NATURALIZAM Naturalizam je umjetnički i književni pravac koji obuhvaća vrijeme od 1870. do 1890. godine. Naziv dolazi od lat. naturalis = prirodan, pravac teži detaljnom i objektivnom opisivanju pojavne stvarnosti nastojeći ju prikazati onakvom kakva ona zaista jest – prirodnom. Naturalizam piscima daje slobodu da bez oklijevanja prikažu i opišu ružne i nemoralne događaje, postupke i ljude pa je poznat i pod nazivom estetika ružnoće. Idejni začetnik, teoretičar i izvorni predstavnik naturalizma je francuski pisac Emile Zola, uz njega treba spomenuti i Guya de Moupassanta i braću Goncourt. Razvio se naturalizam i u Njemačkoj (Gerhard Hauptmann), Norveškoj ( Henrik Ibsen ), Švedskoj ( August Strindberg ), Italiji ( Giovanni Verga – tzv. verizam ), Rusiji (Gogolj, komedija Revizor) i Hrvatskoj ( Eugun Kumičić ). Osnovne značajke naturalizma iznio je Zola u nekoliko svojih članaka od kojih je najpoznatiji onaj pod nazivom Eksperimentalni roman objavljen 1880. godine. Zoline se ideje mogu svesti na nekoliko osnovnih: 1. kjniževnik = znanstvenik – Zola tvrdi da književnik mora biti i znanstvenik i koristiti znanstvene metode promatranja, eksperimentiranja i dokazivanja; sukladno s tom tvrdnjom plod rada takvog književnika – znanstvenika je književna studija, 2. književno djelo = fotografski prikazana stvarnost – književnik se mora suzdržati vlastitih komentara i stavova, mora potpuno isključiti maštu i situaciju prikazati točno i detaljno - fotografski, 3. naturalizam = analiza postupaka i ponašanja mase. Pored ovoga Zola se često pozivao na teoriju sredine (njen je tvorac franc. kritičar i filozof Hippolyte Taine koji tvrdi da je čovjek produkt trenutka, sredine i rase. Književne vrste naturalizma: roman, novela i drama.
Nastanak rediteljskog zanata. Proučavajući pozorište s kraja prethodnog veka, pokretači savremenog pozorišta - Antoan (Andre Antoine), Konstantin Sergejevič Stanislavski, Apija (Adolphe Appia), Kreg (Gordon Craig), Rajnhart (Max Reinhardt), Mejerhold (Vsevold Meyerhold), Kopo (Jacques Copeau)- nalazili su nadahnuće u drevnim vremenima, antičkoj Grčkoj, kada su pisanje i režiranje drame činili jedinstven proces. Pozorišni postupak u staroj Grčkoj se zasnivao na prikazu mita, obreda i grčkog načina života i kolektivnom društvenom iskustvu (obredno ushićenje obuzima i glumce i publiku), što je i osnovna razlika i između rediteljske delatnosti drevnog pisca i njegovog savremenog kolege. Kolektivni prikazi zauzimaju mesto tumačenju teksta. Novi reditelj
smatra sebe potomkom srednjovekovnog maitre de jeu koji je bio isključivo scenski organizator ili inspicijent. predstave su bile hrišćanski verski isečci bilbije i neko je morao masu ljudi da uskladi na bini. Po knjizi Žana Bušea "Knjiga o rediteljskom postupku" iz 1508. godine ove ljude su nazivali tajni voditelji. Predstava je zamišljena kao potvrda vrednosti srednjovekovnog sveta. Scenografija je nepomična, uvek je postojao raj i pakao. Elizabetansko pozorište gubi obeležja verske priredbe, a svetina i plemstvo se okupljaju u pozorištu sa islikanim nebesima nad glavom i paklom podzemlja pod nogama (tzv. likovna pozornica) i simboličnim nazivom Globus (Globe). Vremenom nastaje potreba da se svi pozorišni činioci organizuju u predstavu - sa tom potrebom rodio se i reditelj. Počeci ove nove umetnosti zapažaju se sredinom XVI veka u knjizi "Četiri razgovora o pozorišnim predstavama" od Leona de Somija u kojoj se vide počeci realizma, gde naglašava potrebu verodostojnosti glume i scene. Te principe u praksi sprovodi Dejvid Gerik kao umetnički rukovodilac pozorišta Druri Lejn ili Nemac Konrad Ekhof i Fridrih Šreder. Na smeni stoleća, Johan Volfgang Gete direktor vajmarskog pozorišta pribegava prethodnom čitanju teksta, strogim probama, (glumac ne sme sebi na probi dozvoliti ništa, što ne bi bilo umesno na predstavi). Strogo su kontrolisane kretnje i