Osnove Gramatike Portugalskoga Jezika

Nikica Talan

Urednica Jadranka Hađur

Recenzenti August Kovačec Dražen Varga

OSNOVE GRAMATIKE PORTUGALSKOGA JEZIKA

Lektura portugalskog teksta Maria Bernardette Duarte Godinho

Lektura hrvatskog teksta

Služba lekture Školske knjige

Grafički urednik

Željko Brnetić

GRAMATICA ELEMENTAR DA LINGUA PORTUGUESA

Korektorica Melanija Ivezić Talan

Oblikovanje naslovnice Dubravka Rakoci

Prijelom Dubravko Duvančić ©

ŠKOLSKA KNJIGA, d.d., Zagreb, 2003.

Nijedan dio ove knjige ne smije se umnožavati, fotokopirati ni na bilo koji način reproducirati bez nakladnikova pismenog dopuštenja.

CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i sveučilišna knjižnica - Zagreb UDK

811.134.3'36

TALAN, Nikica

Osnove gramatike portugalskoga jezika Gramatica elementar da lingua portuguesa Nikica Talan. - Zagreb : Školska knjiga,

=

I

2003.

ISBN 953-0-40924-9 43lO16155

Tisak: GRAFIĆKI ZAVOD HRVATSKE, d.o.o. Zagreb

� školska knjiga Zagreb, 2003.

Sadržaj Predgovor

.........................................................................................

FONETIKA I ORTOGRAFIJA Portugalska abeceda Oralni samoglasnici Nazalni samoglasnici Polusamoglasnici Silazni oralni dvoglasnici Uzlazni oralni dvoglasnici Silazni nazalni dvoglasnici Uzlazni nazalni dvoglasnici Oralni troglasnici Nazalni troglasnici Suglasnici Oznaćivanje suglasnika Oznaćivanje nazala Mjesto naglaska Pravila naglašivanja Grafićki naglasci Ostali pravopisni i interpunkcijski znakovi Rastavljanje rijeći na slogove

.........................................................

II

................................................................

II

.................................................................

...............................................................

.....................................................................

........................................................

............ ...........................................

......................................................

....................................................

.....................................................................

.............. .....................................................

............ ......................................................................

...........................................................

..................................................................

........................................................................

.................................................................

.......................................................................

............................

..................................................

MORFOLOGIJA

..............................................................................

IMENICE Rod imenice Tvorba ženskog roda Nepromjenijive imenice Imenice muškog roda koje završavaju na -a Imenice koje mogu biti muškog i ženskog roda Broj imenice Tvorba množine Stupanj imenice

........................................................................................

.............................................................................

..........................................................

....................................................

....................

...............

.............................................................................

.................................................................

.......................................................................

ČLAN

9

..............................................................................................

Uporaba određenog ćlana Izostavljanje određenog ćlana

......................................................

................................................

12 14 16 16 18 19 20 21 22 22 29 32 32 33 36 37 38 41 41 41 48 53 56 58 59 60 66 67 68 75

Uporaba neodređenog člana ............... . .......... . . ... .... 76 Izostavljanje neodređenog člana ..... .. . ... . .. .... ... . . . . . . 78 .. .

..

PRIDJEVI Tvorba pridjeva ženskog roda . Stupnjevanje pridjeva Mjesto pridjeva Slaganje pridjeva u rodu i broju

.... ..... .

. ..

.

.

.

..

. . .. .. . ..

........................................................................................

.. ........

. .. .

..................................

..............................................................

........................................................................

ZAMJENICE

..............................................

. .

............... .. ................................................................

OSOBNE ZAMJENICE

.

............................................ ....

.

...............

Oblici osobnih zamjenica . Oblici o, lo i no osobne zamjenice (u službi izravnog objekta) .. . ... Povratna zamjenica . .... ... . .. Uporaba osobnih zamjenica s prijedlozima Kombinacije i kontrakcije nenaglašenih osobnih zamjenica u službi objekta .... .. ........... .. . . ..... ..... Mjesto nenaglašenih osobnih zamjenica . . . . .... .

....................... ..........................

....... . ................................................. ................

.................................... ...

.

... .

.....

....................

.

.

.

. ....

........

... ......

POSVOJNE ZAMJENICE (POSESIVI)

Oblici posvojnih zamjenica Mjesto posvojnih zamjenica

.....

.. ....................................

.. .

....

..

...

.

...

.

.

.

.

.

.. ....

......

.....

..... .

..

.. ...... . ...............

.

.

. .

..............

.

.

.

.

...................

.....

. ....

. .

... .....

.... .

....

91 91 91

Paradigma pravilnih glagola triju konjugacij a zamjenički oblik . . .. .

92 93 94 96 97

1 00 1 00 1 00

.

.

.

.

..

.

. .

. 1 04

.... .

.

..

1 07 108

...

III

... . ... ......

.. ..

... ........

...

. ..... 1 13

.. . ........ .

.

.

................ ............................ .........

1 17

Uporaba rednih odnosno glavnih umjesto rednih brojeva 1 18 GLAGOLI . . . . . .

.. ....

.......

..........

.... ....... ...... . .... . . ..... ..... .

.

Klasifikacija portugalskih glagola

. .

. . ..

.

. .... .. 1 2 1

..... .

.

.

.

.

........... ............

Nomenklatura najčešćih glagolskih oblika

..

.

............. .

................

........... ............... .

..............

..

132

..........

136

..

.

141

....

148

............... ...

............. .................

...

Paradigma pravilnih glagola triju konjugacija pasivni oblik . . .. . .. . .. .................... . .............. ...........

Tvorba glagolskih vremena i načina .

.

.

. ............... ..

. .

.

.. ... .......... .. ..... .........

.................

... ............. . .

1 55

. 1 62

Konjugacija nepraviinih glagola . ... .. Nepravilni glagoli 1. konjugacije ... . ... Nepravilni glagoli 2. konjugacije . . Nepravilni glagoli 3. konjugacije ..................................... ....

128

........

.... ................. ..............

1 65 1 65 1 68 1 82

Glagoli s nepravilnim participom ......................................... 1 89 Abundantni glagoli ... ...... ... ..

.

...........

.... . . .

......

.... . . .. .. .. .

.........

. . 1 90 .

Bezlični glagoli ........................... ............................................ 1 92 Defektivni glagoli ................................................................... 1 94 Sintaksa glagolskih načina i vremena ................................... Indikativ (indicativo) ........................................................ Konjunktiv (conjunctivo) ................................................. Imperativ (imperativo) .................................................... Infinitiv (infinitivo) ................................ ........................... Gerundiv (gerundio) ........................................................ Particip (participio) ..........................................................

1 96 1 96 205 212 214 216 217

Slaganje glagola s rečeničnim subjektom ... . .

218

..

.....

..... .......

....

Slaganje vremena ................................................................... 227 Sintaksa pomoćnih glagola haver, seTi estar .. ....

.............

.... 228

PRILOZI ........................................................................................ 231

121

Klasifikacija priloga ................................................................ 23 1

.

123

Priložni izrazi ............. ...................................... ...................... 233

.

1 27

Mjesto priloga u rečenici ....................................................... 236

.......................... ..... ........

Pomoćni glagoli i njihova uporaba

.. .

Paradigma pravilnih glagola triju konjugacija povratni oblik . ... ... ...

....... .............

.

. .. ..... ..... ... .. .... . .. . .

. .......... . .

Uporaba glavnih brojeva

....... .

...

. .. . . .

.....

...........

Paradigma složenih glagolskih vremena pravilnih glagola triju konjugacija - aktivni oblik

.... ..... 1 06

Osobitosti nekih neodređenih zamjenica . . Neki ustaljeni izrazi s neodređenim zamjenicama BROJEVI .

....

. ..

Paradigma jednostavnih glagolskih vremena pravilnih glagola triju konjugacija - aktivni oblik

.. .. ......... .. . .. . 1 0 1 . .. .. . .. 101 103

..... .......... .....

...... ..... ... .. . .. ......... ..... ....

NEODREĐENE ZAMJENICE

...

............

79 80 83 88 89

......... ...................................

ODNOSNE ZAMJENICE (RELATIVI) .....

. ..

...... .

............................. ..............

POKAZNE ZAMJENICE (DEMONSTRATIVI)

UPITNE ZAMJENICE

. ..

... .

............................. .

Oblici pokaznih zamjenica Mjesto pokaznih zamjenica

.

. ...

Tablični prikaz jednostavnih glagolskih vremena pomoćnih glagola ter, haver, seTi estar ... . ..

..... .......

.................. .......

Ponavljanje priloga na Stupnjevanje priloga PRIJEDLOZI VEZNICI

237

............. .................................................

237

.................................................................................

241

..................................................... ..................................

243

Koordinativni veznici

............................................................

Subordinativni veznici UZVICI

mente

..............................................

-

243

..........................................................

245

.........................................................................................

249

SINTAKSA

..................................................................... ...............

Nezavisno složena rečenica Zavisno složena rečenica

25 1

..................................................

25 1

......................................................

253

Pretvaranje aktivne u pasivnu rečenicu

...............................

257

Predgovor Ove Osnove gramatike portugalskoga jezika namijenjene su prije svega studentima portugalskog jezika i književnosti, ali i svima ko­ ji uče ili se spremaju naučiti jezik Cam6esa i Pessoe - jezik kojim danas govori više od dvjesto milijuna izvornih govornika diljem Europe, Južne Amerike, Afrike i Azije. Gramatika sadrži sve važ­ nije obavijesti o strukturi portugalskoga jezika, kao i brojne prim­ jere kojima se potkrepljuju iznesene gramatičke postavke. Najve­ ći broj primjera preuzet je (bilo u cjelini bilo djelomično) iz dviju vodećih gramatika portugalskog jezika (Cunha, Celso; Cintra, Lin­ dley: Nova Gramtitica do Portugues Contemporaneo, Lisboa, 141998. te Cuesta, Vazquez Pilar; Luz, Maria Albertina Mendes da: Gramtitica da Lingua Portuguesa, Lisboa, 1 989), dok sam određe­ ni broj primjera smislio sam ili ih preuzeo iz desetak manjih gra­ matika koje ovdje neću posebno navoditi. Na kraju srdačno zahvaljujem svima koji su pomogli da ove

Osnove gramatike ugledaju svjetlo dana, osobito recenzentima akademiku Augustu Kovačecu i dr. Draženu Vargi, lektorici M . Bernardette Duarte Godinho, Upravi »Školske knjige« d.d. te urednici Jadranki Hađur. U Zagrebu, svibanj 2002.

Nikica Talan

FONETIKA I ORTOGRAFIJA Portugalska abeceda Slovo

Naziv slova

Izgovor

a

a

a

b

be

be

c

ce

se

d

de

de

e

e

E

f

efe

Efi

g

gue (ge)

ge (3e)

h

aga

tlga

i

i

i

j

jota

3:)ttl

k

kapa

kaptl

l

ele

Eli

m

eme

Erni

n

ene

Eni

o

6

:)

P

pe

pe

q

que

ke

r

erre

ERi

s

esse

Esi

t

te

te

u

u

u

v

ve

ve

w

duplo ve (ddblio)

duplu ve (dubliu)

x

xis

fi!

y

i grego (ipsilon)

igregu (ipsil:m)

z

ze

ze

Kad se nađe ispred umekšanog l [l] ili ispred poluvokala w, portugalsko a izgovara se malo "velarnije', približavajući se ot­ vorenom o [::l], kao, npr., u francuskoj riječi pate:

•

Napomena: Slova k,

wiyupotrebljavaju se isključivo u općeprihvaćenim �e?un.arodnim skraćenicama i simbolima, odnosno u stranim riječima Ih flJečlma stranog podrijetla: kg ( quilograma) darwinismo =

byroniano

'kilogram' 'darvinizam' 'byronovski'

mal [mat]

'zlo', 'loše'

mau[maw]

'zao', 'loš'

Označuje se znakom

a.

e Samoglasnik mukao.

Oralni samoglasnici

a •

•

Naglašeno a uglavnom se izgovara kao u hrvatskom standar­ dnom jeziku:

casa [kazB]

'kuća'

mar[mar]

'more'

Označuje se na tri načina: •

a, ti i il.

•

U nenaglašenom položaju a se najčešće izgovara kao, primje­ rice, u engleskim riječima mother ili above:

chaga [jagB]

'rana'

mtiquina [mmnB ]

'stroj' •

Jednako tako izgovara se i kad je pod naglaskom, ali samo is­ pred m, n i nh:

lama [lilmB]

'blato'

pano [pilnu]

'krpa, platno'

manha[milJm]

'lukavstvo'

Označuje se znakovima a i a, a u lisabonskom izgovoru i zna­ kom e lijevo od [j], [3], [A], [P] i [i]:

lei [lilj]

'zakon'

cereja [siril3B]

'trešnja'

espelho [ijpilAu]

'ogledalo'

e u portugalskom može biti otvoren, zatvoren ili

Otvoreno e [E] odgovara francuskom ili talijanskom otvorenom e. Označuje se znakovima e i e, a u brazilskom pravopisu još i znakom e: 'zec' lebre [lebri] 'ljubazan' amtivel[Brnavd] 'šešir' chapeu [jBpeW] Zatvoreno e [e] izgovorom je jednako francuskom ili talijanskom zatvorenom e, a označuje se znakovima e i e:

mesa [meZB]

'stol'

conter [k6ter]

'sadržavati'

'mjesec' mes [me j] Muklo e [i] taman je i kratak samoglasnik koji je svojevrsna »re­ dukcija« samoglasnika e (otvorenog i zatvorenog) i samoglas­ nika i. Katkad se, dapače, uopće ne izgovara. Označuje se s e i i:

se [si] pescar [pijkar] de longe [dil 63i] divino[divinu]

'sebe', se'; 'ako', 'da' 'ribariti' 'izdaleka' 'božanski', 'božanstven'

i •

Portugalsko i najčešće izgovorom odgovara hrvatskom fički se označuje s i, a na početku riječi katkad i s e:

mina[minB] educar [idukar ]

'rudnik'; 'mina' 'odgajati'

i. Gra­

•

Kad se nađe ispred umekšanog l [l] ili ispred poluvokala w, izgovara se malo 'velarnije', kao u engleskoj rijeći bid ili nje­ maćkoj Schiff.

mil [mH] •

'tisuću'

Ispred glasova [J], [3], [A] i [P] izgovara se vrlo kratko i gotovo nikad se ne ćuje:

escova [ijk5v13]

'ćetka'

escada [ijkad13]

'stuba', 'stubište'

dom C -) , nazalnost se samoglasnika Ci to onda kad se oni nađu unutar rijeći) prikazuje pomoću m ispred suglasnika p, b, m te po­ moću n ispred ostalih suglasnika, a katkad znak nazalnosti i pos­ ve izostane.

Rezultat je kraze a + an ili a + am Ci tada je njegov izgovor kra­ tak), odnosno kraze il, + an Ca tada mu je izgovor dug) :

o Samoglasnik o u portugalskom može biti otvoren i zatvoren. •

•

Otvoreno o [::l] odgovara francuskom ili talijanskom otvore­ nom o. Mnogo je otvorenije od hrvatskog o približavajući se iz­ govorom glasu a. Oznaćuje se znakovima o i 6:

sorte [s5rti]

'sudbina'; 'sreća'

av6 [13v5]

'baka'

Zatvoreno o [o] izgovorom je vrlo blizu glasuu, a oznaćuje se znakovima D i ou:

aVD [13v6]

'djed'

ou [6]

'ili'

'stara'

a antiga [atig13] il, antiga [atig13]

'na starinski naćin'

Nalazi se u inicijalnom položaju u rijeći koje poćinju s

anca [\1k13]

'bok'

Iii [1\1]

'vuna'

Grafićki se oznaćuje s ju rijeći):

em ili en ci nikad se ne pojavljuje na kra­ 'iako'

embora [eb5rn] crem;a [�S13]

'vjerovanje'

i

II

Grafićki se oznaćuje

Portugalskou izgovorom je jednako hrvatskom glasuu. Ozna­ ćuje se znakovimau i o. Kad nije naglašeno, izgovara se vrlo krat­ ko:

eru [lmi]

'sirov

rua [RU13]

'ulica'

dormir [durmir]

'spavati'

casa [kazuJ

'slućaj'

Nazalni samoglasnici Jedno od najvažnijih obilježja portugalskog jezika jest i bogat­ stvo nazalnih samoglasnika. Za razliku od francuske, portugalska je nazalizacija slabija, bliža onoj u poljskom jeziku, npr. Osim til-

an- ili

am-, a u finalnom položaju u rijeći koje završavaju na -ii:

im ili in: 'da'

sim [st] fins [fif]

'krajevi'; 'ciljevi'

o Grafićki se oznaćuje

om ili on: 'ton'

tom [t6] honra [6R13]

'ćast'

ii Grafićki se oznaćuje

um [ii] uns [iif]

um ili un: 'jedan'; 'neki' 'jedni'; 'neki'

Polusamoglasnici

oj

u portugalskom postoje dva polusamoglasnika. To su j (u fo­ netskoj se transkripciji označuje i znakom j) te w (u fonetskoj se transkripciji označuje i s �):

Grafički se označuje s oi. Kad nije na početku riječi, u današ­ njem portugalskom jeziku može biti zamijenjen oblikom ou:

bDi [b6j]

'vol'; 'govedo'

ceia [siljt!]

'večera'

noite [n6jti]

'noć'

meu [mew]

'moj'

toiro [t6jru]

'bik'

oj

Silazni oralni dvoglasnici

Grafički se označuje s

aj U staroj se portugalskoj grafiji označivao s načuje s ai:

pai [paj]

ae, dok se danas oz­

'otac'

Valja, medutim, napomenuti da se u nekim prezimenima i da­ lje upotrebljava stari oblik: Caetano [kajtanu].

Ej 'prsteni'

papeis [pt!ptjf]

'papiri'

fui [fUj]

'bio sam'; 'išao sam'

cuidar [kujdar]

'misliti'; 'brinuti se'

aw Grafički se označuje s au, a u starijoj grafiji označivao se s aD. Danas se s aD označuje samo kad je riječ o kontrakciji prijedloga a i odredenog člana muškog roda o:

Grafički se označuje s ei i ei. N ajčešće se može sresti u množini imenica kojima jednina završava na -el:

aneis [t!llEjf]

ui, a nekad se označivao i s ue:

aD [aw]

EW Grafički se označuje s

Bj Grafički se označuje s ei, a katkad (kad se nade slijeva naglaše­ nom samoglasniku) i s ai:

leite [liljti]

'mlijeko'

ensaiar [est!jar]

'pokušavati'; 'vježbati'

Danas se grafički označuje s oi, a nekad se označivao s oi i s De. Pojavljuje se u nekim glagolskim oblicima te, prije svega, u mno­ žini imenica koje u jednini završavaju na -01:

rois [R6jf]

'popisi'

sois [s6jf]

'sunca'

'štap'

pau [paw]

eu:

ceu [stw]

'nebo'

reu [Rtw]

'optuženik'

ew Grafički se označuje s

eu i eu, a prije se označivao i s eo:

breu [brew]

'katran'

Europa [eur6pt!]

'Europa'

iw Grafički se označuje s

rio [Riw]

iD: 'rijeka'

Uzlazni oralni dvoglasnici

WE

Grafički se označuje s

ja Grafički se označuje s

ia, ia i ea:

diabo [djabu]

'đavao'

didrio [djarju]

'dnevnik'

leal [Ijal]

'vjeran'

sueco [swsku]

'švedski'; ' Šveđanin'

bue[bws]

'mnogo', 'jako', 'super'

moeda [mwsdu] boemio [bwsmju]

'boem'; 'boemski'

'dijeta'

vies [vjsf]

'poprečna crta'

' (životinjski) mozak'

jo

ui, ui, oi i oi:

tranquilo [trilkwilu] ruido [Rwfdu] moinho [mwfJ1u]

io i i6:

miolos [mj51uf]

'duet' 'pjesma'

wi Grafički se označuje s

Grafički se označuje s

ue i oe:

dueto [dwetu] poema [pwem�]

ie i ie:

dieta [djst�]

'novac'

we Grafički se označuje s

Grafički se označuje s

ue, ue, oe i oe:

'spokojan' 'buka' 'mlin'

wo Grafički se označuje s

io i io:

miolo [mj61u]

Grafički se označuje s

'voden'

aquoso [�kw6zu]

'sredina kruha'; 'moždina'

ju

uo:

WJ

Grafički se označuje s

Grafički se označuje suo :

iu i eu:

miMo [mjudu]

'sitan'; 'dijete'

peuga [pjug�]

' (kratka) čarapa'

wa Grafički se označuje s ua:

quase [kwazi]

'gotovo', 'skoro'

WB

'vodeni'

Silazni nazalni dvoglasnici Silazni nazalni dvoglasnici mogu biti naglašeni ili nenaglaše­ ni, no za razliku od svojih oralnih 'parova' ne mogu biti otvoreni ili zatvoreni jer su samoglasnici koji im služe kao osnova uvijek zatvoreni.

ij

Grafički se označuje s ua:

quadrado [kw�dradu]

aquosos [�kw5zuf]

'kvadratni'; 'kvadrat'

Grafički se označuje s ile, ili,

mile [m�j]

em i ens: 'majka'

cliibra [k�jbrn]

'grč'

tem[t�j]

3. lice jednine indikativa prezenta glagola ter - 'imati'

viagens[vja3i!jf]

we Grafički se označuje s

uen: 'podnositi'

aguentar[ngwetar]

'putovanja'

oj Grafički se označuje s

Oralni troglasnici

oe:

poe [p6j]

3. lice jednine indikativa prezenta glagola por 'staviti' -

limoes[lim6jf] Camoes[Knm6jf]

jaj Grafički se označuje s

'limun'

iai i eai:

saiais [snjajf]

2. lice množine konjunktiva prezenta glagola sair- 'izaći'

iij

'vjerni'; 'iskreni'

leais[ljajf] Grafički se označuje s

ui. Prisutan je samo u riječima:

muito[mtijtu] muž[mtij]

'mnogo' Grafički se označuje s

'mnogo'

iei: 'vjernici'

fieis[fjejf]

iw Grafički se označuje s lio i s am (ovaj posljednji oblik pojavlju­ je se u 3. licu množine prezenta i perfekta):

mlio[m�w] nlio[n�w]

Grafički se označuje s

'ruka'

iei: 2. lice množine konjunktiva

fieis[fjiljf]

prezenta glagolafiar- 'presti'

'ne'

tiravam[tiravi!w]

3. lice množine indikativa imperfekta glagola tirar­ 'vući'

Grafički se označuje s

iau: 'mijauk'

WBj

ji

Grafički se označuje s

ian:

fiandeiro[fji!diljru]

jaw miau[mjaw]

Uzlazni nazalni dvoglasnici Grafički se označuje s

jBj

Dei: 'prašina'

poeira[pwiljrn]

'prelac'

waj

WB Grafički se označuje s

quando[kw�du]

Grafički se označuje s

uan: 'kada'

iguais[igwajf]

uai: 'jednaki'

NazaZni trogZasnici

•

jiw Grafićki se oznaćuje s

eilo:

leilo [lj�w]

'lav'

joj Grafićki se oznaćuje

•

seBe:

leBes [lj6jf]

'lavovi'

Kad je riječ o dvoglasnicima i troglasnicima, valja napome­ nuti da se oni u nekim primjerima više ne doživljavaju takvima. Problem je, međutim, u tome što ta pojava najčešće nije obuhvaćala cijeli Portu­ gal. odnosno (kad je riječ o luzofonom svijetu uopće) cijelo portugalsko govorno područje, pa odatle i osciliranje u bilježenju izgovora pojedinih riječi unutar kojih se pojavljuju dvoglasnici ili troglasnici. Napomena:

batata [bllt
'krumpir'

pomba [p5bll]

'golubica'

k kad se nađe ispred a, o, u, l,

eanto [k�tu] eobre [k5bri] eujo [ku3u] clareza [kllln!Zll] eravo [kravu] od

r.

•

'glumac'

electrico [ilEtriku]

'tramvaj'

Kad se nađe ispred

e i i izgovara se kao s:

eego [sEgu]

'slijep'; 'slijepac'

cineo[siku]

'pet'

eabe9a [kllbesll]

'glava'

pese090 [pifk6su]

'vrat'

Lijevo od

a, o, u:

h služi za tvorbu grafema ch:

ehave [javi]

'kljuć'

mancha [m�jll]

'mrlja'

'ćiji' 'ćavao'; 'karanfil'

t:

eoecinela[bksinEIll] 'bubamara' eonvie9ilo [k6viks�w] 'uvjerenje' caraeteristica [k1ll1lktirijtikll] 'karakteristika'

duvida [duvidll]

'sumnja'

padrilo [plld�w]

'obrazac'

Izgovara se kao hrvatsko f.

'bakar' 'j asnoća'

d:

f

'kut'; 'pjev(anje)'

Jednako se tako izgovara i u nekim rijećima kad se nađe lijevo

e, 9,

actor [at6r]

Izgovara se kao hrvatsko

e

Izgovara se kao

'radnja'

d

Izgovara se kao hrvatsko b:

•

ae9ilo [as�w]

J ednako se izgovara i kad je popraćeno cediljom ispred

S ugZasnici b

U velikom se pak broju primjera, kad se nađe ispred spome­ nutih znakova (e, 9, t), ne izgovara, oznaćujući tek to daje pret­ hodni samoglasnik otvoren:

faca [fakll]

'nož'

facto [faktu]

'ćinjenica'

g •

Izgovara se kao hrvatsko g kada je ispred suglasnika ili samog­ lasnika a, o, u:

grdfieo [grafiku] galo [galu] algo[algu] gume[gumi]

'grafićki'; 'grafikon' 'pijetao' 'nešto' 'oštrica'

Jednako se tako izgovara i u skupini gue, odnosno

gueto [gstu] guia [giB] •

Kada se pak nađe ispred

gui:

'kukuruz'

'vodič'

muralha [muraAB]

'zidina'

'led'

m

Izgovara se kao hrvatsko

h

•

Kao i u ostalim romanskim jezicima, nikad se ne izgovara:

hdbil [abil]

'vješt', 'spretan'

habituar [Bbituar]

'priučiti'

Kad se nađe desno od suglasnika rna eh, Ih i nh:

ehama [jnmB]

mesmo [me3mu]

'isti'

mito [mitu]

'mit'

•

e, l, n, služi za tvorbu grafe­

Osim kad se pojavljuje na kraju sloga, a prije nekog suglasnika, označujući nazalnost (kao u riječi genro ili eanero), portugalsko se n izgovara kao i hrvatsko:

nulo [milu]

'ništavan'; 'nikakav'

lhe [Ai]

'njemu', 'mu'; 'njoj', 'joj'

abd6men [Bbd5men]

'abdomen'

patranha [pBtrnJ1B]

'izmišljotina'

•

ž:

joelho [3wnAu]

'koljeno'

anjo [ij3u]

'anđeo'

Kad se

n pojavljuje lijevo od h, služi za tvorbu graferna nh:

ninho [niJ1u]

'gnijezdo'

lenha [h�J1B]

'drvo za ogrjev'

p •

l Izgovara se kao hrvatsko l kad se nađe na početku riječi ili slo­ ga, kao i poslije bilo kojeg suglasnika:

•

Izgovara se kao hrvatsko

p:

perna [pSffiB]

'noga'

hipoteea [iputekB]

'hipoteka'

U kombinacijama pr i pt načelno se ne izgovara, označujući otvorenost prethodnog samoglasnika:

leite [lnjti]

'mlijeko'

sala [salB]

'dvorana'

aeeprilo [BSEsijW]

'značenje'

planeta [pIBnetB]

'planet'

baptizar [batizar]

'krstiti'

6ptimo [5timu]

'najbolji', 'izvrstan'

Kad se nađe na kraju riječi ili sloga izgovara se 'velarizirano', a u dodiru s bezvučnim suglasnikom i samo postaje bezvučno:

geral [3iral]

'opći'; 'glavni'

algodilo [algudijw]

'pamuk'

em) .

fi

'plamen'

Izgovara se kao hrvatsko

•

m:

Jedina iznimka jest kada se pojavljuje u službi nazala (am,

j

•

h služi za tvorbu graferna lhe:

milho [mlAu]

'žirafa'

•

Lijevo od

'geto'

e i i, izgovara se kao hrvatsko ž:

gelo [3elu]

•

Ipak, ima i izuzetaka, kao što su:

oprilo [::>psijw]

'izbor'

rapto [Raptu]

'otmica'

ili

q

•

Izgovara se kao hrvatsko lc que[ki] quintal [kital]

•

N a kraju rijeći ili sloga, a ispred zvučnog suglasnika izgovara se kao ž: as vitelas[n3vitelnj] 'telad' 'od' desde[de3di]

•

Kada se pak s s kraja riječi nađe ispred glasova[J]), [3] i[R], ono u svakidašnjem govoru jednostavno ispada: 'papuče' as chinelas[nfinelnj] uns jogos[u3:Sguj] 'igre' 'sirupi' os xaropes[ujnr5pij] dois requerimentos[d6jRikirim�tuj] 'dvije molbe'

•

U prefiksu

•

U prefiksu des- izgovara se kao š ako iza prefiksa slijedi bez­ vučni suglasnik, kao ž ako slijedi zvučni suglasnik, a kao z ako slijedi samoglasnik: dessalgar[dijsalgar] 'odstraniti sol' 'neudobnost' desconforto[diJk6f6rtu] desviar[di3vjar] 'skrenuti' 'iščeznuti' desaparecer[diznpuriser]

r •

•

Na P ?četku riječi, �zI?eđu suglasnika i samoglasnika koji pri­ padaJu dvama razhČItIm slogoVi. ma, ili udvostručeno između d.va sa�oglasnik� r se izgo�ara kao 'j ako' r [R], s mnogo više � VibraCIj a nego pn Izgovaranju njegova hrvatskog 'dvojnika': rato[Ratu] 'miš' 'čast' honra[5Rn] 'kola' carro[kaRu] U

ostalim primjerima izgovara se otprilike kao hrvatsko 'kamen' pedra [pedru] porco [p6rku] 'svinja'

r.

s •

Izgovara se kao s na početku riječi, iza l, n, . tručeno Između dva samoglasnika:

b i kad je udvos-

'peršin' 'uvreda' 'sveučilište' 'apsolutan' 'tijesto'; 'masa' I �me �u dva samoglasnika te na kraju riječi, a ispred samoglas­ mka, Izgovara se kao z: 'slučaj' caso[kazu] asa razu] 'krilo' salsa[salsn] insulto[isultu] universidade[univirsidadi] absoluto[nbsulutu] massa[masu]

•

r,

as ervas[uzervuj] os homens[uz:Sml1jj]

'trave' 'muškarci'

'ali' 'roditelji' 'rizik'

mas[muj] os pais [ujpajf) risco[ RiJku]

'što'; 'da'; 'kako' 'povrtnjak'

Obvezno je praćeno polusamoglasnikom koji se grafički ozna­ . čUJe su.

Na kraju riječi, rečenice ili rečenične cjeline (odnosno prije stanke) , kao i ispred bezvučno g suglasnika izgovara se kao š:

trans- s se izgovara kao z, š ili Ž, ovisno o tome slije­ di li iza spomenutog prefiksa samoglasnik, bezvučni ili zvučni suglasnik: 'prolazni'; 'prijelazni' transitivo[t:riizitivu] 'preobrazba' transformar;ao[trnjfurmnsllw] 'prelaziti preko ruba' transbordar[t:rii3burdar]

t

Izgovara se kao hrvatsko tenente[tin�ti] tartaruga[tnrturugu]

t.

'poručnik' 'kornjača'

v

Izgovara se kao hrvatsko v: verve [vsrvi] valvula [vaivulB]

'zanos', 'polet' 'ventil'

•

Kad je na poćetku rijeći, x se izgovara kao š: 'šah' (igra) xadrez [fBdreJ] 'šah' (perzijski vladar) Na kraju rijeći, a ispred samoglasnika izgovara se kao z: calix amargo [kalizBmargU] 'gorka ćaša' Na kraju rijeći, rećenice ili rećenićne cjeline (odnosno prije stanke), kao i ispred bezvućnog suglasnika izgovara se kao š: Felix tambem [feliJtBb�j] 'Felix takoder' xa [fa]

•

•

•

•

•

Na kraju rijeći ili sloga, a prije zvućnog suglasnika izgovara se kao ž: Felix vem [feli3vt}j] 'Felix dolazi' Unutar rijeći uglavnom se izgovara kao š: caixao [kajJt}w] 'sanduk'; 'lijes' U ućenim rijećima nerijetko se izgovara kao ks : flexao [flEks�w] paradoxo [pBrnd6ksu]

•

•

'fleksija' 'paradoks'

U ućestalijim rijećima (napose u nekim glagolskim oblicima) izgovara se i kao s: proximo [pr5simu] '(o)bližnji' auxilio [awsilju] 'pomoć' trouxeram [trOSSrBW] 3. lice množine indikativa aorista glagola trazer- 'nositi' Kad je x sastavni dio prefiksa ex-, taj se prefiks izgovara troja­ ko: kao Š, ž ili z. Kao šizgovara se ispred bezvućnog suglasnika, kao ž ispred zvućnog suglasnika, a kao z ispred samoglasnika: excitar [iJsitar] (ili [BjJsitar]) 'nadražiti'

'bivši ministar'

exame [izumi]

'ispit'

z

x •

ex-ministro [Bj3minijtru]

•

•

•

Na poćetku rijeći, izmedu dva samoglasnika te na kraju rijeći, a ispred samoglasnika, izgovara se kao hrvatsko z: 'ništica' zero [zsru] 'ćiniti' fazer [fBzer] o rapaz e bom [uRupazsb5] 'djećak je dobar' Na kraju rijeći, rećenice ili rećenićne �jeli�e (odnosno pr�je stanke), kao i ispred bezvućnog suglasmka Izgovara se kao s: 'kapuljaća' capuz [kupuJ) rapazfeio [RupaJfuju] 'ružan djećak' Na kraju rijeći ili sloga, a prije zvućnog suglasnika izgovara se kao ž: 'umiljat glas' voz meiga [V;)3mujgB] U svakidašnjem govoru zs kraja rijeći, kada se nade ispred gla­ sova [fD, [3] i [R], jednostavno ispada: 'deset šešira' dez chapeus [dsJBPSWJ] 'deset vrćeva' dezjarros [ds3aRuj] 'deset reala' dez reis [dsRsjJ]

Označivanje suglasnika •

U portugalskom jeziku naćelno se ne o�naćuju suglasnici koji se ne izgovaraju. Izuzeci su e i p iz skup�na: cc, e9, ct, pc, P9: pt, i to kada prvi suglasnik oznaćava da Je prethodno a, e Ih o otvoreno: 'poućavati' leccionar 'radnja' aC9ao 'pridjev' adjeetivo 'izuzetan' exeepcional 'prijam' recep9ao 'krštenje' baptismo

•

Samo u dva primjera postoje dvostruki suglasnićki grafemi. Ri­ jeć je o r i s koji se udvostrućuju kad se nadu izmedu dva sa­ moglasnika: correio 'pošta' sossego

•

'spokoj' Muklo h se uglavnom, zbog etimoloških razloga, oznaćuje na poćetku rijeći: hoje < hOdie 'danas' homem < hOminem 'ćavjek'

U složenicama se pojavljuje samo kad su dijelovi složenice od­ vojeni crticom: 'nadćovjek' super-homem 'panhelenski' pan-helenico Kada pak crtica izostane, nestaje i h: desumano 'nećovjećan' 'opet imati' Zbog tradicijskih razloga h se održalo (kako u završnom tako i u poćetnom položaju) i u nekim usklicima: ha! 'oj!', 'molim!' ah! 'ehej!'; 'joj!'; 'oho!'

teatro

'kemija' Samo neka imena hebrejskog podrijetla zadržavaju stari naćin pisanja: Baruch, Loth. quzmlca

•

Osim vrlo rijetkih iznimaka (uglavnom imena ljudi i zemljopis­ nih naziva: Jacob, David; Madrid), portugalske rijeći ne zavr­ šavaju na b, c, d, f, g, h, j, t, v. Stoga npr. umjesto club valja pi­ sati: 'klub' clube

•

Završno b pojavljuje se u prefiksima sub- i ab- kada su oni od­ vojeni crticom od drugog dijela složenice: sub-secretario 'podtajnik' 'ukinuće'

•

Poćetna skupina sc- iz starog pravopisa u novom se pravopisu gubi, odnosno prelazi u e: 'znanost' sciencia> ciencia 'pozornica' scena> cena

•

Složenice koje etimološki sadrže tu skupinu danas se takoder pišu bez s: 'protuznanstveni' anticientifico

reaver

Kad se pak pojavljuje u sredini rijeći, iskljućivo je dio grafema ch, Ih i nh: machado 'sjekira' alho

'ćešnjak'

Minho •

N ekadašnje skupine ph, rh (rrh), th i ch (u izgovoru k) u novom su portugalskom pravopisu zamijenjene s f, r (rr), t i qu (ispred e, l) , odnosno s c (ispred ostalih samoglasnika ili ispred suglas­ nika). Tako se primjerice pharmacia, rhet6rica, theatro, chimi­ ca danas pišu: [armacia 'ljekarna' ret6rica 'retorika'

'kazalište'

encenar;ao •

'inscenacija'

Kad je, medutim, rijeć o složenicama koje su već kao takve uš­ . . . le u portugalski jezik, one i dalje zadržavaju stan oblIk se: 'sveznajući' omnisciente proscenio 'proscenij'

U suvremenom portugalskom jeziku na poćetku rijeći više se ne pojavljuje cedilja, pa se tako, npr., piše: 'cipela' sapato 'Cejlon' Ceiliio umjesto r;apato i (:eilao.

Označivanje nazala Unutar riječi nazalnost se samoglasnika označuje s m ispred suglasnika p, b, m te s n ispred ostalih suglasnika: sarampo 'ospice' lombo 'slabine'; 'pečenica' ruimmente 'loše' bendizer 'blagosloviti' inveja 'zavist' connosco 's nama' Na kraju riječi nazalni se samoglasnici označuju s -a, -as, -im, -ins, -om, -ons, -um, -uns: 'gorljivost'; 'napor' afli 6rftis 'sirote' flautim 'mala flauta' jolhetins 'podlisci' 'ton' tom bons 'dobri' 'neki' algum 'tune'

atuns Napomena: O

lavlje!

oznaćivanju naza1nih dvoglasnika vidjeti prethodno pog­

Mjesto naglaska Broje li se slogovi od kraja prema početku riječi, naglasak se u portugalskom jeziku može nalaziti: a) na posljednjem slogu - pri čemu se riječi s tako naglašenim, posljednjim slogom u portugalskom nazivaju palavras agudas (ili oxit6nicas) b) na pretposljednjem slogu - riječi s tako naglašenim slogom nazivaju se palavras graves (ili paroxit6nicas)

e) na trećem slogu od kraja - tako naglašene riječi nazivaju se palavras esdrUxulas (proparoxit6nicas). Napomena: Radi pojednostavnjenja, ovdje ćemo se služiti iskljućivo kroatiziranim grćkim nazivima: oksitona, paroksitona i proparoksitona.

Pravila naglašivanja Oksitone su u portugalskom: - Riječi koje završavaju na nazalni samoglasnik ili nazalni dvoglasnik: 'sestra' irma 'brat' irmao 'srce' corarao Najčešće iznimke: 6rflio benrao

- Riječi koje završavaju na -l: gen til Abril junil

'siroče' 'blagoslov' 'ljubazan' 'travanj' 'lijevak'

Najčešće iznimke: 'lak'; 'jednostavan' jacil 'težak' dificil Setubal - Riječi koje završavaju na -r (u tu se skupinu ubrajaju i svi gla­ goli u infinitivu) : 'pjevati' cantar 'j esti' comer 'otići' partir 'toplina' calor 'gospodin' senhor

Najčešće iznimke: apicar

- Riječi koje završavaju na -z: arroz capaz Estremoz

'šećer' 'riža' 'sposoban'

- Riječi koje završavaju na -i: javali

'vepar'

Tupi Guarani

- Riječi koje završavaju na -u: peru 'puran' 19ua�u - Riječi koje završavaju na -um: atum 'tuna' - Riječi koje imaju naglasak na zadnjem slogu te sve jednoslož­ ne riječi: av6 'baka' pa 'lopata' pe 'stopalo' Paroksitone su u portugalskom: - Riječi koje završavaju na -a, -e ili -o, neovisno o tome jesu li u jednini ili množini: 'kuća' ('kuće') casa (s) 'mlijeko' ('mlijeka') 'bratić' ('bratići') primo (s) Iznimke obično imaju grafički naglasak: excelentissimo 'najizvrsniji' [abrica 'tvornica' leite(s)

- Riječi koje završavaju na -em, -ens, -am (uključujući i glagol­ ske oblike): tiragem

'vučenje'; 'naklada'

viagens

'putovanja'

olham

3. lice množine indikativa prezenta glagola olhar- 'gle­ dati'

viram

3. lice množine indikativa

aorista glagola ver - 'vidjeti'

Najčešće iznimke: alguem

'netko'

ninguem

'nitko'

- Riječi koje završavaju na -n (a to je većina stručnih riječi) : abdomen

'abdomen'

Proparoksitone su u portugalskom: - velik broj riječi grčkog podrijetla (od kojih sve imaju grafički naglasak): astr6nomo

'astronom'

fi16so[0

'filozof

[armada

'ljekarna'

- prva lica množine imperfekta, pluskvamperfekta i kondicio­ nala: davamos

1 . lice množine indikativa imperfekta glagola dar­ 'dati'

deramos

l. lice množine indikativa pluskvamperfekta glagola dar - 'dati'

dariamos

l. lice množine kondicionala sadašnjeg glagola dar- 'dati'

Grafički naglasci

Ostali pravopisni i interpunkcijski znakovi

U portugalskom jeziku postoje tri, odnosno četiri grafička nag­ laska. To su akut n, gravis (') i cirkumfleks ("). Njima bi se u odre­ đenom smislu, kao svojevrsni »pomoćni«, odnosno »zamjenski« naglasak mogla pridružiti i tilda (-). •

Akut se rabi za označivanje naglašenih samoglasnika a, i, u: ha

3. lice indikativa prezenta gla­

•

•

gola haver- 'nalaziti se', 'pos­ tojati'

Apostrof ( ' ) se u suvremenom portugalskom jeziku rabi goto­ vo isključivo u pjesništvu, ponajviše radi izbjegavanja hijata: minh' alma

'moja duša'

d' agua

'vodeni'

Cedilju (,) smještamo ispod slova e, a ispred samoglasnika a, o, u:

ai

'tu'

casti�o

'svijećnjak' 'čist', 'nenatrunjen'

bau

'škrinja'

a�ucar

'šećer'

te za označivanje otvorenosti samoglasnika e, o:

•

•

pe

'stopalo'

p6

'prašina'; 'prah'

Gravis služi za označivanje kvalitete samoglasnika nastale sa­ žimanjem prijedloga a[B] sa ženskim oblicima člana i pokaz­ nim zamjenicama (a, as, aquele, aquela i dr.) .

casti�al

•

a) za povezivanje složenica:

'tri'

aVD

'djed'

camara

'komora'

hispanico

'španjolski'

'jabuka'

eiiibra

'grč' 'srca'

U riječi u kojoj već postoji grafički naglasak, tilda služi isključi­ vo za označivanje nazalnosti (kao, primjerice, u riječi 6rfiio).

