Psikologjia ligjore e krimit - Document Transcript 1. Psikologjia Ligjore e KrimitPsikologjia ligjore trajton e përfshin tema, probleme emocionale e të sjelljes që kanë të bëjë me ligjindhe sistemin ligjor. Ky është një përkufizim shumë i gjerë, por mund të saktësohet me shpjegime tëmëtejshme:Psikologjia ligjore ofron këshilla për ligjvënësit, ghjyqtarët, punonjësit e korrektimit, prokurorët,avokatët dhe policët, ndërsa psikologët ligjorë thirren, p.sh., si dëshmitarë ekspertë, diagnostikues dhetrajtues të shkelësve të ligjit në burg, apo kur ata lirohen me kusht, por edhe si përshkrues e vlerësues tëpersonelit në sistemin e drejtësisë.Ky përkufizim i psikologjisë forensike (“forensic” është term që në anglisht ka kuptimin e një personi tëlidhur me gjykatën ose të përdorur prej saj, p.sh., një psikiatër forensic është ai që ekzaminon njerësit eakuzuar për krimi.), pra kjo psikologji është e shumëllojshme. Ne vërtësi të vendit të punës së psikologutforensic përcaktohet dhe shprehitë që duhet të ketë ai. Sidoqoftë, është e qartë që ai duhet të ketë njëformim shumë të mirë në psikologjinë anormale, atë të testimit psikometrik dhe psikologjisë sociale.Madje, profiluesit e kriminelëve, të quajtur ndryshme psikologët hetues ose investiguesë, kanë nevojëedhe për trajtime shtesë nga shkenca e personalitetit, kriminologjia dhe ajo forensike.Sipas përkufizimit të përdorur deri më sot ”Psikologjia forensike’” është zbatimi i njohurive psikologjikenë sistemin e drejtësisë kriminale. Por mënyra për ta shpjeguar më mirë këtë do ishte “shpërbërja-përefekt studimi-i sistemit të drejtësisë në pjesët e tij përbërëse, dhe më pas shqyrtimi i drejtimeve kumund të zbatohen njohuritë psikologjike.Hetimi kriminalistik dhe psikologu në polici.psikologjia e ligjit apo forensike mund të luajë një numur rolesh kyçe në procesin e hetimit kriminalistik.Kështu përmendim së pari, gjatë ndjekjes së krimit, një psikologu forensic mund t’i kërkohet të veprojësi profilizues kriminolog. Ai përfshin punën e psikologut (edhe pse mund të mos jenë të gjithë të tillë), icili, duke u nisur nga njohja që ka për sjelljen njerëzore, motivimin dhe patologjitë, mund të krijojëprofilin psikologjik të kriminelit. Përvoja ka treguar se ky profil, në disa rastes, mund të jetë shumë isaktë. Kështu, përmes vëzhgimit të skenës së krimit mund të dëshmohet apo tregohet rrethkarakteristikave sjellore të personit/ave përgjegjës. Për një profilizues, çdokush është një klient i 2. rëndësishëm për “makiazhin” e tij psikologik, ndërkohë ai përdor gjithë njohuritë e veta për të caktuar eparashikuar jo vetëm si do jetë veprimtaria e tij në të ardhmen, por edhe si do të jetë pamja e tij fizike.Edhe pse profilizimi mund të duket interesant, shumë emocionues dhe subject i shumë filmave artistikë,pak psikologë punojnë në këtë fushë (dhe ende jo këtu tek ne). Fatmirësisht, edhe në botë, kriminelëtserialë nuk janë të shumtë, prandaj kur i dyshuari është kapur, atëhere ka edhe më tepër mundësi përndërhyrje psikologjike.Së dyti, njouritë psikologjike janë zbatuar edhe në shumë drejtime të punës hetimore të policisë, që ngaprocesi i marrjes në pyetje në polici deri në vendosjen e policëve dhe të dyshuarve në dhonën eintervistës. Për drejtime të tilla janë zhvilluar kërkime të shumta psikologjike, ndërkohë që kërkuesit nukpunojnë gjithnjë në rajonet e policies, ata shpesh i realizojnë këto studime në emër të një institutiakademik. Por kontributet e tyre mund të jenë edhe në rolin e këshilltarëve ose mund të ndërmarrinprojekte mësimdhënje brenda organizatave policore. Disa prej psikologëve të policisë mund të punojnëedhe së bashku me policinë, ndërkohë që dikush prej tyre mund të kryejë të gjitha funksionet emësipërme, duke qenë njëheresh edhe në dispozicion të organizatës policore për të siguruar këshillimpër oficerët, ndihmë për vlerësimin e aplikantëve të mundshëm, këshillim për viktimat etj.Sistmi gjyqësor dhe psikologu.Në sistemin gjyqësor psikologët janë përdorur si për çështje civile ashtu edhe për asto penale. Në sferënkriminale, psikologëve
