LIBRO
MUNA
MALONGO
PERSONAJES QUE PARTICIPAN EN LA HISTORIA DE MAMBE. Cabanga : Estranguló con l !"uco tngu Encanaba# L ta$o la %&sta con '&r!a "uru!ana $ara (u no %&ra na)a* Sakilande: +&g&lo l ca,&no $ara (u na)& %&ra la o$rac&ón Guariene: Cu&)o a Ma,! $ara (u no s sca$ara Mingongo: -u&ó la co,&t&%a $ara scon)r l ca).%r n un lugar (u solo l Embalo: A,&go ) Ma,! s o$uso al sacr&0&c&o* Mambe: nat&%o a0r&cano a0r&cano $r&,ro $r&,ro n constru&r constru&r un N1&s&*
conoc/a*
HISTORIA DE MAMBE
En la t&rra !r&llu,!a nac&ó Ma,! Ma,! '&"o ) Mura,!a st ) t&rra n1&ta2 n !r&llu,!a !r&llu,!a %&%/a la tr&!u Lu,!o,a* Mura!an)a ca3a)or l4a)or rcorr&ó con sus '&"os ns4.n)ol la 0or,a ) cortar to)os sus scrtos 5a (u s ncontra!a %&"o2 algu&n )!r/a ocu$ar su lugar co,o !ru"o ) la tr&!u $nsan)o n Ma,! lo $r$ara!a co,o tal $ara l 0uturo ns4.n)ol la natural3a 5 sus scrtos2 cosas (u a$rn)&ó a$rn)&ó ) su )&0unto )&0unto a!ulo Ma,!l2 Ma,!l2 5 n rcur)o a st !aut&3o con l no,!r ) Ma,! tn&a otro '&"o (u )sconoc/a su ru,!o 5 $ara)ro s )c/a (u st '&"o 3ara!an)a %&%/a %&%/a 'rrant n l ,ont )!&)o a (u l gusta!a gusta!a la sol)a)* Era un 0urt gurrro 5 n l co,!at )ntro ) su tr&!u o"o ,urt a Ma5&(u&n& ta,!&n ta,!&n gurrro 5 s$oso MA5&(u&r&2 MA5&(u&r&2 $or tal 'c'o s '&3o una "unta ) anc&anos gurrro 0or,a)o tr&!unal $ara "u3gar a Bara!an)a* Est tn&n)o l Bn)&cto 5 conoc&n)o l $l&gro $l&gro n (u s ncontran)o la sl%a sl%a ,ata!a $ara (u (u na)& rl%ara su rostro 5 ca)a %3 (u su tr&!u $la!a $la!a con can/!als !ara!an)a !ara!an)a co,!at/a a su la)o %&st&n)o tra" ) lo$ar)o2 $la!a )uro 5 5a no $o)/a contra l $us $os/a la ,$aca ) su a!ulo Ma,!l* Por la (u $o)/a or&ntars 5 conocr lo (u ocurr/a2 a),as ) $rotgrs al&,nt.n)ola con sangr ) lo$ar)o an&,al (u ca3a!a con 0rcunc&a* Mura,!a su $a)r lo !usca!a 5 lo lla,a!a2 a los ),.s a ca)a uno con )&st&ntos gol$s $ro co,o 'a!/a ol%&)a)o l gol$ ) lla,ar a su '&"o No $o)/a co,un&cars con l* El c'a! )l son&)o )l ta,!or la tn&a Lacuan)a Maracuto 5 Langa Langa (u s ncontra!an n una ,&s&ón ) un $r&s&onro !lanco $ara l sacr&0&c&o2 5 o0rn)a ) ngo2 EN-O (u ra la $r)&lcc&ón )l )&0unto Ma,!l lo a)ora!a a tra%6s )l t&,$o )c/a (u ra la $ro)ucc&ón ) la natural3a $ara su tr&!u 'a!/a ncontra)o st an&,al n ,)&o ) una tor,nta cuan)o su ,a)r ,ur&ó $or causa ) un un ra5o Ma,!l lo rcog&ó ) l n su cu%a2 all/ crc&ó 5 conoc&ó a Mura!a,)a a (u&n nunca ataco s&,$r rc&!/a ) llos l !un trato 5 las o0rn)as $rsonals $ro na)& $o)/a %r sta cr,on&a 5a (u ra ) su,o scrto su rug&)o s o/a n la tr&!u con $otnc&a 5 clar&)a)2 ocurr&ó (u ,$3ó 'a &rs con ,nos %&gor 5 sto $rocu$o $rocu$o a MAMBELE (u&n ,ur&ó )s$u6s )s$u6s a causa ) una n0r,)a) * A acons"an)o a su '&"o MURABANDA (u run&ra a los ,as sa!&os 5 acu)&ra )on) EN-O $us l $arc/a (u sta!a n0r,o o algo l suc)/a2 as/
lo '&3o MURABANDA 5 lla,o a EMBARCO7 SA8ILANDE7 EN8ARIME7 -UARIENE7 ENTUBIRONA 5 MAMBE (u 5a ra un "o%n 0urt 5 $art&c&$a!a n las a%r&guac&ons a%r&guac&ons 5a (u s ntn)/a ntn)/a (u s& algo algo l $asa!a a EN-O EN-O la tr&!u $o)/a tnr gra%s $ro!l,as $ro!l,as trataron ) sal%arlo )c&)&6n)os llgar 'asta la cu%a ) EN-O 5 r3aron9 EN-O n)uana ,$ungo ntar Lu,!o,a Mun&1&a,!&to Mun&1&a,!&to Muta,! Munalongo Engo !alua,c'c' R&,!&sa 1&,)ongul 0u&r& n1l Lutt n1ullo ta,a1uan)a 1utara lu,!o,a ; <; =;
EN-O !r&llu,!a EN-o ,una0&n)a EN-O EN-O ,una0&n)a EN-O
TRATADO A MA>IMBE (u conoc&n)o su sta)o ants solo la ,urt s ncontra!a )an)o %ultas n l a&r 'ac&n)o sus cr,on&as 0?n!rs $ara co,r $ut0acta ) EN-o 5 r3aron9 Bon)an 1l !on)a Saura Ma5&,! n1at&1 ur&a ,as&,n -anga sualo t&!r&na Ensulu 5alula c&,angon)a Engo ,&l,!a gua5ala ,a5&,! Ton)l suan!lo Engo n)&a, sangara .&n)&a, Lango 5atango ,$ungo ngo !r&llu,!a Pr$araron !r!a" $ara ).rslo al t&gur )s) cac'orro lo a)ora!an s lla,o Cunalongo 5a (u 0u 0u $rsnta)o a los ra5os )l sol (u s 0<ra!an a tra%6s ) la s$altura ) la cu%a* -uacunan gongo tango ,urn& ,$ungo Malongo ,ulla,! 1&,!an3a 5antu,a >ar& 5ar& ngo Mar&n)a cunalongo Encanso n0una car&l >a,!oso n1at&1 ,$ungo guan3a Ana!utu r&n)a ,a!a guacunan congo Ensulo tn)un)u 1&,$ungul 1&,$ungul Mu,!a nsara !r&llu,!a
lo '&3o MURABANDA 5 lla,o a EMBARCO7 SA8ILANDE7 EN8ARIME7 -UARIENE7 ENTUBIRONA 5 MAMBE (u 5a ra un "o%n 0urt 5 $art&c&$a!a n las a%r&guac&ons a%r&guac&ons 5a (u s ntn)/a ntn)/a (u s& algo algo l $asa!a a EN-O EN-O la tr&!u $o)/a tnr gra%s $ro!l,as $ro!l,as trataron ) sal%arlo )c&)&6n)os llgar 'asta la cu%a ) EN-O 5 r3aron9 EN-O n)uana ,$ungo ntar Lu,!o,a Mun&1&a,!&to Mun&1&a,!&to Muta,! Munalongo Engo !alua,c'c' R&,!&sa 1&,)ongul 0u&r& n1l Lutt n1ullo ta,a1uan)a 1utara lu,!o,a ; <; =;