'cvjetača'

guarda-chuva

'kišobran'

disse-me

'rekao mi je'

contaram-lhe

'ispričali su mu'

dir-lhe-ei

'rekao bih mu'

far-nos-ia

'napravio bi nam'

c) za rastavljanje riječi na slogove na kraju pojedinog retka:

Tilda preuzima ulogu »grafičkog naglaska« u riječi u kojoj ne­ ma drugog grafičkog znaka za označivanje naglaska: ma�ii

couve-flor

b) za povezivanje proklitika, enklitika i mezoklitika s određenim glagolima:

Cirkumfleks označava zatvorenost samoglasnika e i o te sa­ moglasnika a kad se nađe lijevo od m i n: tres

Crtica (-) služi:

•

di-go

1 . lice indikativa prezenta glagola dizer- 'reći'

vos-so

'vaš'

Trema O se rabi samo u brazilskom portugalskom. Uporaba joj je ograničena isključivo na slovo u, i to samo onda kada se ono izgovara, a smješteno je između gili q s lijeve, odnosno iz­ među e ili i s desne strane: agilentar

'podnositi'

argili�ao

'optužba'; 'osporavanje'

cinqilenta eloqilencia

'pedeset' 'rječitost'

'spokojan' Interpunkcijski znakovi potpuno su jednaki kao i u hrvatskom jeziku, pa ih stoga nije potrebno posebno opisivati. tranqililo

Rastavljanje riječi na slogove Pri rastavljanju portugalskih riječi na slogove pozornost valja obratiti na sljedeća pravila: 1 . Nipošto se ne smiju rastavljati:

a) dvoglasnici i troglasnici, a ni skupine ia, ie, io, oa, ua, ue i uo: au-ro-ra 'zora' mui-to

'mnogo'

par-tiu

3. lice jednine indikativa aorista glagola partir 'otići' -

a-guen-tar

'podnositi'

Pa-ra-guai

'Paragvaj'

gl6-ria

'slava'

ca-rie

'karijes'

Ma-rio

'Mario'

ma-goa

'modrica'

re-gua

'ravnalo'

te-nue

'tanahan'

cont-ti-guo

'dodiran'

b) dva suglasnika s početka sloga (izmedu kojih nema samog­ lasnika) , a ni grafemi ch, lhe i nh: pneu-md-ti-co 'pneumatski'

es-cla-re-cer

'rasvijetliti'

a-bro-Ihos

'kupinjača'

re-gre-dir

'povući se', 'ustuknuti'

ra-char

'cijepati'

fi-Iho

'sin'

ma-nha

'j utro'

2. Smiju se rastavljati:

a) uzastopni samoglasnici koji nisu dio dvoglasnika ili troglas­ nika: co-or-de-nar

'koordinirati'

ca-i-eis

2. lice množine indikativa imperfekta glagola cair­ 'pasti'

fi-el

'vjeran'

mi-Ct-do

'sitan'; 'dijete'

ra-i-nha

'kraljica'

sa-Ct-de

'zdravlje'

b) uzastopni suglasnici koji pripadaju različitim slogovima: ab-di-car

'abdicirati'

abs-tra-ir

'apstrahirati'

bis-ne-to

'praunuk'

oc-ci-pi-tal

'zatiljni'

sub-ju-gar

'podjarmiti'

subs-cre-ver

'potpisati'

.

e) slova unutar grafičkih skupina rr, ss, sc, sr, xc:

ter-ra

'zemlja'

pro-fes-sor

'profesor'

psi-c6-lo-go

'psiholog'

des-cer

'sići'

mne-m6-ni-co

'mnemonički'

abs-ces-so

'apsces'

3. lice jednine konjunktiva prezenta glagola crescer 'rasti' 'prekoračiti'

MORFOLOGIJA

-

ex-ce-der

Kada neka rijeć, npr. couve-jlor, sadrži crticu i ona se slućaj­ no poklopi s krajem retka, tu crticu va1ja ponoviti na poćetku sljedećeg retka: couve-I-jlor (,cvjetaća'). Napomena:

IMENICE Gramatička obilježja portugalskih imenica jesu rod, broj i stu­ panj. Rod i broj, s obzirom na općeprihvaćenost tih kategorija, ne treba posebno objašnjavati, dok se pod stupnjem (koji nije uvijek jednoglasno i jednoznačno prihvaćen u jezikoslovnim krugovima) razumijeva deminutivno i augmentativno preoblikovanje imeni­ ce. ROD IMENICE

Dva su roda imenica u portugalskom jeziku: muški i ženski. Pritom valja napomenuti da se rod portugalske imenice ne može uvijek »odgonetnuti« ni prema njezinu značenju, ni I?rema njezi­ nu nastavku. Ipak postoje određena pravila koja nam u tome uve­ like pomažu. • Kad je riječ o značenju, muškog su roda redovito imenice koje označuju: l. muškarce ili muška zanimanja: o]ose o professor o padre

'profesor' 'svećenik'

2. životinje muškog spola:

'konj' 'mačak' o gato 3. jezera, planine, rtove, oceane, rijeke i vjetrove, II kojima se podrazumijevaju riječi 'jezero', 'planina', 'rt', 'ocean', 'rijeka' i 'vje­ tar': 'Dunav' o Danubio o Atlantico 'Atlantik' 'Alpe' os Alpes 'maestral' o mistral o cavalo

4. mjesece, godišnja doba (osim proljeća) i strane svijeta:

o Marro vindouro o Verao o Norte

'nadolazeći ožujak' 'ljeto' 'sjever' 5. stabla, odnosno drveće (osim voćaka kojima je plod ženskoga roda): o carvalho 'hrast' o limoeiro 'stablo limuna' 6. slova: oM 'be' o ce 'ce' 7. glazbene note: o do 'do' o mi 'mi' 8. metale: o ouro 'zlato' o ferro 'željezo' o chumbo 'olovo' Iznimke: a prata 'srebro' a platina 'platina' a Iata 'bijeli lim' 9. druge (poimenićene) vrste rijeći: o belo 'lijepo' o porque 'zašto' • Ženskog su roda (s obzirom na kriterij znaćenja) imenice koje oznaćuju: l. žene i ženska zanimanja: a Maria 'Marija' a professora 'profesorica' afreira 'redovnica'

2. životinje ženskog spola:

a egua

'kobila' a gata 'maćka' 3. gradove i otoke, u kojima se podrazumijevaju rijeći 'grad' i 'o­ tok': a antiga Lisboa 'stari Lisabon' a Sicilia 'Sicilija' 4. dijelove svijeta te većinu zemalja i pokrajina: 'Danska' a Dinamarca a Escocia 'Škotska' 5. voćke kojima je plod ženskog roda:

a pereira a macieira

'kruška' 'j abuka'

i većinu voćnih plodova. Iznimke: 'ananas' o abacaxi o melao 'dinja' o abrunho 'šljiva' 'j agoda' o morango Zatim, ženskog su roda: 6. imenice koje oznaćuju apstraktne stvari: aft �M� a beleza 'ljepota' a saudade 'ćežnja' Iznimke: o amor 'ljubav' o vicio 'porok' 7. nazivi znanosti i umijeća: 'matematika' a matemdtica a historia 'povijest' a arte 'umjetnost'

Muškog je roda i najveći dio imenica koje završavaju na:

8. dani u tjednu:

a segunda-feira

'ponedjeljak' 'utorak'

-u: o peru

'puran'

o chapeu

'šešir'

o capote o pacote

'kabanica' 'zamotuljak'

o castanheiro (,kesten' - stablo) - a castanha (,kesten' - plod)

o cardume

'riblje jato'

a figueira (,smokva' - stablo) - o figo ('smokva' - plod).

o pe rfume

'miris'

a te n;a-feira Iznimke: o sabado o domingo

'subota' 'nedjelja'

Dva su stabla s dotičnim plodovima u kojih se gramatički ro­ dovi ne podudaraju. To su:

-ote :

Napomena:

Gramatički i 'prirodni' rod ne podudaraju se ni u imenica:

-ume :

-iio :

mulherilo

'ženetina'

o sabiio

'sapun'

virago

'muškobanja' 'ženskadija'

o aniio

'patuljak'

mulherio

koje, premda označuju žene, pripadaju muškom (gramatičkom) rodu.

Glede nastavka imenice, muškog su roda uglavnom imenice koje završavaju na nenaglašeno -o: o aluno 'učenik' o labo 'vuk' te velika većina imenica koje završavaju na naglašene samoglas­ nike: o cha 'čaj' o sofa 'sofa' o cafe 'kava' o pe 'stopalo' Iznimke: afe 'vjera' a av6 'baka' a mare 'plima i oseka' a se 'katedrala '

-ai, -oi , -6i :

•

o pai

'otac'

o boi

'govedo'

o her6i

'junak'

-al, -el, -U, -oi, -ul: o pardal

'vrabac'

o papel o barrU

'papir' 'bačvica'

ofaral

'svjetionik'

o consul

'konzul'

Iznimke: a vogal

'samoglasnik'

a credenciai

'vjerodajnica'

o luar

'mjesečina' 'užitak'; 'zadovoljstvo'

-r: o prazer

o amor

'ljubav'

a cicatriz

'ožiljak'

a raiz

'korijen'

a voz

'glas'

Jednako tako, ženskog je roda i velik broj imenica koje završa­ vaju na -e, -ade, -ice, -ude: 'ptica' a ave 'istina' a verdade 'starost' a velhice 'vrlina' a virtude Najčešće iznimke: 'dolina o vale 'zatvor o cdrcere 'zub' o dente 'sag' o tapete 'fratar o frade o abade 'opat' te imenice koje završavaju na -ote i -urne. Zatim, ženskom rodu pripadaju i imenice sa sljedećim završecima: -(c)9aO, -sao ili -dao: 'presjek'; 'odsjek' a sec9ao 'zbrka' a confusao 'mnoštvo' a multidao

a noz

'orah'

-gem:

a cruz

'križ'

a vantagem

a luz

'svjetlo'

a origem

Iznimke: a cor

'boja'

a dor

'bol'

a flor

'cvijet'

Zatim, muškog je roda većina imenica koje u jednini završava­ ju na -s i -z: o gds 'plin' o ds

'as'

o cabaz

'košarica'

o verniz

'lak'

o arroz

'riža'

Iznimku od tog pravila čine sve imenice na -ez koje pripadaju ženskom rodu, kao i imenice: a paz 'mir'

'prednost' 'izvor, 'podrijetlo'

-ez: •

Ženskog su roda (s obzirom na kriterij nastavka) ponajprije imenice koje završavaju na nenaglašeno -a ili na -a: a aluna 'učenica' a loba a ma9a

'vučica' 'jabuka'

Valja, međutim, napomenuti da u toj skupini postoji i prilično velik broj iznimaka, o čemu će biti rijeći na drugom mjestu.

a palidez a gravidez

'bljedoća' 'trudnoća'

Općenito se može reći da među imenicama koje završavaju na -aa stvarne (konkretne) imenice pripadaju muškom rodu: o algodao o feijao

'pamuk' 'grah'

a apstrakne imenice ženskom rodu:

a educat;ao a opiniao

'odgoj' 'mnijenje'.

Iznimka je imenica pada ženskom rodu.

mao ('ruka') koja, premda konkretna, pri­

No osim imenica krajnje nepravilne tvorbe, što smo ih pret­ hodno prikazali, postoji i mali broj njih koje u muškom rodu za­ vršavaju na -o, tvoreći ženski rod dodavanjem posebnih nastava­ ka (a ne uobićajenog nastavka -a). To su, primjerice:

Ženski rod

Muški rod

Ženski rod

diacono

diaconisa

maestro

maestrina

(đakon)

(ženski đakon)

(dirigent)

(dirigentica)

galo

galinha

si1fo

sflfide

(pijetao)

(kokoš)

(zračni duh)

(zračna vila)

Muški rod

Tvorba ženskog roda Ženski rod imenice može biti posve razlićit od muškog ili pak izveden od muškog roda. Od imenica ženskog roda koje su posve razlićite od svojih muških 'parova' najćešće se navode sljedeće:

Muški rod

Ženski rod

Muški rod

bode

cabra

genro

nora

(jarac)

(koza)

(zet)

(snaha)

boi (touro)

vaca

homem

mulher

(vol, bik)

(krava)

(muškarac)

(žena)

Ženski rod

cao

cadela

macho

fi�mea

(pas)

(kuja)

(mužjak)

(ženka)

carneiro

ovelha

marido

mulher

(ovan)

(ovca)

(muž, suprug)

(žena, supruga)

cavaleiro

dama

padrasto

madrasta

(vitez)

(dama)

(očuh)

(maćeha)

compadre

comadre

pai

mae

(kum)

(kuma)

(otac)

(majka)

frei

s6ror (soror)

zangao

abelha

(časni brat, fratar)

(časna sestra)

(trut)

(pčela)

Od imenica muškog roda koje završavaju na nenaglašeno -o ženski se rod obićno tvori tako da se taj nastavak zamijeni nastav­ kom -a:

Muški rod

Ženski rod

Muški rod

Ženski rod

gato

gata

pombo

pomba

(mačak)

(mačka)

(golub)

(golubica)

Imenice koje u muškom rodu završavaju na suglasnik ženski rod obićno tvore dodavanjem nastavka -a:

Muški rod

Ženski rod

campones

camponesa

juiz

juiza

(seljak)

(seljakinja)

(sudac)

(sutkinja)

espanhol

espanhola

senhor

senhora

(Spanjolac)

(Spanjoika)

(gospodin)

(gospođa)

Muški rod

Ženski rod

To se, dakle, odnosi i na sve imenice muškog roda koje završa­ vaju na -or.

Ženski rod

Ženski rod

Muški rod

leitor

leitora

pintor

pintora

(čitatelj)

(čitateljica)

(slikar)

(slikarica)

Muški rod

Treba, međutim, istaknuti da neke od njih ženski rod tvore dodavanjem nastavka -eira, kao:

Muški rod

Ženski rod

Muški rod

Ženski rod

cantador

cantadeira

cerzidor

cerzideira

(pjevač)

(pjevačica)

(izvođač

(izvođačica

finog štopanja)

finog štopanja)

Druge pak nastavak

-or mijenjaju u nastavak -triz, kao npr:

3. mijenjajući nastavak -lio u nastavak -ona:

Ženski rod

Muški rod

Ženski rod

Muški rod

Ženski rod

actor

actriz

imperador

imperatriz

bonachao

bonachona

(glumac)

(glumica)

(car)

(carica)

(dobroćudnik)

(dobroćudnica)

Muški rod

Imenica pak embaixador ('veleposlanik') u ženskom rodu ima dva oblika: embaixatriz (naziv za suprugu veleposlanika) i em. baixadora (naziv za veleposlanicu). Imenice muškog roda koje završavaju na tvoriti na tri načina:

-aa ženski rod mogu

1. mijenjajući nastavak -lio u nastavak -oa:

Muški rod

Ženski rod

Muški rod

Ženski rod

ermitao

ermitoa

horteHio

horteloa

(pustinjak)

(pustinjakinja)

(vrtlar)

(vrtlarica)

leitao

leitoa

patrao

patroa

(muški odojak)

(ženski odojak)

(gazda)

(gazdarica)

Ženski rod

moleirao

moleirona

(debeo, jak

(debela, jaka

mlinar)

mlinarica)

chorao

chorona

paspalhao

paspalhona

(plačljivac)

(plačljivica)

(glupan)

(glupača)

comilao

comilona

pobretao

pobretona

(proždrljivac)

(proždrljivica)

(veliki bijednik)

(velika bijednica)

espertalhao

espertalhona

poltrao

poltrona

(prefriganac)

(prefriganka)

(strašljivac)

(strašljivica)

figurao

figurona

(glavešina;

(glavešina;

lukavac)

lukavica)

foliao

foliona

solteirao

(veseljak)

(veseljakinja)

(stari momak)

sabichao

sabichona

(mudrijaš)

(mudrijašica)

solteirona (stara cura, usidjelica)

Napomena: Kako je to očito iz navedene tablice, imenice koje ženski rod tvore nastavkom -ona ili su uvećanice ili poimeničeni pridjevi.

2. mijenjajući nastavak -aa u nastavak a:

Muški rod

Ženski rod

aldeao

aldea

castelao

castela

(seljak)

(seljakinja)

(kaštelan)

(kaštelanka)

Muški rod

Muški rod

Ženski rod

anan

ana

cidadao

cidada

(patuljak)

(patuljkiea)

(građanin)

(građanka)

anciao

ancia

cirurgiao

cirurgia

(starac)

(starica)

(kirurg)

(žena-kirurg)

anfitriao

anfitria

cortesao

cortesa

(domaćin)

(domaćica)

(dvorjanin)

(dvorjanka)

campeao

campea

irmao

irma

(prvak)

(prvakinja)

(brat)

(sestra)

Osim već spomenutih imenica clio i zanglio, prije navedena tri postupka tvorbe ne slijede ni sljedeće imenice:

Ženski rod

Muški rod

Ženski rod

Muški rod

baran

baronesa

maganao

magana

(barun)

(barunica)

(vragolan)

(vragolanka)

ladrao

ladra

perdigao

perdiz

(kradljivac)

(kradljivica)

(mužjak prepelice)

(prepelica)

lebrao

lebre

sultao

sultana

(zec)

(zečica)

(sultan)

(sultanova žena)

Imenice koje oznaćuju plemićke i druge poćasne naslove žen­ ski rod tvore nastavcima -esa, -essa i -isa:

Od imenica koje se prilićno razlikuju u muškom i ženskom ro­ du (premda je ženski rod izveden od muškog roda) navest ćemo tek nekoliko najućestalijih:

Muški rod

Ženski rod

Muški rod

Ženski rod

abade

abadessa

diacono

diaconisa

(opat)

(opatica)

(đakon)

(ženski đakon)

barao

baronesa

duque

duquesa

(barun)

(barunica)

(vojvoda)

(vojvotkinja)

consul

consulesa

poeta

poetisa

conde

condessa

sacerdote

sacerdotisa

(konzul)

(žena-konzul)

(pjesnik)

(pjesnikinja)

(grof)

(grofica)

(svećenik)

(svećenica)

czar

czarina

profeta

profetisa

(car)

(carica)

(prorok)

(proročica)

Od imenice prior ('prior', 'poglavar) ženski rod glasi priore­ sa (poglavarica nekih ženskih redova) i priora (,sestra trećoretkinja'). Od imenice principe ('kraljević') ženski rod glasi princesa ('kraljevna').

Napomena:

Imenice koje završavaju na -e (a koje nisu ubrojene ni u jednu dosad navedenu skupinu) obićno su nepromjenijive, odnosno imaju jednak oblik u muškom i ženskom rodu: o aman te ('ljubavnik') a aman te ('ljubavnica') npr. Manji broj njih, među­ tim, ženski rod tvori tako da spomenuti nastavak zamijeni nastav­ kom -a:

Ženski rod

Muški rod

avo

av6

maestro

maestrina

(djed)

(baka)

(dirigent)

(dirigentica)

Muški rod

Ženski rod

frade

freira

rapaz

rapariga

(fratar)

(časna sestra)

(dječak, momak)

(djevojka)

grou

grua

rei

rainha

(ždral)

(ženka ždrala)

(kralj)

(kraljica)

her6i

heroina

reu

re

(junak)

(junakinja)

(optuženik)

(otpuženica)

-

Muški rod

Ženski rod

Muški rod

Ženski rod

elefante

elefanta

mestre

mestra

(slon)

(slonica)

(magistar)

(magistra)

governante (voditelj, upravitelj)

governanta (voditeljica,

monge

monja

upraviteljica;

(redovnik)

(redovnica)

odgajateljica)

infante

infanta

parente

parenta

(infant)

(infantkinja)

(rođak)

(rođakinja)

Nepromjenljive imenice Među imenicama koje se odnose na životinje, a oznaćuju oba spola bez oznake roda (tzv. epicenos), valja izdvojiti sljedeće:

a dguia

'orao'

a mosca

'muha'

a baleia

'kit'

a on�a

'snježni leopard'

a borboleta

'muha'

a pulga

'buha'

a cobra

'bjelouška'

a sardinha

'srdela',

ali:

Prilično velik broj i menica ima samo jedan oblik za oba roda (muški i ženski), pri čemu razlikovnu ulogu uglavnom ima član ili koji drugi popratni element:

o besouro

'hrušt'

o polvo

'hobotnica'

o condor

'kondor'

o crocodilo

'krokodil'

o agente

a agente

o herege

a herege

o tigre

'tigar'

(otpravnik)

(otpravnica)

(krivovjerac)

(bivovjerka)

o gaviao

'kobac'

o tatu

Muški rod

a artista

o imigrante

a imigrante

(useljenik)

(usljenica)

o camarada

a camarada

O indigena

a indigena

(drug)

(drugarica)

(urodenik)

(urodenica)

colega

a colega

o interprete

a interprete

(kolegica)

(prevoditelj)

(prevoditeljica)

a colegial

O jovem

a jovem

(gojenica)

(mladić)

(djevojka)

a cliente

o jomalista

ajomalista

(klijentica)

(novinar)

(novinarka)

O

o ap6stolo

'apostol'

o canjuge

'bračni drug'

o carrasco

'krvnik'

o individuo

'pojedinac'

o verdugo

'krvnik',

artista

(kolega)

Među nepromjenljivim imenicama (koje uvijek prati isti član) posebnu skupinu tvore one koje istodobno označuju mušku i žensku osobu. Muškog su roda tako: 'krvnik'

colegial

O

(gojenac) O

cliente

(klijent) O

compatriota (zemljak) O

dentista (zubar)

O

estudante (učenik)

a ženskog:

a criam;a

'dijete'

a criatura

'stvorenje'

a pessoa

'osoba'

a testemunha

'svjedok'

a vitima

'žrtva'.

Kada se želi speci fi cirati je li riječ o osobi muškog ili ženskog spola, valja se izraziti opisno: o canjuge masculino (,bračni drug, suprug), uma pessoa do sexo masculino ('osoba muškog spola').

Ženski rod

(umjetnica)

O

o macho do crocodilo (a!emea do crocodilo).

o algoz

Muški rod

(umjetnik)

'pasanac'.

Kada, u posebnim prilikama, treba razlikovati muški i ženski spol o dređene životinje, tada se ispred imenice doda riječ macho ('mužjak') ili !emea (,ženka'): crocodilo macho (crocodilo !emea) ili

Ženski rod

O

gerente

(poslovođa)

a compatriota

o martir

a martir

(zemljakinja)

(mučenik)

(mučenica)

a dentista

o selvagem

a selvagem

(zubarica)

(divljak)

(divija1dnja)

a estudante

o servente

a servente

(učenica)

(sluga)

(sluškinja)

a gerente

O suicida

a suicida

(poslovotkinja)

(muškaracsamoubojica)

(ženasamoubojica)

Navedenoj skupini pripadaju i sve imenice ili poimeničeni pri djevi sa završetkom na -ista:

Muški rod

Ženski rod

Muški rod

Ženski rod

o pianista

a pianista

o anarquista

a anarquista

(glasovirač)

(glasoviračica)

(anarhist)

(anarhistica)

Napomena: Imenica o (a) personagem ('osoba') upotrebljava se u oba ro­

da, ovisno o tome odnosi li se na mušku ili žensku osobu.

Posebnu skupinu čine nepromjenijive imenice koje promje­ nom roda ea to se najčešće ostvaruje pukom promjenom člana) mijenjaju i značenje:

Muški rod

Ženski rod

Muški rod

Ženski rod

o cabe<;a

a cabe<;a

o guarda

a guarda

(šef, poglavar)

(glava)

(stražar)

(straža)

O caixa

a caixa

o guia

a guia

(blagajnik)

(kutija)

(vodič: osoba)

(vodič: knjiga)

o capital

a capital

(kapital)

(glavni grad)

o cisrna

a cisrna

(raskol)

(briga)

O corneta

a cometa

(kometist)

(komet)

o cura

a cura

(župnik)

(kura)

o patriarca

'patrijarh'

o pirata

'gusar'

o heresiarca

'osnivač hereze'

o tetrarca

'tetrarh',

ali i na imenice grčkog podrijetla koje završavaju na -oma, a označuju stvari:

o andtema

'anatema'

o cinema

'kino'

o diadema

'dijadem'

o dilema

'dilema'

o emblema

'emblem'

o edema

'edem'

o estratagema

'ratna varka'

o fonema

'fonem'

o poema

'pjesma'

o problema

'problem'

o sistema

'sustav'

o telefonema

'telefonski razgovor'

o tema

'tema'

o teorema

'teorem'

Imenice muškog roda koje završavaju na -a

o trema

'trema'

Premda smo vidjeli d a nastavak -a redovito označuje ženski rod imenice, valja nam na kraju ukratko upozoriti i na niz imeni­ ca muškog roda koje završavaju tim nastavkom.

o diploma

'diploma'

o idioma

'idiom'

o aroma

'aroma'

o axioma

'aksiom'

o coma

'zarez', 'koma'.

o lente

(sveučilišni profesor) O lingua

(tumač, prevoditelj)

o moral (duševno raspoloženje) O

polfcia

(policajac)

a lente

(leća)

a lfngua (jezik)

a moral (moral)

a polfcia (policija)

To se prije svega odnosi na imenice koje označuju zanimanja svojstvena muškarcima:

o jesuita

'isusovac'

o monarca

'monarh'

o nauta

'pomorac'

-ema i

Napomena: Premda je imenica grama ('gram') ženskog roda, njezine slo­ ženice pripadaju muškom rodu: um miligrama ('miligram'), o quilogra­ ma ('kilogram').

Imenice koje mogu biti muškog i ženskog roda

BROJ IMENICE

Naposljetku valja upozoriti i na nekoliko imenica koje variraju s obzirom na rod. Jezikoslovci, međutim, preporučuju za njih slje­ deće opcije:

S obzirom na broj, većina se portugalskih imenica može upot­ rebljavati i u jednini i u množini. Samo u jednini (singularia tan­ tum) rabe se imenice koje označuju strane svijeta, kovine, kemij­ ske elemente i sL, apstraktne stvari, umjetnosti, zanate, kao i mnoge strane riječi:

a) muški rod:

agape

'agape', 'domjenak'

juri

'ocjenjivačko povjerenstvo'

antilope

'antilopa'

gorjeta

'napojnica'

caudal

'vodena bujica'

interim

'privremena uprava'

cla

'klan'

contraito

'alt'

diabete(s)

'dijabetes'

gengibre

'đumbir'

pra{:a

'(običan) vojnik'

sanduiche

'sendvič'

soprano

'sopran'

sueter

'pulover'

b) ženski rod:

abusao

'zloporaba'

aluviao

'naplavina'

filoxera

'filoksera'

omoplata

'plećka'

ordenan{:a

'metodičnost'

sentinela

'stražar'

Neke se pak imenice rabe isključivo u množini

(pluralia tan­

tum), kao: alvissaras

'nagrada donositeiju dobre vijesti'

anais

'ljetopis'

arredores

'predgrađe'

belas-artes

'lijepe umjetnosti'

cas

'sjedine'

condolencias

'sućut'

Jerias

'praznici'

Jezes

'talog

6culos

'naočale'

pesames

'sućut'

trevas

'tmina'

viveres

'živežne namirnice'

Tvorba množine

Toj skupini pripadaju i sve uvećanice :

Imenice koje u jednini završavaju na samoglasnik (bilo oralni bilo naza1ni) ili dvoglasnik (osim ako to nije -aa) množinu tvore tako da im se doda nastavak -s:

Muški rod

Ženski rod

Muški rod

amigalhao

amigalhOes

vozeirao

vozeiroes

(prijatelj čina)

(prijateljčine)

(glasina)

(glasine)

Muški rod

Ženski rod

Muški rod

Ženski rod

mesa

mesas

(stol)

pai

pais

(stolovi)

(otac)

(očevi)

estante

estantes

pau

(polica)

(police)

(štap)

chapeu

chapeus

(šešir)

mae

(šeširi)

(majka)

Ženski rod

2. Manji ih broj nastavak -aa zamjenjuje nastavkom -aes: Ženski rod

Muški rod

Ženski rod

paus

alemao

alemaes

charlatao

charlataes

(štapovi)

(Nijemac)

(Nijemci)

(nadriliječnik)

(nadriliječnici)

maes

bastiao

bastiaes

escrivao

escrivaes

(majke)

(bedem)

(bedemi)

(pisar)

(pisari)

Muški rod

cao

caes

guardia�

guardiaes

Imenice koje u jednini završavaju na -aa množinu tvore na tri načina.

(pas)

(psi)

(gvardijan)

(gvardijani)

capelao

capelaes

pao

paes

1 . Najveći dio nastavak -ao zamjenjuje nastavkom -oes:

(kapelan)

(kapelani)

(kruh)

(kruhovi)

capitao

capitaes

sacristao

sacristaes

(kapetan)

(kapetani)

(sakristan)

(sakristani)

Muški rod

Ženski rod

Muški rod

Ženski rod

balao

baloes

gaviao

gavioes

catalao

catalaes

tabeliao

tabeliaes

(balon)

(baloni)

(kobac)

(kopci)

(Katalonac)

(Katalonci)

(javni bilježnik)

(javni bilježnici)

can'tao

canltoes

naltao

(pjesma)

naltoes

(pjesme)

(narod)

(narodi)

confissao

confissoes

operaltao

(ispovijed)

operaltoes

(ispovijedi)

(operacija)

(operacije)

coraltao

coraltoes

(srce)

opiniao

(srca)

(mnijenje)

eleil(ao

eleic,;oes

(Izbor)

questao

questoes

(Izbori)

(pitanje)

cristao

cristaos

6rfao

6rfaos

(pitanja)

(kršćanin)

(kršćanin)

(siroče)

(siročad)

estac;:ao

estac;:oes

(postaja)

tubarao

tubaroes

(postaje)

(morski pas)

irmao

irmaos

(morski psi)

6rgao

6rgaos

(brat)

(braća)

(organ)

(organi)

fracltao

fracc;:oes

vuicao

(frakcija)

vulcoes

(frakcije)

(vulkan)

pagao

pagaos

s6tao

s6taos

(vulkani)

(poganin)

(pogani)

(potkrovlje)

(potkrovlja)

3. Mali broj oksitona i svi paroksitoni množinu tvore tako da im se na oblik jednine doda nastavak -s: Muški rod

Ženski rod

opinioes

cidadao

cidadaos

benltao

benltaos

(mnijenja)

(građanin)

(građani)

(blagoslov)

(blagoslovi)

Muški rod

Ženski rod

Napomena: U tu su skupinu uvrštene i sve naglašene jednosložne riječi:

chilo ('pod'), grilo ('zrno'), milo ('ruka') i vilo ('praznina') , množina kojih glasi: chilos, grilos, milos i vilos. Kada artesilo znači 'obrtnik', množina mu tada glasi artesilos. Kada pak označuje 'arhitektonski ukras', množina mu može biti dvojaka: artesilos ili artesoes.

Imenice koje završavaju na - r, -z i - n množinu tvore dodava­ njem nastavka - es:

Neke od imenica koje završavaju na -ao još nemaju ustaljen oblik množine, no u suvremenom se jeziku sve više uoćava sklo­ nost p rema obliku -Des:

Jednina alazao (riđan)

aldeao (seljak)

Množina alazaes alazoes (riđani)

aldeaos aldeoes aldeaes

Jednina ermitao (pustinjak)

(vrtlar)

(seljaci)

anan (patuljak)

anciao (starješina)

castelao (kaštelan)

corrimao (rukohvat)

deao (dekan)

anaos anoes (patuljCi)

anciaos ancioes anciaes

refrao (refren)

rufiao (svodnik)

(rukohvati)

deaes deoes (dekani)

(ljeto)

vilao (prostak)

rapazes

(dječak)

(dječaci)

mar

mares

abd6men

abd6menes

(more)

(mora)

(abdomen)

(abdomeni)

cruzes

dinon

cananes

(propis)

(propisi)

hortelaos horteloes (vrtlari)

refraes refraos (refreni)

rufiaes rufioes

(sultani)

verao

rapaz

(šećeri)

(križevi)

castelaos casteloes

corrimaos corrimoes

a<;ucares

(križ)

sultoes sultaos sultaes

(kaštelani)

(šećer)

Množina

cruz

(svodnici)

sultao

a<;ucar

Jednina

ermitaes ermitaos ermitoes

(starj ešine)

(sultan)

Množina

Množina

(pustinjaci)

hortelao

Jednina

veroes veraos (ljeta)

vilaos viloes (prostaci)

Napomena: Množina imenice caracter ('karakter') glasi caracteres, pri če­ mu se naglasak pomiče za jedan slog udesno, a slovo cjasno se čuje u iz­ govoru kao glas [k). Slično pomicanje naglaska za jedan slog udesno bi­ lježi se i u imenicama especimen ('ogledni primjerak'), Jupiter ('Jupiter') i Lucifer ('Lucifer') , množina kojih glasi: especimenes, Jupiteres i Luci/eres.

Imenice koje u jednini završavaju na -s, a naglašene su na pos­ ljednjem slogu, množinu tvore tako da im se na jedninu doda nas­ tavak -es. Kada su pak takve imenice naglašene na pretposljed­ njem slogu, ostaju nepromjenijive:

Jednina

O

Množina

Jednina

Množina

o ananas

os ananases

o atlas

os atlas

(ananas)

(ananasi)

(atlas)

(atlasi)

portugues

os portugueses

(Portugalac)

(Portugalci)

O

pires

os pires

(tanjurić)

(tanjurići)

o reves

os reveses

O lapis

os lapis

(nesreća)

(nesreće)

(olovka)

(olovke)

o pais

os paises

o oasis

os oasis

(zemlja)

(zemlje)

(oaza)

(oaze)

Napomena: Jednosložnica cais ('pristanište/) jest nepromjenljiva. To se može reći i za malobrojne rijeći koje u jednini završavaju na -X, npr. o to­ rax ('prsni koš/) os torax. -

Imenice koje u jednini završavaju na završno -l zamjenjuju s -is:

Jednina

Množina

-al, -el, -01, -ulu množini

Jednina

Množina

animal

animais

farol

far6is

(životinja)

(Životinje)

(svjetionik)

(svjetionici)

papel

papeis

paul

pauis

(papir)

(papiri)

(močvara)

(močvare)

mal ('zlo/) , mel ('med/), real ('real/) , consul (,konzul') i njegove izvedenice. Njihova množina gla­ si: males, meles, reis i consules.

U umanjenicama stvorenim pomoću prefiksa lik množine dobiva i izvorna riječ i prefiks:

-zinho i -zito ob­

Množina

Jednina balaozinho

bal6e(s) + zinhos > bal6ezinhos

(balončić)

(balončići)

papelzinho

papei(s) + zinhos

>

papeizinhos

(papirić)

(papirići)

colarzinho

colare (s) + zinhos > colarezinhos

(ogrličica)

(ogrličice)

caozito

cae (s) + zitos > caezitos

(psić)

(psići)

Napomena: Iznimku od tog pravila ćine imenice

Imenice koje u jednini završavaju na -il, a naglašene su na pos­ ljednjem slogu, množinu tvore promjenom završnog -l u -s:

Jednina

Množina

Jednina

Množina

ardil

ardis

funil

funis

(lukavstvo)

(lukavstva)

(lijevak)

(iijevci)

Imenice koje u jednini završavaju na -il, a naglašene su na pretposljednjem slogu, množinu tvore tako da nastavak -il zamijene nastavkom -eis:

Jednina

Množina

f6ssil

f6sseis

reptil

repteis

(fosil)

(fosili)

(gmaz)

(gmazovi)

Jednina

Množina

Složenice sastavljene od riječi koje se pišu zajedno, bez crtice, množinu tvore kao da je riječ o običnim, jednostavnim imenica­ ma:

aguardente(s)

'rakija' (,rakije')

malmequere(s)

'krasuljak' ('krasuljci')

pontape(s)

'udarac nogom' ('udarci nogom')

Problem, medutim, nastaje kada se dijelovi složenice povezu­ ju crticom. Množina se tada tvori na četiri načina.

1 . Kada je prvi dio složenice glagol ili nepromjenljiva vrsta riječi, a drugi dio imenica ili pridjev, samo drugi dio složenice dobiva oznaku množine:

Jednina

Množina

guarda-chuva

guarda-chuvas

(kišobran)

(kišobrani)

vice-presidente vice-presidentes (potpredsjednik)

(potpredsjednici)

Jednina

Množina

abaixo-assinado abaixo-assinados (potpisnik)

(potpisnici)

grao-duque

grao-duques

(nadvojvoda)

(nadvojvode)

2. Kada se dijelovi složenice povezuju crticom, samo prvi dio do­ biva oznaku množine:

Jednina

Množina

chapeu-de-sol chapeus-de-sol (suncobrani)

(suncobran)

Jednina

Množina

pe-de-cabra

pes-de-cabra

caldeirao

'veliki kotao'

(poluga)

(poluge)

paredao

'zidina'

papelao

'papirčina'

sapatao

'cipeletina'

3. Oznaku množine prvi dio složenice dobiva i onda kada joj je drugi dio imenica koja pobliže označuje njezin prvi dio:

Jednina

l

Množina

navio-escola

navios-escola

(školski brod)

(školski brodovi)

Jednina

Množina

salano-familia

salarios-familia

(obiteljsko

(obiteljska

primanje)

primanja)

4. Kada je pak složenica s astavljena od dviju imenica ili od imeni­ ce i pridjeva, tada, u načelu, oba njezina dijela dobivaju oznaku množine:

Jednina

Jednina

Množina

amor-perfeito

amores-perfeitos

(sabljarke)

(maćuhica)

(maćuhice)

vagao-lejto

vagOes-Ieitos

gentU-homem

gentis-homens

(spavaća kola)

(spavaća kola)

(plemić)

(plemići)

peixe-espada

(sabljarka)

Množina I peixes-espadas

jeziku najupotrebljavaniji jest svakako prvi koji, se može dodati bilo imeničkoj, bilo pridjevskoj, bilo glagolskoj osnovi. Nas, daka­ ko, ovdje zanimaju isključivo imenice, pa ćemo stoga navedeni sufiks oprimjeriti s nekoliko imeničkih uvećanica:

STUPNJEVI IMENICE Prema nekim teoretičarima, svaka se imenica u načelu može pojaviti u tri stupnja. U prvome se pojavljuje u svome uobičaje­ nom značenju, a u drugom i trećem to značenje najčešće postaje više ili manje osjećajno obojeno. I dok prvi stupanj nema pose­ ban naziv, drugi i treći u gramatici su poznati kao uvećanica ili augmentativ, odnosno umanjenica ili deminutiv.

-ao, -iilhao, -(z)arrao, -eirao, -af;a, -af;o, -azio, -uf;a, -anzil, -areu, -ar­ ra, -orra, -astro, -az, -alhaz, -arraz. Najproduktivniji i u govornom Sufiksi za stvaranje portugalskih uvećanica su sljedeći:

Zanimljivo je da su portugalske uvećanice uvijek muškog ro­ da, čak i kada su stvorene od ženskih imenica (kako je razvidno iz prva dva primjera caldeirao i paredao). -

Za stvaranje pak portugalskih umanjenica upotreblj avaju se sljedeći sufiksi: -inho, -zinho, -ino, -im, -acho, -icho, -ucho, -ebre,

-eco, -ico, -ela, -elho, -ejo, -ilho, -ete, -eto, -ito, -zito, -ote, -isco, -usco, -ola. Najviše se upotrebljavaju prva dva (-inho i -zinho), i to ne samo u imenicama, pridjevima i prilozima nego i u drugim, nepromjenljivim vrstama riječi. Pritom valja napomenuti da za razliku od uvećanica stvorenih uz pomoć sufiksa -ao, umanjenice stvorene uz pomoć sufiksa -(z)inho čuvaju izvorni rod imenice od koje potječu, kako se to vidi iz sljedećih primjera: casa ('kuća') casinha (,kućica') , cao ('pas') cai5zinho ('psić') .