forensikë u kërkohet shpesh të vlerësojnë kompetencat dhe kapacitetet e tëpandehurit, vlerësimi ky që mund të shërbejë për një seri qëllimesh: Së pari për të parë aftësitë e tëakuzuarit për të përballuar gjyqin dhe aftësitë për të marrë vendime ligjore në interes të tij. Kur iakuzuari nuk i ka kapacitetet të mbrohet, atëhere i kërkohet psikologut forensic të bëjë vlerësimetpërkatëse. Kjo ndodh sidomos kur i akuzuari duket se vuan ndonjë çrregullim psikiatrik acute(skizofreni), apo nga ndonjë paaftësi mendore, si vonesë mendore etj.Së dyti, psikologëve u kërkohet të vlerësojnë edhe lidhur me gjendjen mendore të të akuzuarve nëmomentin e kryerjes së krimit. Mbrojtja e bazuar në sentencën:”jo fajtor për arsye të sëmundjevemendore” mbështetet mjaft në vlerësimin psikologjik të paaftësisë së të akuzuarit për të patur njëqëllim kriminal.Së treti, zakonisht, njerëzit i harrojnë zbatimet e psikologjisë fornensike në fushën ligjore të çështjevecivile. Por aty kërkohet prej tij të bëjë vlerësime mbi paaftësinë apo nivelin e traumave të përjetuara nga 3. i akuzuari ose paditësi. Nga këto vlerësime trupi gjykues vendos nëse duhet kërkuar dëmshpërblim nga iakuzuar dhe paditësi. Psikologët forensikë të kësaj fushe punojnë edhe me kujdesitarinë e fëmijëve, merastet e abuzimeve seksksuale apo problemet e emigrantëve. Virtualisht çdo çështje civile, që kërkonvlerësm psikologjik, mund t’i nevojitet puna e psikologut forensic. Pra, duhet theksuar se jo të gjithëpsikologët forensikë punojnë me kriminelët e dhunshëm. Ata hetojnë edhe përbërësit socio-ligjorë tësistemit gjyqësor zakonor, duke siguruar njohuri mjaft influente në ngjarjet kriminale me natyrëzakonore.Atyre u kërkohet të vlerësojnë edhe anëtarët e mundshëm të jurive (është fjala për vendet ku ajoaplikohet, si p.sh., në SHBA). Nga ky vlerësim mund të përcaktohet kush do ishte një anëtar i njëanshëmjurie, pra dhe i dëmshëm për të gjykuar drejt atë çështje. Duke identifikuar anëtarët potencialisht tëdëmshëm për një çështje, janë mundësitë edhe për eliminimin e tyre nga lista e juries, gjatëprocedurave të përzgjedhjes. Përderisa të dy palët në gjyq mund të sfidojnë anëtarët e mundshëm tëjurisë, nuk do ishte e drejtë orjentimi i jurisë në favor të njërës prej palëve, mbrojtëse apo asaj tëakuzës. Duhet një juri e balancuar dhe ekspertët vlerësues të anëtarëve të saj mund të informojnë edheautoritetet më të lartë të ligjit lidhur me rrugët e mundëshme për të ndikuar tek juria. Këtu përfshihennga veshja e të akuzuarit dhe deri tek mënyra e sjelljes së avokatit.Shumë psikologë socio-ligjorë janë edhe ekspertë për të motivuar psikologjikisht dëshmiratët. Atainformojnë avokatët mbrojtës të të akuzuarit për pyetjet e mundëshme që u bëhen dëshmitarëve tëakuzës, në mënyrë që këto pyetje t’i hutojnë ose t’i çojnë ata drejt një zemërimi të papërmbajtur, tëshoqëruar me gjeste apo fjalë të pahijshme. Shfaqe të tilla teatrale mund të kenë ndikim të fuqishëm nëgjykim, duke qenë në favor të të akuzuarit.Ndëshkimi dhe psikiatria forensike.Shumë prej psikologëve forensikë punojnë në institucionet e riedukimit si p.sh., në burgje, në dhomat eparaburgimit, në institucionet e riedukimit për të mitur, apo në spitalet psikiatrike. Në të gjitha këtomjedise ata realizojnë një seri rolesh të rëndësishme, ndër më thelbësoret është ndërhyrja