RANKO BUGARSKI
SABRANA DELA KNJIGA 9
Recenzenti sabranih dela
MILKA IVIĆ MILORAD RADOVANOVIĆ
Za izdavače
ŽARKO ČIGOJA IVAN ČOLOVIĆ Likovni urednik
IVAN MESNER Izdavači
e*'if"
ŠTAMPA
XX vek
Ranko Bugarski
JEZICI
Beograd 2003
Uvodna napomena
Ovde se preštampava tekst knjige prvi put objavljene u ediciji Sveznanje (knj. l) Matice srpske u Novom Sadu 1993. godine, čije je neizmenjeno drugo izdanje izašlo maja 1996. Sa sadržinske iformalne strane knjiga odražava ovak
vo svoje poreklo, kao uvodno štivo namenjena široj javnosti. Ovom prilikom su tekstualne intervencije malog obima izvr šene jedino u odeljku o jezicima u bivšoj Jugoslaviji, kako bi bilo jasnije da se prikaz odnosi na jezički prostor jedne države koja je nestajala upravo dok je pisana prvobitna ver zija tog teksta. U nekoliko slučajeva, kod nas dosad nenor mirani nazivi manje poznatih jezika prilagođeni su rešenjima prihvaćenim u prevodu Kristalove Kembričke enciklopedije jezika, nedavno izašlom kod beogradskog Nolita, koji se uz engleski original sada registruje i na kraju Bibliografije. Po neki podatak je osavremenjen. Ostale izmene su čisto teh ničkog karaktera. Promena pisma - sa ćirilice na latinicu izazvala je odgovarajuće modifikacije u Registru. Beograd, novembra
1 996.
R. B.
5
l
Jezici u svetu
Uvod Jezik je medijum pomoću kojeg čovek izgrađuje i tumači svet u kojem živi, a uz to i osnovno sredstvo interakcije i ko munikacije među lj udskim bićima i bitan preduslov svekolikog čovekovog stvaralaštva. Jezik u ovom opštem smislu deo je ge netskog nasleđa ljudskog roda, a manifestuje se u hiljadama posebnih jezika kojima govore pojedine društvene zajednice ši rom sveta. Tako svi lj udi imaju jezik, ali nemaju svi isti jezik. Svi j ezici su u nečemu slični, i po tome su svi oni jezici; i svi se u nečemu razlikuju, pa su tako svi oni različiti jezi ci. Podrazumevajući sl ičnosti, odnosno činjenicu da su svi je zici sistemi iste osnovne vrste, u ovoj knjizi pozabavićemo se upravo razlikama u ostvarivanj u opšteljudske moći govora, ona ko kako se one društveno institucionalizuj u u vidu pojedinih jezika. Govorićemo, dakle, o množini i šarolikosti jezika u sve tu, o pitanj ima nj ihove klasifikacije, nj ihovog oblikovanj a u vre menu i rasporeda u prostoru, o funkcijama koj e obavlj aju u društvenim zajednicama i u životu pojedinaca. Pri tome će na glasak biti na višejezičnosti kao kolektivnom obeležj u veći ne 7
RANKO BUGARS K I
tih zajednica i individual noj odlici mnogih nj ihovih čl anova. Predmet našeg razmatranja biće samo prirodni jezici, kao isto rijski izrasli instrumenti društvenog života pojedinih lj udskih s kupina. Iz nj ih izvedeni formalni si stemi raznih vrsta, koji se u proširenom smislu reči takođe nazivaj u jezicima, neće moći da budu uključeni, iako je nj ihova važnost u modernom svetu neosporna. O pitanj ima koj a će biti predmet naše pažnje obrazovani l aici imaj u određene predstave, ali one u odsustvu pouzdanijih stručnih informacija često ostaj u na nivou stereotipnih mi šlje nj a, a u domenu višejezičnosti neretko i pukih predrasuda. Stoga ćemo nastoj ati da pružimo osnovna obaveštenj a, ali i da uka žemo da mnoge stvari u vezi s jezicima i nj ihovim delovanjem na život lj udi stoje drukčije nego što se to obično misl i . Ovo s matramo važnim zato što jezička stvarnost sveta u celi ni i lj ud skih društava ponaosob već danas nameće niz problema u veo ma zaoštrenom obl iku, a sva je prilika da će se to još izrazitije osećati u vremenu koje dolazi . Tada će , naime, odnos prema j ezičkom Vavilonu - u kojem čovek, i nače, živi otkad je sveta i veka - biti od još većeg značaj a, ne samo načelnog nego i či sto praktičnog.
Broj jezika Počinj ući opšti pregled jezika u svetu, već na prvom ko raku susrećemo se sa teškoćama. U l aičkoj predstavi uvreženo je uverenje da se tačno znaju odgovori na neka osnovna pitanja:
8
JEZICI
kol iko se jezika govori u svetu kao celini, pa onda i u pojedinim višejezičnim zemljama; kako se svaki pojedini jezi k zove, i ko liko ljudi nj ime govori ; koj i su sve jezici još živi , a koj i su već odumrli; i slična. Međutim, iako se o ovakvim pitanjima ui stinu mnogo zna, nauka ne raspolaže gotovi m, definitivnim i nedvosmi slenim odgovorima na njih, nego mora da pribegava procenama uz prihvatanje raznih uslovnosti . U daljem izlaganju videćemo i zašto je to tako. Krenimo od broja jezika u svetu. U lingvističkim priručni cima popularanij e vrste doskora se mogao naći podatak - koj im se ponegde operi salo oko 1930-1950. godine - da taj broj iznosi tačno 2 .796, ni manje ni više. Ali u svetlu današnjih znanja ova cifra pokazuje se dvostruko pogrešnom, principijelno i či njenično. Prvo, zato što se, iz razloga o koj ima ćemo se oba vestiti u nastavku, nikakav precizan broj ne može utvrditi. A drugo, stoga što pomenuti broj , čak i zaokružen, ozbiljno oma šuj e u redu vel ičine, kako ćemo takođe odmah videti. U nauci se danas barata samo procenama - i to ne procenama izraženim u deseticama, pa ni stotinama, nego u hiljadama. Takve procene, razl ičito zasnovane, u novije vreme su se kretale između 3.000 i 10.000 jezika. Autoritativni aktuelni izvori ipak su uglavnom saglasni da ukupan broj živih jezika u svetu nikako nije manj i o d 4.000, a da j e verovatno bliži cifri o d 5 . 000; mi ćemo u dalj im razmatranj ima okvirno računati sa ovom drugom veli činom. Ovakav raspon procena može kod nestručnj aka da izazove čuđenje, ako već ne i podozrenje prema nesrećnim lingvistima
9
RANKO BUGARSKI
koj i , eto, nisu u stanj u ni da prebroj e predmete svog naučnog interesovanja. Stoga se vredi nešto podrobnije pozabaviti ob j ašnjenjem tog raspona. Navešćemo najvažnije razloge koj i one mogućuju tačan i konačan odgovor na pitanje o kome je reč . Pre svega, postavlj a s e osnovni problem jezičkog identi teta: šta treba računati kao j edan jezik? Suprotno raširenim
predstavama, ovo je zbilja krupno pitanje, koje ostaje bez jed noznačnog i opštevažećeg odgovora. Ono se može razlučiti u tri komponente, pa se mogu anal itički izdvojiti tri aspekta iden titeta jednog jezika: strukturalni ili tipološki (kakav je), genetski ili rodoslovni (od čega je postao) i sociolingvistički ili vrednosni (kako se vrednuje). Prva dva aspekta su lingvistička u užem smislu, a treći je izrazito sociolingvistički i sociopsihološki, jer se odnosi na stavove samih govornika prema sopstvenom j eziku, na to kako ga ocenj uj u i imenuju, uzimaj ući pri tome u obzir njegove društvene uloge i kulturnu tradiciju, kao i simboličku vezu sa etničkim, konfesionalnim, političkim ili neki m drugim kolektivnim identitetom. Kod mnogih jezika (npr. ruskog, finskog, mađarskog, j a panskog, korejskog itd.), ova tri aspekta su podudarna, utoliko š to su ti jezici po svakom od tih kriterij uma odeliti od drugih jezika. Tada se govori o jedinstvenom identitetu, i takve jezike j e l akše brojati . Ali ima i mnogo slučaj eva gde ovi kriterij umi dolaze u kol izij u, pa davanje prevage j ednom ili drugom u ovak vim uslovima složenog identiteta može da utiče na brojanje. Lingvistički veoma različiti j ezički varijeteti mogu se doživlj a vati i tretirati kao jedan jezik, dok sasvim bliski varijeteti mogu
10
JEZICI
hiti vrednovani kao odeliti jezici, pri čemu su moguće razne
kombi nacij e . Primera radi, kineski s e najčešće uzima kao jedan jezik, po genetskom i vrednosnom kriterijumu (zajednička istorij a i kultura, uz bitan doprinos zajedničkog pisma) - iako bi se po strukturi pre moglo govoriti o nekih osam jezika, odnosno ve likih dijalekatskih grupacija između kojih najčešće ne postoj i uzaj amna razumlj ivost u govoru . Donekle je uporedljiva situa cija malog laponskog (ili sami) jezika u Skandinaviji i granič nim područj ima bivšeg Sovjetskog Saveza, koj i se računa kao jedan iako se pripadnici njegova tri dij alekta slabo mogu razu meti . S druge strane , hindi i urdu, nastali iz zajedničke osnove hindustanskih govora, po genezi i strukturi su jedan jezik ali se češće računaj u kao dva. Oni se, naime, vrednosno diferen ciraju prema konfesionalnoj pripadnosti, simbolizovanoj razli čitim pismima, a potom deli mično i po državnim okvirima (hin di kao jezik hi ndusa u Indiji, pisan indijskim pismom devana gari, a urdu kao jezik muslimana u Paki stanu , pisan domaćom varij antom arapskog pi sma). Slično ovome, sprskohrvatski je jedan j ezik genetski i strukturalno, a deo njegovih pripadnika ga tako i vrednuje, dok ga drugi govornici psihološki doživljavaju kao dva jezika, sa izvesni m etničkim, verskim, kulturnim i alfabetski m korelaci j ama, i zasebno imenuj u (srpski i hrvatski). Zani mlj ivo je da se engleski , koj i bi se mogao vrednosno diferencirati pre nego srpskohrvatski, s obzirom na veliku geografsku rasprostranje nost i upotrebu u vi še država, ipak - sa prolaznim i beznačajnim ll
RANKO BUGARSKI
izuzecima - vrednuje kao u suštini jedan jezik. To se ogleda i u nazivu : ako je potrebno diferenciranje po nacionalnim vari jantama, dodaju se odgovaraj ući atributi (britanski , američki, kanadski , australijski engleski i sl ično) ali se jezik nikada ne zove prosto britanski, američki, kanadski ili austral ijski (delom, svakako, i zbog pri sustva drugih jezika u istoimenim državama) . Određenih di lema može biti i oko toga da li su npr. ho landski i flamanski, ili rumunski i moldavski , ili bengalski i asamski, jedan jezik ili dva jezika. Danski i norveški (sa njegova dva standardna varijeteta, l andsmolom /Jandsmaal/ i riksmolom /riksmaal/ daju donekle različite raspodele po pomenuti m me rilima, kao i zapadnogermanski kompleks nemačkog, holand skog i jidiša. Kreolizovani jezici, pre mda po genezi isti kao i nj ihove osnove, razli kuju se od ovih strukturalno i vrednosno i utoliko su zasebni jezici (npr. kreolski francuski prema fran cuskom, kreolski engleski prema engleskom). Mi smo dosad naveli nekoliko poznatijih pojedinačnih pri mera, ali prave dimenzije problema jezičkog identiteta ocrtavaju se tek kada se u horizont posmatranj a uvedu velike mnogoje zične zemlje ili pak cel i kontinenti . Naime, operisanje većim broj evima jasnije pokazuje ne samo koliko je to opšte pitanje relevantno, nego i kakvi generalni numerički odnosi postoje iz među njegova tri aspekta. Globalno govoreći, genetski kriteri j u m sam po sebi daje najmanji broj jezika, strukturalni daje veći, a vrednosni - naj veći broj .
12
JEZICI
Instruktivan je slučaj Indije, čij a jezička politika zvanično računa sa tačno 1652 jezika, pozivajući se na popis stanovništva iz 196 1. godi ne. Međutim, to je zapravo potpun spisak imena kojima su popi sani označili svoje maternje jezike - otprilike kao kada bi se kod nas zasebno računal i , kao da označavaju razl ičite jezike , i odgovori tipa srpskohrvatski , srpski , hrvatski , jugoslovenski , crnogorski , muslimanski , bosanski , krajiški, dal matinski , zagorski, naški i sl ični . Tom prilikom su oko 200 na ziva naveli samo po jedan ili dva popisana. S amo za neke po trebe, dobijeni broj imena razvrstan je na nekih 400 jezika, po deljenih u mnoštvo dijalekata, regi stara i stilova. Lingvisti , me đutim, uglavnom smatraju da u Indiji ima " samo" oko 170 je zika. Ako ove cifre sada prevedemo u terminologiju jezičkog identiteta, sasvim približno bismo mogli reći da najmanji broj daje sliku genetskog, srednji strukturalnog, a najveći vredno snog i dentiteta (uvel iko uklj učuj ući i proizvoljna imenovanja od strane pojedinaca). Slično ovome, procene broja jezika u Africi kreću se, grubo uzev, između 800 i čak 2.000 , gde se prva veličina odnosi na genetski a druga na vrednosni identitet. Danas se ipak misli da je najbliži stvarnosti neki srednji broj od oko 1.400 jezika, koji bi mogao da odgovara strukturalnom kriterij umu, povezanom sa uzaj amnom razumljivošću. U celom kompleksu pitanj a oko jezičkog identiteta, jedna od glavnih teškoća je u odsustvu j asne, lingvistički utemeljene i univerzalno validne razlike između jezika i dijalekta . Poznato je da se jezici većinom dele na dijalekte, pa ni za broj anje ni pošto nije svejedno da li se računaj u jezici ili još daleko mno-
13
RANKO BUGARSKI
gobrojniji dijalekti - ali kriterijumi za ovakvo razlikovanje naj češće nisu sigurni niti dosledni. Moglo bi se očekivati da će do jasnog razdvaj anj a poj mova jezika i dij alekta da dovede i neko izrazitije lingvističko merilo - pre svega, uzaj amna ra zumljivost. Naime, ako dve grupe lj udi govore donekl e različito al i se ipak razumeju, onda su posredi dijalekti istog j ezika, a ako se ne razumeju, reč je o dva različita iako srodna jezika. Međutim, ovaj kriterijum, iako nekada može da doprinese tra ženom razgrani čenju, sam po sebi nije dovolj no pouzdan i ne daje nedvosmislene rezultate. Na primer, predstavnici švedskog, norveškog i danskog mogu se, uz malo napora i dobre volje, u značajnoj meri spo razumevati govoreći svaki svoj i m jezikom - kao, uostal om, i govorni ci srpskohrvatskog, slovenačkog i makedonskog (stručni termin za ovu poj avu je polukomunikacija). Ovde, dakle , postoji uzaj amno razumevanje između zvanično različitih jezika. Na suprot tome, govornici udaljenijih dij alekata zvanično istog j e zika mogu imati velikih teškoća u sporazumevanj u . Da ne na vodimo već pomenuti slučaj kineskog, ono bi bilo sasvim ogra ničeno, na pri mer, i zmeđu jednog Š kotlanđanina, Teksašanina i Australijanca koji bi govorili svaki svoj im dij alektom engle s kog (dakle, ne nekom verzijom standardnog engleskog). Ana l ogno bi se mogl o reći , recimo, i za predstavnike čakavskog i torlačkog govora u srpskohrvatskom. A između najj užnij i h i naj severnijih dij alekata nemačkog nema uzajamne razum lj ivosti, koj a opet u znatnoj meri postoj i između susednih dij alekata raz dvojenih nemačko-holandskom državnom granicom, od koj ih
14
JEZICI
jl-Jni pripadaju nemačkom a drugi holandskom jeziku. Slično je i sa blisko srodnim dijalektima s obe strane makedonsko-bu garske granice. Prema tome, na terenu često postoj i dijalekatski kontinu um,
sa blagi m prelazima jednog govora u susedni. U Evropi je
o va situacij a karakteristična zapravo za ceo skandi navski, ne mački i slovenski jezički prostor, donekle i za romanski , a drug de u svetu, recimo, za indoarij ske, polinezij ske i bantu jezike.
Tako se u nekim delovima Indije jezičke razlike i spoljavaju na s vakih nekoli ko kilometara, pa putnik začas "proputuje" kroz desetak dij alekata. U ovakvim slučajevima, koji će od dijalekata da pripadnu kojem jeziku ne zavisi toliko od uzajamne razumlji vosti koliko od razmeštaja administrativnih granica i eventualnih standardnih jezika (koji su, za razliku od samih dijalekata koji im leže u osnovi, mahom jasno međusobno razgraničeni). Ovo stanje stvari može se, uopšteno i uslovno, predstaviti šemom na Slici l . A
B
e
n:n:n a
b
c:d
e
r:g
h
i
'-./'-./Y'-./'-./Y'-./'-./ .
.
Slika l.
Niz a . . .i simbolizuje dij alekatski kontinuum, kvačice iz među svaka dva susedna dijalekta označavaju uzaj amnu razum-
15
RANKO BUGARSKI
lj ivost, niz A. . C predstavlj a standardne jezike, razdvojene dr .
žavni m granicama koje simbolizuj u tačkaste vertikalne linije. Šema podrazumeva da se uzaj amna razumljivost s manjuje do nestajanj a idući od početka kontinuuma ka njegovom kraju, a u ključuje i lingvističku protivrečnost po kojoj je, recimo, dij a lekt
e
bliži dij alektu d (zvanično različitog jezika) nego dij alektu
a (zvanično istog jezika), i analogno između f i g. Ona bi se mogla primeniti na srpskohrvatsko-makedonsko-bugarsku, ne mačko-holandsku ili francusko-italijansku situaciju, između mnogih drugih. Č isto lingvi stički gledano, dij alekt poseduje sva formalna komunikacijska obeležja jezika. Jezik je ipak kategorij alno viši pojam, u kvantitativnom smislu utoliko što obuhvata ra zličite dij alekte ako ih ima, a kvalitativno je razlika vi še so ciol oškog karaktera, naročito ako se pod jezikom misli na nje gov standardni varijetet. Naime, tako shvaćen jezik se vezuje za grupnu pripadnost, kulturno nasleđe i slično, dok dijalekt po pravilu nema takvih atributa i čak se, bar u popularnom viđenju, asocira sa ekonomskom i obrazovnom zaostalošću i ruralnim ambijentom. Drugim rečima, jezik uživa prestiž, dok se dijalekt oficijelno niže vrednuje i neretko stigmatizuje (iako i on može da za svoje govornike, u određenim uslovima, bude pozitivan psihološki fokus samoidentifikacije i unutargrupne in tegracije). Pored sinhronij ske, razmatrano pitanj e kontinuiteta ima i svoj u dijahronij slću stranu, jer je identitet jezika podložan i pro me nama u vremenu. Tako postoji razvoj ni diskontinuitet između
16
JEZICI
govornog latinskog i iz njega nastalih romanskih jezika, pa se do neke tačke - što je, razume se, metodološko uprošćenje govori o l atinskom, a posle toga o rumunskom, francuskom, italij anskom, španskom i drugim romanskim jezicima i dijalek tima. Za razli ku od ovoga, grčki , koj i zahvata još duži vremen ski raspon, u određenom smislu traje kontinuirano od starogrč kog preko vizantij skog do novogrčkog, pri čemu se sve faze nazivaju grčkim iako između starog i modernog jezika nema razumljivosti. Da je ovde u i gri i upotreba terminologije, jasnije će pokazati primer engleskog. Ako se najstariji zabeleženi oblik ovog jezika nazove staroengleskim, postoj i jače nagovešten kontinuitet preko srednjoengleskog do modernog engleskog ne go ako se taj rani oblik alternativno naziva anglosaksonskim (a ni ovde, dakako, nema razumlj ivosti između najstarije i naj mlađe faze) . Kao što smo donekle već videli , pitanje jezičkog identiteta dodatno se komplikuje, i to u velikoj meri, upotrebom različitih naziva za jezike (lingvonima). Ovo stoga što mnogi jezici idu
pod raznim imenima, i obrnuto, isto ime označava različite je zike ili grupe j ezika, pa je često veoma teško ili pak nemoguće utvrditi tačan odnos između imena i lingvističkog entiteta. Ovde su moguće razne kombinacije, a ukupno uzev broj zabeleženih imena višestruko nadilazi broj identifikovanih jezika. Najpot puniji dosad obj avljeni spisak lingvonima (u redakcij i V. N. Jar ceve, v. u Bibliografiji) s adrži čak nekih 30.000 naziva jezika i dij alekata. Od ovih se za polovinu ocenjuje da su prosti du bleti, ali u preostaloj polovini, kao i u drugim sličnim poduh-
17
RANKO BUGARSKI
vatima, nije nimalo lako odrediti da li se neko dato ime odnosi na grupu jezika ili dijalekata, na pojedini jezik ili dij alekt, ili čak i na etnički kolektiv koj i se nj ima služi (a ovakvo mešanje etnonima i lingvonima samo uvećava zbrku). Ovde možemo da se setimo i već pomenutog primera Indije, koji pokazuje da su popi si stanovni štva, i kada sadrže podatke o maternjem jeziku, dosta nepouzdan - iako nezaobil azan - izvor informacij a o je zičkoj stvarnosti , pa u tu svrhu zahtevaju stručnu lingvističku obradu . Srazmemo je poznato da, na pri mer, nazivi irski i gel ski, ili persij ski i farsi , označavaj u iste j ezike. Mnogi znaj u i da se naziv romski (ciganski), iako bi upućivao na jedan jezik, za pravo odnosi na veći broj romskih dij alekata, nekada međusob no pril ično udaljenih, pa je postojanj e jednog romskog jezi ka problematično (tim pre što ne postoj i nikakav opšteprihvaćeni standardni oblik tog jezika, nego se počecima standardizacije ponegde diferencirano pristupa). Na jugoslovenskom prostoru poznato je da srpskohrvatski nazivi albanski , arbanaški, arnaut s ki , šiptarski identifikuju isti jezik - bar u denotativnom smislu, dok su konotacij e različite . S druge strane, samo stručnj aci od ređuju da li nazivi vlaški i arumunski imaju istu denotaciju, kao i nazivi ladino i jevrej skošpanski, odnosno jidiš i j evrej s konemački , ili kakav je upravo odnos između hebrej skog i ivri ta. (Svojevrstan je kuriozitet to što u našem popisu iz 1981. godi ne kao zvanična rubrika figurira i "jevrejski " jezik, u nauci nepoznat kao lingvistički entitet).
18
JEZICI
Međutim, stvari su još mnogo složenije u sl abije ispitanim delovi ma sveta, kakvi h je dakako najviše. Kod naj većeg broja jezika malih zajednica na ni skom stepenu civilizacij skog raz vitka, uz to nedovoljno poznatih nauci - a to ujedno znači i kod naj većeg broj a jezika u svetu uopšte - problem imenovanja je posebno aktuel an, pa neretko i akutan . Primera radi , zabe leženo je preko 70 imena za razne dijalekte daj ačkog jezika (severozapadni Borneo i južni S aravak), od kojih su neki možda i zasebni jezici . A opštije govoreći, kako se upravo zove koji od ovakvih jezika najčešće znaj u samo njegovi govornici, pri padnici susedni h zajednica i, eventualno, stručnjaci - antropo lozi i lingvisti koj i ga proučavaju. Pri tome načini na koje takav jezik krste j edni , drugi i treći ne moraju uopšte da budu, i naj češće nisu, podudarni. Mnogi od tih jezika imaju domaće nazive sa značenjem ljudi " (kao kod reči bantu, koj a se u lingvističkoj nomenklaturi
" koristi kao naziv cele jedne razgranate skupi ne afričkih jezika), "pravi " , " domaći " , " govoreći " , " ovaj " (jezik) i slično. Ali isti jezici neretko imaju i druge nazive, ne tako lepe, poreklom iz jezika susednih i često neprij ateljskih plemena, sa značenjima tipa " nemi " (upor. Nemci kao naziv kojim su Germane počastili njihovi " sloveći " susedi - Sloveni), " mucavci " , " stranci " , " var vari " , " dušmani " , " pasje seme " i sličnim. A evropski doseljenici mogu potom, radi lakšeg snalaženj a i preciznije identifikacije, dodati i skog
ili
neko
svoje treće imenovanje a nt ropo l oškog , geogra f
nekog drugog tipa ("jajoglavi",
ski"). Povrh svega, sva ta
imena
19
javljaju
" " prašumski , "ostrv se u raznim oblicima
RANKO BUGARSKI
i transkripcijama u različitim jezicima - španskom, portugal skom, francuskom, engleskom itd. No dešava se i suprotno - da se isti naziv koristi za pot puno različite jezike. U Meksiku je, na primer, mexicano jedan od naziva za španski, ali istovremeno i za glavni indijanski jezik tog područja, inače poznat pod domaćim imenom nahuatl ( "je zik prij atnog zvuka" ) - koj i , opet, obuhvata više dij alekata sa razl ičitim stepenima uzaj amne razumlj ivosti , pa nije izvesno ni da je to zapravo jedan jezik. Jasno je da u opi sanoj zbrci naučni cima nije nimalo lako da nedvosmisleno utvrde identitet tako razl ičito imenovanih oblika govora! Ukratko, vanjezički činioci raznih vrsta (pol itički , verski, etnički, kulturni i drugi) veoma često odlučuju o tome da li će se određeni j ezički varijeteti s vrstati pod jedan naziv, ili će biti zasebno tretirani i imenovani . Uz to, kada je reč o li ngvističkim klasifikacij ama, i tradicija u deskriptivnoj praksi samih i straži vača u datoj oblasti može da ima izvestan uticaj . Zbog svega toga, izuzimajući možda koju stotinu najpoznatij ih j ezika, u svim ostalim i daleko broj nijim slučajevima tek ekspertiza može da pokaže šta se upravo krije iza kojeg naziva - pa i to sa promenljivim uspehom. A biće očigledno koliko ovakvo stanje stvari potencira problem prebroj avanj a jezika. Najzad, broj jezika, kako god identifikovanih, nij e stabi lan, nego se vremenom menj a tako što se s jedne strane po većava a s druge smanjuje. Mogućnosti porasta su uslovne i zavise od posebnih okol nosti. Naime, jezici se ne rađaj u tek
20
JEZICI
tako, preko noći: ogromna većina danas postojećih jezika vuče koren iz davnih vremena, kao savremeni izdanak hilj adugodiš njih procesa formacije i transformacije. Glavni izuzetak od ovo ga su mnogobroj ni kreolski jezici, nastal i tokom poslednja četiri stoJeća kao prati lac kolonizacije atlantskog i pacifičkog regiona. Ovde je reč o, uslovno rečeno, prirodnom razvoju. S druge stra ne, broj j ezika uvećava se i tako što se pojedini varijeteti, ranije tretirani kao dij alekti, standardizuju kako bi služili kao zvanična sredstva komunikacije, i time stiču status zasebnih jezika. Ovi sociološki procesi bili su naročito izraziti u Evropi XVIII i XIX veka, a u novije vreme masovnije su prošireni i na zemlje tzv. Trećeg sveta. A mogu se - premda sasvim retko - i oživeti jezici već izumrli u govornom smislu i ustoličiti kao nacionalni jezici novostvorenih država; ovo se desilo sa hebrej skim u Izraelu
1,
delimično, irskim u Republici Irskoj . Osim toga, broj jezi ka u nezanemarlj ivoj meri zavisi i od stanja nauke . Na strani porasta, i govoreći najpre konkretno, ekspedicije naučnika mogu i danas da otkrij u poneko novo ple me - u Amazonskom bazenu, centralnoj Africi, u Paficiku i drugde - a s nj im i njegov jezik. Ili se pak mogu dubljim prou čavanjem ranij e površno poznatih j ezika utvrditi novi odnosi na primer, da su leksičke sličnosti između dva govora, ranije pripisivana istom jeziku, zapravo samo rezultat kontakta i tako površinske prirode, te da ti govori u suštinskom gramatičkom smislu čine posebne jezike. (Moguće je, naravno, i obrnuto: da se varijeteti prethodno smatrani odelitim na osnovu daljeg uvida sa naučnog stanovi šta obj edine, što bi izazvalo smanj ivanje bro-
21
RANKO BUGARSKI
j a jezika) . A opštije uzev, dok je negde do 1950. godine na svetu " bilo " oko tri hiljade jezika, već danas ih " i ma" koj a hilj ada više - pri čemu razliku ne čine novonastali nego novo otkriveni jezici, i to daleko najviše na prostorima Okeanije, čij a je izuzetna ( i svakako mnogovekovna) jezička šarolikost upe čatljivo predstavljena naučnom svetu tek tokom poslednjih ne kol iko decenija. Posle ovoga ipak se ne mogu očekivati dalj a otkrića ni približno ovakvih razmera, jer svet i za nauku postaje s ve manJI. Ako su ovo bile glavne mogućnosti porasta broj a jezika u svetu, treba odmah reći da su promene u suprotnom pravcu znatno brže - na vel iku žalost lingvista, antropologa, humani sta i mnogih drugih . Naime, na stotine jezika ugasilo se u skoroj prošlosti, pored davno i ščezlih jezika starih naroda, a mnogo broj ni jezici i na naše oči nestaju sa lica zemlje. Kako jezici umiru? Ako rađanje nekog jezika zamišljamo kao sled događaj a iz rane istorije ili čak preistorije, o kome se malo šta može reći koherentno i pouzdano, smrt jezika je proces dostupan posmatranju, tragična aktuelnost modernog sveta koj a kao predmet naučne pažnje nije lišena izvesne morbidne fasci nacije. Ako iz ovog domena izuzmemo evolucij u tokom koje jezici nestaju ali iz njih nastaju drugi (kao u pomenutom slučaj u latinskog i romanskih jezika) , što bi s e moglo nazvati " kom penziranom smrću " , i uključimo samo jezike koj i odlaze ne ostavljajući potomke, nalazimo da postoj i samo jedan potreban i dovoljan opšti uslov za takvu sudbinu. Jezici umiru kada i z-
22
JEZICI
gube svoje govornike, tj . društvene kolektive koji se nj ima služe kao prvim jezici ma u svakodnevnom opštenj u. Do ovoga dolazi na dva načina, oba česta
manje-više
obilato dokumentovana. Prvi način je fizički nestanak govorne zajednice, usled raznih katastrofa, ratova, gladi ili kolonizacije, ili pak kroz prirodni proces izumiranja. Na ovaj način sigurno su nestale stotine jezika, od drevnih vremena do modernog do ba. Jedan drastičan primer istrebljenja cele zajednice desio se dolaskom evropskih kolonista u Tasmaniju, gde je tako i lokalni domorodački jezik zbrisan u rekordnom roku; ovako nešto može se slikovito, ali legitimno, nazvati ubistvom jezika, pa uz et nocid ide i lingvicid. Danas jezici izumiru mirnije, ako tako može da se kaže, ali zapravo ne manje tragično. Ovaj proces zahvata sasvim male govorne zajednice, vremenom svedene najpre na koj u stotinu ili desetinu govornika, potom na nekoliko porodica i na samo jednu, od najmanje dva člana (dok bar dvoje lj udi redovno upo treblj ava jedan jezik on se mora smatrati živim), te najzad na jedi nog preživelog govornika, sa čijom smrću odlazi i taj jezik. Nekoliko ovakvih slučajeva nauka je dospel a da zabeleži . Go dine 1898. u Krku se smrću Toneta Udine ugasio dalmatski romanski govor dalmatinske obale, a 1974. godine je preminuo Ned Madrel, poslednji aktivni govornik manskog, keltskog je zika ostrva Man u Irskom moru. U međuvremenu, 1970. godine, umrla je poslednj a predstavnica kamaškog, uralskog j ezika po reklom iz Sibira, koja je prethodno decenij ama svoj jezik odr žavala u svakodnevnim molitvama, dakle opšteći isklj učivo sa
23
RANKO BUGARSKI
S vevišnj im ! A jezik tagiš na kanadskoj teritoriji Jukon i mao je 1989. godine samo jednog registrovanog govornika, 87-godišnju staricu Anđelu S idni . Ali ovi primeri samo su dramatični granični slučajevi jed nog šireg i dugotrajnij eg procesa, jer jezici najčešće ne skon čavaju na prečac nego, moglo bi se reći, umiru u mukama. Pri tome nj ihovi govorni kolektivi mogu i da prežive, ali da po stepeno pređu na neki drugi jezik. Ova rasprostranj ena poj ava poznata je pod imenom zamene jezika
-
i to je drugi način .
izumiranj a jezika, kada nestanak nekog jezika nije uslovljen bi ološki nego sociološki . Jedan jezik se, dakako, ne zamenjuje drugim zato što bi usled dej stva raznih činilaca Uezičkih pro mena, " iskvarenosti " uticajima sa strane i sličnih) postao ne podoban za upotrebu ili se čak raspao kao komunikacijski si stem. Ovo se, naime, nikada ne dešava, jer jezici raspolažu me hanizmima spontane samoregulacije koji ih održavaj u u ravno teži, zadovolj avajući potrebe nj ihovih nosilaca dok ovi postoje kao potpun komunikacijski kolektiv. (Tek u poodmakloj fazi odumiranj a, kada je jezik sveden na šačicu govornika i nere dovnu upotrebu , a u konkurencij i sa nadmoćnim takmacem, mo gu se konstatovati i "patološke promene " u samom jezičkom tkivu .) Ako se ne zamenjuju iz unutrašnjih (lingvističkih) razloga, jezici podležu zameni po diktatu spolj nih (društvenih) okolnosti. Ovo se po pravilu dešava tako što male i ugrožene zajednice prihvataju dominantni jezik okoline radi opstanka i boljitka. O ne tako najpre postaju dvojezične, a kako iz generacije u ge-
24
JEZICI
neraciju novi jezik jača a ranij i slabi , kolektiv vremenom po staje jednojezičan u svom novom jeziku, dok prvobitni maternj i jezik biva potisnut u kolektivnu memorij u. Tako s u , n a primer, 1700. godine skoro svi stanovnici Irske govorili irski , a danas
skoro svi govore engleski . Proces zamene jezika može se gra fički prikazati kao na Slici 2.