-

-

ČLAN Kao i u drugim romanskim jezicima, i u portugalskom postoji član, koji se u načelu koristi svaki put kad je imenica određena, osim ako ispred nje već ne stoji neki drugi determinativ, poput, primjerice, pokazne zamjenice ili broja. I određenom i neodređe­ nom članu zajedničko je to što imenicu pobliže određuju, ozna­ čujući joj rod i broj. Usto, član pomaže i razlikovanju homonim­ nih imenica: °

policia

a policia °

capital

a capital

'policajac' 'policija' 'kapital' ,glavni grad'

redio, nego i da bi je (eventualno) izdvojio iz istovrsne skupi­ ne predmeta, označujući je kao onu koja je po nečemu osobi· ta:

Neodređeni član

Određeni član

Množina

Jednina

Množina

o

os

um

uns

a

as

uma

umas

Jednina

Niio era uma loja qualquer, era a Loja. (Ne bijaše to bilo kakav dućan, bijaše to Dućan u pravom smis­ lu riječi.) •

Da bi se uspostavili odnosi koji s e u hrvatskom uspostavljaju padežnim nastavcima, portugalski jezik upotrebljava prijedloge koji se sažimaju s članom. Odredeni član sažima se s prijedlozi. ma a, de, em i por, a neodređeni s em i de. Posljedicu tih sažima­ nja prikazuju sljedeće dvije tablice.

Levarei comigo produtos da regiiio. (Ponijet ću sa sobom proizvode ovog kraja.)

as

Jednako tako određeni se član često upotrebljava umjesto pos­ vojne zamjenice, osobito kad je riječ o imenicama koje ozna­ čuju dijelove tijela, odjevne predmete (odnosno predmete za osobnu upotrebu) ili rodbinske veze:

(Rukom sam pogladio [svoju] bradu.)

•

Određeni član a

o

os

Budući da je član generalizirani demonstrativ (od kojega je uostalom i nastao) , ne čudi što se nerijetko upotrebljava um· jesto pokazne zamjenice, kao, npr., u rečenici:

Prijedlozi

Passei a miio pelo queixo.

a

ao

a

aos

as

de

do

da

dos

das

Enfiou as cal{:as e saiu.

em

no

na

nos

nas

(Navukao je [svoje] hlače i izašao.)

por (per)

pelo

peta

pelos

pelas

Jd niio chamou pela miie. (Više nije dozivao [svoju] majku.) Kad se, međutim, spomenute imenice upotrebljavaju s prijedlozima de ili a ili pak s priložnim izrazom, član se izostavlja:

Određeni član um

uma

uns

umas

em

num

numa

nuns

numas

Emagrece a olhos vistos.

de

dum

duma

duns

dumas

(Mršavi naočigled.)

Pus-me de joelhos.

Prijedlozi

(Kleknuo sam.)

•

Uporaba određenog člana •

U današnjem portugalskom jeziku određeni član je element koji u pravom smislu riječi pobliže određuje imenicu. Ako je ri­ ječ o općoj imenici, tada on ne služi samo da bi je pobliže od-

U europskom portugalskom (za razliku od brazilskog) određe­ ni se član gotovo redovito upotrebljava ispred posvojnih prid­ jeva:

Estive com a tua irmii. (Bio sam s tvojom sestrom.)

Postoje, međutim, četiri iznimke od tog pravila. Određeni član se, naime, izostavlja: 1. ako se posvojni pridjev odnosi na Boga ili Majku Božju:

Nosso Pai

'nebeski Otac'

Nosso Senhor

'Gospodin (Isus)'

Nossa Senhora

'(naša) Gospa'

2. ako je sastavni dio vokativa:

Dd cd isso, meu padrinho!

Kad se član upotrebljava u izrazima koji se odnose na vrijeme, pozornost valja obratiti na sljedeće: - Član se ispušta ispred imena mjeseci, osim ako oni nisu pob­ liže određeni nekim kvalifikativom: 'potkraj svibnja', ali: em finais de Maio 'u svibnju 1 968.'. no Maio de 1 968 - Ispred imena dana u tjednu ispušta se član, osim ako im ne prethodi prijedlog: Sexta-feira vou ao teatro. (U petak idem u kazalište), ali: •

(Daj to ovamo, kume!)

Aos domingos iam il Missa.

3. ako je dio nekih ustaljenih izraza, kao što su:

em minha opiniao

'po mojemu mišljenju'

por sua vontade

'njegovom voljom'

por meu maZ

'na moju nesreću'

4. ako se ispred posvojnog pridjeva nalazi pokazna zamjenica:

Nao aguento esse teu siiencio.

(Ne podnosim tu tvoju šutnju.) •

Uz imenicu u jednini određeni član često izražava ideju kate­ gorije, klase ili skupine kojoj ta imenica pripada. To osobito dolazi do izražaja u poslovicama: O pao peZa cor, e o vinho pelo sabor.

(Nedjeljom su išli na misu.) - Član se upotrebljava uz sate ili imenice meio-dia ('podne') i meia-noite ('ponoć'), ali isključivo u kombinaciji s prijedlogom (najčešće je to prijedlog a) , dakle kao dio priložnog izraza: 'u četiri popodne' as quatro da tarde 'u podne' ao meio-dia - Član se upotrebljava i uz imena godišnjih doba: As nevoas anunciam o Inverno. (Magle navješćuju zimu.) Kad je, međutim, ime godišnjeg doba popraćeno prijedlogom de član se može i izostaviti: Que noite de inverno! (Kakva zimska noć!) - Uz imena blagdana ili praznika također se upotrebljava član: 'mlado ljeto' o Ano-Bom 'Božić' o Natal

(Kruh se poznaje po boji, a vino po okusu.) Kad je, međutim, riječ o poslovicama, izrekama i lakonskim usporedbama, član se može i izostaviti: Pobreza nao e vileza.

(Siromaštvo nije sramota.) Preto como azeviche.

(Crn kao crni jantar.)

•

Kad označava težinu ili mjeru, član ima 'distributivnu' vrijed­ nost u izrazima tipa: Este tecido custa 10 euros o metro. (Metar ovog platna stoji 1 0 eura.)

o feijao esta a 20 kunas o quilo.

(Kilogram graha stoji 20 kuna.) •

•

Ako imenica casa označuje 'dom', 'ognjište', član se izostavlja: Voltou para casa. (Vratio se doma.) Ako pak označuje 'zgradu' ili 'ustanovU, član je obvezan: Esta casa esta vazia. (Ova je kuća prazna.) U relativnom superlativu član može stajati ispred imenice: Era o aluno mais estudioso da turma. (Bio je najmarljiviji učenik u razredu.), ali, jednako tako, i ispred superlativa: Era o mais estudioso aluno da turma. ili Era aluno o mais estudioso da turma.

Uz osobna imena u pisanom jeziku u načelu ne stoji član, osim ako ona nisu popraćena kvalifikativom, kao: 'božanstveni Dante' o divino Dante 'nekadašnji Daniel' o Daniel de outrora U govornom pak jeziku u Portugalu (a velikim dijelom i u Bra­ zilu) već je odavno postalo pravilo da se ispred osobnih imena stavlja određeni član, čime se stvara svojevrsno prisno ozračje: O Sampaio chefia bem a Republica Portuguesa. (Sampaio dobro upravlja Portugalom.) Jednako tako, članom su redovito popraćeni i nadimci: Morreu o Palha{:o. (Umro je Pajac.) Ispred imenica senhor ('gospodin') , senhora ('gospođa') ili me­ nina ('gospođica') obvezno se stavlja određeni član: 'gospodin Fontes' o senhor Fontes 'gospođa barunica' a senhora Baronesa a menina Joana 'gospođica Joana' •

Ako se, međutim, određenoj osobi ne obraćamo izravno, član se izostavlja: Como vai senhor Fontes?

(Kako ste, gospodine Fontes?) Pridjev sao ili santo, odnosno santa ('svet', 'sveta') u načelu ni­ je popraćen članom: Santa Clara e Sao Francisco ('sveta Klara i sveti Franjo') . Ako se, međutim, pod imenom sveca (kojega prati spomenuti pridjev) razumijeva njegov blagdan, tada je član obvezan: Ja a trago debaixo de olho desde o Santo Antonio. (Držim je na oku još od [blagdana] sv. Antuna.) • Kad su pak posrijedi zemljopisni nazivi, član se u načelu upot­ rebljava uz nazive zemalja, pokrajina, kontinenata, planina, vulkana, pustinja, zviježđa, rijeka, jezera, mora, oceana, otočja i strana svijeta (bilo u doslovnom značenju, bilo u značenju pokrajina ili vjetrova) : 'Brazil' o Brasil o Alentejo a Europa os Alpes o Vesuvio o Saara a Ursa Maior o Nilo o Caspio o Adriatico o Atliintico os A{:ores

'Alpe' 'Vezuv' 'Sahara' 'Veliki medvjed' 'Nil' 'Kaspijsko jezero' 'Jadran' 'Atlantik' 'Azori'

'sjever' Član se, međutim, izostavlja uz sljedeće zemlje i pokrajine: o Norte

Portugal Angola

MOf;ambique Cabo Verde sao Tome e Principe Macau Timor Andorra Israel sao Salvador Aragao Castela Leao

'Mozambik' 'Kapverdski otoci' 'Makao'

'Andora' 'Izrael' 'Salvador' 'Aragonija' 'Kastilja' 'Le6n' Imena ćetiriju europskih zemalja mogu i ne moraju biti pop­ raćena ćlanom (ovo posljednje obićno se primjenjuje kad uz njih stoji prijedlog). To su: 'Španjolska' Espanha 'Engleska' Inglaterra Prant;a 'Francuska' Italia 'Italija' Kad oznaćuju samo smjer, uz imena strana svijeta nije obvez­ no stavljati ćlan: Marcha para oeste (Pohod na zapad). Član se ne upotrebljava ispred imena gradova, mjesta i većine otoka: Lisboa (,Lisabon'), Zagreb, Creta ('Kreta'), Malta. Ipak neki od gradova, kojima imena potjeću od općih imeni­ ca, saćuvali su ćlan: a Guarda, o Porto, o Cairo (,Kairo'), A Haia (,Hag'). Od većih otoka koji imaju ćlan valja spomenuti ćetiri: a Madeira 'Korzika' a C6rcega 'Sardinija' a Sardenha a Sicilia 'Sicilija' Član se ispušta i ispred imena planeta i zvijezda: Marte ('Mars'), venus ('Venera') , Sirius, Vega.

Od brazilskih pokrajina ćlan nemaju: Goias, Mato Grosso, Mi­ nas Gerais, Pernambuco, Rondonia, Santa Catarina, sao Paulo i Sergipe, a od portugalskih pokrajina ćlan nema samo pokrajina Trds-os-Montes. Brazilska pokrajina Alagoas može i ne mora ima­ ti ćlan. Naposljetku napomenimo da i zemljopisna imena (poput osobnih) dobivaju ćlan kad su popraćena kvalifikativom: o Portu­ gal das descobertas ('Portugal iz razdoblja otkrića') . • Ispred imenica koje oznaćuju književna i umjetnićka djela stavlja se ćlan ćak i kad on inaće ne pripada naslovu pripada­ jućeg djela: Comecei a ler a Ana Karenina. (Poćeo sam ćitati Anu Karenjinu.) • Kad je pak rijeć o neodređenim zamjenicama ambos ('oba') i todo ('sav', 'ćitav'), potrebno je istaknuti da su to jedine rijeći u portugalskom jeziku koje stoje ispred ćlana što pripada istoj sintagmi: ambos os sexos ('oba spola'), todo o Brasil ('sav Bra­ zil') .

Izostavljanje određenog člana Općenito se može reći da se određeni ćlan izostavlja uvijek kad su rod i broj imenice već dovoljno određeni drugim vrstama rijeći, osobito pokaznim zamjenicama i brojevima: Este homem sojreu muito. (Ovaj je ćovjek puno trpio.) Ele achou duas novas perolas. (N ašao je dva nova bisera.) • Određeni se ćlan izostavlja i onda kada se pojam koji oznaćuje imenica ne želi pobliže odrediti. Tako, primjerice, postoji jas­ na znaćenjska razlika između triju sljedećih izjava: Poi acusado do crime. (Optužen je zbog zloćina.) Poi acusado de um crime. Poi acusado de crime. U prvom primjeru zloćin je jasno određen, u drugom je nešto neodređeniji, a u trećemu je posve neodređen. •

•

Član se obično izostavlja i u:

1 . nabrajanjima, osobito kad se želi postići dojam nagomilanosti

čega:

Ha ld de tudo: ldpis, borrachas, marcadores...

(Ima ondje svega: olovaka, gumica, flomastera... ) 2. vokativima: meu pai! (oče moj!) 3. prije imenica koje označuju područje učenja ili studija, a upot­ rebljavaju se s glagolima aprender (,učiti'), estudar ('učiti', 'studi­ rati') , cursar ('studirati'), ensinar ('podučavati') i njihovim istoz­ načnicama: aprender ingles 'učiti engleski' cursar direito 'studirati pravo' estudar latim 'učiti, studirati latinski' ensinar geometria 'podučavati geometriju' 4. prije imenica ammo ('srčanost'), forr;a ('snaga'), motivo ('povod') , ocasiao ('prilika') , permissao ('dopuštenje'), tempo ('vrijeme'), valor ('vrijednost') popraćenih glagolima ter (,imati'), dar (,dati')' pedir (,moliti', 'tražiti') i njihovim istoznačnicama: Nao houve tempo para descanso. (Nije bilo vremena za odmor.) Nao dei motivo a critica. (Nisam dao povoda kritici.) Pedimos permissao para sair. (Molili smo dopuštenje za izlazak.)

Uporaba neodređenog člana Neodređeni član služi, prije svega, za predstavljanje slušatelju ili čitatelju još nepoznata bića ili predmeta. Nakon što su tak­ vo biće ili predmet slušatelju ili čitatelju predstavljeni, nema više razloga za upotrebu neodređenog člana koji otad mjesto ustupa određenom članu: Chegou um homem com um livro na mao. O homem era mag­ ro e o livro 'gordo'. (Stigao je čovjek s knjigom u ruci. Čovjek je bio mršav, a knjiga 'debela.)

•

Zatim, neodređenim se članom pomnije određuje skupina ili vrsta kojoj pripada imenica već pobliže označena određenim članom: A chuva continuava, uma chuva mansa e lenta. (Kiša je i dalje padala, kiša blaga i troma.) • Zbog izrazite mogućnosti uopćavanja neodređeni član može od imenice u jednini učiniti predstavnika cijele vrste ili skupi­ ne kojoj ta imenica pripada: Aquele e um homem. (Ono je pravi čovjek.) • Dodavanje neodređenog člana u množini glavnom broju u go­ vornom je jeziku najčešći način izražavanja približne količine čega: Tinha, quando muito, uns dez anos. (Imao je najviše nekih deset godina.) Isto značenje ima i dodavanje neodređenog člana u jednini is­ pred meia: Decorreu uma boa meia-hora. (Prošlo je nekih dobrih pola sata.) • Neodređeni član upotrebljava se i ispred dijelova tijela (ruke, noge i dr.), odnosno ispred predmeta koji se obično navode u parovima: Tinha uns sapatos rotos. (Imao je potrgane cipele.) • Neodređenim se članom može označiti i djelo nekog umjetni­ ka (najčešće slika nekog slikara): Nao sabe distinguir um Picasso de um calendtirio. (Ne zna razlikovati Picassa od kalendara.) • Kao i određeni. i neodređeni se član može upotrebljavati uz zemljopisne nazive uz uvjet da su popraćeni kvalifikativom: Vivemos numa Europa enlouquecida. •

(Živimo u poludjeloj Europi.)

Izostavljanje neodređenog člana

•

Qual [uracilo, revolveu tudo.

Neodređeni član u načelu se izostavlja: •

ako imenici prethodi jedna od sljedećih pokaznih ili neodre­ đenih zamjenica: igual ('jednak'), semelhante ('sličan') , tal (,takav) , odnosno certa ('izvjesni')' outro ('drugi') , qualquer ('bilo koji') i tanto ('tolik') : Em outra circunstancia eu aprovaria semelhante atitude.

(U nekoj drugoj okolnosti ja bih prihvatio takav stav.) Kada se spomenute zamjenice nađu iza imenice (u ulozi pridjeva) , imenica dobiva član: Quero um livro igual a esse. (Želim takvu knjigu.) Član se, međutim, obično izostavlja ako je riječ o niječnoj ili upitnoj rečenici: Nunca li coisa igual. (Nikad nisam takvo što čitao.) Ja viste trejeitos semelhantes? (Jesi li već vidio takve grimase?) •

u komparativima jednakosti stvorenima uz pomoć priloga tilo ('tako') ili tanto (,toliko') : Nunca passei por lugar tilo perigoso como aquele. (Nikad nisam prošao kroz onako opasno mjesto.) Trabalhava com tanto cuidado como o pai. (Radio je tako brižno kao i otac.)

•

u komparativima inferiornosti i superiornosti, osobito kad se pojavljuju u niječnom ili upitnom obliku: Nilo encontrarias melhor amigo nesta emergencia. (Ne bi našao boljeg prijatelja u ovoj nevolji.) Conseguiste maior renda este mes? (Jesi li ovaj mjesec ostvario veći prihod?)

u usporedbama tipa: (Kakav uragan, sve je isprevrnuo.) Bailava como nume da jloresta. (Plesala je poput šumskog duha.)

ispred imenica ili pridjeva koji označuju neodređenu količinu čega, kao što su: coisa ('stvar'), gente ('ljudi')' infinidade ('beskraj'), multidilo (,mnoštvo'), numero ('broj'), parte (,dio'), pessoa ('osoba'), porr;ilo ('dio', 'udio'), quantia ('svota'), quanti­ dade (,količina'), soma (,iznos'); escasso (,oskudan')' excessivo ('prekomjeran') , suficiente ('dovoljan') i dr.: Havia grande numero de pessoas no casamento. (Na vjenčanju je bilo mnogo ljudi.) Nilo ha suficiente espar;o para o m6vel. (Nema dovoljno prostora za pokućstvo.) • u nabrajanjima: Casas, arvores, nuvens desagregavam-se numa melanc6lica paisagem de Outono. (Kuće, drveća i oblaci rasplinjavahu se u otužnom jesenskom krajobrazu.) • u apozicijama i uvijek kad to zahtijevaju jasnoća ili emfaza: O meu pai, homem de boa familia, possuia fortuna grossa. (Moj otac, čovjek iz ugledne obitelji, posjedovao je veliko bo­ gatstvo.) •

PRIDJEVI Poput imenica, i pridjevi se razlikuju u broju, rodu i stupnju. Glede broja, stanje je vrlo jednostavno jer se množina pridjeva tvori jednako kao i množina imenica, uz napomenu da u pridjev­ skih složenica samo posljednji dio dobiva oznaku množine: letras anglo-americanas (,angloamerička književnost') . Iznimku čini pridjev surdo-mudo ('gluhonijem'), čija množina glasi surdos-mu­ dos, te pridjevi koji se odnose na boje. Oni, naime, ostaju nepro-

mijenjeni ako je drugi dio pridjevske složenice imenica: uniformes verde-oliva (,zelenomaslinaste uniforme') . Kad su, međutim, pos­ rijedi rod i stupanj, stanje je nešto složenije, pa ćemo ga stoga pri­ kazati u sklopu zasebnih poglavlja.

Tvorba pridjeva ženskog roda

'crnobijel' 3. neki pridjevi sa završetkom na -or, koji također ostaju neprom­ jenljivi: 'bolji' melhor

Ženski rod pridjeva tvori se jednako kao i ženski rod imenica, no postoje i neke iznimke na koje valja upozoriti. • Pridjevi koji u muškom rodu završavaju nastavkom -o ženski rod tvore zamjenjujući taj nastavak nastavkom -a:

•

Muški rod

Ženski rod

Muški rod

Ženski rod

belo

bela

ligeiro

ligeira

(lijep)

(lijepa)

(lak)

(laka)

Oni pak pridjevi koji u muškom rodu završavaju na -u, -es i -or ženski rod tvore tako da se muškom rodu doda nastavak -a: Muški rod

Ženski rod

Muški rod

Ženski rod

eru

crua

nu

nua

(sirov)

(sirova)

(goi)

(gola)

frances

francesa

ingles

inglesa

(francuski)

(francuska)

(engleski)

(engleska)

encantador

encantadora

orientador

orientadora

(čaroban)

(čarobna)

(usmjerivački)

(usmjerivačka)

Iznimke su: l. nekoliko pridjeva sa završetkom na -u i -es, koji ostaju neprom­ jenljivi: hindu 'indijski'; 'hinduistićki' zulu cortes 'uljudan' descortes 'neuljudan'

'planinski'

montes pedres

pior

'gori'

maior

'veći'

menor

'manji'

superior

'gornji'

interior

'donji'

interior

'unutrašnji'

exterior

'vanjski'

posterior

'kasniji'

ulterior

'naknadan'

citerior

'ovo stran'

multicor

'višebojan'

incolor

'bezbojan'

sensabor

'bezokusan'

Nasuprot tomu, veći dio pridjeva koji završavaju na -dor ili -tor, npr. gerador (,stvaralaćki') ili motor ('pokretni') , te nastavke mijenja u -triz: geratriz, motriz, a manji dio njih nastavak -or zamjenjuje nastavkom -eira: trababalhador (,radni') trabalha­ deira. -

•

Pridjevi koji završavaju na -ao ženski rod tvore dodavanjem nastavka -a ili -ona: Muški rod

Ženski rod

Muški rod

Ženski rod

sao

sa

chorao

ehorona

(zdrav)

(zdrava)

(plačljiv)

(plačljiva)

•

Pridjevi sa završetkom na -eu (sa zatvorenim e) ženski rod tvo­ re nastavkom -eia: Muški rod

Ženski rod

Muški rod

Ženski rod

europeu

europeia

plebeu

plebeia

(europski)

(europska)

(plebejski)

(plebejska)

hebreu

hebreia

pigmeu

pigmeia

(hebrejski)

(hebrejska)

(pigmejski)

(pigmejska)

Iznimke su judeu (,židovski') i sandeu ('glup') kojima ženski rod glasi: judia i sandia. • Pridjevi sa završetkom na -eu (s otvorenim e) ženski rod tvore nastavkom -oa. Muški rod

Ženski rod

ilheu

ilhoa

(otočki)

(otočka)

Postoje i nepromjenljivi pridjevi, odnosno oni koji posjeduju jedinstven oblik za oba roda. To su pridjevi sa završetkom na -a, -e, -ar, -or, -l, -m, i -z: hip6crita 'licemjeran' arabe 'arapski' exemplar 'uzoran' maior 'veći' cordiai 'srdačan' virgem 'djevičanski' audaz 'smion' U tu se skupinu ubrajaju i pridjevi koji završavaju na -s, a ima­ ju naglasak na pretposljednjem slogu: reles (,običan'), simples ('jednostavan') . Iznimku čine pridjevi andaluz ('andaluzijski') , bom ('dobar') i espanhol ('španjolski'), kojima ženski rod glasi an­ daluza, boa i espanhola, te najveći dio pridjeva sa završetkom na -es i -or. •

•

U složenim pridjevima nastavak za ženski rod dobiva samo drugi dio dotične složenice: a literatura hispano-americana ('hispanoamerička književnost'). Izuzetak je pridjev surdo-mu­ do ('gluhonijem') kojemu ženski rod glasi surda-muda.

Stupnjevanje pridjeva Vrijednost izražena pridjevom može se uspoređivati između dviju ili više osoba ili stvari s obzirom na istu osobinu ili se pak može izraziti tako da je ta osobina viša od uobičajene ili najviša među tri ili više osoba, odnosno stvari. U prvom primjeru riječ je o komparativu, a u drugome o superlativu. Stupnjevanjem (uspoređivanjem, komparacijom) pridjeva može se izraziti jednakost, superiornost ili inferiornost. Jednakost se izražava veznicima como i quanto (,kao') : Carlos e tlio inteligente como {quanto} Paulo. (Carlos je jednako pametan kao Paulo.), a superiornost i inferiornost veznicima do que ili que (nego): Carlos e mais inteligente do que Paulo. (Carlos je pametniji od Paula.) , odnosno: Carlos e menos inteligente do que Paulo. (Carlos je manje pametan od Paula.) Kao što se, dakle, na temelju prethodnih primjera vidi, kom­ parativ jednakosti tvori se tako da se ispred pridjeva stavi prilog tlio ('tako') a iza veznici como ili quanto, komparativ superiornos­ ti tako da se ispred pridjeva stavi prilog mais (,više') a iza veznici do que ili que, dok se komparativ inferiornosti tvori tako da se is­ pred pridjeva stavi prilog menos (,manje') a iza veznici do que ili que. Kad je pak riječ o superlativu, valja istaknuti da on može biti dvojak: relativan i apsolutan. U relativnom superlativu pridjev iz­ ražava usporedbu između stvari ili osoba na koje se odnosi i dru­ gih osoba ili stvari iste vrste. Apsolutni superlativ označava da ne­ ka osoba ili stvar posjeduje određeno svojstvo u vrlo velikoj mje­ ri, pri čemu se zanemaruje usporedba s drugim osobama ili stva­ rima iste vrste. Relativni superlativ uvijek je analitički, bilo da je riječ o rela­ tivnom superlativu superiornosti ili o relativnom superlativu in-

feriornosti. Uvijek se tvori tako da se ispred komparativa supe­ riornosti, odnosno inferiornosti stavi odredeni član: Este aluno e o mais estudioso da turma. (Ovaj je učenik najmarljiviji u razredu.) Este aluno e o menos estudioso entre todos. (Ovaj je učenik najmanje marljiv izmedu svih.) Apsolutni superlativ može biti analitički i sintetički. Analitički se tvori pomoću neke druge riječi, najčešće priloga muito ('veoma', 'jako'), imensamente ('beskrajno'), extraordinariamente (,izvanredno'), excessivamente ('pretjerano'), grandemente ('uvelike'), excepcionalmente (,iznimno') i dr.: 'vrlo marljiv' muito estudioso imensamente triste 'beskrajno tužan' grandemente prejudicial 'uvelike štetan' extraordinariamente salubre 'izvanredno zdrav' Sintetički superlativ sastoji se od jedne riječi, pridjeva dakako, kojoj se u načelu dodaje sufiks -issimo: fertil ('plodan') -fertilissimo ('najplodniji') vulgar (,običan') - vulgarfssimo ('najobičniji') Ako pridjev završava na samoglasnik, taj samoglasnik nestaje ispred spomenutog sufiksa: belo ('lijep') - belfssimo ('najljepši') triste ('tužan') tristfssimo (,najtužniji') Često, medutim, pridjev uz nastavak -fssimo poprima i svoj izvorni latinski oblik, pa tako pridjevi: - koji završavaju na - vel superlativ tvore nastavkom -bilfssimo: amdvel ('ljubazan') - amabilissimo ('najljubazniji') indelevel ('trajan') - indelebilissimo ('najtrajniji') - koji završavaju na -z nastavkom - cfssimo: capaz ('sposoban') - capacfssimo ('najsposobniji') feliz (,sretan') felicfssimo ('najsretniji') - koji završavaju na nazalni samoglasnik (grafički predočen slovom m) nastavkom -nfssimo: comum ('opći') comunfssimo ('najopćiji') -

-

-

- koji završavaju na dvoglasnik -ao nastavkom -anfssimo: pagao ('poganski') - paganfssimo ('najpoganskiji') vao ('prazan') - vanfssimo ('najprazniji') Nerijetko se dogodi da se portugalski oblik pridjeva znatno razlikuje od latinskoga, od kojega se izvodi superlativ: Normalni oblik pridjeva

Superlativ

amarissimo

magnifico

magnificentissimo

(naj gorči)

(veličanstven)

(najveličanstveniji)

amigo (prijateljski)

amidssimo (najprijateljskiji)

malefico

maleficentlssimo

(škodljiv)

(najškodljiviji)

antigo

antiquissimo

malevolo

malevolentissimo

(star)

(najstariji)

(zloban)

(najzlobniji)

benefico (blagotvoran)

beneficentlssimo

miudo

minutissimo

(najblagotvorniji)

(sitan)

(najsitniji)

Normalni oblik pridjeva

Superlativ

amargo

(gorak)

benevolo

benevolentissimo

(dobrohotan)

(najdobrohotniji)

nobre (plemenit)

nobilissimo (najplemenitiji)

crisUio (kršćanski)

cristianissimo

pessoal

personalissimo

(najkršćanskiji)

(osoban)

(najosobniji)

cruel (okrutan)

crudelissimo

pr6digo

prodigalissimo

(najokrutniji)

(rastrošan)

(najrastrošniji)

doce

duldssimo

sabio

sapientissimo

(sladak)

(najslađi)

(učen)

(najučeniji)

fiel

fidelissimo

sagrada

sacratissimo

(vjeran)

(najvjerniji)

(svet)

(najsvetiji)

frio

frigidissimo

simples

(hladan)

(najhladniji)

(jednostavan)

geral (općenit)

generalissimo

soberbo

(najopćenitiji)

(ohol)

inimigo (neprijateljski)

inimidssimo (najneprijateljskiji)

simplidssimo, simplissimo

(najjednostavniji) superbissimo (najoholiji)

Superlativi na -imo i -rimo ćiste su latinske tvorbe. Osim triju koji pripadaju razgovornom jeziku: tacilimo (,najlakši'), dijicilimo ('najteži') i pauperrimo ('najsiromašniji'), svi ostali upotrebljavaju se iskljućivo u književnom jeziku: Normalni oblik pridjeva

Superlativ

Normalni oblik pridjeva

Superlativ

macerrimo, magrissimo

acre

acerrimo

magro

(opor)

(najoporiji)

(mršav)

celebre

celeberrimo

negro

(slavan)

(najslavniji)

(crn)

humilde

humilirno, humildissimo

(ponizan)

(najponizniji)

pobre (siromašan)

Pridjev

Komparativ superiornosti

born

melhor

(dobar)

(bolji)

(najbolji)

mau

pior

(zao)

(gori)

nigerrimo, negrissirno

grande

maior

(najcrnji)

(velik)

(veći)

(najsiromašniji)

integro

integerrimo

salubre

saluberrirno

(potpun)

(najpotpuniji)

(zdrav)

(najzdraviji)

livre

liberrimo

(slobodan)

(najslobodniji)

pessimo malissirno, muito mau

o pior (najgori)

(najgori)

(najmršaviji)

pauperrirno, pobrissimo

Superlativ Apsolutni Relativni 6ptimo, bonissirno, o melhor muito born (najbolji)

maximo, grandissimo, muito grande

o maior (maximo) (najveći)

(najveći)

pequeno

menor

(mali)

(manji)

minirno (pequenissimo) (najmanji)

o menor (minimo) (najmanji)

Neki pridjevi imaju samo oblik za komparativ i superlativ:

Apsolutni superlativ može se tvoriti i prefiksima, odnosno pseudoprefiksima kao što su: extra-, hiper-, multi-, super-, ultra­ i dr.: extrajino

'izuzetno fin'

hipersensivel

'hipersenzibilan'

multimilionario

'multimilijunaški'

superexaltado

'strahovito oduševljen'

ultra-rapido

'izuzetno brz'

Četiri pridjeva imaju posve nepravilan komparativ i superlativ. To su: bom, mau, grande i pequeno.

Komparativ

Superlativ

superior

supremo (sumo)

(gornji)

(najgornji. najviši)

inferior

infrrno

(niži. donji)

(najniži, najdonji)

anterior

-

(prethodni)

posterior

p6stumo

(kasniji. zadnji)

(najkasniji. najzadnji)

ulterior

Ultimo

(onostrani)

(najonostraniji)

Oblici superior i interior, supremo (ili sumo) i injimo mogu se upotrebljavati kao komparativ i superlativ pridjeva alto ('visok') , odnosno baixo (,nizak') .

Mjesto pridjeva Može se reći da u načelu pridjev ispred imenice ima objektiv­ nu, a pridjev koji se pojavljuje poslije imenice subjektivnu vrijed­ nost. Poslije imenice obično se upotrebljavaju pridjevi: • koji označuju neku vrstu ili kategoriju: animal domestico 'domaća životinja' flor silvestre 'šumski cvijet' agua mineral 'mineralna voda' deputado parlamentar 'saborski zastupnik' • koji označuju vrlo istaknuta svojstva imenice, npr. oblik, di­ menziju, boju ili stanje: terreno plano 'ravno zemljište' homem baixo 'nizak čovjek' blusa preta 'crna bluza' burro encarregado 'natovaren magarac' • koji su praćeni nekom dopunom: um programa facil de cumprir 'lako provediv program' um povo desejoso de liberdade 'narod željan slobode'

Prije imenice obvezno se upotrebljavaju samo: • relativni superlativi: o melhor ('najbolji'), o pior ('najgori') , o maior ('najveći'), o menor ('najmanji') : O melhor meio de ganhar e poupar. (Najbolji način da se zaradi jest štednja.) • neki jednosložni pridjevi koji s imenicom tvore izraze jednake složenim imenicama, kao bom dia (dobar dan) • pridjevi koji su u tom položaju stekli posebno značenje, kao simples. Nessa ocasiao ele era um simples escrevente. (Tada je on bio obični pisar.), ali:

Este escritor tem um estilo simples.

(Ovaj pisac piše jednostavnim stilom.) Izuzmu li se dosad navedeni primjeri, svaki put kad se nade is­ pred imenice pridjev u načelu ima preneseno značenje: um gran­ de homem (,velik, znamenit čovjek'), ali: um homem grande ('vi­ sok čovjek') ; uma pobre mulher ('jadna, nesretna žena')' ali: uma mulher pobre ('siromašna žena') .

Slaganje pridjeva u rodu i broju Pravila o slaganju pridjeva i imenice u portugalskom jeziku ug­ lavnom se slažu s istovrsnim pravilima u španjolskom, francus­ kom i talijanskom. Bilo u službi atributa, bilo u službi predikata pridjev se redovito slaže s imenicom u rodu i broju. Ako se odnosi na nekoliko imenica, najčešće dobiva oblik množine, a muški rod ima prednost pred ženskim. Pokušat ćemo to objasniti od prim­ jera do primjera. Kad se pridjev nade ispred imenica, u pravilu se uvijek slaže s najbližom (prvom) od njih: Vive em tranquilos bosques e montanhas. Vive em tranquilas montanhas e bosques. (Živi u mirnim šumama i planinama.) No kad su imenice osobna ili rodbinska imena, pridjev uvijek dobiva oblik množine: Conheci ontem as gentis irma e cunhada de Laura. (Jučer sam upoznao Laurinu ljubaznu sestru i šogoricu.) Kad se pak pridjev nade iza imenica, njegovo slaganje uvijek ovisi o rodu i broju tih imenica. • Ako su imenice istog roda i u jednini, pridjev poprima rod ime­ nica (muški ili ženski) . Kad je pak riječ o broju, pridjev se češ­ će upotrebljava u jednini, a rjede u množini: Estudo a lingua e a literatura portuguesa. Estudo a lingua e a literatura portuguesas.

(Studiram portugalski jezik i književnost.)

•

•

•

•

Ako su imenice različitih rodova i u jednini, pridjev se može slagati s najbližom imenicom (češće), ili pak s obje imenice, pri čemu poprima oblik muškog roda množine (rjeđe) : Estudo o idioma e a literatura portuguesa. Estudo o idioma e a literatura portugueses. (Studiram portugalski jezik i književnost.) Ako su imenice istog roda, ali različitog broja pridjev poprima rod imenica. Kad je riječ o broju, pridjev je češće u množini ili pak poprima broj najbliže imenice (rjeđe): Estudo as linguas e a civilizafilo ibericas. Estudo as linguas e a civilizafilo iberica. (Studiram iberske jezike i civilizaciju.) Ako su imenice različitih rodova i u množini, pridjev poprima oblik množine i rod najbliže imenice ili (što je mnogo rjeđe) oblik množine muškog roda: Estudo os idiomas e as literaturas ibericas. Estudo os idiomas e as literaturas ibericos. (Studiram iberske jezike i književnosti.) Ako su imenice različitog roda i broja, pridjev obično poprima oblik muškog roda množine ili (rjeđe) dobiva rod i broj najbli­ že imenice, što se zbiva razmjerno često kad je posljednja ime­ nica ženskog roda i u množini: Estudo os falares e a cultura portugueses. (Studiram portugalska narječja i kulturu.) Estudo o idioma e as tradifoes portuguesas.

ZAMJENICE OSOBNE ZAMJENICE

Oblici osobnih zamjenica Osobna zamjenica jedna je od rijetkih vrsta riječi koja je saču­ vala ostatke deklinacije. Razlikujemo dva tipa osobne zamjenice: osobnu zamjenicu u službi subjekta i osobnu zamjeniCU u službi objekta (izravnog i neizravnog). U tom posljednjem primjeru raz­ likuje se naglašeni i nenaglašeni oblik osobne zamjenice. Osobne zamjenice u službi subjekta l . lice

Jednina

2. lice 3. lice l . lice

Množina

2. lice 3. lice

eu

(ja) tu (ti)

ele, ela

(on, ona) n6s

(mi) v6s

Osobne nerefleksivne zamjenice u službi objekta (izravnog i neizravnOg) Nenaglašeni oblik me

(mi; me) te

(ti; te) o, a; lhe

(ga, ju; mu joj) nos

(nam; nas) vos

(vi)

(vam; vas)

eles, elas

os, as; lhes

(oni, one)

(ih; im)

. Naglašeni oblik mim, comigo

(mene; meni; sa mnom) ti, contigo

(tebe; tebi; s tobom) ele, ela

(njega, nju; njemu, njoj) n6s, connosco

(nama; nas; s nama) v6s, convosco

(vama; vas; s vama) eles, elas

(njih; njim)

(Studiram portugalski jezik i kulturnu baštinu.) Zamjenica vos u suvremenom se portugalskom jeziku više ne upotrebljava (osim u posebnim prilikama, kao što su bogoslužje, svečana obraćanja diplomatskom koru i sL) . Umjesto nje u for­ malnom se obraćanju upotrebljavaju zamjenice os Senhores, as Senhoras ili as meninas (u množini) , odnosno o Senhor, a Senho­ ra ili a menina (u jednini) . U neformalnom se pak obraćanju upotrebljava zamjenica voces (u množini), odnosno voce (u jed­ nini) .

Oblici o, lo i no osobne zamjenice (u službi izravnog objekta) Kada se osobna zamjenica 3. lica u službi izravnog objekta na­ lazi ispred glagola, pojavljuje se uvijek u prije navedenim oblici­ ma: o, a, os, as: Nunca o (a, os, as) encontramos em casa. (Nikad ga (je, ih) ne nađemo kod kuće.) Kada se, međutim, nalazi iza glagola, povezana crticom s nji­ me, oblik joj ovisi o završetku glagolskog oblika: • Ako glagolski oblik završava na samoglasnik ili oralni dvoglas­ nik, upotrebljavaju se oblici -o, -a, -os, -as: Louvo-o. (Hvalim ga.) •

•

Ako glagolski oblik završava na or, -s ili -z, tada ti suglasnici nestaju, a zamjenica poprima oblike -lo, -la, -los, -las: Nao quero vende-lo. (Ne želim ga prodati.) Jednaka promjena nastaje kada se spomenuta zamjenica po­ javljuje iza usklika (odnosno priloga) eis i zamjenica nos i vos: Bi-lo sorridente. (Eno ga nasmiješena.) O nome nao vo-lo direi. (Ime vam neću reći.)

•

Ako pak glagolski oblik završava na nazalni diftong, zamjenica o kojoj je riječ poprima oblike -no, -na, -nos, -nas: dao-no 'daju ga' poe-na 'stavlja je' tem-nos 'ima ih'

'donijeli su ih' U familijarnom (europskom) portugalskom jeziku te oblike poprima i poslije priloga nao ('ne') i bem ('dobro'), a i poslije zamtrouxeram-nas

jenica quem ('tko'), alguem ('netko'), ninguem ('nitko) : nao-no ti­ rem! (nemojte ga vaditi!) . • U futuru i kondicionalu osobna zamjenica u službi izravnog objekta ne pojavljuje se na kraju, već unutar glagolskog oblika (tzv. mezoklitika) : Futur

Kondicional

vend8-lo-ei

vend8-lo-ia

(prodat ću ga)

(prodao bih ga)

vende-Io-as

vende-Io-ias

(prodat ćeš ga)

(prodao bi ga)

vende-Io-a

vende-Io-ia

(prodat će ga)

(prodao bi ga)

vende-Io-emos

vende-Io-iamos

(prodat ćemo ga)

(prodali bismo ga)

vende-Io-eis

vende-Io-ieis

(prodat ćete ga)

(prodali biste ga)

vende-Io-ao

vende-Io-iam

(prodat će ga)

(prodali bi ga)

Povratna zamjenica Jednako kao i ostali romanski jezici, i portugalski se razlikuje od hrvatskog mijenjanjem povratne zamjenice u svakom licu: Bu lava-me.

(Ja se perem.) Tu lavas- te a ti. (Ti pereš sebe.) Nos falamos de nos. (Mi govorimo o sebi.) O pintar nao trouxe o quadro consigo. (Slikar nije donio sa sobom sliku.)

Confiamos em v6s. Povratna zamjenica l.

Jednina

lice

2. lice 3. lice l.

Množina

lice

2. lice 3. lice

Nenaglašeni oblik

me

mim, comigo

(se; si)

(sebe; sebi; sa sobom)

te

ti, contigo

(se; si)

(sebe; sebi; sa sobom)

se

si, consigo

com igo

'sa mnom'

(se; si)

(sebe; sebi; sa sobom)

contigo

's tobom'

connosco

's nama'

convosco

's vama'

nos

n6s, connosco

(se; si)

(sebe; sebi; sa sobom)

vos

v6s, convosco

(se; si)

(sebe; sebi; sa sobom)

se

si, consigo

(se; si)

(sebe; sebi; sa sobom)

Oblici povratne zamjenice u množini upotrebljavaju se tako­ đer za izražavanje uzajamnosti neke radnje: Carlos e eu abrar;amo-nos. (Carlos i ja smo se zagrlili.)

