskih na­ cionalnih društava i zajednička konferencija predstavnika srpskih stranaka u Sarajevu1122 pozivaju srpski narod da zbije svoje redove, ali ne da bi oja­ 1118 JUGOSLAVENSKI LIST — »Apel za slogu katolika i muslimana u Doboju« — br. 40 — 18.2,1941 — str. 3. JUGOSLAVENSKI LIST — »Islamska vjera ukrašena srpskim nacionaliz­ mom« — br. 41 — 19.2.1941—str. 3. 1119 JUGOSLAVENSKI LIST — »Muslimani ne traže za sebe vodstvo u Bosni« — br. 27 — 22.1941 — str. 3. 1120 JUGOSLAVENSKI LIST — »Jugoslavenska misao kao problem bosanskohercegovačkih Muslimana« (Abdurahman Nametak) — br. 27—2.2.1941—str. 3. JUGOSLAVENSKI LIST — »Konferencija g. HADŽIĆA u Mostaru« br. 30 — 6.2.1941 — str. 2. 1121 JUGOSLAVENSKI LIST — »O položaju Bosne i Hercegovine« — »Bosna je druga Srbija« — br. 39—16.2.1941 — str. 3. 1122 JUGOSLAVNSKI LIST — br. 58 — 11.3.1941—str. 3. — br. 70-25.3.1941str. 3. 433

čao opštejugoslavenski demokratski pokret za odbranu državne nezavisnosti, već da bi osvajao Bosnu i Hercegovinu za velikosrpske hegemoniste i progla­ sio je isključivo srpskim nacionalnim područjem. I to u trenutku kada su sile Osovine već imale dogovoren plan o likvidaciji državne samostalnosti Jugoslavije. Istovremeno, HSS pojačava rad u Bosni i Hercegovini, ulaže velike napore da aktivira muslimanske ogranke HSS, naročito u većim mjes­ tima, kako bi se stvorio utisak snage hrvatskog nacionalnog pokreta u Bosni i Hercegovini. U Tuzli se otvara Hrvatski radnički dom, a iz Banovine Hrvat­ ske stižu poruke da nije daleko dan kada će »pitanje Bosne i Hercegovine biti pravilno riješeno«.1123 Vodstvo JMO popušta u aktivnosti; formalno je prisutno u vladi, a stvarno čeka rasplet, da bi se opredijelilo d, po zakonu iner­ cije, našlo na strani koja pobjeđuje. Motivirani klasnim egoizmom i nacio­ nalnom megalomanijom, svi su zaboravljali da je pitanje položaja Bosne i Hercegovine po svojoj suštini jugoslavensko pitanje i da je, stoga, njegovo rješenje bitno uslovljeno spremnošću jugoslavenskih demokratskih, anti­ fašističkih nacionalnih snaga da brane nezavisnost Jugoslavije. Ko je želio da radi za budućnost svoga naroda, nije smio da se okreće protiv drugih jugoslovenskih naroda, ni protiv Jugoslavije kao njihove državne zajednice. Niko nije nanio toliko sramote i zla srpskom i hrvatskom narodu u Bosni i Herce­ govini koliko srpski i hrvatski nacionalizam. Okrenuti jedan protiv drugog, zajedno su radili za njemačke i italijanske osvajače.

Od početka m arta vlada i krunski savjet drže u nastavcima sjednice, na kojima traže modus da usvoje Hitlerove zahtjeve i da to usvajanje objasne razlozima državne sigurnosti, nepovredivosti državne teritorije i državnog dostojanstva. Na sjednici 6. m arta knez Pavle obavijestio je Krunski savjet da Hitler sprema napad na SSSR i traži od Jugoslavije da hitno pristupi Trojnom paktu i tako »zaštiti svoje interese«. Ministar vojske general Pešić založio se za takav korak s obrazloženjem da Jugoslavija nije spremna da vodi rat, da joj prisustvo u osovinskom paktu omogućava da ostane izvan rata. Drugi učesnici sjednice podržali su poredloženu soluciju, smatrajući da se njome čuva integritet i državno dostojanstvo Jugoslavije. Na narednim sjednicama Krunskog savjeta i vlade (10, 13, 20, 23/24. marta) razmatrani su modaliteti ugovora sa Njemačkom. U međuvremenu (9. i 12. m arta), po instrukcijama načelnika general­ štaba generala Petra Košića, m ajor Milisav Perišić vodio je u Atini razgovore sa vojnim predstavnicima Grčke i Velike Britanije o mogućnostima saveznič­ kog vojnog angažovanja ako Jugoslaviju napadnu sile Osovine. Perišić se vratio iz Atine bez konkretnih rezultata. Pošto je 20. m arta Krunski savjet donio odluku, predsjednik vlade Dragiša Cvetković i ministar spoljnih poslova Cincar-Marković potpisali su u Beču 25. m arta 1941. godine ugovor sa Njemačkom o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu. 1123 JUGOSLAVENSKI LIST — br. 56—8.3.1941—; br. 59—12.3.1941; br. 64— 18.3.1941. — U broju 55 od 5.3.1941 JUGOSLAVENSKI LIST prenosi pisanje zagre­ bačkog OBZORA o skorom rješenju pitanja položaja Bosne i Hercegovine. 434

Nasuprot snagama destrukcije Jugoslavije, koje su pred sobom nezađržljivo nosile nesigurne brane i provaljene nasipe, djelovala je snaga kohe­ zije — KPJ, koja je pripremala strategiju za dugotrajnu borbu i gradila perspektivu nove epohe jugoslavenske zajednice. Peta zemaljska konferencija KPJ dala je sve neophodne elemente strate­ gije KPJ u borbi za rješenje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji i očuvanje ne­ zavisnosti zemlje, koju ugrožavaju fašističke osovinske sile oslanjajući se na svoja uporišta u vladi Cvetković-Maček i profašističke grupe u građanskim političkim strankama. Iako su održavana tajno, duboko iza leđa široke javnosti zemlje, mar­ tovska savjetovanja Krunskog savjeta i sjednice vlade, na kojima su utvrđivani stavovi državnog vrha o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu, nisu mogli ostati potpuno skriveni. Sredinom marta CK KPJ u proglasu radničkoj klasi, narodima, vojnicima, podoficirima i oficirima Jugoslavije citirao je izlaganje ministra spoljnih poslova Cincar-Markovića o Hitlerovom obećanju Makedonije Bugarskoj i spremnosti Jugoslavenske vlade na ustupke državne teritorije, kao i obrazloženje trajnog antisovjelskog slava vlade Cvetković-Maček-Kulovec. U ovome proglasu CK KPJ pozvao je »čitav narod da podig­ ne glas protesta protiv svakog pokušaja kapitulacije pred zahtjevima njemačko-italijanskih imperijalista. . . protiv svakog rasparčavanja zemlje . . . protiv pristupanja Trojnom paktu ili engleskom imperijalističkom bloku za sklapanje pakta o uzajamnoj pomoći sa Sovjetskim Savezom. . . za stvara­ nje istinske narodne vlade«,1124 čiji je zadatak da narodima Jugoslavije osi­ gura demokratska prava i skine ekonomske terete rata sa leđa radnih masa. Borba za očuvanje nezavisnosti Jugoslavije imala je svoje socijalne i nacionalne aspekte, kao što su, s druge strane, socijalno-ekonomski zahtjevi radnih masa i zahtjevi za uspostavljanje nacionalne ravnopravnosti mogli da se uspješno ostvaruju samo u uslovima pune nezavisnosti zemlje. Otuda štrajkovi »Sipadovih« radnika u Zavidovićima, kao i radnički štrajkovi u drugim mjestima,1125 imaju ne samo značaj u pogledu materijalnog pobolj­ šanja životnih uslova radnika nego i u pogledu jačanja demokratskog, anti­ fašističkog pokreta za odbranu nezavisnosti Jugoslavije i za nacionalnu ravno­ pravnost jugoslavenskih naroda. Istovremeno, nacionalni pokreti za ravno­ pravnost, po svome karakteru demokratski, stvarali su radničkoj klasi po­ voljnije uslove u borbi za bolji socijalno-ekonomski položaj i veći uticaj u društveno-političkom životu zemlje. Demokratski pokreti, kako klasni, tako i nacionalni — objektivno se pomažu, prožimaju i, pod određenim uslovima, slivaju u jedinstveni pokret naroda da brani svoje elementarne, životne uslove. Dok su se građanski politički vrhovi u Jugoslaviji opredjeljivali na stra­ nu osovinskog fašističkog bloka, odnosno engleskog imperijalističkog tabo­ ra, pa rješenje unutrašnjeg političkog stanja tražili u okviru blokovskog opredjeljenja, rukovodstvo KPJ razvijalo je na pouzdanim elementima stvar­ nosti protivrječnih odnosa strategiju istrajne borbe protiv svakog oblika pokoravanja i rasparčavanja Jugoslavije. Svi dokumenti o djelovanju CK KPJ 1124 Josip Broz Tito — n.dj.—6—»Protiv kapitulacije-------za pakt o uzajamnoj pomoći sa Sovjetskim Savezom« — str. 182—185. 1125 Dr Ahmed Hadžirović — »Pregled štrajkova vođenih u Bosni i Hercego­ vini od 1935 — 1941. godine« — PRILOZI—br. 2 — Sarajevo — 1966 — str. 394. 135

u predvečerje potpisivanja ugovora o pristupanju Jugoslavije Trojnom pak­ tu potvrđuju solidnost analize i ocjena političkog položaja u zemlji, istorijski značaj trenutka, jasnoću pogleda u budućnost i odgovornost pred istorijom naroda koju preuzima. U tom pogledu Titovo predavanje slušaocima par­ tijske škole u Dubravi (koja je radila u februaru i m artu 1941. godine) »Strategija i taktika oružanog ustanka« predstavlja prvorazredno svjedočan­ stvo o sadržaju, obliku i pravcu aktivnosti K PJ u neposrednoj budućnosti.’126 Ipak, uprkos dubokoj unutrašnjoj krizi u državi i njenom kritičnom međunarodnom položaju, demokratski antifašistički pokret nije bio ni do­ voljno širok, niti u svome unutrašnjem sklopu jedinstven, kako su to zahti­ jevali opšti, nacionalni interesi zemlje. Prije svega, nije bilo jedinstva u radničkom pokretu, čiji je značaj neprekidno naglašavan i na jednom i :ia drugom njegovom krilu. Vodstva radničkih partija različito su prilazila i ocjenjivala političko stanje u zemlji i međunarodni položaj u cjelini. Otuda i različita, u stvari, suprotna opredjeljenja u političkom djelovanju, u strate­ giji i taktici. Za razliku od rukovodstva K PJ, koje se godinama uporno zalagalo za jedinstvo radničke klase i svih demokratskih, antifašističkih snaga u borbi za demokratiju, nacionalnu ravnopravnost i mir, protiv imperijalističkih ta­ bora i u tom pravcu, u praksi, usmjeravalo aktivnost svih organizacija i ko­ m iteta KPJ, pa je KPJ, neosporno, postala stub pokreta za odbranu nezavisno­ sti zemlje, vodstvo SPJ slijedilo je taktiku koja se izrazito udaljavala od život­ nih interesa radničke klase i od primarnih, osnovnih interesa zemlje. Poslije zabrane Ursovih sindikata među vodećim socijalistima radije se teoretiziralo po kružnoj liniji da se nedostatkom duhovnog jedinstva radničke klase ob­ jašnjava nepostojanje jedinstva radničkog pokreta1126127 — pri čemu se gubilo iz vida da je svako jedinstvo prije svega duhovno — nego što se ispoljavala sprem nost da se povede akcija protiv vladinog udara na radničku klasu i kroz takvu aktivnost gradi jedinstvo radničkog pokreta. Takva razmatranja, koliko su do nje dopirala, mogla su samo da demobilišu radničku klasu i da je ostavljaju razoružanu pred ofanzivom buržoaske reakcije. Identično ovom razmišljanju o položaju radničke klase i radničkog pokreta, bilo je i prosu­ đivanje o situaciji na Balkanu, odnosno o međunarodnom položaju zemlje. Dok su se u Albaniji nalazili italijanski okupatori, na tlu Grčke savezničke trupe Velike Britanije, Bugarska stajala neposredno pred pristupanjem Troj­ nom paktu, režim Cvetković-Maček-Kulovec ponašanje Bugarske uzimao kao argument za nužnost proosovinskog opredjeljenja Jugoslavije, prvi čovjek S PJ razvijao je tezu da Balkan izmiče ratnoj opasnosti. »Razgorevanje rata na Zapadu Evrope i u Africi udaljuje ratno žarište od Balkana. Solidarnost balkanskih naroda ga može obezbediti. Nije tačno verovanje da Balkanci nisu gospodari svoje sudbine«.1128 Vodstvo SPJ bilo je dosljedno sebi: ne ulaziti 1126 Josip Broz Tito — n.dj.—6—»Strategija i taktika oružanog ustanka« — str. 151—181 — (Slušaoci škole bili su rukovodeći članovi centralnih i pokrajinskih komiteta KPJ. Iz Bosne i Hercegovine u partijskoj školi u Dubravi bili su Iso Jovanović, sekretar PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu, Đuro Pucar i Avdo Humo, članovi PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu). 1127 Franjo Raušer — »Osjećaj ili razum« SNAGA, br. 3—mart—1941—str. 41/42. na Dr Živko Topalović — »Solidarnost interesa svih Balkanaca« SNAGA— br. 3—marta 1941 — str. 36. 436

u okršaje protiv vlade kada lišava radničku klasu njenih osnovnih prava i kada zemlju prepušta sudbini koju joj namjenjuju fašistički agresori. Ostati miran dok prođe oluja, a zatim, ako to uslovi dozvole, podignuti glas za demokratiju i prava radničke klase. Ovih dana zemlja je prolazila kroz teška iskušenja. Usljed proosovinskog kursa, režim je gubio ne samo ugled nego i sposobnost da upravlja. Ljotićev Jugoslavenski narodni pokret (JNP) »Zbor« nekažnjeno je razvijao propagandu »novog poretka« i pozdravljao Hitlerovu dominaciju u Evropi.1129 U Jugoslaviju pristižu brojne grupe vojnih bjegunaca i političkih emigranata, prije svega iz susjednih zemalja Albanije i Bugarske, iz okupirane Čehoslovačke, ali ima i vojnih bjegunaca iz Italije i Njemačke. Usljed proosovinske orijentacije režima, lokalne vlasti su na muci s njima, pa su spremne samo da se brinu o njihovom smještaju i ishrani, odbacujući pri tome svaki oblik njihovog političkog prihvatanja.1130 Uporedo, italijanski i njemački državljani masovnije nego ranije dolaze i putuju po Jugoslaviji, a vlast se zadovoljava periodičnim izvještajima o njihovom kretanju, koje ne prate nikakve aktivne mjere.1131 U zemlji se široko aktivirala špijunaža u korist zaraćenih bloko­ va.1132 Do tada skriveni u zavjereničke grupe, ustaše su shvatile da dolazi nji hov trenutak; sada su se slobodnije pojavljivale i objavljivale skori pad i raspad Jugoslavije i obrazovanje samostalne hrvatske države. Istovremeno, pojave kriminala uzimale su maha. Skupoća je svakim danom rasla. U klimi nesigurnosti i neizvjesnosti, kojoj su najvećim dijelom same doprinijele, građanske političke stranke povlačile su se sa scene, da bi u paničnom stra­ hu završile u likvidaciji. Na političkoj pozornici ostala su dva nepomirljiva protivnika — KPJ, koja je otpor fašističkim agresorima smatrala svojom istorijskom obavezom i odgovornošću prema radničkoj klasi i narodima Jugo­ slavije i ustaški pokret, koji je ostvarenje svoga političkog programa pove­ zao sa uništenjem jugoslavenske države snagama osvajačkih osovinskih sila, čija izvjesnost više nije bila u pitanju. Ocjena organa bezbjednosti o političkom stanju u mjesecu martu 1941. godine, data u izvještaju upućenom Banskoj upravi Drinske banovine, potvr­ đuje kako su odgovorni faktori pogrešno prosuđivali političke prilike. U zaključku pomenutog izvještaja komande Drinskog žandarmerijskog puka kaže se: »Javna bezbednost na teritoriji puka bila jc povoljna. Odziv obvez­ nika na poziv vojnih vlasti je odličan i dalje i moral kod vojnika. Raspolo­ ženje naroda prema Nj. V. Kralju i državi je vrlo dobro. Delatnost političkih stranaka je potpuno zam rla. . . Komunistička akcija na teritoriji ovoga puka manifestovala se i u toku ovoga meseca samo u rasturanju komunistič­ kih letaka. . . Rad separatista zapažen je samo u pisanju separatističkih natpisa po zidovima kuća u Zavidovićima, Sreza žepačkog. Strana propaganda na teritoriji ovoga puka zapažena je u toku ovoga meseca u rasturanju propa­ gandnog materijala protiv Nemačke i Italije i u korist Engleske, kao i usmene propagande u korist Nemačke . . . Ekonomske prilike na teritoriji puka dosta 1129 A 1130 A 1131 A 1132 A

BH—BUDB—Pov. BH—BUDB—Pov. BH—BUDB—Pov. BH—BUDB—Pov.

DZ—No DZ—No DZ—No DZ—No

1195/10.3.1941. 1428/21.3.1941. 1243/12.3.1941. 1369/18.3.1941. 437

su t e š k č ... Opšta politička situaoija na teritoriji puka može se sm atrati povoljna«.1,33 Kada se pročita ova ocjena, stiče se utisak kao da je komandi Žandarmerijskog puka bilo više stalo da nadležnoj vlasti podnese izvještaj koji joj je poželjan nego da je informiše o pravom pol-itičkom stanju. štaviše, sami konkretni podaci, sadržani u ovom izvještaju, svojom težinom čine sumnjivom zaključnu ocjenu političkog stanja u m artu 1941. Očigledno, organi bezbjednosti nisu shvatili u kakvom se političkom stanju nalazi zemlja i da je režim, po čijim uputstvima su radili, doveo državu na rub provalije, kada je njeno postojanje moglo da bude još samo pitanje dana. Režim je ostao bez oslonca u političkim strankama, jer su još jedva da­ vale znaike života. Konferencija predstavnika srpskih stranaka, održana 24. m arta, nije imala očekivanog odziva u srpskim masama. Za razliku od srpske, hrvatska građanska politika ispoljavala je borbenost i ofanzivnost. Musli­ manska politika potvrđivala je da se nalazi u stanju rasula.113134135 Zbacivanje Namjesništva, uvođenje u dužnost kralja Petra II i obaranje vlade izvedeno pučem pod rukovodstvom generala i viših oficira komande ratnog vazduhoplovstva 27. m arta pokazalo je dubinu narodnog nezadovolj­ stva i ogorčenja zbog ugovora koji je potpisala vlada Cvetković-Maček sa Hitlerom o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu i istovremeno nesposob­ nost vojno-političkog državnog vrha da spasi državu od katastrofe. Na dru­ goj strani, snažnim demonstracijama 27. m arta u mnogim mjestima — Beo­ gradu, Ljubljani, Podgorici, Skoplju, Sarajevu, Kragujevcu — 1,35 radne mase, prvenstveno antifašistička omladina, ispoljile su odlučnost da brane nezavis­ nost zemlje. U svim većim centrim a Bosne i Hercegovine, prije svega industrijskim, narod je pozdravio i primio pad Namjesništva i vlade Cvetković-Maček kao odbacivanje Trojnog pakta i kao izraz njegovih težnji da zemlja očuva ne­ zavisnost i ostane izvan zaraćenih imperijalističkih tabora. Dok je vlast, po direktivi nove vlade generala Dušana Simovića, nastojala da demonstracije prikaže kao manifestacije »vjernosti i odanosti naroda kralju i otadžbini«, kao povjerenje u vladu »nacionalne koncentracije«, buržoaska štampa, slijede­ ći vladin kurs, širokim publicitetom posredovala je i intonirala patriotski, nacionalno spasonosni karakter vojnog puča i istovremeno ćutala o revolucionamo-demokratskom, antiimperijalističkom duhu demonstracija i zahtje­ vima da se hitnim sklapanjem pakta o uzajamnoj pomoći sa Sovjetskim Savezom čuva i brani mir i nezavisnost Jugoslavije. U stvari, demonstracije su izvorno pokazale da je demokratski pokret za odbranu nezavisnosti zemlje djelo strategije i taktike KPJ i da je upornom borbom za demokratiju. nacio­ nalnu ravnopravnost i nacionalnu nezavisnost K PJ postala prvorazredna nacionalno-politička snaga u zemlji, protagonist nezavisnosti i faktor kohezije Jugoslavije. 1133 A BH—BUDB—Pov. br. 2802/29.3.1941—(Drinski žandarmerijski puk — 26. marta 1941—Sarajevo—Mesečni obaveštajni izveštaj za mesec mart 1941. godine). 1134 JUGOSLAVENSKI LIST — 25.3.1941—br. 70—Konferencija pristaša srp­ skih stranaka — str. 3. »Skupštinu Udruženja zanatlija Hrvati su napustili u znak protesta« — str. 7. »Gajret« o orijentaciji Muslimana — str. 3. »O porijeklu bosanskohercegovačkih Muslimana« — str. 3. 1135 »Pregled istorije SKJ«—str. 285. 438