A
�
Ab
�
AB
�
aB
�
B
(Aa - prvi j ezik, Bb - drugi jezik) Slika 2.
Ako bi se proces prekinuo u fazi AB , zajednica bi ostala dvojezična i to bi bi o slučaj očuvanja jezika, kome teže, na primer, mnoge etničke zajednice u uslovima imigracije. Fragmenti izgubljenog maternjeg jezika mogu se u pam ćenju kolektiva zadržati kroz više pokolenj a i posle smrti po slednjeg aktivnog govornika, u sferi narodnog predanja, del i mično zapamćenih priča i pesama iz deti nj stva ili - kako smo videli - molitve . Ako su takvi jezici uživali izvesnu institucio nalnu zaštitu i l i naknadno postali važni simboli zasebnog etni citeta čijoj se obnovi teži , oni mogu još uvek da obavljaj u i ograničene kvazi -službene funkcije, odnosno da postanu zna me11ja novog etničkog okupljanja. U ovom smislu, pomenuti manski i dalj e živi na rate, da tako kažemo, u sporadičnoj i svedenoj govornoj upotrebi ljudi čij i je prvi jezik odavno postao engleski, a Manski parlament i danas na njemu povremeno iz-
25
RANKO BUGARSKI
daje proglase. Još je upečatljivij i primer kornvol skog, takođe keltskog jezika j ugozapadne Engl eske. Prema predanj u, posled nj i aktivni govornik ovog jezika bila je časna Doroti Pentrit, koj a je premi nula daleke 1777. godi ne i čak u tom svojstvu dobila nadgrobni spomenik. lako je njena zajednica već tada prešla na engleski , još živi stotinak lj udi koji čuvaj u ostatke maternjeg jezika svojih predaka, a poslednjih godina javio se i pokret za oživljavanje ovog drevnog jezika. Da ostanemo u krugu keltskih jezika, u suštini slična sudbina prati la je i irski , samo što je ovaj jezik ipak imao j aču govornu bazu i kulturnu tradiciju, pa se tako i uspešnije održao. Iz ovakvih primera može se zaključiti da i u svetu jezika, kao i među lj udima, ima svojevrsnog života i posle smrti, pa je za mnoge jezike teško reći da li su u nekom datom trenutku još " živi " ili su već " mrtvi". Ovo naročito stoga što se za veliki broj teško pri stupačnih malih kolektiva naprosto ne zna da li se, i u kojoj meri , još uvek služe " svojim " jezikom ili su već potpuno prešli na neki " tuđi " . Utoliko se ova situacij a razlikuje od definitivno izumrlih starih jezika nestal ih civil izacij a, kakvi su hetitski, etrurski , iberski i mnogi drugi. A granicu između života i smrti dalje relativizuju dobro poznati klasični jezici kao starogrčki, staroslovenski, latinski, arapski, koptski , sanskrit i još neki, od kojih mnogi veoma aktivno žive na druge načine. D avno izgubivši svoje izvorne govorne zajednice, oni su u na vedenom lingvističkom s mislu već vekovima mrtvi j ezici, ali su c ivilizacij ski i kulturno-istorij ski i dalje i te kako živi, jer
26
JEZICI
obavljaju izuzetno važne funkcije u religij i , knj iževnosti , nauci i
drugim domenima. Međutim, sa upravo pomenutim važnim izuzetkom, smrt
ipak dođe po svoje, pri čemu mnoštvo jezika nestaje bez pisa nog traga. Računa se, na primer, da je još u prošlom veku samo u Brazilu moglo biti i do 1 .000 indijanskih jezi ka, a danas ih nema ni 200. U Australij i , koj a je prve evropske doseljenike 17 88. godine dočekala sa možda 300 domorodačkih jezika, taj broj je do danas skoro prepolovljen, pri čemu će veći na preo stalih uskoro iščeznuti - osim pedesetak kol iko-toliko "drže ćih" , čij i je opstanak na duži rok moguć ako i nije verovatan. Bilo da je reč o prirodnoj smrti , lingvicidu ili čak jezičkom suicidu (kako se može nazvati poj ava " dobrovoljnog" napušta nj a svog jezika, u nekim kontekstima ni malo retka među ugro ženim manj inama), ni na drugim kontinentima perspektive mno gih jezika nisu ništa svetlije. S ve u svemu, postojeći jezici mnogo brže nestaju nego što novi eventual no nastaju, pa sada na svetu ima manje jezika nego pre sto, dvesta ili više godina, a uskoro će ih biti još mnogo manje nego danas. Prema nužno nepotpunim podacima, moguće je da se više stotina jezika ugasilo samo tokom po slednje dve-tri decenije, a neke procene kažu da bi broj živih jezika na svetu u doglednoj budućnosti lako mogao da bude prepolovljen. Pesi mistička prognoza čak bi mogl a da glasi da, pri s adašnjem stanju opšte brige za male narode i nj ihove jezike, možda s amo do 1 .000 najvećih i najzaštićenij i h jezika može spokoj no da očekuje decenije koje dolaze, dok svi ostali na
27
RANKO BUGARS K I
duži rok nemaj u pravih garancij a za opstanak. Ovde, razume se, treba i mati u vidu ne samo pomenutu sudbinu mnogobrojnih mi nijaturnih jezičkih zajednica, nego i tendencije razvoj a u mo dernom svetu. Jezička standardizacij a i terminološka unifikaci ja, tzv. dijalekatska smrt, gl obal ne komunikacijske mreže, elek tronska i posebno računarska tehnologija, kao i druga obeležja savremenog života - sve to ne podržava jezičku raznolikost i teži da smanj i njen obim. Stoga se i na jezičkom pl anu, i pored nužnog i produženog diferenciranj a unutar pojedinih jezika, pa delimično i između nji h, ipak može očekivati prevaga integra cionih kretanja i izvesna homogenizacij a već stabilizovanih je zika, praćena progresivnom elimi nacijom oni h - mnogobrojni jih - koji su silom prilika ostali izvan orbite ovakvih razvojnih tendencija. Iz svega rečenog biće j asno zašto se broj jezika u svetu ne može odrediti preciznije nego što smo mi to uči nili . Nj ihov broj je lakše utvrditi samo u Evropi - iako i tu ima spornih slučajeva - zato što su evropski jezici većinom standardizovani, pa se kao takvi l akše identifikuju i prebrojavaju. Ali prilike su u ovom smi slu neuporedivo manje povoljne na svim drugim kontinentima, gde nepregledni kontinuumi govornih varijeteta najčešće nisu natkriveni standardnim jezicima kao autonomnim jezičkim celinama. Jezička bogatstva ovih ogromnih prostora nauka je u mnogim slučajevima tek razgrnula, al i ih još ni iz daleka nije do tančina upoznala.
28
JEZICI
Broj govornika Jezici sveta međusobno se veoma razl ikuj u u mnogim pravcima, pa se mogu upoređivali i klasifikovati na osnovu ra zličitih merila. Jedno očigledno obeležje po kome se jezici dra stično razlikuj u jeste broj govorni ka: dok jednima govore de setine ili stotine mi liona širom sveta, drugi su zatvoreni u mi nij aturne skupi ne čij i se čl anovi mogu - neretko i doslovno ! izbrojati na prste. Ovo se može tvrditi bez ikakve rezerve, ali je drugo pitanje može li se za svaki poj edini jezik reći, ma i sa pribli žnom tačnošću, koliko upravo govornika ima. A ako
se dobro pogleda, odgovor na ovo pitanje možda je još teži od onog na upravo razmotreno pitanje broj a jezi ka. Ovome su dva glavna razloga. Prvo, kao što nije uvek unapred j asno šta je jedan jezik, tako nije uvek izvesno ni šta je govornik j ednog jezika, jer su mnoge ljudske zajednice i mnogi nj ihovi članovi višejezični do stepena u kome i sam po j am maternjeg jezika postaje problematičan . A drugo, i važnije, za otprilike polovinu svih j ezika jednostavno ne postoje podaci o
stvarnom broj u njihovi h govornika, dok za preostalu polovinu
takvi podaci nisu uvek pouzdani. Valja imati na umu da se u najvećem broju govornih zajednica ne vode popi si stanovništva, a
i tamo gde se vode oni ne sadrže uvek pitanje o maternjem
jeziku. Međutim, i ako takvo pitanj e postoj i , ili se odgovor na njega može dedukovati iz naznake etničkog identiteta, ti podaci nipošto nisu neprikosnoveni . Kako smo videl i na primeru Indije, tu postoj i problem različitog imenovanja, a i u autentičnost zva ničnih rezultata neretko se mora sumnj ati zbog intervencije tzv.
29
RANKO BUGARSKI
državnog razloga. Vladama nekih zemalja može, naime, biti u interesu da zbog politike prema nacionalnim manj i nama ili ne kih drugih potreba nepotpuno ili i skrivljeno prikazuj u etnički i jezički sastav stanovništva. Osim toga, popisni podaci imaj u i tu nezgodnu stranu što veoma brzo zastarevaju usled brzog op šteg porasta svetske populacije (po jednoj projekcij i Ujedinjenih nacija očekuje se da će već godine 2000. biti dostignuta cifra od 6 milijardi) . Ali i bez obzira na popise, zabeleženi su slučaje vi drastičnog smanj ivanj a broj a govornika nekog jezika u krat kom razdoblju, usled ratova, gladi ili brze asimilacije, kao u Vijetnamu i Etiopiji ali i kod mnogih malih jezika primitivnih plemena u susretu sa zapadnom civilizacijom. No uz sve ove i druge uslovnosti , ponešto se ipak može reći , podrazumevaj ući da uvek govorimo o približnim i pro menljivim a ne tačno utvrđenim vrednostima. Upoređivanje bro j a ljudi i broja jezika na našoj planeti dalo bi, grubo uzev, ma tematički prosek od oko milion ljudi po jednom jeziku. lako ima jezika sa toliko govornika - recimo, makedonski je nešto iznad tog proseka - to je srazmerno redak slučaj , jer ima mnogo jezika sa daleko više govornika, a još mnogo više jezika sa znatno manje njih. Kombinacij om podataka iz dostupnih izvora, a uz napomenu da su i oni već delimično zastareli iako su ob j avljeni između 1 977. i 1 987, i sa manjim korekcijama u tom smislu, dolazimo do sledeće sasvi m okvirne klasifikacij e jezika prema broju govornika. Najpre izuzimamo jezike bez govornika - to je nekih 200 dosad identifikovanih mrtvih jezika, od mnogo većeg broja koj i je ta sudbina nesumnjivo zadesila tokom ve-
30
JEZICI
kova i milenijuma. Potom odvaj amo malopre pomenutu polo vinu svih jezika koj i se vode kao živi a za koje nema podataka. Za naj veći broj ovih pretpostavlj a se da imaju sasvim malo go vornika, pa su mnogi od nj ih na izdi saju ili su se već ugasili. Druga polovina onda daje odnose prikazane u Tabel i l. Tabela l.
Broj govornika
Broj jezika
1 00- 1.000
400
1 .000-l 0.000
750
l 0.000- 1 00.000
650
l 00.000- 1 ,000.000
300
l,000.000-10,000.000
1 50
l 0,000.000-50,000.000
1 50
50,000.000-100,000.000
10
iznad l 00,000.000
10
Iz tabele je lako videti da daleko naj veći broj jezika ima srazmerno malo govornih predstavnika. Č ak 400 jezika ima is pod 1.000 govornika, što ih čini najugroženijim. Ako ne zabo ravimo ono mnoštvo jezika bez podataka, od kojih je većina u sličnom položaju, i uočimo da ni sledećih 1.400 jezika na našoj li sti ne dobacuje do l00.000 govornika ponaosob, što znači da ni mnogi od njih nemaju bezbednu budućnost - pred sobom imamo dokumentaciju za prethodno iznetu pesimističku pro gnozu broj a jezika koji se mogu smatrati sigurnim i na duži
31
RANKO BUGARSKI
rok. S druge strane, svega oko 300 jezika ima više od milion govornika, od kojih samo 20 premašuje cifru od 50 miliona, a svega l O prebacuje lOO miliona. U Tabeli 2 navodimo tih 20 broj čano najjačih jezika, sa ciframa izraženim u mili onima govornika. Tabela 2.
I. kineski . . .. . . . . . . . . . . . .. 1 .000
l l . francuski . . .. . . . . . .. . . .. . .70
2. engleski . . . . . . ... . . . . .. . . . 300
I 2. i talijanski . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
3. španski . . . . . . . . . . . . . . ..... 250
13. javanski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
4. hindi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
14. korejski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
5. ruski .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l 50
15. telugu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
6. arapski . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . 150
16. tamil ski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
7. bengalski . . . . . . . . . . . . . . . 150
17. pendžapski . . . . . . .. .. ... 50
8. portugalski . . . ..... . . . 130
18. biharski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
9. j apanski . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
19. maratski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
l O. nemački . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
20. vijetnamski . . . . . . . . . . . ... . 50
.
.
.
.
.
.
.
Uz ovu tabelu neophodne su sledeće napomene. Prvo, i najažumij i postoj eći izvori se međusobno razlikuju, pa su i ovde iznosi samo približni. Drugo, za neke jezike postavlj a se pitanje identifikacije. Kineski je uzet u svom punom obuhvatu, dakle sa svih osam makrodijalekata (iako bi i sam mandarinski sa s voj ih 750 miliona ubedlj ivo držao prvo mesto). Hindi ovde ne uključuje urdu , sa koj im bi se približio cifri od 250 miliona.
32
JEZICI
Treće, i najvažnije, date brojke odnose se samo na upo trebu ovih jezika kao maternjih. Međutim, mnogi od nj ih imaju važne administrativne, obrazovne i druge funkcije u zemljama u kojima se upotreblj avaju , često i izvan svojih mati čnih regija, pa se masovno koriste kao drugi jezici . Računa se da engleskim kao drugim jezikom govori čak dodatnih 400 miliona; sa od govarajući m dodacima hindi i urdu zajedno popeli bi se možda i na 500 miliona, ruski na bar 2 1O miliona, a francuski na preko !OO miliona. Na spisku bi se poj avili i jezici sa manj im brojem
izvornih govornika koji u nekom širem regionu, zahvaljujući svojim funkcij ama, imaj u izuzetno mnogo " sekundarni h" go vornih predstavnika. Upečatlj iv slučaj je malajski , sa možda
150-200 miliona govornika od koj ih je on prvi jezik samo za nekih 20 mil iona ! A poznato je da se neki od navedenih jezika, pored toga što se usvaj aju kao maternji ili kao drugi jezici , masovno uče i kao strani jezici . Ako bi se dodao i broj ljudi za koje se računa da dobro znaju engleski kao strani jezik (i ako je teško doći do ovih podataka, kao i meriti ovakvo znanje), po nekim procenama engleski m se danas u svetu svakodnevno ili bar učestalo služi možda cela milijarda lj udi . (O različitim pomenutim funkcionalnim kategorij ama jezika biće više reči u 4, a o pitanju maternjeg jezika u 5 . poglavlju ove knjige).
Navedeni iznosi ubedljivo govore o izrazitoj , pa i frapan tnoj nejednakosti između jezika po broju govornika. Nekim ob li kom kineskog govori svaki peti čovek na našoj planeti ; do dajmo samo j oš engleski i španski , i već smo pokrili gotovo trećinu čovečanstva. Nekim od prvih pet jezika govori blizu
33
RANKO BUGARSKI
40% svetskog stanovništva; na prvih deset jezika otpada već
više od polovine, na prvih dvadeset jezika 65%, a na prvih sto jezika čak 95% svih ljudi . Dakle, hilj adama preostalih jezika go vori ukupno svega oko 5% ljudi ! Prema tome, ogromnu većinu svih jezika sveta čine brojčano mali jezici - što smo već, u ap solutnim a ne u procentualnim iznosima, utvrdili kroz Tabelu l. Dodajmo još uzgred da, iako broj govornika j este jedno od merila snage nekog jezika, on nije jedino, a sam po sebi ne mora da bude ni naj važnije takvo merilo. Ima srazmerno manj ih jezika koji su od značaj a u svetu, kao što ima i nume rički veoma jakih jezika čij a važnost ne prelazi granice nj ihovih zajednica. Drugi kriterijumi su svetska rasprostranjenost, među narodna upotreba, udeo u razvoju nauke i tehnologije, značaj na kulturna i knj iževna tradicij a, potom ekonomska, politička pa i voj na moć naroda koj i govore datim jezikom, te nj ihovo ukup no učešće u svetskim poslovima. Tako engleski daleko zaostaje za kineskim po broju govornika, a po pojedinima od drugih merila za engleskim ne zaostaju npr. francuski, španski , nemač ki ili ruski. Al i u kombinacij i svih njih engleski danas nesum njivo predstavlj a vodeći svetski j ezik. Stoga ne začuđuje to što se on u svetski m razmerima naj više izučava kao strani jezik iako, razume se, time nipošto ne prestaju razlozi da se i drugi jezici šireg raspona j avljaju u toj ulozi . Na kraju, vraćajući se makar i uzdržanom prognoziranju budućeg razvoj a događaj a, na osnovu iznetih podataka i analiza može se razložno pretpostaviti sledeći scenario. Veliki i veći jezici i dalje će rasti, manji će mahom gubiti govornike, a naj-
34
JeLICI
manj i će nestaj ati, ne izdržavajući konkurenciju j ačih i prestiž nih jezika. Mnogima od ovih nema spasa, ali bi se opšti i neu mitni pad u broju jezika, koj i za čovečanstvo predstavlja ne procenj iv kul turni gubitak, mogao bar u nekim slučaj evima us poriti ili sprečiti ako bi se na vreme preduzele energične mere zaštite ugroženih obl ika ljudsko!! govora.
35
2
Jezici u vremenu
Jezička evolucija Otkud na svetu toliki broj j ezika? Objašnjenje j ezičke raz nolikosti vekovima je traženo posredstvom mitologij e i religije, gde se povezivalo i sa postankom jezika uopšte i potragom za prvobitni m zajednički m praj ezikom ljudskog roda. Od toga pra izvora, kako se verovalo, potekli su svi jezici rasuti širom naše planete. U jevrejsko-hrišćanskoj tradicij i poznata je legenda o Vavilonskoj kuli, koja " pometenij e " jezika tumači gnevom S tvoritelj a usled drskosti običnih smrtnika koj i bi, složno dižući kulu do neba, ugrozili njegov neprikosnoveni autoritet. Ne raču najući neka pojedinačna ranij a sagledanj a, počeci sistematskog naučnog objašnjenja jezičke šarolikosti j avljaju se tek počev od kraja XVIII veka. Na mnoge aspekte ovog pitanj a nauka ni do danas nije dala određene odgovore, ali je bar čvrsto zakoračila tim putem i već ostvarila značaj ne rezultate. Pre svega, jedno od temelj nih obeležja jezika u opštem smislu, pa tako i svake njegove posebne manifestacije, jeste promenlj ivost u vremenu. Jezici se već i inače razli kuju zbog različitih uslova u koj i ma žive ljudske grupe koje njima govore
36
JEZICI
i odgovarajućih razlika u nji hovim komunikacij skim potrebama. Ove razlike su se tokom mnogih vekova naj češće uvećavale, tako što su se pojedine grupe govornika istog jezika razdvajale usled seoba, teritorijalnih osvaj anj a ili iz drugih razloga, i na stavlj ale život odvojeno. Prekid redovnih veza, naročito izrazit ako bi se još poj avile geografske prepreke u vidu planinskih masiva ili većih vodenih površina, imao je za posledicu samo stalan razvoj pojedinih oblika govora, pa se nekadašnj i zajed nički jezik cepao na dij alekte koj i su se sve više uzaj amno uda lj avali , do stepena kada je prestajala međusobna razumljivost pa se tako moglo govoriti o različiti m iako srodnim jezicima.
Ilustruj mo ovaj proces jednim primerom. Pre 2.000 godina latinski se govorio u velikom del u Evrope, ali kada su, sa pro pašću Rimskog carstva, te prostore delimično zaposeli german ski , slovenski, mađarski i arapski narodi, govornici latinskog našli su se njima ispresecani , dakle bez kontinuirane teritorije. Tokom stoJeća l atinski sa područj a današnje Rumunije sve se više razlikovao od onog u savremenoj Italiji, a svaki od ovih diferencirao se i od latinskog na prostoru Francuske ili Š panije. Svaki latinski dij alekt tako je išao svoj i m putem, da bi se vre menom tako razvili moderni romanski jezici - rumunski, itali janski, francuski, katalonski , španski, portugalski i drugi . Ovaj tok događaj a može se pouzdano rekonstruisati jer za sve te je zike, uklj učuj uć i i lati nski, postoji obilata pisana dokumentacija. No ovo je srećan izuzetak, pošto su kod drugih j ezički h poro dica preci , zajedno sa mnogim potomcima, davno i ščezli ne ostavljajući nikakav pisani trag.
37
RANKO BUGARSKI
Qyakvi procesi mora da su se u preistorij sko vreme odi gravali na raznim stranama sveta, a nj ihov su rezultat jezici koje danas zatičemo - i koj i , razume se, i sami ne prestaj u da se menjaju. Iako se ovde zbog različitih okolnosti ne može po uzdano uopštavati, računa se da je u nekom zami šlj enom pro seku bilo potrebno da prođe oko 500 godina da bi se prvobitno zajednički jezik izrazito dijalekatski izdiferencirao, dok bi po isteku 1 .000 godina potpuno nestajala uzajamna razumljivost, či me bi na sceni već bili različiti jezici . No ovde treba imati u vidu da u savremenom svetu, u kome i dalje ima geografski i socij alno izazvane jezičke divergencije, veoma snažno deluju i procesi konvergencije o koj ima j e bilo reči
u
prethodnom po
glavlju. Stoga u uslovima moderne civilizacije dalj i razvoj j e zičkih porodica na skicirani način nije nimal o verovatan. Je zičke promene danas se moraju posmatrati u ravnoteži sila di ferencij acij e i unifikacije. Jezici se i dalje potencij alno umno žavaju raznim deobama, ali se ove u global u obilato kompen zuju nivelisanjem razlika, što, uz gašenje mnogih j ezika, vodi redukcij i jezičke raznolikosti . Jezici se menj aju zato što se menjaju lj udi koj i njima go vore i okolnosti u koj i ma oni žive. Neki od uzroka tih promena su unutrašnji (pomeranj a, pregrupi savanj a i prilagođavanj a u strukturi sami h jezičkih sistema) dok su drugi spoljnog karak tera (hvatanje koraka sa društvenim promenama) . Jedan od ui stinu temeljnih uzroka jezičkih promena je činjenica da jezičko ponašanje čoveka - za razliku od sistema komunikacij e među životinjama - nij e instinktivno nego naučeno. Iako je opšta j e-
38
JEZICI
zička sposobnost urođena, svaki posebni jezik mora se u de tinj stvu naučiti, a nikada dve generacije ne nauče u svim po jedinostima isti jezik. Ovakve razlike, koliko god bile minu ciozne, kroz više generacij a se akumuliraju toliko da menj aju fizionomiju datog jezika i doprinose, u sklopu drukčije moti visanih promena, jezičkom diferenciranju - uključujući pome nuto raslojavanje jezika u dijalekte i izrastanje ovih u nove je zike, uz mogućnost kružnog ponavlj anja tih procesa.
Genetska klasifikacija Naznačeni procesi dovode nas do suštine pojma genetske srodnosti jezika i pružaju osnovu za njihovu genetsku klasifi kaciju. Teorijski gledano, sličnosti između dva ili više jezika
mogu da potiču iz više izvora. Prvo, od jezičkih univerzalija zajedničkih, iako različito i spoljenih, obeležja svih jezika sveta. Drugo, od kontakata i pozajmlj ivanj a između jezika. Treće, od glasovnog simbolizma, putem imitiranj a prirodnih zvukova ili nekog sličnog povezivanj a imena neke stvari sa njenom sušti nom, uz upotrebu ikoničkih znakova (onih čij i označitelj svojom formom upućuje na označeno). Č etvrto, sličnosti mogu da budu slučajne. Ali univerzalije su većinom dubinskog karaktera; osim to ga, konstatujući da su svi jezic i nužno slični već samim tim što su jezici, što dakle pripadaj u i stoj klasi poj ava, nismo pružili nikakvo obj ašnjenje evidentne činj enice da su neki jezici me đusobno znatno sličnij i nego neki drugi . Pozaj mljenice do koj ih
39
RANKO BUGARSKI
je došlo u jezičkim kontaktima, nasuprot tome, srazmerno su površinske prirode i veći nom zahvataju relativno periferne de love rečnika, a manje osnovni rečnik i gramatičku strukturu . Onomatopej a i ikoničnost su ipak od margi nalnog značaj a u jezicima. A slučaj se može sasvim isključiti: može se desiti da dva potpuno različita jezika igrom slučajnosti imaju i sti jedno složan sled gl asova za isti poj am (kao /nas/ ' mokar' u nemač kom i u ameri čkom indij anskom jeziku zunji u Novom Mek siku), pa i ovo sasvim izuzetno, ali ne više od toga. Prema tome, navedene mogućnosti ni izdaleka ne objaš nj avaju empirij sku činjenicu, po sebi davno zapaženu, da unutar pojedinih grupa jezika postoj e upadljive sistematske sl ičnosti na svim nivoima strukture - u fonologij i , morfologij i , građenj u reči , sintaksi, vokabularu . Ostaje, znači, samo j edna mogućnost objašnj enja takvih zamašnih i sveprožimnih sl ičnosti , dosad ne pomenuta. Nai me, takvi jezici mora da su te svoj e sličnosti nasledili od zajedničkog pretka - to jest, da su nekada bili jedan jezik. Za nj ih se onda kaže da su genetski srodni , a genetska srodnost znači dokazano zajedničko poreklo. Zanimlj ivo je da ova predstava, koja danas deluje tako prirodno i očigledno, u nauci o jeziku zapravo počinj e da se jasnije fonnul iše tek pre nekih dvesta godina. Grupa genetski srodnih jezika naziva se jezičkom porodi com, a njihov zaj ednički predak - prajezikom ili protojezikom
te porodice. Pri tome se podrazumeva stepenasta genealogij a, uz sukcesivno " cepanJe" predaka na potomke, u različitim mo gućim kombinacij ama. Ti evolutivni procesi mogu se sasvim
40
JEZICI
uprošćeno i šematski prikazati uz pomoć tzv. rodoslovnog sta bla, koje je u nauku uveo nemački l ingvist August Š lajher po lovinom prošlog stoleća. Neke od mogućnosti apstraktno su pri kazane na Slici 3.