EN-O !r&llu,!a EN-o ,una0&n)a EN-O EN-O ,una0&n)a EN-O
TRATADO A MA>IMBE (u conoc&n)o su sta)o ants solo la ,urt s ncontra!a )an)o %ultas n l a&r 'ac&n)o sus cr,on&as 0?n!rs $ara co,r $ut0acta ) EN-o 5 r3aron9 Bon)an 1l !on)a Saura Ma5&,! n1at&1 ur&a ,as&,n -anga sualo t&!r&na Ensulu 5alula c&,angon)a Engo ,&l,!a gua5ala ,a5&,! Ton)l suan!lo Engo n)&a, sangara .&n)&a, Lango 5atango ,$ungo ngo !r&llu,!a Pr$araron !r!a" $ara ).rslo al t&gur )s) cac'orro lo a)ora!an s lla,o Cunalongo 5a (u 0u 0u $rsnta)o a los ra5os )l sol (u s 0<ra!an a tra%6s ) la s$altura ) la cu%a* -uacunan gongo tango ,urn& ,$ungo Malongo ,ulla,! 1&,!an3a 5antu,a >ar& 5ar& ngo Mar&n)a cunalongo Encanso n0una car&l >a,!oso n1at&1 ,$ungo guan3a Ana!utu r&n)a ,a!a guacunan congo Ensulo tn)un)u 1&,$ungul 1&,$ungul Mu,!a nsara !r&llu,!a
> cantaron ;;; Br&llu,!a ngo ,o&l ,o&l Blor&o ;;; >a EN-O 'a!/a ,urto Entoncs MURABANDA )c&)&ó no )"ar rastros n& corro4as n l scrto ) EN-O ) ca$&taron su cur$o 5 la ca!3a2 l cora3ón2 las $atas 5 la $&l la consr%aron co,o rl&g/a2 las %&sras 0uron &ntro)uc&)as n una ca4a !ra%a* El '/ga)o 5 la '&l2 0uron )a!as a Ma5&,!s as/ Ma5&,! co,$lac&)o tn)r/a su 5a,uln) )rc'o ) Ma5&,! Ma5&,! $or 'a!r aco,$a4a)o aco,$a4a)o n l !lor&o !lor&o n un gu&ro gu&ro o un cala!a3a nc&,a ) una $&)ra $&)ra )$os&taron los rstos ) EN-O2 'a!/a 'a!/a ,urto $ro su a)orac&ón sr&a la ,&s,a aun )s$u6s ) s$u6s ) ,urto ),ostrar/a la 0l&c&)a) ) la natural3a2 5a su gran '&"o 'a!/a ,urto $or lo tanto 'a!/a (u 'acr una o0rn)a %al&osa ) to)os los $rsnts* El ,as "o%n 5 0urt ra MMBE (u lo co,$rn)&ó 5 %oluntar&osa,nt %oluntar&osa,nt s o0rc&ó 5 aun as/ s ral&3o un solto2 0uron al r&ó 5 tra"ron @ $&)ras al $orta)or ) la $&)ra (u tu%&ra l color ) la lngua ) EN-O sr&a sacr&0&ca)o al rgrsar 0u MAMBE (u&n tra"o la $&)ra (u co&nc&)/a con la ) EN-O2 MURAMBA su $a)r lo %n)o 5 ntu!&rona ntu!&rona l %r)ugo (u&n as&gnaron as&gnaron $ara 0ctuar l sacr&0&c&o EMBALO s o$uso o$uso $or sr su a,&go &ns$ara!l2 &ns$ara!l2 no (u&so (u su a,&go ,ur&ra2 $ro su rugo 0u n %ano2 MALOM-O (ur/a (u MAMBE sr&a gran) n l Malo,go $ro 'a!/a (u 'acr un N1&s&2 N1&s&2 En1ar&, 5 -uar&n cu&)aron cu&)aron l ca,&no $ara (u na)& &ntrru,$&ra la cr,on&a 5a (u n la tr&!u s )sconoc/a lo (u s &!a 'acr a 0ctuar sa1&lan) '&3o los tra3os $ara s&tuar a MAMBE 5 r3ar a MALON-O (u 'a!/a n1&s& 5 as/ '&c&ron = tra3os:
; <; =;
Sacr&0&c&o +&)a Murt
Sa1&lan) ,nsa"ro tra"o l $alo 6!ano (u n)urc&)o $or l 0ugo $o)/a cortar2 los )rc'os sr&an ntrga)os a ntu!&rona (u cons&st/an n una ca!3a ) ca&,.n2 cra2 una ca!3a ) ,anat/2 ,&l2 l $."aro ro,an)&o2 @ cocos2 < coro"o2 la $&)ra ) ra5o2 l $alo ncn)&)o2 (u 'ar/a ) %la2 run&os 1un&as2 4oca2 ,a5&,!2 5unll ) ,a5&,!2 los = ta,!ors $or(u cu5a ,urt ra s/,!olo ) algr/a 5 %olunta)* Las ar,as ) gurrro2 las conc'as ) caracol ,ar&no (u c&rcula!an co,o )&nro2 agua ) ,ar co,o s/,!olo ) $ro0un)&)a) 5 sno ) la t&rra* a,2 ,a/32 $l.tano 0uron los < )rc'os )l sacr&0&c&o ) MAMBE 5 0u EMBACO l ncarga)o ) $rsntarlo r3an)o $or l a,&go &ns$ara!l ) la &n0anc&a*
Rezó de la ejecución
S&,!&r&1u 1&,!an3a 8&,!an3a S&,!&r&1u Nu,alo ss ,& !r&llu,!a Mun&(u&a,!oto ,u,!a
8u0 ngur ,unalongo 8on5os 1r&llu,!a ,a,! Ent&,a cunan congo Atrr n)o1 sara!ano n),!o Entulo ss,!o )o1 5angua,a an3a s&!&r&guan3a sa,!an)an)a Ma!a Colunga ,a(uto ,a,! Ma,! ncano ,&n&(u&a,!oto Ss n1&s& ,alongo ss gongoro Mas&,n n)&a, gangara 1&n)&a, S&,!&r&lullo ,uta,!r 0u&r& ngo,!o Ur&a ,ulla,! t&!r&na sara1&,$nso Sua,!lo ,un&o so0&a ncano Malongo 5alula ngo Br&llu,!a 5alula ,a,! Ds$u6s (u ,!argo $ronunc&a!a sto ,ura!an)a2 $roc) 'acr l&,$&3as n l Cur$o ) Ma,!2 $ara (u 0ura $ur&0&ca)o al r&no ) Munalongo sa1&lan) !usca!a la !u!uana '&r!a (u s&gn&0&ca!a %&)a trna 5 con llas Mura!an)a )&"o: 8osu,a %&t&t& ngo,!o 8&,!an3a 1osu,a n),!o Muna 5antu,a 1&a1o ns&la oca tn)un)o 1&,$ongul ntu!&rona Sa1&lan) ,!aco (uar&n En1ar&n ,ura!an)a n)&,!o ,a,! Bacunanc'c' !roncon&on& En!ongo cun)a ro cun)a ,alongo Atrr !ango lu,!o,a Br&llu,!a n1&s& ,$angu ta1o,a Nar&guallalo n0u,a !atoto !ango D&c&n)o sto arranco un ,c'ón ) $lo ) la ca!3a ) su '&"o Ma,! $ara guar)arlo co,o rcur)o2 l $rsnto to)os los )rc'os )ona)os $or ,!aco 5 )&"o:
