Pra Praktik ktikum um Met Meta alurg lurgii Ekst Ekstra raks ksii
2015 2015
MODUL PRAKTIKUM METALURGI EKSTRAKSI --
LABORATORIUM LABORATORIUM KOROSI DAN MET M ETAL ALURGI URGI EKSTRAKSI DEPARTEMEN METALURGI DAN MATERIAL FAKULTAS TEKNIK UNIVERSITAS INDONESIA 2015
Pg. 0
Pra Praktik ktikum um Met Meta alurg lurgii Ekst Ekstra raks ksii
2015 2015
MODUL I PROSES PENGOLAAN MINERAL 1! TU TU"U "UAN AN PER# PER#O$ O$AA AAN N
Untuk mngt!"u# $!n mm!"!m# %&'(( )&'t" *'t!t#'n $!n $!n kgun gun!! !!n n &!g !gnn-&&!g !gnn nn+! +! (,! (,!g! g!## ,!g# ,!g#!n !n $! $! %&'(( %ng'!"!n m#n&!. 2! ALAT LAT DA DAN $A $AAN AN
2!1 Alat
A!t-!!t +!ng $#gun!k!n %!$! %&!kt#kum #n# !$!!"
A!t Denver Flotation %/ mt& T#m,!ng!n T#m,!ng!n Au $!n M'&t!& P#%t Tt(
Beaker Glass
S%!tu! K&t!( S!ng S!ng!n G!( Uku&
2!2 $a%a&
B!" !"!n !n-, -,!" !"! !n +!ng +!ng $#gu $#gun! n!k k!n %!$! %!$! %&!k %&!kt# t#k kum #n# #n# !$!!"
B##" g!n! P,S Pg. 1
Pra Praktik ktikum um Met Meta alurg lurgii Ekst Ekstra raks ksii
2015 2015
MODUL I PROSES PENGOLAAN MINERAL 1! TU TU"U "UAN AN PER# PER#O$ O$AA AAN N
Untuk mngt!"u# $!n mm!"!m# %&'(( )&'t" *'t!t#'n $!n $!n kgun gun!! !!n n &!g !gnn-&&!g !gnn nn+! +! (,! (,!g! g!## ,!g# ,!g#!n !n $! $! %&'(( %ng'!"!n m#n&!. 2! ALAT LAT DA DAN $A $AAN AN
2!1 Alat
A!t-!!t +!ng $#gun!k!n %!$! %&!kt#kum #n# !$!!"
A!t Denver Flotation %/ mt& T#m,!ng!n T#m,!ng!n Au $!n M'&t!& P#%t Tt(
Beaker Glass
S%!tu! K&t!( S!ng S!ng!n G!( Uku&
2!2 $a%a&
B!" !"!n !n-, -,!" !"! !n +!ng +!ng $#gu $#gun! n!k k!n %!$! %!$! %&!k %&!kt# t#k kum #n# #n# !$!!"
B##" g!n! P,S Pg. 1
Pra Praktik ktikum um Met Meta alurg lurgii Ekst Ekstra raks ksii
Pine oil Oleic acid
S'$! !("
2015 2015
'! PRO ROSE SEDU DUR R KER" KER"A A Gam(ar Skema 1. A$uk $u k &!t! &!t!1!1300 30 0 g& Froth g! g!n! n! $!! $!!m m ,!k ,!k *'t! *'t!(# (# $#4! #4!m%u& m%u& Flotation
$ng!n !#& 1000 mL $!n collector 06 06 mL (&t! 007 mL frother .
2. Uku& %/ 4!m%u&!n t!m,!"k!n ('$! !(" "#ngg! mn4!%!# %/ 8 9. 3. M!k M!kuk uk!n !n %&'( %&'((( *'t!(# *'t!(# "#ngg! "#ngg! 10 mn#t. mn#t. 6. S!ng S!ng ,u#" ,u#" $!n $!n n$! n$!%!n %!n (!m%!# (!m%!# kn kng. g.
Pg. 2
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
)! DASAR TEORI
P&'(( %ng'!"!n m#n&! !$!!" %&'(( +!ng "!&u( $#tm%u" $!!m (u!tu t!"!%!n ,n:k!(# m#n&!. Tuu!n $! %ng'!"!n m#n&!
!$!!" mn#ngk!tk!n k!$!& 'g!m
,&"!&g! $ng!n 4!&! mm,u!ng ,!g#!n-,!g#!n $! ,##" +!ng t#$!k $##ng#nk!n. Tkn#k %m#(!"!n m#n&! ,&m!4!mm!4!m %ng!%#k!(#!nn+! (!ng!t t&g!ntung %!$! n#( ,##" !t!u
m#n&!
+!ng
!k!n
$#t#ngk!tk!n
k'n(nt&!(#n+!.
Pm##"!n tkn#k %m#(!"!n $#$!(!&k!n %!$! %&,$!!n (#)!t(#)!t :(#k $!n k#m#! $! m#n&!-m#n&! +!ng !$! $!!m ,##" t&(,ut. B,&!%! tkn#k %m#(!"!n +!ng $#gun!k!n $!!m %&'(( %ng'!"!n m#n&! $# !nt!&!n+! !$!!"
Gravity Separations Gravity separation m&u%!k!n tkn#k %m#(!"!n (!tu
m#n&!
!t!u
,#"
$ng!n
m#n&!
!#nn+!