terapeotike.Ata kryejnë nje seri terapish për të kontrolluar apo eliminuar çrregullimet psikiatrike, që i kanë çuarnjerëzit e këtyre institucioneve drejt akteve kriminale. Varet edhe nga natyra e çrregullimit, nëse këtondërhyrje do jetë të sukseshme apo jo, por disa prej tyre, si p.sh., obsesionet, skizofrenitë, depresionetbipolare, varësia ndaj drogave etj, që mund të lidhen me sjelljet kriminale, mundet që edhe të trajtohenme sukses, ndërsa të tjerat, si p.sh., sociopatia ose personat e sëmurë mendorë me sjellje agresive e të 4. rrezikshme ndaj të tjerëve, apo psikopatia, mund të trajtohen me pak shanse për sukses në institucionetë tilla.Psikologu në fjalë, para dhe pas trajtimit mund të kryejë diagnoza dhe teste psikometrike, për tëvlerësuar sjelljet dhe personalitetin, për të parashikuar rrezikun e dhunës apo recidivizmit të klientëve,pra nëse është e mundur që krimineli të përsërisë veprimtarinë e tij kriminale apo jo? Këto vlerësimejanë shumë të rëndësishme për lirimin me kusht apo për
rihapjen e çështjeve gjyqësore në të ardhmen.Nëpërmejt një vlerësimi të till, p.sh., një person i gjykuar si i pafajshëm për arsye të sëmundjevemendore, për një krim, që zakonisht dënohet me 10 vjet burgim, mund të kalojë gjithë jetën në burg osenë një spital psikiatrik.Ku e gjejmë psikologun forensic dhe me kë lidhet ai?Për ta preçizuar atë në të gjithë hapësirën e funksioneve të sotme përdoren terminologji të ndryshme,prandaj dhe procesi nuk është konsideruar ende si duhet. Sidoqoftë, Psikologët forensic shohim tëemërtohen si psikologë kriminalistë, si psikologë korrektivë, si psikologë policorë, si psikolog socioligjorëetj. Prandaj është vështirë të konsiderohet edhe psikologjia forensike si një displinë më vete e veçuarnga të tjerat. Sikundër psikologët social, nga bashkësia e të cilëve dikush mund të orjentohet tek sjellja egrupit, ndërsa një tjetër tek tërheqja ndërpersonale, ashtu dhe psikologu forensic ka një fushë po aq tëgjerë e të larmishme veprimesh.Po kështu, edhe psikologjia ligjore përfaqëson një a më shumë aplikime të shkencës psikologjike, përkuptimin e krimit dhe të drejtësisë kriminale. Natyrisht, ky është një përcaktim i vakët i shkencësforrensike, pasi përcaktimi i plotë mund të ndahet në disa nënkomponente të huazuara nga disiplinat etjera psikologjike, mes të cilave mund të përmendim si më kryesoret:Së pari psikologjinë anormale, e cila ka një seri apikimesh në shkencën forensike. Psikopatologjiaanormale, p.sh., me angazhimet e saj ndaj çrregullimeve të personalitetit antisocial, skizofrenisë,çrregullimeve nga abuzimet me substancat etj., përbëjnë një interes të veçantë për procesin eparaburgimit dhe korrektimit. Analiza e sjelljes së një krimineli, si dhe identifiki i i karakteristikave kyçepsikopatologjike të tij janë përcaktuese në profilimin kriminologjik. Duke ekzaminuar skenën e krimitdhe duke krahasuar disa modele me karakteristikat e sjelljes kriminale, profiluesi mund të përcaktojëderi edhe se çfarë veprimesh mund të priten prej tij në të ardhmen. 5. Po kështu, psikologjia anormale ka ndikim klinik në forensikë. P.sh., psikologu forensic mund të vlerësojëgjendjen mendore të të pandehurit, në emër të gjyqtarit ose të palës mbrojtëse. Këto vlerësim e janë tëzakonshme për rastet e jashtë gjyqësore nëpër spitalet psikiatrike, por shpesh kanë rëndësi deçizive tëpërdoren edhe në kuadrin e sistemit të drejtësisë. Psikologët në fjalë mund të vizitojnë kriminelin edënuar si në vendin e vuajtjes së dënimit, pra në burg, ashtu edhe në spitalin psikiatrik ose nëinstitucionin e korrektimit. Ata mund të përgjigjen për trajtimin, vlerësimin dhe dëshmitë gojore të tëdënuarve.Së dyti, psikologjia forensic mund të