U Sarajevu su u demonstracijama 27. marta masovno učestvovali rad­ nici, omladina d građani, kojima su se pridružili stanovnici Ilidže i Vogošće. Politički pravac demonstracijama dali su komunisti, koji su po direktivi Mjes­ nog komiteta KPJ isticali zahtjeve protiv Trojnog pakta, za demokratsku vlast, za odbranu zemlje, oslonac na SSSR i td.1136 Po masovnosti i antifašis­ tičkom, revolucionarno-demokratskom, duboko patriotskom obilježju značaj­ ne su bile demonstracije u Tuzli, koje su organizovali Mjesni komitet i Ob­ lasni komitet KPJ,1137138940* u Banja Luci, gdje su istupali predstavnik Mjesnog komiteta KPJ i predstavnik Zemljoradničke stranke,113* zatim u Mostaru i Trebinju,113’, Bijeljini,U40Drvaru1M1 i drugim mjestima. Sljedećeg dana, 28. marta, u Beograd je stigao generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito, da bi 29. marta održao savjetovanje partijskog aktiva Srbije uz učešće članova Politbiroa i CK KPJ koji su se nalazili u Beogra­ du.1142 Po Titovoj ocjeni 27. mart predstavljao je politički događaj čiji zna­ čaj prelazi okvire Jugoslavije. To je bio jak udar silama Osovine. Nova vlada generala Simovića značila je izvjestan napredak, ali zbog prisustva u njoj anglofila i reakcionera potrebno je stalno postavljati zahtjeve da djeluje u interesu naroda i odbrane zemlje. Rat sa silama Osovine postao je neizbje­ žan i komunisti su dužni da se odazovu mobilizaciji i da u vojsci podižu borbeni duh otpora i da se uporno suprotstavljaju tendencijama kapitula­ cije i izdaje zemlje. Rat je, naglasio je Tito, za Jugoslaviju odbramben i pravedan i u cilju što jačeg otpora agresorima treba zahtijevati savez i oslon na SSSR.1143 Istog dana, 29. marta, Izvršni odbor SPJ objavio je proglas, u kome se kaže: » . . . U našoj zemlji obavile su se krupne političke promene. Stva­ ranjem vlade generala g. Simovića, u koju su ušle građanske političke stran­ ke, učinjen je kraj jednome strašnom nenarodnom režim u. . . Socijalistička partija pozdravlja izvršenu promenu kao veliki napredak i kao delo očišće­ nja našeg javnog života od strahovite truleži i sra m a . . . Drugovi radnici i radnice! . . . Na vama leži velika odgovornost da se novi poredak uskrsa slo­ bode vašom nerazboritošću odmah ne upropasti. Suzbijte odlučno svaku buntarsku politiku, jer znajte da ona stoji u tuđoj plaćenoj s lu ž b i'... Odbijte pozive na obustavu rada, na ulične demonstracije, na mračne sastanke, 1136 Mladen Knežević: »27 mart« — »Sarajevo u revoluciji«—1 — str. 351. 1137 Mišo Vokić: »Događaji 27. marta u Tuzli« — »Tuzla u radničkom pokretu i revoluciji« — I—str. 726—730. 1138 Dr Dušan Lukač — »Ustanak u Bosanskoj krajini« — Beograd—1967— str. 42. Dušanka Kovačević: »Iz rada organizacije KPJ u Banjoj Luci 1935—1941« — »Banja Luka u novijoj istoriji« — str. 419. 1139 Đorđe Piljević: »Hercegovina 1941. godine« — »1941. u istoriji naroda Bosne i Hercegovine« — Sarajevo — 1973 — str. 221. 1140 Dr Zdravko Antonić — »Ustanak u istočnoj i centralnoj Bosni 1941« — Beograd — 1973 — str. 45. 1.41 Nikola Babić — »Na putevima revolucije« — Tradicija radničkog pokreta — značajna pretpostavka snage ustanka i NOR-a u Drvaru« — Sarajevo 1972 — str. 219. 1.42 Josip Broz Tito — n.dj. — 6—str. 293. u« isto— zabilješka sačinjena u Specijalnoj policiji o Titovom govoru na partijskom savjetovanju u Beogradu 29. marta 1941. godine — str. 214. 439

na ma kakvu saradnju sa političkim avanturistim a: . . Umejmo za sebe pot­ puno iskoristiti, ali i sačuvati mladu slobodu!«1144 Odmah poslije savjetovanja, 30. m arta CK K PJ uputio ie proglas »Na­ rodima Jugoslavije«, u kome ističe da i poslije obaranja vlade Cvetkovi6 -Maček-Kulovec i kraljevskog Namjesništva nezavisnosti Jugoslavije prijeti »strašna opasnost«. U ovom sudbonosnom trenutku CK KPJ poziva radnike, seljake, građane i vojnike da pruže »općenarodni otpor svima onima koji hoće da spasonosna strem ljenja narodnih masa za očuvanje nezavisnosti skre­ nu u pravcu ratnih ciljeva imperijalista«. CK KPJ se posebno obraća hrvat­ skom narodu s upozorenjem da »reakcionarna, protivnarodna vladajuća klika i otvoreni frankovački agenti osovinskih imperijalista pripremaju novu izdaju nad narodima Jugoslavije, a napose nad hrvatskim narodom, pripre­ maju rasparčavanje naše zemlje« za račun njemačkih i italijanskih osvajača, pa zatim naglašava da će »hrvatski radni narod grada i sela imati na svojoj strani u borbi za očuvanje izvojevanih tekovina i sloboda, u borbi za svoja nacionalna prava čitav radni narod Srbije i svih ostalih dijelova Jugoslavije«. Na kraju proglasa, od nove vlade zahtijeva se da »odmah ispuni zahtjeve za koje se ogromna većina naroda godinama bori. Pakt o uzajamnoj pomoći sa Sovjetskim Savezom; ukidanje svih vanrednih zakona i davanje narodima Jugoslavije demokratskih i nacionalnih prava i sloboda. . . čišćenje državnog i vojnog aparata od svih protivnarodnih elemenata i tuđih agenata«.1145 U prelomnom trenutku po opstanak Jugoslavije dvije radničke partije djelovale su sasvim suprotno. Svoj osnovni zadatak K PJ je vidjela u vođe­ nju pravednog, odbrambenog rata naroda Jugoslavije protiv fašističkih napa­ dača. Vodstvo SPJ, međutim, tražilo je od radnika da odbiju svaki poziv na saradnju sa »političkim avanturistima« i da odlučno »suzbijaju svaku buntarsku politiku«. Svoju privrženost radničkoj klasi i narodima Jugoslavije K PJ potvrđivala je nepokolebljivim opredjeljenjem za otpor fašističkim silama Osovine i odbranu nezavisnosti Jugoslavije. Rukovodstvo SPJ, naprotiv, obra­ ćalo se radnicima da čuvaju »novi poredak uskrsa slobode« i podržavaju »vladu nacionalne koncentracije«, je r je to način da »za sebe potpuno iskoris­ te i sačuvaju mladu slobodu«. U ovom proglasu IO SPJ nema ni riječi o neiz­ bježnom ratu sa silama Osovine i otporu fašističkim napadačima. Potvrda njihovog razvojnog puta, dva suprotna opredjeljenja K PJ i SPJ došla su do punog izražaja i u Bosni i Hercegovini. Poslije dem onstracija 27. m arta, koje su se nastavljale i iz m arta prenijele u prve dane aprila, PK K PJ za Bosnu i Hercegovinu objavio je (1. aprila) proglas, u kome naglašava značaj izvršenih promjena. Vlada Cvetković-Maček-Kulovec oborena je »narodnom borbom«; nova vlada ne pruža garanciju da će osigurati zemlju od uvlačenja u rat i protiv tuđinskog po­ robljavanja. Opasnost od kapitulaoije je sve veća i ništa se ne preduzima u smislu povezivanja sa SSSR-om. Odbrana nezavisnosti Jugoslavije mora biti stvar svih njenih naroda. U tom pogledu PK K PJ obraća se narodima Bosne i Hercegovine da shvate svoju ulogu i zadatke u momentu teškog iskušenja po cijelu zemlju. Pokrajinski komitet upozorava srpski narod da ne dozvoli da njegovu spremnost da brzini nacionalnu nezavisnost iskoriste agenti en­ 1,44 RADNIČKE NOVINE — br. 13—Beograd — 29. marta 1941—»Drugovi i drugarice radnici i radnice« — Izvršni odbor SPJ — str. 1. 1145 Josip Broz Tito — n.dj. — 6 — »Narodi Jugoslavije« — str. 186 — 188. 440

gleskih imperijalista za ostvarenje svojih ratnih ciljeva; obraćajući se.Musli­ manima, Pokrajinski komitet podvlači da oslobođenje od teškog položaja neće dobiti od stranih zavojevača, već u bratskoj zajednici sa Srbima, Hrva­ tima i ostalim jugoslavenskim narodima; u adresi Hrvatima Pokrajinski ko­ mitet naglašava da bi cijepanje Jugoslavije dovelo do bratoubilačkog rata i da propagandom »nezavisne Hrvatske« hrvatski šovinisti pripremaju put da hrvatski narod padne u tuđe ropstvo. Ni kapitulacija pred Osovinom, ni rat na strani Engleske, već oslon na SSSR i pakt o uzajamnoj pomoći sa SSSR-om — to je put očuvanja nezavisnosti zemlje."46 Poziv KPJ prva je prihvatila omladina. U Tuzli ona »pristupa kopanju rovova po parkovima i periferiji grada, izgradnji skloništa za stanovništvo u slučaju bombardovanja, organizuju se sanitetski kursevi, javljaju se do­ brovoljci u vojsku . . . Pošto je već počela mobilizacija . . . dogovoreno je . . . da se 2. aprila organizuju manifestacije d svečani ispraćaj vojnika na željez­ ničkoj stan ici. . . Na ispraćaju vojske govorio je sekretar Mjesnog komi­ teta KPJ Jusuf Jakupović-Mrki . . . Trećeg aprila uhapšena je nekolicina ko­ munista . . . Sutra dan su svi pohapšeni komunisti pušteni iz zatvora«."47 U Sarajevu početkom aprila jedna delegacija studenata posjetila je komandu armijske oblasti i izrazila spremnost studenata i studentkinja da se stave na raspolaganje u službu odbrane nacionalne nezavisnosti. Formi­ ran je odbor sa zadatkom da pristupi obrazovanju dobrovoljačkih odreda."48 Na dan ulaska Nijemaca u Sarajevo održan je sastanak sekretara organi­ zacija SKOJ-a, na kome su podijeljeni letci sa pozivom KPJ na otpor fašis­ tičkim okupatorima."49 U toku aprilskog rata članovi KPJ i SKOJ-a u Mostaru javljali su se u dobrovoljce. Mjesni komitet KPJ uputio je delegaciju u komandu Primorske armijske oblasti sa zahtjevom da se zatvoreni komunisti puste na slobodu i da se patriotima podijeli oružje za borbu protiv ustaša. Načelnik štaba odbio je zahtjeve delegacije i poslije nekoliko dana predao cijelu armiju ustašama.,1S0 Neposredno poslije ulaska njemačkih i italijanskih trupa u Jugoslaviju u Banja Luci je Mjesni komitet KPJ obrazovao Komitet za odbranu, u čijem sastavu su se pored komunista nalazili i neki pripadnici i predstavnici gra­ đanskih stranaka. Organi vlasti odbili su da pruže podršku ovom odboru i, dosljedni svojoj antikomunističkoj praksi, zadržali su u zatvoru ranije uhap­ šene komuniste.1*146151 Socijalisti u Bosni i Hercegovini nisu se pojavili sa svojim stavom. 1146 Arhiv Saveza komunista Bosne i Hercegovine — Tom III— knj. 1 — »Proglas Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu — »Narodu Bosne i Hercegovine« od 1. aprila 1941. godine — Sarajevo — 1952 — str. 7 — 8. 1,47 Mišo Vokić — navedeni prilog — »Tuzla u radničkom pokretu i revolu­ ciji« — I — str. 729/730. " 4* JUGOSLAVENSKI LIST — br. 84—10.4.1941—»Organizovanje studentskih dobrovoljačkih odreda« — str. 2. 1.49 Rato Dugonjić — navedeni prilog — »Sarajevo u revoluciji« — 1— str. 538. 1.50 Džemal Bijedić — »Grad heroj« — »Hercegovina u nob« — Beograd — 1961—str. 129/130. "si Dušanka Kovačević—navedeni prilog — »Banja Luka u novijoj istoriji« — str. 419/420. 441

ću tan je je bilo njihovo opredjeljenje. U stvari, nisu imali ništa da kažu, niti su bili spremni da nešto preduzmu. Pod sigurnom zaštitom fašističkih osvajača, ustaše su u danimaTaprilskog rata izašle otvoreno na scenu i izvršile prevrat. Tokom dvadeset godina oslonac i štit velikosrpske hegemonije, na čelu sa generalštabom čiji su se vodeći faktori nalazili u službi Hitlerove Njemač­ ke i britanske vlade, jugoslavenska vojska nije bila sposobna da pruži otpor silama Osovine, koje su uputile na Jugoslaviju neuporedivo nadmoćnije voj­ ne snage. Kralj i vlada emigrirali su 15. aprila u inostranstvo, a vrhovna komanda potpisala je u Beogradu 17. aprila bezuslovnu kapitulaciju. Nje­ mačke snage ušle su u Sarajevo 15. aprila 1941.1,52 Dok se još vodio rat, Slavko Kvaternik, zamjenik vođe ustaškog pokre­ ta Ante Pavelića, proglasio je 10. aprila preko zagrebačke radiostanice osni­ vanje »Nezavisne Hrvatske Države«.1,53 Poznato stanovište hrvatskog nacionalizma i ustaškog pokreta, kao njegovog najekstremnijeg izraza da su Bosna i Hercegovina hrvatske zemlje, došlo je do izražaja u Rezoluciji koju je na inicijativu Slavka Kvaternika donijela grupa ustaških prvaka i proustaški orijentiranih funkcionara HSS. U prvom stavu Rezolucije, koja je usvojena uoči njemačkog napada na Jugo­ slaviju, kaže se: »Jugoslavija je prestala postojati. Stvara se slobodna ne­ zavisna hrvatska država i ona obuhvaća historijske i u nacionalnom pogledu hrvatske krajeve: Hrvatsku uključujući Međimurje, Slavoniju i Dalmaciju, Bosnu i Hercegovinu, kao i hrvatski dio Vojvodine« .,154 Iako je K vatem ik u pripremanju ove rezolucije, kao i proglašenja Ne­ zavisne Države Hrvatske, sarađivao sa oficijelnim njemačkim predstavnikom, o pitanju položaja Bosne i Hercegovine najmanje su odlučivali politički ljudi u Hrvatskoj, a pogotovo u Bosni i Hercegovini. Kao i uvijek i sada je oku­ pator rješavao o sudbini okupiranog. Igra oko granica NDH i oko položaja Bosne i Hercegovine vodila se u prvom planu između Njemačke i Italije. U vrijeme aprilskog rata i obrazovanja Nezavisne Države Hrvatske Hitler je sm atrao da nova hrvatska država treba da obuhvati teritoriju istorijske Hrvatske do 1918, odnosno da Bosna i Hercegovina ostane izvan Hrvatske. Italijani, međutim, nisu se protivili da Bosna i Hercegovina bude u sklo­ pu Nezavisne Države Hrvatske. Tako je pitanje Bosne i Hercegovine ostalo otvoreno do Bečkog sastanka ministara inostranih poslova Njemačke i Ita­ lije 21. i 22. aprila, kada je donesena odluka o istočnoj granici Nezavisne Države Hrvatske i demarkacionoj liniji između njemačkih i italijanskih tru­ pa. Ministri su se složili da istočna granica Bosne i Hercegovine bude istočna granica nove države NDH, odnosno da Bosna i Hercegovina uđe u sastav NDH. Istovremeno, dok bude trajala njemačka okupacija Srbije, njemačke trupe produžiće okupaciju teritorije NDH od sjeverozapada ka jugoistoku da bi zaštitile željezničku komunikaciju dolinom Save prema Srbiji. Demarkacionom linijom teritorija Bosne podijeljena je u dva dijela, tako da su se pod njemačkom kontrolom i eksploatacijom u Bosni našla najbogatija *1534 »a SARAJEVSKI LIST — br. 87—19. april 1941 — »Ulaz njemačke vojske u Sarajevo«. 1153 Fikreta Jelić—Butić—»Ustaše i NDH« — Zagreb — 1977—str.69/70. 1154 Isto — str. 67. 442

poljoprivredna područja, znatan dio šumskih površina, najveći dio indus­ trijskih područja i nalazišta metalnih i nemetalnih ruda.1155 Stvaranje ustaške vlasti u Bosni i Hercegovini odvijalo se pod zaštitom njemačkih i italijanskih okupatora i uz učešće najreakcionarnijih elemenata hrvatske i muslimanske politike i katoličkog klera. Glavni zadatak Pavelićevih povjerenika za Bosnu i Hercegovinu dra Božidara Brale, Hakije Hadžića i Jure Francetića bio je da se u Bosni i Hercegovini što prije uspostave insti­ tucije ustaškog pokreta i organi državne vlasti NDH. Protusrpska i antisemit­ ska propaganda bila je u funkciji nacionalno-političke argumentacije da je Bosna i Hercegovina »srce hrvatske države«, a bosanskohercegovački Musli­ mani »cvijet hrvatskog naroda«. Uporedo sa tom propagandom i organizovanjem ustaške vlasti, u Bosni i Hercegovini je otpočelo razdoblje neobuz­ danog terora i masovnih pogroma nad srpskim narodom i Jevrejima, era beza­ konja, čiji je prvi cilj bio da se slomi svaki otpor konstituisanju NDH, po­ sebno otipor najorganizovanije antifašističke snage — KPJ. Sa vrha ustaške države proklamovano je da NDH mora biti očišćena od Srba, Jevreja i ko­ munista. U prvim danima NDH Bosna i Hercegovina postala je poprište vjer­ skog i ideološkog rata do fizičkog istrebljenja srpskog naroda, Jevreja i antifašističkih snaga sa KPJ na čelu.1156 Sprovodeći u život odluku CK KPJ, komiteti i članovi KPJ i SKOJ-a u Bosni i Hercegovini pristupili su prikupljanju oružja, izvođenju diverzant­ skih akcija, sabiranju vojnih obavještenja, kao i raznovrsnim oblicima po­ litičkog djelovanja i povezivanja sa radnicima, seljacima, omladinom i gra­ đanima.1157 Komunisti su razumjeli da položaj naroda u uslovima okupacije zemlje od njih traži da preuzmu ulogu i da se potvrđuju kao pokretači i nosioci organizovane borbe protiv njemačkih i italijanskih fašističkih oku­ patora i terorističke vlasti ustaške NDH. Jugoslavenska državna drama završila se kao neslućena nacionalna tragedija. U istorijskom trenutku Jugoslavena — biti ili propasti, ideja nacio­ nalne slobode nadmoćna -je sili njenih zatirača. Jugoslavenske revolucije, po tradiciji istorije, počinju kao epos.

1,55 Vojimir Kljaković—»Bosna i Hercegovina u njemačkotalijanskim dogo­ vorima do ustanka 1941. godine« — »1941. u istoriji naroda Bosne i Hercegovine« — Zbornik radova sa naučnog skupa — Sarajevo — 1973—str. 53—58. Bogdan Krizman—»Pavelić i ustaše« — »Bečki sastanak« — Zagreb 1978—str. 445-451. H56 Dr Dušan Lukač — »Ustanak u Bosanskoj krajini« — Beograd—1967—str. 50—59. Dr Zdravko Antonić—»Ustanak u istočnoj i centralnoj Bosni 1941« — Beo grad — 1973 — str. 53—66; 74—94. Nevenka Bajić—»Komunistička partija Jugoslavije u Hercegovini u ustanku 1941. godine« — PRILOZI — br. 2—Sarajevo 1966—str. 206—208. 1,57 Osnivački kongres Komunističke partije Bosne i Hercegovine — Đuro Pucar: »Politički izvještaj o radu Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercego­ vinu — str. 48—50. Cvijetin Mijatović: »Izvještaj o organizacionom i partijskom radu KPJ za Bosnu i Hercegovinu« — str. 132. 443

V III

O PSU POGLED Jugoslovenski radnički pokret u ujedinjenoj državi, kao i radnički pokreti u jugoslavenskim zemljama predjugoslavenskog perioda predstavljao je organski dio međunarodnog socijalističkog pokreta i nosio sva njegova bitna obilježja. U njemu su živjele i dolazile do izražaja lijeve i desne ten­ dencije, radikalne i konzervativne, revolucionarne i reformističke, u težnji da se nađu u matičnoj struji, njom ovladaju i svojom centralnom pozicijom usm jeravaju tok pokreta. Borba za jedinstvo zakonitost je u njegovom raz­ voju koja se ispoljava u neprekidnom uspostavljanju i narušavanju jedinst­ va, u kome se nalaze razlozi i pokretačke sile da se iznova gradi i ostvaruje. Kada se čini da je jedinstvo međunarodnog radničkog pokreta ili njegovog sastavnog nacionalnog oblika čvrsto i potpuno, podrobna analiza otkriće da su u njemu prisutni relativno snažni elementi dezintegracije, podvajanja i antinomije. Idejno i organizaciono nejedinstven od svoga postanka, socija­ listički pokret je i u svome internacionalnom i u nacionalnom obliku težio da ostvari što viši stepen jedinstva teorijskog opredjeljenja i političke prak­ se, ocjenjujući to kao neophodan uslov za postizanje svakog određenog ci­ lja, značajnog na putu preobražaja društva u socijalistički oblik. Od oktobarske socijalističke revolucije u Rusiji i završetka prvog svjet­ skog rata stvarnost međunarodnog socijalističkog pokreta obilježena je dubo­ kim rascjepom . Fenomenološko objašnjavanje rascjepa nalazi da mu je izvor u pomenutim istorijskim događajima. U stvari, rascjep je njima pret­ hodio. On se potvrdio nepredvidivo i neočekivanom snagom na samom po­ četku rata 1914. godine. Predstavnici socijaldemokratskih partija zaraćenih velikih evropskih zemalja slijedili su stav njemačkih socijaldemokratskih poslanika, koji su 4. avgusta 1914. godine u Rajhstagu pružili podršku ratnom kabinetu Njemačke i glasali za ratne kredite.115* Manifest vanrednog kongresa Socijalističke intemacionale u Bazelu 24. i 25. novembra 1912. godine, koji je proglasio »rat ratu«, izrazio stanovište da proleteri svih zemalja smatraju rat zločinom i upozorio vladajuće klase na mogućnost izbijanja revolucije, predstavljao je labudov pjev ugušen muzikom ratnih marševa. Socijalistič­ ka intem acionala počivala je u protokolima i arhivima svojih kongresa, In■ iss Georges Haupt—»Der Kongress fand nicht statt — Die Sozialisti sehe Internationale 1914« — Wien — Frankfurt—Zürich—1967. 444