+!ng
mm!n)!!tk!n %&,$!!n n#!# $n(#t!( $! m#n&!m#n&! +!ng !k!n $#%#(!". M#n&!-mn&! +!ng t&$!%!t $!!m ,##" !k!n m&(%'n g!+! g&!;#t!(# ((u!# $ng!n n#!# $n(#t!( +!ng $#m##k#n+!. M$#! +!ng umumn+! $#gun!k!n %!$! %m#(!"!n (4!&! g&!;#t!(# !$!!" !#&. D!!m m$#! *u#$! %!&t#k ,&g&!k ((u!# $ng!n $n(#t!( $!n uku&!nn+!. D!!m *u#$! ,#$!ng ;&t#k! m#n&! ,&!t !k!n mm##k# k4%!t!n %ngn$!%!n +!ng t#ngg#. P&,$!!n k4%!t!n &!t#; !nt!& %!&t#k m#n&! Pg. 3
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
$!!mGam(ar *u#$!1!2 #n#!" +!ng kmu$#!n $#m!n)!!tk!n untuk Ilustrasi Geraka& Partikel *a+a ,lui+a -ertikal
'%&!(# %m#(!"!n. <#k! $n(#t!( ,$! t!%# uku&!n (!m! m!k! m#n&! ,&!t !k!n m#nt!( ,#" $uu. <#k! $n(#t!( (!m! t!%# uku&!n ,$! m!k! m#n&! ,(!& !k!n mm##k# k4%!t!n ,#" t#ngg# $!n m#nt!( ,#" $uu. P!$! $!(!& t!,ung !k!n t&(u(un !%#(!n ,&$!(!&k!n $n(#t+ $!n uku&!n !%#(!n (t&!t#:k!(# m#n&!. L!%#(!n %!#ng ,!=!" $#tm%!t# '" m#n&! ,&!t $ng!n uku&!n ,(!&. M#n&! #n# mm%un+!# k4%!t!n %ngn$!%!n t&t#ngg#. L!%#(!n t&!t!( $#tm%!t# '" m#n&! ng!n uku&!n k4#. M#n&! $ng!n k4%!t!n %ngn$!%!n t&n$!".
S!!" (!tu 4'nt'" $! gravity separator $!!m *u#$! ,#$!ng ;&t#k! !$!!" !!t jigging.
Pg. 6 Gam(ar 1!' Alat Jigging
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
Magnetic Separations Magnetic separation m&u%!k!n tkn#k %m#(!"!n (!tu
m#n&!
!t!u
,#"
$ng!n
m#n&!
!#nn+!
+!ng
mm!n)!!tk!n %&,$!!n (#)!t km!gnt!n $! m#n&!m#n&! +!ng $#%#(!"n+!. M#n&!-mn&! +!ng t&$!%!t $!!m ,##" !k!n mm,k!n &(%'n t&"!$!% m$!n m!gnt
((u!#
$ng!n
(#)!t
km!gnt!n
+!ng
$#m##k#n+!.Km!m%u!n m#n&! $!!m m&(%'n m$!n m!gnt $#(,ut magnetic susceptibility . B&$!(!&k!n
%!$! magnetic susceptibility m#n&!
$#,!g# mn!$# t#g! k'm%'k +!#tu
Ferromagnetic. M#n&! +!ng (!ng!t ku!t untuk $#t!k
'" m$!n m!gnt (%&t# m!gnt#t F3O6. Paramagnetic . M#n&! +!ng $!%!t t&t!k '" m$!n m!gnt (%&t# "m!t#t F2O3 #mn#t ST#O3 $!n
%+&"'t#t FS. Diamagnetic.M#n&! +!ng t!k t&t!k '" m$!n m!gnt 4'nt'" k=!&(! S#O2 $!n )$(%!& >N! K A S#3O?@. Pg. 5
Gam(ar 1!) Ilustrasi Tek&ik Magnetic S ti
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
Gam(ar 1!5 Magnetic Separator
'nt'"
$!
magnetic
separator +!ng
,#!(!
$#gun!k!n !$!!" !$!!" !!t belt $!n rolling drum.
Electrostatic Separations lectrostatic
separation m&u%!k!n
tkn#k%m#(!"!n
(!tu m#n&! !t!u ,#" $ng!n m#n&! !#nn+! +!ng Pg. 7
Gam(ar 1!. Electrostatic Separator
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
mm!n)!!tk!n %&,$!!n (#)!t k#(tk!n $! m#n&!m#n&! +!ng !k!n $#%#(!". S#)!t k#(tk!n mnunukk!n km!m%u!n m#n&! $!!m mng"!nt!&k!n #(tk ,#!(! $#(,ut
k'n$ukt#;#t!(.
M#n&!-m#n&!
+!ng
t&$!%!t
$!!m ,##" !k!n m&(%'n m$!n #(tk ((u!# $ng!n (#)!t k'n$ukt#;#t!( +!ng $#m##k#n+!.
Froth Flotation Froth Flotation m&u%!k!n tkn#k %m#(!"!n !nt!&!
m#n&! +!ng ,&"!&g! $!n %ng't'&n+! g!ngu $ng!n mm!n)!!tk!n (#)!t k#m#! :(#k $! %&muk!!n %!&t#k m#n&!. P!&t#k m#n&! mm##k# $u! (#)!t +!#tu (#)!t "#$&')',#k $!n "#$&':#k. M#n&! +!ng ,&(#)!t "#$&')',#k !k!n ,k!t!n $ng!n gm,ung u$!&! $!n n!#k k %&muk!!n mm,ntuk ,u#". Bu#" +!ng $#"!(#k!n !k!n Pg.
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
$#!m,#
$!n
$#kngk!n
("#ngg!
$#$!%!t
2015
m#n&!
,&"!&g! +!ng $##ng#nk!n. P&'(( *'t!(# +!ng $#!kuk!n $!%!t $#,$!k!n mn!$# $u! +!#tu directional !otation $!n reverse !otation. Directional !otation +!#tu %&'(( *'t!(# $#m!n! m#n&!