Uporaba osobnih zamjenica s prijedlozima Naglašene osobne zamjenice u službi objekta (izravnog i neiz­ ravnog) upotrebljavaju se iskljućivo s prijedlogom koji im pret­ hodi: Fez isto para mim. (Ućinio je to za mene.) Gosto de ti. (Volim te.) A ele cabe decidir. (Na njemu je da odlućL) Orai por n6s.

(Moli za nas!)

(Imamo povjerenja u vas.) Nao ha discordancia entre elas. (Među njima nema neslaganja.)

Naglašeni oblik

•

Ako je naglašena osobna zamjenica u službi objekta praćena prijedlogom com ('s', 'sa'), njezin oblik tada glasi:

U 3. licu upotrebljava se, međutim, u obliku: com ele

's njim'

com ela

's njom'

com eles

's njima'

com elas

's njima'

Estive com ele agora mesmo.

(Upravo sad sam bio s njim.) Kada su pak zamjenice popraćene s outros ('drugi')' mesmos ('isti'), pr6prios ('sami'), todos ('svi'), ambos ('oba') i bilo kojim bro­ jem, tada se umjesto connosco i convosco upotrebljavaju oblici com n6s i com v6s: Tera de resolver isto com v6s mesmos.

(Morat će to riješiti s vama samima.) Saiu com n6s tres.

(Izašao je s nama trima.) •

Iza prijedloga aJora, Jora, excepto, menos, salvo ('osim') upotrebljavaju se oblici eu i tu: Toda a gente desconfiava disso, menos eu. (Svi su sumnjali u to osim mene.)

tirante

•

•

•

Gramatička tradicija preporučuje upotrebu naglašenih osob­ nih zamjenica u službi objekta i poslije prijedloga entre ('izme­ đu') : Poi um duelo entre mim e eleo (Bio je to dvoboj između mene i njega.) U govornom jeziku prevladava, međutim, upotreba osobnih zamjenica u službi subjekta (što je već počelo prodirati i u knji­ ževni jezik): Entre eu e tu niio existe nenhum problema. (Između mene i tebe ne postoji nikakav problem.) S prijedlogom ate ('do') upotrebljavaju se naglašene osobne zamjenice u službi objekta: mim, ti i dr.: Um grito chegou ate mim. (Do mene je dopro krik.)

Ako, međutim, ate znači 'čak', osobne zamjenice upotrebljava­ ju se u službi subjekta: Ate eu fui ao Ministerio. (Čak i ja sam išao u ministarstvo.)

Kombinacije i kontrakcije nenaglašenih osobnih zamjenica u službi objekta Kada se u istoj rečenici nađu dvije nenaglašene osobne zamje­ nice u službi objekta, jedna u službi izravnog, a druga u službi neizravnog, mogu se kombinirati na sljedeći način: me + o = mo

me + a = ma

te + o = to

te + a = ta

lhe + o = lho

lhe + a = lha

nos + [Ijo = no-lo

nos + [lja no-la

vos + [Ijo = vo-lo

vos + [Ija = vo-la

lhes + o = lho

lhes + a = lha

=

me + os = mos

me + as = mas

te + os = tas

te + as = tas

lhe + os = lhos

lhe + as = lhas

nos + [Ij as = no-los

nos + [Ijas = no-las

vos + [l] os = vo-los

vos + [Ijas = vo-las

lhes + os = Ihas

lhes + as = Ihas

Mjesto nenaglašenih osobnih zamjenica Bilo da je riječ o nenaglašenoj osobnoj zamjenici u službi iz­ ravnog ili u službi neizravnog objekta, njezino uobičajeno mjesto u europskom portugalskom u načelu je iza glagola (enklitika): Parece-me que estds enganado.

(Čini mi se da se varaš.) U futuru i kondicionalu ona se umeće unutar glagolskog obli­ ka (mezoklitika): calar-me-ei, calar-me-ia ('ušutjet ću', 'ušutio bih'), a ispred glagola (dakle kao proklitika) obično se pojavljuje samo u sljedećim situacijama: •

u rečenicama koje sadrže negaciju izraženu riječima: niio (ne), nunca (nikad), jamais (nikad), ninguem (nitko), nada (ništa) : Niio sei como te chamas.

(Ne znam kako se zoveš . ) Ninguem me disse que estavam doentes.

(Nitko mi nije rekao da su bolesni.) •

u rečenicama koje počinju upitnim zamjenicama i prilozima: Quem me busca a esta hora?

(Tko me traži u ovo doba?)

Por que te assustas de cada vez?

•

(Zašto se svaki put preplašiš?)

kada rečenični subjekt koji se nalazi ispred glagola sadrži neku od neodređenih zamjenica: ambos ('oba') , todo ('sav'), tudo ('sve'), alguem ('netko'), outro ('drugi'), qualquer ('bilo tko') i dr.:

u uskličnim i optativnim rečenicama (tj. u rečenicama koje iz­ ražavaju želju):

Ambos se sentiam embara{:ados.

•

(Oboje su se osjećali smeteno.)

Que Deus te aben{:oe!

Alguem lhe bate nas costas.

(Neka te Bog blagoslovi!) Que o diabo o leve!

(Neka ga vrag odnese!) •

u zavisno složenim rečenicama, čak i ako veznik nije naveden: Quando me deitei, ela ja estava no quarto.

(Kada sam legao ona je već bila u sobi.)

•

u rastavnim rečenicama: Ou as Jaz ela ou as Ja{:o eu.

(Ili će ih napraviti ona, ili ću ih napraviti ja.) U infinitivnom obliku glagola nenaglašena zamjenica može stajati ispred i iza njega (pri čemu, statistički gledano, prevladava ova posljednja mogućnost) :

Que e que desejas te mande do Rio?

Canta-Ihe cantigas para o embalar.

(Što hoćeš da ti pošaljem iz Ria?)

(Pjeva mu pjesme da bi ga uspavala.)

Uz dosad navedene primjere, portugalski jezik teži proklitici:

Para assusta-Io, os soldados atiravam a esmo.

kada glagolu prethode prilozi ili priložni izrazi kao što su: bem (,dobro')' mal (,loše'), ainda ('još'), ja ('već'), sempre ('uvijek'), s6 ('samo', 'tek'), talvez (,možda') i dr.:

(Da bi ga preplašili, vojnici su nasumce pucali.) U glagolskim izrazima u kojima je glavni glagol u infinitivu nenaglašena zamjenica može uvijek stajati iza infinitiva:

Ate a voz jti me parecia diferente.

Veio visitar-me.

(Čak mi se i glas već činio drukčijim.)

(Došao me je posjetiti.)

S6 depois se sentou no chao.

•

(Netko ga lupka po leđima.) •

(Tek potom je sjeo na pod.)

Ispred ili iza pomoćnog glagola može doći samo ako su ispu­ njeni prije navedeni uvjeti za proklitiku odnosno enklitiku.

kada inverzna rečenica (odnosno rečenica s obrnutim redosli­ jedom riječi) počinje izravnim objektom ili predikatom:

Kada glavni glagol ima oblik participa tada nenaglašena zam­ jenica ne može stajati iza njega, već se pojavljuje kao proklitika ili enklitika pomoćnog glagola, u skladu s prije iznesenim pravilima:

A grande noticia te dou agora.

Tenho-o trazido sempre, s6 hoje e que o viste?

(Veliku vijest ti sada priopćujem.)

(Uvijek ga nosim, zar si ga tek danas vidio?)

Razoavel lhe parecia a solu{:iio proposta.

Arrepende-te do que me disseste e tudo te sera perdoado.

(Razumnim mu se činilo predloženo rješenje.)

(Pokaj se za ono što si mi rekao i sve će ti biti oprošteno.)

POSVOJNE ZAMJENICE (POSESIVI)

•

Oblici posvojnih zamjenica

kada je imenica već pobliže određena neodređenim članom, brojem, pokaznom ili neodređenom zamjenicom: Recebi um telegrama teu.

Hrvatskijezik

Portugalski jezik

moj, moja, moji, moje

meu, minha, meus, minhas

tvoj, tvoja, tvoji, tvoje

teu, tua, teus, tuas

(Dobio sam tvoj brzojav.) Notaste esse erro seu?

(Jesi li primijetio tu njegovu pogrešku?) Ela aceitou certas ideias nossas.

(Prihvatila je neke naše zamisli.)

njegov, njegova, njegovi, njegove njezin, njezina, njezini, njezine (Vaš, Vaša, Vaši, Vaše)

seu, sua, seus, suas

naš, naša, naši, naše

nosso, nossa, nossos, nossas

vaš, vaša, vaši, vaše

vosso, vossa, vossos, vossas

njihov, njihova, njihovi, njihove

seu, sua, seus, suas

•

u izravnim upitima: E apenas impressilo minha?

(Je li to samo moj dojam?) •

u emfatičnim konstrukcijama: Ja za se vilo trinta anos, Deus meu!

(Već je tomu trideset godina, Bože moj!) Da bi se izbjegla dvoznačnost posvojne zamjenice seu (uočlji­ va i u prethodnoj tablici), obično se upotrebljava kontrakcija pri­ jedloga de ('od') i osobnih zamjenica ele, ela, eles, elas: dele, dela, deles, de1as. Tako ćemo umjesto o seu pai reći: o pai dele ('njegov otac') , o pai dela ('njezin otac') , o pai deles, o pai delas ('njihov otac), odnosno o pai do Senhor, o pai de v: Ex.a ili o pai de Voce ('Vaš otac,).

POKAZNE ZAMJENICE (DEMONSTRATIVI)

Oblici pokaznih zamjenica Promjenljive

Mjesto posvojnih zamjenica

•

Posvojna zamjenica redovito prethodi imenici koju određuje: Cada um tratava do seu cilo. (Svatko se brinuo o svom psu.) U sljedećim primjerima može, međutim, stajati i iza nje, i to: kada imenica nije popraćena određenim članom: Esperava noticias tuas para de novo te escrever. (Čekao sam tvoje vijesti kako bih ti ponovno pisao.)

Muški rod

Zenski rod

Nepromjenljive

este

estes

esta

estas

isto

(ovaj)

(ovi)

(ova)

(ove)

(ovo)

esse

esses

essa

essas

isso

(taj)

(ti)

(ta)

(te)

(to)

aquele aqueles (onaj)

(oni)

aquela aquelas (ona)

(one)

aquilo (ono)

Svi navedeni oblici mogu se spojiti s prijedlozima de i em, pa dobivamo: Promjenljive

Nepromjenijive

Ženski rod

Muški rod

neste

nestes

nesta

nestas

nisto

nesse

nesses

nessa

nessas

nisso

naquele naqueles

naquela naquelas

naquilo

odnosno: Promjenljive

Nepromjenijive

Ženski rod

Muški rod

deste

destes

desta

destas

disto

desse

desses

dessa

dessas

disso

daquele daqueles

daquela daquelas

daquilo

Pokazne se zamjenice mogu spojiti i s neodređenom zamjeni­ com outro ('drugi') , no takve kontrakcije u suvremenom se portu­ galskom jeziku uglavnom izbjegavaju kao zastarjele: Promjenljive Muški rod

Ženski rod

estoutro

estoutros

estoutra

estoutras

esseoutro

essoutros

essoutra

essoutras

aqueloutro

aqueloutros

aqueloutra

aqueloutras

Zatim, demonstrativi se mogu i pojačati, i to uglavnom prilo­ zima aqui ('ovdje'), ai (,tu'), ali ('ondje'), cd ('ovdje'), ld ('ondje') ,

acold ('tamo', 'ondje') i dr., ili pak riječju mesmo, odnosno proprio ('baš', 'upravo') : Este aqui jd pagou. (Ovaj ovdje je već platio.) Esse ai e utilzdvel? (Taj tu se može iskoristiti?) Esse mesmo deu-me dinheiro. (Baš taj mi je dao novac.) Kao demonstrativi mogu se upotrijebiti i zamjenice o, a, os, as, i to: a) kada se pojavljuju kao istoznačnice zamjenica aquele(s), aquela(s), aquilo: Nao vejo o que esperei. (Ne vidim onog koga sam čekao.) b) kada u muškom rodu jednine zamjenjuju zamjenicu isto (is­ so, aquilo), a imaju ulogu izravnog objekta ili predikata: Nao cuides que nao era sincero, era-o. (Ne misli da nije bio iskren, bio je.)

Mjesto pokaznih zamjenica Kao i posvojna, i pokazna zamjenica redovito prethodi imenici koju odreduje: Estes homens e estas mulheres nasceram para trabalhar. (Ovi muškarci i ove žene rodeni su za rad.) U određenim primjerima može, medutim, stajati i iza nje, i to ponajviše kad se želi pobliže odrediti već spomenuta imenica ili radi posebnog isticanja imenice koja prethodi pokaznoj zamjeni­ ci: A tendencia como esta tambem se manifesta no ciclo mais conhecido da coleetanea, ciclo esse que abrange sete sonetos. (Takva se tendencija očituje i u najpoznatijem ciklusu zbirke, ciklusu koji obuhvaća sedam soneta.) Maria jose, essa, era mais inteligente do que o que se pensa va. (Maria Jose, ta [vam] je bila pametnija no što se mislilo.)

ODNOSNE ZAMJENICE (RELATIVI) Promjenljive Muški rod

Ženski rod

•

Uz ostale prijedloge i prijedložne izraze uglavnom se, ili čak obvezatno, upotrebljava zamjenica o qual: A rapariga sobre a qual te falei e muito bonita.

Nepromjenijive

(Djevojka o kojoj sam ti govorio vrlo je lijepa.)

a qual

as quais

que

(koji)

(koji)

(koja)

(koje)

(koji, koja, koje, što)

Ta se zamjenica upotrebljava i kao partitivna čestica poslije nekih neodređenih zamjenica, brojeva ili superlativa:

cujo

cujos

cuja

cujas

(čiji)

(čiji)

(čija)

(čije)

quem

Era pai de uns sete ou oito filhos, alguns dos quais ja principia­ vam a ajuda-Io.

o qual os quais

quanto quantos (koji, što)

quanta quantas (koja, što)

(koji, koja, koje)

(koje, što)

(Bio je otac sedmero ili osmero djece, od kojih su mu neka već počela pomagati u radu.) •

Kako u francuskom i španjolskom, tako je i u portugalskom os­ novna i najčešće upotrebljavana odnosna zamjenica que. Nep­ romjenljiva je i ima jednak oblik za jedninu i množinu, bez raz­ like je li riječ o osobama, životinjama ili stvarima: O homem que esta a falar e o meu irmilo. (Čovjek koji govori moj je brat.) Ako se odnosi na cijeli prethodni izraz ili rečenicu, zamjenica que može biti popraćena demonstrativom o, odnosno imenicom coisa ('stvar) ili kojom drugom sličnom rijeČi, čime se taj izraz ili rečenica sažimlje: Achou mais prudente que eu me safasse, o quefiz tilo depressa quanto pude. (Učinilo mu se pametnijim da umaknem, što sam u najkraćem mogućem roku i učinio.) Katkad, međutim, u takvim primjerima demonstrativ o (ili imenica coisa i sL) može i izostati: A uma pergunta assim, a rapariga nilo sabia que responder. (Na takvo pitanje djevojka nije znala što bi odgovorila.) Kad je riječ o prijedlozima, općenito se može reći da se zamje­ nica que u načelu upotrebljava iza jednosložnih prijedloga a, com, de, em i por. Indicou-Ihe um hotel, de que ele tomou nota. (Upozorio ga je na neki hotel koji si je ovaj zabilježio.) •

Zamjenica quem u suvremenom se portugalskom jeziku upot­ rebljava isključivo za osobe, a za stvari samo ako su personifi­ cirane. A mim quem me converteu foi eleo

(Mene je obratio upravo on.) Kao čisti relativ, quem značenjem odgovara zamjenici o qual i uvijek je praćen prijedlogom: A senhora a quem cumprimentei e a esposa dele. (Gospođa koju sam pozdravio njegova je žena.) ili (Gospođa što sam je pozdravio njegova je žena.) •

Zamjenica cujo osobita je po tome što neposredno prethodi imenici na koju se odnosi. Budući da je istQdobno i relativ i de­ terminativ, ne može se upotrebljavati s članom jer ga već uk­ ljučuje u svoju upotrebu. S imenicom koju označuje slaže se u rodu i broju: O homem cujo casaco e azul e o meu pai.

(Čovjek čiji je kaput plav moj je otac.) •

Kao odnosna zamjenica, quanto je uvijek praćen neodređe­ nom zamjenicom tudo (odnosno todos ili todas) koja mu pret­ hodi: Em tudo quanto olhei, fiquei em parte.

(U svemu što vidjeh ostadoh po strani.)

UPITNE ZAMJENICE

Upitne su zamjenice u portugalskom que ('što'), quem ('tko'), qual ('koji') i quanto (,koliko') . Podjednako se upotrebljavaju u iz­ ravnim i u neizravnim pitanjima: Que trabalho estilo a Jazer? (Kakav to posao rade?) Diga-me que trabalho estilo aJazer. (Recite mi kakav to posao rade.) Quem disse tal coisa? (Tko je to rekao?) Ignoramos quem disse tal coisa. (Ne znamo tko je to rekao.) Qual dos livros preJeres? (Koju knjigu više voliš?) Nilo sei qual dos livros preJeres. (Ne znam koju knjigu više voliš.) Quantos passageiros desembarcaram? (Koliko se putnika iskrcala?) Pergunta quantos passageiros desembarcaram! (Pitaj koliko se putnika iskrcala!) Navedene se upitne zamjenice često upotrebljavaju i u usklič­ nim rečenicama, odnosno kao sastavni dio uzvika, poprimajući (prema kontekstu) različite osjećajne nijanse: Que inocencia! Que alegria! (Kakva bezazlenost! Kakva radost!) Napomena: Kad se nađe unutar rečenice, upitnoj zamjenici que često

prethodi određeni član: Disseste-lhe o que tinhas ouvido? Uesi li mu rekao što si čuo?) Kad se pak nađe na kraju rečenice ili je izdvojeno, upitno se que osamo­ staljuje i dobiva naglasak: O que? Ainda niio chegou? ( Što? Zar još nije stigao?) Para que tanta discusstio? (Čemu tolika diskusija?)

NEODREĐENE ZAMJENICE

Neodređene zamjenice mogu biti promjenljive i nepromjenIji­ ve. Evo tabličnog pregleda najvažnijih: Promjenljive

Promjenljive Muški rod Ženski rod

Nepromjenljive

Muški rod

Ženski rod

Jednina

Množina

Jednina

Množina

algum

alguns

alguma

algumas

alguem

(neki)

(neki)

(neka)

(neke)

(netko)

nenhum

nenhuns

nenhuma

nenhumas

ninguem

(nijedan)

(nijedni)

(nijedna)

(nijedne)

(nitko)

todo

todos

toda

todas

tudo

(sav)

(svi)

(sva)

(sve)

(sve)

outra

outros

outrem

(drugi)

o utra (druga)

outras

(drugi)

(druge)

(drugi)

muito

muitos

muita

muitas

(mnogi)

(mnogi)

(mnoga)

(mnoge)

pouco

poucos

pouca

poueas

nada

(malo)

(malo)

(malo)

(malo)

(ništa)

cada (svaki, svaka, svako)

certo

certos

certa

certas

algo

(izvjesni)

(izvjesni)

(izvjesna)

(izvjesne)

(nešto)

vario

varios

varia

varias

quem quer

() -

(nekoliko)

()

(nekoliko)

(bilo tko)

tanto

tantos (toliki)

tanta (tolika)

tantas

(tolik)

quanto

quantos

quanta

quantas

(kolik)

(koliki)

(kolika)

(kolike)

qualquer

quaisquer

qualquer

quaisquer

(bilo koji)

(bilo koji)

(bilo koja)

(bilo koje)

-

(tolike)

?vije ?eodre?ene zamjenice algum i outro mogu se spojiti s · pnjedloZIma de I em, pa dobivamo: -

Cada

Kad nije vezana uz imenicu, zamjenica cada može se upotrijebiti samo u sintagmi cada um (a) ili cada qual:

dalgum

nalgum

dalguma

nalguma

dalguns

nalguns

(Svatko oćekuje ćudo.)

dalgumas

nalgumas,

Cada qual conhece a vida dela.

odnosno:

Cada um espera o milagre.

(Svatko poznaje njezin život.)

do utro

noutro

do utra

noutra

do utros

noutros

do utras

noutras.

Takve se �o ?tr�kcije, međutim, u suvremenom portugalskom . . . . JezIku sve Vise IzbjegavajU kao zastarjele.

Ispred glavnog broja može poprimiti znaćenja što ćemo ih ilustrirati sljedećim dvama primjerima: De cada duzia de ovos que vendeu, a metade era lucro.

(Od svakog tuceta jaja što ga je prodao polovica je bila ćista do­ bit.) Vinha ver-me cada tres dias.

(Posjećivala me je svaka tri dana.)

Osobitosti nekih neodređenih zamjenica Algum i nenhum

Kad se nađe ispred imenice, zamjenica algum ima pozitivnu .. vrIjednost:

Certo

Certo je neodređena zamjenica samo kad se nalazi ispred ime­ nice. Tada se obićno ispušta neodređeni ćlan koji bi inaće trebalo staviti ispred imenice, no ako se on ipak upotrijebi, imenica pos­ taje manje neodređena, 'prisnija':

Ele sabe alguma coisa.

O rosto da rapariga tinha uma certa grafa.

(On nešto zna.)

(Djevojćino lice nije bilo sasvim lišeno stanovite dražesti.)

Kad se, međutim, nađe iza imenice, ta zamjenica u suvremenome portugalskom jeziku dobiva negativnu vrijednost: Nao escreveu, que eu saiba, livro algum.

(Koliko ja znam, nije napisao nijednu knjigu.) Kad je pak zamjenica nenhum popraćena negacijom (nao) ' može poprimiti vrijednost neodređenog ćlana: Nao Jui nenhum vaqueiro, mas sim honrado pastor.

(Nisam bio [nikakav] kravar, već ćasni pastir.)

Ako se certo nalazi iza imenice, tada postaje pridjev sa znaćenjem 'siguran', 'izvjestan', 'toćan', 'pouzdan': [dade certa nao sei.

(Toćnu dob ne znam.) Pridjev postaje i kad se u poredbenim izrazima nađe iza prilo­ ga tao: Estou tao certa do que digo como da luz que nos alumia.

(Toliko sam siguran u ono što kažem koliko sam siguran u svjetlost što nas obasjava.)

Nađa

(Sukob je probudio sav zavod.)

Nada znači 'ništa', no katkad može značiti i 'štogod', odnosno 'nešto', kao u upitnim niječnim rečenicama tipa: O capitao nao come nada? Uedete li štogod, kapetane?) Uz pridjev ili neprelazni glagol može imati i priložnu funkciju: Nao foi nada caro. (Uopće nije bilo skupo.)

Todo ele tinha s6 pele e osso.

(Sav je bio kost i koža.) U množini, međutim, oznaćava brojčanu ukupnost (bilo da se nalazi ispred ili iza imenice) : Todos os homens caminhavam em silencio. (Svi su muškarci stupali u tišini.) Ispred pridjeva ili participa može značiti 'potpuno', 'posve': Esta todo confuso.

Outro

Kad je riječ o zamjenici outro, ponajprije valja razlikovati izraz outro dia (ili o outro dia) u značenju 'neki dan', 'prije nekoliko da­ na', od izraza no outro dia (ili ao outro dia) u značenju 'idući dan': Outro dia disse-me que estava doente. (Neki mi je dan rekao da je bolestan) No outro dia, de manha, o navio partiu. (Idućeg dana ujutro brod je isplovio.) Riječ outro može se upotrijebiti i kao pridjev u značenju 'razli­ čit', 'promijenjen', 'nov: Entrei em casa outro homem.

(Uđoh u kuću kao nov čovjek.) Qualquer

Zamjenica qualquer može katkad imati i pogrdno značenje, osobito kad joj prethodi neodređen član: Nao e uma qualquer coisa, nao! (Nije to mačji kašalj!) Tođo

Kad se, u jednini, nađe iza imenice ili ispred osobne zamjeni­ ce, todo znači 'sav, 'čitav, 'cjelokupan': O conflito acordou o colegio todo.

(Potpuno je smeten.) Tuđo

Zamjenica tudo odnosi se na stvari, ali se može odnositi i na osobe: Aqui na casa tudo dorme.

(Ovdje u kući sve spava.)

Neki ustaljeni izrazi s neodređenim zamjenicama Napomenimo na kraju da se priličan broj neodređenih zamje­ nica pojavljuje i u ustaljenim izrazima tipa: 'tko god da bio' seja quem for seja qualfor 'koji god da bio', 'kakav god da bio' 'kakav god da bio' i dr. qualquer que seja

BROJEVI U portugalskom jeziku postoje četiri vrste brojeva: glavni (car­ dina is), redni (ordinais), umnožni (multiplicativos) i razlomački (jraccionarios). U prvoj tablici prikazat ćemo glavne i redne, a u drugoj umnožne i razlomačke brojeve. Znamenka

Glavni broj

Redni broj

um

primeiro

2

dois

segundo

3

tr�s

terceiro

4

quatro

quarto

5

cinco

quinto

seis

sexto

sete

setimo

oito

oitavo

l

6 7 8 9 10 II

12 13

(jedan) (dva) (tri)

(četiri) (pet)

(šest) (sedam) (osam)

nove

(prvi)

(drugi) (treći)

(četvrti) (peti)

(šesti)

(sedmi) (osmi)

nona

(devet)

(deveti)

dez

decimo

onze

undeimo (decirno primeiro)

doze

duodecimo (decirno segundo)

treze

decimo terceiro

(deset) (jedanaest) (dvanaest) (trinaest)

(deseti)

(jedanaesti) (dvanaesti) (trinaesti)

catorze

decimo quarto

(četrnaest)

(četrnaesti)

quinze

decimo quinto

(petnaest)

(petnaesti)

dezasseis (dezesseis)

decimo sexto

(šesnaest)

(šesnaesti)

17

dezassete (dezessete)

decimo setimo

(sedamnaest)

(sedamnaesti)

18

dezoito

decimo oitavo

(osamnaest)

(osamnaesti)

dezanove (dezenove)

decimo nono

(devetnaest)

(devetnaesti)

14 15 16

19 20 21 30 40 50 60 70 80 90 100 200 300

�" ��

400

quatrocentos

quadrigentesimo

(četiristo)

(četiristoti)

quinhentos

quingentesimo

(petsto)

(petstoti)

seiscentos

seiscentesimo (sexcentesimo)

500 600

(šesto)

(šestoti)

setecentos

septingentesimo

(sedamsto)

(sedamstoti)

oitocentos

octingentesimo

(osamsto)

(osamstoti)

novecentos

nongentesimo

700 800 900

(devetsto)

(devetstoti)

1 000

mil

milesirno

(tisuću)

(tisućiti)

10 000

dez mil

dez milesimos

(deset tisuća)

(desettisućiti)

100 000

cem mil

cem milesimos

(sto tisuća)

(stotisućiti)

um milhao

milionesimo

(milijun)

(milijunti)

vinte

vigesimo

(dvadeset)

(dvadeseti)

vinte e um

vigesimo primeiro

(dvadeset jedan)

(dvadeset prvi)

trinta

trigesimo

(trideset)

(trideseti)

quarenta

quadragesimo

(četrdeset)

(četrdeseti)

cinquenta

quinquagesimo

(pedeset)

(pedeseti)

sessenta

sexagesirno

(šezdeset)

(šezdeseti)

duplo (dobro, duplice)

meio (metade)

setenta

septuagesimo

(dvostruk)

(polovina)

(sedamdeset)

(sedamdeseti)

triplo (triplice)

oitenta

(um) ter�o (ter�a parte)

octogesimo

(trostruk)

(trećina)

(osamdeset)

(osamdeseti)

noventa

nonagesirno

(devedeset)

(devedeseti)

cem

centesimo

(sto)

(stoti)

duzentos (dvjesto)

trezentos

tricentesimo (trecentesimo)

(tristo)

(tristoti)

1 000 000

Umnožni brojevi

Razlomački brojevi

quadrupIo

(um) quarto (quarta parte)

(četverostruk)

(četvrtina)

quintupIo

(um) quinto (quinta parte)

(peterostruk)

(petina)

ducentesimo

sextuplo

(um) sexto (sexta parte)

(dvjestoti)

(šesterostruk)

(šestina)

septupIo

(um) setimo (setima parte)

(sedmerostruk)

(sedmina)

6ctuplo

(um) oitavo (oitava parte)

(osmerostruk)

(osmina)

nonupio

(um) nona (nona parte)

(deveterostruk)

(devetina)

decupio

(um) decimo (decima parte)

(deseterostruk)

(desetina)

undecupio

(um) undecimo (undecima parte, onze avos)

(jedanaesterostruk)

(jedanaestina)

-

(dvanaesterostruk)

(um) duodecirno (duodecima parte, doze avos)

centupio

(um) centesimo (centesima parte)

(stostruk)

(stotnina)

duodecupio

Umnožni brojevi su nepromjenljivi kada imaju vrijednost imenica: Podia ser meu aviJ, tem o triplo da minha idade. (Mogao bi mi biti djed, triput je stariji od mene.) Kada, međutim, imaju vrijednost pridjeva, mijenjaju rod i broj: Costuma tomar o remedio em doses duplas. (Ima običaj uzimati lijek u dvostrukim dozama.) Ipak dva oblika umnožnog broja duplice i triplice- mijenjaju samo broj: Đeram-se alguns saltos triplices. (Izvedeno je nekoliko trostrukih skokova.)

(dvanaestina)

Od glavnih brojeva ženski rod dobivaju brojevi um i dois te stotice počevši od dvjesto: um

uma

duzentos

duzentas

dois

duas

trezentos

trezentas

Brojevi milhtio, bilhtio ('bilijun'), trilhtio ('trilijun') i dr. ponaša­ ju se kao imenice koje variraju u broju: dois milh6es ('dva miliju­ na'), vinte trilhOes (,dvadeset trilijuna'), a zamjenica ambos, kada zamjenjuje os dois mijenja rod: ambos os pes ('dvije noge'), ambas as mtios ('dvije ruke'). Redni brojevi mijenjaju rod i broj: primeiro

primeira

primeiros

prirneiras

(prvi)

(prva)

(prvi)

(prve)

vigesimo

vigesima

vigesimos

vigesimas

(dvadeseti)

(dvadeseta)

(dvadeseti)

(dvadesete)

Razlomački pak brojevi slažu se s glavnim brojevima koji oz­ načuju broj dijelova: Li um tert;o e Carlos leu dois ter�os do livro. (Pročitao sam trećinu knjige, a Carlos je pročitao dvije trećine.)

Uporaba glavnih brojeva •

•

•

U glavne brojeve obično se uvrštava i ništica ili nula (zero) ko­ ja ima vrijednost apozicije: grau zero (nula stupnjeva) Broj 1 00 ima dva oblika: cem i cento. Oblik centa danas se rabi samo za tvorbu brojeva između 100 i 200: centa e dois homens ('stotinu i dva čovjeka'), u izrazu cem por centa ('sto posto') te kao imenica (kojoj obvezatno prethodi član) : Comprou um centa de bananas. (Kupio je stotinu banana.) Stotice, desetice i jedinice međusobno se povezuju veznikom e ('i') : 2 1- vinte e um 159

-

centa e cinquenta e nove

Veznik se ne upotrebljava između tisućica i stotica, osim kad broj završava stoticom s dvije ništice: 1 959 - mil novecentos e cinquenta e nove, ali: 1 900 - mil e novecentos

Uporaba rednih odnosno glavnih umjesto rednih brojeva u određenom broju primjera u portugalskom se glavni broj može zamijeniti rednim. • Rednim se brojem označuju stoljeća te redoslijed vladara (kra­ ljeva, careva, papa) i dijelova nekog djela (poglavlja ili svesci knjige, glazbeni stavci i sL) , ali samo do deset, dok se od jeda­ naest nadalje upotrebljava glavni broj, i to uvijek i isključivo kada je broj iza imenice: Gregorio VII (setimo) 'Grgur VIL' Joao Paulo II (segundo) 'Ivan Pavao II.' acto III (terceiro) 'čin III.' canto VI (sexto) 'pjevanje VI.' Joao XXIII (vinte e tres) 'Ivan XXIII.' seculo XXI (vin te e um) 'XXI. stoljeće' capitulo xl (onze) 'XI. poglavlje' tomo XVI (dezasseis) 'XVI. svezak' Kada je pak ispred imenice, upotrebljava se glavni broj: decimo seculo 'deseto stoljeće' terceiro acto 'treći čin' sexto canto 'šesto pjevanje' vigesimo primeiro seculo 'dvadestprvo stoljeće' decimo primeiro capitulo 'jedanaesto poglavlje' • U nabrajanju zakonskih članaka i dekreta redni se broj upot­ rebljava do devet, a od deset nadalje upotrebljava se glavni broj: artigo 1 0 (primeiro) 'članak prvi' artigo 90 (nono) 'članak deveti'

artigo 10 (dez)

'članak deseti' artigo 75 (setenta e cinco) 'članak sedamdeset peti' • Za označivanje dana u mjesecu, godina i sati rabe se glavni brojevi: Chegamos as seis horas do dia treze de Maio do ano dois mil e um. (Stigli smo u šest sati dana trinaestog svibnja godine dvije ti­ suće i prve.) • U navođenju brojeva stranica i listova knjige, kuća, stanova, hotelskih soba, brodskih kabina i sjedala u dvorani ili prijevoz­ nom sredstvu upotrebljavaju se glavni brojevi, pri čemu se podrazumijeva ispuštena riječ numero (broj) : pagina 3 (tres) '3. stranica' 'kabina (broj) 4' cabina 4 (quatro) quarto 1 9 (dezanove) 'soba (broj) 1 9' Ako, međutim, broj prethodi imenici, upotrebljavaju se redni brojevi: terceira pagina, quarta cabina, decimo nono quarto.

GLAGOLI Klasifikacija portugalskih glagola •

Portugalske glagole obično se razvrstava u šest kategorija (uk­ ljučujući i konjugaciju koja u strogom smislu i ne pripada gla­ golskim kategorijama). To su: broj (numero), lice (pessoa), način (modo), vrijeme (tempo), stanje (voz) i konjugacija (con­ juga{:iio).

L U prvoj kategoriji razlikujemo jedninu (singular) i množinu

(plural). 2. U drugoj kategoriji razlikujemo tri glagolska lica: l. ja (eu), od­ nosno mi (n6s), 2. ti (tu), odnosno vi (v6s), 3. on (ele) i ona

(ela), odnosno oni (eles) i one (elas).

3. U trećoj kategoriji razlikujemo četiri glagolska načina: indika­

tiv (indicativo), konjunktiv (conjunctivo), kondicional (futuro do preterito) i imperativ (imperativo) kojima neki gramatičari, kao posebnu skupinu, dodaju i tzv. nominalne glagolske obli­ ke (jormas nominais): osobni i neosobni infinitiv (infinitivo pessoal e impessoal), gerundiv (gerundio) i particip (parti­ cipio).

4. U četvrtoj kategoriji razlikujemo tri glagolska vremena: proš­

lost (preterito ili passado), sadašnjost (presente) i budućnost (futuro).

5. U petoj kategoriji razlikujemo tri glagolska stanja (lika): aktiv­

no (voz activa), pasivno (voz passiva) i povratno ili refleksivno (voz rejlexiva).

6. U šestoj kategoriji razlikujemo tri konjugacije obilježene razli­

čitim samoglasnicima ispred zajedničkog infinitivnog završetka -r: l.

konjugacija -ar: tip lavar

2. konjugacija -er: tip meter 3. konjugacija -ir: tip partir

•

•

Prema kriterij� fl:ksije portugalski se glagoli dijele na pravilne . (re�ulares), kOJI ul po ćemu ne odstupaju od konjugacijske pa­ radl�e (lavar, r:zeter, partir), nepravilne (irregulares), koji od­ . stupaJu od konjugacIJske paradigme (dar, estar, Jazer, ser), abundantne (abundantes), koji imaju dva ili više jednakovri­ je�n� oblika, što s� n�jćešće odnosi na participe (pa tako, na pnmJer glagol aceztar Ima participe aceitado, aceito i aceite) te d efektivne (deJectivos), koji nemaju neke glagolske oblike (abo­ . !zr, Ja�ir). U tu posljednju skupinu gramatićari katkad ubrajaju l bezhćne glagole (verbos impessoais, verbos unipessoais) koji se upotrebljavaju samo u 3. licu jednine, odnosno u 3. licu jed­ nine i množine (chover, ladrar). Pre�a fu?k�iji glagoli u portugalskom dijele se na glavne . rprz:zczpazs) l pomoćn� (auxiliares). Glavni glagoli su oni koji ImajU potpuno znaćenje, tvoreći samu rećenićnu jezgru:

Pomoćni glagoli i njihova uporaba U portugalskom jeziku najviše se rabe pomoćni glagoli ter (,imati'), ha ver ('postojati'; imati'), ser (,biti') i estar ('biti') . Od osta­ lih glagola koji u nekim prilikama mogu biti pomoćni glagoli valja navesti glagole ir (,ići'), vir ('doći'), andar (,hodati', 'ići'), ficar ('ostati') i acabar (,završiti'). Na svakog pojedinog od njih osvrnut ćemo se ukratko u idućem prikazu. Teri haver upotrebljavaju se: a) s participom glavnoga glagola za tvorbu složenih vremena (u aktivu) kojima se oznaćuje da je neka radnja završena, ponov­ ljena ili nastavljena:

•

Tenho Jeito exercicios.

Estudo portugues.

(I dalje vježbam.)

(U ćim portugalski.)

Havfamos comprado livros.

Resolverei este problema.

(Bili smo kupili knjige.)

(Riješit ću ovaj problem.) Comprei um livro.

(Kupio sam knjigu.)

b) s infinitivom glavnoga glagola kojemu prethodi prijedlog de za izražavanje obveze (moranja, trebanja) ili ćvrste nakane da se što ućini: Tenho de Jazer exercicios.

P? moćni su pak oni glagoli koji, lišeni posve iIi djelomićno vlastIta znaćenja, stoje uz nominalne glagolske oblike glavnog gla­ ?ola tvoreći s njima izraze koji poprimaju posebne znaćenjske ni­ Janse:

(Moram vježbati.) Havemos de comprar livros.

Tenho estudado portugues.

(Studiram portugalski.; tj. 'Poćeo sam ga studirati i još uvijek ga studiram'.) Hei-de resolver este problema.

(Moramo kupiti knjige.) iIi: (Kupit ćemo knjige po svaku cijenu.)

(Svakako moram riješiti ovaj problem.) iIi

Ser se upotrebljava s participom glavnoga glagola za tvorbu pasiva kojim se izražava radnja:

(Čvrsto sam nakanio riješiti ovaj problem.)

Exercicios Joram Jeitos por mim.

Um livro Joi comprado por mim.

(Ja sam kupio knjigu.)

•

(Ja sam vježbao.) Livros serđo comprados por n6s. (Mi ćemo kupiti knjige.)

Estarse upotrebljava: a) s participom glavnoga glagola za tvorbu pasiva kojim se izra­ žava stanje: Estou arrependido do que fiz. (Kajem se za ono što sam učinio.) Estamos bebedos. (Pijani smo.) b) s infinitivom glavnoga glagola kojem prethodi prijedlog a ili gerundiv za označivanje trajanja neke radnje: Estava a ouvir mUsica. ili Estava ouvindo musica. (Slušao je glazbu.) e) s infinitivom glavnog glagola kojem prethodi prijedlog para za izražavanje radnje koja će se uskoro neizbježno dogoditi ili za izražavanje namjere da se ostvari radnja izražena glavnim gla­ golom: O aviao esta para chegar. (Zrakoplov samo što nije stigao.)

Os convidados iam chegando de autom6vel.

•

Ha dias estou para visita-Io.

(Već par dana se spremam posjetiti ga.) d) s infinitivom glavnoga glagola kojem prethodi prijedlog por ka ko bi se naznačilo da se radnja koja je već trebala biti ostvare­ na još nije ostvarila: O trabalho esta por terminar. (Trebalo bi dovršiti posao.) A carta ficou por escrever. (Trebali bismo napokon napisati pismo.)

­

Ir se upotrebljava: a) s gerundivom glavnoga glagola za izražavanje radnje koja se zbiva postupno ili se ponavlja nekoliko puta: O navio ia encostando ao cais. (Brod je postupno pristajao uz obalu.) •

(Uzvanici su malo pomalo pristizali automobilom.) b) s infinitivom glavnoga glagola za izražavanje čvrste nakane da se obavi neka radnja ili za izražavanje sigurnosti da će ta rad­ nja biti ostvarena u bliskoj budućnosti: Vou procurar o medico.

(Potražit ću liječnika.) O navio vai partir. (Lađa će krenuti.) •

Vir se upotrebljava:

a) s gerundivom glavnoga glagola za izražavanje radnje koja se odvija postupno (vidi također glagol ir): Vinha rompendo a madrugada.

(Svanjivalo je.) Venho tratando desse assunto.

(Vodim brigu o tome.) b) s infinitivom glavnoga glagola da se naznači kretanje prema određenom eilju ili namjera da se obavi neka radnja: Veio fazer compras.

(Otišao je u kupovinu.) Vieste interromper-me o trabalho.

(Došao si me prekinuti u poslu.) e) s infinitivom glavnoga glagola kojem prethodi prijedlog a za iz­ ražavanje konačnog rezultata neke radnje: Vim a saber disso muito tarde.

(Doznao sam za to vrlo kasno.) O inquerito veio a esclarecer esse problema.