ternacionalnog socijalističkog biroa i dokumentacije svojih nacionalnih čla­ nica. Razvijan i njegovan decenijama u Internacionalni, fetiš proletarijata nije od njega stvorio silu superiornu nacionalnoj državi, ali je svakako činio osnovu u socijalističkom pokretu raširenom shvatanju da je klasno moćnije od nacionalnog,1159 pod kojim se po pravilu podrazumijevao buržoaski inte­ res. Postavljanje proletarijata iznad nacije značilo je u praksi Internacionale njegovo izdvajanje i konfrontiranje naciji. Neizbježna posljedica takvog shvatanja bio je brodolom Socijalističke internacionale upravo u trenutku kada je samo proletarijat u svojoj zemlji imao šansu da djeluje protiv izazivača rata. Podržavajući ratni program buržoaske vlade kao opšti nacionalni cilj, vodstva socijalističkih partija lišila su se pozicije da samostalno izgrade i lormulišu nacionalnu socijalističku politiku, u kojoj interesi proletarijata ne protivrječe interesima nacije, već sa njima tvore odnos uzajamnosti i pro­ žimanja u procesu progresivnog društvenog kretanja. Iz solidarisanja zvaničnih rukovodećih loruma socijalističkih partija sa ratnom politikom nacio­ nalne buržoazije rodila se u njima struja revolucionarne ljevice u težnji da u redovima proletarijata vrati povjerenje u marksistički program i perspek­ tivu socijalizma. Oktobarska socijalistička revolucija u Rusiji objektivno je predstav­ ljala podršku obrazovanju revolucionarnih lijevih krila u partijama razorene Internacionale. Kraj rata bio je praćen izbijanjem generalnih štrajkova, proleterskih ustanaka i socijalističkih revolucija. Na političkoj karti postversajske Evrope pojavile su se nove države, koje su proklamovale da su nacionalne. U jugoistočnoj Evropi najveća među njima bila je jugoslavenska država pod imenom Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca. U njenoj pojavi ostva­ rene su vjekovne težnje Jugoslavena za nacionalnim oslobođenjem i ujedi­ njenjem u sopstvenoj samostalnoj i nezavisnoj državi. Višestoljetni istorijski proces, obilježen mnogim manifestima, dogovorima, ustancima, porazima i ponovnim akcijama na pravcu ujedinjenja dovršen je činom međunarod­ nog mirovnog ugovora u znaku nove konstelacije međunarodnih odnosa i rasporeda na pobijeđene i poražene. Nova jugoslavenska država počela je svoj život pod teretom versajskog čina1140 i podjele na pobijeđene i pora­ žene, koja je imala svoj spoljni i unutrašnji aspekt. U njoj su se našli ujedi­ njeni jugoslavenski istok i zapad, sjever i jug sa svim svojim istorijskim, civilizacijskim, političkim, ekonomskim i socijalnim razlikama i p roturječ­ jima. Državni centralizam i nacionalni unitarizam trebalo je, prema široko rasprostranjenom uvjerenju u zemlji, ne samo hegemonističkog kruga Srbije, već i uglednih prečanskih političkih prvaka jugoslavenskog opredjeljenja, kao i vodećih snaga socijalističkog pokreta, da uklone i izhrišu te razlike i njihova opterećenja. Pripremajući sopstveno ujedinjenje, socijalistički pok­ ret težio je da svojim nacionalnim programom i organizacionom struktu­ rom, jedinstvom radničke klase podzida državno i nacionalno jedinstvo. 1,59 Tom Nairn — »Marksizam i savremeni Janus« — »Marksizam u svetu — br. 10—Beograd — oktobar 1977—str. 76. iićo Istorijski arhiv KPJ—Tom II—»Podloga ujedinjenja« — IV—str. 12. M. Nikolajevitsch—»Die Lage In Jugoslavien« — »Die Kommunistische Inter­ nationale«—Zeitschrift des Exekutivskomitees der KI — Hamburg, Berlin—Heft 14 (23) — 21. Dezember 1926—str. 641. 445

ti jedinstvenoj državi sa jednim narodom nužna je i mogućna samo jedna, jedinstvena radnička partija marksističke, revolucionarne orijentacije. Stvo­ rena na Kongresu ujedinjenja u aprilu 1919. SRPJ (k) među prvima je pri­ stupila Komunističkoj internacionali. U tom momentu još nije bila obnov­ ljena Internacionala reformističkog socijalističkog pravca, niti je u Jugoslaviji postojala druga socijalistička partija. Kao članica Komunističke internaoionale, koja je začeta u otporu opor­ tunizmu partijskih vrhova u Socijalističkoj internacionali, a organizovana kao instrument svjetske proleterske revolucije1161 čije se žarište nalazilo u Sovjetskoj Rusiji, SRPJ (k) je prihvatala ocjenu Komunističke internacionale da jugoslavenska država predstavlja imperijalističku tvorevinu pobjed­ ničkih sila Antante i istovremeno se saglašavala sa oficijelnom politikom državnog centralizma i jugoslavenskog nacionalnog jedinstva. Okrenuti ko­ munističkoj strategiji svjetske revolucije, vodeći ljudi u SRPJ (k) gubili su iz vida istorijsku činjenicu da su se ujedinjenju Jugoslavena i stvaranju jugoslavenske države suprotstavljali ne samo njihovi germanski protivnici, već, istovremeno, i njihovi slovenski, ruski prijatelji, kao i velike države zapadne Evrope. Po svojoj suštini progresivna, po svome programu politič­ kog ujedinjenja demokratska i revolucionarna, jugoslavenska ideja u svim razvojnim fazama nosila je antiimpcrijalističko obilježje, jer je njeno državno-političko ostvarenje protivrječilo jednako interesima njemačkog impe­ rijalizma, ruskog carizma, kao i težnjama zemalja imperijalističkog bloka Antante za dominacijom na prostoru Balkana.1162 Zanemarivanje antiimperija. lističkog karaktera jugoslavenske ideje i istorijskog procesa njenog pretva­ ranja u život vodilo je u SRPJ (k), odnosno KPJ ambivalentnom stavu da u pojavi jugoslavenske države prvenstveno vidi ivorevinu imperijalizma, či­ je je rušenje neposredni zadatak svjetske komunističke revolucije i istovre­ meno da unutar države stoji na braniku njenog nacionalnog jedinstva. Ujedinjenjem Jugoslavena u jedinstvenu državu stvoreno je tlo za »čis­ tu« klasnu borbu: naspram jugoslavenske buržoazije stoji jedinstveni jugoslovenski proletarijat. Generalni štrajkovi su uvod u socijalističku revoluci­ ju. Lenjin je sm atrao da osnivanje Komunističke internacionale predstavlja predvorje svjetske proleterske revolucije, koja će doći u sve zemlje.1163 U redovima jugoslavenskih komunista misao na revoluciju potisnula je mnoga pitanja u njihovom vidokrugu.1164 U SFRJ (k) je prihvaćeno shvatanje, prene­ seno iz Komunističke internacionale, da je međunarodni kapitalizam ušao u »završnu fazu«. Ako je »medeni mjesec« nove države prošao u manifesta­ cijam a oduševljenja naroda u svim njenim krajevima, u neposrednosti ispoljavanja opšteg raspoloženja i radosti dostojno istonijskog trenutka, prve godine pružale su mnoštvo primjera spremnosti radničke klase da ulazi u 1161 Isack Deutscher—»Die un voll endete Revolution 1917—1967« — Frank­ furt am Main—1967—str. 84. Julius Brauntal — »Geschichte der Internationale« — Band 2 — Hannover — 1963 — stir. 275. U62 Milorad Ekmečić — »Ratni ciljevi Srbije 1914« — Beograd—1973—str. 60. ^ V. I. Lenjin—»Izabrana djela«—knjiga druga—»Drugi kongres Komunis­ tičke internacionale« — Zagreb—1950—str. 346. 1164 Gordana Vlajčić—»Komunistička partija Jugoslavije i problemi revolu čije« — »Pojava i razvitak ljevice u našem komunističkom pokretu 1919—1929« — Zagreb — 1979.—str. 12. 446

razne oblike klasne borbe velikog socijalnog i političkog značaja. Komunis­ tički pokret narastao je u plimu, koja je pogodovala širenju iluzije o nadmočnosti proletarijata i o bliskosti odlučnog obračuna, ali istovremeno mo­ tivirala organe državnog poretka da po svaku cijenu odbrane i zaštite ka­ pitalistički društveni sistem. Štrajk rudara u Bosni i Hercegovini pružio je vladi željenu priliku da svim raspoloživim snagama udari po komunističkom pokretu, prije svega u njegovom centru i da ga Obznanom otjera u ilegal­ nost.1165 Rukovodstvo KPJ pokazalo je naivnost vjerujući da će demokratskim sredstvima u parlamentu primorati vladu da povuče Obznanu. Iz protesta i otpora naivnosti komunističkih parlamentaraca, koji su zaboravili da se kontrarevolucionarni režimi ne obaraju skupštinskim kriti­ kama i optužbama, rodila se komunistička omladinska grupa koja se opiedijelila za akcije individualnog terora protiv istaknutih predstavnika vlasti »bijelog terora«. Njeni pripadnici bili su čvrsto ubijeđeni da će individual­ nim akcijama »crvenog terora« omekšati režim i naLjerati ga da respektuje revolucionarni radnički pokret i uvažava njegove socijalne, ekonomske i političke zahtjeve."66 Atentati na regenta Aleksandra i ministra unutrašnjih poslova Milorada Draškovića potvrdili su da individualni teror nije metod koji podstiče radničku klasu da krene u revoluciju, već djeluje upravo obrnuto — motivira buržoaziju da sredstvima vlasti guši revolucionarnu avangardu proletarijata. Zakonom o zaštiti države buržoazija je osiguravala svoj društ­ veni i državni poredak, a omladinske komunističke atentatore, čije se udarno jezgro formiralo u Bosni, poslala na vješala i robiju. Nepripremljena za ta­ kav ishod klasnih sudara i okršaja KPJ je doživjela težak poraz, čije će posljedice osjećati godinama, prisiljena da se kreće ivicom opasnosti da nestane sa političke scene. Donošenje i primjenu antikomunističkih zakona olakšalo je stanje u samom radničkom pokretu. Stvaranje SRPJ (k) na Kongresu ujedinjenja nije značilo da je uspostavljeno idejno jedinstvo socijalističkog pokreta na mark­ sističkim osnovama. Vukovarski kongres KPJ potvrdio je da idejni i organi­ zacioni rascjep revolucionarnog i reformističkog pravca socijalističkog po­ kreta predstavlja stvarnost, da dvije protivrječne struje u socijalističkom radničkom pokretu zahtijevaju posebne oblike svoje političke organizacije. Od kraja 1921. u Jugoslaviji djeluju dvije radničke partije — KPJ i SPJ. Prva, zakonom nepriznata, djeluje iz ilegalnosti; druga, zakonom priznata, nastoji da se afirmira kao legitimni predstavnik radničke klase. One vode idejni i politički rat jedna protiv druge, uzajamnim konfliktima produblju­ ju rascjep u radničkom pokretu i na taj način doprinose hlađenju i ravno­ dušnosti radničkih masa i prema jednom i prema drugom socijalističkom pravcu. Buržoaske nacionalne partije znale su da iskoriste ovaj rascjep i da glasovima radnika svoje nacionalne zajednice osiguravaju podršku svojim partijskim, prvenstveno izbornim političkim programima. Političko podvajanje radničke klase bilo je potpuno. Socijalizmu privrženo radništvo slije­ dilo je dvije idejno konfrontirane struje, dok se većina radničke klase, za-*16 iuB Moša Pijade — »Izabrani spisi« — I — Tom 1 — 2 knjiga—»Položaj radnika u Jugoslaviji i štrajk rudara u Bosni 1920« — Beograd — 1964 — str. 538. 1166 Rodoljub Colaković—»Kazivanje o jednom pokoljenju« — Zagreb 1964— str. 147. 447

tvorena prem a socijalizmu svojim patrijarhalnim socijalnim i duhovnim bi­ ćem, kretala za političkim strankama svoje nacionalno-konfesionalne zajed­ nice, srpsko-pravoslavnim, hrvatsko-katoličkim i muslimanskim i tako pocije­ pana podržavala nacionalno-konfesionalne antagonističke tabore. Državno-političko ujedinjenje Jugoslavena nije moglo ukloniti kultur­ ne i civilizacijske razlike, koje su sa svojim etničkim i nacionalnim poseb­ nostim a unijeli u novu zajednicu, jugoslavenski socijalistički pokret mogao je da se konstituiše i razvija, samo na ovako složenoj istorijskoj baštini i da njenim razlikama priključi osnovna idejna razilaženja i suprotnosti među­ narodnog socijalizma. Istorijski je fenomen da jugoslavenski socijalistički pokret i poslije razdvajanja na komunistički i reformistički pravac ne od­ stupa od jugoslavenskog nacionalnog opredjeljenja. Komunisti, kao i socija­ listi, kritikuju građanske partije đa su iznevjerile jugoslavensku ideju u čijem znaku je stvorena jugoslavenska država. Po njihovom uvjerenju »ple­ menska« orijentacije buržoaske politike najjače dolazi do izražaja u Bosni i Hercegovini, u kojoj je ona najopasnija po sudbinu narodnog jedinstva. Bosanskohercegovački socijalisti i komunisti sm atraju da ideja jugoslaven­ skog jedinstva predstavlja tradiciju socijalističkog pokreta, njegovu nacio­ nalnu ideju u sadašnjosti i perspektivu socijalizma. U redovima istaknutih komunista u Bosni i Hercegovini vlada shvatanje da djelovanje protiv na­ cionalnog jedinstva vodi neposredno razaranju jedinstva radničke klase.'1''7 Saglasni u stanovištu da Jugoslaveni predstavljaju jedinstven narod, socija­ listi i komunisti su se razilazili u odnosu prema državnom centralizmu. Otpor državnom centralizmu, u kome se u stvari izražavala težnja nacionalnih po­ kreta za nacionalnom ravnopravnošću i federalističkim uređenjem države, nije mogao da ostane bez uticaja na radnički pokret u zemlji. Utoliko prije što su u nacionalnim pokretima učestvovale i široke mase radničke klase na­ cionalno neravnopravnih naroda. Činjenica da je radnički pokret sa zakaš­ njenjem form irao kritički stav prem a državnom centralizmu prvenstveno u svome komunističkom segmentu, objašnjava se ne samo opredjeljenjem da jedinstvenom narodu odgovara jedinstvena, centralistički organizovana drža­ va, nego i ideološkim tradicionalizmom internacionalnog socijalističkog po­ kreta da su nacionalna pitanja i problemi nacionalne države domen buržoa­ zije i buržoaske politike, a ne proletarijata."08 Borba protiv centralizma najprije se razvila u nacionalnim pokretima pod vodstvom građanskih nacionalnih stranaka sa glavnim uporištem u se­ ljačkim masama, da bi se proširila u redovima inteligencije različitih partij­ skih opredjeljenja. Sarajevski kongres intelektualaca predstavljao je prvu snažniju manifestaciju kritike i otpora centralizmu, ističući zahtjev za revi­ zijom Vidovdamskog ustava. Za razliku od SPJ, naročito njenih prvaka u Bosni i Hercegovini, koji su naglašavali da socijalisti predstavljaju jedinu U izbornoj kampanji za Narodnu skupštinu »1923« Đuro Đaković je, polazeći od ove platforme, kritikovao »odpadnike« komunističkog pokreta. Po nje­ govom tadašnjem uvjerenju jedinstvo radničke klase i jugoslavensko narodno je­ dinstvo uzajamno se prožimaju. Vidjeti tekst uz bilješku pod br. 263. u« Herman Heidegger—»Die deutsche Sozialdemokratie und der nationale Staat 1870—1920« — Gottingen—Berlin—Frankfurt—1956—str. 46. Hans Mommsen—»Die Sozialdemokratie und die Nationalitätenfrage im Hapsburgischen Viel volkerstaat« — Wien—1963—str. 281—282. 448

stranku u zemlji koja je dosljedno opredijeljena za jedinstvo države i naro­ da, unutar KPJ je prodiralo saznanje da se centralizam nalazi u funkciji hegemonije velikosrpske buržoazije i da on izaziva nezadovoljstvo ne samo naroda u Hrvatskoj, Sloveniji, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Vojvodini, Makedoniji, već d u narodnim masama Srbije. Komunistička kritika centra­ lizma i hegemonije bila je uvod u reviziju i kritičko preispitivanje shvatanja 0 jugoslavenskom nacionalnom jedinstvu. Time je u KPJ učinjen neophodan korak da iluziju jugoslavenske nacije prevaziđe spoznajom o postojanju po­ sebnih jugoslavenskih naroda. Diskusija o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji, vođena tokom 1923. godine u KPJ, okončana je u januaru 1924. godine na III zemaljskoj konferenciji NRPJ usvajanjem stanovišta da Jugoslavija pred­ stavlja višenacionalnu zajednicu i da je veliki zadatak KPJ da se u njpj bori za uspostavljanje pune nacionalne ravnopravnosti. Međutim, sama spo­ znaja nacionalne jugoslavenske stvarnosti bila je tek početni elemenat u formiranju i formulisanju linije KPJ u oblasti nacionalnog pitanja u Jugo­ slaviji. To je dugotrajan proces koji je od KPJ tražio da svoje stavove gradi na progresivnim društvenim i političkim zahtjevima nacionalnih pokreta 1 svojim djelovanjem u njima proširuje njihovu socijalnu, demokratsku os­ novu i prožima ih socijalističkom idejom i perspektivom. Pri tome KPJ je morala da savladava sopstvenu idejnu skučenost, kao i doktrinarna shvatanja koja su dolazila iz Komunističke internacionale i njenih organa.1169 Centralistički organizovana kao štab svjetske proleterske revolucije, Ko­ munistička internacionala je od svojih članica zahtijevala dosljednost utvr­ đenoj strategiji, koju će, nakon prohujalih talasa revolucije, u razdoblju stabilizacije kapitalizma određivati interesi Sovjetskog Saveza. Tako je, za­ visno, od međunarodnog položaja i potreba SSSR-a i Komunistička inter­ nacionala mijenjala svoju stratešku liniju. Iz organa svjetske revolucije Komunistička internacionala se pretvorila u instrument međunarodne politi­ ke Sovjetskog Saveza. Iako je odmah po osnivanju pristupila Komunističkoj internacionali, rukovodstvo KPJ nije bilo spremno da prihvati svaku ocjenu egzekutive Internacionale koja se odnosila na određene stavove KPJ. Delegat KPJ na II kongresu Komunističke internacionale, Ilija Milkić suprotstavio se tezi IKKI da Jugoslavija predstavlja »proširenu Srbiju«, smatrajući da se u stvaranju jugoslavenske države radi o »novom 'ujedinjenom' kraljevstvu«.11 ü Razlike u shvatanju nacionalnog karaktera Jugoslavije dolazile su otuda što se iz Komunističke internacionale više naglašavao značaj versajskog mirovnog ugovora i bolje vidjela unutrašnja nacionalna struktura i velikosrpska hegen*9 Već na II i III kongresu Kl (1920, 1921) Zinovjev je vršio pritisak na KPJ da prihvati ocjene Kl da u njoj dominiraju oportunistički elementi, što predstavnici KPJ nisu bili spremni da usvoje. Poslije Staljinove intervencije u jugoslavenskoj komisiji IK Kl (1925) stepen idejnopolitiičke samostalnosti KPJ smanjivaće se sve do sredine 30-tih godina, kada se osjeća veći uticaj KPJ na političke tokove u zemlji. Tek pred Titov dolazak na čelo KPJ, u IK Kl će se odustati od namjere da se KPJ raspusti. »Der zweite Kongress der Kommunistichen Internationale«—Protokol der Verhandlugen vom 19 Juli in Petrograd und vom 23 Juli bis 7 Avgust 1929 in Moskau—Hamburg—1921—str. 287. Protokoll des III Kongresses der Kommunistichen Internationale« — Mos­ kau, 22 Juni bis 12 Juli 1921—Hamburg - 1921 str. 267—269. uw Gordana Vlajčić—n.dj. »Komintema i KPJ o državnopravnom aspektu rješenja jugoslavenskog nacionalnog pitanja (1919—1929)« — str. 77. 4 49

monistička politika nacionalnog obespravljivanja, a u KPJ se prvenstveno uvažavala istorijski relevantna činjenica da su Jugoslaveni težili ujedinjenju u sopstvenu državu i na toj osnovi usvajalo gledište o jedinstvenom jugosla­ venskom narodu. Međutim, IKK I će nastaviti sa kritikom KPJ, naročito nje­ nih stavova u oblasti nacionalnog pitanja, zahtijevajući od nje da se u formulisanju nacionalnog program a drži dosljedno sovjetskih oblika. Tako su i SPJ i K PJ same zatvarale socijalističkom radničkom pokretu put do antihegemonističkih nacionalnih pokreta, u kojima su se okupljali široki slojevi potlačenih naroda. Socijalisti na taj način što su svaki pokret i politiku negiranja jugoslavenskog nacionalnog jedinstva smatrali istorijskim nazadovanjem, vraćanjem u »plemensku« prošlost, a komunisti time što su u težište svoje nacionalne politike postavili kritiku »reakcionarnih« buržoaskih nacionalnih partija i sovjetske oblike jugoslavenske, odnosno balkanske federacije. Osnovana 1923. godine, Socijalistička radnička internacionala (SRI) oku­ pljala je socijalističke i socijaldemokratske partije koje su prihvatale refor­ mizam kao demokratski metod preobražaja kapitalističkog u socijalističko društvo.1171 Sa takvom generalnom orijentacijom SRI nije imala potrebe da od svojih članica traži obavezno polčinjavanje u svim pitanjima njihove ‘p olitičke aktivnosti i opredjeljenja. Stoga nije ni moglo doći do sukoba kada SRI na svome II kongresu u Marseju (1925) potvrđuje stanovište prethodnog, hamburškog kongresa da državne granice na Balkanu nisu po­ vučene na osnovu prava samoopredjeljenja naroda, kao i stanovište konfe­ rencije SRI u Bukureštu (1924), koja je makedonski problem u Jugoslaviji tretirala kao manjinski problem, dok je istovremeno SPJ razvijala gledište da je stvaranje jugoslavenske »nacionalne države« rezultat »dovršenja gra­ đanske revolucije« i da nova država svoje poslove obavlja u uslovima »teških potresa« usljed toga što su »pojedini dijelovi jugoslavenskog naroda odvoje ni jakim istorijskim, vjerskim, kulturnim i plemenskim razlikama«.1172 Ako se socijalisti i komunisti bave pitanjem političkih odnosa u Bosni i Hercegovini, odnosno pitanjem političkog položaja Bosne i Hercegovine, što je rijetko bio slučaj, onda to ne čine polazeći od konkretne situacije Bosne i Hercegovine, već od svoga programskog nacionalnog gledišta. Tako bosanskohercegovački socijalisti optužuju radikalsku vladu da vodi »pokra­ jinsku politiku« kada donosi odluku o ukidanju pokrajinskih uprava, a ostavlja istorijske pokrajine, čime se u stvari legitimišu kao najtvrđi pobor­ nici državnog centralizm a.1173 Socijalistička koncepcija jugoslavenskog na­ cionalnog jedinstva opredjeljivala je stavove bosanskohercegovačkih socija­ lista prema otvorenim pitanjima političkog položaja Bosne i Hercegovine. U njihovoj političkoj aktivnosti ona ima vrijednost fundaimentalnog kriterijum a, značaj konstante, koja sadrži solucije za sve značajne političke pro­ bleme nacionalne države. Dosljednost doktrini o nacionalnom jedinstvu Ju­ goslavena spriječila je bosanske socijaliste da svoju kritiku vladine ekonom­ ske politike zanemarivanja privrednog razvoja Bosne i Hercegovine razviju 1171 Julius Braunthal—»Geschichte der Internationale« — band 2—str. 352. 1172 »II Kongres der Sozialistichen Arbeiter — International« (Marseill; 22—27—VIII — 1925) Deutsche Ausgabe — Tätigkeitsbericht über die Zeit vom 23 Mai 1923 bis 30 Juni 1925 vom Sekretariat der SAI— str. 52; 178. 1173 GLAS SLOBODE—br. 3—17.1.1924—»Politički položaj«. 450