REO: Ma,! 5a,uln) Ma,! -an)o n)uana ss ,a5&,! En1an&gu5a,a %&llalla -ua1a,!a Ma,! gua3a Matar& nsas& ntu,a Mu5a,! Mu,!a Colunga ntuna sala,antuna Ma5&1&r& ns&la!an3a
D&nga ntu,o l,!a Mun&o ns&la 4oca guar&n M&ngongo ,asangor&a ,acon)o Ma,! ,ura!an)a n)&,!o n0un)a Engo,a guagua3a n%&ot s&,!&r&co5o S a$arto Muru!an)a ntu!&rona '&3o su ntra)a $ortan)o unos !"ucos $ara a'ogar a Ma,! 5 as/ ,&t&gar su )olor co,n3ó l a'oga,&nto )&c&n)o:
REO: 8atu1an)o ,$angu 8u&1a,!a ton)l atrr Mura!an)a atrr Munalongo Ssno cua, !r&ll&llo ntu!&rona >ar& 1&,!on)a ngo Ma,!l 8&,!on3a Ma,! ss Nu,a En1&s& Malongo ,$ungo 0ua En0u&r& n0u,! ,as&,n $angu&a, Ma,! cutara !ango 5alula Mur&(u&,aoto 5antanso 5&,!ula Bango !r&llu,!a guanguara Co,n3ó la l&ga)ura 5 tr,&na)a ntu!&rona $&)&ó a ,a,!l2 a ,!arco (u la "cutac&on sr&a strangula)o con los !"ucos 5 )ca$&ta)o con la ncun&a Mal,go2 5 ntoncs cantaron:
CANTO N1&s& ,a,a! ro ,a,!lntu!&rona Ero ,a,a! 1u,!on)a Mnga 1&angana &s&a Ell&la ncangr ntua Muana c'c' cua, Su0&a aca,u 5a0&a1ua,o S&r&r& Ma,!l ncun&a >a,uln) ,us& ,u5a,! Munalongo 5a,uln) Engo guarran)ulla n),!o 8r&llu,!a oru,!o n1r Bno !no ncro Mngan Dun)o ncun&a Balua) ,a!a -uan3a Colunga !alua)
Tn)a nsulo ngoro Cunansas& s&,ato 8&s&an)&a1o n),!o Lnta,nt la sangr 0u 0lu5n)o las $r&,ras ca5ron n la t&rra $ara (u la ,a)r natural3a tu%&ra su )rc'o $r&,ro (u na)& 5 cantaron:
CANTO En1an&a s&1&r& Ma,!l F&oto ,anga ,u,!a nsara Ho llalla l ,!l ,al,!o Ho llalla n0u,! n1aur Engo nt& co5u,! ,a,! Nu,a Estos cantos l G$rsa!an a la ,a)r natural3a lo (u sta!an 'ac&n)o 5 a su %3 )&c&6n)ol (u no ran cul$a!ls llos s&no los !"ucos (u strangula!an 5 l $alo cortant (u )ca$&to l cur$o 5a s&n %&)a s$aran)o la ca!3a con la a5u)a ) guar&n sacaron2 l cora3ón2 los gn&tals2 los $&2 las ,anos2 as/ co,o las s&t tr&$as 5 l c'oco3ulo2 l '/ga)o2 $art ) las tr&$as2 5 los ),.s órganos* S lo ntrgaron a Sa1&lan) $ara (u los $us&ra n un lugar $ara (u Ma5&,! co,&ra 5 as/ l $aga!an su )rc'o $us 5a )s) (u Engo $rsnto s/nto,as ) ,urt Ma5&,! s&,$r ron)o l lugar ra ncsar&o scon)r l cur$o )l t&gr ,urto )arl ) co,r a Ma5&,! 0ura ) all/ $ara (u s al"ara 5 no )latara l lugar con su $rsnc&a )an)o %ultas cosa sta (u $o)/a trar la cur&os&)a) ) algu&n 5 as/ )scu!r&r lo (u con gran scrto 5 cu&)a)o s 'ac&a 2 la ca!3a la to,aron to)os n las ,anos n ,&l 5 t&rra aso no sr&an ,anc'a)os ) sangr solo las ,anos ) ntu!&rona 5 guar&n sta!an ,anc'a)as ) sangr 5 con la ca!3a n alto r3aron:
REO Entug&rona 1r&llu,ga >uansua, ro con5os -uar&longa nsullo Car&l lutt c'&1&r&,ato car&l 8utngut nt& ngullr Ma,! 1&sngur u0a'ocula 8uan1ana ns&la ur&a Ma5&,! -uan)o nt&,a Mnga ,oln) D$os&taron la ca!3a "unto al 'u%o ) Ma5&,! (u ta,!&n 0u sacr&0&ca)o $ara (u $agara un )rc'o $or su $rsnc&a &no$ortuna2 5 'u%o co,o s/,!olo ) %&)a 5
nac&,&nto2 las %/scras s &ntro)u"ron )ntro ) la ca4a !ra%a2 "unto con la ) ngo 5 la otra $art )l $alo 0unc&ono co,o cuc'&llo ns4ar ) atr&!uto las lnguas 0uron al"u)&n)as al ta,!or $ara (u stas tu%&ran 5 !ra,aran con%rsac&ons 5 rug&ron al sonarlo co,o EN-O la ) Ma,! 0u )a)a a los caracols conc'as ,ar&nas o c'a,alongos $or los cuals 'a!lar/an cuan)o 0uran consagra)os con la ca!3a ) glgla $."aro (u6 'a!la2 los $&s ) Ma,! los ntrraron sa1&lan) al $& ) la $rn)a )on) )scansa!a l gu&ro con la ca!3a ) ,a,! 5 la ) ngo ntu!&rona corto la $unta ) los ))os ) los $& ) Ma,!* Los ntrró sa1&lan) $ara (u los ll%ara a ntrrar a )&st&ntos ca,&nos n rlac&ón con los %&ntos 5 cantaron:
CANTO: Dun)u sangran as&la As/ s a,arran $or $r&,ra %3 los ca,&nos $ara (u na)& llgara al lugar )on) 'a!/a s&)o l sacr&0&c&o ) ,a,! 5 a la %3 l s$/r&tu ca,&nar/a n cual(u&ra ) los $untos car)&nals* Las t&!&as o 1&sn(uls s cargaron 5 $us&ron n cru3 $ara (u l s$/r&tu) )l 'o,!r 5 l )l t&gr ca,&nara solo cuan)o las 0ur3as autor&3ara a )scru3ar* Las )os t&!&as $usto (u con lla n cru3 no $o)/an ca,&nar tn)r/an ) sta 0or,a los $&s 'r)a)os 5 r3aron $ara l a,arr ) los %&ntos*
REOS: Entu1&a !ontu1a nu,alo cunca >a,$,o ns&la n)ulo n)u,!a Nuana !&ca !&o1o ss sacun) ara!an)a %&t&t& ,onolongo nuana Entan)a s&1&r& n1&s& ,u,!a F&n)a !no 0u,! ,unango saur Entar s&,angolla guar&n ,&l,!o Mu5a,! lua cunan congo ncangra En )u,!a )anga ,uana ,!l En0&oto ntu!&rona 1&,!on)a -uar5 n%/ala n)&nga ,al,!o N1&s& ,a,! ngo !r&llu,!a T&!r&na n1&s& t&!r&na llalla*