(Istraga je razjasnila taj problem.)

d) s infinitivom glavnoga glagola kojem prethodi prijedlog de za izražavanje radnje koja je netom završena: Eles vern de chegar. (Oni su upravo došli.) •

Ficar se upotrebljava:

a) za tvorbu pasiva kojim se izražava promjena stanja: Ficou rnolhado. (Smočio se.) b) s infinitivom glavnoga glagola kojem prethodi prijedlog a ili gerundivom za izražavanje trajanja radnje koja se uobičajeno obavlja ili koja traje duže od one izražene glagolom estar: Ficava a can tar ili: Ficava cantando. (Običavala je pjevati.) ili: (Pjevala je.) c) s infinitivom glavnoga glagola kojem prethodi prijedlog por ka­ ko bi se naznačilo da se radnja koja je već trebala biti ostvare­ na još nije ostvarila (vidjeti također glagol estar) : O trabalho ficou por terrninar. (Trebalo bi završiti posao.) •

Budući da se portugalski nazivi za označivanje glagolskih obli­ ka prilično razlikuju od hrvatskih, navodimo najčešće upotreblja­ vane izraze:

Andar se, slično glagolu estar, upotrebljava s infinitivom glav­

noga glagola kojemu prethodi prijedlog a ili gerundivom kako bi se izrazilo trajanje neke radnje: Ando a ler os cldssicos. ili Ando lendo os c1assicos. (Već duže vrijeme čitam klasike.)

•

Nomenklatura najčešćih glagolskih oblika

Acabar se upotrebljava s infinitivom glavnog glagola kojem

prethodi prijedlog de za izražavanje netom završene radnje: O aviao acabou de aterrar. (Zrakoplov je upravo sletio.)

Portugalski

Hrvatski

presente

prezent

preterito imperfeito

imperfekt

preterito perfeito

aorist

preterito perfeito composto

perfekt

preterito mais-que-perfeito

pluskvamperfekt

preterito mais-que-perfeito anterior pretprošio složeno vrijeme futur I. futuro do presente futuro do presente composto

futur II. (egzaktni)

futuro do preterito

kondicional sadašnji

futuro do preterito composto

kondicional prošli

participio regular

pravilni particip

participio irregular

nepravilni particip

Tablični prikaz jednostavnih glagolskih vremena pomoćnih glagola ter, haver, ser i estar INDICATIVO Presente

Preterito mažs-que-per!eito

tivera

houvera

fora

estivera

tiveras

houveras

foras

estiveras

tivera

houvera

fora

estivera

tenho

hei

sou

estou

tiveramos

houveramos

fOramos

estiveramos

tens

Ms

es

estas

tivereis

houvereis

foreis

estivereis

tem

M

e

esta

tiveram

houveram

foram

estiveram

temos

havemos

somos

estamos

tendes

haveis

sois

estais

tem

hao

sao

estan

Preterito imperj'eito

tinha

havia

era

estava

tinhas

havias

eras

estavas

tinha

havia

era

estava

tinhamos

haviamos

eramos

estavamos

tinheis

havieis

ereis

estaveis

tinham

haviam

eram

estavam

Futuro do presente

terei

haverei

serei

estarei

teras

havenis

seras

estaras

teni

havera

sera

estara

teremos

haveremos

seremos

estaremos

tereis

havereis

sereis

estareis

teran

haverao

serao

estarao

Futuro do preterito

Preterito perj'eito

tive

houve

fui

estive

teria

haveria

seria

estaria

tiveste

houveste

foste

estiveste

terias

haverias

serias

estarias

teve

houve

foi

esteve

teria

haveria

seria

estaria

tivemos

houvemos

fomos

estivemos

teriamos

haveriamos

seriamos

estariamos

tivestes

houvestes

fostes

estivestes

terieis

haverieis

serieis

estarieis

tiveram

houveram

foram

estiveram

teriam

haveriam

seriam

estariam

CONJUNCTIVO

IMPERATIVO Presente

tem

tenha

haja

seja

esteja

tenhas

hajas

sejas

estejas

tenha

haj a

seja

esteja

tenhamos

hajamos

sejamos

estejamos

tenhais

haj ais

sejais

estejais

tenham

hajam

sejam

estejam

havei

tende

se

esta

sede

estai

FORMAS NOMINAIS Infinitivo impessoal

ter

I

I

haver

ser

I

estar

Infinitivo pessoaZ

Preterito imper/eito

tivesse

houvesse

fosse

estivesse

tivesses

houvesses

fosses

estivesses

tivesse

houvesse

fosse

estivesse

tivessemos

houvessemos

fOssemos

estivessemos

tivesseis

houvesseis

fOsseis

estivessesis

tivessem

houvessem

fossem

estivessem

ter

haver

ser

estar

teres

haveres

seres

estares

ter

haver

ser

estar

termos

havermos

sermos

estarmos

terdes

haverdes

serdes

estardes

terem

haverem

serem

estarem

sendo

estando

sido

estado

Gerundio

tendo

Futuro

tiver

houver

for

estiver

tiveres

houveres

fores

estiveres

tiver

houver

for

estiver

tivermos

houvermos

formos

estivermos

tiverdes

houverdes

fordes

estiverdes

tiverem

houverem

forem

estiverem

havendo

Participio

tido

havido

Paradigma jednostavnih glagolskih vremena pravilnih glagola triju konjugacija - aktivni oblik INDICATIVO Presente lavar (prati)

meter (staviti)

partir (otići)

lava

meto

parta

metes

partes

lava

mete

parte

lavarnos

metemos

partimos

lavais

meteis

partis

lavam

metem

partem

lavas

Preterito mais-que-perfeito lavara

metera

partira

lavaras

meteras

partiras

lavara

metera

partira

lavaramos

meteramos

partlramos

lavareis

metereis

partireis

lavaram

meteram

partiram

-

Preterito imperfeito lavava

metia

partia

lavavas

metias

partias

lavava

metia

partia

lavavamos

metlamos

partfamos

lavaveis

metieis

partieis

lavavam

metiam

partiam

Futuro do presente lavarei

meterei

partirei

lavaras

metenis

partiras

lavara

metera

partira

lavaremos

meteremos

partiremos

lavareis

metereis

partireis

lavarao

meterao

partirao

Futuro do preterito

Preterito perfeito lavei

meti

parti

lavaria

meteria

partiria

lavaste

meteste

partiste

lavarias

meterias

partirias

lavou

meteu

partiu

lavaria

meteria

partiria

lavamos

meternos

partimos

lavariamos

meteriamos

partiriamos

lavastes

metestes

partistes

lavarfeis

meterieis

partirieis

lavaram

meteram

partiram

lavariam

meteriam

partiriam

CONJUNCTIVO

IMPERATIVO Presente

lave

meta

parta

laves

metas

partas

lave

meta

parta

lavemos

metamos

partamos

laveis

metais

partais

lavem

metam

partam

lava

mete

parte

lavai

metei

parti

FORMAS NOMINAIS Infinitivo impessoal lavar

Preterito impeifeito

I

meter

l

partir

Infinitivo pessoal

lavasse

metesse

partisse

lavar

meter

partir

lavasses

metesses

partisses

lavares

meteres

partires

lavasse

metesse

partisse

lavar

meter

partir

lavassemos

metessemos

partissemos

lavarmos

metermos

partirmos

lavasseis

metesseis

partisseis

lavardes

meterdes

partirdes

lavassem

metessem

partissem

lavarem

meterem

partirem

Gerundio

Futuro lavar

meter

partir

lavares

meteres

partires

lavar

meter

partir

lavarmos

metermos

partirmos

lavardes

meterdes

partirdes

lavarem

meterem

partirem

lavando

metendo

partindo

Participio lavado

metido

partido

Paradigma složenih glagolskih vremena pravilnih glagola triju konjugacija - aktivni oblik INDICATIVO Preterito perfeito composto tenho (hei) lavado

tenho (hei) metido

tenho (hei) partido

tens (Ms) lavado

tens (has) metido

tens (has) partido

tem (M) lavado

tem (ha) metido

tem (ha) partido

temos (havemos) lavado

temos (havemos) metido

temos (havemos) partido

tendes (haveis) lavado

tendes (haveis) metido

tende s (haveis) partido

tem (hao) lavado

tem (hao) metido

tem (hao) partido

Preterito mais-que-perfeito anterior tivera (houvera) lavado

tivera (houvera) metido

tivera (houvera) partido

tiveras (houveras) lavado

tiveras (houveras) metido

tiveras (houveras) partido

tivera (houvera) lavado

tivera (houvera) metido

tivera (houvera) partido

tiveramos tiveramos tiveramos (houveramos) lavado (houveramos) metido (houveramos) partido tivereis (houvereis) lavado

tivereis (houvereis) metido

tivereis (houvereis) partido

tiveram (houveram) lavado

tiveram (houveram) metido

tiveram (houveram) partido

Futuro do presente composto Preterito mais-que-perfeito composto tinha (havia) lavado

tinha (havia) metido

tinha (havi� partido

tinhas (havias) lavado tinhas (havias) metido tinhas (havias) partido tinha (havia) lavado tinhamos (haviamos) lavado

tinha (havia) metido

tinha (havia) partido

tinhamos (haviamos) tinhamos (haviamos) partido metido

tinheis (havieis) lavado

tinheis (havieis) metido

tinheis (havieis) partido

tinham (haviam) lavado

tinham (haviam) metido

tinham (haviam) partido

terei (haverei) lavado

terei (haverei) metido

terei (haverei) partido

teras (haveras) lavado

teras (haveras) metido

teras (haveras) partido

tera (havera) lavado

tera (havera) metido

tera (havera) partido

teremos (haveremos) teremos (haveremos) teremos (haveremos) partido metido lavado tereis (havereis) lavado

tereis (havereis) metido

tereis (havereis) partido

terao (have rao) lavado

terao (haverao) metido

terao (haverao ) partido

Futuro do preterito composto teria (haveria) lavado

teria (haveria) metido

teria (haveria) partido

terias (haverias) lavado

terias (haverias) metido

terias (haverias) partido

teria (haveria) lavado

teria (haveria) metido

teria (haveria) partido

teriamos (haveriamos) lavado

teriamos (haveriamos) metido

teriamos (haveriamos) partido

terieis (haverieis) lavado

terieis (haverieis) metido

teriam (haveriam) lavado

teriam (haveriam) metido

Preterito mais-que-perfeito composto tivesse (houvesse) lavado

tivesse (houvesse) metido

tivesse (houvesse) partido

tivesses (houvesses) lavado

tivesses (houvesses) metido

tivesses (houvesses) partido

tivesse (houvesse) lavado

tivesse (houvesse) metido

tivesse (houvesse) partido

terieis (haverieis) partido

tivessemos (houvessemos) lavado

tivessemos (houvessemos) metido

tivessemos (houvessemos) partido

teriam (haveriam) partido

tivesseis (houvesseis) lavado

tivesseis (houvesseis) metido

tivesseis (houvesseis) partido

tivessem (houvessem) lavado

tivessem (houvessem) metido

tivessem (houvessem) partido

CONJUNCTIVO Preterito perfeito composto tenha (haja) lavado

tenha (haja) metido

Futuro composto

tenha (haja) partido

tenhas (haj as) lavado tenhas (hajas) metido tenhas (haj as) partido tenha (haja) lavado

tenha (haja) metido

tenha (haja) partido

tenhamos (haj amos) lavado

tenhamos (hajamos) metido

tenhamos (haj amos) partido

tenham (hajam) lavado

tenham (hajam) metido

tenham (hajam) partido

tiver (houver) lavado

tiver (houver) metido

tiver (houver) partido

tiveres (houveres) lavado

tiveres (houveres) metido

tiveres (houveres) partido

tiver (houver) lavado

tiver (houver) metido

tiver (houver) partido

tivermos (houvermos) tivermos (houvermos) tivermos (houvermos) partido metido lavado tiverdes (houverdes) lavado

tiverdes (houverdes) metido

tiverdes (houverdes) partido

tiverem (houverem) lavado

tiverem (houverem) metido

tiverem (houverem) partido

FORMAS NOMINAIS

Paradigma pravilnih glagola triju konjugacija povratni oblik

Infinitivo impessoal composto

l

ter lavado

ter rnetido

I

ter partido

INDICATIVO Presente

Infinitivo pessoal composto

lavo-me

meto-me

parto-me

ter (haver) lavado

ter (haver) metido

ter (haver) partido

lavas-te

metes-te

partes-te

teres (haveres) lavado

teres (haveres) metido

lava-se

mete-se

parte-se

teres (haveres) partido

lavamo-nos

metemo-nos

partimo-nos

ter (haver) lavado

ter (haver) metido

ter (haver) partido

lavais-vos

meteis-vos

partis-vos

lavam-se

metem-se

partem-se

termos (havermos) lavado

termos (havermos) metido

termos (havermos) partido

terdes (haverdes) lavado

terdes (haverdes) metido

terdes (haverdes) partido

terem (haverem) lavado

terem (haverem) metida

terem (haverem) partido

tendo lavado

I

Gerundio composto

tendo metido

l

Preterito imperfeito

lavava-me

metia-me

partia-me

lavavas-te

metias-te

partias-te

lavava-se

metia-se

partia-se

lavavamo-nos

metiamo-nos

partiamo-nos

lavaveis-vas

metieis-vos

partieis-vos

lavavam-se

metiam-se

partiam-se

tendo partido Preterito perfeito

lavei-me

meti-me

parti-me

lavaste-te

meteste-te

partiste-te

lavau-se

meteu-se

partiu-se

lavamo-nos

metema-nos

partima-nas

lavastes-vos

metestes-vos

partistes-vos

lavaram-se

meteram-se

partiram-se

Futuro do presente

Preterito perfeito composto

tenho-me lavado

tenho-me metido

tenho-me partido

lavar-me-ei

meter-me-ei

partir-me-ei

tens-te lavado

tens-te metido

tens-te partido

lavar-te-as

meter-te-as

partir-te-as

tem-se lavado

tem-se metido

tem-se partido

lavar-se-a

meter-se-a

partir-se-a

terno-nos lavado

terno-nos metido

terno-nos partido

lavar-nos-emos

meter-nos-emos

partir-nos-emos

tendes-vos lavado

tendes-vos metido

tendes-vos partido

lavar-vos-eis

meter-vos-eis

partir-vos-eis

tem-se lavado

tem-se metido

tem-se partido

lavar-se-ao

meter-se-ao

partir-se-ao

,

Futuro do presente composto

Preterito mais-que-perfeito

lavara-me

metera-me

partira-me

ter-me-ei lavado

ter-me-ei metido

ter-me-ei partido

lavaras-te

meteras-te

partiras-te

ter-te-as lavado

ter-te-as metido

ter-te-as partido

lavara-se

metera-se

partira-se

ter-se-a lavado

ter-se-a metido

ter-se-a partido

lavaramo-nos

meteramo-nos

partiramo-nos

lavareis-vos

metereis-vos

partireis-vos

ter-vos-eis lavado

ter-vos-eis metido

ter-vos-eis partido

lavaram-se

meteram-se

partiram-se

ter-se-ao lavado

ter-se-ao metido

ter-se-ao partido

ter-nos-emos lavado ter-nos-emos metido ter-nos-emos partido

Futuro do preterito

Preterito mais-que-perfeito composto

tinha-me lavado

tinha-me metido

tinha-me partido

lavar-me-ia

meter-me-ia

partir-me-ia

tinhas-te lavado

tinhas-te metido

tinhas-te partido

lavar-te-ias

meter-te-ias

partir-te-ias

tinha-se lavado

tinha-se metido

tinha-se partido

lavar-se-ia

meter-se-ia

partir-se-ia

lavar-nos-iamos

meter-nos-iamos

partir-nos-iamos

tinhamo-nos lavado tinhamo-nos metido tinhamo-nos partido tinheis-vos lavado

tinheis-vos metido

tinheis-vos partido

lavar-vos-ieis

meter-vos-ieis

partir-vos-ieis

tinham-se lavado

tinham-se metido

tinham-se partido

lavar-se-iam

meter-se-iam

partir-se-iam

Preterito perfeito

Futuro do preterito composto

ter-me-ia lavado

ter-me-ia metido

ter-me-ia partido

ter-te-ias lavado

ter-te-ias metido

ter-te-ias partido

ter-se-ia lavado

ter-se-ia metido

ter-se-ia partido

ter-nos-iamos lavado ter-nos-iamos metido ter-nos-iamos partido ter-vos-ieis lavado

ter-vos-ieis metido

ter-vos-ieis partido

ter-se-iam lavado

ter-se-iam metido

ter-se-iam partido

CONJUNCTIVO Presente

(que) me lave

(que) me meta

(que) me parta

(que) te laves

(que) te metas

(que) te partas

(que) se lave

(que) se meta

(que) se parta

(que) nos lavemos

(que) nos metamos

(que) nos partamos

(que) vos laveis

(que) vos metais

(que) vos partais

(que) se lavem

(que) se metam

(que) se partam

Preterito imperfeito

(se) me lavasse

(se) me metesse

(se) me partfsse

(se) te lavasses

(se) te metesses

(se) te partisses

(se) se lavasse

(se) se metesse

(se) se partisse

(se) nos lavassemos

(se) nos metessemos (se) nos partissemos

(se) vos lavasseis

(se) vos metesseis

(se) vos partisseis

(se) se lavassem

(se) se metessem

(se) se partissem

(que) me tenha lavado

(que) me tenha metido

(que) me tenha partido

(que) te tenhas lavado

(que) te tenhas metido

(que) te tenhas partido

(que) se tenha lavado

(que) se tenha metido

(que) se tenha partido

(que) nos tenhamos lavado

(que) nos tenhamos metido

(que) nos tenhamos partido

(que) vos tenhais lavado

(que) vos tenhais metido

(que) vos tenhais partido

(que) se tenham lavado

(que) se tenham metido

(que) se tenham partido

Preterito mais-que-perfeito

(se) me tivesse lavado

(se) me tivesse metido

(se) me tivesse partido

(se) te tivesses lavado

(se) te tivesses metido

(se) te tivesses partido

(se) se tivesse lavado

(se) se tivesse metido

(se) se tivesse partido

(se) nos tivessemos lavado

(se) nos tivessemos metido

(se) nos tivessemos partido

(se) vos tivesseis lavado

(se) vos tivesseis metido

(se) vos tivesseis partido

(se) se tivessem lavado

(se) se tivessem metido

(se) se tivessem partido

Infinitivo impessoaZ composto

Futuro (se) me lavar

(se) me meter

(se) me partir

(se) te lavares

(se) te meteres

(se) te partires

(se) se lavar

(se) se meter

(se) se partir

(se) nos lavarmos

(se) nos metermos

(se) nos partirmos

(se) vos lavardes

(se) vos meterdes

(se) vos partirdes

(se) se lavarem

(se) se meterem

(se) se partirem

Futuro composto (se) me tiver lavado

(se) me tiver metido

(se) me tiver partido

(se) te tiveres lavado

(se) te tiveres metido

(se) te tiveres partido

(se) se tiver lavado

(se) se tiver metido

(se) se tiver partido

(se) nos tivermos lavado

(se) nos tivermos metido

(se) nos tivermos partido

(se) vos tiverdes lavado

(se) vos tiverdes metido

(se) vos tiverdes partido

(se) se tiverem lavado

(se) se tiverem metido

(se) se tiverem partido

IMPERATIVO lava-te

mete-te

parte-te

lavai-vos

metei-vos

parti-vos

ter- se lavado

I

partir-se

ter-se partido

meter-me

partir-me

lavares-te

meteres-te

partires-te

lavar-se

meter-se

partir-se

lavarmo-nos

metermo-nos

partirmo-nos

lavardes-vos

meterdes-vos

partirdes-vos

lavarem-se

meterem-se

partirem-se

Infinitivo pessoaZ composto ter-me lavado

ter-me metido

ter-me partido

teres-te lavado

teres-te metido

teres-te partido

ter-se lavado

ter-se metido

ter-se partido

termo-nos lavado

termo-nos metido

termo-nos partido

terdes-vos lavado

terdes-vos metido

terdes-vos partido

terem-se lavado

terem-se metido

terem-se partido

Gerundio

Infinitivo impessoaZ meter-se

I

lavar-me

FORMAS NOMINAIS

I

ter-se metido

Infinitivo pessoaZ

lavando-se

lavar-se

I

tendo-se lavado

I I

metendo-se

Gerundio preterito tendo-se metido

I

partindo-se

I

tendo-se partido

Paradigma pravilnih glagola triju konjugacija zamjenički oblik INDICATIVO Presente

Preterito perfeito composto

tenho-o lavado

tenho-o metido

tenho-o partido

ten-lo lavado

ten-lo metido

ten-lo partido

tem-no lavado

tem-no metido

tem-no partido

lavo-o

meto-o

parto-o

terno-lo lavado

terno-lo metido

terno-lo partido

lava-lo

mete-lo

parte-lo

tende-lo lavado

tende-lo metido

tende-lo partido

lava-o

mete-o

parte-o

tem-no lavado

tem-no metido

tem-no partido

lavamo-Io

metemo-Io

partimo-Io

lavai-Io

metei-Io

parti-lo

lavam-no

metem-no

partem-no Preterito mais-que-perfeito

Preterito imperfeito

lavava-o

metia-o

partia-o

lavava-Io

metia-Io

partia-Io

lavava-o

metia-o

partia-o

lavavamo-Io

metiamo-Io

partiamo-Io

lavavei-Io

medei-Io

partiei-Io

lavavam-no

metiam-no

partiam-no

Preterito perfeito

�

•. .

lavei-o

meti-o

parti-o

lavaste-o

meteste-o

partiste-o

lavou-o

meteu-o

partiu-o

lavamo-Io

metemo-Io

partimo-Io

lavaste-Io

meteste-Io

partiste-Io

lavaram-no

meteram-no

partiram-no

lavara-o

metera-o

partira-o

lavara-Io

metera-lo

partira-Io

lavara-o

metera-o

partira-o

lavaramo-Io

meteramo-Io

partiramo-Io

lavarei-Io

meterei-Io

partirei-Io

lavaram-no

meteram-no

partiram-no

Preterito mais-que-perfeito composto

tinha-o lavado

tinha-o metido

tinha-o partido

tinha-Io lavado

tinha -lo metido

tinha-Io partido

tinha-o lavado

tinha-o metido

tinha-o partido

tinhamo-Io lavado

tinhamo-Io metido

tinhamo-Io partido

tinhei-Io lavado

tinhei-Io metido

tinhei-Io partido

tinham-no lavado

tinham-no metido

tinham-no partido

Futuro do preterito composto

Futuro do presente

lava-Io-ei

mete-Io-ei

parti-Io-ei

te-Io-ia lavado

te-Io-ia metido

te-Io-ia partido

lava-lo-as

mete -lo-as

parti -lo-as

te-Io-ias lavado

te-Io-ias metido

te-Io-ias partido

lava-lo-a

mete lo-a

parti -lo-a

te-Io-ia lavado

te-Io-ia metido

te-Io-ia partido

lava-lo-emos

mete -lo-emos

parti -lo-emos

te-Io-iamos lavado

te-Io-iamos metido

te-Io-iamos partido

lava-lo-eis

mete -lo-eis

parti -lo-eis

te-lo-ieis lavado

te-lo-ieis metido

te-lo-ieis partido

lava-Io-ao

mete -lo-ao

parti -lo-ao

te-Io-iam lavado

te-Io-iam metido

te-Io-iam partido

CONJUNCTIVO Futuro do presente composto

Presente

te-Io-ei lavado

te-Io-ei metido

te-Io-ei partido

(que) o lave

(que) o meta

(que) o parta

te-lo-as lavado

te-lo-as metido

te-lo-as partido

(que) o laves

(que) o metas

(que) o partas

te-lo-a lavado

te-lo-a metido

te-lo-a partido

(que) o lave

(que) o meta

(que) o parta

te-Io-emos lavado

te-Io-emos metido

te-Io-emos partido

(que) o lavernos

(que) o metamos

(que) o partamos

te-Io-eis lavado

te-Io-eis metido

te-Io-eis partido

(que) o laveis

(que) o metais

(que) o partais

te-Io-ao metido

te-Io-ao partido

(que) o lavem

(que) o metam

(que) o partam

te-Io-ao lavado

Preterito imperfeito Futuro do preterito

(se) o lavasse

(se) o metesse

(se) o partisse

lava-Io-ia

mete-Io-ia

parti-Io-ia

(se) o lavasses

(se) o metesses

(se) o partisses

lava-Io-ias

mete -lo-ias

parti -lo-ias

(se) o lavasse

(se) o metesse

(se) o partisse

lava-Io-ia

mete -lo-ia

parti -lo-ia

(se) o lavassemos

(se) o metessemos

(se) o partissemos

lava-Io-iamos

mete -lo-iamos

parti -lo-iamos

(se) o lavasseis

(se) o metesseis

(se) o partisseis

lava-Io-ieis

mete -lo-ieis

parti -lo-ieis

(se) o lavassem

(se) o metessem

(se) o partissem

lava-Io-iam

mete -lo-iam

parti -lo-iam

Futuro

Preterito perfeito

(se) o lavar

(se) o meter

(se) o partir

(se) o lavares

(se) o meteres

(se) o partires

(se) o lavar

(se) o meter

(se) o partir

(se) o lavarmos

(se) o metermos

(se) o partirmos

(se) o lavardes

(se) o meterdes

(se) o partirdes

(se) o lavarem

(se) o meterem

(se) o partirem

(que) o tenha lavado

(que) o tenha metido

(que) o tenha partido

(que) o tenhas lavado

(que) o tenhas metido

(que) o tenhas partido

(que) o tenha lavado

(que) o tenha metido

(que) o tenha partido

(que) o tenhamos lavado

(que) o tenhamos metido

(que) o tenhamos partido

(que) o tenhais lavado

(que) o tenhais metido

(que) o tenhais partido

(que) o tenham

(que) o tenham

(que) o tenham

(se) o tiver lavado

(se) o tiver metido

(se) o tiver partido

lavado

metido

partido

(se) o tiveres lavado

(se) o tiveres metido

(se) o tiveres partido

(se) o tiver lavado

(se) o tiver metido

(se) o tiver partido

Futuro composto

(se) o tivermos metido (se) o tivermos partido

(se) o tivermos lavado

Preterito mais-que-perfeito (se) o tivesse lavado

(se) o tivesse metido

(se) o tiverdes lavado (se) o tiverdes metido (se) o tiverdes partido

(se) o tivesse partido

(se) o tiverem metido (se) o tiverem partido

(se) o tiverem lavado

(se) o tivesses lavado (se) o tivesses metido (se) o tivesses partido (se) o tivesse lavado (se) o tivessemos lavado

(se) o tivesse metido

(se) o tivesse partido

(se) o tivessemos metido

(se) o tivessemos partido

(se) o tivesseis lavado (se) o tivesseis metido

(se) o tivesseis partido

IMPERATIVO lava-o

mete-o

parte-o

lavai-o

metei-o

parti-o

(se) o tivessem lavado (se) o tivessem metido (se) o tivessem partido

FORMAS NOMINAIS Infinitivo impessoal lava-lo

I

mete-lo

I

parti-lo

Infinitivo impessoal preterito

I

te-lo lavado

I

te-lo metido

te-lo partido

Paradigma pravilnih glagola triju konjugacija pasivni oblik INDICATIVO

Infinitivo pessoaZ

Presente

lava-lo

mete-lo

parti-lo

lavare-Io

sou louvado

sou metido

sou partido

metere-Io

partire-Io

lava-lo

es louvado

es metido

es partido

mete-lo

parti-lo

lavarmo-Io

e louvado

e metido

e partido

metermo-Io

partimo-Io

lavarde-Io

somos louvados

somos metidos

somos partidos

meterde-Io

partirde-Io

lavarem-no

sois louvados

sois metidos

sois partidos

meterem-no

partirem-no

sao louvados

sao metidos

sao partidos

Preterito imper/eito

Infinitivo pessoaZ preterito

te-lo lavado

te-lo metido

te-lo partido

era louvado

era metido

era partido

tere-lo lavado

tere-lo metido

tere-lo partido

eras louvado

eras metido

eras partido

te-lo lavado

te-lo metido

te-lo partido

era louvado

era metido

era partido

termo-lo lavado

termo-lo metido

termo-lo partido

eramos louvados

eramos metidos

eramos partidos

terde-Io lavado

terde-Io metido

terde-Io partido

ereis louvados

ereis metidos

ereis partidos

terem-no lavado

terem-no metido

terem-no partido

eram louvados

eram metidos

eram partidos

Preterito per/eito Gerundio

lavando-o

tendo-o lavado

metendo-o

I

partindo-o

Gerundio preterito

tendo-o metido

I

tendo-o partido

fui lavado

fui metido

fui partido

foste lavado

foste metido

foste partido

foi lavado

foi metido

foi partido

fomos lavados

fomos metidos

fomos partidos

fostes lavados

fostes metidos

fostes partidos

foram lavados

foram metidos

foram partidos

Futuro do presente

Preterito perj'eito composto

tenho sido lavado

tenho sido metido

tenho sido partido

tens sido lavado

tens sido metido

tens sido partido

tem sido lavado

tem sido metido

tem sido partido

temos sido lavados

temos sido metidos

temos sido partidos

tendes sido lavados

tendes sido metidos tendes sido partidos

tt�m sido lavados

tem sido metidos

tem sido partidos

serei lavado

serei metido

serei partido

seras lavado

seras metido

seras partido

sera lavado

sera metido

sera partido

seremos lavados

seremos metidos

seremos partidos

sereis lavados

sereis metido

sereis partidos

serao lavados

serao metidos

serao partidos

Futuro do presente composto

Preterito mais-que-perfeito

fora lavado

fora metido

fora partido

foras lavado

foras metido

foras partido

fora lavado

fora metido

fora partido

f6ramos lavados

f6ramos metidos

f6ramos partidos

fOreis lavados

fOreis metidos

f6reis partidos

foram lavados

foram metidos

foram partidos

terei sido lavado

terei sido metido

terei sido partido

teras sido lavado

teras sido metido

tenis sido partido

tera sido lavado

tera sido metido

tera sido partido

teremos sido lavados teremos sido metidos teremos sido partidos tereis sido partidos tereis sido metidos tereis sido lavados terao sido lavados

terao sido metidos

terao sido partidos

Futuro do preterito

Preterito mais-que-perfeito composto

tinha sido lavado

tioha sido metido

tinha sido partido

seria lavado

seria metido

seria partido

tinhas sido lavado

tinhas sido metido

tinhas sido partido

serias lavado

serias metido

serias partido

tinha sido lavado

tinha sido metido

tinha sido partido

seria lavado

seria metido

seria partido

serfamos lavados

serfamos metidos

seriamos partidos

tinheis sido metidos tinheis sido partidos

serfeis lavados

serfeis metidos

serieis partidos

tinham sido lavados tinham sido metidos tinham sido partidos

seriam lavados

seriam metidos

seriam partidos

tinhamos sido lavados tinhamos sido metidos tlnhamos sido partidos tinheis sido lavados

Futuro do preterito composto

teria sido lavado

teria sido metido

teria sido partido

terias sido lavado

terias sido metido

terias sido partido

teria sido lavado

teria sido metido

teria sido partido

teriamos sido lavados teriamos sido metidos teriamos sido partidos terieis sido lavados terieis sido metidos terieis sido partidos teriam sido lavados

teriam sido metidos

teriam sido partidos

CONJUNCTIVO Presente

(que) seja lavado

(que) seja metido

(que) seja partido

(que) sejas lavado

(que) sejas metido

(que) sejas partido

(que) seja lavado

(que) seja metido

(que) seja partido

Preterito perfeito

(que) tenha sido lavado

(que) tenha sido metido

(que) tenha sido partido

(que) tenhas sido lavado

(que) tenhas sida metido

(que) tenhas sida partido

(que) tenha sido lavada

(que) tenha sido metido

(que) tenha sido partido

(que) tenhamos sido (que) tenhamas sido (que) tenhamos sido partidos metidos lavados (que) tenhais sido lavadas

(que) tenhais sido metidos

(que) tenhais sido partidos

(que) tenham sido lavados

(que) tenham sido metidos

(que) tenham sido partidos

Preterito mais-que-perfeito

(que) sejamos lavados (que) sejamos metidos (que) sejamos partidos (que) sejais lavados (que) sejais metidos (que) sejais partidos

(se) tivesse sida lavada

(se) tivesse sida metida

(se) tivesse sida partida

(que) sejam lavados

(se) tivesses sida lavado

(se) tivesses sida metida

(se) tivesses sida partida

(se) tivesse sida lavada

(se) tivesse sida metida

(se) tivesse sida partida

(se) tivessemas sida lavadas

(se) tivessemos sida metidas

(se) tivessemas sida partidos

(se) tivesseis sida lavadas

(se) tivesseis sida metidos

(se) tivesseis sida partidas

(se) tivessem sida lavadas

(se) tivessem sida metidas

(se) tivessem sida partidas

(que) sejam metidos (que) sejam partidos

Preterito imperfeito

(se) fosse lavado

(se) fosse metido

(se) fosse partido

(se) fosses lavado

(se) fosses metido

(se) fosses partido

(se) fosse lavado

(se) fosse metido

(se) fosse partido

(se) fOssemos lavadas (se) fOssemos metidas (se) fOssemos partidas (se) fOsseis lavados (se) fosseis metidos (se) fOsseis partidos (se) fossem lavados

(se) fossem metidos

(se) fossem partidos

Futuro

Infinitivo impessoaZ preterito

I

(se) for lavado

(se) for metido

(se) for partido

(se) fores lavado

(se) fores metido

(se) fores partido

(se) for lavado

(se) for metido

(se) for partido

(se) formos lavados

(se) formos metidos

(se) formos partidos

(se) fordes lavados

(se) fordes metidos

(se) fordes partidos

ser lavado

ser metido

ser partido

(se) forem lavados

(se) forem metidos

(se) forem partidos

seres lavado

seres metido

seres partido

ser lavado

ser metido

ser partido

sermos lavados

sermos metidos

sermos partidos

serdes lavados

serdes metidos

serdes partidos

serem lavados

serem metidos

serem partidos

Futuro composto

(se) tiver sido lavado

(se) tiver sido metido

(se) tiver sido partido

(se) tiveres sido lavado

(se) tiveres sido metido

(se) tiveres sido partido

(se) dver sido lavado

(se) dver sido metido

(se) tiver sido partido

(se) tivermos sido lavados

(se) tivermos sido metidos

(se) tivermos sido partidos

(se) tiverdes sido lavados

(se) tiverdes sido metidos

(se) tiverdes sido partidos

(se) tiverem sido lavados

(se) tiverem sido metidos

(se) tiverem sido partidos

ter sido lavado

ter sido metido

I

ter sido partido

Infinitivo pessoal

Infinitivo pessoal preterito

ter sido lavado

ter sido metido

ter sido partido

teres sido lavado

teres sido metido

teres sido partido

ter sido lavado

ter sido metido

ter sido partido

termos sido lavados

termos sido metidos termos sido partidos

terdes sido lavados

terdes sido metidos

terdes sido partidos

terem sido lavados

terem sido metidos

terem sido partidos

IMPERATIVO se lavado

se metido

se partido

sede lavados

sede metidos

sede partidos

sendo lavado

I

FORMAS NOMINAIS ser lavado

Gerundio

sendo metido

Gerundio preterito

I

Infinitivo impessoaZ

ser metido

I

tendo sido lavado ser partido

I

tendo sido metido

I l

sendo partido

tendo sido partido

Tvorba glagolskih vremena i načina

-aram za prvu, -i -este, -eu, -emos, -estes, -eram za drugu, a -i, -iste, -iu, -imos, -istes, -iram za treću konjugaciju.

Kako se uostalom na temelju prije navedenih paradigma pra­ vilnih glagola triju konjugacija može razabrati, indikativ prezen­ ta tvori se tako da se infinitivnoj osnovi glagola (lav-, met-, part-) dodaju nastavci -o, -as, -a, -amos, -ais, -am za prvu; -o -es, -e, -emos, -eis, -em za drugu; -o, -es, -e, -imos, -is, -em za treću ko­ njugaciju.

Od indikativa aorista tvore se indikativ pluskvamperfekta te konjuktiv imperfekta i futura.

Od indikativa prezenta tvore se indikativ imperfekta, konjun­ ktiv prezenta i imperativ. Indikativ imperfekta tvori se od osnove indikativa prezenta (lav-, met-, par-) kojoj se dodaju nastavci -ava, -avas, -ava, -ava­ mos, -aveis, -avam za prvu; odnosno -ia, -ias, -ia, -iamos, -ieis, -iam za drugu i treću konjugaciju. Izuzetak su glagoli ser, ter, vir i por (,staviti') kojima prvo lice indikativa imperfekta glasi era, ti­ nha, vinha i punha. Konjunktiv prezenta tvori se od osnove prvog lica indikativa prezenta kojoj se dodaju nastavci -e, -es, -e, -emos, -eis, -em za pr­ vu; odnosno -a, -as, -a, -amos, -ais, -am za drugu i treću konjuga­ ciju. Iznimka su glagoli haver, ser, estar, dar ('dati') ' ir, querer i saber (,znati') kojima prvo lice u konjunktivu prezenta glasi: haja, seja, esteja, de, va, queira i saiba. Imperativ ima poseban oblik samo za drugo lice jednine i množine, a sva su ostala lica 'posuđena' od konjunktiva prezenta. Kada je pak glagol u niječnom obliku, imperativni se oblici ne smiju upotrebljavati, već se umjesto njih upotrebljava isključivo konjunktiv prezenta. Poseban oblik za drugo lice jednine i mno­ žine izvodi se od drugog lica indikativa prezenta odbacivanjem završnog -s: lava(s), meters), parte(s), odnosno la vai (s), metei(s), parties). Iznimka je glagol ser kojemu imperativ glasi se, odnosno sede. Glagoli dizer ('reći'), Jazer ('činiti') i trazer ('nositi') u drugom licu jednine imperativa obično gube završno -e: diz, Jaz, traz. Jed­ nako se ponašaju i glagoli sa završetkom na -uzir: aduzir ('navesti'), traduzir ('prevesti') i drugi, kojima drugo lice jednine u imperativu također gubi završno -e: aduz, traduz. Indikativ aorista tvori se tako da se infinitivnoj osnovi glagola (lav-, met-, part-) dodaju nastavci -ei, -aste, -ou, -amos, -astes,

Indikativ pluskvamperfekta tvori se tako da se osnovi indikativa aorista (koja se dobije tako da se od drugog lica jednine ili pr­ vog lica množine odbije nastavak -aste, -este ili -iste, odnosno -amos, -emos ili -imos) dodaju nastavci -ara, -aras, -ara, -aramos, -areis, -aram za prvu, -era, -eras, -era, -eramos, -ereis, -eram za drugu, a -ira, iras, -ira, -iramos, -zreis, -iram za treću konjugaciju. Konjunktiv imperfekta tvori se od osnove indikativa aorista kojoj se dodaju nastavci: -asse, -asses, -asse, -assemos, -asseis, -as­ sem za prvu, -esse, -esses, -esse, -essemos, -esseis, -essem za drugu, a -isse, -isses, -isse, -issemos, -zsseis, -issem za treću konjugaciju. Konjunktiv futura I. tvori se od osnove indikativa aorista ko­ joj se dodaju nastavci: -ar, -ares, -ar, -armos, -ardes, -arem za pr­ vu, -er, -eres, -er, -ermos, -erdes, -erem za drugu, a -ir, -ires, -ir, -irmos, -irdes, -irem za treću konjugaciju.

Od neosobnog infinitiva tvore se futur 1., kondicional, osobni infinitiv, gerundiv i particip. Futur I. tvori se tako da se neosobnom infinitivu dodaju nas­ tavci -ei, -as, -a, -emos, -eis, -ilo (koji vrijede za sve tri konjugaci­ je). Izuzetak su glagoli dizer, Jazer i trazer kojima prvo lice futura I. glasi: direi, Jarei, trarei. Kondicional sadašnji tvori se tako da se neosobnom infiniti­ vu dodaju nastavci -ia, -ias, -ia, -zamos, -zeis, -iam (koji vrijede za sve tri konjugacije). Izuzetak su glagoli dizer, Jazer i trazerkojima prvo lice kondicionala sadašnjega glasi: diria, Jaria, traria. Osobni infinitiv tvori se tako da se neosobnom infinitivu do­ daju nastavci -es (drugo lice jednine) te -mos, -des, -em (prvo, dru­ go i treće lice množine). Gerundiv se tvori tako da se infinitivnoj osnovi doda nastavak -ando za prvu, -endo za drugu i -indo za treću konjugaciju. Particip se tvori tako da se infinitivnoj osnovi doda nastavak -ado za prvu odnosno -ido za drugu i treću konjugaciju. Glagoli dizer, escrever ('pisati') , Jazer, ver ('vidjeti'), por, abrir ('otvoriti'),

eobrir ('pokriti'), vir i njihove izvedenice imaju nepravilni particip: dito, escrito, leito, visto, posto, aberto, eoberto, vindo. Iznimka je glagol prover (,nabaviti') kojem je particip pravilan: provido. Indikativ perfekta tvori se od indikativa prezenta pomoćnoga glagola ter ili haver i participa glavnoga glagola. Složeni pluskvamperfekt tvori se od indikativa imperfekta po­ moćnoga glagola terili haveri participa glavnoga glagola. Pretprošio složeno vrijeme tvori se od pluskvamperfekta jed­ nostavnog pomoćnoga glagola ter ili haver i participa glavnoga glagola. Futur II. (egzaktni) tvori se od futura I. pomoćnog glagola ter ili haver i participa glavnoga glagola. Kondicional prošli tvori se od kondicionala sadašnjeg pomoć­ nog glagola terili haveri participa glavnoga glagola. Konjunktiv perfekta tvori se od konjunktiva prezenta pomoć­ noga glagola ter ili haver i participa glavnoga glagola. Konjunktiv pluskvamperfekta tvori se od konjunktiva imper­ fekta pomoćnoga glagola ter ili haveri participa glavnoga glagola. Konjunktiv futura II. (egzaktnog) tvori se od konjunktiva fu­ tura I. pomoćnog glagola ter iU ha ver i participa glavnoga glagola. Složeni neosobni infinitiv tvori se od neosobnog infinitiva po­ moćnoga glagola ter ili haveri participa glavnoga glagola. Složeni osobni infinitiv tvori se od osobnog infinitiva pomoć­ noga glagola ter ili haver i participa glavnoga glagola. Složeni gerundiv tvori se od gerundiva pomoćnog glagola ter ili haver i participa glavnoga glagola.