,&"!&g! !k!n t&!ngk!t k !t!( mm,ntuk ,u#" +!ng mng!%ung $# %&muk!!n %u%. S$!ngk!n reverse !otation !$!!" %&'(( *'t!(# $#m!n! %!&t#k m#n&!
+!ng $#!%ungk!n m&u%!k!n m#n&! %ng't'& g!ngu. P&'(( *'t!(# +!ng ,&!ng(ung '%t#m! $#%ng!&u"# '" $u! )!kt'& ut!m! +!#tu 1! Pr/ses Pe&ga*u&ga&
K'n$#(# ut!m! !g!& %&'(( *'t!(# ,&!ng(ung $ng!n ,!#k +!#tu !$!n+! %!&t#k-%!&t#k t&tntu +!ng !k!n $#!%ungk!n mnm% %!$! gm,ung u$!&! kmu$#!n ,&(!m!-(!m! n!#k k %&muk!!n. B,&!%! (+!&!t !g!& "! #n# $#%nu"# $#!nt!&!n+!
Uku&!n %!&t#k untuk %&'(( *'t!(# ,#!(!n+! ,#" k4# $! 75 m(" k4u!# untuk ,!tu,!&! uku&!n
t&k4#n+! ,#(! (!m%!# 20 m(". Gm,ung "!&u( 4uku% ,(!& $!n (t!,#. S#)!t-(#)!t %&muk!!n +!ng mnntuk!n !%!k!" %!&t#k mnm% %!$! gm,ung !t!u t#$!k.
Pg. ?
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
Kt&!%ung!n
!oatability
$!
(u!tu
2015
%!&t#k
$#tntuk!n '" k4n$&ung!nn+! untuk mnm% %!$! %&muk!!n gm,ung u$!&! $!n #n# t&g!ntung %!$! (#)!t-(#)!t %&muk!!n %!&t#k. B&$!(!&k!n %&muk!!n %!&t#kn+! m#n&! $#k!(#:k!(#k!n mn!$# %'!& $!n n'n-%'!&. P&muk!!n m#n&! n'n-%'!& t#$!k tk!t $ng!n
!#&
($!ngk!n
%&muk!!n
m#n&!
%'!&
(,!#kn+!. K!(#:k!(# k%'!&!n m#n&! $#,!g# mn!$# ,,&!%! ,!g#!n +!#tu
T!, 1. K!(#:k!(# m#n&! %'!&
Pg. 9
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
2! Reage& Kimia
R!gn k#m#! $#gun!k!n $!!m %&'(( *'t!(# untuk mn4#%t!k!n (u!tu k'n$#(# !g!& %&'(( *'t!(# ,&!ng(ung $ng!n ,!#k. St#!% &!gn k#m#! +!ng $#t!m,!"k!n mm%un+!# )ung(# +!ng (%(#:k.
"ollector
"ollector m&u%!k!n &!gn k#m#! +!ng $!%!t
mngu,!" %&muk!!n m#n&! +!ng (mu! "#$&':#k $!%!t $#,!(!"# mn!$# "#$&')',#k t#$!k $!%!t $#,!(!"#. "ollector
,#!(!n+!
m&u%!k!n
m#n&!
'&g!n#k
"t&'%'!& mng!n$ung gugu( %'!& $!n n'n-%'!&. Gugu( n'n-%'!& 4n$&ung ,&(#)!t "#$&')',#k $!n !k!n mnm% %!$! gm,ung u$!&! ($!ngk!n gugu( %'!&
!k!n
mnm%
%!$!
%!&t#k
('#$
t&tntu
("#ngg! %!&t#k ('#$ t&(,ut #kut t&!%ung ,&(!m! gm,ung u$!&!. B!n+!kn+! %m!k!#!n $'(#( k'kt'& +!ng $#%!k!# t&g!ntung %!$! %/ $!n t't! u!( %&muk!!n %!&t#k +!ng !k!n $#(#mut# m&u%!k!n )ung(# $! k!$!& $!n uku&!n %!&t#k. M'ku
k'kt'&
t&,!g#
mn!$#
$u!
+!kn#
(n+!=! #'n#k +!ng $!%!t t&%4!" mn!$# #'n $!!m !#& Pg. 10
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
$!n (n+!=! n'n-#'n#k +!ng t#$!k t&!&ut. K'kt'& $#k!(#:k!(#k!n mn!$# ,kut
D#!g&!m 1. K!(#:k!(# k'kt'&
Frother
Kt#k! %&muk!!n %!&t#k t!" mn!$# "#$&')',#k %!&t#k
t&(,ut
"!&u(
m!m%u
mnm%
%!$!
gm,ung u$!&! +!ng $#(unt#kk!n !&!(#. N!mun mun4u m!(!!" kt#k! gm,ung-gm,ung t&(,ut t#$!k (t!,# $!n mu$!" %4!" !k#,!t tum,uk!n $ng!n %!&t#k %!$!t $#n$#ng ( $!n gm,ung-gm,ung !#n. O" k!&n! #tu %&u !$!n+! frother# +!kn# (n+!=! +!ng
$!%!t
mnu&unk!n
tg!ng!n
%&muk!!n
Pg. 11
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
gm,ung ("#ngg! gm,ung t#$!k mu$!" %4!". T!m,!"#n 4'nt'"n+!
Modi$er
M'$#:& !t!u &gu!t'& m&u%!k!n &!gn k#m#! !#n (!#n k'kt'& $!n )&'t"& +!ng $#t!m,!"k!n $!!m %&'(( *'t!(# +!ng ,&)ung(# mng!tu& #ngkung!n +!ng ((u!# $ng!n #ngkung!n *'t!(#. M'$#:& t&$# $! m!4!m-m!4!m &!gn +!#tu
Activator. R!gn +!ng ,&)ung(# mm,!ntu k'kt'&
!g!& #nt&!k(# k'kt'& $ng!n m#n&! t&(,ut ,k&!