CANTO: T!r&na n1&s& t!r&na llalla* Con un $)a3o )l cora3ón )l )&0unto 5 los ),.s )rc'os $r$araron una ncuta 5 s la )&ron ) co,r al ca&,.n 5 a la 4oca al $r&,ro $or(u no 'a!la 5 al sgun)o $or(u no )ur, 5 ntoncs guar)ar/an l scrto 5 sr&an guar)&ans trnos )l 0un)a,nto (u 5a sta!a 0or,a)o 5 s la,o: N1&s& ,a,! ngó !r&llu,!a ,u,!a t!r&na: El ca&,.n ta,!&n cu&)ar/a 5 guar)ar/a l scrto 5a (u cuan)o sa1&lan) 0u l $r&,ro (u %&o (u sta!a ,anc'a)o ) sangr l ca&,.n co,r/a l scrto 5 no )&%ulgar/a $usto (u no t&n lngua ta,!&n 0u o0rn)a)o co,o aco,$a4ant )l sacr&0&c&o $or(u s gan)o !atalla 5 $r'&stór&co* Fu l $r&,r -an)o ) o0rn)a $or su ant&g)a)2 rsr%a2 5 0ur3a2 a),as ) sr l )u4o )l r&ó2 l $r&,r -an)o $or(u cun)o 0u a los )rc'os $ara l sacr&0&c&o 'a!/a (u $agarl a la t&rra 5 a la natural3a2 $r$arar una scolta $ara (u ,as tar) sr&a sacr&0&ca)o ran < n total gan)o 5 Engan)os ,!alo sta!a cansa)o ) an)ar 5 al $r&,ro (u %&o 5 ca$turo 0u al ca&,.n $or lo (u no cont&nuo !uscan)o los otros )rc'os (u co,$ltaron los < rgrso 5 cuan)o llgo al lugar -uar&n (u sta!a n l ca,&no $r&nc&$al l $rgunto los ),.s )rc'os a lo (u E,!aco l contsto* Munio yasima Engando enduana gando batalla
Cuan)o 5a to)o sta!a conclu&)o s un&ron los rstants 5 con sangr "uraron no rl%ar a na)& la surt Ma,! as/ s '&3o l $r&,r s&,!&r&cullo con "ura,nto ) sangra2 ) la tr&!u 'a!/an sal&)o @ 5 a'ora rgrsa!an 2 MAMBE ,ur&ó2 -uar&n 5 En1ar&n s (u)ar/an cu&)an)o l ca,&no (u )a!a 'asta l lugar )l sacr&0&c&o s$ran)o a (u Mura!an)a rgrsara ) la t&!us 5 )&"ra lo (u 'a!/a (u 'acr cuan)o llgaron a la tr&!u Mar&,anga (u&so sa!r (u 'a!/a s&)o ) MAMBE -uar&n 5 En1ar&, $ro na)a l )&"ron $ro $rsnt/a algo Ensas& un gurrro (u !st&a $&l ) lón ta,!&n $ro nos su$o na)a ) !ara!an)a 5 ) MAMBE*
REO HABLADO Atrr sa!ana2 atrr luango2 atrr la 0&n)a Atrr to $an)&a, (u sta cun)a ,unan3o $a)r n ganga n1at&1& 1at&1& agu nta,!ala n1&s& 1&s&a1o tu,!ala n)o(u n1at&1& 1at&!l sa1&"nco sualo sualo ,a5& ,a5&,! ,a5&,! congo c'&(u&r&conguaco ,& ngu,!o ) !atalla saca 0u,! ganga an)&,!o an)&!&longo $alo,ont !r&llu,!a* Mun&o agu tn)un)o 1&,$ungo ,!l ,an/ ,a3ango s&la!an3a ss ,all ss !&can!&oco !&calla, ss ,all "ur&r gur&r&onga n)&ao sarasa4o ,!ogo (u son ,$ungo ,!ogo* Ensulo ,alongo ,an& 5os (u ,& gran ganga !&longo ,uana a)lo guata cunancongo 0u,! gua5anu3a san trr ,a5ala ,a5o,!
REO HABLADO Qu&n !n)&l lo (u !n)&l2 5o rcur)o lo t&,$o gurra t&,$o gurra* Ba lo!a ,ala %a su ,!&ala nsulo %a %&t&t& nsulo cun)a langa %a 5o cun)a lo ,)&o ,)&o 5a $art lo &gual&to %a nara"o congo lo tr5uñia2 %anara"o congo lo tr,n2 %a nara"o congo lo sunsun)a,!a2 %a ,a5&,! cun)a nsulo %a (u&nan&2 l,!o cun)a ,& %a sas& cu%a ta lo nsulo Ktango ncunatra s&,!ra n toto agu*
PARA DESPERTAR EL FUNDAMENTO
; S&,!&r&cullo ' s&,!&r&cullo ' Ha5 -anga ,&lo 'a5 ganga ,&lo S& ,urulungo ,alongo sas&)&nallto llto Bun Juan srr $alo <; sa,!&a 'a5 sa,!&a sa,!&a 'a5 sa,!&a L&cnc&a ango sa,!&a ganga s&la Tronco ,a5ors c&nto un $&)ras !atalla =; Mun&o gu&sa ganga n),!o Tun sa!& cuna,!an3a Muana lugu ,$angu Malongo ,& gunga ; Engo llalla lu!a lu!a Engo llalla cunca n ganga Engo llalla lu!a lu!a Engo llalla cun)a n ganga S& ,uana 0&n)a !utngo Juan srr Congologuaco guans&,nso Engo 5a5a ngo 5a5a Engo ,&ganga ' ; congoro %&"o ca&,.n congoro %&"o ca&,.n ara!an)a n la lo,a sulta guao la0&n)a 8o llalla ngo can&!a ; Ll!r %&son!o !a"o ,a!a ' Ll!r !&so4os !a"o ,a!a ' Mn (u ,n !&so4os S& !un 0u,! 'a5 tata S& !un 0u,! 'a5 tata
>&,!ula N1&s& sua1ara ,a5&,! @; Juan srr ngo !alua) -ran srr ngo !alua)a Colunga ganga !un sa,!&a Munalongo guan srr ; S& sa,! )a l&cnc&a gu&r& S& sa,! )a l&cnc&a gu&r& > %ula %ula 5o ca5 l&n)ro l&n)a >o %ula %ula $alo ; Engo ,&l,!a ngo ,&l,!a -ua5ala ,a5&,! ton)l sua,!co ;Buna noc' $a)r n1&s& 'a Buna noc' $a)r n1&s& 'a T salu)a 1&s&acongo ,a5o,! Muana 0&lo co,o l,!a ;Buna noc' tala!a Buna noc' tala!a Mun)o nu%o car&l Mun)o nu%o car&l ; Buna noc' talu!a Buna noc' tala!a S&,$a1o ,!ua ,una0&n)a B&longo ,uana c'c' Colunga <;O5 l&cu4a salu)a sa,! O5 l&cu4a 5a son las 'oras D,on&o ,alo nota ron)anso O5 l&cu4a no !a,o !a,o =;Dos caguto a la tor,nta 5a Dos caguto a la tor,nta 5a Un sunga a la )la&)a Un sunga a la )la&)a Elo !&son ,no !a"o ,a!a
Elo !&son ,no !a"o ,a!a Un ta,!or !o,!on)a Sa,! car&l )a l&cnc&a ;Eru lu 0&n)a !&r&lu,no Elo !&son ta !a"o ,a!a Ca0&o Colunga !&n ) a5a C'(u (u c'(u ,a(u&na %a$or C'(u c'(u ,a(u&na %a$or ,a(u&n&ta
PARA INICIAR
CONVERSACION
CON
LOS
CHAMALONGOS.
