Σύγκριση θεωριών Kuhn – Lakatos Μέσα από το έργο του, ο Kuhn αμφισβητεί την προοδευτικότητα και σωρευτικότητα της επιστήμης γιατί η γνώση της θεωρίας 1 είναι ανεξάρτητη από τη γνώση της θεωρίας 2. Αυτό το βασίζει στο γεγονός με βάση το πιο κάτω σχήμα.
Η έννοιες της θεωρίας 1 είναι διαφορετικές από τις έννοιες της θεωρίας 2 π.χ η έννοια της επιτάχυνσης στο Γαλιλαίο που είναι σταθερή είναι διαφορετική από την έννοια της επιτάχυνσης στο Νεύτωνα που είναι μεταβλητή. Επίσης παράδειγμα αποτελεί η έννοια της μάζας στη Νευτώνεια θεωρία με την έννοια της μάζας στη σχετικότητα που γνωρίζουμε ότι δεν αποτελεί σταθερή ποσότητα αλλά αυτή η ποσότητα μεταβάλλεται σε σχέση με την ταχύτητα του σώματος. Αφού δεν έχω κριτήριο συσχέτισης των θεωριών όπως αναφέρει ο Kuhn, είμαι υποχρεωμένος να δεχθώ και τις δυο θεωρίες ισότιμα. Σε αυτό το ερώτημα του Kuhn δεν συμφωνώ, παράδειγμα αποτελεί η Νευτώνεια φυσική σε σύγκριση με τη γενική σχετικότητα. Αν και έχω διαφορετική έννοια των εννοιών η γενικής σχετικότητας φυσική μπορεί να επιλύσει περισσότερα προβλήματα και αυτή η διαφορετικότητα των εννοιών οφείλεται στο ότι οι δυο θεωρίες δεν έγιναν με τις ίδιες παραμέτρους , διαφορετική παράμετρος εδώ αποτελεί η ταχύτητα του σώματος που απλά αύξησε την γνώση άρα θα δώσει και μια επιπλέον ερμηνεία στο νόημα της έννοιας. Επιπλέον οι δυο θεωρίες δεν είναι ανεξάρτητες αφού η γενικής σχετικότητας φυσική αποτελεί προέκταση της Νευτώνειας φυσικής γιατί μπορούν να συσχετισθούν π.χ F f (u ).FN . Για την κατανόηση της επιστημονικής αλλαγής ο Kuhn διατυπώνει μια θεωρία εισάγοντας νέες επιστημονικές ορολογίες. Εισάγει την έννοια του επιστημονικού παραδείγματος που μέσα σε αυτό υπάγονται: Η γλώσσα που μιλιέται (Θεωρία) από την επιστημονική κοινότητα του παραδείγματος Η κοινότητα της θεωρίας = οι άνθρωποι που την υποστηρίζουν
Η ψυχολογία των ατόμων της κοινότητας της θεωρίας Οι κοινωνικές σχέσεις των μελών (φιλίας, μίσους,…) που δημιουργούν την ιεραρχία Εδώ ο Kuhn πετυχαίνει μια περιγραφή κοινωνικής και ψυχολογικής φύσης της κοινότητας , δεν έχει να προτείνει μεθοδολογία που πρέπει να ακολουθήσει η κοινότητα. Παρόλα αυτά σχολιάζει κάτι που κανείς δεν έχει αναφερθεί παλιά, τα συμφέροντα της ιεραρχίας που αυτό δεν με είχε προβληματίσει ποτέ. Αυτό έκανε την επιστημονική κοινότητα να στραφεί εναντίων του Kuhn προσπαθώντας να καλύψει τα λάθη της (συμφέροντα) με την αδυναμία του Kuhn να προτείνει μέθοδο καθώς και άστοχες κριτικές περί των θεωριών. Επίσης ο Kuhn διαχωρίζει την επιστήμη σε δυο κατηγορίες, την κανονική επιστήμη και την επαναστατική επιστήμη. Κανονική επιστήμη έχουμε όταν το παράδειγμα δεν αντιμετωπίζει σημαντικά κατά την επιστημονική κοινότητα του παραδείγματος προβλήματα και παράλληλα δεν υπάρχει κάποιο ανταγωνιστικό παράδειγμα που να ερμηνεύει περισσότερα προβλήματα. Η κανονική επιστήμη περιλαμβάνει: 1. Την αύξηση της ακρίβειας της συμφωνίας ανάμεσα στις παρατηρήσεις και τους υπολογισμούς, που στηρίζονται στο παράδειγμα. 