huazojë edhe nga psikologjia e personaliteti & zhvillimore.Psikologët e personalitetit mund të merren me personalitetin e kriminelit, por jo në kuptimin qëpërdoret tek psikologjia anormale. Po kështu dhe psikologjia e zhvillimit tenton të shpjegojë si zhvillohetnjë mendje kriminale nga mosha e re e në vazhdim. Të dy këto fusha të dijes shkencore përdoren përprofilizim kriminologjik edhe në psikologjinë e korrektimit, për vlerësimin dhe trajtimin e të dënuarveme probleme mendore.Së treti është dhe Psikologjia sociale, e cila gjithashtu ofron një sëri mundësish përdorimi të saj nëforenskë. Një fushë përdorimi është analiza e sistemit gjyqësor. Teoritë e psikologjisë socialeekzaminojnë efektet e mbrojtjes së të pandehurit në gjykim, por edhe ato të jurisë, influencat në gjykim,apo karakteristikat e rastit në dhënjen e vendimit gjyqësor. Ajo ofron edhe një fushë të gjerë njohurishpër kuptimin e aspekteve të ndryshme të agresivitetit, devijancës etj.Së katërti është dhe psikiatria forensike kontribuese në këtë drejtim. Një psikatër forensic është njëmjek që përdor psikiatrinë, shpesh bashkë me njohuritë psikologjike, në një kontekst të caktuar forensic.Ata janë të interesuar, në radhë të parë, për trajtimin e të burgosurve kriminelë me çrregullimepsikopatologjike.Nga sa më sipër rezulton se psikologu forensic është i “kompletuar” në ushtrimin e profesionit të tij kurka një shkollim 3-4 vjeçar për të fituar diplomën, e cila zakonisht mund të jetë në psikologji, por disainstitucione do pranonin edhe gradë në shkencat e sjelljes, në sociologji etj. Më pas ai mund të fitojëgradën master, e cila, në
mënyrë tipike, është një program 2-vjeçar, dhe në fund duhet të mbrojëdoktoraturën në një periudhë prej 3-5 vjetësh.Thamë që psikologu forensic është përdorur për profilizimin kriminologjik. Ai është procesi me anë të tëcilit një praktikant, ose grup ekspertësh, analizojnë informacionin e nxjerrë nga skena e krimit me qëllimqë të krijohet një profil fizik dhe psikologjik të autorit të tij. Parimi është që, i gjithë informacioni në fjalë 1.6.është pasqyrim i sjelljes kriminale. Dhe, përvoja ka treguar se kjo sjellje mund të krijojë shpesh deri edhenjë pamje çuditërisht të saktë të fajtorit. Por jo se të gjithë profilizuesit krinimologë janë psikologë.Një dallim i fundit i psikologut forensic është edhe me psikologun hetimor. Psikologjia hetimore,teorikisht është një nëndisiplinë e psikologjisë forensike, është zbatim i njohurive psikologjike nëinvestigimin dhe punën e policisë. Megjithat, në realitet, të dyja këto disiplina shpesh konsiderohen disitë ndryshme. Psikologët forensikë janë psikologë klinikë, ose psikologë eksperimentalë, që i kanëpërvetësuar këto programe me një focus forensic parësor. Ata ndjekin edhe kurse të tjera që i zgjedh njëpsikolog tipik klinik apo eksperimental, ndërsa jashtë specialitetit nuk ndryshojnë shumë nga psikologëte zakonshëm. Nga ana tjetër, psikologët investigues janë product i një grade shkencore të aplikuar nëpsikologji, në mënyrë tipike një Master, por ata nuk marrin diplomë psikologjike tipike. Ata merren mëtepër me projekte të aplikuara dhe detyra studimi të pavarur.psikologjia hetimore paraqet një bazë më shkencore dhe sistematike të drejtimeve subjective tëhetimeve policore të mëparshme. Ky kontribut shkencor sjellor ka të bëjë kryesisht me veprimtari të tillasi puna në nivele të ndryshme stresi, mbledha e informacionit në veprimtarinë e oficerëve të policisë, qëjanë duke punuar për identifikimin e kriminelëve. Përveç kësaj, psikologjia hetuese përfshin zbatimin etë gjitha llojeve të sociologjisë, psikologjisë, psikologjisë sociale dhe gjeografisë për të studiuar modelete sjelljes kriminale.