A � tA �
B
e
D
E
e
D
E
F
G
B F G H E
Slika 3.
Grananje na raznim nivoima simbolizuje razne stepene srodstva, pa su neki jezici u okviru iste porodice u bližem, a drugi u daljem srodstvu. U tom smislu se porodice dalje dele na grane i ogranke. Velika većina svih jezika sveta do danas je nekako genet s ki razvrstana, premda u mnogim slučajevima krajnje uslovno i provizorno. Izvan takve podele ostali su izolati jezici za koje nije utvrđena srodnost sa bilo kojim drugim jezicima (kao -
i zumrl i sumerski ili etrurski , a od živih baskijski, korejsk i , ja panski, burušaski u Indiji i Pakistanu, giljački na Sahalinu, ainu u Japanu ili kutenaj u Severnoj Americi ) . Na drugom kraju, utvrđene su i sličnosti između pojedinih porodica, pa se ove nekada grupišu u veće celine - file ili rodove, odnosno još veće makrofile ili makrorodove. Krajnost u ovom pogledu predsta-
-
41
RANKO BUGARSKI
vlja tzv. nostratička h ipoteza, koj a postulira sasvim daleko srod stvo većine evropskih i azij skih porodica, pa i drugih - a u krajnjem izvodu, možda, i svih j ezika sveta. Iz izloženog sledi da genetska srodnost, kada nije doka zana sredstvima istorij ske i uporedne lingvistike, ostaje poten cijalna, uz manj i i li veći stepen verovatnoće. Drugim rečima, ne može se apodiktički tvrditi da su bi lo koj a dva jezika ne srodna; može se samo reći da njihova eventualna srodnost nije utvrđena. Ako bi se nostratička hipoteza u svojoj najj ačoj verzij i pokazala tačnom, što zasad i zgleda malo verovatno, ona bi mo gla da osvetli veoma složeno, i u nauci o jeziku dugo izbega vano, pitanj e porekla lj udskog j ezika u celi ni . Prema teoriji monogeneze, jezik j e nastao na jednom me stu, u jednoj popul acij i hominida, pa se onda dodirima preneo i na druge, što bi značilo da su se svi jezici sveta sukcesivno razvil i od jednog zajedničkog pretka. Prema suprotnoj teoriji poligeneze , takvog jedinstvenog pretka nikada nije bilo, jer se
j ezik javio pri bl ižno u isto vreme ali nezavi sno među različitim grupama, pa se može govoriti samo o većem broj u prajezika. Pri tome, ipak, nostratička hipoteza još ne bi bila dokaz prave monogeneze, j er postoj i i treća teorij ska mogućnost. Ne može se, naime, sasvim isljučiti ni scenario po kome je izvorno bila poligeneza, ali su iz nekog razloga potom izumrli svi prajezici sa svoj i m potomcima izuzev jednog, čije potomstvo bi činilo skup svih jezika današnjeg sveta. Ove tri mogućnosti, čij a even tualna realizacij a pada u davnu preistoriju čovečanstva pa nauka još nema načina da se između njih definitivno opredeli, redom
42
JEZICI
su šematsk.i prikazane na Slici 4 (L - jezik/od lat. lingua, engl. language itd./; Lx - izvor svih postojećih jezika; crtkano - izu mrli jezici bez potomstva).
B
A
L2 L3 Lt L�-3 /ttl-3 L/1 t-l l LJ-tl \L3-2 Lt -2 Prajezici
e
Lt
"
l l l \ l l .L .lo.
L2 �'1Lx . �. Prajezici
.. �
L3 l l
t-, '
l
:l "f, �
...
l ' �
.J.
Slika 4.
Biološka metafora u osnovi rodoslovnog stabla ima samo uslovnu vrednost, jer se jezici u stvarnosti ne razvijaju tako pra volinijsk.i niti se bez ostatka cepaju na jasno odelite grane. Pored postojanj a u vremenu, jezici postoje i u prostoru, p a se pojedina nj ihova obeležja, uključujući i inovacije koje se začinju na jednom delu njihove teritorije ili bivaju preuzete iz nekog susednog jezika, postepeno šire iz fokalnih u periferne prostore, u vidu koncen tričnih krugova. Stoga je nemački naučnik Johanes Šmit još 1 872. 43
RAN KO I WUARS K I
godi ne predložio tzv. talasni model, preuzet, za razliku od Š laj herovog biološkog, iz fizike (v. Sliku 5).
Slika 5.
Ova dva modela - koja se, inače, mogu i kombinovati zapravo se ne isklj učuju nego su komplementarna. Rodoslovni model bolJ e pri kazuj e izraženij e razdvajanje jezičkih grupa, kakvo nalazi mo na višim stepenima hijerarhij e (npr. germanski jezici prema sl ovenskim). Nasuprot tome, talasni model je pri mereniji finijem kontinualnom diferenciranj u na nižim stepeni ma, odnosno kod sasvim bliskog srodstva (npr. unutar german ski h ili slovenskih jezika i naročito nj ihovih dijalekata). Navedena hijerarhizovana terminologij a genetske srodno sti u nauci se upotreblj ava krajnje neuj ednačeno, pa se osnovni termin, porodica, javlja na različitim stepenima, od ogranka do 44
JEZICI
file pa i makrofile. Zbog toga, a i usled slabog poznavanj a si tuacije u daleko najvećem broju slučajeva, ne može se tačno reći koliko upravo na svetu ima jezičkih porodica. Kako smo videl i, načelno se prihvata mogućnost da se prema genetskom kriterij umu svi j ezici sveta klasifikuju bez ostatka (sa izuzetkom pomenutih izolata), ali je to teško ostvariti. U nekom " sred njem " smislu govori se o stotinama različitih porodica, pri čemu se uglavnom misli na iscrpno dokumentovanu srodnost koja do pušta grupisanje na relativno nižim nivoima (porodice u užem smislu, grane, pa i ogranci). Daleko je problematičnije grupi sanje u celine vi šeg reda (file i posebno eventualne makrofile), jer tu po pravilu ima manje pouzdanih podataka, pre svega zbog vremenske projekcije mogućeg "cepanja" . Naime, ona na tim nivoima ide hiljadama godina unatrag, što je praktično nemo guće valj ano dokumentovati . Kada smo već pomenuli dokumentaciju, važno je imati na umu da se u rekonstrukciji istorijskog razvoja jezika nauka prven stveno oslanja na pisane spomenike iz ranijih perioda - a daleko najvećim brojem jezika nikada se nije pisalo. Otuda je genealogija pouzdano utvrđena samo kod nekih evroazijskih i sevemoafričkih porodica, dok je drugde ona mahom samo privremena i neretko sasvim hipotetična. Iz navedenih razloga klasifikacije višeg reda međusobno se veoma razlikuju, pri čemu važnu ulogu igra i međuvremeni napredak nauke, koji vodi izoštravanj u kriterijuma podele i pre grupisavanju prethodno postuliranih celina. Ovo, pak, može da nametne i nova imenovanj a takvih grupacija, primetno različita
45
RANKO BUGARSKI
od onih koj a su bila uobičajena pre samo nekoliko decenij a. Danas postoji bar pribl ižna saglasnost da se može srazmerno zasnovano govoriti o nekih 15-20 velikih genetski određenih grupacij a na stepenu velikih porodica, fila ili makrofila. (Niži navedeni broj , najmanji do koga se dosad došlo sa izuzetkom nostratičkih pokušaja, predložio je u svojoj sveobuhvatnoj kl a sifikaciji 1 987. godine američki lingvist D žo zef Grinberg.) Ne ulazeći u pojedinosti , navešćemo spisak danas manje-više prih vaćenih velikih grupacij a koje se često i dalje slobodno nazivaju porodicama: indoevropska, uralska, altaj ska, kavkaska, eskimsko-aleut ska, dravidska, sino-tibetska, austroazijska, austronezijska, indo-pacifička, australij ska, na-đene, amerindijanska, af roazijska, nilo-saharska, niger-kordofanska, hoi sanska. Iz ovih naziva vidi se da oni, uopšte uzev, sadrže i ge netsku i geografsku informaciju. Pri tome se njihova dalj a spe cifikacij a, odnosno nazivi za uže porodice i grane, po pravilu drže genetskih kriterij uma tamo gde oni mogu biti utvrđeni sa većom sigurnošću, dok u slabij e ispitanim slučaj evima preo vlađuje arealno i menovanje. Nešto više o sastavu i prostornom rasporedu navedenih makro-celina biće rečeno u narednom po glavlju. Ovde ćemo, radi ilustracije, navesti nekoliko podataka samo o najpoznatijoj , i ndoevropskoj porodici. Ovaj naziv izvorno upućuje na skupinu srodnih j ezika koji su se u osvit istorije raširili po Evropi i delovima j užne Azije. Počev od kraj a XV veka, u talasima kolonizacije neki od njih 46
JEZICI
su pokri li ogromna prostranstva i na drugim kontinentima - što znači da ovakav naziv porodice ne bi više odgovarao ako bi se tumačio u prostornom a ne u genetskom smislu. Pretpostavlja se da se indoevropski m prajezikom govorilo pre vi še od 5 .000 godina na njegovom prvobitnom staništu, negde u istočnoj Ev ropi ili zapadnoj Aziji (ovo pitanje još je predmet spo renj a), i da se on još tokom prvog milenij uma svog postoj anj a podelio u više jezika. Strogo uzev, ovaj prajezik je rezultat delimične rekonstrukcije, dakako bez ikakvih direktnih potvrda, i nije iz vesno da je kao jedinstven jezik u govornom smislu ikada i postojao: možda od samog početka postoje samo indoevropski dijalekti . Analogno, nije sigurna ni egzistencij a " indoevroplja na" kao prvobitno jedinstvenog govornog kolektiva. Indoevropska porodica obično se deli na deset grana. To su: helenska, italska, albanska, balto-slovenska, germanska, keltska, jermenska, indoiranska, anatolska i toharska. Balto-slovenska grana, još uvek sporna, nekada se prik a zuje kao dve naporedne. Anatolska i toharska grana su u cel osti izumrle. Helenska grana predstavljena je grčkim, koj i , kao i al banski i jermenski, čini zasebnu granu u okviru porodice. Iz italske grane, preko govornog latinskog, razvili su se današnj i romanski jezici . Preostale grane takođe obuhvataju veći broj jezika - naročito indoiranska, sa svoj im razuđenim indoarijskim i iranskim ograncima, koja i pri naj strožem računanj u sama bro
j i oko stotinu jezi ka, dakle dvostruko više nego sve ostale za jedno. 47
RANKO B UGARS K I
Upravo pomenuta neravnomernost opšta je karakteri stika jezičkih porodica. Ranije navedene makroceline međusobno se veoma razlikuju po veličini prostora koj i zauzimaju, po broj u jezika koje okupljaju, ali i po broj u lj udi koj i nj ima govore. Pri tome nema praktično nikakve korelacije između ovih para metara. Daćemo samo nekol iko pri mera. Indoevropska porodica je u svetu najrasprostranjenija, zah vatajući danas ogromne kopnene prostore između Atlantika, Pa cifika i Indijskog okeana. Ona broj i svega oko 1 50 jezika, ali nj ima ukupno govore preko dve milij arde lj udi , što premašuje 40% svetskog stanovni štva. Po broju govornika izdvaj a se još sino-tibetska porodica, teritorij alno znatno kompaktnij a, sa više od jedne milij arde ili oko 23 % s vetske populacije. Sve ostale porodice daleko su manje u tom pogledu, sa naj više do 6% te populacije svaka. Nasuprot ovome, niger-kordofanska porodica u central noj i južnoj Africi broj i preko 1 .000 jezika, ali nj i m a ukupno govori svega 1 80 miliona lj udi ; pribli žno iste vrednosti važe i za austronezij sku porodicu. Oko 700 amerindij anskih jezika zastupljeno j e sa ukupno 1 8 m i l i ona govornika. Nekih 40 je zika geografski kompaktne k avkaske porodice okuplj a pribli žno 5 mil iona ljudi . Računa se da oko 1 70 preživelih austra l ij skih j ezika zaj edno ima možda 30.000 predstavnika. Posebno j e upečatlj iva jezička diferencij acij a u porodica ma koje nalazimo na mnogobroj nom ostrvlju rasutom po ne preglednoj vodenoj masi Indij skog okeana i Pacifika. Tako ma-
48
JEZICI
nje od 3 miliona stanovnika Nove Gvinej e i okolnih otoka go vori čak nekih 750 jezika samo iz indo-pacifičke porodice. Sa mo jednom (i stočnom ili okeanskom) granom austroazijskih je zika, nji h oko 450, govori svega 1 ,5 mil ion stanovnika Nove Gvineje i više hilj ada ostrva raštrkanih po Melaneziji, Mikro neziji i Polinezij i . Ako se tome dodaju i drugi jezici zastupljeni na ovom području, onda na 5 mil iona ljudi na Novoj Gvinej i i bližoj okolini otpada oko 1 .000 jezika, i l i jedna petina svih jezika sveta ! Ovo čini Novu Gvinej u ubedlj ivim svetskim re korderom po jezičkoj gustini i šarolikosti, u razmerima teško zamislivim iz evropskog ugl a: to je kao kada bi putnik, putujući kroz neku zemlju, na svakih dvadesetak kilometara u bilo kom pravcu nailazio na nov jezik (ne dij alekt), kojim se uz to služi svega nekoliko hiljada ljudi. Pored ovog slučaj a, prostori sa izu zetno vel ikom gustinom jezika po kilometru i glavi stanovnika su još centralna i južna Afrika, severoistočna Indij a, zapadna obala Severne Amerike i veliki deo Južne Amerike. Zbog sraz memo malog prostora u ovom pogledu se izdvaj a i Kavkaz, gde se uz pomenutih 40 jezika kavkaske porodice govore i mno gi drugi indoevropski, semitski i altaj ski jezici, pa je on s ra T.logom još davno nazvan "planinom jezika" . Pošto smo ovim uveliko zašli u arealnu problematiku, koja stvarnosti ukršta sa genetskom iako je u principu od nje nezavisna, u narednom poglavlj u pružićemo nešto koherentniju ..; l iku geografskog razmeštaj a jezika po svetu . sc u
49
3 Jezici u prostoru
Arealna klasifikacija Jezici su neravnomerno raspoređeni po delovima sveta. Grubo uzev, u Africi i Azij i ima ih po 1 .400, u regionu Pacifika 1 .200, u Severnoj i Južnoj Ameri ci zajedno 700, a u Evropi i na Srednjem istoku po 70. Izraženi u procentima broj a svih jezika sveta, ovi odnosi dati su na Slici 6.
Amerike 1 3
Srednji
istok 1 , 5
Slika 6.
50
JEZICI
Vidimo dakle, da oko 85% svih jezika otpada na Afriku, Aziju i Pacifik. Pri nešto drukčijem računanju, ako se Indij ski okean sa svoj i m velikim arhipelazima izuzme iz Azije i pripoji Pacifiku, onda se samo na ostrvlj u tog vodenog prostranstva govori blizu 40% svih jezika sveta. Nasuprot tome, na Evropu dolazi svega l ,5% jezika - nj ih oko 70, što je znatno manje nego u pojedinim višejezičnim državama drugde. Gledano po pojedinim jezicima, i oni sa veli kim, pa i naj većim brojem govornika međusobno se osetno razlikuj u po te ritorijalnoj difuznosti , odnosno kompaktnosti . Naj rasprostranje nij i m od njih u svetskim razmerima, engleski m, govori se kao maternj im na svim kontinentima. Među jezike šire rasprostra njenosti spadaj u i španski , francuski, portugal ski, arapski i još neki. S druge strane, neki brojčano j aki jezici - kao kineski, hindi, bengalski , ruski ili japanski - mahom su ipak, što se izvornih govornika tiče, svedeni na po jednu zemlju, ma koliko veliku, i njenu bližu okolinu. A slabij i i najslabiji jezici još su utoliko više ograničeni, najčešće na male lokalne teritorije. Ako pak uzmemo u obzir i upotrebu poj edinih jezika kao drugih, tj . kao sredstava šire međuetničke komunikacije, onda se moraju pomenuti još neki jezici koj i opslužuju veće prostore, ali ipak unutar samo po jednog svetskog regiona (kao malajski u Ma leziji i Indoneziji, svahili u istočnoj Africi, hausa u zapadnoj Africi). S ada prelazimo na letimičan pregled situacije po konti nentima, gde ćemo uz neke opštije opaske dati samo osnovne podatke o najvažnij im zastupljenim porodicama i jezicima. Uz Sl
RANKO B UGARSKI
pojedine pomenute jezike biće dat približan broj izvornih go vornika u milionima, i to ukupno na svetu a ne zasebno po kontinentima. Kurzivno štampanje tog broja signal izuje, opet sasvim orijentaciono, da se dati jezik izrazito kori sti i kao ne maternji, ali se numerički podaci ne daju jer je do nj ih veoma teško doći (za najveće jezike odgovarajuće procene date su u .1 . poglavlj u) . I z ovog pregleda videće s e koliko se geografski prostori razl ikuj u i po jezičkoj gustini, tj . stepenu koncentracije različit ih jezika na njima. Pri tome treba imati na umu da svaki prikaz današnje situacij e u mnogim delovima sveta bitno iskrivljuje sliku pređašnje jezičke raznolikosti, prekrivene indoevropskim jezicima evropskih kolonizatora (naročito u obe Amerike i u Australiji). Č ak i u Evropi i na Srednjem istoku, gde danas dominiraju indoevropski, semitski i turkički jezici , u ranijim periodima bilo j e više jezičkog šarenila. U sve to ovde ne mo žemo ulaziti, ali ćemo u prikazu kolonizovanih prostora polaziti od domorodačkih jezika, uz samo uzgredno pominj anje važnijih doseljeničkih jezika.
Evropa. Evropa se može okarakterisati kao srazmerno manj i prostor izdeljen na manj i broj većih jezika, u vel ikoj veći ni standardizovanih i na tom nivou međusobno j asno razgra ničenih. Izuzim ajući baskijski (l ) kao izolat, svi evropski jezici pripadaju indoevropskoj , a u mnogo manjem broj u uralskoj i kavkaskoj porodici, uz izvesnu zastupljenost, na rubnim područ jima, i jezika altaj ske porodice koj i će biti pomenuti u vezi s Azijom.
52
J EZICI
Među indoevropski m jezicima dominiraj u tri grane : slo venska na istoku i j ugoistoku (ruski 150, ukrajinski 40, belo ruski 7, polj ski 3 8 , češki l O, slovački 5 , srpskohrvatski 1 7, slo venački 2, makedonski l ,5. bugarski 8 ; ovde je spadao i sta roslavenski kao stari jezik slovenske pismenosti) ; germanska na severu i severozapadu (engl eski 300, nemački 1 00, holandski 20, švedski 9, danski 5 , norveški 5 ) ; i romanska pretežno na jugu i j ugozapadu (španski 250, portugalski 130, francuski 70, italij anski 60, rum unski 2 2 . katalonski 9, galicijski 3). Od dru gih indoevropskih grana ovde nalazimo keltsku , na kraj njem severozapadu (vel ški , irski, škots ki gel ski, bretonski - svi sa malim brojem govornika) i bal tičku (litvanski 3, latvijski l ,5). Tu su još grčki ( l O), albanski (4,5) i jerrnenski (5) kao samostalni indoevropski ogranci, te romski kao indoarijski jezik velike di sperzije, sa neodređenim brojem mahom dvojezičnih govornika. Druga značajnije predstavljena porodica je ural ska (ili ši re : uralsko-jukagirska - ranije nazivana ugro-finskom, ali se ova danas uglavnom vidi kao jedna grana ural ske porodice, čiju dru gu granu čine samojedski jezici) : mađarski ( 1 4), finski (5), es tonski ( l ) . Na Kavkazu, kopnenom mostu između Evrope i Azi je, govori se - kako smo već videli - mnogo genetski različitih jezika; oni koj i se ne. nalaze nigde izvan Kavkaza nazi vaju se kavkaskom porodicom, iako nije sasvim izvesno da oni čine jednu genetsku skupinu, a jedini veći među njima je gruzij ski (4) Marginalno je zastupljena i semitska grana afroazijske po .
rodice, preko malteškog - u i storijskom smislu ogranka arap skog - kao nacionalnog i (uz engleski) zvaničnog jezika Malte. 53
RANKO B UGARSKI
Azija. Ovaj kontinent može se označiti kao veoma veliki prostor sa srazmerno manjim brojem porodica, j asno razgra ničenih i često nevelikih po broju jezika koje obuhvataju, bar u kopnenom delu; mnogi od tih jezika imaju veliki broj govor nika. Indoevropska porodica zauzima velike prostore jugoza padne, centralne i j užne Azije, i to dvema svojim granama: in doiranskom (persij ski 25, tadžički 4, pašto 1 3 ) i indoarij skom (hindi-urdu 250, pendžapski 50, nepalski 1 0, biharski 50, ben galski 1 50, asamski 1 6, orij a 20, maratski 50, gudžaratski 30, sinhaleški 10 i dr. ; ovoj grani pripada i sanskrit, klasični jezik indijske civilizacije, koj i i danas obavlja neke zvanične funkci je). Afroazijska porodica, ranije nazivana semitsko-hamitskom, zastupljena je svojom semitskom granom (arapski 1 50, hebrej ski 3 ; ovde su spadali i civilizacij s ki važni drevni jezici akadski i aramejski ) . Jezici altajske porodice dele se na tri grane: tur kičku, uglavnom u zapadnoj , central noj i severnoj Aziji (turski 45, tatarski 5,5, uzbečki 1 2, kazaški 7, ujgurski 6, turkmenski 3 , kirgiski 2, azerbejdžanski 1 2) ; mongolsku, u istočnim i još nekim delovima kontinenta (mongolski 3 ,5 ) ; i tungusku na se veroistoku, gde je i storijski značajnu ulogu odigrao mandžurski, kao jezik dinastije koja je dugo upravlj ala Kinom (ali čij i su predstavnici do danas mahom prešli na kineski). Južnu polovinu indijskog potkontinenta zaprema dravidska porodica (tamilski 5 5 , tel ugu 5 5 , kanada 25 , malaj alam 25 i dr. ) . U kopnenom delu istočne Azije dominira sino-tibetska po rodica, sa kineskom granom (kineski 1 .000) i tibetsko-burman..: skom granom (tibetski 4, burmanski 22, lolo 5 ,5). Jugoistočnu
54
JEZICI
Aziju naj veći m delom zauzimaju austroazijski jezici (vijetnam ski 50, kmerski 7, santali 4), nj ima možda srodni daički jezici (taj 30, laoski 1 7), kao i jezici razgranate austronezij ske poro dice, takođe možda u srodstvu sa prethodnima (javanski 60, malajski ili indonežanski - ozvani čen pod imenom bahasa 20, sundanski 25, madurski 8, minangkabau 7, te, na Filipinima, tagalog J O, sebuano 1 2, ilokano 5). Od manjih porodica pomenućemo ural sku , u slabo nase lj enom zapadnom delu severne Azije; istočno od ovog područja nalazi se grupacija malih jezika koji se ne pripi suju nijednoj od pomenutih porodica, pa se nazivaju paleosi birskim ili pale oazijskim jezicima, iako nije utvrđeno da oni čine jednu ge netsku celinu. Na poluostrvima dalekog istoka Sibira govore se jezici čukotsko-kamčatske porodice . A po j užnoj Kini i dalje na jugu rasuti su jezici porodice mijao-jao (mijao ili hmong 5, jao ili mijen l ) . Za dva velika azij ska jezika, j apanski ( 1 20) i korejski (60) još je sporno da li su genetski povezani međusobno ili sa bilo kojim drugim jezicima, pa se obično svrstavaju u izolate, ali je moguće da pripadaju altaj skoj porodici. Š to se tiče evropskih jezika, ruska kolonizacij a Sibira osta vila je veliki broj izvornih govornika ruskog na širem prostoru severne Azije. Engleski, francuski i još neki kolonijalni jezici uglavnom su ostavili traga samo kao drugi jezici , često do danas zadržavajući neke zvanične funkcije u novonastal i m državama.
55
RANKO B UGARSKI
Afrika. Za razliku od Azije, Afrika sadrži mnoštvo manj ih porodica, sa mnogo jezika u svakoj , i tako izukrštanih da su genetske veze sve doskora ostale nej asne, a u mnogim slučaje vima su j oš uvek takve. S obzirom na odnos broj a jezika i broj a stanovnika, Afrika j e svakako jezički najizdiferenciranij a velika kopnena masa (Azija i m a približno isti broj jezika, ali na mnogo više ljudi). Danas je ipak šire prihvaćeno grupi sanje većine tih porodica u četiri velike celine na stepenu makrofila. To su afroazij ska, koj a dominira na severu kontinenta, šireći se i u Aziju; nilo-saharska, pretežno u severni m i centralnim po dručjima južno od Sahare; niger-kordofanska, koj a pokriva naj veći deo ostatka, tj . južnu polovi nu Afrike ; i hoisanska, na kraj njem jugozapadu, gde su njeni jezici sa znatno širi h prvobitnih prostora potisnuti najezdom grupe jezika bantu sa severa i ev ropskom kolonizacijom s j uga. Afroazijski jezici dele se u pet grana. To su semitska (arapski, već pomenut u Azij i , amharski 9, tigri nj a 3,5), ber berska (sa teško razdvoj ivim manjim jezicima i dij alektima), kušitska (oromo 9, somalski 5 ) i čadska (hausa /2), dok je petu granu činio staroegipatski , iz koga se u srednjem veku razvio koptski, kao govorni jezik izumro negde u XVII veku, ali za državaj ući kulturne funkcije. Nilo-saharski jezici takođe su teški za dalju klasifikaciju, a najveći su kanuri (3,5), l uo (2) i dinka (2) - ovaj poslednji možda zapravo čini grozd od pet jezika. Mnoštvo niger-kordofanskih jezika deli se najpre na dve grane, kordofansku i niger-kongoansku, a ova druga i znatno veća dalje se deli na više ogranaka. Ovi obuhvataju važnije pojedinačne
56
JEZICI
jezike kao joruba ( 1 5), igbo ( 1 2), fula (8) i malinke-bambara (7), te jezike velike i razgranate grupacije poznate pod imenom bantu. Za njenih blizu 500 jezika ranije se verovalo da pred stavlj aju zasebnu porodicu, ali se sada smatraju samo ogrankom benue-kongoanske grane niger-kongoanskih jezika. Tu spadaju svahili kao važan saobraćaj ni jezik sa oko 30 miliona govornika, od koj ih je možda samo za jedan mil ion maternj i ( ! ), lingala (8,5), šona (4), kosa (5) , zulu (6) i mnogi drugi . Hoisanski jezici Bušmana i Hotentota imaju malo govornika, mnogi od njih su već i izumrli, a u l ingvistici su najpoznatij i po svojim karakte· rističnim " klikovima" (sugl asnicima proizvedenim usisivanjerr vazduha, što evropskom uhu deluje kao coktanje) . Od jezik; izvan pomenutih porodica navešćemo još austronezijski jezil malgaški na Madagaskaru (8). Kreolizovani oblici nekih evropskih jezika (portugalskog francuskog, španskog) su glavna sredstva komunikacije u nekin malim ostrvskim državama uz obale Afrike. Mnoge današnj: afričke zemlj e zadržale su u zvaničnim funkcij ama, pored lc kalnih j ezika, i evropske jezike bivših kolonizatora, najčeše engleski ili francuski, ali sa zanemarljivim brojem izvornih gc vornika. Jedini deo kontinenta gde su se indoevropski jezi
Severna i Južna Amerika. Z a Novi svet karakterističra je velika jezička raznolikost, koje unutar samih američkih d' morodačkih jezika ima, valjda, koliko i bilo gde na našoj piL57
RANKO B UGARSKI
neti . Veći deo nj ih izumro je od dolaska Evropljana, ali i ono što je preostalo - makar samo u tragovima, i j oš uvek nedo voljno i straženo - otkriva začuđuj uće šarenilo. Genetska slika još je nedovolj no j asna i oscilira između dve kraj nosti . Kon zervativno gledano, i ostaj ući na nižim nivoima klasifikacije (neposredna ili najbl iža srodnost), danas se među amerikanisti ma sm atra da se može govoriti o nekih 200 odelitih porodica. Ali pri radikalnijem grupi sanju na višim nivoima u file i ma krofi le, prihvatanjem i mogućnosti sasvim udaljene genetske srodnosti, ,sve to bogatstvo može se svesti na svega tri sveo buhvatne makro-celine: eskimsko-aleutsku, na-đene i amerindi j ansku. One bi, dakle, zajednički obuhvati le svih 600-700 pre živelih jezika, od koj ih samo tri ili četiri (svi u Južnoj Americi) imaju više od milion govornika: kečua (7), gvarani (3) i aj mara ( l ,5), te nahuatl ( l ) ako se ovaj tretira kao jedan jezik, što je sporno. Eskimsko-aleutska porodica je sasvim mala, obuhvatajući desetak j ezika sa ukupno manje od 1 00.000 govornika na po dručj u Arktika - od Aljaske, preko Kanade i Grenlanda, do se veroistočnog Sibira. Na-đene je naziv grupacije od preko 30 jezika, većinom iz atabaskanske porodice, pretežno na zemlj ištu Aljaske i zapadne Kanade ali i na jugozapadu SAD (Arizona, Novi Meksiko), gde se nalazi i naj veći od njih, navaho . Sa preko 1 00.000 predstavnika, ovo je najjači domorodački j ezik severno od Meksika, i j edini čiji broj govornika ne opada. Daleko naj broj nija je amerindijanska fila, podeljena na više većih porodi ca. Među ovima su algonkinska, irokvojska i suska u Severnoj
58
JEZICI
Americi, uto-astečka na jugozapadu SAD i u Meksiku (kojoj pripada nahuatl, potomak jezika pretkolumbovske civilizacije Asteka), potom majanska
u
Srednjoj Americi (sa jezikom ove
stare kulture), te aravakanska, karipska i tupijska (sa gvarani jem) u Južnoj Americi . Uža genetska pripadnost drugih dvaju većih jezika, kečue i ajmare (oba uglavnom u Peruu i Boliviji), još je nejasna; sam kečua, jezik civilizacije Inka, možda je pre skup odelitih jezika nego jedinstven jezik. Prikazano jezičko bogatstvo temeljito je prekriveno, počev od XVI veka, kolonizatorskim i ndoevropski m jezicima: engle skim, francuskim i španskim u Severnoj Americi, španskim i portugal skim
u
Srednjoj i Južnoj Americi. Kasnij i talasi dose
ljenika doveli su na te prostore, naročito u Severnoj Americi, i mnoštvo drugih evropskih i vanevropskih jezika koj i tu sada imaju broj ne izvorne govornike (nemački, italijanski , slovenski jezici , jidiš, jermenski, kineski, japanski , vijetnamski itd.). Pod ti m pritiskom mnogi domaći jezici su potpuno zatrti, a u toku je proces gašenj a i mnogih drugih, posebno u Severnoj Americi, koj i su već svedeni na po nekoliko starijih ljudi (mlađi su već prešli na engleski ili španski). U ovom trenutku u zapadnoj hemisferi postoje samo tri zemlje gde većina stanovništva izvorno govori svojim domaćim jezicima. To su Grenland, gde je većinski jezik grenlandski es kimski, koji je tu i u službenoj upotrebi ; Paragvaj , gde većina govori gvarani , pa ovaj jezik ima status nacional nog jezika, uz �panski kao službeni; i Bolivija, gde kečua i aj mara zajedno pokrivaj u veću polovinu populacije. Na Karibima i na drugom
59
RANKO B UGARS KI
ostrvlju uz američke obal e najčešći jezik je španski , al i postoji i veliki broj kreolizovanih oblika engleskog, francuskog, špan skog i portugalskog, među kojima su najpoznatiji francuski kre ol u Haitiju (5) i engleski kreol na Jamajci. Od drugih evropskih jezika u posebnim funkcijama možemo još pomenuti hol andski kao službeni jezik Surinama i Hol andskih Antila. Ovo je inače jedna od jezički naj šarenijih manjih zajednica - autentičan soci oli ngvistički mi krokozam, sa deseti nama domorodačkih, evrop skih, afričkih i azij skih jezika, uključujući i različite pidži nske i kreolske varijetete, u komplikovanoj etničkoj i funkcionalnoj raspodeli . Sve u svemu, Novi svet ostaje najdrastičnij i primer kul turnog osiromašenja koje je zadesilo čovečanstvo postepenim nestajanjem malih etničkih zajednica i nj ihovih jezika usled ši renja moćnijih naroda. To je ujedno i prizor koj i najrečitij e upo zorava na preteće posledice sličnih procesa i drugde u svetu.