2. Την επέκταση του πεδίου εφαρμογής του παραδείγματος έτσι ώστε να καλύψει και επιπλέον φαινόμενα 3. Τον προσδιορισμό των τιμών των παγκόσμιων σταθερών 4. Τη διατύπωση ποσοτικών νόμων που διαρθρώνουν περαιτέρω το παράδειγμα και 5. Την απόφαση για το ποιος εναλλακτικός τρόπος εφαρμογής του παραδείγματος σε μια νέα περιοχή είναι ο πιο ικανοποιητικός. Η ενασχόληση με την κανονική επιστήμη προχωρεί αδιατάραχτα όσο η εφαρμογή του παραδείγματος εξηγεί ικανοποιητικά τα φαινόμενα στα οποία εφαρμόζεται. Αν εμφανισθούν απείθαρχα δεδομένα που έπρεπε να ταιριάζουν με το αντίστοιχο πρόγραμμα της επιστημονικής κοινότητας τότε η εμπιστοσύνη στο πρόγραμμα κλονίζεται. Το είδος των φαινομένων που περιγράφονται από αυτά τα δεδομένα δημιουργούν μια ανωμαλία στο πρόγραμμα. Αυτή η ανωμαλία παρέχει το έναυσμα για την επινόηση εναλλακτικών παραδειγμάτων. Άρα η κανονική επιστήμη όπως συμπεραίνει ο Kuhn οδηγεί τελικά στην αναγνώριση μόνο των ανωμαλιών και των κρίσεων και αυτές τερματίζονται όχι με επισταμένη μελέτη και ερμηνεία αλλά με ένα σχετικά ξαφνικό και ασυγκρότητο γεγονός σαν την ολοσχερή μεταβολή μορφής. Στην κανονική επιστήμη μια ή δύο ανωμαλίες δεν είναι ικανές
να ανατρέψουν το παράδειγμα, ένας επιστήμονας έστω και να έχει τις δικές του αμφιβολίες η μη ύπαρξη ανταγωνιστικού παραδείγματος βοηθάει στην επανάληψη του επιστημονικού παραδείγματος. Η κρίση εμφανίζεται όταν το παράδειγμα φθάνει στο σημείο που αδυνατεί να ερμηνεύσει μια πληθώρα φαινομένων. Η εμφάνιση αυξημένων ανωμαλιών στο παράδειγμα οδηγεί στη μείωση του ρυθμού επίλυσης προβλημάτων και παράλληλα η ύπαρξη ανταγωνιστικού παραδείγματος με προοπτική που μας πείθει στην επίλυση προβλημάτων οδηγεί στην επανάσταση. Η μετάβαση αυτή ονομάζεται επαναστατική επιστήμη. Θα μπορούσε να φανεί ότι αυτό που απαιτείται στο στάδιο αυτό είναι μια σύγκριση των δύο παραδειγμάτων με τα αποτελέσματα της παρατήρησης αλλά μια τέτοια σύγκριση θα μπορούσε να γίνει μόνο αν υπήρχε διαθέσιμη μια γλώσσα ανεξάρτητη από το παράδειγμα στην οποία να αναφέρουμε τα αποτελέσματα της παρατήρησης. Ο Kuhn δηλώνει πως δεν υπάρχει μια τέτοια γλώσσα, οι εισηγητές των ανταγωνιζομένων παραδειγμάτων εφαρμόζουν τα επαγγέλματα τους σε διαφορετικούς κόσμους. Ο ένας κόσμος περιέχει δεσμευμένα σώματα τα οποία πέφτουν αργά , ο άλλος εκκρεμή που επαναλαμβάνουν τις κινήσεις τους ξανά και ξανά. Στον ένα τα διαλύματα είναι ενώσεις , στον άλλο μίγματα . Ο ένας κόσμος είναι εμβαπτισμένος σε μια επίπεδη μήτρα του χώρου, ο άλλος σε μια καμπύλη. Δουλεύοντας σε διαφορετικούς κόσμους οι δύο ομάδες επιστημόνων βλέπουν διαφορετικά πράγματα, όταν βλέπουν από το ίδιο σημείο και προς την ίδια κατεύθυνση. Έτσι η αντικατάσταση παραδείγματος μοιάζει με τη μετατόπιση μορφής. Τα ανταγωνιζόμενα παραδείγματα δεν είναι εντελώς σύμμετρα. Όταν δοθεί ένα ιδιαίτερο πρόβλημα δυο παραδείγματα μπορεί να διαφέρουν ως προς τα είδη απάντησης που θεωρούνται επιτρεπτά. Στη Νευτώνεια παράδοση μπορούμε να απαντήσουμε στο ερώτημα για τις ασκούμενες δυνάμεις χωρίς να αναφερθούμε στην δράση εξ’ επαφής, αρκεί να προσδιορίσουμε μια κατάλληλη μαθηματική συνάρτηση. Επιπλέον αν και ένα νέο παράδειγμα συνήθως ενσωματώνει έννοιες που προέρχονται από το παλιό παράδειγμα, αυτές οι δανεισμένες έννοιες χρησιμοποιούνται συχνά με νέους τρόπους . Για παράδειγμα όπως ο Kuhn αναφέρει κατά τη μετάβαση από τη Νευτώνεια φυσική στη γενική θεωρία της σχετικότητας οι όροι “χώρος ”, “χρόνος” και “ύλη” υφίστανται πολύ σημαντικές επανερμηνείες. Την ώρα της επανάστασης αφού δεν υπάρχει μια γλώσσα σύγκρισης των δυο παραδειγμάτων η αλλαγή αυτή γίνεται με ορθολογικά στοιχεία δηλαδή αυτός που έχει το παράδειγμα προσπαθεί να πείσει τον όχλο να δεχθεί τη θεωρία του γιατί μπορεί να επιλύσει περισσότερα προβλήματα συν τα προβλήματα του παλιού παραδείγματος.