u kritiku nacionalne neravnopravnosti, državnog centralizma i hegemonije. Istovremeno, dok podižu glas protiv sistema i politike (nacionalnog ugnje­ tavanja i borbu za nacionalnu ravnopravnost i pravo samoodređenja naroda integrišu u strategiju revolucije, komunisti ostaju na propagandnom terenu revolucionarnih deklaracija, koje ne nalaze odjeka u radničkoj klasi. Rje šavanje nacionalnog pitanja formulom radničko-seljačkih republika, koje jednom imaju jugoslavenski, drugi put balkanski, a treći put neodređen sovjetski oblik, zatvaralo je pogled u realnost položaja Bosne i Hercegovine u jugoslavenskoj državi. Sačinjene u Kl, na ruskom primjeru, ove sovjetske formule predstavljale su u Jugoslaviji neupotrebljive kopije. Socijalistička politika jugoslavenskog nacionalnog jedinstva nije bosanskohercegovačkim, kao i jugoslavenskim socijalistima otvorila vrata u parlamenat, a opredjeljenje KPJ za sovjetske radničko-seljačke republike uticalo je na nacionalne pokrete da se zatvaraju prema komunistima. Na parlamentarnim izborima (1923, 1925, 1927) radnici Bosne i Hercegovine glasali su (kao i u drugim pokrajinama) za kandidate građanskih nacionalnih stranaka. U posljednjim godinama sistema parlamentarne demokratije KPJ i SPJ obraćale su veći značaj Bosni i Hercegovini. Tako, III kongres KPJ (1926) ističe potrebu konkretizacije partijskog stava u nacionalnom (i agrarnom) pitanju i s tim u vezi podvlači neophodnost posebne pažnje u radu među pauperizovanim muslimanskim masama.1174 Komunisti su se približavali shvatanju da se nacionalno pitanje u Bosni i Hercegovini postavlja drukčije nego u nacionalnim pokrajinama i da se u tom pogledu od njih prvenstveno traži da razviju svoju aktivnost među svim eksploatisanim masama Bosne i Hercegovine, bez obzira na njihovu nacionalnu i vjersku pripadnost. Sa­ ma praksa postala je podloga saznanju u KPJ da je u interesu revolucije nedopustivo i dalje prepuštati muslimanske radne mase uticaju musliman­ ske buržoazije i njene JMO. Muslimanski problem, povremeno prisutan u bosanskohercegovačkom vrhu SPJ, takođe se našao u aktuelnom planu partijsko-političke analize. Motivirani kampanjom »plemenskih« vanbosanskih stranaka za »plemensko« osvajanje Bosne i Hercegovine, da bi se s dnevnog reda skinulo pitanje njene nacionalne teritorijalne pripadnosti i integracije, bosanskohercegovački socijalisti suprotstavili su se »plemenskoj« igri oko Bosne i Hercegovine sa stanovišta i u ime nacionalnog jugosla­ venstva. Suprotno svojim pobudama, socijalisti su odbijanjem »plemenske« političke ofanzive na Bosnu i Hercegovinu objektivno djelovali u smislu afirmacije istorijski formiranog posebnog političkog položa/ja Bosne i Herce­ govine. »Plemensko-vjerski politički« kompleks Bosne i Hercegovine biće, po njihovom uvjerenju, razriješen na jugoslavenskom nacionalnom planu, jer su Srbi, Hrvati i Muslimani »narod jedne krvi i jezika«. »Plemensko-politička« konfrontacija u zemlji dobila je svoj drastični izraz u ubistvu dvojice hrvatskih poslanika izvršenom u Narodnoj skupštini. Kriza nacionalnih odnosa u državi produbljivala je rascjep između legal­ nog socijalističkog i ilegalnog komunističkog pokreta. Divergentne struje u KPJ dobile su opasne razmjere, koje su dovodile u pitanje svaki oblik akcionog jedinstva. Državnu krizu socijalisti doživljavaju kao rat za »pres­ 1174 IA KPJ—II—III Kongres KPJ—str. 99. 451

tiž pojedinih plemena«, konfesija, pokrajina. Ne hajući mnogo za sudbinu države, komunisti traže izlaz iz unutarpartijske krize, okupljanjem antifrakcijskih snaga u radničkoj partijskoj bazi. Antifrakcijsku akciju poveo je u Zagrebu Josip Broz. Otvorenim pismom članovima KPJ IKKI pruža po­ dršku Brozovoj inicijativi, propuštajući da spomene i sopstvenu odgovornost za stanje stvoreno u K PJ. Zna se ko treba da sluša i čije je da »pomaže«. Pozdravljajući Rezoluciju »hrvatske organizacije« Filip Filipović izražava uvjerenje da će »zdravi kadrovi« zajedno sa IKKI ponovo uspostaviti ve­ liku borbenu snagu u KPJ i posebno ističe da »IKKI ima povjerenje u stvaralačke snage K PJ«.1175 U ljeto 1928. godine održavaju se kongresi radničkih internacionala — u Briselu Socijalističke radničke internacionale, a u Moskvi Komunističke intemacionale. Ponovo su potvrđene različite strategije radničkih internacio­ nala, koje nisu dopuštale nikakav taktički susret i saradnju. Staviše, još dublje su se zakopavale u svojim rovovima. Socijalistička u reformistič­ kom, komunistička u revolucionarnom. Diktatura proletarijata predstavljala je Socijalističkoj radničkoj internacionali nepremostivi zid saradnje sa Kl, a reformističko opredjeljenje SRI se sm atralo u K l izdajstvom proletarijata i socijalizma. Uporedo sa usvajanjem Staljimove linije o izgradnji socija­ lizma u jednoj zemlji, što je istovremeno značilo odbacivanje teorije Trockog o permanentnoj revoluciji, VI kongres Kl ocijenio je da predstoji katastro­ falna ekonomska kriza, koja će neizbježno zaoštriti klasne suprotnosti do usijanja i građanskog rata. Kongres K l formuliše parolu »rat klase protiv klase« i žigoše socijaldemokratske partije kao »socijalističke«, jer ih smatra »najopasnijim neprijateljem komunizma«.1176 Neposredno poslije VI kongresa Kl Georg Dimitrov je pisao o opredjeljenju radničkog pokreta u balkan­ skim zemljama prema nacionalnim pokretima, ocjenjujući, s razlogom, da je buržoazija nemoćna da savlada nacionalno-revolucionarne pokrete, da se socijaldemokratske partije ne suprotstavljaju nacionalnom tlačenju ni u jednoj zemlji na Balkanu i da se, stoga, organizacija nacionalno-revolucionarnog pokreta u neposrednoj povezanosti sa opštim revolucionarnim po­ kretom proletarijata i radnih seljačkih masa postavlja kao jedan od naj­ važnijih zadataka balkanskih komunističkih partija.1177 , Bez čula za dubinu i suštinu državne krize, u SPJ traži se izlaz u raspisivanju »demokratskih« i »slobodnih« izbora za parlament kada se na dvoru i u državnom vrhu smišlja još samo modalitet ukidanja parlamenta­ rizma i uspostavljanja diktature. Prihvatajući stratešku liniju VI kongresa K I, na IV kongresu u Drezdenu K PJ ostvarenje principa nacionalnog opre­ djeljenja povezuje sa borbom za razbijanje jugoslavenske države kao im­ perijalističke tvorevine. Linija VI kongresa K l »rat klase protiv klase« do­ bila je na IV kongresu KPJ jugoslavensku konkretizaciju u shvatanju i opredjeljenju da se unutrašnja jugoslavenska kriza rješava razaranjem jugo­ 1175 B. Boschkovitsch: »Zur Geschichte der Differenzen in der KP Jugosla­ wiens« —»Die Kommunistiche Internationale« Heft 19—19 Mai — 1928—str. 1973/1974. 1176 Isak Deutscher—»Staljin« — Politička biografija—Zagreb—1977—str. 350. Julius Braunthal—n.dj. — str. 357—359. 1177 G. Dimitrow — »Die National—revolutionäre Bewgung auf dem Balkan und die aufgaben der Kommunistischen Perteien des Balkans« — »Die Kommunis­ tische Internationale« — Heft 43—24 Oktober 1928—str. 2631—2633. 4S2

slavenske države i obrazovanjem posebnih nacionalnih država u sklopu Bal­ kanske federacije sovjetskog tipa i karaktera.1178 U toj federaciji radničko-seljačkih republika nije bilo pomena o Bosni i Hercegovini, koja će još godinama biti na periferiji političke optike i akcije rukovodstva KPJ; prven­ stveno stoga što je radnički pokret komunističkog pravca u Bosni i Herce­ govini bio mal« snage, pa nije mogao ni da utiče na građenje i određi­ vanje partijske strategije i taktike. 6-januarski vojno-monarhistički udar, diktatura koja mu je slijedila, kao i svjetska ekonomska kriza koja je snagom stihije ugrožavala tek obnov­ ljenu jugoslavensku privredu izazvali su u vrhu KPJ ishitrene i nezrele ocjene o rasulu državnog i društvenog poretka i njima inspirisanu odluku o podizanju oružanog ustanka radnika, seljaka i ugnjetenih naroda. Ona je plod uvjerenja rukovodstva KPJ da je svjetska privredna kriza izraz i potvrda nezadrživog raspada kapitalizma, da je pribjegavanje buržoazije vojno mo­ narhističkoj diktaturi dokaz njene nemoći da u državi vlada pomoću demo­ kratskih institucija koje je sama stvorila i da su se tako u 'Jugotelavijji stekli i opšti društveni i unutrašnji politički i ekonomski uslovi za revolucio­ narno nastupanje eksploatisanih i potlačenih, za njihov oružani ustanak. Jugoslavija je, ocijenilo se u štabu KPJ u emigraciji, »najzrelija« za proleter­ sku ofanzivu. Međutim, nespremnost radnika, seljaka i potlačenih naroda da pođu u ustanak primorala je rukovodstvo KPJ da unosi ispravke u liniju oružanog ustanka i konačno da je napusti. U Bosni i Hercegovini to je uči­ njeno sa zakašnjenjem, čija je cijena bilo desetkovanje inače slabih i malo­ brojnih organizacija KPJ. Pogrešno je takođe bilo definisanje i proglašava­ nje diktature fašističkom, jer njena ideologija — jugoslavenski nacionalni unitarizam — kao metod i oblik nasilne nacionalne unifikacije nema snage »jednog nacionalizma«1179 na kome i u kome se formira fašizam. Tvorac i nosilac diktature, kralj Aleksandar morao je još za života da traži oblike njenog ublažavanja. U tom pravcu Oktroisani ustav od septembra 1931. godine -predstavljao je prvi korak. Otpor diktaturi, koji je dolazio iz nacionalnih pokreta i komunističkog radničkog pokreta, skraćivao je njeno trajanje. Proširenje demokratskog fronta protiv diktature nije došlo kao posljedica pogibije njenog kraljevskog stratega, već akumulacijom političke energije narodnih masa, koja je još parcelisana nacionalno, partijsko-politički i konfesionalno, pa ne može jednim udarcem da okonča diktaturu, već to čini korak po korak, prisiljavajući je da se »demokratizuje«. Vojno-monarhistička diktatura nije imala snage da uništi svoje glavne protivnike: revolucionarne nacionalne pokrete i komunistički radnički po­ kret. Slabljenje režima diktature bilo je prvenstveno rezultat njihove vital nosti. U borbi protiv sistema nacionalnog ugnjetavanja i socijalne eksploa­ tacije razvijao se revolucionarno-demokratski pokret progresivnih društvenih snaga, u kome je KPJ sticala i potvrđivala pokretačku ulogu, sa ambicijom da u njemu ostvari vodeću poziciju. Režimi hegemonije velikosrpske buržo­ azije ujedinjene sa centralističko-unitarističkim elementima nacionalnih bur­ žoazija tražili su modus razmatranja i rješavanja hrvatskog pitanja u okviru postojećeg ustavnog poretka državnog centralizma sa kojim su se oni po­ "7* IA KPJ — II—IV Kongres KPJ — str. 162—163. 1179 Milorad Ekmečić—»Osnove građanske diktature u Evropi između dva svjetska rata«—Sarajevo—1967—str. 24. 453

istovjećivali isto tako kao što su antihegemonistički nacionalni pokreti u obaranju centralizma vidjeli ostvarenje svoga političkog programa. Shvatajući revolucionarni karakter nacionalnih pokreta, K PJ nastoji da se u njima aktivira i krči put hegemoniji proletarijata pod njenim političkim rukovodst­ vom. Međutim, KPJ više ostaje na tlu propagande strategije Kl nego što ima sposobnosti da sovjetske formule radničko-seljačkih republika približi i unese u pokrete potlačenih naroda. Pokazalo se da nacionalni pokreti ne usvajaju programe i oblike njihovog rješavanja koji ne rastu iz njihovog tla i ne razvijaju se u njihovom krilu. U borbi za rješavanje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji KPJ će morati da prođe ovu školu. Nacionalna poli­ tika K PJ m orala se provjeravati prvenstveno u njenoj jugoslavenskoj praksi. Dolazak Hitlera na vlast u Njemačkoj imaće u tom smislu presudan značaj,1180* koji će se potvrditi tek na Splitskom plenumu CK KPJ. VII kon­ gres K l je ocijenio da agresivni njemački fašizam predstavlja najveću opas­ nost za Sovjetski Savez, međunarodni komunistički pokret i sve demokratske snage u svijetu. Pragmatizam ove ocjene nije mogao da dovede u pitanje njenu tačnost. Jedna od njenih posljedica bilo je saznanje u Kl da borba za princip samoopredjeljenja naroda ima veliki značaj u organizacionom ustrojstvu komunističkih partija na Balkanu, prvenstveno u unutrašnjoj organizaciji KPJ. G. Alikanov je pledirao za obrazovanje nacionalnih komu­ nističkih partija u okviru jedinstvene K P J."81 Ideja je implicirala gledište da nije neophodno rušenje jugoslavenske države na putu rješavanja nacionalnog pitanja u Jugoslaviji. Odluka IV zemaljske konferencije K PJ krajem 1934. godine o obrazovanju KP Hrvatske, KP Slovenije i KP Makedonije ipak još nije značila odbacivanje stava drezdenskog kongresa o razbijanju Jugo­ slavije, ali je objektivno mogla da predstavlja uvod u njegovu reviziju i napuštanje. U razdoblju od IV zemaljske konferencije do osnivačkih kon­ gresa KP Hrvatske i KP Slovenije 1937. godine K PJ je razrađivala svoj nacionalni program u konfrontaciji sa nacionalno-političkim platformama građanskih nacionalnih stranaka kao i SPJ, pri čemu su od primarnog uticaja bili njena aktivnost i iskustvo u borbi za nacionalnu ravnopravnost. Splitski plenum CK K PJ u junu 1935. godine usvojio je gledište da je princip samoodređenja naroda mogućno sprovesti u sklopu jugoslavenske državne zajednice. U K PJ postepeno dolazi do izražaja težnja da samostal­ nije formuliše zadatke u oblasti nacionalnog pitanja. U tom smislu najspo­ rije je tekao proces unutar organizacija i rukovodstava KPJ u Bosni i Herce­ govini. Objašnjenje se nalazi u složenosti problematike nacionalnih odnosa u Bosni i Hercegovini i političkog položaja Bosne i Hercegovine, kao i u relativnom zaostajanju i nerazvijenosti komunističkog pokreta u Bosni i Hercegovini."82 U kompleksu nacionalnog pitanja u Jugoslaviji problem Bosne i Hercegovine imao je svoju specifičnu težinu — istorijsku i savremenu po­ litičku, što se potvrđuje brojnim varijantam a rješenja koje su formulisale i zastupale buržoaske, radničke i sel jačke partije — jugoslavenske i bosanskohercegovačke. Jedna od značajnih protivrječnosti cjelokupne jugoslavenske uw Vuk Vinaver—»Komunistička partija Jugoslavije i problem odbrane Ju­ goslavije i Balkana od fašističke ekspanzije i agresije«—»Istorijski časopis« — knj. X X III—Beograd—1976—str. 200. „ 1,81 G. Alikanov—»Ob organizacionom sastojanii Kompartii na Balkanah« — »Kommunističeskii International« — No 11—12, 1934—str. 71—72. " 82 IA KPJ—II—Rezolucija CK KPJ od marta 1935—str. 350. 454

politike — u svim klasnim strukturama — iskazivala se u činjenici da po­ litičke stranke godinama u svojoj aktivnosti zanemaruju Bosnu i Hercego­ vinu i da se istovremeno fenomen i problem Bosne i Hercegovine nije dao zaobići, već je, naprotiv, često dolazio do izražaja u njihovoj političkoj strategiji i taktici. Razvoj jugoslavenskog radničkog pokreta između dva svjetska rata pokazuje izrazito divergentne stavove prema nacionalnom i političkom pro­ blemu Bosne i Hercegovine, i to ne samo s obzirom na postojeće pravce u njemu, već i unutar njegovih osnovnih oblika — reformističkog i revolucio­ narnog. Moglo [bi se čak tvrditi da je u traženju i izgradnji teorijskih i praktičnih rješenja nacionalnog pitanja u Jugoslaviji nacionalni i politički problem Bosne i Hercegovine predstavljao najteži ispit za jugoslavenski rad­ nički pokret. Pogotovo je to bio težak zadatak njegovog bosanskohercegovačkog segmenta. Najdalje dokle je mogao doći socijalistički reformistički dio radničkog pokreta u Bosni i Hercegovini bilo je usvajanje koncepcije Demokratske stranke o Bosni i Hercegovini kao četvrtoj »prelaznoj« jedinici, koja se ne podudara sa teritorijom istorijske pokrajine, već se konstituiše na ekonomsko-saobraćajnom principu.1183 Tako su socijalisti žrtvovali državni centra­ lizam u interesu ideje jugoslavenskog nacionalnog jedinstva, koja je i dalje predstavljala polugu odbrane državnog centralizma i hegemonije veliko­ srpske buržoazije. Za razliku od SPJ, čije negativno stanovište prema posebnom statusu Bosne i Hercegovine ima svoj korijen u njenom uvjerenju o nacionalnom jedinstvu, unutar KPJ dugo je održavano negativno stanovište prema auto­ nomnom položaju Bosne i Hercegovine, jer se smatralo da autonomija Bosne i Hercegovine predstavlja samo instrument JMO u njenoj politici, koju određuju interesi muslimanskih kapitalista i feudalaca i koja joj omogućava laviranje između srpske i hrvatske nacionalne politike i njenih centara u Beogradu i Zagrebu. Ćak ni IV zemaljska konferencija KPJ, donoseći od­ luku o stvaranju nacionalnih komunističkih partija, nije posvetila pažnju položaju Bosne i Hercegovine. Nerazvijenost same KPJ u Bosni i Hercego­ vini diktirala je potrebu i praksu da se partijske organizacije određenih pod­ ručja Bosne i Hercegovine povezuju sa rukovodstvima razvijenijih pokrajin­ skih organizacija KPJ. Organizaciono povezana sa nekoliko pokrajinskih centara, KPJ u Bosni i Hercegovini nije imala uslova ni da se razvija kao pokrajinska organizacija, ni da razmatra specifične političke, nacionalne i društvene probleme svoje pokrajine i u pokrajinskom centru izgrađuje stavove da bi se u praksi sprovodili u život. Ovakvo stanje K PJ u Bosni i Hercegovini moglo se prevazići samo razvojem njenih organizacija u napred­ nijem, industrijskom dijelu radničke klase, njihovim jačanjem i obnavlja­ njem iz strukture industrijskog proletarijata. Uslovi u kojima se ovaj proces odvijao nisu nikako bili skloni komunističkom pokretu u Bosni i Hercego­ vini.1,84 Komunističke organizacije dugo su morale da nose ožiljke stvorene u vremenu avanturističke linije oružanog ustanka. 1183 Jovo Jakšić »Životna pitanja Sarajeva kao ekonomskog, saobraćajnog i kulturnog centra jugoslavenskog jugozapada Sarajevo—1931—str. 7—9. Jovo Jakšić—»Ustavno pitanje u Jugoslaviji«—Beograd—1937—str. 7—10. 1,84 »Pregled istorije SKJ« — »Kriza diktature i počeci obnove Partije« — Beograd — 1963—str. 173. 455