Okeanija. Izuzetno bogati j ezički mozaik š ireg pacifič kog regiona može se, uz nešto ostataka, svesti na tri file: austronezij s ku (ranije mal aj sko-polinezij sku), inda-pacifičku (papuansku) i austral ij sku . Najrasprostranjenija i naj brojnij a od ovih je austronezij ska, čij i se jezici - nj ih blizu 1 .000, a sa ukupno 1 80 miliona govornika - mogu naći na bezmalo svakom ostrvu od Mada gaskara do Uskršnj eg ostrva i od Taj vana do Novog Zelanda. Naj veći od ovih jezika govore se u Indonezij i, Malezij i i na Filipinima i pomenuti su u odeljku o Azij i . Svi drugi su mnogo 60
J EZICI
manj i - osim malgaškog na Madagaskaru - ali neki među nji ma, kao fidžij ski, funkcionišu kao nacionalni jezici pojedinih malih ostrvskih država. Maorski i havaj ski, domaći jezici Novog Zelanda odnosno Havaja, gotovo su se sasvim povukli pred en gleskim. Često u susedstvu sa austronezijskim jezicima nal aze se takođe mnogobrojni, i još raznolikij i , jezici indo-pacifičke gru pacije, nj ih oko 750 na područj u Nove Gvineje. Nj ihova ge netska slika nije još dovoljno izoštrena, ali su u poslednje vreme bar došli u vidokrug nauke - za razliku od stanj a polovinom ovog veka, kada se o nj ima znalo vrlo malo pa gotovo da nisu ni uzimani u obzir pri prebroj avanju i razvrstavanju jezika sveta. I ovde je velika razl ika između konzervativne i radikalne kla
sifikacije: pri prethodnoj bi se moglo govoriti o nekih 60 ode litih porodica unutar celine koja se ovde uzima kao jedna ma krofi la. Najzad, australijski j ezici se podudaraj u sa ovim konti nentom : svi oni se govore samo tu, i samo nj ima se tu govorilo do dolaska Evroplj ana. Danas se smatra da su svi australij ski jezici (o čijem smo broju i sudbini nešto već ranije rekli) ge netski povezani , dakle da čine jednu veću porodicu, iako po jedinosti te veze ostaju nej asne. Nijedan od nj ih nema više od 1 -2.000 govornika, često dvoj ezičnih. Počev od kraj a XVIII ve
ka, engleski je zaposeo gotovo ceo naseljeni australijski prostor, a sukcesivni talasi doseljenika doneli su ovamo više desetina drugih evropskih i azijskih jezika. Tome još treba dodati i razne pidžinske i kreol ske varij etete i zrasle u domorodačkim zajed-
61
RANKO B UGARSKI
mcama, od kojih neki imaj u znatno više govornika od samih aboridžinskih jezika. Prema tome, Austral ij a, koja se laički često zamišlja kao jednojezična, u stvarnosti je jezički i te kako šarena. I u drugim delovima Okeanije jezička iscepkanost izaziva
potrebu za pidžinskim formaciJama kao instrumentima šire ko munikacije, koje onda podležu kreolizaciji. Tako u Papui Novoj Gvineji dominantni jezik međuetničkog opštenja jeste na engle skom zasnovani varijetet nazvan tok pisin, kojim kao drugim je
zikom go�qri oko dva miliona ljudi, a u kreolizovanom obliku, • ..j kao matemJ i m, nekih 50.000 . Obavljeni pregled geografskog rasporeda j ezika u svetu ima obeležja area lne klasifikacije, kao jednog od načina raz vrstavanj a tih j ezika. (Ovaj poj am često se, inače, koristi i za uže podele - npr. balkanski , skandinavski , kavkaski, indijski jezici). Već smo videli da se ova podela prepliće sa genetskom klasifikacijom . Do presecanj a vremenskog i prostornog kl asifi kaci onog pri ncipa, odnosno genetskog i areal nog kriterij uma, dolazi naročito tamo gde moguće genetske veze nisu dokazane zbog nedostatka empirijskih potvrda. Potpuna podudarnost po stoji jedino u slučaju Australije i njenih jezika, koj i predstavljaju _ zaokruženu arealnu i genetsku cel inu. Treća važna lingvistička podela jeste tipološka klasifika cija, u načelu nezavisna od prethodni h, zasnovana na sličnosti
ma i razlikama u samim strukturama pojedinih jezika i jezičkih grupa, koje mogu a ne moraju da budu genetski ili arealno uslo-
62
JEZICI
vljene . Tako se, na primer, jezici razlikuju - ali samo unutar određenog raspona varij acija - u broju i rasporedu vokala i kon sonanata, u strukturi slogova, u mehanizmima građenja reči, u uobičajenom redosledu subjekta, gl agol a i objekta u sastavu re čenice, u strukturi rečnika i u drugi m obeležjima. U skladu sa ovim svojstvima jezici se mogu svrstavati u tipološke klase. U tekućem periodu tipološka karakterizacij a pojedinih jezika i je zičkih grupa motivisana je naročito potragom za jezičkim uni verzalij ama. Ali ova tematika izlazi iz okvira ove knjige, koja jezičke razlike posmatra " spolj a " a ne " iznutra" , dakle u so ciol ingvističkom a ne čisto lingvističkom kontekstu, pa se neće dalje razmatrati . Najzad, u prethodnom izlaganju pominj ane su kategorije kao što su standardni, nacionalni i službeni jezik, jezik međuet ničke komunikacije, pidžin i kreol, maternji i drugi jezik, i dru ge. Kod njih je bitna komponenta društvenog funkcionisanja, pa one ulaze u kategorij alni aparat sociolingvi stički utemeljene funkcionalne klasifikacije, koj a će biti izložena u narednom po
glavlju. No pre prelaska na ovu materiju, kratko ćemo se osvrnuti na neke aspekte i posledice geografskog prostiranja jezika, na ročito s obzirom na njihovo raslojavanje i nj ihove dodire.
Jezički kontakti Prostorno diferenciranje j avlj a se i unutar poj edinih jezika, i to u dve ravni . Na nivou narodnih govora ispolj avaju se di jalekatske razlike , za koje smo već videli da mogu da narastu
63
RANKO B UGARSKI
do sprečavanja komunikacije u okviru i stog jezika. A na nivou standardnih jezika razl ike se manifestuj u kroz specifičnosti do nekle različitih teri torij alno-nacionalnih standardnih varijanti. To je slučaj , na primer, sa britanskom, američkom i drugim varij antama engleskog, sa kastiljskom i južnoameričkom vari j antom španskog, sa evropskom i kanadskom varij antom fran cuskog, ili, na osoben način, sa varijantama srpskohrvatskog u Jugosl avij i . Ovu materiju nećemo razrađivati jer je dosta široko poznata; umesto toga ukazaćemo na neke opšte uslove i rezul tate jezičkih kontakata. Intenzivni jezički dodiri i prožimanj a mogu se odvijati u razl ičitim uslovima. Prvo, kontinuiran život u jezičkom arhipe lagu, sa mnoštvom malih jezika u susedstvu, kao u Okeaniji ili u Amazonskom bazenu. Drugo, stabilne granice između je zičkih porodica i l i grana, kao što je romansko-germanska gra nica kroz Belgij u i Š vajcarsku, ili razmeđe indoarij ski h i dra vidskih jezika u Indij i . Treće, manjinske enklave, kakve obra zuju keltski jezici, ili baskijski u Š paniji i Francuskoj . Č etvrto, evropska kolonij alna ekspanzija, koj a je jezike evropskih kolo nizatora dovela u dugotraj an dodir sa mnogobrojnim drugim j ezicima. Peto, i nverzij a ove ekspanzije, pri kojoj popul acije iz postkolonijalnog Trećeg sveta migriraj u u industrij ski razvijene zemlje zapada, a u samoj Evropi dolazi do slično motivisanog kretanj a na pravcu jug-sever uz konstituisanje tzv. novi h ma njina. A poseban slučaj predstavlj a poj ava poznata pod imenom kulturnog kontakta, kada neki svetski dominantan j ezik, posred stvom komunikacij a i kulturne sfere, utiče na razvoj drugih je-
64
JEZICI
zika sa koj i ma može, ali ne mora, da bude u geografskom su sedstvu. Ovaj fenomen posebno je aktuelan u današnj em s vet u, gde engleski i j oš neki jezici funkcionišu kao jezici-dava oci prema geografski veoma širokom spektru jezika-primalaca. Kada se govori o jezičkim kontaktima, valj a imati na um u da u dodiru zapravo nisu neposredno jezici nego nj ihovi go vornici : jezici dolaze u kontakt u glavama dvojezičnih poj edi naca. Otuda potiču i tipične kontaktne pojave kao što su raš ireni bilingvizam, masovno pozajmlj ivanje, interferencij a struktura jednog jezika u drugom, i druge . Jezici u prostornom susedstvu mogu, usled dugotrajnog dodira nj ihovih govornih zajednica, da razvij u zajedničke tipološke crte, odnosno strukturalne ka rakteristike koj e nisu deo nj ihovog genetskog nasleđa niti pak opštije tipol oške sličnosti . Tako se mogu obrazovati jezički sa vezi (nem . Sprachbund) - skupine tako povezanih jezika k akve nalazimo na Balkanu, na Kavkazu, u velikom delu Indije ili na jugu Afrike. Dobar pri mer predstavlja upravo balkanski je zi čki savez, sa stečenim zajednički m obeležjima gramatičke struk ture (npr. postpozitivni član, odsustvo infinitiva) koja ispolj avaj u je zici u veoma različitim stepenima genetskog srodstva - alban ski , grčki , rumunski, makedonski , bugarski, te južni dij al ekti srpskohrvatskog. Kontakti između jezika u određenim uslovima osta v lj aj u i traj no potomstvo u vidu kontaktnih jezika izrazito me ša nih varijete t a pidži nskog i kreolskog tipa. Poseban kontaktni fen o -
men su i tzv. nematernji varijeteti svetski raširenih jezika , koj i se ponegde koriste kao drugi jezici ali u domaćoj obradi , p od
65
RANKO BUGARSKI
jasnim uticajem prvih jezika lokalnog stanov ništva. Najrašire nij i i najpoznatij i slučaj predstavljaju takve verzije engleskog u Indiji, zapadnoj i istočnoj Africi , Singapuru, na Filipinima i drugde, koje odskora ulaze u kadar podrobnijih sociolingvi stič kih istraživanja. Na kraju, kao što smo del imično već videl i, neki jezici se vremenom šire, osvajaj ući nove teritorije uz potiskivanje ma nj ih ili manje prestižnih jezika. Takva jezička ekspanzij a bila j e pratil ac kolonizacije, a u modernom svetu do nj e dolazi na ročito usled razvoja komunikacija, nauke i tehnologije. Tako su se ranije širili grčki i latinski, potom arapski i turski , pa španski, portugalski, francuski, engleski , ruski i još neki jezici . Ovakvom širenju jezika n a drugoj strani j e komple mentarno po vlačenje jezika , koje može da vodi smrti jezika . Gašenje nekog
jezika na određenoj teri toriji najčešće znači i njegovu definitiv nu smrt, osim ako je vitalan na nekom drugom mestu. Kata lonski je, recimo, ugrožen i verovatno pred gašenjem u Fran cuskoj , al i ne i u Š panij i , a sl ična sudbina očekuje albanski u Italij i , za razliku od albanskog u Albanij i i Jugoslavij i . Terito rij alno širenje nekih jezika na račun drugih pokatkad se oz načava drastičnim i ne baš srećnim termi nom glotofagija, koji izaziva sliku proždiranj a jednog jezika od strane drugog. U sva kom slučaju, pomenute poj ave čine deo hiljadugodišnje jezičke stvarnosti .
66
4
Jezici u društvu
Funkcionalna klasifikacija U prethodna tri poglavlj a predmet našeg razmatranj a bio je jedan red činjenica - u meri u kojoj su one danas poznate nauci - o pluralitetu ljudskih jezika, o nj ihovoj evolucij i u vre menu i distribuciji u prostoru. U ovom i sledećem poglavlju pozabavićemo se sociološkim i psihološkim implikacijama i po sledicama tih činjenica - to jest, ispolj avanjem i delovanjem višejezičnosti na planu pojedinih ljudskih društava i nj ihovih individualnih članova. Š to se tiče osnovne terminologije, koja se inače u stručnoj literaturi razl ičito upotreblj ava, mi ćemo se, zavisno od konteksta, alternativno sl užiti terminima višejezič nost (multilingvizam) i dvojezičnost (bilingvizam). Pri tome se
svaki od ovih može razumeti u značenju " dva ili više jezika" , ako iz nekog posebnog razloga nije potrebno da se to precizira. Pretežno ćemo ipak govoriti o višejezičnosti društvenih zajed nica, ali o bilingvizmu pojedinaca. Broj jezika u nekoj zajednici j este stvar različitih -- i pro menljivih - istorijskih, kulturnih, etničkih, političkih i drugih okolnosti u kojima je došlo do njenog formiranja. Generalno
67
RANKO BUGARSKI
govoreći, svi ti j ezici ispunjavaj u određene potrebe i utoliko za sve nj ih ima mesta, Pri tome su njihova raspodela, funkcioni sanje i presti ž koj i uživaj u rezultat delovanja društveni h a ne primarno lingvističkih čini laca. Naime, jezici ne funkc ionišu ra zl ičito zato što se razl ikuj u genetski ili tipološki , nego stoga što opslužuj u različite grupe govornika ili ispunjavaju razne društvene potrebe. U pitanju je, dakle, autentično sociolingvi stička materij a, i sa ovog stanovišta može se pristupiti funkcio nalnoj ili sociolingvističkoj klasifikaciji jezika, odnosno njiho
vih varijeteta. ( Varijetet je oblik jezika određen teritorij alno, so cij alno ili funkcionalno. Ovde možemo pomenuti i termin idi om, koj i u socioli ngvistici služi kao neutral an opšti naziv za
jezik, dij alekt ili bilo koji drugi jezički varijetet, bez nužnog preciziranja nj egovog l ingvističkog ili sociološkog statusa) . U naznačenim okvirima jezici se mogu kategorizovati na više na čina; navešćemo naj važnije od njih, istovremeno uvodeći uo bičajene termine za poj edine funkcionalno određene tipove je zika i varijeteta. Jezici se mogu najpre podeliti na pisane i nepisane; bar nekih 80% svih jezika s veta nikada nije imalo pi sani oblik, a ona manj i na pi sanih jezika pisala se, i piše, nekim od skoro 1 .000 postojećih pisama, nastalih prilagođavanjem manjeg broja osnovnih sistema pisanj a strukturama pojedinih jezika. Svi naj,
veći i mnogi manj i jezici imaju pismo - ali ovo nipošto ne znači da su svi njihovi govornici pismeni; naprotiv, prema ne kim podacima danas u s vetu živi oko milijardu nepismenih ljudi iznad 1 5 godina starosti.
68
J EZICI
U jednoj drugoj iako srodnoj di menzij i , jezici mogu da budu nestandardni ili standardni. Nestandardni su razni govorni varijeteti , uključujući one žargonskog tipa, kojima se služe po jedine jezičke ili društvene grupe u neformalnoj komunikaciji. Oni su često u sušti ni monofunkcionalni i manje prestižni . Za jezik koj i nije, ili još nije, standardizovan u nauci se upotre blj ava termin vernakular, u značenju približnom onome koje kod nas ima uvreženi ali neprecizni i danas neadekvatni naziv "narodni jezik " . Nasuprot ovome, standardni jezici imaj u struč no kodifikovan i društveno sankcionisan oblik; oni služe za kul tivi sanu j avnu upotrebu u svim domenima, kao komunikacij ski instrumenti savremenog života. Pošto su po svoj oj prirodi po lifunkcionalnog karaktera, u njima se razvijaju različiti funkcio nalni stilovi ili registri
-
varij eteti određeni predmetno i situa
ciono. Ovakvo funkcional no raslojavanje razlikuj e se od terito rijalnog, čiji su rezultat geografski dij alekti , a na nivou stand ardnog jezika već pominj ane varijante, i od socijalnog, koje vodi stvaranj u društvenih dij alekata ili sociolekata . Kada se mi sli posebno na knj i ževne i kulturne funkcije, upotrebljava se i tradicionalni naziv književni jezik, koj i ipak treba razlučiti od sociolingvi stičke kategorije standardnog jezika u naznačenom smislu. Naime, dok je standardni jezik u osnovi civilizacij ski po j am koji upućuje na opštu upotreblj ivost, književni jezik je pre vashodno kulturni pojam koji naglašava vrednost. Jezici već iščezli kao sredstva opšte govorne komunikacije mogu, kako smo ranije videli, da zadrže važne kulturne funkcije i tada se nazivaju kla sičnim jezicima.
69
RAN KO BUGARSKI
Po prostiranju, i po pridruženim komunikacij skim i druš tvenim ulogama, jezici i varijeteti mogu da budu lokalni , re gionalni, nacionalni , međunacionalni i internacionalni. Lokalni jezici su ograničeni na neko uže područj e . Regionalni jezici se
koriste u određenim regij ama, admini strativno ili drukčij e de finisanim, unutar neke državne zajednice al i bez nacionalnog statusa (kao oksitanski u Francuskoj ili j avanski u Indoneziji). Za razl iku od ovih, nacionalni jezik pripada celoj naciji, shva ćenoj bilo u narodnosnom ili u državnom smi slu (npr. nemački kao nacionalni jezik svih Nemaca, ma u kojoj državi živeli ; francuski kao nacionalni jezik svih državlj ana Francuske, ma koj i m jezikom govorili kao matemjim). U međunacionalnom (ili međuetničkom) opštenj u unutar i l i preko administrativnih granica funkcionišu jezici šire komu nikacije, kao svojevrsni saobraćajni jezici koji nekim učesni
cima mogu da budu maternj i a nekima nematernji (kao svahili u i stočnoj Africi, ruski u bivšem Sovjetskom Savezu, engleski , francuski ili španski u raznim delovima sveta, ili srpskohrvatski - n a neformalnom nivou - u dojučerašnj oj Jugoslaviji). Ako se jednim jezikom služe pripadnici više naroda kao svoj im prvim jezikom, on je i njihov zajednički jezik. Ali jezici šire komu nikacije tipično se koriste u opštenj u između predstavnika ra zličitih jezika, ili različitih varijeteta istog jezika, a za takvu funkcij u dolaze u obzir razni tipovi varijeteta. Tako se naddi j alekatski govorni tip za komunikaciju na nekom dij alekatski razuđenom područj u naziva koine (po i menu takvog starogrčkog varijeteta). Još širem sporazumevanj u i zmeđu predstavnika ra70
JEZICI
zličitih jezika služi teritorijalno rasprostranjeni tip nazvan lin gua franca (po mešanom srednjovekovnom varijetetu sa osno
vom u franko-provansalskom dij alektu, kojim su se sporazume vali učesnici krstaških ratova). Ovde spadaj u i tzv. kontaktni jezici
-
mešani pomoćni jezici
bez sopstvenih govornika, izrazito svedeni u formi i ograničenih funkcija, npr. u trgovini na velikim pomorskim raskrsnicama, koj i se nazivaju i pidžini (možda prema kineskom izgovoru engleske reči business 'posao'). Pidžini mogu da budu i institucionalizovani, dobijanjem pisma i preuzimanjem nekih zvaničnih funkcija (kao tok pisin u Papui Novoj Gvineji). Oni mogu i da steknu sopstvene govornike, tako što ih kao matemje jezike usvajaju deca čiji su roditelji, pripadajući različitim jezicima, međusobno opštili na nji ma. U takvim slučajevima pidžini se upotpunjuju i prelaze u ka tegoriju kreola (naziv po analogij i sa mešanjem rasnih tipova). Kreoli su zapravo već potpuni jezici , koj i se od drugih prirodnih jezika razlikuju samo svojim neobičnim poreklom. Termin lingua franca koristi se, inače, i za " normalne" jezike šire komunikacij e u nekom regi onu (kao malopre pome nuti svahi li, ili malajski u Mal aj skom arhipelagu). On se nekada proteže i na jezike internacionalnog raspona u modernom svetu, ali ovima bolje pristaj e etiketa međunarodnih jezika (popularni naziv svetski jezici ipak je preteran, jer nijedan jezik nije raširen doslovno po celom svetu). Takvi jezici mahom su iz kategorije prirodnih j ezika koj i su uvel iko prešli granice s voj i h izvornih govornih zaj ednica (npr. engleski), ali se uz nj i h kao pomoćni donekle koriste i veštački ili p lanski jezici tipa esperanta. 71
RANKO B UGARSKI
U životu modernih država posebno važna uloga pripada kategoriji zvaničnog ili službenog jezika
-
onog koji ispunjava
službene funkcije na državnom nivou, bilo da je takvo njegovo mesto ozakonjeno ili da samo proističe iz ustaljene prakse. On se može zvati i državni jezik, naročito ako u datoj zemlj i postoj i samo jedan takav, ali se ovaj termin izbegava zbog nej asnog značenj a i nepoželj nih konotacij a. Iz primera koj i slede vide ćemo da mnoge države, naročito ako su federativnog tipa, na poreda priznaju i više zvaničnih j ezika, te da se u toj ulozi mogu naći kako domaći tako i " uvezeni " jezici (nametnuti ra nijom kolonizacij om). A već smo videli da se u tu svrhu po katkad oživlj avaj u jezici koj i su u govornom smislu već izumrli i l i su praktično na izdisaju (hebrej ski , odnosno irski) . Zvanični jezici često su podudarni sa nacionalnima, ali nije uvek tako. U Š vajcarskoj su nacionalni nemački, francuski, italij anski i romanš , a prva tn su uz to i zvanični . U Paragvaju su nacionalni jezici španski i gvarani , s tim što je samo španski zvanični jezik te zemlje. U Republici Irskoj irski je prvi a en gleski drugi zvanični jezik, ali status nacional nog jezika uživa s amo irski (iako se nj ime aktivno služi minimalan procenat sta novništva). Na malom ali entički i zrazito mešanom prostoru S i ngapura, gde je nešto teže govoriti o pojmu nacionalnog je zika, čak četiri jezika - kineski , engleski, malaj ski i tamilski - imaju zvaničan status, ali se prva dva ipak favorizuju . U
okviru izložene sociolingvističke tipologije pojedini idi
omi mogu, ra zume se, istovremeno da pripadaju većem broju tipova, zavisno od stanovišta . Tako, primera radi,
72
neki
pisani
JEZICI
jezik može u isti mah da funkcioniše i kao standardni, zvanični i nacionalni jezik. Isto tako, moguć je i prelazak iz jednog tipa i drugi , samo u nekim pravcima. Recimo, nepisani jezik dobija
pismo i prelazi u kategoriju pisanih ; vernakular standardizaci jom postaje standardni jezik (npr. srpskohrvatski) ; standardni jezik koj i vremenom izgubi govornike a sačuva kulturne fun kcije postaje klasični jezik, a ovaj može revitalizacijom opet da proradi kao standardni jezik (latinski, odnosno hebrej ski) ; ranije nezvaničan jezik biva proglašen zvaničnim; itd. Takođe smo već videl i da pidžin sticanjem sopstvenih govornika postaje kreol ; on može uz odgovarajuću obradu da pređe čak i u ka tegoriju standardnih jezika (bahasa, ili indonežanski standardni jezik, vodi poreklo od pidžina zvanog bazarski mal aj ski). S a pravno-političke strane, povezane i sa pitanjem službe ne upotrebe jezika, jezici se značaj no razlikuju i utoliko što mogu da funkcionišu kao većinski ili manjinski, pri čemu ovaj status ne određuje samo broj govornika nego i njihova društvena moć . Na svetskom planu, manje od 5% jezički h zajednica žive u zemlj i gde nj ihov maternj i jezik ima zvaničan status; neke od njih su male, kao zajednica islandskog sa 250.000 članova, a druge ogromne, kao kineska sa milij ardu . Č ak i u 1 2 zemalja Evropske unije, od ukupno 320 miliona građana njih 50 miliona govore neki m jezikom koji nije glavni ili zvanični jezik u zemlji gde žive. S a ovog gledišta, znači, 95 % jezičkih zajednica da našnjeg sveta pripada jezičkim manjinama jedne ili druge vrste. To, naravno, ne znači i isti procenat svetske populacije, ali ipak čini njenu većinu. Inače, pojmovi većinskog i manj inskog jezika
73
RANKO BUGARSKI
nekada su sasvim relativni, naročito ako se i ma u vidu samo broj govornika. U doskorašnjoj Jugoslavij i , sa većim brojem zvanični h jezika, srpskohrvatski je uz to bio i većinski jezik zemlje, al i bi se u s vetskim razmerima i on mogao svrstati u manj e jezike. A na Kosovu je albanski većinski jezik u nume ričkom a manj inski u pravnom smislu, dok je u Srbiji i Jugo slav ij i manjinski na oba načina; itd. Zanimlj iv je slučaj Belgije, čij a se oba glavna jezika, flamanski i francuski, sa različitih stanovišta mogu opisati i kao većinski i kao manjinski. Mnogi jezici imaj u većinski, nacionalni i zvanični status u svoj i m matičnim državama, dok se u drugim i često susednim zemlj ama javljaju kao manjinski jezici , gde mogu a ne moraju da budu i ozvaničeni (kao nemački, mađarski, albanski ili tur s ki ) . S vetski rašireni jezici služe u zvaničnoj komunikacij i ne samo u svojim matičnim državama nego, eventualno u nekoj kombinaciji sa domaćim jezicima, i u desetinama bivših kolo nij a a sada samostalnih država na razni m konti nentima, gde su u brojčanom smislu izrazito manj inski jezici . Tako je engleski danas jedini zvanični j ezik, ili jedan od zvaničnih jezika, u ne kih 45 država, francuski u 30, a španski i arapski u po 20; dok je u prva tri slučaj a ovo posledica klasične kolonizacije, arapski svoj u raširenost prevashodno duguje širenju islama. Pri tome ovim jezicima, kao nematernj im, u nekim od tih zemalj a govori značajan, a u drugim zanemarlj iv broj državlj ana. Posebnu kategoriju manj inskih j ezika čine migrantski je zici doseljeničkih populacij a u ekonomskoj emigracij i (kao tur
ski , grčki , srpskohrvatski i drugi u zapadnoevropski m zemlj a74
JEZICI
ma). Za razliku od priznatih jezika nacional nih manjina, oni na novoj teritorij i po pravilu nemaj u odgovarajuću institucionalnu zaštitu, iako se najčešće preduzimaju neke mere za nj ihovu za stupljenost u obrazovanju, medij i ma i drugim domenima j avnog života. Unutar svojih grupa, međutim, oni funkcionišu kao sva kodnevni jezici, upravo kao i jezici većinskog stanovništva za
svoj e govornike. Sa funkcional nog stanovišta relevantni su i ranije u ovoj knjizi navođeni poj movi prvog i drugog j ezika neke zajednice. Prvi jezik je najčešće i maternji jezik većine njenog stanov
ništva, dok je drugi ili nematernji jezik onaj koji u toj zaj ednici obavlj a dodatne sociol oški važne i institucionalizovane funkcije (npr. ruski za govornike drugih jezika širom doskorašnj eg Sov jetskog Saveza, ili zapadnoevropski jezici u bivšim kolonij ama). U nešto drukčijem značenj u, u zvanično višejezičnim liržavama jedan od nj ihovih j ezika može za predstavnike nekog drugog da funkcioniše kao drugi jezik (engleski za frankofone, a fran cuski za anglofone Kanađane, flamanski/holandski za Valonce a francuski za Flamance u Belgiji, ili srpskohrvatski la pred stavnike nacionalnih manjina u Jugoslaviji). Dodajmo na kraju da je sledeće od gore navedenih kate gorija Evropska unij a proglasila relevantnim za potrebe prou čavanja i unapređivanj a jezi čkog statusa pojedinih grupa na svo j oj teritorij i : regionalni, nacionalni, zajednički, standardni, zva nični, saobraćaj ni, svakodnevni, većinski, manj inski, rnigrantski, maternji, prvi, drugi jezik. Naš spisak uključio je j oš neke, kako bi se pružila što potpunija slika šarene lepeze sociolingvistički 75
RANKO B UGARSKI
određeni h kategorija jezičkih varijeteta koji funkcionišu u Evro pi, ali i u svim drugi m delovima sveta.