$ng!n ,!#k 4'nt'"n+! uSO6. Depresant.Mm,ntuk !%#(!n
k#m#!
%'!&
+!ng
mm,ungku( %!&t#k ('#$ ("#ngg! mn!m,!" (#)!t
"#$&')',#k k %!&t#k ('#$ +!ng t#$!k $##ng#nk!n. untuk mn4g!" Dispersant.D#gun!k!n %nggum%!!n
%!&t#k
("#ngg!
%!&t#k
$!%!t
,nt&!k(# $ng!n k'kt'& $!n gm,ung u$!&!
$ng!n ,#" ,!#k. * Regulat/r. R!gn k#m#! +!ng ,&)ung(# untuk mng!tu& %/ #ngkung!n *'t!(#. %/ &gu!t'& %&u $#t!m,!"k!n $!!m %&'(( *'t!(# k!&n! m#n&! Pg. 12
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
mng!%ung $ng!n ,!#k %!$! %/ t&tntu &!gn ,#" (t!,# %!$! %/ t&tntu $!n k'kt'& ug! ,k&! $ng!n ,!#k %!$! %/ t&tntu. %/ $#m!n! m#n&!m#n&! $!%!t mng!%ung $ng!n ,!#k $#(,ut %/ kt#(. %/ kt#( $! (u!tu m#n&! t&g!ntung %!$! n#( k'kt'&
+!ng
$#%!k!#
$!n
k'n(nt&!(#
um!"
%m!k!#!n $! k'kt'&. A$! $u! n#( %/ &gu!t'& +!#tu *
regulat/r
asam
+!#tu %/ &gu!t'&
$!!m
#ngkung!n !(!m. 'nt'" /2SO6. *
regulat/r
#ngkung!n
,!(!.
(asa
+!#tu
'nt'"
%/
#m
&gu!t'& !O
$!!m
('$!
!,u
N!2O3 N!O/. F't!(# %!$! %&'(( $!(!& %&muk!!n k#m#! $#m!n! ,!n+!k t&!$# %(t#=! (4!&! ,&(!m!!n !nt!& %&muk!!n !nt!&! %!$!t!n 4!#&!n $!n u$!&!. V!!, +!ng $#kt!"u# (,!g!# %!&!mt& !$!!" contact angle C . S!!t C 8 0 4!#&!n mn+,!& $# !t!( %!$!t!n k'nt!k !nt!&! m$#! !#& $ng!n u$!&! (%&t# %!$! %!$!t!n +!ng $#(,ut (,!g!# "#$&':#k $!n ,!(!"!n '" !#&. Gm,ung u$!&! t#$!k $!%!t tk!t %!$! %!$!t!n "#$&':#k $# !#&. S,!#kn+! %!$!t!n "#$&')',#k t#$!k ,!(!" '" !#& gm,ung u$!&! $!%!t Pg. 13
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
,k!t!n %!$! !#& $!n n#!# contact angle ,#" $! 0 C 0.
Gam(ar 1!Contact Angle
D!!m mng!n!#(! :(#n(# $! %&'(( *'t!(# +!ng $#!kuk!n
!$!
,,&!%!
%n$k!t!n
+!ng
$!%!t
$#!kuk!n. B,&!%! %n$k!t!n t&(,ut !$!!" (,!g!# ,kut 1. %ecovery
Pg. 16
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
2. R!(#' K'n(nt&!(#
3. nrichment %atio
Kt&!ng!n
4 8 k!$!& k'n(nt&!t ) 8 k!$!& um%!n )$ t 8 k!$!&tailing F 8 m!((! $! um%!n 8 m!((! $! k'n(nt&!t T 8 m!((! $! t!##ng MODUL II IDROMETALURGI
ROASTING
1. TU"UAN PER#O$AAN
Untuk mngt!"u# $!n mm!"!m# tnt!ng %&'(( roasting $!n )!kt'&-)!kt'& +!ng mm%ng!&u"# %&'(( roasting.
2. ALAT DAN $AAN 2!1 Alat
A!t-!!t +!ng $#gun!k!n %!$! %&!kt#kum #n# !$!!" Pg. 15
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
"rucible Oven Furnace
2!2 $a%a&
B!"!n-,!"!n +!ng $#gun!k!n %!$! %&!kt#kum #n# !$!!"
P,S
3. PROSEDUR KER"A
1. I(# 4&u4#, $ng!n m#n&! (u:$!. 2. M!(uk!n 4&u4#, k $!!m )u&n!4 $!n !kuk!n &'!(t#ng $ng!n tm%!&!tu& 900 (!m! 70 mn#t. 3. Ku!&k!n 4&u4#, $! )u&n!4 $!n !n!#(! %&'$uk +!ng t&,ntuk ,&$!(!&k!n &!k(# +!ng t&!$#. 6. DASAR TEORI
/#$&'mt!u&g# m&u%!k!n mt'$ %m#(!"!n H!t +!ng !&ut $! H!t +!ng t#$!k !&ut $ng!n %!&ut. P!&ut +!ng $#gun!k!n !$!!" !#& !t!u !&ut!n. /#$&'mt!u&g# ,#(! $#k!t!k!n (,!g!# %&'(( !4"#ng ,##" $!n k'n(nt&!t $ng!n !&ut!n untuk kmu$#!n $#!&utk!n $!n $#!m,# 'g!m ,&"!&g!n+!. P&'(( "#$&'mt!u&g# (4!&! umum $#,!g# mn!$# m%!t +!#tu 1. Roasting
Pg. 17
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
R'!(t#ng
!$!!"
"#$&'mt!u&g#
+!ng
(!!"