Naprijed se moglo ići samo savladavanjem sektaške prakse koju jc komunistima nametnuo ilegalni položaj, građenjem čvrstih veza sa radnici­ ma u njihovim naporima da poboljšavaju uslove svoga života i položaja u društvu, razumijevanjem izvornih demokratskih težnji, političkih ekonomskih i kulturnih zahtjeva i interesa nacionalno složene zajednice Bosne i Hercego­ vine i neposrednim zalaganjem za njihovo ostvarivanje. Ako su htjeli da budu prisutni kao aktivan činilac u društvenim i političkim tokovima i pro­ cesima, komunisti Bosne i Hercegovine morali su se okrenuti konkretnoj socijalno-ekonomskoj i nacionalno-političkoj stvarnosti svoje sredine i njene progresivne potrebe učiniti svojim akcionim programom. A sredinom 30-ih godina Bosna i Hercegovina je bila pravi kotao u kome su ključala nacio­ nalna, socijalna i duhovna protivrječja žive tradicije i savremenih životnih zbivanja. Vrenje je imalo svoju sopstvenu nacionalnu dijalektiku i nije dopuštalo da bude podvrgnuto receptima dalekih svjetskih centara. Iako se vjerodostojno potvrđivalo da su reformistički i sovjetski recepti neupo­ trebljivi, saznanja o tome sporo su se sticala. Autoritet planetarnog prole­ terskog centra, K l, bio je tako ogroman da bi se u nejakom radničkom pokretu jedne male balkanske pokrajine javila potreba ispitivanja njegovih strateško-taktičkih upustava. Ta okolnost imala je svoju pozitivnu stranu: gonila je da se analiziraju, ispituju i ocjenjuju vlastita iskustva. Reformistički pravac socijalističkog pokreta nije imao potrebu da svo­ ju naoionalnu koncepciju usklađuje sa principijelnim opredjeljenjima SRI, jer ova nije imala centralističko organizaciono ustrojstvo, usljed čega se nije ni bavila formulisanjem stavova o tako specifičnim pitanjima svojih čla­ nica kao što su njihovi pogledi o nacionalnoj individualnosti naroda kome pripadaju i nacionalnom karakteru države u kojoj djeluju. Lišeni u tom pogledu svake direktive vrha SRI, jugoslavenski i bosanski socijalisti sasvim autonomno su određivali svoje stavove o unutrašnjem uređenju države i sasvim autonomno razmatrali aspekte nacionalnog identiteta Jugoslavena i jugoslavenskog nacionalnog jedinstva. Smatrali su da nacionalno definira­ nje jugoslavenstva ne protivrječi principu nacionalnog samoodređenja, koji se unutar Jugoslavije odnosi samo na nacionalne manjine. Autonomna pozici­ ja u SRI nije sama po sebi djelovala u smislu emancipacije socijalista od jednog uvjerenja koje nije potvrđivala jugoslavenska nacionalna stvarnost. U vrijeme značajnih političkih događaja u Jugoslaviji jugoslovenski i bosanskohercegovački socijalisti uvijek iznova obrazlažu i dokazuju svoju jugoslavensku nacionalnu tezu; svaka, u unutrašnjem političkom životu zem­ lje važnija promjena pobuđuje ih i motivira da dokazuju istorijsku i poli­ tičku opravdanost i realno postojanje jugoslavenskog nacionalnog jedinstva, da podržavaju jugoslavensku nacionalnu unifikaciju kao put do jugoslaven­ ske nacije. Uvođenje 6-ja.nuarske diktature objašnjavali su tezom da proces nacionalne revolucije nije završen stvaranjem jugoslavenske države i da se odvija u uslovima borbe jugoslavenskih »plemena« oko pitanja državnog uređenja. Teza je veoma sumnjiva: jugoslavenska »plemena« su nosioci jugoslavenske nacionalne revolucije, u kojoj »plemenski« interesi dolaze do izražaja u zahtjevima za složenom jugoslavenskom državom. U vrijeme do­ nošenja Oktroisanog ustava septembra 1931. socijalisti odbacuju, kao antijugosiavensku, svaku politiku koja prihvata realnost postojanja nacionalnog pitanja. Oni ga dosljedno reduciraju na problem državnog uređenja, a KPJ optužuju kao nosioca nacionalnog separatizma. 456

Kada 1935, pod pritiskom nezadovoljstva potlačenih naroda, jugosla­ venski unitaristički režim Bogoljuba Jevtića mora da ode, socijalisti smatra­ ju da je režim »griješio« u tome što je »dekretirao« jugoslavensku nacionalnu ideologiju,"85 a ne zbog toga što je nacionalno jugoslavenstvo predstavljalo njegov politički program. »Pogreška« je bila u metodu, a ne u ideji; režimi dolaze i odlaze, a jugoslavenska ideja nastavlja da živi. Po uvjerenju socija­ lista, demokratija, a ne diktatura, afirmira jugoslavensko nacionalno jedinst­ vo. Iz potrebe da se distanciraju od »dekretiranog« jugoslavenstva buržoaskih diktatorskih režima, socijalisti razvijaju koncepciju da je unitarističko jugoslavenstvo najdublje povezano sa socijalnim i nacionalnim težnjama rad­ ničke klase. Pri tome, za njih nije bilo bitno što njihovu idejnu koncepciju jugoslavenske nacije ne prihvata i ne slijedi radnička klasa. Ako su tome tražili uzroke, nalazili su ih u duhovnoj zaostalosti radnika, izraženoj u »ple­ menskoj« skučenosti njihovih idejnih horizonata; međutim, razvoj kapita­ lizma uklanja »plemenske« oblike duhovne strukture i konstitucije radničke klase i otvara široke puteve jugoslavenskom nacionalnom jedinstvu i jugo­ slavenskoj nacionalnoj svijesti — zaključni je stav socijalističke teorijsko-političke koncepcije nacionalnog jedinstva. Sporazum Cvetković-Maček socijalisti su pozdravili sa ocjenom da ga odobravaju »svi delovi naroda u Jugoslaviji« i uvjerenjem da označava po­ četak »narodnog života bez plemenskih trzavica«, da bi obaran je vlade Cvet­ ković-Maček 27. marta i obrazovanje vlade generala Simovića oduševljeno aklamirali kao »kraj nenarodnih režima«, »očišćenje javnog života od tru­ leži« i »uskrsnuće slobode«, pozivajući istovremeno radnike na budnost i otpor »mračnim« inicijativama i »buntarskim« akcijama komunističkih »avanturista«. Bio je to konačni razlaz sa komunistima, koji je počeo na Vukovarskom kongresu i zatim se, tokom dvije decenije, stalno produbljivao. Raz­ laz se pretvorio u oštru strateško-taktičku konfrontaciju, koja je poslije III konferencije NRPJ obuhvatila neslaganja i sukobe u oblasti teorije i prakse nacionalnog pitanja. Usvojeno na ovoj konferenciji, shvatanje o višenacional­ nom sastavu Jugoslavije bilo je u KPJ dugo praćeno različitim opredjeljenji­ ma u pogledu primjene principa samoodređenja naroda. Uz to, posebnu teš­ koću predstavljalo je u KPJ formiranje stava o položaju Bosne i Hercego­ vine u državnoj federaciji. Sredinom tridesetih godina, Splitski plenum CK KPJ izjasnio se za mogućnost oživotvorenja principa nacionalnog samoodre­ đenja u okviru postojeće jugoslavenske države. Od tada se u KPJ insistira na većoj pažnji prema Bosni i Hercegovini, što neminovno nije moglo da ostane bez uticaja na uvažavanje specifičnosti političkog položaja Bosne i Hercegovine. Iako sporo, usljed svoje složenosti, pitanje položaja Bosne i Hercego­ vine postepeno je dobivalo svoje mjesto u nacionalnoj politici KPJ. Presu­ dan značaj u tom pogledu imalo je njeno dosljedno opredjeljenje za princip samoodređenja naroda. Održan kao priprema za VII kongres Kl, Splitski plenum CK KPJ obilježio je pozitivnim odnosom prema jugoslavenskoj državnoj zajednici federativnog oblika početak nove faze u politici KPJ hm Sreten Jakšić—»Na raskrsnici«—SNAGA—br. 10—11, Sarajevo—oktobar, novembar 1935—str. 273/274.

457

prem a nacionalnom pitanju. Usvajanje antifašističke linije VII kongresa Kl usmjeravalo je K PJ na prevazilaženje sektaštva stvaranjem jedinstva rad­ ničke klase i dubljim povezivanjem sa širokim narodnim masama u borbi protiv fašizma, koji je predstavljao neposrednu opasnost za socijalističke težnje radničke klase, očuvanje demokratije i mira u svijetu, za opstanak nacionalno nezavisnih država.1186187 K PJ je shvatila da borba protiv fašizma, razvijanje i jačanje antifašističkog pokreta, kome ona stoji na čelu, može biti uspješna toliko koliko obuhvata i u sebi sadrži borbu protiv sistema nacionalnog obespravljivanja, za preuređenje države na principu nacionalne ravnopravnosti. Antifašistički pokret i nacionalni pokreti u Jugoslaviji susre­ ću se svojim suštinskim zahtjevima za ostvarenje demokratije i nacionalne slobode. Stoga je sa stanovišta KPJ bitno da su nacionalni pokreti 'izrazito antifašistički i, istovremeno, da borbu protiv fašizma prožimaju težnje i za­ htjevi potlačenih masa za nacionalnom ravnopravnosti i slobodom. Zasluga je svakako K PJ, što se, u procesu borbe za demokratizaciju političkih od­ nosa, u nacionalnim pokretima učvršćivala antifašistička platforma i što je antifašistički pokret postao oblik sjedinjavanja demokratskih težnji na­ cionalnih pokreta. Tako je borba protiv fašizma dobivala specifičan jugo­ slavenski izraz, a K PJ u toj borbi sticala autoritet značajnog faktora nacio­ nalne politike. Nezavisno od okolnosti što je VII kongres predstavljao zao­ kret u strategiji i taktici Kl, motiviran prvenstveno međunarodnim politič­ kim potrebama Sovjetskog Saveza i izražen u opredjeljenju za odbranu demo.kratije od fašizma, u ime čega se tražilo ujedinjenje socijaldemokrata i komunista i stvaranje »Narodnog fronta« u kapitalističkim zemljama,1,57 kongres K l je svojom antifašističkom linijom odigrao značajnu ulogu u osposobljavanju K PJ da se samostalnije postavlja i licem okreće prema aktuelnim pitanjima radničke klase i naroda Jugoslavije u njihovim težnja­ ma za ostvarenjem socijalne jednakosti i nacionalne ravnopravnosti. Što je K PJ nacionalnu liniju čvršće bazirala i razvijala na principu na cionalne ravnopravnosti u okviru jugoslavenske države, to se u njenoj objek­ ciji nacionalnog pitanja sve izrazitije javljaju potrebe konkretnog razliko­ vanja položaja jugoslavenskih zemal ja i pokrajina i različitog oblika njihovog statusa u jugoslavenskoj federaciji. Princip ravnopravnosti zahtijevao je opštu primjenu u cijeloj zemlji, za sve jugoslavenske narode. Svaki narod u Jugoslaviji polaže jednako pravo i traži ravnopravnost. Kako jugosla­ venske zemlje nisu bile nacionalno homogene, odnosno kako većinu stanov­ ništva u njima ne čini jedan narod, što predstavlja odrednicu njihovog na­ cionalnog karaktera, nužno se otvorilo pitanje statusa pokrajina mješovitog nacionalnog sastava. Svaka njihova integracija u bilo koju nacionalnu jedi­ nicu ili podjela između određenih jedinica izazvala bi povredu principa na­ cionalne ravnopravnosti, jer bi neke od njihovih naroda neminovno dovela u neravnopravan položaj. Briga da princip nacionalne ravnopravnosti ne bude narušen izazvala je u rukovodstvu K PJ razmišljanje o tipu jugosla­ venske federacije u kome uz nacionalne jedinice mogu da postoje i nacio­ 1186 IA KPJ—Tom II—Odluka Politbiroa CK KPJ o zadaćama Komunističke partije Jugoslavije poslije VII kongresa Komunističke internacionale — str. 363—379. 1187 Isak Deutscher — »Staljin« — »Vanjska politika Komunističke Internacio­ nale (1934—1941)« — Zagreb — 1977—str. 363. Julius Braunthal—»Geschichte der Internationale« — B. 2 — str. 491—506. 458

nalno mješovite istorijske pokrajine sa istim ili sličnim federativnim statu­ som. Karakteristično je da se ovo razmišljanje prvobitno javilo 1936. godine među istaknutim komunistima na robiji i u rukovodstvu KPJ, a ne u orga­ nizacijama pokrajina višcnacionalnog sastava. Prvu njegovu konkret izaćiju (7 federativnih jedinica) sadrži Titovo »Pismo za Srbiju« od 2. novembra 1936. Ubrzo će, već sljedeće godine, platformu federativnog uređenja Jugosla­ vije, sa autonomnim pokrajinama Bosnom i Hercegovinom i Vojvodinom, iznijeti pred javnost zemlje u posebnoj rezoluciji kao svoje stanovište jugo­ slavenski demokratski studenti, mahom članovi KPJ, a zatim će, krajem 1937, bosanskohercegovačka studentska omladina, predvođena komunistima, objaviti svoje Prvo otvoreno pismo javnosti Bosne i Hercegovine u kome će, pozdravljajući Sporazum SDK i UO, zahtijevati za Bosnu i Hercegovinu »poseban položaj« kao garantiju nacionalne ravnopravnosti u zemlji, »sloge i bratstva naroda Bosne i Hercegovine«.1188 Komunistička studentska omla­ dina nastavljala je tradiciju bosanskohercegovačke omladine u borbi za na­ cionalnu slobodu i ravnopravnost, potvrđujući da istorija u Bosni i Hercego­ vini omladini namjenjuje ulogu pokretača i čelnika progresivnih socijalnih i nacionalnih stremljenja i opredjeljenja. To je u modernoj istoriji fenomen čest u sredini nerazvijene socijalne i ekonomske strukture, u kojoj se omla­ dina javlja kao socijalna i politička kategorija, jer je po svom društvenom položaju relativno politički i socijalno slobodna, izrazito otvorena prema društveno-istorijskom progresu, pa usljed toga i najspremnija na žrtve za ostvarenje progresivnih društvenih potreba, saglasno svojim političkim i soci­ jalnim shvatanjima i uvjerenjima, koja su mahom izraz najnaprednijih ide­ ja epohe. Nije slučajno CK KPJ odlučio da 1937. uputi u Bosnu i Hercegovinu kao svoje »povjerenike«, studente komuniste iz Bosne i Hercegovine, pro­ vjerene u radu među studentima Beogradskog univerziteta, sa zadatkom da pripreme konferenciju KPJ u Bosni Hercegovini. Iste kategorije i značaja je takođe činjenica da su napredni muslimanski studenti ustali u izbornoj kampanji 1938. godine protiv vođe JMO dra Mehmeda Spahe otpužujući ga i čineći odgovornim što je politikom JMO olakšavao režimima hegemonije da Muslimane drže u neravnopravnom položaju. U istim političkim koordi­ natama i sa istom motivacijom javio se krajem 1939. godine otpor bosansko­ hercegovačke studentske omladine, protiv Sporazuma Cvetković-Maček da se cijepa Bosna i Hercegovina, suprotstavljajući kompromisu velikosrpske i velikohrvatske buržoazije platformu demokratske, narodne autonomije Bos­ ne i Hercegovine kao izraz ravnopravnosti i sloge naroda Bosne i Hercego­ vine i ravnopravnog položaja Bosne i Hercegovine u federativnoj jugosla­ venskoj zajednici. Opredjeljenje za autonomiju Bosne i Hercegovine ugra­ đivalo se u opšti program K PJ u njenoj politici rješavanja nacionalnog pitanja u Jugoslaviji. Sasvim prirodno, prvo je to učinila Peta pokrajinska konferencija KPJ za Bosnu i Hercegovinu (juli 1940), a zatim Peta zemalj­ ska konferencija KPJ (oktobar 1940). Razvoj revolucionarno-demokratskog pokreta u Jugoslaviji nije moglo 1188 Dr Enver Redžić—»Nacionalno pitanje u političkoj aktivnosti Komu­ nističke partije Jugoslavije u Bosni i Hercegovini 1937—1940«—»četvrta i Peta kon­ ferencija KPJ za Bosnu i Hercegovinu o istorijskom razvitku revolucionarnog po­ kreta 1938—1941«—Sarajevo—1980—str. 121—123. 459

ništa pomjeriti sa pravca kojim ga je usmjeravala KPJ: borba za demokratiju, socijalnu jednakost, nacionalnu ravnopravnost u zemlji i odbrana nacional­ ne nezavisnosti Jugoslavije. Pakt o «nenapadanju između Sovjetskog Saveza i Njemačke olakšao je Hitleru da izvrši agresiju na Poljsku, a u Kl izazvao preorijentaciju u njenom međunarodnom političkom kursu. Mjesto borbe protiv fašizma koju je inaugurisala generalna linija VII kongresa K l, sada je IK K l, pod dominantnim uticajem Staljina, od komunističkih partija zahti­ jevao da u svojim zemljama vode kampanju za neutralnost vlada u ratu između Trećeg Rajha i anglofrancuskog bloka. Dok je u zapadnim zemljama sovjetsko-njemački pakt izazvao teške antikomunističke reakcije, na ljevici se odrazio razočarenjem , a u komunističkim partijam a prouzrokovao je zbunjenost i pometnju.1189 Iako su velike promjene u međunarodnoj politici SSSR-a i njima inspirisan i određen n ovi. kurs K l i u redovima K PJ izazivali nedoumice i otvarali pitanja — koja su prvenstveno tražila objašnjenje tih promjena — u praktično-političkoj aktivnosti nije bilo kolebanja u ostvarivanju antifašis­ tičke linije. Nije bilo ni razloga. K PJ je već bila izgradila svoj samostalni, nacionalni put u borbi za socijalizam.1190 Jednu od njegovih arterija činio je čvrst kurs prema jugoslavenskoj federaciji, u kojoj se princip nacionalne ravnopravnosti ostvaruje u obliku ravnopravnosti nacionalnih jedinica i istorijskih pokrajina. U nacionalnom programu KPJ Bosna i Hercegovina imala je položaj autonomne jedinice, koja osigurava ravnopravnost narodima Bos­ ne i Hercegovine i istovremeno u jugoslavenskoj federaciji ima značaj kom­ ponente specifične istorijske težine i kohezione političke snage. U predvečerje katastrofe jugoslavenske države dva su događaja potvr­ dila da u borbi za socijalizam K PJ ide svojim, jugoslavenskim putem i da je u životu jugoslavenskih naroda postala činilac nacionalne snage i zna­ čaja. Prvi je V zemaljska konferencija u oktobru 1940, koja je, kao djelo Titovog političkog uma, jasnoćom usvojene strategije i taktike demokratskim snagama u narodima Jugoslavije pokazala realnost perspektive socijalizma i, istovremeno, u redovima radničke klase krčila put spoznaji da je nacio­ nalna sloboda i nezavisnost zemlje nezamjenljiv uslov transformacije kapita­ lističkog u socijalističko društvo, da socijalizam mogu da grade samo slo­ bodni narodi u nacionalno nezavisnim i samostalnim državama. Drugi događaj bio je 27. m art 1941. godine. Jugoslavenski patriotizam demonstrirao je svoje povjerenje i privrženost Komunističkoj Partiji Jugo 1189 Herman Weber—»Die Kommunistische Internationale« — Fine Doku­ mentation—(Dok. 46) Molotow zum Stalin—Hitler Pakt und zum Kriegsausbruch (31.10.1939—Dok. 47) England, nicht Deutschland ist der Hauptfeind (1940) — Hamburg—1966—str. 315—322; 323—328. Theo Pirker — »Kommintern und Faschismuc 1920—1940«—Erklärung des Zentralkomitees der Kommunistischen Partei Deutschlands zum Abschluss des Nichteingriffspaktes zwischen der Sowietunion und Deutschland« — 27.8.1939 » . .. Das deutsche Volk begrusst den Nichteingriffspakt zwischen der Sowjetunion und Deutschland weil es den Frieden will.. .«—Stuttgart—1965. Andrej Mitrović—»Vreme netrpeljivih« — Politička lstorija velikih država Evrope (1919—1939)—Beograd—1974—str. 415. 1190 Josip Broz Tito—Sabrana djela—7—»O položaju i događajima u Jugo­ slaviji« (Izvještaj Izvršnom komitetu Komunističke Intemacionale, maj—juni 1941) — str. 18-25. 460

slavije. Nadu u opstanak i obnovu Jugoslavije vraćala je jugoslavenskim patriotima nepokolebljivost KPJ da se brani nacionalna nezavisnost zemlje od njemačkih i italijanskih fašističkih osvajača, potomaka iskonskih protiv nika ujedinjenja Jugoslavena. Ideja obnovljene Jugoslavije, čije su jedinstvo tvorile ravnopravne na­ cionalne jedinice i nacionalno mješovite istorijske pokrajine, postala je program nove epohe jugoslavenske istorije prije nego što se prethodna završila. Istorija se pobrinula da ne propadne njena velika vrijednost sa propašću onih koji nisu znali da je čuvaju i koji su njom naopako rukovali.