Agu&r& n1&s& congo ,ato s&1&r& ,ato Mnso s&1&r& ,nso Mun&o ,!&ala nu,alo n0u,! ganga D&nga c'a,alongos Luango -uar5 0u,! -uar5 c'a,alongo En)&ata n1&s& tn)!an ,!o,)a n)&nga >a,$,!a Malongo ,ar&ata gua cunancongo
ALAFIA…. Es una letra firme, es cuando caen los cuatros boca arriba, te quiere decir que si la pregunta maferefun 7 rayo.
ITAA9 = Boca arr&!a 5 uno !oca a!a"o2 cuan)o sal s r$&t l t&ro2 5a (u no s una ltra 0&r, ) r$t&rs sr&a ITAA Mll&2 ,a0r0u, Ma)r ) Agua*
ELLEIFE… Dos boca arriba y 2 boca abajo, esta es la letra mas firme que ay aqu! se dice que lo que se sabe nos e "re#unta $aferefum Lucero $undo
OCANA SORDE9 SON = BOCA ABAJO > UNO BOCA ARRIBA2 sta ltra t )&c (u no2 $ro 'a5 (u tnr ,uc'o cu&)a)o $us 'a!la un ,urto 2 cuan)o sta ltra sal $r&,ro (u n&nguna2 s l $asa un $)ac&to ) carn ) r)2 a to)os los $rsnts 5 s l )a ) co,r a un $rro ngro2 Ma0r0u, ara!an)a
%&'(' )E&*(… Las + bocas abajo, te dice que (%, y aqu! abla directamente "or el $uerto.
TRATADO MUNIANKO
EMBASINGOLA
Mu4co (u su trata)o 5 0a!r&cac&ón r$rsnta al n)&,!o l ,u4co (u s )o!l ) (u&n lo $oos' s 'ac ) ,a)ra con ,o%&,&nto n las art&culac&ons s la%a n l ,ont con 'u,&ro ) < '&r!a ) s,ana santa* Ut&l&3a)o las $atas2 l cora3on2 la $&l2 la ca!3a ) un gato2 l cora3on !a al $c'o )l ,u4co 5 la $&l $ara %st&rlo 5 'acrl un so,!rro* Las $atas s 'acn $ol%o2 5 s c'an n la $atas )l ,u4co2 s &ntro)uc n la ca!3a )l ,u4co l cr.no )l an&,al2 lo ),.s s $on nc&,a )l Mun&a1o2 )s$u6s (u s nt&rrn la lo,a $ara (u Ma5&,! n la carga ) la ca!3a "unto con l cr.no )l an&,al s c'ara sso %gtal2 ,antca ) cacao* Coco ralla)o2 alu,!r 5 oro n l $c'o l cora3on )l an&,al $art ) las < 5r!as )l 'u,&ro2 < n1u,&a 5 un ,atar& ) guan3a n los cua!a n los !ra3os las garras )l an&,al2 I,.n2 $ara ,&2 5 lla,ao2 la ,)&)a ) la ca!3a )l ,un&an1o al &gual (u la ,)&)a ) los !ra3os 5 los $&s2 l ,u4co s "ura co,o un ngullo )s$u6s s nt&rra n una lo,a* REZO
Atrr ,us&,ulla,! talu!a M&,!roso guar&n 5a ,& ngo,!o >a,ungan)o 1&a1o guar&l&onga P,!a ,al,! 5an)&1 ,un&gua,outo >a0&an1uno 1&,!an3a ,alongo Ensara ,u,!a n1at&1 D&c'o sto s 'au,a l 'o5o 5 s )$os&tan los )sc'os 'asta (u 4a, no na3ca no s saca l ,u4co*
TRATADO DE CUNANDIARDIA
Es ) %&tal &,$ortant n l 0un)a,nto2 5a (u 0unc&ona &gual (u su cora3on l conongo )l n1&s& %a a)ntro ) la cana !ra%a con agua ) ,ar2 r&ó2 laguna2 $o3o2 ,anant&al2 llu%&a2 $rsa2 %n)&ta2 or&n ) un n&4o2 la lagr&,a2 su)or2 a3ogu2 $rc&$&ta)o ro"o2 l&,alla2 &,.n2 su ta,a4o s co,o l ) un !astón2 (u s !&st6 con cuntas ngras 5 ,ats s ll%a al cntro )l ,ont2 s l )a un gallo2 al $& ) una ,ata ) cua!a2 s l saca l cora3on 5 s &ntro)uc s nt&rra s&t )/as "unto con l cur$o )l gallo 5 n l 'o5o s scr&! la 0&r,a n una 5agua*
REO Ent&,a !&longo n1&s& 1unongo Ensara 5a ncun&a nu,alo Ana!uto n0&n)a guar&l&onga Ensusu ,u5a,! ur&a !acunanc'&c'& Malongo nsara nar&guallalo En0u,a !atoto !ango Mas&,n nu,alo ganga
TRATADO 8ISEN-UERE 8&sngur s la can&lla )l ,urto carga)a con "ocu,a2 gua5ac.n 5 llalla a),as = ca!3as ) gu&na 5 las $atas2 a3ogu2 sacu sacu2 4a,2 5 t&rra )l 0un)a,nto2 5 ca,$o santo2 al!a'aca 5 1&,!an3a )l ,&s,o lugar )s$u6s ) carga)o 5 slla)o con cra s nc&n) una %la $ara los r3os con st s arra 5 s "ura: REZO
8&sngur ns&la cu,!r cunantol&la S&1&r&ana,n3o ntuto n)&,!o nsal,!o 8u4ongo n0u,! gan)o ,&na E,$olo llalla ,uta,!r n)o,!o Tn)!an 1&n),!o Nu,alo c'c'r cua!&langa N)o1 n1&s& t!r&na Ds$u6s s nt&rra n l c,ntr&o @ )/as2 s l )a un gu&no 5 la ca!3a2 las $atas2 5 l cora3on s nt&rra n l 0un)a,nto*
PARA
FORALE!ER EL F"#$A%E#O
Esta co,&)a s lla,a ana1uta s $r$ara con 4a, sancoc'a)o2 c!olla !lanca2 a"ng&!r2 $&,&nta gu&na2 canla2 sacu sacu2 1&,!o,!o2 'ar&na 5 $l.tano con sto 5 la ,&l s 'ac una $asta (u s $on n l 0un)a,nto 5 cuan)o s saca $art ) sta co,&)a s l%a a la lo,a 5 a los %&ntos2 5 las ),.s s guar)an 5a (u s&r% $ara cargar rsguar)os2 5 6,!olos !unos to)o st tra3o s $r$ara n una ca3ula ) !arro*
PARA
PREPARAR
UN
CANDIL
Lu3 !r&llant2 ac&t ) $&no2 ) rs&na2 ) co,r2 ) ,otor2 ,&nral2 l&na3a2 (u,a)o2 %&nagr2 !orra ) ca062 $&,&nta2 sal n grano2 a3u0r2 $ól%ora* REZO
Dun)u ,al,!o nsara car&,$,!a Car&l san1&3a n0anga n)o1 ,anonga Atrr !uru1untla ,a0&ot n1a5 ,un)l Mas&,n n)&a, sangara 1&n)&a, Nu,alo n1&s& n)&,!o n)uana Malongo c'c' cunan congo cunan Broncon&on& !r&llu,!a ts&a n)&a, nsas& E,!ar ,unan3o 1&s&a1o 0u,! Fu&r& cunantol&la
CUANDO
EL FUNDAMENTO
VA A COMER.