(!tu
,&tuu!n
t!"!% (,!g!#
2015
$! %&'((
%&'(( %&-
t&!tmnt +!ng %!$! umumn+! ,&tuu!n untuk %&'(( k'n;&(#. P&'(( k'n;&(# +!ng t&!$# !$!!" %&'(( 'k(#$!(# 'g!m (u:$! untuk mng"!(#k!n 'g!m 'k(#$! $!n (u)u& $#'k(#$!. 2FS2 112O2
F2O3
6SO2
J/29?K 8 -610 Kk!gm-
m'
B,&!%! 4'nt'" &'!(t#ng $!!m "#$&'mt!u&g# !nt!&! !#n
%oasting %!$! nS
B&tuu!n untuk mngk';&(# nS mn!$# nO. R'!(t#ng #n# $#!kuk!n %!$! tm%&!tu& &'!(t#ng 700 2nS 3O2 2nO 2SO2 J/29?K 8 -220 Kk!gmm'
%oasting %!$! Au)&'u( P+t
Pg. 1
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
B&tuu!n untuk mm#(!"k!n m!( $#$!!m ,##" ,(#
(u:$!
mmu$!"k!n
P+t. %&'((
/!
#n#
!4"#ng
$#!kuk!n m!(.
untuk
B##"
P+t
$#&'!(t#ng %!$! tm%&!tu& 700. AuFS 2 O2 Au F 2O3 SO2g
%oasting %!$! N#k L!tt#k %eduction %oast
D#gun!k!n
untuk
,##"
n#k
!tt#k
$ng!n
k!n$ng!n 15 N# ,#!(!n+! $#tmuk!n $!!m ,ntuk ,##" 'k(#$! k'm%k(. %eduction roasting %!$! ,## N#k !tt#k #n# ,&tuu!n untuk k'n;&(# ,##" $ng!n tm%&!tu& %&'(( (k#t!& 900. /!(# $! %&'(( &'!(t#ng #n# !u $#!4"#ng untuk mng"!(#k!n n#k mt!. 2N#O /2 O
2N#
/2O O2
S!#n ,&)ung(# (,!g!# %&'(( k'n;&(# %&'(( roasting ug! ,&tuu!n untuk
Mng"#!ngk!n #m%ut#(.
Mng"#!ngk!n k"!$#&!n (u,(t!n(# '&g!n#k. Mnu&unk!n k!$!& !#& $!!m ,##".
2. Leaching
Pg. 1?
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
&eaching m&u%!k!n %&'(( %!&ut!n (kt#) $!
m#n&! +!ng $##ng#nk!n
$ng!n 4!&! mng'nt!kk!n
$ng!n %!&ut 4!#&. P!&ut +!ng $#gun!k!n $!!m !4"#ng $#,!g# $u! +!#tu !(!m $!n ,!(!.
Leaching Asam
L!4"#ng
%#n$#!n
!(!m
$#!kuk!n
$ng!n
mng'nt!kk!n m#n&! ,&"!&g! $ng!n 4!#&!n $!!m "! #n# +!ng ,&(#)!t !(!m. !#&!n !(!m +!ng %!#ng ,!n+!k $#gun!k!n %!$! #n$u(t (!!t #n# !$!!" / 2SO6 $!n /. B#!(!n+! $!!m %&'((n+! mnggun!k!n %ng!$uk !t!u stirer ("#ngg! (u&u" ,##" mng!!m# k'nt!k $ng!n
4!#&!n !(!m mn+,!,k!n m#n&! ,&"!&g! !k!n t&!&ut $!n
k!$!& $! 'g!m +!ng $##ng#nk!n !k!n mn#ngk!t
$!!m !&ut!n. M#n&! +!ng ,#!(!n+! $##n$# mnggun!k!n !(!m !nt!&! !#n 4!((#tt %+t $!n ,,&!%! m#n&! !#nn+!. 'nt'" +!ng %!#ng n+!t! !$!!" %!$! %#n$#!n nO k!(#n $!n tm,!g! 'k(#$! k!$!& &n$!" $ng!n !(!m. R!k(#n+! (,!g!# ,kut. nO /2SO6 nSO6 /2O .... 3.1 uO /2SO6 uSO6 /2O .... 3.2
Leaching $asa
Pg. 19
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
S!m! (%&t# $:n#(# %!$! %#n$#!n !(!m %#n$#!n ,!(! $#!kuk!n $ng!n mng'nt!kk!n m#n&! ,&"!&g! $ng!n 4!#&!n ,!(! $ng!n tuu!n mm#(!"k!n m#n&! ,&"!#&g! $! %ng't'&n+!. !#&!n ,!(! +!ng ,#!(! $#gun!k!n !$!!" N!O/. M#n&! +!ng ,#!(! $# #n$# mnggun!k!n 4!#&!n ,!(! !$!!" ,!uk(#t k!'#n#t $!n ,,&!%! m#n&! !#n k"u(u(n+! +!ng mng!n$ung (##k!. 'nt'" +!ng %!#ng %nt#ng %!$! k!(u( #n# !$!!" %&'(( ,!+& +!ng $#mu!# $ng!n %#n$#!n ,!uk(#t mnggun!k!n N!O/. A2O3 's( 2N!O/
'a)(
3/2O 'l(
2N!AO/6 'a)(
3. recipitation Precipitation !$!!" %&'(( %ngn$!%!n 'g!m +!ng
!k!n $#!m,# $! !&ut!n "!(# leaching %!$! t!"!% (,umn+!. !. Re"ning %e$ning !$!!" %&'(( %mu&n#!n untuk mn#ngk!tk!n
k!$!&
$!
m#n&!
,&"!&g!.