461

IZVORI

LITERATURA

IZVORI Neobjavljeni izvori Arhiv Bosne i Hercegovine—Sarajevo (ABH) Fondovi: Zemljska vlada za Bosnu i Hercegovinu (ZVBiH) Pokrajinska uprava za Bosnu i Hercegovinu (PUBiH) Veliki župan Sarajevske oblasti (VŽSO) Banska uprava Drinske banovine (BUDB) Zbirka otkupa i poklona Arhiv CK SK BiH—RP—II — Fond: Radnički pokret između dva rata Arhiv Bosanske krajine — Banja Luka — Fond KAB — a Institut za istoriju Sarajevo (IIS)—memoarska građa (MG) Sreski arhiv Banja Luka—Zbirka »Radnički pokret« Regionalni istorijski arhiv — Tuzla Arhiv CK SKJ— Fond Kl Arhiv CK SKJ—Fond CK KPJ Arhiv CK SKJ—Zbirka Vitomira Korača Arhiv CK SKJ—meomoarska građa (MG) Arhiv SFRJ—Fond Milana Stojadinovića Arhiv Instituta za historiju radničkog pokreta Hrvatske—Zagreb — (AIHRPH) Objavljeni izvori Arhiv Komunističke partije Bosne i Hercegovine—Tom II—Socijalistički pokret u Bosni i Hercegovini 1905—1919—Sarajevo—1951. Građa o djelatnosti Komunističke partije Jugoslavije u Bosni i Hercegovini 1921—1941 (Listovi—proglasi — leci) — Sarajevo — 1971. Istorijski arhiv Komunističke partije Jugoslavije — Tom II— Kongresi i zemaljske konferencije KPJ 1919—1937 — Beograd — 1950. Kasim Isović — »Odjeci i uticaji oktobarske revolucije na prilike u radničkom pokretu Bosne i Hercegovine (1917—1921)«— Glasnik arhiva i društva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine — god. VII—knj. VII—Sarajevo—1967. Dr Dragoslav Janković — dr Bogdan Krizman — »Građa o stvaranju jugoslavenske države« — 1.1. — 20.12.1918 — Tom II — Beograd 1964. Rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 10. oktobra 1910 — Sarajevo 1912. Statistički pregled izbora narodnih poslanika za Ustavotvornu skupštinu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca — izvršeni na dan 28. novembra 1920 — Beograd 1921. Stenografske beleške Privremenog Narodnog predstavništva Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca — II sveska — Zagreb — 1920. Stenografske beleške Ustavotvorne skupštine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca — knj. I — Beograd — 1921. Ferdo Sišić — »Dokumenti o postanku Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1914 —1919) — Zagreb — 1920. 462

Theo Pirkcr — »Komminterne und Faschismus 1920—1940« — Stuttgart 1965. Protokoll der internationalen Sozialistischen Konferenz in Wien vom 22. bis 27. Februar 1921—Wien — 1921. Protokoll des 111 Kongresses der Kommunistishen Internationale Moskau 22 Juni bis 12 Juli 1921 — Hamburg — 1920. Hermann Weber — »Die Kommunistische Internationale« — Eine Dokumentation — Hanover — 1966. Der Zweite Kongress der Kommunistischen Internationale — Protokolle der Ver­ handlungen vom 19 Juli in Petrograd und vom 23 Juli bis 7 August 1920 in Moskau — Hamburg — 1921. »II Kongres der Sozialistischen Arbeiten — Internationale« — Marseille 22 — 27.8. 1925 — Tätigkeitsbericht über die Zeit vom 23. Mai 1923. bis 30. Juni 1925. vom Sekretariat der SAI. Memoari i memoarska grada Knjige: Rodoljub Colaković — »Kazivanje o jednom pokoljenju«(I—III) Zagreb — 1964. Dr Ivan Ribar — »Politički zapisi« — (I—V) — Beograd — 1949. Dr Milan Stojadinović »Ni rat ni pakt — Buenos Aires — 1963. »Četrdeset godina« — Zbornik sećanja aktivista jugoslavenskog revolucionarnog radničkog pokreta (1929—1935) — Beograd — 1960. »Četrdeset godina« . . . (1935—1941) — Beograd 1960. »Spanija 1936—1939« — Zbornik sećanja jugoslavenskih dobrovoljaca u španskom ratu — knjiga prva — Beograd 1971. Memoarska građa u Arhivu CK SKJ Dr Ljubomir Živković—»O radu Partije u Bosni i Hercegovini do 1929.« Drago Krndija — »U Sarajevu između 1929. i 1932. godine«. Ramiz Sladić — »Neki podaci o radu KPJ u gradu Sarajevu odnosno u Bosni i Hercegovini.« Vlajko Begović — »Partijska organizacija u Bosni i Hercegovini od konca 1930. do konca 1932. godine«. Savo Medan — »Sjećanja o radu između dva rata«. Pašaga Mandžić — »Obnavljanje i aktivnost partiske organizacije u Tuzli«. Safet Filipović — »Provala partijske organizacije u Banja Luci 1936. godine«. Avdo Humo — »Priprema za univerzitet«. Uglješa Danilović — »Partijska organizacija u Bosni i Hercegovini 1936—1941«. Uglješa Danilović — »Savjetovanje pod Smarnom Gorom«. Uglješa Danilović — »Peta pokrajinska konferencija za Bosnu i Hercegovinu«. Rato Dugonjić—»O radu omladine, SKOJ-a i Partije od 1936—1941. godine«. Iso Jovanović—»Partijske organizacije u Bosni i Hercegovini od 1939—27. marta 1941«. Memoarska građa u Institutu za istoriju—Sarajevo Franjo Raušer — »Istorijski razvitak radničkog pokreta u Bosni i Hercegovini od 1904/5 do zaključno 1940. godine«. Jovo Jakšić — »Socijaldemokratska stranka Bosne i Hercegovine 1909—1941— Sećanja.« Jovo Jakšić — »Sećanja na pripreme i tok kongresa ujedinjenja«. Asim Abdihodžić—»0 radu Partije u Sarajevu 1920—1932 — Sjećanje.« Kata Govorušić — »Godina 1929«. Safet Filipović—»Tri ilegalne konferencije u Banja Luci«. Drago Krndija — »Sjećanja na borbe na robiji«. Oskar Davičo—»Sjećanja na partijski rad u Bihaću 1931—1932 g.«. »Bilješka Uglješe Danilovića o radu na obnovi i povezivanju partijske organiza­ cije u Bosni i Hercegovini u periodu 1937—1939«. 463

Štampa BORBA — Nezavisni politički i društveni list — Zagreb — 1922—1925. CRVENA ZASTAVA — Glasilo komunističke omladine Jugoslavije — Zagreb — 1919 GLASNIK ISTINE — Sarajevo — 1926. BORBA — Radničko-seljačke novine — Zagreb — 1926—1929. BORBA — Organ Nezavisne Radničke Partije Jugoslavije — Zagreb 1924. GLAS SLOBODE — (1918—1929) — Sarajevo HRVATSKI NAROD — Zagreb — 1939. JUGOSLOVENSKI LIST — Sarajevo — 1934 — 1941. OBZOR — Zagreb — 1941. POLITIKA — Beograd — 1930. RADNIK — Centralni Organ Nezavisne Radničke Partije Jugoslavije — Beograd 1923. RADNIK— DELAVEC—Centralni Organ Nezavisne Radničke Partije Jugoslavije — Beograd — 1923. RADNIČKE NOVINE — Centralni Organ Socijalističke Partije Jugoslavije i Glav­ nog Radničkog Saveza Jugoslavije — Beograd — 1925, 1928, 1929, 1939, 1941 RADNIČKE NOVINE—Zagreb — 1935. RADNIČKI TJEDNIK—List za socijalna i ekonomska pitanja — Zagreb 1940, 1941. RADNIČKO JEDINSTVO—Organ Centralnog Radničkog Sindikalnog odbora Jugo­ slavije — Sarajevo — 1923. SMOTRA—Nedeljni list — Sarajevo — 1926. SOCIJALISTIČKE RADNIČKE NOVINE — Centralni Organ Socijalističke Rad­ ničke Partije Jugoslavije — Beograd — 1921. VRBASKE N O V IN E- Banja Luka — 1934. SARAJEVSKI LIST — Sarajevo 1941. Časopisi i godišnjaci Almanah hrvatskih sveučilištaraca — Zagreb 1938. BORBA—marksistički časopis — Beograd — 1923. ČASOPIS ZA SUVREMENU POVIJEST—(I—II) — Zagreb - 1969. GLASNIK arhiva i Društva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine knj. VII— Sarajevo—1967. ISTORIJA X X VEKA — Zbomik radova — Beograd — VI — 1964. I STORIJA RADNIČKOG POKRETA—Zbornik radova — Beograd — 1965, 1966. ISTORIJSKI ČASOPIS Istorijskog instituta — Beograd — 1976. JUGOSLAVENSKI ISTORIJSKI CASOPIS-4—Beograd — 1969. KLASNA BORBA — marksistički časopis — Organ KPJ (sekcije Kl)—1926—1937. DIE KOMMUNISTISCHE INTERNATIONALE—Moskva—1928. KOMMUNISTICESKII INTERNACIONAL — Moskva — 1934. MARKSIZAM U SVETU—Beograd—1977. NOVI BEHAR— Sarajevo — 1938/9, 1940, 1941. NOVA EVROPA—Zagreb—1922. OPREDJELJENJA— 9—Sarajevo—1978. PREGLED—Sarajevo—1939, 1940. PRILOZI—Sarajevo—1965—1972. PUTOVI REVOLUCIJE—Zagreb—1966. PROLETER— Organ CK K PJ-1929—1940. SNAGA—Socijalistički časopis — Sarajevo — 1934— 1941. ZBORNIK KRAJIŠKIH MUZEJA— Banja Luka—1974.

464

LITERATURA

Knjige Dr Zdravko Antonić — »Ustanak u istočnoj i centralnoj Bosni 1941« — Beograd — 1973. Nikola Babić — »Na putevima revolucije« — Sarajevo—1972. Banja Luka u novijoj istoriji (1878—1945) — Zbornik radova s naučnog skupa održanog u Banja Luci od 18 — 20. novembra 1976. godine — Sarajevo — 1978. Dr Mehmed Begović — »Muslimani u Bosni i Hercegovini« — 1938—Beograd. Dr Ljubo Boban — »Sporazum Cvetković-Maček« — Beograd 1965. Dr Ljubo Boban — »Maček i politika Hrvatske Seljačke Stranke (I—II) — Zagreb 1974. »Bosna i Hercegovina kao privredno područje« — uredili i izdali A. Koen, E. Bikovski, A. Sunarić — Sarajevo 1938. Ivan Božić, Sima Ćirkovič, Milorad Ekmečić, Vladimir Dedijer—»Istorija Jugosla­ vije« — Beograd — 1972. Julius Braunthal —»Geschichte der Internationale« — Band II—Hanover — 1963. Josip Broz Tito — »Sabrana djela« (1—7)—Beograd — 1977, 1979. »Četrdeset godina« — Zbornik sećanja aktivista jugoslavenskog revolucionarnog radničkog pokreta — knjiga druga — (1929—1935) Beograd — 1960. »Četrdeset godina« — I deo — knjiga 3 — (1935—1941) — Beograd—1960. »Četvrta i peta pokrajinska konferencija Komunističke partije Jugoslavije za Bosnu i Hercegovinu u istorijskom razvitku revolucionarnog pokreta 1938— 1941« — Sarajevo — 1980. Rodoljub Čolaković — »Kazivanje o jednom pokoljenju« — I—III—Zagreb — 1964. »Spanija 1936—1939« — Zbornik sećanja jugoslavenskih dobrovoljaca u španskom ratu — knjiga prva — Beograd — 1971. Ferdo Čulinović — »Jugoslavija između dva rata« I, II — Zagreb 1961. Vladimir Čorović — »Crna knjiga« — Patnje Srba Bosne i Hercegovine za vreme Svetskog rata 1914—1918—Beograd — Sarajevo — 1920. Vladimir Čorović — »Političke prilike u Bosni i Hercegovini« — 1939. Milica Damjanović — »Napredni pokret studenata Beogradskog univerziteta« — knjiga druga — Od 1929. do 1941. godine — Beograd — 1974. Dr Sergije Dimitrijević—»Privredni razvitak Jugoslavije 1918—1941« — Beograd — Isak Deutscher — »Staljin« — Politička biografija — Zagreb — 1977. Isak Deutscher — »Die Unvollendete Revolution 1917—1967« — Frankfurt am Main — 1967. Milorad Ekmečić — »Osnove građanske diktature u Evropi između dva svjetska rata« — Sarajevo — 1967. Milorad Ekmečić — »Ustanak u Bosni 1875—1878« — Sarajevo—1960. Milorad Ekmečić — »Ratni ciljevi Srbije 1914« — Beograd — 1973. Filip Filipović — »Izabrani spisi« — I—II—Beograd — 1962. Dr Branislav Gligorijević — »Demokratska stranka i politički odnosi u kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca« — Beograd — 1970. 465

Dr Ahmed Hadžirović — »Sindikalni pokret u Bosni i Hercegovini 1918—1941« —Beograd—1978. Georges Haupt — »Der Kongres fand nicht statt« — Die Sozialistische Internatio­ nale—1914—Wien—Frankfurt—Zürich — 1967. Hermann Heidegger—»Die Deutsche Sozialdemokratie und der nationale Staat 1870—1920« — Gottingen — Berlin—Frankfurt 1956. Josip Horvat—»Politička povijest Hrvatske« I—II—Zagreb 1936—1938. »Hronologija radničkog pokreta Bosne i Hercegovine do 1941«—Sarajevo—1971. »Istorija na makedonskiot narod« — knjiga treta — Skopje — 1962. Jovo Jakšić — »Ustavno pitanje u Jugoslaviji« — Beograd — 1937. Jovo Jakšić — »Životna pitanja Sarajeva kao ekonomskog, saobraćajnog i kultur­ nog centra jugoslavenskog zapada« Sarajevo — 1931. Fikreta Jelić—Butić—»Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska« — Zagreb — 1977. Dr Hamdija Kapidžić—»Bosna i Hercegovina u vrijeme austro-ugarske vladavine« — Sarajevo — 1968. Dr Ibrahim Karabegović — »Reformistički pravac u radničkom pokretu Bosne i Hercegovine 1919—1941« — Sarajevo — 1979. Vitomir Korać — »Povijest radničkog pokreta u Hrvatskoj i Slavoniji« — knjiga prva — Zagreb — 1929. Bogdan Krizman — »Pavelić i ustaše« — Zagreb — 1978. Vladimir Iljić—Lenjin—»Izabrana djela« — knjiga druga — Zagreb — 1950. Dr Dušan Lukač — »Ustanak u Bosanskoj krajini«—Beograd — 1967. Dr Dušan Lukač — »Radnički pokret u Jugoslaviji i nacionalno pitanje 1918—1941« — Beograd — 1972. Dr Sima Marković—»Nacionalno pitanje u svellosti marksizpia«—Beograd — 1923. Dr Sima Marković — »Ustavno pitanje i radnička klasa Jugoslavije — Beograd -1923. Marks—Engles — »Izabrana dela« — I—Beograd 1949. Veselin Masleša — »Dela« I—III — Sarajevo — 1954, 1956. Toma Milenković—»Socijalistička Partija Jugoslavije«(1921—1929) Beograd—1974. Mijo Mirković—»Ekonomska historija Jugoslavije« — Zagreb 1958. Andrej Mitrović—»Vreme netrpeljivih« — Beograd — 1974. Hans Mommsen — »Die Sozialdemokratie und die Nationalitätenfrage im Habs­ burgischen Vielvölkerstaat« — Wien—1963. Mustafa Mulalić—»Orijent na Zapadu« — Savremeni kulturni i socijalni problemi Muslimana Jugoslovena« — Beograd — 1936. »Napor Bosne i Hercegovine za oslobođenje i ujedinjenje« —Sarajevo 1929. »Osnivački kongres Komunističke partije Bosne i Hercegovine« — Sarajevo 1950. Blagoje Parović—»Izabrani spisi« — I—III—Beograd — 1976. Moša Pijade — »Izabrani spisi« — I—V — Beograd — 1964. Theo Pirker — »Kommintem und Faschismus 1920—1940«—Stuttgart—1965. Janko Pleterski—»Komunistička Partija Jugoslavije i nacionalno pitanje 1919—1941« — Beograd — 1971. »Pregled istorije Saveza Komunista Jugoslavije« — Beograd — 1963. Dr Atif Purivatra — »Jugoslavenska muslimanska organizacija u političkom životu kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca« — Sarajevo — 1974. V. Rajčević — »Studentski pokret na Zagrebačkom sveučilištu 1918—1941« — Zagreb — 1959. Enver Redžić — »Austromarksizam i jugoslavensko pitanje« — Beograd — 1977. Dr Ivan Ribar — »Politički zapisi« — I—V, Beograd — 1949. »Sarajevo u revoluciji« — I —(1937—1941) Revolucionarni radnički pokret — Sarajevo — 1976. Dr Milan Stojadinović — »Ni rat ni pakt« — Buenos Aires — 1963. Dr Todor Stojkov — »Opozicija u vreme šestojanuarske diktature 1929—1935« — Beograd—1969. Nedim Šarac — »Gojko Vuković« — Mostar — 1959. Dr Nedim Šarac — »Uspostavljanje šestojanuarskog režima« — Sarajevo — 1975. Dr Nusret Sehić — »Cetništvo u Bosni i Hercegovini (1918—1941)« Sarajevo — 1971. Dr Nusret Sehić — »Autonomni pokret Muslimana za vrijeme austrougarske upra­ ve u Bosni i Hercegovini« — Sarajevo 1980. Dr Jaroslav Sidak, dr Mirjana Gros, dr Igor Karaman, Dragovan Sepić — »Po­ vijest hrvatskog naroda (1860—1914)« — Zagreb 1968. 466

»Španija 1936—1939« — Zbornik sećanja jugoslavenskih dobrovoljaca u španskom ratu — knjiga prva — Beograd — 1971. Dr Živko Topalović — »Sporazum Udružene opozicije« — Beograd 1937. »Tuzla u radničkom pokretu i revoluciji« — I— Tuzla — 1979. Miroljub Vasić — »SKOJ 1929—1941« — Beograd — 1979. Miroljub Vasić »Revolucionarni omladinski pokret u Jugoslaviji 1929—1941« — Beograd — 1977. Gordana Vlajčić — »Komunistička partija Jugoslavije i problemi revolucije« — Zagreb — 1979. Jovo Vujatović — »Husinska buna« — Sarajevo — 1955. Nikola Vučo — »Agrarna kriza u Jugoslaviji 1930—1934« — Beograd — 1968. »Zgodovina Slovencev«— Ljubljana — 1979. Hermann Weber — »Die Kommunistische Internationale« — Eine Dokumentation — Hanover — 1966. Članci G. Alikanov—»Ob organizacionom sostojanii Kompartii na Balkanah« — Kommunističeskii Intemacional—No 11—12 Moskva — 1934. Anto Babić — »Narodi Bosne i Hercegovine prema Komunističkoj partiji Jugosla­ vije i revoluciji« — ANUBiH—Posebna izdanja knj. XIII—Odjeljenje društ­ venih nauka — knj. 3 — Sarajevo — 1970. Nevenka Bajić — »Komunistička partija Jugoslavije u Hercegovini u ustanku 1941« PRILOZI — 2 — Sarajevo — 1966. Vladimir Bakarić — »Aktivnost u SKOJ-u« — »Četrdeset godina«—Zbornik sećanja aktivista jugoslavenskog revolucionarnog radničkog pokreta« — knj. druga — (1929—1935) — Beograd — 1960. Dana Begić — »Pokret za autonomiju Bosne i Hercegovine u uslovima Sporazuma Cvetković-Maček« — PRILOZI — 2—Sarajevo — 1966. Dana Begić — »Peta pokrajinska konferencija Komunističke partije Jugoslavije za Bosnu i Hercegovinu« — Prilozi—3—Sarajevo — 1967. Dana Begić — »Organizacioni i idejni razvitak Komunističke partije Jugoslavije u Bosni i Hercegovini 1937—1941« — Rukopis u biblioteci Instituta za istoriju Sarajevo. Vlajko Begović — »Orijentacija na oružani ustanak i partijske organizacije u Bosni i Hercegovini u periodu 1930—1932. godine« — PREGLED — 10—Sarajevo— 1969. Risto Besarović — »Dvije studentske priredbe za odbranu zemlje« »Sarajevo u revoluciji« — I (1937—1941) — Sarajevo 1976. Džemal Bijedić — »Grad heroj« — »Hercegovina u NOB« — Beograd—1961. Džemal Bijedić— »Akcije KPJ poslije izbora 1938. godine« — »Četrdeset godina« — (1935—1941) — Beograd — 1960. Dr Ljubo Boban — »Zagrebačke punktacije« — ISTORIJA XX VEKA — Zbornik radova — IV — Beograd — 1962. Dr Ljubo Boban — »Držanje srbijanskih opozicionih stranaka povodom zagre­ bačkih punktacija« — HISTORIJSKI ZBORNIK — 15 — Zagreb — 1962. Milovan Bosić — »Komunistička partija Jugoslavije u parlamentarnim izborima 1938« — ISTORIJA RADNIČKOG POKRETA — Zbornik radova — Beograd — 1965. Milovan Bosić — »Aktivnost Komunističke Partije Jugoslavije na stvaranju Je­ dinstvene Radničke Partije« — ISTORIJA RADNIČKOG POKRETA — Zbor­ nik radova — 3 — Beograd — 1966. Rafael Brčić — »Štrajk rudara u Bosni i Hercegovini 1920« — PRILOZI—1 — Sarajevo — 1965. B. Boschkowitsch: »Zur Geschichte der Diffrenzen in der KP Jugoslawiens« — »Die Kommunistische Internationale« — Heft 19—Mai 1928. Hasan Brkić — »Obnavljanje partijske organizacije u Sarajevu«—»Četrdeset go­ dina« — Zbornik radova — Sećanja aktivista jugoslavenskog revolucionar nog radničkog pokreta —(1935 — 1941) — I deo — 3 — Beograd 1960. Hasan Brkić— »Položaj muslimanskog radnog svijeta« — GLAS RADNIKA I SELJAKA — (1—2) — Sarajevo — 1940 —Građa o djelatnosti KPJ u Bosni i Hercegovini 1921—1941. Sarajevo — 1971. 46 7

Avgust Cesarec — »Stjepan Radić likvidator Stjepana Radića« — »Književna republika« — 11 — Zagreb — 1924/1925. Slavoljub Cvetković — »O vukovarskom programu Komunističke partije Jugo­ slavije« — Zbornik »II kongres KPJ« — Istorijski institut Slavonije — Sla­ vonski Brod — 1972. Slavoljub Cvetković — »Pojava individualnog terora kod mladih jugoslavenskih komunista 1921. godine« — ISTORIJA X X VEKA — Zbornik radova — VII— Beograd 1965. Đuro Cvijić — »U čemu je suština spora« — BORBA — 42—15. novembra 1923. Dr Vaso Cubrilović — »Istorijski osnovi republike Bosne i Hercegovine« — PRILO­ ZI — 4 — Sarajevo — 1968. Uglješa Danilović — »Partijska organizacija u Bosni i Hercegovini tridesetih godi­ na, novi kurs partijske djelatnosti i četvrta konferencija KPJ za Bosnu i Hercegovinu« — OPREDJELJENJA — 9 — Sarajevo — 1978. Uglješa Danilović — »Iz rada partijskih organizacija u Bosni i Hercegovini od 1938 — 1940. godine« — Četrdeset godina — 3 — (1935—1941) — Beograd — 1960. Sergije Dimitrijević — »Stvaranje revolucionarne partije radničke klase Jugosla­ vije —decembar 1918— april 1919« — »Pregled islorije SKJ«— Beograd 1963. G. Dimitrow — »Die National — revolutionäre Bewegung auf dem Balkan und die Aufgaben der Kommunistischen Parteien des Balkans« — »Die Kom­ munistische Internationale« — Heft 43 — 24. Oktobar 1928. Rato Dugonjić — »Okupljanje i borba omladine Sarajeva na platformi KPJ protiv reakcije i fašizma« — »Sarajevo u revoluciji« — 1 — (1937—1941)—Sarajevo 1976. Milivoje Erić, Kemal Hrelja, Olga Kozomora — »Strukturalna kretanja i promjene u bosansko-hercegovačkom društvu u posljednjih pedeset godina« — ANU BiH — Posebna izdanja — knj. XIII — Odjeljenje društvenih nauka — knj. 3 — Sarajevo — 1970. Safet Filipović — »Inicijativni odbor Stranke radnog naroda i izbori 1938. godine u Banja Luci« — »Četrdeset godina« — (1935—1941) — Beograd — 1960. Milorad Gajić — »Partijska organizacija Banja Luke 1929—1935« — Zbornik Banja Luka u novijoj istoriji (1878—1945) — Sarajevo 1978. Milan Gaković — »Agrarni nemiri u Bosni i Hercegovini poslije I svjetskog rata« — »Glasnik arhiva i Društva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine« — god. VI — knj. VI — Sarajevo 1966. Milan Gaković — »Rješavanja agrarnog pitanja u Bosni i Hercegovini 1918—1921« PRILOZI — 6—Sarajevo—1970. Dr Branislav Gligorijević — »Režim prema Vukovarskom kongresu i programu« — Zbornik Drugi kongres KPJ — simpozijum — Slavonski Brod 1972. Milan Gorkić — »Specifičnost političkog položaja u Jugoslaviji« — KLASNA BOR­ BA — marksistički časopis — organ KPJ—(sekcije Kl)—1—2. Milan Gorkić — »Živela Komunistička Stranka Slovenije« — PROLETER — br. 7 — juni 1937. Muhamed Hadžijahić — »Nacionalna orijentacija Muslimana Bosne i Hercegovine« — »Almanah hrvatskih sveučilištaraca« — Zagreb — 1938. Muhamed Hadžijahić — »Nacionalna obilježja bosanskohercegovačkih Muslimana« — HRVATSKI NAROD — br. 7—24. ožuljka 1939—Zagreb. Muhamed Hadžijahić — »Dr Begović o nacionalizmu Muslimana u Bosni i Herce­ govini« — NOVI BEHAR — Sarajevo br. 15—19 — 1938/1939. Muhamed Hadžijahić — »Pitanje orijentacije bosanskih Muslimana«—NOVI BE­ HAR — Sarajevo — br. 24 — 15. juni 1939. Muhamed Hadžijahić — »O Srbij ima bosanskog bana Matije Ninoslava i nekim drugim navodima g. Vlad. Skarića — JUGOSLAVENSKI LIST — Sarajevo — 17. novembra 1939. Muhamed Hadžijahić — »Razvoj narodnosne misli bosanskohercegovačkih Hrvata« — OBZOR — Zagreb — 7. siječanj — 1941. Dr Ahmed Hadžirović — »Prilog proučavanju položaja radnika u Bosni i Hercego­ vini između dva rata« — PRILOZI — 10/2—Sarajevo — 1974. Dr Ahmed Hadžirović — »Štrajkovi radnika u Bosni i Hercegovini 1919—1920« PRILOZI — 8—Sarajevo—1972. 468