mizanscen, zahtevala se apsolutna poslušnost glumca. Kostimi i scenografija su životniji. U Engleskoj najznačajniji Vilijam Čarls Makredi, Samjuel Fleps, Čarls Kin. Prve predstave koje su rezultat pravog rediteljskog zanata su predstave vojvode Georga II Saks-Majningena i njegove družine. Novine su: obimne probe, disciplinovana i ujednačena gluma, istorijski verodostojna scenografija i kostim, scenski pokret i sve drugo da bi se pomirilo protivrečje scene i glumca. Do pojave novog scenskog realizma duša drame je počivala na reči pisca, tada dolazi do toga da Henri Irving čak izjavljuje kako je pozorište veće od dramskog pisca. Naturalizam. Emil Zola kao predstavnik naturalizma se u svojim manifestima zalaže umetnost koja objedinjuje pisca, predstavu i gledalište. Zalaže se za pozorište koje bi bilo verna reprodukcija društva. U slobodnim pozorištima privrženim naturalizmu, režiser postaje tumač nove drame. Prvi značajniji francuski reditelj Andre Antoan u pismu kritičaru Sarseju se Pita: "Nije li u savremenim delima scenografija postala neophodana dopuna dela?". Andre Antoan prvo osmisli scenografiju (jer sredina određuje kretanje likova, a ne obrnuto), pa onda ukloni čuveni "četvrti zid". Antoan uvodi reditelja kao pozorišnog činioca koji brani pisca, komad i celokupno tumačenje. Njegovim stopama ide Oto Bram, upravnik Dojčes Teatra, je pokušao da ispravi grešku prethodnika koji je pravio predstave za publiku koja sluša, ali ne i za publiku koja gleda, a ujedno i da na scenu prenese raspoloženje i duh teksta. Ni Bram, kao ni Antoan nije prethodno detaljno pripremao predstavu, već se ona iskristalisala na probama. Iz ogromnog poštovanja spram piščeve reči, nisu dovoljno koristili rediteljsku maštu. Razlika između Konstantina Sergejeviča Stanislavskog (verovatno najvećeg reditelja naturalizma) i prethodne dvojice je u tome što se on bavio više pozorišnim oblikom nego dramskom sadržinom. Tekst je bio polazna tačka u njegovom radu. Stanislavski je počeo kao sledbenik likovne pozornice majningenovaca, da bi posle ugledao na Ludviga Kronega, reditelj - autokrata. Njega je u početku privlačilo savršenstvo spoljašnjeg realizma, a da bi do toga došao vršio je detaljne pripreme (plan režije) i izvodio mnogo proba. U planu režije Stanislavski je unosio: kako, gde i na koji način će uloga biti odigrana, kojim tonom će glumac govoriti, kako će se kretati i sprovoditi u delo piščeva uputstva, kad će neko ući ili izaći sa pozornice, svaki prizor je imao mnoštvo crteža ulazaka, prolazaka, izlazaka, crteža i
opisa scenografije, kostima, šminke, držanja, hoda, sklonosti likova itd. Takva postavka imala je veliki uspeh, ali Čehov nije bio do kraja zadovoljan. Stanislavski oseća nesavršenost samo spoljašnje istine, kao i drugi reditelji, ali za razliku od recimo Mejerholjda koji se okreće simbolizmu, Stanislavski se okreće untrašnjoj strani glume. Stanislavski 1908. godine poziva predvodnika antinaturalističkog pokreta, Gordona Krega, da poseti Moskvu i radi sa Moskovskim hudožestvenim teatrom, čiji je osnivač Stanislavski i Vladimir Nemirovič Dančenko. Traganjem je došao do zaključka da je jedina istina psihološki zasnovan realizam i vremenom od reditelja - autokrate postaje reditelj - učitelj koji je u glumcu video srž pozorišta. Menja mišljenje i o piscu, tekst nije više samo polazna tačka, već se u njemu mora naći osnovna zamisao. Menja se i rediteljska tehnika. Reditelj sada pristupa radu tako što zajedno sa glumicma gradi predstavu. Rditelj sve više postaje pedagog i psiholog. Analiza drame se vrši tako što glumac postepeno stiče saznanja o tajnama unutrašnjih pobuda lika koji tumači i razvija u sebi osećanja i misli čija je posledica obavljanje radnje. Ovakvo učenje ima sledbenike širom sveta, npr: u Americi Dejvid Belasko, koji je odrastavši u komercijalnom pozorištu ipak obraćao pažnju na spoljašnje scenske efekte.