Konjugacija nepravilnih glagola Kad je rijeć o glagolskoj nepravilnosti, valja napomenuti da se ona nipošto ne smije brkati s pravopisnim promjenama u konju­ gaciji inaće pravilnih glagola. Tako, primjerice, glagoli 1. konjuga­ cije kojima osnova završava na -e, -� i -g ta slova uvijek mijenjaju u -qu, -e i -gu kad je iza njih slovo -e: fiear -fiquei; justi�ar -justi­ eei, ehegar- eheguei. Isto tako, glagoli 2. i 3. konjugacije kojima os­ nova završava na -c, -g i -gu ta slova uvijek mijenjaju u -f, -j i -g kada su iza njih slova -o ili -a: veneer - ven�o - ven�a; tanger tanjo - tanja; erguer - ergo - erga; restringir - restrinjo - restrinja; extinguir - extingo - extinga.

Nepravilni glagoli 1 . konjugacije Stvarne glagolske nepravilnosti među glagolima 1 . konjugacije uoćljive su u glagolu estar (koji smo prije tablićno prikazali) i dar te u glagolima koji završavaju na -ear i (mnogo rjeđe) na -iar. 1 . Dar

Glagol dar nepravilan je samo u sljedećim vremenima. INDICATIVO Presente

Preterito perfeito

Preterito mais que per/eito

dou

dei

dera

das

deste

deras

da

deu

dera

damos

demos

deramos

dais

destes

dereis

dao

deram

deram

CONJUNCTIVO

Glagoli sa završetkom na -iarvećinom imaju pravilan oblik ko­ njugacije:

Presente

Preterito imperfeito

Preterito mais que perfeito

de

desse

der

Indicativo presente

Conjunctivo presente

des

des ses

deres

anuncio

anuncie

de

desse

der

anuncias

anuncies

demos

des semo s

dermos

anuncia

anuncie

deis

desseis

derdes

anunciamos

anunciemos

deem

dessem

derem

anunciais

anuncieis

anunciam

anunciem

Imperativo

anuncia

anunciai

IMPERATIVO Iznimka su pet glagola te skupine koji se ponašaju kao i glagoli

-ear (jer se u izgovoru redovito brkaju nenaglašena e i l) . To su: ansiar (,strepiti') , incendiar ('zapaliti') ' mediar (,nalaziti se u sre­ dini') , odiar ('mrziti') i remediar ('pomoći', 'naći lijeka') . Kao prim­ jer tablićno ćemo prikazati glagol incendiar. na

dai

2. Glagoli na -eari -iar Glagoli koji završavaju na -ear u indikativu i konjunktivu pre­ zenta, kao i u imperativu, iza naglašenog samoglasnika -e umeću samoglasnik -i. Kao primjer neka posluže glagoli passear (,šetati') i anunciar ('navijestiti') :

Indicativo presente

Conjunctivo presente

passeio

passeie

passeias

passeies

passeia

passeie

passeamos

passeemos

passeais

paseeis

passeiam

passeiem

Imperativo

passeie

passeai

Indicativo presente

Conjunctivo presente

incendeio

incendeie

incendeias

incendeies

incendeia

incendeie

incendiamos

incendiernos

incendiais

incendieis

incendeiam

incendeiem

Imperativo

incendeia

incendiai

U toj skupini postoji, međutim, i podskupina glagola koji osci­ liraju između dviju prije navedenih paradigma, pa se jedanput sprežu kao glagol anunciar, a drugi put kao glagol incendiar. To

su glagoli: agenciar (,nastojati', 'poslovati') , eomerciar ('trgovati'), negociar ('pregovarati') , obsequiar (,iskazati poštovanje'), premiar ('nagraditi') i senteneiar ('presuditi') .

2. Creri ler Glagoli erer ('vjerovati') i ler ('ćitati') nepravilni su u indikativu i konjunktivu prezenta te u imperativu:

Nepravilni glagoli 2. konjugacije Od glagola 2. konjugacije, uz već navedene lićno ćemo prikazati i sljedeće glagole: l.

haver, ser i ter, tab­

Caber

Glagol eaber ('pripadati komu') nepravilan je u indikativu pre­ zenta, aorista i pluskvamperfekta te u konjunktivu prezenta, im­ perfekta i futura I. Imperativ tog glagola više se ne rabi. INDICATIVO

Presente

Preterito perfeito

Preterito mais-que-perfeito

caibo

coube

coubera

cabes

coubeste

couberas

cabe

coube

coubera

cabernos

caoubemos

couberamos

cabeis

coubestes

coubereis

cabem

couberam

couberam

Indieativo presente

Conjunetivo presente

creio lein

creia leia

cres les

creias leias

ere le

creia leia

erernos lemos

creiamos leiamos

credes ledes

creiais leiais

creem leem

creiam leiam

Imperativo

ere le

erede lede

Jednako se sprežu i izvedenice tih glagola, npr. ('prestati vjerovati'), reler ('ponovno ćitati') i dr.

deserer

3. Dizer Glagol dizer pravilan je samo u indikativu prezenta i gerundi­ vu. Svi ostali oblici tog glagola su nepravilni. INDICATIVO

CONJUNCTIVO

Preterito imperfeito

Preterito perfeito

digo

dizia

disse

dizes

dizias

disseste

diz

dizia

disse

dizemos

diziamos

dissemos

dizeis

dizieis

dissestes

dizem

diziam

disseram

Presente

Presente

Preterito imperfeito

Futuro

caiba

coubesse

couber

caibas

coubesses

couberes

caiba

coubesse

couber

caib amos

coubessemos

coubermos

caibais

coubesseis

couberdes

caibam

coubessem

couberem

FORMAS NOMINAIS

Preterito mais-que-perfeito

Futuro do presente

Futuro do preterito

dissera

direi

diria

disseras

dinis

dirias

dissera

dini

diria

disseramos

diremos

diriamos

dissereis

direis

dirieis

disseram

dirao

diriam

Infinitivo pessoal

Gerundio

Participio

dizer

disser

dizendo

dito

disseres disser dissermos disserdes disserem

Jednako kao glagol dizer sp režu se i izvedenice tog glagola: bendizer ('blagosloviti'), contradizer ('proturjećiti') , desdizer ('po­ reći') , maldizer ('prokleti') , predizer ('proreći') i dr.

CONJUNCTIVO

Presente

Infinitivo impessoal

Preterito imperfeito

Futuro

diga

dissesse

disser

digas

dissesses

disseres

diga

dissesse

disser

digamos

dissessemos

dissermos

digais

dissesseis

disserdes

Presente

Preterito imperfeito

Preterito perfeito

digam

dissessem

disserem

fac;o

fazia

fiz

fazes

fazias

fizeste

faz

fazia

fez

fazemos

faziamos

fizemos

fazeis

fazieis

fizestes

fazem

faziam

fizeram

IMPERATIVO diz(e)

dizei

4. Fazer I taj j e glagol pravilan samo u indikativu prezenta i gerundivu, a svi ostali oblici su mu nepravilni. INDICATIVO

Preterito mais-que-perfeito

Futuro do presente

Futuro do preterito

fizera

farei

faria

fizeras

fanis

farias

fIZera

fara

faria

fIZeramos

faremos

fariamos

fizereis

fareis

farieis

fizeram

farao

fariam

CONJUNCTIVO

Jednako kao glagolfazer sprežu se i njegove sljedeće izvedeni­ ce i složenice: afazer ('naviknuti') , contraJazer ('krivotvoriti') , des­ Jazer (,rašćiniti') , liqueJazer ('rastopiti') , perJazer (,dovršiti') , rare­ Jazer ('razrijediti') , reJazer ('ponovno uraditi') i satisJazer ('zadovoljiti') .

5. Perder Glagol perder ('gubiti') nepravilan je u indikativu i konjunkivu prezenta te u imperativu.

Indicativo presente

Conjunctivo presente

perco

perca

Presente

Preterito imperfeito

Futuro

perdes

percas

fac,:a

fIZesse

fizer

perde

perca

fac,:as

fizesses

fizeres

perdemos

percamos

fac,:a

fizesse

fIZer

perdeis

percais

fac,:amos

fizessemos

fIZermos

perdem

percam

fac,:ais

fizesseis

fizerdes

fac,:am

fizessem

fizerem

perde

perdei

6. Poder Glagol poder ('moći') nepravilan je u indikativu prezenta, ao­ rista i pluskvamperfekta te u konjunktivu prezenta, imperfekta i futura I. Imperativ tog glagola više se ne upotrebljava.

IMPERATIVO faz(e)

Imperativo

fazei

INDICATIVO

FORMAS NOMINAIS

Infinitivo impessoaZ

Infinitivo pessoal

Gerundio

fazer

fazer

fazendo

Presente

Preterito perfeito

Preterito mais-que-perfeito

posso

pude

pudera

fazeres

podes

pudeste

puderas

fazer

pode

pode

pudera

fazermos

podemos

pudemos

puderamos

fazerdes

podeis

pudestes

pudereis

fazerem

podem

puderam

puderam

Participio feito

CONJUNCTIVO

Preterito imperfeito

Futuro

Preterito mais-que-perfeito

Futuro do presente

Futuro do preterito

possa

pudesse

puder

pusera

porei

poria

possas

pudesses

puderes

puseras

ponis

porias

possa

pudesse

puder

pusera

poni

poria

possamos

pudessemos

pudermos

puseramos

porernos

poriamos

possais

pudesseis

puderdes

pusereis

poreis

porieis

possam

pudessem

puderem

puseram

porao

poriam

Presente

CONJUNCTIVO

7. P(Jr

Por j e j edini glagol u portugalskom j eziku koji ima nepravilan infinitiv. Riječ je zapravo o skraćenom obliku staroga portugal­ skog infinitiva poer ili poer (izvedenoga od latinskoga glagola po­ nere) .

INDICATIVO

Presente

Preterito imperfeito

Preterito perfeito

ponho

punha

pus

poes

punhas

puseste

poe

punha

pos

pomos

pt1nhamos

pusemos

pondes

pt1nheis

pusestes

poem

pUnham

puseram

Presente

Preterito imperfeito

Futuro

ponha

pusesse

puser

ponhas

pus ses ses

puseres

ponha

pusesse

puser

ponhamos

pusessernos

pusermos

ponhais

pusesseis

puserdes

ponham

pusessem

puserem

IMPERATIVO poe

ponde

Prema predlošku glagola prazer sp režu se i glagoli ('ugoditi') i desprazer ('ne sviđati se') .

FORMAS NOMINAIS

Infinitivo impessoaZ

Infinitivo pessoaZ

Gerundio

Participio

por

por

pando

posto

pores

aprazer

9. Querer Glagol querer ('htjeti', 'željeti') nepravilan j e u indikativu pre­ zenta, aorista i pluskvamperfekta te u konjunktivu prezenta, im­ perfekta i futura I. Imperativ tog glagola više se ne upotrebljava.

por pormos

INDICATIVO

pordes porem

Jednako kao glagol p6r sprežu se i sve njegove izvedenice : an­ tepor ('staviti pred'), apor ('staviti pokraj') , compor ('složiti') , con­ trapor ('staviti nasuprot') , decompor ('rastvoriti') , depor ('odložiti') , descompor ('rastaviti') , dispor ('raspolagati'), expor (,izložiti') , im­ por ('nametnuti') , opor ('suprotstaviti') , propor ('predložiti') , repor ('ponovno staviti') , supor ('pretpostaviti') , transpor ('premjestiti') .

8. Prazer

Presente

Preterito per/eito

Preterito mais-que-per/eito

quero

quis

quisera

queres

quiseste

quiseras

quer

quis

quisera

queremos

quisemos

quiseramos

quereis

quisestes

quisereis

querem

quiseram

quiseram

Presente

Preterito imperfeito

Futuro

queira

quisesse

quiser

queiras

quisesses

quiseres

queira

quisesse

quiser

queiramos

quisessemos

quisermos

queirais

quisesseis

quiserdes

queiram

quisessem

quiserem

CONJUNCTIVO

Glagol prazer ('sviđati se') upotrebljava se samo u 3. licu, a nepravilni su mu sljedeći oblici: INDICATIVO

Presente praz

Preterito perfeito

Preterito mais-que per/eito

prouve

prouvera

CONJUNCTIVO

Preterito imper/eito

Futuro

prouvesse

prouver

Osim oblika quer, u 3. licu indikativa prezenta u europskom se portugalskom upotrebljava i oblik quere, i to kada je glagolski ob­ lik popraćen enklitikom: quere-a.

Glagol requerer ('zahtijevati') u 1 . licu indikativa prezenta ima obllik requeiro. Osim toga, posve je pravilan u aoristu i u vreme­ nima koja se izvode od aorista. Za razliku od glagola querer, upot­ rebljava se i u infinitivu. Glagoli bem-querer ('voljeti') i malquerer ('mrziti') imaju nep­ ravilne participe: benquisto i malquisto. 1 0. Saber

Glagol saber nepravilan je u indikativu prezenta, aorista i plus­ kvamperfekta, u konjunktivu prezenta, imperfekta i futura I. te u imperativu. INDICATIVO

IMPERATIVO

sabei

sabe l l . Trazer

Glagol trazer ima pravilan samo indikativ imperfekta i nomi­ nalne glagolske oblike, a svi ostali oblici su mu nepravilni. INDICATIVO

Presente

Preterito imperfeito

Preterito perfeito

traga

trazia

trouxe

trazes

trazias

trouxeste

traz

trazia

trouxe

Preterito perfeito

Preterito mais-que-perfeito

sei

soube

soubera

trazemos

traziamos

trouxemos

sabes

soubeste

souberas

trazeis

trazieis

trouxestes

sabe

soube

soubera

trazem

traziam

trouxeram

sabernos

soubemos

souberamos

sabeis

soubestes

soubereis

sabem

souberam

souberam

Preterito mais-que-perfeito

Futuro do presente

Futuro do preterito

trouxera

trarei

traria

trouxeras

tranis

trarias

Presente

CONJUNCTIVO

Presente

Preterito imper/eito

Futuro

trouxera

trara

traria

saiba

soubesse

souber

trouxeramos

traremos

trariamos

saibas

soubesses

souberes

trouxereis

trareis

trarieis

saiba

soubesse

souber

trouxeram

trarao

trariam

saibamos

soubessemos

soubermos

saibais

soubesseis

souberdes

saibam

soubessem

souberem

CONJUNCTIVO

INDICATIVO

Presente

Preterito imperfeito

Futuro

traga

trouxesse

trouxer

tragas

trouxesses

trouxeres

traga

trouxesse

trouxer

tragamos

trouxessemos

trouxermos

tragais

trouxesseis

trouxerdes

tragam

trouxessem

trouxerem

Presente

Preterito perfeito

Preterito mais-que-perfeito

vejo

vi

vira

ves

viste

viras

ve

viu

vira

vemos

vimos

viramos

vedes

vistes

vireis

veem

viram

viram

IMPERATIVO traz(e)

trazei

CONJUNCTIVO

Presente

12. Valer Glagol valerje nepravilan u l. licu indikativa prezenta, pa, pre­ ma tome, i u konjunktivu prezenta koji se tvori od glagolske os­ nove spomenutog lica.

Indicativo presente

Conjunctivo presente

valho

valha

vales

valhas

vale

valha

valernos

valhamos

valeis

valhais

valem

valham

13. Ver Glagol ver nepravilan je u indikativu prezenta, aorista i plus­ kvamperfekta, u konjunktivu prezenta, imperfekta i futura I. te u imperativu. Nepravilan mu je i particip koji glasi visto.

Preterito imperfeito

Futuro

veja

visse

vir

vejas

visses

vires

veja

visse

vir

vejamos

vissemos

virmos

vejais

visseis

virdes

vejam

vissem

virem

IMPERATIVO ve

vede

Prema navedenom predlošku sp režu se glagoli antever ('predvidjeti', 'slutiti') , entrever (,nazirati') , prever ('predvidjeti') i rever ('opet vidjeti') . Glagol prover, premda izvedenica glagola ver, pravilan je u indikativu aorista, pa, prema tome, i u indikativu pluskvamperfekta te u konjunktivu imperfekta i futura I. Pravilan mu je i particip (provido). Kao prover spreže se i glagol desprover.

Nepravilni glagoli 3. konjugacije Od nepraviInih glagola 3. konjugacije, osvrnut ćemo se na slje­ deće: 1. Ir

Glagol ir pravilan je samo u indikativu imperfekta i futura I. (ia, irei), u kondiciona1u sadašnjem (iria) te u nominalnim glagolskim oblicima - infinitivu (ir), gerundivu (indo) i participu (ido). U ao­ ristu i vremenima koja se izvode od aorista glagol ir potpuno je jednak oblicima glagola ser: tui, fora, fosse i for. U ostalim vreme­ nima spreže se ovako: Indicativo presente

Conjunctivo presente

vou

va

vais

vas

vai

va

vamos

vamos

ides

vades

van

van

Imperativo

Kao medir spreže se i glagol desmedir ('prekoračiti dopuštene granice'). Kao pedir sprežu se glagoli despedir ('otpustiti'), expedir ('odaslati') i impedir ('spriječiti') zajedno sa svojim izvedenicama: desimpedir (,ukloniti zapreke') , reexpedir ('ponovno odaslati) i dr. 3. 0uvir

Glagol ouvir ('čuti') pokazuje sličan tip nepravilnosti kao i gla­ goli medir i pedir. Indicativo presente

Conjunctivo presente

ou�o (oi�o)

ou�a (oi�a)

ouves

ou�as

ouve

ou�a

ouvimos

ou�amos

ouvis

ou�ais

ouvem

ou�am

vai

ide

Imperativa

ouve

ouvi

4. Rir

Glagol rir ('smijati se') nepravilan je u indikativu i konjunktivu prezenta te u imperativu.

2 . Medir i pedir

Glagoli medir (,mjeriti') i pedir (,moliti', 'tražiti') nepravilni su u indikativu i konjunkivu prezenta te u imperativu.

Indicativo presente

Conjunctivo presente

rio

ria

ris

rias

ri

ria

Indicativo presente

Conjunctivo presente

me�o pe�o

me�a pe�a

medes pedes

me�as pe�as

rimos

riamos

mede pede

me�a pe�a

rides

riais

medimos pedimos

me�amos pe�amos

riem

riam

medis pedis

me�ais pe�ais

medem pedem

me�am pe�am

Imperativo

mede pede

Imperativo

ri

ride

medi pedi Kao glagol rir spreže se i glagol sorrir (smiješiti se).

5. Vir

CONJUNCTIVO

Glagol virnepravilan je u većini glagolskih vremena. U jednos­ tavnim se vremenima spreže ovako:

INDICATIVO

Presente

Preterito imperjeito

Futuro

venha

viesse

vier

venhas

viesses

vieres

venha

viesse

vier

Presente

Preterito imper/eito

Preterito perjeito

venharnos

viessernos

viermos

venho

vinha

vim

venhais

viesseis

vierdes

vens

vinhas

vieste

venham

viessern

vierem

vern

vinha

veio

virnos

vinhamos

viernos

vindes

vinheis

viestes

vern

vinham

vieram

IMPERATIVO

vern

vinde

FORMAS NOMINAIS

Preterito mais-que-per/eito

Futuro do presente

Futuro do preterito

Infinitivo impessoaZ

Infinitivo pessoaZ

Gerundio

Participio

viera

virei

viria

vir

vir

vindo

vindo

vieras

vinis

virias

vires

viera

vini

viria

vir

vieramos

viremos

viriamos

virrnos

viereis

vireis

virieis

virdes

vieram

viraG

viriam

virem Prema predlošku glagola vir sprežu se i izvedenice toga glago­ la: advir ('prispjeti') , avir ('dogoditi se'), convir ('pristajati', 'odgo­ varati'), desavir ('posvađati'), intervir ('uplesti se'), provir ('potjecati') i sobrevir ('iskrsnuti').

6. Glagoli koji završavaju na -uzir Glagoli 3. konjugacije koji završavaju na -uzir. aduzir ('priložiti', 'navesti') , conduzir (,voziti'), deduzir (,izvoditi') , induzir (,navesti', 'nagovoriti') , introduzir ('uvesti') , luzir ('svijetliti') , pro­ duzir ('proizvesti') , reduzir (,skratiti', 'smanjiti') ' reluzir ('blistati'), traduzir ('prevesti') i dr. u 3. licu jednine indikativa prezenta od­ bacuju završno -e: aduz, conduz, deduz, induz, introduz, luz i dr.

7. Glagoli tipa servir i donnir Veća skupina glagola 3. konjugacije koji u osnovi imaju -e ili -o mijenja te samoglasnike u -i, odnosno -u u 1 . licu indikativa pre­ zenta, pa, prema tome, i u svim licima konjunktiva prezenta. Kao primjer navodimo glagole servir ('služiti') i dormir ('spavati') .

Kao glagol servir, uz glagole sprežu se i sljedeći glagoli:

mentir ('lagati') i sentir ('osjećati') ,

aderir

conferir

digerir

ingerir

repelir

(prionuti)

(dodijeliti)

(probaviti)

(pojesti)

(odgurnuti)

advertir

convergir

discernir

inserir

repetir

(opomenuti)

(konvergirati)

(razabrati)

(umetnuti)

(ponoviti)

aferir

deferir

divergir

preferir

seguir

(baždariti)

(prihvatiti)

(razilaziti se)

(više voljeti)

(slijediti)

compelir

desferir

ferir

referir

sugerir

(prisiliti)

(razviti jedra)

(raniti)

(izvijestiti)

(sugerirati)

competir

despir

inferir

reflectir

vestir

(natjecati se)

(svući)

(zaključivati)

(odražavati)

(obući)

Indicativo presente

Conjunctivo presente

sirvo

sirva

serves

sirvas

serve

sirva

servirnos

sirvamos

servis

sirvais

servem

sirvam

Indicativo presente

Conjunctivo presente

Indicativo presente

Conjunctivo presente

durmo

durma

agrido

agrida

dormes

durmas

agrides

agridas

dorme

durma

agride

agrida

dormimos

durmamos

agredimos

agridamos

dormis

durmais

agredis

agridais

dormem

durmam

agridem

agridam

Iznimke čine: l. glagoli medir, pedir, despediri impedir koji pokazuju nepra­ vilnost u indikativu i konjunkivu prezenta te u imperativu (vidjeti tablicu)

2. glagoli agredir ('napasti') , denegrir (,ocrniti') , prevenir ('preduhitriti') , progredir ('napredovati') , regredir ('nazadovati') i transgredir ('prestupiti') koji -e iz glagolske osnove mijenjaju u -i u prva tri lica jednine te u 3. licu množine indikativa prezenta, u svim licima konjunktiva prezenta i u 2. licu jednine imperativa

Imperativo agride

agredi

Kao glagol dormir sprežu se glagoli 3. konjugacije koji u infini­ tivu imaju grafičko o: tossir ('kašljati')' engolir ('progutati') , cobrir ('pokriti') i njihove izvedenice: descobrir (,otkriti') , encobrir ('prikriti') i recobrir ('ponovno pokriti'). Iznimku čine: 1. glagoli u kojih o odgovara starom dvoglasniku low] i koji, prema tome, čuvaju [o] kroz sva lica konjugacije, kao npr. glagol ouvir: ou90, ouves, ouve i dr. 2. glagoli polir (,laštiti') i sortir ('opskrbljivati') koji dobivaju [u] u prva tri lica jednine te u 3. licu množine indikativa prezenta, u svim licima konjunktiva prezenta i u 2. licu jednine imperativa: puZo, puZes, puZe, puZem; surto, surtes, surte, surtem. 8. Glagoli tip afrigir i acudir

Iako u glagolskoj osnovi sadrže [i] i [u] , glagoli /rigir ('pržiti') i acudir ('priskočiti u pomoć') ponašaju se kao da su glagoli s gra­ fičkim e i o u infinitivu, sprežući se u indikativu i konjunktivu pre­ zenta te u imperativu poput glagola servir i dormir. Indicativo presente

Canjunctivo presente

frijo acudo

frija acuda

freges aco des

frijas acudas

frege acode

frija acuda

frigimos acudimos

frijamos acudamos

frigis acudis

frijais acudais

fregem acodem

frijam acudam

Imperativo

frege acode

frigi acudi

Kao glagol /rigir sp režu se sljedeći glagoli: bulir

cuspir

fugir

subir

(vreti)

(pljunuti)

(pobjeći)

(popeti se)

consumir

escapulir

sacudir

sumir

(trošiti)

(umaknuti)

(tresti)

(sakriti; izgubiti)

U govornom jeziku tako se sp režu i (inače pravilni) glagoli en­ tupir (,začepiti') i desentupir (,odčepiti') .

Ovisno o stupnju jezične kultiviranosti, glagoli construir ('graditi'), destruir ('razoriti') i reconstruir (,rekonstruirati') mogu se sprezati na dva načina: construo, construis, construi, construem ili construo, constr6is, constr6i, constroem itd. Ostale izvedenice la­ tinskog glagola struere, kao npr. instruir (,obučavati') i obstruir ('začepiti') imaju samo pravilan oblik konjugacije. Od manje učestalih glagola, [u] iz glagolske osnove u svim ob­ licima konjugacije čuvaju: aludir

curtir

influir

resumir

(aludirati)

(štaviti)

(utjecati)

(sažeti)

assumir

iludir

presumir

urdir

(preuzeti)

(obmanuti)

(pretpostavljati)

(snovati)

Kao influir sp režu se i ostali glagoli sa završetkom na -uir: anuir ('pristati'), arguir (,koriti'), atribuir ('pripisati')' constituir ('sačinjavati') ' destituir ('svrgnuti'), diluir ('otopiti') , diminuir ('umanjiti'), estatuir (,ustanoviti'), imbuir (,natopiti'), instituir ('osnovati'), restituir ('povratiti'), redarguir ('odgovoriti istom mje­ rom') i ruir ('srušiti se') .

Glagoli s nepravilnim participom Neki glagoli 2. i 3. konjugacije imaju samo nepravilan oblik participa, a pravilan oblik (na -ido) nikad i nisu imali. Evo tih gla­ gola s odgovarajućim participima: Infinitivo

Participio

Infinitiva

Participio

dizer

dito

por

posto

escrever

escrito

abrir

aberto

fazer

feito

cobrir

coberto

ver

vista

vir

vindo

Valja napomenuti da i izvedenice tih glagola imaju nepravilni particip: desdizer - desdito, reescrever ('ponovno pisati') reescri­ to, contra/azer - contra/eito, prever - previsto, impor - imposto, entreabrir (,odškrinuti') entreaberto, descobrir - descoberto, con­ vir - convindo i dr. -

-

Uz tri glagola 1 . konjugacije u suvremenom se portugalskom jeziku upotrebljavaju isključivo nepravilni participi (bilo da je ri­ ječ o konstrukcijama s pomoćnim glagolom ser ili ter). To su gla­ goli ganhar (,zarađivati'), gastar (,trošiti') i pagar ('platiti') kojima participi glase: ganho, gasto i pago.

Druga konjugacija: Infinitivo

Participio regular

Participio irregular

acender (upaliti)

acendido

aceso

benzer (blagosloviti)

benzido

bento

Abundantni glagoli

eleger (izabrati)

elegido

eleito

Već je spomenuto kako se u abundantnih glagola, dakle glago­ la koji imaju dva ili više jednakovrijednih oblika, njihova abun­ dancija najčešće odnosi na participe. Naime, prilično velik broj glagola uz pravilni oblik participa (na -ado ili -ido) ima i onaj nep­ ravilni. Pravilni se oblik u načelu upotrebljava za tvorbu složenih vremena u aktivu (dakle s pomoćnim glagolom ter ili haver), a nepravilni u tvorbi pasiva (dakle s pomoćnim glagolom ser) . Pri­ tom valja istaknuti da se isključivo nepravilni oblik participa upot­ rebljava kao pridjev, kao i to da se jedino on može kombinirati s glagolima estar, ficar, andar, ir i vir. I jedan i drugi oblik prikazat ćemo tablično kroz sve tri konjugacije.

incorrer (upasti)

incorrido

incurso

morrer (umrijeti)

morrido

morto

prender (uzeti)

prendido

preso

romper (slomiti)

rompido

roto

suspender (objesiti)

suspendido

suspenso

Infinitivo

Participio regular

Participio irregular

emergir (izroniti)

emergido

emerso

Prva konjugacija:

Treća konjugacija:

Infinitivo

Participio regular

Participio irregular

exprimir (izraziti)

exprimido

expresso

aceitar (prihvatiti)

aceitado

aceite

extinguir (ugasiti)

extinguido

extinto

entregar (uručiti)

entregado

entregue

frigir (pržiti)

frigido

frito

enxugar (obrisati)

enxugado

enxuto

imergir (uroniti)

imergido

imerso

expressar (izraziti)

expressado

expresso

imprimir (otisnuti)

imprimido

impresso

expulsar (protjerati)

expulsado

expulso

inserir (umetnuti)

inserido

inserto

isentar (izuzeti)

isentado

isento

omitir (izostaviti)

omitido

omisso

matar (ubiti)

matado

morto

subrnergir (potopiti)

submergido

submerso

salvar (spasiti)

salvado

salvo

soltar (osloboditi)

soltado

solto

vagar (biti prazan)

vagado

vago

Bezlični glagoli Bezlični su glagoli oni koji se upotrebljavaju samo u trećem li­ cu svih vremena i načina te u infinitivu. Unutar skupine bezličnih glagola portugalski gramatičari obično razlikuju dvije podskupi­ ne. Prvu tvore glagoli zvani impessoais (,bezlični' u pravom smis­ lu riječi), tj. oni koji se upotrebljavaju isključivo u 3. licu jednine, a drugu glagoli pod nazivom unipessoais ('oni koji imaju samo jedno lice'), tj. glagoli koji se upotrebljavaju samo u 3. licujednine i množine. U prvu skupinu (verbos impessoais) ubrajaju se: 1. glagoli koji označuju prirodne pojave, kao:

alvorecer

'svanjivati'

amanhecer

'razdanjivati se'

anoitecer

'smrkavati se', 'mračiti se'

chover

'kišiti'

chuviscar

'sipiti', 'rominjati'

estiar

'prestati kišiti'

nevar

'sniježiti'

orvalhar

'rositi'

relampejar

'sijevati'

saraivar

'padati tuča'

trovejar

'grmjeti'

ventar

'puhati vjetar'

2. glagol haver u značenju 'postojati' ili 'biti' i glagol fazer kad označuje proteklo vrijeme:

Houve momentos de panico.

(Bilo je trenutaka kad je vladala panika.)

3. glagoli, popraćeni prijedlogom, koji označuju prijeku potrebu, dostatnost ili osjet, u izrazima tipa::

Basta de provocQ,foes!

(Dosta provokacija!) Chega de lamurias! (Dosta je bilo jadikovki!) Doi-me do lado esquerdo.

(Boli me s lijeve strane.) U drugu skupinu (verbos unipessoais) ubrajaju se: 1. glagoli koji izriču radnju ili stanje svojstveno životinji, kao: ladrar ('lajati') , rosnar (,roktati'), galopar ('galopirati')' zurrar ('njakati') i sl.: Os sapatos coaxavam.

(Žabe su kreketale.) Borboletas esvoQ,favam de ramo em ramo.

(Leptiri su lepršali od grane do grane.) 2. glagoli koji označuju prijeku potrebu, dostatnost ili osjet, ka­ da za subjekt imaju imenicu ili imeničku zavisnu rečenicu, bilo da je ona svedena na infinitiv, bilo da počinje veznikom que: Urgem as providencias prometidas.

(Treba hitno poduzeti obećane mjere.) Convem sair mais cedo. (Dolikuje ranije izaćL) Pareceu-me que ela chorava. (Činilo mi se da ona plače.) 3. glagoli acontecer ('dogoditi se'), concernir (,odnositi se na'), grassar (,harati'), constar (,sastojati se od'), assentar ('pristajati') i još neki drugi:

Faz cinco anos que nilo o vejo.

Aconteceu o que eu esperava.

(Već pet godina ga nisam vidio.)

(Dogodilo se što sam očekivao.)

o exemplo naD concerne ao caso.

Kao glagol

banir sprežu se, između ostalih, i sljedeći glagoli:

(Primjer se ne odnosi na ovaj slučaj .)

As epidemias grassavam na regiao. (Epidemije su harale onim krajem.)

O livro consta de duas partes. (Knjiga se sastoji od dva dijela.)

Os vestidos assentam - lhe bem. (Haljine joj pristaju.) Kad su upotrijebljeni u prenesenom značenju, glagoli koji oz­ načuju prirodne pojave ili glasanje životinja mogu se pojaviti u svim licima: (Toliko laješ da ćeš si pregristi jezik.)

Defektivni glagoli Defektivni glagoli, koji najvećim dijelom pripadaju 3. konjuga­ ciji, mogu se podijeliti u dvije glavne skupine. Prvu skupinu tvore glagoli koji nemaju l. lice indikativa pre­ zenta, pa, prema tome, ni konjunktiv prezenta, a ni oblike impe­ rativa 'posuđene' od konjunktiva prezenta (a to su sva lica u niječ­ nom te L i 3. lice jednine i množine u afirmativnom obliku) . Kao primjer neka nam posluži glagol banir ('prognati') :

Conjunctivo presente

carpir

exaurir

imergir

(p1ijeviti)

(iscrpsti)

(uroniti)

aturdir

colorir

fremir

jungir

(omamiti)

(bojiti)

(treperiti)

(ujarmiti)

brandir

demolir

fulgir

retorquir

(vitlati)

(razrušiti)

(bljesnuti)

(odbrusiti)

brunir

emergir

haurir

ungir

(laštiti)

(izroniti)

(iscrpsti)

(pomazati)

Drugu pak skupinu čine glagoli koji imaju samo 2. i 3. lice množine indikativa prezenta, pa, prema tome, nemaju ni konjun­ ktiv prezenta, ni niječni imperativ, a od afirmativnog imperativa imaju samo 2. lice množine. Kao primjer neka nam posluži glagol falir ('bankrotirati') :

Tanto ladras que trincas a lingua.

Indicativo presente

abolir (opozvati)

Imperativo Afirmativo Negativo

-

-

-

-

banes

-

bane

-

bane

-

-

-

banimos

-

-

-

banis

-

bani

-

banem

-

-

-

Imperativo afirmativo negativo

Indicativo presente

Conjunctivo presente

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

falimos

-

-

-

falis

-

fali

-

-

-

-

-

Kao glagol falir sprežu se, između ostalih, i sljedeći glagoli: aguerrir

delinquir

(naviknuti na rat)

(ogriješiti se o zakon)

combalir

empedemir

punir

(okameniti)

(kazniti)

descomedir-se

foragir-se

(biti nepristojan)

(iseliti se iz

(oslabiti)

zemlje)

remir (otkupiti)

comedir-se

embair

fomir

renhir

(suzdržavati se)

(obmanuti)

(opskrbjeti)

(prepirati se)

A lei niio distingue entre nacionais e estrangeiros quanto ii aquisiriio e ao gozo dos direitos civis. (Zakon ne razlikuje državljanine i strance kad je riječ o stjeca­ nju i uživanju građanskih prava.)

3. za izražavanje uobičajene radnje ili stanja nekog subjekta ia­ ko se ta radnja ili stanje ne događaju u trenutku u kojemu se go­ vori (tzv. običajni prezent) :

Sou tfmido. (Sramežljiv sam.)

Como pouqufssimo. Jednako se spreže i glagol adequar iz prve te glagoli se i reaver iz druge konjugacije.

preeaver­

Sintaksa glagolskih načina i vremena Indikativ (indica ti vo)

(Jedem vrlo malo.)

4. da bi događaji koji su se zbili u prošlosti dobili na živosti (tzv. historijski ili narativni prezent) :

Fernando Pessoa morre em 1 935. (Fernando Pessoa umire 1 935.)

Indikativom se iskazuje neka prošla, sadašnja ili buduća rad­ nja ili stanje koje je stvarno, sigurno, činjenično i sa subjektivne točke gledišta posve neutralno. To je način koji se najčešće pojav­ ljuje u glavnoj rečenici. Ovdje ćemo ukratko upozoriti na njegove posebnosti u svakom pojedinom glagolskom vremenu.

5. za izražavanje radnje koja se treba dogoditi u bliskoj budućnosti:

Prezent (presente)

6. Indikativ prezenta može poslužiti i za izražavanje molbe, ali isključivo među poznanicima (zamjenjujući imperativ ili futur) :

Indikativ prezenta upotrebljava se:

1. za izražavanje trenutačne radnje, odnosno radnje koja se zbiva u trenutku u kojemu se govori (tzv. trenutačni prezent) :

Gai chuva. / Chove. / Esta a eho ver. (Pada kiša.)

2. za izražavanje trajnih radnji i stanja, kamo pripadaju i znanstvene činjenice, dogme, zakonski članci i sl. (tzv. trajni prezent) :

A Terra gira em tomo do pr6prio eixo. (Zemlja se okreće oko vlastite osi.)

Deus e Pai. (Bog je Otac.)

Amanhii vou a Lisoba. (Sutra idem u Lisabon.)

Resolves-me isto amanhii. (Riješit ćeš mi to sutra.)

7. Da bi se izbjegla grubost imperativa katkad se upotrebljava indikativ prezenta glagola querer za kojim slijedi infinitiv glavnog glagola:

Quer sentar-se, minha senhora? (Biste li sjeli, gospođo?) Naposljetku valja napomenuti da umjerena upotreba indika­ tiva prezenta za izražavanje buduće radnje može označivati i važ­ no stilističko sredstvo kojim se ističe izvjesnost radnje što će se

dogoditi. To osobito dolazi do izražaja u pogodbenim rečenica­ ma tipa:

Se ele partir amanha, sigo com eleo (Ode li on sutra, i ja ću s njime.)

Se eu nao tivesse perdido todo o dinheiro, ia tambem. (Da nisam izgubio sav novac, išao bih i ja.)

6. umjesto indikativa prezenta, kao oblik uljudnosti (tzv. imperfekt uljudnosti) :

Mais um passo, e es um homem morto!

Pedia-te que saisses.

(Još samo korak i mrtav si!)

(Molio bih te da izađeš.)

Imperfekt (preterito imperfeito) Već samo značenje riječi imper!eito (nesvršen, nezavršen) upućuje na pojam trajnosti povezan s ovim glagolskim vreme­ nom, koje se upravo zbog tog svog obilježja u načelu upotreblja­ va pri opisivanju prošlih događaja. Tako se imperfekt najčešće upotrebljava u sljedećim prilikama:

1 . kada se u mislima prenesemo u prošlost opisujući što se tada događalo:

LĆI eufumava, pensa va, bisbilhotava e esperava pela mulher. (Ondje sam pušio, razmišljao, tračao i čekao ženu.)

2. za izražavanje radnje koja je trajala u trenutku kad se dogo­ dila neka druga prošla radnja (pri čemu se ta druga radnja obično izražava aoristom) :

Falava alto, e algumas mulheres acordaram. (Glasno je govorio pa su se neke žene probudile.)

3. za izražavanje radnje koja se u prošlosti ponavljala:

Quando eu !alava, ela costumava estar ealada. (Kad bih ja govorio, ona je obično šutjela.)

4. za izražavanje činjenica koje u kontekstu nekog prošlog događa(n)ja imaju trajno obilježje:

Sentou-se no muro que dava para o rio. (Sjeo je na zid koji gledaše prema rijeci.)

5. umjesto kondicionala, za izražavanje radnje koja bi bila ne­ posredna i sigurna posljedica neke druge radnje da se ona dogo­ dila:

7. da bi se neka bajka, basna ili legenda smjestila u daleku prošlost:

Era uma vez uma rapariga chamada Judite. (Bila jednom jedna djevojka zvana Judita.)

8. Kad je jasno naznačeno vrijeme ili datum zbivanja nekog događaja, taj se događaj može izraziti i indikativom imperfekta:

As seis horas em ponto batia il sua porta. (Točno u šest sati zakucao je na njezina vrata.)

Aorist (preterito perfeito) Aoristom se iskazuje radnja koja se dogodila u određenom tre­ nutku u prošlosti. Riječ je, dakle, o završenoj radnji koja se na ne­ ki način 'udaljila od sadašnjosti':

Jantei e depois adormeci como um anjo. (Večerao sam i potom zaspao poput anđela.) Da bi izrazio trajnu radnju ili radnju koja se ponavlja, aorist mora biti praćen prilozima ili priložnim izrazima kao što su: sem­ pre ('uvijek') , frequentemente ('često), vĆlrias vezes ('više puta'), muitas vezes ('mnogo puta') , todos os dias (,svaki dan') i dr. Tada trajnost ili ponavljanje ne proizlazi iz samog glagola, već iz prilo­ ga koji 'oblikuje' taj glagol:

Os homens do mar tiveram sempre uma grande ternura pelas aves. (Ljudi od mora uvijek su osobito voljeli ptice.) U razgovornom jeziku aorist se nerijetko upotrebljava umjes­ to futura II. (egzaktnog):

Quando jantarmos, jĆl ele morreu. (Kada budemo večerali, on će već biti mrtav.)