Dr Ahmed Hadžirović — »Petomajski izbori 1935. godine u bosanskom dijelu Drin­ ske banovine« — »Glasnik arhiva i Društva arhivskih radnika Bosne i Herce­ govine« — god. VII — knj. VI Sarajevo — 1967. Dr Ahmed Hadžirović — »Pregled štrajkova vođenih u Bosni i Hercegovini od 1935—1941. godine« — PRILOZI — 2—Sarajevo — 1966. Franjo Herljeviđ — »Plima revolucionarnog radničkog pokreta i rad organizacije KPJ u Tuzli 1937—1941. godine« — »Tuzla u radničkom pokretu i revoluciji« — knj. prva — Tuzla — 1979. Dr Kemal Hrelja — »Industrija i saobraćaj u Bosni i Hercegovini od 1929 — 1941. godine« — PRILOZI — 2 — Sarajevo — 1966. Ibrahim Ibrišagić — »O nekim događajima iz razvitka radničkog pokreta u Banja Luci u periodu 1918—1921«—»Glasnik arhiva i Društva arhivskih radnika BiH« — knj. IV—V; Sarajevo — 1965. Kasim Isović— »Struktura i funkcionisanje organa državne uprave u Bosni i Herce­ govini u vremenu od 1918—1924. godine« — »Glasnik arhiva i Društva arhiv­ skih radnika BiH« — god. II — knj. II—Sarajevo— 1962. Kasim Isović — »Odjeci i uticaji oktobarske revolucije na prilike u radničkom pokretu Bosne i Hercegovine (1917—1921)« — Glasnik arhiva i Društva arhiv­ skih radnika BiH« — god. VII — knj. VII — Sarajevo—1967. Tomislav Išek — »Hrvatska republikanska seljačka stranka prema Bosni i Herce­ govini i orijentaciji Hrvata Bosne i Hercegovine do 1923. godine« — PRILO­ ZI — 2— Sarajevo—1966. Tomislav Išek — »Markov protokol« i politika »Sporazuma« Hrvatske republi­ kanske seljačke stranke s osvrtom na Bosnu i Hercegovinu« — »Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine« — god. XVII—1966'1977—Sarajevo — 1969. Jovo Jakšić — »Za samostalnu politiku radničke klase« SNAGA—hr. 1 — 1934 — Sarajevo. .Tovo Jakšić — »Politički položaj i pitanje državne organizacije u Jugoslaviji« — RADNIČKE NOVINE — br. 5—Beograd—1934. Jovo Jakšić — »Ustavna borba i demokratija u Jugoslaviji« — SNAGA — 8 — Sarajevo — 1937. Jovo Jakšić — »Politika, stranke i socijalizam u Jugoslaviji« — SNAGA — br. 5 — Sarajevo — 1940. Jovo Jakšić — »Između naroda i vlade« — SNAGA — br. 6 — Sarajevo — 1940. Jovo Jakšić — »Vlada i država« — SNAGA — br. 7 — Sarajevo —1940. Jovo Jakšić — »Jedinstvo i demokratija radničkog pokreta« — SNAGA — br. 8 — Sarajevo — 1940. Sreten Jakšić — »Na raskrsnici« — SNAGA— br. 10—11—Sarajevo—1935. Sreten Jakšić — »Socijalisti i hrvatsko pitanje« — RADNIČKE NOVINE — 50 — Zagreb — 1935. Sreten Jakšić — »Demokratija i proletarijat« — SNAGA — 2—Sarajevo — 1937. Sreten Jakšić — »Proletarijat i mir« — SNAGA — 6—Sarajevo — 1937. Sreten Jakšić — »Snaga proletarijata« — SNAGA — 5 — Sarajevo—1937. Sreten Jakšić — »Srpskohrvatski sporazum« — SNAGA — br. 9—Sarajevo — 1939. Sreten Jakšić — »Sloboda i nezavisnost zemlje« — SNAGA — br. 11—Sarajevo — 1940. Dr Dragoslav Janković — »Društveni i politički odnosi u Kraljevstvu Srba, Hrvala i Slovenaca uoči stvaranja Socijalističke radničke partije Jugoslavije (komu­ nista)« — ISTORIJA XX VEKA—Zbornik radova—I—Beograd — 1959. Bosiljka Janjatović — »Stav grupe socijalista oko dr Zivka Topalovića prema nacionalnom pitanju« — Jugoslavenski istorijski časopis — 4—Beograd 1969. Fikrcta Jelić-Butić—»Prilog proučavanju djelatnosti ustaša do 1941. godine« — »Časopis za suvremenu povijest« — I—II, Zagreb — 1969. Dr Ivan Jelić — »0 vezama komunista Banja Luke i Zagreba« — »Banja Luka u novijoj istoriji—(1878—1945)«—Sarajevo 1978. Branka Jevremović—»Studenti na političkoj pozornici« — »Četrdeset godina« — (1929-1935) — Beograd — 1960. Dr Ljubica Kandić — »Koncepcije političkih partija u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca o nacionalnom pitanju 1918—1921« — Zbornik Historijskog insti­ tuta Slavonije — Slavonski Brod—1972. 469

Hajro Kapetanović—»Kurs SKOJ-a u Bugojnu« — Zbornik »Četrdeset godina« — 4—Beograd 1960. Dr Hamdija Kapidžić—»Rad Narodnog Vijeća SHS Bosne i Hercegovine u novem­ bru i decembru 1918« — »Glasnik arhiva i Društva arhivskih radnika BiH — knj. III — Sarajevo — 1963. Dr Ibrahim Karabegović—»Vukovarski kongres i pitanje izgradnje Partije u Bosni i Hercegovini« — Zbornik »Vukovarski kongres« — Slavonski Brod — 1972. Dr Ibrahim Karabegović—»Konstituisanje reformističkog radničkog pokreta u Ju goslaviji koncem 1921. i početkom 1922«. — PRILOZI—br. 10/2—Sarajevo —1972. Dr Ibrahim Karabegović—»O osnovnim pretpostavkama razvitka radničkog pokreta u Bosni i Hercegovini s posebnim osvrtom na reformistički pravac« — PRILOZI—br. 11—12, Sarajevo—1975/76. Edvard Kardelj—»Posle dvadeset pet godina« — Zbornik »Četrdeset godina« — knj. II — (1929—1935) — Beograd-1960. Edvard Kardelj — »Komunistička partija Jugoslavije u uslovima šestojanuarske diktature« — Zbornik »Četrdeset godina« — (1929—1935) — Beograd 1960 Vojimir Kljaković — Bosna i Hercegovina u njemačko —talijanskim dogovorima do ustanka 1941. godine«—Zbornik radova sa naučnog skupa — »1941 u istoriji naroda Bosne i Hercegovine« — Sarajevo — 1973. Mladen Knežević — »27 mart« — »Sarajevo u revoluciji« — 1 (1937—1941) — Sara­ jevo — 1976. Abo Koen — »Privreda Bosne i Hercegovine u istorijskom presjeku« — »Bosna i Hercegovina kao privredno područje« — Sarajevo — 1938. Rudi Kolak — »Partijski kurs na Crepoljskom 1940. godine« — »Sarajevo u revolu­ ciji« _ 1 — (1937—1941) — Sarajevo — 1976. Simo Komlenić — »Demonstracije seljaka u Prijedoru« — »Četrdeset godina« — knjiga druga — (1929—1935) — Beograd — 1960. Mile Konjević — »O nekim izvorima za proučavanje radničkog pokreta u Banja Luci 1934. i 1935. godine« — Zbornik »Banja Luka u novijoj istoriji 1878— 1945« — Sarajevo — 1978. Dušanka Kovačević — »Iz rada organizacije KPJ u Banja Luci 1935—1941« — Zbornik »Banja Luka u novijoj istoriji« — Sarajevo — 1978. Boriša Kovačević—»Spoljna politika sadašnje vlade« — »Glas saveza radnika i seljaka« — juli — avgust 1940 — Sarajevo. Tomo Kraljačić — »Narodna Radikalna Stranka u Bosni i Hercegovini na izborima za Ustavotvornu skupštinu«—PRILOZI — br. 5 — Sarajevo — 1969. Vlado Krivic — »Studentska aktivnost u Ljubljani« — »Četrdeset godma« — Zbornik — knjiga druga — (1929—1935) — Beograd — 1960. Dr. Bogdan Krizman'"— »Bosna i Hercegovina i jugoslavensko pitanje u 1918. godini« — PRILOZI — br. 4 — Sarajevo — 1968. Uroš Krulj — »Gradska privreda« — »Napor Bosne i Hercegovine za oslobođenje i ujedinjenje« — Sarajevo — 1929. Dr Jovan Kršić — Todor Kniševac — »Državno preuređenje i izbori« — PREGLED — januar—1940 — Sarajevo. Todor Kruševac — »Razvojni put trgovine grada Sarajeva u periodu između ratova 1918—1941« — »Glasnik arhiva i Društva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine« — eod. XII—XIII; knj. XII—XIIT—Sarajevo 1972. Todor Kruševar— »Naša privreda i sadašnji rat« — PREGLED — decembar — Sarajevo 1939. Dr Uroš Lazović—»Metalurgijska industrija« — »Bosna i Hercegovina kao priv­ redno područje«— Sarajevo — 1938. Sefket Maglajlić—»Banjalučka partijska organizacija od 1938—1941 godine« — »Če­ trdeset godina« — III—(1935—1941)— Beograd — 1960. Marko Marković—»Bankarstvo Bosne i Hercegovine« — »Bosna i Hercegovina kao privredno područje« — Sarajevo—1938. Dr Sima Marković—»Protiv konfuzije u nacionalnom pitanju« — BORBA — br. 43—22. novembar 1923. Slavko Mičanović—»O procesu političkog opredjeljivanja u Semberiji posljednjih godina pred rat i u toku rata« — PRILOZI — br. 7 — Sarajevo — 1971. Cvijetin Mijatović—»O revolucionarnom radničkom pokretu u Tuzli od 1929. do 470

1937. godine« — »Tuzla u radničkom pokretu i revoluciji« — knj. I — Tuzla — 1979. Cvijetin Mijatović—»Izvještaj o organizacionom i partijskom radu« — »Osnivački kongres Komunističke Partije Bosne i Hercegovine« — Sarajevo—1950. Toma Milenković—»Socijalistička grupacija u Bosni i Hercegovini Zvonaši (1919— 1921)« — ISTORIJA XX VEKA—Zbornik radova — VII — Beograd — 1965. Simo Miljuš — »Nacionalno pitanje u Jugoslaviji« — RADNIK — DELAVEC — 2. i 5. septembar 1923. Tom Nairn — »Marksizam i savremeni Janus« — MARKSIZAM U SVETU—br. 10 —Beograd — 1977. Uroš Nedimović—»Radnički pokret u Bosni i Hercegovini u prvoj polovini 1921. godine« — PRILOZI — br. 1 — Sarajevo—1965. Uroš Nedimović—»Komparacije između akcija Mlade Bosne (1914) i Crvene pravde (1921)«—PREGLED—7—8—Sarajevo—1974. M. Nikolajevitsch — »Die Lage in Jugoslawien« — »Die Kommunistische Inter­ nationale« — Zeitschrift des Exekutivskomitees der Kommunistischen Inter­ nationale« — Heft — 14 (23) — 21 Dezember 1926—Hamburg — Berlin — 1926. Miroslav Nikolić — »Stav rukovodstva Komunističke partije Jugoslavije prema Obznani« — JUGOSLAVENSKI ISTORIJSKI ČASOPIS — br. 3 ^ 1 — Beograd 1970. Stanislava Koprivica—Oštrić—»Udio Augusta Cesarca u diskusiji o nacionalnom pitanju u Komunističkoj partiji Jugoslavije 1923« — PUTOVI REVOLUCIJE — Zagreb — 1966. Blagoje Parović — Šmit—»Pouke iz 1929—1931. godine« — »Izabrani spisi — Beo­ grad 1976. Đ. Perin — »Ekonomski razvitak sela od 1878. do 1928« — »Napor Bosne i Hercego­ vine za oslobođenje i ujedinjenje«—Sarajevo — 1929. Đorđe Piljević—»Uloga Blagoja Parovića u obnavljanju i konsolidovanju partij­ skih organizacija i revolucionarnog radničkog pokreta u Srbiji« — predgovor knjizi Blagoja Parovića — »Izabrani spisi« — II — Beograd 1976. Đorđe Piljević—»Hercegovina 1941« — Zbornik »1941. u istoriji naroda Bosne i Hercegovine« — Sarajevo — 1973. Krsto Popivoda — »O partijskom kursu održanom na Crepoljskom decembra 1940« — »Sarajevo u revoluciji« — I — (1937—1941)—Sarajevo — 1976. Đuro Pucar — »Politički izvještaj o radu Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu« — »Osnivački kongres Komunističke partije Bosne i Hercego­ vine« — Sarajevo—1950. Atif Purivatra — »Političke partije prema agrarnoj reformi u Bosni i Hercegovini neposredno poslije 1918. godine« — PRILOZI — br. 3 — Sarajevo — 1967. Franjo Raušer — »Problem rada i opstanka našeg sindikalnog pokreta« — SNAGA — br. 2 — Sarajevo — 1940. Franjo Raušer — »Unošenje novih teza i doktrina u naš sindikalni pokret« — SNAGA — br. 5 — Sarajevo—1940. Enver Redžić — »Društveno istorijski i politički korijeni ZAVNOBiH-a« — PRILO­ Z I — br. 4. — Sarajevo—1968. Enver Redžić — »Nacionalno pitanje u političkoj aktivnosti Komunističke partije Jugoslavije u Bosni i Hercegovini 1937—1940« — »četvrta i peta pokrajinska konferencija Komunističke partije Jugoslavije za Bosnu i Hercegovinu u istorijskom razvitku revolucionarnog pokreta 1938—1941« — Sarajevo — 1980. Gojko Samardžić — »O crnogorskom pitanju« — GLASNIK ISTINE — br. 4 — Sarajevo — 1926. Dr Todor Stojkov — »O takozvanom ličkom ustanku« — ČASOPIS ZA SUVREME­ NU POVIJEST — II — Zagreb — 1970. Dr Todor Stojkov — »O stvaranju Bloka narodnog sporazuma« — ISTORIJA XX VEKA — Zbornik radova — VI — Beograd — 1964. Nedim šarac — »Socijaldemokratska stranka Bosne i Hercegovine i agrarno pita­ nje« — »Godišnjak društva istoričara Bosne i Hercegovine« — god. XI — Sarajevo—1961. Nedim šarac—»Bosna i Hercegovina u koncepcijama Ustava Jugoslovenske države 1920—1921« — PRILOZI — br. 4 — Sarajevo — 1968. Nedim Šarac—»Učešće Komunističke partije Jugoslavije u opštinskim izborima u Bosni i Hercegovini 1928« — »Glasnik arhiva i Društva arhivskih radnika 471

Bosne i Hercegovine« — knj. 1 — Sarajevo 1961. Nusret Sehić — »Prilog proučavanju februarskih izbora u Bosni i Hercegovini 1925« — Glasnik arhiva i Društva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine — God. VII—knj. VII — Sarajevo — 1967. Nusret Sehić — »Mjere režima na suzbijanju djelatnosti Kluba akademičara Banja Luke (KAB)« — Zbornik »Banja Luka u novijoj istoriji 1878—1945« — Sarajevo—1978. Nusret Sehić — »Srpski građanski politički krugovi prema pitanju preuređenja države i položaja Bosne i Hercegovine« — PRILOZI — br. 4 — Sarajevo— 1968. Dubravka Škarica — »Djelatnost Kluba akademičara Banja Luke pred II svjetski rat« — PRILOZI — br. 1 — Sarajevo — 1965. Dubravka Škarica — »Internacionalna omladina — centralni organ IK KIM-a o omladinskom pokretu u Jugoslaviji 1936 — 1941« — PRILOZI — br. 6 — Sarajevo 1970. Dr Živko Topalović—»Nacionalna politika jugoslavenskih radnika«—POLITIKA — 6. XII 1929. Dr Živko Topalović—»Za učešće u izborima« — SNAGA — br. 2 — Sarajevo 1935. Dr Živko Topalović—»Razvitak unazad« — SNAGA — br. 10 — Sarajevo 1940. Vuk Vinaver — »Jugoslavensko-sovjetski odnosi 1919—1929« — ISTORIJA X X VE­ KA — Zbornik radova — Beograd—1965. Vuk Vinaver — »Komunistička partija Jugoslavije i Mala antanta 1920—1938« — ISTORIJSKI ČASOPIS Istorijskog instituta — knj. XVIII—Beograd — 1971. Vuk Vinaver — »Prilog istoriji sovjetsko-jugoslavenskih odnosa 1929—1934« — ISTORIJSKI GLASNIK — br. 1—Beograd—1965. Vuk Vinaver — »Komunistička partija Jugoslavije i problemi odbrane Jugoslavije i balkana od fašističke ekspanzije i agresije«— ISTORIJSKI ČASOPIS — Istorijskog instituta — knj. X X III — Beograd — 1976. Gordana Vlajčić — »Komunistička internacionala i jugoslavensko pitanje 1919— 1921« — Zbornik Drugi kongres KPJ — Slavonski Brod — 1972. Mišo Vokić — »Događaji 27. marta u Tuzli« — »Tuzla u radničkom pokretu i revo lucij i« — I — Tuzla — 1979. Julijana Vrčinac—»Rad i zaključci Prve, Druge i Treće konferencije Komunističke partije Jugoslavije« — ISTORIJA X X VEKA — Zbornik radova—I — Beograd —1959. Todor Vujasinović—»Osnivanje i rad organizacije KPJ u Zenici«—»Četrdeset godi­ na« — (1935—1941) — I Deo—3—Beograd — 1960. Milan Vukmanović — »Partijska konferencija u Banja Luci 1934. i njen društveno-politički značaj u istoriji radničkog pokreta« — Zbornik »Banja Luka u novijoj istoriji« (1878—1945) — Sarajevo — 1978. Milan Vukmanović — »Partijska i skojevska organizacija Banja Luke na udaru režima 1935—1936. godine«—Zbornik »Banja Luka u novijoj istoriji« — 1878—1945 — Sarajevo — 19^8. Svetozar Vukmanović—Tempo —»Uspomene iz studentskih dana« — »Četredeset godina« — Zbornik sećanja . . . —knj. druga—(1929—1935)—Beograd 1960. Dr Mehmed Zildžić—»Trgovina na području Bosne i Hercegovine« »Bosna i Herce­ govina kao privredno područje« — Sarajevo — 1938. Mojsije Zon — »Tražimo političke slobode« — SNAGA — br. 8—Sarajevo 1935.

472

KRATICE (USTANOVE I ORGANIZACIJE) ABH — Arhiv Bosne i Hercegovine A—CK SK BiH — Arhiv Centralnog komiteta Saveza komunista Bosne i Hercego­ vine A—CK SKJ — Arhiv Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije A—IHRPH — Arhiv Instituta za historiju radničkog pokreta Hrvatske A—SFRJ — Arhiv Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije BUDB — Banska uprava Drinske banovine CK KPJ — Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije CK SKOJ-a — Centralni komitet Saveza komunističke omladine Jugoslavije DS — Demokratska stranka HRS — Hrvatski radnički savez HRSS — Hrvatska republikanska seljačka stranka HSS — Hrvatska seljačka stranka IIS—MG—Institut za istoriju Sarajevo — Memoarska građa IK Kl — Izvršni komitet Komunističke intemacionale JMO — Jugoslavenska muslimanska organizacija JNS — Jugoslavenska nacionalna stranka JRZ — Jugoslavenska radikalna zajednica JNRS — Jugoslavenski nacionalni radnički sindikat JUGORAS — Jugoslavenski radnički sindikat KAB — Klub akademičara Banja Luka KPJ — Komunistička partija Jugoslavije Kl — Komunistička internacionala NR PJ — Nezavisna radnička partija Jugoslavije NRS — Narodna radikalna stranka PK KPJ — Pokrajinski komitet Komunističke partije Jugoslavije PU BH — Pokrajinska uprava za Bosnu i Hercegovinu SDS BiH — Socijaldemokratska stranka Bosne i Hercegovine SDK — Samostalno demokratska koalicija SDS — Samostalna demokratska stranka SLS — Slovenska ljudska stranka SKOJ — Savez komunističke omladine Jugoslavije SPJ — Socijalistička partija Jugoslavije SDPJ — Socijaldemokratska partija Jugoslavije SRI — Socijalistička radnička internacionala SRPJ —(k) — Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista) UO — Udružena opozicija URSSJ — Ujedinjeni radnički sindikalni savez Jugoslavije VŽSO — Veliki župan Sarajevske oblasti ZV BiH — Zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu

473

OD ISTOG PISCA: 1) »ZAŠTO SE I KAKO MARKSIZAM BORI PROTIV RELIGIJE« — Izdanje »Svjetlost« — Sarajevo — 1952. 2) »DRUŠTVO I KULTURA« — Članci i studije — Izdanje »Veselin Masleša« — Sarajevo — 1962. 3) »PRILOZI O NACIONALNOM PITANJU« — Izdanje »Svjetlost« — Sarajevo — 1963. 4) »TOKOVI I OTPORI« — Studije i rasprave o nacionalnom pitanju — Izdanje »Svjetlost« — Sarajevo — 1970. 5) »AUSTROMARKSIZAM I JUGOSLAVENSKO PITANJE« — Izdanje »Narodna knjiga—Institut za savremenu istoriju — Beograd — 1977. 6) »AJSA SADIKOVIĆ — ISKA« — Prilog etičkom liku jedne revolucionarne generacije — Izdanje »Veselin Masleša« — Sarajevo — 1979. 7) »TRADICIJA I SOCIJALIZAM« — Istorijske studije — Izdanje Srpska književna zadruga — Beograd — 1980. 8) »JUGOSLAVENSKA MISAO I SOCIJALIZAM« — Studije iz istorije i teorije jugoslavenskog pitanja — Izdanje »Svjetlost« — Sarajevo — 1982.