Ac'&(u&r&,ato ,un&o n)&nga N1&s& ,alongo agu En)&nga ls 1&s&a1o ,!&ala Ent&,a cuna 1an1o 8an1o cuna ,alongo Agu&r& atrr ,alongo Mus& ,ulla,! 0a,u,!a ur&a guar&l&onga Ensunso nc'&a na&'a n)&nga ,a5&,! Mas&,n ,ulanga nsualo congo E,$ongo n1at&1& nsara !&c'&c'& B&longo longo roco na'&!a 4onga Sngu 4n1r1u' $,!a 5alula n1&s& Br&llu,!a 5alula ,a,! Mun&(u&a,!oto lu(u&la )&alonga N1&s& n(ul 1u,!on)a ,ass Muna guar&l&onga na"cu car&l Br&llu,!a n),!o ngo cun)a -u&na !o,!o sa,! contangr& 8as&1anguala sua, sualu,$,!o Esto s )&c aguantan)o l an&,al $or las $atas )scans.n)olo nc&,a )l 0un)a,nto Als ss ,&s&,o la,! 8&,!on)a ,!l nta1 nsunsu Encaur ur&a ngan)o n)o1 ntoto
PARA DARLE UN -ALLO AL FUNDAMENTO* S co" l an&,al s l la%a l $&co2 las $atas2 5 )!a"o ) las alas2 s rosa 5 s 'au,a2 s $on l gallo nc&,a )l 0un)a,nto2 5 s canta* ; Agu.ntalo !&n ganga no s %a5a Agu.ntalo !&n ganga no s %a5a S l rosa agua al an&,al 5 s canta* <; Panta suno la ca,&no !ra !ra Panta suno la ca,&no !ra !ra S co" l cuc'&llo 5 s l arranca las $lu,as )l $scuso lugo s l arranca la lngua2 5 s $ga n l tc'o cantan)o* =; Bo,)a !on)a sunsun )ar&!o S&n ntan)a sunsun )ar&!o Lugo s nca"a l cuc'&llo n l cullo 5 s canta* ; Ho llalla l ,!l ,al,!o Ho llalla l ,!l ,al,!o > 'a ,)&)a (u la sangr %a5a ca5n)o so!r l 0un)a,nto s canta* ; Mnga corr Mnga !ar&l Mnga corr2 Mnga guar&l&onga Lugo s l c'a agua a la ca!3a )l an&,al 5 s canta* ; Lango a!r&cuto 2 lango a!r&cuto >to 5to c'a,alo,go AGUARDIENTE
@; Mala0o a!r&cuto2 ,ala0o a!r&cuto >to 5to c'a,alongo VINO SECO
;Mala0o cc a!r&cuto ,ala0o cc a!r&cuto >to 5to c'a,alongo S l $on l an&,al n l $&so 5 $rs&on.n)olo 'ac&a a!a"o s canta* ; 8&1&r& !allo )s$u6s ) 0u&r& ,& gallo canta2 lugo arranc.n)ol las $lu,as )l cur$o 5 c'.n)olas n l 0un)a,nto s canta* ; Cu!r n ganga cu!r n0anga cu!r* Lugo las alas 5 la cola2 s canta ; Con su salala2 con su sala )o1 Con su sala cu!r ,& ganga > lugo s saca l an&,al ) a)ntro )l cuarto 5 s canta* <;Ha5 %a cos&ta !uru!uana ' Ha5 %a cos&ta !uru!uana ' =;ara!an)a ,u,!an1l2 ,u)an1l*
COMO HACER UN HUMIERO S 0&r,a un cuatro %&nto2 s carga con aguar)&nt 5 'u,o ) ta!aco2 s $on la ca3ula nc&,a ) la 0&r,a2 carga)a2 s ,$&3a a )so"ar las 5r!as 5 s %a cantan)o* ; 8&,!an3a )o1 1&ano,2 1&,!an3a )o1 1&anon 5o* S ,$&3a a r&$&ar las 5r!as )ntro ) la ca3ula con agua 5 s %a cantan)o* <; Lango a!r&cuto2 lango a!r&cuto >to 5to c'a,alongo Ds$u6s ) 'a!r r&$&a)o las 5r!as 5 l agua (u) %r) s l c'a ) sta al 0un)a,nto 5 lugo s carga l 'u,&ro con "ut&a a'u,a)a2 $sca)o a'u,a)o2 ,a/3 tosta)o2 ,antca ) coro"o2 aguar)&nt2 %&no sco2 cn&3a 5 las aguas ) r&ó2 ,ar2 $o3o2 llu%&a 5 %n)&ta*
COMIDA DE CADA FUNDAMENTO LUCERO C'&%o2 gallo2 "ut&a
ARABANDA C'&%o2 $rro ngro2 "ut&a2 gallo
TIEMBLA TIERRA C'&%a2 -all&na2 Palo,a TODO BLANCO*
@ RA>O Carnro2 "&cota2 co)orn&32 gallo*
MADRE DE A-UA Carnro2 Pato2 -allo*
CHOLA C'&%o ca$ao2 gall&na
CENTELLA C'&%a2 gall&na
CUBALLENDE
C'&%o2 gu&no2 gallo* 'R' -'&ER *( LL'(%
S l r3a al 0un)a,nto 5 s )a conoc&,&nto ) lo (u s %a 'acr2 s l a,arra una t&ra ngra a to)os los atr&!utos co,o cuc'&llo2 ,ac't2 la < ,$acas2 la n1un&a2 la $&)ra2 l 1&sngul2 al 0un)a,nto2 las tu,!a)oras2 la sco!a'a,arga2 l !astón2 las c$as ) $l.tano2 l cu!o )l 'u,&ro2 lugo s 0&r,a2 la 0&r,a )l llanto con t&3a2 nc&,a un car!ón2 s $r$ara una ca"a ) 5agua con un ,u4co ) tra$o (u s carga con ,&n&stras2 "ut&a a'u,a)a2 $sca)o a'u,a)o2 ,a/3 tosta)o2 0&r,a 5 no,!r )l )&0unto2 lugo s coloca la ca"a n l lugar corrs$on)&nt ) la 0&r,a2 5 s $onn las c$as ) $l.tano2 alr))or ) la ca"a con un $)a3o ) %la ncn)&)a arr&!a ) ca)a c$a2 ca)a $)a3o ) %la con una t&ra ngra22 5 s canta 9
CANTO Ca!o ) %la 5o sta!a !lor&o Ca!o ) %la 5o sta!a alu,!ra !lor&o Lugo s $r$ara una t"a (u ta,!&n %a 0&r,a)a con una t&3a 5 car!ón s l c'a car!ón ncn)&)o2 a sto a ca)a rato s l c'a &nc&nso 5a (u st 'u,o s (u&n llga al c&lo2 sto no )! a$agars no )"ar ) c'ar 'u,o ,&ntras (u st an)an)o l llanto 5 s coloca n l lugar corrs$on)&nt a los )rc'os (u s co,$onn ) COCO2 +ELA2 PLATANO2 TABACO2 )s$u6s s $onn n l lugar corrs$on)&nt ) la 0&r,a* Lugo s $on l 'u,&ro n l lugar corrs$on)&nt ) la 0&r,a2 s l $on l ,a3o ) sco!a'a,arga a,ara)o con la tla ngra n la $art &3(u&r)a ) la 0&r,a2 5 n l la)o )rc'o s coloca l !astón (u ta,!&n ll%a la t&ra ngra2 to)os los N8ISIS $rsnts )!n $asar $or la sco!a'a,arga 5 l !astón* +&nn las $r&,ras < N8ISIS a $roc)r a la cr,on&a2 l ) la sco!a'a,arga2 t&n (u star arro)&lla)o con un $& 5 )an)o con la sco!a'a,arga n l $&so2 con l !astón 5 lugo stas < $rsonas s &ntrca,!&an ) lugar2 5 as/ sucs&%a,nt $asaran to)os los N8ISIS $rsnts $or sta 0unc&ón 5 a ,)&)a (u s %a 'ac&n)o sto s %a cantan)o9