Jezici i države U ovom odeljku razmotrićemo neka pitanj a raspodele i funkcionisanj a jezika u društvu, uzimaj ući državnu zaj ednicu kao pogodan okvir za to. U zapadnom svetu dosta je ukorenjeno verovanj e da su bar moderne države u suštini jednojezične, da je to posebno povoljno ili čak prirodno stanje, a da je izrazita višejezičnost recidiv prošl osti, simptom nerazvijenosti i činilac inherentne nestabilnosti . Drugim rečima, smatra se da je jed nojezičnost po samoj prirodi stvari nekakva norma, da društvene zajednice u koj ima svi govore istim jezikom već s amim tim dobro funkcionišu i lakše napreduju. Nasuprot tome, kako se veruje, višejezičnost je odstupanje od tog idealnog obrasca, izaz vano sklopom raznih nasleđenih nepovoljnih okolnosti, koje za pravo treba prevazići . Ovakvo gledanje u duhovnom smislu je proisteklo iz uti caj ne evropske kultumoistorij ske matrice, romantičarske i na cionalističke provenijencije, koj a je postul irala jedinstvo i čisto tu nacije, države i j ezika. To shvatanje je uveliko materij alizo vano kroz tendencije asimilacije etno-j ezičkih manj i na, i pro šireno tokom kolonizacije drugih kontinenata od strane evrop s ki h naroda i nj ihovih jezika. Jednojezičnost je tako postala ra sprostranj en mehanizam državne uprave, ali i simbol ekonom skog prosperiteta i političke moći . Ovaj stereotip do danas je 76
JEZICI
zadržao svoju snagu, naročito u velikim evropskim državama kao i shodištima osvajačkih poduhvata (Velika Britanija, Fran cuska, Š panija, na drugi način i Nemačka) i u "evropeiziranim" državama u Severnoj i Južnoj Americi i Australij i . Međutim, on je u međuvremenu pustio koren i među upravljačkim elitama u kolonijalizovanim zemlj ama Azije i Afrike, koje su u svojoj težnj i za razvojem posle osamostaljenj a sledile takav način miš ljenja iako ih sopstvena tradicij a i lokalna stvarnost nisu na to upućivale. Naime, obični ljudi u svim tim multietničkim i mul tilingvalnim zemlj ama - a one su, ne zaboravimo, u većini odrasli su u jezičkom šarenilu i u višejezičnosti ne vide ništa neobično, nego je čak doživljavaju kao svojevrsno bogatstvo (upravo kao što se to kroz vekove često činilo i na evropskom prostoru, sve do poj ave nacionalnih država). Ako, dakle napusti mo pomenuti evropocentrični obrazac i u kadar uhvatimo globalnu situacij u, videćemo da višejezič nost nije nešto izuzetno, što bi postojalo samo kod manjeg broja zvanično višejezičnih zemalja (i nekih poj edinaca u njima), ne go sasvim normal na pojava koj a u planetarnim razmerima čak i preovlađuje. Masovnost ovog fenomena i njegove različite ma nifestacije pri tome su diktirale potrebu za proširivanjem i di ferenciranjem samog poj ma višejezičnosti daleko izvan ogra ničenih i uprošćenih popularnih predstava. Objektivan pregled ove problematike otkriva da višejezič nost sama po sebi nije bitan činilac društvenog napretka niti nazadovanj a, nego je presudno ono što se na institucionalnom planu učini u vezi s tim obeležjem društva. Višejezičnost je, 77
RANKO BUGARSKI
inače, nužno rasprostranjena već zbog samog broja i distribucije jezika u svetu uopšte i u pojedinim državama posebno. Ovome treba dodati migracije stanovništva u ratni m prilikama ili iz eko nomskih razloga, potom trgovinu, verske, kulturne i obrazovne potrebe. Među činioce koji podstiču višejezičnost treba uvrstiti i razvoj nacionalnih jezika s obzirom na njihove prednosti ali i ograničenja, uključivanje u svetske tokove putem učenja j ezika međunarodnog raspona, industrijalizaciju i urbanizaciju, poli tički federalizam, naučno-tehnološki razvoj i druge. Naročito su manje zajednice - premda ne samo one - upućene na višeje zičnost kao zalogu svog identiteta, ali i prosperiteta u procesima formiranja i transformisanja država. Za mnoge manjine, biti obrazovan značilo je - i znači - biti dvojezičan. Pojedinci čiji maternj i jezik nema zvaničan status u zemlji gde žive zapravo moraju da postanu dvojezični ili višejezični, i to ne u bilo kojim jezicima nego obavezno u kombinaciji sa nekim dominantnim zvanični m jezikom okoline. Suprotno od onoga što se često veruje, nije nimalo lako utvrditi koliko je jezika u upotrebi u nekoj zajednici u nekom datom trenutku. Ovo stoga što nije uvek unapred jasno šta treba računati kao jedan jezik, i šta kao jezik u upotrebi . O prvom pitanju već je dovoljno rečeno tokom našeg ranijeg razmatranja jezičkog identiteta. A što se tiče drugog, s amo ćemo da pitamo da l i je , primera radi, na nivou sociolingvističkog makro-profila neke državne zajednice relevantan podatak da se neki s asvim slabo zastupljeni jezici nekada koriste, u strogo privatne svrhe, u nekoliko porodica čiji su svi članovi dvojezični . Jasno je da
78
JEZICI
su odgovori na ovakva pitanja uvek donekle proizvoljni. Mi, međutim, nećemo moći da ul azimo u metodološke pojedinosti ove vrste, nego ćemo pribegavati nekim neminovnim pojedno stavljenjima. Imajući u vidu već rečeno, neće nas iznenaditi činjenica da jednojezičnost na državnom planu uopšte nije norma, već izuzetak - i to kranje redak. Pri tome, dakako, mislimo na fak tičko a ne na formalno priznato stanje . Naime, realno postojeća višejezičnost može se, kako smo već imali prilike da zapazimo, zvanično priznati i institucionalizovati ili pak prikrivati i poti skivati - zavisno od opšte i jezičke poli tike date države u odre đenom periodu . Usled toga dolazi do prividnog paradoksa da u zvanično vi šejezičnim zemljama po pravi lu ima manje dvo jezičnih pojedinaca nego u zvanično jednojezičnim državama. Ovo zato što zvanično višejezične države zapravo samo garan tuju upotrebu dvaju ili više jezika, a time i prava etno-jezičkih grupa u svom sastavu, ne promovišući pri tome i individualni bili ngvizam . S druge strane, države koje su ozvaničile jedno jezičnost često se oblikuju na etnički i jezički izrazito mešanim područji ma, sa vel i ki m brojem pojedinačno dvojezičnih govor nika u raznim kombinacijama. Države koje se o ovom pitanju formalno ne izjašnjavaju takođe automatski potpadaju pod ovu drugu kategoriju, kao jednojezične u jeziku većinskog naroda. Daćemo nekoliko primera raskoraka između proklamova ne i stvarne situacije. U Evropi su neke države (kao Belgija, Š vajcarska, Jugoslavija ili bivši Sovjetski Savez) zvanično više jezične, dok su druge (kao Francuska, Poljska, Bugarska ili Grč79
RANKO B UGARSKI
ka) formalno jednojezične, ali su u stvarnosti i one višejezične. Reč je, unekoliko, o nivou posmatranja. Gledano u makro-per spektivi, " iz aviona" , Francuska ili Š panij a mogu da del uj u kao jednoj ezične zemlje, kakvi ma se često i smatraju. Nešto bliži pogled već otkriva, u prvom slučaju, uz francuski još i oksi tanski (provansalski), katalonski , baskij ski, bretonski , flaman s ki , nemački, ital ij anski i korzikanski ; a u drugom, uz španski još i galicijski i ponovo katalonski i baskijski . A još neposred nije osmatranje sociolingvističkih mikrosredina, naročito većih urbani h aglomeracija u Francuskoj , registrovalo bi i prisustvo mnogih drugih, doseljeničkih jezika pretežno iz Evrope i se verne Afrike. Il i, slučaj Velike B ritanije, tradicionalno zemlje engleskog jezika, delimično obrubljene keltskim jezicima u po vlačenju. Ona je danas pravi Vavilon jer su u nju, doseljavanjem iz bivših kolonij a i migracijom evropske radne snage, dodatno uneti mnogobrojni afrički, indijski, dalekoi stočni, potom roman s ki , s lovenski i drugi j ezici - ukupno nj ih oko 100. Slično je, iako u nešto manjim razmerima, i sa drugim zemljama prijema ekonomske migracije. Iz ovih, kao i ranije datih primera, vidi mo da se višeje zičnost na državnom pl anu manifestuj e u bar tri nivoa, a dife rencirano s obzirom na lokalne pri like. U Evropi tipično i mamo najpre jedan nacionalni jezik ili više nj ih. Potom, više jezika naci onal nih ili bar jezičkih manjina, kao tradicional nih i storij ski h i " autohtonih" teritorij alnih grupacij a sa manj im ili većim pravima; ovakvih jezika može da bude i veliki broj , kao u Ju goslavij i , Rumuniji ili doskorašnjem Sovjetskom S avezu. A na
80
JEZICI
sve ovo i du, naročito u pomenutim zemljama masovne eko nomske imigracije (uključujući sada i prekookeanske zemlje Se verne Amerike i Australiju), jezici tzv. novih manjina - dete ritorijalizovanih alohtonih " migrantskih popul acija. Ti jezici " odskora unose veliku meru jezičke šarolikosti i na prethodno mahom monolingvalna područja. U Evropi se ovo odnosi , uz već poimence navedene države, i na Nemačku , Holandiju, Bel giju, skandinavske zemlje i Š vajcarsku. U ovoj poslednjoj, na primer, danas živi više govornika turskog nego domaćeg na cionalnog jezika romanša ! Ovakvo dograđivanje jezičkog mo zaika zemalja imigracije ima relativno trajan karakter, jer se doseljenički jezici mogu održati kao maternji bar u prve dve -tri generacije . U SAD , Kanadi i Australiji , opet, imamo p o jedan sloj domorodačkih jezika u povlačenj u, zatim domi nantni sloj en gleskog (u Kvebeku i francuskog), i najzad sloj novodoseljenih imigrantskih jezika, koji broji i do stoti nak njih. A u Africi južno od Sahare tipično nailazimo na troslojnu piramidu sači njenu od mnoštva lokalnih dijalekata i vernakul ara u osnovi, zatim od manjeg broja jezika šire regional ne komunikacije, tipa li ngua franca, i, na vrhu, od jednog ili dva nacionalna odnosno zvanična jezika. Drugde, kao u Indiji, ima i razuđenijih hije rarhija, kao što ćemo videti u nastavku. U svakom slučaju, vi še jezičnost je empirijska socioli ngvistička činjenica sveta u kome živimo i važan deo slike svakodnevnog života. Ovo opšte tvrđe nje vredi nezavisno od toga kako su gde regulisane sociološke i političke kategorije naroda, nacionalne manji ne ili narodnosti,
81
RANKO B UGARSKI
domorodačkih i doseljeničkih etničkih grupa itd. - kategorije koje se povećanom mobilnošću populacija i bržim promenama u modernim uslovima ionako rel ativizuju. Ako broj jezika na svetu podeli mo sa brojem danas po stojećih suverenih država, dobićemo prosečnu vrednost od nekih 25 jezika po državi . (Ovom proseku odgovarala je i bivša Ju goslavija, ako računamo i sasvim slabo zastupljene jezike od kojih su neki na izdisaju). Faktički jednojezičnih državnih tvo revina ima neznatan broj - svega nekoliko, uglavnom u Evropi. B ez većih rezervi ovde bi se jednojezični m mogli nazvati samo Island i Portugal , uz mi nijaturne države Lihtenštajn, Monako i S an Marino (ali su npr. Andora i Luksemburg već trojezični). Računa se da najviše država ima između l O i 50 jezika. Na drugom kraju su velike multilingvalne državne zajednice, naj češće stvorene n a teritorijama nekadašnjih imperija, odnosno kolonija. Tako se pri najstrožim kriterijumima brojanja na ukup noj evroazijskoj teritoriji bivšeg Sovjetskog Saveza govori oko 130, a u Indiji bar 1 70 jezika. Grubo zaokruženo, broj jezika u Indoneziji procenjuje se na 300, u Nigeriji na 400, a u Papui Novoj Gvineji i do 750. Vidimo, dakle, da su realno vtseJeztcne i bezmalo sve zemlje koje eksplicitno ili implicitno priznaju samo jedan zva nični jezik na svojim teritorijama - iako je od oko 200 država svega nekih 40 i službeno proglasilo svoju dvojezičnost ili više jezičnost. U pogledu procentualne zastupljenosti većinskog je zika, ako takav postoji , razlike su velike. Samo dve trećine svih država ima jedan jezik zajednički većini populacije. Od ovih, 82
JEZICI
u svega desetak slučajeva većinskim jezikom govori preko 90% stanovništva; to su, prema podacima koj i ne moraj u da budu uvek verodostojni, Island, Portugal , Nemačka, Austrij a, Japan Severna i Južna Koreja, Bangl adeš, Dominikanska Republ ika
1
Tunis. (Tu bi možda spadale i neke od zemalja za koje ne po stoji zvanična evidencija o upotrebi jezika, kakve su Grčka, Al banij a ili Polj ska) . Ovakvom odnosu su bliske, ali iz raznih ra zloga klasifikaciono problematične, Francuska, Velika Britanija, SAD i Kina. Pomenuti procenat znatnij e pada, ali je još uvek iznad 50%, u većini država (npr. bivša Jugoslavija i SSSR, Š pa nija, Maroko, Malezij a, Vijetnam). A u priličnom broju zemalja mnogo manje od polovi ne stanovništva govori zvaničnim jezi kom, ili jezicima (npr. Gana, Nigerij a, Tanzanija, Uganda, Se negal , Indij a, Indonezij a, Haiti) . Sa već navedenim izuzetkom Islanda i Portugala, o d ze malja koje se obično smatraju jezički " čistim" svaka ima i bar poneku jezičku manjinu, makar i malobrojnu. Tako Japan ima ainu, korejski i kineski kao manjinske jezike, a u Nemačkoj , pored autohtonih manjina kakve su danska i l i lužičkosrpska, danas nalazimo i mnoge doseljeničke jezike (turski, srpskohr vatski , italijanski, grčki, portugalski itd.). U ovom smislu biće poučno da se na trenutak zadržimo na jezičkoj situacij i SAD, kao službeno jednojezične zemlje ko ja je u stvarnosti izrazito višejezična. Pored engleskog na jednoj strani, i više desetina autohtonih indij anskih i eskimsko-aleut skih jezika na drugoj , tu su nove desetine jezika unetih irni gracij om iz svih delova sveta. Prema zvaničnim podacima iz 83
RANKO B UGARSKI
1976. godine, čak 28 miliona ili 13% svih državljana S AD pri javil o je neki maternji jezik koji nije bio engleski, pri čemu je 7% navelo i da taj jezik redovno upotrebljava. Nekima od tih jezika govorili su milioni Amerikanaca; prvih pet po brojnosti bili s u španski, italijanski , nemački, francuski i poljski , svaki sa preko mil ion govornika, a ukupno je bilo registrovano 27 jezika sa vi še od l 00.000 predstavnika ponaosob. A u jednom popisu iz 1980. godine više od l 0% stanovnika iznad 5 godina prijavilo je da im kućni jezik nije engleski; od toga je za skoro pol ovinu taj jezik bio španski . Ukupno uzev, izgleda da u SAD dugoročno ipak preo vlađuje tendencija postepenog prelaska na engleski, iako veoma različito u pojedinim jezičkim grupama. To bi govorilo da je zička asimilacija ipak teče, premda se famozni etnički " l onac za pretapanje" pokazao manje efikasnim nego što se očekivalo. Važan izuzetak od ovog smera kretanja je samo španski, koji raste velikom brzinom; po nekim podacima iz 1989. godine on je možda već prebacio cifru od 20 miliona govornika. O vo je izazvalo reakciju u vidu pokreta - dosta snažnog ali u perspek tivi verovatno neuspešno g - da se engleski proglasi jedinim zva ničnim jezikom ove zemlje. (Ona, inače, kao ni druge anglo saksonske zemlje, ni kada nije donela formal ne uredbe ove vrste: bez njih se uvek znalo ko je gazda u jezičkoj kući.) Poznato je da se jednim jezikom može služiti jedna nacija (ili druga etnička formacija) ili više njih, u istoj državi ili u različitim državama; i obrnuto, ista nacija može da kori sti ra zličite jezike. Ovo ukazuje na veliku složenost odnosa jezika 84
JEZICI
prema naciji i državi - do koje je, opet, došlo zbog činjenice da su jezičke, etničke i pol itičke granice kroz istoriju mahom izrastale na različite načine i retko su kad podudarne. Potpuna podudarnost između jezika i države u čistom vidu - tako da ogromna većina svih govornika jednog jezika živi u jednoj dr žavi, a da ova nema drugih jezi ka osim možda brojčano bez načajnih manjina - sasvim je izuzetna. Prema nekim analizama, ovo bi moglo da važi samo za Island, Maltu, Japan, Tajl and i M algašku Republ iku, a uz veće rezerve eventualno još za Ma đarsku i Tursku. Neuporedivo je češći raskorak, veoma često sasvim drastičan. U Francuskoj su, na primer, jezičke i državne granice nepodudarne uglavnom po rubovima, što daje uti sak nedovoljno izoštrene sl ike (kao kada se vidi dvostruko" ). Al i " odstupanje je znatno veće već u susednoj Belgiji, koja kao država postoji od 1830. godine, dok je po sredini preseca germansko-ro manska jezička granica stara 1.000 godina. Ista granica ide i kroz Š vajcarsku. A stvari su, dakako, još mnogo komplikovanije u zem ljama tzv. Trećeg sveta, što smo već i mali prilike da zapazimo.
Manifestacije društvene višejezičnosti Najopštije govoreći , višejezičnost se i spoljava na društve nom i na pojedinačnom pl anu. U nauci se ova razlika obično terminologizuje kao opozicija između socijetalnog i individual nog bilingvivna, pa ćemo se i mi u daljem izlaganju služiti ovim terminima. (Za razliku od socijalnog" , što se odnosi na " društvene fenomene uopšte, " socijetalno" upućuje na neku od ređenu društvenu zajednicu) . Kada se na socijetalnom planu go85
RANKO BUGARS KI
vori o višejezičnosti , taj pojam uglavnom ima široko i neutralno značenje ( "upotreba više od jednog jezi ka u nekom društvu " ) , n e govoreći ništa o funkcionalnoj raspodeli tih jezika. Ako se pak žel i naglasiti postoj anje takve distri bucije pri kojoj se j edan jezik ili varijetet upotrebljava za određene funkcije a drugi za neke druge funkcije, to se ističe posebni m terminom diglosija, odnosno triglosija ili poliglosija kada je potrebno takvo preci ziranj e . (Etimološki, reči bilingvizam i diglosija obe znače 'dvo jezičnost' , ali je prva sačinjena od latinskih a druga od grčkih elemenata, sa navedenom specij alizacijom značenja.) U užem smislu, diglosija označava funkcionalni rascep pri kome se jedan varijetet nekog jezika koristi za tzv. više funkcije (administracija, kultura, više školstvo), a drugi varijetet istog jezika za tzv. niže funkcije (neformalna svakodnevna komunikacija). Ta kav odnos postoji, na primer, između dva varijeteta novogrčkog (katarevusa i dimotiki), savremene verzije klasičnog arapskog i različitih arapskih govornih dijalekata u pojedinim arapskim zem ljama, ili standardnog nemačkog i nemačkog dijalekta u Š vajcar skoj . U širem smislu, o diglosiji se govori i kada su različiti jezici (a ne samo njihovi varijeteti) raspoređeni po funkcijama, neretko u lepezi - karakterističnoj za poliglosiju - koja se ne može svesti na prostu opoziciju "višeg" i " nižeg" . Ima, tako, zemalja u kojima se jedan jezik ili varijetet koristi u porodici, drugi za govornu komunikaciju na poslu, treći u obrazovne ili administrativne svrhe, četvrti možda za verske obrede, i slično. Veoma često opšta višejezičnost u nekoj državi sadrži kom ponente diglosije. Tako je mala kneževina Luksemburg suštinski 86
JEZICI
trojezična, ali uz izvesnu specij alizaciju po funkcijama. Tamo se, primera radi, može desiti da se u nekoj parnici svedoči na luksemburškom dij alektu nemačkog kao osnovnom govornom varijetetu stanovništva, da se rasprava među advokatima vodi na francuskom kao jeziku prestiža, a da se presuda formuliše na standardnom nemačkom kao poslovnom jeziku! U Tunisu se bilingvizam između arapskog i francuskog kombinuje sa već pomenutom diglosijom unutar arapskog. Do složenog ukrštanja ovih odnosa može doći i u sasvim malim zajednicama. U se verozapadnoj Istri većina italijanskog etničkog stanovni štva je dvojezična sa italijanskim i slovenačkim, ali još uz dvostruku diglosiju (standardni i lokalni dijalekatski varijeteti obaju jezika). Š to se tiče odnosa između socijetalnog i individualnog bi lingvizma, tu ima više mogućnosti koje se mogu svesti na tri osnovna slučaja, šematski prikazana na Slici 7.
II
m
--�JezikA � JezikB Slika 7.
87
RANKO B UGARSKI
Kod tipa I, u državi zajedno žive dve monolingvalne gru pe, sa samo manjim brojem bilingvalnih pojedinaca preko kojih se ostvaruje kontakt između nj ih; to je, dakle, dvostruki mono lingvizam (primeri : Belgija, Kanada, Š vajcarska, bivš a Čeho slovačka) . Bilingvalnih pojedinaca ima, na primer, u Belgiji i Kanadi svega 13-16%, a one su zvanično dvojezične zemlje. Kod tipa II, pripadnici obej u grupa su i pojedinačno u većini bilingvalni, što je dvosmerni ili simetrični bilingvizam (primeri : Tanzanija, Paragvaj , delovi Indije, gde se individualni bili ngvizam penje i do 90% stanovni štva) . Kod tipa III, jedna grupa je dvojezična (po pravilu man j inska) a druga jednojezična (većinska) . To je jednosmerni ili asimetrični bilingvizam (primeri : jezici nacionalnih manjina i
većinskih naroda u Jugoslavij i i širom Evrope, jezici domoro dačkih i doselj eničkih populacij a prema vel ikim nacionalnim jezicima na drugim kontinenti ma) . Često su bilingvalni skoro svi pripadnici manj inskog, a eventualno samo neki govornici većinskog jezika. No u bilo kom slučaju, socijetalnog bilingviz ma zapravo i nema bez neke mere i ndividualnog bilingvizma. Ovo je, dakako, samo teorijska šema; sam život je kom plikovaniji, jer obično nalazimo u i stoj državi više od dve grupe i dva jezika - kako se delimično može videti i iz datih primera. Ipak ta tipologija može da pomogne u percipiranj u složenih odnosa između socijetalnog i individualnog bilingvizma. A čega sve ima " na terenu " , to možemo da ilustrujemo primerima grada M adine u Gani, gde je u kontaktu preko 80 jezika, pri čemu 88
JEZICI
većina stanovnika govori bar po tri , ili pograničnog područja Brazila i Kolumbije, gde svega 10.000 lj udi govori oko 25 je zika, a većina pojedinaca dva ili tri . Istovremeno, ovakvo posmatranj e unosi korekcij e u pre thodno izloženu sliku višejezičnosti pojedi nih zemalj a. Uz sve što j e rečeno o veoma izraženom socijetalnom bilingvizmu u SAD, sada možemo dodati da j e tamo ogromna većina stanov ništva pojedi načno ipak jednojezična, sa svega nekih 6% ak tivnih " svakodnevnih " bilingvala. (Ovde je relevantna razlika između iskazivanja o maternjem jeziku i o redovnoj upotrebi jezika, implicitna u ranije datim statističkim podaci ma, uz do datnu napomenu da u SAD ima možda l% " neengleskih " mo nolingvala) . Sa stanovišta individualnog bilingvizma, dakle, ova zemlja se može legitimno videti i kao suštinski j ednojezična, što ipak samo unekoliko opravdava uobičajena shvatanj a. Skra ćeno se može reći da je tu u opticaj u mnogo j ezika ali između srazmerno malog procenta stanovnika - za razliku od Paragvaja, na primer, gde su samo dva j ezika al i ih deli velik procenat državlj ana. Sa upravo izloženom problematikom u vezi je i razlika između teritorijalnog i personalnog principa u institucionaliza ciji bilingvizma na državnom nivou. Prvi princip podrazumeva teritorijalnu razdvojenost, gde svaki jezik ima sva prava na svom zemlj i štu, što odgovara zemlj ama pomenutim uz tip I (a koj ima se sa ovog stanovišta uglavnom može dodati i dosko rašnj a Jugoslavija). Drugi princip predviđa ravnopravnu upo trebu svakog jezika bilo gde u zemlji, odnosno na području 89
RANKO BUGARSKI
njegovog važenj a. On je teže ostvariv i ređe zastupljen - u Juž noj Africi važi za belce koj i govore bilo afrikans bilo engleski, a u Kanadi , inače teritorijalno ustrojenoj , prihvaćen je samo na federalnom nivou uprave. Slične kombinacije jednog principa na nižim a drugog na višim administrativnim instancama nal a zimo u Finskoj i Jugoslavij i . Najzad, u pogledu traj nosti bi lingvizam može d a s e ispolj i kao stabilan (što odgovara etničkom i kulturnom pluralizmu) ili pak prelazan (što vodi asimilaciji manjinske grupe u većin sku ) . Stabilnost je mahom obeležje tipa I, donekle i tipa II, dok prelaznost označava međufazu između monolingvizma u jednom i potom u drugom jeziku, i česta je kod bilingvalnog segmenta u tipu III . Tada, naime, manjina polazi od svog ma ternjeg jezika, potom vremenom postaje bilingvalna radi pro speriteta u većoj zaj ednici, da bi na kraju sasvim prešla na do minantni jezik većine (v. Sliku 2 u 1. pogl avlju). U SAD, na primer, većina jezičkih manj ina ispolj ava ovu vrstu bilingvizma, kao i u Australiji i Kanadi (u ovoj drugoj sa izuzetkom insti tucional no zaštićenog francuskog, naročito u Kvebeku) .
Društvena kontrola višejezičnosti Jezički kontakti u uslovima višejezičnosti često prerastaju u jezičke konflikte - sukobe pri kojima j ezik postaje važan s i m bol različitih etničkih, političkih, socijal nih, ekonomskih, admi nistrativnih i drugih pripadnosti i i nteresa. Tu deluju različiti činioci : etnički identitet, nacionalna i politička afirmacij a, kao 90
JEZICI
i napetosti u odnosima između autohtonih i doseljenih, većin skih i manjinskih, urbanih i ruralnih, bogatih i siromašnih po pulacija. Pri tome se društvena nejednakost ispoljava i kao je zička neravnopravnost, u kontekstu višejezičnosti, širenja ili uz micanja jezika i srodnih pojava, a na osetljivom područj u je zičkih prava aktuelizuj u se i pitanj a širih građanskih, nacional
nih i ljudski h prava. Konfliktne pojave ove vrste poznate su širom sveta, a posebno izrazite, pa i dramatične oblike povre meno su dobij ale u Indij i , Kanadi, Belgij i , Jugoslaviji i drugde. Otuda ima mnogo pitanja u vezi s jezičkom praksom, po sebno u višejezičnim zajednicama, koj a treba sistematski i ra cionalno rešavati na i nstitucionalnom nivou. Ovaj kompleks problema, koj i dodatno obuhvata i one razmotrene ili nagovešte ne na drugim mesti ma u ovoj knjizi, ide u domen jezičke po litike i pl aniranja jezika. Jezička politika je politika jednog druš tva u oblasti jezičke komuni kacije - to jest, skup stavova, prin cipa i odluka koj i odražava odnos tog društva prema sopstve nom verbalnom repertoaru i komunikacij skom potencij alu. Je zička pol itika u ovom smislu je po svojoj prirodi prevashodno u nadležnosti političkog odlučivanja, dakako u saradnji sa struč nj acima za jezičku, pravnu i sociološku problematiku. Plani ranje jezika jeste skup konkretnih mera koje se u okviru prih
vaćene jezičke politike preduzimaj u u cilju usmeravanja jezičkog razvoj a, odnosno delovanja na jezike kako bi se oni u što većoj meri osposobili za obavljanje svojih funkcij a u komunikaciji i stvaralaštvu članova zajednice. Planiranje jezika je otuda više u kompetenciji samih jezičkih stručnjaka.
91
RANKO BUGARSKI
Među važne zadatke jezičke politike ide određivanje koji će od zastupljenih jezika dobiti status nacionalnih, odnosno zva ničnih, te kako će biti obezbeđivana prava predstavnika ma nj inskih j ezika. Neka od ovih pitanj a mogu se, u skladu sa tra dicijom i sa opštom politikom određene zemlje, manje-više pre pustiti praktičnoj samoregulaciji uz i zvesne lokalne ili profe sionalne inicijative (tipično npr. za zemlje engleskog jezika, gde, kako smo videli, ne postoji kategorij a zvaničnog jezika).
A mogu se i normativno uređivati putem ustavno-pravnog re gulis anja (najpodrobnije razrađenog, na svim stepenima admi nistracije, u zemljama kao što su Belgij a, Švajcarska i Kanada). Prema jednom kanadskom istraživanju iz 1976. godine, od 147 suverenih država čiji su ustavni dokumenti pregledani,
110 ih je imalo i odredbe koje se tiču jezika (uključujući 18 od 22 federalne države). Te odredbe uglavnom su se odnosile s amo na službenu upotrebu jednog ili više jezika. U redim slu čajevima, među kojima su malopre pomenute razvijene višeje zične zemlje Zapada, predmet dodatnog zakonskog reguli sanja je i neslužbena ali j avna upotreba jezika na područjima rada, trgovine, poslova, komunikacija i kulture.