474

REGISTAR IMENA I AUTORA Abdihodžić Asim — 194, 205 Aleksić L. — 320, 338 Alić Husein — 69 Alijagić Alija — 84, 87, 324 Alikanov G. — 241, 454 Andrejević Bane — 288 Anđelinović Grga — 219 Antonić Zdravko — 439, 443 Adžajić Andrija — 154 Babić Anto — 19 Babić Anton — 154 Babić Nikola — 439 Baja Josip — 82 Bajić Nevenka — 443 Bakarić Vladimir — 222 Bakić Mitar — 413 Barun Marijan — 194, 200 Batko Karlo — 346 Bedeković Janko — 223 Begić Dana — 325, 331, 375, 377, 378, 402, 404 Bcgović Mehmed — 371, 372 Begović Vlajko — 198, 199, 205, 208, 209, 211, 225 Beker Josip — 275 Belić Milorad — 342 Beneš Edvard — 247, 307, 338 Besarović Risto — 421 Bijedić Džemal — 355, 441 Bitanga Rade — 83, 355 Blagojević Mihailo — 352 Blum Leon — 315 Boban Ljubo - 170, 217, 227, 228, 274, 281, 300, 301, 319, S i , 322, 343, 350, 351, 355, 357, 358, 359, 361, 370, 373, 374, 377, 394 Boschkovitsch B. — 452 Bosić Milovan — 265, 272, 351, 352, 355 Božić Ivan — 298 Brale Božidar — 443 Braunthal Julius — 446, 450, 452, 458 Brčić Rafael — 72, 73, 75 Brkić Hasan — 310, 325, 328, 345, 406 Brkljačić Karlo — 280 Broz Josip Tito — 173, 180, 253, 256, 257, 258, 266,267, 273, 276, 277, 281,

282, 291, 296, 297, 305, 306, 311, 314, 319, 320, 323, 333, 336, 337, 338, 339, 342, 343, 344, 345, 346, 347, 348, 349, 350, 356, 357, 358, 359, 363, 365, 367, 368, 369, 381, 395, 404, 407, 408, 410, 411, 413, 414, 415, 416, 419, 420, 422, 435, 436, 439, 440, 449, 452, 459, 460 Budak Mile — 347, 348, 376 Biijić Sedmak Branko — 200, 387 Cesarec August — 116, 117, 118, 125, 146 Ciliga Ante — 116, 118, 122, 123, 124, 125, 126 Cincar Marković Aleksandar — 430, 434, 435 Cvetković Dragiša — 170, 217, 281, 308, 358, 359, 360, 361, 362, 363, 365, 366, 369, 370, 371, 372, 373, 374, 375, 376, 377, 378, 379, 380, 381, 382, 383, 384, 388, 389, 391, 393, 394, 395, 396, 397, 399, 400, 402, 403, 405, 406, 407, 410, 411, 414, 418, 420, 421, 422, 424, 425, 426, 428, 430, 431, 432, 434, 435, 436, 438, 440, 457, 459 Cvetković Slavoljub — 54, 84, 87 Cvijić Đuro — 116, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 130, 131 Cvitković Miljenko — 432 Cabrinović Nedjeljko— 84 Čolaković Rodoljub — 54, 73, 75, 84, 87, 273, 324, 328, 329, 330, 346. 447 Čubrilović Vaso — 324 Culinović Ferdo — 103, 104, 113, 134, 137, 142, 145,164, 167, 170, 215, 216, 219, 224, 227,228, 245, 253, 254, 264, 268, 273, 280,281, 321, 350, 351, 355, 356, 357, 359, 365, 394, 426, 430 ćano Galeaco — 307, 370 ćirković Sima — 298 ćopić Vladimir — 37, 267 ćorović Vladimir — 18, 105, 107, 133 ćurić Bogoljub — 55 475

Damjanović Milica — 352 Damjanović Milisav — 325 Damjanović Pero — 413 Danilović Uglješa — 284, 309, 310, 325, 328, 329, 336, 344, 345, 346, 351, 355, 367, 368, 404 Davidović Ljuba — 133, 134, 217, 228, 250, 275, 321 Dedijer Vladimir — 298 Delbos Ivon — 333 Deutscher Isack — 446, 452, 458 Dimitrijević Sergije — 26, 214 Dimitrov Georgi — 276, 277, 339, 345, 368, 369, 452 Draganović Krunoslav — 370 Drašković Milorad — 76, 77, 84, 87, 88, 447 Dugonjić Rato — 423, 441 Dvorniković Lujo — 154 Đaković Đuro — 67, 73, 75, 78, 110, 173, 180, 195, 448 Đilas Milovan — 333, 344, 345, 413 Đorđević Momčilo — 288 Đurđević Nikola — 96 Đurić Dragomir — 342 Đurić-Topalović Milica — 342 Efendić Hamid — 154 Ekmečić Milorad — 72, 298, 446, 453 Elegović Ivo — 223 Engels Fridrih — 77, 193, 304 Eric Milivoj — 26, 189, 190 E rt (doktor) — 283 Ferdinand Franc — 35 Filipović Filip — 86, 87, 230, 231, 237, 267, 452 Filipović Safet — 205, 351 Finci Moni — 426 Francetić Jure — 443 Gajić Milorad — 271 » Gaković Milan — 30, 64, 70 Galogaža Stevo — 195 Garašanin Ilija — 298 Gavrilović Milan — 226 Gerd Fridrih — 288 Gligorijević Branislav — 66, 67, 68, 77, 104, 105, 114, 133, 140, 143, 145, 146, 161, 167 Glumac Dušan — 66 Glušac Vaso — 370 Gorkić Milan — 267, 276, 277, 312, 313 Gorušanović Redžep — 195 Govorušić Kata — 195 Gregorić Pavle — 333 Gros Mirjana — 298 Gržetić Ivan — 218 Gubec Matija — 35, 146 Habsburški Karlo — 73 476

Hadžić Hakija — 433, 443 Hadžijahić Muhamed — 349, 372, 379, Hadžirović Ahmed — 27, 28, 51, 74, 92, 93, 95, 135, 162, 191, 214, 248, 265, 266, 302, 303, 308, 309, 314, 343, 387, 435 Handerson Nevil — 240 Haupt Georges — 444 Hećimović Nikola — 195 Heidegger Herman — 448 Herljević Franjo — 310, 402 Hitler Adolf — 195, 239, 240, 247, 292, 295, 306, 336, 337, 338, 339, 346, 359, 360, 370, 411, 429, 430, 434, 435, 437, 438, 442, 454, 460 Hođera Svetislav — 350 Horvatin Kamilo — 255, 257, 277 Hrelja Kemal — 26, 94, 188, 189, 190, 191, 386 Hrozniček Rudolf — 346 Hudomal Karlo — 253, 255, 257 Humo Avdo — 436 Ibrišagić Ibrahim — 67 Ilić Danilo — 84 Isović Kasim — 22, 27, 33, 96, 133 Išek Tomislav — 61, 108 Jakšić Jovo — 25, 57, 62, 63, 66, 79, 82, 89, 99, 138, 148, 195, 249, 250, 316, 317, 318, 319, 352, 356, 397, 398, 399, 400, 409, 410, 455 Jakšić Sreten — 34, 35, 56. 66. 79, 82, 106, 107, 139, 156, 278, 279, 314, 315, 340, 356, 380, 398, 417, 457 Jakubović Jusuf — 441 Janković Dragoslav — 21, 26 Janjatović Bosiljka — 249 Jelić-Butić Fikreta — 348, 373, 376, 442 Jelić Ivan — 247, 262 Jevremović Brana — 222 Jevtić Bogoliub — 240, 264, 265, 266, 268, 269, 271, 279, 301, 334, 457 Jojkić Milan — 352 Jokanović Vladimir — 172, 175, 179 Jovanović Dragoljub — 226, 227 Jovanović Iso — 368, 382, 401, 404, 436 Jovanović Jovan — 217 Jovanović NadeOTa — 252 Jovanović Rajko — 125 Jovanović Živko — 128 Kaclerović Triša — 78, 125 Kaluđerčić Branko — 351 Kandić Ljubica — 61 Kapetanović Hajro — 409 Kapidžić Hamdiia — 19, 20, 22, 23 Kapor Savo — 79 Karabegović Ibrahim — 67, 79, 89, 99, 147, 248, 250, 266, 322, 356 Karađorđevići (dinastija) — 61, 145

Karađorđević Aleksandar — 86, 88, 133, 186, 194, 219, 220, 253, 254, 301, 447, 453 Karađorđević Pavle — 254, 268, 274, 281, 319, 322, 343, 347, 350, 358, 359, 360, 361, 369, 370, 426, 430, 434 Karađorđević Petar — 321, 438 Karaman Igor — 298 Karamehmedović Hamdija — 98, 299 Kardelj Edvard — 182, 215, 314, 413 Kazaz Muhamed — 355 Kecmanović Vojislav — 285, 346 Kermavner Dušan — 288 Kerošević Jure — 72 Keršovani Otokar — 288 Kidrič Boris — 413 Kleinen Željko — 288 Kljaković Vojimir — 443 Knežević Mladen — 439 Kučić Petar — 284, 402 Koen Abo — 95, 189, 190 Kojević Mile — 262 Kolak Rudi — 419 Kolendić Antun — 288 Komlenić Simo — 223 Koprivica-Oštrić Stanislava — 116 Korać Vitomir — 67, 76, 82, 123, 274 Koren Miha — 78 Korkut Sakib — 69 Korošec Anton — 106, 122, 126, 177, 178, 179, 217, 227, 268, 269, 270, 273, 274, 279, 280, 281, 287, 290, 299, 300, 307, 308, 315, 319, 323, 332, 334, 338, 347, 352, 353, 357, 405, 407, 410, 411, 418, 420 Košić Petar — 434 Košutić August — 133 Kovačević Boriša — 368, 405 Kovačević Dušanka — 267, 271, 439, 441 Kovačević Nikola — 87 Kozomora Olga — 26, 189, 190 Kralj Ivan — 110 Kraljačić Tomislav — 48, 61, 65, 68 Krivic Vladimir — 222 Krizman Bogdan — 20, 21, 443 Krndelj Ivan — 195 Krndija Drago — 225 Krstić Đorđo — 94, 189 Kršić Jovan — 389, 390 Krulj Uroš — 95 Kruševac Todor — 27, 95, 191, 192, 387, 389, 390 Kulenović Džafer — 324, 378, 383, 393, 396, 428 Kulovec Fran — 435, 436, 440 Kun Bela — 286 Kurto Meho — 253 Kus-Nikolajev Mirko — 342 Kvatemik Slavko — 442 Lapčević Dragiša — 82

Lastrić Jakov — 67, 78 Lazović Uroš — 94 Lenjin Vladimir Iljič — 52, 117, 118, 120, 122, 286, 446 Levi Salomon — 195 Litvinov Maksim Maksimovič — 247 Lopandić Dimitrije — 84 Lorković Mladen — 376 Lukač Dušan — 91, 114, 116, 118, 122, 123, 124, 125, 126, 128, 129, 130, 138, 150, 173, 174, 180, 276, 413, 439, 443 Luksemburg Roza — 122 Ljotić Dimitrije — 437 Ljubičić Niko — 301 M. V. — 341 Maček Vlatko — 170, 185, 217, 227, 228, 265, 266, 268, 269, 273, 274, 275, 281, 300, 301, 321, 322, 324, 343, 347, 348, 349, 350, 351, 352, 355, 356, 357, 358, 359, 360, 361, 362, 363, 365, 366, 369, 370, 371, 372,373, 374, 375, 376, 377, 378, 379, 380,381, 382, 383, 384, 388, 389, 391, 393,394, 395, 396, 397, 399, 400, 402, 403, 405, 406, 407, 410, 411, 414, 418, 420,421, 422, 424, 425, 426. 428, 430, 431,432, 435, 436, 438, 440, 457, 459 Madunić Danko — 67, 78 Maglajlić Ibrahim hadži hafiz — 98, Maglaj lić Šefket — 355, 367 Mandžić Pašaga — 346, 368 Manuilski Dimitrij Zaharovič — 151 Marganović Pajo — 195 Marinko Miha — 419 Marinović Jovan — 222 Marković Marko — 190 Marković Sima — 76, 78, 85, 91, 116. 118, 119, 120, 121, 122, 123, 125 126, 127, 128, 150, 151, 152. 168, 252, 260 Marković Svetozar — 35 Marks Karl — 77, 119, 193, 304, 305 Masleša Veselin — 20, 206, 244, 259, 296, 319, 428 Matanović Jozo — 110 Medan Savo — 246 Mehmedbašić Muhamed — 84 Mićanović Slavko — 285, 346 Mihaj lov Vančo — 306 Mijatović Cvijetin — 247, 282, 328, 443 Mikičić Risto — 225 Milenković Toma — 66, 89, 99, 140, 142, 146, 147, 165, 169, 171 Miletić Petko — 288 Milkić Ilija — 449 Miloj ković Života — 80 Milutinović Ivan — 288 Miljuš Simo — 138 Mirković Mijo — 92, 93, 94, 95, 213, 214 Mitrašević Veselin — 112, 154 Mitrović Andrej — 460 4 77

Mitrovitsch Gregor — 235 Mlakar Valentin — 78 Molotov Vjačeslav Mihajlovič — 460 Mommsen Hans — 448 Mulalić Mustafa A. — 371 Musolini Benito — 240, 370 Nairn Tom — 445 Nametak Abdurahman — 433 Nedić Milan — 426 Nedimović Uroš — 80, 84 Nikolajevitsch M. — 445 Nikolić Miroslav — 77, 78 Ninoslav Matija — 379 Nojrat Konstantin fon — 319 Novaković Kosta — 87, 125 Obrenovići (dinastija) — 37 Obrenović Mihajlo — 298 Parović Blagoje — 206, 251, 252, 253, 255, 257, 259, 266, 267, 276, 277 Pašanović Fejzo — 154 Pašić Mustafa — 346, 368, 413 Pašić Nikola — 30, 37, 78, 87, 114, 133, 136, 137, 140, 142, 145, 146, 161, 299 Pavelić Ante — 231, 268, 277, 306, 324, 347, 348, 349, 376, 396, 428, 442, 443 Pavlović Pavle - 76, 114, 116, 259 Pečnik Alojz — 361, 362 Pelagic Vaso — 35 Perčec Gustav — 231 Perić Milan — 110 Perin Đoko — 95 Perišić Milisav — 434 Pernar Ivan — 324 Perović Puniša — 432 Pešić Petar — 434 Pešut Pero — 154, 195 Petejan Josip — 340, 342 Petrović Božo — 110 Pijade Moša — 72, 73, 76, 125, 128, 129, 288, 413, 447 Pik Vilhelm — 338, 348 Piljević Đorđe — 252, 277, 439 Pirker Theo — 460 Pleterski Janko — 91, 129, 182 Ponjarac Danilo — 110 Popara Miro — 382, 383, 387 Popara Veljko — 382, 383 Popivoda Krsto — 419 Popović Vlado — 413 Prežihov Voranc (Lovro Kuhar) — 267 Pribićević Svetozar — 40, 136, 140, 142, 145, 167, 217, 227, 274, 275 Pribićević Valerijan — 274 Priča Ognjen — 172, 179, 200, 286, 287, 288 Priča Srđan — 225, 258, 287 Princip Gavrilo — 20, 35, 84 Protić Stojan — 26, 119, 122, 126, 133 Pucar Đuro — 436, 443 478

PupaVac Nikola — 156 Purivatra Atif — 31, 99, 105 Račić Puniša — 169, 175 Radić Josip B. — 82 Radić Pavle — 145, 146 Radić Stjepan — 85, 98, 103, 106, 111 113, 114, 115,122, 133, 134, 137, 141 145, 146, 160,161, 167, 171, 209, 212, 299 Rajčević V. — 222 Randić Ivan — 288 Raušer Franjo — 66, 79, 205, 392, 393, 400, 424, 436 Raušević Danilo — 253 Redžić Enver — 21, 287, 296, 304, 324, 332, 384, 385, 403, 459 Ribar Ivan — 76, 87, 223, 281, 300, 302, 306, 319, 321,322, 324, 343, 344, 355, 359, 361, 370,373, 374, 375, 376, 378, 380, 394, 396, 410, 428 Ribar Ivo Lola — 328, 344, 345, 350 Rozenberg — 111 Rubinštejn — 149 Rukavina Juco — 376 Samardžić Gojko — 156 Sarkotić barun Stjepan — 22 Sasenbah — 139 Simović Dušan — 438, 439, 457 Skarić Vladimir — 379 Sladić Ramiz — 225 Slijepčević Pero — 19 Spaho Mehmed — 27, 31, 65, 95, 98, 99, 106, 111, 122,126, 141, 161, 176, 178, 179, 217, 223,227, 233, 268, 269, 270, 273, 274, 279,280, 281, 290, 299, 300, 307, 308, 315,319, 324, 332, 334, 338, 345, 347, 352,353, 354, 355, 357, 361, 378, 384, 459 Srškić Milan — 73, 75, 76, 96, 176, 223 Srzentić Vaso — 139 Staljin Josif Visarionovič — 150, 151, 152, 233, 255, 413, 449, 452, 458, 460 Stamboliski Aleksandar — 286 Stanojević Aco — 217, 228, 374 Stanojević M. — 365 Starčević Ante — 21, 349 Stejić Spasoje — 86, 87, 88 Stepanović Stepa — 23 Stihović Nikola — 288 Stilinović Marijan — 288 Stojadinović Milan — 240, 268, 269, 270, 271, 272, 273,274, 279, 280, 281, 290, 295, 297, 300,301, 307, 308, 315, 319, 320, 321, 322,324, 327, 332, 333, 334, 336, 338, 343,345, 347, 349, 350, 351, 352, 353, 354,355, 356, 357, 358, 359, 365, 369, 372, 375, 384 Stojkov Todor — 161, 167, 170, 192, 214, 215, 216, 217, 220, 223, 226, 227, 229, 230, 248, 264, 268, 273, 322

Santić Aleksa — 402 Šarac Nedim — 31, 61, 69, 71, 103, 104, 107, 142, 145, 161, 164, 167, 170, 178, 185, 197 Sehić Nusret — 66, 141, 142, 143, 145, 284, 326, 374, 375, 376, 428 Sepić Dragovan — 298 Seremet Akif — 200 Sidak Jaroslav — 298 Sišić Ferdo — 21 Škarica Dubravka — 284, 352 Smitran Jovan — 88 Šnajder Marcel — 154 Sola Atanasije — 22, 96 Stadler Josip — 41 Strosmajer Josip Juraj — 298 Sušteršič Ivan — 38

Veselinov Jovan — 288 Vesnić Milenko — 74, 76, 78 Vinaver Vuk — 52, 149, 209, 214, 236, 238, 240, 247, 295, 304, 307, 333, 454 Višnjić Filip — 432 Vlajčić Gordana — 54, 446, 449 Vokić Mišo — 439, 441 Vrčinac Julijana — 109, 114, 130 Vučković — 301 Vučo Nikola — 27, 94, 191, 192, 214 Vujasinović Todor — 367, 368 Vujatović Jovo — 72, 73 Vukmanović Milan — 247, 252, 282 Vukmanović Svetozar-Tempo — 222 Vukićević Veljo — 161, 165, 167, 168 Vuković Gojko — 36, 164, 176, Vulović Ljubomir — 96, 111

Tadić Branko — 341 Tomić Franjo — 154 Tomić Stjepan — 154 Topalović Živko — 138, 248, 249, 265, 266, 322, 342, 356, 399, 416, 417, 436 Trifunović Mitar Učo — 34, 55, 67, 72, 78, 200, 228 Trocki Lav — 452 Trumbić Ante — 113 Tucović Dimitrije — 35

Zeka (buljubaša) — 35 Zgonjanin Žarko — 402 Zildžić Mehmed — 95 Zinovjev Grigorij Jesesejevič — 151, 449 Zon Mojsije — 82, 269, 398 Zrenjanin Žarko — 288 Žegarac — 82 Žerajić Bogdan — 84 Živković Ljubomir — 154, 172 Živković Petar — 205, 248, 270, 274, 350

Vasić Miroljub — 211, 367 Veliki Fridrih — 338

Weber Herman — 460 Slavica Klarić

479

Enver Redžić JUGOSLAVENSKI RADNIČKI POKRET I NACIONALNO PITA NJE U BOSNI I HERCEGOVINI (1918 - 1941) Tehnički urednik Muriz Rediović Tipizacija naslovne strane Ivica Cavar Naslovnu stranu izradio M ustafa Ibrulj Lektor Šam ija Andnjić Korektor Zineta PeSto Izdavač: SOUR »Svjetlost«, Izdavačka radna organizacija, OOUR Izdavačka djelatnost, Sarajevo Za izdavača: Sead Trhulj Štampa: SOUR »Svjetlost«, OOUR Štam parija, Trebinje Štam pano u 500 prim jeraka, 1983. D jelo se o bjavljuje uz finansijsku pomoć Republičke zajednice za nauku

480