S,!g!#
4'nt'"
+!#tu
steelmaking $#m!n! %ng't'& +!ng t&$!%!t $!!m pigiron
$#ku&!ng# k!$!&n+!. LEA#ING
Pg. 20
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
1! TU"UAN PER#O$AAN
Untuk mngt!"u# $!n mm!"!m# tnt!ng %&'(( leaching $!n )!kt'&-)!kt'& +!ng mm%ng!&u"# :(#n(#
%&'(( leaching. 2! ALAT DAN $AAN
2!1 Alat
A!t-!!t +!ng $#gun!k!n %!$! %&!kt#kum #n# !$!!"
Magnetic *tearer Beaker glass
T#m,!ng!n S%!tu! %/ mt&
2!2 $a%a&
B!"!n-,!"!n +!ng $#gun!k!n %!$! %&!kt#kum #n# !$!!"
S&,uk nO 100 g& L!&ut!n /2SO6 1 M'!& E( ,!tu
'! PROSEDUR KER"A
1. L!&utk!n (&,uk nO 100 g& k$!!m !&ut!n / 2S06 1M 500 m. 2. Uku& %/ !&ut!n +!ng $##ng#nk!n. Pg. 21
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
3. A$uk
!&ut!n
mnggun!k!n
m!gnt#4
2015
(t!&&
(!m%!# "#!ngn+! n$!%!n. )! DASAR TEORI
&eaching
m&u%!k!n (!!" (!tu %&'((
$!
&!ngk!#!n %&'(( k(t&!k(# m#n&! $ng!n mt'$ "#$&'mt!u&g#. P&'(( leaching mnggun!k!n (u!tu H!t %!&ut +!ng $!%!t m!&utk!n (4!&! (kt#) m!t! %!$!t!n ("#ngg! 'g!m ,&"!&g! +!ng $##ng#nk!n $!%!t t&!&ut $!n t&%#(!" $! %ng't'&n+!. Mt'$ #n# mm##k# m%!t ;!!, %nt#ng +!#tu uku&!n %!&t#k tm%&!tu& %/ $!n n#( %!&ut. Pm##"!n mt'$ !4"#ng t&g!ntung %!$! k!n$ung!n
'g!m
,&"!&g!
$!!m
,##"
$!n
k!&!kt(t#k ,##" k"u(u(n+! mu$!" t#$!kn+! ,##" $##n$# '" &!gn k#m#! t&tntu. Bkut ,,&!%! n#( !4"#ng +!#tu
#n$sit% Leaching &Leaching in place'
P&'(( %#n$#!n +!ng $#!kuk!n k%!$! ,##" +!ng m!(#" ,&!$! $# %&ut ,um# !t!u %#n$#!n !ng(ung $! ,##" +!ng m!(#" ,&!$! $# $!!m t!n!". Agn %#n$# 'barren solution( $##nk(#k!n !ng(ung mnuu ,##" +!ng m!(#" ,&!$! $# %&ut ,um# $ng!n mnggun!k!n %#%! !&ut!n %#n$#!n $#!#&k!n $!n Pg. 22
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
mn+,!& mn+#mut# ,##" kmu$#!n !&ut!n "!(# !4"#ng 'pregnant solution( $#kum%uk!n untuk $#!m,# $ng!n mnggun!k!n ,!ntu!n %'m%! mnuu k!t!( %&muk!!n t!n!". Mt'$ #n# ,#!(! $#gun!k!n %!$! m#n&! k!$!& &n$!" $!n ,#!(! $#!%#k!(#k!n %!$! 'g!m m!( %&!k tm,!g! $!n ug! u&!n#um.
G!m,!& 1. Skm! +n,situ leaching
(eap +a& D%)p leaching
Mt'$ #n# ,#!((! $#gun!k!n %!$! ,##" ,&k!$!& &n$!".
B##"
+!ng
$#
!m,#
$!
%&t!m,!ng!n
$#!kuk!n %&'(( k'm#nu(# ("#ngg! ,##" mm##k# uku&!n #$! +!#tu -25 mm +!ng kmu$#!n $#tum%uk mn+&u%!# ,uk#t heap $ng!n kt#ngg#!n (k#t!& ?-9 m $#!t!( !%#(!n #m%&m!, +!ng t!" $#(#!%k!n. Agn %#n$# $#!#&k!n $! ,!g#!n !t!( tum%uk!n ,##" $!n mng!#& k ,!=!" tum%uk!n "#ngg! !&ut!n "!(# !4"#ng t&(,ut t&kum%u $# ,!g#!n ,!=!" untuk $#!kuk!n %&'(( !nut!n. Mt'$ #n# mm&uk!n Pg. 23
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
=!ktu +!ng 4uku% !m! (k#t!& 70 "! (!m%!# tum%uk!n ,##" +!ng $#!kuk!n t!" $#!kuk!n !4"#ng (u$!" $#!ngg!% t#$!k k'n'm#( !g#. Untuk $um% !4"#ng t#$!k ,&,$! !u" $ng!n "!% n!mun ,##" t#$!k $#,u!t mnum%uk mn+&u%!# ,uk#t m!#nk!n $#tum%uk $# %&muk!!n t!n!" m#ng !t!u
%&muk!!n
+!ng
mm%un+!#
%&,$!!n
kt#ngg#!n.
!
,
G!m,!& 2. ! Dump leaching , -eap leaching
%lp ata% Sl%rry atau Agitasi leaching
P!$!
mt'$
#n#
#(t#!"
+!ng
,#!(!
ug!