U zemljama
u
koj ima dominira j edna etnička nacija, status
zvaničnog jezika po pravilu pripada s amo njenom jeziku, dok se manjim jezicima mogu garantovati određena prava. (Izuzetak je Finska, koj a je zvanično dvojezična zbog samo 6% pripad nika švedske manj ine, koja tu ima i svoj sopstveni univerzitet). Kada nije takav slučaj, zvaničan status može da ima više j ezika: dva (Čehoslovačka, Belgij a, Irska, Kanada, Kamerun itd.), tri
92
JEZICI
(kao Švajcarska), četiri (kao Singapur) ili još više (kao Jugo slavij a, SSSR, Indij a). U ovom potonjem slučaju neretko nala zimo hijerarhij sku organizaciju različitih stepena službene i j av ne upotrebe jezika. U Nigeriji, na primer, engleski služi kao glavni jezik opštenacionalne i naročito internacionalne komu nikacije, dok u unutrašnjem međuetničkom opštenju funkcio nišu rašireniji domaći jezici hao hausa, igbo i j oruba. U istočnoj Africi (Tanzanij a, Kenija, Uganda) u ovom drugom sloju do minira svahili. U svim pomenutim afričkim zemljama postoji i širok donji sloj etničkih jezika, mahom bez ozvaničenog statusa. Ovakva slojevitost j oš je izraženij a u Indiji. Tu nalazimo hindi i engleski kao zvanične jezike na saveznom nivou (pri čemu ovaj drugi zvanično funkcioniše j oš i na nivou nekih od država-članica Indij ske unije). Potom dolazi čak 14 domaćih jezika kao zvaničnih u pojedinim državama, zatim još više većih ali nezvaničnih jezika koji su ipak u određenom smislu priznati u j avnoj komunikaciji, i naj zad nepregledno mnoštvo sitnijih etničkih jezika i varijeteta bez ikakvog j avnog statusa. Osobena hijerarhij a službene upotrebe jezika postoji i u Jugoslaviji, kako ćemo videti u narednom odelj ku ove knjige. Što se pak tiče nacionalnih i jezičkih manjina, njihova jezička prava u svetskim razmerima variraju od veoma velikih (Finska, Jugoslavij a) do sasvim ograničenih ili nikakvih (Francuska, Grčka, Albanija, Bugarska). U okviru planiranj a jezika vodi se briga o izradi i reformi sistema pisanj a za pojedine jezike, njihovoj standardizaciji i funkcionalnom osposobljavanju, izgrađivanju stručnih termino-
93
RANKO B UGARSKI
logij a i drugom. Neka od važnih pitanj a iz domena jezičke po litike i planiranja jezika imaju i svoje naglašeno internacionalne aspekte, posebno s obzirom na aktuelni razvoj komunikacija, nauke i tehnologije, kao i povezivanje kroz rad međunarodnih organizacija, poslovnih firmi i drugih ustanova. Tu spadaju, pri mera radi, internacional na standardizacij a naučnih i stručnih ter minologija, čiji rad obj edinjuju razni svetski centri i komisij e, i obezbeđivanje reprezentativne a optimalne komunikacije u te lima kao što su Organizacij a ujedinjenih nacija, Evropska unij a, Svetska zdravstvena organizacija, UNESKO i mnoga druga. U njihovom delovanju, u koje je uključen veći broj jezika, veoma je aktuel an problem prevođenj a, koje je i inače - uz učenje drugih j ezika - od davnina jedan od glavnih načina prevazi laženj a jezičke raznolikosti. Ujedinjene nacije, na primer, u s vom radu priznaju 6 zvaničnih jezika (engleski, španski, ruski, francuski, kineski i arapski). A Evropska unija operiše čak sa l l jezika svojih zemalja-članica (engleski, francuski, nemački,
španski, portugalski, italij anski, holandski, danski, švedski, fin ski i grčki) - što ukupno daje 1 1 0 prevodilačkih parova! Ali ima još dosta jezika koji mogu da budu od značaj a u međunarodnoj komunikaciji. Američko ministarstvo obrazo vanj a obj avilo je 1 985. godine spisak od 1 69 jezika koj e je ocenil o kao "kritične " u smislu da njihovo poznavanje može da unapredi značaj na naučna istraživanja ili - sa američkog sta novišta - nacionalne interese u ekonomij i ili bezbednosti (među njima su i srpskohrvatski, slovenački i makedonski). Ovaj po datak ima samo uslovnu vrednost, jer bi spisak svakako u ne-
94
JEZICI
čemu bio drukčij i da su ga sastavlj ali, reci mo, Rusi. Ipak, može se bar grubo uzeti da između 150 i 200 jezika (ovako ili onako, koji više koj i manje) može da pretenduj e na neki udeo u me đunarodnoj razmeni. Što bi onda značilo da domašaj svih preo stalih jezika praktično ni u čemu ne ide dalje od njihovih lokalnih zajednica: odista porazan bilans za 97% svih jezika sveta! Kao što j e poznato, u poslovima oko terminologiJ i pre vođenja danas pomaže moćna elektronska tehnologij a. I kad nju pominjemo, dodaj mo da se, generalno govoreći, smanjuje raspon tolerancije jezičke raznolikosti idući od ranij1h perioda i primitivnih zajednica ka savremenom tehnološkom dobu. Nai me, nepismena društva lako tolerišu male i veoma različite je zike i dijalekte. Pismene zajednice, posebno počev od izuma štampe, favorizuj u standardizovane j ezike sa malo diJalekatskih varijacija. Elektronski mediji tipa radij a i televizije poJstiču ve će jezike uz nivelaciju njihovih unutrašnjih razlika. Ndj zad, pri rodi računara najbolje odgovara jedan veliki jezik ih vrlo malo takvih. Sve ovo ne treba, dakako, apsolutizovati mti iz toga izvl ačiti prenagljene zaključke, ali se naznačena opšta tenden cij a ipak dosta j asno ocrtava, pa pri svakom ozbiljniJem dugo ročnom planiranju jezičkog razvoj a u modernim uslovima treba uzimati u obzir i njene implikacije. Možemo da zaključimo da jezička politika i planiranje je zika, na nacionalnom i internacionalnom planu, slute kao svo jevrstan regulator višejezičnosti, omogućujući da do j ačeg izra žaj a dođu njene nesumnjive prednosti, a da se njeni negativni aspekti drže pod kontrolom. Bez takvih društvenih intervencija
95
RANKO B UGARSKI
verovatniji bi bio obrnut smer daljeg razvoj a događaja, kako
u
pojedinim višejezičnim zemlj ama tako i u svetu u celini.
Jezici
u
bivšoj Jugoslaviji
U završnom odeljku ovog poglavlj a, u vidu svojevrsnog ilustrativnog dodatka, izložićemo s kicu jezičke situacije u do jučerašnjoj Jugoslavij i, verujući da će ovakav sažet ali višestran prikaz biti zanimljiv čitaocu ove knj ige. Ići ćemo redom koj im su pojedine teme razmatrane u celom prethodnom tekstu, s tim što ćemo taj sled povremeno dopunj avati i nekim aspektima koji u našem opštem pregledu, čiji su predmet bar potencij alno bili svi jezici sveta, nisu mogli da budu dota�uti. Pod Jugoslavijom ćemo podrazumevati - kao što smo to činili i ranije u ovoj knjizi - državu koja j e na ovim prostorima postoj ala do raspada tokom 1991. godine. Jedino tako može se dati jedna koherentna sociolingvistička slika. Iako ova slika u mnogo čemu već pripada prošlosti, ni zbivanj a u sadašnjosti ni stanje koje će se uspostaviti u budućnosti neće moći da se shva te bez razumevanja podloge koja j e u nj oj oslikana. (Šira oba veštenja o sociolingvističkom profilu SFRJ mogu se naći u ra dovima Dubravka Škiljana i Augusta Kovačeca navedeni m u B ibliografiji, koji su bili od posebne koristi i pri izradi ovog prikaza). Skup svih jezika koji se govore u ovako shvaćenoj Jugoslavij i nazivaćemo jezicima Jugoslavij e ili jugoslovenskim jezicima, isključivo iz praktičnih razloga, iako za većinu nj ih ovo nije matična zemlja.
96
JEZICI
Koliko se jezika govorilo u toj Jugoslaviji? Nekome se može činiti da je bar ovaj podatak poznat i nesporan, ali ipak nije tako: teškoće prebrojavanja sa kojima smo se suočili već u l. poglavlju delimično važe i ovde, pa opet zavisi šta se sve računa. Ako brojimo samo standardne jezike, njih ima 14, ali ako uključimo i nestandardizovane govorne idiome ovaj broj se skoro udvostručuje. Maksimalan broj jezika u Jugoslaviji, autohtonih u tom smislu što su zastupljeni na ovoj teritoriji bar oko sto godina, makar i sa sasvim malim brojem predstavnika, mogao bi da bude 27. Ova cifra svakako će mnoge da iznenadi, koliko god im inače bila bliska predstava o Jugoslaviji kao zem lji mnogih jezika. U Tabeli 3 dat je spisak prvih 15 j ezika, rangiranih prema zaokruženom broju govornika po popisu sta novništva iz 1981. godine. (U trenutku dok ovo pišemo popis za 199 1. godinu je obavljen, ali konačni rezultati još nisu ob javljeni.) Tabela 3.
l . srpskohrvatski ... 16,400.000
9. slovački ....... .. . 74.000
2. slovenački ........... 1,760.000
10. rumu nski ........... 60.000
3. albanski ...............1,750.000
l l. bugarski... ....... .. 37.000
4. makedonski . . . . . . . . . 1,370.000
12. rusinski.............. 19.000
5. mađarski .................410.000
13. italijanski ....... .. 19.000
6. romski ............ . .....140.000
14. češki .................. 16.000
7. vlaški ........... ..........135.000
15. ukrajinski ............ 7.000
.
.
.
8. turski . ........... .... ..... 82.000 .
.
.
97
. .
.
.
.
RANKO BUGARSKI
Jezici još manji od ukrajinskog, čiji je broj govornika po pravilu teško a nekad i nemoguće utvrditi, mogu se grubo po deliti u tri grupe, rangirani opadajućim redom unutar svake od njih, kako sledi. l
-
između nekoliko hiljada i jedne hiljade: nemački, ruski, poljski, grčki, juručki, meglenorumunski, istrorumunski.
2
-
između nekoliko stotina i jedne stotine: arbanaški, čerke ski, istroromanski.
3
-
između nekoliko desetina i nekoliko pojedinaca: jermen ski, jevrejskošpanski/ladino, jevrejskonemački/jidiš. Idiomi u ovoj poslednjoj kategoriji već su sasvim na iz
disaju, a poslednji navedeni praktično je iščezao i možda ga ne bi trebalo više ni računati. Dati brojevi govornika odnose se na izjašnjenja o mater njem jeziku prilikom popisa. Međutim, neki od ovih jezika, a naročito jezici jugoslovenskih naroda, koriste se u većem broju i kao drugi jezici. Srpskohrvatski, koji je maternji jezik blizu
75% ukupne ondašnje jugoslovenske populacije, i u tom po gledu daleko prednjači na spisku, usvajaju kao nematernji jezik mnogi u preostaloj četvrtini, bilo formalno ili neformalno. Slič no tome, !talijani i Mađari u Sloveniji po pravilu govore i slo venački, dok se Albanci često dodatno služe srpskohrvatskim na Kosovu a makedonskim u Makedoniji. Ima i nešto dvosmer nog bilingvizma, kada pripadnici većinskih jezika takođe usva j aju manjinske jezike grupa sa kojima žive
u
etno-jezički me
šanim zajednicama. Uopšte uzev, što se ide niže na listi jezika
98
JEZICI
sve je viši procenat bilingvizma (pa i trilingvizma) među nji hovim govornicima, da bi kod predstavnika brojčano naj slabijih jezika, bez izuzetka bar dvojezičnih, i sam pojam maternjeg jezika izgubio svoje uobičajeno značenje. U ovim slučaj evima, ali i nekim drugim, uz bilingvizam se može naći i izrazita di glosij a. U vezi sa brojčanom snagom može se govoriti i o vital
nosti, shvaćenoj dij ahronijski ili sinhronij ski. Dijahronijski, upoređivanjem broj a govornika od jednog popisa do drugog, utvrdili bismo da neki jezici stabil no rastu (uglavnom naj veći), da drugi održavaju osnovnu ravnotežu, dok treći neprekidno gu be govornike (gotovo svi manj inski jezici, ali neravnomerno). A sinhronijski, kao jedna mera vitalnosti mogao bi da posluži odnos veličine jezičke zajednice, definisane kao skup svih go vornika datog jezika u Jugoslaviji, prema veličini etničke za jednice asocirane s tim jezikom. Ove dve velične ugl avnom su približno podudarne, ali ima i značaj nih odstupanja. Tako su
1981. godine neki jezici (i talij anski, rumunski, makedonski, bu garski, albanski) imali više prijavlj enih govornika nego što je bilo deklarisanih pripadnika odgovarajućih etničkih kolektiva. Srpskohrvatski (računajući sve narode koji njime govore kao maternjim) i slovenački iskazali su poklapanje pomenutih vred nosti, dok su svi drugi jezici za koje postoje podaci imali manje govornika u poređenju sa brojem članova odgovarajućih etnič kih zajednica. Posebno nisko na ovoj listi stoji ukrajinski, sa
7.000 govornika prema 12.000 deklaris anih Ukraj inaca. (Ovde nismo uzeli u obzir nestandardizovani vlaški i samo delimično
99
RANKO BUGARSKI
standardizovani romski, koji predstavljaju dve krajnosti: govor nici vl aškog višestruko premašuju izj ašnjene Vlahe, dok govor nika romskog ima bar tri puta manje od procenjenog - iako
u
popisu drukčije iskazanog - broj a etničkih Roma.) Opštije uzev, raskorak između iskaza o jeziku
1
onog o
nacionalnoj pripadnosti srazmerno je značajan: znatno iznad
500.000 stanovnika doskorašnje Jugoslavije ne govori mater njim jezikom koji bi se očekivao na osnovu njihove nacionalne pripadnosti. Na svoj način, ovaj podatak govori i o složenosti odnosa između jezika i nacije. A sa ovde razmatranog gledišta, vitalniji su jezici koji brojčano nadrastaj u svoje etničke zajed nice, a manje vitalni su oni kod kojih je obrnuto. Za ove potonje može se, bar teorijski, pretpostaviti brži tempo gašenj a usled ubrzane asimilacije. Sa genetskog stanovišta, jezici Jugoslavije mogu se pode liti na slovenske, neslovenske indoevropske, i neindoevropske. Zastupljeni slovenski jezici dele se na južnoslovenske (srpsko hrvatski, slovenački, makedonski, bugarski), zapadnoslovenske (češki, slovački, rusinski, polj ski) i istočnoslovenske (ukrajinski, ruski). Od romanskih jezika nalazimo različite rumunske dij a lekte (dakorumunski, kome odgovara i standardni rumunski, vlaški ili arumunski, meglenorumunski i istrorumunski), potom italij anski i, sasvim marginalno, istroromanski i jevrej skošpan ski. Od germanske grupe, nemački i neki eventualni ostatak jevrej skonemačkog. Druge indoevropske ogranke predstavlj aju albanski (uz malo ostrvo arbanaškog dij alekta), grčki, romski 1,
marginalno, jermenski. Od neindoevropskih porodica zastu-
1 00
JeZICI
pljene su uralska (ugro-finska grana: mađarski), altajska (tur kička grana: turski, juručki) i, ponovo marginal no, kavkaska (čerkeski) . Unutar pojedinih jezika postoje različiti stepeni dijalekat skog diferenciranja. Ono je izrazitije kod većih jezika koj i zah vataju šire teritorije (naročito srpskohrvatskog) a mnogo manje, ili odsutno, kod sasvim malih jezika koj i preživljavaju u enkla vama. Genetski različiti, jezici Jugoslavije su međusobno bli ski ili udaljeni i u tipološkom pogledu. Takva bliskost najveća je unutar slovenske grupe, ali se distanca j avlja kada je reč o uda lj enijim indoevropskim i neindoevropskim jezicima (kakvi su albanski ili romski, odnosno mađarski ili turski). Ali i unutar jednog jezika, kakav je slučaj sa srpskohrvatskim, može se naići na sasvim izuzetan raspon tipoloških varijacija između pojedi nih dijalekata - recimo, u prozodijskim ili padežnim sistemima. Uzeti zajedno, genetski i tipološki činioci uveliko odre đuj u stepen uzajamne razumljivosti. Uz neke izuzetke, predstav nici različitih dijalekata istog jezika mogu međusobno da opšte, manje-više uspešno, čak i bez pribegavanj a standardnom vari jetetu ako takav postoji i ako im je dostupan. Ovo je utoliko lakše što je ostalo malo " dstih" dijalekata i što se govorna obeležja danas mnogo l akše šire preko tzv. dijalekatskih grani ca. Međutim , važnij a od ovoga j e činjenica da je takva polu komunikacija, kako je rečeno u l. poglavlju, u značajnoj meri moguća bar između govornika južnoslovenskih jezika. S druge 101
RANKO BUGARSKI
strane, razumljivosti nema kada je reč o naj većim jezicima ma njina (albanskom, mađarskom, turskom, romskom), ni unutar ove kategorije ni prema južnoslovenskim jezicima. U takvim ·slučajevima komunikacij a u Jugoslaviji u potpunosti zavi si od poznavanj a sagovornikovog jezika ili pak od zajedničkog znanj a nekog trećeg jezika. S ada prelazimo na prostorne odnose, uz osvrt i na neke nj ihove prateće pojave. Geolingvistički, srpskohrvatski zauzima široko centralno područje Jugoslavije, dok ga drugi jezici ma nje-više okružuju ili obrazuju enklave na nj egovoj teritorij i . A geopolitički, na jednoj strani su srpskohrvatski, slovenački i ma
kedonski kao u punoj meri domaći jezici , odnosno jezici j ugo slovenskih naroda, dok su u odnosu prema njima svi preostali jezici u pograničnom položaj u ili u situaciji dij aspore. Drugim rečima, italij anski , mađarski, rumunski, bugarski i albanski u suštini obrazuj u krug rubnih područja duž j ugoslovenskih gra nica, prelivajući se preko njih i tako stvaraj ući kontakt sa ma ticom svojih govornika u susednim državama, dok drugi jezici (kao češki, slovački, ukrajinski, turski) ostaj u izvan takvog kon takta. Donekle poseban slučaj predstavlj aj u jezici kao romski, vlaški i rusi nski, za koj e se ne može (ili ne može više) reći da imaj u neku određenu matičnu zemlj u izvan Jugoslavije. Sa ovim je povezano pitanje relativne kompaktnosti, od nosno difuznosti jezičkih zajednica. Dok u većini slučajeva go vornici jednog jezika žive na kontinuiranoj teritorij i , eventualno obrazujući dodatne " džepove " drugde, romski i vlaški su rasuti po širim prostorima jer su njima, bar prvobitno, govorile pre102
JEZICI
težno nomadske popul acije. Difuzni su ranije bili i idiomi raznih jevrej skih zajednica, sada u procesu gašenj a. Difuznost je još uvek karakteristična za malobroj ne govornike jezika kao što su ruski, poljski , nemački i grčki, danas uglavnom raštrkane po različitim urbanim sredinama. Geografsko susedstva i ovde dovodi do kontakata, inter ferencije, pozajmlj ivanja i srodnih poj ava. Tu postoje varij acije koje zavi se, s jedne strane, od genetske i tipološke bl iskosti ili udaljenosti jezika u kontaktu, a s druge strane, od veličine i statusa njihovih entičkih zajednica. Kontakti su po pravilu in tenzivniji, a interferencij a i pozaj mljivanj e obuhvatniji, u slučaju blisko srodnih jezika, dok oni i zmeđu kojih je distanca veća ispoljavaju i veći otpor prema takvim uticajima. Na primer, svi jezici nacionalnih manjina u Voj vodini po zajmljuju iz srpskohrvatskog, bilo direktno ili putem kalkiranja (preslikavanja strukture nekog segmenta drugog jezika uz ko rišćenje domaćih elemenata), ali ovakve intervencije lakše se primaju u slovačkom ili rusinskom, čak i rumunskom, nego u mađarskom. A nestandardizovani idiomi bez institucionalne zaš tite, kojima se služe populacije niskog statusa u poodmakloj fazi asimilacije, neretko obilato pozaj mlj uju od prestižnih su sednih jezika čak i kada su ovi prilično udaljeni genetski i ti pološki . Tako su, primera radi, fonološki i gramatički sistemi raznih rumunskih dij alekata i j evrejskošpanskog prihvatili struk turalno sasvim neočekivana obeležj a u kontaktu sa lokalnim ob licima srpskohrvatskog i makedonskog.
1 03
RANKO B UGARSKI
Među arealnim pojavama ovde treba podsetiti i na bal kanski jezički savez, pomenut u 3. poglavlju, u okviru koga se razvij aj u zajedničke gramatičke crte. Onome što je o tome već rečeno dodaćemo samo da tu postoj i i dodatno dejstvo " spolj a", u vidu zajedničkog kulturnog sloja, poreklom iz turske civili zacije, u odgovarajućim segmentima rečnika svih balkanskih jezika. Ovi turcizmi pribl ižavaju te jezike uprkos njihovoj raz nolikosti i omogućuj u izvesno kulturno razumevanje među nj i hovim govornicima. S lične poj ave mogu se naći i izvan jezičkih saveza u uobičajenom smislu reči - u Istri, na primer, gde su lokalni romanski i hrvatski dij alekti pod snažnim kulturni m uti cajem italijanskog . Š ire govoreći, jugoslovenski jezici utiču jedni na druge na razne načine i u različitim stepenima. Takvi uticaj i u načelu mogu da budu uzajamni ako je reč o jezicima uporedlj ivog sta tus a, ali su mahom jednosmerni u kontaktima nejednakih par tnera. Srpskohrvatski je snažan izvor uticaj a na sve jugosloven ske j ezike. On je, opet, sa svoj e strane izložen vidlj ivom uticaju važnij ih evropski h jezika - danas naročito engleskog - čije i m portacij e se onda njegovim posredstvom prenose širom j ezičkog krajolika zemlje. N ajzad, u vezi sa arealnim poj avama možemo pomenuti i pitanje relativne hronologije - dužine prisustva, ili stepena autohtonosti, pojedinih jezika na današnjoj teritorij i . Ovde se, naj opštije govoreći , može ustanoviti raspon od romanskih dij a lekata i albanskog, preko glavnih slovenski h jezika, do mađar skog, turskog i jezika koje su na ove prostore doneli kasnij i 1 04
JEZICI
talasi naseljenika sa raznih područj a. Najskoriji među ovima su govornici ruskog, koj i s u većinom ovamo stigli tek u XX veku, posle Oktobarske revolucije u nji hovoj matičnoj zemlj i . I pored povremenih većih unutrašnjih migracija, obično
sa juga ili ju
goistoka prema severu ili severozapadu, glavni jezici Jugoslavije uglavnom već stolećima zauzimaju svoja današnja zemljišta. Š to se tiče zvaničnog (ustavnog i zakonskog) statusa ju goslovenskih jezika, na koj i sada prelazi mo, on je bio regulisan na nivou etničkih zajednica i na nivou samih jezika. Jugoslo venska zakonodavstvo priznavalo je tri kategorije zaj ednica narode, narodnosti i etničke grupe. Narodi su etničke populacije čija je matica u Jugoslaviji (Srbi, Hrvati , Slovenci , M akedonci, Crnogorci i Muslimani) . Narodnosti (neadekvatan i zbunjujući termin za nacional ne manj ine) su kompaktne populacije koje imaju svoj u matičnu zemlju izvan Jugoslavije . Etnička grupa je sl abo definisana kategorija u koj u se svrstavaju sasvim male ili pak disperzirane populacije niskog statusa. Sa ovog stano višta, dakle, imamo jezike jugoslovenskih naroda (srpskohr vatski , slovenački , makedonski), jezike narodnosti (albanski , mađarski, turski, slovački , rumunski , bugarski, rus inski, ita lij anski , češki , ukraji nski) i jezike etničkih grupa (implicitno više nego eksplicitno, to bi bili romski, vlaški i svi mali jezici nabrojani u produžetku Tabele 3). Ova zvanična podela ima i problematičnih strana. Na pri mer, rusinski bi, strogo uzev, morao da se tretira kao jezik na roda, jer Rusini više nemaju jasno omeđenu domovinu izvan Jugoslavije - ili, pri drukčijoj upotrebi terminologije, kao jezik 105
RANKO BUGARSKI
etničke grupe . Pored toga, moguć je i prelazak iz jedne kate gorije u drugu; tako je romski mogao da postane jezik narod nosti da su Romi dobili takav status na saveznom nivou (koji su inače već uživali u Bosni i Hercegovini, ali bez vidlj ivih posledica u pogledu jezika). Osim statusa koj i proi stiče iz navedene klasifikac ije za jednica, jezici su bili dodatno predmet direktnog zakonskog re gulisanj a s obzirom na admini strativni nivo službene upotrebe. Redovna službena upotreba na saveznom nivou obeležavala je srpskohrvatski, slovenački, makedonski, albanski i mađarski kao jezike federacije. Dodatna upotreba na sledećem nižem ni vou čini turski, slovački , rumunski i rusinski jezicima republika, odnosno pokraj ina. Na naj nižem, opštinskom nivou uz s ve te jezike nalazimo u službenoj upotrebi još bugarski , italij anski, češki i ukraj inski . U Jugoslavij i , prema tome, nije bilo jednog zvaničnog ili državnog jezika, nego se proklamovana politika jezičke ravnopravnosti ostvarivala kroz hijerarhiju službene upotrebe koja uključuje veliki broj jezika naroda i narodnosti . Preostali jezici nisu funkcionisali zvanično na bilo kojem ko lektivno definisanom nivou, ali su se mogli koristiti u ostvari vanj u nekih individualnih jezičkih prava. Razlike u pogledu zvaničnog tretmana pojedinih j ezika sa mo su deo šireg pitanj a socioku lturnog statusa tih j ezika - tačni je, nj ihovih zajednica. Ovde mislimo na razlike, često veoma izrazite, u socijalnoj strukturi, ekonomskoj snazi i obrazovnom stepenu jezičkih zajednica, nji hovoj kulturi i istorij i , stepenu organizacije i samosvesti, osećanj u etničkog i dentiteta i grupne 106
JEZICI
distinktivnosti, integrisanosti u jugoslavensko društvo i (za na cionalne manjine) j ači ni veza sa matičnim zemlj ama, obimu upotrebe maternjeg jezika kod dvojezičnih grupa, itd. Ovakvi činioci mogu snažno da utiču na sociokulturni i sociolingvistički status jezika, zvani čnih kao i nezvani čnih. Oni u svom ukupnom dejstvu proizvode svojevrsni " imidž" pojedinih jezika i dij ale kata, koj i može značajno da dopri nese nj ihovom očuvanju i širenj u ili pak njihovom povlačenju i zameni , kolektivnim pre laženjem govornika na prestižnij i jezik okoline. Dok su nacionalni jezici dovoljno jaki da bi se oduprli i ponekom nepovoljnom uticaju, sudbina mnogih manjinskih jezika može da bude određena sklopom pomenutih faktora. Evo samo nekoliko primera. !talij anski se asocira sa visokom urbanom kul turom, dok jezici kao romski i vlaški pripadaju rasutim ruralnim populacij ama. Prosečan obrazovni nivo govornika italijanskog, ru skog ili češkog značajno je viši nego kod predstavnika većine drugih jezika. Takođe, viši nivo grupne samosvesti i osećanja za vrednost očuvanja i razvijanja maternjeg jezika karakterišu dobro organizovane i obrazovane kolektive, koji preduzimaju mere u ci lju obezbeđivanja institucionalne podrške svojim jezicima. Nasu prot tome, zajednice niskog statusa i lišene j ačeg grupnog iden titeta služe se idiomima bez takve potpore, pokazujući tendenciju ka nestabilnosti, fluktuaciji i pomeranju, kako u etničkom tako i u jezičkom pogledu. Tako većina govornika vlaškog iskazuje srpsku nacionalnu pripadnost, lstrorumuni se deklarišu kao Hrvati i prihvataju hrvatski kao svoj standardni jezik, dok se Megleno rumuni na sličan način oslanjaju na makedonski.