Πιστεύω ότι τα ανταγωνιζόμενοι παραδείγματα αν και δουλεύουν σε διαφορετικούς κόσμους όπου χρησιμοποιούν διαφορετικές ερμηνείες για την εξήγηση φαινομένων και επίλυση προβλημάτων, μπορεί να βλέπουν διαφορετικά πράγματα αλλά οι συνθήκες που βασίζονται τα συστήματα τους μπορούν να συσχετισθούν. Ακόμη και αυτές οι συνθήκες ή έννοιες που δεν μπορούν να συσχετισθούν ίσως να βοηθούν στην εύρεση ενός εσφαλμένους αξιώματος ή κάποιας έννοιας. Είναι λογικό αν πετάω με ένα αεροπλάνο και δω κάθετα μια γιγάντια μπάλα ως ένα κύκλο αλλά εξίσου λογικό είναι να την δω ως σφαίρα αν είμαι στη γη και αρκετά κοντά. Η άποψη του Kuhn για ασύμμετρα παραδείγματα μπορεί να ισχύσει ανάμεσα στις αιτιοκρατικές και μη αιτιοκρατικές θεωρίες. Τότε πως η θεωρία της κβαντικής περιγράφει πολύ καλά αρκετά φαινόμενα από τη στιγμή που οδηγηθήκαμε πιθανοκρατικά; Αν εξετάσουμε την βασική εξίσωση της κβαντικής όπου επεκτείνεται η κβαντική θεωρία βλέπουμε ότι δεν οδηγηθήκαμε πιθανοκρατικά. Η εξίσωση του κύματος η κυματοσυνάρτηση όπου βασίστηκε για να εξαχθεί η εξίσωση Schrodinger εξάχθηκε μέσα από λογικές σχέσεις. Το ρίσκο που παίρνει η κβαντική θεωρία είναι όταν χρησιμοποιά αυθαίρετες υποθέσεις για την εύρεση προβλημάτων. Ακόμη και ένας που δεν είναι φυσικός όταν κάνει υπόθεση πάνω στην υπόθεση θα φθάσει κάποτε στην προσέγγιση ενός πεδίου τιμών. Στις θεωρίες Νευτώνεια φυσική και γενικής σχετικότητας φυσική οι όροι “χώρος ”, “χρόνος” και “ύλη” όπως αναφέρει ο Kuhn δέχονται επανερμηνείες. Αυτές οι επανερμηνείες για μένα δεν είναι παράλογες γιατί τα συστήματα που εξετάζονται τα φαινόμενα δεν είναι στις ίδιες συνθήκες οπότε μια παράμετρος ή συνθήκη να επηρεάζει τις ιδιότητες του συστήματος επομένως και επανερμηνεία της έννοιας των όρων. Ο Kuhn βλέπει την επιστημονική επανάσταση ανάλογα με την κοινωνική επανάσταση, προσπαθεί να βρει ποιες είναι οι προϋποθέσεις να γίνει η επιστημονική αλλαγή χρησιμοποιώντας μη αυστηρά επιστημονικούς όρους. Επίσης ο Kuhn βλέπει αυτή την επιστημονική εξέλιξη να επηρεάζεται με πλήρη και καθοριστικό τρόπο από την ψυχοσύνθεση των χαρακτήρων του επιστημονικού παραδείγματος και από τα συμφέροντα που κατέχει η Ιεραρχία. Αγνοεί την ύπαρξη ανεξάρτητων επιστημονικών ομάδων που δεν ανήκουν στο επιστημονικό παράδειγμα που φέρουν στην επιφάνεια έστω και με αργό τρόπο τις αδυναμίες της θεωρίας του επιστημονικού παραδείγματος. Δεχόμαστε ότι σε ένα βαθμό μικρό ή μεγάλο μπορούν αυτή οι χαρακτήρες να επηρεάσουν την πορεία της επιστήμης αλλά όχι με καθοριστικό τρόπο. Αυτό αποδεικνύεται από την ιστορία της επιστήμης με το παράδειγμα ανάμεσα Νευτώνειας φυσικής και γενικής σχετικότητας φυσική. Παρατηρούμε ότι αν και η Νευτώνεια φυσική αδυνατούσε να εξηγήσει