CANTO >o tngo un $a"ar&to %olan)o >o tngo un $a"ar&to %olan)o >o tngo un $a"ar&to %olan)o Qu cul$a tngo 5o s& tata s ,ur&ó
Qu cul$a tngo 5o s& tata s ,ur&ó Qu cul$a tngo 5o s& tata s ,ur&ó Tr,n )&l tr,n )&alunga Tr,n )&l tr,n )&alunga Tr,n )&l tr,n )&alunga Ca,!&a l $aso cua)r&lla guar&ao Ca,!&a l $aso cua)r&lla guar&ao -uar&a'o , ll%a $a l tagu Ho5 a(u/ ,anana sa!r )&o +a,o al !lor&o tan&la'o Pors&llo 0l&$&to Ll!r carco,a to ,un)o %a Ca,&no a la ,al3a ,nos 5o > otras ,.s9 Lugo )s$u6s ) 'a!r $asa)o to)os los n1&s& $or sta 0unc&ón s ,$&3a a la%ar l 0un)a,nto 5 los atr&!utos con l 'u,&ro $r$ara)o2 a ,)&)a (u s %a la%a!an)o s %a (u&tan)o lasa t&ras ngras a los atr&!utos2 lugo a las tu,!a)oras 5 a),as cosas (u 'a5 )ntro )l cuarto2 5 $or ult&,o s (u&ta l $a4ulo (u %a )tr.s ) la $urta 0&r,a)o2 )s$u6s s l )a ) co,r l an&,al ) $atas al 0un)a,nto 5 a la ca"a ) 5agua2 5 lugo los < gallos2 5 s canta9
CANTO Mnga )&0unto Mnga Mnga )&0unto Mnga )&0unto Lugo s co" un saco ) 5ut 5 s c'an los an&,als2 las c$as ) $l.tano2 las t&ras ngras2 la ca"a ) 5agua2 los )rc'os2 5 to)o sto s $on al 0&nal ) la 0&r,a2 s l $rgunta al 0un)a,nto $ara )on) %a2 5 s $rn) la $ól%ora s ll%an l saco 'ac&a )on) )&"o l 0un)a,nto 5 otros N8ISI ro,$n la t"a con car!ón2 auto sgu&)o n la $urta ) la call2 cantan 5 otros !otan l 'u,&ro2 cantan9
CANTO Ha5 %a ganga sola -anga no t&n a,&go
Ha5 %a ganga sola Ha5 %a ganga sola -anga no t&n a,&go Ha5 %a ganga sola > lugo s %&ra $ara ,alongo2 )ntro ) la ca"a ) 5agua s c'a l ,a3ango )l )&0unto*
!O%O F"#$A%E#AR "# &ARA'A#$A
Lucro2 0&r,a* S co,$on $or la%ar 5 0&r,ar to)as las $&)ras 5 atr&!utos )l 0un)a,nto co,o cal)ro2 n0u,!2 ,$aca2 ,!l2 ,!l %o%o2 'rra,&ntas# cla%o ) l&na2 'rra)ura2 $alos2 an3ulos2 n 0&n to)o*
Ds$u6s ) la%a)o 5 0&r,a)o las $&3as2 s c'a alco'ol n l cal)ro2 s $rn) 5 s canta9
CANTO# Ho llalla ngo cuan)o 5o t&,$la !a&l Cuan)o 5o t&,$la !r&llu,!a !a&l Cuan)o 5o t&,$la !r&llu,!a cara&ra Lugo s $on un $)ac&to ) %la n l 0on)o )l cal)ro2 s l c'a "ut&a a'u,a)a2 $sca)o a'u,a)o2 ,a/3 tosta)o2 s rosa 5 s 'au,a2 cant.n)ol a LUCERO2 )s$u6s s l $on l cal)ro n la ca!3a al &n&c&a)o2 5 s ,an)a a (u ,ar(u un lucro 5 ntoncs s 'a!la con st astro 5 s l canta9 A la Lucro la guar&,a lutnt A la Lucro la guar&,a lutnt
!ERE%O#IA E# EL %O#E.
S ll%an to)as las cosas co,o cal)ro2 $alo2 ,ac't2 cuc'&llo2 ,$aca2 $&)ra2 'rra,&ntas2 cla%o ) l&na2 'rra)ura2 ,0u,! n 0&n to)o2 s $rn) una %la al $& ) una ,ata ) aro,a2 s $on l cal)ro con to)as las cosas2 al $& ) la ,ata2 s 'a!la2 s r3a2 5 s l canta a ara!an)a2 s l )a un $rro ngro2 5 s canta9
ara!an)a guao ara!an)a ara!an)a guao ara!an)a Lugo s )ca$&ta l an&,al2 cog&n)ol la ca!3a2 las $atas2 cora3on2 '/ga)o2 5 s )a un -ALLO2 al cual s l cog cora3on2 ca!3a2 '/ga)o2 5 ,oll"a*
SELLO N8ISI S 'ac n l 0on)o )l cal)ro )o12 n)o12 5an)o1*
S 'ac = ,a3ango carga)os con = ra/cs )&0rnts2 5 ca)a uno %a n una $ata )l cal)ro2 ,nos 5an)o12 (u s )s$&) $ara la lo,a* Ds$u6s s 'c'a c!olla !lanca al$&st2 a"on"ol/2 ,an&2 coco2 oro2 $lata2 $ól%ora2 una $&)ra2 l scrto (u solo lo )! sa!r l )u4o )l cal)ro 5 un ,urc&6lago (u %a nc&,a ) to)o sto2 5 s slla con s$r,a2 5 s canta
CANTO ara!an)a %&t&t& %acongo ' ' ara!an)a
-u,!o (u %&% !a"o $alo
(ILLO%'A #F"%'E
Es cargar la ca!3a )l ,urto (u s con las %&sras )l $rro2 ca!3a2 5 %&sras )l gallo2 sso %gtal2 $alo $nsa,&nto 5 un ,a3ango con no,!r )l ,urto2 5 ) la $rsona 5 1&,!an3a2 @ !&llu,!a* S %a al c,ntr&o2 s scogn @ tu,!as2 s cog t&rra ) las s(u&nas ) ca)a tu,!a ) los $&s2 5 la ca!3a s co" un ,a3ango con l no,!r 5 a$ll&)o )l )&0unto2 1&,!an3a2 5 t&rra )l ,)&o2 s l r3a un $a)r nustro2 5 s l )&c 0ulano ) tal2 5o co,o tu 'r,ano s$&r&tual ) la t&rra2 t %ngo a !uscar $ara un cal)ro ) ara!an)a 5 as/ sucs&%a,nt s 'acn las @ !&llu,!as2 lugo s $onn @ orac&ons )ntro )l cal)ro2 s c'an las t&rras ) las @ !&llu,!as 5 los @ ,a3angos* S aco,o)an to)os los $alos n l cal)ro2 s $on n l cntro un 'u%o ) %&rns santo n%ulto n cra2 cantan)o 5 s9
CANTO Co,o s&,$r Ma5&,! $on ll n cu%a S $on la ca!3a )l $rro2 nc&,a )l 'u%o*
TON-A LENA Es un $)ac&to ) ca)a $alo )l 0un)a,nto con = an3ulos2 los nt&3a)o con ala,!r )ulc s rosa2 s 'au,a2 5 s $on nc&,a ) la ca!3a )l $rro 5 lugo s $on la ca!3a )l ,urto*