$#gun!k!n !$!!" vat leaching. Um%!n ,##" "!&u( $# gn$#ng "#ngg! "!u( mn4!%!# uku&!n (k#t!& 200 mm. Kmu$#!n $#!$uk ,!#k (4!&! mk!n#k !t!u $ng!n mnggun!k!n tk!n!n u$!&! !#&!(# +!ng $#!kuk!n %!$! ,!n! ,(!& vat ,!#k %!$! tk!n!n Pg. 26
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
!tm'()& !t!u tk!n!n ,#" t#ngg# %!$! autoclave t&tutu%. B#!+! +!ng $#gun!k!n %!$! tkn#k #n# 4uku% t#ngg# ("#ngg! mm,!t!(# %m!k!#!nn+! %!$! 'g!m +!ng ,&"!&g! (!!.
G!m,!& 3. gitasi leaching
ercolation Leaching
S4!&! ($&"!n! mt'$ #n# $!%!t $#!&t#k!n %ng"#!ng!n !t!u %m#(!"!n (kt#) m#n&! +!ng $#!k#,!tk!n H!t %!&ut !gn %#n$# +!ng m&(!% k $!!m $!n m!u# (kum%u!n m!((! !t!u tum%uk!n ,##" +!ng mng!n$ung m#n&! $##ng#nk!n +!ng $!%!t $#!&utk!n. <n#( !4"#ng (%&t# heap# dump# $!n vat t&m!(uk k $!!m n#( %&4'!t#'n !4"#ng.
Pg. 25
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
G!m,!& 6. /0 gitative $!n Pressure &eaching
Leaching %n*er press%re
Du! t#% tk!n!n !4"#ng +!ng ,&,$! 1. T!n%! 'k(#gn Tk!n!n +!ng $#"!(#k!n %!$! mt'$ #n# ,&!(! $! tk!n!n u!% "!(# $! ,##" +!ng $#%!n!(k!n !&ut!n %#n$# %!$! tm%&!tu& $#!t!( t#t#k $#$#" !&ut!n untuk mn$!%!tk!n !u &!k(# t&t#ngg#. O" k!&n! #tu %&'(( #n# "!&u( $#!kuk!n $!!m ,!n! t&tutu% untuk mn!"!n tk!n!n u!% !&ut!n %!$! tm%&!tu& t&(,ut. 'nt'" %#n$#!n ,!uk(#t $ng!n N!O/. 2. Dng!n 'k(#gn Mt'$ #n# $#!kuk!n $# $!!m autoclave. Tk!n!n +!ng $#gun!k!n m&u%!k!n tk!n!n !&ut!n $#t!m,!" $ng!n tk!n!n 'k(#gn. L!u %#n$#!n $#k'nt&' '" Pg. 27
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
tk!n!n %!&(#! 'k(#gn $!n ,uk!n tk!n!n t't!. P#n$#!n #n# $#gun!k!n %!$! %#n$#!n ,##" (u:$! !t!u ,##" u&!n#um 'k(#$!.
G!m,!& 5. Pressure leaching $!!m utoclave
+ioleaching
B#'!4"#ng $!%!t $#!&t#k!n (4!&! ($&"!n! m&u%!k!n
%&'((
m#k&''&g!n#(m
!4"#ng
("#ngg!
'g!m
$ng!n
,!ntu!n
,&"!&g!
$!%!t
$#%#(!"k!n $! m#n&!n+!. B&$!(!&k!n m',##(!(# $! m#k&''&g!n#(m (!!t %&'(( %#n$#!n ,&!ng(ung t&$!%!t 2 n#( m'$ mk!n#(m +!#tu k'nt!k !ng(ung $!n k'nt!k t#$!k !ng(ung.
K/&tak Ti+ak La&gsu&g
Mk!n#(m $#m$#!(# '" ,(# )& F 3 +!ng ,&!(! $! 'k(#$!(#
(n+!=! ,(# )&&'u( F 2
+!ng !$! $!!m m#n&! +!ng $#(,!,k!n '" Pg. 2
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
m#k&',!. B(# )& m&u%!k!n !gn %ng'k(#$!(# $!n
$!%!t
mng'k(#$!(#
'g!m
+!ng
#ng#n
$#%#(!"k!n $! m#n&!n+! (%&t# 'g!m (u:$!. I'n ,(# ,&t#n$!k (,!g!# %m,!=! kt&'n +!ng mm,u!t ,!kt t#$!k %&u ,&(ntu"!n !ng(ung $ng!n m#n&!. 'nt'" ,!kt +!#tu L%t'(%#um untuk k(t&!k(# tm,!g!. S(u!# $ng!n &!k(#
K/&tak La&gsu&g
Mm%&'"
kt&'n
!ng(ung
$!
&!k(#
m#k&',! $ng!n m#n&! t!n%! m$#!(# !%!%un. K'nt!k $k!t $#%&uk!n '" k!&n! #tu m#k&',! "!&u( mk!t %!$! %&muk!!n m#n&!. 'nt'" ,!kt +!#tu T"#',!4#u(. S(u!# $ng!n &!k(#
Pg. 2?
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
G!m,!& 7. Mk!n#(m bioleaching P!$! %&!kt#kum #n# $#gun!k!n 'g!m n %&'(( k(t&!k(#
n
$!%!t
$#!kuk!n
$ng!n
$u!
4!&!
+!#tu
%#&'mt!u&g# $!n "#$&'mt!u&g#. Untuk %&'(( "#$&'mt!u&g# n $#!kuk!n %&'(( leaching $ng!n mnggun!k!n !&ut!n /2SO6. Pnggun!!n !(!m (u)!t $!%!t m!&utk!n m#n&! n $!n mngn$!%k!n %ng't'&. P!$! %&'(( leaching n t&!$# &!k(# ,kut. n /2SO6 nSO6 /2O L!&ut!n leaching nSO6 +!ng $#$!%!t $! %&'(( t&(,ut
$#gun!k!n
electro1inning
untuk
untuk
%&'((
mn$!%!tk!n
(!nutn+!