κάποια φαινόμενα, παρά την προσπάθεια του επιστημονικού παραδείγματος να παραμείνει με ετσιθελικό τρόπο, εντούτοις απέτυχε. Κατάφερε να δείξει μέσα από το έργο του ότι η αντίκρουση των δεδομένων με τη θεωρία δεν ακολουθείται με ορθολογικό τρόπο αλλά με την εμφάνιση ενός καλύτερου παραδείγματος. Ο Kuhn έδωσε περισσότερα στις μη αυστηρές επιστήμες όπως η κοινωνιολογία και ψυχολογία όπου η έρευνα τους για τη συγγραφή θεωριών είναι συνήθως κάποια ερωτήματα περί του θέματος που θέλουν να μάθουν και καταγραφής στατιστικών αποτελεσμάτων. Αν και δεν έχει προσφέρει απαντήσεις σε βασικά ερωτήματα της επιστήμης εντούτοις προβλημάτισε τον απλό επιστήμονα και προβληματισμό στην επιστημονική κοινότητα για αναγκαία εύρεση μεθοδολογίας που πρέπει να ακολουθηθεί στην επιστήμη. Η ορθολογική ανασυγκρότηση της επιστημονικής προόδου ήταν ένα πολυσυζητούμενο θέμα στη δεκαετία του 1960. Η πιο σημαντική νέα άποψη που προέκυψε από αυτές τις συζητήσεις ήταν αυτή του Imre Lakatos Ο Lakatos αναγνώρισε την ιστορική εξέλιξη που έκανε ο Kuhn για την επιστήμη. Οι επιστήμονες συνεχίζουν πράγματι να χρησιμοποιούν κάποιες θεωρίες παρά τα δεδομένα που λαμβάνουν που τις αντικρούουν. Όπως έχουμε αναφέρει ένα καλό παράδειγμα είναι η Νευτώνεια μηχανική. Οι επιστήμονες του δέκατου ένατου αιώνα αναγνώριζαν ότι η ανώμαλη κίνηση του Ερμή μετρούσε ενάντια στη θεωρία. Παρόλα αυτά συνέχιζαν να την χρησιμοποιούν προσπαθώντας να βρουν βοηθητικές εναλλακτικές υποθέσεις που να βοηθούν την θεωρία, δεν ενεργούσαν ορθολογικά , ενεργούσαν πεισματικά να διαφυλάξουν την θεωρία παρά ότι είχε αυξηθεί ο ρυθμός μη επίλυσης προβλημάτων. Χαρακτηριστική ήταν η διαφωνία του με τον Kuhn στο ότι αν δεν μπορεί να δοθεί μια ορθολογική ανασυγκρότηση της αντικατάστασης των θεωριών, η ερμηνεία της επιστημονικής αλλαγής πρέπει να αφεθεί στους ιστορικούς και στους ψυχολόγους. Εισάγει το ερευνητικό πρόγραμμα που αποτελείται από ακόλουθα μέρη : 1. Σκληρός πυρήνας: αποτελείται από τα βασικά αξιώματα ή από τις βασικές αρχές μιας θεωρίας π.χ στη Νευτώνεια θεωρεία ο σκληρός πυρήνας είναι οι τέσσερις νόμοι του Νεύτωνα. Επίσης μπορεί να είναι κάποια αυθαίρετα αξιώματα όπως η ταχύτητα του φωτός σο κενό είναι σταθερή. 2. Προστατευτικός κλοιός : Περικλείει κάποιες συνθήκες που προστατεύουν τον σκληρό πυρήνα όπως νόμος Hooke, εξίσωση Stokes, νόμος της άνωσης κ.α και είναι ανεξάρτητα του σκληρού πυρήνα. 3. Αρνητική ευρετική:Η αξίωση να δέχομαι ότι ο σκληρός πυρήνας είναι αμετάβλητος οδηγεί στη συνήθεια να δέχομαι το ιδεολόγημα ως η