TALANCA MUSI S corta a la $rsona n la ,ano2 5 s $on a 'acr l $arto )l %&%o con l ,urto*
EN-ANDOSI S $on un $)ac&to ) %la ncn)&)a nc&,a ) la ca!3a )l ,urto2 5a (u st s l $r&,r ngan)o lugo s c'an los $."aros2 los an&,als2 5 &nsctos2 alr))or ) la ca!3a2 5 s canta9 CANTO:
Cullrr ngan)o2 ngan)o cullrr Lugo s $on los = cla%os ) l&na2 5 las = 'rra)uras2 5 las 'rra,&ntas ) Oggun alr))or 5 s canta9 CANTO
Ta1a,!l cull2 cull ta1a,!l Cull $alo cull GONDA ANA
Es la cana !ra%a (u %&% nc&,a ) la ca!3a )l ,urto 5 ll%a las aguas ) r/o2 ,ar2 llu%&a2 !n)&ta2 $rsa2 a3ogu2 $rc&$&ta)o2 l&,alla2 &,.n2 5 s slla* Lugo s l c'a las t&rras (u son <*
EMPACAS MENSO Es l tarro (u ll%a l s$"o (u %a carga)o con los < $)ac&tos ) $alo2 t&rra ) las @ !&llu,!a2 las < t&rras2 &nc&nso2 cocu5o2 n0u,!2 o"o ) !u52 un ,urc&6lago* EMACA !UM"E
Es l tarro slla)o (u %a carga)o con los < $alos2 con t&rra ) las @ !&llu,!a2 las < t&rra2 n 0u,!2 &nsctos2 oro2 $lata2 l&,a5a2 a3ogu2 $rc&$&ta)o2 &,.n2 un $)ac&to ) ca)a ngan)o n 0&n sto )! ll%ar to)o lo (u ll%a l 0un)a,nto2 5 'a ,)&)a (u s %an cargan)o s canta* CANTO Tarro ngo,! 5o 1ala MACUTO
Es un $)a3o ) curno ) c'&%o (u %a carga)o con to)o lo (u ll%a l 0un)a,nto 5 cuan)o s sta ,ontan)o s canta9 CANTO:
Cargan)o ,acuto !&longo ' ' cargan)o
> lugo s nt&rra l 0un)a,nto < )&a*
SANTO ENTIERRO* Qu const (u l ?n&co 0un)a,nto (u s nt&rra s 1 0un)a,nto ca!cra* S !uscan @ $a)rs 5 s l )a %la a ca)a uno s l )a %la a la ,a)r&na2 al $a)r ,a5or ) la casa2 co$a ) agua 5 un ga"o ) al!a'aca a otro s l )a un $lato con ,&n&stra2 una cuc'&lla 5 l ,$olo a otro un $oll&to 5 l aguar)&nt 5 a otro l %&no sco* Lugo s 'ac n 0or,a ) una 0&la la cual nca!3a l ) la co$a2 s $rn)n to)as las %las 5 s sal cantan)o# Canto: C'a$&an)o ,& cantro 5o , ncontr6 una !r&llu,!a* Ds$u6s al llgar al lugar )on) sta ntrra)o l 0un)a,nto s $on a scar!ar al )u4o cantan)o Canto: Tr,n )&l2 tr,n )&alonga* Lugo al 'a!r scar!a)o !&n l 0un)a,nto s l )a una corta)a n l !ra3o al (u sta rc&!&n)o 5 otra al $a)r&no $ara (u as/ 'agan l $arto ) nunca tra&c&onars 5 s canta* Canto: Mnga con Mnga lla,a car&l* Con )olor s&,!ra un ga"o nan&* Lugo s saca l 0un)a,nto s l&,$&a to)o l ,un)o con la ,&n&stra 5 s c'a al 'uco s l&,$&a to)o l ,un)o con l $oll&to 5 s l )a al 'uco2 s6 l c'a to)a la t&rra )ntro ) st 5 s $onn n la ca!3a al &n&c&a)o 5 s )&r&gn 'ac&a l cuarto )l 0un)a,nto 5 s %a cantan)o* Canto: a 5o %a 5o %a ganga , ll%a* Lugo s l )a ) co,r al 0un)a,nto )l &n&c&a)o 5 al ) su $a)r&no*
Rlac&ons ) 5r!as 5 santos: LUCERO At&$onla Aguacat Alcan0or +&"a Coro"o Jo!o C&guara5a T&s&!& >a5a Aro,a a,ar&lla Palo Bronco
Palo torc&)o Tngu P&ca$&ca Al!a'aca A,an3agua$o A5u)a Co(u&to A0r&cano Crsta ) gallo Ma)r Sl%a Ro!l Para ,/ Sa!lcc&ón Sal%a)ra >a,ao B"uco J&cota B"uco Longan&3a Cua!a Palo Malo,!o Ca,!&a %o3 Ca,!&a Ru,!o Palo Cn&3o Palo H)&on)o San Ra,ón -ua5ac.n B"uco J&,agua B"uco Brraco*
ara!an)a Acana Aguacat Coro"o Palo A,argo >a5a Co, cara Algarro!o Ara)o ) $&)ra r!ol )l cur%o B"uco ) San P)ro Ca4a Santa Ca5u,!o Jng&!r Jag5 J&(u&
Ma"agua Ca&guaran Palo Cla%o P&,&nta c'&na P&,&nta Ngra H&r%a Mora Palo Bronco P&no Lc'oso Tngu -ua5ac.n Cao!&lla Al!a'aca A,ansa -ua$o A5u)a Aro,a
Munansos&: Coro"o >a5a Tngu An& Estrlla)o -uara5u -&a Blanca Al!a'aca A,ansa -ua$o A5u)a TIEM"LA TIERRA
Alacranc&llo Blo !lanco Algo)ón Al,n)rón r!ol ) !&!&"agua r!ol ) la %&)a Palo)un C&guara5a -al.n ) )/a Mara%&lla Palo llalla Tngu al!a'aca A,an3a gua$o
A5u)a
CHAN-O @ RA>OS Canut&llo ,ora)o Acana aguacat la,o Alca0ro3 B&"a Cana ) a3?car C)ro Cao!a Cor)o!an Coro"o -rano Jo!o M&ra guano Palo a,argo Paloca!allro Palo cac'&,!a Palo ca"a Ro,$ 'uso Para/so P&no Platan&llo ) cu!a 8&,!o,!o C&guara5a T&s&r&!& To,at To,at ) ,ar Cals&,on Alagarro!o Palo !ronco -rana)a Al!a'aca A,an3a gua$o A5u)a Santa !.r!ara Jag5 Ma)r sl!a M"orana Para ,/ Ro!l Lcc&ón
Sal!a)ra >agru,a B"uco !atalla B"uco tongon&3a Sal%&a MADRE DE AGUA
Canut&llo !lanco culantro B"uco $arra ca5ot Cals&,on c'&nc'o,a Caro%sa 0lor ) agua Co, cara ,alanga Cucarac'a !"uco !aracoa Sal%&a;)tr.s ) la $urta Ca5u,!o >r!a ,ora tngu c!ollta Al!a'aca a,an3agua$o A5u)a B"uco U!&2 ) 'o"as anc'as2 s co" $ara la%ar las 'rra,&ntas2 5 $rn)as ) >,a5a >r!a !ru"a2 $ara lla,ar a los s$/r&tus al"a)os*
CUBALLENDE
CENTELLA
Art,&sa Coro"o Cal&,on A"on"ol/ A$a3ot r!ol )l c!o Ca&guaran C!ollta Esco!a a,arga J&a !ra%a M&llo P&caP&ca Ca4a !ra%a Cun)a,or*
Mara%&lla Coro"o Prano Palo Cac'&,!a Ro,$ 'uso Ca!o ) Hac'a Ca&,&t&llo Fra,!o5.n -rana)a -uara C&rula