+!#tu
'g!m
+!ng
n
$##ng#nk!n. Pg. 29
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
MODUL III ELEKTROMETALURGI 1! TU"UAN PER#O$AAN
Untuk
mngt!"u#
$!n
mm!"!m#
%&'((
kt&'=#nn#ng $!n )!kt'&-)!kt'& +!ng mm%ng!&u"# %ngn$!%!n 'g!m $!!m %&'(( kt&'=#nn#ng. 2! ALAT DAN $AAN
2!1 Alat
A!t-!!t +!ng $#gun!k!n %!$! %&!kt#kum #n# !$!!"
"oulometer u Magnetik *tearer
Pg. 30
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
Beaker glass
%!t u K!t'$! SS An'$! P,
%ecti$er
2015
T&m'mt& Mut# t(t& T#m,!ng!n
2!2 $a%a&
B!"!n-,!"!n +!ng $#gun!k!n %!$! %&!kt#kum #n# !$!!"
L!&ut!n leaching nSO6 600 g&#t& Gam(ar '!1 Skema Pr/ses E( ,!tu Electro,inning
'! PROSEDUR KER"A 1.
/#tung m!((! !=! k!t'$! $!n !n'$!. Pg. 31
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
2.
M!(ukk!n !n'$! $!n k!t'$! k $!!m beaker glass
3.
+!ng mng!n$ung !&ut!n nSO 6. M!(ukk!n beaker glass k $!!m ,!k kt&'=#nn#ng
6.
+!ng t!" $#,k!n ( ,!tu $# $!!mn+!. S!m,ungk!n !n'$! $!n k!t'$! k 'g!m u %!$! coulometer $ng!n &4t#:& $!n mut#t(t& (%&t#
&!ngk!#!n %&4',!!n %!$! g!m,!& 3.1 (um,& 5. 7.
!&u( tm%&!tu& 700 (!m! (!tu !m Pngng!n !n'$! $!n k!t'$!. /#tung m!((! !k"#& !n'$! $!n k!t'$!.
)! DASAR TEORI
Ekt&'=#nn#ng !$!!" %&'(( kt&'k#m#! +!ng $#gun!k!n untuk m&$uk(# 'g!m k!t#'n k %&muk!!n k!t'$! $! (,u!" !&ut!n !u'u( "!(# $! %&'(( k#m#! leaching. P&'(( kt&'=#nn#ng (ng n m&u%!k!n
%&'(( untuk mngk(t&!k(# n (4!&! kt&'#(#( $! !&ut!n (u)!t n4& "!(# leaching +!ng $#!kuk!n $ng!n 4!&! mm,k!n !&u( #(tk ("#ngg! t&!$# $k'm%'(#(# (ng (u)!t nSO 6. P!$! %&'(( #n# !k!n $#%&'" n$!%!n 'g!m n %!$! %&muk!!n k!t'$! +!ng ,&!(! $! &!k(# &$uk(# !&ut!n nSO6. S!#n #tu %!$! !n'$! !k!n t&,ntuk 'k(#gn k!&n! %nggun!!n !n'$! #n&t
.
S4!&! t&m'$#n!m#k! %'tn(#! &!k(# kt&'$! $!%!t $#"#tung $ng!n mnggun!k!n %&(!m!!n N&n(t +!#tu Pg. 32
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
E 8 E' RTnF n !'k(#$!(#!&$uk(#
Gam(ar '!2 Diagram P/ur(ai 3&
A(%k t&m'$#n!m#k! &!k(# ug! $!%!t $#kt!"u# $ng!n mnggun!k!n $#!g&!m %'u&,!# n untuk mm%&$#k(# %&'(( kt&'=#nn#ng n ("#ngg! $!%!t $#kt!"u#
&!k(#-&!k(#
!%!
(!!
+!ng
$!%!t
,&!ng(ung (!m! %&'(( kt&'=#nn#ng n. S4!&! k#nt#k! &!k(# +!ng t&!$# $#(,!,k!n '" )!kt'& %'!(!(# !kt#;!(# %'!(!(# k'n(nt&!(# %'!(!(# t!"!n!n
$!n
%'!(!(#
!k#,!t
%ng!&u"
#'n-#'n
%ng't'& $!n H!t '&g!n#k %!$! %&muk!!n kt&'$!. S4!&! umum %&'(( #n# t&$# $! 3 ,!g#!n +!#tu 2. K!t'$! +!#tu k!t'$! SS.
Pg. 33
Praktikum Metalurgi Ekstraksi
2015
3. An'$! +!#tu An'$! P,. 4. Ekt&'#t +!#tu nSO6 +!ng $#%&'" $! &!k(# leaching.
R!k(#-&!k(#
+!ng
!k!n
t&!$#
%!$!
%&'((
kt&'=#nn#ng !$!!" An'$! 2/2O 6/ O2 6K!t'$! 2n2 6-2n 2n2 2/2O
2n 6/ O2
S!m! %&'(( #n# !k!n t&!$# 3 !#&!n %&%#n$!"!n #'n +!#tu
K'n;k(# +!#tu %&g&!k!n kt&'#t $!!m (k!! +!ng ,(!& $! !&ut!n &u!" k !%#(!n $#)u(#. P&'(( #n# $!%!t $#!kuk!n $ng!n mm, %ng!$uk!n
%'m%!!n kt&'#t !t!u #nk(# u$!&!. D#)u(# +!#tu %&'(( %&g&!k!n #'n-#'n
'g!m
mnuu O/P Outer -elmhot5 Plane m!u# !%#(!n
kt&'#t +!ng $#!m. M#g&!(# +!#tu %&'((
%&%#n$!"!n
#'n
k!&n!
t&$!%!t %&,$!!n %'tn(#!.
Pg. 36
Gam(ar '!' Skema Pr/ses Per*i&+a%a& I/& Dalam Pr/ses