αλήθεια της επιστήμης, δηλαδή καταργείται η έννοια της αμφιβολίας της θεωρίας. 4. Θετική ευρετική: Υποδεικνύει στους συντελεστές του προγράμματος τι πρέπει να κάνουν για να στηριχτεί το πρόγραμμα και οι βασικές αρχές του. Εξυπηρετεί στη καθοδήγηση του προγράμματος έτσι ώστε να εξηγήσει περισσότερα φαινόμενα και πως ο προστατευτικός κλοιός να αλλάξει για να βοηθήσει το σκληρό πυρήνα. Προσπαθώντας να δώσει μια προσγειωμένη κατανόηση της επιστήμης αφαιρεί την λέξη αλήθεια, η αλήθεια δεν μας ενδιαφέρει στην επιστήμη αλλά το αντίστοιχο ερευνητικό πρόγραμμα που φτιάχνει επιστήμη να είναι προοδευτικό. Αυτό το συνδέει με τον ορθολογισμό, λειτουργούμε ορθολογικά αν το ερευνητικό πρόγραμμα προοδεύει. Αν όμως ένα ερευνητικό πρόγραμμα δεν προοδεύει παραμένει στάσιμο και έτσι γίνεται εκφυλιζόμενο εκτός αν στην πορεία υπάρξει η δυνατότητα να επανέλθει. Άρα η αντικατάσταση ενός ερευνητικού προγράμματος δεν σημαίνει παράλληλα και ο αφανισμός του. Με βάση αυτό θεωρεί ότι δεν είναι παράλογο να δουλεύει μια επιστημονική κοινότητα σε ένα εκφυλιζόμενο πρόγραμμα γιατί υπάρχει αυτή η δυνατότητα να επανέλθει. Κατά τον Kuhn ο ορθολογισμός δεν συνδέεται με την αλήθεια του προγράμματος ή τον εμπλουτισμό του αλλά μόνο από τα συμφέροντα της Ιεραρχίας. Επίσης γιατί δεν έχω κριτήριο σύγκρισης πρέπει να τα δεχθώ όλα τα ερευνητικά προγράμματα ισοδύναμα. Ως τρόπο σύγκρισης των προγραμμάτων ο Lakatos δίνει την προοδευτικότητα του προγράμματος, πόσο καλύτερα από το άλλο ερευνητικό πρόγραμμα ενισχύει τον σκληρό του πυρήνα καθώς ότι αυτή η προοδευτικότητα συμβαδίζει με την προοδευτικότητα της επιστήμης. Στη σύγχρονη φυσική έχουμε ταυτόχρονα δυο προοδευτικά προγράμματα όπως η γενική σχετικότητα και κβαντική φυσική, στη πορεία όμως κάποιο θα κυριαρχήσει αφού θα εμπλουτίζει τον σκληρό πυρήνα του με βοηθητικές υποθέσεις οι οποίες είναι ανεξάρτητες από το πρόγραμμα ενώ το άλλο θα εκφυλίζεται. Οι βοηθητικές υποθέσεις του εκφυλιζόμενου σκληρού πυρήνα δεν είναι ανεξάρτητες από τον σκληρό πυρήνα. Εδώ ο Lakatos δίνει ένα επιπλέον μέτρο σύγκρισης των ερευνητικών προγραμμάτων. Άρα μπορούμε να διαχωρίσουμε την επιστήμη από την ψευδοεπιστήμη κάτι που δεν έχει πετύχει ο Kuhn. Ο Lakatos άσχετα με το βαθμό που συμφωνούμε ή διαφωνούμε ως επιστήμονες έδωσε τι δικές του σκέψεις για την επιστήμη, αντιθέτως ο Kuhn θεωρούσε την επιστημονική επανάσταση ως πολιτική και κοινωνική επανάσταση που επηρεάζεται με καθοριστικό τρόπο από συμφέροντα. Παρά την αυστηρή κριτική προς τον Kuhn ότι δεν βοήθησε την μεθοδολογία εντούτοις δημιούργησε σοβαρή σκέψη για τις μεθοδολογίες που χρησημοποιά η επιστήμη για την εύρεση της αλήθειας.
Πηγές 1. Φιλοσοφία της επιστήμης John Losee
2. Σημειώσεις από τον Κ.Πορτίδη Παν/μιο Κύπρου