Osnovna razlika između aorista i imperfekta jest u tome što se imperfektom uglavnom izražava trajna radnja ili radnja koja se u prošlosti ponavljala, a aoristom jednokratna radnja:

Estava a escrever uma carta, quando entrou o meu irmao. (Pisao sam pismo kad je ušao moj brat.)

Perfekt (preterito perfeito composto) Perfektom se obično izražava ponavljanje neke radnje ili pak njezino nastavljanje sve do trenutka u kojemu govorimo:

Tenho-a encontrado na Universidade. (Srećem je na sveučilištu.) Pritom se ispred glagola često stavlja neki od sljedećih priloga: ultimamente ('u posljednje vrijeme') , recentemente ('nedavno') , diariamente ('dnevno'), anualmente ('godišnje') , regularmente ('redovito'), Jrequentemente ('često') i dr.:

Ultimamente tenho estado doente. (U posljednje vrijeme pobolijevam.) Perfekt se dakle, kako to vidimo i iz prethodna dva primjera, na neki način 'veže uz sadašnjost', po čemu se bitno razlikuje od aorista.

Pluskvamperfekt (preterito mais-que-perfeito) Kao što smo vidjeli, portugalski pluskvamperfekt ima dva ob­ lika: jednostavni i složeni. U govornom jeziku upotrebljava se is­ ključivo složeni oblik, a jednostavni oblik pripada pisanom, knji­ ževnom jeziku. Pluskvamperfekt se uglavnom upotrebljava u slje­ dećim prilikama: l. za izražavanje radnje koja se dogodila prije neke druge prošle radnje:

Aproximou-se para nos dizer que o taxi jd tinha chegado.

3. za uljudno obraćanje, kada se želi ublažiti neka tvrdnja ili molba:

Tinha vindo pedir uma inJormar;ao. (Ljubazno bih Vas molio jednu obavijest.) 4. U književnom jeziku pluskvamperfekt se katkad može upotrijebiti umjesto: a) kondicionala sadašnjeg ili prošlog:

Um pouco mais de sol - e Jora brasa. . . (Još malo sunca - i bio bih oganj ...) b) konjunktiva imperfekta:

Assistimos ii Tragedia, como seJoramos os ultimos personagens p6stumos do Mestre. (Prisustvovali smo Tragediji kao da smo posljednji posmrtni li­ kovi Majstora.) Takva se zastarjela upotreba pluskvamperfekta ustalila u ne­ kim izrazima koji se i danas upotrebljavaju, kao: Quem me dera! (,Kamo sreće!'); Tomara eu! (,Kamo sreće!', 'Dabogda!') , Pudera! (,Naravno!') i dr.

Futur I. (futuro do presente simples) U portugalskom jeziku futur

As aulas comer;arao amanha. (Nastava će početi sutra.'

2. za izražavanje pretpostavke, mogućnosti ili kolebanja u nekoj tvrdnji (tzv. futur probabilnosti) :

Estard em casa.

2. za izražavanje radnje koja se dogodila u neko neodređeno

(Bit će da je doma.)

Casara, tivera JUhos, mas nada disso o tocara por dentro. (Oženio se, rodio djecu, no ništa od toga ne bijaše ga dirnulo iznutra.)

se upotrebljava:

1 . za izražavanje radnja i događaja koji će sigurno ili vrlo vjerojatno uslijediti nakon vremena u kojemu se govori:

(Približio se da nam kaže kako je taksi već bio stigao.) doba prošlosti, kao u rečenici:

I.

3. kao uljudan oblik obraćanja (umjesto prezenta) :

E que eu vou Jazer ld, nao me dird? (Hoćete li mi reći što ću ja raditi ondje?)

4. za izražavanje molbe, želje ili zapovijedi (tzv. zapovjedni fu­ tur) , pri ćemu glasovna intonacija može oslabiti ili pojaćati impe­ rativni karakter futura:

Ronrartis pai e mae. (Č asti oca i majku.)

5. u pogodbenim rećenicama koje se odnose na ostvarive rad-

ter + prijedlog de + infinitiv glav-

(Riješit ćemo to što je prije moguće.) ili: (Moramo to riješiti što je prije moguće.)

Se pensares bern, vertis que nao e verdade. (Promisliš li dobro, vidjet ćeš da nije istina.) Kad je rijeć o futuru, valja upozoriti na stilistićki ućinak zamje­ ne prezenta i futura. Naime, ako upotreba prezenta umjesto fu­ tura neku radnju ili događaj ćini izvjesnijim, upotreba futura um­ jesto prezenta ima obratan ućinak - tu radnju ili događaj ona ćini neizvjesnijim. Isto tako, u dijela suvremenih portugalskih autora, vjerojatno pod utjecajem francuskog jezika, futur se katkad upotrebljava za izražavanje radnje koja se dogodila nakon neke druge radnje u prošlosti:

Joao casou-se em 1 922, mas Pedro esperara ainda dez anos pa­ ra constituirfamilia. (Joao se oženio 1 922, dok će Pedro ćekati još deset godina da bi osnovao obitelj.) Takva upotreba futura podsjeća na upotrebu historijskog pre­ zenta. U današnjem govornom portugalskom jeziku sam futur se, međutim, razmjerno rijetko upotrebljava. Umjesto njega najćeš­ će se upotreblj avaju sljedeće konstrukcije:

Rei-de arranjar emprego.

b) indikativ prezenta glagola nog glagola:

Temos de resolver isso quanto antes possivel.

nje:

a) indikativ prezenta glagola glavnog glagola:

Takvom se konstrukcijom izražava namjera za izvršenjem ne­ ke radnje.

haver + prijedlog de + infinitiv

Takvom se konstrukcijom izražava buduća radnja obligatornog karaktera neovisno o volji subjekta. c) indikativ prezenta glagola

ir + infinitiv glavnog glagola:

Vamos cantar. (Zapjevat ćemo.) Takvom se konstrukcijom izražava radnja koja se ima dogoditi neposredno nakon trenutka u kojemu se govori.

Futur egzaktni (futuro do presente composto) U portugalskom jeziku futur II. (egzaktni) se upotrebljava:

1 . za izražavanje buduće radnje koja će se dogoditi prije neke druge buduće radnje:

Os homens serao prisioneiros das estruturas que terao criado. (Ljudi će biti robovi struktura koje budu stvorili.)

2. za izražavanje izvjesnosti buduće radnje:

A Justir;a perdurara e nao tera sido vao o esforr;o da minha vi­ da inteira. (Pravednost će opstati i napor svega mog života neće biti uza­ ludan.)

3. za izražavanje neizvjesnosti (nagađanja, pretpostavke, sum­ nje) u svezi s nekom prošlom radnjom ili događajem:

(Naći ću posao.) ili:

Tera passado o [uracao?

(Namjeravam naći posao.)

(Je li uragan prohujao?)

Kondicional sad�nji (futuro do preterlto simples) U portugalskom jeziku kondicional sadašnji se upotrebljava:

1 . za izražavanje radnje koja se dogodila nakon vremena o ko­ jemu se govori:

Depois de instalada, a Academia transformar-se-ia em sua out­ ra casa. (Nakon osnutka Akademija će se pretvoriti u njegov drugi dom.)

2. za izražavanje neizvjesnosti (nagađanja, pretpostavke, sumnje) u svezi s nekom prošlom radnjom ili događajem:

Eu teria, talvez, uns doze anos. (Imao sam možda nekih dvanaest godina.)

3. kao uljudan oblik prezenta, najčešće za izražavanje neke že­ lje:

Desejartamos ouvi-lo sobre o crime. (Htjeli bismo ga saslušati u svezi sa zločinom.) 4. u nekim upitnim ili uzvičnim rečenicama, za izražavanje čuđenja ili negodovanja:

O nosso amor esta morto... Quem o diria? (Naša je ljubav mrtva. . . Tko bi to rekao?)

5. u pogodbenim rečenicama kada se odnose na događaje koji se nisu ostvarili i koji se vjerojatno i neće ostvariti:

Se tivesse ouvido o conselho, essa desgrat;a nao se daria. (Da sam bio poslušao savjet, ta se nesreća ne bi dogodila.) Pritom valja napomenuti da se u pogodbenim rečenicama kondicional sadašnji može zamijeniti indikativom imperfekta. Takva je zamjena osobito česta u modalnih glagola, kao što su po­ der, dever, saber, querer, desejar, sugerir i dr.:

Sem a sua interferencia, eu estava perdido. (Bez njegova posredovanja j a bih bio izgubljen.)

Kondicional prošli (futuro do preterlto composto) Kondicional prošli upotrebljava se:

l . za izražavanje radnje koja bi se dogodila u prošlosti da je bio ispunjen određeni uvjet:

Se tivesse eu estado ea, nada disso se teria passado. (Da sam ja bio ovdje ništa se od toga ne bi bilo dogodilo.)

2. za izražavanje (neostvarene) mogućnosti neke prošle radnje:

Sem ti, quem sabe, teria sido uma grande cantora? (Da nije bilo tebe, bila bih možda velika pjevačica.)

3. za izražavanje neizvjesnosti glede proteklih događaja, oso­ bito u upitnim rečenicama koje ne zahtijevaju odgovor sugovor­ nika:

Que teria acontecido? ( Što li se to dogodilo?)

Konjunktiv (conjunctivo) Indikativom se glagolski proces izražava kao izjava (tvrdnja ili negacija), dok se konjunktivom, nasuprot tome, taj proces izražava u zavisnosti od subjektivnog stava (mišljenja, tumačenja, osje­ ćaja i dr.) onoga koji spomenuti proces, odnosno radnju izriče. In­ dikativ se obično upotrebljava u rečenicama koje dopunjuju zna­ čenje glagola kao što su: afirmar ('tvrditi'), eompreender ('razumjeti') , comprovar ('potvrditi'), erer (u afirmativno m znače­ nju) , dizer, pensar ('misliti') , ver, vergzear ('provjeriti', 'potvrditi') i dr. Konjunktiv se pak u načelu upotreblj ava u zavisnim rečenica­ ma što nadopunjavaju glagole koji izražavaju neki zahtjev, želju, sumnju, mogućnost ili dopuštenje. Najčešći takvi glagoli su:

deixar

'dopustiti'

desejar

'željeti'

du vidar

'sumnjati'

exigir

'zahtijevati'

impedir

'spriječiti'

implorar

'usrdno moliti'

depois que

'nakon što'

lamentar

'žaliti'

qualquer que

'tko god', 'koji god'

mandar

'zapovjediti'

negar

'nijekati'

ordenar

'narediti'

pedir

'moliti'

permitir

'dopustiti'

preferir

'više voljeti'

proibir

'zabraniti'

querer

'htjeti'

admirar-se

'diviti se'

recomendar

'preporučiti'

alegrar-se

'veseliti se'

rogar

'moliti'

bastar

'biti dovoljno'

suplicar

'preklinjati'

espantar

'strašiti'

gostar

'voljeti'

recear

'plašiti se'

temer

'strahovati' i dr.

Upotreba konjunktiva Konjunktiv se najviše upotrebljava u zavisnim rečenicama koje dopunjuju prije navedene glagole:

Ostali primjeri u kojima je obvezatan konjunktiv (prezenta ili imperfekta) :

l . kada prilog talvez stoji ispred glagola:

Talvez far;a [rio amanha. (Sutra će možda biti zima.)

2. u zavisno složenim rečenicama poslije glagola koji izražavaju neki osjećaj:

Admiro-me que tenha achado o lugar.

Quero quefiques aqui.

(Čudi me da je našao mjesto.)

(Želim da ostaneš ovdje.)

Basta que me diga o que deva fazer.

Ordenem que se far;a siiencio.

(Dovoljno je da mi kažete što moram uraditi.)

(Naredite da zašute.)

Gosto que venham sempre cedo.

Duvido que ela tenha razilo.

(Drago mi je što uvijek dolaze rano.)

(Sumnjam da ona ima pravo.) Upotreba konjunktiva obvezatna je i poslije tzv. konjunktivnih izraza, primjerice:

3. iza izraza tipa:

convem que e bom que

'red je da', 'dolikuje da' 'dobro je da'

a nao ser que

'osim ako'

por mais que

'ma kako', 'ma koliko'

e impossivel que

'nemoguće je da'

'samo ako'

e importante que

'važno je da'

logo que

'čim'

e incrivel que

'nevjerojatno je da'

antes que

'prije nego'

e pena que

'šteta je da'

contanto que

e possivel que

'moguće je da'

e) pretpostavku, nagađanje, hinjenje:

e provdvel que

'vjerojatno je da'

Entao nao havia um direito que lhe garantisse a sua casa?

e triste que

'žalosno je da'

(Nije dakle bilo pravice koja bi mu jamčila njegov dom?)

tenho receio de que

'bojim se da'

tomara que

'dao Bog da', 'kad bi bar'

Convem que todos se retirem imediatamente. (Bilo bi dobro da se svi odmah povuku.)

a) uzročnih koji niječu pojam uzroka

(nao porque, nao que):

Nao que nao quisesse amar, mas amar menos, sem tanto sofri­ men to.

E pena que nao viajes connosco. ( Šteta što ne putuješ s nama.)

(Nije da uopće ne bih htio voljeti, htio bih samo voljeti manje, bez tolike patnje.)

E incrivel que ele nao saiba. (Nevjerojatno je da on ne zna.) 4. u nezavisnim rečenicama koje počinju s

7. U priložnim zavisnim rečenicama konjunktiv u načelu nema vlastite vrijednosti, već je sveden na puko sintaktičko sredstvo ko­ je prati pojedine veznike. Redovito se pojavljuje poslije sljedećih veznika:

que:

Que saibam todos.

b) dopusnih (embora, ainda que, conquanto, posto que, mesmo que, se bem que i dr.):

Embora sejam ricos, gastam pouco.

(Neka svi znaju.)

(Iako su bogati, malo troše.)

Que se retire.

c) namjernih

(Nek se povuče.)

5. za izražavanje alternative u izrazu quer... quer.

Quer queira quer nao, deverd ir. (Htio ili ne, morat će ići.)

6. u pridjevskim zavisnim rečenicama koje izražavaju: a) cilj što ga valja dostići:

Tentava chamd-lo a uma realidade que reanimasse sonhos per­ didos. (Pokušavala ga je dozvati zbilji koja bi nanovo oživjela izgub­ ljene snove.) b) nepouzdanu, nesigurnu, nevjerojatnu činjenicu ili događaj:

Saiu rapidamente, e durante muito tempo nao houve quem o conveneesse a voltar ld. (Naglo je izašao, a potom dugo vremena nije bilo nikoga tko bi ga uvjerio da se vrati onamo.)

(para que, a fim de que, porque):

(Poi preciso muito tempo para que eles se convencessem de que estavam Jalidos.) (Trebalo je dugo vremena da se uvjere kako su u stečaju.) d) vremenskih

(antes que, ate que) :

Voufugir antes que venha a saber disso. (Pobjeći ću prije nego dozna za to.)

8. Kao glagolski način kojim se izražava (ne) moguće i nestvarno, konjunktiv se upotrebljava i u: a) poredbenim rečenicama koje počinju s

como se ('kao da') :

Cantavam os galos no poleiro como se Josse de madrugada. (U kokošinjcu pjevahu pijevci kao da je zora.) b) pogodbenim rečenicama u kojima je uvjet neostvariv ili hi­ potetski:

Se aparecesse o sol, tudo mudava. (Kad bi se pojavilo sunce, sve bi se promijenilo.)

Napomenimo na kraju da gramatičke konstrukcije u kojima se pojavljuje konjunktiv katkad znaju biti stilski vrlo nezgrapne ili pak loše zvuče. Tada ih je poželjno zamijeniti drugim odgovara­ jućim oblicima, među koje pripadaju: 1.

infinitiv:

(Profesor je zamolio učenika da pročita roman.)

(Neka mi istrunu oči ako te napustim.)

Konjunktivom imperfekta može se izraziti:

l . prošlost:

Bastou que me dissesse o que devia fazer para que eu o fizesse.

2. gerundiv (osobito u pogodbenim rečenicama) : =

Se­

(Da ideš kraćim putem, stigao bi prvi.)

3. apstraktna imenica: =

Meus olhos apodre{:am se te abandonar. Imperfekt (preterlto imperfeito do conjunctivo)

O professor pediu que o aluno lesse um romance. = O professor pediu ao aluno ler um romance.

Se seguisses o caminho mais curto, chegarias o primeiro. guindo o caminho mais curto, chegarias primeiro.

2. buduće radnje (ili događaja) :

Nao acredito que ele esteja inocente. (Ne vjerujem da je nevin.) Nao acredito na sua inocencia. (Ne vjerujem u njegovu nevinost.)

4. eliptična konstrukcija:

Quer sejam ricos ou pobres, quer sejam brancos ou pretos, sao todos iguais peran te a lei = Ricos ou pobres, brancos ou pretos, to­ dos sao iguais peran te a lei. (Bilo da su bogataši ili siromasi, bilo da su bijelci ili crnci, pred zakonom su svi jednaki. = Bogataši ili siromasi, bijelci ili crnci, pred zakonom su svi jednaki.)

Upotreba konjunktivnih vremena Prije je rečeno da se glagolski proces ili radnja, kad je posrijedi konjunktiv, izražava u zavisnosti od subjektivnog stava onoga ko­ ji taj proces ili radnju izriče. Stoga u konjunktivu vremenske kate­ gorije nisu tako jasno razgraničene kao u indikativu, što valja uzeti u obzir pri razmatranju konjunktivnih vremena.

Prezent (presente do conjunctivo) Konjunktiv prezenta služi za izražavanje:

1. sadašnje radnje (ili događaja) :

(Bilo je dovoljno da mi kaže što moram napraviti pa da to nap­ ravim.)

2. budućnost:

Aos domingos treinava o discurso destinado ao pretendente que chegasse primeiro. (Nedjeljom je vježbala govor namijenjen snuboku koji će prvi naići.)

3. sadašnjost:

Tivesses cora{:ao, terias tudo. (Da imaš srca, imao bi sve.)

Perfekt (preterlto perfeito do conjunctivo) Konjunktiv perfekta može izraziti: 1.

prošlu radnju (uz uvjet da je završena) :

Espero que nao te tenha ofendido. (Nadam se da te nisam povrijedio.)

2. buduću radnju (koja je već završila u odnosu prema nekoj dru­ goj budućoj radnji) :

Espero que o Joao tenha acabado o trabalho quando eu voltar. (Nadam se da će Joao već dovršiti posao kad se ja vratim.)

Pluskvamperfekt (preterlto mais-que-perfeito do conjunctivo) Konjunktivom pluskvamperfekta može se izraziti:

1. prošla radnja koja se dogodila prije neke druge prošle radnje:

Pena e que os meninos estejam tao mal providos de roupa.

Esperei-a ate que tivesse terminado o seu trabalho.

( Š teta što su dječaci tako loše opskrbljeni odjećom.)

( Čekao sam je dok nije završila s radom.)

2. nestvarna radnja ili događaj u prošlosti:

Acreditas que a Lucia o tivesse amado? (Vjeruješ li da ga je Lucija voljela?)

Futur I. (futuro do conjunctivo simples) Futurom I. izražava se mogućnost da se neka radnja ostvari u budućnosti. Riječ je o konjunktivnom vremenu koje se upotreb­ ljava u zavisnim rečenicama, i to: a) priložnim (pogodbenim, načinskim, vremenskim) , kojima je glavna rečenica u futuru ili prezentu:

Niječni pak imperativ od konjunktiva prezenta 'posuđuje' ob­ lik za svih šest lica ( lave, laves, lave, lavemos, laveis, lavem) . Imperativom (ili zapovjednim načinom) u portugalskom se ne izriče samo zapovijed ( Caia-te! - ' Šutil') , nego i savjet (Se sensato! - 'Budi pametan!'), poziv ( Venham visitar-nos! - 'Dođite nas pos­ jetitil') , molba (Nao me deixes s6! 'Ne ostavljaj me samog!') i dr. -

U pogodbenim rečenicama može se, u nekim situacijama, upotrijebiti i kao nadomjestak za konjunktiv futura:

Leiam este livro, e conhecerao o Brasil!

Se quiseres ve-lo, vai a sua casa.

(Pročitajte ovu knjigu i upoznat ćete Brazil!) umjesto:

(Želiš li ga vidjeti, idi k njemu doma.)

Se lerem este livro, conhecerao o Brasil.

Pa{:a-o como souber. (Napravite to kako znate.)

Quando puderem, venham ver-me. (Kada budete mogli, posjetite me.)

(Pročitate li ovu knjigu, upoznat ćete Brazil.) Napokon, valja napomenuti da u službi imperativa mogu biti i usklici: Pogo! ('Vatra!') , Silencio! ('Tišina!') , Avante! ('Naprijed!') te drugi glagolski načini, kao što su primjerice:

b) pridjevskim, kojima je glavna rečenica u prezentu ili futuru:

- indikativ prezenta:

Direi (digo) uma palavra amiga aos que me ajudarem.

O senhor traz-me o dinheiro amanha.

(Uputit ću prijateljsku riječ onima koji mi budu pomogli.)

(Donijet ćete mi novac sutra.) umjesto:

Nao Ja{:as mal aos que nao te seguirem.

Traga-me o dinheiro amanha.

(Ne naudi onima koji te ne budu slijedili.)

Futur II. (futuro do conjunctivo composto) Futur II. služi za izražavanje buduće radnje koja je završena s obzirom na drugu buduću radnju:

Quando tiveres acabado o trabalho, eu ja estarei em casa. (Kada budeš završio s radom ja ću već biti kod kuće.)

(Donesite mi novac sutra.) - indikativ futura I:

Tu irds com igo. (Ići ćeš sa mnom.) umjesto:

Vem comigo. (Idi sa mnom.)

Imperativ (imperativo) Kako je već spomenuto, afirmativni imperativ ima vlastiti ob­ lik samo za 2. lice jednine i množine (lava, laval) , a ostale oblike 'posuđuje' od konjunktiva prezenta ( lave, laves, lavemos, lavem) .

- konjunktiv imperfekta:

E se tu te calasses? (A da ušutiš?) umjesto:

Caia-te!

5. kada, praćen prijedlogom a, ima vrijednost gerundiva u izra­ zima koji se tvore glagolima estar, dr.:

(Ušuti!) - infinitiv:

Estou a ouvir os teus passos.

Nilojumar!

(Slušam tvoje korake.)

(Zabranjeno pušenje!)

Andam a montar casa.

- gerundiv:

Correndo!

(Grade kuću.)

6. kada pripada nekom glagolskom izrazu a da pritom nije uda­ ljen od svog pomoćnog glagola:

(Trćeći!) umjesto:

Os galos comer;aram a cantar.

Corra! (Trćite!)

Infinitiv (infinitiva) U portugalskom jeziku infinitiv ćuva svoj »neosobni« oblik, kao infinitivo impessoal: 1.

(Pijevci su poćeli pjevati.) 7. kada se pojavljuje u kombinaciji s tzv. kauzalnim (deixar, man­ dar, Jazer i dr .. ) ili senzitivnim ( ver, ouvir, sentir i dr.) pomoć­ nim glagolima, a nalazi se neposredno iza njih ili je od njih od­ vojen svojim subjektom u obliku nenaglašene zamjenice u službi izravnog ili neizravnog objekta:

Deixas correr os dias como as aguas do Paraiba?

kada se ne odnosi ni na kakav subjekt:

(Puštaš da ti dani teku poput voda Paraibe?)

Viver e sofrer.

Ela viu-os partir pouco a pouco.

(Živjeti znaći trpjeti.)

(Vidjela ih je gdje postupno odlaze.)

2. kada je u službi imperativa:

Sublinhar todos os verbos!

U ovom posljednjem primjeru može se upotrijebiti i osobni in� finitiv, pogotovo ako je subjekt infinitiva izražen imenicom:

Ele viu-as entrarem chorando.

(Podcrtati sve glagole!)

(Vidio ih je gdje ulaze plaćući.)

3. kada u imenićkoj rećenici ima narativno ili deskriptivno zna­ ćenje:

Mandou os homens levantarem -se.

Mais dois dias. E a Catarina a piorar.

(Naredio je muškarcima da ustanu.)

(Još dva dana. I Katarini je sve gore.) 4.

andar, /icar, viver ('živjeti') i

kada, praćen prijedlogom de, služi kao dopuna pridjevima/acil ('lak) , possivel ('moguć') , bom (,dobar') , raro ('rijedak') i dr.:

Hd lembram;as diftceis de a/astar. (Ima uspomena koje je teško odagnati.)

Osobni pak infinitiv (infinitivo pessoal), osim zbog stilskih (najćešće ritmićkih i eufonijskih) razloga, upotrebljava se još i: 1.

kada je subjekt jasno naznaćen:

O curioso e tu nilo perceberes nada. (Zanimljivo je da ti ništa ne razumiješ.)

2. kada se odnosi na činitelja radnje koji nije jasno naznačen, pa

funkciji s načinskim prilogom:

se na nj želi uputiti glagolskim nastavkom:

Ele ouvia sorrindo.

JJ melhor nilo comeres.

(Slušao je smiješeći se.)

(Bolje da ne jedeš.)

3. kada, u 3. licu množine, upućuje na neodređenost subjekta:

Ouvi dizerem que ela tinha chumbado. ( Čuo sam ih gdje govore kako je pala na ispitu.)

Kad je popraćen prijedlogom em, gerundiv (donekle emfatič­ ki) izražava radnju koja neposredno prethodi radnji glagola glav­ ne rečenice:

Em se lhe dando carda, ressurgia nele o tagarela da cidade.

Gerundiv (genlndio) Vidjeli smo da gerundiv ima dva oblika: jednostavni složeni (tendo ili havendo lido).

Gerundiv kojemu prethodi prijedlog em

(lendo) i

Složeni oblik označuje radnju koja se dogodila prije neke druge radnje izražene glagolom glavne rečenice:

Nilo tendo conseguido dormir, fui fazer um cafe. (Ne mogavši zaspati, otišao sam skuhati kavu.) Jednostavni pak oblik označuje radnju koja je u tijeku, odnos­ no onu koja je počela neposredno prije ili poslije radnje izražene glagolom glavne rečenice ili pak teče usporedno s njom.

Gerundiv ispred glavne rečenice Kad se nalazi na početku rečenice (odnosno, točnije, kad pret­ hodi glavnoj rečenici) , gerundiv označava: a) radnju koja se zbila neposredno prije radnje izražene glagolom glavne rečenice:

Proferinda estas palavras, saiu. (Izgovorivši ove riječi, izađe.)

(Samo da mu se pruži prilika, ponovno bismo u njemu dobili gradsko tračalo.)

Gerundiv u glagolskim izrazima Zajedno s pomoćnim glagolima estar, andar, ir i vir gerundiv tvori glagolske izraze kojima se označavaju različiti aspekti glagol­ ske radnje, o čemu je bilo riječi u poglavlju o pomoćnim glagoli­ ma.

Particip (participio) Kad u portugalskom jeziku govorimo o participu, mislimo is­ ključivo na particip prošli jer su funkcije nekadašnjeg participa sa­ dašnjeg (slično kao u španjolskom) prenesene na gerundiv, dok se sam taj particip upotrebljava isključivo kao pridjev.

a upotrebi participa u tvorbi složenih glagolskih vremena bilo je riječi unutar poglavlja o pomoćnim i abundantnim glagolima. Stoga ćemo se ovdje usredotočiti na njegovu 'samostalnu' upot­ rebu, odnosno na upotrebu koja nije vezana uz pomoćne glagole. •

b) radnju koja još traje, a počela je prije ili istodobno kad i radnja glavne rečenice:

Estremecendo, vejo um casal de sessenta anos.

Achada a solut;ilo do problema, nilo mais torturou a cabet;a.

(Dršćući, gledam bračni par šezdesetogodišnjaka.)

Gerundiv uz glavni glagol Kad se nađe uz glavni glagol, gerundiv u načelu označava rad­ nju istodobnu s radnjom tog glagola, preklapajući se zapravo u

Kada nije praćen pomoćnim glagolom, particip u najvećem broju primjera označava stanje koje je rezultat neke završene radnje: (Pošto je našao rješenje problema, nije više razbijao glavu. )

•

Particip prelaznih glagola u načelu ima vrijednost pasiva:

Lidos os documentos, procedeu-se as assinaturas. (Pošto su pročitani dokumenti, pristupilo se potpisivanju.)

•

Particip neprelaznih glagola gotovo uvijek ima vrijednost akti­ va:

Chegado aos pes, o cao come�ou a lamber- mos. (Nakon što se približio mojim nogama, pas ih je počeo lizati.) •

Premda se njime izražava rezultat neke završene radnje, parti­ cip sam po sebi ne kazuje je li ta radnja prošla, sadašnja ili bu­ duća. Tako jedan te isti oblik može označivati:

II.

Kada pak posjeduje više subjekata (sujeito composto), tada se, glede broja, stavlja u množinu, a glede lica: a) u prvo lice množine ako među subjektima postoji neki koji je u prvom licu:

S6 o Florencio e eu ficamos calados. (Samo Florencio i ja smo ušutjeli.)

a) prošlost:

Aberta uma excep�ao, esta vamos perdidos. (Da smo učinili iznimku, ne bi nam bilo spasa.)

b) u drugo lice množine ako postoji neki subjekt u drugom, a is­ todobno nema nijednog u prvom licu:

b) sadašnjost:

Tu ou os teusfilhos vereis a revolu�ao dos costumes.

Aberta uma excep�ao, estamos perdidos.

(Ti i tvoja djeca doživjet ćete revoluciju običaja.)

(Učinimo li iznimku, nema nam spasa.)

e) u treće lice množine ako su subjekti u trećem licu:

e) budućnost:

Quando o Lucas e a filha chegaram, ja era tarde.

Aberta uma excep�ao, estaremos perdidos.

(Kada su stigli Lucas i kći mu, bilo je već kasno.)

(Budemo li učinili iznimku, neće nam biti spasa.) •

Slaganje s više subjekata

Kada particip izražava samo glagoisko stanje, bez ikakva upu­ ćivanja na vremenske odnose, tada se on izjednačuje s pridje­ vom:

III. Posebni slučajevi a) •

Com a cabe�a levantada, olhava o ceu. (Uzdignute glave promatraše nebo.)

S jednim subjektom Kad je subjekt sastavljen od partitivnog izraza tipa metade de ('polovica čega') , parte de ('dio čega') , o resto de ('ostatak čega') , o grosso de ('glavnina čega') i imenice ili zamjenice u množini, glagol može biti u jednini ili množini:

A maior parte deles ja nao vai il /abrica.

Slaganje glagola s rečeničnim subjektom

(Najveći dio ih više ne ide u tvornicu.)

Izuzmemo li neke posebne primjere, slaganje glagola u broju i licu s njegovim rečeničnim subjektom (tzv. concordancia verbal) u portugalskom jeziku nije osobit problem.

A maior parte destes quartos nao tinham tecto, nem portas, nem pavimento.

I.

•

Slaganje s jednim subjektom

Kad glagol ima samo jedan subjekt (izrečen ili neizrečen), sla­ že se s njim u broju i licu:

(Najveći dio ovih soba nije imao ni stropa, ni vrata, ni poda.) Kada je subjekt broj u množini ispred kojega se nalazi izraz koji označuje približnu količinu čega: cerca de ('oko', 'približno') , mais de ('više od'), menos de (,manje od') i dr., glagol je u nače­ lu u množini:

Nada sou, nada posso, nada possuo.

Restavam cerca de cem pessoas.

(Nisam ništa, ne mogu ništa, ne posjedujem ništa.)

(Ostalo je stotinjak ljudi.)

•

Um se, medutim, može i ispustiti:

Kada je subjekt odnosna zamjenica que, glagol se slaže u broju i licu sa zamjenicom koja joj prethodi:

Nao sou dos que acreditam no estado de direito. (Nisam od onih koji vjeruju u pravnu državu.)

Pui eu que lhe pedi que nao viesse. (Ja sam bio taj koji ga je molio neka ne dolazi.)

•

Nao es tu que me dds felicidade.

Nao Jui eu quem te salvou?

(Nisi ti ta koja me usrećuješ.) Ako odnosnoj zamjenici que prethodi pokazna zamjenica koja služi kao predikat ili apozicija osobnoj zamjenici u službi subjek­ ta, glagol odnosne zamjenice može se slagati s navedenom osob­ nom zamjenicom (osobito kad je riječ o pokaznim zamjenicama

(Nisam li ja bio taj koji te je spasio?) U govornom jeziku, a dijelom i u pisanome, glagol se, medu­ tim, slaže s osobnom zamjenicom - subjektom prethodne reče­ nice:

Nao sou eu quem o descrevo.

o, a, os, as) :

(Nisam ja taj koji ga opisujem.)

Nao somos nos os que vamos convida-los. •

(Nismo mi ti koji ćemo ih pozvati.) No glagol pritom može biti i u trećem licu, slažući se s pokaz­ nom zamjenicom, poglavito ako se ne želi istaknuti tijesna veza izmedu subjekta i predikata:

Pui essa que nas ruas esmolou. (Bila sam ta koja je prosjačila po ulicama.) Kada odnosnoj zamjenici que prethodi izraz um dos ('jedan od') ili uma das ('jedna od'), glagol kojemu je ona subjekt obično je u trećem licu množine ili, rjede, u trećem licu jednine:

Es um dos raros homens que tem o mundo nas maos. (Jedan si od rijetkih ljudi koji drže svijet u rukama.)

Poi um dos poucos do seu tempo que reconheceu a originalida­ de e importancia da literatura brasileira. (Bio je jedan od rijetkih u svome vremenu koji je prepoznao iz­ vornost i važnost brazilske književnosti.)

(No koliki su izmedu nas još živi?)

Quantos dentre vos que me ouvis nao tereis tomado parte em romagens? (Koliki izmedu vas koji me slušate nećete sudjelovati u hodo­ čašćima?) Ako je upitna ili neodredena zamjenica u jednini, u jednini će, dakako, biti i glagol:

Qual de nos estava presente?

Iza izraza um dos que glagol je redovito u trećem licu množi-

(I ja sam bio jedan od onih koji su je voljeli.)

Kada je subjekt jedna od upitnih (quais?, quantos?), pokaznih (estes, esses, aqueles) ili neodredenih (alguns, muitos, poucos, quaisquer, varios) zamjenica u množini, kojima prethodi neki od izraza kao što su npr. de nos ('od nas'), de vos ('od vas'), den­ tre nos ('izmedu nas') ili dentre vos (,izmedu vas') , glagol može ostati u trećem licu množine ili se pak može slagati s osobnom zamjenicom koja označuje cjelinu:

Mas, quantos, dentre nos, ainda estao vivos?

(Koji je od nas bio nazočan?)

ne:

Eu tambem era um dos que a amavam.

Kada je subjekt odnosna zamjenica quem, glagol je obićno u trećem licu jednine:

•

Kad je posrijedi subjekt s tzv. prividnom množinom, obično u imenima mjesta i naslovima djela koja imaju oblik množine,

glagol je u jednini uz uvjet da ta imena ili naslovi nisu upotri­ jebljeni s članom:

2. kada je subjekt glagola ser jedna od sljedećih zamjenica: isto, isso, aquilo, tuda ili o, a predikat je izražen imenicom u mno­ žini:

Comparado com o romance Agosto Azul, Regressos mostra uma ligeira mudam;a no que diz respeito ao uso de recursos esti­ listicos. (Uspoređen s romanom Agosto Azul, [roman) Regressos poka­ zuje neznatnu promjenu glede upotrebe stilskih sredstava.)

Tudo isto eram sintomas graves. (Sve su to bili ozbiljni simptomi.) Valja, međutim, istaknuti da u ovom posljednjem primjeru glagol može stajati i u jednini:

Kada imenu ili naslovu prethodi član, glagol, naravno, popri­ ma oblik množine:

Se calhar, tudo e simbolos. (Možda su sve simb �li.)

As Mem6rias P6stumas de Bras Cubas deram-Ihe uma outra

dimensao.

(Posmrtni zapisi Bnlsa Cubasa dali su mu drugu dimenziju.) •

3. kada je subjekt izraz koji ima kolektivno značenje, kao o resto, o mais: O resto sao atributos sem importtincia.

U rečenicama s neodređenim subjektom glagol se stavlja u tre­ će lice množine:

Pediram-me que a procurasse.

(Ostalo su nevažni atributi.) 4. u bezličnim rečenicama:

(Molili su me da je potražim.) Ako je, međutim, popraćen zamjenicom se, glagol ostaje u tre­ ćem licu jednine:

Eram quase oito horas. (Bilo je gotovo osam sati.)

Ainda se vive relativamente bem.

Kad se upotrebljavaju u značenju 'otkucavati sate', glagoli dar, bater (,udarati') , soar ('odzvoniti') i sL, slažu se s brojem koji ozna­

(Još uvijek se živi razmjerno dobro.)

čuje sate:

Batiam dez horas quando ele acordou. (Kada se probudio, otkucavalo je deset sati.)

Slaganje glagola ser •

U nekim primjerima glagol ser slaže se s predikatom, kao na primjer.:

Ako se, međutim, kao subjekt pojavljuju imenice relogio ('ura') , sino ('zvono') sineta ('zvonce') i sL) , glagol se, naravno, slaže s nji­ ma:

l. u rečenicama koje počinju upitnim zamjenicama que i quem:

O relogio de uma das igrejas bateu duas horas.

Que sao seis meses?

(Ura jedne od crkava otkucala je dva sata.)

Quis saber quem eram os meus pais.

Ako je subjekt ime osobe ili osobna zamjenica, glagol se slaže s tim imenom ili zamjenicom bez obzira na to je li predikat u jednini ili u množini:

(Htio sam doznati tko su bili moji roditelji.)

Ovidio e muitos poetas ao mesmo tempo.

( Što je to šest mjeseci?)

•

(Ovidije istodobno u sebi utjelovljuje mnoge pjesnike.)

Todo ele era olhos e cora{:ao.

•

Olhar e ver nao e a mesma coisa.

Kada se subjekt sastoji od brojevnog izraza koji označuje čvr­ stu cjelinu, glagol ser ostaje u jednini:

(Gledati i vidjeti nije ista stvar.) Ako, međutim, ti infinitivi izražavaju sasvim suprotne pojmo­ ve, glagol može biti u množini:

(Deset eura?! Nije li to previše?)

Na sua vida alternam-se rir e chorar.

Kada se u rečenici pojavljuje nepromjenljivi izraz e que, glagol se slaže s imenicom ili zamjenicom koja mu prethodi:

(U njegovu se životu izmjenjuju smijeh i plač.) •

Tu e que deves escolher o sitio. (Ti moraš izabrati mjesto.) b) •

Kada su subjekti dva ili više infinitiva, glagol ostaje u jednini:

(Sav se pretvorio u oči i srce.)

Dez euros?! Nao sera demais?

•

•

Kada se više subjekata 'sažimlje' neodređenom zamjenicom ( tudo, nada, ninguem i dr.), glagol ostaje u jednini, slažući se sa zamjenicom:

Letras, ciencias, costumes, institui{:oes, nada disso e nacional.

S više subjekata Kao što se pridjev može slagati s najbližom imenicom, tako se i glagol u nekim primjerima može slagati s najbližim subjek­ tom: l.

kada se subjekti nalaze iza glagola:

Habita-me o espa{:o e a desola{:ao.

(Književnost, znanost, običaji, ustanove, ništa od toga nije domaće.) To vrijedi i onda kad spomenuta zamjenica najavljuje subjek­ te što slijede:

Tudo o /azia lembrar-se dela: a manha, os pdssaros, o mar, as flores, os campos...

(Nastanjuje me prostor i pustoš.)

2. kada su subjekti sinonimi ili gotovo sinonimi:

(Sve ga je podsjećalo na nju: jutro, ptice, more, cvijeće, polja. . . ) •

A concilia{:ao e a harmonia entre uns e outros e possivel. (Moguće je pomirenje i sklad između jednih i drugih.)

A Ideia, o sumo Bem, o Verbo s6 se nos revela depois da nossa morte.

3. u stupnjevitom nabrajanju: A mesma coisa, o mesmo acto, a mesma palavra provocava ora risadas, ora grandes castigos. (Ista stvar, isti čin, ista riječ bijaše uzročnik čas grohotna smijeha, čas grdnih batina.) ako se subjekti shvate kao jedinstvena cjelina koja izražava j ednaku kakvoću ili jednak stav prema čemu: 4.

Morro, se a gra{:a e a miseric6rdia de Deus me nao acode. (Mrijet ću ne pomogne li mi Božja milost i milosrđe.)

Kada se subjekti odnose na istu osobu ili stvar, glagol ostaje u jednini:

(Ideja, najviše Dobro, Riječ otkriva nam se tek poslije smrti.) •

Kada su subjekti imenice u jednini povezane veznicima ou ili nem, glagol je u množini ako se radnja izražena njime odnosi na sve subjekte:

O bem ou o mal vem dali. (Dobro ili zlo dolaze odande.) Ako se odnosi na jedan od subjekata, glagol je u načelu u jed­ nini:

Nem tormenta nem tormento nos poderia parar. (Ne bi nas mogla zaustaviti ni patnja ni oluja.)

te subjekte veznik com povezuje kao da je riječ o vezniku e:

U govornom jeziku, međutim, glagol nerijetko zna poprimiti i oblik množine:

O mestre com o boleeiro Jizeram a emenda.

Nem Joao nem Carlos serao eleitos presidente do clube.

(Popravak su obavili majstor i kočijaš.)

(Ni Joao ni Carlos neće biti izabrani za predsjednika kluba.) Katkad se pak glagol u takvim situacijama slaže s najbližim subjektom iako se radnja odnosi na sve subjekte:

S prvim se subjektom slaže ako želimo istaknuti važnost tog prvog subjekta, a na štetu drugoga, svedenoga na puki dodatak prvome:

Nem o sol, nem o vento, nem o rufdo das aguas o perturbava.