107
RANKO B UGARSKI
S a funkcionalne tačke gledišta, jezici u donedavnoj Jugo slavij i razlikuj u se po vrsti i obimu uloga koje obavlj aj u u užoj i široj zajednici. Neki su ograničeni na lokalna stanovništva, dok drugi imaj u znatno širu upotrebu, uklj učuj ući i nezvaničnu funkcij u jezika šire komunikacije. Dok su jedni samo maternj i jezici , drugi s e koriste i kao nematernji ili drugi jezici u etno jezički mešani m sredinama. Neki se, videli smo, upotreblj avaju i u službenoj i j avnoj komunikacij i , drugi mahom samo privat no. Jedan od j ezika nacionalnih manj ina, italijanski , takođe se uči i kao strani jezik. (Kao strani jezici široko se izučavaj u i nemački i ruski , ali nj ihovi malobroj ni i rasuti predstavnici u Jugosl aviji ne obrazuju jezičku zaj ednicu). S druge strane, j e zici j ugoslovenskih naroda proučavaj u se kao strani jezici , u zemlj i i van nje, od strane državlj ana drugih zemalj a . Ipak, nij edan od tih jezika ne može se ubroj :tti među sredstva in ternacionalne komunikacije. Jezici se razlikuj u i u pogledu pisane tradicije, pa i s amog postoj anj a pismenosti . S asvim male ili rasute etničke grupe po pravilu se sl uže nepisanim idiomima, bilo u tom smislu što oni uopšte nemaju pismo (kao arbanaški ili vlaški) ili pak utoliko što se u Jugoslavij i ne kori ste u j avne svrhe u pisanom obliku (kao grčki ili polj ski) . Od pisanih j ezika, makedonski, bugarski, rusinski i ukraj inski se služe ćiriličnim a drugi latiničnim pi smom, a srpskohrvatski koristi oba. (Sinhronij sko korišćenje dvaju pi sama za isti jezik inače je veoma retka poj ava u s vetu. ) Pis ani jezici i maj u svoje standardne varijetete, pa otuda funkcionišu kao standardni jezici. Ovaj status pripada svim j e108
JEZICI
zicima navedenim na Tabeli 3 osim vlaškog, uz dodatnu ogradu da je i romski tek na početku standardizacije, pa se samo uslov no može pribrojati standardnim jezicima. Već ova okolnost po kazuje da je standardizacij a zapravo proces a ne stanje; jezici se tako razlikuj u po stepenu standardizacije, što uključuje iz građenost i stabilnost standardnih normi , razvijenost stručnih terminologij a, specij alnih registara i sti lova itd., sve to u vezi sa prirodom i obimom funkcija koje ti jezici obavljaju. Oni se mogu i rangirati prema svojoj ukupnoj opremljenosti u ovom smislu, uzimajući u obzir i neke sociološke kriterijume rele vantne za funkcionalnu klasifikaciju. Po nekim analizama, na vrhu takvog spiska našli bi se - prema očekivanj u - jezici naroda, do njih albanski, mađarski i italijanski , dok bi pri dnu bili turski, ukrajinski i romski. Dok srpskohrvatski i slovenački već vekovima postoje kao standardni ili, tačnije, knj iževni j ezici, standardni varijeteti ma kedonskog, albanskog ili rusinskog su srazmemo skorašnjeg po rekla. Jezici naroda prirodno se normiraj u u samoj Jugoslaviji, a za jezike naci onalnih manjina u ovdašnjoj jezičkoj politici je prihvaćen princip poštovanj a standardnih normi u nj ihovim ma tičnim zemlj ama (sa izuzetkom izvesnih leksičkih specifičnosti, naročito u društveno-političkoj terminologiji). Za razliku od svih drugih jezika, koji imaj u monocentričnu standardizaciju, odnosno samo po jedan standardni oblik, srpskohrvatski kroz svoje varijante ispoljava policentričnu standardizaciju. Lingvi stičke razlike između ovih varij anata nisu velike (nešto su veće u rečniku, posebno stručnim terminologij ama) i u normalnim
109
RANKO B UGARSKI
uslovima ne otežavaju komunikaciju, ali potencijalno nose j a k simbolički naboj zbog koga ih deo govornika u vrednosnoj ravn i doživlj ava kao zasebne jezike ( u s kl adu sa onim što j e o je zičkom identi tetu rečeno u 1 . poglavlju). Važno obeležje funkcionalnog profila j ezika jeste nj ihovo korišćenje u obrazovanju, admi ni strac ij i , pravosuđu, medijima, književnosti i publicistici , nauci i drugim oblastima javnog živo ta. Jezici naroda i nacionalnih manjina zastuplje ni su u ovim domenima, premda na raznim nivoima i u različitim stepenima, dok j ezici etničkih grupa nisu (uz delimičan izuzetak romskog). Ovakva upotreba znatno dopri nosi opštem statusu nekog jezika. Da uzmemo samo obrazovanje, većina jezika naroda i narod nosti koriste se kao nastavna sredstva na nekom obrazovnom nivou i bar u nekim školama, ili se u naj manju ruku izučavaju kao nastavni predmeti . Kao poseban slučaj pomenućemo kl a sične jezike (latinski, staroslovenski, arapski , hebrejski) kojima se više ne govori , ali koj i i dalje obavlj aj u prestižne funkcije u verskoj službi i , delimično, kulturi i nauci. Naposletku, pomenuta svoj stva poj edinih jezika - veličina, prostorni raspored, zakonski , sociokulturni i funkcionalni status ·-
imaj u svoje sociopsihološke odraze u društvenim stavovima
prema nji ma. Kad je reč o stavovima prema sopstvenom j eziku, govornici se često ponose njime, smatraj ući ga vrednim čuva nja, razvij anj a pa, ako treba, i borbe za njegova prava. Ovo je tipično slučaj kod bolj e organizovanih, samosvesnih i institu cionalno zaštićenih jezičkih zajednica. S druge strane, socij alno podređene zajednice mogu u svom maternjem jeziku da vide l iO
JEZICI
simbol svoje nevolje i prepreku napretku, što vodi uzdrrnanom ili promenljivom etni čkom identitetu, sveopštoj aktivnoj dvoje zičnosti i postepenom utapanju u dominantni jezik okoline. Ovako nešto dešava se, kako izgleda, sa većinom naj manj ih jezika navedenih posle Tabele 3, ali i sa brojčano jačim jezicima niskog profila, naročito romskim i vlaškim. A što se tiče stavova prema drugim jezicima i varijetetima, tu se etnički stereotipi lako prenose na jezički plan, pa se često negativni popularni sudovi o govornim svoj stvima drugih na cionalnih grupacij a (kao, navodno, primitivni m ili izveštačenim, smešnim, odboj nim i slično) moraju razumeti upravo kao izraz nevešto prikrivene odboj nosti prema samim govornicima. A šire govoreći, j avna slika nekog jezika - njegov "imidž " - proi stiče iz prestiža koji on uživa, što nije samo pitanje veličine jezičke zajednice ili službene upotrebe j ezika, na primer. Tako albanski i turski , uprkos broj nosti svojih govornika i zvaničnom statusu, ostaju asocirani sa ekonomski zaostalim stanovništvom visoke stope nepismenosti . Stoga je nj ihov prestiž u j ugoslovenskom društvu osetno ispod onoga koji pripada ital ij anskom, čij a po vezanost sa Ital ijom, udružena sa visokim obrazovnim i drugim standardima u samoj Jugoslaviji, obilato nadoknađuje mali broj govornika u ovoj zemlji . Iako prosečnom stanovniku doskorašnje Jugoslavije nije strana predstava o j ezičkoj raznolikosti , o većinskim i manjin skim jezicima i o opštim principima jezičke politike zasnovane na načelu ravnopravnosti , čini se da to uglavnom važi samo za jezike naroda i poznatij ih nacionalnih manjina. Mnogi manji 111
RANKO B UGARSKI
jezici , ili oni nižeg statusa, jedva da su doprli do društvene westi o jeziku. Veoma su maglovite predstave o rusinskom, uk raj i nskom ili češkom kao jezicima koj i imaju svoje zajednice u ovoj zemlji, da i ne govorimo o nepisanim romanskim dij a lektima. Malo ko zna, na primer, ko su zapravo Vlasi, gde upra vo žive i kojim jezikom govore. (Romski je bolje sreće, najviše zahvalj uj ući popul arni m ciganskim pesmama i muzici, a sada i filmovima). A pogotovo je sl abo poznato da su ovde, m akar i minimalno, zastupljeni i takvi " egzotični " jezici kao što su čerkeski ili jermenski . Za razliku od ovoga, popularnoj svesti su bliži nemački ili pojedini jevrej ski idiomi, sada sasvim mar ginalni ali do II svetskog rata mnogo bolj e predstavljeni . Sl ično se može reći i za ruski , kao jezik malobroj ne ali uticaj ne in telektualne elite koj a je ovde našla pribežište u međuratnom periodu. Pri tome nema nikakve sumnje da percepciji ruskog ili nemačkog doprinosi nj ihov status kao velikih svetskih jezika. Iz obavlj enog opšteg pregleda, tokom kojeg se nij e mo glo zalaziti u pojedinosti, izranj a slika J1.1goslavij e kao - može se pribl ižno reći - prosečno višej ezične zemlje u svetskim razmeri ma. Za Evropu j e ona možda n atprosečno šarol ika sa mo u nekim aspektima, a izdvaj a se naj više osobenim odno sima između svih u nj oj zastupljenih j ezika i varijeteta i po sebno nekim i nstitucionalnim rešenj ima na nivou j ezičke po litike . Podrobniji uvid u tu situacij u , kao i površnij i pogled na j ezičku sliku sveta u celini, upečatlj ivo govore o dimen zij am a i implikacij ama višej ezičnosti kao temelj nog s voj stva lj udskih društava.
1 12
5
Jezici
u
poj edincu
Maternji jezik Ranij e pomenuti negativni evropski stereotip o višejezič nosti na državnom planu proteže se i na pojedince . Naime, često se veruje da je - ne računajući kasnije učenje stranih j ezika nekako prirodno da svaki čovek primamo usvaj a samo jedan jezik i odrasta s njim kao maternjim. A naličje ovog stava jeste maglovito uverenje da u individualnoj dvojezičnosti , u smi slu naporednog usvajanj a ili redovne alternativne upotrebe dvaju jezika, ima nečeg devijantnog, pa možda i nepovoljnog za men talni razvoj i socijalizaciju takve jedinke. U osnovi je ovde reč o manje ili više prikrivenom dejstvu predrasuda prema potči njenim manj inski m populacijama, čij i pripadnici najčešće i jesu dvojezičn i . Pri tome su glavni nosioci ovih predrasuda - treba li to reći - privilegovani monolingvalni predstavnici većinskog jezika u datoj kulturnoj i društvenoj zajednici , među kojima dvojezične osobe već samom tom svojom osobinom neretko izazivaj u podozrenje, pa i odboj nost. U ekstremnim slučajevi ma, kakav predstavlja prenošenje obrasca monolingvalne isklj u čivosti u etnički mešane Sjedinjene Američke Države, dvoje-
1 13
RANKO B UGARSKI
zičnost se u svesti većinskog anglosaksonskog stanovništva ti pično asocira sa siromaštvom, slabim obrazovanjem, pa i pri glupošću. Na idej nom planu, korelat ovakvog odnosa prema dvoje zičnosti - bio on ekspl icitno formulisan ili pak samo implicitan - jeste verovanje da je maternj i jezik neprikosnovena svetinj a koj a n e trpi konkurenciju. S vako može samo u nj emu d o kraj a da s e izrazi, dok drugi jezici, koj i se kasnije eventualno nauče u nekoj meri , mogu samo dodatno da služe određenim prag matičkim potrebama koje ne zadiru i intimu ljudske ličnosti. Treba odmah reći da u ovakvom shvatanju postoj i racionalno jezgro, premda zavijeno u emotivnu oblandu. Ako ni šta drugo, ovladavanje prvim jezikom u načelu j e deo jedinstvenog procesa otkrivanja sveta i sebe u tom s vetu, dok je potonje usvajanje drugih jezika, do koga dolazi na temelj u tako stečenih sposob nosti , ipak prevashodno jezička operacija. Otuda i jaka sprega između prvog naučenog j ezika i ličnosti , koj a se često mani festuje i kroz topao odnos prema tom jeziku. Ovakvo veličanje jednog i neponovlj ivog maternjeg jezika pri tome se uklapa u j ednu obuhvatniju mitologiju, ranije već pominjanu, o nacionalno i jezički čistoj državi , u kojoj nisu poželj ne nikakve rasne, etničke , verske pa ni jezičke mešavine. Ali i ako ostavimo po strani dosta očigledne rasističke kono tacije cele ove teze, koj e su u novij oj evropskoj istoriji i te kako umele da se i spolje, moramo da konstatujemo da se i samo pitanj e maternjeg jezika u naznačenom svetlu predstavlj a po jednostavljeno. Objektivno gledano, današnj a stvarnost i u Ev1 14
JEZICI
ropi , a pogotovo u svetu kao celini, otkriva znatno diferencira niju sliku i zahteva drukčiju perspektivu. Nesporne empirijske činj enice, kao i uvid u rezultate koje su u ovoj oblasti postigle različite naučne discipline, pokazuj u koliko je pomenuto gle danje usko, anahrono i opsednuto predrasudama. Otuda se, iz među ostalog, nameću i važne korekcije u shvatanju pojma ma ternjeg jezika, a neophodan metodološki preduslov za to jeste njegova demistifikacija. Treba, pre svega, razumeti da teškoće počinju od samog ovog termina, koji svojom naglašenom metaforičnošću sugeriše prirodnu jedinstvenost: kao što svaki čovek ima samo jednu maj ku, tako, valjda, ima i samo jedan maternji jezik, i tačno se zna koji. Ali maternji jezik nikako nije isto, u pojmovnoj ravni, što i jezik majke. U praksi se to dvoje vrlo često podudara, ali uopšte ne mora da bude tako. Ono što se naziva maternjim jezikom može da bude i jezik oca ako je on drukčiji od majčinog, ili jezik nekog trećeg lica ili nove sredine - naročito u situacijama veće etničke izmešanosti i življih jezičkih kontakata, karakterističnim za razne manjinske i rnigrantske populacije. Osim toga, od koga god nasleđen ili preuzet, maternji je zik nij e nužno jedinstvena i zauvek data kategorij a, nego um nožavanju podložna, dinamična i promenlj iva vrednost. Tako milioni ljudi širom sveta - masovno, na primer, u nekim delo vima Indije - i maju po dva maternja jezika (ređe, ali ne izu zetno, i tri), najčešće i ne znaj ući koji je od njih onaj " pravi " . Ovde ne pomaže dogmatsko insistiranje da jedan od njih mora ipak u svim slučajevima da ima prednost, koje se često po115
RANKO BUuAKSKI
kušava podupreti popularnim l aičkim predstavama anegdotskog karaktera - primera radi , da je kod višejezičnih istinski maternj i jezik onaj na kojem s e misli i l i sanja, ili onaj koji ostaje očuvan kod poremećaj a ili delimičnog gubitka jezičke sposobnosti us led bolesti . Odnos između jezika i mi šljenja, kao f jezika i sno va, isuviše je složen, i u mnogo čemu j oš uvek neispitan , za ovako prosta poi stovećivanj a, a ni evidencij a o afazičnim bo lesnicima ne daje nedvosmislene rezultate. Isto tako, jedan jezik može se usvaj ati kao maternj i u naj ranijem životnom dobu, ali posle biti u toj ulozi zamenj en ne kim drugim usled promene okoline, pa čak i nekim trećim, i to još uz mogućnost povratka prvobitnoj sredini i prethodnom maternjem jeziku koj i se sada opet učvršćuje. Ovako fleksibil no sagledan, poj am maternjeg jezika za pravo se može razložiti u nekol iko komponenti i definisati po poreklu, odnosno redosledu usvaj anja (prvi naučeni jezik), ste penu znanj a (jezik koj i se najbolje zna), funkcij i (jezik koji se najčešće koristi) ili identifikaciji (jezik koji neko sam prihvata kao svoj maternji, ili mu ga drugi u tom svoj stvu pripisuju). Ove komponente mogu se podudarati ali i biti u delirničnom raskoraku, pa neko može imati različite maternje jezike zavi sno od upotrebljene definicije. Ipak, uz sve pomenute uslovnosti. za većinu potreba verovatno je naj adekvatnije opšte određenje da je nečij i maternji jezik onaj koji je to lice najpre nauči lo (ukoliko on nije kasnij e zamenjen) i s a kojim se samo i denti fikuje. Ali još uvek stoji napomena da to ne mora da bude samo jedan jezik, jer se i dva mogu naporedo u svaj ati kao prva, niti 1 16
JEZICI
mora da ostane isti jezik, ne samo stoga što se on može zameni ti nego i zato što je i samoidentifikacij a podložna promenama. Iz ovoga sledi i to da se, strogo govoreći, maternj i j ezik ne može ne znati. U migrantskim i sličnim situacij ama valja razlikovati poj move zavičajnog i maternjeg jezika, pa se, na primer, za potomke naših radnika u Nemačkoj koj i su tamo rođeni, ako spontano usvajaj u nemački kao svoj prvi jezik a jezik predaka veoma oskudno poznaju, ne može reći da ne znaju svoj maternji jezik, nego da im je taj jezik - nemački . Jednom rečju, pitanje maternj eg jezika, i teorij ski a često i praktično, znatno je složenije nego što to izgleda klasičnom monolingval u evropske tradicije. Zbog pomenutih nej asnoća i mogućih zabuna, danas se u nauci o problemima višej ezičnosti i sam termin " maternji jezik " najčešće izbegava. Umesto toga radije se govori o prvom odnosno drugom jeziku, pri čemu se ovi nazivi obično odnose na stepen znanj a ili obim upotrebe, a ne nužno i na redosled usvaj anj a (izuzev u posebni m disci plinama kao što su razvojna psiholingvi stika i glotodidaktika, gde je hronologija od posebnog značaja).
Tipovi bilingvizma Već i naznačena terminološka praksa govoii o osnovnom metodološkom doprinosu nauke u ovoj oblasti - a to je relati vizacija i uzajamna uslovljenost onih klj učni h poj mova koji se inače popularno zamišljaju kao unapred zadati, poznati i strogo odeliti . Ovo ćemo u nastavku da ilustrujemo u više ravni, u 117
RANKO B UGARSKI
vezi sa individualnim bilingvizmom. Pošto smo slične uslov nosti već razmotrili na nivou socijetalnog bilingvizma, uklju čujući i povezanost ovih dveju pojava, najpre ćemo da se osvr nemo na neke distinkcije koje ih presecaju. Razlika između stabilnog bilingvizma, pri kome se dvo jezičnost održava u ravnoteži , i prelaznog bil ingvizma, kao vre menski ograničene međufaze između jednojezičnosti u jednom a potom u drugom jeziku, tipičina je za mnoge slučaj eve so cijetalnog bilingvizma. Ona se, međutim, može na određen na či n ispolj iti i kod individualnog bilingvizma, tako što se prvo bitno naučeni jezik postepeno dopunjuje drugim, pa se onda zadržava naporedo s ovim ili pak biva od njega potisnut. Ako se u tom procesu prvi jezik sasvim izgubi , to se naziva gubitkom jezika - a ova je poj ava na planu pojedinca korelat smrti jezika na ni vou govorne zajednice. Ove mogućnosti takođe se mogu prikazati šemom na Slici 2 u l . poglavlju, gde ceo sled od A do B ilustruje prelazni bilingvizam, a segment AB . u kome se proces može i prekinuti, stabilni bilingvizam. Takođe, na oba nivoa se javlja odnos između horizontal nog bilingvizma, kada su oba jezika ravnopravna po standar
dizaciji i društvenom statusu, i vertikalnog bilingvizma, oka rakterisanog diglosij skim rascepom između višeg i nižeg jezič kog varijeteta. Ova potonja situacij a otvara i načelno nezane marljivu mogućnost da se o bilingvizmu govori i u okviru jed nog j ezika, s obzirom na njegove različite varijetete, registre i stilove. Stoga se pri slobodnijoj upotrebi terminologije može
1 18
JEZICI
reći da su i mnogi koj i ne poseduju dva jezika ipak višejezični u svom jednom jeziku ! Društveni kontekst snažno se probija i kroz distinkcij u iz među narodnog i elitnog bilingvizma. Prvi termin označava ma sovnu i aktivnu dvojezičnost među pripadnicima etno-jezičkih manj ina, povezanu sa problemima očuvanja identiteta, sticanj a obrazovanja i sličnim, a drugi uglavnom vi soko obrazovane po jedince koj i vladaj u stranim jezicima i u tome vide obogaćanje a ne izvor problema. Slična razl ika između - uslovno rečeno - negativnog i pozitivnog psihološkog predznaka, odnosno so cijalnog okruženja, može se zapaziti i kod podele na prirodni, školski i kulturni bilingvizam. U prvom slučaju reč je o deci
iz dvojezičnih porodica ili sredina za koje je bili ngvizam vitalna potreba i svojevrsna socij alna prinuda. Nasuprot tome , u dru gom i trećem slučaju (deca koja uče strane jezike u školi, od nosno odrasli koj i ih uče za poslovne i sl ične potrebe) usvaj anje drugih jezika je u principu stvar dobrovoljnog ličnog izbora i doživljava se kao nešto poželj no. Kako se delimično ovlada vanje stranim jezicima kroz institucij e obrazovnog sistema sa mo uslovno može nazvati višejezičnošću, većina pravih bilin gvala sveta pripada kategoriji narodnog, prirodnog bilingvi zma. Međutim, šta je "pravi " bilingvizam? Treba odmah reći da ne postoji nikakva opštevažeća definicij a individual nog kao, uostalom, ni socijetalnog - bili ngvizma. Razmatraj ući po jam maternjeg jezika, videli smo da se on može različito određivati prema kriterijumima kao što su poreklo, znanje, fun kcij a ili identifikacij a. Slična merila mogu se primeniti i na 1 19
RANKO B UGARSKI
bilingvizam, i sa analognim rezultatima, pa neko može da bude svrstan među bilingvale po jednoj definiciji, ali ne nužno i po nekoj drugoj . Prema tome, već u startu se suočavamo sa izra zitom rel ativnošću ovog pojma. Prema popularnom poimanju, bilingvali su retki i posebni pojedinci, većinom iz mešovitih brakova, koj i su odrasli sa dva jezika i otuda " perfektno " znaj u oba. Ali nasuprot ovom shva tanj u , za potrebe naučnog pristupa - koj i uzima u obzir globalnu empirij sku raširenost i izrazito diferencirano ispolj avanje bilin gvizma u različitim dimenzij ama - ova poj ava mora se posma trati u jednom obuhvatnom rasponu. A tada nam se bilingvizam ukazuje kao kontinuum omeđen s jedne strane teorij ski potpu nom dvojezičnošću, koj a približno odgovara upravo pomenutoj laičkoj predstavi, a s druge strane čistim monolingvizmom, od nosno posedovanjem samo jednog j ezika. S ve što je između ovih polova može se legitimno proučavati pod imenom bilin gvizma, ali uz uočavanje i razlučivanje različitih aspekata ovog složenog fenomena. Među ovim aspektima, dva su dosad privukl a naj veću paž nj u istraživača. Prvi, već sasvim tradicionalan, pretežno formal ne i psihološke prirode, u bilingvizmu vidi pre svega pitanje znanja dvaju jezika, idealno ga defi nišući kao maksimalno i
jednako. S a tog stanovišta, dakle, bilingval je lice koje i ma dva potpuna matemj a jezika. Drugi i novij i aspekt više je funkcio nalno i sociološki određen, prikazuj ući bilingvizam kao, u osno vi, stvar upotrebe tih jezika, pa je bilingval osoba koj a redovno upotrebljava dva jezika. 120
JEZICI
Polazeći od stepena znanj a, pomenuti kontinuum može se podeliti na segmente, dakako bez oštrih granica. U prvi segment došli bi ambilingvali
-
oni koj i podjednako i u potpunosti vla
daju obama j ezicima. Tu se podrazumeva sposobnost nj ihovog alternativnog korišćenja u svim domenima i situacijima upotrebe jezika, uključujući sve jezičke veštine (razumevanje, govorenje, čitanje, pisanje), i bez interferencije jednog jezika u strukture dru gog na bilo kom jezičkom nivou (šematski, A na Slici 8).
B alansirani bilingvali r • • • • •
r.....:
. . . '
Lz
L, A
...
'
.
.
.
.
.
. '
[±] rn '
'
'
'
'
e
B
Dominantni bilingvali . . .
L,
Lz D
..
- ... .
..
. - .
rn E
· · · - - · - · · · · · · ' ' '
� F
S/iko. 8.
Ali ovakvi pojedinci pre su mitološka nego realna bića, ne samo iz psiholoških nego i iz socioloških razloga; na primer, dva 121
RANKO B UGARSKI
jezika nikada nisu potpuno podudama u svojim društvenim fun kcij ama niti ekvivalentna u svim domenima upotrebe (da jesu, jedan od njih bi bio sasvim suvišan, pa zajednica i njeni članovi ne bi ni bili dvojezični). Ž ivotnoj stvarnosti bliži su ekvilingvali
-
ljudi koji takođe
podj ednako vladaju svojim j ezicima, ali ne i potpuno u nekom strogom smislu monolingvalnih normi (B na Slici 8). Ovaj tip priznaje, naime, činjenicu da i bil ingval i visokih sposobnosti u oba jezika te jezike diferencirano raspoređuju prema prilikama, crpeći iz svog ukupnog verbalnog repertoara - principijelno na isti način na koj i rnonolingval di stribuira elemente svog jedno jezičnog repertoara. Iz ovog proističe važan metodološki uvid da ukupnu jezičku sposobnost bi lingvala zapravo ne treba upo ređivati sa zbirom sposobnosti dvaju odelitih monolingvalnih govornika i stih jezika, nego sa sposobnošću jednog od njih. Bi lingvizam se time ukazuje kao fenomen sa sopstvenim norma ma, za koj i ne moraju da važe monolingvalne norme (na primer, zahtev da se svaki od dva jezika zna u istoj meri i na identičan način na koji ga znaj u njegovi monoli ngvalni govornici). Ovaj elastičnij i pogled sasvim prirodno prihvata neke is kustveno poznate i nesporne činjenice o jezičkoj praksi bilin gvala. Mnogi od nj ih radije pribegavaju j ednom od svojih jezika u
svakodnevnom privatnom razgovoru, a drugom u javnoj ko
munikacij i ; ako čitaj u na oba, možda ipak radije pišu na jed nom ; i slično. Neretko dolazi i do specij alizacije, utol iko što se jedan od jezika uopšte ne aktivira u nekim domenima, si-
122
JEZICI
tuacij ama ili veštinama - a nekada niJedan od njih (ima i ne pismenih bilingvala) . Takođe veoma često dol azi do uticaja jednog jezika na drugi, ili obostranog, pa se u poređenj u sa monolingvalnom pro dukcijom pri mećuju razlike i modifikacije u izgovoru il i pra vopisu, građenju reči , si ntaksi ili semantici . Ova odstupanj a ne kada su suptil na i teže primetna, al i su obično najpre prepoz natlj iva u artikulacij i - kada neko veoma tečno i gramatički ispravno govori jednim jezikom, ali sa naglaskom i intonacijom onog drugog. (Za jednog istaknutog savremenog lingvi stu reče no je da tečno govori pet jezika - na ruskom ! ) U ovaj kontekst treba postaviti i svetski poznate primere lj udi koj i su pisali zna čajna knj iževna dela na jezicima koj i im nisu bili maternj i (kao D žozef Konrad, Vladimir Nabokov ili Samj uel Beket). Njihova izuzetna dostignuća ostvarena su visoko specij alizovanom pri menom j edne od jezičkih veština, pisanj em beletri stike, ali oni ne mogu samim tim da posluže kao realna mera ravnomernog i harmoničnog bili ngvizma. Na izloženi način oslabljeni i raslojeni pojam bilingvizma sa stanovišta jezičkog znanja pripušta pod ovaj krov sve veći broj ljudi od krvi i mesa. Idući dalje prema kraj u kontinuuma, dolazimo do poj ma - doduše, spornog - semilingvala. Naime, dete koj e odrasta sa dva jezika u izrazito nepovoljnim okolno stima, kakve neretko prate život radnika migranata ali i drugih prikraćenih manj inskih grupa, može oba jezika da usvoji samo polovično. Tada ono, umesto da postane dvojezično, postaje samo " " dvostruko polujezično (C na Slici 8). 1 23
RANKO B UGARSKI
Dosad razmotreni tipovi bilingvizma, kod kojih se pretpo stavlja podjednako dobro (ili lošije) znanje oba jezika, idu pod opšte zaglavlje balansiranog bilingvizma. Njemu se suprotstavlja pojam dominantnog bilingvizma, kod koga u svakoj od posma tranih realizacij a znanje jednog jezika manje ili više preteže nad znanjem onod drugog (D, E, F na Slici 8). Ukupno uzev, ovo je nesumnjivo mnogo češća pojava, naročito ako uzmemo u obzir da poznavanje drugog jezika može da bude i srazmerno oskudno. Izloženi tipovi i odnosi predstavljeni su grubo i šematski, i služe samo za opštu orijentaciju. Osnovna slabost celog pri stupa j e u teškoći egzaktnog merenja j ezičkog znanj a bilingvala - kao, uostalom, i monolingvala. Nije moguće precizno utvrditi kvalitativne ili kvantitativne uslove koje neko treba da ispunj ava da bi bio klasifikovan kao, na primer, "potpuni bilingval " , iz među ostalog i stoga što se ne zna tačno šta bi bio "potpuni monolingval " . I jednoj ezični predstavnici istog jezika mogu se veoma razlikovati po vrsti i količini znanj a i veština u tom j e ziku : j edan može, recimo, da bude nepismen i oskudnog rečni ka, a drugi pismen i artikulisao, i slično. Kada je reč o dva jezika, raspon ovakvih varijacij a je još veći, pa je utoliko teže pronaći neko čvršće merilo, jednu upori šnu tačku prema koj oj bi se na objektivan i merljiv način određivao stepen dvojezično sti. Iako su u merenj u bilingvizma postignuti izvesni rezultati, zasad j e veoma teško kvantifikovati dobijene nalaze na neki univerzalno validan način, pa je to i poj ačalo svest o ograniče njima tradicionalnog prilaza bilingvizmu kao, pre svega, jezič kom znanj u.
1 24
JEZICI
Ovde nij e mnogo pomogla ni uticajna - iako dosta ospo ravana i nedovolj no jasna - podela na donekle srodne tipove sa semantičkog i razvoj nog stanovišta. Ova podela zasnovana je, lingvistički rečeno, na pitanj u raspol aganja jednim jezičkim kodom sa dve realizacije ili pak dvama odelitim kodovima. Po pularnije, što znači uprošćeno i zapravo neadekvatno, to se mo že predstaviti kao pitanje odnosa mišljenja i upotrebe jezika kod bilingvala, na što upućuju uslovne parafraze koje ćemo dati u zagradama i pod navodnicima. Složeni bi lingvali imaju jedan semantički sistem realizovao u dva jezika, usvojena naporedo i spontano u ranom životnom dobu, koja se i u kasnij oj pro dukciji mogu neosetno mešati , pa govornici nisu uvek ni svesni koj im se od njih trenutno služe ( " misle bez posebne veze sa jednim ili drugim jezikom " ) . Koordinirani bilingvali, pak, imaju odelite semantičke sisteme j er su s voje jezike usvojili u dife renciranim okolnostima, usled čega ih drže odvojene ( " misle na onom jeziku kojim se trenutno služe " ) . Naj zad, subordinirani bilingvali polaze od semantičkog sistema svog prvog jezika i spontano ga " prevode" u elemente s vog drugog jezika, naj češće kasnije naučenog i otuda podređenog ( "mi sle na prvom jeziku i kada govore na drugom" ) . No ova terminologija se upotre blj ava neuj ednačeno, a sama materij a se teško nudi egzaktnom proučavanju. Kad smo već dotakli problem razvoj a jezičkih sposobno sti, napomenimo j oš da se tu razlikuj u rani ili simu/tani i kasni ili sukcesivni bilingvizam. Dok se prvi odnosi na usvaj anje dva jezika mahom već u predškolskom dobu, drugi uključuje i uče125
RANKO BUGARSKI
nje drugih ili stranih jezika u školi, pa i kasnije. Za razliku od funkcionalnog bilingvizma, kada oba jezi ka značaj no i vidno
funkci onišu u produkcij i pojedinca, veoma često dol azi i do takve asi metrije u nj ihovoj zastupljenosti pri kojoj postaje re levantna razlika između aktivnog ili produktivnog i pasivnog ili receptivnog bilingvizma. U ovom potonjem slučaju bilingval uglavnom samo razume svoj drugi, po pravilu kasno naučeni jezik, ali nj ime teže govori ili čak - što bi po nekim shvatanjima bio moguć granični slučaj bilingvizma - uopšte ne govori . S a prethodnim je delimično povezano i razlikovanje adi tivnog i suptraktivnog bilingvizma. Adi tivni tip je onaj kod koga
se znanj a stečena u drugom jeziku prosto dodaju ranije u svo jenim sposobnostima u prvom jeziku, pa je ukupni rezultat ne sumnj ivo jezičko obogaćenje. Do ovoga dol azi u povoljnim okolnostima i uz pozitivan psihološki predznak: drugi jezik se usvaj a jer se to želi . Kod suptraktivnog tipa, međutim, znanj a u drugom jeziku stiču se n a račun prvog jezika, kome se tako oduzima deo terena, što rezultira svojevrsnom nivelacij om do bitka i gubitka. Ovo se može desiti u nepovoljnim prilikama, koj e nose negativan predznak: drugi jezik se uči zato što se to mora. Primeri prvog tipa nal aze se, recimo, među doseljeničkim populacij ama u razvijeni m zemljama, pod uslovom da one, ne odstupaj ući od svog zavičajnog jezika, prihvataju i j ezik nove sredi ne kao sredstvo odomaćivanj a i prosperiteta u njoj ; a ovde s vakako spada, bar u načelu, i učenje stranih jezika širom s veta. Primeri drugog tipa česti su kod autohtonih manj ina, inače ugro1 26
JEZICI
ženih, kojima je drugi jezik pragmatički potreban ali emocio nalno odbojan kao pretnj a sopstvenom etničkom identitetu; ovaj procep može negativno da se odrazi i na prvi jezik. Ovakve pojave, praćene odgovaraj ućim stavovima prema jeziku, mogu da proizvedu i dugoročne posledice, doprinoseći procesima oču vanja ili širenja, odnosno zamene ili povlačenja, pa i gašenja jezika. Primera radi , aditivni bilingvizam podstiče širenj e među narodnih jezika, dok suptraktivni bilingvizam, ako je masovan u datoj zajednici, može da signalizuje nj en postepeni prel azak sa prvog na drugi jezik i moguću smrt prethodnog. Ako je teško meriti bilingvalno znanje, nije lako iznaći ob jektivne i praktično primenljive kriterijume ni za merenje upotrebe dvaju jezika, kod pojedinca kao ni u zajednici. Pa ipak se danas sve više vodi računa i o ovom aspektu - u najmanju ruku kao nužnom korektivu i nsistiranj a na količini jezičkog znanja. Uosta lom, te dve strane pitanja bilingvizma su međusobno povezane, kako se moglo videti i iz našeg prikaza, pa se ovom drugom neće mo dalje posebno baviti.
Bilingvizam i prateće pojave Sa tačke gledišta kulturnih razlika i s njima povezanih socijal ni h i obrazovnih programa posebno je zanimlj ivo pitanje odnosa bilingvizma i bikulturalivna. Iako ove dve poj ave ne moraju uvek da idu uporedo, uspešan bilingval najčešće bar u nekoj meri ovladava i dvema kulturama. Bez toga se, naime, ne mogu izbeći kulturne greške, dobro poznate u nastavi stranih 1 27
RANKO B UGARSKI
jezika, koje nastaju kada se analogna jezička sredstva pri men juj u na način stran kulturi jednog od jezika. Ovo je čest slučaj prilikom nuđenja, zahvalj ivanja, izvinj avanj a i sličnih kulturno osetlj i vih govornih činova, gde čak i unutar evropske kulture u š irem smislu - da i ne idemo dalje po svetu - postoje značaj ne razlike u idiomatskoj upotrebi pojedi nih jezičkih sredstava. U saobraćaj u između bilingval a ispoljava se jedan red po
java koje odskora ulaze u žižu interdisciplinarnih naučnih istra živanj a i koje možemo samo da pomenemo. Među njima je pitanj e izbora jezika na kome će se opštiti, zavisno od raznih kulturnih, socioloških, psiholoških i drugih činilaca. Tu su, po tom, mehanizmi prilagođavanja govorniku tokom verbalne in terakcije, s obzirom na zajedničko poznavanje jednog ili više kodova, uslove i ciljeve komunikacije, etničku pripadnost i druš tveni status sagovornika, kao i simboličku vrednost govornog približavanj a ili distanciranja. A u vezi s obema pomenutim verbalnim strategijama je i menjanje ("preključivanje ) kodova "
-
raširena praksa kombinovanja elemenata dvaju jezika tokom
iste interakcije između bilingvala. Ovakve alternacije veoma su česte u pograničnim i drugim etno-j ezički mešanim krajevima, zatim među iseljenicima i povratnicima, ali i kod nekih profe sionalnih grupa u inače pretežno monolingvalnim urbanim sre dinama. Kod nas, na primer, profesori stranih jezika u nefor malnom međusobnom razgovoru (dakle, ne samo u učionici) spontano kombinuju j edinice i iskaze svog maternj eg jezika i jezika koji predaju. Pored čisto lingvističkih obeležj a ovakvog " " skakanja između jezika, pažnj u privlače i nj egove brojne psi-
1 28
JEZICI
holingvističke, sociolingvi stičke, sociopsihološke i druge impli kacije i posledice. Kad smo već pomenuli posledice, treba da dodamo da je i pitanje bilingvizma u celini od početka opsednuto spekul aci jama i sporenjima oko njegovog dej stva na i ntelektualni i du hovni razvoj dvojezičnih pojedi naca i njihov dalji život. Glo balno govoreći , starij a škola mišljenj a o ovoj problematici, obli kovana u obrascu ranije pomenutih negativnih predubeđenj a o bilingvalima, pretežno je tu naglašavala štetne posledice - u smislu mogućeg slabijeg poznavanja obaju jezika, izvesnih za stoja u mentalnim funkcijama, nesigurnosti u ponašanj u i re akcij ama, slabijeg uspeha u školi, možda čak i podeljene lično sti , i sličnog. Iako je povremeno bivalo ovakvih nalaza, oni se danas uglavnom tumače uticajem nepovoljnih okolnosti u ko jima se bilingval neretko razvij a, pre nego samog bilingvizma kao takvog. Nova i modernij a istraživanja, empirij ska ali i teo rij ska, znatno veću težinu daj u pozitivnom dej stvu bilingvizma kao činioca koji podstiče kognitivni razvoj , psihološku fleksi bilnost, toleranciju prema drugom i drukčijem uz suzbij anje lin gvocentrizma i etnocentrizma, širenj e intelektualnih hori zonata i druge poželjne karakteristike ličnosti. A ima i mišljenja da bilingvizam sam po sebi zapravo ne deluje ni negativno ni po zitivno, budući u s vetskim razmerima tako obična stv;p-, te da je to u suštini neka vrsta potencijalne dodatne sposobnosti čiji rezultati zavise od uslova, načina i stepena njene realizacije. Ako u svemu ovome ima još mnogo nejasnog, pa i kon tradiktornog, to je dobrim delom posledica činjenice da je na1 29
RANKO BUGARSKI
učno proučavanj e bilingvizma - koj i kao poj ava postoji još od pradavnih vremena - ozbiljnij e započeto tek pre nekoliko de cenij a. Danas je ono u punom zamahu, kao izrazito multidisci plinarno područje sa nekol iko teži šta. Bil ingvi zam uopšte (dva koegzistentna j ezika) od značaj a je za opštu lingvistiku, sa sta novi šta jezičkih kontakata i pratećih poj ava. Socijetalni bilin gvizam (dva jezika u jednom društvu) je predmet interesovanja prevashodno sociolingvistike i sociol ogij e jezika, sa posebnim obzirom na jezičku politi ku i planiranje jezika. Individualni bi li ngvizam privlači pažnj u još nekih disciplina iz nj ihovih po sebni h uglova. Među nj ima su neurolingvistika (dva jezika u jednom mozgu), zainteresovana za neurolingvističke procese kod bili ngvala i nj ihova oštećenj a u afazij i ; psiholingvistika (us vaj anj e dveju gramatika), zaokuplj ena psihičkim i kognitivnim razvojem; te pedagogij a (učenj e i nastava drugog jezika) , na ročito u kontekstu manj inskog, dvojezičnog ali i opšteg obra zovanj a. U vezi s ovim poslednj im pomenućemo evolucij u shva tanj a o prioritetima j ezičke nastave. Negde do sredine našeg stoleća ona je, što se manj ina tiče, mahom bila otvoreno asi mi latorska, sa insistiranj em na većinskom jeziku. Godine 1953. UNES KO je izdao uticaj nu preporuku o obrazovanju na ma ternj e m jeziku i za manj ine, bar na osnovnom stepenu. Time je uči njen važan korak napred, ali su se ispoljila i neka ogra ničenj a ovog pristupa. Stoga danas Evropski savet preporučuje, za evropske prilike, zastupljenost četiri jezika tokom osnovnog i srednjeg obrazovanja: maternjeg jezika pripadnika manjine, na-
1 30
JEZICI
cionalnog jezika države, i dva strana jezika gde god je to mo guće. Za govornike većinskih jezika ovo bi najčešće značilo ukupno tri jezika. Mi smo, govoreći o bilingvizmu, po pravilu mislili na dva jezika, ali se na sl ičan način može govoriti i o tri , pa možda i više jezika - kod višejezičnih manjinskih grupa u mnogim de lovima sveta, ali i kod izuzetnih poj edinaca bilo gde . A pri prihvaćenom elastičnom shvatanju ove poj ave, koje ne podra zumeva nužno analogne sposobnosti u oba jezika ili u svim jezici ma, mnogi lj udi su doslovno multilingvalni ako su naučili više jezika, makar i na način na koj i se uče strani jezici . Pa ipak će u svetlu rečenog biti jasno da j ezičkom folkloru, a ne stvarnosti, pripadaj u povremeni izveštaj i o poliglotima koji "perfektno govore " desetak, ili " znaj u " dvadesetak jezika. Š to se pak tiče profesionalnih lingvista, oni često analitički poznaju strukturu mnogobrojnih jezika, ali to nipošto ne podrazumeva da su u stanju j· da govore na svima nj ima. Možemo da zaključimo sledeće. Polovi ranije ocrtanog konti nuuma bilingvizma mogu se zanemariti, jer potpunih am bilingvala u strogom smislu navedenog određenj a gotovo izve sno nema, a čisti monolingval po definicij i izlazi iz domena bilingvizma. Ali kada se ovi polovi odseku, u rasponu koj i osta je - od ekvilingvala pa sve do lica koj a u izvesnoj meri raspo lažu i nekim drugim jezikom - ima mesta za razne vrste i ste pene bilingvizma. Takvih bilingvala i ma sasvim dovoljno i pre nego što stignemo do poslednjeg segmenta kontinuuma, teorij ski manje interesantnog a praktično slabije uočlj ivog. Dovolj no, 131
RANKO BUGARS K I
naime, jer i ako računamo samo one koj i se u svakodnevnom životu slobodno služe bar dvama j ezicima, i time izbegnemo svaku krajnost i ostanemo pri sasvim legitimnoj upotrebi ter mi nologije, dvojezična je - po grubim procenama - bar polo vina čovečanstva. Pri tome bilingvala ima bezmalo u svakoj zemlji sveta, u svim društvenim slojevima, i na svim uzrastima. Tako je bilingvizam u svetu uistinu rasprostranjena poj ava, pre pravilo nego izuzetak. On se direktno tiče jezičke šarolikosti o koj oj je, sa raznih aspekata, bilo reči u celoj ovoj knj izi. S ame po sebi , kao empirijska činjenica, jezičke razlike nisu ni blažen stvo ni prokletstvo, ali jesu jedan od vel ikih izazova na koje je Homo loquens tokom svoje evol ucije morao da traži odgo vore. A među ovima je masovni bilingvizam u društvima i među pojedincima, koj i onda omogućuje i podstiče široke prevodi lačke i druge delatnosti , svakako najvažnij i .
132
Bibliografij a
Za pi sanje ove knj ige nije bilo gotovih uzora, u smi slu si ntetičkih pregleda celokupne razmatrane problematike, na ko je bi se sada mogla skrenuti pažnj a čitaocu. Za razliku od toga, o pojedinim ovde izloženi m pitanj ima postoj i veoma obimna i teško pregledna literatura na raznim jezicima. Od dela obja vljenih na srpskohrvatskom ili prevedenih na ovaj jezik ukazu j e mo na sledeća. O j ezičkom identitetu piše R. Katičić , "Iden titet jezika " , Novi jezikoslovni ogledi, Zagreb 1 986. Sažet en ci klopedij ski prikaz jezika sveta daj e M. Križman, " Jezici na svijetu " , Opća enciklopedija JLZ - Dopunski svezak, Zagreb 1 988; v. i D . Š kiljan, "Jezici i pisma svijeta" , Pogled u lingvi
stiku, Zagreb 1 980. O opštem problemu jezičkih klasifikacija govori E. Benvenist, " Klasifikacija j ezika" , Problemi opšte lin gvistike, Beograd 1 975. Š ire o ovome, uključuj ući i aspekte koji
ovde nisu posebno razmatrani - naročito tipološki - v. u R. 2 B ugarski, Jezik i lingvistika, Beograd 1 984 , a za podrobne bib liografske podatke i tumačenj a još i poj edine odeljke u M. Ivić, Pravci u lingvistici 1-11, Beograd 1 9906 . Opštiji uvid u društveni
kontekst funkcioni sanja jezika, a u tim okvirima i u višeje zičnost, omogućuju R. Bugarski, Jezik u društvu, Beograd 1 986,
133
RANKO B UGARSKI
M. Radovanović, Sociolingvistika, Novi Sad 1 986, te J. A. Fi shman, Sociologija jezika, Sarajevo 1 978 (The Sociology of Language, Rowley, Mass. 1 972), a posebno sa stanovišta j e zičke politike D . Š kiljan, Jezična politika, Zagreb 1 988. i M .
Pupovac (ur.), Jezici i politike, Zagreb 1 988. (gde s e daje prikaz jezičke situacije i politike u odabranim evropskim i vanevrop ski m zemljama, uključujući i Jugoslavij u) . O jezicima u Jugo slavij i v. naročito A. Kovačec , nosti " u okviru tematske celine
" Jezici i pisma naroda i narod " "Jugoslavij a , Enciklopedija Ju goslavije, sv. 6, Zagreb 1 990; i " Standardni jezici u SFRJ " , Lingvistički časopis SOL, br. 8, Zagreb 1 989. U svetu zapažena monografij a o višejezičnosti, sa posebnim osvrtom na probleme obrazovanj a jezičkih manjina, je T. Skutnab Kangas, Bilingvi zam - da ili ne, Beograd 199 1 (T. Skutnabb Kangas, Bilingua lism or Not, Clevedon 1984). - Među naj važnijim aktuelnim
izvorim a obaveštenja o pluralitetu, klasifikaciji i registru jezika sveta su: C. F. and F. M. Voegelin, Classification and Index of the World 's Languages, New York 1 977; B . F. Grimes (ed.), 11 Languages of the World: Ethnologue, Dallas 1 988 ; G . Decsy, Statistical Report of the Languages of the World as of J 985,
Part I, Bloomington 1 986; B . H . .HpQeBa (pe,n;.), 513btKU u
ouaJleKmbt Mupa - llpocneKm u CJlOBHUK, MocKBa
1 982.
Veoma koristan moderan pregled genetske klasifikacije i arealne distribucije jezika, u istorij skoj i teorij skoj projekciji, daje M. Ruhlen, A Guide to the World 's Languages, Vol . I : Classifi cation, Stanford/London 1 987. Iscrpna obaveštenja o genetskoj
pripadnosti i gramatičkoj strukturi 50 važnijih jezika, uz osnovne sociolingvističke podatke, sadrži B. Cornrie (ed.), The World 's 1 34
JEZICI
Major Languages, London 1 987. Mnoštvo enciklopedijski iska
zanih podataka o raznim pitanjima dotaknutim u ovoj knjizi pruža i D. Kristal, Kembrička enciklopedija jezika, Beograd 1 996 (D. Crystal, The Cambridge Encyclopedia of Language,
Cambridge 1 987).
135
Registar j ezika
Ovaj regi star obuhvata jezike, jezičke porodice i dij alekte koj i se pominju u knjizi. Oznaka "j . " iza naziva je skraćenica za reč "jezici " i upućuje na genetsku grupu jezika. Registar ne sadrži pokušaj klasifikacije (npr. dij alekata pod jezike kojima pripadaju) niti jednoznačne identifikacije jezika sa dva imena. U retkim slučajevima, tamo gde je to i zgledalo potrebno, date
su upute unutar registra; ostala obaveštenja mogu se naći na naznačenim mestima u knjizi. Korišćena je isključivo sprsko hrvatska adaptacija i mena; samo na tri mesta, gde bi takav po stupak mogao kod čitaoca da izazove ozbilj nije nedoumice oko identiteta, u zagradi su dati izvorni nazivi . afrikan s 57, 90
ameri ndij anski j .
afroazij ski j . 46, 5 3-7 ai nu 4 1 , 8 3
amh arski 5 6
aj mara 5 8-9
an atolski j . 47
akadski 54
anglosaksonski 1 7
alban ski 1 8 , 46, 47 , 5 3 , 65 ,
aramej ski 54
66, 74, 97, 99- 1 02, 1 0�,
46, 4 8 , 5 8
( v. i indijanski j . )
arapski 26, 32, 5 1 , 54, 56, 66,
1 09, 1 1 1
74, 86, 87, 94, 1 1 0
aravakanski j . 59
algonkinski j . 5 8
arbanaški 9 8 , 1 00, l 08
altaj ski j . 4 6 . 4 9 , 5 4 , 5 5 , 1 0 1
1 37
RANKO BUGARSKI
arumunski 1 8 , l OO
češki 5 3 , 97, 1 00, 1 02, 1 05-7 , 1 12
( v. i vlaški)
čukotsko-kamčatski j . 55
asamski 1 2, 54 atabaskanski j. 5 8 au stralij ski j . 27, 46, 4 8 , 60--2
daički j. 5 5
au stroazij ski j . 46, 49, 5 5
daj ački 1 9
dakorumunski l OO
au stronezij ski j . 4 6 , 48, 5 5 , 5 7 , 60-- 1
dal matski 23
azerbej džanski 54
danski 1 2, 1 4, 5 3 , 94 dinka 5 6 dravidski j . 4 6 , 5 4 , 64
bahasa 55, 73 baltički j. 5 3
engleski l l , 1 2, 1 4, 1 7 , 20,
balto-slovenski j . 47
25, 26, 3 2-4, 5 1 , 53, 5 5 ,
bantu j. 1 5 , 1 9, 57
5 7 , 5 9 , 60, 6 1 -2, 64-6,
baskij ski 4 1 , 52, 64, 80
70--2, 74, 7 5 , 80, 8 1 , 8 3 ,
beloruski 53
84, 90, 92-4, 96, l 04
bengal ski 1 2, 32, 5 1 , 54
- kreol 1 2, 60, 62
benue-kongoanski j . 5 7
eski mski 5 9
berberski j. 5 6
eskimsko-aleutski j . 4 6 , 5 8 , 8 3
biharski 32, 5 4
esperanto 7 1
bretonski 5 3 , 8 0
estonski 5 3
bugarski 1 6, 5 3 , 65, 97, 99,
etrurski 26, 4 1
1 00 , 1 02, 1 05 , 1 06, 1 08
burmanski 54 farsi 1 8
burušaski 4 1
fidžij ski 6 1 finski 1 0, 5 3 , 94
ciganski 1 8
flamanski 1 2, 74, 75, 80
(v. i romski)
francuski 1 2, 1 6, 1 7, 20, 3 2-4, 37, 5 1 , 53, 5 5 , 5 7 ,
čadski j. 56
59, 6 0 , 6 4 , 6 6 , 7 0 , 72-5,
čakavs ki 1 4
80, 8 1 , 84, 87, 90, 94
čerkeski 9 8 , 1 0 1 , 1 1 2
- kreol 1 2, 57, 60
1 38
JEZICI
franko-provansalski 7 1
indij anski j . 27, 83
ful a 57
(v. i amerindij anski j . ) indoarij ski j . 1 5 , 47, 54, 64
galicijski 5 3 , 80 gelski 1 8 germanski j . 44, 47 , 5 3 , 1 00 gilj ački 4 1 grčki 1 7 , 26, 47 , 5 3 , 6 5 , 66,
indoevropski j . 46-9, 52-4, 57, 59, 1 00, 1 0 1
indoiranski j . 47, 54 indonežanski 5 5 , 73 indo-pacifički j. 46, 49, 60- 1
70, 74, 8 3 , 86, 94, 98, 1 00,
iranski j . 47
1 03 , 108
irokvoj ski j. 5 8
- di motiki 86
irski 1 8, 2 1 , 2 5 , 2 6 , 5 3 , 7 2
- katarevusa 86
islandski 7 3
gruzij ski 53
istroromanski 98, l OO
gudžaratski 54
istrorumunski 98, l OO
gvarani 58, 59, 72
italij anski 1 6, 1 7, 32, 37, 5 3 , 5 9 , 72, 8 0 , 83, 8 4 , 87, 94,
hausa 5 1 , 56, 59, 93 havaj ski 6 1 hebrej ski 1 8 , 2 1 , 54, 72-3 , 1 1 0
97, 99- 1 09, I l l
italski j . 47 ivrit 1 8
helenski j . 47 hetitski 26
hindi l l , 32, 3 3 , 5 1 , 54, 93
j ao 55
hmong 55
j avanski 32, 55, 70
hindustanski l l
hoi sanski j . 46, 56, 5 7 holandski 1 2, 1 5 , 1 6, 5 3 , 5 7 , 6 0 , 75, 94
hrvatski l l , l 04, l 07
j apan ski 1 0, 32, 4 1 , 5 1 , 5 5 , 59 jermenski 47, 5 3 , 59, 98, 1 00, 1 12
j evrejskošpanski 1 8 , 98, l OO, 1 03
jevrej skonemačkl 1 8, 9 8 , 1 00 iberski 26
jidiš 1 2, 1 8, 5 9 , 98
i gbo 57, 93
joruba 57, 93
ilokano 55
juručki 98, 1 0 1
1 39
RANKO BUGARSKI
kamaški 23
madurski 5 5
kanada 54
mađarski 1 0, 5 3 , 74, 9 7 , 1 0 1 -6, 1 09
kanuri 56
�
JJ
karipski j. 59
maj anski j . 5 9
katalonski 37, 53, 66, 80
m akedonski 1 4, 1 6, 30, 5 3 , 65, 94, 97- 1 00, 1 02- 1 09
kavkaski j . 46, 48, 52, 5 3 , 1 0 1 kazaški 54
malaj alam 54
kečua 5 8, 5 9
malaj ski 3 3 , 5 1 , 55, 7 1 -3
keltski j . 23, 2 6 , 4 7 , 5 3 , 6 4 , 8 0 ki neski l l , 1 4, 32-4, 5 1 , 54, 5 9 , 7� 73, 83, 9� 97
kirgi ski 54 kmerski 5 5 koptski 2 6 , 56 kordofanski j. 56 korej ski 1 0 , 32, 4 1 , 5 5 , 83 kornvolski 26 korzi kanski 80 kosa 5 7 kušitski j . 5 6 kutenaj 4 1
malaj sko-poli nezij ski j . 60 malgaški 5 7 , 6 1 mal i nke-bambara 57 malteški 5 3 mandarinski 32 mandžurski 54 m anski (Manx) 23, 25 maorski 6 1 maratski 32, 54 meglenorumunski 98, 1 00 mij ao 5 5 mij ao-jao j . 5 5 mijen 5 5 minangkabau 55 moldavski 1 2
ladino 1 8 , 9 8
mongolski 54
laoski 55 lapon ski l l
na-dene j. 46, 5 8
lati nski 1 7, 22, 26, 37, 47, 66,
nahuatl 2 0 , 5 8 , 5 9
73, 1 1 0
latvij ski 5 3
navaho 5 8 nemački 1 2, 1 4, 1 5 , 1 6, 32,
lingala 5 7
34, 40, 5 3 , 59, 70, 72, 74,
litvanski 5 3
80, 84, 86, 87, 94, 98, 1 00,
lolo 5 4 luo 5 6
1 03 , 1 08 , 1 1 2, 1 1 7
nepalski 54
1 40
JEZICI
ni ger-kongoanski j . 56, 57
rusinski 97, 1 00, 1 02, 1 03 ,
niger-kordofanski j. 46, 48 , 56
1 05 , 1 06, 1 08 , 1 09 , 1 1 2
nilo-saharski j . 46, 56
ruski 1 0, 32-4, 5 1 , 5 3 , 5 5 ,
norveški 1 2, 1 4 , 5 3
6 6 , 70, 75 , 94. 9 8 , 1 00,
- landsmol 1 2
1 03 , 1 05 , 1 07, 1 08 , 1 1 2,
- riksmol 1 2
1 23
oksitanski 70, 80
sami l l
orij a 54
samojedski j . 5 3
oromo 56
sanskrit 26, 54 santali 55
paleoazij ski (paleosibirski)
sebuano 5 5
j. 55
semitski j . 49 , 52-4, 5 6
papuanski j. 60
semitsko-hamitski j . 54
pašto 54
sinhaleški 54
pendžapski 32, 54
sino-tibetski j. 46, 48, 54
persijski 1 8 , 54
s lovački 53, 97, l OO, l 02,
polinezij ski j. 1 5
1 03 , 1 05 , 1 06
poljski 5 3 , 84, 9 8 , 1 00, 1 03 ,
slovenački 1 4, 5 3 , 87, 94,
1 08
97-9, 1 02, 1 06, 1 09
portugalski 20, 32, 37, 5 1 , 5 3 ,
slovenski j . 44, 5 3 , 59, 80,
5 7 , 5 9 , 60, 66, 8 3 , 94
1 00, 1 0 1 ' 1 04
- kreol 57, 60
somalski 56
provansalski 80
srpski l l
srpskohrvatski l l , 1 3 , 1 4, 1 6, 5 3 , 64, 65 , 70, 73-5 , 8 3 ,
romanski j. 1 7, 22, 23, 37,
9 4 , 97- 1 06, l 0 8 , l 09
47, 5 3 , 80, 1 00, 1 04, 1 1 2
romanš 72, 8 1
staroegipatski 56
starosloven ski 26, 5 3 , l l O
romski 1 8, 5 3 , 97, 1 00, 1 0 1 , 1 02, 1 05-7, 1 09 , l 1 0-2
sumerski 4 1
rumunski 1 2, 1 7, 3 7 , 5 3 , 65,
sundanski 55
97, 99, 1 00, 1 02, 1 03 , 1 05 ,
suski j. (Sioux) 5 8
1 06
svahili 5 1 , 5 7 , 70, 7 1 , 9 3
141
RANKO BUGARSKI
škotski gel ski 5 3
turkmenski 54
šona 5 7
turski 54, 66, 74, 8 1 , 8 3 , 97,
španski 1 7, 20, 3 2-4, 37, 5 1 ,
1 0 1 , 1 02, 1 04-6, 1 09, 1 1 1
5 3 , 59, 60, 64, 66, 70, 72,
74, 80, 84, 94
ugro-fi nski j . 5 3 , 1 0 1
- kreol 57, 60
ujgurski 54
švedski 1 4, 53, 94
ukrajinski 53, 97, 99, 1 00, 1 02 , 1 05, 1 06, 1 08 , 1 09 ,
tadžič ki 54
1 12
tagalog 55
uralski j . 23, 46, 52, 5 3 , 5 5 ,
tagiš 24
101
taj 55
uralsko-jukagirski j . 5 3
tami lski 32, 54, 72
urdu l l , 3 2 , 3 3 , 54
tatarski 54
uto-astečki j. 59
telugu 32, 54
uzbečki 54
tibetski 54 tibetsko-burmanski j. 54
velški 53
tigri nj a 5 6 toharski j . 47 tok pisin (Tok Pi sin) 62, 7 1
vijetnamski 32, 55, 59 vlaški 1 8, 97, 99, 1 00, . 1 02, fo5 , 1 07-9, 1 1 1
torlački 1 4 tunguski j . 54 tupij ski j . 59
zulu 5 7
turkički j . 52, 54, 1 0 1
zunj i 40
142
Sadržaj
U vodna napomena l.
.
. . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . 5
JEZICI U SVETU Uvod
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
7
Broj jezika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 .
Broj govornika
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
29
2. JEZICI U VREMENU
Jezička evolucij a
.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Genetska klasifikacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 .
3. JEZICI U PROSTORU
Arealna kl asifikacij a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Jezički kontakti
.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
4. JEZICI U DRU Š TVU Funkcionalna klasifikacija
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
67
Jezici i države . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Manifestacije društvene višej ezičnosti Društvena kontrola višejezičnosti Jezici u bivšoj Jugoslaviji
.
.
1 43
.
.
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . . . . . 85
. . . . . . . . . . . . . . . . . 90 .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
96
RANKO BUGARSKI
5 . JEZICI U POJEDINCU Maternj i jezik .
.
.
Tipovi bilingvizma
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
l l)
.
.
.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 17
Bilingvizam i prateće poj ave
.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 27
B ibliografija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 3 3 Registar jezika
.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 37
CIP - KaTanorH3a�Hja y rry6JIHKa�jH Hapo):IHa OHOJIHOTeKa Cp6Hje, Eeorpa):l
81 ' 1 81 '27 EYrAPCKM, PaHKO Jezici l Ranko Bugarski. -
Beograd : Čigoja štampa
:
2.
izd.
XX vek,
2003
(Beograd : Čigoja štampa) . - 1 43 str. ; 20 cm. - (Sabrana dela l Ranko Bugarski ; knj . 9) Tiraž
300. - Bibliografija:
str.
1 33 - 1 35.
- Registar. ISBN
86-7558- 1 99-8
e) Je3HK yHK�Hja COBISS. SR-10 1 1 0076940
a) Je3H� b) JlHHrBHCTHKa