A viuva, com o resto da familia, mudara-se para a cidade.

(Nije ga smetalo ni sunce, ni vjetar, ni žubor voda.) •

Ako subjekti povezani veznicima ou ili nem ne pripadaju istom licu, glagol će poprimiti oblik množine i lica koje mu prethodi:

Nem tu nem eu soubemos ser nos. (Ni ti ni ja nismo znali biti mi.) •

U izrazima um ou outro ('jedan ili drugi')' i nem um nem outro ('ni jedan ni drugi') glagol je u jednini kada su ti izrazi upotri­ jebljeni kao imenička ili pridjevska zamjenica:

(Udovica se, zajedno s ostatkom obitelji, preselila u grad.) •

Kad su subjekti povezani poredbenim veznicima, kao što su como ('kao'), assim como ('kao i'), bem como ('kao i') i dr., gla­ gol se može slagati s prvim subjektom:

O dolar, assim como a libra esterlina, aqui nao vale nada. (Dolar, kao i funta, ovdje ne vrijedi ništa.) ili pak s oba subjekta (i tada je u množini):

So um ou outro menino usava sapatos.

Tanto um como outro se ocupavam em mercadejar.

(Tek pokoje dijete je nosilo cipele.)

(I jedan i

Nerijetko se, međutim, glagol može pojaviti i u množini, i to isključivo kad su navedeni izrazi upotrijebljeni kao imenička zam­ jenica:

Nem um nem outro puderam compreender toda a gravidade do malo

drugi bavili su se trgovanjem.)

S prvim se subjektom slaže kad želimo istaknuti upravo taj subjekt, a s oba subjekta kad smatramo da i jedan i drugi subjekt tvore čvrstu cjelinu, međusobno se ispreplećući i pojačavajući (osobito ako je riječ o suodnosnim strukturama tipa tanto... co­

mo) .

(Ni jedan ni drugi nisu mogli razumjeti svu ozbiljnost zla.) •

U izrazu um e outro ('jedan i drugi') glagol može biti u množini ili u jednini (premda se ovo posljednje događa znatno rjeđe) :

Um e outro tinham a sola rota. CIedan i drugi imali su poderan đon.) •

Kada su subjekti povezani veznikom com, glagol može biti u množini ili se može slagati s prvim subjektom. U množini je ako

Slaganje vremena Nečije riječi možemo ponoviti na dva načina: točno onako ka­ ko ih je tko rekao, pri čemu upotrebljavamo upravni govor (dis­ curso directo), ili pak izvještavajući o njima, pri čemu se služimo neupravnim govorom (discurso indirecto) . Kad je riječ o neuprav­ nom govoru, u portugalskom jeziku vrijede pravila o slaganju vre­ mena (concordancia dos tempos) .

U

složenim se rečenicama vrijeme glagola zavisne rečenice ravna prema glagolu glavne rečenice, pa tako dobivamo sljedeću tablicu:

Upravni govor

Neupravni govor

(Discurso directo)

(Discurso indirecto)

prezent (presente)

imperfekt (imperfeito)

»Preciso de dinheiro.«

Ele disse que precisava de dinheiro.

(»Trebam novac.«)

(Rekao je da treba novac.)

aorlst (pret6rito perfeito)

pluskvamperfekt (pret6rito mais-que-perfeito)

»Nem banho tomei.«

Ele disse que nem banho tinha tomado.

(»Nisam se ni okupao.«)

(Rekao je da se nije bio ni okupao.)

futur I. (futuro do presente)

kondicional sadašnji (futuro do pret6rito)

»Que seni feito dele?«

Ele perguntou que seria feito dele.

(»Sto će biti s njime?«)

(Pitao je što će biti s njime.)

imperativ (imperativo)

konjunktiv (conjunctivo)

»Nao grites!«

Ele pediu-lhe que nao gritasse.

(IONe viči!«)

(Zamolio ga je neka ne viče.)

U svim se licima upotrebljava: 1 . kad je u službi pomoćnog glagola (sa značenjem ekvivalen­ tnim glagolu ter), bilo uz particip, bilo uz infinitiv kojemu pret­ hodi prijedlog de: Tambem a mim me hilo ferido. (I mene su ranili.)

Nilo sei para que lado me hei-de virar. (Ne znam kamo se okrenuti [od posla] .)

2. kada kao glavni glagol znači 'dobiti', 'steći': Ninguem lhe perguntou onde houvera o dinheiro. (Nitko ga nije pitao gdje je stekao novac.)

3. kada kao glavni glagol, u refleksivnom stanju, znači 'ponašati se', 'ponijeti se', 'postupiti':

Houve-se como pode naquela situar;ilo. (Ponio se kako je mogao u onoj situaciji.) 4. kada kao glavni glagol, u refleksivnom stanju, znači 'razraču­ nati se s kim', 'imati posla s kim':

O Joilo vai ter de haver-se comigo! (Joao će imati posla sa mnom!)

5. kada kao glavni glagol znači 'biti što moguće': Nilo ha nega-lo, o apito e de uso geral.

Sintaksa pomoćnih glagola haver, ser i estar O nekim elementima sintakse pomoćnih glagola bilo je riječi u poglavlju o pomoćnim glagolima i njihovoj upotrebi. Stoga će­ mo se ovdje ukratko osvrnuti na samo tri glagola: haver (koji se danas najviše upotrebljava kao bezlični glagol) te ser i estar koji su (slično svojim španjolskim ekvivalentima) najveći problem svima što uče portugalski, odnosno španjolski jezik.

Haver Ovisno o značenju, glagol havermože se upotrebljavati u svim licima ili pak samo u trećem licu jednine.

(N emoguće je poreći, zviždaljka je u općoj upotrebi.)

6. U suvremenom ćemo portugalskom malokad naići na glagol haveru značenju 'imati', 'posjedovati' ili 'misliti', 'smatrati', 'dr­ žati', no nekad se veoma često upotrebljavao u tim značenji­ ma:

Aos que choram, hei inveja. (Zavidim onima koji plaču.)

O que hei por gram crueza. (Što smatram velikom okrutnošću.)

U trećem Ucu jednine, dakle kao bezlični glagol, haver se upot­ rebljava kada znači 'postojati' ili kad označuje proteklo vrijeme:

PRILOZI

Havia simples marinheiros; 1u:zvia inferiores; havia escreventes e opertirios de bordo.

(Bilo je običnih mornara; bilo je nižih časnika; bilo je pisara i brodskih radnika.) Ha dois dias que nilo vem trabalhar.

Prilozi (adverbD nepromjenljiva su vrsta riječi koja se dodaje glagolima ili, rjede, drugim riječima atributivnog karaktera: O homem caminhava muito devagar.

(Već dva dana ne dolazi raditi.) Kada glagol haver znači postojanje, a popraćen je pomoćnim glagolima ir, dever, poder i dr., tako stvoren izraz je bezličan:

Deve Juzver muitas di/erenyas entre nos. (Mora da postoje velike razlike medu nama.)

(Čovjek je hodao veoma polako.) Katkad se, međutim, prilog može dodati i cijeloj rečenici (pri čemu redovito stoji na njezinu početku ili kraju, a od ostatka re­ čenice grafički je odvojen zarezom): InJelizmente, nem o medico lhes podia valer.

Seri eSIIJr Uz krajnje pojednostavnjenje, moglo bi se reći da se glagolom seru pravilu izražavaju trajne i urodene osobine, dok glagol estar uglavnom služi za pripisivanje slučajnih, prolaznih ili privreme­ nih osobina ograničena trajanja Tako rečenice Aquela casa e humida. i Aquela casa esta humi­ da. na hrvatski mogu biti prevedene posve isto: 'Ona je kuća vlaž­ na.'. U portugalskom izvorniku postoji, medutim, jasna razlika u

(Nažalost, ni liječnik im nije mogao pomoći.)

Klasifikacija priloga Portugalske priloge gramatičari obično dijele u sljedeće skupine. l. Prilozi mjesta

značenju navedenih rečenica. Dok se prvom (u kojoj je upotrijeb­ ljen glagol sen želi reći da je spomenuta kuća vječito vlažna, dru­ gom se tvrdi kako je vlažnost tek njezino trenutačno, privremeno stanje.

Portugalski

Hrvatski

Portugalski

Hrvatski

abaixo

dolje

ca

ovdje

acima

iznad

defronte

sučelice

Kad je riječ o lokalizaciji u prostoru, za pokretne se predmete uvijek upotrebljava glagol estar: Onde esta o carro? {'Gdje je vozi­ lo?'), a za nepokretne postoji razlika izamedu europskog i brazil­ skog portugalskog. Predmeti koji su po prirodi stvari nepokretni (spomenik, zgrada, ulica i sl.) u europskom se, naime, portugal­ skom prostorno lokaliziraju pomoću glagola ser (ili /icar) : Onde e ({ica) a Pra9a x? ('Gdje se nalazi Trg X?') , a u brazilskom pomoću glagola estar (ili /icar) : Onde esta ({ica) a Pra9a X?

adiante

pred

dentro

u, unutra

af

tu

detras

iza, otraga

alem

s onu stranu

fora

van(i)

ali

ondje

junto

pokraj

aquem

s ove strane

la

ondje

aqui

ovdje

longe

daleko

atras

straga

onde

gdje

atraves

kroz

perto

blizu

..

..

4.

2. Prilozi vremena

Prilozi količine

Portugalski

Hrvatski

Portugalski

Hrvatski

Portugalski

Hrvatski

Portugalski

Hrvatski

agora

sada

hoje

danas

ademais

odviše; osim

muito

mnogo

ainda

još

ja

već

assaz

pouco

malo

amanha

sutra

logo

odmah; poslije

(više nego) dovoljno

anteontem

prekjučer

nunca (jamais)

nikad (a)

bastante

quanto

koliko

antes

prije

ontem

jučer

prilično, dovoljno

bern

veoma, vrlo

quao

koliko; kako

cedo

rano

outrora

nekad (a)

demais

odviše, previše

quase

gotovo, skoro

depois

poslije

sempre

uvijek

mais

više

tanto

toliko

entao

tada, onda

tarde

kasno

menos

manje

tao

toliko; tako

5. Prilozi afirmacije, negacije i sumnje 3. Prilozi načina Portugalski

Hrvatski

Portugalski

Hrvatski

adrede

namjerno

debalde

uzalud

alto

glasno; naglas

depressa

brzo

apenas

jedva

devagar

polako

assim

tako

mal

loše

baixo

tiho

melhor

bolje

bern

dobro

quase

gotovo, skoro

como

kao; kako

pior

gore

Portugalski

Hrvatski

Portugalski

Hrvatski

sim

da

acaso

slučajno, možda

certamente

sigurno, svakako

talvez (porvenutra qui<;a)

možda

tambem

takoder

possivelmente

moguće

nao

ne

provavelmente

vjerojatno

Napomena: Prilozi navedeni u tablicama nisu, naravno, svi prilozi por­

tugalskog jezika. Riječ je o izboru koji se ponajviše temelji na kriteriju učestalosti njihove upotrebe. Razumije se da bi priloge načina koji zavr­ šavaju na -mente bilo nemoguće poimence spomenuti, makar i u 'naju­ žem' izboru. Uostalom, zbog njihove pravilne, krajnje jednostavne tvor­ be (a radi uštede prostora) ne navode ih ni mnogi rječnici.

Priložni izrazi Priložnim se izrazom naziva prilog stvoren od dviju ili više ri­ ječi: Fernanda sorria em sžlencio. (,Fernanda se tiho smiješila.').

Kao i prilozima, i priložnim izrazima može se izricati mjesto, vri­ jeme, način, afirmacija, negacija, sumnja i dr. Navodimo tek ma­ nji dio njih koji se češće u potrebljavaju: 1.

Priložni izrazi mjesta

Portugalski

Hrvatski

Portugalski

Hrvatski

a direita

desno

em baixo

dolje

a esquerda

lijevo

em cima

gore

a distancia

daleko, udaljeno

para dentro

unutra

ao lado

pokraj

para onde

kamo

ca e la

tu i tamo

por ali

onuda

de dentro

iznutra

por aqui

ovuda

de cima

odozgo

por dentro

iznutra

de longe

izdaleka

por fora

izvana

de perto

izbliza

por onde

kuda

3. Priložni izrazi načina Portugalski

Hrvatski

Portugalski

Hrvatski

a toa

nasumce

de born grado

drage volje

a vontade

po volji, voljno

de cor

napamet

ao contrario

nasuprot

de ma vontade

protiv volje

de regra

po pravilu

as apalpadelas pipkajući, tapkajući as avessas

naglavce

em geral

općenito

as claras

javno, otvoreno

em silencio

šutke, u tišini

as escondidas

kriomice

em vao

uzalud

as pressas

na brzinu

gota a gota

kap po kap

com gosto

sa zadovoljstvom

passo a passo

korak po korak

com amor

s ljubavlju

por acaso

slučajno

4. Priložni izrazi količine

2. Priložni izrazi vremena Portugalski

Hrvatski

Portugalski

a noite

navečer

de noite

a tarde

poslije podne

de quando em quando

a tardinha

kasno poslije podne (predvečer)

de tempos em (a) tempos

danju

de vez em quando

de dia de manha

ujutro

em breve

Portugalski

Hrvatski

Portugalski

Hrvatski

ao maximo

najviše, u najvišem stupnju

quando muito

najviše, u najboljem slučaju

cada vez mais

sve više

pouco mais ou menos

otprilike

cada vez menos

sve manje

pouco a pouco

malo-pomalo

de retalho

namalo

pelo menos

najmanje, barem

nada mais

više ništa

por junto (por atacado)

naveliko

Hrvatski noću

katkad

uskoro

5. Priložni izrazi afirmacije i negacije Portugalski

Hrvatski

Portugalski

eom eerteza

naravno

de forma alguma

por eerto sem duvida

zasigurno

de modo nenhum

bez sumnje

nem por sonhos

e) prilog negacije uvijek prethodi glagolu:

Hrvatski

Entao nao se cava a terra?... nao se lavra?... nao se aduba?... . naD se semela .?...

nikako, nipošto

(Pa zar se zemlja ne kopa ... , ne ore ... , ne gnoji..., ne sije .. .?)

Ponavljanje priloga na -mente ni u snu

Kada u istoj rečenici dva ili više priloga na -mente dopunjuju istu riječ, spomenuti sufiks može se dodati samo zadnjem:

Cantava alegre e, ao mesmo tempo, tristemente.

Mjesto priloga u rečenici 1. Prilozi koji dopunjuju pridjev, samostalni particip ili drugi pri­ log u načelu se pojavljuju ispred njih: Invejei o noivo, tao alegre, tao jovem. (Pozavidjeh mladencu, tako veselom, tako mladom.)

Muito apressado, num visivel nervosismo, saiu de casa. (Sav u žurbi i vidno razdražen, izađe iz kuće.)

O pai sente-se muito mal. (Otac se osjeća veoma loše.)

2. Prilozi koji dopunjuju glagol ponašaju se različito glede mjesta u rečenici, ovisno o tome je li riječ o prilozima načina, vremena i mjesta ili negacije:

(U isto je vrijeme pjevala veselo i tužno.)

Stupnjevanje priloga Neke vrste priloga, poglavito prilozi načina, mogu se i stupnje­ vati, pa tako dobivamo komparativ i superlativ priloga. Jednako kao u pridjeva, i komparativ priloga može biti komparativ: a) superiornosti - koji se tvori tako da se ispred priloga stavi pri­ log mais a iza veznik do que ili que:

O filho andava mais depressa do que o pai. (Sin je hodao brže od oca.) b) jednakosti - koji se tvori tako da se ispred priloga stavi prilog tao a iza veznik como ili quanto:

a) prilozi načina obično se pojavljuju poslije glagola:

O filho andava tao depressa como o pai.

Ela ouvia-o atentamente.

(Sin je hodao jednako brzo kao i otac.)

(Pozorno ga je slušala.) b) prilozi vremena i mjesta mogu stajati prije ili poslije glagola:

e) inferiornosti - koji se tvori tako da se ispred priloga stavi prilog menos a iza veznik do que ili que:

De manha, acordei cedo.

O filho andava menos depressa do que o pai.

(Ujutro sam se rano probudio.)

(Sin je hodao sporije od oca.)

A minha sombra ha-de ficar aqui. (Moja će sjena ostati ovdj e.)

I priložni superlativ (kao i pridjevski) može biti dvojak: sinte­ tički i analitički.

Sintetički se tvori od ženskog roda sintetičkog superlativa prid­ jeva na koji se dodaje nastavak -mente: Superlativo Adjectivo Adverbio

lento

(Spor)

lentamente (sporo)

lentissirno (najsporiji) lentissimamente (najsporije)

Analitički se pak tvori pomoću neke druge riječi, najčešće priloga muito, bem, muitfssimo i sl.: Estou muitissimo bem.

(Osjećam se izvanredno dobro.) Prilozi bem (,dobro') i mal ('loše') mogu imati jednak kompa­ rativ i superlativ kao i pridjevi bom i mau: melhor odnosno pior, pri čemu, naravno, ti oblici ostaju nepromijenjeni:

O cavalo correu pessimamente.

(Konj je trčao iznimno loše.) Komparativi priloga muito ('mnogo') i pouco ('malo') glase mais i menos, a superlativi o mais (ili muitissimo) i o menos (ili pouqu(ssimo) : Dom Juan, quando menos pensava, ld se foi para as profundas do Inferno.

(Kada je najmanje mislio, Don Juan propade u dubine pakla.) Come muitEssimo.

(Strahovito puno jede.) Naposljetku valja napomenuti da u govornom portugalskom jeziku prilog nerijetko može poprimiti oblik umanjenice (stvore­ ne sufiksom -inho i -zinho) koja, međutim, ima vrijednost uveća­ nice:

Quem escreve melhor?

Vem cedinho, logo que amanhera!

(Tko piše bolje?)

(Dođi vrlo rano, čime osvane!)

O velho estd cada vez pior.

(Starcu js sve gore.) No osim tih nepravilnih, postoje i pravilni oblici komparativa:

mais bem i mais mal koji se u načelu upotrebljavaju uz pridjeve -

- participe: As paredes das salas estilo mais bem pintadas que as dos quar­ tos.

(Zidovi soba za dnevni boravak bolje su oličeni nego zidovi spavaćih soba.) Nilo hd um projecto mais mal executado do que este.

(Nema nacrta koji bi bio lošije izveden od ovoga.) Kad se, međutim, komparativ nađe iza pridjeva - participa, obvezatna je upotreba sintetičkog oblika: Sintetički superlativ od bem i mal glasi optimamente, odnos­ no pessimamente: Sinto-me optimamente.

(Izvrsno se osjećam.)

PRIJEDLOZI

Portugalski gramatičari prijedloge najčešće definiraju kao nep­ romjenijive riječi kojima se izriču različiti odnosi među pojedinim sintaktičkim elementima. Kad je riječ o oblicima, prijedlozi mogu biti jednostavni (preposir;oes simples) ili složeni (preposir;oes com­ postas). Jednostavni su oni koji su izraženi samo jednom riječi, a složeni oni koji se sastoje od dvije ili više riječi. Složeni se prijed­ lozi nazivaju još i prijedložni izrazi (locur;oes prepositivas).

U portugalskom jeziku najviše se upotreblj avaju sljedeći prijedlozi: Portugalski

Hrvatski

Portugalski

Hrvatski

a

u; na; prema; uz

em

u; na; kod; za

ante

pred, ispred

entre

među, između

ap6s

nakon

para

za; u; prema

ate

do

perante

(is)pred

com

sea)

por (per)

kroz; preko; za; po

contra

protiv; na; uz; o

sem

bez

de

od; iz; o

sob

pod

desde

(počevši) od

sobre

na; o

U najupotrebljavanije složene prijedloge ili prijedložne izraze ubrajaju se: Portugalski

Hrvatski

Portugalski

Hrvatski

abaixo de

dolje, naniže

em baixo de

ispod

acerca de

u (s)vezi, o

em cima de

iznad

acima de

iznad

em frente a

a despeito de

usprkos

em frente de

nasuprot, sučelice

adiante de

pred, naprijed

em lugar de

umjesto

a fim de

u cilju, da bi

em redor de

alem de

osim, izuzveši

em tomo de

oko, okolo

antes de

prije

em vez de

umjesto

ao lado de

pokraj

gra!tas a

zahvaljujući

ao redor de

uokrug, naokolo

junto a

a par de

uz,

pokraj

junto de

pokraj, uz

VEZNICI

Kao riječi koje povezuju rečenice ili rečenične dijelove, veznici se u portugalskim gramatikama (s obzirom na funkciju) redovito dijele na koordinativne (conjufoes coordenativas) i subordinativ­ ne (conjufoes subordinativas) .

Koordinativni veznici Koordinativnim veznicima pripadaju sastavni (conjunfoes adi­ tivas), suprotni (conjunfoes adversativas) , rastavni (conjunr;oes al­ ternativas), zaključni (conjunr;oes conclusivas) i objasnidbeni (conjunr;oes explicativas) .

L Sastavni su veznici: e ('i') i nem ('ni', 'niti'): Leonor voltou-se e desfaleceu. (Leonor se okrenula i onesvijestila.)

apesar de

usprkos

para baixo de

ispod

Ele nao me disse nem eu lhe perguntei.

a respeito de

glede, u svezi

para cima de

iznad

(On mi nije rekao niti sam ga ja pitao.)

atras de

iza, odostraga

para com

prema

atraves de

kroz, preko

perto de

blizu; otprilike

de acordo com

u skladu s

por baixo de

ispod

debaixo de

ispod, odozdo

por causa de

zbog

de cima de

iznad, odozgo

por cima de

iznad

defronte de

sućclice, nasuprot

por detras de

iza, odostraga

dentro de

u, unutra

por diante de

naprijed, sprijeda

depois de

iza, nakon

por entre

preko, kroz

diante de

pred, ispred

por tras de

iza, odostraga

2. Suprotni su veznici: mas ('ali', 'no', 'već') , porem ('ali', 'no', 'me­ đutim'), todavia ('ipak', 'uza sve to', 'ali', 'međutim') , contudo ('ipak', 'uza sve to'), no entanto ('ipak', 'usprkos tomu', 'međutim'), entretanto ('međutim', 'ipak', 'uza sve to'): Apetece-me cantar, mas ninguem canta. (Došlo mi je da zapjevam, no nitko ne pjeva.)

]ulgava encontra-lo em casa, porem ja tinha saido. (Mislio sam da ću ga zateći doma, ali je već izašao.)

3. Rastavni su veznici: ou ('ili') te ora... ora ... ('sad... sad') , quer... quer ('bilo .. bilo', 'ili ... ili') , seja... seja ('bilo .. bilo', 'ili... ili') , nem... nem (,niti. .. niti') : Ou nao compreendia ou nao ouvia. (Ili ne bi razumio ili ne bi čuo.)

Ora lia, ora fingia lero

(Ili je čitao ili se pravio da čita.) 4. Zaključni su veznici: logo ('dakle', 'prema tome'), pois ('dakle',

'prema tome', 'zbog toga') , portanto ('dakle', 'prema tome') , por conseguinte ('prema tome') , por isso ('zbog toga', 'stoga') , assim ('tako', 'zbog toga') :

Kao zaključni veznik, pois se uvijek upotrebljava poslije onog rečeničnog dijela na koji se odnosi: Era, pois, um homem de grande caracter.

(Bio je, dakle, čovjek velika značaja.) Zaključni veznici logo, portanto i por conseguinte mijenjaju po­ ložaj u rečenici ovisno o rečeničnom ritmu i intonaciji.

Ele cometeu um crime grave, logo merece duro castigo.

(Počinio je težak zločin, prema tome zaslužuje oštru kaznu.) Nao deixa pois de ser emblematico que a maior parte dos seus poemas sejam precisamente sonetos.

(Znakovito je, dakle, da su najveći dio njegovih pjesama upra­ vo soneti.) 5. Objasnidbeni su veznici: que, porque, pois, porquanto (svi u

značenju 'jer', 'budući da') , i to kad se pojavljuju u primjerima tipa: Vamos comer, que estou a morrer de fome.

(Hajdemo jesti jer umirem od gladi.) Dorme co', pois quero mostrar-te a minha casa.

(Spavaj ovdje jer ti želim pokazati kuću.) Kad je riječ o položaju koordinativnih veznika u rečenici, sa­ mo se veznik mas obvezno pojavljuje na početkU rečenice, a vez­ nici porem, todavia, contudo, entretanto i no en tanto mogu se po­ javiti na početkU rečenice ili poslije pojednih rečeničnih dijelova:

E noite, mas toda a noite se pesca. (Noć je, no svu noć se lovi.)

Subordinativni veznici Subordinativnim veznicima pripadaju uzročni (conjunfoes causais), dopusni (conjunfoes concessivas), pogodbeni (conjun­ foes condicionais) , namjerni (conjunfoes finais) , vremenski (conjunfoes temporais), posljedični (conjunfoes consecutivas) , po­ redbeni (conjunfoes comparativas) i izrični (conjunfoes integran­ tes) . 1. Uzročni su veznici: porque ('jer, 'zato što'), pois ('jer, 'budući da'), porquanto (,budući da', 'jer), como (,budući da') , pois que ('jer, 'budući da') , que ('jer) , ja que, uma vez que, vista que

(,budući da') i dr.: Tenho de ir, porque ja e tarde.

(Moram ići jer je već kasno.) Como as pernas exigiam repouso, descia raro cl cidade.

(Budući da su noge zahtijevale odmor, rijetko je silazio u grad.) 2. Dopusni su veznici: embora, conquanto, ainda que, bem que, se bem que, posto que (,makar, 'iako', 'premda'), mesmo que ('pa makar, 'čak i da'), nem que ('ako i', 'pa da i', 'pa makar) , apesar de que ('usprkos tomu što') i dr.:

A igreja tambem era velha, porem nao tinha o mesmo prestigio.

Embora sejam ricos, gastam pouco.

(I crkva je bila stara, no nije uživala jednak ugled.)

(Iako su bogati, malo troše.)

U ovoj posljednjoj rečenici veznik porem mogao bi stajati i na sljedećim mjestima: A igreja tambem era velha; naD tinha, porem, o mesmo pres­ tigio. A igreja tambem era velha; naD tinha o mesmo prestigio, po­ rem.

Nem que a matassem, confessava.

(Ne bi priznala pa makar je ubili.) 3. Pogodbeni su veznici: se ('ako') , caso ('u slučaju da', 'ako'), con­ tanto que ('ako', 'samo ako', 'uz uvjet da') , salvo se, a menos que, a nao ser que ('osim ako') , desde que ('samo ako', 'uz uvjet da') i dr.

(Govori da ga je milina slušati.)

Se nlio sabes, informa-te.

7. Poredbeni su veznici: que, do que (iza mais,

(Ako ne znaš, raspitaj se.)

menos, maior, me­ nor, melhor i pior), qual (iza tal), quanto (iza tanto), como ('kao'), assim como, bem como ('kao i'), como se ('kao da'), que nem ('kao') i dr.

Caso preJiram ir ii noite, digam-me. (Želite li ići navečer, recite mi.) 4. Namjerni su veznici: para que,

Mais do que as palavras, falavam os factos.

aJim de que, porque ('da bi, 'k�­

ko bi') i dr.

(Više od riječi govorile su činjenice.) Apareceu tlio repentinamente, como se viesse do outro mundo.

Quero por tudo em pratos limpos para que nlio haja mais duvidas. (Želim sve razjasniti kako više ne bi bilo sumnje.)

(Pojavila se tako iznenadno kao da dolazi s drugog svijeta.) 8. Izrični su veznici que i se. Kada glagol izražava radnju koja je

O Francisco veio a Jim de que pudesse assistir ao espectaculo.

izvjesna, upotrebljava se veznik que:

(Francisco je došao da bi prisustvovao predstavi.)

Tenho certeza de que gosta de mim. (Siguran sam da me voli.)

5. Vremenski su veznici: quanto ('kad') , enquanto ('dok') , antes

que ('prije nego'), depois que (,nakon što', 'pošto'), ate que ('do', 'sve dok') , logo que, assim que, apenas, mal (,čim', 'tek što'), sempre que ('uvijek kad'), desde que ('otkako') , todas as vezes que, cada vez que (,svaki put kad', 'uvijek kad') : Quando o tio voltou, ela ja tinha saido. (Kada se ujak vratio, ona je već izašla.)

Sempre que posso, passo por casa dela. (Uvijek kad mogu navratim do nje.)

Enquanto ele comia, n6s Uamos . (Dok je on jeo, mi smo čitali.) 6. Posljedični su veznici: que (ispred kojega se pojavljuju pridjevi

tal, tanto, tlio ili tamanho (,toliki'), bez obzira na to jesu li izri­ jekom navedeni ili se podrazumijevaju), de forma que, de ma­ neira que, de modo que, de sorte que ('tako da', 'na takav način da') i dr.: A saida dele foi tlio rapida que ninguem podia acreditar. (Izašao je tako brzo da nitko nije mogao vjerovati.)

Fala que e um prazer ouvi-Io.

Kada pak izriče neizvjesnost iIi dvojbu, upotrebljava se veznik

se: Ninguem sabia se estava ferida ou se ferira alguem. (Nitko nije znao je li ranjen iIi je on koga ranio.) Veznik se upotrebljava se i u neizravnom pitanju:

Nlio sei se vai lembrar-se de mim. (Ne znam hoće li me se sjećati.)

UZVI CI Semantička vrijednost uzvika veoma j e teško odrediva budući da uvelike ovisi o kontekstu u kojem je uzvik upotrijebljen, a i o samoj intonaciji. Prema osjećajima koje izražavaju, razlikujemo uzvike: - radosti: ah!, oh! ('ehe!', 'ijuju!') - hrabrenja, poticanja: avante! (,naprijed!')' eoragem! ('hrabro!') , eia! (,hajde!', 'odvažno!') , vamos! ('idemo!') - odobravanja: bis! ('bis!') , bravo! ('bravo!'), bem! (,tako je!'), viva! (,živio!') - želje: oh!, oxald! ('da bar!', 'kad bi bar!') - boli: ai!, ui! ('jao!', 'joj!', 'uh!') - čuđenja ili iznenađenja: ah!, ehi!, ih!, ue! (,oho!', 'oh!', 'o!') - nestrpljenja: hum!, hemI, irra! ('dovraga!') - dozivanja: alo! (,halon, 6! ('o!', 'ejl', 'oj!'), olat, psiu!, pst! ('hej!') - stišavanja: psiu!, silencio! ('pst!', 'tišina!') - zaustavljanja: alto!, alto ld! ('stoj!'), basta! ('dosta!') - strave: ui!, uh! ('jao!', 'brr!')

SINTAKSA S obzirom na to da ovaj gramatički pregled ne dopušta opšir­ niji osvrt na problematiku portugalske sintakse, ograničit ćemo se tek na nekoliko osnovnih napomena o nezavisno i zavisno slože­ noj rečenici. Prostu ćemo rečenicu (periodo simples) ovom prili­ kom ostaviti po strani, uz napomenu da uobičajen red riječi u njoj - subjekt (sujeito) + glagol ( verbo) + izravni objekt (objecto di­ recto) + neizravni objekt (sujeito indirecto) :

Carlos ofereceu um livro ao colega. (Carlos je kolegi darovao knjigu.) može biti promijenjen, bilo zbog stilskih, bilo zbog gramatičkih razloga (o nekima od tih razloga bilo je riječi u prethodnim pog­ lavljima) . Složena rečenica (periodo composto) može biti dvovrsna: ne­ zavisno složena (ora�ao coordenada) i zavisno složena (ora�ao su­ bordinada) .

Nezavisno složena rečenica N ezavisno složena rečenica može biti: •

sastavna (ora�ao coordenada aditiva), u kojoj se rečenični di­ jelovi, odnosno rečenice u afirmativnom obliku povezuju vez­ nikom e, a u negativnom obliku veznikom nem:

Quis saber quem era o proprietario do predio e onde poderia encontra-Io. (Htio sam znati tko je vlasnik zgrade i gdje bih ga mogao naći.)

(Nao sabe nem quer saber o que aconteceu.) (Ne zna niti hoće znati što se dogodilo.)

suprotna (orafiio coordenada adversativa), u kojoj se rečenič­ ni dijelovi, odnosno rečenice povezuju suprotnim veznicima: mas, porem, todavia, contudo i dr.:

•

O meu sobrinho e inteligente, mas as vezes um pouco desleixa­ do.

Zavisno složena rečenica Zavisno složena rečenica može biti imenička, pridjevna ili pri­ ložna. •

(Moj nećak je pametan, no katkad je malo nemaran.)

•

Julgava encontrd-Io em casa, porem jo' tinha saido.

1. subjektna (orafiio subjectiva) kada obavlja funkciju subjekta:

(Mislio sam da ću ga zateći doma, ali je već izašao.)

E certo que a presenfa do dono o desassossegava um pouco.

rastavna (orafiio coordenada alternativa), u kojoj se rečenični dijelovi, odnosno rečenice povezuju rastavnim veznicima: ou, quer... quer, ora... ora i dr.:

2. objektna - izravna (orafiio objectiva directa) kada obavlja fun­

kciju izravnog objekta:

Respondi-Ihe que jo' tinha lido a receita.

(Odgovori mi ili nikad više neću govoriti s tobom.)

(Odgovorio sam mu da sam recept već bio čitao.) 3. objektna - neizravna (orafiio objectiva indirecta) kada obav­

(Uvijek je morao raditi, bilo da kišilo, bilo da sjalo sunce.)

lja funkciju neizravnog objekta:

zaključna (orafiio coordenada condusiva), u kojoj se rečenič­ ni dijelovi, odnosno rečenice povezuju zaključnim veznicima: logo, pois, portanto i dr.:

Niio posso esquecer de que estavas doente quando ele nasceu.

OUfO mUsica, logo ainda niio me enterraram.

(Ne mogu zaboraviti da si bio bolestan kada se on rodio.) 4.

rečenica imenične dopune (orafiio completiva nominal) kada obavlja funkciju imenične dopune:

(Slušam glazbu, još uvijek me, dakle, nisu pokopali.)

Ele tem a mania de que o alho Jaz bem ct saude.

Chegou ho' poucos minutos, portanto ainda niio sabe nada.

(On je opsjednut time da češnjak pomaže zdravlju.)

(Stigao je prije nekoliko minuta, prema tome još ništa ne zna.) •

(Jasno da ga je nazočnost gospodara pomalo uznemirivala.)

Responde-me ou nunca maisJalo contigo. Quer chovesse, querJizesse sol, ele tinha sempre de trabalhar.

•

Imenička zavisna rečenica (orafiio subordinada substantiva) najčešće počinje veznikom que (ili se) , a glede sintaktične vri­ jednosti može biti:

objasnidbena (orafiio coordenada explicativa), u kojoj se re­ čenični dijelovi, odnosno rečenice povezuju objasnidbenim veznicima: que, porque, porquanto i dr.: Esperem um pouco, que isto acaba-se jo,. (Pričekajte časak jer to će začas završiti.)

Niio lhe bastava um bocadinho, pois estava com Jome. (Nije mu bilo dovoljno malo jer bio je gladan.)

5. predikatna (orafiio predicativa) kada obavlja funkciju predi­

kata:

A verdade e que eu vou Jalar outra vez dela. (Istina je da ću ponovno govoriti o njoj.) 6. apozicijska (orafiio apositiva), kada obavlja funkciju apozici­

je:

E preciso que se reconhefa que o moral do exercito e irrepreen­ sivel. (Valja priznati da je moral vojske besprijekoran.)

7.

rečenica kojom se izriče činitelj radnje u pasivnom g1agol­ skom stanju (ora{:iio agente da passiva) : As ordens silo dadas por quem pode.

Es um dos raros homens que tem o mundo nas milos.

(Zapovijedi izdaje onaj tko može.)

(Jedan si od malobrojnih ljudi koji drže svijet u rukama.)

Valja napomenuti da iza nekih glagola kojima se izražava želja ili molba veznik que može biti i ispušten:

Penso daria um so[rivel monge, se nilo fossem estes nervos mi­ seraveis. (Mislim da bi od njega postao podnošljiv redovnik kad ne bi bilo tih jadnih živaca.)

Queira Deus nilo volte mais! (Da se bar više ne vrati!) •

ce) koja j oj prethodi. Nužna je za 'odgonetavanje' smisla rečenice, a u tekstu se nikad ne odjeljuje zarezom:

Pridjevna zavisna rečenica (ora{:ilo subordinada adjectiva)

Pridjevna zavisna rečenica u portugalskom može zavisiti od bilo kojeg rečeničnog dijela čiju jezgru tvori imenica ili zamjeni­ ca: subjekta, predikata, imenične dopune, izravnog objekta, neiz­ ravnog objekta, činitelja radnje u pasivnom glagolskom stanju, priložne oznake, apozicije, pa čak i vokativa. Redovito je uvedena odnosnom zamjenicom, a u cjelini zavisno složene rečenice čiji je dio ima zadaću 'predstaviti' imenicu ili zamjenicu koja joj pretho­ di:

Nasuprot restriktivnoj, objasnidbena prldjevna rečenica (ora{:ilo adjectiva explicativa) pojmu imenice (ili zamjenice) koja joj prethodi dodaje jedno svojstvo i odjeljuje se zarezom.

O tio Mario, que era advogado, confiou-lhe a c6pia de todos os documentos. (Ujak Mario, koji je bio odvjetnik, povjerio mu je presliku svih dokumenata.) •

Priložna zavisna rečenica

Priložna zavi sna rečenica obično je uvedena subordinativnim veznicima koji su ujedno osnova njezine klasifikacije, pa tako raz­ likujemo:

l. uzročnu rečenicu (ora{:ilo subordinada causa!) , koja počinje uzročnim veznicima: dr.:

porque, pois, porquanto, que, vista que i

Nilo vestimos com luxo porque nilo temos dinheiro. (Ne oblačimo se raskošno jer nemamo novca.)

Susana, que nilo se sentia bem, estava de cama.

Ceamos il, lareira, que a noite estava [ria.

(Susana, koja se nije osjećala dobro, ležala je u postelji.)

(Večerasmo oko ognjišta jer noć bijaše studena.)

O que tu ves e belo; mais belo o que suspeitas; e o que ignoras muito mais belo ainda.

2. dopusnu rečenicu (ora{:ilo subordinada concessiva), koja poči­ nje dopusnim veznicima: to que i dr.:

(Ono što vidiš je lijepo, još je ljepše ono u što sumnjaš, a naj­ ljepše je ono što ne poznaješ.) S obzirom na kategoriju smisla odnosno značenja portugalski gramatičari razlikuju restriktivnu i objasnidbenu pridjevnu reče­ nicu. Kako j oj i sam naziv kaže, restriktivna pridjevna rečenica (ora{:ilo adjectiva restrictiva) sužava pojam imenice (ili zamjeni-

embora, ainda que, se bem que, pos­

Embora ele saiba o que aconteceu, mesmo assim nilo disse na­ da. (Iako zna što se dogodilo, svejedno nije rekao ništa.)

Ainda que eu partisse, seria sempre o mesmo. (Č ak i da odem, bilo bi sve po starom.)

3. pogodbenu rečenicu (oraryao subordinada condiciona� , koja

poćinje pogodbenim veznicima: se, caso, contanto que, sem que i dr.:

Pretvaranje aktivne rečenice u pasivnu

(Ako bude sunćano, ponijet ću šešir.)

Kada rećenica sadrži prelazni glagol, ona se od aktivne može pretvoriti u pasivnu:

(Ako dođe, treba mu spremiti sobu.)

O professor louva o aluno.

namjernu rečenicu (oraryao subordinada final) , koja poćinje namjernim veznicima para que, afim de que, porque, que i dr.:

(Profesor hvali ućenika.)

Pediu-lhe (para) que ficasse. (Molio ga je da ostane.)

Digo-te mais uma vez para que naD repitas o erro. (Još jedanput ću ti reći da ne bi ponovio pogrešku.) 5. vremensku rečenicu (oraryao subordinada temporal), koja

poćinje vremenskim veznicima: quanto, enquanto, antes que, depois que, ate que, mal i dr.:

Quando estiou, partiram. (Kada je prestalo kišiti, otišli su.)

Mal sentiu rumores dentro de casa, ergueu-se. (Čim je zaćuo žamor u kući, pridigao se.) 6. posljedičnu rečenicu (oraryao subordinada consecutiva) , koja

poćinje posljedićnim veznicima que, de forma que, de manei­ ra que i dr.:

Era uma voz tao grave, que metia medo. (Bio je to tako ozbiljan glas da je ulijevao strah.)

Falou tao alto que todos o ouviram. (Govorio je tako glasno da su ga svi ćuli.) 7.

(Poćeo si trćati kao luđak.)

Se fizer sol, levo o chapeu. Caso ele venha, e preciso preparar-lhe o quarto. 4.

Comeryaste a correr que nem um louco.

poredbenu rečenicu (oraryao subordinada comparativa), koja poćinje poredbenim veznicima que, do que, qual, quanto, co­ mo, que nem i dr.: Esta mais triste do que parece. (Žalosnija je nego što se ćini.)

=

O aluno e louvado pelo professor.

Kao što je iz prethodnog primjera razvidno, izravni objekt ak­ tivne rećenice (aluno) pritom postaje subjekt pasivne rećenice, glagol u aktivu ([ouva) poprima pasivni oblik (e louvado) , a sub­ jekt aktivne rećenice (professor) postaje ćinitelj radnje u pasivnom glagolskom stanju.

ŠKOLSKA KNJIGA, d.d. Zagreb, Masarykova 28 Za izdavača ANTE ŽUŽUL, prof. Tisak završen II studenom 2003.